بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 86

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب الصلاة

أبواب القصر و أسبابه و أحکامه

باب 1 وجوب قصر الصلاة فی السفر و علله و شرائطه و أحکامه

الآیات

النساء: وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً(1)


1- 1. النساء: 101، و قد کان علی المؤلّف العلامة أن ینقل الآیتین بعدها، لما فیهما من التعلیق التام بالمقام، فلا بأس أن ننقلهما و نبحث عن مفاد الآیات الکریمة فنقول و من اللّه أسأل العصمة و الرشاد: قال اللّه عزّ و جلّ تفریعا علی الآیة الأولی فی بیان حکم صلاة القصر و صلاة الخوف: « وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ، وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ، وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً»( النساء: 102). ثمّ قال: عزّ و جلّ تماما لحکم صلاة الخوف و تعلیقا علی الآیة الأولی: « فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً» فالمراد بالضرب فی الأرض هو السفر کنایة، و ذلک لان المسافة التی کانت تقطع فی یوم واحد، هی مرحلة واحدة ثمان فراسخ، و لم یکن یمکنهم طی هذه المسافة علی المعتاد المتعارف الا بضرب الراحلة و الجد فی المشی بضرب الاقدام. و أمّا قوله عزّ و جلّ:« ف لا جُناحَ عَلَیْکُمْ» فسیأتی الکلام فیه مستوفی إنشاء اللّه تبارک و تعالی. و أمّا قوله عزّ و جلّ:« أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ» فلما کان القصر متعدیا بنفسه، کان تعدیته بمن مفیدا لتضمینه معنی القطع و الافراز، و لما کان لفظ الصلاة فی اطلاق القرآن العزیز ینصرف الی الرکعتین الاولتین المفروضتین، کما مرت الإشارة إلیه مرارا، کان قصر الصلاة بتنصیف الصلاة و اتیان رکعة واحدة، کما هو واضح، و ینص علی ذلک روایات أهل البیت علیهم السلام، علی ما سیجی ء فی باب صلاة الخوف. و أمّا قوله عزّ و جلّ:« إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ» الخ فهو نص فی الاشتراط ثانیا، أی اذا سافرتم و کنتم مع ذلک خائفین من أن یهجم علیکم الذین کفروا، فصلوا رکعة واحدة مکان رکعتین. و لکن یظهر من سیاق الآیات أن هذا الحکم انما هو إذا کان المؤمنون منفردین فی السفر من دون امام یجمع شملهم، فحینئذ یصلی کل واحد منهم رکعة واحدة بالانفراد، ثمّ یشتغل عوض الرکعة المتروکة بذکر اللّه عزّ و جلّ کما سیأتی فی شرح الآیة الثالثة، و اما إذا کانوا مع امام یجمع شملهم و کانوا ذوی عدة، فعلیهم أن یحتالوا فی رفع الخوف من هجومهم و مباغتتهم کما فعل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بحکم الآیة الثانیة. فتبیّن کون فرض الآیة و مفادها أن الصلاة فی السفر انما فرضت رکعتین، و إذا کان معه الخوف من فتنة الاعداء یکون الصلاة رکعة واحدة الا أن الأول علی الأصل بالمفهوم الضمنی، و الثانی بالمنطوق صریحا. و أمّا قوله عزّ و جلّ:« وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ» الآیة، فالظاهر من تحویل السیاق أنّها بصدد بیان حکم خاصّ یتفرع علی المسألة قبلها، و المعنی أنّه إذا کان المؤمنون مسافرین و هم مع ذلک خائفون من العدو و هجومهم، و کنت أنت فیهم تجمع شملهم، فأردت أن تقیم لهم الصلاة رکعتین، فاحتل لرفع الخوف من بادرتهم بأن تفرق المؤمنین فرقتین: فرقة تقوم بازاء العدو ترصدهم و الطائفة الأخری یصلون معک رکعة جماعة و رکعة أخری تمام صلاتهم بالانفراد، ثمّ تقوم هذه الطائفة حذاء العدو ترصدهم و لتأت الطائفة الأخری لم یصلوا فلیصلوا معک رکعة جماعة و رکعة اخری منفردین، فتکونوا جمیعا قد صلیتم رکعتین فی السفر، لارتفاع الشرط الثانی و هو المخافة. فعلی هذا لا ریب فی أن فرض هذه الآیة هو صلاة السفر من دون المخافة من العدو، و لو احتیالا فی رفعها، و یستنتج من هذا الفرع أن صلاة السفر، اذا لم یکن هناک خوف أبدا، لا بد و أن تکون رکعتین بطریق أولی، و هو واضح بحمد اللّه. و لا یذهب علیک أن نزول هذه الآیة کان فی غزوة ذات الرقاع سنة أربع أو خمس. علی ما سیجی ء فی باب صلاة الخوف، لقوله عزّ و جلّ فیها:« وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً» فانه اخبار عن واقعة خارجیة الا أن حکم الآیة عام لکل امام یخاف مباغتة الخصم یأمره بأن یحتال فی رفع المخافة کما بین اللّه عز و جل لنبیه صلی الله علیه و آله وجه الحیلة فی ذلک. و ممّا ینص علی أن حکم الآیة عام ذیل الآیة الکریمة:« وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ» الآیة حیث یخاطب الأمة بذلک، و یبین حکم الفروع المحتملة الطارئة، و لو کان الحکم مختصا بالنبی صلی الله علیه و آله فی قضیة خاصّة لم یکن لذلک وجه، کما هو واضح. و أمّا قوله عزّ و جلّ:« فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ» الآیة فهو حکم متمم لصلاة الخوف یفرض علی الذین صلوا رکعة واحدة بالانفراد خوفا من بادرة العدو، أن یذکروا اللّه عزّ و جلّ بعد قضاء صلاتهم تلک ما یوازی الرکعة المتروکة. و انما أخص الحکم بصلاة الخوف فقط، لما عرفت قبلا من أن الآیة الثانیة انما تتکفل لبیان فرع من فروع المسألة، فتکون الآیة الثانیة کالمعترضة واقعة بین الآیة الأولی و الثالثة. و ممّا ینص علی اتصال هذه الآیة بالاولی اتّحاد سیاقهما من حیث الخطاب و تحلیله الی کل فرد فرد، و ورود قوله تعالی:« فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ» فی هذه الآیة ناظرا الی قوله تعالی،« إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ» فی الآیة الأولی. و المعنی أن حکم صلاة الخوف و ایجاب الذکر بدلا عن الرکعة الثانیة انما هو ما دام الخوف باقیا، و أمّا إذا اطمأننتم بأن ارتفع الخوف رأسا اما بمهادنة أو عدم حضور الکفّار حولکم، فالفرض علیکم أن تقیموا الصلاة تماما رکعتین فمفاد ذیل هذه الآیة من حیث فرض الطمأنینة من العدو، و وجوب تمام الصلاة رکعتین مفاد الآیة الثانیة من حیث الاحتیال فی رفع مخافة العدو، و وجوب تمام الصلاة رکعتین، و لذلک عبر فیهما عن الصلاة رکعتین بإقامة الصلاة، کما کان یعبر عنها فی سائر الموارد التی یأمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أو المؤمنین بإقامة الصلاة.

جمه بحارالانوار جلد 86: کتاب نماز - 7

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

تتمة کتاب الصلاة

باب های نماز شکسته و اسباب و احکام آن

باب اول: وجوب نماز در سفر و علل، شرایط و احکام آن

آیات

- «وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوًّا مُّبِینًا».(1)

{و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید چرا که کافران پیوسته برای شما دشمنی آشکارند.}

ص: 1


1- نساء/ 101.[1]

تفسیر

وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ أی سافرتم فیها فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أی حرج و إثم فی أَنْ تَقْصُرُوا قال فی الکشاف فی محل النصب بنزع الخافض و قیل:

ص: 2

تفسیر

«وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْض» یعنی در زمین سفر کردید «فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناح» یعنی مانع و گناهی در این نیست «أَنْ تَقْصُرُوا» در کشاف گوید: «أن تقصروا» در محل نصب به نزع خافض است. و گفته شده

ص: 2

فی موضع جر علی تقدیر حرف الجر لأن الحرف حذف لطول الکلام و ما حذف لذلک فهو فی حکم الثابت و قرئ فی الشواذ تُقْصِرُوا من الإقصار و تُقَصِّرُوا من التقصیر مِنَ الصَّلاةِ من زائدة و قال سیبویه صفة موصوف محذوف أی شیئا من الصلاة.

ص: 3

در محل جر با تقدیر حرف جر است زیرا حرف جر به دلیل طولانی بودن کلام حذف شده است و آنچه که به این دلیل حذف شود، در حکم ثابت است. و در شواذ «تقصروا» از باب إقصار و «تقصّروا» از ریشه تقصیر قرائت شده است. در عبارت «من الصلاۀ» «من» زائد است و سیبویه گفته است، صفتی برای موصوف محذوف است، یعنی چیزی از نماز.

ص: 3

إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فی موضع نصب علی المفعول به و قیل مفعول له أی کراهیة أن یفتنکم و فی قراءة أبی بن کعب بغیر إِنْ خِفْتُمْ فقیل المعنی أن لا یفتنکم أو کراهة أن یفتنکم کقوله تعالی یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا(1)

ص: 4


1- 1. النساء: 176.

«إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا» در موضع نصب به عنوان مفعول به است و به عنوان مفعول له نیز گفته شده است، یعنی بیم از اینکه به شما آزار برسانند. و در قرائت ابّی بن کعب بدون «إن خفتم» است، پس گفته شده، معنا این است که به شما آزار نرسانند یا از خوف اینکه به شما آزار برسانند، مانند این سخن خداوند «یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ أَن تَضِلُّوا»،(1) {خداوند برای شما توضیح می­دهد تا مبادا گمراه شوند}.

ص: 4


1- نساء/ 176.[1]

إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً أی ظاهر العداوة(1)

قال فی الکافرین عدوا لأن لفظة فعول تقع علی الواحد و الجماعة.

ثم الضرب فی الأرض معتبر فی القصر بنص الکتاب و قد أجمع علماؤنا علی أن المسافة شرط و سیأتی حدها و حد الترخص و إن کان خلاف ظاهر الآیة إذ ظاهرها أنه یکفی الخروج من البیت کما قیل.

و نفی الجناح (2)

و إن کان یصح فی الواجب و المستحب و المباح بل فی

ص: 5


1- 1. و علی ما مر فی ج 79 ص 180- 181« کان» فی هذه الموارد شأنیة و المعنی أن الکافرین شأنهم أن یکونوا لکم عدوا مبینا، فلا تطمئنوا الیهم و احذروا منهم أن یفتنوکم أبدا.
2- 2. انما عبر بنفی الجناح، لئلا تصیر حکم القصر من الصلاة فرضا تبطل الصلاة بالاخلال به سهوا و جهلا، کما عبر عن السعی بین الصفا و المروة کذلک لذلک، و أما أن نفی الحرج یوجب حکم القصر فی حال العلم و الذکر، فلان ذلک منة من اللّه عزّ و جلّ امتن بها علی عباده فرخص لهم القصر من الصلاة، و الرخصة و المنة من الکریم تعالی یجب الاخذ بهما أدبا، کما أخذ بهما النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و سیأتی فی الاخبار من طرق الفریقین ما ینص علی ذلک. و لا یذهب علیک أن نفی الجناح انما کان بالنسبة الی صلاة الخوف فی السفر بالاقتصار علی رکعة واحدة و تبدیل الرکعة الثانیة بالذکر، فلو جهل أحد من المسلمین هذا الحکم أو سها و صلی رکعتین فصلاته ماضیة. و أمّا صلاة السفر حال الطمأنینة من العدو، فالفرض فیها رکعتان علی حدّ صلاة الحضر الا أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله زاد فی رکعات الحضر سبعا و ترکها فی السفر بحالها لم یضف إلیها شیئا الا ما یوترها و هی ثالثة المغرب، کما أنه صلی الله علیه و آله وضع نوافل هذه الصلوات المقصورة الا نافلة المغرب. و لعله صلی الله علیه و آله امتثل فی ذلک قوله تعالی:« إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا» فصلی الرکعات المسنونة- داخل الفرض و خارجها- فی الحضر سبحة، و اکتفی عند السفر عن هذه السبحة بالسبحة فی الأرض. فاذا کان وضع رکعات السنة عن صلاة السفر بالسنة، کانت الصلاة أربعا فی صورة الجهل و السهو ماضیة علی حدّ سائر السنن التی لا تبطل الصلاة بالاخلال بها سهوا و جهلا و نسیانا و سیأتی فی روایات أهل بیت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ما ینص علی ذلک.

«إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِینا» یعنی دشمنی آنان با شما روشن و آشکار است. و درباره کافران، کلمه «عدواً» را به کار برده است زیرا لفظ فعول برای واحد و جمع به­کار می­رود.

پس سفر در زمین، به نص کتاب، در قصر معتبر است و علمای ما بر این اجماع کرده­اند که مسافت شرط است و حد آن و حد ترخص به زودی خواهد آمد، هر چند که بر خلاف ظاهر آیه است؛ زیرا ظاهر آن این است - چنانکه گفته شد -، خروج از منزل کفایت می­کند.

و نفی گناه - جناح - هر چند که درباره واجب، مستحب و مباح و حتی درباره

ص: 5

المرجوح أیضا لکن الروایة المتواترة من طرق الخاصة و العامة توجب الحمل علی الوجوب و التعبیر بهذا الوجه لنفی توهم أنه ینقص من ثوابهم شی ء أو یوجب نقصا فی صلاتهم قال فی الکشاف کأنهم ألفوا الإتمام فکان مظنة لأن یخطر ببالهم أن علیهم نقصانا فی القصر فنفی الجناح لتطیب أنفسهم بالقصر و یطمئنوا إلیه و سیأتی فی روایة زرارة و محمد بن مسلم إیماء إلیه و إطلاق السفر یعم ما کان معصیة و لکن رفع الجناح عن القصر إرفاقا یناسب التخصیص بالمباح کما هو مقتضی الأخبار و الإجماع.

و قال فی مجمع البیان (1) إن فی المراد من قصر الصلاة هنا أقوالا الأول أن معناه أن یقصروا الرباعیات رکعتین رکعتین عن مجاهد و جماعة من المفسرین و هو قول الفقهاء و مذهب أهل البیت علیهم السلام.

الثانی و ذهب إلیه جماعة من الصحابة و التابعین منهم جابر بن عبد الله و حذیفة بن الیمان و زید بن ثابت و ابن عباس و أبو هریرة و کعب و ابن عمر و ابن جبیر و السدی أن المعنی قصر صلاة الخوف من صلاة السفر لا من صلاة الإقامة لأن صلاة السفر عندهم رکعتان تمام غیر قصر قال فهنا قصران قصر الأمن من أربع إلی رکعتین و قصر الخوف من رکعتین إلی رکعة واحدة و قد رواه أصحابنا أیضا.

الثالث أن المراد القصر من حدود الصلاة عن ابن عباس و طاوس و هو الذی

ص: 6


1- 1. مجمع البیان ج 3 ص 101 باختلاف.

مرجوح نیز صحیح است، اما روایت متواتر از طریق خاصه و عامه حمل بر وجوب را واجب می­سازد، و تعبیر کردن به این صورت برای نفی این گمان است که آن چیزی از ثواب آنان می­کاهد یا موجب نقصی در نمازشان می­گردد. در کشاف گوید: گویی آنها به اتمام عادت کرده­ بودند، پس جای این گمان بود که به ذهنشان خطور ­کند که در قصر نقصی بر آنان است، پس گناه را نفی فرمود تا دلشان به قصر تمایل یابد و به آن اطمینان بیابند. و در روایت زراره و محمد بن مسلم به آن اشاره­ای خواهد شد، و مطلق بودن سفر، آنچه که برای معصیت باشد را نیز شامل می­شود. اما رفع گناه از قصر، با تساهل، با تخصیص به مباح تناسب دارد، چنانکه این اقتضای اخبار و اجماع است.

در مجمع البیان(1) گوید: در خصوص مقصود از قصر نماز در اینجا چند قول وجود دارد: اول اینکه، معنی آن این است که نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت دو رکعت کوتاه کنید، این قول از مجاهد و جمعی از مفسرین است و قول فقهاء و مذهب اهل بیت علیهم السلام نیز همین است .

دوم اینکه: (قولی که) جمعی از صحابه و تابعین از جمله جابر بن عبدالله، حذیفة بن یمان، زید بن ثابت، ابن عباس، ابوهریره، کعب، ابن عمر، ابن جبیر و سدّی بر آن هستند، این است که معنی شکسته شدن نماز، خوف از نماز سفر است نه از نماز دوره اقامت، زیرا نماز سفر نزد آنان دو رکعت کامل بدون قصر است. گوید: پس در اینجا دو نوع قصر وجود دارد: قصر امن از چهار به دو رکعت و قصر خوف از دو رکعت به یک رکعت، و اصحاب ما نیز آن را روایت کرده­اند.

سوم اینکه، مقصود کوتاه کردن مقدار نماز است، این از ابن عباس و طاووس است و این همان است که

ص: 6


1- مجمع البیان 3: 101 با اختلاف. .[2]

رواه أصحابنا فی صلاة شدة الخوف و إنما یصلی إیماء و السجود أخفض من الرکوع فإن لم یقدر علی ذلک فالتسبیح المخصوص کاف عن رکعة.

الرابع أن المراد به الجمع بین الصلاتین قال و الصحیح الأول.

ثم لا یخفی أن ظاهر الآیة أن الخوف أیضا شرط للقصر فلا یقصر مع الأمن لمفهوم الشرط لکن قد علم جواز القصر ببیان النبی صلی الله علیه و آله فنقول المفهوم و إن کان حجة لکن بشرط عدم ظهور فائدة للتقیید سوی المفهوم و یحتمل أن یکون ذکر الخوف فی الآیة لوجود الخوف عند نزولها أو یکون قد خرج مخرج الأعم الأغلب علیهم فی أسفارهم فإنهم کانوا یخافون الأعداء فی غایتها کما قیل و مثله فی القرآن کثیر مثل وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً(1) و ربما یدعی لزوم الخوف للسفر غالبا و یؤید ذلک القراءة بترک إِنْ خِفْتُمْ علی أن المفهوم إنما یعتبر إذا لم یعارضه أقوی منه و المعارض هنا من الإجماع و منطوق الأخبار من الخاصة و العامة أقوی.

قال البیضاوی و قد تظافرت السنن علی جوازه أیضا فی حال الأمن فترک المفهوم بالمنطوق و إن کان المفهوم حجة لأنه أقوی.

و قیل قوله إِنْ خِفْتُمْ منفصل عما قبله روی عن أبی أیوب الأنصاری أنه قال نزلت إلی قوله أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ ثم بعد حول سألوا رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 7


1- 1. النور: 33: و عندی أن الآیة علی ظاهرها، و المراد بالبغاء تکلیف الإماء بالبراز الی الأسواق و التشاغل بالمکاسب لیؤدین ما حصل من ذلک الی ساداتهن اما مضاربة أو مکاتبة علی ما کان معمولا عندهم. و انما عبر عن ذلک بالبغاء فان الأمة المسکینة إذا أجبرت علی تأدیة مال معین فی الیوم أو الشهر مضاربة أو مکاتبة آل أمرها الی تأدیة ذلک من مکسب هو أسهل علیها و أوفر و هو الکسب بالفرج حراما، و لذلک قال عزّ و جلّ: وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً فی البیت و خدمة فی البیوت، راجع مشروح ذلک ج 79 ص 17- 18.

اصحاب ما درباره نماز شدت خوف روایت کرده­اند، و فقط با اشاره می­خواند و سجده کمتر از رکوع است؛ و اگر قادر به آن نبود، پس تسبیح مخصوص به جای هر یک رکعت کافی است.

چهارم اینکه، مقصود از آن، جمع کردن بین دو نماز است، گوید: و صحیح قول اول است.

پوشیده نیست که ظاهر آیه این است که خوف نیز شرطی برای قصر است و به دلیل مفهوم شرط، در صورت امنیت قصر نمی­شود، اما جواز قصر با بیان نبی اکرم صلی الله علیه و آله معلوم شده است؛ پس می­گوییم: مفهوم هر چند که حجت است اما به شرط عدم ظهور معنایی است که مفید مقید کردن به غیر مفهوم باشد. و محتمل است که ذکر خوف در آیه به سبب وجود خوف به هنگام نزول آن باشد، یا اینکه به دلیل مطابقت با اغلب سفرهایشان باشد، که آنان چنانکه گفته شده، در اغلب سفرها از دشمنان بیم داشتند. و نظیر این گونه تعبیر در قرآن بسیار است، مانند «وَلَا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَی الْبِغَاء إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا»،(1) {و کنیزان خود را در صورتی که تمایل به پاکدامنی دارند به زنا وادار مکنید.} و شاید ادعا شود که خوف غالبا با سفر ملازمت دارد، و آن با قرائتی که {إن خفتم} محذوف است تأیید می­گردد .

بر این اساس که مفهوم، فقط زمانی معتبر است که قوی­تر از آن با آن تعارض نداشته باشد، در حالی که در اینجا معارض، یعنی اجماع و منطوق روایات خاصه و عامه قوی­تر است.

بیضاوی گوید: و سنت­ها بر جواز قصر در حالت امنیت نیز متفق شده­اند، پس مفهوم به سبب منطوق ترک می­شود، هر چند که مفهوم حجت است؛ زیرا منطوق قوی­تر است.

و گفته شده: این سخن خداوند «إن خفتم» از ماقبل آن منفصل است. از ابو ایوب انصاری روایت شده است که وی گوید: آیه تا این سخن خداوند «أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاة» نازل شد؛ سپس بعد از یک سال از رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 7


1- نور/ 33.[1]

عن صلاة الخوف فنزل إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا الآیة هو فی الظاهر کالمتصل به و هو منفصل عنه (1).

ص: 8


1- 1. و أخرج ابن جریر عن علیّ علیه السلام( علی ما فی الدّر المنثور ج 2 ص 209) قال: سأل قوم من التجار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقالوا: یا رسول اللّه انا نضرب فی الأرض فکیف نصلی؟ فأنزل اللّه:« وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ» ثمّ انقطع الوحی. فلما کان بعد ذلک بحول غزا النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فصلی الظهر فقال المشرکون: لقد أمکنکم محمّد و أصحابه من ظهورهم هلا شددتم علیهم! فقال قائل منهم: ان لهم مثلها اخری فی أثرها، فأنزل اللّه بین الصلاتین:« إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ» الی قوله« إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً» فنزلت صلاة الخوف. أقول قصر صلاة السفر ثابت بالسنة القطعیة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و علیه روایات الفریقین متواترة، و قد کان أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقصرون صلاتهم اقتداء بسنة رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، حتی إذا جاء التابعون و ظهر أصحاب الرأی و الفتیا، توهموا أن حکم القصر فی الصلاة انما ثبت بالآیة الکریمة:« فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ» فجعلوه رخصة لا عزیمة. و لکنهم مع ذلک مجمعون کالشیعة علی أن الخوف من فتنة الاعداء لیس بشرط فی قصر الصلاة، و انما هو شرط فی صلاة الخوف علی الهیئة المخصوصة، و لذلک أعضل علیهم توجیه لفظ الآیة حیث علق صریحا کون المخافة من العدو شرطا لقصر الصلاة. فذهب بعضهم الی أن حکم القصر فی الاسفار، انما یثبت بالسنة، و ان کانت الآیة بظاهرها تدلّ علی أن القصر یثبت بشرطین: السفر و المخافة معا، فحکم الآیة بوجوب القصر مع الشرطین، لا ینافی حکم السنة بوجوبه مع شرط واحد. و بعضهم کأبی بن کعب أنکر نزول الشرط الثانی رأسا و کتب فی مصحفه:« وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ، أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا» الآیة فحینئذ تکون الحکم ثابتا من اللّه عزّ و جلّ خوفا منه علی الأمة أن بفتنهم الذین کفروا، فیعم حال السفر مطلقا خاف المسلمون أنفسهم أو لم یخافوا کما فی قوله تعالی« یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا» أی مخافة منه أن تضلوا. لکنه قد ذهب علیه أن قوله تعالی:« فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ» یصرح بأن حکم القصر انما کان فی ظرف المخافة و عدم الطمأنینة، فلا یفید انکاره نزول« إِنْ خِفْتُمْ» کما أن قوله تعالی:« وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ» الآیة انما ینظر الی سفرهم و خوفهم من الاعداء، و هو واضح. ثمّ انه قد أتی بعضهم الآخر ببدع و اختلق حدیثا نسبه الی عظماء الاصحاب بأن صدر الآیة نزلت قبل ثمّ انقطع الوحی، ثمّ نزل تتمه الآیة بعد سنة، و هو کما تری لا یدفع الاشکال، بل یثبته. و ذلک لان الشرط:« إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ» اذا لحق بصدر الآیة و فیها حکم القصر، صار مقیدا لاطلاقه، و لزم بعد نزوله اشتراط حکم القصر بالخوف من فتنة الاعداء و جاء الاشکال برمته بعد سنة، و إذا لم یلحق بصدر هذه الآیة- و هو خلاف ظاهر الکتاب و السنة- صار ذیل الآیة:« إِنْ خِفْتُمْ» الخ لغوا من القول تعالی اللّه عما یقول الظالمون علوا کبیرا.

درباره نماز خوف سئوال کردند، پس خداوند نازل فرمود: « إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا» و آیه در ظاهر مانند متصل است، درحالی­که منفصل از قبل است.

ص: 8

و علی هذا فیجوز أن یکون التقدیر اقصروا من الصلاة إِنْ خِفْتُمْ أو لا جناح علیکم أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ بقرینة السؤال و وقوعه فی المصحف بعد ذلک.

قیل و علی هذا یتوجه القول الثانی أو الثالث فی القصر بالنسبة إلی الخوف مع الأول بالنسبة إلی السفر و یتوجه أیضا قول أصحابنا إن کلا من السفر و الخوف موجب للقصر کما یتوجه علی قراءة ترک إِنْ خِفْتُمْ علی أن الإجماع و الأخبار تکفی فی ذلک کما تقدم و ربما أمکن فهم

ص: 9

و بر این اساس، پس جایز است که به قرینه سئوال و واقع شدن آن در قرآن پس از آن، تقدیر چنین باشد: نماز را کوتاه کنید، اگر بیم داشتید؛ یا اینکه گناهی بر شما نیست که اگر بیم داشتید، نماز را کوتاه کنید.

گفته شده: و بر این اساس، علاوه بر اینکه قول اول در رابطه با سفر است، قول دوم یا سوم درباره­ قصر، در رابطه با خوف توجیه می­شود. و همچنین این قول اصحاب ما که هر یک از سفر و خوف موجبی برای قصر است نیز توجیه می­گردد، چنانکه بر اساس قرائت با ترک {اگر بیم داشتید} نیز توجیه می­شود.

اضافه بر این که اجماع و اخبار - چنانکه گذشت - درباره آن کفایت می­کند و چه بسا فهم

ص: 9

القصر مع الخوف وحده من الآیة الآتیة أیضا کما سیأتی بیانه.

قوله تعالی أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا قیل أی فی الصلاة و قیل فی أنفسکم أو دینکم و الفتنة قیل القتل و قیل العذاب و الأظهر أنه هنا التعریض للمکروه.

الأخبار

«1»

الْکَشِّیُّ فِی الرِّجَالِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: التَّقْصِیرُ یَجِبُ فِی بَرِیدَیْنِ (1).

«2»

تُحَفُ الْعُقُولِ، عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی کِتَابِهِ إِلَی الْمَأْمُونِ قَالَ وَ التَّقْصِیرُ فِی أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ بَرِیدٌ ذَاهِباً وَ بَرِیدٌ جَائِیاً اثْنَا عَشَرَ مِیلًا وَ إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ (2).

«3»

الْمُقْنِعَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: وَیْلٌ لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ الَّذِینَ یُتِمُّونَ الصَّلَاةَ بِعَرَفَاتٍ أَ مَا یَخَافُونَ اللَّهَ فَقِیلَ لَهُ وَ هُوَ سَفَرٌ قَالَ وَ أَیُّ سَفَرٍ أَشَدُّ مِنْهُ (3).

«4»

الْمُقْنِعُ،: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَتَی سُوقاً یَتَسَوَّقُ بِهَا وَ هِیَ مِنْ مَنْزِلِهِ عَلَی أَرْبَعِ فَرَاسِخَ فَإِنْ هُوَ أَتَاهَا عَلَی الدَّابَّةِ أَتَاهَا فِی بَعْضِ یَوْمٍ وَ إِنْ رَکِبَ السُّفُنَ لَمْ یَأْتِهَا فِی یَوْمٍ قَالَ یُتِمُّ الرَّاکِبُ الَّذِی یَرْجِعُ مِنْ یَوْمِهِ صَوْماً وَ یُقَصِّرُ صَاحِبُ السُّفُنِ (4).

بیان

اعلم أنه أجمع العلماء کافة علی أن المسافة شرط فی القصر و إنما اختلفوا فی تقدیرها فذهب علماؤنا أجمع إلی أن القصر یجب فی مسیرة یوم هی بریدان ثمانیة فراسخ أربعة و عشرون میلا و تدل علیه روایات کثیرة.

ص: 10


1- 1. رجال الکشّیّ فی حدیث طویل تحت الرقم 279 ط المصطفوی.
2- 2. تحف العقول: 440 ط الإسلامیة.
3- 3. المقنعة: 71.
4- 4. المقنع: 63 ط الإسلامیة، و فیه علی سبع فراسخ.

قصر فقط در صورت خوف نیز از آیه امکان­پذیر باشد، چنانکه توضیح آن به زودی خواهد آمد.

این سخن خداوند {که آنان که کفر ورزیده­اند به شما آسیب رسانند.} گفته شده یعنی در نماز، و گفته شده، یعنی به خودتان یا به دینتان. و درباره «الفتنۀ» گفته شده: قتل است و گفته شده: عذاب است. و بهتر این است که آن در اینجا کنایه­ای باشد از مکروه بودن .

روایات

روایت1.

رجال کشی: نبی اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: قصر کردن در دو برید واجب است.(1)

روایت2.

تحف العقول: امام رضا علیه السلام در نامه­اش به مأمون فرمود: و قصر کردن در چهار فرسخ است: مسافتی برای رفت و مسافتی برای برگشت، ­که دوازده میل است و چون قصر کردی، روزه را باز می­کنی.(2)

روایت3.

المقنعۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: وای بر این قومی که نماز را در عرفات کامل می­خوانند! آیا از خدا خوف ندارند؟ پس به ایشان گفته شد: آن سفر است؟ فرمود: و چه سفری بزرگتر از آن.(3)

روایت4.

المقنع: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال شد که به بازاری آمد که در آن داد و ستد می­کند و آن در چهار فرسخی از منزل اوست. اگر با چهارپا به آنجا بیاید، در کمتر از یک روز می­رسد و اگر بر کشتی سوار شود، در یک روز نمی­رسد. فرمود: سواری که در همان روز باز می­گردد روزه را کامل می­گیرد و سوار بر کشتی قصر می­کند.(4)

توضیح

بدان که همه­ علما بر این اجماع دارند که مسافت در قصر شرط است. و فقط در مقدار آن دچار اختلاف هستند، و همه علمای ما بر این هستند که قصر در مسیری یک روزه که همان دو برید یعنی هشت فرسخ معادل بیست و چهار میل است واجب است، و روایات بسیاری بر آن دلالت دارد.

ص: 10


1- . رجال الکشی در حدیثی طولانی زیر شماره 279 چاپ مصطفوی.[1]
2- . تحف العقول: 440 چاپ اسلامیه[2]
3- . المقنعه: 71[3]
4- المقنع: 63 چاپ اسلامیه، و در آن در هفت فرسخ آمده است..[4]

و اختلف الأصحاب فی مسیرة أربعة فراسخ فذهب جماعة من الأصحاب منهم المرتضی و ابن إدریس و کثیر من المتأخرین إلی أنه یجب علیه التقصیر إذا أراد الرجوع من یومه و المنع منه إن لم یرد ذلک.

و قال الصدوق فی الفقیه و إذا کان سفره أربعة فراسخ و أراد الرجوع من یومه فالتقصیر علیه واجب و إن کان سفره أربعة فراسخ و لم یرد الرجوع من یومه فهو بالخیار إن شاء أتم و إن شاء قصر و نحوه قال المفید و الشیخ فی النهایة إلا أنه منع من التقصیر فی الصوم فیما إذا لم یرد الرجوع من یومه.

و قال الشیخ فی کتابی الأخبار إن المسافر إذا أراد الرجوع من یومه فقد وجب علیه التقصیر فی أربعة فراسخ ثم قال علی أن الذی نقوله فی ذلک أنه إنما یجب علیه التقصیر إذا کان مقدار المسافة ثمانیة فراسخ و إذا کان أربعة فراسخ کان بالخیار فی ذلک إن شاء أتم و إن شاء قصر.

و ظاهر هذا الکلام العدول إلی القول بالتخییر و إن أراد الرجوع لیومه و لهذا نقل الشهید فی الذکری عن الشیخ فی التهذیب القول بالتخییر فی تلک الصورة و نقل ذلک عن المبسوط و عن ابن بابویه فی کتابه الکبیر و قواه.

أقول

النقل من المبسوط لعله اشتباه إذ فیما عندنا من نسخه هکذا و حد المسافة التی یجب فیها التقصیر ثمانیة فراسخ أربعة و عشرون میلا فإن کانت أربعة فراسخ و أراد الرجوع من یومه وجب أیضا التقصیر و إن لم یرد الرجوع من یومه کان مخیرا بین التقصیر و الإتمام انتهی و الکتاب الکبیر للصدوق لم نظفر علیه نعم ظاهر کتابی الأخبار ذلک و إن کانا قابلین للتأویل.

و قال ابن أبی عقیل کل سفر کان مبلغه بریدین و هو ثمانیة فراسخ و برید ذاهبا و برید جائیا و هو أربعة فراسخ فی یوم واحد أو ما دون عشرة أیام فعلی من سافره عند آل الرسول إذا خلف حیطان مصره أو قریته وراء ظهره و غاب عنه منها صوت الأذان أن یصلی صلاة السفر رکعتین و نقل فی المختلف (1) عن سلار أنه إن کانت المسافة

ص: 11


1- 1. المختلف: 162.

و اصحاب درباره مسیر چهار فرسخی دچار اختلاف هستند. جمعی از اصحاب از جمله مرتضی، ابن ادریس و بسیاری از متأخرین بر این هستند که زمانی­که قصد بازگشت در همان روز را داشته باشد، قصر کردن بر او واجب است، و اگر چنین قصدی نداشته باشد، از آن منع شده است .

و صدوق در الفقیه گوید: و زمانی که سفرش چهار فرسخ باشد و در همان روز قصد رجوع داشته باشد، قصر کردن بر او واجب است. و اگر سفرش چهار فرسخ باشد و در همان روز قصد بازگشت نداشته باشد، پس او مختار است؛ اگر بخواهد کامل انجام می­دهد و اگر بخواهد قصر می­کند. و مفید و شیخ در النهایه نظیر آن را گفته­اند با این تفاوت که شیخ از قصر کردن در روزه، زمانی­که قصد بازگشت در آن روز را نداشته باشد، منع کرده است.

و شیخ در دو کتاب اخبار خویش گوید: زمانی­که مسافر در همان روز قصد رجوع داشته باشد، قصر کردن در چهار فرسخ بر او واجب است. سپس گوید: بنا بر آنچه که در این باره می­گوییم، این است که قصر کردن فقط زمانی بر او واجب است که مقدار مسافت هشت فرسخ باشد و زمانی­که چهار فرسخ باشد درباره آن مختار است، و اگر بخواهد، کامل انجام می­دهد و اگر بخواهد، قصر می­کند.

ظاهر این سخن، عدول به رأی به تخییر است، هر چند که در همان روز قصد بازگشت داشته باشد و به این دلیل شهید در الذکری از شیخ در التهذیب، قول به مخیر بودن در آن صورت را نقل کرده است و آن را از المبسوط و از علی بن بابویه در کتاب کبیرش نقل کرده و آن را تقویت نموده است.

مؤلف:

نقل از المسبوط شاید اشتباه باشد، زیرا در نسخه­ای که نزد ماست چنین است: و حد مسافتی که قصر کردن در آن واجب است، هشت فرسخ یعنی بیست و چهار میل است؛ پس اگر چهار فرسخ باشد و در آن روز قصد بازگشت داشته باشد نیز قصر واجب است، و اگر در همان روز قصد بازگشت نداشته باشد، بین قصر و اتمام مخیر است پایان. و به کتاب کبیر صدوق دست نیافتیم، بله ظاهر دو کتاب اخبار است، هر چند که قابل تأویل هستند.

و ابن ابوعقیل گوید: هر سفری که اندازه­اش دو مسافرت یعنی هشت فرسخ باشد و یک برید برای رفت و یک برید برای بازگشت، یعنی چهار فرسخ در یک روز باشد، یا سفری که کمتر از دو روز باشد، زمانی­که دیوارهای شهر یا روستای خود را پشت سر بگذارد و صدای اذان آنجا از او پنهان شود، بر کسی که معتقد به آل رسول است، واجب است که دو رکعت نماز سفر بخواند. و در المختلف(1) از سلّار نقل کرده است که اگر مسافت

ص: 11


1- . المختلف: 162[1]

أربعة فراسخ و کان راجعا من یومه قصر واجبا و إن کان من غده فهو مخیر بین القصر و الإتمام و نقله عن ابن بابویه.

فمرادهم بالغد إن کان معناه الحقیقی کان قولا آخر و إن کان المراد به ما عدا الیوم کان بعینه قول المفید و حد المسافة ابن الجنید بمسیر یوم للماشی و راکب السفینة.

و منشأ هذا الاختلاف اختلاف الأخبار ففی کثیر منها إناطة التقصیر بثمانیة فراسخ و فی کثیر منها بأربعة فراسخ و اختلفوا فی الجمع بینها فحمل الشیخ فی أحد وجهیه و جماعة أخبار الأربعة علی ما إذا أراد المسافر الرجوع لیومه.

وَ احْتَجُّوا عَلَی ذَلِکَ بِصَحِیحَةِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ التَّقْصِیرِ فَقَالَ بَرِیدٌ ذَاهِبٌ وَ بَرِیدٌ جَاءٍ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَتَی ذُبَاباً قَصَّرَ(1) وَ ذُبَابٌ عَلَی بَرِیدٍ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ إِذَا رَجَعَ کَانَ سَفَرُهُ بَرِیدَیْنِ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ.

و أمثالها و لا دلالة فیها علی رجوع الیوم بوجه بل تدل علی أن الذهاب و المجی ء محسوبان معا فی مسافة البریدین.

مع أن الروایات المتضمنة لتوبیخ أهل عرفات علی عدم التقصیر تأبی عن هذا الحمل إذ الظاهر أن خروجهم للحج بل بعضها صریح فی ذلک و لا یتحقق معه رجوع الیوم نعم فی فقه الرضا ما یدل علی هذا الوجه و لعل الصدوق أخذه منه و تبعه القوم.

و جمع الشیخ و غیره بینها بوجه آخر و هو تنزیل أخبار الثمانیة علی الوجوب و الأربعة علی الجواز و حمل الشهید الثانی أخبار الأربعة علی الاستحباب و له وجه فإنه أنسب بالتوبیخ علی الترک و الأمر بالفعل و إن کان بعیدا أیضا إذ التهدید بالویل و التخویف بالعذاب لا یناسب ترک المستحب إلا أن یقال التوبیخ و التهدید لاعتقادهم تعین الإتمام و إیقاعهم ذلک علی وجه التعیین و اللزوم.

ص: 12


1- 1. الفقیه ج 1 ص 287 و الظاهر انتهاء الخبر هنا.

چهار فرسخ باشد و در همان روز بازگردد، وجوباً قصر می­کند و اگر فردای آن روز بازگردد، پس او بین قصر و اتمام مخیر است؛ و آن را از علی بن بابویه نقل کرده است.

اگر مقصود آنان از فردا، معنای حقیقی آن باشد، قول دیگری بوده است، و اگر مقصود از آن، مربوط به غیر از آن روز باشد، قول مفید دقیقا عین آن است. و ابن جنید مسافت را مسیر یک روزه برای پیاده و فرد سوار بر کشتی تعیین کرده است.

و منشأ این اختلاف، اختلاف اخبار است که در بسیاری از آنها قصر کردن به هشت فرسخ منوط است و در بسیاری دیگر از آنها به چهار فرسخ و در جمع میان آن اخبار دچار اختلاف هستند؛ پس شیخ بر یکی از دو وجه آن حمل کرده است و جمعی، اخبار چهار فرسخ را بر حالتی که مسافر در همان روز قصد بازگشت داشته باشد، حمل کرده­اند. و برای آن، صحیحه زراره را به عنوان حجت اقامه کرده­اند که گوید: از امام باقر علیه السلام درباره قصر کردن سئوال کردم، پس فرمود: یک برید برای رفت و یک برید برای بازگشت، و رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی­که به ذباب آمده بود، قصر نموده بود(1) و ذباب در یک بریدی است و فقط به این دلیل چنین کرد که وی زمانی­که بازگشت، سفرش دو برید یعنی هشت فرسخ شده بود. و نظایر آن، و در آن به هیچ وجه دلالتی بر بازگشت در آن روز نیست بلکه بر این دلالت دارد که رفت و بازگشت با هم، مسافت دو بریدی به حساب می­آیند.

با وجود آنکه روایات حاوی توبیخ اهل عرفات به دلیل عدم قصر، از این تفسیر منع می­کند، زیرا ظاهر این است که خروج آنان به عرفات برای حج است و حتی برخی از آن روایات در این باره صریح است و رجوع در همان روز با آن محقق نمی­شود. بله در فقه الرضا چیزی است که بر این وجه دلالت می­کند و شاید صدوق آن را از آنجا اخذ کرده و قوم از او تبعیت کرده باشند .

و شیخ و دیگران با وجهی دیگر میان اخبار را جمع کرده­اند و آن حمل اخبار هشت فرسخ بر وجوب و اخبار چهار فرسخ بر جواز است. و شهید ثانی اخبار مربوط به چهار فرسخ را بر استحباب حمل نموده است و آن سخن بجایی است، چرا که با توبیخ برای ترک و امر کردن به انجام آن مناسب­تر است، هر چند که بعید نیز می­باشد زیرا تهدید به ویل و بیم دادن از عذاب، با ترک مستحب تناسب ندارد، مگر اینکه گفته شود: توبیخ و تهدید به دلیل اعتقاد آنان بر تعیین اتمام و انجام دادن آنان به وجه لزوم و وجوب بوده است.

ص: 12


1- الفقیه 1 : 278 و ظاهر، پایان گرفتن خبر در اینجاست..[2]

و الأظهر فی الجمع بینها أن یقال المعتبر فی السفر الموجب للتقصیر أن تکون المسافة التی أرادها المسافر ثمانیة فراسخ و إن کان بحسب الذهاب و العود معا فلو أراد السفر أربعة فراسخ و أراد الرجوع إلی المحل الذی سافر منه من غیر أن ینقطع سفره بالوصول إلی منزله أو إقامة عشرة فیما بین ذلک کان علیه التقصیر و إن لم یرد الرجوع من یومه لقصد المسافة التی هی ثمانیة فراسخ.

و به تتطابق الأخبار و تتصالح من غیر منافرة

وَ یُؤَیِّدُهُ مُرْسَلَةُ صَفْوَانَ (1)

قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ خَرَجَ مِنْ بَغْدَادَ یُرِیدُ أَنْ یَلْحَقَ رَجُلًا عَلَی رَأْسِ مِیلٍ فَلَمْ یَزَلْ یَتْبَعُهُ حَتَّی بَلَغَ النَّهْرَوَانَ وَ هِیَ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ مِنْ بَغْدَادَ أَ یُفْطِرُ إِذَا أَرَادَ الرُّجُوعَ وَ یُقَصِّرُ قَالَ لَا یُقَصِّرُ وَ لَا یُفْطِرُ لِأَنَّهُ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ لَیْسَ یُرِیدُ السَّفَرَ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ إِنَّمَا خَرَجَ یُرِیدُ أَنْ یَلْحَقَ صَاحِبَهُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَتَمَادَی بِهِ الْمَسِیرُ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی بَلَغَهُ وَ لَوْ أَنَّهُ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ یُرِیدُ النَّهْرَوَانَ ذَاهِباً وَ جَائِیاً لَکَانَ عَلَیْهِ أَنْ یَنْوِیَ مِنَ اللَّیْلِ سَفَراً وَ الْإِفْطَارَ فَإِنْ هُوَ أَصْبَحَ وَ لَمْ یَنْوِ السَّفَرَ فَبَدَا لَهُ مِنْ بَعْدُ أَنْ یُصْبِحَ فِی السَّفَرِ قَصَّرَ وَ لَمْ یُفْطِرْ یَوْمَهُ ذَلِکَ.

و أما ما ذکره ابن أبی عقیل رحمه الله فإن کان مراده ما ذکرنا فنسبته إلی آل الرسول صلی الله علیه و آله حسن لأنه الظاهر من أخبارهم و إلا فلا وجه لتخصیص العشرة أیضا إذ یمکن أن یرجع بعد عشرین یوما مثلا و لم یقطع سفره بقصد إقامة العشرة فی موضع.

و یؤید الأربعة أن أحدا من المخالفین لم یقل به و منهم من قال بالثمانیة فالتعبیر عن الأربعة بالثمانیة یمکن أن یکون لنوع من التقیة أو لمن یرید الرجوع کما عرفت.

و أما المخالفون فالأوزاعی قال هی ثمانیة فراسخ و قال الشافعی ستة عشر

ص: 13


1- 1. التهذیب ج 4 ص 225 ط نجف ج 1 ص 416 ط حجر، و فیه قال: سألت الرضا علیه السلام.

و در جمع کردن میان این اخبار، بهتر این است که گفته شود: امر مورد اعتبار در سفر واجب کننده قصر این است که مسافتی که مسافر قصد می­کند، هشت فرسخ باشد هر چند که مجموع رفت و برگشت باشد. پس اگر سفر چهار فرسخی را قصد کرد و قصد بازگشت به محلی که از آن سفر کرده است را داشت، بدون اینکه سفرش با رسیدن به منزلش یا اقامت ده روزه مابین آن قطع گردد، قصر کردن بر او واجب است، هر چند که قصد بازگشت در آن روز را نداشته باشد به دلیل قصد کردن مسافتی که هشت فرسخ است.

و به وسیله آن، اخبار با یکدیگر مطابقت می­یابد و بدون هیچ تناقضی سازگار می­شوند و مرسله صفوان(1)

مؤید آن است که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که به قصد ملحق شدن به مردی که در یک میلی او بود از بغداد خارج شد، پس پیوسته به دنبال او می­رود تا اینکه به نهروان که در چهار فرسخی بغداد است می­رسد، آیا زمانی­که قصد رجوع دارد، روزه را افطار کند و قصر کند؟ فرمود: قصر نمی­کند و روزه را باز نمی­کند، زیرا او درحالی از منزلش خارج شده است که قصد سفر هشت فرسخی را نداشته است، بلکه فقط به قصد ملحق شدن به دوستش در راهی خارج شده است و سپس مسیر تا محلی که به او رسیده است، برای او طولانی شده است. ولس اگر او درحالی از منزلش خارج شود که قصد رفتن به نهروان و برگشت از آن را داشته باشد، بر اوست که از شب نیت سفر و باز کردن روزه را بکند. و اگر صبح کند و نیت سفر را نکرده باشد، پس بعد از اینکه صبح کرد بدا برای او حاصل شود و نیت سفر کند باید که قصر ­کند و روزه­ آن روزش را افطار نکند.

و اما در مورد آنچه که ابن ابوعقیل - رحمه الله - ذکر کرد، اگر مقصود او چیزی باشد که ما بیان کردیم، نسبت دادن آن به آل رسول صلی الله علیه و آله نیکو است؛ زیرا آن از اخبار آنان روشن است، و در غیر این صورت، تخصیص ده روزه نیز وجهی ندارد. زیرا ممکن است که مثلاً بعد از بیست روز بازگردد، درحالی­که سفرش را با قصد اقامت ده روزه در محلی، قطع نکرده است.

اینکه هیچ یک از مخالفین قائل به آن نبوده­اند، آن را تأیید می­کند، و برخی از آنان به هشت فرسخ قائل بوده­اند، پس تعبیر کردن از چهار فرسخ با لفظ هشت فرسخ، ممکن است که به دلیل تقیه باشد، یا برای کسی باشد که چنانکه دانستی، قصد رجوع دارد.

و اما مخالفان، اوزاعی گوید: آن هشت فرسخ است. و شافعی گوید: شانزده ص: 13


1- 1. التهذیب 4: 225 چاپ نجف، 1: 416 چاپ سنگی و در آن آمده است: از رضا علیه السلام پرسیدم.

فرسخا(1)

و منهم من قال ستة و أربعون میلا و قال أبو حنیفة و أصحابه و الثوری

ص: 14


1- 1. فی نسخة الکمبانیّ تبعا لنسخة الأصل ستة و عشرون فرسخا، و هو سهو ظاهر من طغیان القلم، و الشافعی انما قال: حد المسافة ستة عشر فرسخا ثمانیة و أربعون میلا و به قال مالک و أحمد. قال فی مشکاة المصابیح ص 119: و عن مالک بلغه أن ابن عبّاس کان یقصر الصلاة فی مثل ما یکون بین مکّة و الطائف( علی ثلاث مراحل من مکّة أربعة و عشرون فرسخا) و فی مثل ما بین مکّة و عسفان( علی مرحلتین من مکّة سنة عشر فرسخا) و فی مثل ما بین مکّة و جدة( علی مرحلتین شاقتین) و قال مالک: و ذلک أربعة برد، و رواه فی الموطأ. أقول لکن یبقی علیه أن یثبت أن ابن عبّاس کان یتم فیما دون ذلک، و لم یرد عنه خبر ینص علی ذلک، و لعله کان یقصر فیما دون ذلک حتّی ثمان فراسخ: بریدین. نعم ظاهر الشافعی فی باب متعة الحجّ، أنه تعلق فی تعیین مسافة القصر بقوله تعالی: « ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» توهما منه أن اللّه عزّ و جلّ جعل وجوب الهدی أو الصیام( حیث قال« ذلِکَ» اشارة الی الهدی أو بدله الصیام) لمن کان مسافرا عند حضوره فی مکّة، فان الحضر مقابل السفر، و لما کان الحکم مقصورا علی من کان دون عسفان و ذات عرق بالسنة، لزم کون المسافة مثل ما بین عسفان و مکّة، و هو من مکّة علی بعد مرحلتین: ستة عشر فرسخا، لتتطابق الفرض و السنة. لکنه غفل عن أن المراد بالمسجد الحرام هو الحرم کله، علی ما عرفت فی ج 84 ص 40 باب القبلة( بل و قد استفاض هذا القول عن ابن عبّاس أیضا کما أخرجه السیوطی فی الدّر المنثور ج 1 ص 217) و غفل عن أن الحرم من جانب عسفان یمتد الی أرض الحدیبیة و بین عسفان و ما دونها و بین الحدیبیة( أعنی أرض الحرم منها) أقل من ثمان فراسخ، فیکون الذی أراد الحجّ من عسفان و ما دونها، وظیفته حج القران او الافراد، لا حج التمتع لان أهله یعد من حاضری المسجد الحرام، و هو واضح. فعلی هذا یجب أن نراعی هذه الدقیقة فی کتاب الحجّ عند تعیین المسافة التی یجب فیما وراءها حج التمتع، فان زوایا الحرم بعضها أقرب الی مکّة من بعض، کما أن الحرم من جانب العرفات انما یمتد من مکّة الی ثلاث فراسخ، و بعض العرفات داخل الحرم و أکثرها خارج الحرم، و الذی یکون بینه و بین عرفات( اعنی أرضها الحرم) ثمانیة فراسخ علیه حج التمتع مع أنّه علی احدی عشرة فرسخا من مکّة لا ستة عشر فرسخا و لک أن تحمل حدیث حریز و فیه( ثمانیة عشر میلا- ستة فراسخ) علی ما بعد الحرم.

فرسخ است. و برخی از آنان گویند: چهل و شش میل است. و ابوحنیفه و اصحاب او و ثوری گویند:

ص: 14

أربعة و عشرون فرسخا و قال داود یلحق الحکم بالسفر القصیر کالطویل لما

رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله: کَانَ إِذَا سَافَرَ فَرْسَخاً قَصَّرَ الصَّلَاةَ. و عَنْ أَنَسٍ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ ثَلَاثَةَ أَمْیَالٍ أَوْ ثَلَاثَةَ فَرَاسِخَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ.

و قال الحسین بن مسعود فی شرح السنة ذهب قوم إلی إباحة القصر فی السفر القصیر

رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ خَرَجَ إِلَی النُّخَیْلَةِ فَصَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَجَعَ مِنْ یَوْمِهِ.

قال عمرو بن دینار قال لی جابر بن زید أقصر بعرفة و أما عامة الفقهاء فلا یجوزون القصر فی السفر القصیر و اختلفوا فی حده قال الأوزاعی عامة الفقهاء یقولون مسیرة یوم تام و بهذا نأخذ.

قلت و روی سالم أن عبد الله بن عمر کان یقصر فی مسیرة الیوم التام و قال محمد بن إسماعیل سمی النبی صلی الله علیه و آله یوما و لیلة سفرا

وَ أَرَادَ بِهِ مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ تُسَافِرَ مَسِیرَةَ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ لَیْسَ مَعَهَا حُرْمَةٌ.

ثم نقل سائر الأخبار المتقدمة.

و أما حدیث المقنع (1)

ففیه دلالة علی أن من سافر أربعة فراسخ لا یفطر إن رجع من یومه و إلا فیقصر و یمکن حمله علی أن الراکب یمکنه أن یرجع قبل الزوال فیصوم بخلاف راکب السفینة و سیأتی الکلام فیه فی کتاب الصوم

ص: 15


1- 1. فی طبعة الکمبانیّ: و أمّا حدیث المقنع ففیه ایماء الی أن من سافر أربعة فراسخ یفطر ان رجع من یومه، و إلا فلا یفطر، و لعله مستند الشیخ فی الفرق بین الصلاة و الصوم» و قد کان هکذا فی نسخة الأصل، الا أن المؤلّف العلامة رضوان اللّه علیه ضرب علیه بعدا و أصلحه کما جعلناه فی الصلب فلا تغفل.

بیست و چهار فرسخ است، و داود گوید: حکم سفر کوتاه مانند سفر بلند است، به خاطر آنچه که روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله زمانی­که یک فرسخ سفر کرده بود نماز را قصر نمود، و از انس روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی­که سه میل یا سه فرسخ خارج شده بود، دو رکعت نماز خواند.

و حسین بن مسعود در شرح السنۀ گوید: جمعی بر مباح بودن قصر در سفر کوتاه معتقد هستند. از علی علیه السلام روایت شده است که وی به قصد نخلیه خارج شد، پس ظهر را با دو رکعت بر آنان امامت کرد، سپس در همان روز رجعت نمود. عمرو بن دینار گوید: جابر بن زید به من گفت: در عرفه قصر کرد. و اما عامه­ فقهاء، قصر کردن در سفر کوتاه را جایز نمی­دانند و در خصوص حد آن دچار اختلاف هستند. اوزاعی گوید: عموم فقهاء می­گویند، مسیر یک روز کامل، و ما از این پیروی می­کنیم .

گفتم: سالم روایت کرد که عبدالله بن عمر در مسیر یک روز کامل قصر می­کرد. و محمد بن اسماعیل گوید: نبی اکرم یک روز و یک شب را سفر نامید، و مقصودش از آن، چیزی است که از نبی اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: برای زنی که به خدا و روز آخر ایمان دارد، جایز نیست که مسیر یک شبانه روزی را درحالی­که محرمی با او نیست سفر کند،... سپس سایر اخبار سابق را نقل کرده است.

و اما حدیث المقنع، در آن دلالتی است بر اینکه هر که چهار فرسخ سفر کند، اگر در همان روز برگردد، روزه را باز نمی­کند و در غیر این صورت قصر می­کند. و ممکن است حمل کردن آن بر اینکه برای سواره، برگشت قبل از زوال ممکن است، پس روزه می­گیرد؛ بر خلاف فرد سوار بر کشتی. و کلام در خصوص آن در کتاب روزه خواهد آمد،

ص: 15

إن شاء الله تعالی.

ثم اعلم أنه ورد فی کثیر من الروایات مسیرة یوم و اعتبره المحقق فی المعتبر و العلامة فی المنتهی و غیرهما و قیدوه بسیر الإبل السیر العام فیجوز التعویل علی کل منهما فی القصر و لو اعتبرت المسافة بهما و اختلفا فمنهم من اکتفی ببلوغ أحدهما و احتمل الشهید الثانی ره تقدیم السیر و ربما لاح من الذکری تقدیم التقدیر و لعله أقوی لأنه تحقیق و الآخر تقریب و إن کان الأول لا یخلو من قوة و الأحوط حینئذ فیما به الاختلاف الجمع.

ثم إنه نقل جماعة من الأصحاب اتفاق العلماء علی أن الفرسخ ثلاثة أمیال و هو مروی فی الأخبار

وَ أَمَّا الْمِیلُ فَقَدْ رَوَی الصَّدُوقُ (1)

مُرْسَلًا عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ أَلْفٌ وَ خَمْسُ مِائَةِ ذِرَاعٍ. و هو متروک و الظاهر أنه سقط من النساخ شی ء و یرشد إلیه أَنَّ فِی الْکَافِی (2) رُوِیَ: أَنَّهُ ثَلَاثَةُ آلَافٍ وَ خَمْسُ مِائَةٍ. فالظاهر سقوط الثلاثة من الفقیه و یؤیده أیضا أنه قال فی المعتبر و فی بعض أخبار أهل البیت ثلاثة آلاف و خمس مائة ذراع و قد قطع الأصحاب بأن قدره أربعة آلاف ذراع.

و فی الشرائع المیل أربعة آلاف ذراع بذراع الید الذی طوله أربعة و عشرون إصبعا تعویلا علی المشهور بین الناس أو مد البصر من الأرض و فیه إشعار بنوع تردد فی التفسیر المشهور و فی السرائر أسند ذلک إلی المسعودی فی مروج الذهب (3) و فی القاموس المیل قدر مد البصر و منار یبنی للمسافر أو مسافة من الأرض متراخیة بلا حد أو مائة ألف إصبع إلا أربعة آلاف إصبع أو ثلاثة أو أربعة آلاف ذراع بحسب اختلافهم فی الفرسخ هل هو تسعة آلاف بذراع القدماء أو اثنا عشر ألف ذراع بذراع المحدثین انتهی و منه یظهر وجه جمع بین المشهور و بین ما وقع فی روایة الکلینی بأن یکون

ص: 16


1- 1. الفقیه: ج 1 ص 286.
2- 2. الکافی ج 3 ص 432.
3- 3. ما بین العلامتین ساقط من الکمبانیّ.

ان شاء الله تعالی.

بدان که در بسیاری از روایات، مسیر یک روزه وارد شده است و محقق در المعتبر، علامه در المنتهی و غیر آن دو، آن را معتبر دانسته­اند و آن را به حرکت معمول شتر مقید ساخته­اند، پس اعتماد به هر یک از آن دو (تقدیر مسافت و مسیر یک روز) در قصر کردن جایز است و اگر مسافت به وسیله آن دو اعتبار شود و در آن دو اختلاف شود، پس برخی از آنان به رسیدن به یکی از آن دو اکتفا کرده­اند و شهید ثانی تقدیم مسیر یک روز را محتمل دانسته است و شاید از الذکری، مقدم بودن اندازه مسافت، نمایان است و شاید آن قوی­تر باشد زیرا آن تحقیقا است و دیگری تقریبا، هر چند که مورد اول خالی از قوت نیست و احوط در این حالت، در آنچه که مورد اختلاف است، جمع کردن است.

جمعی از اصحاب، اتفاق علما بر اینکه یک فرسخ سه میل است را نقل کرده­اند و این در اخبار روایت شده است. و اما در مورد میل، صدوق(1)

به طور مرسل از امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن هزار و پانصد ذراع است و این [نظر] متروک است و ظاهر این است که از جانب نسخه­پردازان چیزی حذف شده است، و اینکه در الکافی(2)

روایت کرده است که آن سه هزار و پانصد ذراع است، بر این مطلب دلالت می­کند. پس ظاهر، ساقط شدن سه از نسخه الفقیه است. و همچنین اینکه در المعتبر گفته است: و در برخی اخبار اهل بیت، سه هزار و پانصد ذراع است، مؤید آن است. و اصحاب قاطعانه بر این هستند که مقدار آن چهار هزار ذراع است.

و در الشرایع، یک میل چهار هزار ذراع با آرنج دستی است که طول آن بیست و چهار انگشت است - با تکیه بر قول مشهور بین مردم - یا به اندازه دامنه دید از زمین است و در آن اشاره­ای است به نوعی تردید در تفسیر مشهور. و در السرائر آن را به مسعودی در مروج الذهب اسناد داده است و در القاموس یک میل به اندازه دامنه دید است، و [دیدن] گلدسته­ای که برای مسافر بنا می­شود؛ یا مسافتی وسیع از زمین، بدون حد و اندازه؛ یا نود و شش هزار انگشت، یا سه یا چهار هزار ذراع است، بر اساس اختلافشان درباره فرسخ. آیا آن نه هزار با ذراع قدماست یا دوازده هزار ذراع با ذراع جدید پایان. و از آن وجهی روشن می­گردد که قول مشهور و آنچه که در روایت کلینی آمده است را تلفیق می­کند، به این صورت

ص: 16


1- الفقیه 1: 286.[1]
2- . الکافی 2 : 432[2]

الاختلاف مبنیا علی اختلاف الأذرع.

و قال أحمد بن محمد المقری فی المصباح المنیر المیل بالکسر فی کلام العرب مقدار مدی البصر من الأرض قاله الأزهری و المیل عند القدماء من أهل الهیئة ثلاثة آلاف ذراع و عند المحدثین أربعة آلاف ذراع و الخلاف لفظی فإنهم اتفقوا علی أن مقداره ستة و تسعون ألف إصبع و الإصبع ست شعیرات بطن کل واحد إلی ظهر الأخری و لکن القدماء یقولون الذراع اثنتان و ثلاثون إصبعا و المحدثون أربع و عشرون إصبعا فإذا قسم المیل علی رأی القدماء کل ذراع اثنتین و ثلاثین کان المتحصل ثلاثة آلاف ذراع و إن قسم علی رأی المحدثین أربعا و عشرین کان المتحصل أربعة آلاف ذراع و الفرسخ عند الکل ثلاثة أمیال انتهی.

و قدر الأکثر الشعیر بسبع شعرات من شعر البرذون و ضبط مد البصر فی الأرض بأنه ما یمیز به الفارس من الراجل للمبصر المتوسط فی الأرض المستویة و بالجملة الجمع بین هذه التقدیرات و العلم بحصول کل منها فی المسافات لا تخلو من عسر و إشکال و الأولی رعایة الاحتیاط فیما اشتبه من ذلک بالجمع بین القصر و التمام.

ثم اعلم أنه ذکر غیر واحد من الأصحاب أن مبدأ التقدیر من آخر خطة البلد فی المعتدل و آخر محلته فی المتسع عرفا و لم نطلع علی دلیله و قیل مبدأ التقدیر مبدأ سیره بقصد السفر و قالوا البحر کالبر و إن قطع المسافة فی ساعة واحدة لأن التقدیر بالأذرع کاف فی ثبوت الترخص قال فی المنتهی لا نعرف فی ذلک خلافا.

و لو تردد یوما فی ثلاثة فراسخ ذاهبا و جائیا فإن بلغ فی الرجوع إلی موضع الأذان و مشاهدة الجدران فالظاهر أنه لا خلاف فی عدم القصر و إن لم یبلغ فالمقطوع به فی کلام الأصحاب أنه لم یجز القصر و خالف فیه العلامة فی التحریر.

و الأول لعله أقوی إذ الظاهر من أخبار المسافة کون ذلک فی جهة واحدة

ص: 17

که اختلاف به سبب اختلاف ذراع است.

و احمد بن محمد مقری در المصباح المنیر گوید: میل با کسره در کلام عرب به میزان دامنه دید در زمین است، ازهری آن را گفته است. و میل نزد قدمای اخترشناسی سه هزار ذراع و نزد متأخرین چهار هزار ذراع است. و اختلاف لفظی است، زیرا آنان بر این اتفاق نظر دارند که اندازه آن نود و شش هزار انگشت است و یک انگشت شش جو است که هر کدام روی دیگری قرار گیرد. اما قدما می­گویند، یک ذراع سی و دو انگشت است و متأخرین می­گویند بیست و چهار انگشت، پس اگر میل بر اساس نظر قدما تقسیم شود، هر ذراع سی و دو انگشت است و نتیجه سه هزار ذراع می­باشد. و اگر بر اساس رأی متأخرین تقسیم شود، بیست و چهار است و نتیجه چهار هزار می­باشد و یک فرسخ نزد همه سه میل است، پایان.

و اغلب جوها را به اندازه هفت مو از قاطر تخمین زده­اند، و دامنه دید در زمین اینگونه ثبت شده است که آنچه که به وسیله آن، سواره از پیاده، برای انسانی با بینایی متوسط در زمین مسطح، از یکدیگر بازشناخته می­شود. و در کل، جمع کردن این فرض­ها و علم به حاصل شدن هر یک از آنها در مسافات، خالی از دشواری و اشکال نیست؛ و اولی، رعایت احتیاط با جمع کردن بین قصر و تمام در آنچه که از آن مشتبه است، می­باشد.

بدان که چند تن از اصحاب ذکر کرده­اند که مبدأ اندازه­گیری، عرفاً از آخرین محله شهر معمولی و آخرین محله آن در شهر بزرگ و وسیع است و بر دلیل آن اطلاعی نیافتیم. و گفته شده، مبدأ اندازه­گیری، مبدأ حرکت او به قصد سفر است. و گویند: دریا مانند خشکی است، هر چند که آن مسافت را در یک ساعت طی کند، زیرا اندازه­گیری با ذراع در اثبات ترخص کافی است. در المنتهی گوید: درباره آن اختلافی نمی­شناسیم.

و اگر روزی در سه فرسخ برای رفت و برگشت تردید کند، پس اگر در بازگشت به محل اذان و مشاهده دیوارها رسید، ظاهر این است که درباره عدم قصر کردن اختلافی نیست، و اگر به آن نرسد، امر قطعی در کلام اصحاب این است که قصر کردن جایز نیست، و علامه در التحریر با آن مخالفت کرده است.

و رأی اول شاید قوی­تر باشد، زیرا آنچه که از اخبار برمی­آید، بودن آن در یک جهت است.

ص: 17

و إنما اعتبرنا فی خصوص الأربعة الإیاب مع الذهاب للأخبار الکثیرة الدالة علیه فلا یتعدی عنه و إن أمکن أن یقال إذا ظهر بتلک الأخبار کون الإیاب محسوبا مع الذهاب فهو کاف فی ذلک.

و لو کان لبلد طریقان أحدهما یبلغ المسافة فإن سلک الأبعد لا لعلة الترخص قصر إجماعا و إن کان للترخص لا غیر فالمشهور أنه یقصر أیضا و قال ابن البراج یتم لأنه کاللاهی بصیده و هو کما تری.

و لو شک فی بلوغ المسافة القدر المعتبر فی القصر فالمقطوع به فی کلام الأصحاب أنه یتم و هو قریب و هل یجب الاعتبار مع الجهل بالبلوغ فیه وجهان و العدم أقوی.

«5»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سِتَّةٌ لَا یُقَصِّرُونَ الصَّلَاةَ الْجُبَاةُ الَّذِینَ یَدُورُونَ فِی جِبَایَتِهِمْ وَ التَّاجِرُ الَّذِی یَدُورُ فِی تِجَارَتِهِ مِنْ سُوقٍ إِلَی سُوقٍ وَ الْأَمِیرُ الَّذِی یَدُورُ فِی إِمَارَتِهِ وَ الرَّاعِی الَّذِی یَطْلُبُ مَوَاضِعَ الْقَطْرِ وَ مَنْبِتَ الشَّجَرِ وَ الرَّجُلُ یَخْرُجُ فِی طَلَبِ الصَّیْدِ یُرِیدُ لَهْوَ الدُّنْیَا وَ الْمُحَارِبُ الَّذِی یَقْطَعُ الطَّرِیقَ (1).

مقصد الراغب، عنه علیه السلام مرسلا: مثله.

«6»

الْخِصَالُ، جَعْفَرُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْکُوفِیُّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: سَبْعَةٌ لَا یُقَصِّرُونَ الصَّلَاةَ الْجَابِی الَّذِی یَدُورُ فِی جِبَایَتِهِ ثُمَّ ذَکَرَ نَحْواً مِمَّا مَرَّ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ وَ الرَّاعِی وَ الْبَدَوِیُّ الَّذِی یَطْلُبُ وَ الرَّجُلُ الَّذِی یَطْلُبُ الصَّیْدَ یُرِیدُ بِهِ وَ فِی آخِرِهِ یَقْطَعُ السُّبُلَ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِ

ص: 18


1- 1. تفسیر القمّیّ: 137.
2- 2. الخصال ج 1 ص 37.

و فقط در مورد چهار فرسخ، رفت و برگشت را لحاظ کردیم، به دلیل اخبار بسیاری که بر آن دلالت دارند، پس از آن فراتر نمی­رود. هر چند که ممکن است گفته شود: اگر به حساب آوردن رفت و برگشت، با آن اخبار روشن گردد، در این­باره کافی است.

و اگر شهری دو راه داشته باشد که یکی از آن دو به حد ترخص می­رسد، اگر او نه برای ترخص، راه دورتر را طی کند، به اجماع قصر می­کند، و اگر فقط برای ترخص باشد نه چیز دیگر، پس مشهور این است که باز هم قصر می­کند. و ابن براج گوید، کامل ادا می­کند؛ زیرا او مانند فردی است که برای تفریح به شکار رفته. و اشکال این سخن واضح است.

و اگر در رسیدن مسافت به میزان معتبر در قصر شک کند، پس امر قطعی در کلام اصحاب این است که او کامل ادا می­کند، و آیا در صورت جهل به رسیدن به آن میزان، تحقیق کردن واجب است؟ درباره آن دو وجه وجود دارد و عدم وجوب قوی­تر است .

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: شش تن نماز را قصر نمی­کنند: مأمورین اخذ مالیات که در جمع­آوری در حرکت هستند، تاجری که در تجارت خود از بازاری به بازار دیگری در حرکت است، امیری که در امارت خویش می­گردد، و چوپانی که در پی جاهای بارانی و محل رویش درختان است، و مردی که در پی صید به قصد لهو و لعب دنیا خارج می­شود، و محاربی که راهزنی می­کند.(1)

مقصد الراغب: نظیر این روایت به صورت مرسل از امام علیه السلام روایت شده است.

روایت6.

الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: هفت تن نماز را کوتاه نمی­کنند: مأمور اخذ مالیات که برای وصول آن در گردش است،... سپس نظیر آنچه که گذشت را ذکر نمود، با این تفاوت که او گفته است: و چوپان و بادیه­نشینی که طلب می­کند... و مردی که در پی صید است درحالی­که به وسیله آن در پی خوش­گذرانی دنیاست. - و در پایان آن گوید - راهزنی می­کند.(2)

و نیز از الخصال:

ص: 18


1- تفسیر قمی: 137.[1]
2- الخصال 1 : 37.[2]

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَمْسَةٌ یُتِمُّونَ فِی سَفَرٍ کَانُوا أَوْ فِی حَضَرٍ الْمُکَارِی وَ الْکَرِیُّ وَ الْأَشْتَقَانُ وَ هُوَ الْبَرِیدُ وَ الرَّاعِی وَ الْمَلَّاحُ لِأَنَّهُ عَمَلُهُمْ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْکُمُنْدَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعَةٌ یَجِبُ عَلَیْهِمُ التَّمَامُ فِی سَفَرٍ کَانُوا أَوْ فِی حَضَرٍ الْمُکَارِی وَ الْکَرِیُّ وَ الْأَشْتَقَانُ وَ الرَّاعِی لِأَنَّهُ عَمَلُهُمْ قَالَ الصَّدُوقُ ره الْأَشْتَقَانُ الْبَرِیدُ(2).

تفصیل و تبیین

اعلم أن المشهور بین الأصحاب وجوب الإتمام علی المسافر الذی سفره أکثر من حضره و هذا التعبیر شائع فی ألسنة الفقهاء و لم یرد فی الأخبار هذا اللفظ بل إنما ورد فیها وجوب الإتمام علی جماعة مخصوصة عملهم و صناعتهم السفر(3) و لذا

ص: 19


1- 1. الخصال ج 1 ص 145.
2- 2. الخصال ج 1 ص 120.
3- 3. ظاهر قوله عزّ و جلّ:« وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ» أن المراد هو المسافر الذی یکون له مقصد وراء المسافة یجد و یجهد و یضرب حتّی یصل الی مقصده ذلک من متجر او ضیاع او صلة رحم او غیر ذلک کما قال عزّ و جلّ:« وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ و آخَرُونَ( یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ)، یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فاذا کان المقصد وراء المسافة، یدخل المسافر تحت الآیة الکریمة فیوضع عنه الرکعات المسنونة، سواء کانت داخل الفرض أو خارجه، علی ما عرفت من قوله تعالی:« إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا» لئلا یجتمع علی المسافر مشقة سبحتین، و أمّا إذا کان المقصد مع المسافر لا یزال عنه، لم یدخل تحت الآیة الکریمة حتّی یسقط عنه الرکعات المسنونة. و هذا کالذی اختار السفر لاجل التنزّه أو السیاحة او الصید الحلال، یکون نفس السفر مقصدا له لا یفرق عنده ما وراء المسافة ممّا هو دونها، فلیس له جد فی الذهاب فی الأرض و لا الاسراع فی المسیر لا بضرب الاقدام و لا بضرب الآباط بل یطلب المواضع النزهة کلما وجد بغیته أقام فیها یوما أو یومین أو ساعة و ساعتین علی قدر نشاطه و فرحه، و کلما رأی صیدا تبعه و تعاقبه لیدرکه سواء أنجد أو أغار، شرق أو غرب، ذهب أمامه أو رجع خلفه و ان کان من أول السیاحة عازما علی الذهاب فی أکثر من المسافة الشرعیة. نعم إذا کان غرضه من التفرج و الصید مباحا أو مندوبا و کان الموضع الذی یریده للتنزّه أو الصید ما وراء المسافة الشرعیة، دخل فی القسم الأوّل و شمله حکم الآیة الکریمة و سنتها، لانه قصد المسافة لمقصد هو ما وراءها، فیقصر فی المسافة و یتم فی البساتین و المتنزهات و النخجیرات و أماکن السیاحة. و من القسم الثانی الاعراب و الاکراد الذین بیوتهم معهم لم یختاروا لتعیشهم موطنا بعد، فلا یتفاوت لهم بلد من بلد آخر. بل کل بلد موطن لهم، و کل منزل أناخوا فیه رحالهم کان منزلهم، فمقصدهم معهم لا ینفک عنهم، الا الذین لهم طول السنة سفرتان فقط سفرة الی القر و سفرة الی الصر، یتمون فی القر و الصر و یقصرون ما بینهما. و من القسم الثانی التاجر الذی یطوف و تجارته معه لم یختر سوقا معینا لتجارته، بل یدور من سوق الی سوق و من قریة الی اخری فمقصده معه لا یزول عنه، و ان کان مجموع أسواقه یبلغ حدّ المسافة، الا إذا کان بین سوق و سوق مسافة کاملة یقصر فیها و اذا بلغ منزله أعنی سوق تجارته أتم. و من القسم الثانی الراعی الذی یرعی مواشیه یطلب منابع الشیح و مواضع القطر کلما رأی نبتا حصل فی مقصده و أقام حتّی یستوفیه، فهو قاصد لنفس السفر لیس له مقصد ما وراءها یطلبه و یجد فی طلبه، یتم صلواته، الا إذا ابتلی بمفازة لا نبت فیها و طول المسافة یبلغ المسافة الشرعیة، یقصر طی سفره هذا حتّی یجوز المفازة و یبلغ منبتا آخر یرعی فیه. و من القسم الثانی الجمال و الملاح و البرید و المکاری و أمثالهم، حیث کان نفس السفر و طی المسافة مقصدا لهم لیس لهم بعد تمام المسافة مقصد: و بعد ما بلغ المسافرون مقصدهم و اشتغلوا بما أهمهم، فرغ هؤلاء من مقصدهم و ما أهمهم، فهم طول المسافة فی تجارتهم و کسبهم بل و منازلهم، کأنهم استوطنوا المسالک و اختاروها سوقا لهم یدورون من سوق الی سوق و کل سوق فیه مقصدهم و تجارتهم، الا إذا جد بهم السیر خوفا من لص أو طوفان أو سبع أو سیل فحینئذ یشملهم الآیة الکریمة،« إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ» علی ما عرفت من ظاهر معناها، فیقصرون حین جدهم بین المنزلین لئلا یجتمع علیهم سبحتان. و من القسم الثانی المالکون للضیاع و العقار أو البساتین أو النخلات یطوفون بینها لاصلاحها و مرمة معاشهم، فإذا کان بین نخلة و نخلة أو بستان و آخر، أو ضیعة و اخری مسافة شرعیة کان مقصدهم فی السفر و الضرب فی الأرض ما وراء المسافة فیقصرون، و إذا کانت متقاربة لیس بینها مسافة شرعیة، کان مقصدهم دون المسافة و خرجوا عن الآیة الکریمة و أتموا، و ان بلغت مجموع ذهابهم ذلک حدّ المسافة الشرعیة، فانهم کلما حصلوا فی واحد من تلک الضیاع و العقار أو النخلات کانوا فی منزلهم و مقصدهم، و لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم.

امام صادق علیه السلام فرمود: پنج تن در سفر باشند یا در حضر، کامل ادا می­کنند: چهارپادار، اجاره­دهنده چهارپا، پستچی، چوپان و دریانورد، زیرا آن پیشه آنهاست.(1)

و نیز از الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: واجب است که چهار تن، در سفر باشند یا در حضر، به صورت کامل ادا کنند: چهارپادار، کرایه­دهنده چهارپا، پستچی و چوپان، زیرا آن پیشه آنهاست.

صدوق گوید: «اشتقان» پستچی است.(2)

تفصیل و تبیین

بدان که مشهور بین اصحاب، وجوب ادای کامل بر مسافری است که سفرش بیشتر از حضر و اقامت اوست. و این تعبیر در لسان فقهاء شایع است، و در اخبار این لفظ وارد نشده است، بلکه در آنها فقط وجوب ادای کامل بر جماعت مخصوصی که کار و پیشه آنان سفر است وارد شده است و لذا

ص: 19


1- الخصال 1: 145.[3]
2- الخصال 1 : 120.[4]

أول جماعة کلامهم بهذا المعنی و الظاهر قصر الحکم علی الجماعة المذکورین فی تلک الأخبار و ظاهر ابن أبی عقیل القول بوجوب التقصیر علی کل مسافر و الأول أقوی لما مضی من الأخبار و غیرها.

و الکری فسره أکثر اللغویین بالمکاری و یحتمل تخصیص الکری بالجمال

ص: 20

جمعی کلام آنان را به این معنی تأویل نموده­اند، و ظاهر، منحصر بودن حکم بر جماعت مذکور در آن اخبار است و ظاهر ابن ابوعقیل، قائل شدن به وجوب قصر کردن بر هر مسافر است؛ و رأی اول به دلیل آنچه که از اخبار و غیر آن گذشت قوی­تر است.

و اکثر لغویان «کری» را به «مکاری» تفسیر نموده­اند و مختص بودن کری به شتربان

ص: 20

و المکاری بغیره أو تعمیم المکاری و تفسیر الکری بمن یکری نفسه للسفر کالبرید قال فی الذکری المراد بالکری فی الروایة المکتری و قال بعض أهل اللغة قد یقال الکری علی المکاری و الحمل علی المغایرة أولی بالروایة لتکثر الفائدة و لأصالة عدم الترادف انتهی. و لعل مراده بالمکتری من یکری نفسه و قیل الذی یأخذ الکری من المکاری

ص: 21

و مکاری به غیر او، یا تعمیم دادن مکاری، و تفسیر کری به کسی­که خود را برای سفر کرایه می­دهد، مانند پستچی، محتمل است. در الذکری گوید: مقصود از کری در این روایت، اجاره­دهنده است و برخی از اهل لغت گویند، گاه کری بر مکاری گفته می­شود، و حمل کردن بر مغایر بودن، برای افزون شدن فایده و اصل بودن عدم ترادف، با روایت مناسب­تر است، پایان.

و شاید مقصود او از «مکتری» کسی است که خودش را اجاره می­دهد. و گفته شده: کسی که کرایه را از چهارپادار

ص: 21

أو من صاحب المتاع و یکون دائما مع المکاری ملازما له.

و الأشتقان سمعنا من مشایخنا أنه معرب دشتبان أی أمین البیادر یذهب من بیدر إلی بیدر و لا یقیم مکانا واحدا و فسره الصدوق بالبرید قال فی المنتهی الأشتقان هو أمین البیدر ذکره أهل اللغة و قیل البرید.

و قال فی النهایة فی الحدیث إنی لا أحبس البرد قال الزمخشری البرد یعنی ساکنا جمع برید و هو الرسول و البرید کلمة فارسیة یراد بها فی الأصل البغل و أصلها بریدة دم أی محذوف الذنب لأن بغال البرید کانت محذوفة الأذناب کالعلامة لها فأعربت و خففت ثم سمی الرسول الذی یرکبه بریدا و المسافة التی بین السکتین بریدا.

و السکة موضع کان یسکنه الفیوج المرتبون من بیت أو قبة أو رباط و کان یرتب فی کل سکة بغال و کان بعد ما بین السکتین فرسخا و قیل أربعة و منه الحدیث لا تقصر الصلاة فی أقل من أربعة برد و هی ستة عشر فرسخا و الفرسخ ثلاثة أمیال و المیل أربعة آلاف ذراع انتهی.

و یستفاد من تعلیل روایة ابن أبی عمیر(1)

أن کل من کان السفر عمله و صنعته یجب علیه الإتمام

وَ فِی رِوَایَةِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ(2)

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَلَّاحِینَ وَ الْأَعْرَابِ هَلْ عَلَیْهِمْ تَقْصِیرٌ قَالَ لَا بُیُوتُهُمْ مَعَهُمْ. فیستفاد منها أن کل من شأنه أن یتحرک مع بیته و رحله فعلیه التمام.

فالظاهر أن المرجع فی هذا الباب إلی صدق اسم المکاری و الملاح و أمثالهم عرفا و کذا صدق کون السفر عمله کاف فی وجوب الإتمام و بهذا قطع العلامة و الشهید لکنه قال فی الذکری و ذلک إنما یحصل بالسفرة الثالثة التی لم یتخلل قبلها إقامة تلک العشرة أی العشرة المنویة فی غیر بلده و مطلقا فی بلده و اعتبر ذلک

ص: 22


1- 1. یعنی خبر الخصال المتقدم تحت الرقم 6.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 122.

یا از صاحب کالا می­گیرد و دائماً به همراه چهارپادار و ملازم اوست.

و «اشتقان»، از مشایخمان شنیدیم که آن معرب دشتبان یعنی امین زمین­های خرمن کوبی است که از زمینی به زمین دیگر می­رود و در یک مکان ساکن نمی­شود؛ و صدوق آن را به پست تفسیر نموده است. در المنتهی گوید: اشتقان همان امین زمین خرمن کوبی است، اهل لغت این را ذکر کرده­اند و گفته شده، پستچی است.

در النهایه در حدیثی گوید، من برد را حبس نمی­کنم. زمخشری گوید: برد در حالت ساکن، جمع برید است که به معنی پیام رسان است و برید کلمه­ای فارسی است که در اصل، استر از آن قصد شده است و اصل آن بریده دم است، زیرا استران پست به عنوان علامتی برای آنان، بریده دم بودند. پس این واژه معرب شد و تخفیف یافت، سپس پیام رسانی که بر آن سوار می­شد و مسافتی که بین دو منزل بود، برید نامیده شد. و «سکّه» محلی است از قبیل خانه، قبه، کاروانسرا، که پیام رسانان آماده در آن ساکن می­شدند و در هر سکّه­ای استرانی مهیا می­شد، و فاصله بین دو سکّه یک فرسخ بود و گفته شده چهار فرسخ. و از آن حدیث است که نماز در کمتر از چهار برید که همان شانزده فرسخ است قصر نمی­شود و یک فرسخ سه میل، و یک میل چهار هزار ذراع است، پایان.

