جمه بحارالانوار جلد 100: مکاسب و ازدواج

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کتاب العقود و الإیقاعات

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم

ستایش پروردگار جهانیان را و صلوات بر پیشوای فرستادگان، محمد مصطفی و خاندان پاکش. (اما بعد)، این کتاب مجلد بیست و سوم از کتاب بحارالأنوار در بیان احکام عقود و ایقاعات از تألیفات محمد باقر فرزند محمد تقی، نیازمندترین بندگان به رحمت پروردگار توانگرش است که خداوند از گناهان ایشان درگذرد و با امامانشان محشور گرداند .

ص: 10

لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ کانَ بِکُمْ رَحِیماً(1)

المزمل: وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (2).

باب های مکاسب

باب اول : ترغیب به کسب روزی حلال و مفهوم حلال

آیات

- «قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبیثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون»(1)

{بگو پلید و پاک یکسان نیستند، هرچند کثرت پلید(ها) تو را به شگفت آورد. پس ای خردمندان از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.}

- «وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه»(2)

{و تا از فضل او بجویید.}

- «لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُم (3) و قال الله تعالی: رَبُّکُمُ الَّذی یُزْجی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ کانَ بِکُمْ رَحیما»(4)

{تا (در آن) فضلی از پروردگارتان بجویید. و خداوند تبارک و تعالی فرمود: پروردگار شما کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می­آورد، تا از فضل او برای خود بجویید، چرا که او همواره به شما مهربان است.}

- «وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّه»(5)

{و عده­ای دیگر در زمین سفر می­کنند (و) در پی روزی خدا هستند.}

روایات

روایت1.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر کس به خاطر طلب روزی حلال خسته شود، مورد آمرزش قرار می­گیرد.(6)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده که فرمودند: خوشا به حال کسی که فروتنی پیشه کند و کسب خود را پاک گرداند.

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: مردی نزد امام صادق علیه السّلام ثروتمندان را یاد کرد و پشت سر ایشان سخن گفت، امام صادق علیه السّلام فرمودند: ساکت باش! به راستی که اگر ثروتمند، بسیار صله رحم کرده و به برادرانش نیکی کند، خداوند اجر عملش را دو چندان قرار می­دهد، چرا که خداوند می­فرماید: }اموال و فرزندانتان چیزی نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند، مگر کسانی که ایمان آورده و عمل شایسته کرده باشند. پس برای آنان دو برابر آنچه انجام داده­اند پاداش است و آنها در غرفه­ها [ی بهشتی] آسوده خاطر خواهند بود{.(7)

روایت4.

کافی: عده­ای از بزنطی نقل کرده­اند که می­گفت: به امام رضا علیه السّلام گفتم: جانم به فدایت، از خداوند بزرگ بخواه تا بر من روزی حلال عطا کند. ایشان فرمودند: آیا می­دانی حلال چیست؟ گفتم: حلال در نزد ما به معنای کسب بی غل و غش است. فرمود: جدم علی بن حسین می­فرمود: روزی حلال قوت برگزیدگان (الهی) است. سپس فرمود: بگو پروردگارا، از تو می­خواهم که از روزی بی کرانت بر من عطا کنی.(8)

روایت5.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت می­کند که رسول خدا فرمودند: گروهی دعایشان مستجاب نمی­شود؛ از جمله­ آنان کسی است که برای مدتی قرضی به شخصی دهد اما نوشته­ای برای این قرض ننویسد و نیز شاهدی نگیرد؛ و دیگری کسی که خویشاوندان خود را نفرین می­کند؛ و سوم، مردی که

ص: 2

امْرَأَتُهُ بِکَلِمَةٍ مَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَدْعُو اللَّهَ عَلَیْهَا وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَرِحْنِی مِنْهَا فَهَذَا یَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِی أَ وَ مَا قَلَّدْتُکَ أَمْرَهَا فَإِنْ شِئْتَ خَلَّیْتَهَا وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَکْتَهَا وَ رَجُلٌ رَزَقَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَالًا ثُمَّ أَنْفَقَهُ فِی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ فَهَذَا یَقُولُ لَهُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ وَ لَمْ أَرْزُقْکَ وَ أُعِنْکَ أَ فَلَا اقْتَصَدْتَ وَ لِمَ تُسْرِفُ إِنِّی لَا أُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ وَ رَجُلٌ قَاعِدٌ فِی بَیْتِهِ وَ هُوَ یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ لَا یَخْرُجُ وَ لَا یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ هَذَا یَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِی إِنِّی لَمْ أَحْظُرْ عَلَیْکَ الدُّنْیَا وَ لَمْ أَرْمِکَ فِی جَوَارِحِکَ وَ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَلَا تَخْرُجُ وَ تَطْلُبَ الرِّزْقَ فَإِنْ حَرَمْتُکَ عَذَرْتُکَ وَ إِنْ رَزَقْتُکَ فَهُوَ الَّذِی تُرِیدُ(1).

زنش او را با سخنان بیهوده آزار می­دهد و مرد به خاطر این عملش از او نزد خداوند شکایت می­کند و می­گوید: پروردگارا مرا از دست او نجات ده، خداوند به او پاسخ می­دهد: بنده­ام، آیا امر او را به تو واگذار نکردم، اگر می­خواهی او را رها کن و اگر می­خواهی او را نگه دار. چهارم، کسی که خداوند تعالی ثروتی را بر او ارزانی داشته است و او آن را در راه خیر انفاق می­کند و چیزی از آن باقی نمی­گذارد، سپس می­گوید: بار خدایا! مرا روزی ده؛ خداوند به او می گوید: آیا به تو روزی عطا نکردم و تو را مورد عنایت قرار ندادم؟ چرا اعتدال پیشه نساختی و اسراف کردی؟ به راستی من اسراف ­کاران را دوست ندارم. پنجم مردی که در خانه اش بنشیند و از خانه خارج نشود و همانطور که خدا بر او امر کرده، به دنبال فضل خداوند نرود و بگوید: بار خدایا! مرا روزی ده. در این حال خداوند به او می­گوید: بنده­ام! من دنیا را برای تو منع نکرده­ام و نقصی در جوارح تو قرار ندادم، زمین من پهناور است، تو از خانه خارج نمی­شوی و روزی می­خواهی! اگر تو را محروم از نعمت و سلامتی می کردم، عذرت قبول بود و اگر روزی ات را داده ام، این همان چیزی است که می­خواهی.(1)

مولف

همانند این روایت در اسنادی چون کتب دعا و غیره آمده است.

روایت6.

قرب الاسناد: ابن عیسی از موسی بن بکر نقل می­کند که امام کاظم علیه السّلام به من فرمودند: هر کس روزی را از راه حلال آن، برای خود و خانواده اش فراهم آورد، همچون مجاهد در راه خدای عزّوجل است. و اگر از عهده­ آن برنیاید، قوت عیال خود را از بیت المال وام گیرد؛ و اگر بمیرد و آن وام را ادا نکرده باشد، بر امام است که آن را ادا کند، و اگر ادا نکند، سنگینی آن بر دوش او است. خداوند عزّوجل فرموده است: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَالْغارِمِینَ»،(2)

{صدقات تنها به تهیدستان و بینوایان و وامداران (گردآوری و پخش) آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می­شود و در (راه آزادی) بردگان و وامداران اختصاص دارد} یعنی شخص فقیر و مسکین و بدهکار.(3)

روایت7.

قرب الاسناد: ابن عیسی از بزنطی روایت کرده که می گوید: به امام رضا علیه السّلام گفتم: کوفه مرا دچار زیان کرده، و زندگی در آن سخت است؛ زندگی ما در بغداد بود، و از این کوه، در روزی بر مردم گشوده بود. فرمود: اگر می خواهی خارج شوی برو، امسال سال آشفته ای است، و مردم را چاره ای جز طلب روزی نیست، پس طلب (تلاش برای کسب معاش) را وامگذار. به او گفتم: فدایت شوم، آنان قوم پرجمعیتی هستند و ما احتمال تأخیر در معامله را می­دهیم، آیا با آنها با تأخیر یک سال معامله کنیم؟ فرمود: معامله کن. گفتم: با دو سال تأخیر؟ گفت: معامله کن. گفتم با سه سال تأخیر؟ فرمود: بیش از سه سال، دیگر چیزی برایت باقی نمی­ماند.(4)

ص: 3

روایت8.

قرب الاسناد: ابن ابی خطاب از بزنطی نقل کرده­ که می­گفت: به امام رضا علیه السّلام گفتم: جانم به فدایت، از خداوند بزرگ بخواه تا بر من روزی حلال عطا کند. ایشان فرمودند: آیا می­دانی حلال چیست؟ گفتم: حلال در نزد ما به معنای کسب بی غل و غش است. فرمود: جدم علی بن حسین می­فرمود: روزی حلال قوت برگزیدگان (الهی) است. سپس فرمود: بگو پروردگارا! از تو می­خواهم که از روزی بی کرانت بر من عطا کنی.(1)

روایت9.

الخصال: امام باقر علیه السّلام روایت کرده که رسول خدا فرمودند: جوانمرد کسی است که اموالش را اصلاح کند.(2)

روایت10.

معانی الأخبار: پدرم از سعد و او نیز از البرقی همانند این حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت11.

الخصال: از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمودند: سه گروه هستند که خداوند آنان را بدون حساب وارد بهشت می­کند: امام عادل، تاجر صادق و پیرمردی که عمرش را در اطاعت و بندگی خداوند صرف کرده باشد.(4)

روایت12.

الخصال: هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که حضرت فرمود: هرکس مالی را از راه حرام به دست آورد، خداوند بنا و آب و گل را بر او مسلط می سازد.(5)

روایت13.

الخصال:

ص: 4

بْنِ یَزِیدَ عَنْ سُفْیَانَ الْجَرِیرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْبَرَکَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَعْشَارِهَا فِی التِّجَارَةِ وَ الْعُشْرُ الْبَاقِی فِی الْجُلُودِ.

قال الصدوق یعنی بالجلود الغنم لما سیأتی (1).

امام باقر علیه السّلام روایت کرده که رسول خدا فرمودند: برکت ده جزء دارد که نه جزء آن در تجارت و یک جزء باقی در پوست­ها - پوست گوسفند و غیره - است.(1)

روایت14.

الخصال: امام سجاد علیه السّلام از پدرانش روایت کرده که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: نه قسم روزی در تجارت و یک قسم آن در سائبات (گوسفندان) است.(2)

روایت15.

الخصال: از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده که فرمود: سپیده دمان به دنبال روزی رفتن، موجب افزایش روزی می­شود.(3)

روایت16.

معانی الأخبار، الخصال: چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ابوذر را به آن سفارش می­کرد، عاقل باید طالب سه چیز باشد: اصلاح معاش، فراهم آوردن توشه برای آخرت و لذت بردن از چیزهای حلال.(4)

روایت17.

أمالی الطوسی: از ابو قلابه نقل شده که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: هرکس مالی از راه حرام کسب کند، خداوند او را تهیدست می­سازد.(5)

روایت18.

أمالی الطوسی: عمرو بن سیف از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که ایشان به من فرمود: طلب روزی را از راه حلال فرو مگذار، که روزی حلال کمکی بر دینداری تو است؛ و(برای کسب روزی) مرکب خود را ببند و (بعد از آن) بر خدا توکّل کن.(6)

روایت19.

أمالی الطوسی: امام صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز موجب سعادت است: زن همدل و همسو، فرزند صالح و روزی.

ص: 5

یَغْدُو عَلَی صَلَاحِهَا وَ یَرُوحُ عَلَی عِیَالِهِ (1).

صبح زود برای آن حرکت می کند و شبانه به خانه و خانواده باز می گردد.(1)

روایت20.

معانی الأخبار: روایت شده که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: منظور از سخن خداوند بزرگ در آیه­: «و أنه هو أغنی و أقنی»،(2){و هم اوست که شما را بی­نیاز کرد و سرمایه بخشید.} این است که خداوند هر انسانی را با روزی خویش بی­ نیاز کرد و او را از کسب و درآمد خویش راضی گردانید.(3)

روایت21.

معانی الأخبار: عبدالرّحمن بن عبّاس نقل نموده که معاویه از امام حسن علیه السّلام پرسید: جوانمردی (مروت) چیست؟ فرمود: آن است که مرد بر حفظ دینش حریص باشد، و مال خود را اصلاح و نیکو سازد، و حقوق دیگران را رعایت نماید. معاویه گفت: آفرین بر تو ای أبامحمّد! آفرین بر تو، راوی گوید: معاویه بعد از آن بارها می گفت: دوست داشتم یزید این جواب را بگوید، اگر چه یک­چشم باشد.(4)

روایت22.

معانی الأخبار: معاویة بن وهب از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: زمانی حسن بن علی علیه السّلام با چند تن از یارانش نزد معاویه بودند، معاویه به آن حضرت گفت: ای أبا محمد، مرا آگاه ساز که جوانمردی چیست؟ پس ایشان فرمود: جوانمردی آن است که مرد دین خود را حفظ نماید، و اموالش را نیکو گرداند، و همچنین نیک رفتاری در حال کشمکش و ستیز، سلام دادن و با نرمی سخن گفتن، و خویشتنداری، و دوستی مردم می باشد.(5)

روایت23.

معانی الأخبار: حارث أعور گوید: امیرالمؤمنین علیه السّلام به فرزندش امام حسن علیه السّلام فرمود: پسرم! جوانمردی چیست؟ پاسخ دادند: پارسائی و اصلاح مال.(6)

روایت24.

معانی الأخبار: عبداللّه انصاری از امام صادق علیه السّلام روایت نموده که ایشان فرمودند: رسیدگی مرد به کسب و مالش،

ص: 6

مِنَ الْمُرُوَّةِ(1).

از نشانه­های جوانمردی است.(1)

روایت25.

معانی الأخبار: امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت کرده است که رسول الله فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین جزء آن کسب روزی حلال است.(2)

روایت26.

أمالی الطوسی: از چیزهایی که امیرالمؤمنین علیه السلام فرزندش را به آن سفارش می­کرد این است که: مؤمن باید دارای سه ویژگی باشد: اصلاح معاش، کسب توشه برای آخرت و لذت بردن از چیزهای حلال.(3)

روایت27.

الخصال: ابن مسکان از امام سجاد علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: از جمله سعادت شخص مسلمان این است که محل تجارت او در سرزمینش، شرکایش صالح و نیز صاحب فرزندی باشد که او را یاری رساند.(4)

روایت28.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که از طلب روزی شرم نکند، گذران زندگی­اش آسان و خاطرش آسوده و خانواده اش در راحتی و گشایش خواهد بود.(5)

روایت29.

ثواب الاعمال: از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین جزء آن کسب روزی حلال است.(6)

روایت30.

ثواب الاعمال: عمرو بن جمیع می گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: خیری نیست در کسی که دوست نداشته باشد مال را از راه حلال فراهم آورد تا بدین وسیله آبروی خود را حفظ

ص: 7

بِهِ دَیْنَهُ (1).

و بدهی خود را پرداخت کند.(1)

روایت31.

در حدیث دیگری آمده است: کسی که دنیا را برای بی­نیازی از مردم و نیکی به همسایه طلب کند، خداوند او را در روز قیامت با چهره­ای (نورانی) بسان ماه شب چهاردهم ملاقات می­کند.(2)

روایت32.

بصایرالدرجات: محمد بن احمد از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که حضرت فرمود: هرکس مالی را از راههای نامشروع و حرام جمع کند، خداوند آن را در راههای نامشروع تباه می کند.(3)

روایت33.

محاسن البرقی: هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که ایشان فرمود: هرکس مالی را از راه حرام به دست آورد، خداوند بنا و آب و گل را بر او مسلط می­سازد.(4)

روایت34.

ارشاد شیخ مفید: امام صادق علیه السلام فرمود: محمد بن منکدر می گفت: من تصور نمی کردم علی بن حسین علیه السّلام فرزندی به جا نهد که به فضل و بزرگی او باشد

ص: 8

حَتَّی رَأَیْتُ ابْنَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِظَهُ فَوَعَظَنِی فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ وَعَظَکَ؟

قَالَ خَرَجْتُ إِلَی بَعْضِ نَوَاحِی الْمَدِینَةِ فِی سَاعَةٍ حَارَّةٍ فَلَقِیتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ کَانَ رَجُلًا بَدِیناً وَ هُوَ مُتَّکٍ عَلَی غُلَامَیْنِ لَهُ أَسْوَدَیْنِ أَوْ مَوْلَیَیْنِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی شَیْخٌ مِنْ شُیُوخِ قُرَیْشٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا أَشْهَدُ لَأَعِظَنَّهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَسَلَّمَ عَلَیَّ بِنَهْرٍ وَ قَدْ تَصَبَّبَ عَرَقاً فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ شَیْخٌ مِنْ أَشْیَاخِ قُرَیْشٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا لَوْ جَاءَکَ الْمَوْتُ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ قَالَ فَخَلَّی عَنِ الْغُلَامَیْنِ مِنْ یَدِهِ ثُمَّ تَسَانَدَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ جَاءَنِی وَ اللَّهِ الْمَوْتُ وَ أَنَا فِی هَذِهِ الْحَالِ جَاءَنِی وَ أَنَا فِی طَاعَةٍ مِنْ طَاعَاتِ اللَّهِ تَعَالَی أَکُفُّ بِهَا نَفْسِی عَنْکَ وَ عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّمَا کُنْتُ أَخَافُ الْمَوْتَ لَوْ جَاءَنِی وَ أَنَا عَلَی مَعْصِیَةٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ فَقُلْتُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَرَدْتُ أَنْ أَعِظَکَ فَوَعَظْتَنِی (1).

تا آن روز که فرزندش محمد بن علی (امام باقر) علیه السلام را دیدم. خواستم او را موعظه کنم، ولی او مرا موعظه کرد. یارانش به او گفتند: با چه مطلبی تو را موعظه کرد؟ محمد بن منکدر گفت: من در نیمروزی بسیار گرم، از خانه خارج شدم و به اطراف شهر رفتم. محمد بن علی علیه السلام را که مردی تنومند بود دیدم که بر دو غلام سیاه یا دو مولی(غلام آزاد شده) تکیه داشت. با خود گفتم: سبحان اللّه! بزرگی از بزرگان قریش، در این گرمای نیمروز، با این حال پرمشقت در طلب دنیا است! باید او را موعظه کنم. نزدیک شدم و سلام گفتم، محمد بن علی علیه السلام نفس زنان و در حالی که عرق از سر و رویش می ریخت سلام مرا پاسخ داد. گفتم: خداوند امور تو را اصلاح کند، شایسته نیست که بزرگی از بزرگان قریش، در این ساعت از روز، با این حال پرمشقت برای دنیا تلاش کند، اگر در این حال پیک مرگ در رسد و تو به این حال باشی؟! دستان خود را از آن دو غلام دور کرد و بر روی پای خود ایستاد و گفت: به خدا سوگند اگر پیک مرگ در این حالت بر من رسد، مرا در طاعت و بندگی خدا خواهد دید، چرا که من با این تلاش، خود را از تو و سایر مردم بی نیاز می سازم، تنها ترس من از آن است که پیک مرگ درآید و من در حال معصیت و نافرمانی خدا باشم. پس به او گفتم: رحمت خدا بر تو باد، خواستم تو را موعظه کنم اما تو مرا موعظه کردی.(1)

روایت35.

جامع الأخبار: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: کسب روزی حلال بر تمام مسلمانان (مرد و زن) واجب است.(2)

روایت36.

جامع الأخبار: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین جزء آن کسب روزی حلال است.(3)

روایت37.

جامع الأخبار: و نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن در کسب روزی حلال است.(4)

روایت38.

جامع الأخبار: ابن عباس روایت کرده است که: هرگاه پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به مردی نگاه می کرد و از او خوشش می آمد، می­پرسید: آیا او شغلی دارد؟ و اگر می­گفتند نه؛ می­گفت: از چشمم افتاد. ­پرسیدند: برای چه ای رسول خدا؟ ­فرمود: برای اینکه مؤمن اگر حرفه ای نداشته باشد، با دینش زندگی را می­گذراند {که امری مذموم است}.(5)

روایت39.

جامع الأخبار: و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: هرکس از دسترنج خود بخورد، همچون برق (به سرعت) از پل صراط عبور می­کند.(6)

روایت40.

جامع الأخبار: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: هرکس از دسترنج خود بخورد، خدا به او نظر رحمت کند

ص: 9

أَبَداً(1).

و هرگز او را عذاب نکند.(1)

روایت41.

جامع الأخبار: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر کس از دسترنج حلال خود بخورد، درهای بهشت به روی وی گشوده می شود، تا از هر طرف که بخواهد به بهشت درآید.(2)

روایت42.

جامع الأخبار: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: هرکس از دسترنج خود بخورد، در روز قیامت جزو انبیا محسوب می­شود و ثواب انبیا را دریافت می­کند.(3)

روایت43.

أمان الاخطار: در کتاب «مسایل الرجال» مولایمان امام هادی علیه السّلام از محمد بن هارون جلاب نقل شده که می­گوید: گفتم: از اجدادتان بر ما روایت شده است که زمانی بر مردم می­رسد که چیزی عزیزتر از برادر انیس و کسب مال از راه حلال نیست، سپس ایشان به من جواب داد: ای ابو محمد، چیز ارزشمند وجود دارد، اما زمانی می­رسد که چیزی سخت­تر از به دست آوردن مال حلال و برادر شفیق در نزد خداوند عزّوجل نیست.(4)

روایت44.

تنبیه الخواطر: یکی از انصار را نیازی پیش آمد و پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله را از آن آگاه ساخت، پیامبر فرمود: «هرچه در خانه داری بیاور و چیزی را بی ارزش مشمار». آن انصاری به خانه اش رفت و یک نمدزین و کاسه­ای را نزد رسول الله آورد. ایشان فرمود: «چه کسی اینها را می خرد؟» مردی گفت: آنها را به یک درهم خریدارم. فرمود: «کسی به قیمت بیشتر می خرد؟» مردی گفت: به دو درهم خریدارم. پیامبر فرمود: «مال تو». آنگاه به مرد انصاری گفت: «با یک درهم طعامی برای خانواده ات فراهم ساز، و با درهم دیگر تبری بخر». (مرد رفت) و با تبری نزد ایشان برگشت، پیامبر فرمود: «چه کسی دسته ای برای این تبر دارد؟» یکی از حاضران گفت: من. پیامبر صلّی الله علیه و آله دسته را گرفت و آن را با دستش بر روی تبر محکم کرد، و به انصاری فرمود: «برو و هیزم جمع کن، و هیچ خار تر و خشکی را اندک مشمار (و همه را بردار!)»، آن مرد چنین کرد و پس از پانزده روز، در حالی که وضع زندگی­اش خوب شده بود، نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. ایشان فرمود: «این کار برای تو نیکوتر از آن است که روز قیامت برسد و بر چهره­ات آثار صدقه باشد».(5)

روایت45.

الاختصاص: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس مالی را از راه حرام به دست آورد، (این مال) توشه راه جهنّم او خواهد بود.(6)

ص: 10

روایت46.

الاختصاص: و نیز پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود که خداوند عزّوجل می­فرمایند: کسی که اهمیت ندهد از چه راهی درهم و دینار به دست می­آورد، در روز قیامت نیز اهمیت داده نمی­شود که از چه راهی او را وارد جهنم کنند.(1)

روایت47.

أمالی الطوسی: گروهی از ابو برده اسلمی روایت کرده­اند که می­گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز قیامت هیچ بنده­ای قدم از قدم برنمی­دارد، مگر اینکه درباره­ چهار چیز از او سؤال شود؛ از جسمش که در چه راهی آن را فرسوده کرده، از عمرش که در چه راهی آن را فنا کرده، و از اموالش که از چه راهی به دست آورده و در چه راهی خرج کرده است، و از حب ما اهل بیت.(2)

روایت48.

أمالی الطوسی: از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمود: چون کسی مال حرامی به دست آورد، نه حج او قبول می شود، نه عمره او و نه صله رحم او، حتی مال حرام، نکاح را تباه می کند.(3)

روایت49.

امام باقر علیه السّلام فرمود: خداوند- عزّوجل- برای هر کسی روزی حلالی مقدر کرده است که با عافیت به او خواهد رسید. روزی حرام نیز در چشم انداز انسان قرار دارد و اگر انسان چیزی از راه حرام به دست آورد، از روزی حلال او کاسته خواهد شد، غیر از روزی مقدر؛ فضل و کرم خداوند بسیار است (که از دائره تقسیم خارج است و هرکسی می تواند از راه حلال به آن دست پیدا کند) همانطور که خداوند بلند مرتبه فرموده است: «وَاسْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِه»،(4) {از فضل خدا درخواست کنید}.

روایت50.

دعوات الراوندی: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکس از روزی حلال بخورد،

ص: 11

رَأْسِهِ مَلَکٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ أَکْلِهِ.

تا زمان فارغ شدن او از خوردن، فرشته­ای بالای سرش برای او طلب استغفار می­کند.

روایت51.

و نیز فرمود: بازگرداندن کمتر از درهمی از حرام، نزد خداوند برابر با هفتاد هزار حج مقبول است.

روایت52.

و فرمود: هرگاه لقمه­ای از حرام در شکم بنده­ای قرار گیرد، تمام فرشتگان موجود در زمین و آسمان بر او لعنت می­فرستند.

روایت53.

امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: «چهار کس اند که هیچ دعایی از ایشان مستجاب نمی شود: مردی که در خانه اش نشسته، می گوید: بار خدایا! مرا روزی ده، پس به او گفته می شود: آیا تو را به تلاش و جستجو امر نکردم؟ و دیگر، مردی که او را زنی باشد و آن زن بر او غالب آید. پس به او گفته می شود: آیا امر او را به دست تو قرار نداده ام؟ و سوم، مردی که او را مالی بوده و آن را تباه نموده، بعد از آن می گوید: بار خدایا! مرا روزی ده؛ پس به او گفته می شود: آیا تو را به میانه­روی و اصلاح امر نکردم؟ سپس این آیه را خواند: «وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً»،(1)

{کسانی­اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می­کنند و نه تنگ می­گیرند، و میان این دو (روش) حد وسط را برمی­ گزینند} و چهارم، مردی که او را مالی باشد و آن را به کسی قرض دهد، بدون شاهد و مدرک. پس به او گفته می شود: آیا تو را امر به گواه گرفتن نکردم؟

روایت54.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: زمانی می­رسد که گناهی بر آدمی نوشته نمی­شود، و آن زمانی است که به دغدغه معاش مبتلا باشد.

روایت55.

نهج البلاغه: علی علیه السلام: هرکس چیزی را طلب کند، به آن و یا بخشی از آن می­رسد.(2)

روایت56.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علی علیه السّلام فرمود: مؤمن را سه ساعت است: ساعتی که در آن با پروردگارش راز و نیاز نماید، ساعتی که در آن به اصلاح معاش خود بپردازد و ساعتی که با خوشیها و لذات حلال و زیبای زندگی دمساز شود. برای انسان عاقل سه ویژگی است: اصلاح معاش، فراهم آوردن توشه برای آخرت، کامجویی از لذتهای مشروع.(3)

روایت57.

نهج البلاغه: و فرمود: بزرگترین حسرت در روز قیامت، حسرت کسی است که مالی را از راه غیر طاعت خدا به دست آورد، و مردی مالش را به ارث برد و آن را در راه طاعت خداوند سبحان انفاق کند، پس او را به بهشت وارد کنند و اولی را به جهنم.(4)

روایت58.

کنز الکراجکی: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: «سه کس اند که دعای ایشان

ص: 12

فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ رَجُلٌ جَلَسَ عَنْ طَلَبِ الرِّزْقِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَمْ أَجْعَلْ لَکَ طَرِیقاً إِلَی الطَّلَبِ وَ رَجُلٌ لَهُ امْرَأَةُ سَوْءٍ یَقُولُ اللَّهُمَّ خَلِّصْنِی مِنْهَا یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَیْسَ قَدْ جَعَلْتُ أَمْرَهَا بِیَدِکَ وَ رَجُلٌ سَلَّمَ مَالَهُ إِلَی رَجُلٍ لَمْ یُشْهِدْ عَلَیْهِ بِهِ فَجَحَدَهُ إِیَّاهُ فَهُوَ یَدْعُو عَلَیْهِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ أَمَرْتُکَ بِالْإِشْهَادِ فَلَمْ تَفْعَلْ (1).

مستجاب نمی شود: یکی مردی که در خانه اش نشسته، می گوید: پروردگارا! مرا روزی ده. پس به او گفته می شود: آیا راهی برای طلب روزی برایت قرار ندادم؟ و دیگر مردی که صاحب زنی بد است و می­گوید: بار خدایا مرا از دست او رهایی ده! پس به او گفته می شود که: آیا امرش را به دست تو قرار ندادم؟ و دیگری مردی که مالش را بدون شاهد و مدرکی به شخصی (قرض) بدهد و شخص بدهکار (قرض) را انکار کند، و مرد او را نفرین ­کند، پس به او گفته می شود: آیا تو را به گواه گرفتن امر نکردم و انجام ندادی؟(1)

روایت59.

عدة الداعی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که در راه تأمین مخارج خانواده­اش زحمت می کشد، مانند مجاهد در راه خداست.(2)

روایت60.

عدّة الداعی: امیرالمؤمنین - علیه السّلام - فرمود: معامله کنید - خداوند به شما برکت بدهد - چون من از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: روزی ده جزء دارد، نُه جزء آن در تجارت است و یک جزء در چیزهای دیگر.(3)

روایت61.

عدّة الداعی: امام صادق علیه السّلام فرمود: یک گناه مرد را کافی­ است و آن اینکه حق کسی را که برای خانواده اش زحمت می کشد، ضایع کند.(4)

روایت62.

عدّة الداعی: و رسول خدا - صلّی اللّه علیه و آله - فرمود: ملعون است، ملعون است، کسی که حق کسی را که برای معاش خانواده اش زحمت می کشد، ضایع کند.(5)

روایت63.

عدّة الداعی: و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که اهمیت نمی دهد از چه راهی مال به دست بیاورد، خداوند سبحان نیز اهمیت نمی دهد که از چه راهی او را به جهنم بیندازد.(6)

روایت64.

عدّة الداعی: شیخ صدوق (ره) از ابو درداء از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود: کسی که بدنش سالم، دارای امنیت و مالک مخارج یک روز و شب خود باشد، گویا تمام دنیا را داراست. ای پسر جعشم! کافی است برای تو از مخارج، همان مقداری که گرسنگی­ات را برطرف سازد. و لباسی که بدنت را بپوشاند. اگر خانه هم داشتی که خوب است و اگر مرکبی هم بر اینها اضافه شد که خیلی عالی است. اما اگر اینها فراهم نشد، نان و آبت که باشد، کافی است، چون غیر از آن، یا حساب دارد یا عذاب.(7)

روایت65.

عدّة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: من به دنبال حاجتی می­روم که خداوند آن را برآورده سازد، و در طلب آن پافشاری می­کنم تا خداوند بنگرد که من روزم را در طلب روزی حلال سپری می کنم، مگر سخن خدای بزرگ را نشنیده ای که فرمود: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ

ص: 13

وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ بَیْتاً وَ طَیَّنَ عَلَیْهِ بَابَهُ ثُمَّ قَالَ رِزْقِی یَنْزِلُ عَلَیَّ کَانَ یَکُونُ هَذَا أَمَا إِنَّهُ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ قَالَ قُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ رَجُلٌ یَکُونُ عِنْدَهُ الْمَرْأَةُ فَیَدْعُو عَلَیْهَا فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّ عِصْمَتَهَا فِی یَدِهِ لَوْ شَاءَ أَنْ یُخَلِّیَ سَبِیلَهَا وَ الرَّجُلُ یَکُونُ لَهُ الْحَقُّ عَلَی الرَّجُلِ فَلَا یُشْهِدُ عَلَیْهِ فَیَجْحَدُهُ حَقَّهُ فَیَدْعُو عَلَیْهِ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّهُ تَرَکَ مَا أُمِرَ بِهِ وَ الرَّجُلُ یَکُونُ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ فَیَجْلِسُ فِی بَیْتِهِ فَلَا یَنْتَشِرُ وَ لَا یَطْلُبُ وَ لَا یَلْتَمِسُ حَتَّی یَأْکُلَهُ ثُمَّ یَدْعُو فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ (1).

وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّه»،(1) و چون نماز گزارده شد، در (روی) زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید.} آیا دیده­ای که کسی وارد خانه­ای شود و درآن را گل بگیرد، پس از آن بگوید: روزی من از آسمان برایم فرود می­آید، آیا چنین چیزی ممکن است؟ او جزء یکی از سه گروهی است که دعایشان مستجاب نمی گردد. راوی می گوید: از حضرت پرسیدم، آن سه گروه چه کسانی هستند؟ فرمود: اول: کسی که همسری دارد (و از او راضی نیست) و او را نفرین می کند، این نفرین، مستجاب نمی شود، چون اختیار نگهداری این زن به دست خود اوست، اگر خواست رهایش می کند (و طلاقش می دهد). دوم: آن که بر دیگری حقی دارد (چیزی از او طلبکار است)، اما کسی را به عنوان شاهد قرار نداده، آن بدهکار هم انکار می­نماید، پس (شخص طلبکار) او را نفرین می­کند، اما مستجاب نخواهد شد، زیرا او فرمان الهی (گرفتن شاهد) را ترک نموده است. سوم: فردی که مالی دارد، در خانه می نشیند و به دنبال روزی نمی­رود تا آن مال را می خورد، آنگاه دعا می کند (که خداوند به او روزی بدهد)، این دعا نیز مستجاب نمی گردد.(2)

روایت66.

عدّة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: وضع مالی مردی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخت گردید و زنش به او گفت: کاش پیش پیامبر می رفتی و از او درخواست می کردی. آن مرد پیش پیامبر آمد، شنید که حضرت فرمود: هر کس از ما درخواست کند او را اجابت می­کنیم و هر کس بی نیازی پیشه کند، خداوند او را بی نیاز می سازد. مرد (با خود) گفت، بی­شک مقصودش من هستم، پس به سوی زنش برگشت و او را از ماجرا باخبر ساخت. زن گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز یک انسان است، از حالت او را آگاه کن! دوباره پیش پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد؛ وقتی آن حضرت او را دید فرمود: هرکس از ما درخواست کند او را اجابت می­کنیم و هر کس بی نیازی جوید خداوند او را بی نیاز می سازد. تا سه مرتبه این کار را انجام داد (و هر بار همین را شنید). سپس آن مرد رفت و تبری قرض کرد به کوه آمد و از آن بالا رفت و هیزمی جمع آوری کرد و آن را آورد و به نصف چارک آرد فروخت، فردا نیز روانه گردید و بیشتر از قبل هیزم آورد و فروخت و به این کار ادامه داد و مال بیشتری جمع کرد تا آنکه تبری خرید، سپس مقدار بیشتری پس انداز نمود و با آن دو شتر جوان و یک غلام خرید و به تدریج توانگر شد و وضع مالی­اش بهبود یافت؛ آنگاه نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و او را از داستان مطلع کرد و قصه آمدن خود و گفتار آن حضرت را برای ایشان تعریف کرد. حضرت فرمود: من گفته بودم، هر کس از ما درخواست کند او را اجابت می­کنیم و هر کس بی نیازی جوید، خداوند او را بی نیاز می سازد.(3)

روایت67.

عدّة الداعی: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که مال حرامی را به دست آورد و از آن صدقه دهد، اجر داده نمی شود و اگر از آن انفاق کند، برکت نمی یابد و آن را بعد از مرگش باقی نمی ­گذارد جز آنکه توشه او به سوی آتش باشد.(4)

روایت68.

عدّة الداعی: و از امیرالمؤمنین علیه السّلام در مورد بدبخت­ترین مردم سؤال شد، فرمود: مردی که دنیا را برای دنیا ترک کند در نتیجه، هم

ص: 14

الدُّنْیَا وَ خَسِرَ الْآخِرَةَ وَ رَجُلٌ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ وَ صَارَ یُرَائِی النَّاسَ فَذَاکَ الَّذِی حُرِمَ لَذَّاتِ الدُّنْیَا مِنْ رِیَاءٍ وَ لَحِقَهُ التَّعَبُ الَّذِی لَوْ کَانَ بِهِ مُخْلِصاً لَاسْتَحَقَّ ثَوَابَهُ فَوَرَدَ الْآخِرَةَ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ قَدْ عَمِلَ مَا یَثْقُلُ بِهِ مِیزَانُهُ فَیَجِدُهُ هَبَاءً مَنْثُوراً قِیلَ فَمَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَسْرَةً قَالَ مَنْ رَأَی مَالَهُ فِی مِیزَانِ غَیْرِهِ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ النَّارَ وَ أَدْخَلَ وَارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ قِیلَ فَکَیْفَ یَکُونُ هَذَا قَالَ کَمَا حَدَّثَنِی بَعْضُ إِخْوَانِنَا عَنْ رَجُلٍ دَخَلَ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَسُوقُ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ مَا تَقُولُ فِی مِائَةِ أَلْفٍ فِی هَذَا الصُّنْدُوقِ مَا أَدَّیْتُ مِنْهَا زَکَاةً قَطُّ قَالَ قُلْتُ فَعَلَامَ جَمَعْتَهَا قَالَ لِخَوْفِ السُّلْطَانِ وَ مُکَاثَرَةِ الْعَشِیرَةِ وَ لِخَوْفِ الْفَقْرِ عَلَی الْعِیَالِ وَ لِرَوْعَةِ الزَّمَانِ قَالَ ثُمَّ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی فَاضَتْ نَفْسُهُ.

ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْرَجَهُ مِنْهَا مَلُوماً [مَلِیماً] بِبَاطِلٍ جَمَعَهَا وَ مِنْ حَقٍّ مَنَعَهَا فَأَوْعَاهَا وَ شَدَّهَا فَأَوْکَاهَا فَقَطَعَ فِیهَا الْمَفَاوِزَ وَ الْقِفَارَ وَ لُجَجَ الْبِحَارِ أَیُّهَا الْوَاقِفُ لَا تَخْدَعْ کَمَا خُدِعَ صُوَیْحِبُکَ بِالْأَمْسِ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَی مَالَهُ فِی مِیزَانِ غَیْرِهِ أَدْخَلَ اللَّهُ هَذَا بِهِ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ هَذَا بِهِ النَّارَ(1).

دنیا از او فوت شود و هم در آخرت دچار خسران شود، و مردی که عبادت کند و روزه بگیرد ولی این اعمالش از روی ریا باشد، این فرد، کسی است که لذات دنیا را به خاطر ریا بر خود حرام ساخته و دچار زحمتی شده که اگر خالصانه می بود، مستحق ثواب آن می شد. چنین فردی، وارد صحنه­ قیامت می شود، در حالی که گمان می کند عملی به همراه دارد که موجب سنگینی اعمال نیکش گردیده، ولی آن را بر باد رفته می یابد. از او می پرسند: حسرت چه کسی بیشتر است؟ می گوید: آن کس که مال خود را در تو رازو و میزان دیگری ببیند، در حالی که او به سبب (کسب حرام) آن مال، وارد جهنم می شود و وارثش به سبب (مصرف حلال و انفاق و ادای حقوق) آن، به بهشت می رود. سؤال شد: چطور چنین چیزی ممکن است؟ فرمود: چنان که یکی از برادرانمان از مردی برایم تعریف کرد که در حال جان دادن شخصی وارد خانه وی شد آن شخص به او گفت: ای فلانی، نظر تو در مورد صد هزار (درهم و دیناری) که داخل این صندوق است و زکاتش را ندادم چیست؟ گفتم، برای چه جمع کردی؟ گفت: برای ادای حقوق سلطان (مالیات) و فخر فروشی بر بستگان و ترس از فقر خانواده و حوادث روزگار. او ادامه داد: پس هنوز این مرد از خانه­اش بیرون نیامده بود که جان داد. پس علی علیه السّلام فرمود: سپاس خدایی را که او را به خاطر جمع اموال از راه باطل، با ملامت از دنیا برد؛ اموالی که در کیسه ریخت و سرش را محکم بست و حقوق صاحبانش را به آنها پرداخت نکرد و برای جمع­آوری آن، بیابان­های بی آب و علف و صحراهای خشک و سوزان را در نوردید و در دل دریاها سفر کرد. ای آگاه! فریب مخور، چنان که رفیقت دیروز فریب خورد، زیرا بیشترین حسرت در روز قیامت از آن کسی است که مال خود را در تو رازوی دیگری ببیند و خدای تعالی او (شخص وارث) را به خاطر آن مال وارد بهشت سازد و او را وارد آتش کند.(1)

روایت69.

عدّة الداعی: امام صادق علیه السّلام فرمود: بزرگتر از این حسرت را مردی دارد که مال زیادی را با زحمت بسیار و رویارویی با حوادث و سفر به سرزمین­های مختلف جمع کند، سپس مال خود را در راه صدقات و اعمال خیر فنا کند و جوانی و قوّت خود را در عبادت و نماز از بین ببرد، ولی برای حضرت علی بن ابی طالب حقی (ولایت) قایل نباشد و مقام او را در اسلام به رسمیت نشناسد و کسی را که یک دهم و بلکه یک صدم او ارزش ندارد، بالاتر از ایشان بداند. بر ادله واقف می شود، ولی در مورد آن تأمل نمی کند و وقتی با آیات و روایات برایش استدلال می نمایند، ابا می­کند و جز بر گمراهی اش نمی افزاید. این چنین شخصی، حسرتش از هر حسرتی عظیم­تر است و در روز قیامت وارد می شود در حالی که صدقاتش بسان افعی برای او متمثل می شود و او را می گزد و نمازها و عباداتش بسان فرشتگان دوزخ تمثل یافته و او را به جهنم می کشانند. می گوید، وای بر من! مگر من از نمازگزاران نبودم! آیا من از زکات­ دهندگان نبودم! آیا از

ص: 15

أَمْوَالِ النَّاسِ وَ نِسَائِهِمْ مِنَ الْمُتَعَفِّفِینَ فَلِمَا ذَا دُهِیتُ بِمَا دُهِیتُ فَیُقَالُ لَهُ یَا شَقِیُّ مَا یَنْفَعُکَ مَا عَلِمْتَ وَ قَدْ ضَیَّعْتَ أَعْظَمَ الْفُرُوضِ بَعْدَ تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ الْإِیمَانِ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ضَیَّعْتَ مَا لَزِمَکَ مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ الْتَزَمْتَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ مِنَ الِائْتِمَامِ بِعَدُوِّ اللَّهِ فَلَوْ کَانَ بَدَلَ أَعْمَالِکَ هَذِهِ عِبَادَةُ الدَّهْرِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ وَ بَدَلَ صَدَقَاتِکَ الصَّدَقَةُ بِکُلِّ أَمْوَالِ الدُّنْیَا بِمِلْ ءِ الْأَرْضِ ذَهَباً لَمَا زَادَکَ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَ مِنْ سَخَطِهِ إِلَّا قُرْباً(1).

اموال و زنان مردم پرهیز نکردم! پس چرا به این مصیبت و بلا گرفتار شدم؟ به او گفته می شود: ای بدبخت! عملت برایت نفعی ندارد، زیرا تو بزرگترین واجب الهی را بعد از توحید خدا و ایمان به نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ضایع کردی و شناخت حقانیت علی علیه السّلام، ولیّ خدا را که بر تو واجب بود، ترک نمودی و خود را ملتزم به پیروی از دشمنان خدا که بر تو حرام بود، کردی. اگر بجای این اعمالت، خدای را از اول دنیا تا آخرش عبادت می کردی و به جای این صدقاتت، همه­ اموال دنیا، بلکه به اندازه تمام مساحت زمین طلا صدقه می دادی، آن اعمال و صدقاتت جز دوری از رحمت خدا و نزدیک شدن به خشم خدا برای تو چیزی به ارمغان نمی آورد.(1)

روایت70.

عدّة الداعی: از مولایمان امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده است: ایشان وقتی از جهاد فارغ می شد، به تعلیم مردم و قضاوت بین آنان می­پرداخت و هنگامی که از آن امر فارغ می شد، در باغ خود مشغول کار می گردید و با این همه، یاد خدای تعالی می نمود.(2)

روایت71.

عدّة الداعی: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: هرکس تا چهل روز، روزی حلال بخورد، نور خدا در قلب او جای می­گیرد.(3)

روایت72.

عدّة الداعی: و فرمود: خداوند متعال فرشته ای دارد که هر شب بر بیت المقدس این گونه ندا می دهد: کسی که حرامی بخورد، نه عمل مستحبی از او قبول می شود و نه عمل واجبی.(4)

روایت73.

عدّة الداعی: و از آن حضرت روایت شده است که فرمود: عبادت با خوردن مال حرام، همچون بنایی بر روی شن - و گفته شده بر روی آب - است.(5)

روایت74.

اعلام الدین: عیسی بن موسی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: ای عیسی! اموال و دارایی از آن خداوند بزرگ است که آن را نزد بندگان خود به امانت گذاشته و به آنان امر کرده است تا با میانه روی از آن بخورند و بیاشامند، و بپوشند، و با میانه روی از آن برای ازدواج هزینه کنند و مرکب بخرند؛ و آنچه باقی می ماند را به فقرای مؤمن بدهند؛ پس هر کس از این روش (میانه روی) سرپیچی کند، هر آنچه از آن دارایی بخورد و بنوشد و بپوشد و به وسیله­ آن ازدواج کند و مرکب بخرد، حرام است.

روایت75.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: امت من در دنیا سه دسته­اند:

ص: 16

الطَّبَقُ الْأَوَّلُ فَلَا یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ وَ ادِّخَارَهُ وَ لَا یَسْعَوْنَ فِی اقْتِنَائِهِ وَ احْتِکَارِهِ وَ إِنَّمَا أَرْضَاهُمْ مِنَ الدُّنْیَا سَدُّ جَوْعَةٍ وَ سَتْرُ عَوْرَةٍ وَ أَغْنَاهُمْ فِیهَا مَا بَلَغَ بِهِمُ الْآخِرَةَ فَأُولَئِکَ الْآمِنُونَ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.

وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّانِی فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ أَطْیَبِ وُجُوهِهِ وَ أَحْسَنِ سُبُلِهِ یَصِلُونَ بِهِ أَرْحَامَهُمْ وَ یَبَرُّونَ بِهِ إِخْوَانَهُمْ وَ یُوَاسُونَ بِهِ فُقَرَاءَهُمْ وَ لَعَضُّ أَحَدِهِمْ عَلَی الرَّصِیفِ أَیْسَرُ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ یَکْسِبَ دِرْهَماً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَوْ یَمْنَعَهُ مِنْ حَقِّهِ أَوْ أَنْ یَکُونَ لَهُ خَازِناً إِلَی حِینِ مَوْتِهِ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِنْ نُوقِشُوا عُذِّبُوا وَ إِنْ عُفِیَ عَنْهُمْ سَلِمُوا وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّالِثُ فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِمَّا حَلَّ وَ حَرُمَ وَ مَنْعَهُ مِمَّا افْتُرِضَ وَ وَجَبَ إِنْ أَنْفَقُوهُ أَنْفَقُوهُ إِسْرَافاً وَ بِدَاراً وَ إِنْ أَمْسَکُوهُ أَمْسَکُوهُ بُخْلًا وَ احْتِکَاراً.

دسته اول کسانی هستند که ثروت اندوزی و انباشتن اموال را دوست ندارند و در حفظ و احتکار آن کوشش نمی کنند و رضایت دنیوی شان تنها در حد رفع گرسنگی و پوشاندن عورت است و هرآنچه که در دنیا به آنان ثواب اخروی برساند، آنها را بی­نیاز می­سازد. ایشان کسانی هستند که در امنیت اند و هیچ ترس و اندوهی بر آنان نیست. دسته دوم: کسانی­اند که به ثروت اندوزی از راههای پاک و حلال علاقه­ مندند و با آن صله ارحام می­کنند و به برادران نیکویی می­ورزند و با فقرا همراهی می­کنند و اگر یکی از آنان بر روی آهنی گداخته عذاب بیند، برایش آسانتر است که درهمی از غیر حلال کسب نماید یا حقی را منع کند یا اینکه خازن اموال تا روز مرگش باشد، اینان کسانی هستند که اگر به دقت حسابرسی شوند، عذاب می بینند و اگر عفو شوند، ایمن می مانند. امّا طبقه سوم: کسانی­اند که جمع مال را، خواه از حلال و خواه حرام دوست دارند و از ادای واجبات ابا می­ورزند و اگر آن را انفاق کنند با اسراف و زیاده­روی انفاق می­کنند و اگر آن را امساک کنند، با بخل و احتکار امساک می­کنند .

روایت76.

پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکس مالی حرام کسب کند، خدا نه صدقه او را می پذیرد و نه بنده آزاد کردن و نه حج گزاردن و نه عمره او را، و به اندازه پاداش این اعمال، برای او گناهانی سنگین می نویسد؛ و آنچه از وی پس از مرگش بر جای بماند، توشه راه جهنّم او خواهد بود. و هر کس بر حرام دست یابد و از ترس خدا آن را رها کند، خداوند او را مورد دوستی و رحمت قرار می دهد، و می فرماید تا او را به بهشت ببرند.

روایت77.

کتاب الغایات: از سلمان که رحمت خدا بر او باد، سؤال شد: کدام اعمال برتر است؟ جواب داد: ایمان به خداوند و نان حلال از بهترین اعمال است.(1)

روایت78.

کتاب الامامة و التبصرة: امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت کرده که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که به دنبال روزی حلال برود، همچون مجاهد در راه خداست.

روایت79.

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: پس از نماز واجب، کار کردن (و داشتن کسب و کار) واجب است.

روایت80.

امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت نموده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: عبادت

ص: 17

سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا جُزْءاً طَلَبُ الْحَلَالِ.

هفتاد جزء دارد که بهترین جزء آن کسب روزی حلال است.

روایت81.

و نیز از ایشان طبق این اسناد روایت شده که: عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن در کسب روزی حلال است .

باب دوم : میانه ­روی در طلب روزی

آیات

- «إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(1)

{براستی که خدا بر هرکس بخواهد بی­شمار روزی می­دهد.}

- «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ»(2)

{خدا روزی را برای هر که بخواهد، گشاده یا تنگ می­کند.}

- «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»(3)

{و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست، و ما آن را جز به اندازه ای معین فرو نمی فرستیم.}

- «وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ»(4)

{و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است.}

- «إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیراً بَصیراً»(5)

{بی گمان، پروردگار تو برای هر که بخواهد، روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. در حقیقت، او به [حال] بندگانش آگاه بیناست.}

- «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ»(6)

{و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش. ما از تو جویای روزی نیستیم، ما به تو روزی می دهیم.} - «وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(7)

{و خدا [ست که] هر که را بخواهد بی حساب روزی می دهد.}

- «وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ»(8)

{و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آنها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}

- «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ»(9)

{خدا بر هر کس از بندگانش که بخواهد روزی را گشاده می گرداند و [یا] بر او تنگ می سازد، زیرا خدا به هر چیزی داناست.}

ص: 18

الروم: أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (1)

و قال تعالی: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ (2)

سبأ: قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ (3)

و قال تعالی: قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (4)

فاطر: هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ (5)

حمعسق: لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (6)

و قال تعالی: اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ(7)

و قال تعالی: وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ(8)

الذاریات: إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ (9)

النجم: وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی (10)

الجمعة: وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (11) الطلاق: وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ

ص: 19

- «أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون»(1)

{آیا ندانسته اند که [این] خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد فراخ یا تنگ می گرداند؟ قطعاً در این [امر] برای مردمی که ایمان می آورند عبرتهاست.}

- «اللَّهُ الَّذی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُم»(2)

{خدا همان کسی است که شما را آفرید، سپس به شما روزی بخشید.}

- «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّه»(3)

{بگو: «کیست که شما را از آسمانها و زمین روزی می دهد؟» بگو: «خدا».}

- «قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقین»(4)

{بگو: «در حقیقت، پروردگار من است که روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا برای او تنگ می گرداند. و هر چه را انفاق کردید عوضش را او می دهد. و او بهترین روزی دهندگان است.»}

- «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض»(5)

{آیا غیر از خدا آفریدگاری است که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟}

- «لَهُ مَقالیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ»(6)

{کلیدهای آسمانها و زمین از آنِ اوست. برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. اوست که بر هر چیزی داناست.}

- «اللَّهُ لَطیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزیزُ»(7).

{خدا نسبت به بندگانش مهربان است: هر که را بخواهد روزی می دهد و اوست نیرومند غالب.}

- «وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ»(8)

{و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمین سر به عصیان برمی دارند، لیکن آنچه را بخواهد به اندازه ای [که مصلحت است] فرو می فرستد. به راستی که او به [حال] بندگانش آگاهِ بیناست.}

- «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتین»(9)

{خداست که خود روزی بخشِ نیرومندِ استوار است.}

- «وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی»(10)

{و هم اوست که [شما را] بی نیاز کرد و سرمایه بخشید.} - «وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقین»(11)

{و چون داد و ستد یا سرگرمی ببینند، به سوی آن روی آور می شوند، و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند. بگو: «آنچه نزد خداست، از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است، و خدا بهترین روزی دهندگان است.»}

- «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا*وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ

ص: 19

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً(1).

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْرا»(1)

{و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد. و از جایی که حسابش را نمی کند، به او روزی می رساند، و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستی خدا برای هر چیزی اندازه ای مقرّر کرده است.}

روایات

روایت1.

کنزالفوائد: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: ثروت در کثرت نمایش مال نیست بلکه در غنای نفس است.(2)

روایت2.

کنزالفوائد: و فرمود: سه ویژگی از صفات اولیاء خداوند است: اطمینان به خداوند در هر چیزی، بی نیاز از هر چیزی با - تکیه بر - خدا و نیازمندی به او در هر چیزی.(3)

روایت3.

کنزالفوائد: و فرمود: آیا شما را از بدبخت­ترین مردم باخبر سازم؟ گفتند: آری یا رسول اللَّه، فرمود: آنکه فقر دنیا و عذاب آخرت بر او گرد آید، پناه برخدا از آن.(4)

روایت4.

کنزالفوائد: امیرمؤمنان علی علیه السّلام فرمود: فقر، برهان شخص خردمند را ضایع می­کند، فقیر در شهر خود هم غریب است، و هرکس دری از درخواست - از مردم - را به روی خود بگشاید، خداوند دری از فقر را به سویش می­گشاید.(5)

روایت5.

کنزالفوائد: و فرمود: عفاف و پارسایی زینت فقر و شکرگزاری زینت توانگری است.(6)

روایت6.

کنزالفوائد: و فرمود: هرکس جامه­ بی­نیازی بر تن کند، عیوبش از دیده ها پنهان ماند.(7)

روایت7.

کنزالفوائد: و فرمود: هرکس تنگدستی خویش را بر مردم آشکار سازد، خود را رسوا کرده است، بهترین بی­نیازی، ترک درخواست (گدایی) و بدترین فقر، تن دادن به زبونی است.(8)

روایت8.

کنزالفوائد: و فرمود: با خداوند از هر کس که می­خواهی مستغنی شو تا مانند او شوی، دست نیاز به سوی هر کس می­خواهی دراز کن تا اسیر او گردی و به هر کس می­خواهی بخشش کن تا امیر او شوی.(9)

روایت9.

کنزالفوائد و فرمود: هیچ ثروتی فقر را از بین نمی­برد، مگر قناعت(10) (جز قناعت پیشه ساختن، هیچ ثروتی فقر را از بین نمی­برد).

روایت10.

کنزالفوائد: روایت است که آب بر سنگی ریخت و بر آن این نوشته نمایان شد: فقر و توانگری، تنها پس از عرضه به پیشگاه خداوند آشکار می­شوند.(11)

روایت11.

کنزالفوائد: مردی به امام صادق علیه السّلام گفت: مرا موعظه کن، امام فرمود: فقر

ص: 20

وَ لَا بِطُولِ عُمُرٍ(1).

و طول عمر را بر خود تلقین نکن.(1)

روایت12.

کنزالفوائد: و گفتند: هرکس با تکیه بر خدا مستغنی شود، مردم به او نیازمند می شوند.(2)

روایت13.

کنزالفوائد: و این شعر از امیرالمؤمنین علیه السّلام خوانده شد:

یعنی: دنیا را با هرآنچه می­شود دفع کن، دنیا را با هر آنچه بریده می­شود از خود ببُر.

انسان بیهوده به دنبال بی­نیازی است، بی­نیازی در خویشتن است اگر قناعت پیشه کند.

روایت14.

کنزالفوائد: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: بسیار استغفار کنید چرا که باعث افزایش روزی می­شود.(3)

روایت15.

کنز الفوائد: و فرمود: هرکس به روزی اندک راضی باشد، خداوند تعالی به اعمال اندکی از او راضی می­شود.(4)

روایت16.

کنزالفوائد: و روایت شده که خداوند بزرگ به عیسی بن مریم علیه السّلام وحی کرد: کسی که روزی دادن مرا کند ­شمارد، باید بر حذر باشد از اینکه خشمگین شوم و دری از دنیا را بر وی بگشایم (و گرفتار دنیا شود)(5)

روایت17.

کنزالفوائد: امیرمؤمنان علی علیه السّلام فرمود: روزی دو نوع است، روزی­ای که تو آن را طلب می­کنی و روزی­ای که خود تو را طلب می­کند و اگر به دنبال آن نروی به ­دنبالت می­آید.(6)

روایت18.

کنز الفوائد: و فرمود: هرکس نیت خویش را نیکو سازد، روزی­اش فزونی یابد.(7)

روایت19.

عدّه الداعی: رسول خدا صلی الله علیه و آله به برخی از اصحاب خود فرمود: حالت چگونه خواهد بود اگر زنده بمانی و قومی را ببینی که به خاطر ضعف ایمانشان، خرج یک سالشان را ذخیره می کنند؟ مبادا هنگام صبح، فکرت را به شب مشغول سازی (اندوهگین مخارج شب باشی) و هنگام شب، در فکر صبح باشی، در حالی که تو نمی دانی فردا نامت چیست (آیا نامت زنده است یا مرده؟).(8)

روایت20.

عدّة الداعی: و نیز فرمود: هرکس اموالش را (با اسراف) هدر دهد، خداوند متعال او را فقیر می­سازد.(9)

روایت21.

عدّة الداعی: و فرمود: کسی که میانه روی پیشه کند، نیازمند نمی­شود.(10)

روایت22.

عدّة الداعی: در وحی کهن آمده: ای فرزند آدم! من تو را از خاک و سپس از نطفه آفریدم و این کار برایم دشوار نبود، ص: 21

أَ وَ یُعْیِینِی رَغِیفٌ أَسُوقُهُ إِلَیْکَ فِی حِینِهِ (1).

آیا (تو می­پنداری) رساندن قرص نانی به تو برایم دشوار است؟(1)

روایت23.

عدّة الداعی: و از جمله سخنانی که خداوند بر داوود نبی علیه السّلام وحی فرستاد این است: هر کس به من روی کند و از غیر من قطع امید بنماید، او را کفایت می کنم.(2)

روایت24.

عدّة الداعی: امام صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله آمد، و عرض کرد: یا رسول الله! خداوند بزرگ مرا فرستاده که هدیه ای به تو تقدیم نمایم که به احدی قبل از تو نداده است. پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: من پرسیدم: آن چیست؟ گفت: «صبر». بهتر از صبر هم هست. گفتم: بهتر از صبر چیست؟ گفت: قناعت و بهتر از آن هم هست. گفتم: چیست؟ گفت: رضا (خشنودی) و بهتر از آن نیز هست. پرسیدم: بهتر از رضا چیست؟ جواب داد: «زهد» و بهتر از آن هم هست. گفتم: بهتر از زهد چیست؟ گفت: «اخلاص» و نیکوتر از آن نیز هست. گفتم: نیکوتر از اخلاص چیست؟ پاسخ گفت: «یقین» و بهتر از آن هم هست. پرسیدم: ای جبرئیل آن چیست؟ گفت: نردبان رسیدن به همه­ اینها، و آن «توکّل» بر خدای عزّوجل است. گفتم: ای جبرئیل! تفسیر «توکل» بر خدا چیست؟ گفت: دانستن اینکه مخلوق (خدا)، نه ضرری می رساند نه نفعی، نه چیزی می­بخشد، نه مانع چیزی می گردد، و اینکه نباید به مخلوق خدا امید بست؛ وقتی بنده به این درجه (از آگاهی) رسید، آنگاه برای غیر خدا کار نمی کند و قلبش به بیراهه نمی رود و از غیر او نمی هراسد و به غیر او دل نمی بندد، این است معنای توکل. پیغمبر صلّی الله علیه و آله فرمود: گفتم ای جبرئیل، معنای «صبر» چیست؟ گفت: آن است که انسان در سختی شکیبائی نماید آن طور که در شادمانی رفتار می­کند، و در نیازمندی صبور باشد، چنان که در بی نیازی صبور است، در سختی و رنج، صابر باشد آن طور که زمان عافیت، صابر است. و هرگز به خاطر بلاهای روزگار، نزد مخلوق لب به شکایت از خالقش نگشاید. گفتم: تفسیر «قناعت» چیست؟ گفت: اینکه به آنچه از دنیا به وی می رسد، قانع باشد، با کم بسازد و اندک را شکرگزاری کند. گفتم: پس تفسیر «رضا» چیست؟ فرمود: راضی کسی است که چه روزگار او را در فشار قرار دهد و چه ندهد، بر مولای خود خشم نمی گیرد، و به عمل اندک از خودش خشنود نمی گردد. گفتم: ای جبرئیل! تفسیر «زهد» چیست؟ پاسخ داد: زاهد دوست می دارد آنچه را آفریدگارش دوست دارد، و دشمن می دارد هر چه را خالقش دشمن دارد، و از حلال دنیا دوری می کند، و به حرام آن التفاتی ندارد، زیرا حلالش

ص: 22

حِسَابٌ وَ حَرَامَهَا عِقَابٌ وَ یَرْحَمُ جَمِیعَ الْمُسْلِمِینَ کَمَا یَرْحَمُ نَفْسَهُ وَ یَتَحَرَّجُ مِنَ الْکَلَامِ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ کَمَا یَتَحَرَّجُ مِنَ الْحَرَامِ وَ یَتَحَرَّجُ مِنْ کَثْرَةِ الْأَکْلِ کَمَا یَتَحَرَّجُ مِنَ الْمَیْتَةِ الَّتِی قَدِ اشْتَدَّ نَتْنُهَا وَ یَتَحَرَّجُ مِنْ حُطَامِ الدُّنْیَا وَ زِینَتِهَا کَمَا یَتَجَنَّبُ النَّارَ أَنْ یَغْشَاهَا وَ أَنْ یُقَصِّرَ أَمَلَهُ وَ کَانَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَجَلُهُ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا تَفْسِیرُ الْإِخْلَاصِ قَالَ الْمُخْلِصُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ النَّاسَ شَیْئاً حَتَّی یَجِدَ وَ إِذَا وَجَدَ رَضِیَ وَ إِذَا بَقِیَ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ فَإِنْ لَمْ یَسْأَلِ الْمَخْلُوقَ فَقَدْ أَقَرَّ لِلَّهِ بِالْعُبُودِیَّةِ وَ إِذَا وَجَدَ أَقْرَضَ فَهُوَ عَنِ اللَّهِ رَاضٍ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْهُ رَاضٍ وَ إِذَا أَعْطَاهُ اللَّهُ فَهُوَ جَدِیرٌ قُلْتُ فَمَا تَفْسِیرُ الْیَقِینِ قَالَ الْمُوقِنُ الَّذِی یَعْمَلُ لِلَّهِ کَأَنَّهُ یَرَاهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ یَرَی اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ یَرَاهُ وَ أَنْ یَعْلَمَ یَقِیناً أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَهُ وَ أَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ وَ هَذَا کُلُّهُ أَغْصَانٌ وَ مَدْرَجَةُ الزُّهْدِ(1).

حساب دارد و حرامش عقاب، و با همه مسلمانان چنان مهربان است که نسبت به خود، و از سخن گفتن چنان ابا می­کند که از حرام ابا دارد، از پرخوری چنان پرهیز می نماید که از مردار سخت متعفّن شده پرهیز دارد، و از مال دنیا و آرایش آن دوری می نماید همچون پرهیز از آتشی که می خواهد او را فرا گیرد، و آرزویش را کوتاه می سازد، و اجلش را میان دو چشم خود می بیند. گفتم: ای جبرئیل! معنای «اخلاص» چیست؟ گفت: مخلص (کسی که کار بی ریا انجام دهد) کسی است که از مردم چیزی نخواهد تا خود بیابد، و اگر یافت، خرسند گردد، و هرگاه نزد او چیزی اضافه باشد، آن را در راه خدا می بخشد، و درخواست نکردن او از دیگران، خود اقراری است به بندگی خدا و وقتی چیزی می­یابد، بدان راضی می گردد (و از کم یا زیادش شکایت نمی کند)، هم او از خدا راضی است هم خدا از او، بخشیدنش در حالی است که خود بدان نیازمندتر و سزاوارتر است. گفتم: پس تفسیر «یقین» چیست؟ گفت: انسان اهل یقین، کسی است که طوری برای خدا کار می کند که گویا او را می بیند. و (یقین دارد) اگر او خدا را به چشم نمی بیند، امّا خداوند شاهد وی می باشد و شکی ندارد که آنچه به او رسیده (از غم و شادی و غیره) باید به او می­رسید و آنچه به او نرسیده، نباید می­رسید (تمام آن­ها از روی حساب بوده) و همه اینها از شاخه های توکّل و درجات زهد است.(1)

روایت25.

عدّة الداعی: از امام صادق علیه السّلام درباره­ سخن خداوند تبارک و تعالی: «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُون»، {و بیشترشان به خدا ایمان نمی­آورند، جز اینکه (با او چیزی را) شریک می­گیرند.} چنین روایت شده که فرمودند: این (شرک) همان سخن مردی است که می گوید: اگر فلانی نبود، کار من زار بود؛ اگر فلانی نبود، به چنین و چنان نمی رسیدم؛ اگر فلانی نبود، خانواده ام گرفتار می شد... مگر نمی بینی که چنین فردی برای خداوند در حکومتش شریک قرار داده است که آن شریک به او روزی می رساند و ضرر را از او دفع می­کند. راوی می گوید: گفتم پس بگوید: اگر خداوند متعال به واسطه­ فلانی بر من منّت نمی گذاشت، هلاک و گرفتار می شدم؟ فرمود: بله، (امثال این سخنان) اشکالی ندارد.(2)

روایت26.

عده الداعی: پیامبر صلّی الله علیه و آله­ فرمود: امت من در دنیا سه دسته­اند: دسته اول کسانی هستند که ثروت اندوزی و انباشتن اموال را دوست ندارند و در حفظ و احتکار آن کوشش نمی کنند و رضایت دنیوی اشان تنها در حد رفع گرسنگی و پوشاندن عورت است و هر آنچه که در دنیا به آنان ثواب اخروی برساند، آنها را بی­نیاز می­سازد. ایشان کسانی هستند که در امنیت اند و هیچ ترس و اندوهی بر آنان نیست. دسته دوم: کسانی­اند که به ثروت اندوزی از راههای پاک و حلال علاقه­مندند و با آن صله ارحام می کنند و به برادران نیکویی می­ورزند و با فقرا همراهی می­کنند و اگر یکی از آنان بر

ص: 23

عَلَی الرَّضْفِ (1) أَیْسَرُ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ یَکْتَسِبَ دِرْهَماً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَوْ یَمْنَعَهُ مِنْ حَقِّهِ أَوْ یَکُونَ لَهُ خَازِناً إِلَی یَوْمِ مَوْتِهِ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِنْ نُوقِشَ عَنْهُمْ عُذِّبُوا وَ إِنْ عُفِیَ عَنْهُمْ سَلِمُوا.

وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّالِثُ فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِمَّا حَلَّ وَ حَرُمَ وَ مَنْعَهُ مِمَّا افْتُرِضَ وَ وَجَبَ إِنْ أَنْفَقُوهُ أَنْفَقُوا إِسْرَافاً وَ بِدَاراً وَ إِنْ أَمْسَکُوهُ أَمْسَکُوا بُخْلًا وَ احْتِکَاراً أُولَئِکَ الَّذِینَ مَلَکَتِ الدُّنْیَا زِمَامَ قُلُوبِهِمْ حَتَّی أَوْرَدَتْهُمُ النَّارَ بِذُنُوبِهِمْ (2).

روی آهنی گداخته عذاب بیند، برایش آسانتر است که درهمی از غیرحلال کسب نماید یا حقی را منع کند یا اینکه خازن اموال تا روز مرگش باشد، اینان کسانی هستند که اگر به دقت حسابرسی شوند، عذاب می بینند و اگر عفو شوند، ایمن می مانند. امّا طبقه سوم: کسانی­اند که جمع مال را، خواه از حلال و خواه حرام و نیز خودداری از ادای واجبات دوست دارند و اگر آن را انفاق کنند، با اسراف و زیاده­روی انفاق می­کنند و اگر آن را تنگ­ گیرند، با بخل و احتکار تنگ­ خواهند گرفت؛ آنها کسانی هستند که دنیا زمام امورشان را در دست گرفته تا اینکه آنها را به خاطر گناهانشان وارد جهنم کند. (1)

روایت27.

عدّة الداعی: و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: از مال بپرهیزید! در گذشته مردی بود که اموال و اولادی داشت و آن اموال را برای خود و خانواده­اش جمع­آوری و ذخیره کرده بود، روزی ملک الموت در لباس درویشان به در خانه اش آمد و در زد، پس خدمتگزاران جلوی در آمدند. فرمود: اربابتان را صدا کنید. گفتند: آیا آقای ما برای امثال تو از خانه برون می آید! او را کنار زدند و از جلوی در دورش کردند. بار دیگر به همان هیبت و حالت پشت در آمد و فرمود: اربابتان را صدا بزنید و او را باخبر کنید که ملک الموت آمد. وقتی اربابشان این سخن را شنید، از ترس نشست و به خدمتگزارانش گفت: با او به نرمی سخن گویید! و به او بگویید: شاید در طلب غیر از آقای ما هستی - درود خدا بر تو باد - ملک الموت به ایشان گفت: خیر و داخل شد و به او گفت: برخیز! و آنچه می خواهی وصیت کن؛ زیرا من روح تو را قبل از خروج از خانه می گیرم. خانواده اش فریاد زدند و گریه کردند، پس آن مرد گفت: صندوقها را باز کنید و مقدار طلا و نقره اش را یادداشت کنید، سپس رو به مالش کرد، در حالی که آن را دشنام می­ داد و می­گفت: لعنت خدا بر تو باد ای مال! پروردگارم را از یادم بردی و از کار آخرت مرا غافل ساختی تا آنکه به امر خدا (مرگ) ناگهان بر من وارد شد. خدای تعالی مال را به سخن آورد و گفت: چرا مرا دشنام می دهی، در حالی که ملامت بر تو بیش از من رواست!؟ آیا تو در چشمان مردم پست نبودی و مردم به خاطر من تو را (مقامت) بالا بردند؟ آیا به درهای سلاطین و بزرگان که صالحان نیز در آن حضور می­یافتند، حاضر نمی شدی و تو قبل از آنها داخل می شدی و ایشان بعد از تو؟ آیا از دختران سلاطین و بزرگان خواستگاری نمی­کردی، حال آنکه صلحا و خوبان هم خواستار آنان بودند، اما به تو جواب مثبت می­دادند و آنان را رد می کردند؟ اگر در راه خیر هم مرا می بخشیدی من امتناع نمی کردم و اگر در راه خدا انفاق می کردی، کاسته نمی­شدم! از چه روی مرا دشنام می دهی حال آنکه تو لئیم تری؟ تو و من هر دو از خاک هستیم و من بدون گناه به خاک برمی گردم و تو به

ص: 24

بِإِثْمِی هَکَذَا یَقُولُ الْمَالُ لِصَاحِبِهِ (1).

گناه مال­داری رهسپار می شوی. مال چنین به صاحبش می گوید.(1)

روایت28.

عدة الداعی: ابو سعید خدری روایت کرده است: هنگام برگشتن از احد، از رسول خدا صلّی الله علیه و آله، در حالی که مردم دورش را گرفته بودند و ایشان به درختی تنومند تکیه داده بود، شنیدم که می­فرمود: ای مردم! به اصلاح آخرتتان روی بیاورید و از آنچه که از دنیایتان ضمانت شده، دوری کنید. اعضا و جوارحی را که با نعمت خدا پرورده شده، در خشم و معصیت خدا به کار نگیرید و خود را به طلب آمرزش مشغول سازید. همت خود را صرف طاعت خدا کنید که همانا هرکس به دنبال بهره اش از دنیا باشد، بهره ­ آخرتش را از دست می­دهد و به خواسته­های دنیوی­اش نیز دست نمی­یابد؛ و اما کسی که در پی بهره ­ آخرتش باشد، بهره­ دنیوی­اش نیز به او می­رسد و به خواسته­های اخروی­اش دست می­یابد.(2)

روایت29.

و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال به عمل اخروی، (بهره­) دنیا را به بنده­اش می­بخشد، (اما) به عمل دنیوی (بهره­) آخرت را به او عطا نمی­کند.

روایت30.

اعلام الدین دیلمی: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هیچ مؤمنی نیست، مگر اینکه برایش دری باشد که اعمالش از آن بالا رود و دری که روزی­اش از آن فرود آید و چون بمیرد (آسمان و زمین) بر او گریه کنند، همانطور که خداوند بلندمرتبه فرمودند: «فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرینَ»،(3) {و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند.}

روایت31.

مسکن الفؤاد: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: وقتی که روز قیامت فرا رسد، خداوند به گروهی از امتم پر و بال دهد تا از آرامگاهشان به سمت بهشت پرواز کنند. در آنجا مسرورند و هر طور که بخواهند، در رفاه و نعمت بسر می برند، و فرشتگان به آنها می­گویند: آیا شما حساب شدید؟ جواب می دهند؛ ما حسابی ندیدیم. می­پرسند: آیا در پل صراط مجازات شدید؟ جواب می دهند: ما پل صراطی ندیدیم. می­پرسند: آیا جهنم را دیدید؟ می گویند: ما چیزی ندیدیم. آنگاه فرشتگان می گویند: شما از امت کدام پیامبرید؟ جواب می دهند: از امت حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله. فرشتگان می گویند: شما را به خدا سوگند، بگویید؛ کار شما در دنیا چه بود؟

ص: 25

فَیَقُولُونَ خَصْلَتَانِ کَانَتَا فِینَا فَبَلَّغَنَا اللَّهُ هَذِهِ الدَّرَجَةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ فَیَقُولُونَ وَ مَا هُمَا فَیَقُولُونَ کُنَّا إِذَا خَلَوْنَا نَسْتَحِی أَنْ نَعْصِیَهُ وَ نَرْضَی بِالْیَسِیرِ مِمَّا قُسِمَ لَنَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ حَقٌّ لَکُمْ هَذَا(1).

می گویند: ما دو خصلت داشتیم که خداوند بدان وسیله به لطف و رحمت خود این مقام را بر ما ارزانی کرد. می پرسند: آن دو خصلت چه بودند؟ می گویند: ما در خلوت از خدا شرم می کردیم که مرتکب گناه شویم، دیگر آنکه به روزی اندکی که خداوند برایمان مقدر کرده بود، راضی بودیم. فرشتگان می گویند، این مقام زیبنده شماست.(1)

روایت32.

اعلام الدین: امام علی علیه السّلام فرمود: دنیا در گردش است، پس بهره­ خود را از آن، به معتدل ترین شکل طلب کن.