و از تعلیل روایت ابن ابوعمیر(1)

استفاده می­شود که هرکسی­که سفر کار و پیشه او باشد، تمام خواندن بر او واجب است، و در روایت اسحاق بن عمار(2) گوید: از او درباره ملاحین و بادیه­نشینان سئوال کردم که آیا قصر کردن بر آنان واجب است؟ فرمود: خیر، خانه­هایشان همراه آنان است. پس از آن استفاده می­شود که هر کسی که موقعیتش این باشد که به همراه خانه و اثاثیه­اش حرکت کند، پس بر او واجب است که تمام بخواند.

پس ظاهر این است که مرجع در این باب، صدق اسم مکاری، ملاّح و امثال آن در عرف است. و همچنین صدق اینکه سفر کار او باشد، برای وجوب اتمام بر او کافی است. و علامه و شهید به آن رأی قطعی داده­اند، اما در الذکری گوید: و آن فقط با سفر سومی که قبل از آن، با اقامت آن ده روز، یعنی ده روزی که در غیر شهر خود نیت اقامت کند و مطلقا با اقامت در شهر خود مختل نشود، محقق می­شود، ص: 22


1- الخصال در شماره 6. یعنی خبر پیشین .[1]
2- التهذیب 1 : 122.[2]

جماعة من الأصحاب و اعتبر ابن إدریس فی غیر صاحب الصنعة ثلاث دفعات و قال إن صاحب الصنعة من المکارین و الملاحین یجب علیهم الإتمام بنفس خروجهم إلی السفر لأن صنعتهم تقوم مقام من لا صنعة له ممن سفره أکثر من حضره و استقرب فی المختلف الإتمام فی الثانیة إذا لم یقیموا بعد الأولی مطلقا و لیس لهذه التعلیلات مستند یصح التعویل علیه غیر ادعاء دلالة العرف علیه.

و إذ قد عرفت أن الحکم فی الأخبار لیس معلقا علی الکثرة بل علی مثل المکاری و الجمال و من اتخذ السفر عمله أو من کان بیته معه وجب أن تراعی هذه الأسماء عرفا فلو فرض عدم صدق الاسم بمرات کثیرة لم یتعلق حکم الإتمام.

ثم اعلم أن أکثر الأصحاب قطعوا بأنه یشترط فی إتمام هؤلاء أن لا یقیموا فی بلدهم عشرة أیام وَ احْتَجُّوا بِمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُکَارِی إِنْ لَمْ یَسْتَقِرَّ فِی مَنْزِلِهِ إِلَّا خَمْسَةَ أَیَّامٍ وَ أَقَلَّ قَصَّرَ فِی سَفَرِهِ بِالنَّهَارِ وَ أَتَمَّ بِاللَّیْلِ وَ عَلَیْهِ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ إِنْ کَانَ لَهُ مُقَامٌ فِی الْبَلَدِ الَّذِی یَذْهَبُ إِلَیْهِ عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ أَکْثَرَ قَصَّرَ فِی سَفَرِهِ وَ أَفْطَرَ.

و هذه الروایة فی سندها جهالة(2) و ما تضمن من الاکتفاء فی التقصیر نهارا بأقل من خمسة أیام متروک بین الأصحاب و مقتضاها إقامة العشرة فی البلد الذی یذهب إلیه و هو غیر ما اعتبروه من الإقامة فی بلدهم و مع ذلک فالحکم فیه مختص بالمکاری و لذا احتمل المحقق فی المعتبر اختصاص الحکم بالمکاری و نقل فی الشرائع قولا بذلک هو مجهول القائل.

و عبارة الحدیث تحتمل احتمالا آخر و هو أن یکون المراد إن کان له إرادة المقام فی البلد الذی یذهب إلیه قصر فی سفره إلی ذلک البلد بل هو أظهر(3) و هو

ص: 23


1- 1. التهذیب ج 1 ص 315.
2- 2. یرید اهمال إسماعیل بن مرار، و قد عرفت أن الاهمال غیر الجهالة.
3- 3. و لعلّ المراد أن المکاری قد یکون مع کریه قاصدا للمسافة لغیرها، کالذی له حاجة ببعض البلدان فیکری دوابه الی هذا البلد لیفوز بالحسنیین کالحاج الذی یبتغی فی سفره فضل اللّه عزّ و جلّ. و ذلک بعد حمل المقام فی الروایة علی المقام لمقصد خاصّ أو رفع حاجة تخصه، و لذلک یقیم أکثر من خمسة أیّام کالمقام عشرة لزیارة، فیقصر فی سفره ذلک، لانه کأحد المسافرین، و أمّا إذا لم یستقر فی المنزل و المقصد الا ثلاثة أیّام یرید بذلک راحة جماله و رفع التعب عنها و اشتراء علوفتها، فالظاهر أنّه قصد المسافة تجارة، فیتم صلاته و یصوم شهر رمضان، و هکذا نقول فیما سیأتی من الروایات.

و جمعی از اصحاب آن را معتبر دانسته­اند. و ابن ادریس در غیر صاحب پیشه، سه مرتبه را معتبر دانسته است و گوید: بر پیشه­وران نظیر چهارپاداران و ملاحین، با صرف خروج آنان برای سفر، ادای کامل واجب است، زیرا پیشه آنان مانند کسی است که سفرش بیشتر از اقامتش است و جز آن، پیشه­ای برای او نیست. و علامه در المختلف، اتمام در حالت دوم را محتمل دانسته است، اگر بعد از دفعه نخست، مطلقاً اقامت نکنند. و این تعلیلات استنادی ندارد که اعتماد کردن به آن صحیح باشد، جز ادعای دلالت عرف بر آن .

و چون دانستنی که حکم در اخبار منوط به کثرت نیست بلکه بر نظیر مکاری و شتربان و هر کسی­که سفر را به عنوان پیشه خود اتخاذ کند یا کسی­که منزل او با او همراه است منوط است، واجب است که این اسماء عرفاً رعایت شود، پس اگر عدم صدق اسم بر دفعات بسیار فرض گردد، حکم اتمام تعلق نمی­گیرد.

پس بدان که اغلب اصحاب قاطعانه بر این هستند که در ادای کامل این افراد، شرط است که ده روز در شهر خود اقامت نکنند و آنچه که شیخ از عبدالله بن سنان(1) از امام صادق علیه السلام روایت کرده است را به عنوان حجت اقامه کرده­اند که فرمود: مکاری اگر در منزلش فقط پنج روز یا کمتر مستقر شود، در سفرش در طول روز قصر می­کند و در شب کامل ادا می­کند و روزه ماه رمضان بر او لازم است. اگر در شهری که به آن می­رود ده روز و بیشتر اقامت کند، در سفرش قصر می­کند و روزه را افطار می­کند.

و در سند این روایت ابهامی(2)

است و آنچه که درباره اکتفا به قصر کردن در روز، به کمتر از پنج روز دربردارد، بین اصحاب متروک است، و اقتضای آن اقامت ده روزه در شهری است که به آن می­رود، و این غیر از چیزی است که درباره اقامت در شهرشان معتبر دانسته­اند. و با وجود این، پس حکم درباره آن مختص مکاری است و لذا محقق در المعتبر، اختصاص حکم به مکاری را محتمل دانسته است و در شرایع، قولی در خصوص آن را نقل نموده است که قائل آن مجهول است.

و عبارت حدیث احتمال دیگری را در بر دارد و آن اینکه مقصود این باشد که او اگر قصد اقامت در شهری که به آن می­رود را دارد، در سفرش به آن شهر قصر می­کند و حتی این بهتر است و ص: 23


1- التهذیب 1: 315.[1]
2- منظور او، اهمال اسماعیل بن مرار است و دریافته­ای که اهمال غیر از جهالت است..[2]

خلاف مقصودهم و هذه الروایة أوردها الصدوق بطریق صحیح عن ابن سنان (1)

و متنه مغایر لما أورده الشیخ فإنه قال المکاری إذا لم یستقر فی منزله إلا خمسة أیام أو أقل قصر فی سفره بالنهار و أتم صلاة اللیل و علیه صوم شهر رمضان فإن کان له مقام فی البلد الذی یذهب إلیه عشرة أیام أو أکثر و ینصرف إلی منزله و یکون له مقام عشرة أیام أو أکثر قصر فی سفره و أفطر.

و الظاهر أن فی روایة الشیخ سقطت هذه الفقرة و مقتضی هذه الروایة اعتبار إقامة العشرة فی المنزل الذی یذهب إلیه أیضا و القول به غیر معروف بین الأصحاب إلا أن العمل بمقتضی هذه الروایة الصحیحة غیر بعید.

و استوجه ذلک بعض أفاضل المتأخرین و لم یعتن بمخالفة المشهور

وَ مُرْسَلَةُ یُونُسَ (2)

أَیْضاً تَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ حَیْثُ قَالَ علیه السلام: أَیُّمَا مُکَارٍ أَقَامَ فِی مَنْزِلِهِ أَوْ فِی الْبَلَدِ الَّذِی یَدْخُلُهُ أَکْثَرَ مِنْ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَعَلَیْهِ التَّقْصِیرُ. لکنها تدل علی الاکتفاء بأحدهما و یمکن حمل الخبر الأول علیه و المسألة محل إشکال و قل مکار لا یقیم فی بلده

ص: 24


1- 1. الفقیه ج 1 ص 281.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 414، و لفظه:« أیما مکار أقام فی منزله أو فی البلد الذی یدخله أقل من مقام عشرة أیّام وجب علیه الصیام و التمام أبدا، و ان کان مقامه فی منزله أو فی البلد الذی یدخله أکثر من عشرة أیّام فعلیه التقصیر و الإفطار».

بر خلاف مقصود آنان است. و صدوق این روایت را از طریقی صحیح از ابن سنان(1)

وارد کرده است و متن او با آنچه که شیخ آورده است مغایر است؛ زیرا او گوید: مکاری زمانی­که در منزلش فقط پنج روز یا کمتر مستقر نباشد، در سفرش در روز قصر می­کند و در شب کامل ادا می­کند، و روزه ماه رمضان بر او واجب است؛ پس اگر در شهری که به آن می­رود، ده روز یا بیشتر اقامت داشته باشد و به منزلش برگردد و ده روز یا بیشتر در آنجا بماند، در سفرش قصر می­کند و روزه را افطار می­کند.

و ظاهر این است که در روایت شیخ این بخش افتاده است و اقتضای این روایت، معتبر بودن اقامت ده روزه در منزلی نیز که به آن می­رود، می­باشد؛ و رأی دادن به آن بین اصحاب غیر معروف است، جز اینکه عمل کردن به اقتضای این روایت صحیح، بعید نیست.

برخی افاضل متأخر آن را موجه دانسته­اند و به مخالفت با رأی مشهور اعتنا نکرده­اند. و مرسله یونس نیز بر آن دلالت دارد، از آنجا که امام علیه السلام فرمود: هر مکاری­ای که در منزل خود یا در شهری که در آن وارد می­شود بیش از ده روز اقامت کند، قصر کردن بر او واجب است. اما آن بر اکتفا کردن به یکی از آن دو دلالت دارد. و حمل کردن خبر اول بر آن ممکن است، و این مسئله محل اشکال است و کم است که مکاری در شهر خود یا در شهری که به آن می­رود، ده روز اقامت نکند.

ص: 24


1- الفقیه 1: 281.[3]

أو فی البلد الذی یذهب إلیه عشرة أیام.

و قال فی المدارک ظاهر الأصحاب الاتفاق علی أن إقامة العشرة أیام فی البلدة قاطعة لکثرة السفر و موجبة للقصر و الظاهر أنه محل للاحتیاط و ألحق الفاضلان و من تأخر عنهما بإقامة العشرة فی البلد العشرة المنویة فی غیر بلده و هو حسن بحمل العشرة

فی روایة یونس علی المنویة للإجماع المنقول علی عدم تأثیر غیر المنویة و ألحق الشهید العشرة الحاصلة بعد التردد ثلاثین و فی التردد ثلاثین خلاف و الأقرب عدم الإلحاق کما اختاره الشهیدان.

و متی وجب القصر علی کثیر السفر بإقامة العشرة ثم سافر مرة ثانیة بدون إقامة فالأظهر وجوب الإتمام علیه مع بقاء الاسم کما صرح به ابن إدریس و غیره و اعتبر فی الذکری المرة الثالثة و هو ضعیف.

و أما إقامة الخمسة فذهب الشیخ و ابن البراج و ابن حمزة إلی أنه یتم صلاة اللیل خاصة للروایة المتقدمة و المشهور أنه لا تأثیر لذلک أصلا و أجیب عن الروایة بأنها متروکة الظاهر فإنها تتضمن المساواة بین الخمسة و الأقل منها و الأقل یصدق علی یوم و بعض یوم و لا قائل به مع أنها معارضة بقوله فی صحیحة معاویة بن وهب (1) هما واحد إذا قصرت أفطرت و إذا أفطرت قصرت.

و مال بعض أفاضل المتأخرین إلی العمل به و أول الخبر بأن المراد إثبات الحکم المذکور لمن أقام خمسة أحیانا و أقل منه أحیانا أو بأن المراد بالأقل ما قارب الخمسة و ظاهر الصدوق العمل به و عدم الاشتهار بین المتأخرین غیر ضائر.

و ربما یحمل الخبر علی التقیة لأن الشافعی و جماعة کثیرة من العامة ذهبوا إلی الاکتفاء للإتمام بإقامة أربعة أیام سوی یوم القدوم و الخروج و ذهب جماعة منهم إلی احتساب الیومین و فیه تأمل و المسألة مشکلة و لعل الاحتیاط

ص: 25


1- 1. الفقیه ج 1 ص 280.

و در المدارک گوید: ظاهر اصحاب، توافق بر این است که اقامت ده روزه در شهر قطع­کننده، کثرت سفر و واجب­کننده قصر است. و ظاهر این است که آن محل احتیاط است. و فاضلان و متأخرین پس از آن دو به اقامت ده روزه در شهر، قصد اقامت ده روزه در غیر شهر خود را ملحق ساخته­اند و آن با حمل کردن ده روز در روایت یونس بر [اقامت] نیت شده، خوب است، به دلیل اجماع منقول بر عدم تأثیر اقامت بدون نیت. و شهید ده روز حاصل شده بعد از تردید را به سی [روز] ملحق ساخته است و در تردید سی روز اختلافی است و محتمل­تر عدم الحاق است، چنانکه شهیدین آن را اختیار کرده­اند.

و هر گاه بر فرد کثیر السفر با اقامت ده روزه قصر واجب شود، سپس بار دوم بدون اقامت سفر کند، پس اظهر در صورت بقای اسمِ[کثیر السفر]، وجوب اتمام بر اوست، چنانکه ابن ادریس و دیگران به آن تصریح کرده­اند و در الذکری بار سوم را معتبر دانسته است و آن ضعیف است .

و اما اقامت پنج روزه، شیخ، ابن براج و ابن حمزه بر این هستند که او فقط نمازهای شب را کامل ادا می­کند - به دلیل روایت پیشین - و مشهور این است که آن اصلاً تأثیری ندارد. و به روایت اینگونه پاسخ داده شده است که ظاهر آن متروک است، پس آن متضمن مساوات بین پنج روز و کمتر از آن است، و کمتر بر یک روز و نصف روز صدق می­کند و کسی قائل به آن نیست، علاوه بر این­که این مخالف سخن او در صحیحه معاویۀ بن وهب است که گفته است: آن دو یکی است، هر گاه قصر نمودی روزه را باز می­کنی و هر گاه روزه را باز کردی قصر می­کنی.

و برخی از افاضل متأخرین به عمل کردن به آن تمایل یافته­اند، و خبر را اینگونه تأویل کرده­اند که مقصود اثبات حکم مذکور برای کسی است که گاه پنج روز و گاه کمتر از آن اقامت می­کند، یا اینکه مقصود از کمتر، چیزی است که نزدیک پنج است، و ظاهر صدوق عمل کردن به آن است، و عدم اشتهار بین متأخرین ضرری ندارد.

و چه بسا این خبر بر تقیه حمل شود، زیرا شافعی و جمع بسیاری از عامه به اکتفا کردن برای اتمام به اقامت چهار روزه، غیر از روز ورود و روز خروج معتقد هستند و جمعی از آنان به احتساب این دو روز معتقد هستند و در آن تأملی است و مسئله مشکل است، و شاید احتیاط

ص: 25

فی الجمع.

«7»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام:(1) فِی الرَّجُلِ یَخْرُجُ مُسَافِراً قَالَ یُقَصِّرُ إِذَا خَرَجَ مِنَ الْبُیُوتِ (2).

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ حَمَّادٍ(3) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُسَافِرُ یُقَصِّرُ حَتَّی یَدْخُلَ الْمِصْرَ(4).

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِذَا سُمِعَ الْأَذَانُ أَتَمَّ الْمُسَافِرُ(5).

«8»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَمِعْتُ بَعْضَ الزُّرَارِیِّینَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ لَهُ بِالْکُوفَةِ دَارٌ وَ عِیَالٌ فَیَخْرُجُ وَ یَمُرُّ بِالْکُوفَةِ

یُرِیدُ مَکَّةَ لِیَتَجَهَّزَ مِنْهَا وَ لَیْسَ مِنْ رَأْیِهِ أَنْ یُقِیمَ أَکْثَرَ مِنْ یَوْمٍ أَوْ یَوْمَیْنِ قَالَ یُقِیمُ فِی جَانِبِ الْکُوفَةِ وَ یُقَصِّرُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ جَهَازِهِ وَ إِنْ هُوَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَلْیُتِمَّ الصَّلَاةَ(6).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ لَهُ بِهَا دَارٌ وَ أَهْلٌ وَ مَنْزِلٌ وَ یَمُرُّ بِهَا وَ إِنَّمَا هُوَ یَخْتَلِفُ لَا یُرِیدُ الْمُقَامَ وَ لَا یَدْرِی مَا یَتَجَهَّزُ یَوْماً أَوْ یَوْمَیْنِ قَالَ یُقِیمُ فِی جَانِبِهَا وَ یُقَصِّرُ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَإِنْ دَخَلَ أَهْلَهُ قَالَ عَلَیْهِ التَّمَامُ (7).

ص: 26


1- 1. فی المطبوع من المصدر: عن أبی جعفر علیه السلام.
2- 2. المحاسن: 370.
3- 3. ما بین العلامتین ساقط من ط الکمبانیّ موجود فی نسخة الأصل.
4- 4. المحاسن: 371.
5- 5. المحاسن: 371.
6- 6. قرب الإسناد: 100 ط نجف.
7- 7. قرب الإسناد: 105 ط نجف.

جمع کردن باشد.

روایت7.

محاسن: امام صادق علیه السلام(1)

درباره مردی که برای سفر خارج می­شود فرمود: زمانی­که از خانه­ها خارج شد، قصر می­کند.(2)

و نیز محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: مسافر زمانی­که وارد شهر شود، قصر می­کند.(3)

و نیز محاسن: امام علیه السلام فرمود: مسافر زمانی­که اذان را بشنود، نماز را تمام می­خواند.(4)

روایت8.

قرب الإسناد: علی بن رئاب گوید: شنیدم شخصی از خاندان زراره از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال کرد که از اهالی کوفه است و در بصره است و در کوفه دارای خانه و خانواده است، پس خارج می­شود درحالی­که قصد مکه را دارد. بر کوفه گذر می­کند تا در آن وسایل لازم را فراهم کند و در نظر ندارد که بیش از یک یا دو روز اقامت کند. فرمود: در گوشه­ای از کوفه اقامت کند و تا زمانی­که از تهیه لوازم فارغ شود قصر کند؛ و اگر وارد منزلش شود، پس باید نماز را کامل ادا کند.(5)

و نیز از قرب الإسناد: عبدالله بن بکیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که در بصره است و خود از اهالی کوفه است و در آن دارای خانه و خانواده و منزل است و بر آن گذر می­کند و فقط رفت و آمد می­کند و قصد اقامت ندارد. و نمی­داند آماده شدنش یک روز است یا دو روز؟ فرمود: در گوشه­ای از آن اقامت کند و قصر کند. ادامه داد: به او عرض کردم: پس اگر بر خانواده خویش وارد شود؟ فرمود: ادای کامل بر او واجب است.(6)

ص: 26


1- در نسخه چاپ شده از این منبع: از ابو جعفر علیه السلام آمده است..[1]
2- . المحاسن : 370[2]
3- المحاسن: 371.[3]
4- المحاسن: 371.[4]
5- قرب الإسناد: 100 چاپ نجف.[1]
6- قرب الإسناد: 105 چاپ نجف.[2]

وَ مِنْهُ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَّازِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ وَهْبٍ الْقُرَشِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ إِذَا خَرَجَ مُسَافِراً لَمْ یُقَصِّرْ مِنَ الصَّلَاةِ حَتَّی یَخْرُجَ مِنِ احْتِلَامِ الْبُیُوتِ وَ إِذَا رَجَعَ لَا یُتِمُّ الصَّلَاةَ حَتَّی یَدْخُلَ احْتِلَامَ الْبُیُوتِ (1).

تبیین

اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی أنه هل یعتبر فی قصر المسافر حد یصل إلیه ذهابا و عودا أم لا فقال الشیخ علی بن بابویه إذا خرجت من منزلک فقصر حتی تعود إلیه و ذهب المرتضی و الشیخ فی الخلاف و العلامة و جماعة من المتأخرین إلی اشتراط خفاء الجدران و الأذان و ذهب الأکثر إلی أن المعتبر أحد الأمرین المذکورین و نسبه الشهید الثانی إلی أکثر القدماء و قال ابن إدریس الاعتماد عندی علی الأذان المتوسط و الصدوق فی المقنع اعتبر خفاء الحیطان و القائلون بالجمع جمعوا بین الأخبار بذلک و القائلون بالتخییر جمعوا بینها بالحمل علی أن کلا منهما کاف لذلک و هو أصوب.

ثم المشهور اتحاد حکم الذهاب و العود و ذهب المرتضی و ابن الجنید إلی أنه یجب علیه التقصیر فی العود حتی یبلغ منزله (2).

ص: 27


1- 1. قرب الإسناد ص 89 ط نجف.
2- 2. و هذا هو الصحیح، فان ملاک القصر لیس هو نیة المسافة و إرادة السفر فقط، بل اللازم فیه التلبس بالسیر لیصدق علیه الضرب فی الأرض، و لیس یصدق علیه ذلک عند أهل البیت علیهم السلام الا بعد الخروج عن البلد و الابتعاد منه حتّی یخفی الجدران المتعارفة، و إذا کانت البلد رفیعة البنیان، فحتی یخفی الصوت الرفیع منه بالاذان، و اما عند المراجعة الی البیت فلا یلزم مراعاة ذلک، فان عنوان السفر و الضرب فی الأرض بعد ما تحقّق، لا یرتفع الا بالوصول الی المقصد، و المقصد هو بیته أو بیت تجارته، أیهما دخل أتم الصلاة. و هکذا إذا کان له دار أو ضیعة أو نخلة یمر علیها فی سفره، انما یکون الدخول فیها قاطعا لحکم السفر، اذا کان احدی هذه التی ذکرناها مقصدا له، و أمّا إذا لم یکن من قصده الدخول الی تلک الدار أو الضیعة أو النخلة، بل کان قصده السیر الی ما وراءها و انما وصل إلیها لاتحاد الطریق، فله أن ینزل خارج الدار و الضیعة و یقصر صلاته.

و نیز از قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت کرد که علی علیه السلام زمانی­که به عنوان مسافر خارج می­شد، نماز را قصر نمی­کرد تا اینکه از محدوده خانه­ها خارج شود؛ و زمانی­که برگردد، نماز را کامل ادا نمی­کند تا اینکه به محدوده خانه­ها وارد شود.(1)

تبیین

بدان که اصحاب در این باره دچار اختلاف هستند که آیا در قصر برای مسافر، حدی که در رفت و برگشت به آن می­رسد، معتبر است یا خیر؟ پس شیخ علی بن بابویه گوید: زمانی­که از منزلت خارج شدی قصر کن تا اینکه به آن بازگردی. و مرتضی، شیخ در الخلاف، علامه و جمعی از متأخرین، به شرط پنهان شدن دیوار و اذان معتقد هستند. و اغلب بر این هستند که امر معتبر یکی از دو امر مذکور است و شهید ثانی آن را به اغلب قدماء منسوب کرده است. و ابن ادریس گوید: در نظر من، اعتماد بر اذان متوسط[در قوت صوت] است. و صدوق در المقنع، پنهان شدن دیوارها را معتبر دانسته است؛ و افراد قائل به جمع، به وسیله آن اخبار را با هم جمع کرده­اند، و افراد قائل به تخییر، با حمل کردن بر اینکه هر یک از آن دو برای آن کافی است، آنها را جمع بسته­اند و این صحیح­تر است.

مشهور، یکی بودن حکم رفت و برگشت است و مرتضی و ابن جنید بر این هستند که در بازگشت، قصر کردن بر او واجب است تا اینکه به منزلش برسد.

ص: 27


1- قرب الإسناد: 89 چاپ نجف..[3]

و اعلم أن الظاهر من أخبار التواری تواری المسافر عن البیوت أی أهلها لا تواری البیوت عنه و هو أقرب إلی خفاء الأذان و لا یبعد العمل به و حینئذ هل یکفی التواری بالحائل بحیث لا تضر الرؤیة بعده أم لا وجهان و لعل العمل باعتبار الأذان أضبط و أولی و أما خفاء الجدران فإن اعتبر خفاء شبحها فلا تحصل فی فراسخ و لذا اعتبروا خفاء صورتها و عدم تمیز خصوصیاتها لتقارب العلامة الأخری.

و ذکر الشهیدان أن البلد لو کان فی علو مفرط أو وهدة اعتبر فیها الاستواء تقدیرا و یحتمل الاکتفاء بالتواری فی المنخفضة کیف کان لإطلاق الخبر.

و قالوا لا عبرة بأعلام البلد کالمنارة و القلاع و لا عبرة بسماع الأذان المفرط فی العلو کما أنه لا عبرة بخفاء الأذان المفرط فی الانخفاض فتکون الروایة مبنیة علی الغالب.

و قالوا المراد جدران آخر البلد الصغیر و القریة و إلا فالمحلة و کذا أذان مسجد البلد و المحلة و یحتمل البیت و نهایة البلد و ظاهر بعض الروایات خفاء جمیع بیوت البلد و أذانه و یحتمل البیوت المتقاربة من بیته و کذا أذانها.

وَ یَدُلُّ عَلَی مَذْهَبِ الْمُرْتَضَی وَ ابْنِ الْجُنَیْدِ فِی الْعَوْدِ صَحِیحَةُ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ (1)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَزَالُ الْمُسَافِرُ مُقَصِّراً حَتَّی یَدْخُلَ بَیْتَهُ. وَ فِی مُوَثَّقَةِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ:(2) حَتَّی یَدْخُلَ أَهْلَهُ. و حملوهما علی أن المراد الوصول إلی موضع یسمع فیه الأذان و یشاهد الجدران و هو بعید جدا.

و یمکن القول بالتخییر بعد الوصول إلی سماع الأذان بین القصر و الإتمام جمعا بین الأخبار کما اختاره بعض المحققین من المتأخرین و ربما یحمل أخبار عدم اشتراط حد الترخص فی الذهاب و العود علی التقیة إذ عامة فقهائهم علی عدم

ص: 28


1- 1. التهذیب ج 1 ص 317.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 317.

و بدان که امر ظاهر اخبار مربوط به پنهان شدن، پنهان شدن مسافر از خانه­ها یعنی اهالی آن است، نه پنهان شدن خانه­ها از او، و این به پنهان شدن اذان نزدیک­تر است. و عمل کردن به آن بعید نیست. و در این هنگام، آیا پنهان شدن با حائل کفایت می­کند، طوری­که رؤیت پس از آن ضرری [به حکم قصر] نداشته باشد، یا خیر؟ دو وجه وجود دارد شاید عمل کردن به اعتبار اذان، دقیق­تر و اولی است. اما پنهان شدن دیوارها، پس اگر پنهان شدن شکل مبهم آن معتبر باشد، پس در چند فرسخ حاصل نمی­شود، و لذا [تنها] پنهان شدن تصویر آن و عدم مشخص بودن خصوصیات آن را به دلیل نزدیکی با علامت دیگر[عدم سماع صوت اذان] معتبر دانسته­اند.

و شهیدین ذکر کرده­اند که اگر شهر در ارتفاع بلند یا دره­ای عمیق باشد، درباره آن همسطح بودن فرضی را معتبر می­دانند. و اکتفا کردن به پنهان شدن در زمین پست، هر چه که باشد، به دلیل اطلاق خبر محتمل است.

و گویند، نشانه­های شهر از قبیل مناره و قلعه­ها اعتباری ندارد و شنیدن اذان در بلندی بسیار در خور اعتنا نیست، چنانکه پنهان شدن اذان در گودی بسیار نیز ملاک نیست، پس این روایت مبنی بر غالب می­باشد.

و گویند: مقصود از دیوارهای آخر شهر کوچک و روستا است و در غیر این صورت محله است، و چنین است اذان مسجد شهر و محله، و خانه و آخر شهر نیز محتمل است؛ و ظاهر برخی روایات، پنهان شدن همه خانه­های شهر و اذان آن است، و خانه­های نزدیک به خانه وی و همچنین اذان آن محتمل است .

صحیحه عیص بن قاسم(1)

از امام صادق علیه السلام، دلالت دارد بر مذهب مرتضی و ابن جنید درباره برگشت، که فرمود: مسافر پیوسته قصرکننده است تا اینکه وارد خانه­اش شود. و در موثقه اسحاق بن عمار(2)

آمده است، تا اینکه بر خانواده­اش وارد شود، و آن دو را بر این حمل کرده­اند که مقصود رسیدن به مکانی است که در آن صدای اذان را بشنود و دیوارها را مشاهده نماید، این بسیار بعید است.

و می­توان جهت جمع کردن بین اخبار بعد از رسیدن به محل شنیدن اذان، به مخیر بودن بین قصر و اتمام قائل بود، چنانکه برخی محققین متأخر آن را برگزیده­اند، و چه بسا اخبار عدم شرط بودن حد ترخص در رفت و برگشت، بر تقیه حمل گردد، از آنجا که فقهای عامه به عدم

ص: 28


1- التهذیب 1: 317.[1]
2- التهذیب 1: 317.[2]

اشتراط ذلک.

و أقول یمکن حمل الأخبار الأخر أیضا علی التقیة لأن فقهاءهم الأربعة یشترطون الخروج من سور البلد و إن کان داخل السور مزارع أو مواضع خربة و ذهب بعضهم إلی أنه إذا کان خارج السور دور و مقابر فلا بد من مجاوزتها و لا یشترط عندهم مجاوزة المزارع و البساتین المتصلة بالبلد إلا إذا کانت فیها دور و قصور یسکن فیها.

و أما الأخبار التی قدمناها فالخبر الأول من المحاسن ظاهره الخروج من البیوت و لا یوافق شیئا من مذاهب الأصحاب إلا بالتکلف و هو بما ذکرنا من أقوال العامة أنسب و کذا الثانی.

و أما الثالث فیوافق القول باعتبار الأذان و هو یشمل ظاهر الذهاب و العود معا و الخبر الرابع من قرب الإسناد یدل آخره علی أن المعتبر فی العود دخول المنزل و أوله علی أنه لا یتوسط البلد إن حمل الجانب علی الداخل أو لا یدخل البلد إن حمل علی الخارج فیمکن حمل هذا الجزء علی التقیة و یمکن حمل المنزل علی البلد مجازا.

أو یکون محمولا علی أنه لما کانت الکوفة من البلاد الوسیعة تعتبر فیها المحلة فإذا لم یدخل البلد یکون غالبا بینه و بین محلته حد الترخص فیحمل علی ما إذا لم تکن محلته فی آخر البلد من تلک الجهة و یمکن حمل الجزء الأول علی الاستحباب و کذا الکلام فی الخبر الخامس لکن الأهل فیه أوسع من المنزل و أقبل للتأویل.

و بالجملة یشکل الاستدلال بالخبرین علی شی ء من المذاهب و الخبر الأخیر لعل فیه تصحیفا و لا أعرف لاحتلام البیوت معنا مناسبا فی المقام إلا أن یکون کنایة عن غیبة شبحها فإنها بمنزلة الخیال و المنام أو یکون بالجیم بمعنی القطع و البیوت تحتمل بیوت البلد و المحلة و بالجملة ظاهره عدم الاکتفاء بالخروج من المنزل

ص: 29

شرط بودن آن معتقد هستند.

مؤلف

حمل اخبار دیگر نیز بر تقیه ممکن است، زیرا چهار فقیه آنان خروج از حصارهای شهر را شرط کرده­اند هر چند که داخل حصارها مزارع یا اماکن مخروبه باشد، و برخی از آنان بر این هستند که اگر خارج حصارها خانه­ها و مقابری باشند، پس ناگزیر به گذشتن از آنها هستند، و نزد آنان گذشتن از مزارع و باغهای متصل به شهر شرط نیست، مگر زمانی­که در آنها خانه­ها و قصرهایی باشد که در آن سکونت می­کنند.

و اما اخباری که پیش از این ذکر کردیم: خبر اول از محاسن، ظاهر آن خروج از خانه است و با هیچ یک از مذاهب اصحاب موافق نیست مگر با تکلف و دشواری، و با آنچه که درباره اقوال عامه ذکر کردیم مناسب­تر است و خبر دوم نیز چنین است.

و اما خبر سوم، با قول به اعتبار اذان موافق است و آن شامل ظاهر رفت و برگشت با هم است. و آخر خبر چهارم از قرب الإسناد بر این دلالت دارد که امر معتبر در برگشت، داخل شدن در منزل است و اول آن بر این دلالت دارد که اگر گوشه بر داخل حمل شود، در وسط شهر قرار نگیرد، یا اینکه اگر گوشه بر خارج حمل گردد، وارد شهر نشود، و حمل کردن این جزء بر تقیه و حمل کردن منزل بر شهر، مجازًا ممکن است .

یا اینکه حمل بر این شود که چون کوفه از بلاد وسیع بوده، محله در آن مورد اعتبار است، و زمانی­که وارد شهر نشود، غالباً بین او و محله­اش حد ترخص می­باشد؛ پس بر حالتی حمل می­گردد که محله­اش از آن جهت در آخر شهر نباشد، و حمل کردن جزء اول بر استحباب نیز ممکن است. و سخن در مورد خبر پنجم نیز چنین است، اما خانواده در آن وسیع­تر از منزل است و قابلیت بیشتری برای تأویل دارد.

و در کل، استدلال کردن به دو خبر، برای یکی از اقوال مشکل است و در خبر آخر شاید غلطی رخ داده باشد. و برای محدوده خانه­ها، معنای مناسبی در اینجا نمی­شناسم، مگر اینکه کنایه­ای از پنهان شدن شکل مبهم آنها باشد، که آن به منزله­ خیال و رؤیایی باشد؛ یا اینکه اجتلام به معنای طی کردن باشد. و منظور از خانه­ها، محتمل است خانه­های شهر و محله باشد و در کل، ظاهر آن عدم اکتفا به خروج از منزل

ص: 29

و الدخول فیه و أما تعیین ما یعتبر فیه علی أحد المذاهب فلا یستفاد منه.

«9»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُکَارِینَ الَّذِینَ یَخْتَلِفُونَ إِلَی النِّیلِ هَلْ عَلَیْهِمْ تَمَامُ الصَّلَاةِ قَالَ إِذَا کَانَ مُخْتَلَفَهُمْ فَلْیَصُومُوا وَ لْیُتِمُّوا الصَّلَاةَ إِلَّا أَنْ یَجِدَّ بِهِمُ السَّیْرُ فَلْیُفْطِرُوا وَ لْیُقَصِّرُوا(1).

بیان

قال فی القاموس النیل بالکسر نهر مصر و قریة بالکوفة و آخر بیزد و بلد بین بغداد و واسط انتهی.

قوله علیه السلام إذا کان مختلفهم أی یختلفون اختلافهم المعهود بالکراء أو من غیر جد.

و اعلم أن هذا و صحیحة محمد بن مسلم (2)

و صحیحة الفضل بن عبد الملک (3) تدل علی أن المکاری و الجمال إذا جد بهما السیر یقصران و ظاهر الجد فی السیر زیادته عن القدر المعتاد فی أسفارهما غالبا و الحکمة فیه واضحة فیمکن تخصیص الأخبار السابقة بهذه الأخبار أو القول بالتخییر فی صورة الجد فی السیر و لعل الأول أقوی.

و اختلف کلام الأصحاب فی تنزیل هاتین الروایتین فقال الشیخ فی التهذیب الوجه فی هذین الخبرین ما ذکره محمد بن یعقوب الکلینی ره (4) قال هذا محمول علی من یجعل المنزلین منزلا فیقصر فی الطریق خاصة و یتم فی المنزل. وَ اسْتَدَلَّ بِمَا رَوَاهُ عَنْ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا(5) یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْجَمَّالُ وَ الْمُکَارِی إِذَا جَدَّ بِهِمَا السَّیْرُ فَلْیُقَصِّرَا بَیْنَ الْمَنْزِلَیْنِ وَ لْیُتِمَّا فِی الْمَنْزِلِ. و هذه الروایة مع عدم قوة سندها غیر دالة علی ما ذکره لجواز

ص: 30


1- 1. المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 254.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 315.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 315.
4- 4. الکافی: ج 3 ص 437.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 315، و تراه فی الفقیه ج 1 ص 282.

و ورود در آن است، و اما تعیین کردن آنچه که بر اساس یکی از مذاهب در این مورد معتبر است، از آن استفاده نمی­شود.

روایت9.

کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر علیه السلام روایت کرد: از او درباره چهارپادارانی که به نیل رفت و آمد می­کنند سئوال کردم که ادای کامل نماز بر آنان واجب است؟ فرمود: اگر محل رفت و آمدشان باشد، پس باید روزه بگیرند و نماز را کامل ادا کنند، مگر اینکه حرکت بر آنان دشوار شود؛ پس باید روزه را باز کنند و قصر نمایند.(1)

توضیح

در القاموس گوید: نیل با کسره، رودی در مصر و روستایی در کوفه و روستایی در یزد است و شهری بین بغداد و واسط است، پایان.

این سخن امام علیه السلام «زمانی­که محل رفت و آمدشان باشد»، یعنی زمانی­که به صورت معمول، با اجرت یا بدون دشواری، رفت و آمد می­کنند.

و بدان که این خبر و صحیحه محمد بن مسلم(2)

و صحیحه فضل بن عبدالملک(3)

بر این دلالت دارد که مکاری و شتربان، زمانی­که حرکت بر آنان دشوار شود، قصر می­کنند و ظاهر دشواری در حرکت، افزایش آن از اندازه معمول در اغلب سفرهای آن دو می­باشد، و حکمت آن واضح است؛ پس اختصاص دادن اخبار سابق به این اخبار یا قائل شدن به تخییر در صورت دشواری در حرکت ممکن است و شاید مورد اول قوی­تر باشد.

و کلام اصحاب درباره تنزیل این دو روایت مختلف است. شیخ در التهذیب گوید: وجه در این دو خبر چیزی است که محمد بن یعقوب کلینی(4)

ذکر کرد که گوید: این خبر بر کسی حمل می­شود که دو منزل را یک منزل قرار می­دهد، پس در راه قصر می­کند و در منزل کامل ادا می­کند.

و به آنچه که عمران اشعری از یکی از اصحاب(5)

ما در حدیثی منسوب به امام صادق علیه السلام روایت کرده، استدلال کرده است که فرمود: شتربان و چهارپادار، زمانی­که حرکت بر آنها دشوار شود، پس باید بین دو منزل قصر کنند و در منزل، کامل ادا کنند؛ و این روایت علی رغم عدم قوت سندش، بر آنچه که وی ذکر کرده است دلالت ندارد، به دلیل احتمال

ص: 30


1- مسائل چاپ شده در البحار 10: 254.[1]
2- التهذیب 1: 315.[2]
3- التهذیب 1: 315.[3]
4- الکافی 3: 437.[1]
5- التهذیب 1: 315، و در الفقیه 1: 282 مشاهده می­کنی..[2]

أن یکون المراد بالمنزلین المنزل الذی یبتدئ منه سفره و الذی ینتهی إلیه.

و قال فی المختلف الأقرب عندی حمل الحدیثین علی أنهما إذا أقاما عشرة أیام قصرا و حملهما فی الذکری علی ما إذا أنشأ المکاری و الجمال سفرا غیر صنعتهما قال و یکون المراد بجد السیر أن یکون مسیرهما مسیرا متصلا کالحج و الأسفار التی لا یصدق علیها صنعته.

و احتمل أیضا أن یکون المراد أن المکارین یتمون ما داموا یترددون فی أقل من المسافة أو فی مسافة غیر مقصودة فإذا قصدوا مسافة قصروا قال و لکن هذا لا یختص المکاری و الجمال به بل کل مسافر قیل و لعل ذلک مستند ابن أبی عقیل حیث عمم وجوب القصر.

و حملهما الشهید الثانی علی ما إذا قصد المکاری و الجمال المسافة قبل تحقق الکثرة و ربما یحمل و یتم فی المنزل علی أن المعنی یتم إذا سافر منزلا منزلا و لا یخفی بعد هذه الوجوه و الأظهر ما ذکرنا أولا نعم یمکن تخصیص جد السیر بما ذکره الکلینی لأنه من أرباب النصوص مع أنه غیر بعید عن الإطلاق العرفی.

«10»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَتَصَیَّدُ الْیَوْمَ وَ الْیَوْمَیْنِ وَ الثَّلَاثَةَ أَ یُقَصِّرُ الصَّلَاةَ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یُشَیِّعَ الرَّجُلُ أَخَاهُ فِی الدِّینِ وَ إِنَّ الْمُتَصَیِّدَ لَهْواً بَاطِلٌ لَا یُقَصِّرُ الصَّلَاةَ فِیهِ (1) وَ قَالَ یُقَصِّرُ الصَّلَاةَ إِذَا شَیَّعَ أَخَاهُ (2).

بیان

فی التهذیب (3) و الکافی (4) و إن التصید مسیر باطل

ص: 31


1- 1. المحاسن: 371.
2- 2. المحاسن: 371.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 316.
4- 4. الکافی ج 3 ص 437.

اینکه مقصود از دو منزل، منزلی که سفرش را از آن شروع می­کند و منزلی که به آن ختم می­کند، باشد.

و در المختلف گوید: محتمل­تر نزد من، حمل کردن این دو حدیث بر این است که آن دو، زمانی که ده روز اقامت کنند قصر می­کنند. و در الذکری آن را بر زمانی که مکاری و شتربان سفری غیر از پیشه خود داشته باشند حمل کرده است. - گوید: - و مقصود از دشواری حرکت این است که آن دو مسیر پیوسته باشد، مانند حج و سفرهایی که پیشه او بر آن صدق نمی­کند.

و همچنین محتمل است که مقصود این باشد که مکاری­ها تا زمانی­که در کمتر از این مسافت یا در مسافتی قصد نشده تردد می­کنند، کامل ادا می­کنند، پس زمانی­که مسافتی را قصد کردند، قصر می­کنند. - گوید: - اما این مختص مکاری و شتربان نیست بلکه شامل هر مسافری است. گفته شده: و شاید آن محل استناد ابن ابوعقیل باشد که وجوب قصر را تعمیم داده است .

و شهید ثانی آن دو را بر زمانی که مکاری و شتربان قبل از تحقق عنوان کثیر السفر مسافتی را قصد کنند، حمل کرده است. و چه بسا عبارت «و در منزل کامل ادا می­کند» بر این حمل شود که معنی این است که زمانی­که منزل به منزل سفر کند، کامل ادا می­کند، و بعید بودن این وجوه پوشیده نیست، و بهتر چیزی است که در ابتدا ذکر کردیم، و حتی اختصاص دادن دشواری حرکت به آنچه که کلینی ذکر کرده است ممکن است، زیرا او از صاحبان نصوص است؛ علاوه بر اینکه از اطلاق عرف نیز بعید نیست.

روایت10.

محاسن: عبدالله بن بکیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره­ مردی سئوال کردم که یک روز، دو روز و سه روز به قصد شکار بیرون می­رود، آیا نماز را قصر کند؟ فرمود: نه، مگر اینکه مرد برادر دینی خود را همراهی کند، و براستی فردی که برای سرگرمی به شکار می­رود، [در سفر] باطلی است که نماز را در آن قصر نمی­کند.(1)

و گوید: زمانی­که برادرش را همراهی کند، نماز را قصر می­کند.(2)

توضیح

در التهذیب(3)

و الکافی(4):

و براستی به قصد شکار بیرون رفتن، مسیری باطل است.

ص: 31


1- المحاسن: 371.[1]
2- المحاسن: 371.[2]
3- التهذیب 1: 316.[3]
4- الکافی 3: 437.[4]

و اعلم أنه لا خلاف بین الأصحاب فی أن جواز السفر شرط فی جواز التقصیر سواء کان السفر واجبا کحجة الإسلام أو مندوبا کزیارة النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام أو مباحا کأسفار التجارات و لو کان معصیة لم یقصر کاتباع الجائر و صید اللهو و السفر لضرر المسلمین و الفساد فی الأرض و قد حکی اتفاق الأصحاب علی ذلک جماعة منهم الفاضلان و تدل علیه أخبار کثیرة.

و یدل التعلیل الوارد فی هذا الخبر و غیره من الأخبار علی عموم الحکم بالنسبة إلی کل سفر حرام (1)

سواء کانت غایته معصیة کقاصد قطع الطریق أو قتل مسلم أو کان نفس سفره معصیة کالفأر من الزحف و تارک الجمعة بعد وجوبها و السالک طریقا یغلب علی الظن الهلاک فیه و إن کان لغایة حسنة کالحج و الزیارات و کذا إطلاقات کلام الأصحاب یقتضی التعمیم.

و لا خلاف ظاهرا فی أنه إذا رجع المسافر العاصی عن نیة المعصیة فی أثناء السفر یقصر إن کان الباقی مسافة و لو قصد المعصیة فی أثناء السفر المباح انقطع ترخصه و لو عاد إلی الطاعة قصر و هل یعتبر حینئذ کون الباقی مسافة قیل نعم کما حکم به فی القواعد لبطلان المسافة الأولی بقصد المعصیة و قیل لا و هو ظاهر المنتهی و المعتبر و المقطوع به فی الذکری

وَ هُوَ قَوِیٌّ لِمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (2)

عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الْعَسْکَرِ قَالَ: خَرَجَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّ صَاحِبَ الصَّیْدِ یُقَصِّرُ مَا دَامَ عَلَی الْجَادَّةِ فَإِذَا عَدَلَ أَتَمَّ فَإِذَا رَجَعَ إِلَیْهَا قَصَّرَ.

ثم إن هذا کله فی صید اللهو و لا خلاف فی أن الصائد لقوته و قوت عیاله یقصر و أما الصائد للتجارة فقد اختلف الأصحاب فیه فذهب المرتضی رحمه الله و جماعة منهم الفاضلان إلی أنه یقصر فی الصلاة و الصوم و ذهب الشیخ فی النهایة

ص: 32


1- 1. و وجهه واضح، حیث ان المسافر حراما مبغوض سفره عند اللّه عزّ و جلّ، فلا معنی لان یکون سفره هذا موجبا للمنة علیه و الرخصة فی تقصیر الصلوات.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 316.

و بدان که میان اصحاب هیچ اختلافی در این نیست که جایز بودن سفر، در جایز بودن قصر شرط است، چه سفر واجب باشد مانند حج، یا مستحب باشد مانند زیارت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام، یا مباح باشد مانند سفرهای تجاری. و اگر معصیت باشد قصر نمی­کند، مانند پیروی از ستمگر، شکار برای سرگرمی، سفر به ضرر مسلمانان، و فساد در زمین. و جمعی از جمله فاضلان، توافق اصحاب بر آن را نقل کرده­اند و اخبار بسیاری بر آن دلالت دارد .

و تعلیل وارد در این خبر و سایر اخبار، بر عمومیت حکم نسبت به هر سفر حرامی دلالت دارد، چه هدف آن معصیت باشد مانند قصدکننده راهزنی یا کشتن مسلمان، یا اینکه خود سفر معصیت باشد، مانند فرار کننده از میدان لشکر، تارک نماز جمعه بعد از وجوب آن و طی کننده راهی که هلاکت در آن بر ظن غلبه دارد، هر چند که هدف از آن نیکو باشد مانند حج و زیارات، و همچنین اطلاقات کلام اصحاب نیز تعمیم را اقتضا می­کند.

و ظاهراً اختلافی در این نیست که زمانی­که مسافر معصیت­کار در اثنای سفر از نیت معصیت برگردد، اگر مسافت باقی مانده مسافت مذکور باشد، قصر می­کند، و اگر در خلال سفر مباح قصد معصیت کرد، رخصت او[در قصر نماز] منقطع می­گردد. و اگر به طاعت بازگشت، قصر می­کند؛ و آیا در این هنگام، مسافت شرعی بودن فاصله باقی مانده معتبر است؟ گفته شده: بله، چنانکه در القواعد، به همین دلیل، به بطلان مسافت نخست با قصد معصیت، حکم داده است. و گفته شد: خیر، و این ظاهر المنتهی و المعتبر است، و در الذکری به آن رأی قطعی داده است. و این به سبب آنچه که شیخ از یکی از اهل عسکر روایت کرده است، قوی است(1)

که گوید: از امام هادی علیه السلام صادر شده است که صاحب شکار تا زمانی­که بر جاده است قصر می­کند و زمانی­که عدول کرد کامل ادا می­کند و زمانی­که به آن بازگشت، قصر می­کند.

پس همه این امور در صید به قصد سرگرمی است، و اختلافی در این نیست که کسی­که برای قوت خود و قوت خانواده­اش صید می­کند، قصر می­کند. و اما کسی­که برای تجارت صید می­کند، اصحاب درباره آن دچار اختلاف هستند. مرتضی و جمعی از جمله فاضلان بر این هستند که وی در نماز و روزه قصر می­کند، و شیخ در النهایه

ص: 32


1- التهذیب 1: 316.[1]

و المبسوط و جماعة إلی أنه یتم صلاته دون صومه کما یدل علیه ما سیأتی فی فقه الرضا علیه السلام.

و قال ابن إدریس إن کان الصید للتجارة دون الحاجة للقوت روی أصحابنا بأجمعهم أنه یتم الصلاة و یفطر الصوم و کل سفر أوجب التقصیر فی الصلاة أوجب التقصیر فی الصوم و کل سفر أوجب التقصیر فی الصوم أوجب التقصیر فی الصلاة إلا هذه المسألة فحسب للإجماع علیها انتهی و هو غریب و مع ذلک فلعل الأول أقوی و الأحوط الجمع فی الصلاة.

«11»

الْمُقْنِعُ،: رُوِیَ لَیْسَ عَلَی صَاحِبِ الصَّیْدِ تَقْصِیرٌ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِذَا جَازَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَعَلَیْهِ التَّقْصِیرُ(1).

بیان

هذا الخبر رواه الشیخ بسند(2)

فیه إرسال عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیه السلام و قال فالوجه فی هذا الخبر من کان صیده لقوته و قوت عیاله فأما من کان صیده للهو فلا یجوز له التقصیر انتهی و رواه الصدوق فی الفقیه (3) بطریق حسن أو موثق عن أبی بصیر ثم قال یعنی الصید للفضول.

أقول

ما ذکره الشیخ أصوب و لعله محمول علی أن الغالب فی صاحب الصید أنه لا یبلغ مسافة القصر قبل ثلاثة أیام فإنه یتأنی فی الحرکة و یذهب یمینا و شمالا لا لطلب الصید فلذا حکم بأنه لا یقصر قبلها.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (4)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَتَصَیَّدُ فَقَالَ إِنْ کَانَ یَدُورُ حَوْلَهُ فَلَا یُقَصِّرُ وَ إِنْ کَانَ تَجَاوَزَ الْوَقْتَ

ص: 33


1- 1. المقنع: 38 ط الإسلامیة.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 316.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 288.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 316.

و المبسوط به همراه جمعی بر این هستند که او نمازش را کامل ادا می­کند نه روزه را، چنانکه آنچه که به زودی از فقه الرضا خواهد آمد، بر آن دلالت می­کند.

و ابن ادریس گوید: اگر شکار برای تجارت و غیر از نیاز برای قوت باشد، همه اصحاب ما روایت کرده­اند که نماز را کامل ادا می­کند و روزه را افطار می­کند، و هر سفری که قصر کردن نماز را واجب سازد، قصر کردن روزه را نیز واجب می­سازد و هر سفری که قصر کردن روزه را واجب سازد، قصر کردن در نماز را واجب می­سازد، غیر از این مسأله به دلیل اجماع بر آن، پایان. و این کلامی عجیب است و علاوه بر این، شاید مورد اول قوی­تر باشد و احوط، جمع کردن در نماز است.

روایت11.

المقنع: روایت شده است: بر شکارچی قصر کردن تا سه روز لازم نیست، اگر از سه روز گذشت، پس صیر بر او لازم است.(1)

توضیح

این خبر را شیخ با سندی(2)

که در آن ارسال است، از ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده و گوید: وجه در این خبر کسی است که صیدش برای قوت خود و خانواده­اش باشد، اما کسی­که صیدش برای سرگرمی باشد، قصر کردن بر او جایز نیست، پایان. و صدوق آن را در الفقیه(3)

به طریق حسن یا موثق از ابوبصیر روایت کرده، سپس گوید: یعنی شکار برای کنجکاوی.

مؤلف

آنچه که شیخ ذکر کرده است صحیح­تر است. و شاید آن حمل بر این باشد که غالباً در شکار اینگونه است که قبل از سه روز، به مسافت قصر نمی­رسد، زیرا او به آرامی حرکت می­کند و به چپ و راست می­رود و نه در طلب شکار، لذا بر این حکم شده است که او قبل از آن قصر نکند.

و آنچه که شیخ(4) در صحیحی از امام صادق علیه السلام روایت کرد، مؤید آن است که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که به قصد شکار بیرون می­رود. پس فرمود: اگر دور خود می­چرخد، پس قصر نکند، و اگر از آن وقت فراتر رفته باشد،

ص: 33


1- المقنع: 38 چاپ اسلامیه.[1]
2- . التهذیب 1: 316[2]
3- الفقیه 1: 288.[3]
4- التهذیب 1: 316.[4]

فَلْیُقَصِّرْ وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ أَیْضاً فِی الصَّحِیحِ (1) عَنْ عِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْهُ علیه السلام.

فإن الظاهر أن المراد بتجاوز الوقت بلوغ حد التقصیر و المراد به أیضا غیر صید اللهو و حمله علی صید اللهو و حمل الوقت علی وقت الصید بعید جدا.

و أما ما ذکره الصدوق فی الحدیث الأول فلعله حمله علی أن الغالب أنه لا یشتغل بالصید أکثر من ثلاثة أیام فعبر عن ترک الصید بتجاوز الثلاثة أو مراده بالفضول فضول الرزق للتجارة.

و قال العلامة فی المختلف قال ابن الجنید و المتصید شیئا إذا کان دائرا حول المدینة غیر متجاوز حد التقصیر لم یقصر یومین فإن تجاوز الحد و استمر به دورانه ثلاثة أیام قصر بعدها و لم یعتبر علماؤنا ذلک بل أوجبوا القصر مع قصد المسافة و الإباحة لنا أنه مسافر فوجب علیه التقصیر احتج بروایة أبی بصیر و الجواب أنه مرسل و لا یعول علیه انتهی.

أقول

لعل کلام ابن الجنید أیضا مؤول بما وجهنا به الخبر و الخبر فی الفقیه غیر مرسل بل سنده معتبر و إن لم یکن صحیحا علی مصطلح القوم.

«12»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَخْرُجُ إِلَی الضَّیْعَةِ فَیُقِیمُ الْیَوْمَ وَ الْیَوْمَیْنِ وَ الثَّلَاثَةَ یُتِمُّ أَوْ یُقَصِّرُ قَالَ یُتِمُّ فِیهَا(2).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یُرِیدُ السَّفَرَ إِلَی ضِیَاعِهِ فِی کَمْ یُقَصِّرُ قَالَ [فِی] ثَلَاثَةٍ(3).

بیان

لعل الثلاثة محمول علی ما إذا لم یبلغ حد مسافة التقصیر قبلها فإن من یخرج إلی ضیعته للتنزه یسیر متأنیا و متدرجا و یمکن حمله علی التقیة

ص: 34


1- 1. الفقیه ج 1 ص 288.
2- 2. قرب الإسناد ص 214 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 226 ط نجف.

پس باید قصر کند.

و صدوق نیز آن را در صحیحی(1) از عیص بن قاسم از امام علیه السلام روایت کرد. پس ظاهر این است که مقصود از گذشتن از وقت، رسیدن به حد قصر است و مقصود از آن نیز غیر از صید برای خوشگذرانی است و حمل کردن آن بر صید برای خوشگذرانی، حمل کردن وقت بر وقت صید، بسیار بعید است.

و اما در خصوص آنچه که صدوق در حدیث اول ذکر کرده است، شاید آن را بر این حمل کرده است که غالب این است که بیشتر از سه روز به صید مشغول نمی­شود، پس، از ترک صید به گذشتن از سه روز تعبیر کرده است؛ یا مقصودش از «فضول»، زیادی روزی برای تجارت است و نه کنجکاوی.

و علامه در المختلف گوید: ابن جنید گوید: شکارچی زمانی­که بدون گذر از حد قصر، در اطراف شهر در گردش باشد، در دو روز قصر نمی­کند، و اگر از حد بگذرد و سه روز به گردش ادامه دهد، بعد از آن قصر می­کند، و علمای ما آن را قصرنمی­دانند، بلکه قصر را در صورت قصد مسافت و مباح بودن واجب دانسته­اند. برای ما او مسافر است، پس قصر کردن بر او واجب است و روایت ابوبصیر را به عنوان حجت آورده است؛ و جواب این است که آن مرسل است و بر آن تکیه نمی­شود، پایان.

مؤلف

شاید کلام ابن جنید نیز به آنچه که ما خبر را به وسیله آن را موجه دانستیم تأویل شده باشد، و خبر در الفقیه غیر مرسل است، بلکه سندش معتبر است، هر چند که بر اساس اصطلاح قوم، روایت صحیح نیست.

روایت12.

قرب الإسناد: بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که به قصد املاک خارج می­شود، پس یک روز و دو روز و سه روز اقامت می­کند، کامل ادا کند یا قصر نماید؟ فرمود: در آن کامل ادا کند.(2)

و نیز از قرب الإسناد: بزنطی گوید: از امام ارضا علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که قصد سفر به ضیاع - زمین زراعی­اش - را دارد، در چند روز قصر کند؟ فرمود: سه.(3)

توضیح

شاید این سه، محمول بر زمانی باشد که قبل از آن به حد مسافت قصر نرسیده است، پس کسی­که برای گردش به سمت املاکش خارج می­شود، با تأنی و آرامی حرکت می­کند؛ و حمل آن بر تقیه نیز ممکن است،

ص: 34


1- الفقیه 1: 288.[5]
2- قرب الإسناد: 214 چاپ نجف.[1]
3- قرب الإسناد: 226 چاپ نجف.[2]

فإنه قریب من مذهب أبی حنیفة و أصحابه و یمکن حمله علی إقامة ثلاثة فی الضیعة فإنه ذهب جماعة من العامة إلی أنه إن نوی الإقامة ثلاثة أیام قصر و إن زاد علیها أتم.

ثم اعلم أن المشهور بین المتأخرین أن المسافر إذا دخل بلدا و قریة له فی أحدهما منزل استوطنه ستة أشهر یتم و إن کان عازما علی السفر قبل انقضاء العشرة و الأکثر لم یفرقوا فی الملک بین المنزل و غیره حتی صرحوا بالاکتفاء فی ذلک بالشجرة الواحدة و بعضهم اعتبر المنزل خاصة.

و قال الشیخ فی النهایة و من خرج إلی ضیعة له و کان له فیها موضع ینزله و یستوطنه وجب علیه التمام فإن لم یکن له فیها مسکن یجب علیه التقصیر و ظاهره اعتبار المنزل و عدم اعتبار ستة أشهر بل الاستیطان و قریب منه عبارة ابن البراج فی الکامل.

و قال أبو الصلاح و إن دخل مصرا له فیه وطن و نزل فیه فعلیه التمام و لو صلاة واحدة و الظاهر منه المنزل الذی یستوطنه سواء کان ملکا له أم لا و قال ابن البراج أیضا من مر فی طریقه علی مال له أو ضیعة یملکها أو کان له فی طریقه أهل أو من جری مجراهم و نزل علیهم و لم ینو المقام عندهم عشرة أیام کان علیه التقصیر و هو نفی للقول المشهور مطلقا کما حکی عنه.

و قال فی المبسوط و إذا سافر فمر فی طریقه بضیعة له أو علی مال له أو کانت له أصهار أو زوجة فنزل علیهم و لم ینو المقام عشرة أیام قصر و قد روی أن علیه التمام و قد بینا الجمع بینهما و هو أن ما روی أنه إذا کان منزله أو ضیعته مما قد استوطنه بستة أشهر فصاعدا تمم و إن لم یکن استوطن ذلک قصر انتهی.

و أجری ابن الجنید منزل الزوجة و الأب و الابن و الأخ مع کونهم لا یزعجونه مجری منزله و بالجملة فالأقوال فی هذه المسألة مختلفة و کذا الروایات فی ذلک فی غایة الاختلاف.

ص: 35

زیرا این به مذهب ابوحنیفه و اصحاب او نزدیک است. و حمل آن بر اقامت سه روزه در املاکش نیز ممکن است که جمعی از عامه بر این هستند که اگر او اقامت سه روزه را قصد کند قصر می­کند، و اگر بیش از آن بود، پس کامل ادا می­کند.

بدان که مشهور بین متأخرین این است که مسافر زمانی­که وارد شهر و روستایی شود که در یکی از آن­ها منزلی دارد که شش ماه آن را به عنوان وطن برمی­گزیند، کامل ادا می­کند. هر چند قبل از پایان ده روز عزم سفر داشته باشد؛ و اغلب درباره ملک، بین منزل و غیر منزل تفاوتی قائل نشده­اند، حتی در خصوص آن به اکتفا کردن به یک درخت تصریح کرده­اند و برخی از آنان فقط منزل را معتبر دانسته­اند.

و شیخ در النهایه گوید: و هر که به سوی ملک خود خارج شود، و در آن محلی برای او باشد که در آن ساکن شود و اقامت کند، ادای کامل بر او واجب است. پس اگر در آن مسکنی نداشته باشد، قصر کردن بر او واجب است و ظاهر آن، اعتبار منزل و عدم اعتبار شش ماه بلکه وطن­گزیدن است و عبارت ابن براج در الکامل به آن نزدیک است.

و ابوصلاح گوید: و اگر وارد شهری شود که در آن منزلی دارد و در آن داخل شود، ادای کامل بر او واجب است هر چند که یک نماز باشد، و ظاهر از آن، منزلی است که در آن ساکن شود، چه ملک او باشد یا خیر، و ابن براج نیز گوید: هر که در مسیر خود بر املاکی بگذرد که از آن اوست یا بر ملکی بگذرد که مالک آن است یا اینکه در مسیرش خویشاوند یا کسی­که همانند خویشاوند است را داشت و بر آنان وارد شود و نیت ده روز اقامت نزد آنان را نداشت، قصر کردن بر او لازم است و این نفی مطلق قول مشهور است، چنانکه از او حکایت شده است.

و در المسبوط گوید: و زمانی­که سفر کرد و در مسیرش بر ملک یا اموالی که از آن اوست گذر کرد، یا در آنجا اقوام یا همسری داشت و بر آنان وارد شد و نیت اقامت ده روزه نداشت، قصر کند. و روایت است که ادای کامل بر او لازم است و جمع میان آن دو را بیان نمودیم، و آن اینکه، آنچه که در این باره روایت کرد که زمانی­که منزلش یا ملکشش از مواردی است که آن را برای شش ماه به بالا به عنوان وطن گرفته است، کامل ادا کند، و اگر آن را وطن نگرفته، پس قصر کند، پایان.

و ابن جنید منزل زن، پدر، پسر و برادر را در صورتی­ که او را مزاحم ندانند، به منزله منزل او قرار داده است. و در مجموع، اقوال درباره این مسأله مختلف است، همچنین روایات درباره آن نیز در غایت اختلاف است.

ص: 35

فَمِنْهَا صَحِیحَةُ ابْنِ بَزِیعٍ (1) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُقَصِّرُ فِی ضَیْعَتِهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یَنْوِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یَسْتَوْطِنُهُ فَقُلْتُ مَا الِاسْتِیطَانُ فَقَالَ أَنْ یَکُونَ لَهُ مَنْزِلٌ یُقِیمُ فِیهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ.

وَ مِنْهَا مُوَثَّقَةُ عَمَّارٍ(2)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یَخْرُجُ فِی سَفَرٍ فَیَمُرُّ بِقَرْیَةٍ لَهُ أَوْ دَارٍ فَیَنْزِلُ فِیهَا قَالَ یُتِمُّ الصَّلَاةَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ لَهُ إِلَّا نَخْلَةٌ وَاحِدَةٌ فَلَا یُقَصِّرُ وَ لْیَصُمْ إِذَا حَضَرَهُ الصَّوْمُ وَ هُوَ فِیهَا.

و مستند المشهور هذان الخبران استدلوا بالثانی علی مطلق الملک و بالأول علی استیطان ستة أشهر و یرد علی الأول أنه مع عدم قوة سنده معارض بأخبار کثیرة دالة علی أن المعتبر فی الإتمام أن یکون له منزل یستوطنه لا مطلق الملک و علی الثانی أن ظاهر الخبر اعتبار إقامة ستة أشهر فی کل سنة.

وَ بِهَذَا صَرَّحَ الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ (3) حَیْثُ قَالَ بَعْدَ إِیرَادِ صَحِیحَةِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ سَافَرَ مِنْ أَرْضٍ إِلَی أَرْضٍ وَ إِنَّمَا نَزَلَ قُرَاهُ وَ ضَیْعَتَهُ قَالَ إِذَا نَزَلْتَ قُرَاکَ وَ ضَیْعَتَکَ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ إِذَا کُنْتَ فِی غَیْرِ أَرْضِکَ فَقَصِّرْ.

یعنی بذلک إذا أراد المقام فی قراه و أرضه عشرة أیام و من لم یرد المقام بها عشرة أیام قصر إلا أن یکون له بها منزل یکون فیه فی السنة ستة أشهر فإن کان کذلک أتم متی دخلها و تصدیق ذلک ما رواه محمد بن إسماعیل بن بزیع و أورد الخبر الأول.

و صحیحة ابن الفضل المتقدمة تدل علی الإتمام فی مطلق الملک و الضیعة و صحیحة البزنطی التی أخرجناها من قرب الإسناد أیضا تدل علی ذلک.

ص: 36


1- 1. التهذیب ج 1 ص 315، الفقیه ج 1 ص 288.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 314.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 287 و 288.

و از جمله آنها، صحیحه ابن بزیع(1)

از موسی بن جعفر علیه السلام که گوید: از او درباره مردی سئوال کردم که آیا در ملکش قصر می­کند؟ فرمود: ایرادی ندارد تا زمانی­که اقامت ده روزه را نیت نکرده است، مگر اینکه در آنجا منزلی برای او باشد که در آن ساکن شود. پس به او عرض کردم، استیطان چیست؟ فرمود: اینکه برای او منزلی باشد که در آن شش ماه اقامت کند.

و از جمله آنها موثقه عمار(2)

از امام صادق علیه السلام است که درباره مردی که برای سفری خارج می­شود و بر روستایی گذر می­کند که در آن برای او منزلی است و در فرود می­آید؟ فرمود: نماز را کامل ادا کند هر چند که فقط یک نخل داشته باشد، در غیر این صورت قصر می­کند و زمانی­که روزه فرا می­رسد، درحالی­که او در آن است، باید روزه بگیرد.

و مستند قول مشهور، این دو خبر است که به خبر دوم بر مطلق ملک و به خبر اول بر سکونت شش ماهه استدلال کرده­اند، و به مورد اول اینگونه پاسخ داده می­شود که علاوه بر عدم قوت سندش، با اخبار بسیاری تعارض دارد که دلالت بر این دارند که امر معتبر در ادای کامل این است که برای او منزلی باشد که در آن اقامت کند و نه مطلق ملک. و به مورد دوم اینگونه پاسخ داده می­شود که ظاهر خبر، اعتبار اقامت شش ماهه در هر سال است.

و صدوق در الفقیه(3) به آن تصریح کرده است، آنجا که بعد از آوردن صحیحه اسماعیل بن فضل که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که از سرزمینی به سرزمینی دیگر سفر کرد، و فقط در املاک و دارایی خویش ساکن شد، پاسخ گفت: زمانی­که در املاک و دارایی خود ساکن شدی، نماز را کامل ادا کن و زمانی­که در غیر زمین خود بودی، پس قصر کن.

مقصود او از آن زمانی است که قصد کند در املاک یا زمین خود ده روز اقامت کند، و کسی­که قصد اقامت ده روزه در آن را نداشته باشد، قصر می­کند مگر اینکه در آنجا منزلی داشته باشد که در شش ماه سال در آن باشد؛ اگر چنین باشد، هر گاه در آنجا داخل شود کامل ادا کند. و تأیید آن، چیزی است که محمد بن اسماعیل بن بزیع روایت کرده است و خبر اول را ذکر کرده است. و صحیحه پیشین ابن فضل بر ادای کامل در مطلق ملک و دارایی دلالت می­کند، و صحیحه بزنطی که از قرب الإسناد ذکر کردیم نیز بر آن دلالت می­کند.

ص: 36


1- التهذیب 1: 315، الفقیه 1: 288.[1]
2- التهذیب 1: 314.[2]
3- الفقیه 1: 287 و 288.[3]

وَ مِنَ الْأَخْبَارِ مَا یَدُلُّ عَلَی مُطْلَقِ الِاسْتِیطَانِ کَصَحِیحَةِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ (1) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام الرَّجُلُ یَتَّخِذُ الْمَنْزِلَ فَیَمُرُّ بِهِ أَ یُتِمُّ أَوْ یُقَصِّرُ قَالَ کُلُّ مَنْزِلٍ لَا تَسْتَوْطِنُهُ فَلَیْسَ لَکَ بِمَنْزِلٍ وَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تُتِمَّ فِیهِ.

وَ صَحِیحَةُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍ (2)

قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ یَمُرُّ بِبَعْضِ الْأَمْصَارِ وَ لَهُ بِالْمِصْرِ دَارٌ وَ لَیْسَ الْمِصْرُ وَطَنَهُ أَ یُتِمُّ صَلَاتَهُ أَمْ یُقَصِّرُ قَالَ یُقَصِّرُ الصَّلَاةَ وَ الضِّیَاعُ مِثْلُ ذَلِکَ إِذَا مَرَّ بِهَا.

و الذی یقتضی الجمع بین الأخبار القول بأن الوصول إلی بلد أو قریة أو ضیعة له فیها منزل یستوطنه بحیث یصدق الاستیطان عرفا أو ولد و نشأ بها بحیث یصدق عرفا أنه وطنه و بلده کاف فی الإتمام و أخبار الضیعة و الملک المطلق محمولة علی ذلک أو علی التقیة لأنه قول جماعة من العامة.

قال فی شرح السنة ذهب ابن عباس إلی أن المسافر إذا قدم علی أهل أو ماشیته أتم الصلاة و به قال أحمد و هو أحد قولی الشافعی إن المسافر إذا دخل بلدا له به أهل و إن کان مجتازا انقطعت رخصة السفر فی حقه انتهی.

و الأحوط فیما إذا وصل بلدة أو قریة أو ضیعة استوطنها ستة أشهر أن یحتاط بالجمع بین الصلاتین رعایة للمشهور.

ثم إن جماعة من القائلین بالملک کالشهیدین اعتبروا سبق الملک علی الاستیطان و بقاء الملک و اشترط جماعة فی الستة أن یکون مقیما فیها و أن یکون إتمام الصلاة علیه فیها للإقامة فلا یکفی مطلق الإقامة کما لو أقام ثلاثین ثم أتم من غیر نیة الإقامة و لا التمام بسبب کثرة السفر أو المعصیة أو شرف البقعة نعم لا یضر مجامعتها لها.

و المشهور أنه لا یشترط التوالی و لا السکنی فی ملکه بل یکفی الاستیطان فی البلد أو القریة و لا یبعد أن یکفی فی ذلک عدم الخروج علی حد الخفاء و لا

ص: 37


1- 1. التهذیب ج 1 ص 314 ط حجر ج 3 ص 213 ط نجف.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 314 ط حجر ج 3 ص 213 ط نجف.

و برخی از اخبار بر مطلق وطن گرفتن دلالت دارند، نظیر صحیحه علی بن یقطین(1) که گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: مرد منزلی می­گیرد، پس بر آن گذر می­کند، آیا کامل ادا کند یا قصر نماید؟ فرمود: هر منزلی که آن را به عنوان وطن نگیری، پس برای تو منزل نیست و بر تو نیست که در آن کامل ادا نمایی.

و صحیحه حسین بن علی(2)

که گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام درباره­ مردی سئوال کردم که بر یکی از شهرها گذر می­کند و در آن شهر برای او خانه­ای است و آن شهر وطن او نیست، آیا نمازش را کامل ادا کند یا قصر نماید؟ فرمود: نماز را قصر کند، و املاک مانند آن است، زمانی­که بر آنها گذر کند.

و آنچه جمع کردن بین اخبار اقتضا می­کند، قائل شدن به این است که رسیدن به شهر، روستا یا ملکی که در آن منزلی دارد که در آن سکونت کند، بطوری­که وطن گرفتن عرفاً بر آن صدق کند؛ یا اینکه در آن زاده شده و رشد کرده است، به گونه­ای که عرفاً بر او صدق کند که آن وطن او و شهر اوست، در ادای کامل کافی است. و اخبار دارایی و ملک مطلق بر آن، بر تقیه حمل می­شود، زیرا آن قول جمعی از عامه است .

در شرح السنۀ گوید: ابن عباس بر این است که مسافر زمانی­که نزد خویشاوندان یا گله چهارپایان خود آمد، نماز را کامل ادا می­کند، و احمد آن را گفته است. و این یکی از دو قول شافعی است که زمانی که مسافر وارد شهری شود که در آن خویشاوندانی دارد، هر چند که طی­کننده مسافت باشد، رخصت سفر در مورد او منقطع می­گردد. پایان.

و در صورتی­که به شهر، روستا یا ملکی برسد که شش ماه در آن سکونت کند، احوط این است که به جهت مراعات رأی مشهور، با جمع کردن بین دو نماز - قصر و تمام - احتیاط کند.

جمعی از افراد قائل به ملک مانند شهیدین، سابق بودن ملک بر سکونت و بقای ملک را معتبر دانسته­اند و جمعی در شش ماه شرط کرده­اند که در آن مقیم باشد و ادای کامل نماز در آن به دلیل اقامت بر او لازم باش،د پس مطلق اقامت کفایت نمی­کند، مانند اینکه سی روز اقامت کند و سپس بدون نیت اقامت و تمام خواندن، به دلیل کثرت سفر یا معصیت یا شرف بقعه، کامل ادا نماید. بله جمع شدن این اسباب با آن سبب اصلی(اقامت)، ضرری ندارد.

و مشهور این است که نه توالی و نه سکونت در ملک شرط نیست، بلکه منزل گرفتن در شهر یا روستا کفایت می­کند، و بعید نیست که در آن، عدم خروج از حد پنهان شدن دیوار شهر

ص: 37


1- التهذیب 1: 314 چاپ سنگی، 3: 213 چاپ نجف.[1]
2- التهذیب 1: 314 چاپ سنگی، 3: 213 چاپ نجف.[2]

یکفی استیطان الوقوف العامة کالمدارس و ذهب جماعة إلی الاکتفاء بالخاص و اشترط الشهید ملک الرقبة فلا تجزی الإجارة و فیه تأمل و ألحق العلامة و من تأخر عنه بالملک اتخاذ البلد دار مقام علی الدوام و لا بأس به.

و هل یشترط استیطان الستة أشهر قال فی الذکری الأقرب ذلک و هو غیر بعید و الأصل ما ذکرنا من شهادة العرف بأنها وطنه أو مسکنه لیدخل تحت الأخبار الواردة فی ذلک و أما ما شک فی دخوله فیها فالاحتیاط فیه سبیل النجاة.

«13»

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ مَنْ قَدِمَ بَلَدَهُ مَتَی یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَکُونَ مُقَصِّراً وَ مَتَی یَنْبَغِی أَنْ یُتِمَّ قَالَ إِذَا دَخَلْتَ أَرْضاً فَأَیْقَنْتَ أَنَّ لَکَ فِیهَا مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ فَإِنْ لَمْ تَدْرِ مَا مُقَامُکَ بِهَا تَقُولُ غَداً أَخْرُجُ وَ بَعْدَ غَدٍ فَقَصِّرْ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَنْ یَمْضِیَ شَهْرٌ فَإِذَا تَمَّ شَهْرٌ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ سَاعَتِکَ فَأَتِمَ (1).

ص: 38


1- 1. السرائر: 472، و یستفاد هذا الحکم من کتاب اللّه عزّ و جلّ بمعونة السنة أما الکتاب فحیث یقول عزّ و جلّ:« وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ» و المراد بالعاکف المقیم قطعا کما فی قوله عزّ و جلّ:« سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ» و أمّا السنة فحیث امتثل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله دعوة الآیة الکریمة، و اعتکف فی مسجده عشرة، حتی أنّه لم یعتکف فی سنة فقضاها فی السنة بعدها عشرین: عشرة أداء و عشرة قضاء، فصارت الاعتکاف فی محل عشرة من تمام الإقامة. بل و یدلّ علی ذلک بوجه أجمع قوله تعالی:« وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً» أی کان یواعده کل لیلة أنّه إذا تمّ میقاته و اعتکافه بالصوم و الصلاة أنزل علیک التوراة، و هو علیه السلام ینتظر فی کل ثلاثة أیّام نزول التوراة لما کان بحسبانه أن اعتکافه بالصوم و الصلاة انما یتم فی ثلاث، علی ما أمرهم اللّه عزّ و جلّ بالصیام ثلاثة أیام- أیام العشر: العاشر و الحادی عشر و الثانی عشر من کل شهر کما مرّ فی ج 83 ص 91. لکنه علیه السلام لما کان مسافرا و لم یقصد الإقامة عشرا، کان میقاته و اعتکافه غیر تامّة حتی مضی ثلاثون تمام الشهر، و انقطع حکم السفر و صار اعتکافه و میقاته فی العشرة بعدها تاما واقعا فی محله و نزل علیه التوراة فیها حکم اللّه عزّ و جلّ. و هذا معنی قوله عزّ و جلّ:« وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً»، وفقا لقوله عزّ و جلّ:« وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً» أی کنا نواعده أربعین لیلة: کل لیلة نقول: إذا تمّ الاعتکاف و المیقات نزل علیک التوراة، و لم یتم الا بعد الأربعین: لم یتم فی ثلاث لان أقل الإقامة عشرة، و لم یتم فی العشرات الأول لکونه مسافرا. و ذلک لان اللّه عزّ و جلّ واعدهم جمیعا جانب الطور الایمن، لکن موسی علیه السلام استبطأهم لمسیرهم بالاثقال و الاطفال و خلف فیهم أخاه هارون و تعجل الی المیقات بنفسه، لیتم میقاته و اعتکافه مدی سیرهم الی الطور، فیتوافق نزوله من الطور مع وصول قومه، فقد کان بخلده علیه السلام رقی قومه و هدایتهم الی أرض القدس بنفسه، و اللّه عزّ و جلّ بالرصد من افتتانهم بعد ایمانهم« أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ».

و صدای اذان کافی باشد، و وطن گرفتن موقوفات عام مانند مدارس کافی نیست و جمعی بر اکتفا کردن به موقوفات خاص معتقد هستند و شهید ملک شخصی را شرط کرده است و اجاره کردن کفایت نمی­کند، و در آن جای تأمل است؛ و علامه و متأخرین بعد از او، در نظرگرفتن شهر به عنوان محل اقامت دائم را به ملک ملحق ساخته­اند، و ایرادی در آن نیست.

و آیا اقامت شش ماهه شرط است؟ در الذکری گوید: محتمل­تر آن است. و این بعید نیست و اصل چیزی است که درباره شهادت عرف بر اینکه آن وطن او یا شهر اوست ذکر کردیم، تا در شمولیت اخبار وارده در این مورد داخل گردد. و اما آنچه که در داخل شدن آن در این اخبار مورد شک است، احتیاط کردن در مورد آن، راه نجات است .

روایت13.

السرائر: به نقل از کتاب حریز بن عبدالله گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: به نظر شما، کسی­که وارد شهری می­شود، چه زمانی شایسته است که قصرکننده باشد و چه زمانی شایسته است که کامل ادا نماید؟ فرمود: زمانی­که وارد شهری شدی و یقین داشتی که در آن اقامت ده روزه داری، پس نماز را کامل ادا کن. اگر ندانستی که اقامتت در آن چند روزه است و می­گویی فردا خارج می­شوم و پس فردا، تا اینکه یک ماه بگذرد، قصر کن، و زمانی­که ماه کامل شد نماز را کامل ادا کن، و هر چند که قصد داشتی در همان ساعت خارج شوی، کامل ادا کن.(1)

ص: 38


1- السرائر: 472.[1]
بیان

لا خلاف بین الأصحاب فی أنه إذا نوی المقصر فی بلد عشرة أیام أتم و یدل علیه هذا الخبر و أخبار کثیرة و المشهور عدم الإتمام بنیة الإقامة دون العشرة بل قال فی المنتهی إنه قول علمائنا أجمع.

و نقل فی المختلف عن ابن الجنید رحمه الله أنه اکتفی فی وجوب الإتمام بنیة خمسة أیام

وَ لَعَلَّ مُسْتَنَدَهَ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الْحَسَنِ (1) عَنْ أَبِی أَیُّوبَ قَالَ: سَأَلَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْمُسَافِرِ إِنْ حَدَّثَ نَفْسَهُ بِإِقَامَةِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ قَالَ

ص: 39


1- 1. الکافی ج 3 ص 436، التهذیب ج 1 ص 316.

توضیح

در این­باره میان اصحاب اختلافی نیست که زمانی­که قصرکننده در شهری قصد ده روز کند، کامل ادا می­کند، و این خبر و اخبار بسیاری بر آن دلالت دارد و مشهور، عدم ادای کامل با نیت اقامت کمتر از ده روزه است، حتی در المنتهی گوید: آن نظر همه علمای ماست.

و در المختلف از ابن جنید نقل کرده است که او در وجوب ادای کامل، به نیت پنج روز اکتفاء نموده است. و شاید مستند او روایتی است که شیخ در الحسن(1)

از ابو ایوب روایت کرده است که گوید: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام درباره مسافری سئوال کرد که عزم اقامت ده روزه داشته باشد؟ فرمود:

ص: 39


1- الکافی 3: 436، التهذیب 1: 316.[2]

فَلْیُتِمَّ الصَّلَاةَ فَإِنْ لَمْ یَدْرِ مَا یُقِیمُ یَوْماً أَوْ أَکْثَرَ فَلْیَعُدَّ ثَلَاثِینَ یَوْماً ثُمَّ لْیُتِمَّ وَ إِنْ أَقَامَ یَوْماً أَوْ صَلَاةً وَاحِدَةً فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ بَلَغَنِی أَنَّکَ قُلْتَ خَمْساً قَالَ قَدْ قُلْتُ ذَلِکَ قَالَ أَبُو أَیُّوبَ فَقُلْتُ أَنَا جُعِلْتُ فِدَاکَ یَکُونُ أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ أَیَّامٍ قَالَ لَا.

و أجیب عنه بأنه غیر دال علی نیة إقامة الخمسة صریحا لاحتمال عود الإشارة إلی الکلام السابق و هو الإتمام مع العشرة و لا یخلو من بعد و أوله الشیخ بوجهین أحدهما

أَنَّهُ مَحْمُولٌ عَلَی مَا إِذَا کَانَ بِمَکَّةَ أَوِ الْمَدِینَةِ لِلْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ (1)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُسَافِرِ یَقْدَمُ الْأَرْضَ فَقَالَ إِنْ حَدَّثَتْهُ نَفْسُهُ أَنْ یُقِیمَ عَشْراً فَلْیُتِمَّ وَ إِنْ قَالَ الْیَوْمَ أَخْرُجُ أَوْ غَداً أَخْرُجُ وَ لَا یَدْرِی فَلْیُقَصِّرْ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَهْرٍ فَإِنْ مَضَی شَهْرٌ فَلْیُتِمَّ وَ لَا یُتِمَّ فِی أَقَلَّ مِنْ عَشَرَةٍ إِلَّا بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ إِنْ أَقَامَ بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ خَمْساً فَلْیُتِمَّ.