روایت33.

و فرمود: هرکس مرگ را بسیار یاد کند، به اندک چیزی از دنیا راضی می­شود.

روایت34.

امام صادق علیه السّلام فرمود: هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد، شوق عبادت را در دل او می­افکند و قناعت را پیشه او می­سازد و او را به فهم عمیق دین نایل می­گرداند و بر دل او با یقین نیرو می­بخشد، چنین انسانی به روزی مورد نیاز (خود) بسنده کرده و جامه­ عفاف بر تن می­کند؛ و چون خداوند از بنده ای متنفر باشد، مال را محبوب او گرداند، و فراوان در اختیارش نهد، و فکر او را مشغول دنیا سازد، و او را به هوای نفسش بسپارد؛ پس چنین انسانی سرکشی کند، و به گستردن فساد بپردازد، و بر بندگان خدا ستم کند .

روایت35.

امام حسن عسکری علیه السّلام فرموده اند: تا می توانی چیزی از دیگران درخواست نکن، چون هر روز را روزی تازه ای است و بدان که اصرار در درخواست، ارزش و بهای آدمی را زایل می سازد و رنج و سختی را بر جای می گذارد، پس صبر کن تا خداوند متعال دری به­ روی تو بگشاید که ورود بر آن آسان باشد. چه نزدیک است احسان به انسان اندوهگین، و امان دادن به فرد ترسیده. و چه بسا تغییر حالات انسان (از توانگری به فقر، از سلامتی به بیماری و...) نوعی از تربیت الهی باشد. بهره و روزی مراتبی دارد، پس در چیدن میوه ای که نرسیده شتاب مکن، چون هرگاه وقتش برسد، بدان خواهی رسید. بدان، آن کس که مدبر توست، بهتر می داند که چه وقتی برای تو مناسب تر است، بنابراین، به اختیار و انتخاب او در تمام کارهایت اعتماد کن تا حالت اصلاح شود و در حاجات خود، قبل از رسیدن زمانش، شتاب نکن که مایه­ دلتنگی و بی­تابی می گردد، و تو را گرفتار ناامیدی می سازد.

روایت36.

امام حسن عسکری علیه السّلام فرموده اند: تقدیر با ستیز تغییر نمی­کند و روزی مقدر شده با حرص و ولع به دست نمی­آید و با امساک، دفع نمی­شود.

روایت37.

از ابن عباس روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم! همانا روزی تقسیم شده است و هیچ انسانی از آنچه که برایش مقدر شده، سهم بیشتری نمی­برد، پس در طلب روزی میانه­روی پیشه کنید. و عمر کوتاه است و هرگز کسی از مدت معینی که برایش تعیین شده، تجاوز نمی­کند، پس قبل از رسیدن اجل (برای فراهم آوردن توشه آخرت) بشتابید و اعمال محاسبه می شوند.

ص: 26

قال السید الوجه مُحْصَاةٌ.

لَنْ یُهْمَلَ مِنْهَا صَغِیرَةٌ وَ لَا کَبِیرَةٌ فَأَکْثِرُوا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ فِی الْقُنُوعِ تسعة [لَسَعَةً] وَ إِنَّ فِی الِاقْتِصَادِ لَبُلْغَةً وَ إِنَّ فِی الزُّهْدِ لَرَاحَةً وَ إِنَّ لِکُلِّ عَمَلٍ جَزَاءً وَ کُلُّ آتٍ قَرِیبٌ.

فرمود: هیچ عمل کوچک و بزرگی نادیده گرفته نمی­شود، پس بسیار عمل صالح انجام دهید، به راستی که در قناعت، فراوانی (نعمت) و در میانه­روی، کفایت (روزی کافی) و در زهد، راحتی است. هر عملی جزایی دارد و هر آینده­ای نزدیک است.

روایت38.

و نیز فرمود: با فضیلت ترین مردمان، بنده ای است که از دنیا به اندازه­ کفاف به دست آورد، و در زندگی عفاف ورزد، و برای سفر (آخرت) توشه فراهم سازد و خود را آماده­ راه کند .

روایت39.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند فرموده: ای فرزند آدم! هر روز، روزی تو می رسد و تو اندوهگینی! و هر روز از عمر تو کم می شود و تو شادمانی! تو آنچه را که کفایتت می­کند در اختیار داری، حال آنکه به دنبال چیزی هستی که تو را به سرکشی و طغیان می­کشاند، نه به اندک قانع می­شوی و نه از بسیار سیر!

روایت40.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: از پرخوری بپرهیزید که قساوت قلب می آورد، و بدن را از طاعت خدا سست و گوش دل را از شنیدن موعظه کر می گرداند. و بپرهیزید از زیاد نگاه کردن (به این سو و آن سو و ...)، که انسان را دچار هوا و هوس می­سازد و موجب غفلت می­شود. بر حذر باشید که طمع را سر لوحه­ خود قرار ندهید که قلب را آلوده­ حرص شدید می نماید و حب دنیا را در دل مُهر می کند و این خود کلید هر معصیت، سرآمد هر خطا و موجب از بین رفتن هر حسنه ای است.

روایت41.

از امام حسین علیه السّلام روایت شده است که به مردی فرمود: ای مرد! چون تلاش فرد پیروز، در طلب روزی مکوش و چون شخص تسلیم شده، به تقدیر اعتماد مکن، همانا طلب روزی از سنت است و میانه­ روی در طلب روزی از عفت، و عفت مانع روزی نیست.

روایت42.

و فرمود: حرص موجب (کسب) روزی زیاد نمی­شود، روزی تقسیم شده و اجل معین شده است و به کار بردن حرص، به دنبال گناه رفتن است.

روایت43.

أمالی الصدوق: ابو حمزه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: خداوند تعالی ضامن روزی توست، پس این فعالیت و ولع تو برای چیست؟ و اگر روزی تقسیم شده (و هرکس به­اندازه­ خود از روزی بهره می­برد) پس حرص و طمع برای چیست؟ و اگر حساب روز قیامت حق است، پس این انباشتن (مال) برای چیست؟ و اگر ارث از طرف خداوند بزرگ حق است، پس بخل و حسادت برای چیست؟(1)

· در اسنادی در باب موعظه، این حدیث آمده است .

ص: 27

أقول

قد مضی بأسانید فی أبواب المواعظ.

روایت44.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السّلام فرمود که جدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: جیرئیل از پروردگارم چنین به من خبر داد که هیچ انسانی تا از روزی مقدرش بهره­مند نشود، دیده از جهان نخواهد بست، پس از خدا بترسید و در طلب روزی میانه­روی پیشه کنید و بدانید که روزی دو نوع است: روزی­ای که شما آن را طلب می­کنید و روزی­ای که آن شما را طلب می­کند؛ پس روزی­تان را از راه حلال کسب کنید، زیرا اگر روزی­تان را از راه پاک و طیب به دست آورید، آن را به صورت حلال خورده­اید و اگر روزی­تان را از راه پاک به دست نیاورید، آن را به صورت حرام خورده­اید و اینها روزی شما است و چاره­ای جز خوردن آن ندارید.(1)

روایت45.

أمالی الطوسی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس برای روزی­اش (بیش از اندازه) تلاش کند، برای او گناه نوشته می­شود. دانیال پیامبر در زمان پادشاه ستمگری به نام «عات» زندگی می کرد. او دانیال را دستگیر کرد و در چاهی انداخت و با او درندگان را نیز به چاه انداخت، اما درندگان نزدیک او نشدند و او را مجروح نساختند. پس خدای تعالی به پیامبری از پیامبران وحی کرد: برای دانیال غذایی ببر! گفت: پروردگارا، دانیال کجاست؟ فرمود: از روستا خارج شو! کفتاری به استقبال تو می آید، دنبال کفتار برو! او تو را به دانیال می رساند. بدین ترتیب، کفتار او را به آن چاه رساند. دانیال در آن چاه بود، طعام را برایش به چاه فرستاد، (وقتی دانیال طعام را پیش روی خود دید) گفت: حمد خدایی را که یاد کننده اش را فراموش نمی کند، و سپاس خدایی را که دعا کننده اش را ناامید نمی گرداند و سپاس خدایی را که هر کس بر او توکل کند کفایتش می کند، و حمد خدایی را که هر کس به او اعتماد کند به دیگران حواله اش نمی دهد، و سپاس خدایی را که نیکی را با نیکی پاسخ می دهد و صبر را با نجات. سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای تعالی روزی پرهیزکاران را از جایی که انتظار ندارند، می رساند و حضور در حکومت ستمگران را برای اولیایش جایز نمی­شمارد.(2)

روایت46.

با استناد به صدوق، حفص از امام صادق علیه السّلام مثل این حدیث را روایت کرده است.

روایت47.

علل الشرایع: حضرت امام صادق علیه السّلام می فرمود: خداوند

ص: 28

عَزَّ وَ جَلَّ أَوْسَعَ فِی أَرْزَاقِ الْحَمْقَی لِتَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ یَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْیَا لَا تُنَالُ بِالْعَقْلِ وَ لَا بِالْحِیلَةِ(1).

بزرگ روزی احمقان و ابلهان را وسیع گردانید، تا عاقلان عبرت گرفته و بدانند که دنیا با عقل و حیله به دست نمی آید.(1)

روایت48.

تفسیر علی بن ابراهیم: محمد بن مسلم گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره­ تفسیر این سخن الهی پرسیدم: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ»،(2) {و هر کس از خدا پروا کند، (خدا) برای او راه بیرون شدنی قرار می­دهد و از جایی که حسابش نمی­کند، به او روزی می­رساند.} ایشان فرمود: مقصود این است که در دنیایش (راه نجات و روزی قرار می­دهد).(3)

روایت49.

ثواب الاعمال: ابن ابی یعفور از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود: هر کس بزرگترین دلواپسی­اش در بامداد و شامگاه، سرای آخرت باشد، خداوند بی نیازی را در دلش نهد و کار او را سامان دهد و تا آنگاه که روزی اش کامل به او نرسد از دنیا نرود؛ و هر کس بزرگترین دلواپسی او در بامداد و شامگاه، سرای دنیا باشد، خداوند فقر را میان دو چشمش نهد و کارش را آشفته گرداند و از دنیا به بیش از قسمت خویش دست نیابد.(4)

روایت50.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام از پدرانش علیهم السّلام روایت نموده که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هرگاه فقیهان و حکیمان به یکدیگر نامه بنگارند، به سه چیز سفارش می نمایند که چهارمی ندارد: هرکس همتش برای آخرت باشد، خداوند نیاز دنیای او را تأمین کند؛ و هرکس باطنش (نیت) را نیکو سازد، خداوند ظاهرش را اصلاح نماید؛ و هر کس رابطه­اش را با خدا اصلاح کند، خداوند رابطه­ او و مردم را نیکو گرداند.(5)

روایت51.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام از پدرانش روایت نموده است که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به راستی، خداوند بزرگ فزونی روزی اش را بر هر کس که بخواهد، ارزانی می­دارد.(6)

روایت52.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السّلام فرمود:

ص: 29

فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ وَ کَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَیْهِ امْرَأَتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ فَرَأَی فِی النَّوْمِ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِکَ فَانْتَبَهَ فَرَأَی الدِّرْهَمَیْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَی بِدِرْهَمٍ سَمَکَةً فَأَقْبَلَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ کَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَیْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَیْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ.

در میان بنی اسرائیل مرد نیازمندی بود. همسرش برای طلب روزی وی را تحت فشار قرار داد. آن مرد در خواب دید (که از او سؤال شد) آیا دو درهم حلال را بیشتر دوست داری یا دو هزار درهم از حرام را؟ پاسخ داد: دو درهم حلال را بیشتر دوست دارم! به او گفته شد: آن ها زیر سرت است! وقتی آن مرد بیدار شد، دید دو درهم زیر سرش است. آن ها را برداشت و با درهمی یک ماهی خرید و به خانه­اش آمد. هنگامی که همسرش او را با (آن وضع) دید، با قیافه نکوهش گرانه به سویش آمد و قسم خورد که به آن (ماهی) دست نزند. [ناچار] آن مرد خودش به تمیز کردن ماهی پرداخت. وقتی شکمش را پاره کرد، ناگهان دو گوهر در آن یافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت.

روایت53.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السّلام فرمود: در بنی اسرائیل مردی عابد بود که زهد پیشه کرده بود. زنی داشت که خرجی او را می­داد تا اینکه نزد آن زن نیز چیزی نماند. روزی یک دوک به مرد داد (و به او گفت، آن را ببر بفروش و چیزی برای خوردن بخر). آن مرد رفت، اما (نتوانست) چیزی بخرد، پس کنار دریا آمد. در آنجا به ماهیگیری برخورد که ماهی بسیاری گرفته بود، عابد دوک را به او داد و گفت: (این ماهی را به من بفروش و در عوض) این دوک نخ را برای تور خود استفاده کن، بدین ترتیب، ماهیگیر ماهی­ای به عابد داد و او ماهی را گرفت و به خانه آورد و آن را به زنش داد، وقتی زن شکم ماهی را پاره کرد، دُرّی در شکمش نمایان شد، (عابد آن درّ را به بازار برد) و به بیست هزار درهم فروخت .

روایت54.

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: در مواعظ لقمان به پسرش چنین آمده است: ای فرزندم! انسان باید از کسی که یقین و ایمانش در طلب رزق و روزی ضعیف است و تشویش خاطر دارد، عبرت بگیرد، زیرا خداوند بزرگی که او را خلق کرده، در سه حالت او را روزی داده و او خود در هیچ یک از آنها کوچکترین کسب و فعالیت و اندیشه ای نداشته است، پس (یقین داشته باشد) که در حالت چهارم هم خداوند روزی او را خواهد داد؛ اما حالت اول؛ در رحم مادرش در قرارگاهی محکم که هیچ گونه سرما و گرما آزارش نمی­داد، او را روزی داد؛ سپس او را از آن محل بیرون آورد و از شیر مادرش روزی داد و آن شیر او را پرورش داده و نیازش را تأمین نمود، بدون اینکه از خودش قدرت و نیرویی داشته باشد؛ سپس بعد از مدتی از شیر گرفته شد و (تا چندین سال) تحت کفالت پدر و مادر قرار گرفت و آنها با کمال مهربانی و رحمت او را مورد حمایتشان قرار دادند، تا اینکه بزرگ شد و دارای عقل و فکر گشت و مشغول کسب و کار گردید و هنگامی که زندگی بر او سخت شد، افکار و گمانهای واهی او را نسبت به پروردگارش بدگمان کرد و پرداخت حقوق الهی (خمس و زکات...) را از مالش نادیده گرفت و از ترس فقر، بر خود و خانواده اش سخت­ گیری نمود (زیرا یقین نداشت که خداوند این هزینه­ها را جبران می­نماید و به او روزی می­رساند).

روایت55.

قصص الانبیاء: از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: خداوند روزی بنده­ خویش را از جایی که انتظار ندارد می­رساند، زیرا به یقین هرگاه بنده راه رسیدن به روزی اش را نداند، بسیار دعا می کند.

روایت56.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: ای مردم!

ص: 30

رُوحُ الْقُدُسِ أَنَّهُ لَمْ تَمُتْ نَفْسٌ حَتَّی تَسْتَوْفِیَ أَقْصَی رِزْقِهَا وَ إِنْ أَبْطَأَ عَلَیْهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ شَیْ ءٍ مِمَّا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تُصِیبُوهُ بِمَعْصِیَةٍ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِالطَّاعَةِ(1).

روح القدس در دلم افکند که هیچ کس نمی میرد مگر آنکه روزی­اش را کاملاً دریافت کند واگر روزیتان به تأخیر افتاد، تقوا پیشه سازید و در طلب روزی میانه­روی کنید. مبادا تأخیر وصول روزی، شما را بر آن دارد که از راه معصیت (حرام) در طلب آن برآیید، همانا عطای الهی جز با طاعت و بندگی به دست نیاید .

روایت57.

فقه الرضا: تقوا پیشه ساز و در طلب روزی میانه­روی کن و مراقب کسب و سود (خود) باش. بدان که روزی دو نوع است، روزی­ای که تو آن را طلب می­کنی و روزی­ای که خود، تو را طلب می­کند؛ اما روزی ای را که تو طلب می­کنی، از راه حلال به دست آور که اگر از راه پاکش طلب کنی، خوردنش حلال است، در غیر این صورت، آن را از حرام خورده­ای و آن روزی توست و چاره­ای جز خوردنش نداری.(1)

روایت58.

تفسیر العیاشی: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: ای فرزند آدم! بزرگترین همت تو آن روزی نباشد که اگر آن را از دست دادی، از عمر تو نبوده باشد، زیرا اگر روزی تو را قصد کند، هر روزی که در آن وارد شوی، خداوند روزی تو را در آن روز می­رساند، و بدان که تو چیزی بیش از خوراک و قوتت به دست نمی­آوری، جز اینکه در آن (ثروت)، خزانه دار دیگران باشی؛ رنج و تعب بسیاری در دنیا برای جمع­آوری آن متحمل می­شوی و بهره اش نصیب وارث تو می­شود و روز قیامت به خاطر آن ثروت، حسابت به­ درازا می­کشد، پس در زندگی­ات به مال و اندوخته­ خویش راضی باش، و برای روز آخرتت توشه­ای پیش فرست که پیشاپیش تو باشد، زیرا سفر دور است و وعده گاه قیامت، و منزلگاه، یا بهشت است و یا دوزخ.

روایت59.

تفسیر العیاشی: جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است: مردی بادیه نشین خدمت پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله رسید و به وی عرض کرد: ای رسول خدا! من صاحب پسر، دختر، برادر، خواهر، نوه­ دختری و پسری، برادرزاده و خواهرزاده هستم و زندگی بر ما سخت است. ای رسول خدا! اگر مصلحت می دانید، از خدا بخواهید تا خداوند بر ما وسعت [روزی] بخشد. آن مرد با گریه از پیامبر صلی الله علیه و آله این درخواست را نمود و دل مسلمانان برای او به رحم آمد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتابٍ مُبینٍ»،(2) {و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [اینکه] روزی­اش بر عهده خداست، و [او] قرارگاه و محلّ مُردنش را می داند. همه [اینها] در کتابی روشن [ثبت] است.} آن گاه فرمود: هر کس این افراد (خانواده) را تأمین کند، خداوند روزی او را تضمین می­کند و همانند آب روان بر وی روزی می­دهد، کم در مقابل کم و فراوان در مقابل فراوان. آن گاه پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دعا کرد و مسلمانان «آمین» گفتند.

ص: 31

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَدَّثَنِی مَنْ رَأَی الرَّجُلَ فِی زَمَنِ عُمَرَ فَسَأَلَهُ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ مِنْ أَحْسَنِ مَنْ خَوَّلَهُ حَلَالًا وَ أَکْثَرِهِمْ مَالًا(1).

- امام باقر علیه السّلام فرمود: برایم از کسی نقل کرده­اند که آن مرد را در زمان عمر دیده بود، از وضع زندگی اش سؤال کرد، وی گفت: آن مرد یکی از بهترین کسانی بود که خداوند از روزی حلال و ثروت فراوان بر او ارزانی کرده بود.(1)

روایت60.

امالی المفید: ابوالحسن بصری روایت کرده است: امام علی علیه السّلام وارد بازار بصره شد و به مردم نگاه کرد که می­فروشند و می­خرند، سپس سخت گریه کرد و فرمود: ای بندگان دنیا و ای کارکنان اهل دنیا! شما در روز سوگند می­خورید و شبها (با خیالی آسوده) در بسترهایتان می­خوابید و در این میان از آخرت غافلید! پس چه وقت توشه (برای آخرتتان) فراهم می­کنید؟ و چه وقت به قیامت می­اندیشید؟ سپس مردی به ایشان گفت: یا امیر المؤمنین، ما را چاره­ای از معاش نیست، پس چه کنیم؟ امیر المؤمنین فرمود: طلب روزی حلال، انسان را از عمل آخرت باز نمی­دارد؛ اگر بگویی بر ما چاره­ای جز احتکار نیست، عذرت پذیرفته نمی­شود، پس آن مرد با گریه روی برگرداند؛ سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمود: نزد من بیا تا بیشتر برایت توضیح دهم، مرد به سوی او برگشت و به او فرمود: بدان ای بنده خدا! هر انسانی که در دنیا برای آخرت کار کند، باید پاداش عملش را در آخرت به تمامی دریافت کند و هر انسانی که برای دنیا کار کند، جزایش در آخرت، آتش جهنم است؛ سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام سخن خداوند متعال را تلاوت کرد: «فَأَمَّا مَنْ طَغی، وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا* فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی»،(2) {اما هر که طغیان کرد و زندگی پستِ دنیا را برگزید، پس جایگاه او همان آتش است}(3)

روایت61.

امالی المفید: ابن مهزیار از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده است که ایشان می­فرمود: [روزی] دور را به خود نزدیک سازید و سختی [به دست آوردن آن] را بر خود آسان کنید و آگاه باشید که اگر بنده­ای چاره­اندیشی و تلاشش [برای کسب روزی] کم باشد، قطعا از آنچه که خداوند برایش مقدر کرده، کاسته نمی­شود و اگر بنده­ای چاره­اندیشی و تلاشش را زیاد کند، بدون شک بر آنچه که خداوند برای او مقدر کرده است، افزوده نمی­شود.(4)

ص: 32

روایت62.

جامع الاخبار: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روزی بنده، بیشتر از اجلش او را طلب می­کند.(1)

و فرمود: روزی، بنده را می­طلبد، همانطور که اجلش او را می­طلبد.(2)

و فرمود: اگر یکی از شما از روزی­اش فرار کند، بی شک روزی، به دنبال او می­رود، همانطور که مرگ به دنبال اوست.(3)

پیامبر صلّی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: به راستی که اگر فرزند آدم از روزی­اش بگریزد، چنانچه از مرگ می­گریزد، هر آینه روزی­اش او را در­یابد و به او رسد، چنان که مرگ او را دریابد.(4)

و امام علی علیه السّلام فرمود:

- حرص به دنیا را رها کن و به لذت دنیا طمع نداشته باش.

- مال را ذخیره مکن، (چرا که) نمی دانی برای چه کسی جمع می کنی.

- نمی دانی که در سرزمین خود، مرگ گریبانت را می گیرد و یا جای دیگر.

- بدون تردید رزق و روزی تقسیم شده است و کوشش (بیش از اندازه­) انسان سودی ندارد.

- هرکس طمع ورزد، فقیر است و آن کس که قناعت پیشه کند، ثروتمند.(5)

روایت63.

تنبیه الخاطر: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: باید طلب تو برای روزی و گذران زندگی، بیشتر از انسان­های اسراف ­کار و کمتر از اشخاص حریص، دنیا دوست و دل به دنیا داده باشد؛ پس خود را در کار و کسب، در حد انسان منصف و پرهیزکار قرار ده، و از اشخاص سست و ناتوان بالاتر ببر، و به کسب آنچه که مورد نیاز شخص مؤمن است بپرداز، همانا کسانی که به آنان نعمت عطا می­شود اما شکر آن را به جای نمی­آورند، [دیگر] نعمتی به آنان داده نمی­شود.

- امام صادق علیه السّلام روایت کرده که امیرمؤمنان علیه السلام بسیار این سخن را می فرمود: به یقین بدانید،

ص: 33

وَ إِنِ اشْتَدَّ جَهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حِیلَتُهُ وَ کَبُرَتْ مُکَایَدَتُهُ أَنْ یَسْبِقَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ.

وَ لَمْ یَحُلْ بَیْنَ الْعَبْدِ فِی ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِیلَتِهِ وَ بَیْنَ أَنْ یَبْلُغَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ یَزْدَادَ امْرُؤٌ تغییرا [نَقِیراً] بِحِذْقِهِ وَ لَنْ یَنْقُصَ امْرُؤٌ فقیر [نَقِیراً] لِخُرْقِهِ فَالْعَالِمُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ وَ الْعَالِمُ بِهَذَا التَّارِکُ لَهُ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِی مَضَرَّةٍ وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ رُبَّ مَعْذُورٍ فِی النَّاسِ مَصْنُوعٌ لَهُ فَارْفُقْ أَیُّهَا السَّاعِی مِنْ سَعْیِکَ وَ أَقْصِرْ مِنْ عَجَلَتِکَ وَ انْتَبِهْ مِنْ سِنَةِ غَفْلَتِکَ وَ تَفَکَّرْ فِیمَا جَاءَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ احْتَفِظُوا بِهَذِهِ الْحُرُوفِ السَّبْعَةِ فَإِنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْحِجَی وَ مِنْ عَزَائِمِ اللَّهِ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ أَنَّهُ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَلَّةٍ مِنْ هَذِهِ الْخِلَالِ الشِّرْکِ بِاللَّهِ فِیمَا افْتَرَضَ أَوْ شِفَاءِ غَیْظٍ بِهَلَاکِ نَفْسِهِ أَوْ آمِرٌ یَأْمُرُ بِعَمَلٍ غَیْرَهُ وَ [أَوْ أَمَرَ بِأَمْرٍ یَعْمَلُ بِغَیْرِهِ أَوِ] اسْتَنْجَحَ إِلَی مَخْلُوقِهِ بِإِظْهَارِ بِدْعَةٍ فِی دِینِهِ أَوْ سَرَّهُ أَنْ یَحْمَدَهُ النَّاسُ بِمَا لَمْ یَفْعَلْ وَ الْمُتَجَبِّرُ الْمُخْتَالُ وَ صَاحِبُ الْأُبَّهَةِ(1). عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَسَّعَ أَرْزَاقَ الْحَمْقَی لِیَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ یَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْیَا لَیْسَ یُنَالُ مَا فِیهَا بِعَمَلٍ وَ لَا حِیلَةٍ(2).

اگر بنده ای بیش از حد تلاش کند و بسیار (در طلب مال) چاره بیاندیشد و حیله اش (رنج و زحمتش) فزونی یابد، به بیشتر از آنچه که در لوح محفوظ برایش مقرر شده است، دست نمی­یابد و نیز ناتوانی و تلاش کم بنده، سبب نرسیدن وی به آنچه که برایش مقرر شده است، نمی گردد. ای مردم! هرگز کسی به خاطر زیرکی­اش، ذره­ای بر او افزوده نمی­شود و فقیری به خاطر حماقتش، ذره­ای از او کاسته نمی­شود. کسی که از این مطلب آگاه باشد و آن را به کار بندد، آسوده­ترین مردم است و از سود آن بهره­مند شود و آن کس که به آن آگاه باشد و در عمل آن را ترک کند، گرفتارترین مردم است و زیان بیند. پس ای ساعی! از تلاشت بکاه، از شتابت کم کن و از خواب غفلت بیدار شو، و در آنچه که خداوند بر زبان پیامبرش جاری ساخته، بیندیش. این هفت سخن را حفظ کنید؛ زیرا از سخنان خردمندان و از امور واجب خداوند در لوح محفوظ است، که هیچ کس با مرتکب شدن آن­ها، خداوند را با (چهره­) مهربان ملاقات نخواهد کرد: شرک به خدا در آنچه که بر او واجب کرده است، ارضای کینه توزی به بهای نابودی خود، دستور به امری که خود غیر آن را انجام می دهد، طلب موفقیت و پیروزی برای مخلوقات خداوند با وارد کردن بدعت در دین، مسرور شدن از تمجید مردم برای کاری که انجام نداده است، خودستای فخرفروش و صاحب تکبّر.

روایت64.

الاختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند در هنگام غروب خورشید فرشته ای را گمارد که ندا سر دهد: «ای مردم، به پروردگار خود روی آرید، زیرا [روزی­ای که] اندک و کافی است، بسیار بهتر از [روزی­ای است که] زیاد اما غفلت بار است؛ و نیز زمان طلوع خورشید فرشته ای گماشته، تا ندا زند: ای آدمیزاده! متولد کن برای مرگ، بساز برای ویران شدن و گرد آور برای نابودی.(1)

روایت65.

قصص الانبیاء: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت نموده است که فرمود: خداوند راه روزی هیچ مؤمنی را نمی­بندد، مگر اینکه راه دیگری را برای او بگشاید و روزی اش را به او برساند، حتی اگر در تقدیرش نباشد.

ص: 34

فِی حِسَابِهِ.

روایت66.

قصص الانبیاء: جابر از امام حسن علیه السّلام روایت کرده است که به مردی فرمود: ای مرد! چون جهاد با دشمن، در طلب روزی مکوش و چون شخص تسلیم شده، به تقدیر تکیه مکن، همانا ایجاد فزونی از سنت است و میانه­ روی در طلب روزی از عفت، و عفت دفع کننده­ روزی نیست و حرص موجب کسب روزی زیاد نمی­شود، روزی تقسیم شده است و به کار بردن حرص، به دنبال گناه رفتن است.

روایت67.

قصص الانبیاء: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت نموده است که فرمود: از نشانه­های یقین و ایمان فرد مسلمان این است که مردم را در ازای خشم خداوند راضی و خشنود نسازد و به خاطر روزی­ای که خداوند بر او ارزانی داشته است، از آنان(مردم) سپاسگزاری نکند و به خاطر آنچه که خداوند بر او عطا نکرده، مردم را سرزنش و نکوهش نکند، زیرا طمع شخص حریص، روزی [مقدر شده­] خداوند را به او نمی­رساند و حسد و رشک او نیز مانع رسیدن آن نمی­شود و اگر یکی از شما از روزی­اش فرار کند، همانگونه که از مرگ می­گریزد، روزی ­اش او را درمی­یابد، همانگونه که مرگش.

روایت68.

تمحیص: امام باقر علیه السّلام روایت نموده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله در [سخنرانی] حجة الوداع فرمود: روح الامین در دلم افکند که انسان تا به­ طور کامل از روزی مقدرش بهره­مند نشود، دیده از جهان نخواهد بست، پس از خدا بترسید و در طلب روزی، میانه­روی پیشه کنید. مبادا تأخیر وصول روزی، شما را بر آن دارد که از راه معصیت (حرام) در طلب آن برآیید، همانا عطای الهی جز با طاعت و بندگی به دست نیاید. خداوند متعال روزی­ها را میان مخلوقاتش تقسیم کرده است و هر کس پرده دری کرده و شتاب کند و آن را از راه غیر حلال به دست آورد، از روزی حلال او کاسته می شود؛ و روز قیامت نیز باید حساب آن را پس بدهد.

روایت69.

تمحیص: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: چه بسیار انسان­هایی که [برای کسب روزی] خود را به سختی می­اندازند و [تقدیر] بر آنان بخل می­­ورزد و چه بسیار انسان­هایی که در طلب روزی میانه روی می­کنند و تقدیر آنان را یاری رسانده است.

روایت70.

تمحیص: حضرت امام صادق علیه السّلام می فرمود: خداوند بزرگ روزی احمقان و ابلهان را وسیع گردانید، تا عاقلان عبرت گرفته و بدانند که دنیا با عقل و حیله به دست نمی آید.

روایت71.

تمحیص: امام صادق علیه السّلام فرموده اند: اگر بنده در سوراخ حشره ای هم باشد، خدا روزی [مقدر] او را می دهد، پس در طلب روزی میانه­روی کنید.

روایت72.

تمحیص: از امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند

ص: 35

أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُونَ.

روزی مؤمنان را از جایی که انتظار ندارند، می­رساند.

روایت73.

تمحیص: امام صادق (ع فرمود: خداوند روزی مؤمنان را از جایی که انتظار ندارد، می­رساند، زیرا به یقین هرگاه بنده راه رسیدن به روزی اش را نداند، بسیار دعا می کند.

روایت74.

تمحیص: امام محمد باقر علیه السّلام به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: دنیا در گردش است و بهره­ای که از آن نصیب توست، به تو می­رسد حتی اگر ضعیف باشی و ضرری را که نصیب توست، نمی­توانی با قدرتت دفع کنی و هر کس امیدش را از آنچه که از دست رفته، ببرد، جسمش در آسایش است و هر کس به

روزی­ای که خدوند بر او ارزانی کرده راضی شود، شادمان است.

روایت75.

تمحیص: امام صادق علیه السّلام فرمود: باید طلب تو برای روزی و گذران زندگی، بیشتر از انسان­های اسراف­کار و کمتر از اشخاص حریص، دنیا دوست و دل به دنیا داده باشد؛ پس خود را در کار و کسب، در حد انسان منصف و پرهیزکار قرار ده، و از اشخاص سست و ناتوان بالاتر ببر، و به کسب آنچه که مورد نیاز شخص مؤمن است بپرداز، همانا کسانی که به آنان نعمت عطا می­شود، اما شکر آن را به جای نمی­آورند، [دیگر] نعمتی به آنان داده نمی­شود.

روایت76.

دعوات الراوندی: نقل کرده­اند که روزی حضرت سلیمان علیه السّلام در ساحل دریا نشسته بود، مورچه ای را دید که دانه ­ گندمی را حمل کرده و به طرف دریا می برد؛ پس [این امر] سلیمان علیه السّلام را به تماشای آن مورچه واداشت تا اینکه به آب رسید، ناگهان قورباغه­ای سرش را از آب بیرون آورده و دهان گشود و مورچه وارد دهان او شد و قورباغه مدتی طولانی به زیر آب رفت و سلیمان علیه السّلام با تعجب به این قضیه اندیشید؛ سپس قورباغه از آب بیرون آمد و دهان خود را باز کرد و مورچه بدون دانه از آن خارج شد، سلیمان علیه السّلام مورچه را فرا خواند و از او درباره­ این ماجرا و اینکه کجا رفت، سؤال نمود. مورچه گفت: ای رسول خدا، همانا در قعر این دریایی که می­بینی، صخره ای تو خالی وجود دارد که در درون آن کرم نابینایی زندگی می کند و خدا او را در آن مکان آفریده است و نمی تواند برای معاش خود از آن سنگ خارج شود، خداوند مرا متصدی رزق او قرار داده؛ من روزی او را حمل می کنم و خداوند این قورباغه را مأمور نموده که مرا حمل کند تا آب دریا به من آسیبی نرساند و دهان خود را بر سوراخ آن سنگ قرار دهد و من وارد سوراخ شوم؛ پس زمانی که روزی کرم را به او رساندم، از سوراخ سنگ خارج و دوباره وارد دهان قورباغه می­شوم و او مرا از دریا بیرون می­آورد. سلیمان گفت: آیا از آن کرم تسبیح خداوند شنیده ای؟

ص: 36

قَالَتْ نَعَمْ تَقُولُ یَا مَنْ لَا تَنْسَانِی فِی جَوْفِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ تَحْتَ هَذِهِ اللُّجَّةِ بِرِزْقِکَ لَا تَنْسَ عِبَادَکَ الْمُؤْمِنِینَ بِرَحْمَتِکَ.

او گفت: آری، آن کرم می گوید: ای خدایی که مرا در سوراخ این سنگ در عمق این دریا فراموش نکرده ای و روزی مرا می رسانی، به رحمت خود، بندگان مؤمنت را فراموش مکن.

روایت77.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: ای فرزند آدم! غم روزی را که نیامده، بر روزی که در آن هستی بار مکن؛ اگر روز نیامده از عمرت باشد خداوند روزی­ات را در آن روز می رساند.(1)

روایت78.

و فرمود: به یقین بدانید، اگر بنده ای بیش از حد تلاش کند و بسیار (در طلب مال) چاره بیاندیشد و حیله اش (رنج و زحمتش) فزونی یابد، به بیشتر از آنچه که در لوح محفوظ برایش مقرر شده است، دست نمی­یابد و نیز ناتوانی و تلاش کم بنده، سبب نرسیدن وی به آنچه که برایش مقرر شده است، نمی گردد. کسی که از این مطلب آگاه باشد و آن را به کار بندد، آسوده­ترین مردم است و از سود آن بهره­مند شود و آن کس که به آن آگاه باشد و به خاطر شک به آن، در عمل ترکش کند، گرفتارترین مردم است و زیان بیند. چه بسا بهره­مند از نعمتی که نعمت دامی (فرصتی برای گناه) باشد پیش روی او، و چه بسا غافلی در میان مردم که روزی برای او آماده شود. پس ای شنونده! بسیار شکر کن، از شتابت کم کن و از خواب غفلت بیدار شو، و به روزی خود راضی باش.(2)

روایت79.

و فرمود: ایمان بنده­ای صادق نیست، مگر آنکه نسبت به آنچه در ید خداوند سبحان است، اطمینان بیشتری از آنچه که در دست خویش است، داشته باشد.(3)

روایت80.

به آن حضرت عرض شد: اگر در خانه­ای را به ­روی کسی ببندند و او را در آنجا بگذارند، روزی­اش از کجا به او می رسد؟ ایشان در پاسخ فرمود: از همان جایی که اجلش در می رسد.(4)

روایت81.

فرمود: روزی دو نوع است، روزی­ای که تو آن را طلب می­کنی و روزی­ای که خود تو را طلب می­کند و اگر به دنبال آن نروی، به­دنبالت می­آید، پس اندوه سال خود را بر اندوه روزت بار مکن، که روزی و رزق هر روز تو را کفایت می کند؛ اگر آن ص: 37

السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَدُّهُ سَیُؤْتِیکَ فِی کُلِّ غَدٍ جَدِیدٍ مَا قَسَمَ لَکَ وَ إِنْ لَمْ تَکُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَمَا تَصْنَعُ بِالْهَمِّ لِمَا لَیْسَ لَکَ وَ لَنْ یَسْبِقَکَ إِلَی رِزْقِکَ طَالِبٌ وَ لَنْ یَغْلِبَکَ عَلَیْهِ غَالِبٌ وَ لَنْ یُبْطِئَ عَنْکَ مَا قَدْ قُدِّرَ لَکَ (1).

سال جزء عمرت باشد، خداوند متعال در هر روز جدید، آنچه که برایت مقدر کرده را به تو خواهد رساند، و اگر آن سال از عمرت نباشد، پس برای چه بر چیزی که از آن تو نیست، اندوه می خوری؟! هیچ جوینده ای در آنچه رزق توست، بر تو پیشی نخواهد­گرفت، و هیچ قدرتمندی نسبت به آن (روزی) بر تو غالب نخواهد ­شد و هرگز آنچه که برایت مقدر شده است، به تأخیر نخواهد افتاد.(1)

روایت82.

و فرمود: کسی که به نشسته نداده است، به ایستاده هم نخواهد داد.(2)

روایت83.

و فرمود: هر آنچه که از دنیا بر تو رسید، بگیر و از آنچه که از تو روی گرداند، روی گردان؛ پس اگر این کار را انجام ندادی، در طلب روزی میانه­روی کن.(3)

روایت84.

و فرمود: هر قناعت­کننده­ای، کفایت کننده است.(4)

روایت85.

و فرمود: زیانکارترین مردم در معامله و ناامیدترین آنان در سعی و تلاش کسی است که جسمش را در طلب آرزوهای خویش فرسوده سازد و تقدیرهای الهی او را در رسیدن به خواسته­هایش یاری نرساند، سپس با حسرتهایش از دنیا برود و با عواقب اعمالش وارد آخرت شود.(5)

روایت86.

و فرمود: روزی دو نوع است: طلب­کننده (روزی­ای که خود تو را طلب می­کند) و طلب شده (روزی­ای که تو آن را طلب می­کنی)، پس هر کس به دنبال دنیا باشد، مرگ او را طلب می­کند تا از دنیا بیرون ببرد، و هر کس به ­دنبال آخرت باشد، دنیا او را طلب می­کند، تا روزی­اش را به تمامی از آن دریافت نماید.(6)

روایت87.

و فرمود: پس از ستایش پروردگار، بدانید که تقدیرهای الهی چون قطرات باران از آسمان به سوی انسانها فرود می­آید، و بهره هرکسی، کم یا زیاد به او می­رسد، پس اگر یکی از شما برای برادر خود، برتری در مال و همسر و نیروی بدنی مشاهده کند، مبادا فریب خورد و حسادت کند، زیرا مسلمان (تا زمانی که دست به عمل پستی نزده که از آشکار شدنش شرمنده باشد و مورد سرزنش مردم پست قرار گیرد) به مسابقه دهنده­ای می­ماند که دوست دارد در همان آغاز مسابقه پیروز گردد تا سودی به دست آورد و ضرری متوجّه او نگردد.

ص: 38

وَ کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ یَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقَ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِینُهُ وَ حَسَبُهُ إِنَّ الْمَالَ وَ الْبَنِینَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.

فَاحْذَرُوا مِنَ اللَّهِ مَا حَذَّرَکُمْ مِنْ نَفْسِهِ وَ اخْشَوْهُ خَشْیَةً لَیْسَتْ بِتَعْذِیرٍ وَ اعْمَلُوا فِی غَیْرِ رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ یَعْمَلْ لِغَیْرِ اللَّهِ یَکِلْهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ عَمِلَ لَهُ نَسْأَلُ اللَّهَ مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ وَ مُعَایَشَةَ السُّعَدَاءِ وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِیَاءِ الْخُطْبَةَ(1).

قال السید رضی الله عنه الغفیرة هاهنا الزیادة و الکثرة من قولهم للجمع الکثیر الجمّ الغفیر و یروی عفوة من أهل أو مال و العفوة الخیار من الشی ء یقال أکلت عفوة الطعام أی خیاره (2).

همچنین مسلمانی که از خیانت پاک است، انتظار دارد یکی از دو خوبی نصیب او گردد: یا دعوت حق را لبیک گفته، عمر او پایان پذیرد «که آنچه در نزد خداست برای او بهتر است» و یا خداوند روزی فراوان به او دهد و صاحب همسر و فرزند و ثروت گردد، و همچنان دین و شخصیّت خود را نگاهدارد. همانا ثروت و فرزندان محصول دنیا و فانی شدنی، و عمل صالح زراعت آخرت است، گر چه گاهی خداوند، هر دوی آن را به ملّتهایی خواهد بخشید. از خدا در آن چه اعلام خطر کرده است بر حذر باشید. از خدا آنگونه بترسید که نیازی به عذر خواهی نداشته باشید. عمل نیک انجام دهید بدون آن که به ریا و خود نمایی مبتلا شوید، زیرا هر کس، کاری برای غیر خدا انجام دهد، خدا او را به همان غیر واگذارد. از خدا، درجات شهیدان، و زندگی سعادتمندان، و همنشینی با پیامبران را درخواست می­کنیم.(1)

سید رضی - که خداوند از او راضی باشد - می­گوید: «غفیره» در اینجا به معنای فراوانی اموال است، چنانکه جمعیّت فراوان را نیز «الجم الغفیر» می گویند، و نقل شده که بجای «الغفیره»، «عفوه من اهل او مال»، به کار می برند، و «عفوه» به معنای نمونه خوب از میان یک جنس است، چنان که گفته می شود، «اکلت عفوه الطعام» یعنی قسمت های خوب غذا را خوردم.

روایت88.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصیتش به امام حسن علیه السّلام فرمود: به یقین بدان که تو به همه آرزوهای خود نخواهی رسید، و تا زمان مرگ بیشتر زندگی نخواهی کرد، و بر راه کسی می­روی که پیش از تو می­رفت، پس در به دست آوردن دنیا آرام باش، و در مصرف آنچه به دست آوردی نیکو عمل کن، زیرا چه بسا تلاش بی اندازه برای دنیا، که به تاراج رفتن اموال کشانده شد. پس هر تلاشگری به روزی دلخواه نخواهد رسید، و هر مدارا کننده­ای محروم نخواهد شد. نفس خود را از هر گونه پستی باز دار، هر چند تو را به اهدافت رساند؛ زیرا نمی­توانی به اندازه آبرویی که از دست می­دهی، بهایی به دست آوری. برده دیگری مباش، که خدا تو را آزاد آفرید، آن نیکی که جز با شر به دست نیاید، نیکی نیست، و آن راحتی که با سختی­های فراوان به دست آید، آسایش نخواهد بود. بپرهیز از آن که مرکب طمع ورزی، تو را به سوی هلاکت به پیش راند، و اگر توانستی که بین تو و خدا صاحب نعمتی قرار نگیرد، چنین باش، زیرا تو، روزی خود را دریافت می­کنی، و سهم خود بر می­داری، و مقدار اندکی که از طرف خدای سبحان به دست می­آوری، بزرگ و گرامی­تر از (مال) فراوانی است که از دست بندگان دریافت می­داری، گرچه همه از طرف خداست. آنچه با سکوت از دست می­دهی آسانتر از آن است که با سخن از دست برود، چرا که نگهداری

ص: 39

مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدِ غَیْرِکَ وَ مَرَارَةُ الْیَأْسِ خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَی لِئَامِ النَّاسِ وَ الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَیْرٌ مِنَ الْغِنَی مَعَ الْفُجُورِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ وَ بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ رُبَّ یَسِیرٍ أَنْمَی مِنْ کَثِیرٍ وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ (1).

آنچه در مشک است، با محکم بستن دهانه آن امکان پذیر است، و نگهداری آنچه که در دست داری، پیش من بهتر است از آن که چیزی از دیگران بخواهی، و تلخی نا امیدی بهتر از درخواست کردن از مردم است. شغل همراه با پاکدامنی، بهتر از ثروت فراوانی است که با گناهان به دست آید، مرد برای پنهان نگاه داشتن اسرار خویش سزاوارتر است، چه بسا تلاش کننده­ای که به زیان خود می­کوشد. بدترین غذاها، لقمه حرام است، هر بازرگانی خویش را به مخاطره می­افکند. چه بسا اندکی که از فراوانی بهتر است.(1) بدان پسرم! روزی دو نوع است: روزی­ای که در پی توست و روزی­ای که تو در پی آن هستی؛ پس اگر تو به آن نرسی، او به تو خواهد رسید.

روایت89.

و فرمود: با روزگار، تا زمانی که رام و در فرمان تو است، نرمی کن، و چیزی را به امید دست یافتن به بیش از آن، به مخاطره مینداز.(2)

ص: 40

باب سوم : صبح زود رهسپار شدن در طلب روزی

روایات

روایت1.

عیون الاخبار، الخصال: امام رضا علیه السّلام از پدرانش روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، به امّت من در بامداد شنبه و بامداد پنجشنبه، برکت ده.(1)

روایت2.

الخصال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بامدادان به دنبال حوائج خود بروید که آسان­تر به دست می­آید و نامه خود را خاک­آلود کنید که حاجت را بهتر روا می کند و نیکی را نزد خوبرویان طلب کنید.(2)

روایت3.

عیون الاخبار، الخصال: امام رضا علیه السّلام از پدرانش روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه خصلت را از کلاغ بیاموزید: پنهان داشتن جماع، صبح زود به دنبال روزی رفتن و احتیاط کردن او.(3)

روایت4.

محمّد بن هلال روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که حاجت و نیازی داری، بامدادان به دنبال آن برو، زیرا که ارزاق و روزی ها پیش از طلوع آفتاب تقسیم می گردد، و خدای متعال در ساعات نخستین روز برای این امت برکت نهاده است؛ و بامدادان چیزی صدقه بده که هرگز تیر بلا و گرفتاری از سپر صدقه در نگذرد.(4)

ص: 41

باب چهارم : درآمدهای حلال و حرام

آیات

- «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِل»(1)

{و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید.}

- «لاتَأْکُلُواأَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تراضٍ مِنْکُمْ (2)*

{اموال همدیگر را به ناروا مخورید - مگر آنکه داد و ستدی با رضایت یکدیگر، بین شما [انجام گرفته] باشد.}

خداوند تعالی در نکوهش یهود می­فرماید:

- «...وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ»(3)

{...و خوردن اموال مردم به ناروا.}

- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»(4)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، به قراردادها[ی خود] وفا کنید.}

- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ کَثیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّه»(5)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان، اموال مردم را به ناروا می خورند، و [آنان را] از راه خدا باز می دارند، و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند.} - «وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا»(6)

{و کنیزان خود را - در صورتی که تمایل به پاکدامنی دارند - برای اینکه متاع زندگی دنیا را بجویید، به زنا وادار مکنید.}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام علی علیه السّلام فرمود: مال حرام عبارت است از؛ بهای حیوان مرده، بهای سگ، مزد زناکار، رشوه در قضاوت و مزد کاهن (فال­بین).(7)

روایت2.

قرب الاسناد: ابراهیم بن ابی البلاد می گوید: به امام کاظم علیه السّلام گفتم: فدایت گردم! مردی از دوستداران شما تعدادی کنیز خواننده دارد که قیمت شان چهارده هزار دینار است و ثلث آن ها را برای شما وصیت کرده است. ایشان فرمود: من نیازی به آن ندارم؛ بهای

ص: 42

الْکَلْبِ وَ الْمُغَنِّیَةِ سُحْتٌ (1).

سگ و کنیز خواننده، حرام است.(1)

روایت3.

الخصال: سکونی از امام صادق علیه السّلام و او از پدرانش روایت کرده است که امام علی علیه السّلام فرمود: مال حرام عبارت است از: بهای حیوان مرده، بهای سگ، بهای شراب، مزد زناکار، رشوه در قضاوت و مزد کاهن (فال­بین).(2)

روایت4.

تفسیر العیاشی: از سکونی مثل این حدیث روایت شده است.(3)

روایت5.

الخصال: امام صادق علیه السّلام فرموده اند: «سحت» انواع بسیاری دارد؛ آنچه که از کارکنان حاکمان ستمکار به دست آید، مزد قاضیان، مزد زناکاران، بهای شراب و می خرما که مست کننده باشد، رباخواری با دانستن حرام بودن آن و اما رشوه (ای عمار!) رشوه گیری در داوری، کفر به خدا و رسول او است.(4)

روایت6.

معانی الاخبار: عمار بن مروان گوید از امام صادق علیه السّلام درباره­ «خیانت» سؤال کردم، ایشان فرمود: هر چیزی که در آن به امام خیانت شده باشد، سحت (حرام) است، و خوردن مال یتیم حرام است، سحت انواع بسیاری دارد... الی آخر همان­گونه که ذکر شد.(5)

روایت7.

از عمار نیز همانند این حدیث روایت شده است.(6)

روایت8.

الخصال:

ص: 43

أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ دَعَا بِقَوْسِهِ فَاتَّکَی عَلَی سِیَتِهَا(1)

ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ مَا فَتَحَ اللَّهُ لَهُ وَ نَصَرَهُ بِهِ وَ نَهَی عَنْ خِصَالٍ تِسْعَةٍ عَنْ مَهْرِ الْبَغِیِّ وَ عَنْ عَسِیبِ الدَّابَّةِ یَعْنِی کَسْبَ الْفَحْلِ وَ عَنْ خَاتَمِ الذَّهَبِ وَ عَنْ ثَمَنِ الْکَلْبِ وَ عَنْ مَیَاثِرِ الْأُرْجُوَانِ قَالَ أَبُو عَرُوبَةَ عَنْ مَیَاثِرِ الْخَمْرِ وَ عَنْ لَبُوسِ ثِیَابِ الْقَسِّیِّ وَ هِیَ ثِیَابٌ تُنْسَجُ بِالشَّامِ وَ عَنْ أَکْلِ لُحُومِ السِّبَاعِ وَ عَنْ صَرْفِ الذَّهَبِ بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ بِالْفِضَّةِ بَیْنَهُمَا فَضْلٌ وَ عَنِ النَّظَرِ فِی النُّجُومِ (2).

امام حسین علیه السّلام فرمود: چون پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله خیبر را فتح کرد، کمانش را خواست و به یک طرف آن تکیه داد، آنگاه حمد و ثنای الهی را به جای آورد و از فتح و پیروزی ­ای که خداوند بر او ارزانی داشته بود، سخن گفت و از نه چیز نهی فرمود: مزد زنان زناکار، از جفت گیری چهارپا (یعنی کسب از طریق جفت­گیری حیوان نر با ماده)، انگشتر طلا، بهای سگ، زین های ارغوانی - ابو عروبه گفته: از زین های سرخ - از جامه های قیمتی (و آن جامه هایی بوده که در شام بافته می­شد) و از خوردن گوشت درندگان و از ص-رافی طلا به طلا و نقره به نقره در حالی که یکسان نیستند، از نگاه کردن به نجوم {جهت پیشگویی}.(1)

روایت9.

امالی الصدوق: پیامبر صلّی الله علیه و آله مردم را از فروش نرد و شطرنج نهی کرد و فرمود: کسی که این کار را انجام دهد، همچون خورنده­ گوشت خوک است و ایشان رااز خرید شراب و فروش آن و از نوشیدنش نهی کرد و فرمود: خداوند شراب و فشارنده انگورش، کشت­کننده، نوشنده، ساقی، فروشنده، خریدار، خورنده­ بهای آن و حمل کننده و حمل شده به سوی آن را لعنت کند.(2)

روایت10.

امالی الصدوق: و فرمود: هرکس چیزی را که از راه خیانت به دست آمده است با اینکه واقف به این امر است بخرد، همچون خائن آن (کسی که آن مال را از راه خیانت به دست آورده) است.(3)

روایت11.

تحف العقول: مردی از امام صادق علیه السّلام پرسید: راه­های امرار معاش بندگان، از جمله کسب و کار و معاملات میان آنان و نیز راه­های مصرف اموال چند گونه است؟ فرمود: کلیه اقسام معیشت و انواع معاملات رایج میان مردم که برای آنان درآمدی دارد، چهار گونه است. گفتند: این چهار نوع همه حلال است یا همه حرام، یا مختلف است؟ فرمود: هر کدام نوعی حلال دارد و نوعی حرام و همه­ آنها نام و خصوصیاتش معلوم و مشهور است. نوع اول: «ولایت» و حکومت بعضی از مردم بر دیگری است که شامل زمامدار، و حکام زیردست و طبقات پائینتر تا کم رتبه ترین کارمند است که هر یک به نوعی بر زیردستان و مردم تحت نفوذش-ان حکومت دارند. نوع دوم: تجارت و معامله

ص: 44

بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ثُمَّ الصِّنَاعَاتُ فِی جَمِیعِ صُنُوفِهَا ثُمَّ الْإِجَارَاتُ فِی کُلِّ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْإِجَارَاتِ وَ کُلُّ هَذِهِ الصُّنُوفِ تَکُونُ حَلَالًا مِنْ جِهَةٍ وَ حَرَاماً مِنْ جِهَةٍ وَ الْفَرْضُ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْعِبَادِ فِی هَذِهِ الْمُعَامَلَاتِ الدُّخُولُ فِی جِهَاتِ الْحَلَالِ مِنْهَا وَ الْعَمَلُ بِذَلِکَ الْحَلَالِ وَ اجْتِنَابُ جِهَاتِ الْحَرَامِ مِنْهَا تَفْسِیرُ مَعْنَی الْوِلَایَاتِ وَ هِیَ جِهَتَانِ فَإِحْدَی الْجِهَتَیْنِ مِنَ الْوِلَایَةِ وِلَایَةُ وُلَاةِ الْعَدْلِ الَّذِینَ أَمَرَ اللَّهُ بِوِلَایَتِهِمْ وَ تَوْلِیَتِهِمْ عَلَی النَّاسِ وَ وِلَایَةُ وُلَاتِهِ وَ وُلَاةِ وُلَاتِهِ إِلَی أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ الْوِلَایَةِ عَلَی مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ وَ الْجِهَةُ الْأُخْرَی مِنَ الْوِلَایَةِ وِلَایَةُ وُلَاةِ الْجَوْرِ وَ وُلَاةِ وُلَاتِهِمْ إِلَی أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِی هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ فَوَجْهُ الْحَلَالِ مِنَ الْوِلَایَةِ وِلَایَةُ الْوَالِی الْعَادِلِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ بِمَعْرِفَتِهِ وَ وِلَایَتِهِ وَ الْعَمَلِ لَهُ فِی وِلَایَتِهِ وَ وِلَایَةِ وُلَاتِهِ بِجِهَةِ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ الْوَالِیَ الْعَادِلَ بِلَا زِیَادَةٍ فِیمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَا نُقْصَانٍ مِنْهُ وَ لَا تَحْرِیفٍ لِقَوْلِهِ وَ لَا تَعَدٍّ لِأَمْرِهِ إِلَی غَیْرِهِ فَإِذَا صَارَ الْوَالِی وَالِیَ عَدْلٍ بِهَذِهِ الْجِهَةِ فَالْوِلَایَةُ لَهُ وَ الْعَمَلُ مَعَهُ وَ مَعُونَتُهُ فِی وِلَایَتِهِ وَ تَقْوِیَتُهُ حَلَالٌ مُحَلَّلٌ وَ حَلَالٌ الْکَسْبُ مَعَهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ فِی وِلَایَةِ وَالِی الْعَدْلِ وَ وُلَاتِهِ إِحْیَاءُ کُلِّ حَقٍّ وَ کُلِّ عَدْلٍ وَ إِمَاتَةُ کُلِّ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ فَسَادٍ فَلِذَلِکَ کَانَ السَّاعِی فِی تَقْوِیَةِ سُلْطَانِهِ وَ الْمُعِینُ لَهُ عَلَی وِلَایَتِهِ سَاعِیاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ مُقَوِّیاً لِدِینِهِ.

وَ أَمَّا وَجْهُ الْحَرَامِ مِنَ الْوِلَایَةِ فَوِلَایَةُ الْوَالِی الْجَائِرِ وَ وِلَایَةُ الرَّئِیسِ مِنْهُمْ وَ أَتْبَاعِ الْوَالِی فَمَنْ دُونَهُ مِنْ وُلَاةِ الْوُلَاةِ إِلَی أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ الْوِلَایَةِ عَلَی مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ وَ الْعَمَلُ لَهُمْ وَ الْکَسْبُ مَعَهُمْ بِجِهَةِ الْوِلَایَةِ لَهُمْ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ مُعَذَّبٌ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ عَلَی قَلِیلٍ مِنْ فِعْلِهِ أَوْ کَثِیرٍ لِأَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ جِهَةِ الْمَعُونَةِ مَعْصِیَةٌ کَبِیرَةٌ مِنَ الْکَبَائِرِ.

وَ ذَلِکَ أَنَّ فِی وِلَایَةِ الْوَالِی الْجَائِرِ دُرُوسَ الْحَقِّ کُلِّهِ وَ إِحْیَاءَ الْبَاطِلِ کُلِّهِ وَ إِظْهَارَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ الْفَسَادِ وَ إِبْطَالَ الْکُتُبِ وَ قَتْلَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَدْمَ الْمَسَاجِدِ وَ تَبْدِیلَ سُنَّةِ اللَّهِ وَ شَرَائِعِهِ فَلِذَلِکَ حَرُمَ الْعَمَلُ مَعَهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ وَ الْکَسْبُ مَعَهُمْ إِلَّا بِجِهَةِ الضَّرُورَةِ نَظِیرَ الضَّرُورَةِ إِلَی الدَّمِ وَ الْمَیْتَةِ.

ص: 45

که شامل کلیه خرید و فروش هاست. نوع سوم: صنعت است با همه اقسامش و نوع چهارم: اجارات در کلیه مواردی که در آن نیاز به اجاره ا­ست. و هر یک از این اقسام از جهتی حلال و از جهتی حرام هستند و خداوند در این معاملات بر بندگان واجب کرده است که از راه حلالش وارد شوند، و به حلال روی بیاورند و از حرام اجتناب ورزند.

تفسیر انواع «ولایت»: ولایت دو قسم است. یکی از اقسام آن ولایت حکام عادل است، کسانی که خداوند بر مردم امر کرده تا ولایت و حکومتشان را گردن نهند، و نیز حکومت­های زیردست و زیردست تر تا نازلترین طبقه­ آنان که هر یک به نوعی بر زیردستان خود حکومت می کنند؛ و نوع دیگر، ولایت حکام جور و فرماندهان آنها تا پائین ترین فردشان که هر کدام بر مردم زیردستشان حکومت دارند. وجه حلال آن، ولایت حاکم عادلی است که خداوند به شناخت او و پذیرفتن ولایتش دستور داده است. لازم به ذکر است که در حکومت او و حکومت والیانش (منظور فرمانداران نصب شده از طرف او) باید طبق دستوری که خدا به آن حاکم عادل داده رفتار شود، نه چیزی بر آن بیفزایند، نه از آن بکاهند و نیز سخنش را تحریف نکنند و از فرمانش تخلف ننمایند، و چنانچه حاکم بدان گونه که گفتم دادگستر بود، حکومت از جانب او، کار کردن برایش و کمک به او و تقویتش، حلال و مشروع خواهد بود، و معامله با چنین دستگاهی جایز است زیرا در زمامداری حاکم عادل و فرمانداران او، هر حقی زنده شود، هر عدالت و امانتی احیا گردد و هر ظلم و بیداد و فسادی نابود شود، از این رو هر که در تحکیم قدرت وی بکوشد، و در امر حکومت یاری­اش دهد، در طاعت خدا تلاش کرده و دین خدا را تقویت نموده است.

اما وجه حرامش، حکومت زمامداران ستمگر و دست نشاندگان آنهاست. از: طبقه رؤسا و اطرافیان حاکم تا طبقات پائینتر و آخرین رتبه، کار در این حکومتها و همکاری با آنها در امر حکمرانی، حرام و نامشروع است، و هر کاری چه کوچک و چه بزرگ (برای کمک به این حکومت­ها) انجام گیرد، مایه­ عذاب است؛ زیرا هر نوع همکاری با آنان از گناهان بزرگ است؛ به این خاطر که در حکومت حکمرانان ستمگر، هر چه حق است لگدکوب شود، هر چه باطل است زنده گردد و ظلم و بیداد و فساد رواج یابد، کتب الهی نابود شود و پیامبران و مؤمنان به قتل رسند، مسجدها ویران گردد، سنتها و مقررات الهی زیر و رو شود؛ از این رو کار کردن با آنها، یاری کردنشان و معامله با ایشان حرام است، مگر زمانی که ضرورتی ایجاب کند، نظیر اضطراری که به خوردن خون یا مردار پیش آید.

ص: 45

وَ أَمَّا تَفْسِیرُ التِّجَارَاتِ فِی جَمِیعِ الْبُیُوعِ وَ وُجُوهِ الْحَلَالِ مِنْ وَجْهِ التِّجَارَاتِ الَّتِی یَجُوزُ لِلْبَائِعِ أَنْ یَبِیعَ مِمَّا لَا یَجُوزُ لَهُ وَ کَذَلِکَ الْمُشْتَرِی الَّذِی یَجُوزُ لَهُ شِرَاؤُهُ مِمَّا لَا یَجُوزُ لَهُ فَکُلُّ مَأْمُورٍ بِهِ مِمَّا هُوَ غِذَاءٌ لِلْعِبَادِ وَ قِوَامُهُمْ بِهِ فِی أُمُورِهِمْ فِی وُجُوهِ الصَّلَاحِ الَّذِی لَا یُقِیمُهُمْ غَیْرُهُ مِمَّا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ یَلْبَسُونَ وَ یَنْکِحُونَ وَ یَمْلِکُونَ وَ یَسْتَعْمِلُونَ مِنْ جِهَةِ مِلْکِهِمْ وَ یَجُوزُ لَهُمُ الِاسْتِعْمَالُ لَهُ مِنْ جَمِیعِ جِهَاتِ الْمَنَافِعِ لَهُمُ الَّتِی لَا یُقِیمُهُمْ غَیْرُهَا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ یَکُونُ لَهُمْ فِیهِ الصَّلَاحُ مِنْ جِهَةٍ مِنَ الْجِهَاتِ وَ هَذَا کُلُّهُ حَلَالٌ بَیْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاکُهُ وَ اسْتِعْمَالُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِیَّتُهُ وَ أَمَّا وُجُوهُ الْحَرَامِ مِنَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ فَکُلُّ أَمْرٍ یَکُونُ فِیهِ الْفَسَادُ مِمَّا هُوَ مَنْهِیٌّ عَنْهُ مِنْ جِهَةِ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ أَوْ کَسْبِهِ أَوْ نِکَاحِهِ أَوْ مِلْکِهِ أَوْ إِمْسَاکِهِ أَوْ هِبَتِهِ أَوْ عَارِیَّتِهِ أَوْ شَیْ ءٍ یَکُونُ فِیهِ وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ نَظِیرِ الْبَیْعِ بِالرِّبَا لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ أَوِ الْبَیْعِ لِلْمَیْتَةِ أَوِ الدَّمِ أَوْ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ أَوْ لُحُومِ السِّبَاعِ مِنْ صُنُوفِ سِبَاعِ الْوَحْشِ أَوِ الطَّیْرِ أَوْ جُلُودِهَا أَوِ الْخَمْرِ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْ وُجُوهِ النَّجِسِ فَهَذَا کُلُّهُ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ لِأَنَّ ذَلِکَ کُلَّهُ مَنْهِیٌّ عَنْ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ وَ لُبْسِهِ وَ مِلْکِهِ وَ إِمْسَاکِهِ وَ التَّقَلُّبِ فِیهِ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ فَجَمِیعُ تَقْلِیبِهِ فِی ذَلِکَ حَرَامٌ وَ کَذَلِکَ کُلُّ بَیْعٍ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ کُلُّ مَنْهِیٍّ عَنْهُ مِمَّا یُتَقَرَّبُ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَقْوَی بِهِ الْکُفْرُ وَ الشِّرْکُ مِنْ جَمِیعِ وُجُوهِ الْمَعَاصِی أَوْ بَابٌ مِنَ الْأَبْوَابِ یَقْوَی بِهِ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الضَّلَالَةِ أَوْ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبَاطِلِ أَوْ بَابٌ یُوهَنُ بِهِ الْحَقُّ فَهُوَ حَرَامٌ مُحَرَّمٌ حَرَامٌ بَیْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاکُهُ وَ مِلْکُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِیَّتُهُ وَ جَمِیعُ التَّقَلُّبِ فِیهِ إِلَّا فِی حَالٍ تَدْعُو الضَّرُورَةُ فِیهِ إِلَی ذَلِکَ.

وَ أَمَّا تَفْسِیرُ الْإِجَارَاتِ فَإِجَارَةُ الْإِنْسَانِ نَفْسَهُ أَوْ مَا یَمْلِکُ أَوْ یَلِی أَمْرَهُ مِنْ قَرَابَتِهِ أَوْ دَابَّتِهِ أَوْ ثَوْبِهِ بِوَجْهِ الْحَلَالِ مِنْ جِهَاتِ الْإِجَارَاتِ أَوْ یُؤْجِرُ نَفْسَهُ أَوْ دَارَهُ أَوْ أَرْضَهُ أَوْ شَیْئاً یَمْلِکُهُ فِیمَا یُنْتَفَعُ بِهِ مِنْ وُجُوهِ الْمَنَافِعِ أَوِ الْعَمَلِ بِنَفْسِهِ وَ وَلَدِهِ وَ مَمْلُوکِهِ

ص: 46

تفسیر انواع تجارات در کلیه خرید و فروشها: اقسام معاملاتی که برای فروشنده یا خریدار جایز و یا حرام است، بدین شرح می­باشد: همانگونه که همه­­ انسان­ها به آن امر شده­اند، آنچه خوراک مردم و مایه­ قوام زندگی باشد، و انواع چیزهائی که در شئون مختلف زندگی برای خوردن، نوشیدن، پوشیدن، ازدواج، مالکیت، استعمال مالکانه بدان نیازمند و از آن ناگزیر می باشند، یا از جهتی به صلاح مردم و مفید به حال آنان باشد که از آن چاره ندارند، در همه اینها، فروش، خرید، نگهداری، استعمال، بخشش، و قرض دادنش حلال است.

اما داد و ستدهای حرام، عبارتند از: خرید و فروش هر چیزی که مایه­ فساد باشد، و از جهت خوردن، نوشیدن، کاسبی، ازدواج، مالک شدن، نگهداشتن، بخشیدن، قرض دادن، ممنوع و مورد نهی خدا باشد، یا از جهتی برای مردم فساد داشته باشد، مانند معاملات ربائی که مفسده آمیز است، یا فروش مردار، خون، گوشت خوک، گوشت درندگان و پرندگان وحشی، پوست درندگان، شراب، و کلیه نجاسات که اینها همه حرام و نامشروع است. تمامی اینها حرام است و از خوردن، نوشیدن، پوشیدن، نگهداشتن، مالک شدن و تصرف در آنها به خاطر مفاسدی که در بر دارد، نهی شده است. همچنین معامله­ هر چیزی که مایه­ سرگرمی {حرام} باشد (چون آلات موسیقی) یا موجب تقرب به غیر خدا یا باعث تقویت کفر و شرک گردد یا نوعی گمراهی و ضلالت را نیرو بخشد، یا باطلی را تقویت کند (چون نشر افکار مسموم و غیره) یا حقی را تضعیف نماید، فروش، خرید، نگهداشتن، مالک شدن، عاریه دادن و کلیه تصرفاتش حرام است جز اینکه ضرورتی پیش آید.

اما تفسیر اجاره ها: اجاره عبارت است از اینکه کسی خودش یا مالش یا چیزی را که اختیارش به دست اوست، چون بستگان یا چهارپا یا لباس، برای استفاده در اختیار دیگری نهد. نوع حلال اجاره این است که انسان خودش، خانه یا زمین یا هر چیز دیگری را که مالک است، برای استفاده از منافع آن در اختیار دیگری گذارد، یا تعهد کند که کاری را به دست خود یا فرزند یا غلامش

ص: 46

أَوْ أَجِیرِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ وَکِیلًا لِلْوَالِی أَوْ وَالِیاً لِلْوَالِی فَلَا بَأْسَ أَنْ یَکُونَ أَجِیراً یُؤْجِرُ نَفْسَهُ أَوْ وَلَدَهُ أَوْ قَرَابَتَهُ أَوْ مِلْکَهُ أَوْ وَکِیلَهُ فِی إِجَارَتِهِ لِأَنَّهُمْ وُکَلَاءُ الْأَجِیرِ مِنْ عِنْدِهِ لَیْسَ لَهُمْ بِوَلَاءِ الْوَالِی نَظِیرُ الْحَمَّالِ الَّذِی یَحْمِلُ شَیْئاً بِشَیْ ءٍ مَعْلُومٍ إِلَی مَوْضِعٍ مَعْلُومٍ فَیَحْمِلُ ذَلِکَ الشَّیْ ءَ الَّذِی یَجُوزُ لَهُ حَمْلُهُ بِنَفْسِهِ أَوْ بِمَمْلُوکِهِ أَوْ دَابَّتِهِ أَوْ یُؤَاجِرُ نَفْسَهُ فِی عَمَلٍ یَعْمَلُ ذَلِکَ الْعَمَلَ بِنَفْسِهِ أَوْ بِمَمْلُوکِهِ أَوْ قَرَابَتِهِ أَوْ بِأَجِیرٍ مِنْ قِبَلِهِ فَهَذِهِ وُجُوهٌ مِنْ وُجُوهِ الْإِجَارَاتِ حَلَالٌ لِمَنْ کَانَ مِنَ النَّاسِ مَلِکاً أَوْ سُوقَةً أَوْ کَافِراً أَوْ مُؤْمِناً فَحَلَالٌ إِجَارَتُهُ وَ حَلَالٌ کَسْبُهُ مِنْ هَذِهِ الْوُجُوهِ فَأَمَّا وُجُوهُ الْحَرَامِ مِنْ وُجُوهِ الْإِجَارَةِ نَظِیرِ أَنْ یُؤَاجِرَ نَفْسَهُ عَلَی مَا یَحْرُمُ عَلَیْهِ أَکْلُهُ أَوْ شُرْبُهُ أَوْ لُبْسُهُ أَوْ یُؤَاجِرَ نَفْسَهُ فِی صَنْعَةِ ذَلِکَ الشَّیْ ءِ أَوْ حِفْظِهِ أَوْ لُبْسِهِ أَوْ یُؤَاجِرَ نَفْسَهُ فِی هَدْمِ الْمَسَاجِدِ ضِرَاراً أَوْ قَتْلِ النَّفْسِ بِغَیْرِ حِلٍّ أَوْ حَمْلِ التَّصَاوِیرِ وَ الْأَصْنَامِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ الْبَرَابِطِ وَ الْخَمْرِ وَ الْخَنَازِیرِ وَ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ الَّذِی کَانَ مُحَرَّماً عَلَیْهِ مِنْ غَیْرِ جِهَةِ الْإِجَارَةِ فِیهِ وَ کُلُّ أَمْرٍ مَنْهِیٍّ عَنْهُ مِنْ جِهَةٍ مِنَ الْجِهَاتِ مُحَرَّمٌ عَلَی الْإِنْسَانِ إِجَارَةُ نَفْسِهِ فِیهِ أَوْ لَهُ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْهُ أَوْ لَهُ إِلَّا لِمَنْفَعَةِ مَنِ اسْتَأْجَرَهُ کَالَّذِی یَسْتَأْجِرُ الْأَجِیرَ یَحْمِلُ لَهُ الْمَیْتَةَ یُنَحِّیهَا عَنْ أَذَاهُ أَوْ أَذَی غَیْرِهِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ.

وَ الْفَرْقُ بَیْنَ مَعْنَی الْوِلَایَةِ وَ الْإِجَارَةِ وَ إِنْ کَانَ کِلَاهُمَا یَعْمَلَانِ بِأَجْرٍ أَنَّ مَعْنَی الْوِلَایَةِ أَنْ یَلِیَ الْإِنْسَانُ لِوَالِی الْوُلَاةِ أَوْ لِوُلَاةِ الْوُلَاةِ فَیَلِی أَمْرَ غَیْرِهِ فِی التَّوْلِیَةِ عَلَیْهِ وَ تَسْلِیطِهِ وَ جَوَازِ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ قِیَامِهِ مَقَامَ الْوَلِیِّ إِلَی الرَّئِیسِ أَوْ مَقَامَ وُکَلَائِهِ فِی أَمْرِهِ وَ تَوْکِیدِهِ فِی مَعُونَتِهِ وَ تَسْدِیدِ وِلَایَتِهِ وَ إِنْ کَانَ أَدْنَاهُمْ وِلَایَةً فَهُوَ وَالٍ عَلَی مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَیْهِ یَجْرِی مَجْرَی الْوُلَاةِ الْکِبَارِ الَّذِینَ یَلُونَ وِلَایَةَ النَّاسِ فِی قَتْلِهِمْ مَنْ قَتَلُوا وَ إِظْهَارِ الْجَوْرِ وَ الْفَسَادِ وَ أَمَّا مَعْنَی الْإِجَارَةِ فَعَلَی مَا فَسَّرْنَا مِنْ إِجَارَةِ الْإِنْسَانِ نَفْسَهُ أَوْ مَا یَمْلِکُهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُؤَاجَرَ لِشَیْ ءٍ مِنْ غَیْرِهِ فَهُوَ یَمْلِکُ یَمِینَهُ لِأَنَّهُ لَا یَلِی أَمْرَ نَفْسِهِ وَ أَمْرَ مَا یَمْلِکُ

ص: 47

یا اجیرش انجام دهد، بدون اینکه وکیل یا کارگزاری از جانب حاکم باشد و نیز اشکالی ندارد که کسی خود یا فرزند یا خویشاوند یا ملک یا اجیرش را اجاره دهد، زیرا آنان نیز به جای او و به وکالت او کار می کنند، و کارگزار حاکم هم نیستند؛ مانند حمالی که بار معینی را به اجرت معلومی به جای مشخصی می برد، و چیز حلالی را (نه مثل مشروب و غیره) به دست خود یا به وسیله­ غلام یا چهارپایش حمل می کند، یا برای کاری اجیر شود که به دست خود یا غلام یا خویشان یا اجیرش انجام دهد، اینها انواع حلال اجاره است که برای هر کس از پادشاه، ملت، کافر و مؤمن، اجاره دادنش حلال است، و عایداتش نیز حلال می­باشد.