و ثانیهما استحباب الإتمام لنأوی المقام خمسة أیام و لا یخلو من وجه و المناقشة بأن القصر عند الشیخ عزیمة فکیف یصیر رخصة ضعیف لأنه سد لباب القول بالتخییر بین الإتمام و القصر مطلقا مع ثبوت ذلک فی مواضع لا یمکن إنکارها.

و الأظهر عندی حمله علی التقیة لأن الشافعی و جماعة منهم قائلون بإقامة الأربعة و لا یحسبون یوم الدخول و یوم الرحیل فیتحصل خمسة ملفقة و سیاق الخبر أیضا یدل علیها کما لا یخفی علی الخبیر.

و هل یشترط فی العشرة التوالی بحیث لا یخرج بینها إلی محل الترخص أم لا فیه وجهان و قطع بالاشتراط الشهید فی البیان (2)

و الشهید الثانی فی جملة من کتبه

ص: 40


1- 1. التهذیب ج 1 ص 316.
2- 2. لا اعتبار بذلک أبدا، و ذلک لان الشارع الاقدس جعل اقامة العشرة بمنزلة الإقامة الدائمیة وضعا، و لازمه تسویة الحکم بین المقیمین و المتواطنین مطلقا فی الظعن و الإقامة، فکما أن المتوطن فی بلدة إذا حصل فی رحله لا یضر باقامته الخروج الی ما دون المسافة، و إذا خرج الی المسافة ثمّ رجع الی رحله أتم من حین دخوله الرحل، فهکذا المقیم للعشرة ما دام لم یخرج الی المسافة، فهو علی اقامته، و إذا خرج الی المسافة ثمّ رجع الی محل اقامته و رحله أتم قضاء لحق الإقامة. ینص علی ذلک صحیحة زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال: من قدم قبل الترویة بعشرة أیّام وجب علیه اتمام الصلاة، و هو بمنزلة أهل مکّة، فإذا خرج الی منی وجب علیه التقصیر، فإذا زار البیت أتم الصلاة، و علیه اتمام الصلاة إذا رجع الی منی حتّی ینفر. فموضع النصّ هو قوله علیه السلام:« و هو بمنزلة أهل مکّة» و ذلک لان حکم الاتمام و الإقامة، یثبت بقصد الإقامة، لا بعد الإقامة عشرة، و انما شرط علیه السلام القدوم الی مکّة بعشرة أیّام قبل الترویة لیتحقّق منه قصد الإقامة و هو واضح. و قوله علیه السلام بعد ذلک« فاذا خرج الی منی وجب علیه التقصیر، فإذا زار البیت أتم الصلاة شرح لهذه القاعدة من حیث شقه الثانی أعنی إنشاء سفر جدید، فانهم إذا خرجوا الی منی عازما لعرفات، فعلیهم التقصیر لخروجه عن حدّ الترخص، و إذا جاءوا لزیارة البیت و دخلوا رحالهم( علی ما ستعرف الوجه فی ذلک درایة و روایة) انقطع حکم السفر و کان علی جمیعهم الاتمام أما أهل مکّة فانها وطنهم و اما قاصد الإقامة لاتحاد حکمه مع المتوطنین. و قوله علیه السلام:« و علیه اتمام الصلاة إذا رجع الی منی حتّی ینفر» شرح لهذه القاعدة من حیث شقه الأول أعنی الخروج الی ما دون المسافة و أنّه لا یضر بقصد الإقامة، فانهم بعد ما رجعوا الی منی لرمی الجمرات، کانوا خارجین من مکّة الی ما دون المسافة و کان علیهم الاتمام، فان أنشئوا السیر الی بلادهم من منی حین النفر، قصروا سواء مروا فی سیرهم ذلک الی مکّة أو لم یمروا بها و إذا رجعوا الی مکّة ثمّ خرجوا منها الی بلادهم قصروا منها، و هو واضح، و سیجی ء تمام الکلام فی هذا الحدیث فی الباب الآتی تحت الرقم 10 إنشاء اللّه تعالی. و من فروع هذه القاعدة( اتّحاد حکم المقیمین بالحکم الوضعی مع المتواطنین) الإقامة بعد ثلاثین مترددا، فانها بمنزلة الإقامة الدائمیة، کقصد العشرة من دون اختلاف فاذا عرض له حاجة الی سفر لکنه لم یرتفع بعد حاجته عن محل اقامته تلک و لم یحصل علی مراده من قصد البلدة هذه، فأبقی رحله فی البلدة و أنشأ سفرا الی بریدین ثمّ رجع الی محل اقامته تلک قصر ایابا و ذهابا و أتم فی محل الإقامة کسائر المقیمین. ینص علی ذلک ما رواه الشیخ بإسناده عن صفوان عن إسحاق بن عمّار قال: سألت أبا الحسن علیه السلام عن أهل مکّة إذا زاروا، علیهم اتمام الصلاة؟ قال: المقیم بمکّة الی شهر بمنزلتهم.

باید نماز را کامل ادا نماید. اگر نمی­دانست مدت اقامتش یک روز است یا بیشتر، پس باید سی روز را بشمارد و پس از آن باید کامل ادا نماید، هر چند که تنها یک روز یا یک نماز اقامت داشته باشد. محمد بن مسلم به او گفت: به من رسیده است که شما فرموده­ای، پنج روز؟ فرمود: آن را گفته­ام. ابو ایوب گفت: من گفتم: فدایت گردم! می­تواند کمتر از پنج روز باشد؟ فرمود: خیر.

و اینگونه به آن پاسخ داده شده است که آن صریحاً بر نیت اقامت پنج روزه دلالت ندارد. به دلیل احتمال بازگشت اشاره به کلام سابق که ادای کامل در صورت ده روز است، و خالی از بعد نیست و شیخ آن را به دو وجه تأویل نموده است .

یکی از آن دو این است: آن حمل بر زمانی شود که در مکه یا مدینه باشد، به دلیل خبر حسن شبیه به صحیح(1)

از محمد بن مسلم که گوید: از او درباره مسافری سئوال کردم که وارد سرزمینی می­شود. فرمود: اگر تصمیم داشت که ده روز اقامت کند، پس باید کامل ادا نماید و اگر گفت که امروز خارج می­شوم یا فردا، و ندانست، پس در مدت زمان کمتر از یک ماه، باید قصر کند و اگر یک ماه گذشت، پس باید کامل ادا کند؛ و در کمتر از ده روز، کامل ادا نمی­کند مگر در مکه و مدینه، و اگر در مکه و مدینه پنج روز اقامت داشت، باید کامل ادا نماید.

و وجه دوم، مستحب بودن ادای کامل برای فردی است که قصد اقامت پنج روزه دارد، و خالی از وجه - صحت - نیست، و مناقشه کردن به این صورت که قصر کردن در نظر شیخ عزیمت است پس چگونه تبدیل به رخصت می­شود ضعیف است زیرا مانعی می­شود برای قول به مخیر بودن بین ادای کامل و قصر به صورت مطلق، با وجود ثبوت آن در مواضعی که انکار آن ممکن نیست.

و بهتر نزد من، حمل کردن آن بر تقیه است زیرا شافعی و جمعی از آنان به اقامت چهار روزه قائل هستند و روز ورود و روز خروج را به حساب نمی­آورند، پس پنج روز به هم وصل شده حاصل می­شود، و سیاق خبر نیز بر آن دلالت دارد، چنانکه بر فرد آگاه پوشیده نیست.

و آیا در ده روز، توالی - پشت سر هم بودن - شرط است، بطوری ­که در بین آن ده روز از محل ترخص خارج نشود یا خیر؟ درباره آن دو وجه است: و شهید در البیان و شهید ثانی در بخشی از کتبش، به شرط بودن آن رأی قطعی داده­اند

ص: 40


1- التهذیب 1: 316.[1]

و قال فی بعض فوائده بعد أن صرح باعتبار ذلک و ما یوجد فی بعض القیود من أن الخروج إلی خارج الحدود مع العود إلی

ص: 41

و شهید ثانی در یکی از فوائدش، بعد از تصریح به مورد اعتبار بودن آن گوید: و آنچه که در برخی از قیود درباره این مطلب یافت می­شود که خروج به خارج از حدود، با بازگشت به

ص: 41

موضع الإقامة کیوم أو لیلة لا یؤثر فی نیة الإقامة و إن لم ینو إقامة عشرة مستأنفة لا حقیقة له و لم نقف علیه مستندا إلی أحد من المعتبرین الذین یعتبر فتواهم فیجب الحکم بإطراحه حتی لو کان ذلک فی نیته من أول الإقامة لکان باقیا علی القصر لعدم الجزم بإقامة العشرة فإن الخروج إلی ما یوجب الخفاء یقطعها و نیته فی ابتدائه یبطلها انتهی.

و قیل المعتبر صدق إقامة العشرة فی البلد عرفا و الظاهر أن عدم التوالی فی أکثر الأحیان یقدح فی صدق المعنی المذکور عرفا و لا یقدح فیه أحیانا کما إذا خرج یوما أو بعض یوم إلی بعض البساتین و المزارع المقاربة فی البلد و إن کان فی حد الخفاء و لا بأس به و المسألة مشکلة و هی من مواقع الاحتیاط.

و الظاهر أن بعض الیوم لا یحسب بیوم کامل بل یلفق فلو نوی المقام عند الزوال کان منتهاه زوال الیوم الحادی عشر.

و هل یشترط عشر غیر یومی الدخول و الخروج فلا یکفی التلفیق فیه وجهان و استشکل العلامة فی النهایة و التذکرة احتسابهما من العددین حیث إنهما من نهایة

ص: 42

محل اقامت مانند یک روز یا یک شب، در نیت اقامت تأثیر نمی­گذارد، اگرچه اقامت ده روز جدیدی را نیت نکند، حقیقت ندارد و مستندی از افراد معتبری که فتوایشان مورد اعتبار است، بر آن نیافتیم؛ پس حکم دادن به رد آن واجب است حتی اگر آن از ابتدای اقامت در نیتش باشد، به دلیل عدم جزم به اقامت ده روزه بر قصر باقی می­ماند. پس خروج به سوی آنچه که موجب پنهان شدن دیوار شهر و صدای اذان می­شود، آن را قطع می­کند و نیت او در ابتدای آن، آن را باطل می­سازد، پایان.

و گفته شده: امر مورد اعتبار، صدق عرفی اقامت ده روزه در شهر است و ظاهر این است که عدم توالی در اکثر اوقات، صدق کردن معنای مذکور از لحاظ عرف را رد می­کند، و گاه نیز آن را رد نمی­کند، مانند زمانی­که یک روز یا قسمتی از روز را به سوی باغ­ها و مزارع نزدیک شهر خارج شود، هر چند که در حد پنهان شدن باشد، و ایرادی بر آن نیست و این مسئله مشکل است و از مواضع احتیاط است.

و ظاهر این است که بخشی از روز، روز کامل به حساب نمی­آید بلکه به هم وصل می­گردد، پس اگر به هنگام زوال قصد اقامت کند، پایان آن، زوال روز یازدهم می­باشد.

و آیا غیر از روز ورود و روز خروج، ده روز شرط است و تلفیق کفایت نمی­کند؟ درباره آن دو وجه وجود دارد، و علامه در النهایه و التذکره بر احتساب آن دو اشکال گرفته است. از آنجا ­که آن دو از نهایت

ص: 42

السفر و بدایته لاشتغاله فی الأول بأسباب الإقامة و فی الأخیر بالسفر و من صدق الإقامة فی الیومین و احتمل التلفیق و لعل التلفیق أظهر.

و لا فرق فی وجوب الإتمام بنیة الإقامة بین أن یکون ذلک فی بلد أو قریة لعموم بعض الأخبار کما فی صحیحة زرارة إذا دخلت أرضا فأیقنت أن لک بها مقاما و الظاهر أنه لا خلاف فیه.

و لو عزم علی إقامة طویلة فی رستاق ینتقل فیه من قریة إلی قریة و لم یعزم علی إقامة العشرة فی واحدة منها لم یبطل حکم سفره لأنه لم ینو الإقامة فی بلد بعینه فکان کالمنتقل فی سفره من منزل إلی منزل قاله العلامة فی المنتهی و غیره.

و لو قصد الإقامة فی بلد ثم خرج بقصد المسافة إلی حد خفاء الأذان ثم رجع إلی محل الإقامة لغرض مع بقاء نیة السفر فالظاهر بقاؤه علی حکم التقصیر بخلاف ما لو کان الرجوع إلی بلده و لو رجع عن نیة السفر أتم فی الموضعین کما ذکره الأصحاب.

و لو صلی بتقصیر ثم نوی الإقامة فی أثنائها یتم و نقل فی التذکرة الاتفاق علیه.

و هذا کله یتعلق بالحکم الأول من الخبر و أما الحکم الثانی و هو أن من تردد فی الإقامة یقصر إلی شهر ثم یتم فلا أعلم فیه خلافا بین الأصحاب و نقل بعض المتأخرین علیه الإجماع و تدل علیه أخبار لکن بعضها بلفظ الشهر و بعضها بلفظ الثلاثین یوما.

فهل یجوز الاکتفاء بالشهر الهلالی إذا حصل التردد فی أوله یحتمل ذلک لصدق الشهر علیه و هو مقتضی إطلاق کلام أکثر الأصحاب و حینئذ فالثلاثین محمول علی الغالب من عدم کون مبدإ التردد مبدأ الشهر.

و اعتبر فی التذکرة الثلاثین و لم یعتبر الشهر الهلالی و له وجه (1) و الأحوط

ص: 43


1- 1. قد عرفت أن الملاک هو مضی الثلاثین تاما لقوله عزّ و جلّ:« وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً».

سفر و ابتدای آن است، به دلیل اشتغال او در مورد اول به اسباب اقامت و در روز آخر به سفر، و وجه دوم اینکه، اقامت بر این دو روز صدق می­کند و تلفیق محتمل است و شاید تلفیق بهتر باشد.

در وجوب ادای کامل با نیت اقامت، فرق ندارد که آن در شهر باشد یا در روستا، به دلیل عموم برخی اخبار، چنانکه در صحیحه زراره آمده است، «زمانی­که وارد سرزمینی شدی و یقین داشتی که در آن اقامت می­کنی». و ظاهر این است که در آن اختلافی نیست.

و اگر بر اقامت طولانی در منطقه­ای تصمیم داشت، به طوری که در آن از دهکده­ای به دهکده­ دیگری منتقل ­شود و بر اقامت ده روزه در یکی از آنها تصمیم نداشته باشد، حکم سفر او از بین نمی­رود، زیرا او اقامت در محل معینی را نیت نکرده است، پس مانند کسی است که در سفرش از منزلی به منزلی منتقل می­شود. و علامه در المنتهی و دیگران آن را گفته­اند.

و اگر اقامت در شهری را قصد کرد، سپس به قصد مسافت شرعی برای منظوری از شهر خارج شد و به حدی که صدای اذان نمی­رسد، رسید و با قصد باقی بودن نیت سفر به محل اقامت بازگشت، ظاهر، باقی ماندن او بر حکم قصر است، برخلاف زمانی که رجوع به شهرش باشد، و اگر از نیت سفر بازگردد، در هر دو جا، چنانکه اصحاب ذکرکرده­اند، کامل ادا می­کند.

و اگر با قصر نماز خواند، سپس در اثنای آن نیت اقامت کرد، کامل ادا می کند، و در تذکره، توافق برآن را نقل کرده است.

و همه این امور به حکم اول از خبر مربوط است، و اما حکم دوم یعنی اینکه کسی که در اقامت تردید دارد، تا یک ماه قصر می­کند سپس کامل ادا می­کند، درباره آن بین اصحاب اختلافی سراغ ندارم، و برخی از متاخرین اجماع را برآن نقل کرده­اند و اخبار برآن دلالت دارد؛ اما برخی ازآنها با لفظ ماه است و برخی دیگر با لفظ سی روز.

پس آیا اکتفا کردن به ماه هلالی اگر تردید در ماندن در اول ماه باشد، به دلیل صدق ماه برآن جایز است؟ این امر محتمل است و اقتضای اطلاق کلام اکثر اصحاب این است. و دراین هنگام، به دلیل اینکه مبدأ تردید مبدأ ماه نیست، لفظ سی روز بر موارد غالبی حمل می­شود که شروع تردید در ماندن همزمان با اول ماه نیست.

و در تذکره سی روز را معتبر دانسته است و ماه هلالی را معتبر ندانسته است و آن دارای وجهی است. و احوط

ص: 43

فی یوم الثلاثین الجمع.

«14»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِنْ نَوَیْتَ الْمُقَامَ عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ صَلَّیْتَ صَلَاةً وَاحِدَةً بِتَمَامٍ ثُمَّ بَدَا لَکَ فِی الْمُقَامِ وَ أَرَدْتَ الْخُرُوجَ فَأَتِمَّ وَ إِنْ بَدَا لَکَ فِی الْمُقَامِ بَعْدَ مَا نَوَیْتَ الْمُقَامَ عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ تَمَمْتَ الصَّلَاةَ وَ الصَّوْمَ (1).

بیان

إن فی قوله و إن بدا لک وصلیة و لا خلاف ظاهرا بین الأصحاب فی أنه لو نوی قاصد الإقامة عشرا السفر قبل أن یصلی صلاة بتمام یرجع إلی التقصیر و لو صلی صلاة بتمام یتم إلی أن یخرج إلی المسافة(2)

و ظاهر الأصحاب أنه لا یشترط فی الرجوع إلی القصر فی صورة العدول عن نیة الإقامة من غیر صلاة کون الباقی مسافة و قواه الشهید الثانی رحمه الله و احتمل الاشتراط و إطلاق هذه الروایة و غیرها یؤید المشهور.

ثم إنهم اختلفوا فی أنه هل یلحق بالصلاة الفریضة الصوم الواجب فیثبت حکم الإقامة بالشروع فیه مطلقا أو إذا زالت الشمس قبل الرجوع عن نیة الإقامة أم لا فیه أوجه و الثالث أشهر و أقوی و إن کان ظاهر عبارة الفقه کون إتمام الصوم فی حکم إتمام الصلاة إن حملنا الواو فی قوله و الصوم بمعنی أو و یمکن أن یکون ذکر الصوم استطرادا و لا دخل له فی الحکم.

ثم الظاهر أن المعتبر إتمام الصلاة الفریضة فقط کما صرح به فی صحیحة أبی ولاد(3) فإلحاق نافلة لا یؤتی بها فی السفر بالفریضة کما فعله العلامة فی

ص: 44


1- 1. فقه الرضا ص 16 باب صلاة المسافر و المریض.
2- 2. و ذلک لان الذی قصد الإقامة فی قریة کأنّه یعرض بنفسه أن یکتب عنوانه فی جمع المقیمین المتوطنین وضعا، فما لم یمض قصده ذلک عملا، کان له البداء، و أمّا إذا مضی علی قصده عملا و صلی صلاة واحدة علی التمام وجبت الصفقة، و تحقّق عنوان المقیم موضوعا و سجله الکرام الکاتبون فی دیوان المتوطنین، فلا یخرج عن جمعهم الا بالخروج الموضوعی کأن یسافر جدیدا علی حدّ سائر المواطنین.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 317.

در روزسی­ام، جمع کردن است.

روایت14.

فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: اگر اقامت ده روزه را قصد کردی و یک نماز را به صورت کامل ادا کردی، سپس در اقامت، تصمیمت عوض شد و قصد خروج داشتی، کامل ادا کن؛ هرچند بعد از اینکه اقامت ده روزه را قصد کردی و نماز و روزه را کامل ادا نمودی، قصدت عوض شود.(1)

توضیح

«إن» دراین سخن امام علیه السلام «إن بدا لک» وصلیّة است و ظاهراً بین اصحاب اختلافی دراین نیست که اگر قصد کننده اقامت ده روزه، قبل از اینکه نمازی را کامل ادا نماید، سفری را نیت کند، به قصر باز می­گردد. و اگر نمازی را به صورت کامل ادا نماید، تا زمان خروج به سوی مسافت، نمازش را کامل به جای می­آورد. و ظاهر اصحاب این است که در رجوع به قصر، در صورت عدول از نیت اقامت بدون نماز، شرط نیست که مسافت مانده، مسافت شرعی باشد و شهید ثانی آن را قوی دانسته است و شرط بودن آن را محتمل دانسته است و اطلاق این روایت و سایر روایات، مؤید قول مشهور است.

بدان که آنها در این باره دچار اختلاف هستند که آیا روزه واجب نیز به نماز فریضه الحاق می­شود و حکم اقامت، مطلقاً با شروع، درباره آن اثبات می­شود، یا زمانی که قبل از رجوع از نیت اقامت، ظهر شود؟ درباره آن چند وجه است، و مورد سوم مشهورتر و قوی­تر است، هرچند که ظاهر عبارت فقه الرضا این است که اتمام روزه در حکم اتمام نماز است، اگر واو را در این سخن او «و الصوم» بر معنی أو حمل نماییم و ممکن است که ذکر روزه، استطراد - از شاخه­ای به شاخه دیگر پریدن - باشد و ارتباطی به حکم نداشته باشد.

پس ظاهر این است که امر مورد اعتبار،، فقط ادای کامل نماز فریضه باشد چنانکه در صحیحه ابو ولّاد(2) به آن تصریح شده است؛ پس الحاق نافله­ای که در سفر به جای آورده نمی­شود به فریضه، چنانکه علامه در

ص: 44


1- . فقه الرضا علیه السلام: 16 باب نماز مسافر و بیمار
2- . التهذیب 1: 317

النهایة و قواه الشهید الثانی رحمه الله لا وجه له و الظاهر أن الحکم معلق علی فعل الفریضة فلا یکفی دخول وقتها و لا فوت وقت الصلاة مع ترکها سواء کان الترک عمدا أو سهوا و قطع العلامة فی التذکرة بکون الترک کالصلاة نظرا إلی استقرارها فی الذمة تماما و استشکله فی النهایة و کذا الشهید فی الذکری.

و لو کان الترک لعذر مسقط للقضاء کالجنون و الحیض فهو کمن لم یصل قولا واحدا و هل یشترط کون التمام بنیة الإقامة فلا یکفی التمام سهوا قبل الإقامة فیه وجهان و ظاهر الخبر الاشتراط.

و لو نوی الإقامة ثم صلی تماما لشرف البقعة ذاهلا عن نیة الإقامة ثم رجع عن الإقامة فالظاهر الکفایة لعموم الروایة و لو نوی الإقامة فی أثناء الصلاة المقصورة فأتمها ففی الاجتزاء بها وجهان و لعل الاجتزاء أقوی.

ثم ظاهر الروایة إتمام الصلاة فلو شرع فی الصلاة بنیة الإقامة ثم رجع عن الإقامة فی أثنائها لم یکف و إن کان بعد الرکوع فی الثالثة و هو ظاهر المنتهی و تردد فی المعتبر و فصل فی التذکرة و المختلف بمجاوزة محل القصر و عدمه.

«15»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: فَإِنْ فَاتَتْکَ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ فَذَکَرْتَهَا فِی الْحَضَرِ فَاقْضِ صَلَاةَ السَّفَرِ رَکْعَتَیْنِ کَمَا فَاتَتْکَ وَ إِنْ فَاتَتْکَ فِی الْحَضَرِ فَذَکَرْتَهَا فِی السَّفَرِ فَاقْضِهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ صَلَاةَ الْحَضَرِ کَمَا فَاتَتْکَ وَ إِنْ خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ وَ قَدْ دَخَلَ عَلَیْکَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ لَمْ تُصَلِّ حَتَّی خَرَجْتَ فَعَلَیْکَ التَّقْصِیرُ وَ إِنْ دَخَلَ عَلَیْکَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ أَنْتَ فِی السَّفَرِ وَ لَمْ تُصَلِّ حَتَّی تَدْخُلَ أَهْلَکَ فَعَلَیْکَ التَّمَامُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ فَاتَکَ الْوَقْتُ فَتُصَلِّیَ مَا فَاتَکَ مِنْ صَلَاةِ الْحَضَرِ فِی السَّفَرِ وَ صَلَاةِ السَّفَرِ فِی الْحَضَرِ(1).

بیان

لا ریب فی أن الاعتبار فی القضاء بحال الفوات لا بحال الفعل فما فات قصرا یقضی قصرا و إن قضاه فی الحضر و کذا العکس و لو حصل الفوات فی أماکن التخییر

ص: 45


1- 1. فقه الرضا ص 16.

النهایه انجام داده است و شهید ثانی آن را تقویت نموده است، هیچ وجهی ندارد و ظاهر این است که این حکم مربوط به انجام فریضه است؛ پس نه فرا رسیدن وقت آن کفایت می­کند و نه گذشتن وقت آن، در صورتی که آن را نخواند، چه ترک عمدی باشد یا سهوی. و علامه در تذکره، با توجه به قرار گرفتن تمام نماز بر ذمه او، نظر قطعی داده است که ترک مانند نماز است و در النهایه آن را مشکل دانسته و همچنین شهید درذکری .

و اگر ترک به دلیلی که ساقط کننده قضا است مانند جنون و حیض باشد، او براساس قولی واحد، مانند کسی است که نماز نخوانده است؛ و آیا شرط است که ادای کامل به نیت اقامت باشد، و ادای کامل از روی سهو، قبل از اقامت کفایت نمی­کند؟ درباره آن دو وجه وجود دارد و ظاهر خبر، شرط بودن آن است.

و اگر نیت اقامت داشت سپس به دلیل شرافت مکان، درحالی که نیت اقامت را فراموش کرده است نماز را کامل ادا نمود، به دلیل عموم روایت، ظاهر، کفایت آن است. و اگر در اثنای نماز قصر،، نیت اقامت نمود، پس آن را به صورت کامل ادا نماید و درباره اکتفا به آن دو وجه وجود دارد، و شاید اکتفا قوی­تر باشد.

پس ظاهر روایت، ادای کامل نماز است. پس اگر با نیت اقامت نماز را شروع نمود و سپس در اثنای نماز از اقامت رجوع نمود، کفایت نمی­کند، هرچند که پس از رکوع رکعت سوم باشد؛ و این ظاهر المنتهی است، و در المعتبر تردید نموده است و در تذکره و المختلف، بین گذشتن از محل قصر و عدم آن تفصیل داده است.

روایت15.

فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: اگر در سفر نمازی از تو فوت شد و آن را در حضر به یادآوردی، پس نماز سفر را در دو رکعت، چنانکه از تو فوت شده است، قضا کن. و اگر در حضر نمازی از تو فوت شد و آن را در سفر به یاد آوردی، پس آن را در چهار رکعت نماز حضر قضا کن، چنانکه از تو فوت شده است. و اگر از منزلت خارج شدی درحالی که وقت نمازی بر تو داخل شده است و آن را تا خروجت نخوانده­ای، پس قصر بر تو واجب است؛ و اگر وقت نماز فرا رسید درحالی که تو در سفر هستی و آن را نخوانده­ای تا اینکه بر خانواده خود وارد ­شوی، پس ادای کامل بر تو لازم است، مگر اینکه وقت آن فوت شده باشد، پس آنچه که از نماز حضر فوت شده است را در سفر می­خوانی و آنچه که از نماز سفر فوت شده است را در حضر می­خوانی.(1)

توضیح

شکی در این نیست که اعتبار در قضا، وضعیت فوت نماز است نه وضعیت ادا، و آنچه که در حالت قصر فوت شده است را به صورت قصر قضا می­کند، هرچند که آن را در حضر قضا کند، و عکس آن چنین است. و اگر فوت نماز در مواضع تخییر

ص: 45


1- . فقه الرضا علیه السلام: 16

ففی ثبوت التخییر فی القضاء أو تحتم القصر وجهان أحوطهما الثانی.

و لو سافر بعد دخول الوقت قبل أن یصلی فالأصحاب فیه علی أقوال شتی ذهب ابن أبی عقیل و الصدوق فی المقنع و العلامة إلی أنه یجب علیه الإتمام و ذهب المفید إلی أنه یجب علیه التقصیر و اختاره ابن إدریس و نقله عن المرتضی فی المصباح و هو اختیار علی بن بابویه و المحقق و جماعة.

و ذهب الشیخ فی الخلاف إلی التخییر و استحباب الإتمام و ذهب رحمه الله فی النهایة و کتابی الأخبار إلی أنه یتم إن بقی من الوقت مقدار ما یصلی فیه علی التمام فإن تضیق الوقت قصر و به قال فی موضع من المبسوط و به قال ابن البراج و هو اختیار الصدوق فی الفقیه.

و کذا الخلاف فیما إذا دخل محل التمام بعد دخول الوقت فذهب المفید و علی بن بابویه و ابن إدریس و الفاضلان إلی أنه یتم و هو المشهور بین المتأخرین و نقل عن ابن الجنید و الشیخ القول بالتخییر و ذهب الشیخ فی النهایة و کتابی الأخبار إلی أنه یتم مع السعة و یقصر مع الضیق و حکی الشهیدان أن فی المسألة قولا بالتقصیر مطلقا.

و منشأ هذا الاختلاف اختلاف الأخبار(1)

فَفِی صَحِیحَةِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ قَالَ:

ص: 46


1- 1. بل لا اختلاف فی الاخبار، کما مرت الإشارة إلیه فی باب اوقات الصلوات، و باب تقدیم الفائتة علی الحاضرة، و انما توهموا الاختلاف فیها، لقولهم باشتراک وقت الظهرین من الزوال الی المغرب مطلقا و اشتراک وقت العشاءین من المغرب الی ثلث اللیل أو نصفه أو آخره علی اختلاف فی ذلک، مع أن کل صلاة لها وقت محدود مختص بها بعضها بحکم السنة و بعضها بحکم الفرض، علی ما مر تفصیلها فی باب أوقات الصلوات. فمن توجه الی ذلک حقّ التوجه و رجع الی روایات الباب لم یجد فیها اختلافا الا ما یتراءی من بعضها و سیأتی بیانها و حملها علی وجوه قریبة أقرب ممّا حملوها علیه عادة و حینئذ یتظافر أخبار الباب مع ما سبق فی باب تقدیم الفائتة علی الحاضرة و باب أوقات الصلوات، و یثبت الأوقات الخمسة بالتواتر القطعی، و للّه الحمد.

رخ داده باشد، درباره ثبوت تخییر در قضا یا حتمی بودن قصر، دو وجه وجود دارد و احوط آن، وجه دوم است.

اگر بعد از فرا رسیدن وقت، قبل از اینکه نماز بخواند سفر کند، اصحاب درباره آن دارای اقوال مختلفی هستند. ابن ابوعقیل، صدوق در المقنع، و علامه بر این هستند که ادای کامل بر او واجب است، و عقیده مفید بر این است که قصر کردن بر او واجب است و ابن ادریس آن را اختیار کرده است، و آن را از مرتضی در المصباح نقل کرده است و آن اختیار علی بن بابویه، محقق و جماعتی دیگر است.

و شیخ در الخلاف بر مخیر بودن و مستحب بودن ادای کامل معتقد است، و او در النهایة و دو کتاب اخبار بر این است که اگر از وقت به اندازه­ای باقی باشد که درآن به صورت کامل ادا نماید، کامل می­خواند، و اگر وقت تنگ بود، قصر می­کند. و در جایی از المبسوط آن را گفته است، و ابن براج به آن قائل بوده است و آن اختیار صدوق در الفقیه است.

و همچنین درباره حالتی که بعد از فرا رسیدن وقت به محل ادای کامل وارد گردد، اختلاف است. مفید، علی بن بابویه، ابن ادریس و فاضلان بر این هستند که وی به صورت کامل ادا می­نماید، و این بین متأخرین مشهور است و قول به مخیر بودن، از ابن جنید و شیخ نقل شده است. و شیخ درالنهایه و دو کتاب اخبار بر این است که در صورت وسعت وقت، کامل ادا می­کند، و درصورت تنگی قصر می­کند، و شهیدین نقل کرده­اند که درباره این مسأله، قولی بر قصر مطلق وجود دارد.

و منشأ این اختلاف، اختلاف اخبار است. در صحیحه اسماعیل بن جابر گوید:

ص: 46

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَدْخُلُ عَلَیَّ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ أَنَا فِی السَّفَرِ فَلَا أُصَلِّی حَتَّی أَدْخُلَ أَهْلِی فَقَالَ صَلِّ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ قُلْتُ فَدَخَلَ عَلَیَّ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ أَنَا فِی أَهْلِی أُرِیدُ السَّفَرَ فَلَا أُصَلِّی حَتَّی أَخْرُجَ فَقَالَ صَلِّ وَ قَصِّرْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَقَدْ خَالَفْتَ وَ اللَّهِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

وَ فِی صَحِیحَةِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (2)

قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَدْخُلُ مِنْ سَفَرِهِ وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ هُوَ فِی الطَّرِیقِ فَقَالَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ إِنْ خَرَجَ إِلَی سَفَرِهِ وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَلْیُصَلِّ أَرْبَعاً.

وَ فِی مُوَثَّقَةِ عَمَّارٍ(3)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَ هُوَ فِی مَنْزِلِهِ ثُمَّ یَخْرُجُ فِی سَفَرٍ قَالَ یَبْدَأُ بِالزَّوَالِ فَیُصَلِّیهَا ثُمَّ یُصَلِّی الْأُولَی بِتَقْصِیرِ رَکْعَتَیْنِ لِأَنَّهُ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ قَبْلَ أَنْ یَحْضُرَ الْأُولَی وَ سُئِلَ فَإِنْ خَرَجَ

ص: 47


1- 1. الفقیه ج 1 ص 283، التهذیب ج 1 ص 137 و 301 و 317، و وجه الحدیث أنه دخل علیه وقت صلاة الظهر مثلا حین بلوغ الظل الی قدم و هو فی السفر و دخل الی أهله و لم یدخل وقت صلاة العصر بعد، و هکذا العکس.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 317، الفقیه ج 1 ص 284، و هو محمول علی ما إذا دخل علی أهله و قد فات وقت الظهر و دخل وقت العصر، و هکذا العکس.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 138، و صدر الحدیث نص فیما قلنا، فان صلاة الزوال ثابت علیه لان وقتها حین زوال الشمس فلا یسقط هذه النافلة لادراک وقتها و لو خفیفة فی الحضر و قال علیه السلام:« ثم یصلی الأولی بتقصیر رکعتین» مع أنّه أدرک أول وقت الزوال فی الحضر و ذلک لعدم العبرة بالزوال، بل العبرة بالوقت المسنون و لذلک قال بعده« لانه خرج من منزله قبل أن یحضر الأولی». و اما ذیل الخبر فلیحمل علی أنّه خرج بعد ما حضرت الأولی و حینما غاب و تواری عن البیوت و أراد الصلاة فات وقتها المسنون و حضر وقت الثانیة.

به امام صادق علیه السلام عرض کردم، وقت نماز بر من وارد می­شود، درحالی که من در سفر هستم، پس نماز نمی­خوانم تا اینکه بر خانواده خویش وارد می­شوم. پس فرمود: بخوان و نماز را کامل ادا کن. عرض کردم: پس وقت نماز بر من داخل شده است درحالی که من نزد خانواده خود هستم و قصد سفر دارم، پس نماز نمی­خوانم تا اینکه خارج می­شوم. فرمود: بخوان و قصر کن، که اگر چنین نکنی، با خدا و رسول خدا صلّی الله علیه و آله مخالفت کرده­ای .

و محمد بن مسلم(1)

در صحیحه­ای گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که درحالی که در راه است، وقت نماز فرا رسیده است و او به منزلش وارد می­شود. فرمود: دو رکعت می­خواند، و اگر به سوی سفری خارج شود درحالی که وقت نماز فرا رسیده است، باید چهار رکعت بخواند.

و در موثقه­ای، عمار(2)

از امام صادق علیه السلام گوید: دربار مردی سؤال شد که وقت زوال خورشید در منزل خود است، سپس برای سفرخارج می­شود؟ فرمود: نوافل زوال را شروع می­کند، پس آن را می­خواند، سپس ظهر را با قصر در دو رکعت می­خواند، زیرا او قبل از اینکه زمان [فضیلت] نماز ظهر[بعد از نوافل] فرا رسد، از منزلش خارج شده است. و سؤال شد:

ص: 47


1- . التهذیب 1: 317، الفقیه 1: 284
2- . التهذیب 1: 138

بَعْدَ مَا حَضَرَتِ الْأُولَی قَالَ یُصَلِّی الْأُولَی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یُصَلِّی بَعْدُ النَّوَافِلَ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ لِأَنَّهُ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ بَعْدَ مَا حَضَرَتِ الْأُولَی.

وَ عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ (1)

قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَتَّی أَتَیْنَا الشَّجَرَةَ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا نَبَّالُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّهُ لَمْ یَجِبْ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْعَسْکَرِ أَنْ یُصَلِّیَ أَرْبَعاً غَیْرِی وَ غَیْرَکَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَبْلَ أَنْ نَخْرُجَ.

و ربما یحمل صحیحة محمد بن مسلم علی أن المراد أن الرکعتین یؤتی بهما فی السفر و الأربع فی الحضر بأن یکون المراد بقوله یدخل من سفره إرادة الدخول أو الإشراف علیه و کان فی الإیراد بصیغة المضارع إعانة علی هذا المعنی و کذا قوله خرج یحمل علی أحد الوجهین و کذا خبر بشیر یحمل علی أنه علیه السلام صلی قبل أن یخرج أو علی أن المراد وجب علینا التمام و بعد السفر انقلب الحکم و إن کانا بعیدین مع أن سنده غیر نقی علی المشهور.

و القائل بالتخییر جمع به بین الروایات

وَ یُؤَیِّدُهُ فِی الرُّجُوعِ صَحِیحَةُ مَنْصُورِ(2)

ص: 48


1- 1. التهذیب ج 1 ص 317 و 301، الکافی ج 3 ص 434، و الظاهر أنّه أراد مسجد الشجرة، و هو علی رأس فرسخین من المدینة، و معلوم أن من خرج بعد دخول وقت الصلاة و سار حتی أتی الشجرة یفوته وقت الأولی، و لو أسرع، و أمّا أفراد العسکر، فلما خرجوا قبل دخول وقت الصلاة کان علیهم التقصیر، و هو واضح.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 317، و المراد أنّه ان شاء صلی فی السفر أول الوقت عند القدم، و ان شاء سار و دخل علی أهله و صلی أربعا آخر الوقت عند القدمین، و الثانی أولی، اذا کان یمکنه الاسراع و ادراک آخر الوقت المسنون. و هذا الاحتمال أقوی من غیره لاعتضاده بالاخبار المتکثرة المرویة فی هذا الباب و غیره کما عرفت و لقوله علیه السلام« فسار حتّی یدخل أهله» حیث أتی بصیغة المضارع، کأنّه یقول:« فسار و أسرع حتّی یدخل أهله» أی یدخل أهله و وقت السنة باق و لذلک قال علیه السلام، و الاتمام أحبّ الی.

پس اگر بعد از فرا رسیدن زمان نماز ظهر خارج شود؟ فرمود: ظهر را چهار رکعت می­خواند سپس بعدا هشت رکعت نافله می­خواند؛ زیرا او بعد از اینکه زمان نماز ظهر فرا رسید از منزلش خارج شده است.

و بشیر نبال(1)

گوید: به همراه امام صادق علیه السلام خارج شدم تا اینکه به شجره رسیدیم، پس امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای نبال! عرض کردم: گوش به فرمانم. فرمود: بر هیچ یک از این جمع غیر از من و تو، واجب نیست که چهار رکعت بخوانند، به این سبب که قبل از اینکه خارج شویم، وقت نماز فرا رسیده بود.

و شاید صحیحه محمد بن مسلم بر این حمل ­شود که مقصود این است که دو رکعت در سفر به جای آورده می­شود، و چهار رکعت در حضر، به این صورت که مقصود از این سخن او: «یدخل من سفره»، (از سفرش می­رسد)، اراده دخول یا نزدیک بودن دخول بر منزل باشد، و گویی آوردن به صیغه مضارع، کمکی است بر این معنا، و همچنین این سخن او «خرج»، بر یکی از دو وجه حمل می­شود. و همچنین خبر بشیر بر این حمل می­شود که امام علیه السلام قبل از اینکه خارج شود، نماز خوانده است؛ یا بر اینکه مقصود این است که ادای کامل بر ما واجب شده است و بعد از سفر، حکم تغییر کرده است، هرچند که این دو بعید هستند. علاوه بر اینکه بنا بر قول مشهور، سند آن روشن نیست.

و فرد قائل به مخیر بودن با آن، بین این روایات را جمع کرده است و صحیحه منصور

ص: 48


1- . التهذیب 1: 317 و 301، الکافی 3: 434

بْنِ حَازِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا کَانَ فِی سَفَرٍ فَدَخَلَ عَلَیْهِ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ أَهْلَهُ فَسَارَ حَتَّی یَدْخُلَ أَهْلَهُ فَإِنْ شَاءَ قَصَّرَ وَ إِنْ شَاءَ أَتَمَّ وَ الْإِتْمَامُ أَحَبُّ إِلَیَّ. و حمله علی التقصیر قبل الدخول و الإتمام بعده بعید جدا. و الشیخ جمع بینها بالسعة و الضیق وَ أَیَّدَهُ بِمَا رَوَاهُ فِی الْمُوَثَّقِ (1) عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام: یَقُولُ فِی الرَّجُلِ یَقْدَمُ مِنْ سَفَرِهِ فِی وَقْتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ إِنْ کَانَ لَا یَخَافُ الْفَوْتَ فَلْیُتِمَّ وَ إِنْ کَانَ یَخَافُ خُرُوجَ الْوَقْتِ فَلْیُقَصِّرْ.

و روی هذا المضمون بسند(2)

مرسل عن أبی عبد الله علیه السلام أیضا و هما یدلان علی التفصیل فی القدوم و یمکن حملهما علی أنه إن کان لا یخاف فوت الوقت یؤخر حتی یدخل أهله و یتم و إن کان یخاف الفوت إذا دخل أهله یصلی قصرا قبل الدخول.

و أقول

یمکن الجمع بینها بوجهین آخرین أحدهما حمل ما دل علی الاعتبار بحال الوجوب علی ما إذا مضی زمان من أول الوقت یمکنه تحصیل الشرائط المفقودة و إتمام الصلاة فیه و ما دل علی الاعتبار بحال الأداء علی ما إذا خرج عن حد الترخص أو دخل فیه و لم یمض هذا المقدار من الزمان کما أشار إلیه العلامة فی المنتهی و الشیخ فی الخلاف قید الحکم بذلک حیث قال إذا خرج إلی السفر و قد دخل الوقت إلا أنه مضی مقدار ما یصلی فیه الفرض أربع رکعات جاز له التقصیر و کذا قال العلامة و أکثر الأصحاب و الفرق أیضا ظاهر

ص: 49


1- 1. التهذیب ج 1 ص 317، و المراد فوات وقت الأولی مثلا بدخول وقت الثانیة عند القدمین، بحیث إذا صلی الظهر أربعا وقع نصفه فی وقت الظهر و نصفه فی وقت العصر فیفوت علیه بذلک أول وقت الثانیة مع أنّه حاضر.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 284، رواه عن کتاب الحکم بن مسکین، و رواه الشیخ فی التهذیب ج 1 ص 317 عن الحکم عن رجل.

بن حازم(1)

درباره رجوع، مؤید آن است که گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام می­فرمود: زمانی که در سفر باشد، پس قبل از اینکه بر خانواده خود وارد شود، وقت نماز بر او فرا برسد، پس حرکت کند تا اینکه بر خانواده خود وارد شود؛ پس اگر خواست قصر کند و اگر خواست کامل ادا نماید، و ادای کامل نزد من پسندیده­تراست. و حمل کردن آن بر قصر قبل از ورود و ادای کامل بعد از آن، بسیار بعید است.

و شیخ با وسعت و تنگی وقت، بین آنها را جمع کرده است و آن را به وسیله آنچه که در موثقی(2)

از اسحاق بن عمار روایت کرده است، تأیید نموده که گوید: شنیدم که موسی بن جعفر علیه السلام درباره مردی که در وقت نماز از سفر می­رسد می­فرمود: اگر از فوت وقت بیم نداشت، کامل ادا نماید و اگر از فوت وقت بیم داشت، باید قصر نماید.

و این مضمون با سندی(3)

مرسل از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است و آن دو بر تفصیل درخصوص از راه رسیدن دلالت دارند، و می­توان آن دو را بر این حمل نمود که اگر از فوت وقت بیم نداشت به تأخیر می­اندازد تا اینکه بر خانواده وارد شود و اگر بیم آن را دارد که تا رسیدن به اهلش، وقت از دست رفته باشد، قبل از ورود، قصر می­خواند.

مؤلف

جمع کردن بین آن دو، با دو وجه دیگر ممکن است: یکی از آن دو، حمل کردن آنچه که بر اعتبار حالت وجوب دلالت دارد، بر حالتی است که زمانی از اول وقت سپری شده باشد که تحصیل شرایط مفقودِ نماز[مثل وضو و تطهیر لباس و...] و ادای کامل نماز در آن ممکن ­باشد، و حمل کردن آنچه که بر اعتبار حالت ادا دلالت دارد، بر حالتی که از حد ترخص خارج شده یا در آن وارد شده است و این مقدار از زمان سپری نشده باشد. چنانکه علامه در المنتهی به آن اشاره کرده است. و شیخ در الخلاف، حکم را به آن مقید ساخته است، آنجا که گوید: چون برای سفری خارج شد درحالی که وقت فرا رسید، اما به مقداری سپری شد که فرض را در آن چهار رکعت بخواند، قصر کردن برای او جایز است. و علامه و اکثر اصحاب چنین گفته­اند. و تفاوت نیز روشن است،

ص: 49


1- . التهذیب 1: 317
2- . التهذیب 1: 317
3- . الفقیه 1: 284 آن را از کتاب حکم بن مسکین روایت کرده است، و شیخ آن را در التهذیب 1: 317 از حکم از مردی روایت کرده است.

إذ بعد مضی هذا الزمان یستقر الفرض فی ذمته.

و ثانیهما أن یقال إنه إذا خرج بعد دخول وقت الفضیلة یعنی إذا صار الفی ء قدمین أو انقضی مقدار النافلة للمتنفل یتم الصلاة و إذا خرج قبل دخول وقت الفضیلة و إن کان بعد دخول وقت الإجزاء یقصر.

فالمراد بالوقت فی بعض الأخبار الفضیلة و فی بعضها الإجزاء و یشهد لهذا التأویل موثقة عمار لکن لا أعرف قائلا به و کذا الکلام فی العود لاختلاف الأخبار فیه أیضا و المسألة فی غایة الإشکال و إن کان القول بالتخییر لا یخلو من قوة و الاحتیاط فی الجمع.

«16»

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی رَجُلٍ مُسَافِرٍ نَسِیَ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ فِی السَّفَرِ حَتَّی دَخَلَ أَهْلَهُ قَالَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ (1) وَ قَالَ لِمَنْ نَسِیَ صَلَاةَ الظُّهْرِ أَوِ الْعَصْرِ وَ هُوَ مُقِیمٌ حَتَّی یَخْرُجَ قَالَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ

فِی سَفَرِهِ (2)

وَ قَالَ إِذَا دَخَلَ عَلَی الرَّجُلِ وَقْتُ صَلَاةٍ وَ هُوَ مُقِیمٌ ثُمَّ سَافَرَ صَلَّی تِلْکَ الصَّلَاةَ الَّتِی دَخَلَ وَقْتُهَا عَلَیْهِ وَ هُوَ مُقِیمٌ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فِی سَفَرِهِ (3).

بیان

أقول یمکن أن یکون قوله علیه السلام و إذا دخل علی الرجل بعد قوله لمن نسی صلاة الظهر تعمیما بعد التخصیص أو یکونا حدیثین سمعهما فی مقامین أو یکون الأول للقضاء و الثانی للأداء أو یکون الأخیر محمولا علی العمد کما أن الأول کان للنسیان و قوله أولا فی رجل مسافر یحتمل الأداء و القضاء و الأعم و ظاهر الخبر الإتمام فی الدخول و الخروج معا کما هو مختار العلامة إن لم نحمل أحدهما علی القضاء.

ثم اعلم أنهم اختلفوا فی القضاء أیضا أی إذا دخل وقت الصلاة فی السفر و دخل بلده ثم فاتته الصلاة و کذا العکس هل یعتبر بحال الوجوب أی أول الوقت أو بحال

ص: 50


1- 1. السرائر: 468.
2- 2. السرائر: 468.
3- 3. السرائر: 468.

زیرا بعد از سپری شدن این زمان، فرض بر ذمه او ثابت می­شود.

و دوم اینکه گفته شود: او اگر بعد از فرا رسیدن وقت فضیلت یعنی زمانی که سایه به اندازه دو گام شد یا مقدار نافله برای کسی که نافله می­خواند به پایان رسید، خارج شود، نماز را کامل ادا می­کند، و اگر قبل از دخول وقت فضیلت خارج شود، هرچند که بعد از فرا رسیدن وقت اجزاء باشد، قصر می­کند.

پس مقصود از وقت در برخی اخبار، وقت فضیلت، و در برخی دیگر وقت اجزاء است و موثقه عمار بر این تأویل گواهی می­دهد، اما کسی که قائل به آن باشد را نمی­شناسم، و کلام در خصوص بازگشت نیز به دلیل اختلاف اخبار درباره آن چنین است. و این مسئله در نهایت اشکال است، هرچند که قول به تخییر خالی از قوت نیست و احتیاط در جمع کردن است.

روایت16.

سرائر: به نقل از کتاب جمیل بن دراج، از زراره، از یکی از آن دو امام علیهما السلام که درباره مرد مسافری که ظهر و عصر را در سفر فراموش کرد تا اینکه بر خانواده خویش وارد شد، فرمود: چهار رکعت می­خواند.(1)

و به کسی که در حالی که مقیم است نماز ظهر [یا] و عصر را فراموش می­کند تا اینکه خارج می­شود، فرمود: چهار رکعت در سفر می­خواند.(2)

و فرمود: زمانی که وقت نماز بر مرد فرا برسد درحالی که او مقیم است، سپس سفر کند، آن نمازی را که درحالی که او مقیم است وقتش بر او فرا رسیده است، در سفر چهار رکعت می­خواند.(3)

بیان

مؤلف:

ممکن است این سخن امام علیه السلام: «و زمانی که بر مرد فرا برسد» بعد از این سخن او: «برای کسی که نماز ظهر را فراموش کرد» به عنوان تعمیم بعد از تخصیص، یا اینکه دو حدیث باشند که آن دو را در دو جایگاه شنیده است، یا اینکه سخن اول برای قضا و سخن دوم برای ادا باشد، یا اینکه سخن آخر بر عمد حمل شود، چنانکه سخن اول برای نسیان باشد. و این سخن او: در حدیث اول «درباره مرد مسافر» ادا، قضا و اعم را محتمل است. و ظاهر خبر، ادای کامل هم در ورود و هم در خروج است، چنانکه آن نظر برگزیده علامه است اگر یکی از آن دو را بر قضا حمل نکنیم.

بدان که نظر آنها درباره قضا نیز مختلف است، یعنی زمانی که وقت نماز در سفر فرا برسد و وارد شهرش شود و آن نماز از او فوت باشد، و عکس آن چنین است. آیا حالت وجوب یعنی اول وقت معتبر است، یا حالت

ص: 50


1- . السرائر: 468
2- . السرائر: 468
3- . السرائر: 468

الفوات أی آخره فذهب المرتضی و ابن الجنید إلی أنه یقضی بحسب حالها فی أول وقتها و آخرون إلی أنه یقضی بحسب حالها فی آخر وقتها.

وَ یَدُلُّ عَلَی الْأَوَّلِ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ هُوَ فِی السَّفَرِ فَأَخَّرَ الصَّلَاةَ حَتَّی قَدِمَ فَنَسِیَ حِینَ قَدِمَ إِلَی أَهْلِهِ أَنْ یُصَلِّیَهَا حَتَّی ذَهَبَ وَقْتُهَا قَالَ یُصَلِّیهَا رَکْعَتَیْنِ صَلَاةَ الْمُسَافِرِ لِأَنَّ الْوَقْتَ دَخَلَ وَ هُوَ مُسَافِرٌ کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یُصَلِّیَهَا عِنْدَ ذَلِکَ (1).

و موسی بن بکر و إن لم یذکر له توثیق و ذکر الشیخ أنه واقفی لکن واقفیته لم یذکره إلا الشیخ و روایة ابن أبی عمیر و صفوان و أجلاء الأصحاب عنه مما یدل علی جلالته فالخبر لا یقصر عن الصحیح أو الموثق.

و أجاب فی المعتبر عنه باحتمال أن یکون دخل مع ضیق الوقت عن أداء الصلاة أربعا فیقضی علی وقت إمکان الأداء و المسألة فی غایة الإشکال و الجمع أیضا فیه طریق الاحتیاط.

«17»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ حَرِیزٍ قَالَ قَالَ زُرَارَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ: قُلْنَا لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی الصَّلَاةِ فِی السَّفَرِ کَیْفَ هِیَ وَ کَمْ هِیَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ فَصَارَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ وَاجِباً کَوُجُوبِ التَّمَامِ فِی الْحَضَرِ قَالا قُلْنَا إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ وَ لَمْ یَقُلْ افْعَلُوا فَکَیْفَ أَوْجَبَ ذَلِکَ کَمَا أَوْجَبَ التَّمَامَ فِی الْحَضَرِ قَالَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما أَ لَا تَرَی أَنَّ الطَّوَافَ بِهِمَا وَاجِبٌ مَفْرُوضٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَکَرَهُ فِی کِتَابِهِ وَ صَنَعَهُ نَبِیُّهُ وَ کَذَلِکَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ شَیْ ءٌ صَنَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ قَالا قُلْنَا فَمَنْ صَلَّی فِی السَّفَرِ أَرْبَعاً أَ یُعِیدُ أَمْ لَا قَالَ إِنْ کَانَ قَدْ قُرِئَتْ عَلَیْهِ آیَةُ التَّقْصِیرِ وَ فُسِّرَتْ لَهُ فَصَلَّی أَرْبَعاً أَعَادَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ قُرِئَتْ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَعْلَمْهَا فَلَا

ص: 51


1- 1. التهذیب ج 1 ص 301.

فوت یعنی آخر وقت؟ پس مرتضی و ابن جنید بر این هستند که بر اساس حالت نماز در اول وقت آن قضا می­کند، و دیگران براین هستند که براساس حالت آن در آخر وقت آن قضا می­کند.

و آنچه که شیخ از موسی بن بکر از زراره از امام باقرعلیه السلام روایت کرده، بر حالت اول دلالت دارد که وی درباره مردی که در سفر است و وقت نماز فرا می رسد و او نماز را به تأخیر می­اندازد تا اینکه برسد، و زمانی که نزد خانواده خود می­رسد فراموش می­کند که آن را بخواند تا اینکه وقت آن زایل می­شود، فرمود: آن را دو رکعت، [یعنی] نماز مسافر بخواند، زیرا درحالی که او مسافر بوده، وقت آن فرا رسیده است، شایسته بود که آن را در وقتش بخواند.(1)

و موسی بکر - هرچند که توثیقی برای او ذکر نشده است و شیخ گفته است که او واقفی است، اما واقفی بودن او را فقط شیخ ذکر کرده است - و روایت ابن ابوعمیر و صفوان و بزرگان اصحاب از او، از مواردی است که بر بزرگی او دلالت دارد، پس این خبر، کمتر از صحیح یا موثق نیست.

در المعتبر اینگونه به آن پاسخ داده است که محتمل است که به همراه تنگی وقت برای ادای نماز، در چهار رکعت وارد شده باشد، پس در وقت امکان ادا، قضا می­کند. و این مسأله در غایت اشکال است و در اینجا نیز جمع کردن، طریق احتیاط است.

روایت17.

تفسیر العیاشی: زراره و محمد بن مسلم گویند، به امام باقر علیه السلام عرض کردیم: درباره نماز در سفر چه می­گویی، آن چگونه است و چند رکعت است؟ فرمود: خداوند می­فرماید {و چون در زمین سفر کردید، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید.} پس قصر کردن در سفر واجب شد مانند وجوب ادای کامل در حضر. گفتند: عرض کردیم، خداوند عزوجل فقط فرمود: «فلیس علیکم»، و نگفته است انجام دهید، پس چگونه آن را چنانکه ادای کامل در حضر را واجب نمود، واجب ساخته است؟ فرمود: آیا خداوند عزوجل درباره صفا و مروه نفرموده است: {گناهی بر شما نیست.} آیا نمی­بینی که طواف در آن دو واجب و مفروض است زیرا خداوند عزوجل آن را در کتابش ذکر کرده و پیامبر او صلّی الله علیه و آله آن را انجام داده است، و همچنین قصر کردن در سفر نیز چیزی است که نبی اکرم صلّی الله علیه و آله آن را انجام داده و خداوند عزوجل آن را در کتابش ذکر نموده است.

گویند: عرض کردیم، پس هر که در سفر چهار رکعت خواند، آیا آن را اعاده کند یا خیر؟ فرمود: اگر آیه قصر بر او قرائت شده و تفسیر شده بود و چهار رکعت خواند، اعاده می­کند، و اگر بر او قرائت نشده بود و از آن آگاهی نداشت،

ص: 51


1- . التهذیب 1: 301

إِعَادَةَ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ کُلُّهَا الْفَرِیضَةُ رَکْعَتَانِ کُلُّ صَلَاةٍ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّهَا ثَلَاثٌ لَیْسَ فِیهَا تَقْصِیرٌ تَرَکَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ (1).

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ کَذَلِکَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ ذَکَرَهُ اللَّهُ هَکَذَا فِی کِتَابِهِ وَ قَدْ صَنَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ (2).

بیان

کیف هی أی علی العزیمة أو الرخصة و کم هی أی فی کم یجب القصر أو کم یصیر عدد الرکعات و لم یقل افعلوا قد یستفاد منه أن الأمر للوجوب مطلقا أو أمر القرآن أ و لیس قال الله الاستشهاد بالآیة لبیان أن نفی الجناح لا ینافی الوجوب إذا دل علیه دلیل آخر إذ قد یکون التعبیر علی هذا الوجه لحکمة کما مر و سیأتی.

و صنعه نبیه أی فعله صلی الله علیه و آله یدل علی الوجوب و الجواز مستفاد من الآیة فیدل علی أن التأسی واجب مطلقا و إن لم یعلم أن فعله صلی الله علیه و آله وجه الوجوب إلا أن یقال المراد أنه صنعه علی وجه الوجوب أو واظب علیه أو الصنع کنایة عن إجرائه بین الناس و أمره به.

إن کان قد قرئت لعل ذکر قراءة الآیة علی التمثیل و المراد إن علم وجوب التقصیر فعلیه الإعادة و إلا فلا.

و جملة القول فیه أن تارک التقصیر فی موضع یجب علیه لا یخلو من أن یکون عالما عامدا أو ناسیا أو جاهلا فالعامد العالم لا ریب فی أنه تبطل صلاته و یعیدها فی الوقت و خارجه و أما الناسی فالمشهور بین الأصحاب أنه یعید فی الوقت خاصة و ذهب علی بن بابویه و الشیخ فی المبسوط إلی أنه یعید مطلقا.

و قال الصدوق رحمه الله فی المقنع إن نسیت فصلیت فی السفر أربع رکعات فأعد الصلاة

ص: 52


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 271.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 195.

پس اعاده­ای بر او نیست. و کل نمازهای فریضه در سفر دو رکعت است، به جز مغرب که آن سه رکعت است و در آن قصری نیست، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را در سفر و حضر سه رکعت اقامه نمود.(1)

دعائم الاسلام: از امام باقر علیه السلام نظیر آن تا این سخن امام روایت شده است: و قصر در سفر نیز چنین است، خداوند آن را این چنین در کتابش آورده است و رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را انجام داده است.(2)

توضیح

«کیف هی» یعنی از نظر عزیمت و رخصت، «و کم هی» یعنی در چه مقدار[مسافت] قصر واجب است یا تعداد رکعات چقدر می­شود. «و نفرموده است انجام دهید». از این عبارت استفاده می­شود که امر یا امر قرآن مطلقاً برای وجوب است. «آیا خداوند نفرموده است» استشهاد کردن به آیه برای بیان این است که نفی گناه با وجوب منافات ندارد، زمانی که دلیل دیگری برآن دلالت کند. زیرا تعبیر به این صورت، برای حکمتی است، چنانکه ذکر شد و خواهد آمد.

«و صنعه نبیّه» یعنی آن را انجام داد، بر وجوب دلالت می­کند، و جواز از آیه استفاده می­شود، پس دلالت بر این دارد که تأسی کردن مطلقاً واجب است، و هر چند نداند که انجام دادن پیامبرصلّی الله علیه و آله بر وجه وجوب است، مگر اینکه گفته شود: مقصود این است که وی آن را بر وجه وجوب انجام داد، یا بر آن مراقبت نمود، یا اینکه انجام دادن کنایه­ای است از جاری ساختن آن بین مردم و امرنمودن وی بر آن.

«اگر قرائت شده بود»، شاید ذکر قرائت آیه از باب تمثیل است، و مقصود این است که اگر به وجوب قصر علم داشت، اعاده بر او لازم است و در غیر این صورت خیر.

و خلاصه کلام درخصوص آن این است که ترک کننده قصر در محلی که بر او واجب است، خارج از این نیست که یا عالم متعمد، یا فراموشکار و یا ناآگاه است و متعمد آگاه، شکی در این نیست که نمازش باطل است و آن را در وقت آن یا خارج از آن باید اعاده کند. و اما فرد فراموشکار، مشهور بین اصحاب این است که فقط در وقت اعاده می­کند، و علی بن بابویه و شیخ در المبسوط بر این هستند که وی مطلقاً اعاده می­کند .

و صدوق در المقنع گوید: اگر فراموش کردی و در سفر چهار رکعت خواندی، اگر در همان روز به یاد آوردی، نماز را اعاده کن،

ص: 52


1- . تفسیر العیاشی 1: 271
2- . دعائم الاسلام 1: 195

إن ذکرت فی ذلک الیوم و إن لم تذکر حتی یمضی ذلک الیوم فلا تعد فمراده بالیوم إن کان بیاض النهار فقد وافق المشهور فی الظهرین و أهمل أمر العشاء و إن کان مراده ذلک و اللیلة الماضیة کان مخالفا فی العشاء للمشهور لاقتضائه قضاء العشاء فی النهار و إن کان مراده ذلک و اللیلة المستقبلة خالف المشهور فی الظهرین و فی العشاء أیضا إلا علی القول ببقاء وقتها إلی الصبح.

وَ الْأَوَّلُ أَقْوَی لِصَحِیحَةِ عِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ صَلَّی وَ هُوَ مُسَافِرٌ فَأَتَمَّ الصَّلَاةَ قَالَ إِنْ کَانَ فِی وَقْتٍ فَلْیُعِدْ وَ إِنْ کَانَ الْوَقْتُ قَدْ مَضَی فَلَا.

و الحکم یشمل العامد و الجاهل أیضا لکنهما خرجا عنه بدلیل منفصلا فیبقی الحکم فی الناسی سالما عن المعارض.

ص: 53


1- 1. الکافی ج 3 ص 435، التهذیب ج 1 ص 303 و 318، و الوجه فی ذلک و ما یجری مجراها أن الإعادة عقوبة لنسیانه، ای عدم اهتمامه بأمر الصلاة حتّی ذهب علیه أنه مسافر یجب علیه القصر، و هذا کما أمروا علیهم الصلوات و السلام باعادة الصلاة فی الوقت ان کان علم أن بثوبه شیئا نجسا و لم یغسله حتّی نسی و صلی حیث قال أبو عبد اللّه علیه السلام یعید صلاته کی یهتم بالشی ء إذا کان فی ثوبه عقوبة لنسیانه. فعلی هذا، کما أن الإعادة فی باب نسیان نجاسة الثوب انما هی عقوبة للنسیان- بل و مرغمة للشیطان حیث صار إنساؤه ذلک سببا لتکرار الصلاة رغم أنفه و سببا لانفته، و لا ینسیه بعد ذلک شیئا- لا یستلزم بطلان صلاته التی صلاها کما نص علیه أبو عبد اللّه علیه السلام- و قد سئل عن الرجل یصیب ثوبه الشی ء ینجسه فینسی أن یغسله فیصلی فیه ثمّ یذکر أنّه لم یکن غسله أ یعید الصلاة؟ فقال: لا یعید، قد مضت الصلاة و کتبت له. فهکذا صلاة ناسی السفر ماضیة مکتوبة له، فان القصر سنة، لا تبطل الصلاة بالاخلال بها سهوا و نسیانا و جهلا علی حدّ سائر السنن من دون استثناء الا أنّه إذا أعاد صلاته، یصیر سببا لطرد الشیطان و ترغیم أنفه، و موجبا لاهتمام الرجل بوظائفه.

و اگر به یاد نیاوردی تا اینکه آن روز سپری شد، اعاده نکن؛ که مقصودش از روز، اگر روشنی روز باشد، با رأی مشهور درباره ظهرین [ظهر و عصر] موافق است و در خصوص عشاء اهمال کرده است. و اگر مقصودش آن(روشنی روز) و شب سپری شده باشد، درباره عشا با رأی مشهور مخالف بوده است زیرا اقتضای آن، قضای عشا در روز است. و اگر مقصودش آن(روشنی روز) و شب آینده باشد، با رأی مشهور درباره ظهرین و نیز عشا مخالف است، مگر بر اساس قول به باقی بودن وقت آن تا صبح.

و مورد اول به دلیل صحیحه عیص بن قاسم(1)

از امام صادق علیه السلام قوی­تر است که گوید: از او درباره مردی سؤال کردم که درحالی که مسافر است، نماز را کامل ادا نمود. فرمود: اگر وقت دارد، پس باید اعاده کند، و اگر وقت گذشته باشد خیر. و این حکم شامل متعمد و ناآگاه نیز می­باشد، اما آن دو به دلیلی جداگانه از آن خارج شده­اند، پس حکم در مورد فرد فراموشکار بدون اینکه معارضی داشته باشد، باقی می­ماند.

ص: 53


1- . الکافی 3: 435، التهذیب 1: 303 . 318

وَ أَمَّا صَحِیحَةُ أَبِی بَصِیرٍ(1) قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ رَجُلٍ یَنْسَی فَیُصَلِّی فِی السَّفَرِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قَالَ إِنْ ذَکَرَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَلْیُعِدْ وَ إِنْ لَمْ یَذْکُرْ حَتَّی یَمْضِیَ الْیَوْمُ فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْهِ.

فظاهرها أن المراد بالیوم بیاض النهار فتدل أیضا علی المشهور فی الظهرین و حکم العشاء غیر مستفاد منها فإن کان مراد الصدوق ذلک فنعم الوفاق و إلا فلا تدل علی مذهبه و الاستدلال بالاحتمال البعید غیر موجه.

و احتج القائلون بالإعادة مطلقا بأنها زیادة فی الصلاة و خبر العیاشی أیضا لا یخلو من دلالة علیه و کذا عمومات بعض الروایات الأخر لکنها مخصصة بما مر.

و قال الشهید فی الذکری و یتخرج علی القول بأن من زاد خامسة فی الصلاة و کان قد قعد مقدار التشهد تسلم له الصلاة صحة الصلاة هنا لأن التشهد حائل بین ذلک و بین الزیادة.

و استحسنه الشهید الثانی و قال إنه کان ینبغی لمثبت تلک المسألة القول بها هنا و لا یمکن التخلص من ذلک إلا بأحد أمور إما إلغاء ذلک الحکم کما ذهب إلیه أکثر الأصحاب أو القول باختصاصه بالزیادة علی الرابعة کما هو مورد النص فلا یتعدی إلی الثلاثیة و الثنائیة فلا یتحقق المعارضة هنا أو اختصاصه بزیادة رکعة لا غیر کما ورد به النص هناک و لا یتعدی إلی الزائد کما عداه بعض الأصحاب أو القول بأن ذلک فی غیر المسافر جمعا بین الأخبار لکن یبقی فیه سؤال الفرق مع اتحاد المحل انتهی.

و السید فی المدارک ضعف هذه الوجوه و قال و الذی یقتضیه النظر أن النسیان و الزیادة إن حصلا بعد الفراغ من التشهد کانت هذه المسألة جزئیة من جزئیات من زاد فی صلاته رکعة فصاعدا بعد التشهد نسیانا و قد بینا أن الأصح أن ذلک غیر مبطل للصلاة مطلقا لاستحباب التسلیم و إن حصل النسیان قبل ذلک اتجه القول بالإعادة

ص: 54


1- 1. التهذیب ج 1 ص 303 و 318 و الفقیه ج 1 ص 281.

و اما صحیحه ابو بصیر(1)،

گوید: درباره مردی سئوال کردم که فراموش می­کند و در سفر چهار رکعت می­خواند، فرمود: اگر در همان روز به یاد آورد، باید اعاده کند، و اگربه یاد نیاورد تا اینکه روز سپری شود، اعاده­ای بر او نیست. پس ظاهرآن این است که مقصود از روز، روشنی روز است، که باز هم بر رأی مشهور درباره ظهرین دلالت می­کند و حکم عشاء از آن استفاده نمی­شود. پس اگر مقصود صدوق آن باشد، پس وفاق و هماهنگی­ است، و در غیر این صورت بر مذهب او دلالت نمی­کند، و استدلال کردن به احتمال بعید، وجهی ندارد.

و افراد قائل به اعاده مطلق اینگونه استدلال کرده­اند که آن زیادتی در نماز است. و خبر عیاشی همچنین عمومات برخی روایات دیگر نیز از دلالت بر آن خالی نیست. اما آن مختص چیزی است که بیان شد .

و شهید در الذکری گوید: از قول به اینکه هر که رکعت پنجم را در نماز بیافزاید، درحالی که به اندازه تشهد نشسته باشد نماز او صحیح است، صحت نماز حاصل می­شود، به این دلیل است که تشهد، حائل بین آن و زیادتی است.

و شهید ثانی آن را نیکو شمرده است و گوید: برای اثبات­کننده آن مسأله، قائل شدن به آن در اینجا شایسته است، و رهایی از آن امکان­پذیر نیست مگر با یکی از این امور: یا لغو کردن آن حکم است، چنانکه اغلب اصحاب برآن هستند، یا قائل شدن به اختصاص آن به زیاد شدن بر رکعت چهارم است، چنانکه نص بر آن وارد شده است؛ پس به رکعت سوم و دوم سرایت نمی­کند و در اینجا معارضه­ای حاصل نمی­شود. یا اختصاص آن به زیادت یک رکعت نه غیر آن، چنانکه نص درباره آن در آنجا وارد شده است. و به زیادتر از یک رکعت سرایت نمی­کند، چنانکه برخی اصحاب آن را سرایت داده­اند. یا با جمع کردن بین اخبار، قائل شدن به اینکه آن درباره غیر مسافر است؛ اما سؤال تفاوت با وجود یک جا بودن، درباره آن باقی می­ماند. پایان سخن.

و سید در المدارک این وجوه را تضعیف نموده است و گوید: آنچه که نظر و توجه اقتضا می­کند این است که فراموشی و زیادت اگر بعد از فراغت از تشهد حاصل شوند، این مسأله جزئی از جزئیات کسی می­باشد که در نمازش، یک رکعت یا بیشتر را بعد از تشهد از روی نسیان افزوده باشد. و بیان کردیم که صحیح­تر این است که آن به دلیل استحباب سلام، مطلقاً برای نماز غیرمبطل است. و اگر فراموشی قبل از آن رخ دهد، قول به اعاده

ص: 54


1- . التهذیب 1: 303 و 318 و الفقیه 1: 218

فی الوقت دون خارجه کما اختاره الأکثر انتهی.

و أقول

قد عرفت أن الحکم السابق علی تقدیر ثبوته مختص بالرابعة فلا إشکال و لا تنافی بل هذا مما یؤید أحد قولی الإبطال مطلقا أو الاختصاص بالرباعیة.

و أما إذا أتم جاهلا بوجوب التقصیر فالمشهور بین الأصحاب أنه لا یعید مطلقا و حکی عن ابن الجنید و أبی الصلاح أنهما أوجبا الإعادة فی الوقت و عن ظاهر ابن أبی عقیل الإعادة مطلقا و الأول أقرب لروایة زرارة و محمد بن مسلم (1) الصحیحة فی سائر الکتب و اختلفوا فی أن الحکم هل هو مختص بالجاهل بوجوب التقصیر من أصله أو ینسحب فی الجاهل ببعض الأحکام و توقف العلامة فی النهایة فیها و ظاهر الروایة الأول.

و لو انعکس الفرض بأن صلی من فرضه التمام قصرا جاهلا فقیل بالبطلان لعدم تحقق الامتثال و قیل بالصحة و هو اختیار صاحب الجامع

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ (2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَتَیْتَ بَلَداً وَ أَزْمَعْتَ الْمُقَامَ عَشَرَةً فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ فَإِنْ تَرَکَهُ جَاهِلًا فَلَیْسَ عَلَیْهِ الْإِعَادَةُ.

و هو دال علی الصحة فی بعض صور الإتمام و العمل به متجه و فی التعدی عنه إشکال.

و ألحق بعضهم بالجاهل ناسی الإقامة فحکم بأنه لا إعادة علیه و هو خروج عن النص و سیأتی فی الفقه أن من قصر فی موضع التمام ناسیا یعید مطلقا و لعله محمول علی ما إذا وقع بعد التسلیم المبطل عمدا و سهوا کما عرفت سابقا.

«18»

کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی الْحَضْرَمِیِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنْ خَرَجَ الرَّجُلُ مُسَافِراً وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ کَمْ یُصَلِّی قَالَ أَرْبَعاً قَالَ قُلْتُ وَ إِنْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ هُوَ فِی السَّفَرِ

ص: 55


1- 1. الفقیه ج 1 ص 279، التهذیب ج 1 ص 318.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 317.

در وقت و نه در خارج از آن، موجه می­گردد، چنانکه اغلب آن را برگزیده اند، پایان سخن.

مؤلف

دانستی که حکم سابق با فرض اثبات آن، مختص رکعت چهارم است، پس هیچ اشکال و منافاتی وجود ندارد. بلکه این امر از مواردی است که یکی از دو قول ابطال مطلق یا اختصاص به چهار رکعتی را تأیید می­کند.

و اما زمانی که با جهل به وجوب قصر به صورت کامل ادا نماید، مشهور بین اصحاب این است که وی مطلقاً اعاده نمی­کند، و از ابن جنید و ابوصلاح نقل شده است که آن دو، اعاده کردن در وقت را واجب دانسته­اند، و ظاهر ابن ابوعقیل، اعاده مطلق است. و رأی اول به خاطر روایت صحیحه زراره و محمد بن مسلم(1) در سایر کتب، نزدیک­تر است. و در این باره دچار اختلاف هستند که این حکم آیا مختص جاهل به وجوب قصر در اصل آن است یا درباره فرد جاهل به برخی احکام نیز وارد می­گردد؟ و علامه در النهایه درباره آن تردید کرده است. و ظاهر روایت، قول اول است.

و اگر فرض معکوس شود، به این صورت که کسی که واجب بر او ادای کامل است، از روی جهل قصر بخواند، به دلیل عدم تحقق امتثال و اطاعت، به بطلان رأی داده شده است. و به صحت نیز رأی داده شده است و این اختیار صاحب الجامع است. و شیخ در صحیحی از منصور بن حازم(2)

از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: زمانی که به شهر رسیدی و اقامت ده روزه را قصد کردی، پس نماز را کامل ادا کن. پس اگر آن را از روی جهل ترک نمود، اعاده بر او لازم نیست، و این در برخی صورت­های ادای کامل، بر صحت دلالت دارد. و عمل کردن به آن موجه است و در سرایت دادن از آن، اشکال است. و برخی از آنان فراموش کننده اقامت را نیز به فرد جاهل ملحق ساخته­اند و بر این حکم داده­اند که اعاده­ای بر او نیست و این خروج از نص است. و در فقه الرضا خواهد آمد که هر که در موضع ادای کامل، از روی نیسان قصر نماید، مطلقاً اعاده می­کند. و شاید آن حمل بر زمانی شود که بعد از سلام، امری که عمداً و سهواً مبطل است رخ دهد، چنانکه پیش از این دریافتی.

روایت18.

کتاب محمد بن مثنی الحضرمی: ذریح محاربی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: اگر مرد به قصد سفر و در حالی که وقت نماز وارد شده است خارج شود، چند رکعت می­خواند؟ فرمود: چهار. - ادامه داد: - عرض کردم: و اگر درحالی که او در سفر است، داخل وقت نماز شود؟

ص: 55


1- . الفقیه 1: 279، التهذیب 1: 318
2- . التهذیب 1: 317

قَالَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ أَهْلَهُ وَ إِنْ دَخَلَ الْمِصْرَ فَلْیُصَلِّ أَرْبَعاً.

«19»

کِتَابُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی أَتِمَّ الصَّلَاةَ فِی الْحَرَمَیْنِ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ(1).

«20»

الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ یَرْفَعُهُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ لِأَیِّ عِلَّةٍ تُصَلَّی الْمَغْرِبُ فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ وَ سَائِرُ الصَّلَوَاتِ رَکْعَتَیْنِ قَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فُرِضَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ مَثْنَی مَثْنَی وَ أَضَافَ إِلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ نَقَصَ عَنِ الْمَغْرِبِ رَکْعَةً ثُمَّ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکْعَتَیْنِ فِی السَّفَرِ وَ تَرَکَ الْمَغْرِبَ وَ قَالَ إِنِّی أَسْتَحْیِی أَنْ أَنْقُصَ مِنْهَا مَرَّتَیْنِ فَلِذَلِکَ الْعِلَّةِ تُصَلَّی ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ فِی الْحَضَرِ وَ السَّفَرِ(2).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی ذلک فی باب علل الصلاة.

«21»

الْعِلَلُ،(3)

وَ الْعُیُونُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ فِی عِلَلِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَتِ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ یَکُونُ عَلَی (4)

فَرْسَخَیْنِ لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِأَنَّ مَا یُقَصَّرُ فِیهِ الصَّلَاةُ بَرِیدَانِ ذَاهِباً أَوْ بَرِیدٌ ذَاهِباً وَ جَائِیاً وَ الْبَرِیدُ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ فَوَجَبَتِ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ هُوَ عَلَی نِصْفِ الْبَرِیدِ الَّذِی یَجِبُ فِیهِ التَّقْصِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَجِی ءُ فَرْسَخَیْنِ وَ یَذْهَبُ فَرْسَخَیْنِ فَذَلِکَ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ وَ هُوَ نِصْفُ طَرِیقِ الْمُسَافِرِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ قُصِّرَتِ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ أَوَّلًا إِنَّمَا هِیَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ وَ السَّبْعُ إِنَّمَا زِیدَتْ فِیهَا بَعْدُ فَخَفَّفَ اللَّهُ عَنْهُ تِلْکَ الزِّیَادَةَ

ص: 56


1- 1. المناسب الحاقه بالباب الآتی.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 13.
3- 3. علل الشرائع ج 1 ص 253- 254.
4- 4. فی العلل: علی رأس فرسخین.

فرمود: قبل از اینکه بر خانواده خود وارد شود دو رکعت می­خواند و اگر وارد شهر شود، پس باید چهار رکعت بخواند .

روایت19.

کتاب عبدالله بن یحیی کاهلی: سماعة بن مهران گوید: موسی بن جعفر علیه السلام به من فرمود: نماز را در حرمین، مکه و مدینه، کامل ادا کن.

روایت20.

علل: محمد بن مسلم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به چه سبب مغرب در سفر و حضر سه رکعت خوانده می­شود، و سایر نمازها دو رکعت؟ فرمود: زیرا بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، نماز دو دو فرض شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله دو رکعت بر آن افزود، سپس از مغرب یک رکعت را کاست، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دو رکعت در سفر از نمازها کاست و مغرب را رها نمود، و فرمود: من شرم دارم که دو مرتبه از آن بکاهم، و به این سبب در حضر و سفر سه رکعت خوانده می­شود.(1)

مؤلف

برخی از اخبار درباره آن در باب علل نماز بیان شد.

روایت21.

علل(2)

و عیون: امام رضا علیه السلام فرمود: اگر گفت، چرا جمعه بر کسی­که در دو فرسخی باشد واجب شد نه بیشتر از آن؟ گفته شود: زیرا آنچه ­که در آن نماز قصر می­شود، دو برید در حالت رفت یا یک برید در حالت رفت و برگشت است و یک برید چهار فرسخ است. پس جمعه بر کسی­که در نصف برید که در آن قصر واجب است باشد، واجب شد، و آن این گونه است که دو فرسخ می­آید و دو فرسخ می­رود، پس آن چهار فرسخ است و نصف راه مسافر است.

پس اگر گفت: پس چرا نماز در سفر قصر شد؟ گفته شود: زیرا نماز فرض در ابتدا فقط همان ده رکعت بود و بعداً هفت رکعت به آن افزوده شد، پس خداوند آن زیادت را

ص: 56


1- علل الشرائع 2: 13.[1]
2- علل الشرائع 1: 253 - 254.[2]

لِمَوْضِعِ سَفَرِهِ وَ تَعَبِهِ وَ نَصَبِهِ وَ اشْتِغَالِهِ بِأَمْرِ نَفْسِهِ وَ ظَعْنِهِ وَ إِقَامَتِهِ لِئَلَّا یَشْتَغِلَ عَمَّا لَا بُدَّ لَهُ مِنْ مَعِیشَتِهِ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَعَطُّفاً عَلَیْهِ إِلَّا صَلَاةَ الْمَغْرِبِ فَإِنَّهَا لَمْ تُقَصَّرْ لِأَنَّهَا صَلَاةٌ مُقَصَّرَةٌ فِی الْأَصْلِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ التَّقْصِیرُ فِی ثَمَانِیَةِ فَرَاسِخَ- لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ قِیلَ لِأَنَّ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ مَسِیرَةُ یَوْمٍ لِلْعَامَّةِ وَ الْقَوَافِلِ وَ الْأَثْقَالِ فَوَجَبَ التَّقْصِیرُ فِی مَسِیرَةِ یَوْمٍ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ التَّقْصِیرُ فِی مَسِیرَةِ یَوْمٍ قِیلَ لِأَنَّهُ لَوْ لَمْ یَجِبْ فِی مَسِیرَةِ یَوْمٍ لَمَا وَجَبَ فِی مَسِیرَةِ سَنَةٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ کُلَّ یَوْمٍ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ فَإِنَّمَا هُوَ نَظِیرُ

هَذَا الْیَوْمِ فَلَوْ لَمْ یَجِبْ فِی هَذَا الْیَوْمِ لَمَا وَجَبَ فِی نَظِیرِهِ إِذْ کَانَ نَظِیرُهُ مِثْلَهُ لَا فَرْقَ بَیْنَهُمَا فَإِنْ قَالَ قَدْ یَخْتَلِفُ السَّیْرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ سَیْرَ الْبَقَرِ إِنَّمَا هُوَ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ وَ سَیْرَ الْفَرَسِ عشرین [عِشْرُونَ] فَرْسَخاً فَلِمَ جَعَلْتَ أَنْتَ مَسِیرَةَ یَوْمٍ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ قِیلَ لِأَنَّ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ هِیَ مَسِیرُ الْجَمَّالِ وَ الْقَوَافِلِ وَ هُوَ السَّیْرُ الَّذِی یَسِیرُهُ الْجَمَّالُونَ وَ الْمُکَارُونَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ تُرِکَ تَطَوُّعُ النَّهَارِ وَ لَا یُتْرَکُ تَطَوُّعُ اللَّیْلِ قِیلَ لِأَنَّ کُلَّ صَلَاةٍ لَا تَقْصِیرَ فِیهَا فَلَا تَقْصِیرَ فِی تَطَوُّعِهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمَغْرِبَ لَا تَقْصِیرَ فِیهَا فَلَا تَقْصِیرَ فِیمَا بَعْدَهَا مِنَ التَّطَوُّعِ وَ کَذَلِکَ الْغَدَاةُ لَا تَقْصِیرَ فِیمَا قَبْلَهَا مِنَ التَّطَوُّعِ فَإِنْ قَالَ فَمَا بَالُ الْعَتَمَةِ مُقَصَّرَةً وَ لَیْسَ تُتْرَکُ رَکْعَتَاهَا قِیلَ إِنَّ تِلْکَ الرَّکْعَتَیْنِ لَیْسَتَا مِنَ الْخَمْسِینَ فَإِنَّمَا هِیَ زِیَادَةٌ فِی الْخَمْسِینَ تَطَوُّعاً وَ لْیُتِمَّ بِهَا بَدَلَ کُلِّ رَکْعَةٍ مِنَ الْفَرِیضَةِ رَکْعَتَیْنِ مِنَ النَّوَافِلِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَازَ(1)

لِلْمُسَافِرِ وَ الْمَرِیضِ أَنْ یُصَلِّیَا صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ قِیلَ لِاشْتِغَالِهِ وَ ضَعْفِهِ لِیُحْرِزَ صَلَاتَهُ فَیَسْتَرِیحَ الْمَرِیضُ فِی وَقْتِ رَاحَتِهِ وَ یَشْتَغِلَ الْمُسَافِرُ بِأَشْغَالِهِ وَ ارْتِحَالِهِ وَ سَفَرِهِ (2).