اما انواع حرام: نظیر اینکه کسی برای حمل و نقل چیزی اجیر شود که خوردن یا نوشیدن، و یا پوشیدنش حرام است (مثل حمل مشروب)، یا برای ساختن چیز حرامی یا نگهداری، یا پوشیدن آن اجیر گردد، یا برای خراب کردن بی دلیل مساجد، یا کشتن بی گناه، یا حمل و نقل مجسمه ها، بتها، ساز، نی، شراب، خوک، مردار، خون یا هر کار فساد انگیزی که صرف نظر از موضوع اجاره، حرام باشد؛ همه­ این موارد از جهاتی نهی شده است. حرام است که انسان خود و یا چیزی را که متعلق به او است (از قبیل فرزند، غلام، وسیله نقلیه) در این امر اجاره دهد، مگر جایی که عمل به آن سودمند باشد، مانند حمل مردار به جای دوردستی که از تعفنش آسوده شوند و امثال آن.

و فرق بین معنای ولایت (ولایت حکام ستمگر) و اجاره - اگر هر دوی آنها برای دریافت مزدی انجام شود - این است که در ولایت، انسان برای حاکم یا حکام کوچکتر و فرماندهان زیردست خدمت می کند، و در حکومت و تسلط بر زیردستان و امر و نهی، نقش حاکم را ایفا می کند و جانشین همان مقامات است، و در تحکیم قدرت و یاری آنها سعی می کند، و اگر نازلترین فرد و پائین ترین طبقه هم باشد، باز بر همان مردمی که والی حکومت می کند، فرماندهی دارد و در کشتار و گسترش ستم و فساد، جایگزین (و آلت دست) مقامات بالاست.

ولی اجاره به طوری که تفسیر کردیم این است که انسان خود یا مملوکش را که قبلاً اجاره نداده و اختیارش را دارد، اجیر دیگری کند، و البته شخص

ص: 47

قَبْلَ أَنْ یُؤَاجِرَهُ مِمَّنْ هُوَ آجَرَهُ وَ الْوَالِی لَا یَمْلِکُ مِنْ أُمُورِ النَّاسِ شَیْئاً إِلَّا بَعْدَ مَا یَلِی أُمُورَهُمْ وَ یَمْلِکُ تَوْلِیَتَهُمْ وَ کُلُّ مَنْ آجَرَ نَفْسَهُ أَوْ آجَرَ مَا یَمْلِکُ نَفْسُهُ أَوْ یَلِی أَمْرَهُ مِنْ کَافِرٍ أَوْ مُؤْمِنٍ أَوْ مَلِکٍ أَوْ سُوقَةٍ عَلَی مَا فَسَّرْنَا مِمَّا یَجُوزُ الْإِجَارَةُ فِیهِ فَحَلَالٌ مُحَلَّلٌ فِعْلُهُ وَ کَسْبُهُ وَ أَمَّا تَفْسِیرُ الصِّنَاعَاتِ فَکُلُّ مَا یَتَعَلَّمُ الْعِبَادُ أَوْ یُعَلِّمُونَ غَیْرَهُمْ مِنْ صُنُوفِ الصِّنَاعَاتِ مِثْلِ الْکِتَابَةِ وَ الْحِسَابِ وَ التِّجَارَةِ وَ الصِّبَاغَةِ وَ السِّرَاجَةِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْحِیَاکَةِ وَ الْقِصَارَةِ وَ الْخِیَاطَةِ وَ صَنْعَةِ صُنُوفِ التَّصَاوِیرِ مَا لَمْ یَکُنْ مُثُلَ الرُّوحَانِیِّ وَ أَنْوَاعِ صُنُوفِ الْآلَاتِ الَّتِی یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ الَّتِی مِنْهَا مَنَافِعُهُمْ وَ بِهَا قِوَامُهُمْ وَ فِیهَا بُلْغَةُ جَمِیعِ حَوَائِجِهِمْ فَحَلَالٌ فِعْلُهُ وَ تَعْلِیمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ فِیهِ لِنَفْسِهِ أَوْ لِغَیْرِهِ وَ إِنْ کَانَتْ تِلْکَ الصِّنَاعَةُ وَ تِلْکَ الْآلَةُ قَدْ یُسْتَعَانُ بِهَا عَلَی وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ وُجُوهِ الْمَعَاصِی وَ یَکُونُ مَعُونَةً عَلَی الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَلَا بَأْسَ بِصِنَاعَتِهِ وَ تَعْلِیمِهِ نَظِیرِ الْکِتَابَةِ الَّتِی هِیَ عَلَی وَجْهٍ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ مِنْ تَقْوِیَةِ مَعُونَةِ وِلَایَةِ وُلَاةِ الْجَوْرِ وَ کَذَلِکَ السِّکِّینُ وَ السَّیْفُ وَ الرُّمْحُ وَ الْقَوْسُ وَ غَیْرُ ذَلِکَ مِنْ وُجُوهِ الْآلَةِ الَّتِی قَدْ تُصْرَفُ إِلَی جِهَاتِ الصَّلَاحِ وَ جِهَاتِ الْفَسَادِ وَ تَکُونُ آلَةً وَ مَعُونَةً عَلَیْهَا فَلَا بَأْسَ بِتَعْلِیمِهِ وَ تَعَلُّمِهِ وَ أَخْذِ الْأَجْرِ عَلَیْهِ وَ فِیهِ وَ الْعَمَلِ بِهِ وَ فِیهِ لِمَنْ کَانَ لَهُ فِیهِ جِهَاتُ الصَّلَاحِ مِنْ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ وَ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِمْ فِیهِ تَصْرِیفُهُ إِلَی جِهَاتِ الْفَسَادِ وَ الْمَضَارِّ فَلَیْسَ عَلَی الْعَالِمِ وَ الْمُتَعَلِّمِ إِثْمٌ وَ لَا وِزْرٌ لِمَا فِیهِ مِنَ الرُّجْحَانِ فِی مَنَافِعِ جِهَاتِ صَلَاحِهِمْ وَ قِوَامِهِمْ وَ بَقَائِهِمْ وَ إِنَّمَا الْإِثْمُ وَ الْوِزْرُ عَلَی الْمُتَصَرِّفِ بِهَا فِی وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ الْحَرَامِ وَ ذَلِکَ إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ الصِّنَاعَةَ الَّتِی حَرَامٌ کُلُّهَا الَّتِی یَجِی ءُ مِنْهَا الْفَسَادُ مَحْضاً نَظِیرُ الْبَرَابِطِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ کُلِّ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ الصُّلْبَانِ وَ الْأَصْنَامِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنْ صِنَاعَاتِ الْأَشْرِبَةِ الْحَرَامِ وَ مَا یَکُونُ مِنْهُ وَ فِیهِ الْفَسَادُ مَحْضاً وَ لَا یَکُونُ فِیهِ وَ لَا مِنْهُ شَیْ ءٌ مِنْ وُجُوهِ الصَّلَاحِ فَحَرَامٌ تَعْلِیمُهُ وَ تَعَلُّمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ أَخْذُ الْأَجْرِ عَلَیْهِ وَ جَمِیعُ التَّقَلُّبِ فِیهِ مِنْ جَمِیعِ وُجُوهِ الْحَرَکَاتِ کُلِّهَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ صِنَاعَةً

ص: 48

مادامی که اجیر کسی نشده، مالک و اختیاردار خود و مملوک خویش است و حاکم اختیاردار مردم نیست و تنها وقتی امور مردم را به دست گرفت و به مقام رسید، کارهای آنها را قبضه می کند. و هر کس خود یا مملوکش یا کسی را که اختیارش به دست اوست، به کافر یا مؤمن یا سلطان یا رعیتی، به نحوی که تفسیر کردیم، در کارهای حلال اجاره دهد، کار و درآمدش جایز و مشروع است.

و اما تفسیر صنایع: صنعت عبارت است از هر کاری که مردم فرا می گیرند یا به دیگران می آموزند، از قبیل: نویسندگی، حس-ابرسی، تج-ارت، رنگ-رزی، زین­سازی، بن-ائی، بافن-دگی، لباس­­شویی، خی-اطی، صورتگری - البته نه تصویر جانداران - و ساختن ابزارهائی که بندگان خدا برای منافع خود بدان­ها محتاجند، و مایه­ قوام زندگی و رفع نیازمندی هاست؛ اینها همه حلال است و عملش و تعلیمش، برای خود یا دیگران جایز است، گرچه ممکن است احیاناً از آن کار یا آن ابزار برای فساد یا معصیتی سوء استفاده کنند، و در راه حق و باطل هر دو به کار رود، بنابراین پیشه کردن و یاد دادن آن اشکالی ندارد، مانند: تعلیم نویسندگی­ای که باعث فساد یعنی تقویت و یاری کارگزاران حکومت­های ستمگر شود.

همچنین کارد، شمشیر، نیزه، کمان و سایر ابزارهای جنگی که در راه صلاح و یا فساد مصرف شود و ابزار و کمک به هر دو قرار گیرد؛ آموختن، یاد دادن و مزد گرفتن برای تعلیم یا ساختن آنها، برای کسانی که آن را در راه صلاح مصرف کنند مشروع است، اما برای کسانی که در راه فساد و به زیان دیگران از آنها استفاده کنند، حرام است و آموزنده و یادگیرنده تقصیر و گناهی ندارند، زیرا ذات عمل سودمند و مصلحت آمیز و مایه­ قوام و بقای خلق است، آنها که در فساد و حرام آن را به کار می برند، مقصر و گنهکارند .

خداوند تنها مصنوعاتی را حرام کرده که مصرفش منحصراً در فساد محض است، مانند: ساختن ساز، نی، شطرنج، کلیه ابزارهای «لهو» و صلیب، بت، و امثال آنها، نظیر درست کردن نوشابه های حرام و (بطور کلی) هر چه که فساد محض است و هیچ­گونه مصلحتی (مصرف سودمندی) ندارد؛ بنابراین یاد دادن، یاد گرفتن، ساختن، مزد گرفتن، و تمام تصرفات در آنها مطلقاً حرام است، مگر اینکه صنعتی باشد

ص: 48

قَدْ تُصْرَفُ إِلَی جِهَاتِ الصَّنَائِعِ وَ إِنْ کَانَ قَدْ یُتَصَرَّفُ بِهَا وَ یُتَنَاوَلُ بِهَا وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْمَعَاصِی فَلَعَلَّهُ لِمَا فِیهِ مِنَ الصَّلَاحِ حَلَّ تَعَلُّمُهُ وَ تَعْلِیمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ یَحْرُمُ عَلَی مَنْ صَرَفَهُ إِلَی غَیْرِ وَجْهِ الْحَقِّ وَ الصَّلَاحِ فَهَذَا بَیَانُ تَفْسِیرِ وَجْهِ اکْتِسَابِ مَعَایِشِ الْعِبَادِ وَ تَعْلِیمِهِمْ فِی جَمِیعِ وُجُوهِ اکْتِسَابِهِمْ وُجُوهُ إِخْرَاجِ الْأَمْوَالِ وَ إِنْفَاقِهَا وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی فِیهَا إِخْرَاجُ الْأَمْوَالِ فِی جَمِیعِ وُجُوهِ الْحَلَالِ الْمُفْتَرَضُ عَلَیْهِمْ وَ وُجُوهُ النَّوَافِلِ کُلِّهَا فَأَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَجْهاً مِنْهَا سَبْعَةُ وُجُوهٍ عَلَی خَاصَّةِ نَفْسِهِ وَ خَمْسَةُ وُجُوهٍ عَلَی مَنْ یَلْزَمُ نَفْسَهُ وَ ثَلَاثَةُ وُجُوهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ وَ خَمْسَةُ وُجُوهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ وَ أَرْبَعَةُ أَوْجُهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَةُ مِنْ وُجُوهِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ فَأَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَةُ عَلَی خَاصَّةِ نَفْسِهِ فَهِیَ مَطْعَمُهُ وَ مَشْرَبُهُ وَ مَلْبَسُهُ وَ مَنْکَحُهُ وَ مَخْدَمُهُ وَ عَطَاؤُهُ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْأَجْرِ عَلَی مَرَمَّةِ مَتَاعِهِ أَوْ حَمْلِهِ أَوْ حِفْظِهِ وَ مَعْنَی مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَبَیِّنٌ نَحْوُ مَنْزِلِهِ أَوْ آلَةٍ مِنَ الْآلَاتِ یَسْتَعِینُ بِهَا عَلَی حَوَائِجِهِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ الَّتِی یَجِبُ عَلَیْهِ النَّفَقَةُ لِمَنْ یَلْزَمُهُ نَفْسُهُ فَعَلَی وَلَدِهِ وَ وَالِدَیْهِ وَ امْرَأَتِهِ وَ مَمْلُوکِهِ لَازِمٌ لَهُ ذَلِکَ فِی حَالِ الْیُسْرِ وَ الْعُسْرِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الثَّلَاثَةُ الْمَفْرُوضَةُ مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ فَالزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ الْوَاجِبَةُ فِی کُلِّ عَامٍ وَ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَ الْجِهَادُ فِی إِبَّانِهِ وَ زَمَانِهِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ النَّوَافِلِ فَصِلَةُ مَنْ فَوْقَهُ وَ صِلَةُ الْقَرَابَةِ وَ صِلَةُ الْمُؤْمِنِینَ وَ التَّنَفُّلُ فِی وُجُوهِ الصَّدَقَةِ وَ الْبِرِّ وَ الْعِتْقُ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْأَرْبَعُ فَقَضَاءُ الدَّیْنِ وَ الْعَارِیَّةُ وَ الْقَرْضُ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَاجِبَاتٌ فِی السُّنَّةِ مَا یَحِلُّ وَ یَجُوزُ لِلْإِنْسَانِ أَکْلُهُ فَأَمَّا مَا یَحِلُّ لِلْإِنْسَانِ أَکْلُهُ مِمَّا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ فَثَلَاثَةُ صُنُوفٍ مِنَ الْأَغْذِیَةِ

ص: 49

که به نفع اقسام صنعت به کار رود، هر چند که در معصیت نیز مورد استفاده قرار گیرد که به منظور آن منفعت حلال، یادگرفتن، یاد دادن و ساختنش حلال است، و در این صورت، تنها استعمال نابجا و ناروایش ممنوع خواهد بود. این بود راهها و طرق امرار معاش بندگان و حکم تعلیم کسب­ها.

انواع بیرون کردن مال و انفاق اموال

راههای بیرون کردن مال و وجوه حلالی که اموال به صورت واجب یا مستحب در آنها خرج می شود، کلاً بیست و چهار نوع است: هفت نوع مربوط به مصارف شخصی انسان است، پنج نوع مخصوص افراد واجب النفقه، سه نوع واجبات شرعی که به عنوان دَین بر عهده­ اوست، پنج نوع اهداها و بخششهای لازم و چهار نوع مصارف خیر است.

اما مصارف شخصی: عبارت است از احتیاجات و ضروریات مانند: خوراک، نوشیدنی، پوشاک، هزینه­ ازدواج، هزینه­ خدمتکار (در صورت لزوم)، حوائجی از قبیل: مزد تعمیر لوازم (خانه و محل کار)، حمل یا نگهداری اجناس، نیازمندی­هایی چون: خانه و اسباب و لوازم زندگی.

اما نفقه های پنجگانه، عبارت است از: هزینه­های شخصی، هزینه­ فرزند، پدر و مادر، زن و مملوک (غلام و حیوان). نفقه­ این افراد چه در حال تنگدستی و چه توانمندی، واجب است.

اما سه نوع دین واجب [الهی]، یکی زکات است که واجب سالانه است، دیگر حج واجب و سوم (هزینه) جهاد در وقت خود (هر زمان که نبردی بین نیروهای اسلام و کفر رخ دهد).

اما پنج نوع بخشش مستحب: اهدا به مافوق و بالادست، به خویشان، مؤمنان و صدقه و احسان، و آزاد کردن بردگان .

و انواع چهارگانه مصارف خیر: پرداخت بدهی، وام، قرض دادن، و مهمانی که اینها در سنت واجب است.

خوراکی­های حلال

خوردنی­های حلالی که از زمین می روید سه گونه است:

ص: 49

صِنْفٌ مِنْهَا جَمِیعُ الْحَبِّ کُلِّهِ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ الْأَرُزِّ وَ الْحِمَّصِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ صُنُوفِ الْحَبِّ وَ صُنُوفِ السَّمَاسِمِ وَ غَیْرِهَا کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الْحَبِّ مَا یَکُونُ فِیهِ غِذَاءُ الْإِنْسَانِ فِی بَدَنِهِ وَ قُوتُهُ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ تَکُونُ فِیهِ الْمَضَرَّةُ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی بَدَنِهِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ إِلَّا فِی حَالِ الضَّرُورَةِ وَ الصِّنْفُ الثَّانِی مِمَّا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ مِنْ جَمِیعِ صُنُوفِ الثِّمَارِ کُلِّهَا مِمَّا یَکُونُ فِیهِ غِذَاءُ الْإِنْسَانِ وَ مَنْفَعَةٌ لَهُ وَ قُوتُهُ بِهِ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا کَانَ فِیهِ الْمَضَرَّةُ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی أَکْلِهِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ الصِّنْفُ الثَّالِثُ جَمِیعُ صُنُوفِ الْبُقُولِ وَ النَّبَاتِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنَ الْبُقُولِ کُلِّهَا مِمَّا فِیهِ مَنَافِعُ الْإِنْسَانِ وَ غِذَاؤُهُ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا کَانَ مِنْ صُنُوفِ الْبُقُولِ مِمَّا فِیهِ الْمَضَرَّةُ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی أَکْلِهِ نَظِیرَ بُقُولِ السُّمُومِ وَ الْقَاتِلَةِ وَ نَظِیرَ الدِّفْلَی وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ صُنُوفِ السَّمِّ الْقَاتِلِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ أَمَّا مَا یَحِلُّ أَکْلُهُ مِنْ لُحُومِ الْحَیَوَانِ فَلُحُومُ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الْإِبِلِ وَ مَا یَحِلُّ مِنْ لُحُومِ الْوَحْشِ کُلُّ مَا لَیْسَ فِیهِ نَابٌ وَ لَا لَهُ مِخْلَبٌ وَ مَا یَحِلُّ مِنْ أَکْلِ لُحُومِ الطَّیْرِ کُلِّهَا مَا کَانَتْ لَهُ قَانِصَةٌ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قَانِصَةٌ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ لَا بَأْسَ بِأَکْلِ صُنُوفِ الْجَرَادِ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ أَکْلُهُ مِنَ الْبَیْضِ فَکُلَّمَا اخْتَلَفَ طَرَفَاهُ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا اسْتَوَی طَرَفَاهُ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ مَا یَجُوزُ أَکْلُهُ مِنْ صَیْدِ الْبَحْرِ مِنْ صُنُوفِ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ قُشُورٌ فَحَلَالٌ أَکْلُهُ وَ مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قُشُورٌ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْأَشْرِبَةِ مِنْ جَمِیعِ صُنُوفِهَا فَمَا لَا یُغَیِّرُ الْعَقْلَ کَثِیرُهُ فَلَا بَأْسَ بِشُرْبِهِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یُغَیِّرُ مِنْهَا الْعَقْلَ کَثِیرُهُ فَالْقَلِیلُ مِنْهُ حَرَامٌ وَ مَا یَجُوزُ مِنَ اللِّبَاسِ فَکُلُّ مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِهِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَحِلُّ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ جِلْدِهِ الذَّکِیِّ مِنْهُ وَ صُوفِهِ وَ شَعْرِهِ وَ وَبَرِهِ وَ إِنْ کَانَ الصُّوفُ

ص: 50

1. دانه های نباتی: (به­طور کلی) مثل گندم، جو، برنج، نخود، و انواع دیگر حبوبات، و اقسام کنجد و غیره و هر دانه ای که از زمین بروید و برای بدن و تقویت انسان مفید باشد، اینها همه حلال است؛ و آنچ--ه برای بدن مض-ر باشد حرام است، مگر در حال ضرورت. 2. همه­ اقسام میوه ها که از زمین می­روید و در تغذیه­ انسان به کار می رود و برای بدن سودمند و نیروبخش است. و هر کدام زیان داشته باشد حرام است. 3. انواع سبزی­ها و گیاهانی که از زمین بروید و برای بدن مفید باشد و غذای انسان محسوب ­شود، خوردنش حلال است. اما سبزی­های مضر، مانند: گیاهان سمی کشنده مثل خرزهره و غیره، حرام است.

حیوانات حلال گوشت

گوشت گاو، گوسفند، شتر، حیوانات وحشی حلال گوشت، و هر حیوانی که دندان نیش و چنگال ندارد، حلال است؛ و همچنین پرندگان حلال گوشت آنهایی هستند که سنگدان دارند، اما آنها که سنگدان ندارند حرامند، و اقسام ملخ نیز خوردنش جایز است.

تخم های حلال

هر تخمی که دو طرفش مساوی نباشد حلال و آنچه دو طرفش مساوی باشد حرام است.

انواع ماهی­های حلال

ماهی پولک دار حلال است و هر کدام پولک ندارد حرام است.

انواع نوشیدنی های حلال نوشیدنی­ها همه حلالند جز آنها که زیادش عقل را دگرگون و موجب مستی شود؛ و اندکش نیز حرام است.

پوشاک­های حلال

هر آنچه که از گیاه به دست آید، پوشیدن و نماز گزاردن در آن حلال است، و هر حیوان حلال گوشتی که طبق دستور اسلام سر بریده شود، پوست، پشم، مو، و کرکشان حلال است

ص: 50

وَ الشَّعْرُ وَ الرِّیشُ وَ الْوَبَرُ مِنَ الْمَیْتَةِ وَ غَیْرِ الْمَیْتَةِ ذَکِیّاً فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ ذَلِکَ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ.

وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَکُونُ غِذَاءَ الْإِنْسَانِ فِی مَطْعَمِهِ أَوْ مَشْرَبِهِ أَوْ مَلْبَسَهُ فَلَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ وَ لَا السُّجُودُ إِلَّا مَا کَانَ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ مِنْ غَیْرِ ثَمَرٍ قَبْلَ أَنْ یَصِیرَ مَغْزُولًا فَإِذَا صَارَ غَزْلًا فَلَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ إِلَّا فِی حَالِ الضَّرُورَةِ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْمَنَاکِحِ فَأَرْبَعَةُ وُجُوهٍ نِکَاحٌ بِمِیرَاثٍ وَ نِکَاحٌ بِغَیْرِ مِیرَاثٍ وَ نِکَاحُ الْیَمِینِ وَ نِکَاحٌ بِتَحْلِیلٍ مِنَ الْمُحَلِّلِ لَهُ مِنْ مِلْکِ مَنْ یَمْلِکُ وَ أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْمِلْکِ وَ الْخِدْمَةِ فَسِتَّةُ وُجُوهٍ مِلْکُ الْغَنِیمَةِ وَ مِلْکُ الشِّرَاءِ وَ مِلْکُ الْمِیرَاثِ وَ مِلْکُ الْهِبَةِ وَ مِلْکُ الْعَارِیَّةِ وَ مِلْکُ الْأَجْرِ فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا یَحِلُّ وَ مَا یَجُوزُ لِلْإِنْسَانِ إِنْفَاقُ مَالِهِ وَ إِخْرَاجُهُ بِجِهَةِ الْحَلَالِ فِی وُجُوهِهِ وَ مَا یَجُوزُ فِیهِ التَّصَرُّفُ وَ التَّقَلُّبُ مِنْ وُجُوهِ الْفَرِیضَةِ وَ النَّافِلَةِ(1).

و حیوانات پاک (یعنی کلیه حیوانات به استثنای سگ و خوک) چه طبق دستور اسلام سر بریده شده باشند یا مرده باشند، پوشیدن پشم، مو، پر، و کرکشان و همچنین نماز خواندن در آنها جایز است و هر چه به مصرف خوردن، یا نوشیدن، یا پوشیدن انسان برسد (خوردنی­ها)، نماز و سجده بر آن جایز نیست. به­ جز میوه ها، سجده بر گیاهان جایز است مگر گیاهان قابل رستن که بعد از رستن، سجده بر آنها جایز نیست، جز در حال ضرورت که بر رسته هم می توان سجده کرد.

زناشوئی های حلال

چهار نوع زناشوئی حلال است: 1. ازدواجی که منجر به ارث بردن شود (عقد دائم که زن و شوهر از هم ارث می برند). 2. ازدواج بدون ارث (عق-د موقت). 3. کنی-ز گرفتن. 4. ازدواج با تحلیل (یعنی شخصی کنیز خود را برای مدتی معین برای شخص دیگر حلال نماید).

از شش راه می توان مالک چیزی شد: 1. غنیمت 2. خری-د 3. ارث 4. هبه 5. عاریه 6. اجاره.

این بود تفصیل چیزهای حلال و آنچه برای انسان جایز است مالش را انفاق کند و در جهت حلال و در وجوه آن هزینه کند و آنچه می تواند در آن تصرف و دگرگونی ایجاد کند، از انواع واجب و مستحب.(1)

روایت12.

فقه الرضا: بدان، خداوند مورد رحمت قرار می­دهد، همه­­ کسانی را که امر شده­اند، به آنچه که یاری­کننده­ بندگان و مایه قوام زندگی آنان باشد و از جهتی به صلاح مردم و مفید به حال آنان باشد و برای خوردن، نوشیدن، پوشیدن، ازدواج، مالکیت و استعمال مالکانه بدان نیازمند و از آن ناگزیر می باشند. فروش، خرید، نگهداری، استعمال، بخشش، و قرض دادن همه این­ها حلال است و هر چیزی که مایه­ فساد باشد، و از جهت خوردن، نوشیدن، پوشیدن، ازدواج، مالک شدن و نگهداشتن، ممنوع و مورد نهی خدا باشد، یا از جهتی برای مردم فساد داشته باشد، مانند فروش مردار، خون، گوشت خوک، ربا و کلیه­ فسادها و فروش گوشت درندگان و شراب، و چیزهایی شبیه به آن، همه حرام و نامشروع است و برای جسم مضر بوده و برای روح، فسادآور می­باشد.(2)

روایت13.

فقه الرضا: مزد گرفتن زن آوازه­ خوان حرام است و اجرت گرفتن زن نوحه گر در صورتی که راست بگوید اشکال ندارد؛ و نیز اجرت گرفتن زن آرایشگر، در صورتی که هر چه دادند بپذیرد و شرطی نگذارد، مانعی ندارد، اما نباید موی مصنوعی (از شخص دیگر) به سر زن دیگر بندد، ولی وصل موی حیوان مانند موی بز اشکالی ندارد. پیامبر صلّی الله علیه و آله هفت گروه را لعنت کرده است: کسی که موی مصنوعی بر مویش وصل کند، زنان مرد صفت و مردان زن صفت، کسی که دندانش را بساید،

ص: 51

الْمُوشِمَ بِیَدَیْهِ وَ الدَّعِیَّ إِلَی غَیْرِ مَوْلَاهُ وَ الْمُتَغَافِلَ عَلَی زَوْجَتِهِ وَ هُوَ الدَّیُّوثُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اقْتُلُوا الدَّیُّوثَ (1) وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَعْطَتْهُ امْرَأَتُهُ مَالًا وَ قَالَتْ لَهُ اصْنَعْ بِهِ مَا شِئْتَ فَإِنْ أَرَادَ الرَّجُلُ یَشْتَرِی بِهِ جَارِیَةً یَطَؤُهَا لَمَا جَازَ لَهُ لِأَنَّهَا أَرَادَتْ مَسَرَّتَهُ لَیْسَ لَهُ مَا یَسُوؤُهَا(2)

وَ اعْلَمْ أَنَّ أُجْرَةَ الزَّانِیَةِ وَ ثَمَنَ الْکَلْبِ سُحْتٌ إِلَّا کَلْبَ الصَّیْدِ وَ أَمَّا الرِّشَا فِی الْحُکْمِ فَهُوَ الْکُفْرُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (3).

کسی که در دستش خالکوبی کند، دعوت کننده به کسی غیر از مولایش، کسی که از زنش غافل باشد، یعنی دیوث (مردی که همسرش با مردان دیگر رابطه­ نامشروع دارد و او می­داند و اهمیت نمی دهد). رسول خدا فرمود: دیوث را بکشید.(1)

اگر زنی به همسرش مالی ببخشد و به او بگوید: هر چه می­خواهی با این مال بکن، در این صورت اگر آن مرد بخواهد با آن مال کنیزی بخرد، زمانی می­تواند آن کنیز را به تملک خود درآورد که همسرش به او اجازه دهد، زیرا او (زن) خوشحالی همسرش را خواسته است و شایسته نیست مرد کاری انجام دهد که برای زن ناگوار است.(2)

بدان که اجرت زن زناکار و بهای سگ - البته غیر از سگ شکاری - حرام است و رشوه گیری در قضاوت، کفر به خداوند بزرگ است(3) .

روایت14.

فقه الرضا: بدان که خداوند کسی را که چیزی از انواع حرفه­­ها را به بندگان بیاموزد، مورد رحمت قرار می­دهد؛ مانند: نویسندگی، حساب، تجارت، نجوم، طب و دیگر حرفه­ها مثل ساختمان­سازی و هندسه و صورت­گری - البته نه تصویر جانداران - و نیز ساختن ابزارهائی که بندگان خدا برای منافع خود بدان­ها محتاجند، و مایه­ قوام زندگی و رفع نیازمندی هاست؛ تعلیم و پیشه­ ساختن همه این­ها حلال است، گرچه گاهی از آن، در راه­های فساد یا معصیت استفاده شود، همان­گونه که در راه حق به کار می­رود؛ پس حتی اگر آن به کارهای حرام اختصاص داده شود، مثل: یاری به ظالم و دیگر راه­های معصیت مثل ساختن ظروف و جام­های شراب و کارهایی شبیه به آن، به سبب آن منفعتش، یاد دادن و پیشه کردنش حلال است، اما کسی که آن را در راهی به غیر از راه حق و حلالی که خداوند بر آن امر کرده اختصاص دهد، حرام است.

خداوند صنعت را حلال ساخته، مگر صنعتی که حرام و از آن نهی شده باشد مثل: ابزار غنا و ساختن آلات موسیقی و بنا کردن کلیسا و معابد و آتشکده و صورت­گری جاندارانی به شکل حیوان یا انسان یا ساختن دف و عود (آلت موسیقی) و چیزهایی شبیه به آن و درست کردن شراب و مسکر و آلاتی که با ابزار حلال و مشروع ساخته نمی­شوند، بنابراین پیشه کردن و یاد گرفتنش حرام است و جایز نیست؛ و توفیق تنها از جانب خداست.(4)

ص: 52

روایت15.

تفسیر العیاشی: محمد بن خالد ضبی نقل کرده است که: ابراهیم نخعی یک روز صبح بر زنی به نام «امّ بکر»، گذشت که کنار در خانه اش نشسته بود و با دوک نخ ریسی نخ می ریسید. ابراهیم به وی گفت: ای ام بکر، آیا پیر نشده ای؟ آیا زمان آن نرسیده که این دوک نخ ریسی را کنار بگذاری؟ ام بکر گفت: چگونه آن را کنار بگذارم در حالی که از امیر مؤمنان - علی علیه السّلام - شنیدم که فرمود: ریسندگی، از کسب های پاک و پاکیزه است.(1)

روایت16.

تفسیر العیاشی: سماعه از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: غلول هر چیزی است که در آن به امام خیانت شود و خوردن مال یتیم و تصرف مال حرام، از جمله آن است.(2)

روایت17.

السرایر: ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: فروش شطرنج و خوردن پولی که از فروش آن به دست آید حرام است و استفاده از آن نیز کفر محسوب می­شود.(3)

روایت18.

تفسیر العیاشی: وشا از امام رضا علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: بهای سگ حرام است و خورنده­ حرام در آتش است.(4)

روایت19.

تفسیر العیاشی: سماعه از امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام روایت کرده است که فرمودند: سحت انواع بسیاری دارد که از آن جمله: اجرت گرفتن حجامت­کننده و مزد زن زناکار و بهای شراب و نیز رشوه گیری در قضاوت، و کفر به خداوند است.(5)

روایت20.

تفسیر العیاشی: جراح مداینی از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: از موارد سُحت - حرام - ، رشوه­گیری در قضاوت است. و نیز از او روایت شده: اجرت زن زناکار.(6)

روایت21.

تفسیر العیاشی: سکونی از امام صادق علیه السّلام (از پدرش) روایت می کند که: وی از خوردن گردویی که کودکان از راه قمار بازی بدست می­آوردند، نهی می­کرد و می­فرمود: آن سحت - حرام - است.(7)

ص: 53

روایت22.

فقه الرضا: از امام صادق علیه السّلام درباره­ خریدن متاع و کالایی که از راه خیانت و دزدی به دست آمده است، سؤال شد، ایشان فرمود: اگر شخص خریدار به این مطلب آگاه باشد، نباید آن را بخرد، مگر اینکه فروشنده از ماموران حکومت باشد.(1)

روایت23.

به امام صادق علیه السّلام گفته شد: شخصی از مردی ده هزار درهم کالا درخواست می کند، اما او بیش از هزار درهم آن کالا را ندارد؛ از این رو آن مرد فروشنده از همسایه اش و طرف های معامله اش آن کالا را می­خرد یا به عاریه می­گیرد و به آن شخص می فروشد. آن گاه از او یا کسانی که از او خرید کرده­اند، آن کالا را می خرد و به صاحبانش تحویل می دهد. امام فرمود: اشکالی ندارد.(2)

روایت24.

از امام صادق علیه السّلام درباره­ تیرهایی که قصابان می­زنند پرسیدند، امام آن را مکروه دانست، هر گاه بین آنان بیش از یک تیر واقع ­شود(3).

روایت25.

از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمود: گرفتن پاداش سلطان اشکالی ندارد. از ایشان سؤال شد: شخصی مال مضاربه ای تحویل می گیرد، آیا برای وی جایز است آن را با سود کمتری به دیگری واگذار کند؟ امام فرمود: نه. و شخص نمی­تواند چیزی را که صدقه داده است، بخرد و اگر خانه­اش را به خویشانش ببخشد، اگر خواست، می­تواند با آنان در آن خانه زندگی کند. و سؤال شد: سمسار کالایی را با اجرتی برای شخصی می­خرد و به او می­گوید: آنچه که می­خواهی را بردار و آنچه را که نمی­خواهی وابگذار، این معامله چه حکمی دارد؟ امام فرمود: مانعی ندارد.(4)

روایت26.

نوادر الراوندی: امام کاظم علیه السّلام از پدران خویش روایت نموده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بعد از وفاتم، بیشترین ترس من برای امتم، کسب­های حرام و شهوت نهانی و ربا است.(5)

روایت27.

طبق همین سند، روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مسلمانان را از پذیرفتن هدایای مشرکین نهی کردند.(6)

روایت28.

یوسف بن جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:

ص: 54

لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ نَظَرَ إِلَی فَرْجِ امْرَأَةٍ لَا تَحِلُّ لَهُ وَ رَجُلًا خَانَ أَخَاهُ فِی امْرَأَتِهِ وَ رَجُلًا احْتَاجَ النَّاسُ إِلَیْهِ لِیُفَقِّهَهُمْ فَسَأَلَهُمُ الرِّشْوَةَ.

رسول خدا سه کس را لعنت کرده است، کسی که به فرج زنی که بر او حلال نیست نگاه کند، مردی که به همسر برادرش خیانت کند، و شخصی که مردم به تعلیمش نیازمند باشند و او از آنان درخواست رشوه ­کند.

روایت29.

پیامبر فرمود: هرگاه خداوند چیزی را حرام سازد، بهای آن را نیز حرام می کند.

روایت30.

دعوات الراوندی: از امام رضا علیه السّلام درباره­ اموال بنی امیه سؤال شد و ایشان فرمود: مگر بنی امیه مالی دارد؟

روایت31.

در کتاب صفین نصر بن مزاحم آمده است: زمانی که امیر مؤمنان علی علیه السلام از انبار عبور می­کرد، دهقانان «بنو خشنوشک» به استقبالش آمدند. - سلیمان(1) گوید: این کلمه فارسی است: خوش «طیب» و نوشک «راضی، یعنی «بنی الطیب الراضی» -. (آن دهقانان) هنگام استقبال امام، از اسب­هایشان پیاده شدند و سپس شروع به دویدن به دنبال حضرت کردند و همراهشان اسب­های باری­ای بود که در مسیر امام متوقف کرده بودند، امیرالمؤمنین علیه السلام به آنان فرمود: پس این چهارپایان که با خود آورده اید برای چیست؟ و از این کار که می کنید (پیاده شده اید و می دوید) چه قصدی دارید؟ گفتند: این کار که می کنیم، رسم و خوی ماست و بدین وسیله فرمانروایان خود را بزرگ می داریم و به ایشان احترام می نهیم. اما این چهارپایان، پیشکشی برای شماست، همچنین ما برای شما و مسلمانان غذایی مهیا کرده و برای چهارپایانتان علوفه بسیار فراهم آورده ایم.

امام فرمود: اما این که می گویید رسم شماست که فرمانروایان را بدین گونه گرامی و بزرگ بدارید، به خدا سوگند که این رسم (دویدن) شما، برای فرمانروایان سودی ندارد و تنها وجود و جسم خویش را آزار می دهید، دیگر چنین نکنید. اما اگر دوست دارید این چهارپایان را از شما بستانیم، ما آنها را به حساب خراجتان از شما می پذیریم .

اما در مورد طعامی که برای ما تهیه کرده اید، باید بگویم که ما نمی­پسندیم چیزی از مال شما را بخوریم، مگر با پرداخت بهای آن. گفتند: ای امیر مؤمنان، ما باید آن را ارزیابی کنیم و سپس بهایش را بگیریم. فرمود: اگر بهایش را معلوم نکنید، ما به کمترین طعام (همان آذوقه ای که خود داریم) اکتفا می کنیم.