ص: 57


1- 1. فی علل الشرائع: فلم وجب.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 112- 113.

در موضع سفر، خستگی و زحمت و پرداختن وی به کار خود، و سیر و اقامتش از او کاست تا از آنچه که برای معیشتش ضروری است باز نماند - به عنوان رحمتی از جانب خداوند و مهربانی بر او - جز نماز مغرب که قصر نمی­شود، زیرا آن در اصل نمازی قصر شده است .

اگر گفت: پس چرا قصر کردن در هشت فرسخ واجب شد، نه در کمتر از آن و نه بیشتر؟ گفته شده: زیرا هشت فرسخ برای عموم، قافله­ها و بارها، مسیر یک روزه است، و قصر کردن در مسیر یک روزه واجب است.

اگر گفت: چرا قصر کردن در مسیر یک روزه واجب شد؟ گفته شود: زیرا اگر در مسیر یک روزه واجب نبود، در مسیر یک ساله واجب نمی­شد، و آن به این دلیل که هر روزی که بعد از این روز می­باشد، نظیر این روز است، پس اگر در این روز واجب نمی­شد در نظیر آن واجب نمی­شد، زیرا نظیر آن شبیه آن است و فرقی میان آن دو نیست.

اگر گفت: گاه سیر مختلف است و آن به این سبب که سیر گاو فقط چهار فرسخ است و سیر اسب بیست فرسخ است. پس چرا تو مسیر یک روزه را هشت فرسخ قرار دادی؟ گفته شد: زیرا هشت فرسخ مسیر شتر و کاروان­هاست و آن حرکتی است که شتربانان و چهارپاداران آن را طی می­کنند.

اگر گفت: پس چرا نافله روز رها می­شود و نافله شب رها نمی­شود؟ گفته شود: زیرا هر نمازی که قصری در آن نیست، در نافله آن نیز قصر نیست، و آن اینکه در مغرب قصری نیست، پس در نافله بعد از آن نیز قصری نیست؛ و همچنین نماز صبح، در نافله ماقبل آن قصری نیست.

اگر گفت: پس چه می­شود که عشا قصر شده است و دو رکعت آن رها نمی­شود؟ گفته شد: آن دو رکعت جزئی از پنجاه رکعت نیست، پس آن فقط به عنوان نافله، زیادتی در پنجاه است، و باید به جای هر یک رکعت از فریضه، دو رکعت از نوافل به وسیله آن کامل شود.

اگر گفت: پس چرا برای مسافر و مریض جایز است(1)

که نماز شب را در اول شب بخواند؟ گفته شد: به دلیل مشغولیت او و ضعف او، تا نمازش را به جای آورد و مریض در وقت استراحتش استراحت ­کند و مسافر به امور عزیمت و سفر خود بپردازد.(2)

ص: 57


1- در علل الشرائع: چرا واجب نیست آمده است..[1]
2- عیون الأخبار 2: 112 - 113.[2]
بیان

المشهور بین الأصحاب سقوط الوتیرة فی السفر و نقل ابن إدریس علیه الإجماع و قال الشیخ فی النهایة یجوز فعلها و قواه فی الذکری لهذا الخبر و لا یخلو من قوة إذ الظاهر من الأخبار سقوط نوافل الصلوات المقصورة و کون الوتیرة نافلة للعشاء غیر معلوم بل الظاهر أنها تقدیم للوتر و بدل عنها فکما أن قبلها نافلة المغرب و لا یشملها قولهم لیس قبلها نافلة فکذا بعدها.

«22»

الْعُیُونُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ التَّقْصِیرُ فِی ثَمَانِیَةِ فَرَاسِخَ وَ مَا زَادَ وَ إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ (1).

«23»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یُشَیِّعُ إِلَی الْقَادِسِیَّةِ أَ یُقَصِّرُ قَالَ کَمْ هِیَ قَالَ قُلْتُ الَّتِی رَأَیْتَ قَالَ نَعَمْ یُقَصِّرُ(2).

بیان

قال فی المغرب القادسیة موضع بینه و بین الکوفة خمسة عشر میلا انتهی و یدل علی وجوب القصر فی أربعة فراسخ لعدم القول بالفصل.

«24»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْدَی إِلَیَّ وَ إِلَی أُمَّتِی هَدِیَّةً لَمْ یُهْدِهَا إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لَنَا قَالُوا وَ مَا ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْإِفْطَارُ فِی السَّفَرِ وَ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَدِیَّتَهُ (3).

العلل، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن إبراهیم بن هاشم عن النوفلی: مثله (4) دعائم الإسلام، مرسلا: مثله (5).

ص: 58


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 123.
2- 2. قرب الإسناد ص 104 ط نجف، ص 79 ط حجر، و رواه الشیخ فی التهذیب ج 1 ص 313.
3- 3. الخصال ج 1 ص 10.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 69.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 359 و ما بین العلامتین ساقط من ط الکمبانیّ.

توضیح

مشهور بین اصحاب، ساقط شدن وتیره در سفر است. و ابن ادریس اجماع بر آن را نقل کرده است. و شیخ در النهایه گوید، به جای آوردن آن جایز است؛ و در الذکری به دلیل این خبر، آن را تقویت کرده است و خالی از قوت نیست، از آنجا که امر ظاهر از اخبار؛ ساقط شدن نوافل نمازهای قصر شده است و نافله بودن وتیره برای عشاء غیرمعلوم است. بلکه ظاهر این است که آن تقدیمی برای وتر و بدلی از آن است، چنانکه قبل از آن نافله مغرب است. و این سخن آنان که قبل از آن و همچنین بعد از آن نافله­ای نیست، آن را شامل نمی­شود.

روایت22.

عیون: در آنچه که امام رضا علیه السلام برای مأمون نگاشت: قصر در هشت فرسخ و بیشتر است و زمانی­که قصر کردی، روزه را افطار می­کنی.(1)

روایت23.

قرب الإسناد: ابن بکیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سئوال کردم که به سوی قادسیه می­رود، آیا قصر می­کند؟ فرمود: آن چند است؟ ادامه داد: آنچه که دیده بودم را عرض کردم، فرمود: بله قصر می­کند.(2)

توضیح

در المغرب گوید: قادسیه محلی است که میان آن و کوفه پانزده میل فاصله است، پایان. و به دلیل عدم قول به فصل، بر وجوب قصر در چهار فرسخ دلالت دارد.

روایت24.

الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی، به عنوان بخششی از جانب خداوند بر ما، به من و امت من هدیه­ای اهدا نمود که به هیچ یک از امت­ها اهدا ننموده است. گفتند: ای رسول خدا! آن چیست؟ فرمود: افطار کردن روزه در سفر و قصر کردن در نماز، پس هر که چنین نکند، هدیه خداوند را به او بازگردانده است.(3)

العلل: مشابه آن آمده است.(4)

دعائم الاسلام: مشابه آن به صورت مرسل آمده است.(5)

ص: 58


1- عیون الأخبار 2: 123.[1]
2- 4. قرب الإسناد: 104 چاپ نجف، 79 چاپ سنگی، و شیخ در التهذیب 1: 313 آن را روایت کرده است.
3- الخصال 1: 10.[3]
4- علل الشرائع 2: 69.[4]
5- دعائم الاسلام 1: 359.[1]
«25»

الْخِصَالُ،(1) وَ الْمَجَالِسُ، لِلصَّدُوقِ بِسَنَدٍ تَکَرَّرَ ذِکْرُهُ: فِی خَبَرِ نَفَرٍ مِنَ الْیَهُودِ جَاءُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَعْطَانِی اللَّهُ الرُّخْصَةَ لِأُمَّتِی عِنْدَ الْأَمْرَاضِ وَ السَّفَرِ(2).

«26»

الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ وَ خَمْسَةٍ أُخْرَی مِنْ مَشَایِخِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: التَّقْصِیرُ فِی ثَمَانِیَةِ فَرَاسِخَ وَ هُوَ بَرِیدَانِ وَ إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ وَ مَنْ لَمْ یُقَصِّرْ فِی السَّفَرِ لَمْ تُجْزِ صَلَاتُهُ لِأَنَّهُ قَدْ زَادَ فِی فَرْضِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

«27»

الْعُیُونُ، بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ الْمُتَقَدِّمِ ذِکْرُهَا فِی صَدْرِ الْکِتَابِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: قَالَ سُئِلَ أَبِی عَنِ الصَّلَاةِ فِی السَّفَرِ فَذَکَرَ أَنَّ أَبَاهُ علیه السلام کَانَ یُقَصِّرُ الصَّلَاةَ فِی السَّفَرِ(4).

صحیفة الرضا، بإسناده عنه علیه السلام: مثله (5).

«28»

الْعُیُونُ، عَنْ تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام فِی طَرِیقِ خُرَاسَانَ یُصَلِّی فَرَائِضَهُ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّهُ کَانَ یُصَلِّیهَا ثَلَاثاً وَ لَا یَدَعُ نَافِلَتَهَا وَ لَا یَدَعُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعَ وَ الْوَتْرَ وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ وَ کَانَ لَا یُصَلِّی مِنْ نَوَافِلِ النَّهَارِ فِی السَّفَرِ شَیْئاً وَ کَانَ یَقُولُ بَعْدَ کُلِّ صَلَاةٍ یُقَصِّرُهَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ هَذَا لِتَمَامِ الصَّلَاةِ وَ مَا رَأَیْتُهُ

ص: 59


1- 1. الخصال ج 2 ص 9.
2- 2. أمالی الصدوق ص 117.
3- 3. الخصال ج 2 ص 151.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 45.
5- 5. صحیفة الرضا علیه السلام: 41.

روایت25.

الخصال(1)

و المجالس صدوق: در خبر گروهی از یهودیان که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند، فرمود: خداوند به هنگام بیماری­ها و سفر، رخصت را به امت من ارزانی داشته است.(2)

روایت26.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: قصر در هشت فرسخ است، و آن دو برید است. و زمانی­که قصر کردی، روزه را باز می­کنی، و هر که در سفر قصر نکند نمازش مجزی نیست، زیرا او بر فرض خداوند عزوجل افزوده است.(3)

روایت27.

عیون: امام صادق علیه السلام فرمود: از پدرم درباره نماز در سفر سئوال شد، پس فرمود که پدرش علیه السلام، در سفر نماز را قصر می­نمود.(4)

صحیفۀ الرضا: با همین اسناد نظیر آن از امام علیه السلام روایت شده است.(5)

روایت28.

عیون: رجاء بن ابوضحّاک گوید: امام رضا علیه السلام در راه خراسان فرائضش را دو رکعت دو رکعت می­خواند، جز مغرب که آن را سه رکعت می­خواند و نافله آن را رها نمی­کرد و نماز شب، شفع و وتر را رها نمی­کرد و نه دو رکعت فجر را، چه در سفر و چه در حضر؛ و در سفر چیزی از نوافل روز را نمی­خواند، و پس از هر نمازی که قصر می­نمود، سی مرتبه می­فرمود: «سبحان الله، و الحمد لله، و لا إله إلا الله و الله اکبر» و می­فرمود: این برای کامل ساختن نماز است و او را ندیدم

ص: 59


1- الخصال 2: 9.[2]
2- امالی صدوق : 117.[3]
3- الخصال 2: 151.[4]
4- عیون الأخبار 2: 45.[5]
5- صحیفة الرضا علیه السلام: 41.[6]

صَلَّی الضُّحَی فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ(1) وَ کَانَ لَا یَصُومُ فِی السَّفَرِ شَیْئاً وَ کَانَ إِذَا أَقَامَ بِبَلْدَةٍ عَشَرَةَ أَیَّامٍ صَائِماً لَا یُفْطِرُ فَإِذَا جَنَّ اللَّیْلُ بَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَ الْإِفْطَارِ(2).

بیان

التسبیحات الأربع ثلاثین مرة بعد المقصورات فی السفر مما قطع الأصحاب باستحبابه و ورد خبر المروزی بلفظ الوجوب و لم ینسب القول به إلی أحد و قال الصدوق فی المقنع و الفقیه و علی المسافر أن یقول فی دبر کل صلاة یقصرها و لعل ظاهره الوجوب و ظاهر الأخبار اختصاص المقصورة و احتمل العلامة التعمیم و لا وجه له نعم یستحب علی وجه آخر فی دبر کل صلاة سفرا و حضرا کما مر فی التعقیب و هذا استحباب آخر علی الخصوص.

«29»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبَّادِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ وَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ کُلُّهُمْ قَالَ: إِذَا کُنْتَ مُسَافِراً ثُمَّ مَرَرْتَ بِبَلْدَةٍ تُرِیدُ أَنْ تُقِیمَ بِهَا عَشْراً فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ إِنْ کُنْتَ إِنَّمَا تُرِیدُ أَنْ تُقِیمَ بِهَا أَقَلَّ مِنْ عَشَرَةٍ فَقَصِّرْ وَ إِنْ قَدِمْتَ وَ أَنْتَ تَقُولُ أَسِیرُ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ حَتَّی تُتِمَّ شَهْراً فَأَکْمِلِ الصَّلَاةَ وَ لَا تُقَصِّرْ فِی أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ وَ قَالَ سَأَلْتُهُمْ عَنْ صَاحِبِ السَّفِینَةِ أَ یُقَصِّرُ الصَّلَاةَ کُلَّهَا قَالَ نَعَمْ إِذَا کُنْتَ فِی سَفْرٍ مُمْعِنٍ وَ إِنْ سَافَرْتَ فِی رَمَضَانَ فَصُمْ إِنْ شِئْتَ وَ کُلُّهُمْ قَالَ إِذَا صَلَّیْتَ فِی السَّفِینَةِ فَأَوْجِبِ الصَّلَاةَ إِلَی الْقِبْلَةِ فَإِنِ اسْتَدَارَتْ فَاثْبُتْ حَیْثُ أَوْجَبَتْ وَ کُلُّهُمْ صَلَّی الْعَصْرَ وَ الْفِجَاجُ مُسْفِرَةٌ فَإِنَّهَا کَانَتْ صَلَاةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُلُّهُمْ قَنَتَ فِی الْفَجْرِ وَ عُثْمَانُ أَیْضاً قَنَتَ فِی الْفَجْرِ(3).

ص: 60


1- 1. العیون ج 2 ص 82 بتقدیم و تأخیر.
2- 2. العیون ج 2 ص 82 بتقدیم و تأخیر.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 357.

که نه در سفر و نه در حضر، نماز ضحی بخواند.(1) و در سفر هیچ روزه­ای نمی­گرفت، و زمانی­که روز بود و در شهری ده روز اقامت می­نمود، روزه را افطار نمی­کرد، پس زمانی­که شب فرا می­رسید، قبل از افطار نماز را شروع می­کرد.(2)

توضیح

سی مرتبه تسبیحات چهارگانه بعد از نمازهای قصر شده در سفر، از اموری است که اصحاب به مستحب بودن آن رأی قطعی داده­اند، و خبر مروزی با لفظ وجوب آمده است، و قائل بودن به آن به کسی منسوب نیست و صدوق در المقنع و الفقیه گوید: و بر مسافر است که در پایان هر نمازی که قصر می­کند، آن را بگوید، و شاید ظاهر او وجوب و ظاهر اخبار اختصاص نماز قصر شده باشد، و علامه تعمیم را محتمل دانسته است و هیچ وجهی ندارد. بله بر اساس وجهی دیگر، در پایان هر نمازی در سفر و حضر مستحب است، چنانکه در تعقیب گذشت و این یک استحباب مخصوص دیگر است.

روایت29.

مجالس ابن شیخ: عبدالله بن عباس گوید: همه آنان فرمودند: زمانی­که مسافر بودی و بر شهری گذر کردی که قصد داری ده روز در آن اقامت کنی، پس نماز را کامل ادا کن، و اگر قصد داشتی که کمتر از ده روز در آن اقامت کنی، قصر کن. و اگر وارد شدی درحالی­که می­گویی فردا حرکت می­کنم یا پس فردا، تا یک ماه، نماز را کامل کن و در کمتر از سه، قصر مکن.

و گوید: از آنها درباره صاحب کشتی سئوال کردم که آیا همه نمازها را قصر می­کند؟ فرمود: بله، زمانی­که در سفری طولانی بودی، و اگر در رمضان سفر کردی، اگر خواستی روزه بگیر. و همه آنان گویند: زمانی­که در کشتی نماز می­خوانی، پس نماز به سوی قبله را رعایت کن، پس اگر کشتی چرخید، همانگونه که قبله رعایت شده، ثابت بمان. و همه آنان در حالی­که هنوز راه­ها روشن و آفتابی بود، نماز عصر را خوانده­اند که آن نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. و همه آنان در فجر قنوت خواندند و عثمان نیز در فجر قنوت خواند.(3)

ص: 60


1- العیون 2: 82 با تقدیم و تأخیر .[7]
2- العیون 2: 82 با تقدیم و تأخیر.[8]
3- امالی طوسی 1: 357.[1]
بیان

الخبر عامی و إنما أوردناه تبعا للشیخ و فیه أحکام محمولة علی التقیة کما فی قوله لا تقصر فی أقل من ثلاث أی مسیرة ثلاث لیال و هو مذهب جماعة من العامة ففتوی أمیر المؤمنین علیه السلام معهم إن لم یکن مفتری علیه محمول علی التقیة و کذا قوله فصم إن شئت و کذا تخصیص القنوت بالفجر.

قوله ممعن یقال أمعن فی الطلب أی جد و أبعد و المراد السفر الذی یکون بقدر المسافة و المراد بصاحب السفینة راکبها لا الملاح قوله و الفجاج مسفرة أی الطرق منیرة قد أشرقت علیها الشمس ردا علی أبی حنیفة و أمثاله حیث یؤخرون صلاة العصر إلی آخر الوقت.

«30»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ الْجَبَلِیِّ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْمٍ خَرَجُوا فِی سَفَرٍ لَهُمْ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْهِمْ فِیهِ التَّقْصِیرُ قَصَّرُوا فَلَمَّا أَنْ صَارُوا عَلَی رَأْسِ فَرْسَخَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ أَوْ أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ رَجُلٌ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ السَّفَرُ إِلَّا بِمَجِیئِهِ إِلَیْهِمْ فَأَقَامُوا عَلَی ذَلِکَ أَیَّاماً- لَا یَدْرُونَ هَلْ یَمْضُونَ فِی سَفَرِهِمْ أَوْ یَنْصَرِفُونَ هَلْ یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یُتِمُّوا الصَّلَاةَ أَوْ یُقِیمُوا عَلَی تَقْصِیرِهِمْ فَقَالَ إِنْ کَانُوا بَلَغُوا مَسِیرَةَ أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ فَلْیُقِیمُوا عَلَی تَقْصِیرِهِمْ أَقَامُوا أَمِ انْصَرَفُوا وَ إِنْ سَارُوا أَقَلَّ مِنْ أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ فَلْیُتِمُّوا الصَّلَاةَ مَا أَقَامُوا فَإِذَا مَضَوْا فَلْیُقَصِّرُوا ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ هَلْ تَدْرِی کَیْفَ صَارَتْ هَکَذَا قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ لِأَنَّ التَّقْصِیرَ فِی بَرِیدَیْنِ وَ لَا یَکُونُ التَّقْصِیرُ فِی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا کَانُوا قَدْ سَارُوا بَرِیداً وَ أَرَادُوا أَنْ یَنْصَرِفُوا بَرِیداً کَانُوا قَدْ سَارُوا سَفَرَ التَّقْصِیرِ وَ إِنْ کَانُوا قَدْ سَارُوا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ إِلَّا إِتْمَامُ الصَّلَاةِ.

ص: 61

توضیح

این خبر از طریق عامه است و فقط به تبعیت از شیخ آن را ذکر کردیم، در آن احکامی است که بر تقیه حمل می­شود، چنانکه در این سخن وی آمده است «در کمتر از سه روز قصر نکن» یعنی مسیر سه شب، و این مذهب جمعی از عامه است. پس فتوای امیرمؤمنان با آنان، اگر بر او دروغ بسته نشده باشد، بر تقیه حمل می­شود. و چنین است این سخن «پس روزه بگیر، اگر خواستی» و همچنین تخصیص قنوت به فجر.

و این سخن او: «ممعن»، گفته می­شود «أمعن فی الطلب» یعنی کوشید و بسیار جلو رفت، و مقصود سفری است که به اندازه مسافت باشد، و مقصود از صاحب کشتی، فرد سوار بر آن است نه ملاح، این سخن او: «و الفجاج مسفرۀ» یعنی راه­های روشن که خورشید بر آن تابیده است، در پاسخ به ابوحنیفه و امثال او که نماز عصر را تا آخر وقت به تأخیر می­اندازند.

روایت30.

علل: اسحاق بن عمار گوید: از امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره قومی سئوال کردم که برای سفری خارج می­شوند و چون به محلی رسیدند که قصر کردن در آن بر آنها واجب است، قصر کردند و هنگامی­که به ابتدای دو فرسخ یا سه فرسخ یا چهار فرسخ رسیدند، کسی از آنان عقب ماند که بدون رسیدن او به آنان، سفرشان با مشکل روبرو می­شد؛ پس چند روز آنجا اقامت کردند و نمی­دانند آیا به سفرشان ادامه می­دهند یا منصرف می­شوند. آیا برای آنان شایسته است که نمازشان را کامل ادا کنند یا اینکه بر قصر خود باقی بمانند؟

فرمود: اگر به مسیر چهار فرسخی رسیده بودند، پس باید بر قصر خود اقامه کنند، چه اقامت کنند یا منصرف شوند؛ و اگر کمتر از چهار فرسخ حرکت کردند، باید تا زمانی­که اقامت دارند نماز را کامل ادا کنند و زمانی­که ادامه دادند، باید قصر کنند.

سپس فرمود: آیا می­دانی چگونه این چنین شد؟ عرض کردم: نمی­دانم. فرمود: زیرا قصر کردن در دو برید است و در کمتر از آن نمی­باشد، پس زمانی­که یک برید حرکت کردند و قصد کردند که یک برید بازگردند، سفر قصر را انجام داده­اند. و اگر کمتر از آن رفته باشند، فقط ادای کامل نماز بر آنان می­باشد.

ص: 61

قُلْتُ أَ لَیْسَ قَدْ بَلَغُوا الْمَوْضِعَ الَّذِی لَا یَسْمَعُونَ فِیهِ أَذَانَ مِصْرِهِمُ الَّذِی خَرَجُوا مِنْهُ قَالَ بَلَی إِنَّمَا قَصَّرُوا فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ لِأَنَّهُمْ لَمْ یَشُکُّوا فِی سَیْرِهِمْ وَ إِنَّ السَّیْرَ سَیَجِدُّ بِهِمْ فِی السَّفَرِ فَلَمَّا جَاءَتِ الْعِلَّةُ فِی مُقَامِهِمْ دُونَ الْبَرِیدِ صَارُوا هَکَذَا(1).

المحاسن، عن أبی سمینة محمد بن علی عن محمد بن أسلم: مثله (2).

بیان

اعلم أن الأصحاب اشترطوا فی القصر استمرار قصد المسافة إلی انتهاء المسافة فلو قصد المسافة و رجع عن عزمه أو تردد قبل بلوغ المسافة أتم و لو توقع رفقه علق سفره علیهم فإن کان التوقع فی محل رؤیة الجدار و سماع الأذان أتم و إن جزم بالسفر دونها و إن کان بعد بلوغ المسافة قصر ما لم ینو المقام عشرة أو یمضی ثلاثون یوما و لو کان بعد الوصول إلی حد الترخص و قبل بلوغ المسافة أتم إلا مع الجزم بالسفر بدونهم و هل یلحق الظن بالعلم هاهنا فیه وجهان و ألحقه الشهید فی الذکری به و کذا لو رجع عن عزم السفر بدون توقع الرفقة فی جمیع ما مر و لو صلی قصرا ثم عرض له الرجوع أو التردد فالأظهر أنه لا یعید مطلقا و ذهب الشیخ فی الإستبصار إلی أنه یعید مع بقاء الوقت لخبر المروزی (3)

و الأجود حمله علی الاستحباب لمعارضته بصحیحة زرارة(4)

و هی أقوی.

ص: 62


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 55.
2- 2. المحاسن: 312، و رواه الکلینی فی الکافی ج 3 ص 433، الی قوله:« فاذا مضوا فلیقصروا».
3- 3. التهذیب ج 1 ص 416، و لفظه، فإذا خرج الرجل من منزله یرید اثنی عشر میلا و ذلک أربعة فراسخ ثمّ بلغ فرسخین و نیته الرجوع أو فرسخین آخرین قصر، و ان رجع عما نوی عند بلوغ الفرسخین و أراد المقام فعلیه التمام، و ان کان قصر ثمّ رجع عن نیته أعاد الصلاة.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 319 و 416، الفقیه ج 1 ص 281 و لفظه قال: سألت. أبا عبد اللّه علیه السلام عن الرجل یخرج مع القوم فی السفر یریده، فدخل علیه الوقت و قد خرج من القریة علی فرسخین فصلوا و انصرف بعضهم فی حاجة فلم یقض له الخروج، ما یصنع بالصلاة التی صلاها رکعتین؟ قال: تمت صلاته و لا یعید.

گفتم: آیا چنین نیست که [باید] به محلی که در آن صدای اذان شهرشان را که از آن خارج شده­اند نشنوند، رسیده باشند؟ فرمود: بله، در آن محل قصر کرده­اند، زیرا آنان درباره سفرشان دچار تردید نشده­ بودند، و اینکه حرکت در سفر بر آنان دشوار خواهد شد، پس زمانی­که در اقامت آنان در کمتر از یک برید، مشکل پیدا شد، این چنین شدند.(1)

محاسن: مشابه آن روایت شده است.(2)

توضیح

بدان که اصحاب در قصر، استمرار قصد مسافت تا پایان مسافت را شرط کرده­اند، پس اگر مسافتی را قصد کرد و از تصمیمش بازگشت یا قبل از رسیدن به آن مسافت تردید نمود، کامل ادا می­نماید، و اگر منتظر گروهی بود که سفرش را به آمدن آنان منوط کرده، اگر انتظار در محل رویت دیوار یا استماع اذان باشد، کامل ادا کند اگرچه بدون آنها به سفر تصمیم بگیرد، و اگر بعد از رسیدن به مسافت باشد، تا زمانی­که قصد اقامت ده روزه را نکرده است، تا سی روز، قصر می­کند. و اگر بعد از رسیدن به حد ترخص و قبل از رسیدن به مسافت باشد، کامل ادا می­کند مگر در صورت تصمیم به سفر بدون آنها. و آیا در اینجا ظن به علم ملحق می­شود؟ دارای دو وجه است. و شهید در الذکری آن را ملحق ساخته است. و چنین است اگر از تصمیم سفر بدون انتظار آن گروه، در همه مواردی که گذشت، بازگردد.

و اگر قصر بخواند سپس تصمیم به بازگشت بگیرد یا تردید بر او عارض شود، پس ظاهرتر این است که مطلقاً اعاده نکند، و شیخ در الاستبصار بر این است که وی به دلیل خبر مروزی،(3)

و به دلیل تعارض آن با صحیحه زراره،(4)

در صورت باقی بودن وقت، اعاده می­کند. و بهتر، حمل کردن آن بر استحباب است و این قوی­تر است.

ص: 62


1- علل الشرائع2: 55.[1]
2- المحاسن: 312، و کلینی آن را در الکافی 3: 433 تا این سخن او « و چون رفتند باید قصر کنند» روایت کرده است. [2]
3- التهذیب 1: 416.[3]
4- التهذیب 1: 319 و 416، الفقیه 1: 281.[4]

و لو رجع عن التردد الحاصل قبل بلوغ المسافة قصر و فی احتساب ما مضی من المسافة نظر و استقرب الشهید فی البیان الاحتساب.

ثم إن هذا الخبر یدل علی الرجوع عن القصر مع الرجوع عن العزم قبل المسافة لکن یدل علی أن أربعة فراسخ یکفی لذلک کما قطع به الشیخ فی النهایة فی هذه المسألة.

و یدل علی ما مر من أن أربعة فراسخ مع إرادة الذهاب قبل قطع السفر بالإقامة یکفی لوجوب القصر و إنما حکم بالقصر لأنه مع تردده جازم بالسفر فی الجملة لأنه إما أن یجی ء الرفقة فیذهب إلی منتهی المسافة ثمانیة فراسخ أو أکثر أو یرجع قبل قصد الإقامة أربعة فراسخ فتصیر ثمانیة فعلی الوجهین قاطع بالسفر و لا یلزم القطع فی جهة واحدة بخلاف ما إذا ذهب أقل من أربعة فراسخ فإنه علی تقدیر الرجوع لا یصیر سفره ثمانیة فراسخ فلا یکون قاطعا علی المسافة فتفطن.

«31»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خِیَارُکُمُ الَّذِینَ إِذَا سَافَرُوا قَصَّرُوا وَ أَفْطَرُوا(1).

وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی فِی سَفَرٍ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ مُتَعَمِّداً فَأَنَا إِلَی اللَّهِ

ص: 63


1- 1. ثواب الأعمال ص 34.

و اگر از تردید حاصل شده قبل از رسیدن مسافت بازگردد، قصر می­کند. و به حساب آوردن مسافت سپری شده، محل نظر و تأمل است. و شهید در البیان به حساب آوردن را محتمل دانسته است .

پس این خبر بر رجوع از قصر در صورت رجوع از تصمیم، قبل از مسافت دلالت دارد. اما بر این دلالت می­کند که چهار فرسخ برای آن کفایت می­کند. چنانکه شیخ در النهایه درباره این مسأله نظر قطعی داده است. و بر آنچه که در این خصوص گذشت که چهار فرسخ با اراده بازگشت قبل از قطع سفر با اقامت، برای وجوب قصر کفایت می­کند، دلالت دارد. و فقط به این دلیل بر قصر حکم داده شده است که او با وجود تردیدش، در مجموع مصمم به سفر است. زیرا یا گروه می­رسد، پس تا پایان مسافت، هشت فرسخ یا بیشتر می­رود، یا اینکه قبل از قصد اقامت، چهار فرسخ را باز می­گردد، پس هشت فرسخ می­شود. پس بر اساس هر دو وجه، از سفر مطمئن است و اطمینان از یکی از دو جهت سفر لازم نیست، بر خلاف زمانی­که کمتر از چهار فرسخ برود و با فرض رجوع، سفرش هشت فرسخ نمی­شود، و طی­کننده مسافت نیست؛ پس دریاب.

روایت31.

ثواب الأعمال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برترین شما کسانی هستند که زمانی­که سفر می­کنند قصر ­کنند و روزه را افطار کنند.(1)

و نیز از ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که در سفر به عمد چهار رکعت بخواند، پس به خداوند

ص: 63


1- ثواب الاعمال: 34.[1]

عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ بَرِی ءٌ(1).

المقنع، مرسلا: مثله و مثل الخبر السابق (2).

«32»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَالُ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ لَمْ یُقَصِّرْ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ مَعَ نَافِلَتِهَا قَالَ علیه السلام لِأَنَّ الصَّلَاةَ کَانَتْ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ فَأَضَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ وَ وَضَعَهَا عَنِ الْمُسَافِرِ وَ أَقَرَّ الْمَغْرِبَ عَلَی وَجْهِهَا فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ لَمْ یُقَصِّرْ فِی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ أَنْ یَکُونَ تَمَامُ الصَّلَاةِ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ(3).

بیان

لعل المعنی أنه لما قصر فی المفروضات کان ترک المسنونات المتعلقة بالمفروضات أولی بالوضع و الترک و إنما أبقیت رکعة من المغرب مع ست رکعات نوافل المغرب و الفجر لیوافق سبع عشرة رکعة الفریضة المقررة فی الحضر و أما صلاة(4) اللیل و الوتیرة فإنها صلوات برأسها لا تعلق لها بالفرائض.

«33»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ رَکْعَتَانِ بِالنَّهَارِ لَیْسَ قَبْلَهُمَا وَ لَا بَعْدَهُمَا شَیْ ءٌ(5).

بیان

لیس قبلهما و لا بعدهما أی مما یتعلق بهما فلا ینافی نافلة المغرب و الوتیرة قبل العشاء و بعدها هذا إن أرید بالنهار ما یشمل اللیل و الأظهر أن المراد به هنا ما بین طلوع الشمس إلی غروبها کما صرح به فی القاموس فلا إشکال فیه (6).

ص: 64


1- 1. ثواب الأعمال ص 249.
2- 2. المقنع ص 38.
3- 3. المحاسن: 327.
4- 4. ما بین العلامتین ساقط من ط الکمبانیّ.
5- 5. المحاسن: 371.
6- 6. ما بین العلامتین زیادة من الأصل، و قد کان اللائح من نسخته قدّس سرّه أنه زاد هذه الجملة بعدا.

عزوجل سوگند، من از او برائت می­جویم.(1)

المقنع: نظیر روایت فوق و خبر سابق به عنوان مرسل آمده است.(2)

روایت32.

محاسن: علی بن مهزیار گوید: یکی از اصحاب ما به امام صادق علیه السلام گفت: چرا رسول خدا در سفر و حضر، نماز مغرب و نافله آن را قصر نکرد؟ امام علیه السلام فرمود: زیرا نماز دو رکعت دو رکعت بود، پس خدا صلی الله علیه و آله به هر دو رکعت، دو رکعت افزود، و آن دو رکعت را از مسافر برداشت و مغرب را در سفر و حضر بر همان صورت ثابت گذشت. و در دو رکعت فجر قصر نکرد، تا اینکه کل نمازها در سفر و حضر هفده رکعت باشد.(3)

توضیح

شاید معنی این است که از آنجا که در نمازهای واجب قصر کرد، ترک و برداشتن مستحبات، مربوط به واجبات سزاوارتر بود و یک رکعت از مغرب [با شش رکعت نافله مغرب و فجر فقط به این دلیل باقی گذاشته شد که با هفده رکعت فریضه مقرر در حضر موافق گردد، و اما نماز شب و وتیره نمازهای مستقلی هستند که ارتباطی به فرائض ندارند.

روایت33.

محاسن: امام باقر علیه السلام ­فرمود: نماز در سفر در روز دو رکعت است، نه قبل از آن دو چیزی است و نه بعد از آن دو.(4)

توضیح

«نه قبل از آن دو چیزی است و نه بعد از آن دو» یعنی چیزهای مربوط به آن دو، پس با نافله مغرب و وتیره قبل از عشاء و بعد از آن منافاتی ندارد این زمانی است که مقصود از روز چیزی باشد که شامل شب است. و بهتر این است که مقصود از آن در اینجا مابین طلوع آفتاب تا غروب آن باشد، چنانکه در القاموس به آن تصریح کرده است، پس اشکالی در آن نیست.

ص: 64


1- ثواب الاعمال: 249.[2]
2- المقنع: 38.[3]
3- المحاسن: 327.[4]
4- المحاسن: 371.[1]
«34»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ سَافَرَ فَعَلَیْهِ التَّقْصِیرُ وَ الْإِفْطَارُ غَیْرَ الْمَلَّاحِ فَإِنَّهُ فِی بَیْتِهِ وَ هُوَ یَتَرَدَّدُ حَیْثُ شَاءَ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ حَمْزَةَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ لِی ضَیْعَةً دُونَ بَغْدَادَ فَأُقِیمُ فِی تِلْکَ الضَّیْعَةِ أُقَصِّرُ أَمْ أُتِمُّ قَالَ إِنْ لَمْ تَنْوِ الْمُقَامَ عَشْراً فَقَصِّرْ(2).

«35»

فِقْهُ الرِّضَا،(3) قَالَ علیه السلام: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ فَرْضَ السَّفَرِ رَکْعَتَانِ إِلَّا الْغَدَاةَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَرَکَهَا عَلَی حَالِهَا فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ أَضَافَ إِلَی الْمَغْرِبِ رَکْعَةً وَ قَدْ یُسْتَحَبُّ أَنْ لَا تُتْرَکَ نَافِلَةُ الْمَغْرِبِ وَ هِیَ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ فِی السَّفَرِ وَ لَا فِی الْحَضَرِ وَ رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مِنْ جُلُوسٍ وَ ثَمَانُ رَکَعَاتٍ صَلَاةُ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرُ وَ رَکْعَتَا الْفَجْرِ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ عَلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ قَضَیْتَهَا فِی الْوَقْتِ الَّذِی یُمْکِنُکَ مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ وَ مَنْ سَافَرَ فَالتَّقْصِیرُ عَلَیْهِ وَاجِبٌ إِذَا کَانَ سَفَرُهُ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ أَوْ بَرِیدَیْنِ وَ هُوَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ مِیلًا فَإِنْ کَانَ سَفَرُکَ بَرِیداً وَاحِداً وَ أَرَدْتَ أَنْ تَرْجِعَ مِنْ یَوْمِکَ قَصَّرْتَ لِأَنَّهُ ذَهَابُکَ وَ مَجِیئُکَ بَرِیدَانِ وَ إِنْ عَزَمْتَ عَلَی الْمُقَامِ وَ کَانَ مُدَّةُ سَفَرِکَ بَرِیداً وَاحِداً ثُمَّ تَجَدَّدَ لَکَ فِیهِ الرُّجُوعُ مِنْ یَوْمِکَ وَ أَقَمْتَ فَلَا تُقَصِّرْ وَ إِنْ کَانَ أَکْثَرَ مِنْ بَرِیدٍ فَالتَّقْصِیرُ وَاجِبٌ إِذَا غَابَ عَنْکَ أَذَانُ مِصْرِکَ وَ إِنْ کُنْتَ مُسَافِراً فَدَخَلْتَ مَنْزِلَ أَخِیکَ أَتْمَمْتَ الصَّلَاةَ وَ الصَّوْمَ مَا دُمْتَ عِنْدَهُ لِأَنَّ مَنْزِلَ أَخِیکَ مِثْلُ مَنْزِلِکَ وَ إِنْ دَخَلْتَ مَدِینَةً فَعَزَمْتَ عَلَی الْقِیَامِ فِیهَا یَوْماً أَوْ

ص: 65


1- 1. المحاسن: 371.
2- 2. المحاسن: 371.
3- 3. فقه الرضا ص 16 باب صلاة المسافر.

روایت34.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که سفر کرد، پس قصر کردن و باز کردن روزه بر اوست، غیر از ملاح که او در خانه خویش است و به هر جا می­خواهد، رفت و آمد دارد.(1)

و نیز از محاسن: موسی بن حمزه بن بزیع گوید: به امام موسی بن جعفر علیه السلام گفتم: فدایت گردم! پایین­تر از بغداد ملکی دارم که در آن اقامت می­کنم، آیا قصر کنم یا کامل ادا کنم؟ فرمود: اگر اقامت ده روزه را نیت نکردی، پس قصر کن.(2)

روایت35.

فقه الرضا(3): فرمود: خداوند تو را رحمت کند، بدان که فرض سفر دو رکعت است به جز صبح که رسول خدا در سفر و حضر آن را به حال خود رها کرده است و به مغرب یک رکعت افزوده است. و شاید مستحب است که نافله مغرب ترک نشود، و آن چهار رکعت در سفر است، و نه در حضر، و نیز دو رکعت بعد از عشا در حالت نشسته، و هشت رکعت نماز شب، و وتر و دو رکعت فجر، و اگر بر نماز شب قادر نبودی، در هر وقتی­که از شب یا روز که برایت امکان­پذیر است، آن را قضا کن.

و هر که سفر کند و سفرش هشت فرسخ یا دو برید باشد - و آن بیست و چهار میل است - پس قصر کردن بر او واجب است. پس اگر سفرت یک برید بود و قصد کردی که در همان روز بازگردی، قصر می­کنی زیرا رفت و برگشت تو دو برید است. و اگر تصمیم بر اقامت داشتی و طول سفرت یک برید بود و سپس در همان روز برگشتی و اقامت کردی، پس قصر نکن. و اگر بیشتر از یک برید بود، وقتی ­که اذان شهرت از تو پنهان شد، پس قصر کردن واجب است.

و اگر مسافر بودی و در منزل برادرت وارد شدی، تا زمانی­که نزد او هستی نماز و روزه را کامل ادا می­کنی، زیرا منزل برادرت مثل منزل توست. و اگر در شهری داخل شدی و بر اقامت یک یا

ص: 65


1- المحاسن: 371.[2]
2- المحاسن: 371.[3]
3- فقه الرضا علیه السلام: 16 باب نماز مسافر.[4]

یَوْمَیْنِ فَدَافَعَتْکَ الْأَیَّامُ وَ أَنْتَ فِی کُلِّ یَوْمٍ تَقُولُ أَخْرُجُ الْیَوْمَ أَوْ غَداً أَفْطَرْتَ وَ قَصَّرْتَ وَ لَوْ کَانَ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ إِنْ عَزَمْتَ عَلَی الْمُقَامِ بِهَا حِینَ تَدْخُلُ مُدَّةَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ أَتْمَمْتَ وَقْتَ دُخُولِکَ وَ السَّفَرُ الَّذِی یَجِبُ فِیهِ التَّقْصِیرُ فِی الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ هُوَ سَفَرٌ فِی الطَّاعَةِ مِثْلُ الْحَجِّ وَ الْغَزْوِ وَ الزِّیَارَةِ وَ قَصْدِ الصَّدِیقِ وَ الْأَخِ وَ حُضُورِ الْمَشَاهِدِ وَ قَصْدِ أَخِیکَ لِقَضَاءِ حَقِّهِ وَ الْخُرُوجِ إِلَی ضَیْعَتِکَ أَوْ مَالٍ تَخَافُ تَلَفَهُ أَوْ مَتْجَرٍ لَا بُدَّ مِنْهُ فَإِذَا سَافَرْتَ فِی هَذِهِ الْوُجُوهِ وَجَبَ عَلَیْکَ التَّقْصِیرُ وَ إِنْ کَانَ غَیْرُ هَذِهِ الْوُجُوهِ وَجَبَ عَلَیْکَ الْإِتْمَامُ وَ إِذَا بَلَغْتَ مَوْضِعَ قَصْدِکَ مِنَ الْحَجِّ وَ الزِّیَارَةِ وَ الْمَشَاهِدِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا قَدْ بَیَّنْتُهُ لَکَ فَقَدْ سَقَطَ عَنْکَ السَّفَرُ وَ وَجَبَ عَلَیْکَ الْإِتْمَامُ وَ قَدْ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی أَرْبَعِ مَوَاضِعَ لَا یَجِبُ أَنْ تُقَصِّرَ إِذَا قَصَدْتَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةَ وَ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ وَ الْحِیرَةِ وَ سَائِرَ الْأَسْفَارِ الَّتِی لَیْسَتْ بِطَاعَةٍ مِثْلَ طَلَبِ الصَّیْدِ وَ النُّزْهَةِ وَ مُعَاوَنَةِ الظَّالِمِ وَ کَذَلِکَ الْمَلَّاحُ وَ الْفَلَّاحُ وَ الْمُکَارِی فَلَا تَقْصِیرَ فِی الصَّلَاةِ وَ لَا فِی الصَّوْمِ وَ إِنْ سَافَرْتَ إِلَی مَوْضِعٍ مِقْدَارَ أَرْبَعِ فَرَاسِخَ وَ لَمْ تُرِدِ الرُّجُوعَ مِنْ یَوْمِکَ فَأَنْتَ بِالْخِیَارِ فَإِنْ شِئْتَ تَمَمْتَ وَ إِنْ شِئْتَ قَصَّرْتَ وَ إِنْ کَانَ سَفَرُکَ دُونَ أَرْبَعِ فَرَاسِخَ فَالتَّمَامُ عَلَیْکَ وَاجِبٌ فَإِذَا دَخَلْتَ بَلَداً وَ نَوَیْتَ الْمُقَامَ بِهَا عَشَرَةَ أَیَّامٍ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ إِنْ نَوَیْتَ أَقَلَّ مِنْ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَعَلَیْکَ التَّقْصِیرُ وَ إِنْ لَمْ تَدْرِ مَا مُقَامُکَ بِهَا تَقُولُ أَخْرُجُ الْیَوْمَ وَ غَداً فَعَلَیْکَ أَنْ تُقَصِّرَ إِلَی أَنْ یَمْضِیَ ثَلَاثُونَ یَوْماً ثُمَّ تُتِمَّ بَعْدَ ذَلِکَ وَ لَوْ صَلَاةً وَاحِدَةً وَ مَتَی وَجَبَ عَلَیْکَ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ أَوِ التَّمَامُ لَزِمَکَ فِی الصَّوْمِ مِثْلُهُ وَ إِنْ دَخَلْتَ قَرْیَةً وَ لَکَ بِهَا حِصَّةٌ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ إِنْ خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَقَصِّرْ إِلَی أَنْ تَعُودَ إِلَیْهِ.

ص: 66

دو روزه در آن تصمیم گرفتی، و روزها تو را مشغول کردند و تو هر روز می­گویی امروز خارج می­شوم یا فردا، روزه را باز می­کنی و نماز را قصر می­کنی، هر چند که سی روز بگذرد، و اگر به هنگام ورود، بر اقامت به مدت ده روز تصمیم گرفتی، پس [از همان] وقت ورودت کامل ادا می­کنی.

و سفری که قصر کردن روزه و نماز در آن واجب است، سفر در طاعت است مانند: حج، جهاد در راه خدا، زیارت، دیدار دوست، برادر، و حضور در اماکن زیارتی، دیدار برادرت برای ادای حق او، خروج به سمت ملکت یا مالی که از تلف شدن آن بیم داری، یا معامله­ای که از آن ناگزیر هستی. پس زمانی­که برای این امور سفر کردی، قصر کردن بر تو واجب است. و اگر غیر از این امور باشد، پس ادای کامل بر تو واجب است.

و زمانی­که به محل مورد قصدت از قبیل حج، زیارت مراقد و سایر اموری که برایت بیان کردم رسیدی، سفر از تو ساقط می­شود و ادای کامل بر تو واجب است.

و از امام موسی بن جعفر علیه السلام برایم روایت شد که وی فرمود: در چهار موضع واجب نیست که قصر کنی: زمانی­که مقصدت مکه، مدینه، مسجد کوفه و حیرۀ باشد .

و سایر سفرهایی که طاعت نیست مانند قصد شکار و تفریح، یاری رساندن به ظالم و همچنین ملاح، فلاح، چهارپادار، نه در نماز آنها قصری است و نه در روزه.

و اگر به محلی با مسافت چهار فرسخ سفر کردی و قصد برگشت در همان روز را نداشتی، تو مخیر هستی، اگر خواستی کامل ادا می­کنی و اگر خواستی قصر می­کنی؛ و اگر سفرت کمتر از چهار فرسخ بود، پس ادای کامل بر تو واجب است.

پس زمانی­که وارد شهری شدی و قصد اقامت ده روزه در آن را داشتی، پس نماز و روزه را کامل ادا کن، و اگر کمتر از ده روز را قصد کردی، پس قصر کردن بر تو لازم است؛ و اگر مدت اقامتت در آن را ندانستی درحالی­که می­گویی امروز حرکت می­کنم یا فردا، بر تو است که قصر کنی تا اینکه سی روز سپری شود، سپس بعد از آن کامل ادا می­کنی، هر چند که یک نماز باشد؛ و هرگاه قصر کردن در نماز یا ادای کامل بر تو واجب شد، در روزه نیز نظیر آن بر تو لازم می­شود. و اگر در روستایی وارد شدی و در آن سهمی داری، نماز را کامل ادا کن. و اگر از منزلت خارج شدی قصر کن تا اینکه به آن بازگردی.

ص: 66

وَ اعْلَمْ أَنَّ الْمُتَمِّمَ فِی السَّفَرِ کَالْمُقَصِّرِ فِی الْحَضَرِ وَ لَا یَحِلُّ التَّمَامُ فِی السَّفَرِ إِلَّا لِمَنْ کَانَ سَفَرُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْصِیَةً أَوْ سَفَراً إِلَی صَیْدٍ وَ مَنْ خَرَجَ إِلَی صَیْدٍ فَعَلَیْهِ التَّمَامُ إِذَا کَانَ صَیْدُهُ بَطَراً وَ شَرَهاً وَ إِذَا کَانَ صَیْدُهُ لِلتِّجَارَةِ فَعَلَیْهِ التَّمَامُ فِی الصَّلَاةِ وَ التَّقْصِیرُ فِی الصَّوْمِ وَ إِذَا کَانَ صَیْدُهُ اضْطِرَاراً لِیَعُودَ بِهِ عَلَی عِیَالِهِ فَعَلَیْهِ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ لَوْ أَنَّ مُسَافِراً مِمَّنْ یَجِبُ عَلَیْهِ مَالٌ مِنْ طَرِیقِهِ إِلَی الصَّیْدِ لَوَجَبَ عَلَیْهِ التَّمَامُ لِطَلَبِ الصَّیْدِ فَإِنْ رَجَعَ بِصَیْدِهِ إِلَی الطَّرِیقِ فَعَلَیْهِ فِی رُجُوعِهِ التَّقْصِیرُ وَ إِنْ کُنْتَ صَلَّیْتَ فِی السَّفَرِ صَلَاةً تَامَّةً فَذَکَرْتَهَا وَ أَنْتَ فِی وَقْتِهَا فَعَلَیْکَ الْإِعَادَةُ وَ إِنْ ذَکَرْتَهَا بَعْدَ خُرُوجِ الْوَقْتِ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْکَ وَ إِنْ أَتْمَمْتَهَا بِجَهَالَةٍ فَلَیْسَ عَلَیْکَ فِیمَا مَضَی شَیْ ءٌ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ إِلَّا أَنْ تَکُونَ قَدْ سَمِعْتَ بِالْحَدِیثِ وَ إِنْ قَصَّرْتَ فِی قَرْیَتِکَ نَاسِیاً ثُمَّ ذَکَرْتَ وَ أَنْتَ فِی وَقْتِهَا أَوْ فِی غَیْرِ وَقْتِهَا فَعَلَیْکَ قَضَاءُ مَا فَاتَکَ مِنْهَا وَ رُوِیَ أَنَّ مَنْ صَامَ فِی مَرَضِهِ أَوْ فِی سَفَرِهِ أَوْ أَتَمَّ الصَّلَاةَ فَعَلَیْهِ الْقَضَاءُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ جَاهِلًا فِیهِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ(1).

توضیح

یدل علی ما هو المشهور من رجوع الیوم فی أربعة فراسخ و لعله مستند الصدوق و بمجرد هذا الخبر یشکل تخصیص الأخبار الکثیرة المعتبرة قوله و إن کان أکثر من برید أی بریدان و أکثر قوله علیه السلام فدخلت منزل أخیک موافق لمذهب ابن الجنید و

جماعة من العامة و لعله محمول علی التقیة قوله هو سفر فی الطاعة یمکن حمل الطاعة علی عدم المعصیة فیشمل المباح و المکروه کما هو المشهور.

قوله علیه السلام سقط عنک السفر أی مع قصد الإقامة و ظاهره الإتمام فی جمیع المشاهد کما قیل و سیأتی ذکره و النزهة أی النزهة فی الصید أو بسائر المحرمات

ص: 67


1- 1. فقه الرضا( و هو کتاب التکلیف لابن أبی العزاقر الشلمغانی کما عرفت مرارا) ص 16، باب صلاة المسافر و المریض.

و بدان که تمام خواننده در سفر، مانند قصرکننده در حضر است، و تمام خواندن در سفر مجاز نیست مگر برای کسی­که سفرش معصیت خداوند عزوجل باشد یا سفر برای شکار باشد؛ و هر که برای شکار خارج شد، پس ادای کامل بر او لازم است، اگر شکار او از روی خوشگذرانی و لذت جویی باشد؛ و اگر شکارش برای تجارت باشد، ادای کامل نماز و قصر در روزه بر او لازم است. و اگر شکارش از روی ناچاری باشد تا با آن به خانواده­اش احسانی کرده باشد، قصر کردن در نماز و روزه بر او واجب است.

و اگر مسافر از کسانی باشد که قصر بر او واجب است، و از مسیرش بسوی شکار برای طلب شکار منحرف ­شود، ادای کامل بر او واجب می­شود، و اگر از شکارش به مسیر بازگردد، پس در برگشت، قصر کردن بر او واجب است. و اگر در سفر نماز کاملی خواندی و درحالی­که در وقت آن هستی آن را به یاد آوردی، اعاده کردن بر تو لازم است، و اگر آن را بعد از خروج وقت به یاد آوردی چیزی بر تو نیست. و اگر از روی جهل آن را کامل ادا کردی و وقت سپری شده است، چیزی بر تو نیست، و اعاده­ای بر تو نیست، مگر اینکه حدیث را شنیده باشی.

و اگر در قریه خود از روی نسیان قصر کردی سپس در وقت آن یا در غیر وقت آن به یادآوردی، پس قضای آنچه که از تو فوت شده است بر تو لازم است. و روایت شده است که هر که در بیماری­ یا در سفر روزه گرفت یا نماز را در سفر کامل ادا کرد، قضا بر او لازم است مگر اینکه درباره آن جهل داشته باشد، پس چیزی بر او نیست.(1)

توضیح

بر آنچه که در خصوص بازگشت در همان روز در چهار فرسخی مشهور است دلالت دارد، و شاید مستند صدوق آن باشد، تخصیص زدن اخبار معتبر بسیار به صرف این خبر مشکل است. این سخن او: «و اگر بیشتر از یک برید باشد» یعنی دو برید و بیشتر. این سخن امام «پس در منزل برادرت وارد شدی» با مذهب ابن جنید و جمعی از عامه موافق است، و شاید بر تقیه حمل می­شود. طاعت در این سخن او «آن سفر در طاعت است» ممکن است که بر عدم معصیت حمل شود که مباح و مکروه را شامل می شود، چنانکه مشهور است.

این سخن امام علیه السلام: «سفر از تو ساقط شده است»، یعنی در صورت قصد اقامت. و ظاهر آن ادای کامل در همه مراقد است، چنانکه گفته شد. و ذکر آن به زودی خواهد آمد «و تفریح» یعنی تفریح در شکار یا با سایر محرّمات

ص: 67


1- 1. فقه الرضا علیه السلام (و آن کتاب تکلیف تألیف ابو عزاقر شلمغانی است چنانکه به دفعات دریافتی) ص 16 باب نماز مسافر و بیمار.

و ظاهره عدم القصر فی التنزهات المباحة أیضا و لم یقل به ظاهرا أحد و إن کان یومئ إلیه بعض الأخبار و الفلاح غیر مذکور فی غیره و هو محمول علی فلاح یکون غالبا فی السیر کما مر فی التاجر و الأمیر.

قوله علیه السلام و لک بها حصة أی من الملک و حمل علی الاستیطان کما مر قوله فی قریتک أی فی وطنک الذی یجب علیک فیه إتمام الصلاة و قوله إلا أن یکون جاهلا بظاهره یشمل السفر و المرض و الأول هو المشهور بین الأصحاب و لم أر قائلا فی المرض بذلک.

«36»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ-(1) قَالَ الْبَاغِی طَالِبُ الصَّیْدِ وَ الْعَادِی السَّارِقُ لَیْسَ لَهُمَا أَنْ یُقَصِّرَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ لَیْسَ لَهُمَا إِذَا اضْطُرَّا إِلَی الْمَیْتَةِ أَنْ یَأْکُلَاهَا وَ لَا یَحِلُّ لَهُمَا مَا یَحِلُّ لِلنَّاسِ إِذَا اضْطُرُّوا(2).

«37»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: جَاءَتِ الْخَضَارِمَةُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا لَا نَزَالُ نَنْفُرُ أَبَداً فَکَیْفَ نَصْنَعُ بِالصَّلَاةِ فَقَالَ سَبِّحُوا ثَلَاثَ تَسْبِیحَاتٍ رُکُوعاً وَ ثَلَاثَ تَسْبِیحَاتٍ سُجُوداً(3).

بیان

أی لا تقصروا فی کیفیة الصلاة أیضا کما لا تقصرون فی الکمیة و یمکن أن یکون تجویزا للتخفیف فالمراد بالتسبیحات الصغریات.

«38»

کِتَابُ صِفِّینَ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یُرِیدُ صِفِّینَ حَتَّی إِذَا قَطَعَ النَّهْرَ أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی بِالصَّلَاةِ قَالَ فَتَقَدَّمَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ حَتَّی إِذَا قَضَی الصَّلَاةَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا

ص: 68


1- 1. البقرة: 173.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 75، الرقم 156.
3- 3. لم نجده فی المطبوع من المصدر.

و ظاهر آن، عدم قصر در تفریحات مباح نیز می­باشد، و ظاهراً کسی قائل به آن نبوده است. هر چند که برخی از اخبار به آن اشاره می­کند و «فلاح» در غیر آن ذکر نشده است. و آن بر فلاحی محمول است که غالباً در حرکت است، چنانکه درباره تاجر و امیر گذشت.

این سخن امام علیه السلام: «و در آن سهمی داری» یعنی سهمی از ملک، و بر منزل گرفتن نیز حمل شده است چنانکه گذشت. این سخن او: «در روستایت» یعنی در وطنت که ادای کامل نماز در آن بر تو واجب است. و این سخن او «مگر اینکه جاهل باشد» به ظاهر شامل سفر و بیماری است، و مورد اول بین اصحاب مشهور است و کسی را ندیده­ام که درباره بیماری قائل به آن باشد.

روایت36.

العیاشی: امام صادق علیه السلام درباره این سخن او «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ»، {کسی که [برای حفظ جان خود به خوردن آنها] ناچار شود در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد.}(1) فرمود: باغی (ستمگر)، طلب­کننده شکار، و متجاوز، دزد است؛ بر آنان نیست که در نماز قصر کنند؛ بر آنان نیست که زمانی­که مجبور به خوردن میته شدند آن را بخورند؛ آنچه که برای مردم به هنگام اضطرار مجاز است، برای آن دو مجاز نیست.(2)

روایت37.

نوادر راوندی: علی علیه السلام فرمود: خضارمه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند، پس گفتند: ای رسول خدا! ما دائماً در کوچ هستیم، پس با نماز چه کنیم؟ پس فرمود: سه تسبیح در حال رکوع و سه تسبیح در حال سجود بگویید.(3)

توضیح

یعنی در کیفیت نماز نیز قصر نکنید چنانکه در کمیت آن قصر نمی­کنید، و ممکن است که تجویزی باشد برای تخفیف، پس مقصود از تسبیحات، تسبیحات کوچک(فقط سبحان الله) است.

روایت38.

کتاب صفین: زید بن علی از پدرانش علیهم السلام، فرمود: علی علیه السلام به قصد صفین خارج شد و زمانی که نهر را طی کرد، به منادی­اش امر نمود که به نماز ندا دهد. - ادامه داد: - پس جلو ایستاد و دو رکعت خواند تا اینکه نماز تمام شد. به ما رو کرد

ص: 68


1- بقره/ 173.[1]
2- تفسیر العیاشی 1: 75، شماره 156.[2]
3- در نسخه چاپی آن را نیافتم..[3]

فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَلَا مَنْ کَانَ مُشَیِّعاً أَوْ مُقِیماً فَلْیُتِمَّ فَإِنَّا قَوْمٌ عَلَی سَفَرٍ وَ مَنْ صَحِبَنَا فَلَا یَصُمِ الْمَفْرُوضَ وَ الصَّلَاةُ رَکْعَتَانِ.

«39»

کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ طَلَبِ الصَّیْدِ وَ قَالَ لَهُ إِنِّی رَجُلٌ أَلْهُو بِطَلَبِ الصَّیْدِ وَ ضَرْبِ الصَّوَالِجِ وَ أَلْهُو بِلَعِبِ الشِّطْرَنْجِ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَّا الصَّیْدُ فَإِنَّهُ مُبْتَغًی بَاطِلٌ وَ إِنَّمَا أَحَلَّ اللَّهُ الصَّیْدَ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَی الصَّیْدِ فَلَیْسَ الْمُضْطَرُّ إِلَی طَلَبِهِ سَعْیُهُ فِیهِ بَاطِلًا وَ یَجِبُ عَلَیْهِ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ جَمِیعاً إِذَا کَانَ مُضْطَرّاً إِلَی أَکْلِهِ وَ إِنْ کَانَ مِمَّنْ یَطْلُبُهُ لِلتِّجَارَةِ وَ لَیْسَتْ لَهُ حِرْفَةٌ إِلَّا مِنْ طَلَبِ الصَّیْدِ فَإِنَّ سَعْیَهُ حَقٌّ وَ عَلَیْهِ التَّمَامُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ لِأَنَّ ذَلِکَ تِجَارَتُهُ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ صَاحِبِ الدَّوْرِ الَّذِی یَدُورُ الْأَسْوَاقَ فِی طَلَبِ التِّجَارَةِ أَوْ کَالْمُکَارِی وَ الْمَلَّاحِ وَ مَنْ طَلَبَهُ لَاهِیاً وَ أَشِراً وَ بَطِراً فَإِنَّ سَعْیَهُ ذَلِکَ سَعْیٌ بَاطِلٌ وَ سَفَرٌ بَاطِلٌ وَ عَلَیْهِ التَّمَامُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَفِی شُغُلٍ عَنْ ذَلِکَ شَغَلَهُ طَلَبُ الْآخِرَةِ عَنِ الْمَلَاهِی الْحَدِیثَ.

بیان

ما دل علیه الخبر من أن الصائد للتجارة یتم الصلاة و الصوم معا لم أر قائلا به لکن ظاهر الخبر أن الحکم مختص بصائد یکون دائما فی السیر و الحرکة للصید فیکون بمنزلة التاجر الذی یدور فی تجارته فلا یبعد من مذاهب الأصحاب و ظواهر النصوص القول به و قد مر فی الخبر تعلیل الحکم بأنه عملهم فیشمل التعلیل هذا أیضا.

و أما الصائد الذی یذهب أحیانا إلی الصید للتجارة فلیس هذا حکمه و یمکن حمله أیضا علی ما إذا لم یبلغ المسافة و لم یقصدها أولا کما هو الشائع فی الصید و الغالب فیه و الأول أظهر من الخبر.

«40»

کِتَابُ الْغَایَاتِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خِیَارُ أُمَّتِیَ الَّذِینَ إِذَا سَافَرُوا قَصَّرُوا وَ أَفْطَرُوا.

ص: 69

و فرمود: ای مردم! آگاه باشید که کسی که بدرقه کننده ما باشد یا مقیم باشد، باید کامل ادا نماید. ما قومی در سفر هستیم، و هر که با ما همراه است، پس روزه واجب را نمی­گیرد و نماز دو رکعت است.

روایت39.

کتاب زید نرسی: نقل می­کند: یکی از اصحاب ما از امام صادق علیه السلام درباره به دنبال شکار رفتن سئوال کرد و گفت: من مردی هستم که با

شکار و بازی و چوگان و شطرنج سرگرم می­شوم. - ادامه داد: - پس امام صادق علیه السلام فرمود: اما شکار، اشتیاقی باطل است و خداوند شکار را فقط برای کسی­که نیازمند به شکار باشد حلال کرده است، پس کسی­که نیازمند به آن باشد، سعی­اش در آن باطل نیست، و قصر کردن، هم در نماز و هم در روزه بر او واجب است، تا زمانی­که نیازمند به خوردن آن باشد. و اگر از کسانی باشد که برای تجارت در پی آن است و حرفه دیگری جز شکار ندارد، پس تلاش او حق است و ادای کامل نماز و روزه بر او لازم است، زیرا آن تجارت اوست. پس او به منزله فرد در حرکتی است که به دنبال تجارت در بازارها می­چرخد، یا مانند چهارپا دار و کشتیبان است.

و هر که برای سرگرمی، نشاط و خوشگذرانی، به دنبال آن باشد، تلاش او تلاشی باطل و سفر او سفری باطل است، و ادای کامل نماز و روزه بر اوست، و براستی مؤمن از آن گریزان است و طلب آخرت او را از سرگرمی­ها باز داشته است... ادامه حدیث.

توضیح

آنچه که خبر در خصوص اینکه شکارچی برای تجارت، هم نماز و هم روزه را به صورت کامل ادا می­کند بر آن دلالت دارد، قائلی را برای آن ندیده­ام. اما ظاهر خبر این است که این حکم مختص به شکارچی­ای است که دائماً در سیر و حرکت برای شکار باشد. پس به منزله تاجری می­باشد که در تجارتش جابجا می­شود، و این از مذاهب اصحاب دور نیست و ظاهر نصوص این را می­گوید. و در خبر، تعلیل این حکم گذشت که آن کار آنها است، پس این تعلیل، این مورد را نیز شامل می­شود.

و این حکم برای شکارچی­ای که احیاناً برای تجارت به شکار می­رود نیست. و حمل کردن آن بر زمانی که به مسافت نرسد و از ابتدا نیز آن را قصد نکرده باشد نیز ممکن است، چنانکه در شکار شایع است و غالباً اینگونه است. و مورد اول از خبر، ظهور بیشتری دارد.

روایت40.

کتاب الغایات: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برترین­های امت من کسانی هستند که زمانی­که سفر می­کنند قصر می­کنند و روزه را افطار می­کنند.

ص: 69

«41»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَصَّرَ الصَّلَاةَ فِی السَّفَرِ وَ أَفْطَرَ فَقَدْ قَبِلَ تَخْفِیفَ اللَّهِ وَ کَمَلَتْ صَلَاتُهُ (1).

وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی أَنْ تَتِمَّ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ(2).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُ قَالَ: أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّنْ یُصَلِّی فِی السَّفَرِ أَرْبَعاً(3).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی أَرْبَعاً فِی السَّفَرِ أَعَادَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَمْ تُقْرَأِ الْآیَةُ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَعْلَمْهَا فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْهِ یَعْنِی بِالْآیَةِ آیَةَ الْقَصْرِ(4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْفَرْضُ عَلَی الْمُسَافِرِ مِنَ الصَّلَاةِ رَکْعَتَانِ فِی کُلِّ صَلَاةٍ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّهَا غَیْرُ مَقْصُورَةٍ(5).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی السَّفَرِ فِی النَّهَارِ صَلَاةٌ إِلَّا الْفَرِیضَةُ وَ لَکَ فِیهِ أَنْ تُصَلِّیَ إِنْ شِئْتَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ وَ لَا تَدَعْ أَنْ تَقْضِیَ نَافِلَةَ النَّهَارِ فِی اللَّیْلِ (6).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا خَرَجَ الْمُسَافِرُ إِلَی سَفَرٍ یُقَصَّرُ فِی مِثْلِهِ الصَّلَاةُ قَصَّرَ وَ أَفْطَرَ إِذَا خَرَجَ مِنْ مِصْرِهِ أَوْ قَرْیَتِهِ (7).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: تُقَصَّرُ الصَّلَاةُ فِی بَرِیدَیْنِ ذَاهِباً وَ رَاجِعاً یَعْنِی إِذَا کَانَ خَارِجاً إِلَی سَفَرٍ مَسِیرَةَ بَرِیدٍ وَ هُوَ یُرِیدُ الرُّجُوعَ قَصَّرَ وَ إِنْ کَانَ یُرِیدُ الْإِقَامَةَ لَمْ یُقَصِّرْ حَتَّی تَکُونَ الْمَسَافَةُ بَرِیدَیْنِ (8).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: تِسْعَةٌ لَا یُقَصِّرُونَ الصَّلَاةَ الْأَمِیرُ یَدُورُ فِی إِمَارَتِهِ وَ الْجَابِی یَدُورُ فِی جِبَایَتِهِ وَ صَاحِبُ الصَّیْدِ وَ الْمُحَارِبُ یَعْنِی قَاطِعَ الطَّرِیقِ وَ الْبَاغِی عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ السَّارِقُ وَ أَمْثَالُهُمْ وَ التَّاجِرُ یَدُورُ فِی تِجَارَتِهِ وَ الْبَدَوِیُّ یَدُورُ فِی طَلَبِ الْقَطْرِ وَ الزَّرَّاعُ فَکُلُّ هَؤُلَاءِ الْمُرَادُ فِیهِمْ إِذَا

ص: 70


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 195.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 195.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 195.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 195.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 196.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 196.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 196.
8- 8. دعائم الإسلام ج 1 ص 196.

روایت41.

دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که نماز در سفر را قصر کند و روزه را باز کند، پس تخفیف خداوند را پذیرفته است و نماز کاملی انجام داده است.(1)

و از او صلوات الله علیه روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله نهی فرمود که نماز در سفر کامل ادا شود.(2)

و از جعفر بن محمد روایت است که فرمود: من از کسی­که در سفر چهار رکعت بخواند بیزارم.(3)

و از ابوجعفر امام باقر علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که در سفر چهار رکعت خواند، اعاده کند، مگر اینکه آیه برای او قرائت نشده باشد و از آن آگاهی نداشته باشد، پس اعاده­ای بر او نیست. مقصودش از آیه، آیه قصر است.(4)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که وی فرمود: بر مسافر، دو رکعت از هر نماز واجب است، جز مغرب که آن قصر نشده است.(5)

و از ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: در سفر در طول روز، جز فریضه نمازی نیست، و (در سفر) برای تو جایز است که اگر خواستی، از اول شب تا آخر آن نماز بخوانی، و حتی می­توانی نافله روز را در شب قضا کنی.(6)

و از او روایت است که فرمود: زمانی­که مسافر برای سفری خارج شد که در مانند آن قصر می­شود، زمانی­که از شهر یا روستای خود خارج شد، نماز را قصر می­کند و روزه را باز می­کند.(7)

و از او روایت است که فرمود: نماز را در دو برید رفت و برگشت قصر می­کنی، یعنی زمانی­که برای سفری یک برید خارج شود و قصد رجوع دارد، قصر می­کند، و اگر قصد اقامت دارد قصر نمی­کند، مگر اینکه مسافت دو برید باشد.(8)

و از علی علیه السلام روایت است: شنیدم که رسول خدا می­فرمود: نه تن نماز را قصر نمی­کنند: امیری که در امارتش به هر جا سر می­زند، مأمور جمع­آوری مالیات که در جمع­آوری آن حرکت می­کند، شکارچی، راهزن، تجاوزگر بر مسلمانان، دزد و امثال آنان، تاجری که در تجارتش جا به جا می­شود، بادیه­نشینی که در طلب باران حرکت می­کند و چارپا دار پس در همه­ اصناف، چیزی که می­خواهند

ص: 70


1- دعائم الاسلام 1: 195.[1]
2- دعائم الاسلام 1: 195.[2]
3- دعائم الاسلام 1: 195.[3]
4- دعائم الاسلام 1: 195.[4]
5- دعائم الاسلام 1: 196.[5]
6- دعائم الاسلام 1: 196.[6]
7- دعائم الاسلام 1: 196 .[7]
8- دعائم الاسلام 1: 196 .[1]

کَانُوا یَدُورُونَ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَی مَوْضِعٍ- لَا یَجِدُّونَ فِی السَّفَرِ(1).

وَ کَذَلِکَ رَوَیْنَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی الْمُکَارِی وَ الْمَلَّاحِ وَ هُوَ النُّوتِیُّ لَا یُقَصِّرَانِ لِأَنَّ ذَلِکَ دَأْبُهُمَا وَ کَذَلِکَ الْمُسَافِرُ إِلَی أَرَضِینَ لَهُ بَعْضُهَا قَرِیبٌ مِنْ بَعْضٍ فَیَکُونُ یَوْماً هَاهُنَا وَ یَوْماً هَاهُنَا فَقَالَ علیه السلام فِی هَذَا أَیْضاً إِنَّهُ لَا یُقَصِّرُ وَ کَذَلِکَ قَالَ فِی الْمُسَافِرِ یَنْزِلُ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ عَلَی أَهْلِهِ لَا یُقَصِّرُ(2).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَنَّهُمَا قَالا: إِذَا نَزَلَ الْمُسَافِرُ مَکَاناً یَنْوِی فِیهِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ صَامَ وَ أَتَمَّ الصَّلَاةَ وَ إِنْ نَوَی مُقَامَ أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ قَصَّرَ وَ أَفْطَرَ وَ هُوَ فِی حَالِ الْمُسَافِرِ وَ إِنْ لَمْ یَنْوِ شَیْئاً وَ قَالَ الْیَوْمَ أَخْرُجُ وَ غَداً أَخْرُجُ قَصَّرَ مَا بَیْنَهُ

وَ بَیْنَ شَهْرٍ ثُمَّ أَتَمَ (3)

وَ قَالَ لَا یَنْبَغِی لِلْمُسَافِرِ أَنْ یُصَلِّیَ بِمُقِیمٍ وَ لَا یَأْتَمَّ بِهِ فَإِنْ فَعَلَ فَأَمَّ الْمُقِیمِینَ سَلَّمَ مِنْ رَکْعَتَیْنِ وَ أَتَمُّوا هُمْ وَ إِنِ ائْتَمَّ بِمُقِیمٍ انْصَرَفَ مِنْ رَکْعَتَیْنِ (4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ نَسِیَ صَلَاةً فِی السَّفَرِ فَذَکَرَهَا فِی الْحَضَرِ قَضَی صَلَاةَ مُسَافِرٍ وَ إِنْ نَسِیَ صَلَاةً فِی الْحَضَرِ فَذَکَرَهَا فِی السَّفَرِ قَضَاهَا صَلَاةَ مُقِیمٍ (5).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَنْ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام: أَنَّهُمْ رَخَّصُوا لِلْمُسَافِرِ أَنْ یُصَلِّیَ النَّافِلَةَ عَلَی دَابَّتِهِ أَوْ بَعِیرِهِ حَیْثُمَا تَوَجَّهَ لِلْقِبْلَةِ أَوْ لِغَیْرِ الْقِبْلَةِ وَ تَکُونُ صَلَاتُهُ إِیمَاءً وَ یَجْعَلُ السُّجُودَ أَخْفَضَ مِنَ الرُّکُوعِ فَإِذَا کَانَتِ الْفَرِیضَةُ لَمْ یُصَلِّ إِلَّا عَلَی الْأَرْضِ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْقِبْلَةِ وَ الْعَامَّةُ أَیْضاً عَلَی هَذَا(6)

وَ قَالُوا فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (7) فِی هَذَا نَزَلَ أَیْ فِی صَلَاةِ النَّافِلَةِ عَلَی الدَّابَّةِ حَیْثُمَا تَوَجَّهَتْ (8).

ص: 71


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.
7- 7. البقرة: 115.
8- 8. دعائم الإسلام ج 1 ص 196 و 197.

زمانی است که از مکانی به مکانی در حرکت باشند و در سفر جدّیت ندارند(قصد اصلیشان شغلشان است نه مسافرت کردن).(1)

و همچنین از جعفر بن محمد بر ما روایت شده است که درباره چهارپادار و ملاح یعنی ملوان فرمود: آن دو قصر نمی­کنند زیرا آن شیوه زندگی آنهاست. و همچنین در باره مسافری که به سرزمین­هایی که یکی از آن به دیگری نزدیک است و یک روز اینجا و روز دیگر آنجاست، می­رود، فرمود: در این مورد نیز او قصر نمی­کند. و همچنین درباره مسافری که در بخشی از سفرهایش نزد خانواده خود ساکن می­شود، فرمود: قصر نمی­کند.(2)

و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت است که آن دو فرمودند: زمانی­که مسافری در مکانی فرود آمد که نیت اقامت ده روزه در آن را می­کند، روزه بگیرد و نماز را کامل ادا کند، و اگر برای اقامت کمتر از آن نیت کند، قصر می­کند و روزه را باز می­کند، زیرا مسافر است. و اگر چیزی را نیت نکند و بگوید: امروز خارج می­شوم و فردا خارج می­شوم، تا یک ماه را قصر می­کند و سپس کامل ادا می­کند.(3)

و فرمود: برای مسافر شایسته نیست که بر مقیم امام شود و به او اقتدا نمی­کند و اگر انجام داد و بر افراد مقیم امام شد، در دو رکعت سلام می­دهد و آنان کامل ادا می­کنند، و اگر بر مقیم اقتدا کرد، بعد از دو رکعت خارج می­شود.(4)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که در سفر نمازی را فراموش کرد و آن را در حضر به یاد آورد، نماز مسافر را قضا کند، و اگر در حضر نمازی را فراموش کرد، پس آن را در سفر به یاد بیاورد، آن را به عنوان نماز مقیم قضا می­کند.(5)

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی، محمد بن علی بن الحسین و جعفر بن محمد علیهم السلام روایت است که آنان به مسافر اجازه داده­اند که نافله را بر روی چهارپا یا شتر خود، هر جایی که به قبله رو کرد یا به غیر قبله، به جای آورد، و نمازش با اشاره باشد، و برای سجده بیشتر از رکوع خم می­شود. پس زمانی­که فریضه باشد، آن را نمی­خواند مگر بر روی زمین و رو به سوی قبله، و عامه نیز بر این هستند.(6)

و درباره این سخن خداوند عزوجل «فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»،(7)

{پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست} فرمودند: که در این­باره نازل شد، یعنی درباره نماز نافله بر روی چهارپا، به هر جهتی که آن رو کرد.(8)

ص: 71


1- دعائم الاسلام 1: 196 و 197.[2]
2- دعائم الاسلام 1: 196 و 197.[3]
3- دعائم الاسلام 1: 196 و 197.[4]
4- دعائم الاسلام 1: 196 و 197. [1]
5- دعائم الاسلام 1: 196 و 197.[2]
6- دعائم الاسلام 1: 196 و 197.[3]
7- بقره / 115.[4]
8- دعائم الاسلام 1: 197.[5]

وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی فِی السَّفِینَةِ وَ هِیَ تَدُورُ فَلْیَتَوَجَّهْ إِلَی الْقِبْلَةِ فَإِنْ دَارَتْ بِهِ دَارَ إِلَی الْقِبْلَةِ بِوَجْهِهِ وَ إِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُصَلِّیَ قَائِماً صَلَّی جَالِساً وَ یَسْجُدُ إِنْ شَاءَ عَلَی الزِّفْتِ (1).

وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ نَهَی عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی جَادَّةِ الطَّرِیقِ (2).

وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی الْغَرِیقِ وَ حائض [خَائِضِ] الْمَاءِ یُصَلِّیَانِ إِیمَاءً وَ کَذَلِکَ الْعُرْیَانُ إِذَا لَمْ یَجِدْ ثَوْباً یُصَلِّی فِیهِ صَلَّی جَالِساً وَ یُومِئُ إِیمَاءً(3).

بیان

و لا تدع أن تقضی یدل علی استحباب قضاء نوافل النهار باللیل و هو خلاف المشهور

وَ قَدْ وَرَدَ فِی عِدَّةِ رِوَایَاتٍ کَصَحِیحَةِ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ(4) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقْضِی صَلَاةَ النَّهَارِ بِاللَّیْلِ فِی السَّفَرِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ بْنُ جَابِرٍ أَقْضِی صَلَاةَ النَّهَارِ بِاللَّیْلِ فِی السَّفَرِ فَقَالَ لَا فَقَالَ إِنَّکَ قُلْتَ نَعَمْ فَقَالَ إِنَّ ذَلِکَ یُطِیقُ وَ أَنْتَ لَا تُطِیقُ.

و فی حسنة سدیر(5)

کان أبی یقضی فی السفر نوافل النهار باللیل و لا یتم صلاة فریضة و یعارضها روایات دالة علی المنع و الشیخ حمل الروایات الأولة تارة علی الجواز و أخری علی من سافر بعد دخول الوقت و الأظهر عندی حملها علی التقیة کما یومئ إلیه الأخبار.

و النوتی بالضم الملاح قال فی النهایة النوتی الملاح الذی یدیر السفینة فی البحر و قد نات ینوت نوتا إذا تمایل فی النعاس کأن النوتی یمیل السفینة من جانب إلی جانب.

«42»

الْهِدَایَةُ،: الْحَدُّ الَّذِی یُوجِبُ التَّقْصِیرَ عَلَی الْمُسَافِرِ أَنْ یَکُونَ سَفَرُهُ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ فَإِذَا کَانَ سَفَرُهُ أَرْبَعَةَ فَرَاسِخَ وَ لَمْ یُرِدِ الرُّجُوعَ مِنْ یَوْمِهِ فَهُوَ بِالْخِیَارِ فَإِنْ شَاءَ أَتَمَّ وَ إِنْ شَاءَ قَصَّرَ وَ إِنْ أَرَادَ الرُّجُوعَ مِنْ یَوْمِهِ فَالتَّقْصِیرُ عَلَیْهِ وَاجِبٌ وَ الْمُتِمُّ فِی السَّفَرِ کَالْمُقَصِّرِ فِی الْحَضَرِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی فِی السَّفَرِ أَرْبَعاً مُتَعَمِّداً فَأَنَا إِلَی

ص: 72


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 197.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 197.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 197.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 138.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 138.

و از جعفر بن محمد علیه السلام بر ما روایت شده است که وی فرمود: هر که در کشتی نماز بخواند، درحالی­که آن می­چرخد، پس باید به قبله رو کند، پس اگر چرخید رویش را به سمت قبله بچرخد، و اگر نتوانست در حالت ایستاده بخواند، نشسته نماز بخواند، و اگر خواست، بر روی قیر سجده کند.(1)

و از او روایت است که وی از نماز در وسط راه نهی فرمود.(2)

و از او روایت است که درباره شخص در حال غرق و غوطه­ور در آب فرمود: آن دو به اشاره نماز می­خوانند و همچنین عریان، زمانی­که لباسی نیابد که در آن نماز بخواند، نشسته نماز می­خواند و - برای رکوع و سجود - اشاره می­کند.

توضیح

«و رها نکن که قضا کنی» بر مستحب بودن قضای نوافل روز در شب دلالت دارد و این برخلاف قول مشهور است. و در چند روایت مانند صحیحه معاویة بن عمار آمده است(3) که گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: [می­توانم] در سفر، نماز روز را در شب قضا ­کنم؟ پس فرمود: بله، اسماعیل بن جابر به او گفت: در سفر، نماز روز را در شب قضا ­کنم؟ فرمود: خیر، پس گفت: شما فرمودی، بله. پس فرمود: او تحمل می­کند و تو تحمل نمی­کنی.

و در حسنه سدیر(4)

آمده است پدرم در سفر، نوافل روز را در شب قضا می­کرد، و نماز فریضه را کامل ادا نمی­کرد. و روایات دال بر منع، با آن تعارض دارد. و شیخ روایات نخست را گاه بر جواز و گاه بر کسی­که بعد از فرا رسیدن وقت سفر کند حمل کرده است. و بهتر در نظر من، حمل کردن آن بر تقیه است، چنانکه اخبار به آن اشاره دارد.

«والنوتی» ملّاح است. در النهایه گوید: النوتی ملّاحی است که کشتی را در دریا رهبری می­کند. و «نات ینوت نوتاً» زمانی­که است در خواب متمایل می­شود. گویا ملاح کشتی را از سمتی به سمت دیگر مایل می­کند.

روایت42.

الهدایۀ: حدی که قصر کردن بر مسافر را واجب می­سازد این است که سفرش هشت فرسخ باشد، پس زمانی­که سفرش چهار فرسخ باشد و قصد بازگشت در همان روز را نداشته باشد، پس او مختار است؛ پس اگر خواست کامل ادا می­کند و اگر خواست قصر می­کند، و اگر قصد بازگشت در همان روز را داشته باشد، پس قصر کردن بر او واجب است، و متمم در سفر، مانند قصرکننده در حضر است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر که در سفر به عمد چهار رکعت بخواند، پس من از او به

ص: 72


1- دعائم الاسلام 1: 197 .[6]
2- دعائم الاسلام 1: 197.[1]
3- التهذیب 1: 138 .[2]
4- التهذیب 1: 138.[3]

اللَّهِ مِنْهُ بَرِی ءٌ(1) وَ لَا یَحِلُّ التَّمَامُ فِی السَّفَرِ إِلَّا لِمَنْ کَانَ سَفَرُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْصِیَةً أَوْ سَفَراً إِلَی صَیْدٍ یَکُونُ بَطَراً أَوْ أَشَراً فَأَمَّا الَّذِی یَجِبُ عَلَیْهِ الْإِتْمَامُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ فِی السَّفَرِ فَالْمُکَارِی وَ الْکَرِیُّ وَ الْبَرِیدُ وَ الرَّاعِی وَ الْمَلَّاحُ لِأَنَّهُ عَمَلُهُمْ وَ صَاحِبُ الصَّیْدِ إِنْ کَانَ صَیْدُهُ مَا یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ فَعَلَیْهِ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ (2).

«43»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی الْمَرْوَزِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعٌ یُفْسِدْنَ الْقَلْبَ وَ یُنْبِتْنَ النِّفَاقَ فِی الْقَلْبِ کَمَا یُنْبِتُ الْمَاءُ الشَّجَرَ اللَّهْوُ وَ الْبَذَاءُ وَ إِتْیَانُ بَابِ السُّلْطَانِ وَ طَلَبُ الصَّیْدِ(3).

بیان

الظاهر أن المراد بالصید صید اللهو و ظاهر الأخبار تحریمه کما هو ظاهر أکثر الأصحاب و یحتمل کونه مکروها و لکونه لغوا لا فائدة فیه لا یوجب قصر الصلاة و الصوم و الأول أظهر.

ص: 73


1- 1. الهدایة: 33.
2- 2. الهدایة: 33.
3- 3. الخصال ج 1 ص 108.

خداوند برائت می­جویم.(1)

و ادای کامل در سفر مجاز نیست مگر برای کسی­که سفرش معصیت خدا باشد یا سفر برای شکاری باشد که برای خوشگذرانی و تفریح است. و اما کسی­که ادای کامل نماز و روزه در سفر بر او واجب است: چهارپادار، کرایه­دهنده، پستچی، چوپان و ملوان است؛ زیرا آن پیشه­ی آنان است و شکارچی اگر صیدش چیزی باشد که خانواده­اش به وسیله­ آن گذران می­کنند، قصر در نماز و روزه بر او واجب است.(2)

روایت43.

الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چهار چیز قلب را فاسد می­کند و نفاق را در قلب می­رویاند، چنانکه آب درخت را می­رویاند: لهو، هرزگی، آمدن بر در سلطان، دنبال شکار رفتن.(3)

توضیح

ظاهر این است که مقصود از شکار، شکار برای سرگرمی است. و ظاهر اخبار حرام بودن آن است، چنانکه ظاهر اکثر اصحاب این است. و مکروه بودن آن محتمل است، چون لغو و بیهوده است و فایده­ای در آن نیست و موجب قصر نماز و روزه نمی­شود و رأی اول بهتر است.

ص: 73


1- الهدایه: 33.[1]
2- الهدایه: 33.[2]
3- الخصال 1: 108.[3]

باب 2 مواضع التخییر

اشارة

باب 2 مواضع التخییر(1)

الأخبار

«1»

کَامِلُ الزِّیَارَةِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَیُّوبَ بْنَ نُوحٍ عَنْ تَقْصِیرِ الصَّلَوَاتِ فِی هَذِهِ الْمَشَاهِدِ- مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ الْکُوفَةِ وَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ الْأَرْبَعَةِ وَ

ص: 74


1- 1. من الآیات المتعلقة بالباب قوله تعالی عزّ و جلّ فی سورة النور: 35- 38: « اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ و ظاهر قوله عزّ و جلّ:« وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ» أن فی الآیة الکریمة مبتدئا من قوله عزّ و جلّ:« نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» الی آخر الآیة الکریمة کلمات ضربت أمثالا لهدایة الناس أولها« نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و هو النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و بعده« مَثَلُ نُورِهِ» و لیس الا علیا علیه الصلاة و السلام، ثمّ العترة الطاهرة الزکیة واحدا بعد واحد: أنوار الهدایة و الشجرة الطیبة التی أصلها ثابت و فرعها فی السماء، الی أن یبلغ« لِنُورِهِ» و هو المهدی الذی یختم اللّه به أنوار هدایته و یظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون. ثمّ قال عزّ و جلّ:« فِی بُیُوتٍ» أی هم فی بیوت« أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ» أی یرفع سمکها کما أذن لبیته أن یرفع: فرفع إبراهیم و إسماعیل علیهما الصلاة و السلام قواعد بیته بحیث علا علی کل بیت، و لذلک لم یجز لغیرهم أن یرفع سمک بیته عن ثمانیة أذرع و قد کان ارتفاع بیت اللّه عزّ و جلّ فی عهد النبیّ محمد صلی الله علیه و آله ثمانی عشرة أذرع، فجاز أن یرفع بیوت العترة الطاهرة أیضا ثمانی عشرة أذرع الا قلیلا. ثمّ قال عزّ من قائل:« وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ» أی یذکر فی تلک البیوت اسم اللّه عزّ و جلّ کما یذکر اسمه فی بیته بیت اللّه الحرام. ثمّ بین هذا الذکر بقوله:« یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ» و المراد بالتسبیح هو السبحة صلوات النوافل کما هو المعهود فی لفظ القرآن الکریم إذا نسبه الی الناس، و أما الغدو و الآصال، فقد عرفت فی باب أوقات الصلوات و باب الجهر و الاخفات أن الغدو وقت الزوال یتغدی فیه الناس، و الآصال وقت العصر حتّی یغترب الشمس، فینطبق علی صلاة الظهر و العصر، و یشیر الی أن نافلتهما مرغوب فیه فی هذه البیوت مطلقا- حتی فی الاسفار- فیعلم بذلک أن الرکعات المسنونة الداخلة فی الفرائض أیضا مرغوب فیها عند هذه البیوت الکریمة بطریق أولی. و قوله عزّ و جلّ:« رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ» الخ کأنّه إشارة الی أن المسافر و ان کان سفره للتجارة و البیع یبتغی بذلک فضل اللّه، لا یکون رغبته ذلک لیلهیه عن هذه التجارة المعنویة و هو ذکر اللّه عزّ و جلّ فی هذه البیوت الشریفة و المشاهد الکریمة یصلی نوافله فی تلک البیوت بأجمعها فانها« مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً» و یقیم صلاته حق اقامتها و یؤتی زکاته و صدقاته المندوبة و المفروضة( و کأنّه یجوز حمل الزکاة الی تلک البیوت و تقسیمها بین مستحقیها)« یَخافُونَ» أی یتقون بأفعالهم ذلک« یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ» لکونها نافعة لیوم المعاد، و لیجزیهم اللّه أحسن ما عملوا و یزیدهم من فضله و اللّه یرزق من یشاء بغیر حساب. و أمّا ما سیجی ء« فی الروایات من انحصار تلک المواضع بالاربعة: مکّة و المدینة و الکوفة و الحائر، فلان الروایات الواردة فی ذلک عن الصادقین علیهما السلام، و البیوت المذکورة فی الآیة الکریمة لم یتحقّق فی زمانهما الا هذه الأربعة، و لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم.

باب دوم: مواضع مخیر بودن بین قصر و تمام

اشاره

باب دوم: مواضع مخیر بودن بین قصر و تمام

روایات

روایت1.

کامل الزیارۀ: سعد بن عبدالله گوید: از ایوب بن نوح درباره قصر در نماز در زیارت­گاه­های چهارگانه: مکه، مدینه، کوفه، قبر امام حسین علیه السلام

ص: 74

الَّذِی رُوِیَ فِیهَا فَقَالَ أَنَا أُقَصِّرُ وَ کَانَ صَفْوَانُ یُقَصِّرُ وَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ وَ جَمِیعُ

ص: 75

و آنچه که درباره آن روایت شده است، سئوال کردم. پس گفت: من قصر می­کنم و صفوان قصر می­کرد، ابن ابوعمیر و همه

ص: 75

أَصْحَابِنَا یُقَصِّرُونَ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّیلٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ الْآدَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی شِبْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَزُورُ قَبْرَ الْحُسَیْنِ قَالَ زُرِ الطَّیِّبَ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ عِنْدَهُ قُلْتُ أُتِمُّ الصَّلَاةَ عِنْدَهُ قَالَ أَتِمَّ قُلْتُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا یَرْوِی التَّقْصِیرَ قَالَ إِنَّمَا یَفْعَلُ ذَلِکَ الضَّعَفَةُ(2).

و منه عن الکلینی (3)

عن جماعة مشایخه عن سهل بإسناده: مثله.

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَسْکَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یُقَالُ لَهُ حُسَیْنٌ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَتِمُّ الصَّلَاةُ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (4).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ وَ أَخِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ الْقُمِّیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ خَادِمِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَتِمُّ الصَّلَاةُ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ حَرَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (5).

ص: 76


1- 1. کامل الزیارة: 248، التهذیب ج 1 ص 570.
2- 2. کامل الزیارة: 248، التهذیب ج 1 ص 570.
3- 3. الکافی ج 4 ص 587.
4- 4. کامل الزیارة: 249، الکافی ج 4 ص 587.
5- 5. المصدر نفسه، و التهذیب ج 1 ص 570، الکافی ج 4 ص 587.

اصحاب ما قصر می­کردند.(1)

و نیز از کامل الزیارة: ابوشبل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: قبر حسین علیه السلام را زیارت کنم؟ فرمود: نیکو زیارت کن و نماز را نزد او کامل ادا کن؟ عرض کردم: نماز را نزدش کامل ادا کنم؟ فرمود: کامل ادا کن. عرض کردم: برخی اصحاب ما قصر کردن را روایت کرده­اند. فرمود: فقط افراد ضعیف آن را انجام می­دهند.(2)

و نیز کامل الزیارۀ: از کلینی از جمعی از مشایخش از سهل با اسنادش، نظیر فوق روایت شده است.(3)

امام صادق علیه السلام فرمود: نماز در سه جا کامل ادا می­شود: در مسجد الحرام، و مسجد رسول صلی الله علیه و آله، و کنار قبر حسین علیه السلام.(4)

و نیز از کامل الزیاره: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز در چهار مکان کامل ادا می­شود: در مسجد الحرام، مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله، مسجد کوفه، و حرم حسین علیه السلام.(5)

ص: 76


1- کامل الزیارة: 248، التهذیب 1: 570.[1]
2- کامل الزیارة: 248، التهذیب 1: 570.[2]
3- الکافی 4: 587.[3]
4- کامل الزیارة: 249، الکافی 4: 587.[4]
5- کامل الزیارة: 249، التهذیب 1: 570، الکافی 4: 587.[1]

المتهجد، عن إسماعیل بن جابر: مثله (1).

«2»

الْکَامِلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنَ الْأَمْرِ الْمَذْخُورِ إِتْمَامُ الصَّلَاةِ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ- بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ الحیر [الْحِیرَةِ](2).

قَالَ ابْنُ قُولَوَیْهِ وَ زَادَهُ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَقِیبَ هَذَا الْحَدِیثِ فِی هَذَا الْبَابِ بِمَا أَخْبَرَهُ بِهِ حَیْدَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ نُعَیْمٍ السَّمَرْقَنْدِیُّ بِإِجَازَتِهِ بِخَطِّهِ اجْتِیَازَهُ عَلَیْنَا لِلْحَجِّ عَنْ أَبِی النَّضْرِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ وَ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ رَاشِدٍ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ الْإِتْمَامُ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ وَ حَرَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَرَمِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام (3).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سُهَیْلٍ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام: أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی أَتِمَّ الصَّلَاةَ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ بِالْکُوفَةِ وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ (4).

الْمُتَهَجِّدُ، عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ: مِثْلَهُ (5)

وَ فِیهِ بَعْدَ قَوْلِهِ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی وَ أَکْرَهُ لَکَ مَا أَکْرَهُ لِنَفْسِی.

«3»

الْکَامِلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْأَسَدِیِ

ص: 77


1- 1. مصباح المتهجد: 509.
2- 2. کامل الزیارة: 249.
3- 3. المصدر نفسه، و التهذیب ج 1 ص 570، و تراه فی الخصال ج 1 ص 120.
4- 4. کامل الزیارة: 250، و التهذیب نفسه.
5- 5. مصباح المتهجد: 509.

المتهجد: نظیر آن از اسماعیل بن جابر روایت است.(1)

روایت2.

الکامل: امام صادق علیه السلام فرمود: از امر محفوظ - در علم خدا - ادای کامل نماز در چهار مکان است: مکه، مدینه، مسجد کوفه و حائر حسینی.(2)

حماد بن عیسی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: از ذخیره­ علم خداوند، ادای کامل در چهار جایگاه است: حرم خداوند، حرم رسول او، حرم امیرمؤمنان و حرم حسین علیه السلام.(3)

ابوالحسن موسی علیه السلام فرمود: آنچه را که برای خود دوست می­دارم برای تو دوست می­دارم، نماز را در حرمین و در کوفه و کنار قبر حسین کامل ادا کن.(4)

المتهجد: از زیاد قندی نظیر آن روایت شده است(5)

و در آن بعد از این سخن امام علیه السلام: «آنچه که برای خود دوست می­دارم»، و آنچه را که برای خود نمی­پسندم برای تو نیز نمی­پسندم آمده است.

روایت3.

الکامل:

ص: 77


1- مصباح المتهجد: 509.[2]
2- کامل الزیارة: 249.[3]
3- کامل الزیارة: 249، التهذیب 1: 570، و آن را در الخصال 1: 120 ملاحظه می­کنی..[4]
4- کامل الزیارة: 250، و التهذیب 1: 570.[5]
5- مصباح المتهجد: 509.[6]

عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ الصَّحَّافِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَرْزُوقٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ فِیهَا(1).

وَ مِنْهُ عَنِ الْکُلَیْنِیِ (2)

وَ جَمَاعَةِ مَشَایِخِهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: تَتِمُّ الصَّلَاةُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ حَرَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (3).

الْمُتَهَجِّدُ، عَنْ حُذَیْفَةَ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ فِی حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ وَ حَرَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَرَمِ الْحُسَیْنِ (4).

«4»

الْکَامِلُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ فَائِدٍ الْخَیَّاطِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْحَرَمَیْنِ فَقَالَ أَتِمَّ وَ لَوْ مَرَرْتَ بِهِ مَارّاً(5).

وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الزَّیَّاتِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عِمْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أُقَصِّرُ فِی مَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ أُتِمُّ قَالَ إِنْ قَصَّرْتَ فَلَکَ وَ إِنْ أَتْمَمْتَ فَهُوَ خَیْرٌ وَ زِیَادَةٌ فِی الْخَیْرِ خَیْرٌ(6).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عَنْ زِیَارَةِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ مَا أُحِبُّ لَکَ تَرْکَهُ قُلْتُ مَا تَرَی

ص: 78


1- 1. کامل الزیارة: 250.
2- 2. الکافی ج 4 ص 586، التهذیب ج 1 ص 570.
3- 3. کامل الزیارة: 250.
4- 4. مصباح المتهجد: 509.
5- 5. کامل الزیارة: 250، التهذیب ج 1 ص 570 و 582 راجعه.
6- 6. کامل الزیارة: 250، التهذیب ج 1 ص 570 و 582 راجعه.

عمرو بن مرزوق گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام درباره نماز در حرمین و کنار قبر حسین علیه السلام سئوال کردم، فرمود: نماز را در آنها کامل ادا کن.(1)

و نیز از الکامل: حذیفۀ بن منصور از کسی­که از امام صادق علیه السلام شنیده است روایت کرد که وی می­فرمود: نماز در مسجد الحرام، مسجد رسول، مسجد کوفه و حرم حسین علیه السلام کامل ادا می­شود.(2)

المتهجد: از حذیفه مشابه آن روایت است، سپس گوید: و در خبری دیگر در حرم خدا، حرم رسول او صلی الله علیه و آله، حرم امیرمؤمنان، و حرم امام حسین علیهما السلام.(3)

روایت4.

الکامل: فائد خیاط از ابوالحسن ماضی علیه السلام روایت کرد و گوید: از او درباره نماز در حرمین سئوال کردم، پس فرمود: کامل ادا کن، هر چند که گذری از آن عبور کردی.(4)

و نیز از الکامل: عمران گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: در مسجدالحرام قصر کنم یا کامل ادا کنم؟ فرمود: اگر قصر کردی برایت جایز است، و اگر کامل ادا کنی، آن برای تو بهتر است، و زیادت در خیر، خیر است.(5)

و نیز از الکامل: علی بن ابوحمزه گوید: از عبد صالح علیه السلام درباره زیارت قبر حسین علیه السلام سئوال کردم، پس گفت: ترک آن را برایت دوست نمی­دارم، عرض کردم: درباره

ص: 78


1- کامل الزیارة: 250.[7]
2- کامل الزیارة: 250.[1]
3- مصباح المتهجد: 509.[2]
4- کامل الزیارة: 250، التهذیب 1: 570 و 582.[3]
5- کامل الزیارة: 250، التهذیب 1: 570 و 582 .[4]

فِی الصَّلَاةِ عِنْدَهُ وَ أَنَا مُقَصِّرٌ قَالَ صَلِّ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مَا شِئْتَ تَطَوُّعاً وَ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ مَا شِئْتَ تَطَوُّعاً وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ فَإِنِّی أُحِبُّ ذَلِکَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ بِالنَّهَارِ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ وَ مَشْهَدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَطَوُّعاً وَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَقَالَ نَعَمْ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ نَهِیکٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّطَوُّعِ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ أَنَا مُقَصِّرٌ قَالَ تَطَوَّعْ عِنْدَهُ وَ أَنْتَ مُقَصِّرٌ مَا شِئْتَ وَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ وَ فِی مَشَاهِدِ النَّبِیِّ فَإِنَّهُ خَیْرٌ(2).

و منه عن علی بن الحسین عن علی بن إبراهیم عن ابن أبی عمیر و إبراهیم بن عبد الحمید جمیعا عن أبی الحسن علیه السلام: مثله (3) و منه عن أبیه عن سعد عن الخشاب عن جعفر بن محمد بن حکیم الخثعمی عن إبراهیم بن عبد الحمید عن أبی الحسن علیه السلام: مثله (4).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّطَوُّعِ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ وَ مَشَاهِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْحَرَمَیْنِ وَ التَّطَوُّعِ فِیهِنَّ بِالصَّلَاةِ وَ نَحْنُ مُقَصِّرُونَ قَالَ نَعَمْ تَطَوَّعْ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ فَهُوَ خَیْرٌ(5).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَتَنَفَّلُ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَنَا أُقَصِّرُ قَالَ نَعَمْ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ (6).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ

ص: 79


1- 1. کامل الزیارة: 246، و مثله فی ص 248 بسند آخر.
2- 2. کامل الزیارة: 247.
3- 3. کامل الزیارة: 247.
4- 4. کامل الزیارة: 247.
5- 5. کامل الزیارة: 247.
6- 6. کامل الزیارة: 247.

نماز در کنار آن چه نظری داری، درحالی­که من قصر می­کنم؟ فرمود: در مسجدالحرام هر چه خواستی نافله بخوان، و در مسجد الرسول هر چه خواستی نافله بخوان و [همچنین] کنار قبر حسین - علیه السلام - که من آن را دوست دارم.

در ادامه گوید: و از او درباره نماز نافله در روز کنار قبر حسین و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و در مسجد کوفه سئوال کردم، پاسخ گفت: بله، هر چه که بر آن قادر بودی.(1)

و نیز از الکامل: ابن ابوعمیر گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام درباره نافله کنار قبر حسین علیه السلام، و در مکه و مدینه سئوال کردم، درحالی ­که من قصر می­کنم. فرمود: اگر قصر می­کنی، هر چه خواستی نزد آن، و در مسجدالحرام و در مسجدالرسول و در حرم پیامبر صلی الله علیه و آله، نماز مستحبی بخوان. که آن خیر است.(2)

و نیز از الکامل: با سندی دیگر از موسی بن جعفر علیه السلام نظیر حدیث فوق روایت شده است.(3)

و نیز از الکامل: با سندی دیگر از موسی بن جعفر علیه السلام، مشابه آن، روایت است.(4)

و نیز از الکامل: اسحاق بن عمار گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام درباره نافله نزد قبر حسین علیه السلام و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و حرمین، و درباره نافله در آنها - درحالی­که ما قصر می­کنیم - سئوال کردم؟ فرمود: هر چه که قادر بودی نافله بخوان که آن بهتر است.(5)

و نیز از الکامل: اسحاق بن عمار گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! درحالی­که قصر می­کنم، در حرمین و نزد قبر حسین بن علی علیه السلام نافله می­خوانم؟ فرمود: بله، هر چه که قادر بودی نافله بخوان.(6)

ص: 79


1- کامل الزیارة: 246 و مشابه آن در ص 248 با سندی دیگر آمده است..[5]
2- کامل الزیارة: 247.[1]
3- کامل الزیارة: 247.[2]
4- کامل الزیارة: 247 .[3]
5- کامل الزیارة: 247 .[4]
6- کامل الزیارة: 247.[5]

بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّطَوُّعِ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ وَ مَشَاهِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْحَرَمَیْنِ فِی الصَّلَاةِ وَ نَحْنُ مُقَصِّرٌ قَالَ نَعَمْ تَطَوَّعْ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ (1).

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَکَّةُ وَ الْمَدِینَةُ کَسَائِرِ الْبُلْدَانِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ رَوَی عَنْکَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّکَ قُلْتَ لَهُمْ أَتِمُّوا بِالْمَدِینَةِ لِخَمْسٍ فَقَالَ إِنَّ أَصْحَابَکُمْ هَؤُلَاءِ کَانُوا یَقْدَمُونَ فَیَخْرُجُونَ مِنَ الْمَسْجِدِ عِنْدَ الصَّلَاةِ فَکَرِهْتُ ذَلِکَ لَهُمْ فَلِهَذَا قُلْتُهُ (2).

«6»

الْکَامِلُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی وَصْفِ زِیَارَةِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ اجْعَلِ الْقَبْرَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ وَ کُلَّمَا دَخَلْتَ الْحَائِرَ فَسَلِّمْ ثُمَّ امْشِ حَتَّی تَضَعَ یَدَیْکَ وَ خَدَّیْکَ جَمِیعاً عَلَی الْقَبْرِ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ فَاصْنَعْ مِثْلَ ذَلِکَ وَ لَا تُقَصِّرْ عِنْدَهُ مِنَ الصَّلَاةِ مَا أَقَمْتَ الْحَدِیثَ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکِسَائِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْحَائِرِ قَالَ لَیْسَ الصَّلَاةُ إِلَّا الْفَرْضَ بِالتَّقْصِیرِ وَ لَا یُصَلَّی النَّوَافِلُ (4).

«7»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَنْ إِتْمَامِ الصَّلَاةِ فِی الْحَرَمَیْنِ- مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ قَالَ

ص: 80


1- 1. کامل الزیارة ص 247.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 139.
3- 3. کامل الزیارة: 216.
4- 4. کامل الزیارة: 247.

و نیز از الکامل: علی بن ابو حمزه بطائنی گوید: از ابو ابراهیم(موسی بن جعفر) علیه السلام درباره نافله در نماز کنار قبر حسین علیه السلام، حرم پیامبر صلّی الله علیه و آله و حرمین، در حالی­که قصر می­کنیم سؤال کردم؟ فرمود: بله، هرچه توانستی نافله بخوان.(1)

روایت5.

العلل: معاویة بن وهب گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مکه و مدینه مانند سایر شهرهاست؟ فرمود: بله، عرض کردم: برخی از اصحاب ما از شما روایت کردند که به آنان گفته­ای: در مدینه برای پنج روز کامل، ادا کنید؟! فرمود: این اصحاب شما می­آمدند و به هنگام نماز از مسجد خارج می­شدند، پس آن را برای آنان ناپسند دانستم و به این دلیل آن را گفتم.(2)

روایت6.

الکامل: سعدان بن مسلم از برخی اصحاب ما، از امام صادق علیه السلام درباره توصیف زیارت حسین علیه السلام تا اینجا روایت کرد که فرمود: سپس قبر را مقابلت قرار بده و هر چه به نظرت آمد نماز بخوان. و هر گاه وارد حائر شدی، پس سلام کن. سپس راه برو و دست و گونه­هایت را بر روی قبر قرار بده، و زمانی­که خواستی خارج شوی، مانند آن انجام بده، و در این صورت، تا زمانی که اقامت داری، نمازی را قصر نکن... ادامه حدیث.(3)

و نیز از الکامل: عمار بن موسی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره نماز در حائر سئوال کردم: فرمود: نمازی نیست مگر واجب با قصر، و نوافل خوانده نمی­شود.(4)

روایت7.

قرب الإسناد: عثمان بن عیسی گوید: از ابوالحسن موسی علیه السلام درباره ادای کامل نماز در حرمین مکه و مدینه سئوال کردم، فرمود:

ص: 80


1- کامل الزیارة: 247.[6]
2- علل الشرائع 2: 139.[1]
3- کامل الزیارة: 216.[2]
4- کامل الزیارة: 247.[3]

أَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ لَوْ صَلَاةً وَاحِدَةً(1).

وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخَثْعَمِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْمَسْجِدَیْنِ أُقَصِّرُ أَوْ أُتِمُّ فَکَتَبَ إِلَیَّ أَیَّ ذَلِکَ فَعَلْتَ فَلَا بَأْسَ قَالَ وَ کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ خَصِیٍّ لِی فِی سِنِّ رَجُلٍ مُدْرِکٍ یَحِلُّ لِلْمَرْأَةِ أَنْ یَرَاهَا وَ تَکْشِفَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ فَلَمْ یُجِبْنِی فِیهَا قَالَ فَسَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْهَا مُشَافَهَةً فَأَجَابَنِی بِمِثْلِ مَا أَجَابَنِی أَبُوهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی الصَّلَاةِ قَصِّرْ(2).

«8»

الْعُیُونُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ تَقْصِیرٌ أَوْ تَمَامٌ فَقَالَ قَصِّرْ مَا لَمْ تَعْزِمْ عَلَی مُقَامِ عَشَرَةٍ(3).

«9»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِتْمَامُ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ- حَرَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ حَرَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَرَمِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام.

قال الصدوق رحمه الله یعنی أن ینوی الإنسان فی حرمهم علیهم السلام مقام عشرة أیام و یتم و لا ینوی مقام دون عشرة أیام فیقصر و لیس له ما یقوله غیر أهل الاستبصار بشی ء أنه یتم فی هذه المواضع علی کل حال (4).

ص: 81


1- 1. قرب الإسناد: 123 ط حجر ص 167 ط نجف و تراه فی التهذیب ج 1 ص 568، الکافی ج 4 ص 524.
2- 2. قرب الإسناد: 125 ط حجر ص 169- 170.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 18- 19، و تراه فی التهذیب ج 1 ص 569.
4- 4. الخصال ج 1 ص 120.

نماز را کامل ادا کن، هر چند که یک نماز باشد.(1)

و نیز از قرب الإسناد: صالح بن عبدالله خثعمی گوید: برای ابوالحسن موسی علیه السلام درحالی­که درباره نماز در مسجدین از او سئوال کردم نوشتم، آیا قصر کنم یا کامل ادا نمایم؟ پس برایم نوشت: هر کدام از آن­ها را انجام بدهی ایرادی ندارد .

- ادامه داد: - و برای او نوشتم، خواجه­ای دارم که در سن مردی بالغ است، آیا برای زن جایز است او را ببیند و در حضور او خود را آشکار سازد؟ گوید: درباره آن پاسخ مرا نداد.

-و گوید: - از ابوالحسن رضا علیه السلام به صورت شفاهی در همان مورد سئوال کردم. پس نظیر جوابی که پدرش به من داده بود را در پاسخم گفت، با این تفاوت که او فرمود: در نماز قصر کن.(2)

روایت8.

العیون: محمد بن اسماعیل بن بزیع گوید: از امام رضا علیه السلام درباره نماز در مکه و مدینه سئوال کردم که قصر است یا تمام و کامل؟ فرمود: تا زمانی­که بر اقامت ده روزه تصمیم نداری، قصر کن.(3)

روایت9.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: از مخزون علم خداوند عزوجل، ادای کامل در چهار جایگاه است: حرم خداوند عزوجل، حرم رسول او صلی الله علیه و آله، حرم امیر مؤمنان و حرم حسین (علیهما السلام).

صدوق گوید مقصودش این است که انسان در آن حرم­ها اقامت ده روزه را نیت می­کند و کامل ادا می­نماید، و اقامت ده روزه را نیت نمی­کند پس قصر می­کند، و آنچه که غیر اهل بصیرت در این­باره می­گویند که در این جایگاه­ها در هر حالتی کامل ادا می­شود، معتبر نیست.(4)

ص: 81


1- قرب الإسناد: 123 چاپ سنگی، ص 167 چاپ نجف و آن را در التهذیب 1: 568، الکافی 4: 524 مشاهده می­کنی..[4]
2- قرب الإسناد: 125 چاپ سنگی ص 169-170.[1]
3- عیون الأخبار 2: 18-19، و آن را در التهذیب 1: 569 مشاهده می­کنی..[2]
4- الخصال 1: 120.[3]
«10»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قَدِمَ مَکَّةَ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ بِأَیَّامٍ کَیْفَ یُصَلِّی إِذَا کَانَ وَحْدَهُ أَوْ مَعَ إِمَامٍ فَیُتِمُّ أَوْ یُقَصِّرُ قَالَ یُقَصِّرُ إِلَّا أَنْ یُقِیمَ عَشَرَةَ أَیَّامٍ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ(1) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یُصَلِّی بِأَصْحَابِهِ بِمِنًی أَ یُقَصِّرُ أَمْ یُتِمُّ قَالَ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ أَتَمَّ وَ إِنْ کَانَ مُسَافِراً قَصَّرَ عَلَی کُلِّ حَالٍ مَعَ الْإِمَامِ أَوْ غَیْرِهِ (2).

تنقیح و توضیح

اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی حکم الصلاة فی المواطن الأربعة حرم الله و حرم رسوله و مسجد الکوفة و حائر الحسین علیه السلام فذهب الأکثر إلی أن المسافر مخیر بین الإتمام و القصر و إن الإتمام أفضل و قال الصدوق یقصر ما لم ینو المقام عشرة و الأفضل أن ینوی المقام بها لیوقع صلاته تماما کما مر.

و قال السید المرتضی لا یقصر فی مکة و مسجد النبی صلی الله علیه و آله و مشاهد الأئمة القائمین مقامه صلی الله علیه و آله و هذه العبارة تفید منع التقصیر و عموم الحکم فی مشاهد الأئمة و نحوه قال ابن الجنید و الأول أظهر لما مر من الأخبار الکثیرة الدالة علی الإتمام جمعا بینها و بین ما ورد فی التقصیر و التخییر.

ص: 82


1- 1. قرب الإسناد: 99 ط حجر، ص 130 ط نجف، لکن الحدیثین انما یبینان حکم القصر و الاتمام علی فرض عدم التخییر فی المواطن الأربعة غیر ناظر الی ذلک أبدا کأنّه علیه السلام أراد بیان الحکم بعد غمض العین عن خصوص المورد، و مثلهما صحیحة زرارة و موثقة إسحاق بن عمّار المتقدمتان فی الباب السابق، فعلی هذا لا غبار فی معنی هذه الأحادیث و اخراجها علی المذهب المشهور المسلم عند الاصحاب، و لا یصحّ عنوانها فی باب التخییر، بل اللازم عنوانها فی الباب السابق کما عرفت ص 41.
2- 2. قرب الإسناد: 99 ط حجر، ص 130 ط نجف، لکن الحدیثین انما یبینان حکم القصر و الاتمام علی فرض عدم التخییر فی المواطن الأربعة غیر ناظر الی ذلک أبدا کأنّه علیه السلام أراد بیان الحکم بعد غمض العین عن خصوص المورد، و مثلهما صحیحة زرارة و موثقة إسحاق بن عمّار المتقدمتان فی الباب السابق، فعلی هذا لا غبار فی معنی هذه الأحادیث و اخراجها علی المذهب المشهور المسلم عند الاصحاب، و لا یصحّ عنوانها فی باب التخییر، بل اللازم عنوانها فی الباب السابق کما عرفت ص 41.

روایت10.

قرب الإسناد: علی بن جعفر، از برادرش علیه السلام روایت کرد: از او درباره مردی سئوال کردم که چند روز قبل از ترویه به مکه می­آید، زمانی­که تنها باشد یا همراه امام، چگونه نماز بخواند؟ کامل ادا کند یا قصر نماید؟ فرمود: قصر کند مگر اینکه ده روز قبل از ترویه اقامت نماید.(1)

ادامه داد: و از او درباره مردی سئوال کردم که در منی چگونه بر یارانش امام شود، آیا قصر کند یا کامل ادا نماید؟ فرمود: اگر از اهالی مکه باشد کامل ادا کند، و اگر مسافر باشد، در هر حالتی قصر کند، با امام باشد یا غیر او.(2)

تنقیح و توضیح

بدان که اصحاب درباره حکم نماز در جایگاه­های چهارگانه: حرم خدا، حرم رسول او صلی الله علیه و آله، مسجد کوفه و حائر حسین علیه السلام دچار اختلاف هستند. پس اغلب بر این هستند که مسافر بین ادای کامل و قصر مخیر است، و ادای کامل بهتر است. و صدوق گوید: تا زمانی­که اقامت ده روزه را نیت نکرده است قصر می­کند و بهتر این است که اقامت در آن را نیت کند تا نمازش را چنان که گذشت کامل ادا نماید.

و سید مرتضی گوید: در مکه، مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و مرقد ائمه­ای که قائم مقام نبی هستند، قصر نمی­کند. و این عبارت افاده منع قصر و عمومیت حکم درباره مرقد ائمه می­کند، و ابن جنید نظیر آن را گفته است. و رأی اول بهتر است به دلیل آنچه که از اخبار بسیار دال بر ادای کامل گذشت، به جهت جمع کردن بین آنها و آنچه که در خصوص قصر و مخیر بودن وارد شده است.

ص: 82


1- قرب الإسناد: 99 چاپ سنگی، ص130 چاپ نجف..[4]
2- قرب الإسناد: 99 چاپ سنگی، ص130 چاپ نجف..[1]

وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ صَحِیحَةُ(1) عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام الرِّوَایَةُ قَدِ اخْتَلَفَتْ عَنْ آبَائِکَ فِی الْإِتْمَامِ وَ التَّقْصِیرِ لِلصَّلَاةِ فِی الْحَرَمَیْنِ-(2) وَ مِنْهَا أَنْ یَأْمُرَ بِأَنْ یُتِمَّ الصَّلَاةَ وَ لَوْ صَلَاةً وَاحِدَةً وَ مِنْهَا أَنْ یَأْمُرَ أَنْ یُقَصِّرَ الصَّلَاةَ مَا لَمْ یَنْوِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ وَ لَمْ أَزَلْ عَلَی الْإِتْمَامِ فِیهِمَا إِلَی أَنْ صَدَرْنَا مِنْ حَجِّنَا فِی عَامِنَا هَذَا فَإِنَّ فُقَهَاءَ أَصْحَابِنَا أَشَارُوا عَلَیَّ بِالتَّقْصِیرِ إِذَا کُنْتُ لَا أَنْوِی مُقَامَ عَشَرَةٍ فَقَدْ ضِقْتُ بِذَلِکَ حَتَّی أَعْرِفَ رَأْیَکَ فَکَتَبَ بِخَطِّهِ قَدْ عَلِمْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَضْلَ الصَّلَاةِ فِی الْحَرَمَیْنِ عَلَی غَیْرِهِمَا فَأَنَا أُحِبُّ لَکَ إِذَا دَخَلْتَهُمَا أَلَّا تُقَصِّرَ وَ تُکْثِرَ فِیهِمَا مِنَ الصَّلَاةِ فَقُلْتُ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ بِسَنَتَیْنِ مُشَافَهَةً إِنِّی کَتَبْتُ إِلَیْکَ بِکَذَا فَأَجَبْتَ بِکَذَا فَقَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ أَیَّ شَیْ ءٍ تَعْنِی بِالْحَرَمَیْنِ فَقَالَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةَ وَ مِنًی إِذَا تَوَجَّهْتَ مِنْ مِنًی فَقَصِّرِ الصَّلَاةَ فَإِذَا انْصَرَفْتَ مِنْ عَرَفَاتٍ إِلَی مِنًی وَ زُرْتَ الْبَیْتَ وَ رَجَعْتَ إِلَی مِنًی فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ تِلْکَ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامِ وَ قَالَ بِإِصْبَعِهِ ثَلَاثاً.

و أما حدیث أیوب بن نوح فلا ینافی التخییر فإنهم اختاروا هذا الفرد و أما حدیث أبی شبل و قوله إنما یفعل ذلک الضعفة فیحتمل أن یکون المراد به الضعفة فی الدین الجاهلین بالأحکام أو من له ضعف لا یمکنه الإتمام أو یشق علیه فیختار الأسهل و إن کان مرجوحا و الوجه الأخیر یؤید ما اخترنا و هو أظهر و الأول لا ینافیه إذ یمکن أن یکون الضعف فی الدین باعتبار اختیار المرجوح و الأخبار المشتملة علی الأمر بالإتمام محمولة علی الاستحباب و خبر عمران صریح فیما ذکرنا.

و أما حدیث معاویة بن وهب و إن کان فیه إیماء إلی أن الأمر بالإتمام محمول علی التقیة لَکِنْ یُعَارِضُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ بِسَنَدٍ لَا یَقْصُرُ عَنِ الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ

ص: 83


1- 1. التهذیب ج 1 ص 569، الکافی ج 4 ص 525.
2- 2. زاد فی التهذیب: منها أن یأمر بتتمیم الصلاة.

و صحیحه(1) علی بن مهزیار بر آن دلالت دارد که گوید: برای امام جواد علیه السلام نوشتم: روایت از اجدادت درباره ادای کامل و قصر کردن نماز در حرمین(2) مختلف است و برخی از آنها بر این امر می­کند که نماز کامل ادا شود، هر چند یک نماز باشد؛ و برخی از آنها بر این امر می­کند که تا زمانی­که اقامت ده روزه را قصد نکرده است، نماز را قصر کند. در آن دو [حرم] پیوسته بر ادای کامل بودم تا اینکه امسال از حجمان خارج شدیم، پس فقهای اصحابمان، زمانی­که اقامت ده روزه را نیت نکرده باشم، قصر کردن را به من توصیه کردند؛ که به سبب آن رنجیده شدم، تا نظر شما را بدانم .

پس با خط خویش نگاشت: خداوند تو را مورد رحمت خویش قرار دهد. فضیلت و برتری نماز در حرمین بر غیر آن را دانسته­ای، پس من برای تو دوست دارم که زمانی­که وارد آن دو شدی قصر نکنی و در آن دو نماز بسیار بخوان. دو سال بعد بطور شفاهی به ایشان گفتم: من برای شما چنین نوشتم و چنین به من پاسخ دادید. پس فرمود: بله. عرض کردم مقصودت از حرمین چیست؟ فرمود: مکه، مدینه و منی. زمانی­که از منی روی آوردی پس نماز را قصر کن، و زمانی­که از عرفات به سوی منی رهسپار شدی و بیت را زیارت کردی و به منی رجعت کردی، پس نماز را کامل ادا کن، در آن سه روز. و با انگشتش سه را نشان داد.

و اما حدیث ایوب بن نوح، با مخیر بودن منافاتی ندارد. زیرا آنها این قسم را اختیار کرده­اند. و اما حدیث ابوشبل و این سخن او: «فقط افراد ضعیف آن را انجام می­دهند» محتمل است که مقصود از آن، افراد ضعیف در دین یا افراد ناآگاه به احکام باشد؛ یا کسی باشد که دارای ضعفی باشد که ادای کامل برای او امکان­پذیر نباشد؛ یا اینکه برای او مشقت­آور باشد، پس آسان­تر را اختیار می­کند هر چند که مرجوح باشد. و وجه آخر، آنچه که ما اختیار کردیم را تأیید می­کند و آن بهتر است، و رأی اول با آن منافات ندارد، زیرا ممکن است که ضعف در دین به اعتبار اختیار کردن مرجوح باشد، و اخبار مشتمل بر امر کردن بر ادای کامل، بر استحباب حمل می­شود و خبر عمران درباره آنچه که ذکر کردیم صریح است.

و اما حدیث معاویة بن وهب، هر چند که در آن اشاره­ای است به اینکه امر کردن به ادای کامل، بر تقیه حمل می­شود، اما آنچه که شیخ با سندی که کمتر از صحیح نیست از عبدالرحمن

ص: 83


1- التهذیب 1: 569، الکافی 4: 525.[2]
2- در التهذیب بر آن افزوده است: از جمله اینکه به کامل کردن نماز امر بکند..[3]

بْنِ الْحَجَّاجِ (1) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ هِشَاماً رَوَی عَنْکَ أَنَّکَ أَمَرْتَهُ بِالتَّمَامِ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ ذَلِکَ مِنْ أَجْلِ النَّاسِ قَالَ لَا کُنْتُ أَنَا وَ مَنْ مَضَی مِنْ آبَائِی إِذَا وَرَدْنَا مَکَّةَ أَتْمَمْنَا الصَّلَاةَ وَ اسْتَتَرْنَا مِنَ النَّاسِ.

فإن ظاهره أن ما ورد من الأمر بالتقصیر محمول علی التقیة کما ذکره الفاضل التستری قدس الله سره.

وَ رَوَی الشَّیْخُ خَبَرَ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبِ (2) بِسَنَدٍ صَحِیحٍ هَکَذَا قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ التَّقْصِیرِ فِی الْحَرَمَیْنِ وَ التَّمَامِ قَالَ لَا تُتِمَّ حَتَّی تُجْمِعَ عَلَی مُقَامِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَقُلْتُ إِنَّ أَصْحَابَنَا رَوَوْا عَنْکَ أَنَّکَ أَمَرْتَهُمْ بِالتَّمَامِ فَقَالَ إِنَّ أَصْحَابَکَ کَانُوا یَدْخُلُونَ الْمَسْجِدَ فَیُصَلُّونَ وَ یَأْخُذُونَ نِعَالَهُمْ وَ یَخْرُجُونَ وَ النَّاسُ یَسْتَقْبِلُونَهُمْ یَدْخُلُونَ الْمَسْجِدَ لِلصَّلَاةِ فَأَمَرْتُهُمْ بِالتَّمَامِ.

ثم قال فالوجه فی هذا الخبر أنه لا یجب التمام إلا علی من أجمع علی مقام عشرة أیام و متی لم یجمع علی ذلک کان مخیرا بین الإتمام و التقصیر و یکون قوله لمن کان یخرج عند الصلاة من المسجد و لا یصلی مع الناس أمرا علی الوجوب و لا یجوز ترکه لمن هذا سبیله لأن فیه رفعا للتقیة و إغراء للنفس و تشنیعا علی المذهب.

و أما خبر العلل فیمکن حمله علی أن المراد أنهما کسائر البلدان فی جواز القصر بالمعنی الأعم و أما الخمس المذکور فیه فلیس المراد به خصوص الخمس بل الأصحاب سألوه عن الخمس فأجابهم بذلک.

و أما حدیث عبد الرحمن فیحتاج إلی شرح و بیان قوله و ذلک من أجل الناس یمکن أن یقرأ بتشدید اللام أی کان هشام من أجل الناس و أعظمهم و هو لا یکذب علیک أو لیس ممن تتقی منهم أو بالتخفیف و هو أظهر أی کان یقول هشام إن الأمر بالإتمام للتقیة من المخالفین.

أو یکون استفهاما أی هل أمرته بذلک للتقیة فقال علیه السلام لا لیس ذلک

ص: 84


1- 1. التهذیب ج 1 ص 569.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 569.

ابن حجاج(1)

روایت کرد، با آن تعارض دارد که گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: هشام از شما روایت کرد که او را به ادای کامل در حرمین امر کرده­ای، و آن به خاطر مردم است. فرمود: خیر، من و پدرانم زمانی­که وارد مکه می­شدیم نماز را کامل ادا می­کردیم و از مردم پنهان می­کردیم. پس ظاهر آن این است که آنچه که در خصوص امر به قصر کردن وارد شده است، بر تقیه حمل می­شود، چنانکه فاضل شوشتری - قدّس الله سره - آن را ذکر کرده است.

و شیخ خبر معاویة بن وهب(2)

را با سندی صحیح چنین روایت کرده که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره قصر در حرمین و ادای کامل سئوال کردم. فرمود: کامل ادا نکن تا اینکه بر اقامت ده روزه مصمم شوی. پس عرض کردم: اصحاب ما از شما روایت کرده­اند که آنها را بر ادای کامل امر کرده­ای. فرمود: اصحاب تو وارد مسجد می­شدند و نماز می­خواندند و کفشهای خود را می­گرفتند و خارج می­شدند درحالی­که مردم در حال ورود به مسجد برای نماز، با آنان رو به رو می­شدند، پس آنها را به ادای کامل امر کردم.

سپس ادامه داد: پس وجه در این خبر این است که ادای کامل واجب نیست مگر بر کسی­که بر اقامت ده روز مصمم باشد. و هرگاه بر آن مصمم نباشد، بین ادای کامل و قصر مخیر است. و این سخن او «برای کسی­که به هنگام نماز از مسجد خارج می­شد و همراه مردم نماز نمی­خواند» امر به وجه وجوب می­باشد. و ترک کردن آن برای کسی­که شیوه­اش این است، جایز نیست. زیرا در آن رعایت نکردن تقیه، و گمراهی نفسانی و سرزنش بر مذهب است.

و اما خبر العلل، حمل آن بر اینکه مقصود این است که آن دو مانند سایر شهرها در جواز قصر به معنای اعم است، ممکن می­باشد. و اما پنج مذکور در آن، مقصود از آن خصوص پنج نیست، بلکه اصحاب از او درباره پنج سئوال کردند، پس او با آن به آنها پاسخ گفت.

و اما حدیث عبدالرحمن، به شرح و توضیح نیاز دارد. این سخن او «و آن به خاطر مردم است» ممکن است اجل با تشدید لام قرائت شود، یعنی هشام از بزرگ­ترین و عالی­ مقام­ترین مردم بود، و او به تو دروغ نمی­گوید؛ یا از کسانی نیست که از آنها تقلید می­کنی. یا اینکه با تخفیف باشد و این بهتر است، یعنی هشام می­گفت: امر به ادای کامل برای تقیه در مقابل مخالفان است .

یا اینکه استفهام باشد، یعنی آیا او را به دلیل تقیه به آن امر نمودی؟ پس امام علیه السلام فرمود: خیر آن

ص: 84


1- التهذیب 1: 569.[1]
2- التهذیب 1: 569.[1]

للتقیة بل أنا و آبائی کنا إذا وردنا مکة أتممنا الصلاة مع استتارنا عن الناس أیضا لا أن الاستتار کان لأجل الإتمام بل الإتمام أوفق لما ذهب إلیه أکثرهم من التخییر فی السفر مطلقا مع أفضلیة الإتمام.

و یمکن أن یکون الاستتار لئلا یحتجوا علی الشیعة بفعلهم علیهم السلام أو لئلا یصیر سببا لرسوخهم فی الباطل أو لئلا یصیر سببا لمزید تشنیعهم علی الأئمة لأن الفرق بین المواضع کان أغرب عندهم من الحکم بالتقصیر مطلقا لأن هذا القول موجود بینهم و لعله لأحد

هذه الوجوه قالوا إنه من الأمر المذخور مع أنه یحتمل أن یکون المراد أنه حجب عنهم هذا العلم هکذا حقق المقام و لا تصغ إلی ما ذهب إلیه بعض الأوهام.

و أما خبر الساباطی و الخثعمی و ابن بزیع فمع ضعف أسانیدها قابلة للتأویل و تأویل الصدوق رحمه الله مع بعده لا یجری فی کثیر منها و اشتهار الحکم بین القدماء و المتأخرین مما یؤید العمل به.

و ینبغی التنبیه لأمور الأول المستفاد من الأخبار الکثیرة جواز الإتمام فی مکة و المدینة و إن وقعت الصلاة خارج المسجد و هو المشهور بین الأصحاب و خص ابن إدریس الحکم بالمسجدین أخذا بالمتیقن المجمع علیه و من رأینا کلامه إنما صرح بالخلاف بین البلدین و ظاهر بعض الأخبار شمول الحکم لمجموع الحرمین و هما أعم من البلدین.

و الأصحاب استدلوا علی البلدین بتلک الأخبار و ربما یومئ کلام بعضهم إلی کون المراد بالبلدین مجموع الحرمین و قال فی البیان و فی المعتبر الحرمان کمسجدیهما بخلاف الکوفة مع أن عبارة المعتبر کعبارات سائر الأصحاب.

و قال الشیخ فی النهایة و یستحب الإتمام فی أربعة مواطن فی السفر بمکة و المدینة و مسجد الکوفة و الحائر علی ساکنه السلام و قد رویت روایة بلفظة أخری

ص: 85

برای تقیه نیست، بلکه من و پدرانم زمانی­که وارد مکه می­شدیم، در صورت پنهان بودنمان از مردم نیز نماز را کامل ادا می­کردیم، نه اینکه استتار به دلیل ادای کامل باشد بلکه ادای کامل با آنچه که اغلب آنها در خصوص مخیر بودن مطلق در سفر با ترجیح ادای کامل به آن معتقد هستند، موافق­تر است.

و ممکن است که استتار به این سبب باشد که با عمل ائمه علیه السلام بر شیعه اعتراض نکنند، یا اینکه عاملی برای فرو رفتن آنها(مخالفین) در باطل نگردد، یا اینکه عاملی برای افترای بیشتر آنها بر ائمه نگردد. زیرا تفاوت میان مکان­ها[در تقصیر و تمام] نزد آنها از حکم به تقصیر مطلق، غریب­تر است، زیرا این قول میان آنها موجود است، و شاید به دلیل یکی از این وجوه گفته­اند که آن از امر پنهان است، علاوه بر اینکه محتمل است که مقصود این باشد که این علم از آنان پوشیده است.

تحقیق این روایت اینگونه است و به آنچه که برخی اوهام بر آن هستند گوش نسپار.

و اما خبر ساباطی، خثعمی و ابن بزیع، پس با ضعف اسناد آنها قابل تأویل هستند و تأویل صدوق با بعید بودنش در بسیاری از آنها اجرا نمی­گردد. و شهرت حکم بین قدماء و متأخرین از مواردی است که عمل به آن را تأیید می­کند.

توجه کردن به چند نکته شایسته است:

اول: آنچه که از اخبار بسیار استفاده می­شود، جواز تمام خواندن در مکه و مدینه است، هر چند که نماز خارج از مسجد به جای آورده شود و این رأی مشهور بین اصحاب است. و ابن ادریس این حکم را با تمسک به قدر متقین مورد اتفاق، به مسجدین اختصاص داده است. و به نظر ما، کلام او به اختلاف بین دو شهر تصریح کرده است، و ظاهر برخی اخبار، شمولیت این حکم بر مجموع حرمین است و حرمین اعم از دو شهر می­باشد.

و اصحاب برای دو شهر به آن اخبار استدلال کرده­اند. و شاید کلام برخی از آنان به این اشاره دارد که مقصود از دو شهر، مجموع حرمین است. در البیان و المعتبر گفته: حرمین مانند دو مسجد آن است، بر خلاف کوفه، علاوه بر اینکه عبارت المعتبر مانند عبارت سایر اصحاب است.

و شیخ در النهایه گوید: و ادای کامل در چهار جایگاه در سفر مستحب است: در مکه، مدینه، مسجد کوفه و حائر که بر ساکن آن درود باد. و روایتی با عبارتی دیگر

ص: 85

و هو أن یتم الصلاة فی حرم الله و فی حرم رسوله و فی حرم أمیر المؤمنین علیه السلام و فی حرم الحسین علیه السلام فعلی هذه الروایة جاز الإتمام خارج المسجد بالکوفة و علی الروایة الأولی لم یجز إلا فی نفس المسجد انتهی.

و کأنهم حملوا الحرم علی البلد أو أطلقوا البلد علی الحرم مجازا و الأول أظهر و ظاهر عبارة الشیخ فی التهذیب عموم الحرمین حیث قال و یستحب إتمام الصلاة فی الحرمین فإن فیه فضلا کثیرا ثم قال و من حصل بعرفات فلا یجوز له الإتمام علی حال و قد ورد فی بعض الروایات الإتمام فی خصوص منی و نقل فی الدروس عن ابن الجنید أنه قال روی عن أبی جعفر علیه السلام الإتمام فی الثلاثة الأیام بمنی للحاج و أری ذلک إذا نوی مقام خمسة أیام أولها أیام منی قال الشهید و هو شاذ.

أقول

لعله أشار بهذه الروایة إلی صحیحة علی بن مهزیار المتقدمة و ظاهرها أن خصوص منی داخل فی الحکم و لعله لکونها من توابع مکة و یمکن أن یکون لدخلوها فی الحرم و یکون المعتبر مطلق الحرم فالمراد بمکة و المدینة حرمهما بحذف المضاف أو تسمیة للکل باسم الجزء الأشرف.

فإن قیل فالمشعر أیضا من الحرم قلنا یمکن أن یکون عدم ذکر المشعر لأن ما یقع فیه ثلاث صلاة یقصر فی واحدة منهن و هذه یدخل وقتها قبل دخول الحرم فلذا لا یتمها اعتبارا بحال الوجوب کما مر کذا خطر بالبال فی توجیه الخبر لکن الظاهر من الخبر عدم العموم و بالجملة الحکم فی غیر البلدین مشکل و لعل الأظهر فیها القصر لاحتمال کون المراد بالحرمین البلدین

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام (1)

أَنَّهُ قَالَ: مَکَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْمَدِینَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْکُوفَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام. و الظاهر شمول الحکم لمجموع البلدین

ص: 86


1- 1. التهذیب ج 6 ص 31 و 32 ط نجف.

روایت شده است و آن اینکه نماز را در حرم خدا، در حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله، در حرم امیرمؤمنان علیه السلام و در حرم حسین علیه السلام کامل ادا کند. پس بر اساس این روایت، ادای کامل در خارج از مسجد در کوفه جایز است و بر اساس روایت نخست جایز نیست مگر در خود مسجد، پایان سخن.

و گویی آنها حرم را بر بلد حمل کرده­اند. یا اینکه مجازاً بلد را بر حرم اطلاق کرده­اند و نظر اول اظهر است. و ظاهر عبارت شیخ در التهذیب، عموم حرمین است، آنجا که گوید: و ادای کامل نماز در حرمین مستحب است و در آن فضل بسیاری است. سپس گوید: و هر که به عرفات برسد، ادای کامل در هیچ حالتی برای او جایز نیست. و در برخی روایات، ادای کامل در مورد منی وارد شده است. و در الدروس از ابن جنید نقل کرده است که گوید: ادای کامل نماز در سه روز در منی برای حاجی، از امام باقر علیه السلام روایت شده است. و آن را به زمانی مربوط می­دانم که اقامت پنج روزه را نیت کند که اول آن ایام منی باشد. شهید آن را گفته است و آن نادر است.

مؤلف

شاید با این روایت به صحیحه پیشین علی بن مهزیار اشاره کرده است و ظاهر آن این است که خصوص منی در حکم داخل است. و شاید آن به این دلیل باشد که آن از توابع مکه است و ممکن است که به دلیل داخل بودن آن در حرم باشد. و امر مورد اعتبار، مطلق حرم است، پس مقصود از مکه و مدینه، حرم آن دو است با حذف مضاف، یا از جهت نامیدن محل به اسم جزء اشرفش.

پس اگر گفته شود: مشعر نیز از حرم است، می­گوییم ممکن است که عدم ذکر مشعر به این دلیل باشد که آنچه که در آن واقع می­شود سه نماز است که در یکی از آنها قصر می­شود که وقت آن نیز قبل از ورود در حرم فرا می­رسد، و با لحاظ کردن حالت وجوب، آن را کامل ادا نمی­کند، چنانکه گذشت و در توجیه خبر، چنین به ذهن خطور کرد، اما ظاهر خبر، عدم عموم است. و در کل، حکم در غیر بلدین مشکل است. و شاید به دلیل اینکه مقصود از حرمین، دو شهر باشد، بهتر در آن قصر است. و از امام صادق علیه السلام(1)

روایت شده است که وی فرمود: مکه حرم خدا و حرم رسول او و حرم علی بن ابی طالب است، و مدینه حرم خدا و حرم رسول او و حرم علی بن ابی طالب است و کوفه حرم خدا و حرم رسول خدا و حرم علی بن ابی طالب علیهما السلام است. و ظاهر، شامل شدن حکم بر مجموع حرمین،

ص: 86


1- التهذیب 6: 31 و 32 چاپ نجف.[1]

و عدم اختصاصه بالمسجدین و التخصیص فی بعض الأخبار بالمسجدین لشرافتهما و لشیوع وقوع الصلاة فیهما و أما التفصیل الوارد فی خبر علی بن جعفر(1)

فی الصلاة بمنی بأنه إن کان من أهل مکة أتم و إلا فلا فالحکم فی غیر أهل مکة یدل علی شمول حکم التخییر لمجموع الحرم و أما حکم أهل مکة فیمکن أن یکون للتقیة کما یظهر من الأخبار أن المخالفین لم یکونوا یعدون الذهاب إلی عرفات سفرا أو یکون مبنیا علی القول باشتراط رجوع الیوم و حمله علی من لم یذهب إلی عرفات بعید و الأظهر عندی حمله علی الأیام التی یکون بمنی بعد الرجوع عن مکة فإنه لما رجع إلی مکة للزیارة انقطع سفره و بعد العود لا یقصد مسافة لأنه لا یتعدی عن منی فیتم بخلاف غیر أهل مکة فإنه مسافر ذهابا و عودا فتفطن.

الثانی ذکر الشیخ أنه إذا ثبت الحکم فی الحرمین من غیر اختصاص بالمسجد یکون الحکم کذلک فی الکوفة لعدم القائل بالفصل و خص الحکم بن إدریس بالمسجد أخذا بالمتیقن و الروایات ورد بعضها بلفظ حرم أمیر المؤمنین علیه السلام و حرم الحسین علیه السلام و بعضها بالکوفة و فی الأول إجمال و قد مر أن الکوفة حرم علی بن أبی طالب علیه السلام.

و الظاهر أن النجف علی ساکنه السلام غیر داخل فی الکوفة(2) و الشیخ فی

ص: 87


1- 1. قد عرفت الوجه فی ذلک.
2- 2. حکم الاتمام فی المشاهد المشرفة، انما تعلق بالبیوت التی أذن اللّه أن ترفع لاحتلال أنوار الهدایة فیها، فکیف یکون النجف خارجا و فیها مثل نوره تعالی عزّ و جلّ فکما أن لبیت اللّه عزّ و جلّ حریما یعرف بأنصابه و اعلامه فهکذا البیوت المشرفة: فحرم النبیّ محمد صلی الله علیه و آله ما بین لابتی المدینة من الحرّات أو ما بین جبل عیر الی جبل ثور، لا یعضد شجرها و لا یختلی خلاها و لا یهاج صیدها، و أمّا حرم سائر الأئمّة علیهم السلام فالاشبه أن یکون بریدا فی برید اثنی عشر میلا هکذا و هکذا ففی التهذیب عن ابن قولویه قال: حدّثنی حکیم بن داود عن سلمة بن الخطّاب عن إبراهیم بن محمّد بن علیّ بن المعلی عن إسحاق بن داود عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی حدیث ذکره( ج 6 ص 44 ط نجف) قال: علیک بالعراق: الکوفة فان البرکة منها علی اثنی عشر میلا هکذا و هکذا، الحدیث. و أمّا سائر أحکام الحرم، فعندی أن الأئمّة الطاهرین انما لم یصرحوا بذلک تقیة، و الأحوط رعایة جمیع أحکامه، علی ما ورد أن علیّا علیه السلام حرم من الکوفة ما حرم إبراهیم من مکّة و ما حرم محمد صلی الله علیه و آله من المدینة، راجع أمالی الشیخ ج 2 ص 284.

و عدم اختصاص آن به مسجدین است. و تخصیص در برخی اخبار به مسجدین، به دلیل شرافت آن دو و شایع بودن ادای نماز در آن دو می­باشد.

و اما تفصیل وارده در خبر علی بن جعفر درباره نماز در منی مبنی بر اینکه اگر از اهالی مکه باشد کامل ادا می­کند و در غیر این صورت خیر: حکم درباره غیر اهالی مکه بر شمولیت حکم مخیر بودن بر مجموع حرم دلالت می­کند. و اما حکم اهالی مکه: پس ممکن است برای تقیه باشد چنانکه از اخبار روشن است که مخالفان رفتن به عرفات را سفر به حساب نمی­آوردند؛ یا اینکه مبنی بر قائل بودن به شرط رجوع در همان روز باشد. و حمل کردن آن بر کسی­که به عرفات نرفته است بعید است. و بهتر در نظر، من حمل کردن آن بر روزهایی است که بعد از بازگشت از مکه در منی باشد، چرا که زمانی­که برای زیارت به مکه بازگشت، سفرش قطع می­گردد و بعد از بازگشت مسافتی را قصد نمی­کند. زیرا او از منی فراتر نمی­رود. پس تمام می­خواند، بر خلاف اهالی مکه. پس او در رفت و برگشت مسافر است، پس دریاب.

دوم: شیخ ذکر کرده است که زمانی­که حکم بدون اختصاص به مسجد درباره حرمین اثبات شود، حکم درباره کوفه نیز چنین می­شود به دلیل عدم وجود فردی که قائل به فصل (جدایی) باشد. و ابن ادریس این حکم را با تمسک به قدر متیقّن به مسجد اختصاص داده است. و برخی از روایات لفظ حرم امیرمؤمنان علیه السلام و حرم حسین علیه السلام و برخی از آنها لفظ کوفه را آورده است و در تعبیر اول اجمالی وجود دارد. و بیان شد که کوفه حرم علی بن ابی­طالب علیه السلام است .

و ظاهر این است که نجف - که بر ساکن آن درود باد- در کوفه داخل نیست و شیخ در

ص: 87

المبسوط عدی الحکم إلیه أیضا حیث قال و یستحب الإتمام فی أربعة مواطن فی السفر بمکة و المدینة و مسجد الکوفة و الحائر علی ساکنه السلام و قد روی الإتمام فی حرم الله و حرم الرسول و حرم أمیر المؤمنین و حرم الحسین علیهم السلام فعلی هذه الروایة یجوز الإتمام خارج مسجد الکوفة و بالنجف انتهی.

و کأنه نظر إلی أن حرم أمیر المؤمنین علیه السلام ما صار محترما بسببه و احترام الغری به علیه السلام أکثر من غیره و لا یخلو من وجه و یومئ إلیه بعض الأخبار و الأحوط فی غیر المسجد اختیار القصر.

و قال المحقق فی المعتبر ینبغی تنزیل حرم أمیر المؤمنین علیه السلام علی مسجد الکوفة خاصة أخذا بالمتیقن و أما الحائر فظاهر أکثر الأصحاب اختصاص الحکم به.

و حکی فی الذکری عن الشیخ نجیب الدین یحیی بن سعید أنه حکم فی کتاب له فی السفر بالتخییر فی البلدان الأربعة حتی الحائر المقدس لورود الحدیث بحرم الحسین علیه السلام و قدر بخمسة فراسخ و بأربعة و بفرسخ قال و الکل حرم و إن تفاوتت فی الفضیلة و هو غیر بعید لِمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (1) وَ الْکُلَیْنِیُ (2) بِسَنَدٍ فِیهِ

ص: 88


1- 1. التهذیب ج 6 ص 54 ط نجف.
2- 2. الکافی ج 4 ص 576 فی حدیث.

المسبوط حکم را به آن نیز سرایت داده است، آنجا که گوید: ادای کامل در چهار موضع در سفر مستحب است: در مکه، مدینه، مسجد کوفه و حائر که بر ساکن آن درود باد. و ادای کامل در حرم خدا، حرم رسول، حرم امیرمؤمنان و حرم حسین علیه السلام روایت شده است. پس بر اساس این روایت، ادای کامل در خارج از مسجد کوفه و در نجف جایز است. پایان سخن.

گویی او به این نظر داشته است که حرم امیرمؤمنان علیه السلام به سبب آن محترم نگردیده است و احترام نجف به خاطر آن حضرت علیه السلام، بیش از غیر آن است. و خالی از وجه نیست و برخی اخبار به آن اشاره دارد و احوط در غیر مسجد، اختیار کردن قصر است.

و محقق در المعتبر گوید: باید حرم امیر مؤمنان علیه السلام را به مسجد کوفه اختصاص داد، به خاطر اخذ به قدر متیقن؛ و اما در خصوص حائر، ظاهر اغلب اصحاب، اختصاص دادن حکم به آن است.

و در الذکری از شیخ نجیب الدین یحیی بن سعید نقل کرد که وی در کتابی از او، به دلیل وارد شدن حدیث درباره حرم حسین علیه السلام، در سفر، به مخیر بودن در شهرهای چهارگانه حتی حائر مقدس حکم داده است. و پنج فرسخ، چهار فرسخ، و یک فرسخ تخمین زده شده است. - گوید: - و همه آن حرم است، هر چند که در فضیلت متفاوت است. و آن به دلیل آنچه که شیخ(1) و کلینی(2)

با سندی که در آن

ص: 88


1- التهذیب 6: 54 چاپ نجف. [1]
2- الکافی 4: 576 در حدیث..[2]

ضَعْفٌ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَتَیْتَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَاغْتَسِلْ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ وَ الْبَسْ ثِیَابَکَ الطَّاهِرَةَ ثُمَّ امْشِ حَافِیاً فَإِنَّکَ فِی حَرَمٍ مِنْ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ الْخَبَرَ.

وَ بِسَنَدٍ مُرْسَلٍ (1) عَنْهُ علیه السلام قَالَ: حَرَمُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَرْسَخٌ فِی فَرْسَخٍ مِنْ أَرْبَعِ جَوَانِبِ الْقَبْرِ. وَ بِسَنَدٍ ضَعِیفٍ آخَرَ(2) عَنْهُ علیه السلام قَالَ: حَرِیمُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام خَمْسَةُ(3) فَرَاسِخَ مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهِ. و الأحوط إیقاع الصلاة فی الحائر و إذا أوقعها فی غیره فیختار القصر.

و أما حد الحائر فقال ابن إدریس المراد به ما دار سور المشهد و المسجد علیه دون ما دار سور البلد علیه لأن ذلک هو الحائر حقیقة لأن الحائر فی لسان العرب الموضع المطمئن الذی یحار فیه الماء و قد ذکر ذلک شیخنا المفید فی الإرشاد لما ذکر من قتل مع الحسین من أهله و الحائر یحیط بهم إلا العباس رحمة الله علیه فإنه قتل علی المسناة و احتج علیه بالاحتیاط لأنه المجمع علیه و ذکر الشهیدان فی هذا الموضع حار الماء لما أمر المتوکل بإطلاقه علی قبر الحسین علیه السلام لیعفیه فکان لا یبلغه انتهی.

و أقول

ذهب بعضهم إلی أن الحائر مجموع الصحن المقدس و بعضهم إلی أنه القبة السامیة و بعضهم إلی أنه الروضة المقدسة و ما أحاط به من العمارات القدیمة من الرواق و المقتل و الخزانة و غیرها و الأظهر عندی أنه مجموع الصحن القدیم لا ما تجدد منه فی الدولة العلیة الصفویة شید الله أرکانهم.

و الذی ظهر لی من القرائن و سمعت من مشایخ تلک البلاد الشریفة أنه لم یتغیر الصحن من جهة القبلة و لا من الیمین و لا من الشمال بل إنما زید من خلاف جهة القبلة و کل ما انخفض من الصحن و ما دخل فیه من العمارات فهو الصحن القدیم

ص: 89


1- 1. التهذیب ج 2 ص 25 ط حجر ج 6 ص 71 ط نجف.
2- 2. التهذیب ج 2 ص 25 ط حجر ج 6 ص 71 ط نجف.
3- 3. فی ط الکمبانیّ أربعة، و هو سهو.

ضعفی است از امام صادق علیه السلام روایت کرده­اند، بعید نیست، که گوید: زمانی­که نزد امام حسین علیه السلام آمدی، بر ساحل فرات غسل کن و لباس پاکیزه­ات را بر تن کن. سپس پابرهنه گام بردار که تو در حرمی از حرم­های خدا و حرم رسول او هستی... ادامه خبر .

و با سندی مرسل(1)

از امام علیه السلام، گوید: حرم حسین علیه السلام یک فرسخ در یک فرسخ از چهار جهت قبر است. و با سند ضعیف دیگری(2)

از امام علیه السلام گوید: حریم قبر حسین علیه السلام پنج فرسخ(3) از چهار جهت آن است و احوط، به جای آوردن نماز در حائر است و زمانی­که آن را در غیر آن به جای آورد، پس قصر را اختیار کند.

و اما حد حائر، ابن ادریس گوید: مقصود از آن چیزی است که حصار مرقد و مسجد آن را در بر می­گیرد، نه آنچه که حصار شهر آن را در بر گرفته است، زیرا در حقیقت، آن حائر است. به این دلیل که در زبان عرب، حائر محل مطمئنی است که آب در آن پیچ می­خورد و جمع می­شود و شیخ ما مفید در الارشاد، آنجا که اسامی شهدای از اهل بیت امام حسین علیه السلام را ذکر کرده است، آورده: و حائر آنها را احاطه کرده، جز عباس - رحمۀ الله علیه - که در محل آب­بند شهید شده. و به دلیل احتیاط احتجاج کرده است، زیرا که این مقدار مورد اجماع است. و شهیدین ذکر کرده­اند که هنگامی که متوکل به جاری کردن آب بر قبر امام حسین علیه السلام دستور داد تا آن را محو و ویران کند، در اینجا آب چرخید و جمع شد و به قبر نرسید، پایان سخن.

مؤلف

برخی از آنها بر این هستند که حائر مجموع صحن مقدس است، و برخی از آنها بر این هستند که آن، زیر گنبدی است که روی قبر قرار گرفته است. و برخی دیگر از آنان بر این هستند که آن، حرم مقدس و هر آنچه که آن را احاطه کرده است از قبیل عمارت­های قدیمی چون رواق، قتلگاه، خزانه و غیر آن است. و اظهر در نظر این است که آن، مجموع صحن قدیم است، نه آنچه که در دولت صفوی - شیّد الله ارکانهم - تجدید شد.

و آنچه که از قرائن برایم روشن شد و از مشایخ آن بلاد شریف شنیدم این است که صحن نه از جهت قبله، نه از راست و نه از چپ تغییر نکرده است بلکه فقط در جهت خلاف قبله افزوده شده است و هر آنچه که پایین­تر از صحن است و ساختمان­هایی که در آن داخل است، همان صحن قدیم است

ص: 89


1- التهذیب 2: 25 چاپ سنگی، 6 : 71 چاپ نجف..[1]
2- التهذیب 2: 25 چاپ سنگی، 6 : 71 چاپ نجف..[2]
3- در نسخه چاپ کمپانی چهار آمده است که این سهو است. .[3]

و ما ارتفع منه فهو خارج عنه و لعلهم إنما ترکوه کذلک لیمتاز القدیم عن الجدید و التعلیل المنقول عن ابن إدریس ره منطبق علی هذا و فی شموله لحجرات الصحن من الجهات الثلاثة إشکال.

وَ یَدُلُّ عَلَی أَنَّ سَعَةَ الْحَائِرِ أَکْثَرُ مِنَ الرَّوْضَةِ الْمُقَدَّسَةِ وَ الْعِمَارَاتِ الْمُتَّصِلَةِ بِهَا مِنَ الْجِهَاتِ الثَّلَاثَةِ مَا رَوَاهُ ابْنُ قُولَوَیْهِ (1)

بِسَنَدٍ حَسَنٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْحَیْرَ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ الْحَائِرَ فَقُلْ وَ ذَکَرَ الدُّعَاءَ ثُمَّ تَمْشِی قَلِیلًا وَ تُکَبِّرُ سَبْعَ تَکْبِیرَاتٍ ثُمَّ تَقُومُ بِحِیَالِ الْقَبْرِ وَ تَقُولُ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ تَمْشِی قَلِیلًا وَ تَقُولُ إِلَی قَوْلِهِ وَ تَرْفَعُ یَدَیْکَ وَ تَضَعُهُمَا عَلَی الْقَبْرِ.

وَ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ(2)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی وَصْفِ زِیَارَتِهِ حَتَّی تَصِیرَ إِلَی بَابِ الْحَائِرِ أَوِ الْحَیْرِ ثُمَّ قُلْ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ اخْطُ عَشْرَ خُطًا ثُمَّ قِفْ فَکَبِّرْ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً ثُمَّ امْشِ حَتَّی تَأْتِیَهُ مِنْ قِبَلِ وَجْهِهِ.

وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِ (3)

بِسَنَدٍ مُعْتَبَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی وَصْفِ زِیَارَةِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ثُمَّ ادْخُلِ الْحَیْرَ أَوِ الْحَائِرَ وَ قُلْ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ امْشِ قَلِیلًا وَ قُلْ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ امْشِ وَ قَصِّرْ خُطَاکَ حَتَّی تَسْتَقْبِلَ الْقَبْرَ ثُمَّ تَدْنُو قَلِیلًا مِنَ الْقَبْرِ وَ تَقُولُ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

فهذه الأخبار و غیرها مما سیأتی فی کتاب المزار(4) إن شاء الله تعالی تدل علی نوع سعة فی الحائر.

الثالث الظاهر أن الحکم بالتخییر للمسافر إنما وقع فی الصلاة خاصة(5)

ص: 90


1- 1. کامل الزیارة: 193.
2- 2. کامل الزیارة: 197، الکافی ج 4 ص 578، التهذیب ج 6 ص 54 ط نجف.
3- 3. کامل الزیارة: 222- 245، و موضع النصّ ص 229 و 230.
4- 4. راجع ج 101 ص 148 باب زیاراته المطلقة.
5- 5. قد عرفت الوجه فی ذلک عند البحث عن آیة النور، و أن المرغوب فی تلک الاماکن هو التسبیح أعنی النوافل داخل الفرض و خارجه.

و هر آنچه که بلندتر از آن است، خارج از آن است؛ و شاید آنها فقط به این دلیل آن را چنین رها کرده­اند تا قدیم از جدید شناخته شود. و تحلیل منقول از ابن ادریس با این منطبق است و در شامل شدن آن بر حجره­های صحن از جهات سه­گانه، اشکالی است.

آنچه که ابن قولویه(1)

با سندی حسن از حسن بن عطیه از امام صادق علیه السلام روایت کرده، بر این دلالت دارد که وسعت حائر بیشتر از روضه مقدس و عمارت­های متصل به آن از جهات سه­گانه می­باشد. او گوید: زمانی­که وارد حیر (و در برخی نسخه­ها حائر) شدی، بگو:... و دعا را ذکر کرد، سپس اندکی راه برو درحالی­که هفت بار تکبیر می­گویی. سپس در برابر قبر می­ایستی و می­گویی... تا این سخن او: «و دستانت را بالا می­بری و بر قبر می­گذاری».

و از ثویر بن ابوفاخته(2)

از امام صادق علیه السلام در وصف زیارت او آمده است: تا اینکه به سوی در حائر یا حیر می­روی، سپس بگو... تا آنجا که گفت: سپس ده گام بردار، سپس بایست و سی مرتبه تکبیر بگوی، سپس راه برو تا اینکه از سمت روبروی او بر او وارد شوی.

و از ابوحمزه ثمالی(3)

با سندی معتبر از امام صادق علیه السلام در وصف زیارت حسین علیه السلام آمده است: سپس بر حیر یا حائر وارد شده و بگو... تا این سخن او: سپس اندکی راه برو و بگو... تا این سخن او: سپس راه برو و گام­هایت را کوتاه کن تا اینکه با قبر رو به رو شوی. سپس اندکی به قبر نزدیک می­شوی و می­گویی... تا پایان خبر.

این اخبار و غیر آن که ان شاءالله در کتاب مزار(4)

خواهد آمد، بر نوعی وسعت در حائر دلالت دارد .

سوم: ظاهر این است که حکم بر مخیر بودن مسافر،

ص: 90


1- کامل الزیارة: 193.[1]
2- کامل الزیارة: 197، الکافی 4: 578، التهذیب 6: 54 چاپ نجف.[2]
3- کامل الزیارة: 222-245، و محل نص ص 229 و 230..[3]
4- مراجعه شود: ج 101 ص 148 باب زیارت­های مطلق او..[4]

فی النصوص و فتاوی الأصحاب و أما الصوم فلا یشرع فی هذه الأماکن للأدلة علی وجوب الإفطار علی المسافر من غیر معارض و قد یقال إن مفهوم صحیحة معاویة بن وهب (1)

حیث قال فیها إذا قصرت أفطرت یقتضی جواز الصوم مضافا إلی موثقة عثمان بن عیسی:(2) قال سألت أبا الحسن علیه السلام عن إتمام الصلاة و الصیام فی الحرمین قال أتمهما و لو صلاة واحدة.

و الجواب عن الأول أنه یمکن أن یکون المراد به القصر علی الحتم کما هو الغالب فیه مع أن فی عمومه للقوم کلاما و علی تقدیر ثبوته یشکل تخصیص الآیة و الأخبار الکثیرة به مع خلو سائر الأخبار الواردة فی التخییر عن ذکر الصوم.

و أما موثقة عثمان ففی النسخ التی عندنا أتمها و هو یدل علی نفی الصوم و یؤیده قوله و لو صلاة واحدة و إنها قد مرت بروایة الحمیری (3) و لم یکن فیها ذکر الصوم أصلا مع أنه لا یعلم قائل به أیضا.

الرابع صرح المحقق فی المعتبر بأنه لا یعتبر فی الصلاة الواقعة فی هذه الأماکن التعرض لنیة القصر أو الإتمام و أنه لا یتعین أحدهما بالنسبة إلیه فیجوز لمن نوی الإتمام القصر و لمن نوی التقصیر الإتمام و هو حسن.

الخامس الأظهر جواز فعل النافلة الساقطة فی السفر فی هذه الأماکن کما صرح فی الذکری للتحریص و الترغیب علی کثرة الصلاة فیها و لما مر من الأخبار و الظاهر عدم الفرق بین اختیاره القصر أو الإتمام.

السادس الأظهر جواز الإتمام فی هذه الأماکن و إن کانت الذمة مشغولة بواجب و نقل العلامة عن والده المنع و هو ضعیف.

ص: 91


1- 1. التهذیب ج 1 ص 317، و قد مر مرارا.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 568.
3- 3. مر تحت الرقم 7.

در نصوص و فتاوی اصحاب، فقط به طور خاص درباره نماز وارد شده است، اما روزه در این اماکن مشروع نیست، به دلیل ادله­ بدون هیچ مخالفی که بر وجوب افطار بر مسافر دلالت دارد. و شاید گفته شود که مفهوم صحیحه معاویة بن وهب(1)

آنجا که در آن گوید، «زمانی­که قصر کردی، روزه را باز می­کنی» جواز روزه را اقتضا می­کند، علاوه بر موثقه عثمان بن عیسی(2)

که گوید: از امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره ادای کامل نماز و روزه در حرمین سئوال کردم. فرمود: آن دو را کامل ادا کن، هر چند که یک نماز باشد.

و پاسخ به مورد اول این است که ممکن است مقصود از آن، قصر حتمی باشد چنانکه در غالب موارد قصر، چنین است، علاوه بر اینکه درباره عموم آن، قوم سخنی دارند، و با فرض اثبات آن، تخصیص زدن آیه و اخبار بسیار به آن، با وجود خالی بودن سایر اخبار وارده درباره مخیر بودن از ذکر روزه، دشوار است.

اما موثقه عثمان، در نسخه­هایی که در دست ماست «آن را کامل ادا کن» آمده است، و این بر نفی روزه دلالت می­کند و این سخن او: «هر چند که یک نماز باشد» مؤید آن است. و آن در روایت حمیری(3)

گذشت و ذکر روزه اصلاً در آن نیامده است، علاوه بر اینکه فردی قائل به آن نیز شناخته نشده است.

چهارم: محقق در المعتبر بر این تصریح کرده است که در نماز واقع در این اماکن، نیت قصر کردن یا ادای کامل معتبر نیست. و یکی از آن دو، نسبت به نماز متعیّن نیست. پس قصر کردن برای کسی­که ادای کامل را نیت کند جایز است و ادای کامل برای کسی­که قصر را نیت کرده است جایز است،، و این نیکو است.

پنجم: اظهر جایز بودن ادای نافله ساقط شده در سفر، در این اماکن است چنانکه در الذکری تصریح کرده است، به جهت تشویق و ترغیب به کثرت نماز در آنها، و به دلیل آنچه که از اخبار گذشت. و ظاهر، عدم تفاوت میان اختیار کردن قصر یا ادای کامل توسط او می­باشد.

ششم: اظهر جایز بودن ادای کامل در این اماکن است هر چند که ذمه مشمول واجبی باشد، و علامه از پدرش، منع از آن را نقل کرده است که آن ضعیف است.

ص: 91


1- التهذیب 1: 317، و به دفعات بیان شد..[1]
2- التهذیب 1: 568.[2]
3- زیر شماره 7 بیان شد..[3]

السابع الظاهر بقاء التخییر فی قضاء ما فاتته فی هذه الأمکنة و إن لم یقض فیها لعموم من فاتته فریضة فلیقضها کما فاتته و یحتمل تعیین القصر(1) و هو أحوط کما مر و الظاهر عدم التخییر فی القضاء فیها إذا فاتته فی غیرها.

الثامن لو ضاق الوقت إلا عن أربع فقیل بوجوب القصر فیهما لتقع الصلاتان فی الوقت و قیل بجواز الإتمام فی العصر لعموم من أدرک رکعة و قیل بجواز الإتیان بالعصر تماما فی الوقت و قضاء الظهر و الأول أحوط بل أظهر.

التاسع ألحق ابن الجنید و المرتضی بهذه الأماکن جمیع مشاهد الأئمة علیهم السلام کما عرفت قال فی الذکری و لم نقف لهما علی مأخذ فی ذلک و القیاس عندنا باطل.

أقول

قد مر فی فقه الرضا علیه السلام إیماء إلیه و لا یمکن التعویل علیه فی ذلک.

العاشر: رَوَی الشَّیْخُ رِوَایَةَ ابْنِ بَزِیعٍ الْمَنْقُولَ عَنِ الْعُیُونِ (2) بِسَنَدٍ صَحِیحٍ ثُمَّ رَوَی بِسَنَدٍ ضَعِیفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ(3)

قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ إِنَّ أَصْحَابَنَا اخْتَلَفُوا فِی الْحَرَمَیْنِ فَبَعْضُهُمْ یُقَصِّرُ وَ بَعْضُهُمْ یُتِمُّ وَ أَنَا مِمَّنْ یُتِمُّ عَلَی رِوَایَةٍ قَدْ رَوَاهَا أَصْحَابُنَا فِی التَّمَامِ وَ ذَکَرْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ أَنَّهُ کَانَ یُتِمُّ فَقَالَ رَحِمَ اللَّهُ ابْنَ جُنْدَبٍ ثُمَّ قَالَ لَا یَکُونُ الْإِتْمَامُ إِلَّا أَنْ تُجْمِعَ عَلَی إِقَامَةِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ وَ صَلِّ النَّوَافِلَ مَا شِئْتَ قَالَ ابْنُ حَدِیدٍ وَ کَانَ مَحَبَّتِی أَنْ یَأْمُرَنِی بِالْإِتْمَامِ.

ثم أولهما بوجهین أحدهما أنه علیه السلام نفی الإتمام علی سبیل الحتم و الوجوب کما مر.

ثم قال و یحتمل هذان الخبران وجها آخر و هو المعتمد عندی و هو أن من حصل بالحرمین ینبغی له أن یعزم علی مقام عشرة أیام و یتم الصلاة فیهما و إن کان

ص: 92


1- 1. بل هو الأقوی، لان الاتمام کان لخصوصیة المحل.
2- 2. راجع الرقم: 8.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 569.

هفتم: ظاهر، باقی ­ماندن تخییر درباره قضای آنچه که در این اماکن از او فوت شده است می­باشد، هرچند که در آن قضا نکند، به دلیل عموم کسی که فریضه­ای از او فوت شده است و باید آن را چنانکه از او فوت شده است قضا کند؛ و متعین بودن قصر(1) نیز محتمل است و این چنانکه گذشت احوط است. و ظاهر، عدم مخیر بودن در قضا در آنهاست، زمانی­که در غیر آنها از او فوت شده باشد.

هشتم: اگر وقت تنگ باشد، جز برای چهار رکعت، به وجوب قصر در آن دو رأی داده شده است تا دو نماز در وقت واقع شود، به دلیل عموم کسی­که یک رکعت را درک کرده است و به جواز ادای کامل عصر رأی داده شده است. و به جواز به جای آوردن کامل عصر در وقت و قضای ظهر رأی داده شده است و رأی اول احوط بلکه اظهر است.

نهم: ابن جنید و مرتضی، همه مراقد ائمه علیهم السلام را به این اماکن ملحق ساخته­اند، چنانکه دانستی. در الذکری گوید: و درباره آن، به منبعی برای آن دو دست نیافته­ایم و نزد ما قیاس باطل است.