گفتند: ای امیر مؤمنان، ما سروران و بزرگانی داریم، آیا شما ما را از این که به ایشان پیشکشی دهیم و آنان را از این که چیزی از ما بپذیرند، منع می فرمایی؟ فرمود: همه­ اعراب هم که مولای شما باشند، بر هیچ یک

ص: 55

مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَنْ یَقْبَلَ هَدِیَّتَکُمْ وَ إِنْ غَصَبَکُمْ أَحَدٌ فَأَعْلِمُونَا قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا نُحِبُّ أَنْ تَقْبَلَ هَدِیَّتَنَا وَ کَرَامَتَنَا قَالَ وَیْحَکُمْ نَحْنُ أَغْنَی مِنْکُمْ فَتَرَکَهُمْ وَ سَارَ(1).

از مسلمانان روا نیست که پیشکش شما را بپذیرند، و اگر کسی چیزی از شما به زور غصب کرد، ما را خبر دهید. گفتند: ای امیر مؤمنان، ما دوست داریم که پیشکش ما را بپذیرید. ایشان فرمود: درود بر شما، ولی ما را بدان نیازی نیست. سپس آنان را ترک کرد و به راه خود ادامه داد(1).

روایت32.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام می­فرماید، پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی! امتم پس از من با اموالشان آزمایش خواهند شد، و برای دینداری خود بر پروردگار خویش منت می­نهند، حال آنکه به رحمت او آرزومندند و به واسطه­ اقتدار و قدرت وی در امانند، با شبهه های کاذب و هواهای اغفال کننده، حرام خدا را حلال شمارند و شراب را به نام نبیذ، و مال حرام را با عنوان هدیه، و ربا را با نام معامله بر خود حلال می­کنند.

پس گفتم: یا رسول الله، در این صورت آنان در کدام جایگاه قرار می­گیرند، جایگاه کفر یا جایگاه فتنه؟ فرمود: جایگاه فتنه(2).

روایت33.

کتاب الامامه و التبصره: ابن فضال از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرانش روایت کرده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بدترین کسب­ها بهای سگ و اجرت زن زناکار و مزد حجامت­کننده است.

روایت34.

در المنثور: ابن عباس نقل کرده است: حضرت آدم یک کشاورز بود و حضرت ادریس یک خیاط، نوح یک نجار، هود یک تاجر، ابراهیم یک چوپان، داود یک زره­باف، سلیمان فروشنده­ برگ نخل، موسی یک کارگر و عیسی یک جهانگرد و محمد صلّی الله علیه و آله شجاعی بود که روزی­اش را زیر نیزه­اش قرار می­داد.

روایت35.

از ابن عباس روایت شده که او به مردی که نزدش بود گفت: پیش من بیا تا برایت از پیامبرانی که در کتاب خدا ذکر شده­اند، سخن بگویم. از حضرت آدم که یک کشاورز بود و از حضرت نوح که یک نجار و از ادریس که یک خیاط، از داود که یک زره­باف و از موسی که یک چوپان، از ص: 56

إِبْرَاهِیمَ کَانَ زَرَّاعاً عَظِیمَ الضِّیَافَةِ وَ عَنْ شُعَیْبٍ کَانَ رَاعِیاً(1)

وَ عَنْ لُوطٍ کَانَ زَرَّاعاً وَ عَنْ صَالِحٍ کَانَ تَاجِراً وَ عَنْ سُلَیْمَانَ کَانَ أُوتِیَ الْمُلْکَ وَ یَصُومُ مِنَ الشَّهْرِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی أَوَّلِهِ وَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی وَسَطِهِ وَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی آخِرِهِ وَ کَانَتْ لَهُ سَبْعُمِائَةِ سُرِّیَّةٍ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ مَهِیرَةٍ.

وَ أُحَدِّثْکَ عَنِ ابْنِ الْعَذْرَاءِ الْبَتُولِ عِیسَی علیه السلام أَنَّهُ کَانَ لَا یَخْبَأُ شَیْئاً لِغَدٍ وَ یَقُولُ الَّذِی غَدَّانِی سَوْفَ یُعَشِّینِی وَ الَّذِی عَشَّانِی سَوْفَ یُغَدِّینِی یَعْبُدُ اللَّهَ لَیْلَتَهُ کُلَّهُ وَ هُوَ بِالنَّهَارِ صَائِمٌ.

ابراهیم که یک کشاورز و مهمان ­نوازی بزرگ بود و از شعیب که یک چوپان و از لوط که یک کشاورز و از صالح که یک تاجر بود و نیز از سلیمان که به او فرمانروایی داده شده بود و ایشان سه روز از اول و سه روز از وسط و سه روز از آخر هر ماه را روزه می­گرفت و او دارای هفتصد سواره نظام و سیصد اسب بود.

و برایت از فرزند عذرا، عیسی علیه السّلام سخن بگویم، کسی که چیزی را برای فردا ذخیره نمی­کرد و می­گفت: کسی که رزق مرا در روز می­دهد، در شب نیز مرا روزی خواهد داد و کسی که شب رزق مرا می­دهد، در روز نیز روزی مرا خواهد داد، او تمام شبش را به عبادت خدا می­پرداخت و در روز روزه می­گرفت.

روایت36.

انس روایت می­کند که حضرت آدم و حوا، عریان از بهشت به زمین فرود آمدند، در حالی که برگ بهشتی بر آنان بود؛ او گرمش شد تا اینکه نشست و گریه کرد و گفت: ای حوا، گرما مرا آزار می­دهد، سپس جبرئیل با پنبه­ای آمد و به حوا امر کرد که آن را بریسد و این کار را به او آموخت و نیز به آدم فرمان داد که آن را ببافد و این کار را به آدم هم تعلیم داد .

ص: 57

باب پنجم : اجرت گرفتن زن نوحه سرا و آوازه­ خوان

روایات

مؤلف

بعضی از این اخبار در باب «درآمدهای حلال و حرام» آمده است.

روایت1.

قرب الاسناد: از حنان روایت شده است: در عشیره­ ما زنی بود که کنیزی نوحه­سرا داشت، آن زن نزد پدرم آمد و گفت: جانم به فدایت ای عمو! شما می دانید که معیشت من، اول از خدا و بعد از همین کنیز می گذرد. می خواستم از امام صادق علیه السّلام درباره­ این مطلب سؤال کنی، اگر اجرت نوحه سرائی حلال است که خوب، وگرنه دیگر نوحه­سرایی نکند و او را بفروشم و از پول فروش او امرار معاش کنم تا بالاخره خداوند گشایشی عنایت کند. پدرم به آن زن گفت: به خدا سوگند که من حاضر نیستم چنین سؤالی را در محضر امام صادق علیه السلام مطرح کنم. گفتم: من پرسش تو را مطرح می­کنم.

زمانی که خدمت ابوعبداللّه امام صادق علیه السلام رسیدیم، من سؤال آن زن را مطرح کردم و گفتم: زنی در همسایگی ما است که کنیزی نوحه ­سرا دارد و معیشت او بعد از خدا، تنها از طریق او تأمین می­شود. به من گفته است: از امام صادق علیه السّلام درباره­ اجرت نوحه سرایی سؤال کن، اگر حلال بود که خوب، اگر نه او را بفروشم. امام فرمود: آیا با صاحبان عزا شرط می کند که باید چه مبلغی بپردازند؟ من گفتم: به خدا که نمی دانم شرط می کند یا نه. امام فرمود: به آن کنیز بگو: شرط نکند و هر مبلغی که به او دادند، بپذیرد.(1)

روایت2.

الخصال: نصر بن قاموس گفته است، از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: منجم، پیشگو (فالگیر)، ساحر، زن­آوازه­خوان و کسی که او را پناه و منزل می­دهد و از درآمد او می­خورد، ملعون است.(2)

روایت3.

الخصال: و نیز نصر بن قاموس روایت کرده که ایشان فرمود: منجم مانند پیشگو است و پیشگو همانند ساحر، و ساحر کافر است و جایگاهش در آتش است.(3)

ص: 57

باب ششم : حجامت و جفت­گیری چهارپا

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: ابن علوان از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرش روایت کرده­اند که: پیامبر صلّی الله علیه و آله وسط سرش را حجامت کرد، و ابوطیبه با تیغ وی را حجامت کرد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله یک پیمانه (سه کیلو) خرما به او داد.(1)

روایت2.

عیون الاخبار: امام رضا علیه السّلام از پدرانش روایت نموده است: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: صدقه بر ما اهل بیت حرام است و ما امر شده­ایم به کمال وضو و طهارت و اینکه خر نری را برای جفت­گیری بر روی اسب ماده نجهانیم.(2)

مؤلف

در باب «درآمدهای حلال و حرام» آمده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله، کسب درآمد از طریق چهارپا، یعنی جفت­گیری حیوان نر با ماده را نهی کرده است .

ص: 59

باب هفتم : فروش قرآن و مزد نوشتن و تعلیم آن

آیات

- «وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتی ثَمَناً قَلیلاً»(1)

{و آیات مرا به بهایی ناچیز نفروشید.}

روایات

روایت1.

علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السّلام روایت کرده که از ایشان درباره­ مردی که با مزدی معین قرآن می­نویسد سؤال کردم؟ فرمود: اشکالی ندارد.(2)

روایت2.

السرایر: در جامع بزنطی نیز همانند این حدیث آمده است.(3)

روایت3.

فقه الرضا: بدان که اجرت معلم، اگر در یاد دادن قرآن شرط بگذارد، حرام است و یا معلمی که فقط قرآن تعلیم می­دهد، اجرتش، چه شرط بگذارد و چه نگذارد، حرام است.(4)

روایت4.

از ابن عباس روایت شده که امام رضا علیه السّلام درباره­ سخن خداوند تعالی: أَکَّالُونَ لِلسُّحْت،(5) {[و] بسیار مال حرام می خورند} فرمود: منظور اجرت معلمانی است که در تعلیم قرآن شرط می­گذارند.(6)

روایت5.

روایت شده که عبدالله بن مسعود نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله، فلان بادیه نشین، شتری را همراه با بچه­اش به من داده است، پیامبر فرمود: برای چه ابن مسعود؟ او جواب داد: چون من چهار سوره از قرآن را به او آموخته بودم. وی فرمود: آن را پس بده ابن مسعود، چون که اجرت گرفتن برای آموختن قرآن حرام است.(7)

ص: 60

باب هشتم : فروش سلاح به دشمنان اسلام

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السّلام روایت کرده که از ایشان درباره­ مرد مسلمانی که کالای تجاری برای مشرکین حمل می­کند سؤال کردم، وی فرمود: اگر اسلحه حمل نکند، اشکالی ندارد.(1)

روایت2.

الخصال: از سفارشات پیامبر صلّی الله علیه و آله: ای علی! ده گروه از این امت به خداوند بزرگ کافر شده اند و آنها عبارتند از: سخن­چین، ساحر، دیوث، کسی که از حرام با زنی از عقب آمیزش کند، کسی که با چهارپایی در آمیزد، کسی که با نامحرم زنا کند، روشن کننده­ آتش فتنه، فروشنده­ اسلحه به دشمنان اسلام، کسی که زکات ندهد و کسی که مستطیع باشد و حج نگذارد.(2)

مؤلف

بعضی از این احادیث در باب «درآمدهای حلال و حرام» آمده است .

ص: 61

باب نُهم : فروش وقف

روایات

روایت1.

الاحتجاج: حمیری در نامه ای به امام زمان علیه السلام نوشت: یکی از برادران ما در کنار مزرعه­ مخروبه حاکم، مزرعه­ تازه و سرسبزی دارد و در آنجا دارای نصیب است و آن را کرایه داده است. مزرعه­ حاکم از بیست سال پیش تاکنون بدون کشت رها شده و مخروبه است و ارزشی ندارد، ولی با این حال مأموران حکومت با کارکنان مزرعه­ برادر ما بر سر آنچه که در مرزهای آن کشت کرده­اند، اختلاف دارند و آنان را مورد آزار قرار داده و به غلات مزرعه ­ایشان دست درازی می کنند. برادر ما از خرید مزرعه­ حاکم خودداری می­کند؛ زیرا گفته شده: این بخش از آن مزرعه در گذشته جزء وقف بوده که از آن جدا شده و تحت تملک حاکم در آمده است. اگر خریدن مزرعه از حاکم جایز و کار درستی باشد، این کار به مصلحت وی و سبب آبادانی مزرعه اش است؛ زیرا می تواند این زمین بایر را با مازاد آب مزرعه­ خودش کشت کند؛ افزون بر آن، دندان طمع کارگزاران حاکم از آنجا کنده می شود؛ و اگر خرید آن جایز نباشد که به دستور شما عمل خواهد کرد، انشاء الله. امام علیه السّلام در پاسخ وی فرمود: خرید مزرعه جایز نیست مگر از مالک آن یا به دستور او یا با رضایت وی.(1)

روایت2.

فقیه: روایت کرده است که حمیری در نامه­ای از امام زمان عج درباره­ فروش وقف سؤال کرد و روایت شده که ایشان در این باره پاسخ داد: هرگاه چیزی برای افراد معین و فرزندانشان وقف باشد و همه­ آنان تصمیم به فروش آن بگیرند و این کار برایشان بهتر باشد، می توانند آن را بفروشند. و سؤال کرد: آیا اگر همه­ آنان راضی به فروش آن نباشند، می توان سهم بعضی از آنان را خرید یا این کار جایز نیست مگر با رضایت همه­ آنان؟ و چه نوع وقفی، فروشش جایز نیست؟ امام علیه السّلام پاسخ داد: هرگاه چیزی برای پیشوای مسلمانان وقف باشد، فروش آن جایز نیست و اگر برای گروهی از مسلمانان وقف باشد، هر گروه از آنان، آنچه را که قدرت بر فروش آن دارند، می توانند بفروشند، خواه با هم یا جداگانه. انشاءا...(2)

ص: 62

باب دهم : استحباب کشت و زرع و حفر چاه و قنات­ و نهرها و آداب آنها

آیات

- «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ * أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ * إِنَّا لَمُغْرَمُونَ * بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ.»(1)

{آیا آنچه را کِشت می کنید، ملاحظه کرده اید؟، آیا شما آن را [بی یاری ما] زراعت می کنید، یا ماییم که زراعت می کنیم؟ اگر بخواهیم، قطعاً خاشاکش می گردانیم، پس در افسوس [و تعجّب] می اُفتید، [و می گویید:] واقعاً ما زیان زده ایم، بلکه ما محروم شدگانیم.}

تفسیر:

«أَفَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ»، أی تبذرون حبة {کشت می­کنید} «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ» أی تنبتونه {شما آن را می رویانید} «أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» أی المنبتون {ما رویاننده ایم.}

«لَجَعَلْناهُ حُطاماً » یعنی گیاه خشک «فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ » درباره­ آن با تعجب و پشیمانی صحبت می­کنید، درباره­ آنچه که در آن خرج کردید و به خاطر آن دچار گناه شدید.

تفسیر

نقل و انتقال انواع میوه. و از آن برای سخن گفتن استعاره شده است. (إنا لمغرمون) قطعا ما به خاطر آنچه که خرج کردیم دچار زیان شدیم، یا به سبب از بین رفتن روزی­مان، هلاک شدیم، از کلمه غرام. (بل نحن محرومون) خود را از روزی مان محروم ساختیم، یا ما محدود شدیم نه سعادتمند.

روایات

روایت1.

در مجمع البیان: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند: هرگز کسی از شما نگوید زراعت کردم، بلکه بگوید کشت کردم.(2)

روایت2.

علل الشرایع: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: برادرم عیسی از شهری عبور کردند که در میوه­ درختانشان کِرم بود، مردم آن دیار از بودن کرم در میوه ها نزد او شکایت کردند. او گفت: دوای این آفت نزد خودتان است، حال آنکه شما از آن بی اطلاعید. شما وقتی درختان را می کارید، ابتدا خاک ریخته و سپس آب می ریزید، در حالی که این صحیح نیست، ص: 63

یَجِبُ بَلْ یَنْبَغِی أَنْ تَصُبُّوا الْمَاءَ فِی أُصُولِ الشَّجَرِ ثُمَّ تَصُبُّوا التُّرَابَ لِکَیْلَا یَقَعَ فِیهِ الدُّودُ فَاسْتَأْنَفُوا کَمَا وَصَفَ فَذَهَبَ ذَلِکَ عَنْهُمْ (1).

بلکه سزاوار است اول پای ریشه­ درختان آب ریخته، سپس خاک بریزید تا در میوه ها کرم پیدا نشود. مردم آن شهر، همانطور که ایشان توضیح داد، درختان را دوباره کاشتند و کرم ها از میوه ها زایل گشت.(1)

روایت3.

الخصال، أمالی الصدوق: ابوکهمس از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که ایشان فرمود: شش چیز است که پس از وفات مؤمن به او نفع می­رساند: فرزندی که برای او طلب آمرزش کند، کتاب یا قرآنی که پس از او بجای ماند و خوانده شود، چاهی که برای بهره بردن مردم از آبش آن را حفر کند، و نهالی که آن را بکارد، و صدقه آبی که آن را جاری ساخته است، و سنت حسنه­ای که پس از او به کار گرفته شود.(2)

روایت4.

معانی الاخبار، أمالی الصدوق: سکونی از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرانش روایت کرده است که از پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسیدند: کدامین مال بهتر است؟ فرمود: زراعتی که صاحبش آن را بکارد و به اصلاحش بکوشد، و حقش را (زکاتش را) در همان روز درو، پرداخت نماید. گفتند: یا رسول اللّه! کدامین مال بعد از زراعت بهتر است؟ فرمود: مال کسی که با گوسفندانش به دنبال محل باران ­رود و نماز را به پا دارد، و زکات را بپردازد .

گفتند: یا رسول اللّه، و کدامین مال بعد از گوسفند بهتر است؟ فرمود: گاوهایی که هر صبح و عصر خیر به­همراه آورند.

گفتند: یا رسول اللّه، پس از گاو کدامین مال بهتر است؟ فرمود: درختی که ریشه در گل استوار می دارد. و به هنگام قحطی و خشکسالی طعام می­دهد. خوب چیزی است نخل، هر کس که آن را بفروشد، بهایش به­منزله­ خاکستری بر سر قله ای است که باد در روزی طوفانی، بر آن بوزد، مگر آنکه نخل دیگری را جانشین آن سازد.

گفتند: یا رسول اللّه، بعد از نخل کدامین مال بهتر است؟ پس پیامبر صلّی الله علیه و آله سکوت کرد، تا یکی از آن میان گفت: پس گله شتر چه جایگاهی دارد؟

فرمود: بدبختی و سختی و رنج و دوری از خانه در وجودش نهاده شده است. با روی­گردانی در صبح و شب حرکت می­کند و خیرش جز از جانب نامیمون و شوم آن نمی­آید (منظور این است که شتر را جز از جانب چپش نمی­دوشند و جانب چپ کنایه از عدم میمنت است)، ولی با این وجود، تیره بخت نابکار آن را از دست نمی­دهد.(3)

روایت5.

الخصال:

ص: 64

عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ: مِثْلَهُ (1).

نوفلی از سکونی نیز مانند این حدیث را روایت کرده است.(1)

روایت6.

اربعین الشهید: با استناد به همین مرجع، از صدوق نیز مانند این حدیث نقل شده است.(2)

روایت7.

کتاب الغایات: امام صادق علیه السّلام نیز از پدرانش چنین حدیثی روایت کرده است.(3)

روایت8.

علل الشرایع: محمد بن عطیه نقل می­کند که از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: خداوند عزوجل از میان پیشه­ها، کشاورزی و چوپانی را برای انبیایش دوست داشت تا آنان هیچ­گاه از بارش آسمان کراهت نداشته باشند.(4)

روایت9.

معانی الاخبار: علی بن حسین علیه السلام از پدرانش روایت کرده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بهترین مال، نخلستان و مادیانی است که پر زاد و ولد باشد.(5)

مؤلف

در کتاب «الحیوان» حدیث دیگری در این مورد، همراه با تفسیرش ذکر شده است.

روایت10.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السّلام از پدرش روایت کرده است که امیر المؤمنین علی علیه السّلام می فرمود: هرکس آب و خاکی در اختیار داشته باشد و فقیر شود، خدا او را از رحمت خود دور می سازد.(6)

روایت11.

قرب الاسناد: بختری از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرش روایت کرده است: امام علی علیه السّلام اشکالی نمی­دید که در مزارع، مدفوع و فضولات حیوانی ریخته شود.(7)

روایت12.

قرب الاسناد: ابن عیسی از بزنطی نقل کرده که می­گفت: از امام رضا علیه السّلام درباره­ قطع کردن درخت سدر پرسیدم

ص: 65

فَقَالَ سَأَلَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِکَ عَنْهُ وَ کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ قَطَعَ سِدْرَةً وَ غَرَسَ مَکَانَهُ عِنَباً(1).

و ایشان فرمودند: یکی از اصحابت نیز این سؤال را از من پرسید و من برای او نوشتم که ابوالحسن درخت سدری را قطع کرد و به جای آن یک درخت انگور کاشت. (1)

روایت13.

علل الشرایع: امام صادق علیه السّلام فرمود: زن از مرد آفریده شده و گرایش او تنها در مردان است، پس زنانتان را دوست بدارید؛ و مرد از زمین آفریده شده و خواست و مطلوب او تنها در زمین است.(2)

روایت14.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند آدم را از آب و خاک آفرید و همّ و غمّ و خواست آدم در آب و خاک است؛ و حوا را از آدم آفرید، بنابراین، گرایش و خواست زنان، تنها به مردان است. ای مردان! زنانتان را در خانه نگاه دارید.(3)

روایت15.

تفسیر العیاشی: ابن ابی یعفور نقل کرده است: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: هر کس دانه­ گندمی در زمینی بکارد و آن رشد نکرده و فزونی نیابد یا محصول آن جو فراوان با خود بیاورد، نتیجه­ ستم او در مالک شدن آن زمین و یا ظلم در حق کشاورزان و کارگرانش بوده است. زیرا خداوند می فرماید: {پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آنکه بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود، حرام گردانیدیم}(4) یعنی گوشت شتر، گاو و گوسفند. و ایشان فرمود: اسرائیل هرگاه گوشت گاو می­خورد، درد تهیگاهش شدت می یافت و او گوشت شتر را بر خود حرام کرد، و این امر پیش از نزول تورات بود، و چون تورات نازل شد، آن را حرام نکرد، اما اسرائیل از آن نمی­خورد.(5)

روایت16.

تفسیر العیاشی: حسن بن ظریف از محمد و او از امام صادق علیه السّلام درباره­ سخن پروردگار بزرگ: {و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.}(6) روایت کرده است که ایشان فرمود: منظور از مؤمنان در این آیه، کشاورزان است.(7)

روایت17.

مکارم الاخلاق: از امام باقر علیه السّلام روایت شده است: هنگامی که تصمیم به کشت و زرع گرفتی، مشتی از

ص: 66

الْبَذْرِ بِیَدِکَ ثُمَّ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ قُلْ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ حَرْثاً مُبَارَکاً وَ ارْزُقْنَا فِیهِ السَّلَامَةَ وَ التَّمَامَ وَ اجْعَلْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَ لَا تَحْرِمْنِی خَیْرَ مَا أَبْتَغِی وَ لَا تَفْتِنِّی بِمَا مَتَّعْتَنِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ ثُمَّ ابْذُرِ الْقَبْضَةَ الَّتِی فِی یَدِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

بذر بردار، سپس رو به قبله بایست و سه مرتبه بگو: {آیا شما آن را [بی یاری ما] زراعت می کنید، یا ماییم که زراعت می کنیم؟} سپس بگو: «خدایا، آن را کشتی با برکت قرار ده و به وسیله­ آن به ما سلامتی و بی نیازی عنایت فرما و آن را دانه های متراکم و انباشته قرار بده و مرا از خیر آنچه می جویم محروم نکن و به آنچه مرا از آن بهره مند می سازی، آزمایش نکن. به حق محمد و خاندان پاک و پاکیزه اش.» سپس آنچه در مشت داری، بپاش، انشاءا...(1)

روایت18.

کشف الغمة: امام باقر علیه السّلام فرموده اند: هنگامی که تصمیم گرفتی دانه­ای را در زمین بکاری، مشتی از بذر بردار و رو به قبله کن و بگو: {آیا آنچه را کشت می کنید، ملاحظه کرده اید؟ آیا شما آن را [بی یاری ما] زراعت می کنید، یا ماییم که زراعت می کنیم؟} سپس بگو: «نه! بلکه خدا رویاننده است نه فلانی.» و اسم صاحب مزرعه را بگو و در ادامه بگو: «پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را با برکت قرار ده و به وسیله­ آن بر ما سلامتی و شادی و سرور عنایت فرما»، سپس آنچه در مشت داری و دیگر دانه­ها را بپاش.(2)

روایت19.

حسن بن سلیمان در کتاب «المحتضر من کتاب الشفاء و الجلا» همانند این حدیث را از ایشان روایت کرده است.

روایت20.

مجالس الشیخ: امام سجاد علیه السّلام می­فرمود: کشت را برای درآمد بیشتر نمی کارم، بلکه برای آن می کارم تا فقیر و نیازمند از آن بهره مند شوند و پرندگان از آن تغذیه کنند.(3)

روایت21.

عدّه الداعی: برای دفع کرم هایی که خربزه و زراعت را می خورد، بر روی چهار نی [یا چهار تکه کاغذ] دعای زیر نوشته شود و در چهار گوشه­ مزرعه بر روی چهار نی قرار داده شود. دعا این است: ص: 67

الدَّوَابُّ وَ الْهَوَامُّ وَ الْحَیَوَانَاتُ اخْرُجُوا مِنْ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ الزَّرْعِ إِلَی الْخَرَابِ کَمَا خَرَجَ ابْنُ مَتَّی مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ وَ إِنْ لَمْ تَخْرُجُوا أُرْسِلَتْ عَلَیْکُمْ شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا فَمَاتُوا اخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها

فاکِهِینَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرُونَ (1).

ای کرم ها، ای حشرات و حیوانات، از این زمین و از این کشتزار به خرابه ها روید، همان گونه که یونس از شکم ماهی خارج شد. اگر بیرون نروید، {بر سر شما شراره هایی از [نوع] تفته­ آهن و مس می فرستم و [از کسی] یاری نتوانید طلبید.}، {آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: بمیرید.} پس مردند، از مزرعه {بیرون شو که تو رانده شده ای}، {پس ترسان و نگران از آنجا بیرون رفت.}، {منزّه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی حرکت داد.}، {روزی که آن را [قیامت را] می بینند، گویی که آنان جز شبی یا روزی درنگ نکرده اند.}، {سرانجام، ما آنان را از باغستانها و چشمه سارها و کشتزارها و جایگاه های پرناز و نعمت و نعمت هایی که در آن شادمان و خندان بودند، بیرون کردیم.}، {و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند.}، {از آن [مقام] فرو شو، تو را نرسد که در آن [جایگاه] تکبّر نمایی.}، {پس بیرون شو که تو از خوارشدگانی.}،{ نکوهیده و رانده، از آن [مقام] بیرون شو}، {که قطعاً سپاهیانی بر [سرِ] ایشان می آوریم که در برابر آنها تاب ایستادگی نداشته باشند و از آن [دیار] به خواری و زبونی بیرونشان می کنیم.}(1)

روایت22.

توحید مفضل: امام صادق علیه السّلام فرمود: پند و عبرت بگیر از انواع خواسته­ها و آرزوهایی که در مخلوقات کوچک و بزرگ مشاهده می کنی و [عبرت گیر] از چیزهای ارزشمند و بی ارزش. پست ترین و بی ارزش ترین آن­ها سرگین و مدفوعی است که فرومایگی و نجاست با هم در آن جمع شده است. با این حال جایگاه آن نسبت به کشت ها و سبزی ها و گیاهان، جایگاهی است که هیچ چیز جایگزین آن نمی شود؛ به طوری که هیچ یک از گیاهان، بدون سرگین و کود حیوانی، سبز نمی شود و رشد نمی کند. همان مدفوعاتی که انسان آن ها را پلید می شمارد و از نزدیک شدن به آن ها کراهت دارد.(2)

روایت23.

اختیار ابن الباقی: هرکس نهالی را در روز چهارشنبه بکارد، و بگوید: »سبحان الله الباعث الوارث»، از میوه آن خواهد خورد.

روایت24.

کتاب الغایات: شیخ جعفر قمی روایت کرده: مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: فدایتان شوم! از قومی شنیدم که می­گفتند: زراعت مکروه است. حضرت فرمود: زراعت کنید و درخت بکارید. به خدا سوگند! مردم کاری حلال تر و پاکیزه تر از آن انجام نمی دهند و بعد از خروج دجّال، قطعا کشت زیادی خواهد شد و درخت زیادی کاشته خواهد شد.(3)

ص: 68

الدَّجَّالِ (1).

روایت25.

کتاب الغایات: و نیز از او روایت شده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: در میان پیشه­ها، کاری محبوب­تر از کشاورزی در نزد خداوند تعالی نیست و خداوند هر پیامبری را که مبعوث کرد، کشاورز بود، البته به جز حضرت ادریس که خیاط بود. (1)

روایت26.

کتاب الغایات: امام سجّاد علیه السّلام­ فرمود: نیکوترین کارها کاشتن کشت است، که نیکوکار و بدکار از آن می خورند؛ اما نیکوکار، آنچه را که از آن می­خورد و می­آشامد، برایش طلب استغفار می­کند. و بدکار، آنچه را که از آن می­خورد، او را لعنت می­کند.(2)

روایت27.

دلائل طبری: امام موسی بن جعفر علیه السّلام روایت شده که فرمود: پدرم برایم از جدم نقل می­کرد که برای فروشنده­ ملک زراعی [خیر و برکت] از بین می­رود و برای خریدار آن، برکت و روزی­ فزونی می­یابد .

ص: 69

باب یازدهم : فروش کالای نجس و پوست­هایی که فروشش صحیح است و حکم کالاهایی که در بازار مسلمانان فروخته می­شود

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السّلام فرمود: پدرم چند درهم به بازار می­فرستاد تا با آن برایش پنیر بخرند، سپس بسم الله می­گفت و می­خورد و از آن سؤال نمی­کرد.(1)

روایت2.

قرب الاسناد: حنان گوید: شنیدم که مردی از امام صادق علیه السّلام پرسید: اگر بزغاله ای از شیر خوک ماده­ای بخورد و بزرگ شده و به گوسفند تبدیل شود و از او بزغاله­ای متولد شود، نظرتان درباره­ نسل آن چیست؟ ایشان فرمود: اگر بره های او را می شناسی، به آن نزدیک نشو و اگر نمی شناسی، نسل آن بزغاله به منزله­ پنیر است، از آن بخور و درباره­اش سؤال نکن.(2)

روایت3.

قرب الاسناد: ابن ابی خطاب از بزنطی روایت کرده است که گفت: از امام رضا علیه السّلام درباره­ کفش­ها سؤال کردم که مردی به بازار می رود و کفش می خرد و نمی داند که آن پوست حیوانی است که ذبح شده یا نه؟ نظرتان درباره­ نماز خواندن با آن چیست، در حالی که نمی داند آن پوست از حیوان ذبح شده است یا نه؟ حضرت فرمودند: بله! من کفش از بازار می خرم و در آن نماز می خوانم و شما نباید درباره­ آن سؤال کنید .

و گفت: از ایشان درباره­ جامه­ پوستین پرسیدم که شخصی به بازار مسلمین می­رود تا جامه­ پوستینی بخرد که نمی­داند متعلق به حیوان ذبح شده است یا نه، آیا در آن جامه می تواند نماز بخواند؟ حضرت فرمودند: بله، امام باقر علیه السّلام می­فرمود: خوارج به­ خاطر جهالت­شان بر خود سخت می­گرفتند، به درستی که دین وسیعتر از امثال این دقت­ها است. امیرالمؤمنین علیه السّلام می­فرمود: شیعه­ ما در گستره ای وسیعتر از آنچه که بین آسمان تا زمین است، هستند و شما مورد آمرزش قرار می گیرید.(3)

ص: 70

روایت4.

قرب الاسناد: علی بن جعفر گوید: از برادرم موسی بن جعفر علیه السّلام سؤال کردم که آیا نشستن و ایستادن بر روی پوست درندگان و سوار شدن بر زین آن و فروشش صحیح است؟ فرمود: اشکالی ندارد، اما نباید بر روی آن سجده کرد.(1)

روایت5.

قرب الاسناد: گفت: از ابشان پرسیدم، اگر موشی در ظرف روغنی بمیرد، حکم آن چیست؟ فرمود: مالیدن آن روغن بر خود و فروختنش بر فرد مسلمان جایز نیست(2) .

روایت6.

قرب الاسناد: گفت: از ایشان پرسیدم، اگر موشی داخل ظرفی از روغن بیافتد و موش را پیش از آن که بمیرد، بیرون آورند، آیا می­توان آن را به شخص مسلمانی فروخت؟ فرمود: بله و مالیدن آن روغن بر خود اشکالی ندارد.(3)

روایت7.

قرب الاسناد: از ایشان پرسیدم، شخصی گوسفندی دارد که دنبه های گوسفندش را در حال زنده بودنش می بُرد، آیا او می­تواند دنبه های بریده شده را بفروشد؟ فرمود: آری، آن ها را ذوب و برای روشنایی استفاده کند، ولی نمی­تواند آن ها را بخورد و بفروشد.(4)

روایت8.

قرب الاسناد: گفت: از او پرسیدم، شخصی صاحب چهارپایانی است که تعدادی از آن­ها می میرند، آیا فروختن پوست آن­ها، دباغی کردن و پوشیدن آن­ها جایز است؟ فرمود: نه، اگر پوشید، در آن نماز نخواند.(5)

مؤلف

برخی از این احادیث را در باب «جوامع المکاسب» آورده­ایم .

روایت9.

دعائم الاسلام: از امام علی علیه السّلام روایت شده است که درباره­ روغن نجس فرمود: اگر بخواهد، می تواند با آن صابون بسازد.(6)

روایت10.

دعائم الاسلام: پیشوایان معصوم علیهم السّلام فرمودند: اگر حیوانی در غذا بیفتد و آن را زنده بیرون آوری و در غذا نمیرد، آن غذا نجس نمی شود و خورده می شود و اگر در آن بیفتد و بمیرد، خوردن و خرید و فروش آن جایز نیست و از فروش امثال اینها نهی شده است، همان گونه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند یهود را لعنت کند، پیه ها بر آنان حرام گردید، ولی آنان آن را فروختند و بهایش را خوردند و از آن همانند میته (حیوانی که طبق دستور شرع ذبح نشده) بهره برده می­شود و فروشش جایز نیست وهر کس روغنش را برای روشنایی یا ساختن صابون استفاده می کند، باید از تماس آن با لباس پرهیز کند و آن قسمت از بدن یا دست شخصی که با آن تماس پیدا کرده، باید شسته شود، همانند شستن چیزی که با نجاست تماس پیدا کرده است.(7)

ص: 71

روایت11.

دعائم الاسلام: از اهل بیت علیهم السّلام بر ما روایت شده است: خرید و فروش میته و نماز خواندن در آن حرام است، و استفاده از آن را جایز شمرده­اند - همان گونه که انسان لباس نجس را بر خود می پیچد (و گرم می شود)- ولی نباید با آن نماز خوانده شود. و دباغی کردن و شستن و کارهای دیگر، چیزی از میته را پاک نمی کند.(1)

روایت12.

دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السّلام درباره­ پوست گوسفندی سؤال شد که ذبح شده و میته­ آن با هم مخلوط و از آن پوستین ساخته می شود. امام فرمود: اگر آن ها را پوشیدی، در آن نماز نخوان و اگر دانستی که آن میته است، پس آن را خرید و فروش نکن و اگر ندانستی، بخر و بفروش.(2)

روایت13.

دعائم الاسلام: و از امام علی علیه السّلام روایت شده است که فرمود: بهای پوست درندگان حرام است.(3)

باب دوازدهم : مسیحی­ شراب و خوک می­فروشد

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: علی بن جعفر گوید: از برادرم موسی بن جعفر علیه السّلام درباره­ دو مرد مسیحی­ سؤال کردم که یکی از آنها خوک و شرابی را برای مدتی معین ­فروخت، سپس قبل از گرفتن بهای آن مسلمان شد، آیا بهای خوک و شراب بعد از اسلام آوردن برای آنان حلال است؟ فرمود: آن، قیمت چیز جنس است و گرفتن آن اشکالی ندارد.(4)

ص: 72

باب سیزدهم : مواردی که مال پدر برای فرزند حلال است و برعکس

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: علی بن جعفر گوید: از برادرم موسی بن جعفر علیه السّلام سؤال کردم: شخصی صدقه ای به فرزندش می دهد، سپس تصمیم می گیرد دیگران را با فرزندش در آن شریک کند. آیا این کار صحیح است؟ امام فرمود: بله، پدر هر کاری که دوست داشته باشد، می­تواند با مال فرزندش انجام دهد و هدیه به فرزند مانند صدقه به دیگران است.(1)

روایت2.

قرب الاسناد: گفت: از او پرسیدم: آیا جایز است انسان از مال فرزندش بردارد؟ امام فرمود: نه، مگر با اجازه­ وی یا این که ناچار گردد؛ که در این صورت به طور پسندیده مصرف می کند یا به عنوان قرض از آن برمی دارد تا هنگام توانگری به وی پرداخت کند و برای فرزند جایز نیست از مال پدرش چیزی بردارد مگر با اجازه­ او.(2)

روایت3.

عیون الاخبار، علل الشرایع: در کتاب علل الشرایع ابن اسنان از امام رضا علیه السّلام در نامه­ای که به او نوشته، آمده است: علت حلال بودن مال فرزند برای پدر بدون اجازه­ او و حلال نبودن مال پدر برای فرزند مگر با اجازه او، این است که فرزند بخشیده شده به پدر است، خداوند بزرگ می فرماید: {به هر کس بخواهد فرزند دختر و به هرکس بخواهد فرزند پسر می دهد.}(3) و اینکه فرزند چه کوچک باشد و چه بزرگ، تحت حمایت پدر و منسوب به او است و به نام او خوانده و شناخته می شود، بنا بر قول خداوند عزوجل: {آنان را به [نام] پدرانشان بخوانید، که این نزد خدا عادلانه تر است.}(4)و سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمود: {تو و مالت متعلق به پدرت هستید.}، اما مادر این چنین نیست و حق تصرف در مال فرزند را ندارد مگر با اجازه­­ او یا به اذن پدر، زیرا پدر وظیفه­ نفقه­ فرزند را بر عهده دارد، ولی مادر این چنین نیست و نفقه­ فرزند بر او واجب نیست.(5)

روایت4.