مؤلف

در فقه الرضا علیه السلام اشاره­ای به آن گذشت و در این مورد، تکیه کردن به آن امکان­پذیر نیست.

دهم: شیخ روایت ابن بزیع که از العیون(2) منقول است را با سندی صحیح روایت کرده است، سپس با سندی ضعیف از علی بن حدید(3) روایت کرد که گوید: از امام رضا علیه السلام سئوال کردم و گفتم: اصحاب ما درباره حرمین دچار اختلاف هستند، برخی از آنها قصر می­کنند و برخی دیگر کامل ادا می­کنند و من از جمله کسانی هستم که بر اساس روایتی که اصحابمان در خصوص ادای کامل روایت کرده­اند، کامل ادا می­کنند، و عبدالله بن جندب را ذکر کردم که کامل ادا می­کرد. پس فرمود: خداوند ابن جندب را رحمت کند. سپس فرمود: ادای کامل نیست مگر اینکه بر اقامت ده روزه مصمم باشی. و نوافل را هر چه خواستی بخوان. ابن حدید گفت، دوست داشتم که مرا بر ادای کامل امر کند. سپس آن دو را به دو وجه تأویل نمود، یکی اینکه امام علیه السلام ادای کامل بر وجه حتم و وجوب را چنانکه گذشت، نفی نمود.

سپس گوید: و این دو خبر، وجه دیگری را محتمل است و آن مورد اعتماد من است و آن اینکه هر که به حرمین رسید، شایسته است که بر اقامت ده روزه تصمیم بگیرد و در آن دو نماز را کامل ادا کند، هر چندص: 92


1- بلکه این قوی­تر است؛ زیرا ادای کامل به جهت خاص بودن محل بود..[1]
2- به شماره 8 مراجعه شود..[2]
3- التهذیب 1: 569.[3]

یعلم أنه لا یقیم أو یکون فی عزمه الخروج من الغد و یکون هذا مما یختص به هذان الموضعان و یتمیزان به عن سائر البلاد لأن سائر المواضع متی عزم الإنسان فیها علی المقام عشرة أیام وجب علیه الإتمام و متی کان دون ذلک وجب علیه التقصیر.

وَ الَّذِی یَکْشِفُ عَنْ هَذَا الْمَعْنَی مَا رَوَاهُ (1) مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْحُضَیْنِیِّ قَالَ: اسْتَأْمَرْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی الْإِتْمَامِ وَ التَّقْصِیرِ قَالَ إِذَا دَخَلْتَ الْحَرَمَیْنِ فَانْوِ عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی أَقْدَمُ مَکَّةَ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ بِیَوْمٍ أَوْ یَوْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ قَالَ انْوِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ.

و أقول

هذا غریب إذ ظاهر کلامه قدس سره أنه یعزم علی إقامة العشرة و إن علم الخروج قبل ذلک و لا یخفی أن هذا العلم ینافی ذلک العزم إلا أن یقال أراد بالعزم محض الإخطار بالبال و لا یخفی ما فیه.

و أما الخبر فیمکن أن یکون المراد به العزم علی العشرة متفرقا قبل الخروج إلی عرفات و بعده (2)

و یکون هذا من خصائص هذا الموضع أو العزم علی الإقامة فی مکة و نواحیها إلی عرفات (3)

و یمکن أن لا یکون هذا من الخصائص و إن کان خلاف المشهور کما عرفت سابقا و یمکن حمل کلام الشیخ علی أحد هذین المعنیین و إن کان بعیدا.

ص: 93


1- 1. المصدر نفسه.
2- 2. لکنه أیضا غریب کما استغرب کلام الشیخ قدّس سرّه.
3- 3. و هذا أغرب من الأول، فان أهل مکّة یتمون فی مکّة و علیهم التقصیر فی سفرهم الی عرفات کما قال علیه السلام ویحهم و أی سفر أشدّ من هذا، فکیف یصحّ قصد الإقامة فی مکّة و عرفات؟ وجه الحدیث أن أبا جعفر علیه السلام کان یحب الحضینی( و هو الذی قال أبو جعفر علیه السلام فی حقه: رحمه اللّه انه کان من خصیص شیعتی) فأراد أن یوفقه لاتمام الصلاة فی الحرمین، لکنه أمره اولا بالاقامة عشرة حتّی لا یتردد فی ذلک کما تردد سائر الاصحاب، و لما قال انی أقدم مکّة قبل الترویة بیوم أو یومین، قال علیه السلام لا بأس بذلک انو عشرة و أتم الصلاة، فأشار بقوله ذلک أن اتمام الصلاة فیهما مرغوب فیه، مطلقا أقمت بها عشرة أو لم تقم، و ذلک لان المسلم عندهم و المعهود من فقه الشیعة أن قصد الإقامة الصوریة لا یوجب اتمام الصلاة.

بداند که او اقامت نمی­کند حتی قصد او، خارج شدن در فردای آن روز باشد. و این از اموری است که این دو مکان مختص آن است و از سایر شهرها به آن تمایز یافته­اند، زیرا در سایر اماکن، زمانی­که انسان بر اقامت ده روزه در آن تصمیم گرفت، ادای کامل بر او واجب است و هر گاه کمتر از آن بود، قصر کردن بر او واجب است.

و آنچه که این معنی را آشکار می­سازد، چیزی است که از محمد بن ابراهیم حضینی روایت کرده(1)

که گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ادای کامل و قصر کسب تکلیف کردم. فرمود: هر گاه وارد حرمین شدی، ده روز را نیت کن و نماز را کامل ادا کن. به او عرض کردم: من یک، دو یا سه روز قبل از ترویه وارد مکه می­شوم. فرمود: اقامت ده روزه را قصد کن و نماز را کامل ادا کن.

مؤلف

این عجیب است؛ زیرا ظاهر کلام او - قدّس سره - این است که وی بر اقامت ده روزه تصمیم دارد، هر چند که به خارج شدن قبل از آن علم دارد. و پوشیده نیست که این علم با آن تصمیم منافات ندارد. مگر اینکه گفته شود: مقصودش از تصمیم، صرف خطور به ذهن است و ایرادی در آن است که پوشیده نیست .

و اما این خبر، ممکن است که مقصود از آن، تصمیم بر ده روز به صورت پراکنده، قبل از خروج به سوی عرفات و بعد از آن باشد، و این از ویژگی­های این مکان می­باشد؛ یا اینکه مقصود، تصمیم بر اقامت در مکه و نواحی آن تا عرفات باشد. و ممکن است که این از ویژگی­ها نباشد، هر چند که چنانکه بیش از این دریافتی، بر خلاف قول مشهور باشد. و حمل کردن کلام شیخ بر یکی از این دو معنی ممکن است، هر چند که بعید باشد.

ص: 93


1- التهذیب 1: 569.[1]
فائدة غریبة

قال فی الذکری قال الشیخ فرض السفر لا یسمی قصرا لأن فرض المسافر مخالف لفرض الحاضر و یشکل بقوله تعالی فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ و بعض الأصحاب سماها بذلک قیل و هو نزاع لفظی.

أقول

لعل الشیخ إنما منع من التسمیة بذلک لئلا یتوهم المخالفون أن الصلاة المقصورة ناقصة فی الفضل أو منع من التسمیة به مع قصد هذا المعنی.

ص: 94

فایده­ای غریب

در الذکری گوید: شیخ گوید: فرض(نماز واجب) سفر قصر نامیده نمی­شود، زیرا فرض مسافر با فرض حاضر متفاوت است و با این سخن خداوند متعال بر آن ایراد وارد می­کند: «فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلوة»، {پس اشکالی بر شما نیست که از نماز قصر کنید.} و برخی اصحاب آن را به وسیله آن نامگذاری کرده­اند. گفته شده است: و آن نزاعی لفظی است.

مؤلف

شاید شیخ فقط از نامگذاری به آن منع کرده است، تا مخالفان گمان نکنند که نماز قصر شده در فضیلت ناقص است. یا اینکه با قصد این معنی، از نامگذاری با آن منع کرده است.

ص: 94

باب 3 صلاة الخوف و أقسامها و أحکامها

الآیات

البقرة: فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (1)

النساء: وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً- فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً(2)

تفسیر

فَإِنْ خِفْتُمْ أی عدوا أو سبعا أو غرقا و نحوها فلم تتمکنوا أن تحافظوا علیها و توفوا حقها فتأتوا بها تامة الأفعال و الشروط فَرِجالًا جمع راجل مثل تجار

ص: 95


1- 1. البقرة: 239، و الآیة تبین حکم صلاة المطاردة و قد مر بعض الکلام فیها فی ج 84 ص 90.
2- 2. النساء: 101- 103، و قد مر أصول البحث عن الآیة، و سنتمه فی خلال تفسیر المؤلّف العلامة رحمة اللّه علیه.

باب سوم: نماز خوف و اقسام و احکام آن

آیات

- «َفإنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْکُرُواْ اللّهَ کَمَا عَلَّمَکُم مَّا لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُونَ».(1)

{پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز کنید] و چون ایمن شدید خدا را یاد کنید که آنچه نمی دانستید به شما آموخت.}

- «وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوًّا مُّبِینًا * وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَی لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًی مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَی أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُّهِینًا * فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَّوْقُوتًا.»(2)

{و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده اند به شما آزار برسانند گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید چرا که کافران پیوسته برای شما دشمنی آشکارند. و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند و باید جنگ افزارهای خود را برگیرند و چون به سجده رفتند [و نماز را تمام کردند] باید پشت سر شما قرار گیرند و گروه دیگری که نماز نکرده اند، باید بیایند و با تو نماز گزارند و البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ افزارهای خود را برگیرند [زیرا] کافران آرزو می کنند که شما از جنگ افزارها و ساز و برگ خود غافل شوید تا ناگهان بر شما یورش برند. و اگر از باران در زحمتید یا بیمارید، گناهی بر شما نیست که جنگ افزارهای خود را بر زمین نهید ولی مواظب خود باشید. بی گمان خدا برای کافران عذاب خفت آوری آماده کرده است.

و چون نماز را به جای آوردید، خدا را [در همه حال] ایستاده و نشسته و بر پهلوآرمیده یاد کنید، پس چون آسوده خاطر شدید، نماز را [به طور کامل] به پا دارید زیرا نماز بر مؤمنان در اوقات معین مقرر شده است.}

تفسیر

«فَإِنْ خِفْتُم» یعنی از دشمن، حیوان درنده، غرق شدن و امثال آن، و نتوانستید که بر آن مراقبت نمایید و حق آن را کامل به جای آورید و آن را با اعمال و شرایط کامل ادا نماید، «فرجالاً» جمع راجل است مانند تجار،

ص: 95


1- بقره/ 239. [1]
2- نساء/ 101-103.[2]

و صحاب و قیام و هو الکائن علی رجله واقفا کان أو ماشیا أی فصلوا حالکونکم رجالا و قیل مشاة أَوْ رُکْباناً جمع راکب کالفرسان و کل شی ء علا شیئا فقد رکبه أی أو علی ظهور دوابکم أی تراعون فیها دفع ما تخافون فلا ترتکبون ما به تخافون بل تأتون بها علی حسب أحوالکم بما لا تخافون به واقفین أو ماشین أو راکبین إلی القبلة أو غیرها بالقیام و الرکوع و السجود أو بالإیماء أو بالنیة و التکبیر و التشهد و التسلیم.

و یروی: أن علیا علیه السلام صلی لیلة الهریر خمس صلوات بالإیماء و قیل بالتکبیر. و أن النبی صلی الله علیه و آله صلی لیلة الأحزاب إیماء. و بالجملة فیها إشارة إلی صلاة الخوف إجمالا.

فَإِذا أَمِنْتُمْ بزوال خوفکم فَاذْکُرُوا اللَّهَ أی فصلوا کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ من صلاة الأمن و قیل اذکروا الله بالثناء علیه و الحمد له شکرا علی الأمن و الخلاص من الخوف و العدو کما أحسن إلیکم و علمکم ما لم تکونوا تعلمون من الشرائع و کیف تصلون فی حال الأمن و حال الخوف أو شکرا یوازی نعمه و تعلیمه.

فَإِنْ خِفْتُمْ یدل علی أن الخوف موجب للقصر فی الجملة و قد سبق تفسیره فی باب القصر فی السفر و احتج الأصحاب بهذه الآیة علی وجوب القصر للخوف بأنه لیس المراد بالضرب سفر القصر و إلا لم یکن فی التقیید بالخوف فائدة و أجیب بأن حمل الضرب فی الأرض علی غیر سفر القصر عدول عن الظاهر مع أنه غیر نافع لأن مجرد الخوف کاف فی القصر علی قولهم من غیر توقف علی الضرب فی الأرض و قد مر الوجه فی التقیید بالخوف.

ثم إنه لا خلاف بین الأصحاب فی وجوب التقصیر فی صلاة الخوف فی السفر و إنما اختلفوا فی وجوب تقصیرها إذا وقعت فی الحضر فذهب الأکثر منهم المرتضی و الشیخ فی الخلاف و الأبناء الأربعة إلی وجوب التقصیر سفرا و حضرا جماعة و

ص: 96

صحاب و قیام، و او کسی است که بر روی پای خویش است، ایستاده باشد یا در حال حرکت، یعنی پس نماز بخوانید درحالی­که پیاده هستید؛ و مشاة - پیاده - نیز گفته شده است «أو رکباناً» جمع رکب است مانند فرسان، و هر چیزی که بر روی چیزی است، پس بر آن سوار شده است یعنی یا بر پشت چهارپایانتان؛ یعنی در آن مراقب دفع کردن چیزی هستید که از آن بیم دارید، پس آنچه را که از آن بیم دارید انجام نمی­دهید. بلکه آن را بر اساس شرایط خود، به وسیله آنچه که بیم ندارید، در حالت ایستاده یا پیاده یا سواره، به سوی قبله یا غیر قبله، با قیام، رکوع و سجود، یا با اشاره، یا با نیت، تکبیر، تشهد و تسلیم به جای می­آورید.

و روایت است که علی علیه السلام در شب هریر، پنج نماز را با اشاره خواند و گفته شده با تکبیر، و نبی صلی الله علیه و آله در شب احزاب با اشاره نماز خواند؛ و در کل، در آن اشاره­ای اجمالی است به نماز خوف .

«فَإِذا أَمِنْتُمْ»، با از بین رفتن بیمتان «فَاذْکُرُوا اللَّهَ» یعنی نماز بخوانید «کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُون» یعنی نماز ایمن، و گفته شده: خدا را با ثنا و حمد او در شکرگزاری بر امنیت و رهایی از بیم و دشمن، یاد کنید. که به شما نیکی کرد و آنچه که از شرایع نمی­دانستید، و اینکه در حالت امنیت و بیم چگونه نماز بخوانید را به شما آموخت؟ یا شکری که با نعمت­ها و تعلیم او هم­طراز است را به جای آورید.

«فَإِنْ خِفْتُم» بر این دلالت می­کند که ترس در مجموع موجب قصر است و تفسیر آن در باب قصر در سفر گذشت. و اصحاب برای وجوب قصر بخاطر خوف به این آیه استدلال کرده­اند، به این صورت که مقصود از «الضرب» سفر قصر نیست، که در غیر این صورت، در مقید کردن به خوف فایده­ای نبود. و اینگونه به آن پاسخ داده شده است که حمل کردن «الضرب فی الأرض» بر غیر سفر قصر، عدول از ظاهر است، علاوه بر اینکه آن مفید نیست، زیرا بر اساس سخن آنها، صرف بیم و خوف برای قصر کافی است، بدون منوط بودن به «الضرب فی الأرض». و وجه مقید کردن به خوف گذشت.

پس در وجوب قصر در نماز خوف در سفر، بین اصحاب هیچ اختلافی نیست، و فقط در وجوب قصر کردن آن زمانی­که در حضر ادا شود، دچار اختلاف هستند، و اغلب از جمله مرتضی و شیخ در الخلاف و الابناء الأربعه، بر وجوب قصر کردن در سفر و حضر جماعت

ص: 96

فرادی و قال الشیخ فی المبسوط إنما یقصر فی الحضر بشرط الجماعة و نسبه الشهید إلی ظاهر جماعة من الأصحاب و حکی الشیخ و المحقق قولا بأنها إنما تقصر فی السفر خاصة و المشهور لعله أقوی لصحیحة زرارة(1).

ثم المشهور أن هذا التقصیر کتقصیر المسافر برد الرباعیة إلی الرکعتین و إبقاء الثلاثیة و الثنائیة علی حالهما و یدل علیه الأخبار المستفیضة المتضمنة لکیفیة صلاة الخوف و قیل ترد الرکعتان إلی رکعة کما مر أنه ذهب إلیه ابن الجنید من علمائنا و کثیر من العامة و یدل علیه بعض الأخبار و لعلها محمولة علی التقیة أو علی أن کل طائفة إنما تصلی مع الإمام رکعة.

وَ إِذا کُنْتَ یا محمد فِیهِمْ یعنی فی أصحابک الضاربین فی الأرض الخائفین عدوهم أو الأعم فیشمل الحضر کما ذکره الأکثر فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ بحدودها و رکوعها و سجودها أو بأن تؤمهم فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ (2) فی صلاتک و لیکن سائرهم فی وجه العدو فلم یذکر ما ینبغی أن تفعله الطائفة غیر المصلیة لدلالة الکلام علیه.

وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ أی الطائفة المصلیة لظاهر السیاق فیأخذون من السلاح ما لا یمنع واجبا فی الصلاة کالسیف و الخنجر و السکین و نحوها إلا مع الضرورة

ص: 97


1- 1. التهذیب ج 1 ص 338، الفقیه ج 1 ص 294.
2- 2. الطائفة یطلق علی الجماعة الطائفین، و لا یلزم أن یکون فیهم کثرة وافرة، بل انما یلزم أن یکون المسلمون بحیث إذا فرقوا فرقتین و قامت فرقة منهم ترصد العدو، کفوا شرهم حتّی یفرغ المصلون من صلاتهم. فاذا لم یهجم الکفّار علی المسلمین صلوا رکعتین لعدم الخوف بالفعل، کما عرفت فی صدر الباب السابق، و إذا هجموا بعد ما شرعت الطائفة الأولی بالصلاة أتموها رکعة واحدة امامهم و مأمومهم لکون الخوف فعلیا، فیشملهم الآیة الأولی قبلها:« و لا جناح علیکم أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ» الآیة. و قد مر شرح ذلک و سیأتی إنشاء اللّه.

و فرادی، معتقد هستند. و شیخ در المبسوط گوید: در حضر فقط به شرط جماعت قصر می­شود؛ و شهید آن را به ظاهر جمعی از اصحاب نسبت داده است و شیخ و محقق قولی را نقل کرده­اند مبنی بر اینکه بخصوص در سفر، قصر می­شود و رأی مشهور به دلیل صحیحه زراره(1) شاید قوی­تر باشد.

پس مشهور این است که این قصر کردن مانند قصر کردن مسافر، با برگرداندن چهار رکعتی به دو رکعت و باقی گذاشتن سه رکعتی و دو رکعتی بر حال خود است. و اخبار فراوانی که دربردارنده چگونگی نماز خوف است بر آن دلالت دارد. و گفته شده، دو رکعت به یک رکعت برگردانده می­شود، چنانکه گذشت، که از علمای ما، ابن جنید و بسیاری از عامه بر آن هستند و برخی اخبار بر آن دلالت می­کند و شاید آنها بر تقیه یا بر اینکه هر گروهی فقط یک رکعت به همراه امام می­خواند، حمل می­شود.

«وَ إِذا کُنْتَ» و هرگاه بودی ای محمد «فیهم» یعنی در میان اصحابت که در زمین سفر می­کنند و از دشمنشان بیمناک هستند؛ یا اعم از آن که شامل حضر نیز می­شود، چنانکه اغلب آن را ذکر کرده­اند «فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاة» با احکام، رکوع، و سجود آن، یا اینکه بر آنان امام شدی، «فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَک» در نمازت. و باید سایر آنان در مقابل دشمن باشند. و آنچه که لازم است که گروه غیر نمازگزار انجام دهد را به دلیل دلالت کلام بر آن ذکر نکرده است.

«وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُم» بر اساس ظاهر سیاق، یعنی گروه نمازگزار. پس سلاح­هایی که از واجبی در نماز ممانعت نمی­کند نظیر شمشیر، خنجر، چاقو و امثال آن را می­گیرند، مگر در صورت ضرورت؛ پس امر،

ص: 97


1- التهذیب 1: 338، الفقیه 1: 294.[1]

فمطلقا وجوبا لظاهر الأمر و لتعلیق نفی الجناح فیما سیأتی بشرط الأذی فتثبت مع عدمه و هو المشهور بین الأصحاب و قال ابن الجنید یستحب و تردد فی المعتبر و النافع و حمله ابن الجنید علی الإرشاد و فیه عدول عن الظاهر بناء علی کون الأمر للوجوب من غیر دلیل.

و هل یختص الوجوب بالمصلین فیه قولان و روی ابن عباس أن المأمور بأخذ السلاح هم المقاتلة و هو خلاف الظاهر بل الظاهر إما التعمیم أو التخصیص بالمصلین کما قلنا أولا بناء علی أن أخذ السلاح للفرقة الأولی أمر معلوم لا یحتاج إلی البیان.

و علی القول بوجوب أخذ السلاح علی المصلین لا تبطل الصلاة بترکه علی المشهور لکون النهی متعلقا بأمر خارج عن حقیقة الصلاة و النجاسة الکائنة علی السلاح غیر مانع من أخذه علی المشهور و قیل لا یجوز أخذه حینئذ إلا مع الضرورة و لعل الأول أقرب عملا بإطلاق النص مع کون النجاسة فیه غیر نادر و ثبوت العفو عن نجاسة ما لا یتم الصلاة فیه منفردا و انتفاء الدلیل علی طهارة المحمول و لو تعدت نجاسته إلی الثوب وجب تطهیره إلا مع الضرورة.

فَإِذا سَجَدُوا(1) أی الطائفة الأولی المصلیة فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ (2)

ص: 98


1- 1. المراد بهذه السجدة السجدة الثانیة من الرکعة الثانیة عند تمام الصلاة، و ذلک لانه عزّ و جلّ قال« فَإِذا سَجَدُوا» و أسند فعل السجدة الیهم دون أن یقول:« فاذا سجدت بهم». فمبنی الآیة علی أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یصلی بفرقة منهم رکعة برکوعها و سجودها: سجدتین و یقعد ذاکرا للّه عزّ و جلّ و تقوم الفرقة المصلیة لاتمام صلاتهم( لعدم الخوف بهم من العدو موقتا بعد تلک الحیلة) و یصلون رکعة واحدة منفردین، فإذا سجدوا، أی أتموا الصلاة بالسجدة الثانیة فکنی عن تمام الصلاة بالسجدة، لانها آخر أجزاء الصلاة بالفرض علی ما عرفت مرارا.
2- 2. تنص هذه الجملة علی أن الطائفة الراصدة انما تقوم خلف المصلین أبدا کانت القبلة فی جهة العدو، أو خلاف جهتهم، و یستفاد من ذلک أن أمام المصلی یجب أن یکون فارغا لا یمر بین یدیه أحد من المارة و لا یقوم بازائه احد، کما مرّ فی ج 83 ص 294. و ما یقال ان هذه الصلاة بالکیفیة المعهودة انما تقام إذا کانت القبلة فی خلاف جهة العدو، حتی یکون الطائفة الراصدة خلف المصلین تواجه الاعداء، و استأنسوا علی ذلک أو استدلوا علیه بقوله عزّ و جلّ هذا« فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ»، ثمّ حملوا الآیة الکریمة علی صلاة ذات الرقاع حیث کانت العدو فی خلاف جهة القبلة لذلک، فلیس بشی ء. و ذلک لان ظاهر الآیة الکریمة أنّها نزلت قبل هذه الوقائع تبین لهم وظیفتهم فی السفر و عند موارد الخوف و إمکان رفع الخطر موقتا بالتعبیة کذلک، و لذلک عمم و قال: « وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ» الآیة. فحیثما ابتلی المسلمون بالسفر و مخافة العدو: أن یهجموا علیهم، و کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أو من یقوم مقامه فی جمع شمل المسلمین فیهم و بامکانه أن یفرق المسلمین فرقتین: فرقة تصلی و فرقة ترصدهم وجب اقامة الصلاة کذلک، و لا یشترط فی اقامتها غیر هذه الشروط المذکورة. علی أنک قد عرفت فی صدر الباب السابق عند البحث عن الآیة الکریمة ان صلاة السفر فی مقابلة العدو و الخوف من فتنتهم انما تقام علی هذه الکیفیة لیرتفع بهذه التعبیة و الرصد خوف فتنتهم بالفعل و موقتا، و هذا انما یکون إذا صادفوا العدو، و قاموا فی وجههم لا یدرون مآل الامر أنهم یحاربون أولا، کما کان الامر فی صلوات الرسول صلی الله علیه و آله غزوة ذات الرقاع و عسفان و بطن نخل. و أمّا إذا نشبت الحرب بینهم أو عزم الامر علی ذلک بمواجهة القتال فصار خوف الهجوم منهم بالفعل کانت الصلاة صلاة مطاردة بالتکبیر و التسبیح و التهلیل کما وقع فی بعض أیام غزوة الخندق، امتثالا لقوله تعالی:« فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً» فالقیام فی وجه العدو انما یجب فی هذه الصلاة لا غیرها. و یؤید ذلک أن الأئمّة الاطهار علیهم صلوات اللّه الرحمن انما تعرضوا لصلاة الخوف بوجه واحد طبقا لحکم الآیة الکریمة، و لا یکون ذلک الا لعموم حکم الآیة لجمیع موارد الخوف و اطلاقها بالنسبة الی موقف الاعداء و کونهم فی جهة القبلة أو خلافها. بل و عندی أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله انما صلی بهذه الکیفیة فقط، و سائر ما ورد من طرق الجمهور، و قد ناهض الی ستة عشر وجها، فکلها آراء الصحابة و التابعین توهموها علی الآیة الکریمة فاختار کل ما وجدها أنسب بظاهر الآیة، و سیأتی تمام الکلام فیها عند تعرض المؤلّف العلامة لبعضها إنشاء اللّه تعالی.

مطلقا و وجوباً است به دلیل ظاهر امر و به دلیل منوط بودن نفی جناح[گناه] در آنچه که خواهد آمد به شرط آزار. پس در صورت عدم آزار، اثبات می­شود و این رأی مشهور میان اصحاب است. ابن جنید گوید: مستحب است و در المعتبر و النافع تردید کرده است و ابن جنید آن را بر ارشاد حمل کرده است و در آن، بدون دلیل، عدول از ظاهر است بنابراین که امر برای وجوب می­باشد. و آیا وجوب مختص نمازگزاران است؟ درباره آن دو قول وجود دارد. و ابن عباس روایت کرده که افراد امر شده به گرفتن سلاح، قوای جنگی هستند و این بر خلاف ظاهر است، بلکه ظاهر یا عام است، یا اختصاص دادن به نمازگزاران، چنانکه در ابتدا گفتیم. بر این اساس که گرفتن سلاح برای گروه نخست، امر معلومی است که نیاز به بیان ندارد.

و بر اساس قول به وجوب گرفتن سلاح بر نمازگزاران، بر اساس قول مشهور، نماز با ترک آن باطل نمی­شود، به این دلیل که نهی به امری خارج از حقیقت نماز تعلق گرفته است. و نجاست موجود بر روی سلاح، بر اساس قول مشهور مانع از گرفتن آن نیست و گفته شده، در این حالت گرفتن آن جایز نیست مگر در صورت ضرورت و شاید قول اول اقرب باشد، به خاطر عمل به اطلاق نص ضمن اینکه بودن نجاست در آن غیر نادر است و به دلیل اثبات بخشودگی از نجاست آنچه نماز در آن جداگانه انجام نمی­پذیرد و به دلیل نبودن دلیل، بر طهارت محمول؛ و اگر نجاست به لباس سرایت کند، تطهیر آن واجب است مگر در صورت ضرورت.

«فَإِذا سَجَدُوا»(1)

یعنی گروه نخست نمازگزار «فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُم»

ص: 98


1- 1. مقصود از این سجده، سجده دوم از رکعت دوم به هنگام پایان یافتن نماز است، و آن به این جهت که خداوند عزّ و جلّ فرمود: «و چون به سجده رفتند» و فعل سجده را به آنان اسناد داد، بدون اینکه بگوید «زمانی بر آنان سجده کردی».

أی فلیصیروا بعد فراغهم من سجودهم مصافین للعدو و اختلف هنا فعندنا أن الطائفة الأولی إذا رفعت رأسها من السجود و فرغت من الرکعة یصلون رکعة أخری و یتشهدون و یسلمون و الإمام قائم فی الثانیة و ینصرفون إلی

ص: 99

یعنی بعد از فراغتشان از سجده، باید در صف برابر دشمن باشند. و در اینجا اختلاف نظر است.

در نظر ما اینگونه است که گروه نخست، زمانی­که سر از سجده بلند کردند و از یک رکعت فارغ شدند، یک رکعت دیگر می­خوانند و تشهد می­خوانند و سلام می­دهند، درحالی­که امام در رکعت دوم ایستاده است و به سوی

ص: 99

مواقف أصحابهم و یأتی الآخرون فیستفتحون الصلاة و یصلی بهم الإمام الرکعة الثانیة و یطیل تشهده حتی یقوموا فیصلوا بقیة صلاتهم ثم یسلم بهم الإمام أو یسلم الإمام و تقوم الثانیة فیتمون صلاتهم کما وردت الروایات بهما و هو مذهب الشافعی أیضا.

و قیل إن الطائفة الأولی إذا فرغت من رکعة یسلمون و یمضون إلی وجه العدو و تأتی الطائفة الأخری فیصلی بهم الرکعة الأخری و هذا مذهب جابر و مجاهد و حذیفة و ابن الجنید و من یری أن صلاة الخوف رکعة واحدة.

و قیل إن الإمام یصلی بکل طائفة رکعتین فیصلی بهم مرتین عن الحسن و هذه صلاة بطن النخل و لا أعلم من أصحابنا أحدا حمل الآیة علیها و إن جوزها الأکثر.

و قیل إنه إذا صلی بالأولی رکعة مضوا إلی وجه العدو و تأتی الأخری فیکبرون و یصلی بهم الرکعة الثانیة و یسلم الإمام خاصة و یعودون إلی وجه العدو

ص: 100

جایگاه­های یارانشان برمی­گردند و دیگران می­آیند و نماز را شروع می­کنند و امام رکعت دوم را بر آنها امامت می­کند و تشهدش را طولانی می­کند تا قیام کنند، پس بقیه نمازشان را می­خوانند، سپس امام با آنان سلام می­دهد یا اینکه امام سلام می­دهد و گروه دوم قیام می­کنند، پس نمازشان را به اتمام می­رسانند، چنانکه درباره آن دو، روایاتی وارد شده است و آن مذهب شافعی نیز می­باشد.

و گفته شده: گروه نخست زمانی­که از یک رکعت فارغ شدند سلام می­دهند و به سوی دشمن حرکت می­کنند و گروه دیگر می­آید و امام رکعت دیگر را بر آنان امامت می­کند، و این مذهب جابر، مجاهد، حذیفه، ابن جنید و همه کسانی است که معتقدند نماز خوف یک رکعت است.

و گفته شده: امام بر هر گروهی دو رکعت را امامت می­کند، پس دو مرتبه بر آنان نماز می­خواند؛ و این از حسن است. این نماز «بطن نخل» است و کسی از اصحابمان را نمی­شناسم که آیه را بر آن حمل کرده باشد، هر چند که اغلب آن را جایز دانسته­اند.

و گفته شده: او زمانی­که بر گروه نخست یک رکعت خواند، آنها به سوی دشمن می­روند و گروه دیگر می­آیند و تکبیر می­گویند و او رکعت دوم را بر آنان پیشنماز می­شود. و فقط امام سلام می­دهد و به سوی دشمن باز می­گردند

ص: 100

و تأتی الأولی فیقضون رکعة بغیر قراءة لأنهم لاحقون و یسلمون و یرجعون إلی وجه العدو و تأتی الثانیة و یقضون رکعة بقراءة لأنهم مسبوقون عن ابن مسعود و هو مذهب أبی حنیفة.

فالسجود فی قوله فإذا سجدوا علی ظاهره عند أبی حنیفة و علی قولنا و الشافعی بمعنی الصلاة أو التقدیر و أتموا بقرینة ما بعده و هو و إن کان خلاف ظاهره من وجه إلا أنه أحوط للصلاة و أبلغ فی حراسة العدو و أشد موافقة لظاهر القرآن لأن قوله وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا ظاهره أن الطائفة الأولی قد صلت و قوله فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ مقتضاه أن یصلوا تمام الصلاة فالظاهر أن صلاة کل طائفة قد تمت عند تمام صلاته و أیضا الظاهر أن مراد الآیة بیان صلاة الطائفتین و ذلک یتم علی ما قلناه بأدنی تقدیر أو تجوز بخلافه علی قوله و قول حذیفة و ابن الجنید فی ذلک کقولنا إذ لا بد بعد الرکعة من التشهد و التسلیم نعم التجوز حینئذ أقرب من التجوز علی ما قلناه.

قیل و ربما یمکن حمل الآیة علی ما یعم الوجوه حتی صلاة بطن النخل و هو فی غایة البعد مع مخالفته للروایات و أقوال الأصحاب فیها.

وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ أی الطائفة الثانیة فی صلاتهم و قد جعل الحذر و هو التحرز و التیقظ آلة تستعملها الغازی فجمع بینه و بین الأسلحة فی الأخذ و جعلا مأخوذین مبالغة.

وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أی تمنوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً أی یحملون علیکم حملة واحدة و فیه تنبیه علی وجه وجوب أخذ السلاح.

قال فی مجمع البیان (1) فی الآیة دلالة علی صدق النبی صلی الله علیه و آله و صحة نبوته

ص: 101


1- 1. مجمع البیان ج 3 ص 103، و تری مثله فی الدّر المنثور ج 2 ص 211 قال:أخرج الترمذی و صححه و ابن جریر عن أبی هریرة أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نزل بین ضجنان و عسفان و ذکر مثله.

و گروه نخست می­آید و یک رکعت را بدون قرائت به­جای می­آورند، زیرا آنها ملحق شده­اند، و سلام می­دهند و به سوی دشمن بازمی­گردند و گروه دوم می­آید و یک رکعت را با قرائت ادا می­کنند، زیرا آنها مسبوق هستند(رکعت اول را با امام نخواندند)؛ این از ابن مسعود است و مذهب ابوحنیفه است.

پس سجود در این سخن خداوند «فإذا سجدوا» در نظر ابوحنیفه بر ظاهر آن است، و بر اساس قول ما و شافعی به معنی نماز است، یا با تقدیر گرفتن «و به اتمام برسانید» به قرینه مابعد آن، و این هر چند که از وجهی بر خلاف ظاهر آن است، اما آن برای نماز احوط و در تحت نظر گرفتن دشمن رساتر و با ظاهر قرآن موافق­تر است. زیرا این سخن خداوند «وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا»{و گروه دیگری که نماز نخوانده­اند، باید بیایند}، ظاهرش این است که گروه نخست نماز خوانده است. و این سخن خداوند «فَلْیُصَلُّوا مَعَک»{و با تو نماز گزارند}، اقتضایش این است که کل نماز را بخوانند. پس ظاهر این است که نماز هر گروهی به هنگام پایان نماز او پایان گرفته است. و همچنین ظاهر این است که مقصود آیه، بیان نماز هر دو گروه است. و این بر اساس قول ما با اندکی تقدیر گرفتن یا مجازگویی، درست درمی­آید، به خلاف آن، بنا بر قول وی[که نیاز به تقدیر و مجاز ندارد]؛ و قول حذیفه و ابن جنید درباره آن، مانند قول ماست زیرا بعد از یک رکعت، ناگزیر به تشهد و سلام است، بله، مجازگویی در این هنگام از مجازگویی بر اساس آنچه که ما بیان کردیم نزدیک­تر است.

گفته شده: شاید حمل آیه بر آنچه که این وجوه را حتی نماز بطن نخل را در بر می­گیرد، ممکن باشد و این علاوه بر مخالفتش با روایات و اقوال اصحاب درباره آن، به غایت بعید است.

«وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ» {البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ­افزارهای خود را برگیرند} یعنی گروه دوم در نمازشان، احتیاط را که همان مراقبت و هوشیاری است، وسیله­ای قرار داده است که جنگجو به­کار می­برد و آن و اسلحه را در گرفتن جمع بسته است و به عنوان مبالغه، هر دو اخذ شده­اند .

«وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا»{کافران آرزو می­کنند} یعنی تمنا می­کنند «لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَة»{که شما از جنگ­افزارها و ساز و برگ خود غافل شوید تا ناگهان بر شما یورش برند} و در آن هشداری است بر وجه وجوب گرفتن سلاح.

در مجمع البیان(1)

گوید: در آیه دلالتی است بر تصدیق نبی اکرم صلی الله علیه و آله و صحت نبوت او،

ص: 101


1- مجمع البیان 3: 103، و مشابه ان را در الدر المنثور 2: 211 مشاهده می­کنی..[1]

و ذلک أنها نزلت و النبی صلی الله علیه و آله بعسفان و المشرکون بضجنان (1) فتواقفوا فصلی النبی صلی الله علیه و آله بأصحابه صلاة الظهر بتمام الرکوع و السجود فهم المشرکون بأن یغیروا علیهم فقال بعضهم إن لهم صلاة أخری أحب إلیهم من هذه یعنون صلاة العصر فأنزل الله تعالی علیه الآیة فصلی بهم العصر صلاة الخوف و کان ذلک سبب إسلام خالد بن الولید.

وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ رخص لهم فی وضع الأسلحة إن ثقل علیهم حملها بسبب ما ینالهم من مطر أو مرض و أمرهم مع ذلک بأخذ الحذر بقوله و خذوا حذرکم لئلا یغفلوا فیهجم علیهم العدو.

إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً هذا وعد للمؤمنین بالنصر علی الکفار بعد الأمر بالحزم لتقوی قلوبهم و لیعلموا أن الأمر بالحزن لیس لضعفهم و غلبة عدوهم بل لأن الواجب أن یحافظوا فی الأمور علی مراسم التیقظ و التدبیر

ص: 102


1- 1. ضجنان جبل علی برید من مکّة، و عسفان علی مرحلتین: أربعة برد، فکیف تواقفوا؟ علی أن المسلم من غزوة الحدیبیة هذه أن رسول اللّه خرج حتّی إذا کان بعسفان لقیه بشر بن سفیان الکعبی فقال: یا رسول اللّه هذه قریش قد سمعت بمسیرک و قد نزلوا بذی طوی( موضع قرب مکّة) و هذا خالد بن الولید فی خیلهم قدموا الی کراع الغمیم( و هو واد أمام عسفان بثمانیة أمیال) فخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالمسلمین عن الطریق و سلکوا بین الشعاب حتی أفضوا الی أرض سهلة عند منقطع الوادی ثمّ سلکوا ذات الیمین فی طریق یخرجهم علی ثنیة المرار مهبط الحدیبیة( علی مرحلة من مکّة) من أسفل مکّة. فلما رأت خیل قریش قترة الجیش رجعوا راکضین الی قریش، و سلک رسول اللّه ثنیة المرار و خلات الناقة، فأمرهم أن ینزلوا بوادی الحدیبیة، فنزلوا و اطمأنوا بها فلم یلتقوا مع قریش و لا خیلهم حتّی أتاهم رجال خزاعة و قریش و تمّ الصلح بینهم.

و آن اینکه این آیه در حالی نازل شد که پیامبر صلی الله علیه و آله در عسفان بود و مشرکان در ضجنان بودند و هر دو متوقف شدند. پس نبی صلی الله علیه و آله نماز ظهر را با رکوع و سجود کامل بر یارانش امامت کرد و مشرکان تصمیم گرفتند که بر آنان یورش ببرند و برخی از آنها گفتند: آنها نماز دیگری دارند که از این نماز برایشان محبوب­تر است و مقصودشان نماز عصر بود. پس خداوند متعال این آیه را بر او نازل فرمود، و او نماز عصر را به­صورت نماز خوف بر آنان امامت کرد و آن علت اسلام آوردن خالد بن ولید بود.

«وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُم»{و اگر از باران در زحمتید یا بیمارید، گناهی بر شما نیست که جنگ­افزارهای خود را بر زمین نهید}، در گذاشتن اسلحه به آنان اجازه داده است اگر به سبب آنچه که از باران یا بیماری به آنان رسید، حمل آن بر آنها سنگین شود. و در این صورت، آنها را با این سخنش «ولی مواظب خود باشید» به احتیاط امر کرده است تا غفلت نکنند، پس دشمن بر آنها هجوم آورد.

«إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً» {بی­گمان خدا برای کافران عذاب خفت­آوری آماده کرده است} این وعده­ای است برای مؤمنان برای یاری علیه کفار، بعد از امر کردن به دوراندیشی، تا دل­های آنان قوی گردد و بدانند که امر کردن به دوراندیشی، به دلیل ضعف آنان و غلبه دشمن آنها نیست، بلکه به این دلیل است که واجب است در کارها بر آداب هوشیاری و تدبیر مراقبت نمایند و ص: 102

فیتوکلوا علی الله.

ثم اعلم أن الأصحاب استدلوا بهذه الآیة علی ما هو المشهور من عموم القصر سفرا و حضرا و جماعة و فرادی و فیه نظر إذ الظاهر أن الضمیر فی قوله سبحانه فِیهِمْ راجع إلی الأصحاب الضاربین فی الأرض الخائفین عدوهم کما ذکره الطبرسی رحمه الله و غیره فلا عموم لها مع أنه لا دلالة فیها علی القصر فرادی.

فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ یحتمل وجهین الأول أن یکون المعنی إذا فرغتم من صلاة الخوف فلا تدعوا ذکر الله بل کونوا مهللین مکبرین مسبحین داعین بالنصرة و التأیید فی کافة أحوالکم من قیام و قعود و اضطجاع فإن ما أنتم فیه من الخوف و الحرب جدیر بذکر الله و دعائه و اللجأ إلیه.

قال فی مجمع البیان (1)

أی ادعوا الله فی هذه الأحوال لعله ینصرکم علی عدوکم و یظفرکم بهم عن ابن عباس و أکثر المفسرین و قیل المراد به التعقیب مطلقا و قیل إشارة إلی ما ورد به الروایات من استحباب التسبیحات الأربع بعد الصلوات المقصورة و قیل المراد به المداومة علی الذکر فی جمیع الأحوال کما فی الحدیث القدسی: یا موسی اذکرنی فإن ذکری علی کل حال حسن.

الثانی أن یکون المراد إذا أردتم قضاء الصلاة و فعلها فی حال الخوف و القتال فصلوها قیاما مسایفین و مقارعین و قعودا جاثین علی الرکب مرامین و علی جنوبکم مثخنین بالجراح.

و قیل المراد حال الخوف مطلقا من غیر اختصاص بحال القتال و قیل إشارة إلی صلاة القادر و العاجز أی إذا أردتم الصلاة فصلوا قِیاماً إن کنتم أصحاء وَ قُعُوداً إن کنتم مرضی لا تقدرون علی القیام وَ عَلی جُنُوبِکُمْ إن لم تقدروا علی القعود روی ذلک عن ابن مسعود و علی هذا التفسیر یستفاد الترتیب أیضا

ص: 103


1- 1. مجمع البیان ج 3 ص 104.

بر خداوند توکل کنند .

بدان که اصحاب برای آنچه که درباره عموم قصر در سفر و حضر، جماعت و فرادی مشهور است، به این آیه استدلال کرده­اند، و در آن نکته­ای است؛ زیرا ظاهر این است که ضمیر در این سخن خداوند «فیهم»، به یارانی که در زمین سفر کرده و از دشمنشان بیم دارند باز می­گردد، چنانکه طبرسی و دیگران آن را ذکر کرده­اند، پس آن هیچ عمومیتی ندارد، علاوه بر اینکه در آن هیچ دلالتی بر قصر در حالت فرادی وجود ندارد. «فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاة»{و چون نماز را به جای آوردید} ،محتمل دو وجه است:

اول: اینکه معنی این باشد: زمانی­که از نماز خوف فارغ شدید، یاد خدا را رها نکنید، بلکه لا إله إلّا الله، تکبیر، و تسبیح بگویید، طلب­کننده یاری و تأیید در همه­ احوالتان از قیام، قعود و به پهلو خوابیده باشید که خوف و جنگی که شما در آن هستید، شایسته یاد خدا، فراخواندن او و پناه بردن به اوست.

در مجمع البیان(1)

گوید: یعنی در این احوال خدا را بخوانید، باشد که او شما را بر دشمنان یاری کند و شما را بر آنان پیروز گرداند. این از ابن عباس و اغلب مفسران روایت شده است. و گفته شده: مقصود از آن مطلقاً تعقیب نماز است و گفته شده: اشاره­ای است به آنچه که در روایات در خصوص مستحب بودن تسبیحات چهارگانه بعد از نمازهای قصر شده وارد شده است. و گفته شده: مقصود از آن مداومت داشتن بر ذکر در همه احوال است، چنانکه در حدیث قدسی آمده است: ای موسی مرا یاد کن، که یاد من در هر حالی نیکوست.

دوم: اینکه مقصود این باشد: هر گاه انجام نماز و اقامه آن در حالت خوف و نبرد را قصد کردید، پس در حالت «قائما»، شمشیرزنان و نبردکنان، «و قعوداً»، به زانو نشسته و آماده تیراندازی «و علی جنوبکم» ناتوان بر اثر زخم، آن را بخوانید.

و گفته شده: مقصود مطلقاً حالت خوف است، بدون اختصاص داشتن به حالت نبرد. و گفته شده: اشاره­ای است به نماز توانا و ناتوان، یعنی هرگاه قصد نماز داشتید آن را بخوانید؛ اگر تندرست بودید در حالت «ایستاده»، اگر بیمار بودید و قادر به ایستادن نبودید «نشسته»، اگر قادر بر نشستن نبودید «و به پهلو آرمیده». این از ابن مسعود روایت شده است. و بر اساس این تفسیر، ترتیب نیز استفاده می­شود،

ص: 103


1- مجمع البیان3: 104. [1]

لکن لم نظفر بروایة تدل علی هذا التفسیر فی خصوص هذه الآیة نعم روی ذلک فی تفسیر قوله تعالی الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً(1) کذا قیل و أقول ذکره علی بن إبراهیم (2) بعد إیراد هذه الآیة حیث قال الصحیح یصلی قائما و العلیل یصلی قاعدا فمن لم یقدر فمضطجعا یومئ إیماء و قد مر من تفسیر النعمانی (3) مثله فی باب القیام (4)

مرویا عن أمیر المؤمنین علیه السلام و لا یخفی أن عدم اعتبار الخوف یأباه.

قوله فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ فإن ظاهره إذا استقررتم بزوال خوفکم و سکنت قلوبکم فأتموا حدود الصلاة و احفظوا أرکانها و شرائطها إلا أن یحمل الاطمئنان علی أعم من زوال الخوف و البرء من المرض و قیل معناه إذا أقمتم فأتموا الصلاة التی أجیز لکم قصرها و قد یجمع بین الوجهین و قد مر تفسیر الموقوت (5).

الأخبار

«1»

الْمُقْنِعُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْحَرْبِ فَقَالَ یَقُومُ الْإِمَامُ قَائِماً وَ یَجِی ءُ طَائِفَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ یَقُومُونَ خَلْفَهُ وَ طَائِفَةٌ بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ فَیُصَلِّی بِهِمُ الْإِمَامُ رَکْعَةً ثُمَّ یَقُومُ وَ یَقُومُونَ مَعَهُ وَ یَثْبُتُ قَائِماً وَ یُصَلُّونَ هُمُ الرَّکْعَةَ الثَّانِیَةَ ثُمَّ یُسَلِّمُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ ثُمَّ

یَنْصَرِفُونَ فَیَقُومُونَ مَکَانَ أَصْحَابِهِمْ بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ وَ یَجِی ءُ الْآخَرُونَ فَیَقُومُونَ خَلْفَ الْإِمَامِ فَیُصَلِّی بِهِمُ الرَّکْعَةَ الثَّانِیَةَ ثُمَّ یَجْلِسُ الْإِمَامُ فَیَقُومُونَ وَ یُصَلُّونَ

ص: 104


1- 1. آل عمران: 191.
2- 2. تفسیر القمّیّ: 117.
3- 3. تفسیر النعمانیّ: البحار ج 93 ص 28.
4- 4. راجع ج 84 ص 331- 343، و قد مضی فیه الحدیث عن الکافی و غیره أیضا، راجعه ان شئت.
5- 5. قد مضی فی ج 82 ص 313 ما یتعلق بمعنی الموقوت، الا أنّه یستدرک تفسیر الآیة بما ذکرناه فی صدر الباب السابق فلا تغفل.

اما ما روایتی را نیافتیم که در خصوص این آیه بر این تفسیر دلالت کند. بله، آن در تفسیر این سخن خداوند متعال: «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُودا»{همانان که خدا را ایستاده و نشسته یاد می­کنند.}(1)

روایت شده است.

چنین گفته شده است. و من می­گویم: علی بن ابراهیم(2)

آن را بعد از ذکر این آیه بیان کرده است، آنجا که گوید: سالم در حالت ایستاده نماز می­خواند و بیمار در حالت نشسته می­خواند و هر که قادر نبود، در حالت به پهلو آرمیده اشاره می­کند. و از تفسیر نعمانی(3)

نیز نظیر آن در باب قیام(4)

به روایت از امیرمؤمنان علیه السلام گذشت و پوشیده نیست که عدم اعتبار خوف، این را منع می­کند.

این سخن او: «فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ»{پس چون آسوده خاطر شدید نماز را به­پا دارید}، ظاهرش این است که زمانی­که با از بین رفتن بیمتان استقرار یافتید و دلهایتان آرام گرفت، احکام نماز را کامل سازید و ارکان و شرایط آن را رعایت کنید، مگر اینکه اطمینان، بر اعم از زایل شدن بیم و بهبودی از بیماری حمل شود. و گفته شده: معنایش این است: اگر اقامت کردید، نمازی که قصر کردن آن بر شما جایز شده است را کامل ادا کنید. و گاه بین این دو وجه جمع می­شود و تفسیر «موقوت» بیان شده است.

روایات

روایت1.

المقنع: از امام صادق علیه السلام درباره نماز در نبرد سئوال شد، فرمود: امام به حالت قیام می­ایستد و گروهی از یارانش می­آیند و پشت سر او می­ایستند، درحالی­که گروهی در مقابل دشمن هستند. و امام یک رکعت را بر آنان می­خواند سپس قیام می­کند و آنها همراه او قیام می­کنند و او در حالت قیام ثابت می­ماند و آنها رکعت دوم را می­خوانند، سپس برخی از آنها بر برخی دیگر سلام می­دهند سپس برمی­گردند و به جای یارانشان در مقابل دشمن می­ایستند و دیگران می­آیند و پشت سر امام می­ایستند و امام رکعت دوم را بر آنها می­خواند؛ سپس امام می­نشیند و آنها قیام می­کنند و

ص: 104


1- آل عمران/ 191.[1]
2- تفسیر قمی: 117.[2]
3- تفسیر نعمانی: البحار 93: 28.[3]
4- 4. مراجعه شود: ج84 : 331 – 343 و در آن حدیثی از الکافی و غیر آن نیز بیان شد اگر خواستی به آن مراجعه کن.

رَکْعَةً أُخْرَی-(1)

ثُمَّ یُسَلِّمُ عَلَیْهِمْ فَیَنْصَرِفُونَ بِتَسْلِیمَةٍ وَ إِذَا کُنْتَ فِی الْمُطَارَدَةِ فَصَلِّ صَلَاتَکَ إِیمَاءً وَ إِنْ کُنْتَ تَسْتَأْنِفُ فَسَبِّحِ اللَّهَ وَ احْمَدْهُ وَ هَلِّلْهُ وَ کَبِّرْهُ یَقُومُ کُلُّ تَحْمِیدَةٍ وَ تَسْبِیحَةٍ وَ تَهْلِیلَةٍ وَ تَکْبِیرَةٍ مَکَانَ رَکْعَةٍ(2).

بیان

ما رواه إلی قوله بتسلیمة موافقة لما رواه الشیخ (3) فی الحسن کالصحیح عن الحلبی عنه علیه السلام.

و اعلم أن صلاة الخوف أنواع منها صلاة ذات الرقاع و هی الکیفیة الأولی الواردة فی هذا الخبر و سمیت بها لأن القتال کان فی سفح جبل فیه جدد حمر و صفر و سود کالرقاع أو کانت الصحابة حفاة فلفوا علی أرجلهم الجلود و الخرق لشدة الحر أو لرقاع کانت فی ألویتهم و قیل مر بذلک الموضع ثمانیة نفر حفاة فنقبت أرجلهم و تساقطت أظفارهم و کانوا یلفون علیها الخرق و قیل الرقاع اسم شجرة فی موضع الغزو و المشهور أن شروط هذه الصلاة أربعة الأول کون العدو فی خلاف جهة القبلة بحیث لا یمکنهم مقابلته و هم یصلون إلا بالانحراف عن القبلة هذا هو المشهور و استوجه فی التذکرة عدم اعتباره و رجحه الشهیدان و الثانی أن یکون الخصم ذا قوة یخاف هجومه علی المسلمین الثالث أن یکون فی المسلمین کثرة یمکنهم الافتراق طائفتین یقاوم کل فرقة منهما العدو حال صلاة الأخری و الرابع عدم احتیاجهم إلی زیادة علی الفرقتین و هذا الشرط فی الثنائیة واضح و أما فی الثلاثیة فهل یجوز تفریقهم ثلاث فرق و تخصیص کل رکعة بفرقة قولان و اختار الشهیدان الجواز.

ص: 105


1- 1. ما بین العلامتین- و قد زاد علی ثلاثین بیتا- ساقط عن ط الکمبانیّ أضفناه من الأصل.
2- 2. المقنع: 39، ط الإسلامیة.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 303.

یک رکعت دیگر می­خوانند، سپس بر آنها سلام می­دهد و آنها برمی­گردند.

و هرگاه با دشمن درگیر بودی، نمازت را با اشاره بخوان، و اگر از سر گرفته بودی، پس خداوند را تسبیح بگوی و او را حمد کن و «لاإله إلّا الله و الله اکبر» بگو، هر تحمید، تسبیح، تحلیل و تکبیری، به جای یک رکعت قرار می­گیرد.(1)

توضیح

آنچه که تا این سخن او «با یک سلام» روایت کرده است، با آنچه که شیخ(2) در حدیث حسن

نظیر صحیح ، از حلبی از امام علیه السلام روایت کرده است، موافق است.

و بدان که نماز خوف چند نوع است: از جمله آن نماز «ذات الرقاع» است که همان کیفیت نخست وارد در این خبر است. و به این دلیل به این نام نامیده شده است که نبرد در دامنه­ کوهی بود که در آن شنزار­های قرمز، زرد و سیاهی مانند وصله­های لباس بود. یا اینکه صحابه پابرهنه بودند و به دلیل شدت گرما، چرم و پارچه ژنده بر پاهایشان پیچیدند؛ یا به دلیل وصله­هایی که در پرچم­هایشان بود. و گفته شده: بر آن محل، هشت فرد پابرهنه گذر کردند و پاهایشان شکافته شد و ناخن­هایشان افتاد، در حالی که بر آن پارچه می­پیچیدند. و گفته شده: «رقاع» اسم درختی در محل نبرد است.

و مشهور این است که شروط این نماز، چهار شرط است: اول: بودن دشمن در جهتی خلاف جهت قبله، طوری­که برای آنها ممکن نباشد درحالی­که در نماز هستند با او رو به رو شوند، مگر با انحراف از قبله، این همان قول مشهور است. و در التذکره، عدم اعتبار آن را موجه دانسته است و شهیدین آن را ترجیح داده­اند. و دوم: دشمن دارای قدرتی باشد که از هجوم او بر مسلمانان خوف داشته باشند. سوم: مسلمانان دارای کثرتی باشند که تقسیم شدن به دو گروه برای آنها امکان­پذیر باشد و هر گروه از آن دو در حال نماز گروه دیگر، در مقابل دشمن مقاومت کند. و چهارم: عدم احتیاج آنها به تقسیم شدن به بیش از دو گروه. و این شرط، در نماز دو رکعتی واضح است، اما در نماز سه رکعتی، آیا تقسیم شدن آنها به سه گروه و اختصاص دادن هر رکعت به یک گروه جایز است؟ دو قول وجود دارد و شهیدان جواز را اختیار کرده­اند.

ص: 105


1- المقنع: 39 چاپ اسلامیه.[1]
2- التهذیب 1: 303.[2]

ثم اختلفوا فی أنه هل یجب علی الفرقة الأولی نیة الانفراد عند مخالفة الإمام أم لا و الظاهر عدم انفکاک الإنسان فی تلک الحال عن النیة و أما الفرقة الثانیة فظاهر الأکثر بقاء اقتدائهم فی الرکعة الثانیة حکما و إن استقلوا بالقراءة و الأفعال فیحصل لهم ثواب الایتمام و یرجعون إلی الإمام فی السهو و حینئذ لا ینوون الانفراد عند القیام إلی الثانیة و قد صرح به العلامة فی المختلف و صرح ابن حمزة بأن الثانیة تنوی الانفراد فی الثنائیة و هو ظاهر المبسوط و اختاره بعض المتأخرین و الروایات مختلفة فی تسلیم الإمام أولا ثم قیامهم إلی الثانیة أو انتظار الإمام إلی أن یفرغوا من الثانیة فیسلم معهم و الظاهر التخییر بینهما فالظاهر علی الأول انفرادهم و علی الثانی بقاء القدوة.

ثم إن جماعة من الأصحاب ذکروا أن المخالفة فی هذه الصلاة مع سائر الصلوات فی ثلاثة أشیاء انفراد المؤتم و توقع الإمام للمأموم حتی یتم و إمامة القاعد بالقائم و لا یخفی أن الانفراد إنما تحصل به المخالفة علی قول الشیخ حیث منع من ذلک فی سائر الصلوات و إلا فالمشهور الجواز مطلقا إلا أن یقال بوجوب الانفراد هنا فالمخالفة بهذا الاعتبار و أما توقع الإمام المؤتم حتی یتم فإنه غیر لازم هنا کما عرفت و أما إمامة القاعد بالقائم فإنما یتحقق إذا قلنا ببقاء اقتداء الفرقة الثانیة فی الثانیة و قد عرفت الخلاف فیه و تحقیق هذه الأحکام فی تلک الأزمان قلیل الجدوی فلا یهم التعرض لها.

و من أقسام صلاة الخوف صلاة بطن النخل (1)

و قد ورد أن النبی صلی الله علیه و آله صلاها بأصحابه قال الشیخ روی الحسن عن أبی بکرة فعل النبی صلی الله علیه و آله و

ص: 106


1- 1. هذه الصلاة هی صلاة ذات الرقاع نفسها، الا انها روایة الحسن ابن أبی الحسن عن جابر کما رواه ابن هشام فی السیرة، و التی سبق روایة نافع عن ابن عمر و علیه اتفاق الشیعة الإمامیّة. و بطن نخل موضع بنجد فیها منازل بنی محارب و بنی ثعلبة من غطفان علی مرحلتین من المدینة، صلی بها رسول اللّه فی بطن الوادی و المشرکون من غطفان علی رءوس الجبال بذات الرقاع فسمیت الغزوة بهما.

درباره این مسئله دچار اختلاف هستند که به هنگام جدا شدن از امام، آیا نیت فرادی بر گروه اول واجب است یا خیر؟ و ظاهر، عدم جدا شدن انسان در آن حالت از نیت است. و اما گروه دوم، ظاهر اغلب، باقی­ماندن اقتدای آنها در رکعت دوم از جهت حکم است، گرچه در قرائت و افعال مستقل شوند؛ پس ثواب اقتدا برای آنان حاصل می­شود. و در سهو به امام مراجعه می­کنند. و در این حالت به هنگام قیام برای رکعت دوم، نیت فرادی نمی­کنند، و علامه در المختلف به آن تصریح کرده است. و ابن حمزه به این تصریح کرده است که گروه دوم در دو رکعتی انفراد را نیت می­کند و این ظاهر المسبوط است و برخی از متأخرین آن را اختیار کرده­اند و روایات درباره سلام دادن امام و سپس قیام آنان برای رکعت دوم یا انتظار امام تا فارغ شدن آنها از رکعت دوم، سپس سلام دادن همراه آنان، مختلف است و ظاهر، مخیر بودن بین آن دو است. و ظاهر در صورت اول، انفراد آنها و در صورت دوم، باقی ماندن بر اقتدا می­باشد.

جمعی از اصحاب ذکر کرده­اند که تفاوت در این نماز با سایر نمازها در سه چیز است: انفراد، اقتداکننده و انتظار امام برای مأموم تا اینکه تمام کند، و امامت نشسته بر ایستاده؛ و پوشیده نیست که تفاوت با فرادی شدن، فقط بر اساس قول شیخ حاصل می­شود، از آنجا که در سایر نمازها از آن منع کرده است. و در غیر این صورت، مشهور جواز مطلق است مگر اینکه به وجوب فرادی شدن نماز در اینجا رأی داده شود، پس تفاوت به این اعتبار است. و اما انتظار امام برای اقتداکننده تا اینکه او تمام کند، چنانکه دریافتی، در اینجا غیرضروری است. و اما در خصوص امامت نشسته بر ایستاده، این تنها زمانی محقق می­شود که به باقی بودن اقتدای گروه دوم در رکعت دوم قائل باشیم. و اختلاف درباره آن را دریافتی. و پیش آمدن این احکام در این زمان کم­فایده است، پس پرداختن به آنها دارای اهمیت نیست. و از اقسام نماز خوف، نماز «بطن النخل» است. و آمده است که نبی اکرم صلی الله علیه و آله آن را بر اصحابش امامت کرد. شیخ گوید: حسن از ابوبکرۀ، اقامه نبی صلی الله علیه و آله و ص: 106

صفتها أن یصلی الإمام بالفرقة الأولی مجموع الصلاة و الأخری تحرسهم ثم یسلم بهم ثم یمضوا إلی موقف أصحابهم ثم یصلی بالطائفة الأخری نفلا له و فرضا لهم و شرطها کون العدو فی قوة یخاف هجومه و إمکان افتراق المسلمین فرقتین و کونه فی خلاف جهة القبلة.

قال فی الذکری و یتخیر بین هذه الصلاة و بین ذات الرقاع و یرجح هذا إذا کان فی المسلمین قوة ممانعة بحیث لا تبالی الفرقة الحارسة بطول لبث المصلیة و یختار ذات الرقاع إذا کان الأمر بالعکس و لا یخفی أن هذه الروایة ضعیفة عامیة یشکل التعویل علیها و إن کانت مشهورة فیبنی الحکم بالجواز علی أنه هل یجوز إعادة الجامع صلاته أم لا و قد سبق الکلام فیه.

و من أقسام صلاة الخوف صلاة عسفان و قد نقلها الشیخ فی المبسوط بهذه العبارة و متی کان العدو فی جهة القبلة و یکونون فی مستوی الأرض لا یسترهم شی ء و لا یمکنهم أمر یخاف منه و یکون فی المسلمین کثرة لا یلزمهم صلاة الخوف و لا صلاة شدة الخوف و إن صلوا کما صلی النبی صلی الله علیه و آله بعسفان جاز فإنه قام صلی الله علیه و آله مستقبل القبلة و المشرکون أمامه فصف خلف رسول الله صلی الله علیه و آله صف و صف بعد ذلک الصف صف آخر فرکع رسول الله صلی الله علیه و آله و رکعوا جمیعا ثم سجد صلی الله علیه و آله و سجد الصف الذی یلونه (1)

و قام الآخرون یحرسونه فلما سجد الأولون السجدتین و قاموا سجد الآخرون الذین کانوا خلفهم ثم تأخر الصف الذین یلونه إلی مقام الآخرین و تقدم الصف الأخیر إلی مقام الصف الأول ثم رکع رسول الله صلی الله علیه و آله و رکعوا جمیعا فی حالة واحدة ثم سجد و سجد الصف الذی یلیه و قام الآخرون یحرسونه فلما جلس رسول الله صلی الله علیه و آله و الصف الذی یلیه سجد الآخرون ثم

ص: 107


1- 1. و الأصل فی ذلک توهمهم أن معنی قوله تعالی:« فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ» أن طائفة فی الصف الأول یسجد و طائفة من ورائهم و هم فی الصف الثانی یحرسهم، و قد عرفت معنی الآیة الکریمة.

شرح آن را اینگونه روایت کرده است که امام مجموع نماز را بر گروه اول می­خواند و گروه دیگر از آنها مراقبت می­کند. سپس بر آنان سلام می­دهد، پس آنها به محل یارانشان می­روند. سپس امام به عنوان نافله­ای برای خود و فریضه­ای برای آنان، بر گروه دیگر امامت می­کند و شرط آن این است که دشمن دارای قدرتی باشد که خوف حمله او در بین باشد و نیز امکان تقسیم شدن مسلمانان به دو گروه وجود داشته باشد و دشمن در جهتی خلاف جهت قبله باشد.

در الذکری گوید: بین این نماز و نماز ذات الرقاع تخییری است و زمانی این ترجیح داده می­شود که در مسلمانان قدرت مقاومت­کننده­ای باشد، بطوری­ که گروه پاسدار به مدت زمان درنگ گروه نمازگزار اهمیت ندهد. و ذات الرقاع زمانی اختیار می­شود که مسأله بالعکس باشد. و پوشیده نیست که این روایت ضعیف و از عامه است و اعتماد کردن به آن دشوار است، گرچه مشهور است. پس حکم به جایز بودن مبنی بر این است که آیا اعاده­ نماز توسط فردی که به جماعت خوانده است جایز است یا خیر؟ و کلام در خصوص آن، پیش از این گذشت.

و از انواع نماز خوف، نماز «عسفان» است و شیخ در المسبوط آن را با این عبارت نقل کرده است: و هر گاه دشمن در جهت قبله باشد، درحالی­که آنها در زمین مسطح باشند و چیزی آنها را استتار نکند و چیزی که از آن ترسیده شود نباشد، و مسلمانان دارای کثرتی باشند که نه نماز خوف بر آنها لازم شود و نه نماز شدت خوف، اگر همانطور که پیامبر صلی الله علیه و آله در عسفان نماز خواند، نماز بخوانند، جایز است؛ در آنجا پیامبر صلی الله علیه و آله رو به قبله ایستاد و مشرکان مقابل او بودند. صفی پشت سر رسول خدا و بعد از آن صف، صف دیگری صف کشید، و رسول خدا صلی الله علیه و آله رکوع کرد و همگی رکوع کردند. سپس سجده کرد و صفی که بعد از او بود سجده کرد و دیگران درحالی­که نگهبانی می­دادند ایستادند، و زمانی­که صف اول دو مرتبه سجده کرد و قیام کرد، دیگران که پشت سر آنان بودند سجده کردند. سپس صفی که بعد از او بود به سوی محل صف دیگر به عقب رفتند و صف آخر به جای صف اول به پیش آمد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله رکوع کرد و همگی در حالتی واحد رکوع کردند. سپس سجده کرده و صفی که به دنبال او بود سجده کرد و دیگران درحالی­که مراقب آنها بودند ایستادند، و زمانی­که رسول خدا صلی الله علیه و آله و صفی که به دنبال او بود نشستند، سایرین سجده کردند، سپس

ص: 107

جلسوا جمیعا فسلم بهم جمیعا.

و قال العلامة لها ثلاث شرائط أن یکون العدو فی جهة القبلة و أن یکون فی المسلمین کثرة یمکنهم معها الافتراق فرقتین و أن یکونوا علی قلة جبل أو مستو من الأرض لا یحول بینهم و بین أبصار المسلمین حائل من جبل و غیره لیتوقوا کبسهم و الحمل علیهم و لا یخاف کمین لهم.

و توقف الفاضلان فی العمل بها لأنه لم یثبت نقلها عن طریق أهل البیت علیهم السلام و قال فی الذکری مرة هذه صلاة مشهورة فی النقل کسائر المشهورات و أخری أنها و إن لم تنقل بأسانید صحیحة و ذکرها الشیخ مرسلا لها غیر مسند(1)

و لا محیل علی سنده فلو لم یصح عنده لم یتعرض حتی ینبه علی ضعفه فلا یقصر فتواه عن روایة ثم لیس فیها مخالفة لأفعال الصلاة غیر التقدم و التأخر و التخلف برکن و کل ذلک غیر قادح فی صحة الصلاة اختیارا فکیف عند الضرورة انتهی.

و اعترض علیه أما أولا ففی تصحیحه الروایة بمجرد نقل الشیخ و أما ثانیا ففی حکمه بعدم قدح التخلف عن رکن فی صحة الصلاة اختیارا.

و أما صلاة شدة الخوف التی أشار إلیها أخیرا فقسمان إحداهما أن یتمکنوا من أفعال الصلاة و لو بالإیماء و لا یتمکنوا من الجماعة علی الوجوه المذکورة فیصلون فرادی کیف ما أمکنهم واقفا أو ماشیا أو راکبا و یرکعون و یسجدون مع الإمکان و إلا فبالإیماء و یستقبلون القبلة مع المکنة و إلا فبحسب الإمکان فی بعض الصلاة علی ما ذکره جماعة من الأصحاب و إلا فبتکبیرة الإحرام و إلا سقط الاستقبال و هذه الأحکام مجمع علیها بین الأصحاب و یدل علیها روایات

ص: 108


1- 1. الظاهر أن الشیخ رحمه اللّه نظر الی روایة ذلک عن طرق الجمهور، و رأی أنّها تطابق لفظ القرآن الکریم علی الوجه المذکور آنفا فاعتمد علی روایتهم، و الا فکیف یکون عنده روایة معتبرة أو غیر معتبرة عن أهل البیت علیهم السلام و لا یذکرها و لا یتعرض لها فی کتابی الاخبار؟.

همگی نشستند و او بر همه آنها سلام داد.

و علامه گوید: آن دارای سه شرط است: اینکه دشمن در جهت قبله باشد، اینکه مسلمانان دارای کثرتی باشند که تقسیم شدن به دو گروه برای آنان امکان­پذیر باشد، و اینکه بر قله کوه یا سطحی از زمین باشند که بین آنها و رؤیت مسلمانان، مانعی نظیر کوه و غیر آن وجود نداشته باشد تا از یورش آنها و حمله بر خود بیمناک نباشند و از کمین آنها خوفی در بین نباشد.

و دو فاضل در عمل کردن به آن تردید دارند زیرا نقل آن از طریق اهل بیت علیهم السلام اثبات نشده است؛ و در الذکری، یک مرتبه گوید این نماز مشهوری است و در نقل مانند سایر مشهورات است، و یک مرتبه دیگر گوید، آن با سندهای صحیحی نقل نشده است و شیخ آن را به صورت مرسلی که دارای سند نیست و هیچ اعتباری به سندش نیست ذکر کرده است. و اگر در نظر وی صحیح نبود به آن نمی­پرداخت تا بر ضعف آن آگاه سازد، پس فتوای او کمتر از روایت نیست؛ پس در آن جز تقدم و تأخر و عقب ماندن در رکن، مخالفتی با افعال نماز نیست و همه آنها حتی در صورت اختیار نیز نقض­کننده صحت نماز نیست، پس در حالت ضرورت چگونه می­تواند باشد، پایان سخن.

و بر آن اعتراض شده است: اولاً درباره صحیح دانستن روایت به صرف نقل شیخ، و ثانیاً، در حکم کردنش بر عدم نقض عقب ماندن از رکن در صحت نماز در حالت اختیار. و اما نماز شدت خوف که اخیراً به آن اشاره کرد، دو نوع است: یکی اینکه قادر به اعمال نماز باشند هر چند به اشاره، و قادر به جماعت به وجوه مذکور نباشند، پس به هر کیفیتی که برایشان ممکن بود، فرادی می­خوانند، ایستاده، پیاده، یا سواره، و در صورت امکان رکوع می­کنند و سجده می­کنند و در غیر این صورت با اشاره. و در صورت امکان به قبله روی می­کنند، و در غیر این صورت به حسب امکان در بخشی از نماز، بنا بر آنچه که جمعی از اصحاب ذکر کرده­اند. و در غیر این صورت، در تکبیرۀ الاحرام و در غیر این صورت، رو به قبله کردن ساقط می­شود. و این احکام در میان اصحاب مورد اجماع است و روایات

ص: 108

کثیرة و الثانیة صلاة من لم یتمکن من الإیماء أیضا حال المسایفة فإنه یسقط عنه ذلک و ینتقل فرضه إلی التسبیح و هذا أیضا مجمع علیه بین الأصحاب.

«2»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَهِیَ رُخْصَةٌ بَعْدَ الْعَزِیمَةِ لِلْخَائِفِ أَنْ یُصَلِّیَ رَاکِباً وَ رَاجِلًا وَ صَلَاةُ الْخَوْفِ عَلَی ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ فَهَذَا وَجْهٌ وَ الْوَجْهُ الثَّانِی مِنْ صَلَاةِ الْخَوْفِ فَهُوَ الَّذِی یَخَافُ اللُّصُوصَ وَ السِّبَاعَ فِی السَّفَرِ فَإِنَّهُ یَتَوَجَّهُ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ یَفْتَتِحُ الصَّلَاةَ وَ یَمُرُّ عَلَی وَجْهِهِ الَّذِی هُوَ فِیهِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ وَ أَرَادَ أَنْ یَرْکَعَ وَ یَسْجُدَ وَلَّی وَجْهَهُ إِلَی الْقِبْلَةِ إِنْ قَدَرَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ رَکَعَ وَ سَجَدَ حَیْثُمَا تَوَجَّهَ وَ إِنْ کَانَ رَاکِباً یُومِئُ إِیمَاءً بِرَأْسِهِ وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنْ صَلَاةِ الْخَوْفِ صَلَاةُ الْمُجَادَلَةِ وَ هِیَ الْمُضَارَبَةُ فِی الْحَرْبِ إِذَا لَمْ یَقْدِرْ أَنْ یَنْزِلَ

وَ یُصَلِّیَ یُکَبِّرُ لِکُلِّ رَکْعَةٍ تَکْبِیرَةً وَ صَلَّی وَ هُوَ رَاکِبٌ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَّی وَ أَصْحَابَهُ خَمْسَ صَلَوَاتٍ بِصِفِّینَ عَلَی ظَهْرِ الدَّوَابِّ لِکُلِّ رَکْعَةٍ تَکْبِیرَةً وَ صَلَّی وَ هُوَ رَاکِبٌ حَیْثُمَا تَوَجَّهُوا(1).

بیان

ظاهر الروایات الاجتزاء عند تلاحم القتال بالتکبیر لکل رکعة من غیر تکبیرة للإحرام و تشهد و تسلیم وَ فِی صَحِیحَةِ الْفُضَلَاءِ(2)

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فَإِذَا کَانَتِ الْمُسَایَفَةُ وَ الْمُعَانَقَةُ وَ تَلَاحُمُ الْقِتَالِ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَیْلَةَ صِفِّینَ وَ هِیَ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ لَمْ تَکُنْ صَلَاتُهُمُ الظُّهْرُ وَ الْمَغْرِبُ وَ الْعِشَاءُ عِنْدَ وَقْتِ کُلِّ صَلَاةٍ إِلَّا بِالتَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ وَ الدُّعَاءِ فَکَانَتْ تِلْکَ صَلَاتَهُمْ لَمْ یَأْمُرْهُمْ بِإِعَادَةِ الصَّلَاةِ.

ص: 109


1- 1. تفسیر القمّیّ: 69 و 70 و ما بین العلامتین ساقط عن ط ک.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 304، الکافی ج 3 ص 458.

بسیاری بر آن دلالت دارد. و دوم نماز کسی است که در حال نبرد بر اشاره نیز قادر نیست، پس آن از او ساقط می­شود. و واجب او به تسبیح تبدیل می­شود. و این نیز میان اصحاب مورد اجماع است.

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْبانا» {پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز بخوانید].} آن رخصتی بعد از عزیمت است، برای فرد بیمناک که سواره و پیاده نماز بخواند.

و نماز خوف بر سه صورت است: خداوند تبارک و تعالی فرمود: {و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند و باید جنگ افزارهای خود را برگیرند و چون به سجده رفتند [و نماز را تمام کردند] باید پشت سر شما قرار گیرند و گروه دیگری که نماز نخوانده اند باید بیایند و با تو نماز گزارند و البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ افزارهای خود را برگیرند.} و این یک صورت است.

و صورت دوم از نماز خوف آن است که از دزدان و حیوانات درنده در سفر بیمناک باشد، پس او به سوی قبله روی می­کند و نماز را شروع می­کند و به جهتی که وی در آن است ادامه می­دهد و زمانی­که از قرائت فارغ شد و خواست رکوع و سجود نماید، اگر توانست رویش را به سوی قبله بگرداند و اگر نتوانست به هر جهتی که روی کرد رکوع و سجده نماید، و اگر سواره بود با سرش اشاره نماید.

و صورت سوم از نماز خوف، نماز مجادله است و آن درگیری در نبرد است، زمانی­که قادر نبود که فرود آید و نماز بخواند: برای هر رکعت یک مرتبه تکبیر می­ گوید و درحالی­که سواره است نماز می­خواند. امیر مؤمنان علیه السلام و اصحابش در صفین پنج نماز را بر پشت چهارپا خواندند، برای هر رکعتی یک تکبیر، و درحالی­که سواره بودند، به هر جهتی که روی کردند، نماز خواندند.(1)

توضیح

ظاهر روایات اکتفا کردن به یک تکبیر برای هر رکعت غیر از تکبیرة االاحرام و تشهد و سلام به هنگام درگیری در نبرد است. و در صحیحه فضلاء(2) از امام باقر علیه السلام آمده است: هرگاه درگیری، پیوستگی و زد و خورد نبرد بود، [همانطور] که امیر مؤمنان علیه السلام در شب صفین که شب هریر بود، نمازهای ظهر، مغرب و عشایشان، در وقت هر نماز، فقط با تکبیر، تهلیل، تسبیح، تحمید و دعا بود، و آن نماز آنها بود، و آنان را به اعاده نماز امر نفرمود.

ص: 109


1- تفسیر قمی: 69 و 70.[1]
2- التهذیب 1: 304، الکافی 3: 458.[2]

وَ فِی صَحِیحَةِ الْحَلَبِیِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ الزَّحْفِ عَلَی الظَّهْرِ إِیمَاءٌ بِرَأْسِکَ وَ تَکْبِیرٌ وَ الْمُسَایَفَةُ تَکْبِیرٌ بِغَیْرِ إِیمَاءٍ وَ الْمُطَارَدَةُ إِیمَاءٌ یُصَلِّی کُلُّ رَجُلٍ عَلَی حِیَالِهِ.

و المشهور بین الأصحاب أنه یقرأ عوض کل رکعة التسبیحات الأربع بعد النیة و تکبیرة الافتتاح و یتشهد و یسلم و إیجاب غیر النیة لا دلیل علیه نعم یظهر من صحیحة الفضلاء التسبیحات الأربع من غیر ترتیب مع إضافة الدعاء و لعل المراد به الاستغفار فالأحوط الجمع بینها و إن احتمل الواو فیها بمعنی أو.

«3»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْحَافِظِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَتْ صَلَاةُ الْقَوْمِ یَوْمَ الْهَرِیرِ إِلَّا تَکْبِیراً عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ(2).

«4»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْحُدَیْبِیَةِ یُرِیدُ مَکَّةَ فَلَمَّا وَقَعَ الْخَبَرُ إِلَی قُرَیْشٍ بَعَثُوا خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ فِی مِائَتَیْ فَارِسٍ لِیَسْتَقْبِلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ یُعَارِضُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْجِبَالِ فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الظُّهْرِ أَذَّنَ بِلَالٌ وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ فَقَالَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ لَوْ کُنَّا حَمَلْنَا عَلَیْهِمْ وَ هُمْ فِی الصَّلَاةِ لَأَصَبْنَاهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا یَقْطَعُونَ الصَّلَاةَ وَ لَکِنْ تَجِی ءُ لَهُمُ الْآنَ صَلَاةٌ أُخْرَی هِیَ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِنْ ضِیَاءِ أَبْصَارِهِمْ فَإِذَا دَخَلُوا فِیهَا حَمَلْنَا عَلَیْهِمْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِصَلَاةِ الْخَوْفِ بِهَذِهِ الْآیَةِ- وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ إِلَی قَوْلِهِ مَیْلَةً واحِدَةً فَفَرَّقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ فِرْقَتَیْنِ فَوَقَفَ بَعْضُهُمْ تُجَاهَ الْعَدُوِّ وَ قَدْ أَخَذُوا

ص: 110


1- 1. الفقیه ج 1 ص 296، و التهذیب ج 1 ص 304.
2- 2. أمالی الصدوق ص 244.

و در صحیحه حلبی(1) آمده است امام صادق علیه السلام فرمود:نماز «زحف» - که روبرو شدن با دشمن است - بر پشت چهارپا انجام می شود، بدین نحو که با سر خود اشاره می­کنی و تکبیر می گوئی، و نماز «مسایفه» - که از هر دو سو شمشیر کشیده شده - تنها تکبیر است بدون اشاره، و نماز «مطارده» - که یک گروه، گروه دیگر را می­راند و وادار به عقب نشینی می­کند- در همان جائی که هست، به اشاره نماز می­کند.

و مشهور بین اصحاب این است که به جای هر رکعت، بعد از نیت و تکبیر افتتاح، تسبیحات چهارگانه را می­خواند و تشهد می­خواند و سلام می­دهد. بر واجب بودن، غیر از نیت دلیلی نیست. بله، از صحیحه فضلاء، تسبیحات چهارگانه بدون ترتیب به علاوه دعا روشن می­گردد و شاید مقصود از آن استغفار است، پس احوط جمع کردن آنها است، هر چند که محتمل است «واو» در آن به معنای «أو» باشد.

روایت3.

مجالس صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: نماز افراد در روز هریر، فقط یک تکبیر در اوقات نماز بود.(2)

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: درباره این سخن خداوند متعال: «وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَک»{و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند.}، زمانی نازل شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله به قصد مکه به سوی حدیبیه خارج شد و زمانی­که خبر به قریش رسید، خالد بن ولید را به همراه دویست سوار گسیل داشتند تا با رسول خدا صلی الله علیه و آله مواجه شود و او با رفتن بالای کوه­­ها، از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرهیز می­کرد. و زمانی­که در نیمه راه وقت نماز ظهر فرا رسید، بلال اذان گفت و رسول خدا بر مردم نماز خواند. پس خالد بن ولید گفت: اگر درحالی­که آنها در نماز بودند بر آنان حمله می­کردیم، بر آنها پیروز می­شدیم، زیرا آنها نماز را قطع نمی­کنند. اما الآن نماز دیگری بر آنها فرا می­رسد که از نور دیدگانشان برایشان محبوب­تر است، پس چون در آن وارد شدند بر آنها حمله می­بریم. پس جبرئیل با این آیه {و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند}تا {میلة واحدة} نماز خوف را فرود آورد.

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله یارانش را به دو گروه تقسیم نمود و گروهی از آنها درحالی­که

ص: 110


1- الفقیه 1: 296، التهذیب 1: 304.[3]
2- امالی صدوق : 244.[4]

سِلَاحَهُمْ وَ فِرْقَةٌ صَلَّوْا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِماً وَ مَرُّوا فَوَقَفُوا مَوَاقِفَ أَصْحَابِهِمْ وَ جَاءَ أُولَئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُصَلُّوا فَصَلَّی بِهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرَّکْعَةَ الثَّانِیَةَ وَ هِیَ لَهُمُ الْأُولَی وَ قَعَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَامَ أَصْحَابُهُ فَصَلَّوْا هُمُ الرَّکْعَةَ الثَّانِیَةَ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ (1).

ص: 111


1- 1. تفسیر القمّیّ: 138، و 632 فی سورة الفتح، و تری مثله فی الدّر المنثور ج 2 ص 211 قال: أخرج عبد الرزاق و سعید بن منصور و ابن أبی شیبة و أحمد و عبد بن حمید و أبو داود و النسائی و ابن جریر و ابن المنذر و ابن أبی حاتم و الدارقطنی و الطبرانی و الحاکم و صححه و البیهقیّ عن أبی عیّاش الزرقی و ذکر مثله. لکن الحدیث لا یصحّ، فان أصحاب السیرة کلهم أجمعوا( مستندین بالروایات المعتبرة) علی أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یواجه خالدا فی غزوة الحدیبیة هکذا، و قد مر بعض ذلک فی ص 102 نقلا عن سیرة ابن هشام بتلخیص. و أزیدک الآن أن الکلینی روی فی کتاب الروضة ج 8 ص 322 عن علیّ بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر و غیره عن معاویة بن عمّار عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: لما خرج رسول اللّه فی غزوة الحدیبیة، خرج فی ذی القعدة، فلما انتهی الی المکان الذی أحرم فیه أحرموا و لبسوا السلاح، فلما بلغه أن المشرکین قد أرسلوا إلیه خالد بن الولید لیرده قال: ابغونی رجلا یأخذ بی علی غیر هذا الطریق فأتی برجل ... فأخذه معه حتّی انتهی الی العقبة فقال: من یصعدها حط اللّه عنه کما حط عن بنی إسرائیل ... فابتدرها خیل الأنصار فلما هبطوا الحدیبیة ... و خرج رسول اللّه فأرسل إلیه المشرکون الحدیث. نعم غزا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی جمادی سنة خمس بنی لحیان حتّی نزل علی غران و هی منازل بنی لحیان، و غران واد بین أمج و عسفان الی بلد یقال لها سایه، فوجدهم قد حذروا و تمنعوا فی رءوس الجبال. فلما نزلها رسول اللّه و أخطأه من غرتهم ما أراد قال: لو أنا هبطنا عسفان لرأی أهل مکّة أنا قد جئنا مکّة فخرج فی مائتی راکب من أصحابه حتّی نزل بعسفان ثمّ رجع قافلا و سمی تلک الغزوة بغزوة عسفان أیضا. فالظاهر من تمنع بنی لحیان الی رءوس الجبال أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صلی حینذاک بمن معه من المسلمین صلاة الخوف، خوفا من بادرتهم کما صرّح بذلک الطبرسیّ فی إعلام الوری ص 98 قال: ثم کانت غزوة بنی لحیان، و هی الغزوة التی صلی فیها صلاة الخوف بعسفان حین أتاه الخبر من السماء بما هم به المشرکون، و قیل: ان هذه الغزوة کانت بعد غزوة بنی قریظة. علی أنّه قد ثبت من دون ارتیاب أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله صلی صلاة الخوف بذات الرقاع ذکره ابن هشام فی السیرة فی حوادث سنة الاربع، و قیل فی الخامسة لقی بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جمعا من غطفان و لم یکن بینهما حرب و قد خاف الناس بعضهم بعضا حتّی صلی رسول اللّه صلاة الخوف ثمّ انصرف بالناس، فإذا کان قد صلی قبل الحدیبیة صلاة الخوف، فلا بد و أن تکون الآیة نازلة قبلها، فلا معنی لنزول جبرئیل بصلاة الخوف:« وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ» فی غزوة الحدیبیة آخر سنة ست تارة أخری.

سلاح گرفته بودند، مقابل دشمن ایستادند و گروهی همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالت قیام نماز خواندند و رفتند و به جای یارانشان ایستادند و آنان که نماز نخوانده بودند آمدند و پیامبر رکعت دوم را بر آنان امامت کرد، درحالی­که آن برای آنان رکعت اول بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله نشست و اصحابش ایستادند، و آنان رکعت دوم را خواندند و بر آنان سلام داد.(1)

ص: 111


1- تفسیر قمی: 138، و 632 در سوره فتح، و مشابه آن را در الدر المنثور 2: 211 مشاهده می­کنی..[1]
«5»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَلَاةِ الْخَوْفِ کَیْفَ هِیَ قَالَ یَقُومُ الْإِمَامُ فَیُصَلِّی بِبَعْضِ أَصْحَابِهِ رَکْعَةً وَ یَقُومُ فِی الثَّانِیَةِ وَ یَقُومُ أَصْحَابُهُ فَیُصَلُّونَ الثَّانِیَةَ وَ یُخَفِّفُونَ وَ یَنْصَرِفُونَ وَ یَأْتِی أَصْحَابُهُمُ الْبَاقُونَ فَیُصَلُّونَ مَعَهُ الثَّانِیَةَ فَإِذَا قَعَدَ فِی التَّشَهُّدِ قَامُوا فَصَلَّوُا الثَّانِیَةَ لِأَنْفُسِهِمْ ثُمَّ یَقْعُدُونَ فَیَتَشَهَّدُونَ مَعَهُ ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ یَنْصَرِفُونَ مَعَهُ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنْ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فِی الْخَوْفِ کَیْفَ هِیَ قَالَ یَقُومُ الْإِمَامُ بِبَعْضِ أَصْحَابِهِ فَیُصَلِّی بِهِمْ رَکْعَةً ثُمَّ یَقُومُ فِی الثَّانِیَةِ وَ یَقُومُونَ فَیُصَلُّونَ

لِأَنْفُسِهِمْ رَکْعَتَیْنِ وَ یُخَفِّفُونَ وَ یَنْصَرِفُونَ وَ یَأْتِی أَصْحَابُهُ الْبَاقُونَ فَیُصَلُّونَ مَعَهُ الثَّانِیَةَ ثُمَّ یَقُومُ بِهِمْ فِی الثَّالِثَةِ فَیُصَلِّی بِهِمْ فَتَکُونُ لِلْإِمَامِ الثَّالِثَةُ وَ لِلْقَوْمِ الثَّانِیَةُ ثُمَّ یَقْعُدُونَ فَیَتَشَهَّدُ وَ یَتَشَهَّدُونَ مَعَهُ ثُمَّ یَقُومُ أَصْحَابُهُ وَ الْإِمَامُ قَاعِدٌ فَیُصَلُّونَ الثَّالِثَةَ وَ یَتَشَهَّدُونَ مَعَهُ ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ یُسَلِّمُونَ (2).

ص: 112


1- 1. قرب الإسناد ص 99 ط حجر ص 131 ط نجف، کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 251.
2- 2. قرب الإسناد ص 99 ط حجر ص 131 ط نجف، کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 251.

روایت5.

قرب الإسناد و کتاب المسائل: با سندشان از علی بن جعفر از برادرش علیه السلام گوید: از او درباره نماز خوف سئوال کردم که چگونه است؟ فرمود: امام قیام می­کند و بر گروهی از یارانش یک رکعت را امامت می­کند و در رکعت دوم قیام می­کند و یارانش قیام می­کنند و رکعت دوم را می­خوانند و کوتاه می­کنند و برمی­گردند و سایر یارانشان می­آیند و رکعت دوم را همراه او می­خوانند و چون او در تشهد نشست، آنها قیام می­کنند و خودشان رکعت دوم را می­خوانند، سپس می­نشینند و همراه او تشهد می­خوانند، سپس سلام می­دهد و همراه او برمی­گردند.(1)

و از او درباره نماز مغرب در خوف سئوال کردم که چگونه است؟ فرمود امام به همراه بخشی از یارانش قیام می­کند و یک رکعت را بر آنان می­خواند، سپس در رکعت دوم می­ایستد و آنها قیام می­کنند و خودشان دو رکعت می­خوانند و کوتاه می­کنند و برمی­گردند. و سایر یارانش می­آیند و همراه او رکعت دوم را می­خوانند، سپس او در رکعت سوم بر آنان قیام می­کند و بر آنان امامت می­کند که آن برای امام رکعت سوم و برای جمع رکعت دوم است. سپس می­نشینند، پس او تشهد می­خواند و آنها همراه او تشهد می­خوانند، سپس یارانش قیام می­کنند درحالی­که امام نشسته است و رکعت سوم را می­خوانند و همراه او تشهد می­خوانند، سپس او سلام می­دهد و آنها نیز سلام می­دهند.(2)

ص: 112


1- قرب الإسناد: 99 چاپ سنگی، 131 چاپ نجف، کتاب مسائل مطبوع در البحار 10: 251..[1]
2- قرب الإسناد: 99 چاپ سنگی، 131 چاپ نجف، کتاب مسائل مطبوع در البحار 10: .251.[2]
بیان

قوله لأنفسهم ثم یقعدون فی کتاب المسائل ثم قعدوا فتشهدوا معه ثم سلم و انصرف و انصرفوا.

و لا خلاف بین الأصحاب ظاهرا فی أنه یتخیر فی المغرب بین أن یصلی بالأولی رکعة و بالثانیة رکعتین و بالعکس لورود الروایات المعتبرة بهما جمیعا و اختلف فی الأفضلیة فقیل إن الأول أفضل لکونه مرویا عن أمیر المؤمنین علیه السلام فیترجح للتأسی به و لأنه یستلزم فوز الفرقة الثانیة بالقراءة و بالزیادة لیوازی فضیلة تکبیرة الافتتاح و التقدم و لتقارب الفرقتین فی إدراک الأرکان و نسب هذا القول إلی الأکثر و اختاره فی التذکرة و قیل إن الثانی أفضل لئلا یکلف الثانیة زیادة جلوس فی التشهد و هی مبنیة علی التخفیف و الترجیح لا یخلو من إشکال.

«6»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِنْ کُنْتَ فِی حَرْبٍ هِیَ لِلَّهِ رِضًا وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَصَلِّ عَلَی مَا أَمْکَنَکَ عَلَی ظَهْرِ دَابَّتِکَ وَ إِلَّا تُومِئُ إِیمَاءً أَوْ تُکَبِّرُ وَ تُهَلِّلُ (1).

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ فَاتَ النَّاسَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ صِفِّینَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ فَکَبَّرُوا وَ هَلَّلُوا وَ سَبَّحُوا ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً-(2)

فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام فَصَنَعُوا ذَلِکَ رِجَالًا أَوْ رُکْبَاناً فَإِنْ کُنْتَ مَعَ الْإِمَامِ (3) فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یُصَلِّیَ بِطَائِفَةٍ رَکْعَةً وَ تَقِفُ الطَّائِفَةُ الْأُخْرَی بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ ثُمَّ یَقُومُ وَ یَخْرُجُونَ فَیُقِیمُونَ مَوْقِفَ أَصْحَابِهِمْ بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ وَ تَجِی ءُ طَائِفَةٌ أُخْرَی فَتَقِفُ خَلْفَ الْإِمَامِ وَ یُصَلِّی بِهِمُ الرَّکْعَةَ الثَّانِیَةَ فَیُصَلُّونَهَا وَ یَتَشَهَّدُونَ وَ یُسَلِّمُ الْإِمَامُ وَ یُسَلِّمُونَ بِتَسْلِیمِهِ فَیَکُونُ لِلطَّائِفَةِ الْأُولَی تَکْبِیرَةُ الِافْتِتَاحِ وَ لِلطَّائِفَةِ الْأُخْرَی التَّسْلِیمُ

ص: 113


1- 1. فقه الرضا ص 14 باب صلاة الخوف.
2- 2. البقرة: 239.
3- 3. بل إذا کان خوف و لم یکن الحرب کما عرفت و الا فالمسلمون بصفین کان معهم الامام الأکبر.

توضیح

این سخن او «خودشان می­خوانند سپس می­نشینند» در کتاب المسائل به صورت «سپس می­نشینند و همراه او تشهد می­خوانند سپس او سلام می­دهد و بازمی­گردد و آنها بازمی­گردند»، آمده است.

و ظاهر بین اصحاب اختلافی در این نیست که او در مغرب بین اینکه بر گروه اول یک رکعت و بر گروه دوم دو رکعت بخواند و بالعکس را انتخاب می­کند. به دلیل وارد شدن روایات معتبر در خصوص هر دوی آنها و درباره برتری آنها اختلاف است، و گفته شده مورد اول بهتر است، به دلیل اینکه آن از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است، پس برای پیروی کردن ارجح است و نیز به این دلیل که مستلزم نایل شدن گروه دوم به قرائت و زیادی است تا با فضیلت تکبیر افتتاح و تقدم برابر گردد و نیز برای نزدیک شدن دو گروه در درک کردن ارکان، و این قول را به اغلب نسبت داده است و در تذکره آن را اختیار کرده است و گفته شده: مورد دوم بهتر است تا گروه دوم را به زیادی نشستن در تشهد درحالی­که بنای نماز بر تخفیف است، مکلف نسازد. و ترجیح خالی از اشکال نیست.

روایت6.

فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: اگر در جنگی بودی که برای رضای خدا بود و نماز فرا رسید، پس تا آنجا که برایت امکان داشت بر روی چهارپایت نماز بخوان، و در غیر این صورت، به اشاره نماز می­خوانی یا تکبیر و تهلیل می­گویی.(1)

و روایت شده است که مردم همراه علی علیه السلام در روز صفین نماز ظهر، مغرب و عشا را از دست دادند، پس علی علیه السلام به آنان امر فرمود، پس تکبیر، تهلیل و تسبیح گفتند، سپس این آیه را قرائت کرد: {پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز کنید].}(2)

و علی علیه السلام به آنان امر نمود، پس آنها پیاده یا سواره چنین کردند.

پس اگر همراه امام بودی، بر امام است که یک رکعت را بر گروهی بخواند درحالی­که گروه دیگر در مقابل دشمن می­ایستد، سپس او قیام می­کند و آنها خارج می­شوند و به جای دوستانشان در مقابل دشمن قرار می­گیرند و گروه دیگر می­آیند و پشت سر امام می­ایستند و او رکعت دوم را بر آنها می­خواند، و آنها آن را به جای می­آورند و تشهد می­خوانند و امام سلام می­دهد و آنها با سلام او سلام می­دهند، پس برای گروه اول تکبیر افتتاح است و برای گروه دیگر سلام.

ص: 113


1- فقه الرضا علیه السلام: 14 باب نماز خوف.[1]
2- بقره / 239.[2]

وَ إِنْ کَانَ صَلَاةُ الْمَغْرِبِ یُصَلِّی بِالطَّائِفَةِ الْأُولَی رَکْعَةً وَ بِالطَّائِفَةِ الثَّانِیَةِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِذَا تَعَرَّضَ لَکَ سَبُعٌ وَ خِفْتَ أَنْ تَفُوتَ الصَّلَاةَ فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ صَلِّ صَلَاتَکَ بِالْإِیمَاءِ فَإِنْ خَشِیتَ السَّبُعَ یَعْرِضُ لَکَ فَدُرْ مَعَهُ کَیْفَ مَا دَارَ وَ صَلِّ بِالْإِیمَاءِ کَیْفَ مَا یُمْکِنُکَ وَ إِذَا کُنْتَ تَمْشِی مُتَفَزِّعَةً مِنْ هَزِیمَةٍ أَوْ مِنْ لِصٍّ أَوْ ذَاعِرٍ أَوْ مَخَافَةً فِی الطَّرِیقِ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ اسْتَفْتَحْتَ الصَّلَاةَ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ بِالتَّکْبِیرِ

ثُمَّ تَمْضِی فِی مَشْیَتِکَ حَیْثُ شِئْتَ وَ إِذَا حَضَرَ الرُّکُوعُ رَکَعْتَ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ إِنْ أَمْکَنَکَ وَ أَنْتَ تَمْشِی وَ کَذَلِکَ السُّجُودُ سَجَدْتَ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ أَوْ حَیْثُ أَمْکَنَکَ ثُمَّ قُمْتَ فَإِذَا حَضَرَ التَّشَهُّدُ جَلَسْتَ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ بِمِقْدَارِ مَا تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ فَقَدْ تَمَّتْ صَلَاتُکَ هَذِهِ مُطْلَقَةٌ لِلْمُضْطَرِّ فِی حَالِ الضَّرُورَةِ وَ إِنْ کُنْتَ فِی الْمُطَارَدَةِ مَعَ الْعَدُوِّ فَصَلِّ صَلَاتَکَ إِیمَاءً وَ إِلَّا فَسَبِّحْ وَ احْمَدْهُ وَ هَلِّلْهُ وَ کَبِّرْهُ تَقُومُ کُلُّ تَسْبِیحَةٍ وَ تَهْلِیلَةٍ وَ تَکْبِیرَةٍ مَکَانَ رَکْعَةٍ عِنْدَ الضَّرُورَةِ وَ إِنَّمَا جُعِلَ ذَلِکَ لِلْمُضْطَرِّ لِمَنْ لَا یُمْکِنُهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ(1).

«7»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُقِیمِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ فَرَضَ عَلَی الْمُسَافِرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فَرَضَ عَلَی الْخَائِفِ رَکْعَةً وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا یَقُولُ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ فَتَصِیرُ رَکْعَةً(2).

بیان

هذا یدل علی مذهب ابن الجنید و قد مر أنه یمکن حمله علی التقیة

ص: 114


1- 1. فقه الرضا: 14.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 271 و هذا نص فیما قلناه فی تفسیر الآیة الکریمة صدر الباب السابق، و بمضمونه روایات أخر تراها فی التهذیب ج 1 ص 338.

و اگر نماز مغرب بود، بر گروه اول یک رکعت و بر گروه دوم دو رکعت می­خواند.

و هرگاه با حیوان درنده­ای رو به رو شدی و بیم داشتی که نماز از تو فوت شود، به قبله روی کن و نمازت را به اشاره بخوان، و اگر از حیوان درحالی­که به تو روی کرده است ترسیدی، هر طور که او چرخید، همراه او بچرخ، و هرگونه که برایت امکان­پذیر بود، با اشاره نماز بخوان.

و هرگاه هراسان از شکست، دزد، چیزی ترسناک یا از ترس در راهی می­رفتی و وقت نماز فرا رسید، رو به قبله نماز را با تکبیر افتتاح کن، سپس هر طور که خواستی به راهت ادامه می­دهی و چون به رکوع رسیدی، اگر برایت امکان داشت رو به قبله رکوع می­کنی، و چنین است سجده، رو به قبله یا هر جایی که برایت ممکن بود سجده می­کنی، سپس قیام می­کنی؛ و چون تشهد فرا رسید، به مدت زمان گفتن «أشهد أن لا إله إلّا الله وحده لا شریک له و أشهد أنّ محمداً عبده و رسوله» رو به قبله می­نشینی و چون چنین کنی، نمازت انجام گرفته است.

این برای فرد مجبور در حالت ضرورت، مطلق است. و اگر در تعقیب و گریز با دشمن هستی، نمازت را با اشاره بخوان و در غیر این صورت، تسبیح، تحمید، تهلیل و تکبیر بگوی. هر تسبیح، تهلیل و تکبیری به هنگام ضرورت، جایگزین یک رکعت می­شود. و آن فقط برای فرد مجبور، کسی­که برایش امکان پذیر نیست که رکوع و سجود را به جای آورد، قرار داده شده است.(1)

روایت7.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند بر فرد مقیم پنج نماز، و بر مسافر دو رکعت، و بر خائف یک رکعت را فرض کرده است. و این سخن خداوند است که {اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید.} می­گوید: دو رکعت را قصر می­کند که یک رکعت می­شود.(2)

توضیح

این بر مذهب ابن جنید دلالت می­کند. و بیان شد که حمل کردن آن بر تقیه

ص: 114


1- فقه الرضا علیه السلام: 14.[1]
2- تفسیر العیاشی 1: 271.[2]

أو علی أنه یصلی مع الإمام رکعة.

«8»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: فِی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فِی الْخَوْفِ قَالَ یَجْعَلُ أَصْحَابَهُ طَائِفَتَیْنِ بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ وَاحِدَةً وَ الْأُخْرَی خَلْفَهُ فَیُصَلِّی بِهِمْ ثُمَّ یَنْصِبُ قَائِماً وَ یُصَلُّونَ هُمْ تَمَامَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُسَلِّمُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ ثُمَّ تَأْتِی الطَّائِفَةُ الْأُخْرَی فَیُصَلِّی بِهِمْ رَکْعَتَیْنِ وَ یُصَلُّونَ هُمْ رَکْعَةً فَیَکُونُ لِلْأَوَّلِینَ قِرَاءَةٌ وَ لِلْآخَرِینَ قِرَاءَةٌ(1).

بیان

هذا وجه ترجیح لتخصیص الأولین برکعة لیدرک کل منهما رکعة من الرکعتین اللتین یتعین فیهما القراءة.

«9»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فِی الْخَوْفِ فَرَّقَهُمُ الْإِمَامُ فِرْقَتَیْنِ فِرْقَةً مُقْبِلَةً عَلَی عَدُوِّهِمْ وَ فِرْقَةً خَلْفَهُ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَیُکَبِّرُ بِهِمْ ثُمَّ یُصَلِّی بِهِمْ رَکْعَةً ثُمَّ یَقُومُ بَعْدَ مَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ فَیَتَمَثَّلُ قَائِماً وَ یَقُومُ الَّذِینَ صَلَّوْا خَلْفَهُ رَکْعَةً فَیُصَلِّی کُلُّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ لِنَفْسِهِ رَکْعَةً ثُمَّ یُسَلِّمُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ ثُمَّ یَذْهَبُونَ إِلَی أَصْحَابِهِمْ فَیَقُومُونَ مَقَامَهُمْ وَ یَجِی ءُ الْآخَرُونَ وَ الْإِمَامُ قَائِمٌ فَیُکَبِّرُونَ وَ یَدْخُلُونَ فِی الصَّلَاةِ خَلْفَهُ فَیُصَلِّی بِهِمْ رَکْعَةً ثُمَّ یُسَلِّمُ فَیَکُونُ لِلْأَوَّلِینَ اسْتِفْتَاحُ الصَّلَاةِ بِالتَّکْبِیرِ وَ لِلْآخَرِینَ التَّسْلِیمُ مَعَ الْإِمَامِ فَإِذَا سَلَّمَ الْإِمَامُ قَامَ کُلُّ إِنْسَانٍ مِنَ الطَّائِفَةِ الْأَخِیرَةِ فَیُصَلِّی لِنَفْسِهِ رَکْعَةً وَاحِدَةً فَتَمَّتْ لِلْإِمَامِ رَکْعَتَانِ وَ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنَ الْقَوْمِ رَکْعَتَانِ وَاحِدَةٌ فِی جَمَاعَةٍ وَ الْأُخْرَی وُحْدَاناً وَ إِذَا کَانَ الْخَوْفُ أَشَدَّ مِنْ ذَلِکَ مِثْلُ الْمُضَارَبَةِ وَ الْمُنَاوَشَةِ وَ الْمُعَانَقَةِ وَ تَلَاحُمِ الْقِتَالِ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَیْلَةَ صِفِّینَ وَ هِیَ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ لَمْ یَکُنْ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ عِنْدَ وَقْتِ کُلِّ صَلَاةٍ إِلَّا بِالتَّهْلِیلِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ وَ الدُّعَاءِ فَکَانَتْ تِلْکَ صَلَاتَهُمْ لَمْ یَأْمُرْهُمْ بِإِعَادَةِ الصَّلَاةِ

ص: 115


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 272.

یا بر کسی­که همراه امام یک رکعت می­خواند، ممکن است.

روایت8.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام درباره نماز مغرب در خوف فرمود: یارانش را دو گروه قرار می­دهد، یک گروه را مقابل دشمن و گروه دیگر را پشت سر خود. و بر آنان پیشنماز می­شود، سپس می­ایستد و آنها کل دو رکعت را می­خوانند، سپس بعضی از آنها بر دیگران سلام می­دهد. سپس گروه دیگر می­آید و او دو رکعت بر آنها می­خواند و خود آنها یک رکعت می­خوانند، پس برای گروه اول قرائتی می­باشد و برای گروه دوم قرائتی.(1)

توضیح

این وجه ترجیحی است برای اختصاص دادن گروه اول به یک رکعت، تا هر یک از آن دو، یک رکعت از دو رکعت را که قرائت در آن دو متعین است، درک کند.

روایت9.

تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی­که در خوف وقت نماز فرا رسید، امام آنها را به دو گروه تقسیم کند، گروهی رو به دشمن و گروهی پشت سر او، چنانکه خداوند تبارک و تعالی فرمود، و بر آنان تکبیر می­گوید؛ سپس یک رکعت بر آنان امامت می­کند، پس بعد از اینکه سرش را از سجده بلند کرد قیام می­کند و می­ایستد و کسانی­که پشت سر او نماز خواندند قیام می­کنند و هر یک از آنها خودش یک رکعت می­خواند، و بعضی از آنها بر بعضی دیگر سلام می­دهد. سپس به سوی یارانشان می­روند و در جای آنها قرار می­گیرند و سایرین می­آیند، درحالی­که امام ایستاده است و تکبیر می­گویند و پشت سر او در نماز وارد می­شوند و یک رکعت بر آنها امامت می­کند، سپس سلام می­دهد. پس برای گروه اول، افتتاح نماز با تکبیر بود و برای سایرین سلام همراه امام. و زمانی­که امام سلام داد، هر یک از افراد گروه آخر قیام می­کند و خودش یک رکعت می­خواند، پس برای امام دو رکعت، و برای هر فرد از جمع، دو رکعت کامل شد که یک رکعت به جماعت و رکعت دیگر فرادی است.

و هرگاه که خوف بیشتر از آن بود، نظیر زد و خورد، کشمکش و درگیری، و تاخت و تاز نبرد، همانطور که امیرمؤمنان علیه السلام در شب صفین که شب هریر بود، ظهر، عصر، مغرب و عشا را به هنگام وقت هر نماز، فقط با تهلیل، تسبیح، تحمید و دعا بر آنان امامت کرد، و آن نماز آنها بود؛ و آنها را به اعاده نماز امر نفرمود.

ص: 115


1- تفسیر العیاشی 1: 272.[3]

وَ إِذَا کَانَتِ الْمَغْرِبُ فِی الْخَوْفِ فَرَّقَهُمْ فِرْقَتَیْنِ فَصَلَّی بِفِرْقَةٍ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ أَشَارَ إِلَیْهِمْ بِیَدِهِ فَقَامَ کُلُّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ فَصَلَّی رَکْعَةً ثُمَّ سَلَّمُوا وَ قَامُوا مَقَامَ أَصْحَابِهِمْ وَ جَاءَتِ الطَّائِفَةُ الْأُخْرَی فَکَبَّرُوا وَ دَخَلُوا فِی الصَّلَاةِ وَ قَامَ الْإِمَامُ فَصَلَّی بِهِمْ رَکْعَةً ثُمَّ سَلَّمَ ثُمَّ قَامَ کُلُّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ فَصَلَّی رَکْعَةً فَشَفَعَهَا بِالَّتِی صَلَّی مَعَ الْإِمَامِ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی رَکْعَةً لَیْسَ فِیهَا قِرَاءَةٌ فَتَمَّتْ لِلْإِمَامِ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ وَ لِلْأَوَّلِینَ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ رکعتین [رَکْعَتَانِ] فِی جَمَاعَةٍ وَ رَکْعَةٌ وُحْدَاناً وَ لِلْآخَرِینَ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ رَکْعَةٌ جَمَاعَةً وَ رکعتین [رَکْعَتَانِ] وُحْدَاناً فَصَارَ لِلْأَوَّلِینَ افْتِتَاحُ التَّکْبِیرِ وَ افْتِتَاحُ الصَّلَاةِ وَ لِلْآخَرِینَ التَّسْلِیمُ (1).

بیان

المناوشة فی القتال و ذلک إذا تدانی الفریقان و لیلة الهریر مشهورة سمیت بذلک لکثرة الأصوات فیها.

«10»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: فَاتَ النَّاسَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ صِفِّینَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَبَّرُوا وَ هَلَّلُوا وَ سَبَّحُوا رِجَالًا وَ رُکْبَاناً لِقَوْلِ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ فَصَنَعُوا ذَلِکَ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ صَلَاةُ الْمُوَاقَفَةِ فَقَالَ إِذَا لَمْ تَکُنِ انْتَصَفْتَ مِنْ عَدُوِّکَ صَلَّیْتَ إِیمَاءً رَاجِلًا کُنْتَ أَوْ رُکْبَاناً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً-(3)

تَقُولُ فِی الرُّکُوعِ لَکَ رَکَعْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی وَ فِی السُّجُودِ لَکَ سَجَدْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی أَیْنَمَا تَوَجَّهَتْ بِکَ دَابَّتُکَ غَیْرَ أَنَّکَ تَوَجَّهُ حِینَ تُکَبِّرُ أَوَّلَ تَکْبِیرَةٍ(4).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبَانِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَاتَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

ص: 116


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 272- 273.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 273 فی حدیث.
3- 3. البقرة: 239.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 128.

و هرگاه نماز مغرب در خوف بود، آنها را به دو گروه تقسیم کرد و بر گروهی دو رکعت امامت کرد، سپس نشست و با دستش به آنها اشاره کرد، پس هر یک از آنها قیام کرد و یک رکعت خواند، سپس سلام دادند و در جای یارانشان قرار گرفتند و گروه دیگر آمدند و تکبیر گفتند و در نماز وارد شدند و امام برخاست و یک رکعت بر آنان امامت کرد، سپس سلام داد و هر یک از آنها برخاست و یک رکعت خواند و آن را به رکعتی که همراه امام خواند اضافه کرد، سپس قیام کرد و رکعتی که در آن قرائت نیست را خواند، پس برای امام سه رکعت و برای گروه اول سه رکعت پایان گرفت: دو رکعت در جماعت و یک رکعت فرادی. و برای گروه آخر نیز سه رکعت: یک رکعت به صورت جماعت و دو رکعت به صورت فرادی؛ پس برای گروه اول تکبیر افتتاح و شروع نماز بود و برای گروه دیگر سلام و پایان نماز.(1)

توضیح

«مناوشه» در جنگ است و آن زمانی است که دو گروه به یکدیگر نزدیک شوند، و شب هریر مشهور است و به دلیل کثرت اصوات در آن، به این نام خوانده شده است.

روایت10.

تفسیر العیاشی: یکی از آن دو امام علیهما السلام فرمود: مردم به همراه امیرمؤمنان علیه السلام در روز صفین، نماز ظهر، عصر، مغرب و عشای آخر را از دست دادند. پس امیرمؤمنان علی علیه السلام به آنان امر فرمود و در حالت پیاده و سواره تکبیر، تهلیل و تسبیح گفتند، به دلیل این سخن خداوند {پس اگر بیم داشتید پیاده یا سواره [نماز کنید].}(2)

پس علی علیه السلام به آنان امر کرد و آنها چنین کردند.

و نیز از تفسیر العیاشی: زراره گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: نماز «مواقفه» چیست؟ فرمود: اگر بر دشمنت غلبه نیافته بودی، پیاده بودی یا سواره، به اشاره نماز می­خوانی، که خداوند می­فرماید: {پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز کنید].}(3) ، درحالی­که در رکوع می­گویی: برای تو رکوع کردم و تو پروردگار من هستی. و در سجود در حالی که به هر جهتی که چهارپایت رو کرد رو می­کنی، می­گویی: برای تو سجده کردم و تو پروردگار من هستی، اما به هنگام گفتن تکبیر نخست، به قبله توجه می­کنی.(4)

و نیز از تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام

ص: 116


1- تفسیر العیاشی 1: 272- 273.[1]
2- تفسیر العیاشی 1: 273 در حدیث.[2]
3- بقره/ 239.[3]
4- تفسیر العیاشی 1: 128.[4]

وَ النَّاسَ یَوْماً بِصِفِّینَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فَأَمَرَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ یُسَبِّحُوا وَ یُکَبِّرُوا وَ یُهَلِّلُوا قَالَ وَ قَالَ اللَّهُ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام فَصَنَعُوا ذَلِکَ رُکْبَاناً وَ رِجَالًا(1).

وَ رَوَاهُ الْحَلَبِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَاتَ النَّاسَ الصَّلَاةُ مَعَ عَلِیٍّ یَوْمَ صِفِّینَ إِلَی آخِرِهِ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً کَیْفَ یَفْعَلُ وَ مَا یَقُولُ وَ مَنْ یَخَافُ سَبُعاً وَ لِصّاً کَیْفَ یُصَلِّی قَالَ یُکَبِّرُ وَ یُومِئُ إِیمَاءً بِرَأْسِهِ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی صَلَاةِ الزَّحْفِ قَالَ تَکْبِیرٌ وَ تَهْلِیلٌ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ یَقُولُ اللَّهُ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً(4).

«11»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَلْقَاهُ السَّبُعُ وَ قَدْ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَا یَسْتَطِیعُ الْمَشْیَ مَخَافَةَ السَّبُعِ وَ إِنْ قَامَ یُصَلِّی خَافَ فِی رُکُوعِهِ أَوْ سُجُودِهِ وَ السَّبُعُ أَمَامَهُ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ فَإِنْ تَوَجَّهَ الرَّجُلُ أَمَامَ الْقِبْلَةِ خَافَ أَنْ یَثِبَ عَلَیْهِ الْأَسَدُ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَسْتَقْبِلُ الْأَسَدَ وَ یُصَلِّی وَ یُومِئُ إِیمَاءً بِرَأْسِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ وَ إِنْ کَانَ الْأَسَدُ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ(5).

بیان

المشهور بین الأصحاب أن خائف السبع و السیل و الغرق یصلی صلاة الخوف کمیة و کیفیة حتی قال فی المعتبر کل أسباب الخوف یجوز معها القصر و الانتقال إلی الإیماء مع الضیق و الاقتصار علی التسبیح إن خشی مع الإیماء و إن کان الخوف من لص أو سبع أو غرق و علی ذلک فتوی الأصحاب.

و تردد فی ذلک العلامة فی المنتهی و نقل عن بعض علمائنا قولا بأن التقصیر

ص: 117


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 128.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 128.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 128.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 129.
5- 5. کتاب المسائل البحار ج 10 ص 279، الطبعة الحدیثة.

و مردم در صفین، روزی نماز ظهر، عصر، مغرب و عشا را از دست دادند و امیرالمؤمنین علیه السلام به آنان امر کرد که تسبیح، تکبیر و تهلیل بگویند، - و فرمود: - و خداوند فرمود: {پس اگر بیم داشتید پیاده یا سواره [نماز کنید].} پس علی علیه السلام به آنان امر کردند و آنها سواره و پیاده آن را انجام دادند.(1)

و حلبی آن را از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: مردم به همراه علی در روز صفین، نماز را از دست دادند... تا پایان سخن آن.(2)

و نیز از تفسیر العیاشی: عبدالرحمن بن ابوعبدالله از امام صادق علیه السلام روایت کرد که گوید: از او درباره این سخن خداوند متعال {پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز کنید].} سئوال کردم که چگونه عمل می­کند و چه می­گوید؟ و کسی­که از درنده و دزدی بیم داشته باشد، چگونه نماز می­خواند؟ فرمود: تکبیر می­گوید و با سرش اشاره می­کند.(3)

و نیز از تفسیر العیاشی: عبدالرحمن از امام صادق علیه السلام درباره نماز زحف (حرکت برای جنگ) روایت کرد که فرمود: تکبیر و تهلیلی است، می­گویی الله اکبر. خداوند می­فرماید: «فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً» {پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز کنید].}(4)

روایت11.

کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام گوید: از او درباره مردی سئوال کردم که درحالی­که نماز فرا رسیده است با حیوان درنده­ای مواجه می­شود و از ترس حیوان نمی­تواند راه برود، و اگر برای نماز قیام کند، در رکوع یا سجودش می­ترسد، و حیوان در مقابل او و در جهتی غیر از قبله است، پس اگر مرد به سوی قبله روی کند، بیم دارد که شیر بر او حمله کند، چگونه عمل نماید؟ فرمود: به شیر روی کند و نماز بخواند و با سرش اشاره نماید، درحالی­که ایستاده است، هر چند که شیر بر غیر قبله باشد.(5)

توضیح

مشهور بین اصحاب این است که فرد بیمناک از حیوان درنده، سیل و غرق شدن، از نظر کمیت و کیفیت، مانند نماز خوف نماز می­خواند. حتی در المعتبر گوید: با همه­ اسباب خوف، قصر کردن جایز است، و منتقل شدن به اشاره در صورت تنگنا، و اکتفا کردن به تسبیح، اگر در صورت اشاره بترسد، و خوف از دزد، حیوان درنده یا غرق شدن باشد. و فتوای اصحاب بر آن بود.

و علامه در المنتهی در آن تردید کرده است و از برخی علمای ما قولی مبنی بر اینکه قصر کردن

ص: 117


1- تفسیر العیاشی 1: 128.[1]
2- تفسیر العیاشی 1: 128.[2]
3- تفسیر العیاشی 1: 128.[3]
4- تفسیر العیاشی 1: 129.[4]
5- کتاب المسائل بحار 10: 279، چاپ جدید. .[1]

فی عدد الرکعات إنما یکون فی صلاة الخوف من العدو خاصة و لا یظهر من الروایات إلا القصر فی الکیفیة علی بعض الوجوه و المذکور فیها العدو و اللص و السبع فإلحاق غیرها بها یحتاج إلی دلیل.

و قال الشهید الثانی و ألحق بذلک الأسیر فی ید المشرکین إذا خاف من إظهار الصلاة و المدیون المعسر لو عجز عن إقامة البینة بالإعسار و خاف الحبس فهرب و المدافع عن ماله لاشتراک الجمیع فی الخوف انتهی.

و قد یستدل علی التعمیم بأنه تجب الصلاة علی جمیع المکلفین لعموم الأدلة و الصلاة بالإیماء و التکبیر مع العجز صلاة شرعیة فی بعض الأحیان فحیث تعذر الأول ثبت الثانی و إلا یلزم التخصیص فیما دل علی وجوب الصلاة علی کل مکلف.

و المسألة قویة الإشکال و المشهور فی الموتحل و الغریق أنهما یصلیان بالإیماء مع العجز و لکن لا یقصران و ذکر الشهید فی الذکری أنه لو خاف من إتمام الصلاة استیلاء الغرق و رجا عند قصر العدد سلامته و ضاق الوقت فالظاهر أنه یقصر العدد أیضا و استحسنه الشهید الثانی و تنظر فی سقوط القضاء و ربما یقال جواز الترک للعجز لا یوجب جواز القصر من غیر دلیل و الله یعلم.

«12»

کِتَابُ صِفِّینَ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ أَیَّامِ صِفِّینَ وَ حَضَّ أَصْحَابَهُ عَلَی الْقِتَالِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَی قَوْلِهِ فَاقْتَتَلُوا مِنْ حِینَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ حَتَّی غَابَ الشَّفَقُ وَ مَا کَانَتْ صَلَاةُ الْقَوْمِ إِلَّا تَکْبِیراً.

وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سِیَاهٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: اقْتَتَلَ النَّاسُ فِی صِفِّینَ مِنْ لَدُنِ اعْتِدَالِ النَّهَارِ إِلَی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ مَا کَانَ صَلَاةُ الْقَوْمِ إِلَّا التَّکْبِیرَ عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ.

وَ مِنْهُ عَنْ نُمَیْرِ بْنِ وَعْلَةَ عَنِ الشَّعْبِیِّ: فِی وَصْفِ بَعْضِ مَوَاقِفِ صِفِّینَ إِلَی أَنْ

ص: 118

در تعداد رکعات، به طور خاص فقط در نماز خوف از دشمن می­باشد، و از روایات جز قصر در کیفیت در بعضی صورتها ظاهر نمی­شود. و آنچه که در آنها ذکر شده است، دشمن، دزد و حیوان درنده است و الحاق مواردی غیر از این، نیازمند دلیل است.

و شهید ثانی گوید: اسیر در دست مشرکان، زمانی­که از آشکار کردن نماز بیم داشته باشد، و نیز فرد بدهکار تهی­دستی که از ارائه دلیلی روشن بر تهیدستی­اش عاجز باشد واز حبس بترسد و فرار کند، و نیز فرد مدافع از مالش، به دلیل اشتراک همه این موارد در خوف به آن ملحق شده­اند، پایان سخن.

و برای تعمیم شاید به این استدلال شود که به دلیل عمومیت ادله، نماز بر همه افراد مکلّف واجب است و نماز با اشاره و تکبیر در صورت عجز و ناتوانی، گاهی اوقات نمازی شرعی است، پس هر جا که اولی دشوار گردد، مورد دوم اثبات می­شود. و در غیر این صورت، تخصیص در آنچه که بر وجوب نماز بر هر مکلف دلالت دارد، لازم می­گردد.

و در این مسأله اشکال بزرگی است. و قول مشهور درباره در باتلاق افتاده و غریق این است که آن دو در صورت عجز و ناتوانی به اشاره نماز می­خوانند، اما قصر نمی­کنند. و شهید در الذکری ذکر کرده که وی در صورت ادای کامل، اگر از غلبه غرق شدن بیم داشته باشد و در صورت قصر رکعات به سلامتی­اش امید داشته باشد و وقت تنگ باشد، ظاهر این است که در عدد نیز قصر می­کند و شهید ثانی آن را نیکو دانسته است و در ساقط شدن قضا نظر نداده است، و شاید گفته شود، جواز ترک به دلیل عجز و ناتوانی، جواز قصر بدون دلیل را موجب نمی­شود. و الله یعلم.

روایت12.

کتاب صفین: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام در یکی از روزهای صفین نطق نمود و یارانش را بر نبرد ترغیب نمود،... و حدیث طولانی او به اینجا رسید که: از زمان طلوع آفتاب تا غروب شفق نبرد کنید و نماز آن قوم فقط تکبیر بود.

و نیز از کتاب صفین: حبیب بن ابو ثابت گوید: مردم در صفین از پیش از ظهر تا نماز مغرب جنگیدند و نماز آن قوم فقط تکبیر در اوقات نماز بود.

و نیز از کتاب صفین: نمیر بن وعلۀ از شعبی در وصف یکی از مواقف صفین تا اینجا روایت کرد

ص: 118

قَالَ وَ اقْتَتَلَ النَّاسُ قِتَالًا شَدِیداً بَعْدَ الْمَغْرِبِ فَمَا صَلَّی کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا إِیمَاءً.

وَ مِنْهُ عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُتْبَةَ الْکِنْدِیِّ عَنْ شَیْخٍ مِنْ حَضْرَمَوْتَ: فِی وَصْفِ بَعْضِ مَوَاقِفِ صِفِّینَ قَالَ مَرَّتِ الصَّلَوَاتُ کُلُّهَا وَ لَمْ یُصَلُّوا إِلَّا تَکْبِیراً عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ.

وَ مِنْهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی وَصْفِ لَیْلَةِ الْهَرِیرِ إِلَی قَوْلِهِ وَ کَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ ثَارَ الْقَتَامُ وَ ضَلَّتِ الْأَلْوِیَةُ وَ الرَّایَاتُ وَ مَرَّتْ مَوَاقِیتُ أَرْبَعِ صَلَوَاتٍ لَمْ یُسْجَدْ لِلَّهِ فِیهِنَّ إِلَّا تَکْبِیراً.

بیان

القتام بالفتح الغبار و لعل الکسوف أیضا کان لشدة ثوران الغبار.

«13»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَلْقَاهُ السَّبُعُ وَ قَدْ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَمْ یَسْتَطِعِ الْمَشْیَ مَخَافَةَ السَّبُعِ قَالَ یَسْتَقْبِلُ الْأَسَدَ وَ یُصَلِّی وَ یُومِئُ بِرَأْسِهِ إِیمَاءً وَ هُوَ قَائِمٌ وَ إِنْ کَانَ الْأَسَدُ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ(1).

«14»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، قَالَ: یُرْوَی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام صَلَّی لَیْلَةَ الْهَرِیرِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ بِالْإِیمَاءِ وَ قِیلَ بِالتَّکْبِیرِ وَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله صَلَّی یَوْمَ الْأَحْزَابِ إِیمَاءً(2).

«15»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ صَلَاةِ الْخَوْفِ وَ صَلَاةِ السَّفَرِ أَ تُقَصَّرَانِ جَمِیعاً قَالَ نَعَمْ وَ صَلَاةُ الْخَوْفِ أَحَقُّ بِالتَّقْصِیرِ مِنْ صَلَاةٍ فِی السَّفَرِ لَیْسَ فِیهَا خَوْفٌ (3).

وَ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی صَلَاةَ الْخَوْفِ بِأَصْحَابِهِ فِی غَزْوَةِ

ص: 119


1- 1. لم نجده فی المصدر المطبوع، نعم ذکره الصدوق نقلا عن علیّ بن جعفر راجع الفقیه ج 1 ص 294.
2- 2. مجمع البیان ج 2 ص 344.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 199، و تراه فی الفقیه ج 1 ص 294، التهذیب ج 1 ص 338.

که گوید: ... و مردم بعد از مغرب به سختی نبرد کردند و بسیاری از مردم نماز را نخواندند مگر با اشاره.

و نیز از کتاب صفین: شیخی از حضرموت در توصیف یکی از مواقف صفین گوید: همه­ نمازها سپری شد و نماز نخواندند مگر یک تکبیر در اوقات نمازها.

و نیز از کتاب صفین: عمرو بن شعر از جابر از امام باقر علیه السلام در وصف لیلۀ الهریر تا این سخنش روایت کرد که: و خورشید تیره شد و غبار برخاست و درفش­ها و پرچم­ها گم شدند و اوقات چهار نماز سپری شد و در آن برای خدا سجده­ای انجام نگرفت مگر به تکبیر.

توضیح

«القتام» غبار و شاید کسوف نیز از شدت بلند شدن گرد و غبار بوده است.

روایت13.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام روایت کرد: از او درباره مردی سئوال کردم که درحالی­که نماز فرا رسیده است با حیوان درنده­ای مواجه می­شود و از ترس حیوان نمی­تواند راه برود. فرمود: به شیر روی کند و نماز بخواند و با سرش اشاره نماید، درحالی­که ایستاده است، هر چند که شیر در جهتی غیر قبله باشد.(1)

روایت14.

مجمع البیان: گوید: روایت شده است که علی علیه السلام در شب هریر پنج نماز را به اشاره خواند و گفته شده با تکبیر خواند، و نیز روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله روز احزاب به اشاره نماز خواند.(2)

روایت15.

دعائم الاسلام: از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که از او درباره نماز خوف و نماز سفر سؤال شد که آیا هر دو قصر می­شوند. فرمود: بله، و نماز خوف نسبت به نماز در سفر که در آن خوفی نیست، به قصر کردن سزاوار­تر است.(3)

و نیز از دعائم الاسلام: از امام باقر از پدرانش علیهم السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در غزوه ص: 119


1- 1. آن را در نسخه چاپ­شده از این منبع نیافتم، بله صدوق آن را به نقل از علی بن جعفر از ذکر کرده است، مراجعه شود: الفقیه 1: 294
2- مجمع البیان 2: 344. [2]
3- دعائم الاسلام 1: 199، و آن را در الفقیه 1: 294 ، التهذیب 1: 338 نیز مشاهده می­کنی..[3]

ذَاتِ الرِّقَاعِ فَفَرَّقَ أَصْحَابَهُ فِرْقَتَیْنِ أَقَامَ فِرْقَةً بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ وَ فِرْقَةً خَلْفَهُ وَ کَبَّرَ فَکَبَّرُوا وَ قَرَأَ فَأَنْصَتُوا وَ رَکَعَ فَرَکَعُوا وَ سَجَدَ فَسَجَدُوا ثُمَّ اسْتَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِماً وَ صَلَّی الَّذِینَ خَلْفَهُ رَکْعَةً أُخْرَی وَ سَلَّمَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ ثُمَّ خَرَجُوا إِلَی مَقَامِ أَصْحَابِهِمْ فَقَامُوا بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ وَ جَاءَ أَصْحَابُهُمْ فَقَامُوا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَبَّرَ وَ کَبَّرُوا وَ قَرَأَ فَأَنْصَتُوا وَ رَکَعَ فَرَکَعُوا وَ سَجَدَ فَسَجَدُوا وَ جَلَسَ فَتَشَهَّدَ فَجَلَسُوا ثُمَّ سَلَّمَ فَقَامُوا فَصَلَّوْا لِأَنْفُسِهِمْ رَکْعَةً ثُمَّ سَلَّمَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ (1).

وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ وَصَفَ صَلَاةَ الْخَوْفِ هَکَذَا وَ قَالَ إِنْ صَلَّی بِهِمْ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ صَلَّی بِالطَّائِفَةِ الْأُولَی رَکْعَةً وَ بِالثَّانِیَةِ رَکْعَتَیْنِ حَتَّی یَجْعَلَ لِکُلِّ فِرْقَةٍ قِرَاءَةً(2).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی شِدَّةِ الْخَوْفِ وَ الْجِلَادِ حَیْثُ لَا یُمْکِنُ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ فَقَالَ یُومِئُونَ عَلَی دَوَابِّهِمْ وَ وُقُوفاً عَلَی أَقْدَامِهِمْ وَ تَلَا قَوْلَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً فَإِنْ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَی الْإِیمَاءِ کَبَّرُوا مَکَانَ کُلِّ رَکْعَةٍ تَکْبِیرَةً(3).

ص: 120


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 199. أقول: و ممّا یؤکد أن الامام یصلی بالطائفة الأولی رکعة و بالثانیة رکعتین أن الفرض من رکعات المغرب هو الاولتان و الثالثة سنة فی فریضة، و لو صلی بالطائفة الأولی رکعتین لم یبق للطائفة الأخری الا رکعة السنة. بقی هاهنا شی ء، و هو أن کیفیة صلاة الخوف هذه علی ما ظهر من الآیة الکریمة فی صدر الباب السابق، انما هی تعبیة فی قبال العدو، و حیلة لرفع الخوف من بادرتهم، لا أن ذلک من عزیمة الاحکام، فعلی هذا یجوز الصلاة بهذه الکیفیة إذا کان الخوف من بادرة السبع أو اللصّ أو غیر ذلک من المخاوف التی یتوجه الی المصلین بالقوة لا بالفعل کان ذلک فی السفر و الصلاة رکعتان، أو فی الحضر و الصلاة أربع، و للمسألة فروع أخر غیر مشتبهة.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 199. أقول : و ممّا یؤکد أن الامام یصلی بالطائفة الأولی رکعة و بالثانیة رکعتین أن الفرض من رکعات المغرب هو الاولتان و الثالثة سنة فی فریضة، و لو صلی بالطائفة الأولی رکعتین لم یبق للطائفة الأخری الا رکعة السنة. بقی هاهنا شی ء، و هو أن کیفیة صلاة الخوف هذه علی ما ظهر من الآیة الکریمة فی صدر الباب السابق، انما هی تعبیة فی قبال العدو، و حیلة لرفع الخوف من بادرتهم، لا أن ذلک من عزیمة الاحکام، فعلی هذا یجوز الصلاة بهذه الکیفیة إذا کان الخوف من بادرة السبع أو اللصّ أو غیر ذلک من المخاوف التی یتوجه الی المصلین بالقوة لا بالفعل کان ذلک فی السفر و الصلاة رکعتان، أو فی الحضر و الصلاة أربع، و للمسألة فروع أخر غیر مشتبهة.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 199.

ذات الرقاع، نماز خوف را بر اصحابش امامت کرد. پس اصحابش را به دو گروه تقسیم کرد؛ گروهی را مقابل دشمن و گروهی را پشت سر خود قرار داد و تکبیر گفت و آنها تکبیر گفتند، و قرائت کرد و آنها استماع کردند، و رکوع کرد و آنها رکوع کردند، و سجده کرد و آنها سجده کردند؛ سپس رسول خدا در حالت قیام تکمیل کرد و کسانی­که پشت سر او بودند، یک رکعت دیگر خواندند و آنها بر یکدیگر سلام دادند، سپس به سوی محل یارانشان خارج شدند و در مقابل دشمن ایستادند، و یارانشان آمدند و پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستادند، پس او تکبیر گفت و آنها تکبیر گفتند و قرائت کرد و آنها استماع کردند. و رکوع کرد و آنها رکوع کردند و سجده کرد و آنها سجده کردند و نشست و تشهد خواند، پس آنها نشستند؛ سپس سلام داد. پس قیام کردند و خودشان یک رکعت خواندند، سپس آنها بر یکدیگر سلام دادند.(1)

و از امام علیه السلام: او نماز خوف را این چنین توصیف کرد و فرمود: اگر نماز مغرب را بر آنان امامت کرد، یک رکعت را بر گروه اول، و بر گروه دوم دو رکعت را پیشنماز شود تا برای هر گروهی، قرائتی قرار بگیرد.(2)

و از امام باقر علیه السلام روایت است که از او درباره نماز در شدت و خوف و نبرد بطوری ­که رکوع و سجود ممکن نباشد سئوال شد، فرمود: بر روی چهارپای خود، و درحالی­که بر روی پاهای خود ایستاده­اند اشاره کنند، و این سخن خداوند را تلاوت کرد: {پس اگر بیم داشتید، پیاده یا سواره [نماز کنید].} و اگر قادر به اشاره نبودند، به جای هر یک رکعت، یک مرتبه تکبیر بگویند.(3)

ص: 120


1- دعائم الاسلام 1: 199.[4]
2- دعائم الاسلام 1: 199 .[1]
3- دعائم الاسلام 1: 199.[2]
بیان

الحدیث الثانی رواه الصدوق فی الفقیه (1) بسند صحیح عن عبد الرحمن بن أبی عبد الله عنه علیه السلام.

و قوله علیه الصلاة و السلام أخیرا فکبر و کبروا لعل تکبیر الإمام محمول علی الاستحباب و لیس تکبیر الافتتاح و هذه الروایة مرویة فی الکافی (2) و التهذیب (3)

و لیس فیهما هکذا و فیهما فقاموا خلف رسول الله صلی الله علیه و آله فصلی بهم رکعة ثم تشهد و سلم علیهم إلی آخر الخبر.

ص: 121


1- 1. الفقیه ج 1 ص 293.
2- 2. الکافی ج 3 ص 456.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 304.

توضیح

حدیث دوم را صدوق در الفقیه(1)

با سندی صحیح از عبدالرحمن ابن ابوعبدالله از امام علیه السلام روایت کرد. و این سخن امام علیه السلام در پایان: او تکبیر گفت و آنها تکبیر گفتند، شاید تکبیر امام بر استحباب حمل ­شود، و تکبیر افتتاح نباشد. و این روایت در الکافی(2) و التهذیب(3)

روایت شده است و در آن­ها این چنین نیست. و در آن دو آمده است: پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستادند و او بر آنها یک رکعت را امامت کرد، سپس تشهد خواند و بر آنان سلام داد تا پایان خبر.

ص: 121


1- الفقیه 1: 293.[3]
2- الکافی 3: 456.[4]
3- التهذیب 1: 304.[5]

أبواب فضل یوم الجمعة و فضل لیلتها و صلواتهما و آدابهما و أعمال سائر أیام الأسبوع

باب 1 وجوب صلاة الجمعة و فضلها و شرائطها و آدابها و أحکامها

الآیات

البقرة: حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ (1)

الجمعة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ- فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ- وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (2)

المنافقون: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ

ص: 122


1- 1. البقرة: 238، و قد مر الکلام فیها فی ج 82 ص 277.
2- 2. الجمعة: 9- 11.

باب های فضیلت روز و شب جمعه و نمازها و آداب آن دو و اعمال سایر روزهای هفته

باب اول: وجوب نماز جمعه و فضیلت، شرایط، آداب و احکام آن

آیات

«حَافِظُواْ عَلَی الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَی وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِینَ.»(1)

{بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید و خاضعانه برای خدا به پا خیزید.}

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ * فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَیْهَا وَتَرَکُوکَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ».(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون برای نماز جمعه ندا داده شد به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید، اگر بدانید این برای شما بهتر است. و چون نماز گزارده شد در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که شما رستگار گردید .و چون داد و ستد یا سرگرمی­ای دیدند، به سوی آن روی آور شدند و تو را در حالی که ایستاده ای ترک کردند. بگو آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است و خدا بهترین روزی دهندگان است.}

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَن ذِکْرِ

ص: 122


1- بقره / 238.[1]
2- جمعه / 9 -11.[2]

اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (1)

تفسیر

قد مضت الأخبار فی تفسیر الصلاة الوسطی بصلاة الجمعة و أن المراد بقوله قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ أی فی الصلاة الوسطی و قال الراوندی رحمه الله فی فقه القرآن قالوا نزلت هذه الآیة یوم الجمعة و رسول الله صلی الله علیه و آله فی سفر فقنت فیها و ترکها علی حالها فی السفر و الحضر.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ (2) لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ لا ریب فی نزول

ص: 123


1- 1. المنافقون: 9.
2- 2. و من الآیات الکریمة التی تشیر الی نداء الاذان للصلوات قوله تعالی عزّ و جلّ« وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً» المائدة: 58، الا أنّه فی سائر الأیّام و مطلق الصلوات یقول:« إِذا نادَیْتُمْ» بصیغة الجمع، کأنّه یجوز نداءات متعدّدة: نداء للصلاة فی مسجد الزقاق، و نداء للصلاة فی مسجد القبیلة، و نداء للصلاة فی المسجد الأعظم فیجوز انعقاد جماعات متعدّدة فی بلدة واحدة. و أمّا فی یوم الجمعة و صلاتها، فقد قال عزّ و جلّ:« إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ» فمع أنّه یخاطب المؤمنین جمیعهم فی صدر الآیة بقوله:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» لا یکلفهم بالتأذین و اقامة الجمعة و لا واحدا منهم، بل یأمرهم بأنّه إذا حصل النداء و نودی بالاجتماع للصلاة، فاسعوا الی ذکر اللّه و ذروا البیع، و مفاد الشرطیة أنّه إذا لم یحصل النداء و لم یناد بالاجتماع فلا تکلیف علیکم الا ما کان فی سائر الأیّام غیر الجمعة و الاجتماع، و هو الصلاة أربع رکعات کل فی مسجده. فمفروض الآیة أن هناک من هو فوق المؤمنین و ولیهم، و هو الذی یأمر المؤذن للنداء بصلاة الجمعة إذا تمکن فی مقامه کما أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لما تمکن فی المدینة صلی صلاة الجمعة فی أول جمعة و ردها علی ما سیجی ء شرحه، و إذا لم یتمکن فی مقامه، کما إذا کان فی سفر أو فی خطر لم یأمر مؤذنه بالنداء للاجتماع کما لم یفعل ذلک رسول اللّه مدة اقامته بمکّة المکرمة و لا فی أسفاره الی الغزوات و غیرها. فعلی هذا إذا أمر ولی المؤمنین و امامهم بالنداء، وجب علی أهل البلد کلهم حتّی علی من هو قاطن فی حریم البلد بریدا فی برید( علی رأس فرسخین) أن یجیب النداء، فلا یجوز لاحد التخلف عن الاجتماع، و لا أن یجتمعوا فی مساجد متعدّدة و محال مختلفة و الصلاة أربع رکعات علی ما هو وظیفة سائر الایام، کما لا یجوز أن ینعقد جمعتان فی بلدة أبدا.

اللَّهِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ.»(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند و هر کس چنین کند آنان خود زیانکارانند.}

تفسیر

اخبار درباره­ تفسیر صلاۀ وسطی به نماز جمعه گذشت و بیان شد که مقصود از این سخن او: «و خاضعانه برای خدا به­پاخیزید»، در نماز وسطی است. و راوندی - رحمۀ الله علیه - در فقه القرآن گوید: گفتند: این آیه در روز جمعه در حالی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در سفر بود نازل شد، پس در آن قنوت خواند و در سفر و حضر آن را به حال خود باقی گذاشت.

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَة» {ای کسانی­که ایمان آورده­اید، چون برای نماز جمعه ندا داده شد.} در خصوص نزول

ص: 123


1- منافقون / 9.[3]

هذه السورة و تلک الآیات فی صلاة الجمعة و أجمع مفسرو الخاصة و العامة علیه بمعنی تواتر ذلک عندهم و الشک فیه کالشک فی نزول آیة الظهار فی الظهار و غیرها من الآیات و السور التی مورد نزولها متواتر معلوم و مدار علماء الخاصة و العامة فی الاستدلال علی أحکام الجمعة علی هذه الآیة.

و خص الخطاب بالمؤمنین تشریفا لهم و تعظیما و لأنهم المنتفعون به و إیذانا بأن مقتضی الإیمان العمل بفرائض الله تعالی و عدم الاستهانة بها و أن تارکها کأنه غیر مؤمن و فسر الأکثر النداء بالأذان.

قال فی مجمع البیان (1)

أی إذا أذن لصلاة الجمعة و ذلک إذا جلس الإمام علی المنبر یوم الجمعة و ذلک لأنه لم یکن علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله نداء سواه (2) و نحو ذلک قال فی الکشاف و الظاهر أن المراد حضور وقت النداء کما أن فی قوله إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ(3) المراد إرادة القیام و لما کان النداء شائعا فی ذلک الوقت عبر عنه به و فیه الحث علی الأذان لتأکد استحبابه لهذه الصلاة حتی ذهب بعضهم إلی الوجوب.

ص: 124


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 288.
2- 2. کانه یعرض بالنداء الأول الذی ابتدعه عثمان، فجعل مؤذنا یؤذن عند الزوال علی دار له بالسوق یقال له الزوراء، ثمّ إذا جلس علی المنبر أذن مؤذن المسجد أخری طبقا لما سنه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
3- 3. المائدة: 6.

این سوره و آن آیات درباره­ نماز جمعه شکی نیست و مفسران خاصه و عامه بر آن اجماع کرده­اند، و آن نزد آنها در حد تواتر است و شک در آن مانند شک در نزول آیه ظهار درباره ظهار و آیات و سوره­هایی غیر از آن است که شأن نزول آنها متواتر و معلوم است. و اساس علمای خاصه و عامه در استدلال بر احکام جمعه، این آیه است.

و خطاب را به جهت ارج نهادن و بزرگ داشتن مؤمنان، و به این دلیل که آنها بهره­گیرنده از آن هستند، به عنوان اعلامی بر اینکه اقتضای ایمان، عمل به فرائض خداوند متعال و سبک نشمردن آن، و اینکه تارک آن مانند غیرمؤمن است، به آنها اختصاص داده است. و اغلب ندا را به اذان تفسیر کرده­اند.

در مجمع البیان(1) گوید: یعنی چون برای نماز جمعه اذان داده شد. و آن زمانی است که امام در روز جمعه بر منبر می­نشیند، و آن به این دلیل است که در عهد رسول خدا صلّی الله علیه و آله ندائی جز آن نبوده است. و در کشاف نظیر آن را گفته است. و ظاهر این است که مقصود، فرا رسیدن وقت ندا است، چنانکه در این سخن خداوند «إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ»،(2)

{چون به نماز برخیزید.} مقصود قصد قیام است. و از آنجا که ندا در آن زمان شایع بوده است، به وسیله این، از آن تعبیر کرده است و در آن ترغیبی است به اذان، برای تأکید مستحب بودن آن برای این نماز، حتی برخی از آنها بر وجوب معتقد هستند.

ص: 124


1- مجمع البیان 10: 288 .[1]
2- مائده /6 .[2]

و اللام فی قوله لِلصَّلاةِ للأجل و التوقیت و حینئذ یدل علی عدم اعتبار الأذان قبل وقت الصلاة فی ذلک و من بیانیة و مفسرة لإذا أو بمعنی فی أو للتبعیض و الجمعة بضم المیم و السکون لغتان الیوم المعهود و إنما سمی به لاجتماع الناس فیه للصلاة(1)

و قیل لأنه تعالی فرغ فیه من خلق الأشیاء فاجتمعت فیه المخلوقات و قیل أول من سماه به کعب بن لؤی و کان یقال له العروبة.

فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ (2) الظاهر أن التعبیر بهذه العبارة لتأکید الأمر و

ص: 125


1- 1. و فیه لغة ثالثة علی ما حکاه الطبرسیّ فی المجمع عن الفراء و هی الجمعة کضحکة و همزة، و فی المغرب أن الجمعة اسم للاجتماع کما أن الفرقة اسم للافتراق. و قد کان الاجتماع فی هذا الیوم معهودا للامة الإسلامیة مسنونا بسنة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من لدن أن نزل المدینة فصلی فی بنی سالم بن عوف صلاة الظهر رکعتین و قدم لها خطبة فصارت أول جمعة جمعها رسول اللّه فی الإسلام و خطبته فی ذلک الیوم أول خطبة خطبها. ثمّ انه صلی الله علیه و آله التزمها سنة له یصلی فی کل اسبوع کذلک لیکون ذکری لأول یوم تمکن الإسلام علی عرش الحکومة، و عیدا للمسلمین یجتمعون فیه بالبشارة و الزینة و یذکرون اللّه عزّ و جلّ یشکرونه علی ذلک النعم. الا أن الناس لم یکونوا لیجتمعوا کلهم و لا لیسمونه یوم الجمعة علما( بزعمی) و ربما تفرقوا حین خطبته صلی الله علیه و آله و ابتغوا التجارة و اللهو و ترکوه قائما. و أمّا بعد نزول الآیة و السورة( و صریح الخطاب فیها یدلّ علی أنّها محکمة من أمّهات الکتاب من دون تشابه) فقد صار مفاد الآیة بجمیع أحکامها و متعلقاتها مفروضة علی الأمة الإسلامیة حتّی تسمیة الیوم بیوم الجمعة، بحیث أنّه لم یجز تسمیته بسائر الأسماء المعروفة عندهم أیّام الجاهلیة.
2- 2. المراد بالسعی، هو الاسراع فی المضی و الاهتمام بالوصول الی محل النداء حتّی أنه لو وجد فراغا و ساحة هرول هرولة کما یسعی الحاجّ بطوافه بین الصفا و المروة. و لا یذهب علیک أن فرض السعی انما هو علی من سمع النداء و لم یحضر المجتمع بعد، کما هو المصرح به فی لفظ الآیة الکریمة، حیث یأمر بالسعی عند النداء و بعده، لئلا یفوت عنه الخطبة التی یکون فیه ذکر اللّه تعالی و تکون بمنزلة الرکعتین المسنونتین فی سائر الایام، و اما من تهیأ و تعبأ قبل النداء و حضر المجتمع ینتظر صعود الامام للخطبة، فقد استبق الی وظیفته، و لم یتوجه خطاب السعی إلیه، و هو واضح.

و لام در این سخن او «للصلوۀ» برای مهلت و توقیت است. و در این حالت بر عدم اعتبار اذان قبل از وقت نماز دلالت می­کند. و «من» بیانیه و تفسیر کننده اذا است. یا اینکه به معنی «فی» است، یا برای تبعیض است. و «جمعه» با ضمه و سکون میم، دو واژه برای روز شناخته شده است و به جهت اجتماع مردم در آن برای نماز، به این نام نامیده شده است و گفته شده: زیرا خداوند متعال در آن روز از آفرینش اشیاء فارغ شد و مخلوقات در آن روز گردهم جمع شدند. و گفته شده: اولین کسی­که آن را به این نام خواند، کعب بن لؤیّی است و به آن العروبۀ گفته می­شد.

«فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ»{به سوی ذکر خدا بشتابید.} ظاهر این است، تعبیر با این عبارت برای تأکید امر و

ص: 125

المبالغة فی الإتیان به و عدم المساهلة فیه کما أنه إذا قال المولی لعبده امض إلی فلان یفهم منه الوجوب و إذا قال اسع و عجل و اهتم کان آکد من الأول و أدل علی الوجوب قال فی مجمع البیان أی فامضوا إلی الصلاة مسرعین غیر متشاغلین عن قتادة و ابن زید و الضحاک و قال الزجاج فامضوا إلی السعی الذی هو الإسراع و قرأ عبد الله بن مسعود فَامْضُوا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ و روی ذلک عن علی بن أبی طالب علیه السلام و عمر و أبی و ابن عباس و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام و قال ابن مسعود لو علمت الإسراع لأسرعت حتی یقع ردائی من کتفی و قال الحسن ما هو السعی علی الأقدام و قد نهوا أن یأتوا الصلاة إلا و علیهم السکینة و الوقار و لکن بالقلوب و النیة و الخشوع (1).

و کل ذلک مما یؤکد الوجوب فإن المراد به شدة العزم و الاهتمام و إخلاص النیة فیه فإنه أقرب المجازات إلی السعی بالأقدام بل هو مجاز شائع یعادل الحقیقة قال فی الکشاف قیل المراد بالسعی القصد دون العدو و السعی التصرف فی کل عمل و منه قوله تعالی فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی (2)

ص: 126


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 288.
2- 2. الصافّات: 109 النجم: 40، و لکن المراد من السعی فی الآیة الأولی هو السعی بین الصفا و المروة قطعا، و ذلک لان إبراهیم صلوات الله علیه و ابنه إسماعیل بعد ما فرغا من رفع قواعد البیت دعوا اللّه عزّ و جلّ و قالا: رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ... وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ( البقرة: 128). فاستجاب اللّه دعاءهما فکان یری إبراهیم مناسک البیت فی منامه( علی ما کان یریه اللّه عزّ و جلّ ملکوت السماوات و الأرض) فیمتثل إبراهیم خلیل اللّه نسکه و یتبعه فی ذلک إسماعیل ولده حتّی إذا بلغ معه السعی بین الصفا و المروة قال له إبراهیم: یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری؟ و انما ائتمر معه لان ذبحه قربانا و نسیکة انما یتحقّق بتسلیمه. فقد کان رؤیة ذبحه إسماعیل تماما لمناسک الحجّ التی کان یراها فی منامه، کما ینص علیه روایات الفریقین، و لا یناسب ذلک الا بأن یکون المراد بالسعی هو السعی بین الصفا و المروة، کما بیناه لک، و من حمل السعی فی الآیة علی غیر ذلک من المعانی غیر المناسبة یبقی علیه توجیه قوله تعالی« معه» فان الکلمة تصیر لغوا لا فائدة فی ذکرها أبدا.

مبالغه در به جای آوردن آن، و عدم سهل انگاری در آن است. چنانکه وقتی اربابی به بنده­اش می­گوید: به سوی فلانی برو، وجوب از آن فهمیده می­شود. و زمانی­که بگوید: بشتاب و عجله کن و اهتمام کن، تأکیدش از لفظ اول بیشتر و دلالتش بر وجوب شدیدتر است. در مجمع البیان به نقل از قتاده، ابن زید و ضحاک گوید: یعنی با شتاب و بدون پرداختن به چیزی، به سوی نماز بروید. و زجّاج گوید: به سوی سعی و تلاش بروید که این همان معنای إسراع است و عبدالله بن مسعود «فامضوا إلی ذکر الله» قرائت کرده است. و آن از علی بن ابی طالب، عمر، أبیّ و ابن عباس از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است. و ابن مسعود گوید: اگر می­دانستم که منظور از سعی، شتاب است، قطعاً شتاب می­کردم تا اینکه ردایم از شانه­ام بیافتد. و حسن گوید: آن، شتاب در گام­ها نیست، و نهی شده­اند از اینکه به نماز بیایند مگر با آرامش و وقار؛ بلکه شتاب با قلب، نیت و خشوع است.(1)

و همه این موارد از اموری است که تأکیدکننده وجوب است. زیرا مقصود از آن، شدت عزم و اهتمام و اخلاص نیت در آن است، و آن نزدیک­ترین مجازها به شتاب با گام­هاست، بلکه مجازی شایع است که با حقیقت برابر است.

در کشاف گوید: گفته شده مقصود از «سعی»، قصد بدون دویدن است، و سعی تصرف در هر عملی است. و از آن، این سخن خداوند متعال است: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ»، {و وقتی با او به جایگاه سعی رسید} و «وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی»،(2) {و اینکه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست.}

ص: 126


1- مجمع البیان 10: 288.[1]
2- صافات : 109، نجم / 40.[2]

انتهی،

وَ عَلَیْهِ یَنْبَغِی حَمْلُ مَا رَوَاهُ الرَّاوَنْدِیُّ وَ غَیْرُهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: السَّعْیُ قَصُّ الشَّارِبِ وَ نَتْفُ الْإِبْطِ وَ تَقْلِیمُ الْأَظْفَارِ وَ الْغُسْلُ وَ التَّطَیُّبُ لِیَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لُبْسُ أَفْضَلِ الثِّیَابِ وَ الذِّکْرُ(1).

فالمعنی اهتموا و عجلوا الفراغ من الآداب و المستحبات لإدراک الجمعة کل ذلک لا ینافی فهم الوجوب من الأمر بل هی مؤکدة له کما لا یخفی علی العارف بقوانین البلاغة.

و قال الراوندی المراد بذکر الله الخطبة التی تتضمن ذکر الله و المواعظ و قیل المراد الصلاة انتهی و إنما جعل الذکر مکان الضمیر إیذانا بأن الصلاة متضمنة

ص: 127


1- 1. وجه الحدیث أن هذا السعی المأمور به، انما هو للاجتماع مع جمهور المسلمین فی مکان واحد، و من لوازم هذا الاجتماع الوافر أن یتهیأ کل واحد منهم بالطهارة الفطریة لئلا ینفر طباع المجتمعین من اجتماعهم، و هذه الطهارة الفطریة کما أشار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سنها انما هو قص الشارب و نتف الابط و تقلیم الاظفار و الاغتسال و ترجیل الشعر و التطیب ان قدر علی ذلک و لبس الثیاب النظیفة، فإذا نودی أحدهم بأن یسعی الی تلک الجماعة الوافرة، فکأنّه نودی بأن یتحصل علی هذه الطهارة الفطریة اولا ثمّ یحضر الجماعة، و هذا واضح بحمد اللّه.

پایان سخن. و حمل کردن آنچه که راوندی و دیگران از امام باقر علیه السلام روایت کردند بر آن شایسته است که فرمود: سعی، کوتاه کردن شارب، زدن [موی] زیر بغل، کوتاه کردن ناخن، غسل و معطر شدن برای روز جمعه است و پوشیدن بهترین لباس و ذکر است. پس معنا این است: برای رسیدن به نماز جمعه، در فارغ شدن از آداب و مستحبات اهتمام بورزید و شتاب کنید، و همه این امور با دریافت وجوب از امر منافات ندارد بلکه تأکیدکننده آن است، چنانکه بر فرد آشنا به قوانین بلاغت پوشیده نیست.

راوندی گوید: مقصود از یاد خدا، خطبه­ای است که شامل یاد خدا و موعظه باشد و گفته شده: مقصود نماز است، پایان سخن. و ذکر به دلیل اعلام اینکه نماز دربردارنده­

ص: 127

لذکره تعالی و لذا یجب السعی إلیها و إن الصلاة الکاملة هی التی تتضمن ذکر الله و حضور القلب و قیل المراد هما جمیعا و لعله أظهر.

وَ ذَرُوا الْبَیْعَ أی اترکوه و دعوه ذلِکُمْ أی ما أمرتم به من السعی و ترک البیع خَیْرٌ لَکُمْ و أنفع عاقبة إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ الخیر و الشر أو إن کنتم من أهل العلم و التمییز.

فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ أی إذا صلیتم الجمعة و فرغتم منها فتفرقوا فی الأرض وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قیل أی و اطلبوا الرزق فی الشراء و البیع فأطلق لهم ما حرم علیهم بعد قضاء الصلاة من الانتشار و ابتغاء الربح و النفع من فضل الله و رحمته مشیرا إلی أن الطالب ینبغی أن لا یعتمد علی سعیه و کده بل علی فضل الله و رحمته و توفیقه و تیسیره طالبا ذلک من ربه.

قال فی مجمع البیان (1)

هذا إباحة و لیس بأمر إیجاب وَ رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِهِ فَانْتَشِرُوا الْآیَةَ لَیْسَ لِطَلَبِ دُنْیَا وَ لَکِنْ عِیَادَةُ مَرِیضٍ وَ حُضُورُ جَنَازَةٍ وَ زِیَارَةُ أَخٍ فِی اللَّهِ وَ قِیلَ الْمُرَادُ بِهِ طَلَبُ الْعِلْمِ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الصَّلَاةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الِانْتِشَارُ یَوْمَ السَّبْتِ (2).

ص: 128


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 288 و 289.
2- 2. وجه الحدیث أن الامر بالانتشار و الابتغاء من فضل اللّه انما هو أمر اباحة لکونه واقعا عقیب الحظر، فلا یدلّ علی رجحان الانتشار أبدا، کیف و قد سمی اللّه عزّ و جلّ هذا الیوم یوم جمعة و ندب بذلک الی اجتماع المسلمین و تزاورهم و تباشرهم من اول الیوم الی آخره، فعلی هذا یکون تمام الیوم یوم اجتماع و عید کما تلقاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کذلک و عند الزوال وقت اجابة النداء للصلاة المعهودة، و بعدها وقت صلاة العصر و تعقیبها بذکر اللّه عزّ و جلّ علی ما یدلّ علیه ذیل هذه الکریمة، فلا یکون موقع للانتشار الا یوم السبت.

ذکر خداوند متعال است لذا شتاب به سوی آن واجب است و نیز اعلام اینکه نماز کامل آن است که دربردارنده یاد خدا و حضور قلب باشد، در جای ضمیر قرار گرفته است، و گفته شده: مقصود هر دوی آنهاست و شاید این ظاهرتر باشد.

«وَ ذَرُوا الْبَیْعَ»{و داد و ستد را واگذارید} یعنی آن را ترک کنید و رها کنید «این» یعنی آنچه که در خصوص شتاب و ترک داد و ستد به آن امر شدید «خَیْرٌ لَکُم»{برای شما بهتر است} و از نظر فرجام سودمندتر است «إن کنتم تعلمون»{اگر بدانید} خیر و شر را، یا اگر از اهل علم و تشخیص باشید.

«فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْض»{و چون نماز گزارده شد، در زمین پراکنده گردید.} یعنی چون نماز جمعه خواندید و از آن فارغ شدید، در زمین متفرق گردید «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّه»{و فضل خدا را جویا شوید.} گفته شد: یعنی روزی را در خرید و فروش طلب کنید. پس آنچه را که بر آنان به هنگام نماز حرام کرد، از پراکنده شدن، طلب کردن سود و بهره از فضل و رحمت خدا بعد از ادای نماز، برای آنان آزاد کرد، با اشاره به اینکه فرد طلب­کننده شایسته است که بر سعی و تلاش خود تکیه نکند بلکه بر فضل، رحمت، توفیق و تسهیل خداوند تکیه کند، درحالی­که آن را از پروردگارش خواهان است.

در مجمع البیان(1) گوید: این اباحه است و امر ایجابی نیست، و از انس از نبی صلّی الله علیه و آله روایت شده است که وی درباره این سخن خداوند {پراکنده شوید} و ادامه آیه فرمود: برای طلب دنیا نیست، بلکه عیادت از بیمار، حضور در تشییع جنازه، زیارت برادری در راه خدا است. و گفته شده مقصود از آن، طلب علم است.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: نماز در روز جمعه است و پراکنده شدن در روز شنبه.

ص: 128


1- مجمع البیان 10: 288 و 289.[1]

وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنِّی لَأَرْکَبُ فِی الْحَاجَةِ الَّتِی کَفَاهَا اللَّهُ مَا أَرْکَبُ فِیهَا إِلَّا الْتِمَاسَ أَنْ یَرَانِیَ اللَّهُ أُضْحِی فِی طَلَبِ الْحَلَالِ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ بَیْتاً وَ طَیَّنَ عَلَیْهِ بَابَهُ ثُمَّ قَالَ رِزْقِی یَنْزِلُ عَلَیَّ أَ کَانَ یَکُونُ هَذَا أَمَا إِنَّهُ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ قَالَ قُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ قَالَ رَجُلٌ یَکُونُ عِنْدَهُ الْمَرْأَةُ فَیَدْعُو عَلَیْهَا فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّ عِصْمَتَهَا فِی یَدِهِ لَوْ شَاءَ أَنْ یُخَلِّیَ سَبِیلَهَا وَ الرَّجُلُ یَکُونُ لَهُ الْحَقُّ عَلَی الرَّجُلِ فَلَا یُشْهِدُ عَلَیْهِ فَیَجْحَدُهُ حَقَّهُ فَیَدْعُو عَلَیْهِ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّهُ تَرَکَ مَا أُمِرَ بِهِ وَ الرَّجُلُ یَکُونُ عِنْدَهُ الشَّیْ ءُ فَیَجْلِسُ فِی بَیْتِهِ وَ لَا یَنْتَشِرُ وَ لَا یَطْلُبُ وَ لَا یَلْتَمِسُ حَتَّی یَأْکُلَهُ ثُمَّ یَدْعُو فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُ.

وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً(1) قال الطبرسی ره أی اذکروه علی إحسانه إلیکم و اشکروه علی نعمه و علی ما وفقکم من طاعته و أداء فرضه و قیل المراد بالذکر هنا الفکر کما قال تفکر ساعة خیر من عبادة سنة و قیل معناه اذکروا الله فی تجاراتکم و أسواقکم

کَمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ فِی السُّوقِ مُخْلِصاً عِنْدَ غَفْلَةِ النَّاسِ وَ شُغُلِهِمْ بِمَا فِیهِ کُتِبَ لَهُ أَلْفُ حَسَنَةٍ وَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَغْفِرَةً لَمْ یَخْطُرْ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ.

انتهی (2).

و یحتمل أن یکون المراد به اذکروا الله فی الطلب فراعوا أوامره و نواهیه فلا تطلبوا إلا ما یحل من حیث یحل و الأعم أظهر و الحاصل أنه تعالی وصاهم بأن لا یشغلهم التجارة عن ذکره سبحانه کما قال الله تعالی رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ

ص: 129


1- 1. هذا الامر بالذکر بخلاف الامرین قبله- حیث کانا لرفع الحظر- أمر توکید یفرض تعقیب صلاة الجمعة بذکر اللّه عزّ و جلّ کثیرا و قد مر فی باب تسبیح الزهراء علیها السلام أنه من الذکر الکثیر، فلا أقل منها.
2- 2. مجمع البیان ج 10 ص 289.

و عمر بن یزید از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: من به دنبال حاجتی می­روم که خداوند آن را کفایت کرده، در آن وارد نمی­شوم مگر برای اینکه خداوند مرا ببیند که در طلب حلال هستم، آیا این سخن خداوند عزوجل را نشنیده­ای: {و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید.} آیا دیده­ای که مردی وارد خانه­ای شود و در آن را بر خود گل­اندود کند و بگوید: روزی من بر من وارد می­شود. آیا این چنین می­شود؟ آگاه باش که او یکی از سه فردی است که استجابت نمی­شوند.

ادامه داد: عرض کردم: این سه تن چه کسانی هستند؟ فرمود: مردی که زنی داشته باشد و او را نفرین کند، او استجابت نمی­شود. زیرا اختیار زن در دست مرد است، اگر بخواهد می­تواند راه زن را بازگذارد(طلاقش دهد). و مردی که بر مردی حقی دارد، پس بر او شاهد نمی­گیرد و او حقش را انکار می­کند و او را نفرین می­کند، پس استجابت نمی­شود. زیرا او آنچه که به آن امر شده است را رها کرده است. و مردی که چیزی دارد و در خانه­اش می­نشیند و بیرون نمی­رود و طلب نمی­کند و تقاضا نمی­کند تا اینکه آن را بخورد، سپس دعا می­کند، پس استجابت نمی­شود.

«وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرا»{و خدا را بسیار یاد کنید.} طبرسی گوید: یعنی او را بر احسان او نسبت به شما یاد کنید و او را به خاطر نعمت­هایش و به خاطر آنچه که در خصوص طاعت او و ادای فریضه او به شما توفیق داده است شکر کنید. و گفته شده: مقصود از ذکر در اینجا فکر است. چنانکه فرمود: یک ساعت تفکر برتر از یک سال عبادت است. و گفته شده: معنایش این است: خدا را در تجارت­ها و بازارهایتان یاد کنید. چنانکه از نبی صلّی الله علیه و آله روایت است که وی فرمود: هر که خالصانه خدا را در بازار، به هنگام غفلت مردم و اشتغال آنها به آنچه که در آن هستند یاد کند، برای او هزار حسنه نوشته می­شود و خداوند در روز قیامت او را مورد مغفرتی قرار می­دهد که به قلب هیچ بشری خطور نکرده است، پایان سخن.(1)

محتمل است که منظور از آن این باشد که خدا را در طلب یاد کنید، و اوامر و نواهی او را رعایت کنید و جز آنچه که حلال است، از جایی که حلال است طلب نکنید. و اعم ظاهرتر است و نتیجه اینکه خداوند متعال به آنان توصیه کرد که تجارت آنها را از یاد خداوند سبحان غافل نسازد، چنانکه خداوند متعال فرمود: «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ

ص: 129


1- مجمع البیان 10: 289.[1]

تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ (1) و یکونوا فی أثناء التجارة مشغولین بذکره مراعین أوامره و نواهیه.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ قال الطبرسی ره أی لتفلحوا و تفوزوا بثواب النعیم علق سبحانه الفلاح بما تقدم ذکره من أعمال الجمعة و غیرها

وَ صَحَّ الْحَدِیثُ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَأَحْسَنَ غُسْلَهُ وَ لَبِسَ صَالِحَ ثِیَابِهِ وَ مَسَّ مِنْ طِیبِ بَیْتِهِ أَوْ دُهْنِهِ ثُمَّ لَمْ یُفَرِّقْ بَیْنَ اثْنَیْنِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی وَ زِیَادَةَ ثَلَاثَةِ أَیَّامِ بَعْدَهَا.