علل الشرایع: عروه الحناط گوید: به امام صادق علیه السّلام گفتم: چرا کنیز پسر بر پدر حرام است - هر چند پسر کوچک باشد - و کنیز دخترش بر وی حلال است؟ امام فرمود: چون دختر با کنیز آمیزش نمی کند و پسر آمیزش می کند و تو نمی دانی، شاید پدر با وی آمیزش کند و این مسأله بر پسر پوشیده بماند و پس از بلوغ و جوانی، او نیز با کنیز آمیزش کند، پس گناهش بر گردن پدر می باشد.

ص: 73

قال الصدوق جاء هکذا هو صحیح و معناه أن الأصلح للأب أن لا یأتی جاریة ابنه و إن کان صغیرا و قد یجوز له أن یأتی جاریة الابن ما لم یدخل بها الابن لأنه و ماله لأبیه فإن کان قد دخل بها الابن فلیس له أن یدخل بها و الذی أفتی به أن جاریة الابنة لا یجوز للأب أن یدخل بها(1).

صدوق می­گوید: حدیث همین طور آمده و صحیح می باشد و معنای آن این است که برای پدر شایسته تر آن است که با کنیز پسرش همبستر نشود، اگر چه پسر کوچک باشد و گاهی آمیزش پدر با کنیز پسر جایز می باشد و آن زمانی است که پسر با کنیز آمیزش نکرده است و علت جواز، این است که پسر و اموال او متعلق به پدر می باشد، ولی در صورتی که پسر با کنیز آمیزش کرده باشد، برای پدر همبستر شدن با کنیز مشروع نیست. و آنچه که من به آن فتوی می دهم این است که همبستر شدن پدر با کنیز دختر نیز جایز نمی باشد.(1)

روایت5.

معانی الاخبار: حسین بن ابی العلا می گوید: به امام صادق علیه السّلام گفتم: چه چیزی از مال فرزند برای پدر حلال است؟ امام فرمود: غذایش در حال ناچاری و بدون اسراف. گفتم: پس معنای سخن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به مردی که پدرش را نزد آن حضرت آورد و ایشان فرمود: «تو و مالت متعلق به پدرت هستی» چیست؟

امام فرمود: همانا آن شخص پدرش را نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آورده بود و می گفت: ای رسول خدا، این پدرم است و او درباره­ میراث مادرم به من ستم کرده است. و پدر به پیامبر صلّی الله علیه و آله توضیح داد که آن را برای خود و فرزندش هزینه کرده است. از این رو آن حضرت فرمود: تو و مالت، متعلق به پدرت هستی! و آن مرد چیزی (مالی) نداشت. آیا پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله باید پدر را به خاطر فرزند زندانی می کرد؟!(2)

روایت6.

فقه الرضا: بدان که برای پدر جایز است، بدون اجازه­ فرزندش از مال وی بردارد؛ ولی برای فرزند جایز نیست از مال پدرش بردارد، مگر با اجازه­ وی؛ و نیز برای زن جایز نیست که از مال شوهرش بدون اجازه­ او انفاق کند مگر غذا باشد و اگر مادر بخواهد از مال فرزندش بردارد، این کار برایش جایز نیست، مگر آنکه بهای آن را برای خود مشخص کند تا به او بازگرداند. برای انسان اشکالی ندارد که از خانه­ پدر و برادر و مادر و خواهر و دوستش، بی اجازه­ او، آنچه را که در آن روز ترسی از فاسد شدنش ندارد، مانند سبزی و میوه و همانند آن بخورد.(3) و اگر شخصی قرضی داشته و بدون مال باشد و فرزندش صاحب مالی باشد، جایز است از مال فرزندش بردارد و قرضش را با آن پرداخت نماید.(4)

ص: 74

باب چهاردهم : مواردی که خوردن میوه برای عابران جایز است

روایات

روایت1.

الاحتجاج: اسدی گوید: در پاسخ عمری به من آمده: اما اینکه پرسیده ای عابری از کنار درختان میوه دار ما عبور می کند و از آنها می خورد، آیا این کار جایز است؟ خوردن آن برایش حلال و بردنش حرام است.(1)

روایت2.

قرب الاسناد: هارون از ابن زیاد نقل کرده است که از امام صادق علیه السّلام درباره میوه و خرمای تازه ای که مردمان از می خورند، پرسیده شد که آیا حلال است؟ فرمود: هیچ کس نباید از آن بخورد، مگر در مواقع ضروری و ناچاری و اگر درختان در محوطه ای دیواردار قرار داشت، نباید دیوار را خراب کرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله به خاطر نیازمندان، از دیوار کشیدن به دور باغ­های خرما و انواع میوه نهی کرد، تا هر کسی بتواند از آن­ها بخورد.(2)

روایت3.

قرب الاسناد: امام علی علیه السّلام فرمود: مردمی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله می­آمدند که هیچ مالی نداشتند، انصار گفتند: اگر ما به این قوم از دیوار هر نخلستانی یک خوشه­ از خرما هدیه می­کردیم (و این گونه هدیه کردیم)، پس سنت تا به امروز جاری است.(3)

روایت4.

المحاسن: عبدالله بن قاسم جعفری از پدرش نقل کرده است: پیامبر صلّی الله علیه و آله هرگاه میوه­ها می­رسید، امر می­کردند که در دیوار باغ­ها شکافی ایجاد شود (تا عابران بتوانند از آن بخورند).(4)

روایت5.

المحاسن:

ص: 75

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالرَّجُلِ یَمُرُّ عَلَی الثَّمَرَةِ یَأْکُلُ مِنْهَا وَ لَا یُفْسِدُ وَ قَدْ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُبْنَی الْحِیطَانُ بِالْمَدِینَةِ لِمَکَانِ الْمَارَّةِ قَالَ فَإِذَا کَانَ بَلَغَ نَخْلَةٌ أَمَرَ بِالْحِیطَانِ فَخُرِّبَتْ لِمَکَانِ الْمَارَّةِ(1).

امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که اشکالی ندارد کسی که از کنار درخت میوه ­ای عبور می کند، از آن بخورد، اما نباید آن را خراب کند، رسول خدا از ساختن دیوار در مدینه در محل عبور عابر نهی کرده است و هرگاه که خرمای درختان نخل می­رسید، امر می­کرد، دیوار نخلستان برای عبور عابر خراب شود.(1)

روایت6.

فقه الرضا: اگر از کنار باغی عبور کردی، اشکالی ندارد از میوه­های آن بخوری، اما نباید چیزی از آن را با خود ببری.(2)

روایت7.

السرایر: در کتاب «مسائل» از داود الصرمی روایت شده است که از امام موسی بن جعفر علیه السّلام پرسیدم: اگر کسی وارد باغی شود، آیا می­تواند بدون اجازه­ صاحب باغ از میوه­ آن بخورد؟ فرمود: بله.(3)

ص: 76

باب پانزدهم : حرفه­ های مکروه

روایات

روایت1.

معانی الاخبار: امام (موسی بن جعفر) علیه السّلام روایت کرده است که حضرت فرمودند: مردی نزد پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه، به فرزندم کتابت و نوشتن را تعلیم داده ام، پس از آن او را به چه حرفه و شغلی مشغول کنم؟ حضرت فرمود: خدا پدرت را رحمت کند اما به پنج حرفه وادارش مکن: او را به سیّاء (کفن­فروش)، زرگر، قصاب، طعام­فروش و برده­ فروش مسپار.

آن مرد گفت: یا رسول اللّه، سیّاء کیست؟ حضرت فرمودند: کسی که کفن می­فروشد و مرگ امت مرا آرزومند است، حال آنکه یک تولد در امتم برای من بهتر از تابیدن خورشید بر هر چیز دیگری است. و اما زرگر، در فکر فریفتن امت من می باشد؛ و قصاب حیوانات را سر می برد و این کار مهربانی را از او سلب می­کند؛ و طعام­فروش غذای امتم را احتکار می کند و محقّقا اگر خداوند، بنده­ سارقی را ملاقات کند، برای من خوشایندتر از ملاقات با کسی است که چهل روز طعام امتم را احتکار کرده باشد. اما برده فروش، جبرئیل درباره­ او به من گفت: ای محمد! بدترین افراد امتت کسانی هستند که مردم را می فروشند.(1)

روایت2.

علل الشرایع، الخصال: ابن ولید از صفار و او از برقی و او از محمد بن عیسی و او از دهقان همانند این حدیث را روایت کرده است.(2)

روایت3.

علل الشرایع: یحیی بن ابی العلاء از اسحاق بن عمار نقل کرده که وی گفت: محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم و به او خبر دادم که صاحب فرزند پسری شده­ام. حضرت فرمود: آیا نامش را محمد نگذاشتی؟ گفتم: بله، بر او این نام را نهادم. فرمود: محمد را نزن و دشنامش نده، خداوند او را به­هنگام حیاتت نور چشمت و بعد از مرگت جانشین صالحی قرار داده است. گفتم: فدایت شوم، او را به چه شغل و حرفه ای مشغول نمایم؟ ص: 77

قَالَ إِذَا عَزَلْتَهُ عَنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ فَضَعْهُ حَیْثُ شِئْتَ لَا تُسْلِمْهُ إِلَی صَیْرَفِیٍّ فَإِنَّ الصَّیْرَفِیَّ لَا یَسْلَمُ مِنَ الرِّبَا وَ لَا إِلَی بَیَّاعِ الْأَکْفَانِ فَإِنَّ صَاحِبَ الْأَکْفَانِ یَسُرُّهُ الْوَبَاءُ إِذَا کَانَ وَ لَا إِلَی صَاحِبِ طَعَامٍ فَإِنَّهُ لَا یَسْلَمُ مِنَ الِاحْتِکَارِ وَ لَا إِلَی جَزَّارٍ فَإِنَّ الْجَزَّارَ تُسْلَبُ مِنْهُ الرَّحْمَةُ وَ لَا تُسْلِمْهُ إِلَی نَخَّاسٍ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ النَّاسَ (1).

حضرت فرمود: از پنج حرفه بازش دار و به هر شغل دیگری که خواستی مشغولش کن:

او را به صراف (زرگر) مسپار، زیرا صراف از ربا در امان نمی ماند؛ و نیز او را نزد کفن فروش مگذار زیرا صاحب کفن، از مبتلا شدن مردم به مرض وبا [و مردن آنها] مسرور می شود و همچنین وی را به طعام فروش مسپار، زیرا او از احتکار مصون نمی­ماند؛ و به قصاب نیز او را تسلیم مکن، زیرا مهربانی از او سلب شده و قساوت قلب پیدا می­کند؛ و بالاخره او را نزد برده فروش مگذار، زیرا رسول خدا فرمودند: بدترین مردم کسانی هستند که مردم را می فروشند.(1)

روایت4.

علل الشرایع: طلحة بن زید از حضرت جعفر بن محمد و ایشان از پدرش علیهم السّلام نقل کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: غلامی را به دست خاله ام سپرده و سفارش کردم که او را به حجامتگری یا قصابی یا زرگری نگمارد.(2)

روایت5.

در شرح نهج البلاغه­ ابن میثم، از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: عقل چهل معلم(3) به اندازه­ عقل یک بافنده است و عقل بافنده به اندازه­ عقل زن است و زن عقل ندارد.(4)

روایت6.

در همان کتاب از موسی بن جعفر علیه السّلام روایت شده که فرمود: با معلمان و بافندگان مشورت نکنید؛ زیرا خداوند عقل هایشان را از آنان گرفته است.(5)

روایت7.

و روایت شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نخ رشته شده­ای را به بافنده ای از بنی نجار داد تا پارچه­ای پشمی برای وی ببافد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله مرتب برای گرفتن پارچه به او سر می زد و کنار درِ مغازه اش می ایستاد و می فرمود: پارچه­ ما را به ما تحویل دهید تا با آن خود را در میان مردم بیاراییم! و آن بافنده آنقدر تعلل کرد تا این که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله رحلت فرمود.(6)

روایت8.

نوادر راوندی: امام موسی علیه السّلام به نقل از پدرانش فرمود: روزی امام علی علیه السّلام از حیوان نری عبور کرد که با ماده­ای در حال جفت­گیری بود، ایشان روی خود را از آن برگرداند، به او گفتند: چرا چنین کردی؟ امام فرمود: هرگز شایسته نیست که انسا­ن­ها (عمل آمیزش را) این گونه آشکارا انجام دهند، این چنین عملی زشت و ناپسند است، بلکه عمل آمیزش، باید مخفیانه صورت گیرد، طوری که هیچ مرد و زنی آن را نبیند.(7)

ص: 78

روایت9.

شرح نفلیه شهید ثانی: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: پشت سر بافنده نماز نخوانید حتی اگر عالم باشد، و پشت سر حجامت­کننده نماز نخوانید حتی اگر زاهد باشد، و پشت سر دباغ نماز نخوانید حتی اگر عابد باشد.

روایت10.

کتاب الامامة و التبصرة: ابن فضال از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرانش روایت کرده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بد­ترین مردم برده فروشان هستند.

روایت11.

از همین کتاب: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: شبانه بر گروهی از بنی اسرائیل عذابی رسید، پس وقتی به صبح درآمدند، دیدند که چهار گروه را از دست داده­اند: طبل نوازان، آوازخوانان، احتکارکنندگان غذا و صرافان رباخوار .

ص: 79

باب شانزدهم : موارد نهی شده در انواع معامله از جمله غش و ورود در سوم

اشاره

و ورود در سوم(1) و نجش(2) در معامله و معامله­ با تهیدستانی که از روی ناچاری کالای خود را به قیمت اندک می­فروشند و سود گرفتن از مؤمن

روایات

روایت1.

أمالی الصدوق: در خبر نهی های پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده است: ایشان نهی کرد که شخصی برای فریب برادر مسلمانش وارد معامله شود، و نیز از معامله­ سلف، و از دو معامله در یک معامله، و از فروختن چیزی که در اختیار تو نیست، و از فروش چیزی که ضمانت نشده. همچنین پیامبر از فروش طلا و نقره به نسیه و از فروش طلا به طلایی با وزن بیشتر نهی کردند مگر اینکه هر دو هموزن باشند. و فرمود: و هر کس در خرید و فروش به مسلمانی تقلب کند، از ما نیست و در روز قیامت با یهود محشور می شود؛ زیرا یهود فریب کارترین مردم نسبت به مسلمانان هستند.(3)

روایت2.

معانی الاخبار: ابو عبید قاسم بن سلام در اخبار متفرقه با سندهایی، از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت کرده است که ایشان از معاملاتی که از طریق منابذه (پرتاب کردن کالا) و ملامسه (لمس کردن کالا) و انداختن سنگریزه انجام می­شود، نهی کرد. درباره­ هر یک از این ها دو نظر وجود دارد:

درباره­ منابذه گفته می شود: معامله­ای است که شخصی به دیگری می گوید: لباس یا کالای دیگری را به سوی من بینداز یا من به سوی تو می اندازم و بدین طریق معامله به فلان مبلغ تمام می شود و نیز گفته می شود: معامله­ای است که شخصی به دیگری می گوید: هنگامی که سنگریزه را انداختم، قطعا معامله واجب می شود. و این معنا با معامله از طریق انداختن سنگریزه سازگار است که پیامبر صلّی الله علیه و آله از آن نهی کرده است.

و ملامسه معامله­ای است که می گویی: وقتی لباسم را لمس کردم یا لباست را لمس کردی، معامله در برابر فلان مبلغ واجب می شود. و گفته می شود که آن به این صورت است که طرف معامله از روی پارچه­ای، کالا را لمس می کند، بدون اینکه به کالا نگاه کند و معامله بر همان واقع می شود، این معاملات در زمان جاهلیت متداول بود، سپس پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از آن ها نهی کرد؛ چون همه­ آن ها فریب است.

ص: 80

وَ نَهَی عَنْ بَیْعِ الْمَجْرِ.

و هو أن یباع البعیر أو غیره بما فی بطن الناقة و یقال منه أمجرت فی البیع إمجارا و نهی علیه السلام عن الملاقیح و المضامین فالملاقیح ما فی البطون و هی الأجنة و الواحدة منها ملقوحة و أما المضامین فما فی أصلاب الفحول و کانوا یبیعون الجنین فی بطون الناقة و ما یضرب الفحل فی عامه و فی أعوام و نهی عن بیع حبل الحبلة و معناه ولد ذلک الجنین الذی فی بطن الناقة و قال غیره هو نتاج النتاج و ذلک غرر.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَنَاجَشُوا وَ لَا تَدَابَرُوا.

معناه أن یزید الرجل فی ثمن السلعة و هو لا یرید شراءها و لکن یسمعه غیره فیزید لزیادته و الناجش خائن (1).

همچنین پیامبر صلّی الله علیه و آله از معامله­ «مجر» نهی کرد و آن معامله­ شتر - یا حیوان دیگر- است در برابر آنچه که در شکم ماده شتر است و در آن می­گویند، بچه­ا­ی که داخل شکم رشد می­کند، بهای معامله می­باشد. و از «ملاقیح» و «مضامین» نهی کرد. ملاقیح، جنین های موجود در شکم هاست و مفرد آن «ملقوحة» است. و اما مضامین، معامله­ نطفه های موجود در پشت حیوانات نر است. آنان جنین را در شکم ماده شتر و نوزادان حاصل از جفت گیری حیوان نر را در یک سال یا چند سال، می فروشند. و از معامله­ «حبل الحبله» نهی کرد و معنای آن معامله­، جنین موجود در شکم ماده شتر می­باشد و برخی می گویند: آن معامله­ بچه هایِ بچه شتر است که معامله­ای فریب ­کارانه است.

و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با یکدیگر «تناجش» و«تدابر» نکنید؛ تناجش به این معناست که شخصی بهای کالا را بالا ببرد، حال آنکه که قصد خریدش را ندارد، با این هدف که بازار گرمی کند تا دیگری بشنود و به خاطر بالا بردن قیمت او، آن هم بر قیمت کالا بیفزاید، و «ناجش» خائن است؛ امّا «تدابر» به این معناست که کسی به رفیقش پشت کند و از او روی بگرداند.(1)

روایت3.

الخصال: محمد بن سنان روایت کرده است که امام باقر علیه السّلام کراهت داشت که معامله با پرتاب انجام شود و ایشان چیزی را بدون بررسی و دیدن آن نمی­خرید.(2)

روایت4.

عیون الاخبار: از امام حسین علیه السّلام روایت شده است که امیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه­ای برای ما فرمود: بر مردم زمانی بسیار سخت خواهد رسید، که مومنان [توانگر] به آنچه در دست دارند چنگ می­زنند [و انفاق نمی­کنند] در حالی که به نگاه داری مال امر نشده اند. خداوند سبحان فرموده: {و در میان یکدیگر بزرگواری را فراموش مکنید، زیرا خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست.}(3) زمانی خواهد رسید که بدکاران بلند مرتبه، و خوبان فراموش می شوند و تهیدستان دارایی خود را از روی ناچاری به قیمتی اندک می فروشند [و توانگران می خرند] در حالی که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله مردم را از معامله از روی ناچاری و معامله­ فریبکارانه نهی کرده است. پس ای مردم! از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش نمایید و حرمتم را حفظ کنید.(4)

روایت5.

صحیفه الرضا: از امام رضا علیه السّلام نیز همانند این حدیث روایت شده است.(5)

روایت6.

ثواب الاعمال:

ص: 81

فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: رِبْحُ الْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ رِبًا(1).

امام صادق علیه السّلام فرمود: سودی که مؤمن از مؤمن می­برد، ربا محسوب می­شود.(1)

روایت7.

المحاسن: محمد بن علی از ابن سنان نیز همانند این حدیث را روایت کرده است .

مؤلف

برخی از این احادیث در باب «جوامع المکاسب» آمده است.

روایت8.

نوادر الراوندی: امام کاظم علیه السّلام از پدرانش روایت کرده است که فرمودند: ملعون است کسی که به مسلمانی غش کند یا او را فریب دهد یا نیرنگ کند.(2)

روایت9.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: مردم را روزگاری دشوار در پیش است که توانگر اموال خود را سخت نگهدارد، در صورتی که به بخل ورزی فرمان داده نشده. خداوند سبحان فرموده:{و در میان یکدیگر بزرگواری را فراموش مکنید.} بدان در آن روزگار بلند مقام، و نیکان خوار گردند، و با درماندگان به ناچاری خرید و فروش می­کنند، در حالی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از معامله با درماندگان نهی فرموده است.(3)

روایت10.

اعلام الدین: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: زمانی بر امتم فرا می­رسد که حاکمانشان ظالم، علمایشان طمعکار و کم تقوا، زاهدانشان ریا کار و تاجرانشان رباخوار و اهل پنهان کردن عیب کالا در خرید و فروش هستند و زنانشان به دنبال زینت­های دنیایند، در این صورت، خدا بدان آنها را بر آنان مسلّط می­گرداند و نیکان آنها دعا می­کنند و دعایشان در حق آنها اجابت نمی­شود .

ص: 82

باب هفدهم : کسانی که معامله با آنها مستحب است

روایات

روایت1.

امالی الطوسی: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: نیکی را نزد خوبرویان طلب کنید.(1)

روایت2.

الاختصاص: در این کتاب، همانند این حدیث از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است.(2)

روایت3.

علل الشرایع: عباس بن ولید از پدرش نقل کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: ای ولید، از کسی که کم روزی و بد اقبال است برای من چیزی نخر، زیرا در معامله با او هیچ برکتی نیست.(3)

روایت4.

علل الشرایع: امام صادق علیه السّلام فرمودند: معامله نکنید مگر با کسی که در خیر و برکت پرورش یافته باشد.(4)

روایت5.

علل الشرایع: امام صادق علیه السّلام فرمود: از معامله با صاحبان آفت و بلا دوری کنید، زیرا آنان بدترین کسان هستند.(5)

روایت6.

علل الشرایع: علی بن حکم از کسی که برایش از ابو ربیع شامی نقل کرده است، می گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم: گروهی از کردها در جوار ما هستند که به منظور داد و ستد نزد ما می­آیند و ما هم با آنها معامله می کنیم، این معامله اشکالی ندارد؟ حضرت فرمودند: ای ربیع، با ایشان معامله مکن، زیرا این جماعت

ص: 83

حَیٌّ مِنَ الْجِنِّ کَشَفَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْغِطَاءَ فَلَا تُخَالِطْهُمْ (1).

گروهی از طائفه­ جن بوده که حق تعالی آشکارشان فرموده است، پس با آنان معامله نکن.(1)

روایت7.

علل الشرایع: ابن ولید از حسن بن متیل از محمد بن حسین از جعفر بن بشیر از حفص و او از کسی که برایش نقل کرده، همانند این حدیث را از ابو ربیع روایت کرده است.(2)

روایت8.

علل الشرایع: امام صادق علیه السّلام فرمودند: از معامله با فرومایگان دوری کنید، زیرا در آنان خیر و برکتی نیست.(3)

روایت9.

الخرایج: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: در زمان پدرم اولین چیزی که به دست آوردم دو دینار بود. مردی از «صنعا» ردا می خرید، خواستم که دو دینار را به او بدهم تا برای من نیز ردایی بیاورد. اما پدرم گفت: دو دینار را به او نده. حضرت گفت: ولی من دور از چشم پدرم پول را به او دادم و او راهی شد. وقتی که برگشت، یک نفر را برای گرفتن ردا نزد او فرستادم. اما در جواب گفت: او چیزی به من نداده است. گمان کردم این سخن او، تنها برای مخفی کردن از پدرم است. لذا خودم نزد او رفتم و گفتم: دو دینار را بده. گفت: تو چیزی به من ندادی. پس نزد پدرم آمدم؛ وقتی که مرا دید، رو به من کرد و با تبسم فرمود: فرزندم! مگر نگفتم دینارها را به او نده! هر کس به شراب­خوار اعتماد کند، از طرف خدا هیچ ضمانتی برای او نیست؛ خداوند متعال می فرماید: {و اموال خود را - که خداوند آن را وسیله­ قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید}(4) آیا کسی سفیه­تر از شراب­خوار وجود دارد؟ نه! وجود ندارد، چون شهادتش پذیرفته نمی شود و اگر وساطت کند، وساطتش مقبول واقع نمی­شود و اگر خواستگاری کند، به او همسر نمی دهند.(5)

روایت10.

تفسیر العیاشی: یونس بن یعقوب می­گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره­ سخن خداوند متعال: {اموال خود را به سفیهان مدهید.} سؤال کردم و ایشان پاسخ دادند: منظور از سفیه کسی است که نتوان به او اعتماد کرد.(6)

روایت11.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کس بعد از آن که خداوند شراب را بر زبان پیامبرش صلّی الله علیه و آله حرام ساخت، شراب بنوشد، اگر خواستگاری کند، شایستگی ازدواج را ندارد؛ و چون سخن بگوید، سخنش قابل قبول نیست؛ و اگر وساطت کند، وساطت او پذیرفته نمی­شود؛ و نباید امانتی به او سپرد و اگر کسی او را مورد اعتماد قرار دهد و امانتی به دست او بسپارد، پس او امانت را نابود و ضایع می­گرداند و کسی که به او اعتماد کند، نه خدا به او اجری می دهد و نه جای آن را برایش پر می کند.

ص: 84

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ بِضَاعَةً إِلَی الْیَمَنِ فَأَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ فُلَاناً فَقَالَ لِی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ یَشْرَبُ الْخَمْرَ فَقُلْتُ قَدْ بَلَغَنِی عَنِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ذَلِکَ فَقَالَ صَدِّقْهُمْ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ إِنِ اسْتَبْضَعْتَهُ فَهَلَکَتْ أَوْ ضَاعَتْ فَلَیْسَ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَأْجُرَکَ وَ لَا یُخْلِفَ عَلَیْکَ فَقُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً فَهَلْ سَفِیهٌ أَسْفَهُ مِنْ شَارِبِ الْخَمْرِ إِنَّ الْعَبْدَ لَا یَزَالُ فِی فُسْحَةٍ مِنْ رَبِّهِ مَا لَمْ یَشْرَبِ الْخَمْرَ فَإِذَا شَرِبَهَا خَرَقَ اللَّهُ عَلَیْهِ سِرْبَالَهُ فَکَانَ وُلْدُهُ وَ أَخُوهُ وَ سَمْعُهُ وَ بَصَرُهُ وَ یَدُهُ وَ رِجْلُهُ إِبْلِیسَ یَسُوقُهُ إِلَی کُلِّ شَرٍّ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ کُلِّ خَیْرٍ(1).

و امام صادق علیه السّلام فرمود: من می خواستم کالایی را برای تجارت به یمن بفرستم، خدمت پدرم امام باقر علیه السّلام رسیدم و گفتم: می خواهم کالایی را برای تجارت به فلانی بدهم. حضرت به من فرمود: آیا نمی دانی که او شراب خوار است؟ گفتم: من شنیده ام که بعضی از مؤمنان درباره­ او چنین می گویند. پدرم فرمود: حرف آنها را باور کن، چرا که خداوند بزرگ می فرماید: {به خدا ایمان دارد و [سخن] مؤمنان را باور می کند.}(1) سپس گفت: اگر کالایی را برای تجارت به او سپردی و آن کالا نابود شد یا ضایع گشت، بر خدا نیست که به تو پاداشی دهد و جای آن را برایت پر کند.

گفتم: چرا؟ فرمود: به خاطر اینکه خداوند متعال فرموده است:{و اموال خود را - که خداوند آن را وسیله­ قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید.} و آیا سفیهی سفیه تر و نابخردتر از شراب خوار وجود دارد؟ بنده مادامی که شراب نخورد، همواره در وسعت و گشایشی از سوی پروردگارش است، اما اگر شراب بخورد، خداوند شلوار او را [ که مایه آبروی او است] می درد و پس از آن، فرزند، برادر، گوش، چشم، دست و پای او، شیطان خواهد بود و او را به هر گمراهی­ای می­کشد و از هر کار خیری دور می­سازد.(2)

روایت12.

تفسیر العیاشی: ابراهیم بن عبدالحمید می­گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره­ این آیه: {و اموال خود را به سفیهان مدهید.} پرسیدم، ایشان فرمود: هر کسی که شراب بنوشد، سفیه است.(3)

روایت13.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: من می خواستم کالایی را برای تجارت به یمن بفرستم، پس خدمت پدرم امام باقر علیه السّلام رسیدم و گفتم: می خواهم کالایی را برای تجارت به فلانی بدهم. حضرت به من فرمود: آیا نمی دانی که او شراب خوار است؟ گفتم: من شنیده ام که بعضی از مؤمنان درباره­ او چنین می گویند. پدرم فرمود: حرف آنها را باور کن، چرا که خداوند بزرگ می فرماید: {به خدا ایمان دارد و [سخن] مؤمنان را باور می کند.} و سپس پدرم فرمود: به این معنا که خداوند و مؤمنان را تصدیق می­کند، چرا که او نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم است.(4)

روایت14.

الاختصاص: امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر کسی بداند بنده­ای از بندگان خدا، اگر سخن بگوید به دروغ است و اگر وعده دهد خلف وعده کند و اگر به او اعتماد شود، خیانت ­کند، اما با این وجود، به او اعتماد کند و امانتی به دست او بسپارد، پس بر خداست که او را به این عملش گرفتار سازد و جای آن را برایش پر نکند و به او اجری ندهد.(5)

ص: 85

روایت15.

الاختصاص: از داوود رقی روایت شده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: ای داوود! اگر دستت را تا آرنج در دهان اژدها فرو ببری، برای تو بهتر از طلب حاجت از شخص تازه به دوران رسیده است.(1)

روایت16.

کتاب صفات الشیعه: سعید بن غزوان روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: مؤمن کم روزی و بد اقبال نمی­باشد.(2)

روایت17.

نوادر الراوندی: امام موسی بن جعفر از پدرانش روایت کرده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: چهار چیز نشان خوشبختی انسان است: معاشرت با صالحان، فرزند نیکوکار، زن خوب و شایسته و اینکه روزی­اش در سرزمین خود باشد.(3)

روایت18.

درة الباهره: امام کاظم علیه السّلام فرمود: هرکس در فقر به دنیا آید، توانگری او را سرکش می کند.

روایت19.

دعوات الراوندی: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای من از کسی که کم روزی و بد اقبال است چیزی نخرید، زیرا در معامله با او هیچ برکتی نیست و معامله نکنید مگر با کسی که در خیر و برکت پرورش یافته باشد.

روایت20.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام: با کسی شریک شوید که روزی بر او روی آورده، چرا که او برای ثروتمندی سزاوارتر و برای روی آوردن بخت، شایسته­تر است.(4)

روایت21.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اطمینان به هر کس قبل از آزمایش او، مایه­ درماندگی است.(5)

روایت22.

اعلام الدین: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: روزی را از کسانی که از راه زبانه ­ ترازو و سر پیمانه­ها، کسب روزی می­کنند، درخواست نکنید، بلکه آن را از کسانی که دنیا بر آنان گشوده شده، طلب کنید .

ص: 86

باب هجدهم : احتکار، دریافت کالا و فروش شهرنشین به روستایی و پیش پرداخت

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: امام باقر علیه السّلام فرمودند: امام علی علیه السّلام پیوسته از احتکار، در همه مناطق، نهی می کرد. سپس فرمود: احتکار تنها در گندم، جو، خرما، کشمش و روغن جایز می باشد.(1)

روایت2.

الخصال: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: احتکار در شش چیز است: گندم، جو، خرما، کشمش، روغن و روغن زیتون.(2)

روایت3.

الخصال: ثمالی روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند عزوجل بر بندگانش به واسطه­ دانه منت نهاد، زیرا آفت را بر آن مسلط ساخت و اگر چنین نمی کرد، سلاطین و امرا آن را همچون طلا و نقره در خزانه­های خود ذخیره می کردند.(3)

روایت4.

الخصال: هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند: خداوند متعال با سه نعمت، بر بندگانش منت نهاده: بعد از بیرون آمدن روح از جسدشان بر جسد بو افکند و اگر این چنین نبود، برادر، برادرش را دفن نمی کرد. و پس از مصیبت، آرامش قلب به آنها داد و اگر چنین نبود، قطعا نسل انسان منقرض می شد. و بر این دانه آفت افکند و اگر چنین نمی کرد، سلاطین و امرا آن را همچون طلا و نقره ذخیره می کردند.(4)

ص: 87

روایت5.

المحاسن: پدرم از ابن ابو عمیر همانند این حدیث را روایت کرده است.(1)

روایت6.

أمالی الطوسی: ابو زبیر از جابر نقل کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: نباید یک شهرنشین به جای روستایی اجناس او را بفروشد؛ مردم را به حال خود بگذارید؛ خداوند بعضی از آنان را به دست بعضی دیگر روزی می­دهد.(2)

مؤلف

در باب «حرفه­های مکروه» درباره­ احتکار روایاتی را آورده­ایم.

روایت7.

قرب الاسناد: ابو بختری از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرش امام باقر علیه السّلام روایت کرده­اند که امام علی علیه السّلام می­فرمود: پیش­پرداخت جایز نیست مگر اینکه آن، به عنوان بخشی از بهای کالا محسوب شود.(3)

روایت8.

المحاسن: ابن طریف از ابن نباته نقل می­کند که مردم آفتی را که در طعام است، دشنام می­دادند، سپس امام علی علیه السّلام فرمود: آن را دشنام ندهید، قسم به خدایی که جانم به دست اوست، اگر این آفت نبود، طعام را همچون طلا و نقره نزد خود ذخیره می کردید.(4)

روایت9.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر، زمانی که او را به ولایت مصر فرستاد، نوشت: سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می­باشند، و بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می­کنند؛ چرا که آنان منابع اصلی منفعت، و پدید آورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آوردندگان وسایل زندگی از نقاط دور دست و دشوار می­باشند، از بیابانها و دریاها، و دشتها و کوهستانها، جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی­کنند، یا برای رفتن به آنجاها شجاعت ندارند. بازرگانان مردمی آرامند، و از ستیزه جویی آنان ترسی وجود نخواهد داشت، مردمی آشتی طلبند که فتنه انگیزی ندارند. در کار آنها بیندیش، چه در شهری باشند که تو به سر می­بری، یا در شهرهای دیگر، با توجه به آنچه که تذکر دادم. این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگ نظر و بد معامله و بخیل و احتکار کننده­اند، که تنها با زورگویی به سود خود می­اندیشند. و کالا را به هر قیمتی که می­خواهند می­فروشند، که این سود جویی و گران فروشی برای همه افراد جامعه زیانبار، و عیب بزرگی بر زمامدار است.

ص: 88

فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تَجْحَفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْ مِنْ غَیْرِ إِسْرَافٍ (1).

پس، از احتکار کالا جلوگیری کن که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن جلوگیری می­کرد، باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخهایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند، کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود، امّا در کیفر او اسراف نکن.(1)

روایت10.

مجالس الشیخ: پیامبر صلّی الله علیه و آله به روایت امام باقر علیه السّلام فرمود: هر کس طعامی را بخرد و آن را چهل روز احتکار کند تا مسلمانان را به گرانی دچار سازد، سپس کالای احتکار شده را بفروشد و بهای آن را صدقه دهد، این عملش کفاره­ آنچه کرده است، نخواهد بود.(2)

روایت11.

کتاب الاعمال المانعة من الجنه: هشام بن عروه از پدرش از جدش روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکس بیش از چهل روز کالایی را احتکار کند، قطعا بوی بهشت - که از مسیر پانصد سال استشمام می شود - بر وی حرام خواهد بود.(3)

روایت12.

کتاب الامامة و التبصرة: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: شبانه بر گروهی از بنی اسرائیل عذابی رسید. به صبح که درآمدند، دیدند که چهار گروه را بر اثر عذاب از دست داده­اند: طبل نوازان، آوازخوانان، احتکارکنندگان غذا و صرافان رباخوار .

ص: 89

ابواب تجارت و خرید فروش

باب یکم : آداب تجارت و دعاهای آن و دعاهای مربوط به بازار و موارد مذموم آن

آیات

- «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاة.»(1)

{مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی دارد.}

-«فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون»(2)

{و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که شما رستگار گردید.}

روایات

روایت1.

تفسیر العیاشی: سکونی از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرش علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه گروهند که خدا در روز قیامت به ایشان نمی نگرد و پاکشان نمی گرداند، و برایشان عذابی دردناک است: کسی که از روی تکبر دامن (لباس) بر زمین کشد، و کسی که با دروغ کالای خود را خوب و بی­نقص جلوه دهد، و کسی که با محبت از تو استقبال کند، در حالی که قلبش مملو از نیرنگ است و آن را پنهان می­کند.(3)

روایت2.

تفسیر العیاشی: ابوذر از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود: خداوند روز قیامت با سه گروه سخن نمی گوید و پاکشان نمی گرداند و برایشان عذابی دردناک است. گفتم: آنان چه کسانی هستند که زیانکار و بدبخت اند؟ پیامبر فرمود:

ص: 90

الْمُسْبِلُ (1)

وَ الْمَنَّانُ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْکَاذِبِ أَعَادَهَا ثَلَاثاً(2).

کسی که لباسش را از روی تکبر بر زمین کشد، شخص بسیار منت گزار و کسی که کالایش را با سوگند دروغ بفروشد؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله سه مرتبه این سخن را تکرار کرد.(1)

روایت3.

تفسیر العیاشی: سلمان از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود: سه گروهند که خداوند در روز قیامت به آنان نظر رحمت نمی افکند: پیر زناکار، و شخص مفلس بی­خیال و فریبکار، و کسی که سوگندش را وسیله­ کسب و تجارت قرار دهد؛ کالایی نمی خرد مگر با قسم، و نمی فروشد جز با قسم.(2)

روایت4.

مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هرگاه خواستی پس از طلوع آفتاب و رفتن سرخی آن، به دنبال حاجتت بروی، دو رکعت نماز با حمد و سوره­ «قل هو الله احد» و سوره­ «قل یا أیها الکافرون» بخوان و پس از گفتن سلام بگو: خدایا! من صبحگاهان به جستجوی فضل و روزی تو - آن گونه که دستور دادی - بیرون می روم، پس، از فضل خویش روزی­ای پسندیده، فراوان، حلال و پاک به من عنایت کن و در آنچه به من روزی می دهی، عافیت قرار ده. با نیرو و قدرت خدا، صبحگاهان خارج می شوم. سپیده­دمان با قدرت و نیروی تو خارج می شوم، نه با قدرت و نیروی خود، و از این نیرو و قدرت (منظور قدرت خود) به سوی تو برائت می جویم. خدایا! من برکت این روز را از تو می خواهم، پس در همه­ کارهایم به من برکت ده؛ ای مهربان ترین مهربانان! و درود خداوند بر محمد و خاندان پاکش باد.

هنگام رسیدن به بازار بگو: گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست، یکتاست و شریکی ندارد، فرمانروایی و ستایش مخصوص اوست. زنده می کند و می میراند، می میراند و زنده می کند و او زنده ای است که مرگ ندارد. خیر و خوبی در اختیار اوست و او بر هر چیزی تواناست و گواهی می دهم که محمد بنده و فرستاده­ اوست. خدایا! من خیر بازار و خیر اهل بازار را از تو می خواهم و از شر آن و شر اهلش به تو پناه می برم! خدایا به تو پناه می برم از ستم کردن و مورد ستم قرار گرفتن، یا ظلم کردن یا مظلوم واقع شدن یا تجاوز کردن یا مورد تجاوز قرار گرفتن، و از شیطان و لشکریانش و از فاسقان عرب و عجم به تو پناه می برم. خداوند مرا بس است، خدایی جز او نیست، تنها بر او توکل نمودم و او پروردگار عرش بزرگ است.

و هنگام خریدن چیزی، بگو: ای زنده! ای پایدار! ای جاودان! ای رئوف! ای مهربان، از تو می خواهم به حق یاری و قدرتت و آنچه که دانشت را فراگرفته، امروز پر ص: 91

رِزْقاً وَ أَوْسَعَهَا فَضْلًا وَ خَیْرَهَا لِی عَاقِبَةً لَهُ لِأَنَّهُ لَا خَیْرَ فِیمَا لَا عَاقِبَةَ لَهُ وَ إِذَا اشْتَرَیْتَ دَابَّةً أَوْ رَأْساً فَقُلِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی أَطْوَلَهَا حَیَاةً وَ أَکْثَرَهَا مَنْفَعَةً وَ خَیْرَهَا عَاقِبَةً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام.

وَ عَنْهُ أَیْضاً: إِذَا اشْتَرَیْتَ شَیْئاً مِنْ مَتَاعٍ أَوْ غَیْرِهِ فَکَبِّرْهُ [فَکَبِّرْ] وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُهُ أَلْتَمِسُ فِیهِ مِنْ فَضْلِکَ فَاجْعَلْ لِی فِیهِ فَضْلًا اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُهُ أَلْتَمِسُ فِیهِ مِنْ رِزْقِکَ فَاجْعَلْ لِی فِیهِ رِزْقاً ثُمَّ أَعِدْ کُلَّ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).

سودترین، بهترین و نیک فرجام ترین تجارت را نصیبم کنی و هنگام خرید چهارپا یا اسب بگو: خداوندا! بلند عمرترین، پرسودترین و نیک فرجام ترین آنها را روزی من بفرما.

و نیز امام صادق علیه السّلام فرمود: چون کالا یا چیزی دیگر خریدی، آن را بزرگ بشمار و بگو: بار خدایا، خریدم آن را و فضل تو را در آن خواستارم، در آن برایم فضل و خیر قرار ده. خدایا خریدم آن را و روزی تو را در آن می­طلبم، برایم در آن روزی قرار ده؛ سپس هریک از آن­ها را سه بار تکرار کند.(1)

روایت5.

نوادر الراوندی: امام موسی علیه السّلام از اجدادش علیهم السّلام روایت کردند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چهار گروهند که عذرشان پذیرفته نیست: مردی که در شهر خود قرض بر گردن دارد، و عذری ندارد، جز اینکه در روی زمین سفر کند و چیزی را طلب کند که بتواند با آن قرض خود را ادا کند؛ و مردی که مرد بیگانه­ای را بر شکم همسرش بیابد و عذری ندارد، جز اینکه او را طلاق دهد که مبادا شریک فرزند شخص دیگری شود؛ و مردی­ که غلام بدی دارد و او را آزار می­دهد، عذری ندارد مگر اینکه او را بفروشد و یا آزاد کند؛ و در آخر، دو مردی که همسفرند و همدیگر را لعنت می­کنند و عذری ندارند، جز اینکه از هم جدا شوند.(2)

روایت6.

مجالس الشیخ: یحیی بن علا و اسحاق بن عمار می گویند: هرگز امام صادق علیه السّلام با ما خداحافظی نکرد، مگر آن که ما را به دو خصلت سفارش نمود: بر شماست راستگویی و بازگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار؛ زیرا این دو، کلید روزی است.(3)

روایت7.

مجالس الشیخ: خلاد ابو علی روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی گفت: ای جعفر! کسی صاحب مالی است و آن را تباه می کند و آن مال از میان می رود. فرمود: مالت را حفظ کن که مایه­ قوام دین تو است، سپس این آیه را خواند: {و اموال خود را - که خداوند آن را

ص: 92

الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً(1).

من خط الشهید روح الله روحه حرز للمسافر و المتجر إذا دخل حانوته أول النهار یقرأ الإخلاص إحدی و عشرین مرة ثم یقول اللهم یا واحد یا أحد یا من لیس کمثله أحد أسألک بفضل قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أن تبارک لی فیما رزقتنی و أن تکفینی شر کل أحد.

وسیله­ قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید.}(1)

از خط مرحوم شهید - قدس سره -: دعا برای مسافر و تاجر به ­هنگام ورود به مغازه اش در اول روز این است که: بیست و یک مرتبه سوره­ اخلاص بخواند، سپس بگوید: خدایا! ای یگانه، ای بی همتا، ای کسی چون او نیست، به فضیلت «قل هو اللّه احد» از تو می خواهم که به روزی ام برکت دهی و شر همه را از من برطرف کنی.

روایت8.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هرکس بدون علم به احکام شرعی تجارت کند، گرفتار ربا می­شود.(2)

روایت9.

کتاب الغارات: ابو حصیره از مختار تمار نقل کرده است که مردی از مردم بصره گوید: من در مسجد کوفه می خوابیدم و برای قضای حاجت به حیاط می رفتم و از بقال نان می گرفتم. روزی به قصد بازار بیرون آمدم که صدایی مرا خواند: ای مرد، جامه­ات را بالا بکش تا هم جامه ات پاکیزه تر ماند و هم برای پروردگارت پرهیزکارتر باشی. پرسیدم: این مرد کیست؟ گفتند: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است .

از پی او رفتم. به بازار شترفروشان می رفت. چون به آنجا رسید، وسط بازار ایستاد و گفت: ای جماعت فروشندگان! از سوگند دروغ بپرهیزید که سوگند خوردن اگر کالا را به فروش برساند، برکت را از میان می برد. سپس به بازار کرباس فروشان رفت. و با مردی خوش روی برخورد کرد، علی علیه السّلام به او فرمود: آیا دو جامه به بهای پنج درهم داری؟ مرد به ناگاه از جا پرید و گفت: بله یا امیرالمؤمنین. چون فروشنده او را شناخت، از مغازه­ او گذشت و او را ترک کرد. آنگاه کنار غلامی ایستاد. فرمود: ای غلام، آیا دو جامه به پنج درهم نزدت هست؟ غلام گفت: آری! دو جامه دارم، یکی از آن­ها که بهتر از دیگری است را به سه درهم می دهم و آن دیگر را دو درهم.

علی علیه السّلام فرمود: آنها را بیاور و به قنبر گفت: آنکه به سه درهم می ارزد از آن تو. قنبر گفت: یا امیرالمؤمنین، آن برای شما مناسب تر است که به منبر می روید و برای مردم سخنرانی می کنید. ایشان گفت: تو جوانی و در تو شور جوانی است. من از پروردگارم شرم دارم که خود را بر تو برتری دهم، که از

ص: 93

رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَلْبِسُوهُمْ مِمَّا تَلْبَسُونَ وَ أَطْعِمُوهُمْ مِمَّا تَأْکُلُونَ ثُمَّ لَبِسَ الْقَمِیصَ وَ مَدَّ یَدَهُ فِی رُدْنِهِ فَإِذَا هُوَ یَفْضُلُ عَنْ أَصَابِعِهِ فَقَالَ یَا غُلَامُ اقْطَعْ هَذَا الْفَضْلَ فَقَطَعَهُ فَقَالَ الْغُلَامُ هَلُمَّ أَکُفَّهُ یَا شَیْخُ فَقَالَ دَعْهُ کَمَا هُوَ فَإِنَّ الْأَمْرَ أَسْرَعُ مِنْ ذَلِکَ.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیده ام که فرمود: به زیردستان همان چیزی را بپوشانید که خود می پوشید و همان را خورانید که خود می خورید. آنگاه جامه را بر تن و دست در آستین آن کرد که از انگشتانش بلندتر بود. فرمود: ای غلام، این تکه را ببر. او آن را برید و گفت: ای شیخ! بگذار لبه اش را بدوزم. علی علیه السّلام گفت: چنان که هست رهایش کن که امر - مرگ - از آن سریع­تر است.

روایت10.

أمالی الطوسی: محمد بن قیس از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: امام علی علیه السّلام هر بامداد در بازارهای کوفه، یکی پس از دیگری، با تازیانه ای بر دوش - که دو سر داشت و «سبیبه» نامیده می شد - می­چرخید، و بر سر هر بازار می ایستاد و ندا می­داد: ای تاجران و کاسبان! در طلب خیر و برکت از خداوند پیشی گیرید، و از آسانگیری (در داد و ستد) برکت جویید، با خریداران صمیمی باشید و بردباری را زینت خود سازید، از دروغ گفتن و سوگند خوردن خودداری ورزید، از ستمگری دوری گزینید و با مظلومان به انصاف رفتار کنید، از ربا بپرهیزید {و پیمانه و ترازو را به عدالت بدهید، و حقوق مردم را کم مدهید، و در زمین به فساد سر برمدارید}(1). ایشان در همه­ بازارهای کوفه گردش می کرد و این سخنان را بیان می­کرد، سپس می­فرمود:(2)

- لذت­هایی که آدمی از کار حرام به آن کامروا می­شود، از بین می رود و در پایان آن لذت­ها، تنها گناه و ننگ و عاقبتی بد باقی می ماند؛ آری، لذتی که به دنبال آن آتش جهنم باشد، خیری در آن نیست.

روایت11.

مجالس الشیخ: احمد بن ولید از پدرش و او از صفار، از ابن معروف، از ابن مهزیار، از ابن محبوب، از ابو مقدام از امام علی علیه السّلام همانند این حدیث را نقل کرده ­است.(3)

روایت12.

عیون الاخبار: بنا بر اسناد سه­گانه از امام رضا علیه السّلام و ایشان از اجدادش روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: مغبون (خسران دیده)، نه مورد ستایش قرار گرفته و نه پاداش داده می­شود.(4)

روایت13.

صحیفة الرضا: از امام رضا علیه السّلام مثل این حدیث نقل شده است.(5)

ص: 94

روایت14.

الخصال: حسین بن زید از پدرانش نقل می کند که علی علیه السّلام از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله نقل کردند که فرمود: هنگامی که دو تاجر راست بگویند و نیکی کنند، به آنها برکت داده می شود، و چون دروغ بگویند و خیانت کنند، به آنها برکت داده نمی شود و آنان مادامی که از هم جدا نشده اند، حق انتخاب دارند و هرگاه اختلاف پیدا کنند، سخن، سخن صاحب کالاست و یا می­توانند متارکه کنند.(1)

روایت15.

الخصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: در کالای خوب دو دعا و در کالای بد نیز دو دعا وجود دارد: به صاحب کالای خوب گفته می شود: خداوند به تو و به کسی که این جنس را به تو فروخته، برکت بدهد و به صاحب کالای بد گفته می شود: خداوند به تو و به کسی که این را به تو فروخته، برکت ندهد.(2)

روایت16.

الخصال: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سه گروهند که خداوند با آنان سخن نمی­گوید: شخص بسیار منت گزاری که چیزی را جز با منت گزاری نمی­بخشد، کسی که لباسش را از روی تکبر بر زمین کشد و کسی که کالایش را با سوگند دروغ بفروشد.(3)

روایت17.

الخصال: محمد بن منکدر از جابر بن عبداللّه نقل می کند که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند مردی را که پیش از شما بود، آمرزید، زیرا او وقتی چیزی می فروخت و چیزی می خرید، آسان می گرفت و چون داوری می­کرد و از کسی داوری می­خواست، آسان می گرفت.(4)

روایت18.

الخصال: سکونی از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرانش روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که خرید و فروش می کند،

ص: 95

فَلْیَجْتَنِبْ خَمْسَ خِصَالٍ وَ إِلَّا فَلَا یَبِیعَنَّ وَ لَا یَشْتَرِیَنَّ الرِّبَا وَ الْحَلْفَ وَ کِتْمَانَ الْعَیْبِ وَ الْحَمْدَ إِذَا بَاعَ وَ الذَّمَّ إِذَا اشْتَرَی (1).

باید از پنج خصلت اجتناب ورزد، در غیر این صورت خرید و فروش نکند: ربا، سوگند خوردن، پنهان کردن عیب و تعریف کردن به­هنگام فروش و بد گفتن هنگام خریدن.(1)

روایت19.

الخصال: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هرگاه وارد بازار شدید و نیز هنگام سرگرم بودن مردم به کار، بسیار خداوند بزرگ را یاد کنید که آن کفاره­ گناهان است و باعث فزونی حسنات می­گردد، پس از غافلان مباشید.(2)

روایت20.

و امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: مغبون (خسران دیده)، نه مورد ستایش قرار گرفته و نه پاداش داده می­شود.(3)

روایت21.

و امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به تجارت روی بیاورید که آن شما را از آنچه که در دستان مردم است بی­نیاز می­سازد و خداوند انسان شاغل امین را دوست دارد.(4)

روایت22.

و امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هنگام خرید مایحتاج خود از بازار و زمان ورود به بازار بگویید: گواهی می­دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و او شریکی ندارد و گواهی می­دهم که محمد بنده و فرستاده­ اوست. پروردگارا، پناه می برم به تو، از معامله­ زیان آور و از سوگند دروغ و پناه می برم به تو از کسادی و بی مشتری بودن.(5)

روایت23.

توحید: حسین بن زید از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله به زینب عطر فروش فرمود: هر گاه چیزی می فروشی، با عدالت و راستی رفتار کن، زیرا آن برای مال انسان پاک تر و با برکت تر است... ادامه خبر.(6)

روایت24.

الخصال: سماعه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: چهار گروهند که خداوند عزوجل روز قیامت بدانها نظر رحمت می­افکند: هر کس از شخص پشیمانی درگذرد، ص: 96

أَوْ أَغَاثَ لَهْفَاناً أَوْ أَعْتَقَ نَسَمَةً أَوْ زَوَّجَ عَزَباً(1).

کسی که به فریاد دردمندی رسد، و کسی که بنده ای را آزاد کند، و کسی که مجردی را تزویج نماید.(1)

روایت25.

أمالی الصدوق: ابو عبیده نقل کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس در بازار بگوید: «گواهی می­دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و او شریکی ندارد و گواهی می­دهم که محمد بنده و فرستاده­ اوست» خداوند برایش هزاران هزار حسنه می­نویسد.(2)

روایت26.

عیون الاخبار: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکس هنگام ورود به بازار بگوید: «پاک و منزه است خداوند و ستایش از آن اوست و معبودی جز او نیست، یکتاست و شریکی ندارد، فرمانروایی و ستایش مخصوص اوست. زنده می کند و می میراند، و او زنده ای است که مرگ ندارد. خیر و خوبی در اختیار اوست و او بر هر چیزی تواناست»، خداوند به تعداد موجوداتی که تا روز قیامت خلق کرده است به او پاداش می­هد.(3)

روایت27.

صحیفه الرضا: از امام رضا علیه السّلام و ایشان از پدرانش نیز چنین حدیثی نقل شده است.(4)

روایت28.

معانی الاخبار: مفضل بن سعید از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: عرب بادیه نشینی از بنی عامر، خدمت پیامبرصلّی الله علیه و آله آمد و از حضرت سؤالی پرسید - و سخن طولانی ای را بیان کرد - و در آخر آن آورده است که اعرابی از آن حضرت درباره­ «صلیعاء و قریعاء» و بهترین نقطه­ زمین، و بدترین نقطه­ زمین سؤال کرد. پیامبر - بعد از آنکه جبرئیل آمد، این سؤال را از او پرسید - به مرد پاسخ داد: «صلیعاء» زمین بایر یا شوره زاری است که سیراب و سرسبز نمی گردد، و چراگاهش سیر نمی کند و «قریعاء» زمینی است که برکتی ندارد و گیاهی در آن نمی­روید، هر چه در آن هزینه شود، بهره ای از آن عاید نمی گردد.

و بدترین مکان زمین، بازار است که جولانگاه شیطان بوده و او هر بامداد پرچم خویش را در آنجا برمی­افرازد و تخت خویش را در آن می نهد و اولادش را پراکنده می کند؛ آنان کسانی هستند که پیمانه را کم دهند، یا کفه ترازو را سبک گیرند، یا از متر پارچه بدزدند،

ص: 97

أَوْ کَاذِبٍ فِی سِلْعَتِهِ فَیَقُولُ عَلَیْکُمْ بِرَجُلٍ مَاتَ أَبُوهُ وَ أَبُوکُمْ حَیٌّ فَلَا یَزَالُ مَعَ أَوَّلِ مَنْ یَدْخُلُ وَ آخِرِ مَنْ یَرْجِعُ وَ خَیْرَ الْبِقَاعِ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً(1).

یا درباره­ کالایی دروغ گویند، شیطان به فرزندانش گوید: سفارش می کنم شما را به مردی که پدرش مرده و حال آنکه پدر شما زنده است، و شیطان همواره با نخستین فردی که وارد بازار می شود، و آخرین نفری که از آن خارج می­شود، همراه می باشد. و اما بهترین مکان­های زمین، مساجد است، و محبوب ترین مردم نزد خدا، شخصی است که اول از همه وارد مسجد ­می­شود و آخرین نفری است که از آن خارج می­شود.(1)

روایت29.

أمالی الطوسی: جابر جعفی از امام باقر علیه السّلام و ایشان از پدرانش روایت کرده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله از جیرئیل پرسید: محبوب­ترین مکان­های زمین در نزد خداوند کدام است؟ جبرئیل جواب داد: مساجد، و محبوب ترین مردم نزد خدا، شخصی است که اول از همه وارد مسجد ­می­شود و آخر از همه از آن خارج می­شود. پیامبر پرسید: بدترین مکان­ها در نزد خداوند تعالی کدام است؟ گفت: بازارها، و بدترین ترین مردم در پیشگاه خداوند، شخصی است که زودتر از دیگران وارد بازار ­می­شود و دیرتر از دیگران از آن خارج می­شود.(2)

روایت30.

أمالی الطوسی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس که هنگام ورود به بازار بگوید: «گواهی می­دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و او شریکی ندارد و گواهی می­دهم که محمد بنده و فرستاده­ اوست، پروردگارا به تو پناه می برم از ظلم و گناه و زیان» خداوند برایش به تعداد عرب و عجم حسنات می­نویسد.(3)

روایت31.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند دشمن کسی است که کالایش را با سوگند به فروش برساند.(4)

روایت32.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: سه گروه هستند که خداوند آنان را بدون حساب وارد بهشت می­کند: امام عادل، تاجر صادق و پیرمردی که عمرش را

ص: 98

فِی طَاعَةِ اللَّهِ (1).

در اطاعت و بندگی خداوند صرف کرده باشد.(1)

روایت33.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند عزوجل به سه نفر نظر رحمت نمی افکند: به کسی که از روی تکبر، روی بگرداند؛ کسی که لباسش را از روی تکبر بر زمین کشد؛ و کسی که کالایش را با سوگند بفروشد، همانا بزرگی فقط مخصوص خداوند بزرگ است.(2)

روایت34.

المحاسن: یحیی بن ابراهیم از حسین بن مختار همانند این حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت35.

المحاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند دشمن کسی است که کالایش را با سوگند به فروش برساند.(4)

روایت36.

فرحه الغری: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای دریا همسایه­ای و برای پادشاه دوستی نیست و سلامتی را بهایی نیست، چه بسیار کسانی که بهره­مند از نعمتند، اما از آن غافل­اند. و نیز فرمود: روز پنجشنبه [را مبارک بشمارید] و به آن پایبند باشید و در هر کاری ابتدا از خداوند طلب خیر کنید و زکات و صدقه را به آسانی ادا کنید. صبر و بردباری را زینت خود سازید و از دروغ اجتناب ورزید و پیمانه و ترازو را به عدالت بدهید.

روایت37.

المحاسن: محمد بن فیض گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: مردی چیز چشیدنی را می خرد، آیا قبل از خریدن می­تواند آن را بچشد؟ فرمود: بله، می­تواند بچشد، اما چیزی را که نمی­خواهد بخرد، نباید بچشد.(5)

ص: 99

روایت38.

فقه الرضا: و روایت شده است که هر کس بدون علم و آگاهی به احکام شرعی، تجارت کند، قطعاً گرفتار ربا می­شود.(1)

روایت39.

فقه الرضا: و روایت شده است، کسی که خرید و فروش می کند باید از پنج خصلت اجتناب ورزد، در غیر این صورت خرید و فروش نکند: ربا، سوگند خوردن، پنهان کردن عیب و تعریف کردن به ­هنگام فروش و بد گفتن هنگام خریدن.(2)

روایت40.

فقه الرضا: روایت شده است که سود بردن مؤمن از برادرش رباست، مگر این که بیش از صد درهم از وی خرید کند؛ بدین ترتیب می­تواند به اندازه­ خوراک یک روز خود از وی سود بگیرد، یا کالایی را برای تجارت از وی بخرد، که در این صورت می تواند اندکی سود بگیرد.(3) هرگاه مشغول کسب و تجارت بودی و وقت نماز رسید، نباید کار تجارت، تو را از نماز باز دارد، که خداوند قومی را توصیف کرده و چنین به ستایش آنان پرداخته است: {مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا مشغول نمی دارد.}

و آنان مردمی بودند که تجارت می کردند، و چون وقت نماز می رسید، تجارت خود را رها می کردند و به نماز می ایستادند؛ و اجر ایشان بالاتر از اجر کسی خواهد بود که مشغول کسب و کاری نیست و در وقت نماز به نماز می ایستد. همچنین کسی که تجارت می کند، باید از دروغ اجتناب کند. و اگر شخصی کلاه بدوزد و لای آن­ها پنبه­ کهنه بگذارد، عملش درست نیست مگر اینکه عیب پنهان آن را آشکار کند. و هرگاه شخصی از تو بخواهد لباسی برایش بخری، از جنس خود به وی نده؛ زیرا این خیانت است، حتی اگر جنس تو مرغوب تر از جنس دیگران باشد.(4) و در تجارت و کسب خود، اخلاق نیکو داشته باش، و رفتارهای پسندیده­ دین و دنیا را به کار گیر.(5)

روایت41.

فقه الرضا: چون کالا یا جنس یا کنیز یا چهارپایی خریدی بگو: بار خدایا، خریدم آن را و روزی تو را در آن می­طلبم، برایم در آن روزی قرار ده و فضل تو را در آن خواستارم، در آن برایم فضل قرار ده. خداوندا، در آن خیر و برکت و فراوانی روزی­ات را خواستارم، در آن برایم روزی واسع و سود حلال و گوارا قرار ده، سپس هریک از آن­ها را سه بار تکرار کند.(6) چون به مالی رسیدی بگو: بار خدایا من بنده و بنده زاده و فرزند کنیز تو هستم و سرنوشت من در دست توست، هر حکمی خواهی درباره ام بنما و هر چه خواهی با من بکن. پروردگارا، در برابر قضا و قدر، ستایش برای توست، خدایا آن مال و روزی توست و من بنده­ تو هستم که برای روزی، آن را به من عطا نمودی. خدایا شکر و سپاس این نعمت را به من الهام کن و نیز صبر

ص: 100

عَلَیْهِ حِینَ أُصِبْتُ وَ أُخِذْتُ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَعْطَیْتَ فَأَنْتَ أَصَبْتَ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِی ثَوَابَهُ وَ لَا تَنْسَنِی مِنْ خلقه [خَلَفِهِ] فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی إِنَّکَ عَلَی ذَلِکَ قَادِرٌ اللَّهُمَّ أَنَا لَکَ وَ بِکَ وَ إِلَیْکَ وَ مِنْکَ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُحْرِزَ مَتَاعَکَ فَاقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ اکْتُبْهَا وَ ضَعْهَا فِی وَسَطِهِ وَ اکْتُبْ أَیْضاً وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ لَا ضَیْعَةَ عَلَی مَا حَفِظَهُ اللَّهُ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ فَإِنَّکَ قَدْ أَحْرَزْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَا یَصِلُ إِلَیْهِ سُوءٌ بِإِذْنِ اللَّهِ (1).

در آن را آن­هنگام که بدان رسیدم و آن را گرفتم، خدایا تو بر من عطا کردی و تو مرا از نعمت بهره­مند ساختی، خدایا مرا از ثوابش محروم مساز و مرا - کسی را که خلقش کرده­ای - در دنیا و آخرتم نادیده مگیر که تو بر هر چه توانائی. خدایا من برای تو و با توام و مقصدم به سوی توست و از توام و هیچ اختیاری در سود و زیان خویش ندارم.

و چون خواهی کالای خود را بیمه کنی، آیه الکرسی بخوان و آن را بنویس و میان آن کالا قرار بده و همچنین بنویس: «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ لَا ضَیْعَةَ عَلَی مَا حَفِظَهُ اللَّهُ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیم» { و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.}آنچه که خداوند حفظ کند، تباه نمی­گردد. {پس اگر روی برتافتند، بگو: خدا مرا بس است. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکل کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.}(1) بدین ترتیب تو آن را بیمه کردی و انشاءا... به اذن خدا گزندی به آن نمی­رسد.(2)

روایت42.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که نزد او گرفتن مطلوب تر از بخشیدن باشد، مغبون است، زیرا که او در اثر نادانی و غفلت، دنیا را بر آخرت ترجیح داده است؛ و سزاوار است که شخص مؤمن هرگاه بخواهد چیزی از کسی بگیرد، با نیت حق باشد، و اگر خواست چیزی ببخشد، لازم است در راه حق، با نیت حق و از راه حق، این امر صورت گیرد. و چه بسیارند کسانی که چیزی از دیگران می گیرند و در مقابل، دین و آخرت خود را از دست می دهند، در حالی که خود نمی­دانند؛ و چه بسیار کسانی که می بخشند و با این بخشیدن خود را مورد غضب الهی قرار می دهند. پس تنها بخشیدن و گرفتن ارزشی ندارد و کسی نجات می یابد که در بخشیدن و گرفتن، خدا را در نظر بگیرد و تقوا پیشه کند .

و مردم در این دو خصلت - بخشیدن و گرفتن - دو گونه­اند؛ خاص و عام: گروه خاص: آنان با تقوایی دقیق در امور می نگرند، و چیزی را دریافت نمی­کنند، مگر آنکه یقین پیدا کنند که آن حلال است، و در موارد مشتبه به مقدار ضرورت اکتفا می کنند. گروه عام: کسانی هستند که به ظواهر امور می نگرند، و هر آن چیزی را که به غصب بودن و سرقت آن آگاهی و اطمینان نیافته، استفاده کرده، می­گویند: مشکلی نیست، آن برایم حلال است، و انسان امین در این مورد کسی است که مطابق حکم و دستور الهی چیزی را به دست آورد، و در راه رضای خداوند متعال انفاق کند.(3)

روایت43.

فتح الابواب: احمد بن محمد یحیی از یکی دوستانش نقل کرده است که امام صادق علیه السّلام در مورد کسب و تجارت او را چنین سفارش کرد و فرمود: بر تو باد راستگویی در سخن، و مبادا عیب موجود در کالایت را پنهان کنی؛ و مشتری­ای را که نزد تو آمده، مغبون مکن، که این غبن در حکم ربا است؛ و برای دیگران نپسند مگر آنچه را که برای خود می پسندی؛ و از راه حق ببخش و به دست آور؛ عیب کالا را پنهان نساز و خیانت نکن، که تاجر راستگو در روز قیامت، با فرشتگان کاتب بزرگوار و نیکوکار همراه خواهد بود.

ص: 101

وَ اجْتَنِبِ الْحَلْفَ فَإِنَّ الْیَمِینَ الْفَاجِرَةَ تُورِثُ صَاحِبَهَا النَّارَ وَ التَّاجِرُ فَاجِرٌ إِلَّا مَنْ أَعْطَی الْحَقَّ وَ أَخَذَهُ وَ إِذَا عَزَمْتَ عَلَی السَّفَرِ أَوْ حَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَأَکْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ.

از قسم خوردن بپرهیز که قسم دروغ، قسم خورنده را به جهنم می­کشاند؛ و تاجر و کاسب فاجر است، مگر اینکه به حق بخرد و به حق بفروشد، هرگاه تصمیم بر سفر یا به دست آوردن حاجتی مهم گرفتی، بسیار دعا و طلب خیر کن.(1)

مؤلف

تمام این احادیث در ابواب «استخاره» آمده است .

روایت44.

کتاب الغارات: ابوسعید گوید: امام علی علیه السّلام به بازار می آمد و می گفت: ای بازاریان، از خدا بترسید و از سوگند دروغ بپرهیزید، که سوگند خوردن اگر کالا را به فروش برساند، برکت را از میان می برد،

تاجر و کاسب فاجر است، مگر اینکه به حق بخرد و به حق بفروشد، همین و بس. سپس بعد از چند روز دوباره به بازار می آمد و همان سخنان را تکرار می­کرد. هر وقت که به بازار می آمد، بازاریان می گفتند: مرد شکنبه آمد (یعنی آن مرد شکم بزرگ آمد). علی علیه السّلام می­فرمود: پایینش طعام است و بالایش علم.

روایت45.

در همین کتاب از حارث نقل شده است که گفت: علی علیه السّلام وارد بازار شد و گفت: ای جماعت قصابان، هر یک از شما در گوشت بدمد، از ما نیست.

روایت46.

در همین کتاب از نعمان بن سعد نقل شده است که گوید: علی علیه السّلام همراه با تازیانه به بازار می رفت و می گفت: بار خدایا، به تو پناه می برم از فسق و فجور و شر این بازار.

روایت47.

عده الداعی: از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: هرکس در بازار و هنگام غفلت و سرگرم بودن مردم به کار دنیا، خدا را یاد کند، خداوند برای او هزاران حسنه می­نویسد و چنان او را می­آمرزد که به ذهن هیچ انسانی خطور نمی­کند.(2)

ص: 102

روایت48.

اعلام الدین: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سود گرفتن مؤمن از مؤمن ربا است.

روایت49.

الهدایه: هرکس که تجارت می کند، باید از پنج چیز اجتناب ورزد: سوگند خوردن، دروغ، پنهان کردن عیب کالا و تعریف کردن به­هنگام فروش و بد گفتن هنگام خریدن. کسی که در راه تأمین مخارج خانواده­اش تلاش کند، مانند مجاهد در راه خداست.(1)

روایت50.

الهدایة: امام صادق علیه السّلام فرمود: چه زیباست که برای طلب روزی سوار (کشتی در) دریا شوی.(2)

روایت51.

الهدایة: و نیز فرمود: روزی دو نوع است: روزی­ای که تو آن را طلب می­کنی و روزی­ای که خود، تو را طلب می­کند و حتی اگر به دنبال آن نروی به سویت می­آید، پس آن را از راه حلال به دست آور که اگر از راه پاکش طلب کنی خوردنش حلال است، در غیر این صورت، آن را از حرام خورده­ای و آن روزی توست و چاره­ای جز خوردنش نداری. مزد گرفتن زن آوازه­خوان حرام است و اجرت گرفتن زن نوحه گر در صورتی که راست بگوید، اشکال ندارد.(3)

روایت52.

الهدایة: و نیز روایت شده است که با زدن یکی بر دیگری، آن را حلال دانسته و اجرت گرفتن زن آرایشگر، در صورتی که هر چه دادند بپذیرد و شرطی نگذارد، مانعی ندارد. نباید موی زنی را به سر زن دیگر وصل کرد، ولی اشکالی ندارد که موی بز به موی زن وصل شود.(4)

روایت53.

کتاب زید النرسی: زید نرسی از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: هرگاه خواستی کالایی را حفظ کنی، بگو: خدایا! من آن را نزد تو به امانت می گذارم. ای کسی که امانتش را تباه نمی سازد، و نگهبانی از آن را از تو درخواست می کنم، پس آن را برای من حفظ کن و از آن با چشمان همیشه بیدارت، با قدرت و نیروی زوال ناپذیرت، با عزّت جاودانه ات و با قدرت غالب و قاهرت بر هر چیز، پاسداری کن.(5)

روایت54.

کتاب الغایات: امام صادق علیه السّلام فرمود: بدترین مردم، کشاورزان و تاجران هستند، مگر کسانی از آنان که بر دین خود پایدار باشند.(6)

روایت55.

کتاب الغایات: و نیز فرمود: بدترین مردان، تاجران خائن هستند.(7)

ص: 103

روایت56.

کتاب الامامة و التبصرة: موسی بن اسماعیل از پدرش و او از پدرانش علیهم السّلام روایت کرده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند بیامرزد بنده­ای را که در هنگام قضاوت و یا قضاوت خواستن، با گذشت است.

روایت57.

کتاب الامامة و التبصرة: پیامبر صلّی الله علیه و آله به روایت امام صادق علیه السّلام و پدرانش فرمود: مغبون کردن مشتری ربا است .

ص: 104

باب دوم : پیمانه و وزن

آیات

- « وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»(1)

{و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم.}

- «فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ.»(2)

{پس پیمانه و ترازو را تمام نهید، و اموال مردم را کم مدهید، و در زمین، پس از اصلاح آن فساد مکنید. این [رهنمودها] اگر مؤمنید، برای شما بهتر است.}

- «وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ إِنِّی أَراکُمْ بِخَیْرٍ وَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ مُحیطٍ * وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ * بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفیظٍ»(3)

{و پیمانه و ترازو را کم مکنید. به راستی شما را در نعمت می بینم. [ولی] از عذاب روزی فراگیر بر شما بیمناکم. و ای قوم من، پیمانه و ترازو را به داد، تمام دهید، و حقوق مردم را کم مدهید، و در زمین به فساد سر برمدارید. اگر مؤمن باشید، باقیمانده [حلال] خدا برای شما بهتر است، و من بر شما نگاهبان نیستم.}

- «وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ»(4)

{و از هر چیز سنجیده ای در آن رویانیدیم.} - «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلا»(5)

{و چون پیمانه می کنید، پیمانه را تمام دهید، و با ترازوی درست بسنجید که این بهتر و خوش فرجام تر است.}

- «أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرینَ * وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ * وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ»(6)

{پیمانه را تمام دهید و از کم فروشان مباشید. و با ترازوی درست بسنجید. و از ارزش اموال مردم مکاهید و در زمین سر به فساد برمدارید.}

ص: 105

حمعسق: اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ (1)

الرحمن: وَ وَضَعَ الْمِیزانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ (2)

الحدید: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ(3)

المطففین: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ (4).

-«اللَّهُ الَّذی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمیزان»(1)

{خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد.}

«وَ وَضَعَ الْمیزانَ * أَلاَّ تَطْغَوْا فِی الْمیزانِ * وَ أَقیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمیزانَ»(2)

{و ترازو را گذاشت، تا مبادا از اندازه درگذرید. و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.}

- «لَقَدْ أَرسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط»(3)

{به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند.}

- «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفینَ * الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ * وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ *أَلا یَظُنَهأُولئِکَ أَنُّمْ مَبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظیمٍ * یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمینَ».(4)

{وای بر کم فروشان، که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند؛ و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند. مگر آنان گمان نمی دارند که برانگیخته خواهند شد؟ [در] روزی بزرگ: روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پای ایستند.}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ» [المستقیم یعنی به طور برابر. در روایت ابوجارود آمده که امام باقر علیه السّلام فرمود: منظور از القسطاس المستقیم] ترازویی است که دارای زبان است.(5)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «ویل للمطفّفین»، منظور از این آیه کسانی هستند که از پیمانه و ترازو کم می­کنند. در روایت ابوجارود آمده که امام باقر علیه السّلام فرمود: این سوره در زمان ورود پیامبر صلّی الله علیه و آله بر مدینه نازل شد. مردم مدینه در آن روزگار بدترین مردم در وزن و پیمانه کردن بودند، اما بعداً در این زمینه نیکو شدند. اما منظور از «ویل»، به خدا سوگند که بر ما خبر رسیده، آن چاهی در جهنم است.(6)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابن جریح از ابن عباس درباره­ سخن خداوند متعال: «الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ» نقل کرده که گفت: منظور از این آیه، کسانی هستند که وقتی [از مردم چیزی] بخرند، آن را با پیمانه­ای سنگین و تمام و کمال دریافت می­کنند و به هنگام فروش، از پیمانه و ترازو کم می­کنند و این خصلت

ص: 106

فِیهِمْ وَ انْتَهَوْا.

قال علی بن إبراهیم فی قوله الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ لأنفسهم وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ فقال الله أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أی لا یعلمون أنهم یحاسبون علی ذلک یوم القیامة(1).