وَ رَوَی سُلَیْمَانُ التَّمِیمِیُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ سِتَّ مِائَةِ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبَ النَّارَ.

قال ثم أخبر سبحانه عن جماعة قابلوا أکرم الکرم بالأم اللؤم فقال وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً(2) أی عاینوا ذلک و قیل معناه إذا علموا بیعا أو شراء أو لهوا

ص: 130


1- 1. النور: 37.
2- 2. ظاهر سیاق الآیة و عدم اتساقها مع سائر آیات السورة، یدل علی أنّها نزلت فی سیاق آیات أخر تذم المنافقین و من حذا حذوهم بأنهم لا یهتمون بصلاتهم، حتی أنهم فی یوم الجمعة أو العیدین ربما آثروا اللهو و التجارة علی خطبة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و مواعظه، فترکوه قائما یخطب و لیس حوله الا قلیل من المسلمین. و عندی أنّها نزلت فی خطبة العیدین ثمّ ألحقت بالسورة لکونهما فرعا علی صلاة الجمعة و ذلک لان الخطبة فی صلاة العیدین کانت تلقی بعد تمام الصلاة، و لکونها سنة فی غیر فریضة کان الاخذ بها فضیلة و ترکها الی غیر خطیئة، الا أنّه إذا کان ترکها بالاعراض عنها أو ایثار اللهو و التجارة علیها من دون حاجة إلیها کان مذموما غیر جائز، فناسب مقابلة التارکین لهذه السنة بقوله عزّ و جلّ:« قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ، وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» و أمّا إذا جعلنا الآیة ناظرة الی خطبة الجمعة، کما هو المشهور بین المفسرین، فلا مناص من القول بأنها نزلت قبل آیات الجمعة حین لم تکن صلاة الجمعة مفروضة بأحکامها و متعلقاتها من وجوب السعی و تحریم البیع و التعامل بل کان صلاة الجمعة حین نزولها من السنن، لا یجب استماع خطبتها علی حدّ سائر السنن، حتی یناسب مقابلة التارکین لخطبتها بالذم فقط. فلو قیل بأن هذه الآیة نزلت مع سائر آیات السورة تتمة لها و ملحقة بآیات الجمعة لکان حکمها بعدم تحریم الانتشار و الاشتغال باللهو و التجارة ناسخا لآیة الجمعة و أحکامها قبل العمل بها، و هذا مع أنّه لغو باطل لا یصدر عن الحکیم تعالی، لم یتفوه به أحد من المسلمین. و أمّا علی القول بأن المراد بقوله عزّ و جلّ« وَ تَرَکُوکَ قائِماً»: قائما فی الصلاة، لا قائما فی الخطبة: فالامر أشکل و أشکل، فان ترک الخطبة و الذهاب الی اللهو و التجارة أهون من ترک الصلاة نفسها أو قطعها و ابطالها، و هو واضح. و أمّا حکم اللهو و الاستماع له فقد مر بعض الکلام فیه فی ج 79 ص 248، راجعه.

تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ»،(1) {مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی آنان را از یاد خدا به خود مشغول نمی دارد.} و در اثنای تجارت به یاد او مشغول باشند و اوامر و نواهی را رعایت کنند.

«لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» {باشد که شما رستگار گردید} طبرسی گوید: یعنی برای اینکه رستگار شوید و به ثواب نعیم دست یابید. خداوند سبحان، فلاح را به آنچه که در اعمال جمعه و جز آن ذکرش گذشت منوط ساخته است. و حدیثی صحیح از ابوذر - رضی الله عنه - گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که در روز جمعه غسل کند و غسلش را نیکو انجام دهد و بهترین لباسش را بر تن کند و از عطر یا روغن خانه­اش بر خود بمالد، و بین دو نفر جدایی نیافکند، خداوند او را بین آن جمعه و جمعه دیگر به علاوه سه روز بعد از آن، مورد مغفرت قرار می­دهد. و سلیمان تمیمی از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: در هر جمعه­ای برای خداوند عزوجل ششصد هزار رها شده از آتش است که همه آنها سزاوار آتش هستند.

و ادامه داد: سپس خداوند سبحان از جمعی خبر داد که برترین کرامت را با پست­ترین پستی معاوضه کردند. و فرمود: «وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً»{و چون داد و ستد یا سرگرمی­ای ببینند} یعنی آن را مشاهده کردند. و گفته شده، معنایش این است: زمانی­که از فروشی یا خریدی یا لهوی اطلاع یافتند. مجاهد گفته که لهو همان

ص: 130


1- نور / 37.[2]

و هو الطبل عن مجاهد و قیل المزامیر عن جابر انْفَضُّوا إِلَیْها أی تفرقوا عنک خارجین إلیها و قیل مالوا إلیها.

و الضمیر للتجارة و إنما خصت برد الضمیر إلیها لأنها کانت أهم إلیهم و هم بها أسر من الطبل لأن الطبل إنما دلت علی التجارة عن الفراء و قیل عاد الضمیر إلی أحدهما اکتفاء به و کأنه علی حذف و المعنی و إذا رأوا تجارة انفضوا إلیها و إذا رأوا لهوا انفضوا إلیه فحذف إلیه لأن إلیها تدل علیه.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: انْصَرَفُوا إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قائِماً تَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ.

قال جابر بن سمرة ما رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله خطب إلا و هو قائم فمن حدثک أنه خطب و هو جالس فکذبه.

و سئل ابن مسعود أ کان النبی صلی الله علیه و آله یخطب قائما فقال أ ما تقرأ وَ تَرَکُوکَ

ص: 131

طبل بوده. و گفته شده: جابر گفته، منظور نای است«انْفَضُّوا إِلَیْها»{به سوی آن روی آور می شوند.} یعنی در حال خروج به سوی آن، از اطراف تو متفرق شدند. و گفته شده: به سوی آن تمایل یافتند.

و ضمیر «ها» برای تجارت است. و برگشت ضمیر به آن مختص شده است زیرا آن برای آنان مهم­تر بود و آنها به وسیله آن، بیشتر از طبل شاد می­شدند. زیرا طبل بر تجارت دلالت داشت، این سخن از فراء است. و گفته شده: به جهت اکتفا به آن، ضمیر به یکی از آن دو برمی­گردد و گویی در اینجا حذفی واقع شده است. و معنی این است: زمانی­که تجارت را دیدند به سوی آن پراکنده شدند و زمانی­که لهو را دیدند به سوی آن پراکنده شدند؛ و الیه محذوف است زیرا إلیها بر آن دلالت می­کند.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: به سوی آن رفتند و تو را ایستاده، درحالی­که بر روی منبر خطبه می­خواندی رها کردند. جابر بن سمرۀ گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را ندیدم که خطبه بخواند، مگر درحالی­که ایستاده بود. پس هر که برایت گفت که او درحالی­که نشسته بود خطبه خواند، او را تکذیب کن.

از ابن مسعود سئوال شد، آای رسول خدا در حالت ایستاده خطبه می­خواند؟ پاسخ گفت: آیا نمی­خوانی «وَ تَرَکُوکَ ص: 131

قائِماً و قیل أراد قائما فی الصلاة.

ثم قال تعالی قُلْ یا محمد لهم ما عِنْدَ اللَّهِ من الثواب علی الخطبة و حضور الموعظة و الصلاة و الثبات مع النبی صلی الله علیه و آله خَیْرٌ و أحمد عاقبة و أنفع مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ یرزقکم و إن لم تترکوا الخطبة و الجمعة.

وَ قَالَ ره فِی سَبَبِ (1)

نُزُولِ الْآیَةِ قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: أَقْبَلَتْ عِیرٌ وَ نَحْنُ نُصَلِّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجُمُعَةَ فَانْفَضَّ النَّاسُ إِلَیْهَا فَمَا بَقِیَ غَیْرُ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا أَنَا فِیهِمْ فَنَزَلَتْ.

وَ قَالَ الْحَسَنُ وَ أَبُو مَالِکٍ: أَصَابَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ جُوعٌ وَ غَلَاءُ سِعْرٍ فَقَدِمَ دِحْیَةُ بْنُ خَلِیفَةَ بِتِجَارَةِ زَیْتٍ مِنَ الشَّامِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَخْطُبُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَامُوا إِلَیْهِ بِالْبَقِیعِ خَشْیَةَ أَنْ یُسْبَقُوا إِلَیْهِ فَلَمْ یَبْقَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا رَهْطٌ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ تَتَابَعْتُمْ حَتَّی لَا یَبْقَی أَحَدٌ لَسَالَ بِکُمُ الْوَادِی نَاراً.

وَ قَالَ الْمُقَاتِلَانِ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْطُبُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِذْ قَدِمَ دِحْیَةُ بْنُ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیُّ مِنَ الشَّامِ بِتِجَارَةٍ وَ کَانَ إِذَا قَدِمَ لَمْ یَبْقَ بِالْمَدِینَةِ عَاتِقٌ إِلَّا أَتَتْهُ وَ کَانَ یَقْدَمُ إِذَا قَدِمَ بِکُلِّ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ دَقِیقٍ أَوْ بُرٍّ أَوْ غَیْرِهِ وَ یَنْزِلُ عِنْدَ أَحْجَارِ الزَّیْتِ وَ هُوَ مَکَانٌ فِی سُوقِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ یَضْرِبُ بِالطَّبْلِ لِیُؤْذِنَ النَّاسَ بِقُدُومِهِ فَیَخْرُجَ إِلَیْهِ النَّاسُ لِیَتَبَایَعُوا مَعَهُ فَقَدِمَ ذَاتَ جُمُعَةٍ وَ کَانَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُسْلِمَ-(2) وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِمٌ عَلَی الْمِنْبَرِ یَخْطُبُ فَخَرَجَ النَّاسُ فَلَمْ یَبْقَ فِی الْمَسْجِدِ إِلَّا اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا وَ امْرَأَةً فَقَالَ صلی الله علیه و آله

ص: 132


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 287.
2- 2. دحیة بن خلیفة الکلبی هذا من الذین شهدوا بدرا، و یدلّ الروایة ان صحت أن ذلک کان أوائل نزوله صلی الله علیه و آله بالمدینة حین یصلی بهم الجمعة سنة متبعة لا فرضا بعد نزول سورة الجمعة فیؤید بعض ما قلناه.

قائِما»{و تو را در حالی که ایستاده ای ترک کردند.} و گفته شده: مقصودش قیام در نماز بوده است.

خداوند سپس فرمود: {قل} ای محمد به آنان، «ما عِنْدَ اللَّهِ» {آنچه نزد خداست}، از ثواب بر خطبه و حاضر شدن در موعظه و نماز و ثبات به همراه نبی صلّی الله علیه و آله «خیر لکم»{بهتر است} و از لحاظ فرجام پسندیده­تر و سودمندتر است «مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» {از سرگرمی و از داد و ستد، و خدا بهترین روزی دهندگان است.} شما را روزی می­دهد، اگر خطبه و جمعه را ترک نکرده باشید.

وی(1) در سبب نزول آیه گوید: جابر بن عبدالله گوید: درحالی­که ما همراه رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز جمعه می­خواندیم، کاروانی وارد شد، و مردم به سوی آن رفتند و جز دوازده مرد کسی باقی نماند و من جزء آنها بودم. پس این آیه نازل شد.

و حسن و ابومالک گویند: اهل مدینه گرفتار گرسنگی و گرانی شدند و دحیۀ بن خلیفه با تجارت روغن از شام رسید، درحالی­که روز جمعه بود و نبی صلّی الله علیه و آله خطبه می­خواند. زمانی­که آنها او را دیدند، از ترس اینکه از آنها پیشی بگیرند، به سوی او در بقیع شتافتند و جز گروهی اندک با پیامبر باقی نماند؛ پس این آیه نازل شد. و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سوگند به کسی­که جانم در دست اوست، اگر همگی دنبال هم می­رفتید، طوری­که کسی باقی نمی­ماند، دره­ای از آتش بر شما جاری می­شد.

دو مقاتل گویند: درحالی­که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در روز جمعه خطبه می­خواند، دحیة بن خلیفه کلبی با تجارتی از شام رسید. زمانی­که او می­رسید، در مدینه فرد آزادی نمی­ماند که به سوی او نیاید و زمانی­که می­آمد، هر آنچه که مورد نیاز بود از قبیل آرد، گندم و غیره را می­آورد و در احجار الزیت که محلی در بازار مدینه است فرود می­آمد؛ سپس بر طبل می­کوبید تا ورودش را به مردم خبر دهد و مردم به سوی او خارج می­شدند تا با او داد و ستد کنند.

و در جمعه­ای قبل از اسلام آوردنش آمد، درحالی­که رسول خدا بر روی منبر ایستاده بود و خطبه می­خواند، پس مردم خارج شدند و جز دوازده مرد و زن در مسجد باقی نماند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود:

ص: 132


1- مجمع البیان 10: 287.[1]

لَوْ لَا هَؤُلَاءِ لَسُوِّمَتْ لَهُمُ الْحِجَارَةُ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.

و قیل لم یبق فی المسجد إلا ثمانیة رهط عن الکلبی عن ابن عباس و قیل إلا أحد عشر رجلا عن ابن کیسان و قیل إنهم فعلوا ذلک ثلاث مرات فی کل یوم مرة لعیر تقدم من الشام و کل ذلک یوافق یوم الجمعة عن قتادة و مقاتل انتهی.

تذییل

اعلم أن الله سبحانه أکد فی هذه السورة الشریفة للأمر الذی نزلت فیه و هو وجوب صلاة الجمعة تقدمة و تذییلا أنواعا من التأکید لم یأت بها فی شی ء من العبادات فیدل علی أنه آکدها و أفضلها عنده و أحبها إلیه و ذلک من وجوه أولها إنزال سورة مخصوصة لذلک و لم ینزل فی غیره سورة.

الثانی أنه قدم قبل الآیة المسوقة لذلک آیات کلها معدات لقبولها و الإتیان بها حیث افتتح السورة بأن جمیع ما فی السماوات و الأرض تسبح له فینبغی للإنسان الذی هو أشرف المخلوقات أن لا یقصر عنها بل یکون تنزیهه له سبحانه و طاعته له أکثر منها ثم وصف سبحانه نفسه بأنه ملک العالم و یجب علی جمیع الخلق طاعته ثم بأنه القدوس المنزه عن الظلم و العبث بل إنما کلفهم بالطاعات لأعظم المصالح و لوصولهم إلی درجات السعادات.

ثم هددهم بأنه عزیز غالب قادر مع مخالفتهم علی عقوبتهم فی الدنیا و الآخرة و أنه حکیم لا یفعل شیئا و لا یأمر و لا ینهی إلا لحکمة فلا ینبغی أن یتجاوز عن مقتضی أمره و نهیه.

ص: 133

اگر اینان نبودند، قطعاً از آسمان سنگ بر آنان فرو می­بارید. و خداوند این آیه را نازل فرمود.

و گفته شده: در مسجد جز هشت نفر باقی نماند، از کلبی از ابن عباس روایت است. و گفته شده، جز یازده مرد، این سخن از ابن کسیان است. و گفته شده: آنها آن کار را سه مرتبه، در هر روز یک مرتبه، برای قافله­ای که از شام آمد انجام دادند و همه آنها روز در جمعه اتفاق افتاد. این از قتاده و مقاتل روایت شده است، پایان سخن.

تکمله: بدان که خداوند سبحان در این سوره شریفه بر امری که به خاطر آن نازل شده است - یعنی وجوب نماز جمعه - چه در آغاز آن و چه در ادامه، به چند نوع تأکید نموده است که در هیچ یک از عبادات آنها را نیاورده است و بر این دلالت دارد که آن نزد وی مؤکدترین و برترین و محبوب­ترین آن­هاست. و آن از چند وجه است.

اول: نازل کردن سوره­ای مخصوص درباره آن، درحالی­که درباره غیر آن سوره­ای نازل نکرده است.

دوم: قبل از آیه ذکر شده، برای آن آیاتی را مقدم داشته که همه آنها آماده­کننده پذیرفتن و به­جای آوردن آن است، آنجا که سوره را با این افتتاح کرد که همه آنچه که در آسمان­ها و زمین است برای او تسبیح می­گوید، پس برای انسان که اشرف مخلوقات است شایسته است که از آنها کمتر نباشد، بلکه شایسته است تنزیه و طاعت او برای خداوند سبحان بیشتر از آنها باشد.

پس خداوند سبحان خودش را به این توصیف می­کند که او فرمانروای عالم است و اطاعت او بر همه خلق واجب است؛ سپس به این توصیف می­کند که او قدوس منزه از ظلم و عبث است بلکه فقط به دلیل بزرگترین مصالح و برای رسیدن مردم به درجات سعادت، آنها را به طاعات مکلف ساخته است.

سپس آنها را به این تهدید کرده است که او در صورت مخالفت آنها، شکست­ناپذیر غالب و قادر بر عقوبتشان در دنیا و آخرت است و اینکه او حکیمی است که چیزی را انجام نمی­دهد و امر و نهی نمی­کند مگر برای حکمتی. پس شایسته نیست که از امر و نهی او سرپیچی شود.

ص: 133

ثم ذکر امتنانه علی عباده بأنه بعث فی قوم أمیین عارین عن العلوم و المعارف رَسُولًا مِنْهُمْ لیکون أدعی لهم إلی قبول قوله یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ المشتملة علی مصالحهم و یطهرهم من الصفات الذمیمة و النقائص و الجهالات وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ و لقد کانوا من قبله لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ عن الملة و الشریعة فلا بد لهم من قبول قوله فی کل ما یأمرهم به و منها هذه الصلاة.

ثم بین أن شریعة هذا النبی و أحکامه لا تختص بقوم و لا بالموجودین فی زمانه بل شریعته باقیة و حلاله حلال و حرامه حرام إلی یوم القیامة ردا علی من یزعم أن الخطاب مخصوص بالموجودین فقال وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ أی و یعلم آخرین من المؤمنین لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ و هم کل من بعد الصحابة إلی یوم القیامة.

ثم هدد و حث بوصف نفسه سبحانه مرة أخری بالعزیز الحکیم ثم عظم شأن النبوة لئلا یجوزوا مخالفة النبی صلی الله علیه و آله فیما أتی به من الشرائع ثم ذم الحاملین للتوراة العالمین غیر العاملین به تعریضا لعلماء السوء مطلقا بأنهم لعدم عملهم بعلمهم کالحمار یحمل أسفارا.

ثم أوعدهم بالموت الذی لا بد من لقائه و بما یتبعه من العذاب و العقاب و نبههم علی أن ولایة الله لا تنال إلا بالعمل بأوامره سبحانه و اجتناب مساخطه و لیس ذلک بالعلم فقط و لا بمحض الدعوی.

ثم لما مهد جمیع ذلک خاطبهم بما هو المقصود من السورة أحسن خطاب و ألطفه.

الثالث أنه سبحانه أکد فی نفس الآیة المنزلة لذلک ضروبا من التأکید الأول إقباله تبارک و تعالی إلیهم بالخطاب تنشیطا للمکلفین و جبرا لکلفة التکلیف بلذة المخاطبة.

الثانی أنه ناداهم بیاء الموضوعة لنداء البعید تعظیما لشأن المنادی له و تنبیها علی أنه من العظم و الجلالة بحیث المخاطب فی غفلة منه و بعد عنه و إن کان

ص: 134

سپس لطفش بر بندگانش را ذکر می­کند که در میان مردمی درس ناخوانده عاری از علوم و معارف، رسولی برای آنان مبعوث ساخت تا برای پذیرفتن سخن او، انگیزه قوی­تری برای آنان باشد، تا آیات او که مشتمل بر مصالح آنان است را برای آنها تلاوت ­کند و آنها را از صفات ناپسند، نقائص و جهالت­ها پاک سازد و کتاب و حکمت را به آنان بیاموزد، درحالی­که آنها قبل از او در گمراهی آشکاری از دین و شریعت بودند؛ پس آنها از پذیرفتن سخن او در همه آنچه که آنان را به آن امر می­نماید و از جمله آن، این نماز، ناگزیر هستند. سپس بیان نمود که شریعت این نبی و احکام او، نه مختص قومی است و نه مختص افراد حاضر در زمان او، بلکه شریعتی باقی و ماندگار است و تا روز قیامت حلال او حلال و حرام او حرام است - در پاسخ به کسی که گمان می­کند خطاب مخصوص افراد حاضر است - پس فرمود: {و آخرین منهم} یعنی و دیگران از مؤمنان می­دانند {لمّا یلحقوا بهم} که هنوز به آنها نپیوسته­اند و آنها همه افراد بعد از صحابه تا روز قیامت می­باشند.

سپس یک مرتبه دیگر با توصیف خودش به شکست­ناپذیر دانا تهدید و تشویق نمود، و شأن نبوت را تعظیم نمود تا آنها مخالفت با نبی اکرم درباره شرایعی که آورده است را جایز ندانند، و افراد حامل تورات، عالمان بدون عمل به آن را، با کنایه به مطلق عالمان سوء مذمت نمود، به این که آنها به دلیل عمل نکردن به علمشان، مانند الاغ­هایی هستند که کتابها را حمل می­کنند.

سپس آنها را به مرگی که چاره­ای از دیدار آن ندارند و به عذاب و عقابی که در پی آن است تهدید نمود و به آنها هشدار داد که ولایت خدا جز با عمل کردن به اوامر او سبحانه تعالی و اجتناب از اسباب خشم او به دست نمی­آید و فقط با علم و ادعای صرف نیست.

سپس زمانی که همه آن را مهیا نمود، آنها را به بهترین و لطیف­ترین خطاب، به آنچه که مقصود سوره است خطاب نمود.

سوم: اینکه خداوند سبحان در خود آیه نازل شده برای آن، به اقسامی از تأکید، تأکید نموده است.

اول اینکه روی کردن خداوند تبارک و تعالی به آنان با خطاب به جهت فعال نمودن مکلفین و جبران کردن رنج تکلیف با لذت خطاب قرار گرفتن.

دوم اینکه آنها را با یاء که برای ندای بعید وضع شده است ندا کرد، به عنوان تعظیم شأن امری که برای آن ندا داده می­شود و آگاه کردن به اینکه آن در جایگاهی از عظمت و بزرگی است که مخاطب در غفلت و دوری از آن به سر می­برد، هر چند که

ص: 134

فی نهایة التیقظ و التذکر له.

الثالث أنه أطنب الکلام تعظیما لشأن ما فیه الکلام و إیماء إلی أنه من الشرافة و الکرامة بحیث یتلذذ المتکلم بما تکلم فیه کما یتلذذ بذکر المحبوبین و وصفهم بصفاتهم و الإطناب فی أحوالهم.

و الرابع أنه أجمل أولا المنادی حیث عبر بأی العامة لکل شی ء تخییلا لأن هذا الأمر لعظم شأنه مما لا یمکن المتکلم أن یعلم أول الأمر و بادئ الرأی أنه بمن یلیق و من یکون له حتی إذا تفکر و تدبر علم من یصلح له و یلیق به.

الخامس أنه أتی بکلمة ها التی للتنبیه لمثل ما قلناه فی یا.

السادس أنه عبر عنهم بصیغة الغائب تنبیها علی بعدهم لمثل ما قلناه فی یا.

السابع أنه طول فی اسمهم لیحصل لهم التنبیه الکامل فإنهم فی أول النداء یأخذون فی التنبه فکلما طال النداء و اسم المنادی ازداد تنبههم.

الثامن أنه خص المؤمنین بالنداء مع أن غیرهم مکلفون بالشرائع تنبیها علی أن الأمر من عظمه بحیث لا یلیق به إلا المؤمنون.

التاسع أنه عظم المخاطبین به بذکر اسمهم ثلاث مرات من الإجمال و التفصیل فإن أیها مجمل و الذین مفصل بالنسبة إلیه ثم الصلة تفصیل للموصول.

العاشر أنه عظمهم بصیغة الغیبة.

الحادی عشر أنه خص المعرفة بالنداء تنبیها علی أنه لا یلیق بالخطاب إلا رجال معهودون معروفون بالإیمان.

الثانی عشر أنه علق الحکم علی وصف الإیمان تنبیها علی علیته له و اقتضائه إیاه.

الثالث عشر أنه أمرهم بالسعی الذی هو الإسراع بالمشی إما حقیقة أو مجازا کما مر و الثانی أبلغ.

ص: 135

در نهایت هوشیار و متذکر می­گردد.

سوم اینکه وی کلام را طولانی ساخته است، به جهت تعظیم شأن آنچه که سخن در مورد آن است و به جهت اشاره به اینکه آن در جایگاهی از شرافت و کرامت است که متکلم از آنچه که درباره آن صحبت می­کند لذت می­برد، چنانکه از یاد کردن افراد محبوب، و وصف کردن آنها به صفات آنان و ادامه سخن در احوال آنان لذت می­برد.

چهارم: اینکه وی در ابتدا منادی را به صورت مجمل آورد، آنجا به لفظ امّی که معنای عام دارد، تعبیر نموده است؛ زیرا این مسأله به دلیل عظمت شأن آن، از اموری است که برای متکلم ممکن نیست که در ابتدای امر و بی­درنگ بداند که آن شایسته کیست و چه کسی برای آن است؟ تا زمانی­که تفکر و تدبر نموده و کسی­که شایسته و لایق آن است را بشناسد.

پنجم: او کلمه «ها» که برای تنبه و هوشیار ساختن است را به دلیلی نظیر آنچه که در خصوص «یا» بیان، کردیم آورده است.

ششم: به جهت اشاره به دوری آنها[از کرامت الهی] از آنها با صیغه غائب تعبیر نموده است. به دلیلی نظیر آنچه که در خصوص «یا» بیان نمودیم،

هفتم: وی در اسم آنها اطاله نموده است تا هوشیاری کامل برای آنان حاصل شود، زیرا آنها در آغاز ندا هوشیار شدن را شروع می­کنند و هر چه ندا و اسم ندا شونده طولانی شود، هوشیاری آنها بیشتر می­شود.

هشتم: اینکه وی مؤمنان را به ندا مخصوص گردانید، علی رغم اینکه غیر آنان نیز مکلف به شرایع هستند، به جهت هوشیار ساختن بر این مطلب که این امر به سبب عظمتش به گونه­ای است فقط مؤمنان شایسته آن هستند.

نهم: اینکه وی افراد مخاطب به وسیله آن را با سه مرتبه ذکر اسم آنان به صورت اجمال و تفصیل تعظیم نموده است، که «ایّها» مجمل و «الذین» نسبت به آن مفصل است، سپس صله، تفصیلی برای موصول است.

دهم: اینکه وی آنها را با صیغه غایب تعظیم نموده است.

یازدهم: اینکه وی معرفه را به ندا مخصوص گردانیده است، به جهت آگاه کردن بر این مطلب که کسی شایسته این خطاب نیست مگر مردان شناخته شده و معروف به ایمان .

دوازدهم: اینکه وی حکم را بر توصیف ایمان منوط ساخته است، به جهت آگاه کردن از این مطلب که ایمان علت و مقتضای حکم است.

سیزدهم: اینکه وی آنها را به سعی که همان شتاب در راه رفتن - یا از باب حقیقت یا مجاز است - چنانکه گذشت، امر نموده است و دوم بلیغ­تر است.

ص: 135

الرابع عشر أنه رتبه علی الشرط بالفاء الدالة علی عدم التراخی.

الخامس عشر أنه عبر عنها بذکر الله فوضع الظاهر موضع الضمیر إن فسر بالصلاة للدلالة علی أنها ذکر الله فمن ترکها کان ناسیا لذکر الله غافلا عنه و إن فسر بالخطبة أیضا یجری فیه مثله.

السادس عشر تعقیبه بالأمر بترک ما یشغل عنه من البیع.

السابع عشر تعقیبه بقوله ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ و هو یتضمن وجوها من التأکید الأول نفس تعقیب هذا الکلام لسابقه و الثانی الإشارة بصیغة البعید المتضمن لتعظیم المشار إلیه و الثالث تنکیر خیر إن لم نجعله اسم تفضیل لأنه أیضا للتعظیم.

الثامن عشر تعقیبه بقوله إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ و هو یتضمن التأکید من وجوه الأول نفس هذا الکلام فإن العرف یشهد بأنه یذکر فی الأمور العظام المرغب فیها إن کنت تعلم ما فیه من الخیر لفعلته.

الثانی الدلالة علی أن من توانی فیه فإنما هو لجهله بما فیه من الفضل ففیه تنزیل لبعض العالمین منزلة الجاهلین و دلالة علی أنه لا یمکن أن یصدر الترک أو التوانی فیه عن أحد إلا عن جهل بما فیه.

و الثالث أنه ترک الجزاء لیذهب الوهم کل مذهب ممکن و هو نهایة فی المبالغة.

و الرابع أنه ترک مفعول العلم فإما أن یکون لتنزیله منزلة اللازم فیدل علی أنه یکفی فی الرغبة و المسارعة إلیه و ترک ما یشغل عنه الاتصاف بمجرد العلم و الکون من أهله أو ترک إبهاما له لتعظیمه و لیذهب الوهم کل مذهب ممکن فیکون المفهوم أن کل من علم شیئا من الأشیاء أسرع إلیها لأن فضلها من البدیهیات التی لیس شی ء أجلی منها.

ص: 136

چهاردهم: اینکه آن را بر شرط با فاء که بر عدم تراخی دلالت دارد مترتب ساخته است.

پانزدهم: اینکه وی از آن به ذکر خدا تعبیر نموده است، و اسم ظاهر را در جایگاه ضمیر قرار داده است. اگر به نماز تفسیر شود، به جهت دلالت بر اینکه آن ذکر خداست، پس هر که آن را ترک کند، فراموش­کننده ذکر خداوند و غفلت­کننده از آن است، و اگر به خطبه نیز تفسیر شود، نظیر همین درباره آن جاری می­شود.

شانزدهم: به دنبال آمدن امر به ترک بیع که از آن غافل می­سازد.

هفدهم: آوردن این سخن او به دنبال آن «ذلکم خیر لکم» که این سخن شامل چند وجه تأکید می­باشد: اول، خود آمدن این کلام به دنبال کلام سابق. دوم، اشاره با صیغه بعید که دربردارنده تعظیم مشار إلیه است؛ و سوم نکره بودن «خیر» است، اگر آن را اسم تفضیل قرار ندهیم، زیرا آن نیز برای تعظیم است.

هجدهم: آمدن این سخن او به دنبال آن «أن کنتم تعلمون» و این شامل چند وجه تأکید است:

اول: خود این سخن، که عرف گواهی می­دهد که این سخن در امور بزرگ مورد تشویق ذکر می­شود «إن کنت تعلم ما فیه من الخیر لفعلته»، اگر می­دانستی چقدر خیر در آن است، آن را انجام می­دادی.

دوم: دلالت بر اینکه هر که در آن سستی کند، آن فقط به خاطر جهل او نسبت به فضیلت موجود در آن است و در آن، قرار دادن برخی عالمان به منزله جاهلان است. و نیز در آن دلالتی است بر اینکه ترک آن یا سستی در آن از کسی صادر نمی­شود مگر به خاطر جهل او نسبت به آنچه که در آن است.

و سوم اینکه جزاء ذکر نشده است تا وهم و گمان به هر جایی که ممکن است برود، و این نهایت مبالغه است .

و چهارم اینکه مفعول علم ذکر نشده است، یا به این دلیل که برای تنزیل آن به منزله فعل لازم باشد که در رغبت به آن و شتاب به سوی آن و ترک آنچه که موجب غفلت از آن می­شود، صرف متصف بودن به علم و از اهل آن بودن کفایت می­کند، یا به جهت مبهم ساختن آن برای تعظیم آن و برای اینکه وهم و گمان به هر جایی که ممکن است برود، پس مفهوم این می­شود که هر کسی که چیزی را بداند به سوی آن می­شتابد زیرا فضیلت آن از بدیهیاتی است که روشن­تر از آن چیزی نیست.

ص: 136

الرابع ما أکد الحکم به بعد هذه الآیة و هو أیضا من وجوه الأول قوله فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فإنه بناء علی کون الأمر للإباحة کما هو الأشهر و الأظهر هنا دل بمفهوم الشرط علی عدم إباحة الانتشار قبل الصلاة.

الثانی أن أصل هذا الکلام نوع تأکید للحکم بإزاحة علتهم فی ذلک أی إن کان غرضکم التجارة فهو میسور و مقدور بعد الصلاة فلم تترکون الصلاة لذلک.

الثالث تعلیق الفلاح بما مر کما مر.

الرابع الإتیان به بلفظ الترجی لیعلموا أن تحصیل الفلاح أمر عظیم لا یمکن الجزم بحصوله بقلیل من الأعمال و لا مع عدم حصول شرائط القبول فیکون أحث لهم علی العمل و رعایة شرائطه.

الخامس لومهم علی ترک الصلاة و التوجه إلی التجارة و اللهو أشد لؤم.

السادس بیان المثوبات المترتبة علی حضور الصلاة.

السابع إجمال هذه المثوبات إیذانا بأنه لا یمکن وصفه و لا یکتنه کنهه و لا یصل عقول المخاطبین إلیه.

الثامن بیان أن اللذات الأخرویة لیست من جنس المستلذات الدنیویة و أنها خیر منها بمراتب.

التاسع بیان أنه الرازق و القادر علیه فلا ینبغی ترک طاعته و خدمته لتحصیل الرزق فإنه قادر علی أن یحرمکم مع ترک الطاعة و یرزقکم مع فعلها.

العاشر بیان أنه خیر الرازقین علی سبیل التنزل أی لو کان غیره رازق فهو خیر منه فکیف و لا رازق سواه و یحتاج إلیه کل ما عداه.

الحادی عشر تعقیب هذه السورة بسورة المنافقین إیذانا بأن تارک هذه الفضیلة من غیر علة منافق کما ورد فی الأخبار الکثیرة من طرق الخاصة و العامة و به یظهر سر تلک الأخبار و یشهد له الأمر بقراءتهما فی الجمعة و صلوات لیلة الجمعة و یومها و تکرر ذکر الله فیهما علی وجه واحد.

ص: 137

چهارم: آنچه که بعد از این آیه حکم را به وسیله آن مؤکد ساخته است و آن نیز به چند صورت است:

اول این سخن او، «فإذا قضیت الصلاۀ» که آن بنا بر این که امر برای مباح بودن باشد، چنانکه آن مشهورتر و در اینجا ظاهرتر است، با مفهوم شرط بر عدم مباح بودن پراکنده شدن قبل از نماز دلالت دارد.

دوم اینکه اصل این سخن با برداشتن دلیل آنها درباره آن، نوعی تأکید برای این حکم است؛ یعنی اگر هدفتان تجارت باشد، آن بعد از نماز مقدور و میسر است، پس برای چه نماز را به خاطر آن ترک می­کنید.

سوم مشروط کردن فلاح به آنچه که گذشت، چنانکه بیان شد.

چهارم آوردن آن با لفظ ترجّی تا بدانند که به دست آوردن فلاح، امر بزرگی است که اطمینان از حصول آن با اعمال اندک و با عدم حصول شرایط قبول، ممکن نیست. پس برای تشویق آنان به عمل و رعایت شرایط آن مؤثرتر است.

پنجم ملامت کردن آنها با شدیدترین ملامت­ها به خاطر ترک نماز و توجه کردن به تجارت و لهو.

ششم: بیان ثواب­های مترتب بر حضور در نماز.

هفتم: بطور مجمل ذکر کردن این ثواب­ها به جهت آگاه کردن از این مطلب که توصیف آن ممکن نیست و به کنه آن پی برده نمی­شود و عقل مخاطبین به آن نمی­رسد.

هشتم: بیان اینکه لذت­های اخروی از جنس لذت­های دنیوی نیست بلکه به مراتب بهتر از آن است .

نهم: بیان اینکه او رازق و قادر بر آن است، پس ترک طاعت و خدمت او برای کسب رزق شایسته نیست، که او قادر است که در صورت ترک طاعت او شما را محروم سازد و در صورت به جای آوردن طاعت او، شما را روزی دهد.

دهم: بیان اینکه او بهترین رزق­دهندگان است، به سبیل تنزّل. یعنی اگر رازقی غیر از او باشد، او بهتر از اوست؛ پس درصورتی­که رازقی غیر از او نیست و هر آنچه که غیر از اوست نیازمند اوست، چگونه است.

یازدهم: آوردن سوره منافقین به دنبال این سوره به جهت آگاه کردن از این مطلب که تارک این فضیلت بدون سبب و علت، منافق است، چنانکه در اخبار بسیاری از طریق خاصه و عامه آمده است و سرّ آن اخبار به وسیله آن روشن می­گردد و امر به قرائت آن دو در جمعه و نمازهای شب و روز جمعه و تکرار شدن ذکر خداوند در آن دو به صورت همانند، بر آن گواهی می­دهد.

ص: 137

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الْحَسَنِ (1) کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَ بِالْجُمُعَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَنَّهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِشَارَةً لَهُمْ وَ الْمُنَافِقِینَ تَوْبِیخاً لِلْمُنَافِقِینَ وَ لَا یَنْبَغِی تَرْکُهَا فَمَنْ تَرَکَهَا مُتَعَمِّداً فَلَا صَلَاةَ لَهُ.

و بالجملة قوله سبحانه فی الجمعة فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ و قوله إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها و قوله فی المنافقین یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ أی لا یشغلکم تدبیرها و الاهتمام بها عن ذکره سبحانه وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ حیث طلبوا تجارة الدنیا الفانیة و ربحها فخسروا الآخرة الباقیة ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ فکل ذلک مما یورث الظن القوی بأن هذه الآیة أیضا مسوقة للتهدید علی ترک الجمعة أو ما یشملها و لذا أوردناها هاهنا تأییدا لا استدلالا فلا تغفل.

ص: 138


1- 1. الکافی ج 3 ص 425.

و کلینی در حدیثی حسن(1)

شبیه صحیح از امام باقر علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: خداوند به وسیله جمعه مؤمنان را گرامی داشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان بشارتی برای آنان و به عنوان توبیخی برای منافقان وضع فرمود و ترک آن شایسته نیست و هر که به تعمد آن را ترک کند، نمازی برایش نیست.

و در مجموع این سخن خداوند سبحان در جمعه {به سوی ذکر خدا بشتابید.} و این سخن او {و چون داد و ستد یا سرگرمی­ای ببینند به سوی آن روی آور می شوند.} و این سخن او در سوره منافقون {ای کسانی که ایمان آورده اید [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند.} یعنی اداره کردن آن و اهتمام ورزیدن به آن، شما را از یاد خداوند سبحان غافل نسازد {و هر کس چنین کند، پس آنان همان زیانکاران هستند.} هر جا که در پی تجارت دنیای فانی و سوء آن باشند، آخرت باقی را ضرر می­کنند و این همان ضرر آشکار است. و همه این امور از مواردی است که ظن قوی بر اینکه این آیه نیز برای تهدید بر ترک جمعه یا آنچه که شامل آن است آورده شده است را در پی دارد، و لذا آن را در اینجا به عنوان تأیید و نه به عنوان استدلال وارد ساختیم، پس غافل مباش.

ص: 138


1- الکافی 3: 425.[1]

تفصیل و لنذکر الأحکام المستنبطة من تلک الآیات مجملا

الأول أن تلک الآیات تدل علی وجوب صلاة الجمعة عینا فی جمیع الأزمان و لنذکر أولا الاختلافات الواقعة فیها ثم لنتعرض لوجه الاستدلال بالآیات علی ما هو الحق عندی منها.

اعلم أنه لا خلاف بین الأمة فی وجوب صلاة الجمعة وجوبا عینیا فی الجملة و إنما الخلاف فی بعض شرائطها و الکلام علی وجوه تفصیلها أنه هل یشترط الإمام أو نائبه (1) أم لا و علی تقدیر الاشتراط هل هو شرط الانعقاد أو شرط الوجوب؟

ص: 139


1- 1. الإمامة التی تعتقدها الشیعة الإمامیّة انما تساوق معنی الولایة و تستلزم العصمة من اللّه عزّ و جلّ فی العلم و العمل متأیدة بالروح القدس و اشاراته و الهاماته، و هذا معنی لا یتصور فیه النیابة حتّی یدعیها مدع، الا من اشتبه علیه لفظ الإمامة بالمعنی الذی تعتقده الجمهور حیث لا یعتقدون بالعصمة و الولایة و انما هی عندهم بمعنی سیاسة شئونهم و تدبیر أمرهم کما کان یتکفل السلاطین و الامراء شئون أمتهم و سیاسة مجتمعهم. فالامام عندنا هو الذی جهزه اللّه بحقیقة العلم و الحکمة و میزه بالولایة التکوینیة و أصدره من لباب المعرفة، ثمّ نصبه علما هادیا و ولیا مرشدا یهدی الی طریق الحق و صراط مستقیم. یتلو علیهم آیات اللّه مبینة، و یعلمهم الکتاب و الحکمة، و یرشدهم الی معالم السنة و یزکیهم عن ادناس الشبهة و فی کل ذلک معتصم بعصمة اللّه عزّ و جلّ مؤید بالروح القدسی« یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» فاذا کانت الإمامة بهذا المعنی، و الولایة و العصمة من شئونها و أسرارها، فکیف تقبل النیابة، و کیف یجترئ أحد علی ادعائها! أ هناک من یقف موقف الامام و یغنی مغناه؟ أو من یقوم بأعباء الإمامة و الولایة و یسد مسدها؟ أو هل عرفت أحدا من الفقهاء صدر من لباب العلم و الحکمة؟ أو عرف الکتاب- و فیه الهدی و النور- حق معرفته فلم یقل انه ظنی الدلالة، أو أیقن بأن هذا ... حکم اللّه عزّ و جلّ، و لم یتعذر بأن ظنیة الطریق لا تنافی قطعیة الحکم، أو ... أو ... نعم قد جعل للفقهاء کثر اللّه أحیاءهم منصب القضاء و جواز الافتاء، و ذلک من زمن الباقرین علیهما السلام، حیث بلغ کثیر من أصحابهما رضوان اللّه علیهم مبلغ الفتوی و تولیة القضاء لکنه منصب لا یتقلده المفتی بعنوان النیابة عن الامام و لذلک لم یختص بزمن الغیبة، بل هو منصب کسائر المناصب المجعولة، یقلدها الامام لمن تصداه کامارة الحاجّ، و ولایة الثغور، و بعث السرایا. فوظیفتهم التورع عن المحارم، و التحرّی لمعرفة حقائق الاحکام، و الاجتهاد فی الدین و لو أن أحدا اتبع الشیطان و عبد الطاغوت و تعدی ما بعث لاجله کما فعل خالد بن الولید حین بعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی بنی جذیمة من کنانة، لکان مثله، و لقال فیه الامام کما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله رافعا یدیه الی السماء: اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک ممّا صنع خالد بن الولید ثلاث مرّات. و أمّا الحکومة و القضاء فی الأمور التی تعرض الأمة الإسلامیة و مجتمعهم، فأمرهم کان إلی اللّه و رسوله صلی الله علیه و آله ، لکنه مع ذلک أمر رسوله صلی الله علیه و آله أن یستشیرهم فی تلک الأمور و یکون هو الامیر فی شوراهم، و ذلک بعد ما تولوا یوم التقی الجمعان و قالوا لاخوانهم إذا ضربوا فی الأرض أو کانوا غزّی لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا، و کثر القیل و القال فی ذلک حتی أنکروا علیه من الخروج من المدینة، و قد کانوا هؤلاء الناقدین أشاروا إلیه صلی الله علیه و آله بأن یغزوا المشرکین فی أزقة المدینة و حوائطها فأنزل علیه:« فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ، فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ»، و هکذا مدح المؤمنین فی آیة الشوری باستشارتهم فی الأمور حیث قال عزّ و جلّ:« وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ». فهذه الحکومة و القضاء علی الأمة بأجمعهم و تولیة أمورهم انما کان للّه و لرسوله بعد المشورة منهم برئاسة الرسول صلی الله علیه و آله ، و من بعده یکون لمن هو صاحب الامر و العزم من الرسول، کما یقول عزّ و جلّ:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» و معرفة هذه الآیة حقّ معرفتها أن اللام فی« الرسول» عوض عن المضاف إلیه- کما هو الشأن فی سائر الموارد- و هکذا اللام فی« الْأَمْرِ» و یکون تقدیر الکلام أطیعوا اللّه و أطیعوا رسوله و أطیعوا أولی أمر الرسول، فتجب علی المؤمنین اطاعة من أمره رسول اللّه علی المسلمین عند مضیه صلی الله علیه و آله و هم الأئمّة الطاهرون کما نص علیهم عزّ و جلّ فی قوله:« إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ» الآیة الکریمة. و معلوم أن هذا المقام انما فوض الی الرسول و أولی أمره لکونهم معصومین أولی الولایة الکبری، فلا یصحّ أن یقوم مقامهم أحد من عرض الناس کما لم یکن لاحد أن ینوب عنه و یقف موقفه فی الفتیا و لا غیرها من شئون الإمامة- اللّهمّ الا بأن ینعقد سقیفة بنی ساعدة مرة اخری و ... و أمّا الحکومة و القضاء علی الافراد بأشخاصهم، فکل أحد مختار بنفسه ینفذ فی نفسه و ماله الذی اکتسبه بعمل یدیه ما شاء، لا حکومة علیه فی أموره الشخصیة لاحد، الا للّه و لرسوله کما قال عزّ و جلّ:« وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً» و إذا کانت الحکومة و القضاء هذه أیضا للائمة الهادین کما هو الظاهر من آیة الولایة، کانت من شئون الإمامة التی لا یتحصل الا لمن کان معصوما و قد عرفت تمام البحث فیه. فاذا لم یکن للفقیه ولایة علی المسلمین، و لا صح کونه نائبا عن ولیهم لا یصحّ له الامر بنداء الصلاة یوم الجمعة و لا وجب علی من سمع النداء أن یجیبها، فان النداء لم یکن من قبل الولی حتّی یجب الإجابة له، و هذا واضح ممّا عرفت فی آیة الجمعة« إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ» حق الوضوح. علی أن صلاة الجمعة لا ریب أنّها من شئون الرئاسة و الحکومة و ذلک بمعنی فعلیتها لا جعل الحکومة شرعا، و لذلک تری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یصل صلاة الجمعة فی مکّة، مع انه کان یصلّی بجماعة المسلمین فی دار الارقم بن أبی الارقم، حتی إذا هاجر الی المدینة صلی صلاة الجمعة فی أول یوم ورده- و کان یوم الجمعة- و ذلک لانه قد قام علی عرش الحکومة الإلهیّة ذاک الیوم. و هکذا الروایات التی تنص علی أن الجمعة انما تقام بعد حضور سبعة أحدهم الامام و فی صحیحة محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام التصریح بأنهم: الامام، و قاضیه، و المدعی حقا، و المدعی علیه( کأنّه علیه السلام یعنی الوکیل المدافع و الذی یدعی علیه لقیامه بالامور الحسبیة) و الشاهدان، و الذی یضرب الحدود بین یدی الامام، تشیر الی أن الجمعة انما یقیمها ولی المسلمین إذا کان له البسطة فی الرئاسة و الحکومة، و علی هذا. فلو ثبت لفقهاء الأمة نیابة عن الامام فی الحکومة علی الناس لما جاز لهم أن یقیموا الجمعة، و هم بعد رعایا السلاطین تسوقهم سوق الاغنام، فکیف و لم یثبت لهم نیابة أبدا.

توضیح

و احکام استنباط شده از این آیات را به صورت اجمالی ذکر می­کنیم.

اول اینکه آن آیات بر وجوب عینی نماز جمعه در همه زمان­ها دلالت می­کند و اولاً اختلافات موجود در آن را ذکر می­کنیم؛ سپس به وجه استدلال به آیات بر آنچه که در نظر من، آنها حق و راستین است می­پردازیم.

بدان که در میان امت درباره وجوب عینی بودن نماز جمعه، در مجموع اختلافی نیست و اختلاف فقط در برخی شرایط آن است. و کلام بر چند وجه است که تفصیل آنها این است: آیا وجود امام یا نائب او شرط است یا خیر؟ و با فرض شرط بودن، آیا آن شرط انعقاد است یا شرط وجوب؟

ص: 139

فبدونها یستحب و إن کان شرط الانعقاد فهل هو مخصوص بزمن حضور الإمام أو عام أو أنه مخصوص بإمکان الوصول بأحدهما حتی لو تعذر کفی إمام الجماعة أو عام حتی لو تعذر لم تنعقد.

ص: 140

پس بدون آن مستحب است؟ و اگر شرط انعقاد است، آیا آن مخصوص زمان حضور امام است یا عام است یا اینکه آن مخصوص امکان رسیدن به یکی از آن دو است تا اگر مقدور نبود، امام جماعت کفایت کند؛ یا عام است تا اگر مقدور نبود منعقد نگردد.

ص: 140

فکلام الفاضلین فی التحریر و المعتبر و الشهید فی الدروس و البیان صریح فی أنه شرط الوجوب دون الانعقاد و هو ظاهر الشیخ فی النهایة و صریح العلامة فی

ص: 141

و کلام فاضلان در التحریر و المعتبر، و شهید در الدروس، و البیان صریح در این است که آن شرط وجوب است نه شرط انعقاد، و این ظاهر شیخ در النهایه و صریح علامه در

ص: 141

غیر التحریر و ظاهر ابن إدریس و المرتضی بل کل من نسب إلیه التحریم فی الغیبة و الشهید فی الذکری و الألفیة و الشهید الثانی فی شرح الألفیة و کذا الرسالة أنه شرط

ص: 142

غیر از التحریر، و ظاهر ابن ادریس و مرتضی و بلکه هر کسی که تحریم در زمان غیبت به او منسوب است می­باشد. و شهید در الذکری و الألفیه و شهید ثانی در شرح الفیه و همچنین الرسالۀ بر این هستند که آن شرط

ص: 142

الانعقاد و کلام الشیخ فی المبسوط و الخلاف مضطرب و الشهید الثانی فی شرح الألفیة تردد بین أن یکون شرطا للانعقاد أو للوجوب العینی.

ثم الذین شرطوا الانعقاد به اختلفوا فی أنه عام أو مخصوص بزمان الحضور أو مخصوص بإمکان أحد الأمرین فصریح الشهید الثانی فی کتبه و الشهید الأول فی الذکری و العلامة فی النهایة أنه مخصوص بزمان الحضور و صریح أبی الصلاح أنه مخصوص بالإمکان و المحرمون لها فی الغیبة مع بعض الموجبین و المجوزین یعممون الاشتراط إلا أن الموجبین و المجوزین یعدون الفقیه من نواب الإمام و بعضهم وافق ظاهر الشیخ فی عد کل من یصلح للإمامة من نوابه.

فقد تحقق أن هاهنا مقامات الأول هل الإمام أو نائبه شرط أم لا.

و الثانی شرط لأی شی ء فیه خمسة أقوال الأول شرط الوجوب و الثانی شرط الوجوب العینی و الثالث شرط الانعقاد مطلقا و الرابع شرط له حین حضور الإمام و الخامس شرط له ما أمکن.

و الثالث النائب من هو فیه وجوه ثلاثة الأول من استنابه الإمام بعینه و الثانی هو و الفقیه و الثالث هما و کل من یصلح لإمامة الجماعة.

فأما القائلون بوجوبها عینا فی الغیبة فهو أبو الصلاح و المفید فی المقنعة و الأشراف و الکراجکی و کثیر من الأصحاب حیث أطلقوا و لم یقیدوا الوجوب بشی ء کالکلینی و الصدوق و سائر المحدثین التابعین للنصوص الواردة عن أئمة الدین علیهم السلام أما الکلینی (1) فلأنه قال باب وجوب الجمعة و علی کم تجب ثم أورد الأخبار الدالة علی الوجوب العینی و لم یورد خبرا یدل علی اشتراط الإمام أو نائبه حتی أنه لم یورد روایة محمد بن مسلم الآتیة التی توهم جماعة دلالتها علی اعتبار الإمام أو نائبه.

و لا یخفی علی المتتبع أن قدماء المحدثین لا یذکرون فی کتبهم مذاهبهم و

ص: 143


1- 1. الکافی ج 3 ص 418.

انعقادی است. و کلام شیخ در المبسوط و الخلاف آشفته است. و شهید ثانی در شرح الفیه در این تردید کرده است که آن شرطی برای انعقاد باشد یا برای وجوب عینی.

کسانی که برای انعقاد آن را شرط کرده­اند، در اینکه آن عام است یا مخصوص زمان حضور یا مخصوص امکان یکی از دو امر است، دچار اختلاف هستند: صریح شهید ثانی در کتابهایش و شهید اول در الذکری و علامه در النهایه این است که آن مخصوص زمان حضور است و صریح ابوصلاح این است که آن مخصوص امکان است و افراد تحریم­کننده آن در غیبت، به همراه برخی واجب­کنندگان و معتقدین به جواز، شرط بودن را تعمیم می­بخشند با این تفاوت که واجب­کنندگان و معتقدین به جواز، فقیه را از نایبان امام می­شمارند و برخی از آنها با ظاهر شیخ در خصوص برشمردن هر کسی که شایسته امامت است از نائبان امام، موافق می­باشند.

پس روشن شد که در اینجا چند حالت وجود دارد: اول اینکه آیا امام یا نائب او شرط است یا خیر؟ و دوم اینکه شرط برای چه چیزی است؟ درباره آن پنج قول وجود دارد: اول شرط وجوب است، و دوم شرط وجوب عینی است، و سوم شرط انعقاد مطلقاً است، و چهارم شرط برای آن به هنگام حضور امام است، و پنجم شرط است برای آن، تا جایی­که ممکن است.

و سوم، نائب کیست؟ درباره آن سه وجه وجود دارد: اول کسی که امام شخصاً به نیابت بگیرد، و دوم او و فقیه؛ و سوم، آن دو و هر کسی که شایسته امامت جماعت باشد.

اما افراد قائل به وجوب عینی آن در زمان غیبت، ابوصلاح و مفید در المقنعه و الاشراف و الکراجکی و بسیاری از اصحاب هستند، آنجا که به صورت مطلق آورده­اند و وجوب را مانند کلینی، صدوق و سایر محدثین، تابع نصوص وارده از ائمه دین علیهم السلام به چیزی مقید نساخته­اند. کلینی(1)

به این دلیل که گوید «باب وجوب جمعه و اینکه بر چند نفر واجب می­شود» سپس اخبار دال بر وجوب عینی را ذکر کرده است و خبری که بر شرط بودن امام یا نائب او دلالت دارد را ذکر نکرده است، حتی او روایت آتی محمد بن مسلم که جمعی دلالت آن بر اعتبار امام یا نائب او را گمان کرده­اند، ذکر نکرده است.

و بر فرد متتبع پوشیده نیست که محدثین قدیم در کتابهای خود، مذهب خویش را ذکر نمی­کردند

ص: 143


1- الکافی 3: 418.[1]

إنما یوردون أخبارا یصححونها و منه یعلم مذاهبهم و آراءهم و کذا الصدوق فی الفقیه (1)

قال باب وجوب الجمعة و فضلها و أورد الأخبار و لم یورد معارضا و روایة ابن مسلم نتکلم علی دلالتها و عبارته فی المقنع کالصریح فی ذلک کما سیأتی و قال ره فی کتاب المجالس (2) فی مجلس أورده لوصف دین الإمامیة و الجماعة یوم الجمعة فریضة و فی سائر الأیام سنة فمن ترکها رغبة عنها و عن جماعة المسلمین من غیر علة فلا صلاة له و وضعت الجمعة عن تسعة عن الصغیر و الکبیر و المجنون و المسافر و العبد و المرأة و المریض و الأعمی و من کان علی رأس فرسخین.

و تخصیصها بزمان الحضور مع کونه بصدد بیان مذهب الإمامیة لیعمل به تلامذته و الآخذون عنه من غیر قرینة فی غایة البعد(3)

و کذا سائر المحدثین ظواهر کلماتهم ذلک.

ص: 144


1- 1. الفقیه ج 1 ص 266.
2- 2. أمالی الصدوق: 383.
3- 3. قالوا: و ممّا یدلّ علی أن الشیعة فی عهد الصدوق لم یکن یصلی الجمعة أنّه قال فی الفقیه: و قال أبو عبد اللّه علیه السلام: أول من قدم الخطبة علی الصلاة یوم الجمعة عثمان لانه کان إذا صلی لم یقف الناس علی خطبته و تفرقوا و قالوا ما نصنع بمواعظه و هو لا یتعظ بها و قد أحدث ما أحدث، فلما رأی ذلک قدم الخطبتین علی الصلاة. و لو لا أنّه لم یکن لیصلی الجمعة لما اشتبه علیه أن الخطبة فی یوم الجمعة مقدم علی الصلاة إجماعا من المسلمین. قیل: و لا یبعد أن یکون لفظ الجمعة فی کلامه هذا من سهو القلم. و لیس بشی ء لان الصدوق قد تعرج علی ذلک فی کتابه علل الشرائع ج 1 ص 252 و عیون الأخبار ج 2 ص 112، حیث أنکر علی الفضل روایته بتقدیم الخطبة فی الجمعة قال: قال مصنف هذا الکتاب: جاء هذا الخبر هکذا و الخطبتان فی الجمعة و العیدین من بعده، لانهما بمنزلة الرکعتین الاخراوین و ان اول من قدم الخطبتین عثمان إلی آخر ما قاله فی الفقیه بلفظه. و هکذا صرّح بذلک فی کتابه المقنع حیث یقول: و انما جعلت الصلاة یوم الجمعة رکعتین من أجل الخطبتین: جعلتا مکان الرکعتین الأخیرتین فهی صلاة حتّی ینزل الامام و مثله ما فی الهدایة علی ما سیجی ء تحت الرقم 71.

و فقط اخباری را که تصدیق می­کردند، می­آوردند و مذهب و آراء آنها از آن شناخته می­شود. و صدوق نیز در الفقیه(1) در «باب وجوب جمعه و فضیلت آن»، اخبار را آورده است و خبر مخالفی را ذکر نکرده و راجع روایت ابومسلم

بر دلالت آن، صحبت می­کنیم؛ و عبارت وی در المقنع، شبه صریح در آن است، چنانکه به زودی خواهد آمد.

و وی در کتاب المجالس(2)

در مجلسی که برای توصیف دین امامیه آورده است، گوید: «و جماعت در روز جمعه فریضه و در سایر روزها سنت است و هر که به جهت روی­گردانی از آن و از جماعت مسلمانان بدون هیچ علتی فاصله بگیرد، نمازی برایش نیست. و نماز جمعه از نه تن برداشته شده است: از صغیر، کبیر (پیرمرد)، دیوانه، مسافر، برده، زن، بیمار، نابینا و هر کسی که در فاصله دو فرسخی باشد.

و اختصاص دادن آن به زمان حضور - در حالتی­که او در صدد بیان مذهب امامیه است تا شاگردان او و فراگیرندگان از او به آن عمل کنند - بدون وجود قرینه، بسیار بعید است و همچنین ظاهر کلام سایر محدثین نیز همین است.

ص: 144


1- الفقیه 1: 266.[2]
2- امالی صدوق: 383.[1]

و ممن ظاهر کلامه ذلک الشیخ عماد الدین الطبرسی فی کتابه المسمی بنهج العرفان حیث قال بعد نقل الخلاف بین المسلمین فی شروط وجوب الجمعة إن الإمامیة أکثر إیجابا للجمعة من الجمهور و مع ذلک یشنعون علیهم بترکها حیث إنهم لا یجوزون الایتمام بالفاسق و مرتکب الکبائر و المخالف فی العقیدة الصحیحة.

و أما القائلون بالتحریم فهم ابن إدریس و سلار و العلامة فی المنتهی و جهاد التحریر و نسب إلی الشیخ و عبارته مضطربة و إلی علم الهدی فی مسائل المیافارقیات و هی أیضا لیست بصریحة فیه لأنه قال صلاة الجمعة رکعتان من غیر زیادة علیهما و لا جمعة إلا مع إمام عادل أو مع نصبه الإمام العادل فإذا عدم صلیت الظهر أربع رکعات فیحتمل أن یکون الفقیه أو کل من جمع صفات إمام الجماعة من المنصوبین من قبل الإمام عنده کما أن الشیخ قال مثل هذا الکلام ثم صرح بالجواز فی زمان الغیبة.

و قال ابن البراج فی النسخة التی عندنا من المهذب و اعلم أن فرض الجمعة لا یصح کونه فریضة إلا بشروط متی اجتمعت صح کونه فریضة جمعة و وجبت لذلک و متی لم یجتمع لم یصح و لم یجب کونه کذلک بل یجب کون هذه الصلاة ظهرا و یصلیها المصلی بنیة کونها ظهرا و الشروط التی ذکرناها هی أن یکون المکلف لذلک حرا بالغا کامل العقل سلیما عن المرض و العرج و العمی و الشیخوخة التی لا یمکن الحرکة معها و أن لا یکون مسافرا و لا فی حکم المسافر و أن یکون بینه و بین موضع الجمعة فرسخان فما دونهما و یحضر الإمام العادل أو من نصبه أو من جری

ص: 145

و از جمله کسانی که ظاهر کلامش این است، شیخ عماد الدین طبرسی در کتابش تحت عنوان نهج العرفان می­باشد، آنجا که بعد از نقل اختلاف میان مسلمانان درباره شروط وجوب جمعه گوید، امامیه بیشتر از بقیه مسلمانان جمعه را واجب می­دانند و با وجود آن، به خاطر ترک آن، مورد ملامت هستند زیرا آنها اقتدا کردن به فاسق، مرتکب گناهان کبیره و فرد مخالف عقیده درست را جایز نمی­دانند.

اما افراد قائل به تحریم، ابن ادریس، سلّار و علامه در المنتهی و جهاد التحریر هستند و به شیخ نسبت داده شده است و عبارت شیخ مضطرب است. و نیز به علم الهدی در مسائل میافارقیات منسوب است و آن نیز صریح در آن نیست، زیرا وی گوید: نماز جمعه دو رکعت است، بدون هیچ زیادتی بر آن دو. و جمعه­ای نیست مگر با امام عادل یا به همراه کسی که امام عادل منصوب کرده است. و چون موجود نبود، چهار رکعت ظهر می­خوانی، و محتمل است که در نظر وی، فقیه یا هر کسی از افراد منصوب از طرف امام که جامع صفات امام جماعت است باشد. چنانکه شیخ نیز نظیر این سخن را گفته، سپس به جواز در زمان غیبت تصریح کرده است .

و ابن براج در نسخه­ای از المهذب که نزد ماست، گوید: و بدان که فریضه بودن جمعه صحیح نیست مگر به شروطی که هرگاه فراهم گردد، فریضه بودن جمعه صحیح می­گردد و به خاطر آن واجب می­گردد و هرگاه جمع نگردد صحیح نیست و واجب نمی­گردد، بلکه نماز ظهر بودن این نماز واجب می­شود و نمازگزار آن را به نیت ظهر می­خواند. و شروطی که ذکر کردیم آن است که مکلف به آن، انسان آزاد بالغ دارای عقل کامل، سالم از بیماری، فلج، نابینایی و کهولتی که حرکت برایش ممکن نیست باشد، و اینکه نه مسافر باشد و نه در حکم مسافر، و اینکه بین او و محل جمعه، دو فرسخ و کمتر از آن فاصله باشد، و امام عادل یا کسی­که او منصوب کرده است یا کسی­که

ص: 145

مجراه و یجتمع من الناس سبعة أحدهم الإمام و یتمکن من الخطبتین و یکون بین الجمعتین ثلاثة أمیال.

فهذه الشروط إذا اجتمعت وجب کون هذه الصلاة فریضة جمعة و متی لم یجتمع سقط کونها فریضة جمعة و صلیت ظهرا کما قدمناه فإن اجتمع من الناس خمسة نفر أحدهم الإمام و حصل باقی هذه الشروط کانت صلاتها ندبا و استحبابا.

و یسقط فرضها مع حصول الشروط المذکورة عن تسعة نفر و هم الشیخ الکبیر و الطفل الصغیر و العبد و المرأة و الأعمی و المسافر و الأعرج و المریض و کل من کان منزله من موضعها علی أکثر من فرسخین.

ثم قال و إذا کان الزمان زمان تقیة جاز للمؤمنین أن یقیموا فی مکان لا یلحقهم فیه ضرر و لیصلوا جماعة بخطبتین فإن لم یتمکنوا من الخطبة صلوا جماعة أربع رکعات و من صلی فرض الجماعة مع إمام یقتدی به فلیصل العصر بعد الفراغ من فرض الجمعة و لا یفصل بینهما إلا بالإقامة انتهی.

و لا یخفی أن المستفاد من کلامه أولا و آخرا أنه تجب الجمعة عینا مع الإمام أو نائبه الخاص أو العام أعنی الفقیه الجامع لشرائط الفتوی و هو المراد بقوله أو من جری مجراه و حمله علی أن المراد من نصبه لخصوص الصلاة أو من جری مجراه بأن نصبه للأعم منها بعید مع أنه یشمل الفقیه أیضا و مع عدم النائب و الفقیه و وجود العادل یجب تخییرا مع التمکن من الخطبة فتدبر.

ثم أقول إذا عرفت هذه الاختلافات فالذی یترجح عندی منها الوجوب المضیق العینی فی جمیع الأزمان و عدم اشتراط الإمام أو نائبه الخاص أو العام (1)

ص: 146


1- 1. المراد بالنائب الخاص أمثال العمری و ابن روح من وکلاء الناحیة، و قد کانوا رضوان اللّه علیهم فی سالف الازمان عند قدماء الاصحاب و المترجمین لهم لا یعرفون الا بأنهم سفراء الناحیة و وکلاء الامام فی أخذ الوجوهات البریة من المؤمنین و انفاقها فیما یأمرهم به أو إیصالها إلیه علیه السلام، کما کانوا ینفذون فی بعض الاحیان کتبهم و رسائلهم إلیه ثمّ ایصال توقیعه علیه السلام الیهم، و هذا غیر النیابة عن الامام کما هو واضح. لکن المتأخرین من أصحاب التراجم بلغوا بهم مبلغ النیابة الخاصّة عن الامام، و تفرع علیه أن یکون سائر الفقهاء رضوان اللّه علیهم نوابا عامة، فهذا هو أصل الخبر فافهم.

شبیه او باشد حاضر باشد و هفت تن از مردم جمع شوند که یکی از آنها امامی باشد که قادر به ایراد دو خطبه باشد و میان دو [محل برگزاری دو نماز] جمعه، سه میل فاصله باشد.

و زمانی­که این شروط جمع شود، واجب است که این نماز فریضه جمعه باشد و زمانی­که جمع نگردید، فریضه جمعه بودن آن ساقط می­گردد و چنانکه بیان کردیم، نماز ظهر می­خوانی. و اگر پنج نفر از مردم جمع شدند که یکی از آنها امام است و سایر این شروط فراهم باشد، نماز آنها مستحب است. و فرض آن در صورت حاصل شدن شرایط مذکور، از نه تن ساقط می­گردد و آنها عبارتند از: پیرمرد سالخورده، طفل صغیر، برده، زن، نابینا، مسافر، مفلوج، بیمار و هرکسی­که منزلش از محل آن، در فاصله بیش از دو فرسخی باشد.

سپس ادامه داد: و اگر زمان، زمان تقیه باشد، برای مؤمنان جایز است که در مکانی که در آن ضرری به آنها نمی­رسد اقامه کنند و باید به صورت جماعت با دو خطبه بخوانند، و اگر قادر به خطبه خواندن نبودند، به جماعت چهار رکعت بخوانند. و هر که فرض جماعت را به همراه امامی که به او اقتدا می­کند به­جای آورد، باید بعد از فراغت از فریضه جمعه، عصر را بخواند و میان آن دو، فقط با گفتن اقامه فاصله انداخته می­شود، پایان سخن.

و پوشیده نیست که آنچه که از ابتدا و انتهای کلام او استفاده می­شود این است که جمعه به همراه امام یا نائب خاص یا عام او یعنی فقیه جامع شرایط فتوا که از این سخن او «یا کسی­که شبیه او باشد» فهمیده می­شود، به صورت عینی واجب است، و حمل کردن آن بر اینکه مقصود از«کسی که او را در خصوص نماز منصوب کرده یا کسی شبیه او باشد» این است که او را برای اعم از آن نصب کرده باشد، بعید است، با اینکه آن شامل فقیه نیز می­باشد. و در صورت عدم وجود نائب و فقیه و وجود عادل، و با توانایی او بر خطبه، به صورت تخییری واجب است؛ پس تأمل کن.

پس می­گویم: زمانی­که این اختلافات را دریافتی، پس آنچه که از بین آنها نزد من ارجحیت دارد، وجوب مضیّق عینی در همه زمان­ها و عدم شرط بودن امام یا نائب خاص یا عام اوست،

ص: 146

بل یکفی العدالة المعتبرة فی الجماعة و العلم بمسائل الصلاة إما اجتهادا أو تقلیدا أعم من الاجتهاد و التقلید المصطلح بین الفقهاء أو العالم و المتعلم علی اصطلاح المحدثین.

نعم یظهر من الأخبار زائدا علی إمام الجماعة القدرة علی إیراد الخطبة البلیغة المناسبة للمقام بحسب أحوال الناس و الأمکنة و الأزمنة و الأعوام و الشهور و الأیام و العلم بآدابها و شرائطها.

فإذا عرفت ذلک فاعلم أنه استفید من تلک الآیات أحکام الأول وجوب الجمعة علی الأعیان فی جمیع الأزمان وجه الاستدلال اتفاق المفسرین علی أن المراد بالذکر فی الآیة الأولی صلاة الجمعة أو خطبتها أو هما معا حکی ذلک غیر واحد من العلماء و الأمر للوجوب علی ما تحقق فی موضعه لا سیما أوامر القرآن المجید.

و المراد بالنداء الأذان أو دخول وقته کما مر فالمستفاد من الآیة الأمر بالسعی إلی صلاة الجمعة أی الاهتمام فی إیقاعها لکل واحد من المؤمنین متی تحقق الأذان لأجل الصلاة أو وقت الصلاة و حیث کان الأصل عدم التقیید بشرط یلزم عموم الوجوب بالنسبة إلی زمان الغیبة و الحضور.

و اعترض علیه بوجوه الأول أن کلمة إذا غیر موضوعة للعموم لغة فلا یلزم وجوب السعی کلما تحقق النداء.

و الجواب أن إذا و إن لم تکن موضوعة للعموم لغة لکن یستفاد منها العموم فی أمثال هذه المواضع إما بحسب الوضع العرفی أو بحسب القرائن الدالة

ص: 147

بلکه عدالت مورد اعتبار در جماعت، و علم به مسائل نماز از روی اجتهاد یا تقلید، کفایت می­کند؛ اعم از این که مقصود، اجتهاد و تقلید رایج میان فقهاء باشد، یا عالم و متعلم بر اساس اصطلاح محدثین.

بله، از اخبار علاوه بر [وجود] امام جماعت، قدرت و توانایی بر ایراد خطبه بلیغ و مناسب با موقعیت، بر اساس احوال مردم، مکان­ها، زمان­ها، سال­ها، ماه­ها و روزها و علم به آداب و شرایط آن نیز روشن می­گردد.

چون آن را دریافتی، بدان که از آن آیات، چند حکم استفاده می­شود.

اول: وجوب جمعه به صورت واجب عینی در همه زمان­ها است. وجه استدلال آن، اتفاق مفسرین است بر اینکه مقصود از ذکر در آیه نخست، نماز جمعه یا خطبه آن یا هر دوی آنهاست و بیش از یک تن از علماء آن را نقل کرده­اند و امر بر اساس آنچه که در محل آن بررسی شد، برای وجوب است، خصوصاً اوامر قرآن مجید.

و مقصود از ندا، اذان یا فرا رسیدن وقت آن است، چنانکه گذشت. پس آنچه که از آیه استفاده می­شود، امر به شتاب به سوی نماز جمعه است یعنی اهتمام ورزیدن در به­جای آوردن آن توسط هر یک از مؤمنان، هرگاه که اذان برای نماز یا وقت نماز محقق شود. و از آنجا که اصل به شرطی مقید نشده است، عمومیت وجوب نسبت به زمان غیبت و حضور لازم می­آید. و با چند وجه بر آن اعتراض کرده­اند:

اول اینکه کلمه إذا از نظر لغت برای عمومیت وضع نشده باشد، پس وجوب شتاب، هرگاه که نداء محقق شود را لازم نمی­سازد. و جواب این است که «إذا» هر چند که از نظر لغوی برای عمومیت وضع نشده است، اما در امثال این مواضع، یا بر اساس وضع عرفی یا بر اساس قرائن دال

ص: 147

علیه کما قالوا فی آیة الوضوء و أمثالها مع أن حمله علی الإهمال یجعل الکلام خالیا عن الفائدة المعتد بها و یجب تنزیه کلام الحکیم عنه.

و أیضا لا یخلو إما یکون المراد إیجاب السعی و لو فی العمر مرة أو إیجابه علی سبیل العموم أو إیجابه عند حضور الإمام أو نائبه لا سبیل إلی الأول إذ ظاهر أن المسلمین متفقون علی أن لیس المراد من الآیة إیجاب السعی مطلقا بحیث یتحقق بالمرة بل أطبقوا علی أن المراد بها التکرار و لا سبیل إلی الثالث لکونه خلاف الظاهر من اللفظ إذ لا دلالة للفظ علیه و لا قرینة تدل علیه فالعدول عن الظاهر إلیه یحتاج إلی دلیل واضح فثبت الثانی و هو المطلوب.

و أیضا الخطاب عام بالنسبة إلی جمیع المؤمنین سواء تحقق الشرط المدعی بالنسبة إلیه أم لا فعلی تقدیر تجویز إن لم یکن المراد بالآیة التکرار یلزم إیجاب السعی علی من لم یتحقق الشرط بالنسبة إلیه و لو مرة و یلزم منه الدوام و التکرار لعدم القائل بالفصل.

الثانی أن الخطاب إنما یتوجه إلی الموجودین عند المحققین و لا یشمل من سیوجد إلا بدلیل خارج و لیس إلا الإجماع و هو لا یجری فی موضع الخلاف و الجواب أن التحقیق أن الخطاب یتوجه إلی المعدومین بتبعیة الموجودین إذا کان فی اللفظ ما یدل علی العموم کهذه الآیة و قد حقق فی محله و الإجماع علی عدم اختصاص الأحکام بزمانه لم یتحقق علی کل مسألة مسألة حتی یقال لا یجری فی موضع الخلاف بل علی هذا المفهوم الکلی مجملا و إلا فلا یمکن الاستدلال بالآیات و لا بالأخبار علی شی ء من المسائل الخلافیة إذا ورد بلفظ الخطاب و هذا سفسطة مع أن الأخبار المتواترة تدل علی عدم اختصاص أحکام القرآن و السنة بزمان دون زمان و أن حلال محمد صلی الله علیه و آله حلال إلی یوم القیامة و حرامه حرام إلی یوم القیامة

ص: 148

بر آن، عمومیت از آن استفاده می­شود، چنانکه درباره آیه وضو و امثال آن گفته­اند. علاوه بر اینکه حمل کردن آن بر اهمال، کلام را خالی از فائده قابل توجه می­کند که منزه دانستن کلام [خداوند] حکیم از آن واجب است.

و همچنین خارج از این نیست که مقصود، یا واجب ساختن «سعی» باشد، هر چند که یک مرتبه در طول عمر باشد؛ یا اینکه مقصود، واجب ساختن آن به طریق عموم یا واجب ساختن آن به هنگام حضور امام یا نائب او باشد. برای معنای اول هیچ راهی وجود ندارد، زیرا ظاهر این است که مسلمانان متفق هستند که مقصود از آیه، واجب ساختن مطلق سعی نیست به گونه­ای که با یک مرتبه محقق گردد. بلکه بر این که مقصود از آن تکرار است هم­رأی هستند. و برای معنای سوم نیز راهی وجود ندارد، به دلیل اینکه آن مخالف ظاهر لفظ است زیرا نه لفظ بر آن دلالتی دارد و نه قرینه­ای بر آن دلالت می­کند، و عدول از ظاهر آن به دلیل واضحی نیاز دارد. پس معنای دوم اثبات شد و آن مطلوب است.

و نیز خطاب نسبت به همه مؤمنان عام است، چه اینکه شرط ادعا شده نسبت به آن محقق شود یا خیر. پس بر فرض جایز بودن، اگر مقصود از آیه تکرار نباشد، واجب بودن سعی بر کسی­که شرط نسبت به او محقق نشده است، هر چند برای یک مرتبه، لازم می­گردد. و دوام و تکرار از آن لازم می­آید، زیرا کسی قائل به فصل نیست.

دوم: اینکه در نظر محققان، خطاب فقط متوجه افراد موجود است و کسی­که به زودی موجود خواهد شد را شامل نمی­شود مگر با دلیلی خارجی که آن فقط اجماع است و این در موضع اختلاف جاری نمی­گردد. و جواب این که زمانی­که در لفظ چیزی باشد که بر عموم دلالت کند مانند آیه­ای که در محل آن بررسی شد، محققا خطاب به تبعیت از افراد موجود، متوجه افراد غیر موجود است و اجماع بر عدم اختصاص داشتن احکام به زمان آن در مورد هر مسأله­ای محقق نشده است تا گفته شود که در موضع اختلاف جاری نمی­گردد. بلکه به صورت اجمالی بر این مفهوم کلی محقق شده است. و در غیر این صورت ،زمانی­که با لفظ خطاب وارد شده باشد، استدلال کردن به آیات و اخبار برای هیچ یک از مسائل مورد اختلاف ممکن نیست و این سفسطه است. علاوه بر اینکه اخبار متواتر بر عدم اختصاص احکام قرآن و سنت به زمانی خاص، و اینکه حلال محمد صلّی الله علیه و آله تا روز قیامت حلال و حرام او تا روز قیامت حرام است، دلالت می­کند.

ص: 148

الثالث أن الأمر معلق علی الأذان فمن أین ثبت الوجوب مطلقا.

و الجواب أنه یلزم بصریح الآیة الإیجاب مع تحقق الأذان و یلزم منه الإیجاب مطلقا مع أنا قد قدمنا أن الظاهر أن المراد دخول وقت النداء.

و اعترض علیه بوجوه سخیفة أخری و بعضها یتضمن الاعتراض علی الله تعالی إذ لم یرتب متتبع فی أن الآیة إنما نزلت لوجوب صلاة الجمعة و الحث علیها فقصورها عن إفادة المراد یئول إلی الاعتراض علی الملک العلام و یظهر الجواب عن بعضها مما قررنا سابقا فی تفسیر الآیات.

ثم إن أمثال تلک الاعتراضات إنما یحسن ممن لم یستدل فی عمره بآیة و لا خبر علی حکم من الأحکام و أما من کان دأبه الاستدلال بالظواهر و الإبهامات علی الأحکام الغریبة لا یلیق به تلک المناقشات و هل یوجد آیة أو خبر لا یمکن المناقشة فی الاستدلال بها بأمثال ذلک.

و من العجب أنهم یقولون

ورد فی الخبر: أن الذکر رسول الله صلی الله علیه و آله.

فیمکن أن یکون المراد به هنا السعی إلیه صلی الله علیه و آله و لا یعرفون أن الأخبار الواردة فی تأویل الآیات و بطونها لا ینافی الاستدلال بظاهرها فقد

ورد فی کثیر من الأخبار: أن الصلاة رجل و الزکاة رجل و أن العدل رسول الله صلی الله علیه و آله و الإحسان أمیر المؤمنین علیه السلام و الفحشاء و المنکر و البغی الثلاثة.

و أمثال ذلک أکثر من أن تحصی و شی ء منها لا ینافی العمل بظواهرها و الاستدلال بها و قد حققنا معانیها و أشبعنا الکلام فیها فی تضاعیف هذا الکتاب و الله الموفق للصواب.

الثانی تدل الآیة علی شرعیة الأذان لتلک الصلاة و قد مر الکلام فیه و المشهور أن الأذان إنما یؤتی به بعد صعود الإمام المنبر قال فی مجمع البیان (1) فی قوله تعالی إِذا نُودِیَ أی أذن لصلاة الجمعة و ذلک إذا جلس الإمام علی المنبر یوم الجمعة و ذلک لأنه لم یکن علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله نداء سواه.

ص: 149


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 288.

سوم: اینکه امر منوط به اذان است، پس از کجا وجوب مطلق اثبات شد. و جواب اینکه با صریح آیه، واجب بودن در صورت تحقق اذان لازم می­آید. و واجب بودن مطلق از آن معلوم است، علاوه بر اینکه پیش از این بیان کردیم که ظاهر این است که مقصود، فرا رسیدن وقت اذان است.

با چند وجه ضعیف دیگری نیز به آن اعتراض شده است و برخی از آنها شامل اعتراض بر خداوند متعال است زیرا هیچ متتبّعی در این شک نکرده است که این آیه فقط برای وجوب نماز جمعه و تشویق به آن نازل شده است، پس ناتوانی آن از افاده مقصود، اعتراض به ملک علام است! و پاسخ به برخی از آنها، از آنچه که سابقاً در تفسیر آیات بیان کردیم روشن می­گردد.

امثال این اعتراضات فقط از جانب کسی نیکو است که در طول عمرش برای هیچ حکمی، به هیچ آیه و خبری استدلال نکرده است، اما کسی­که عادتش استدلال به ظواهر و ابهامات برای احکام غریب است، اینگونه مناقشات شایسته وی نیست. و آیا آیه یا خبری یافت می­شود که مناقشه کردن در استدلال به آن با امثال این اشکالات ممکن نباشد.

و عجیب اینکه آنها می­گویند: در خبر آمده است که «ذکر»، رسول خدا است. پس ممکن است که مقصود از آن در اینجا، شتاب به سوی او صلّی الله علیه و آله باشد. و نمی­دانند که اخبار وارده در تأویل آیات و بطون - لایه­های - آن، با استدلال به ظاهر آنها منافات ندارد. و در بسیاری از اخبار آمده است که نماز یک مرد است، زکات یک مرد است، و عدل رسول خدا صلّی الله علیه و آله و احسان امیرمؤمنان علیه السلام، و فحشاء، منکر و ستم، آن سه تن هستند، و امثال آن بیش از آن است که شمرده شود و چیزی از آنها با عمل کردن به ظاهر آنها و استدلال کردن به آن منافات ندارد، و در لا به لای این کتاب، معانی آنها را بررسی کردیم و مفصلاً درباره آنها سخن گفتیم.

دوم: آیه بر مشروعیت اذان برای آن نماز دلالت می­کند و سخن در مورد آن گذشت و مشهور این است که اذان فقط بعد از بالا رفتن امام از منبر به­جای آورده می­شود. در مجمع البیان(1)

درباره این سخن خداوند متعال «و إذا نودی» گوید: یعنی زمانی­که برای نماز جمعه اذان گفته شد و آن زمانی است که امام در روز جمعه بر روی منبر بنشیند و آن به این سبب است که در دوره رسول خدا صلی الله علیه و آله، ندایی غیر از آن نبوده است.

ص: 149


1- مجمع البیان10 : 288.[1]

قال السائب بن یزید کان لرسول الله صلی الله علیه و آله مؤذنان أحدهما بلال فکان إذا جلس علی المنبر أذن علی باب المسجد فإذا أذن أقام للصلاة ثم کان أبو بکر و عمر کذلک حتی إذا کان عثمان و کثر الناس و تباعدت المنازل زاد أذانا فأمر بالتأذین الأول علی سطح دار له بالسوق یقال له الزوراء و کان یؤذن علیها فإذا جلس عثمان علی المنبر أذن مؤذنه فإذا نزل أقام للصلاة انتهی و لذا حکم أکثر الأصحاب بحرمة الأذان الثانی و بعضهم بالکراهة.

و اختلفوا فی أن الحرام أو المکروه هل الثانی زمانا أو وضعا و یدل علی استحباب کون الأذان بعد صعود الإمام المنبر ما رواه الشیخ (1)

عن عبد الله بن میمون عن جعفر عن أبیه قال: کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا خرج إلی الجمعة قعد علی المنبر حتی یفرغ المؤذنون.

لکن تعارضه حسنة إبراهیم بن هاشم (2)

عن محمد بن مسلم قال سألته عن الجمعة فقال أذان و إقامة یخرج الإمام بعد الأذان فیصعد المنبر الخبر و هذا یدل علی استحبابه قبل صعود الإمام کما ذهب إلیه أبو الصلاح حیث قال إذا زالت الشمس أمر مؤذنیه بالأذان فإذا فرغوا منه صعد المنبر فخطب و الأول مؤید بالشهرة و یمکن حمل الثانی علی التقیة و التخییر لا یخلو من قوة.

الثالث ربما یتوهم رجحان العدو و الإسراع إلی الجمعة لقوله تعالی فَاسْعَوْا و قد عرفت أنه غیر محمول علی ظاهره و قد وردت الأخبار باستحباب السکینة و الوقار إلا مع ضیق الوقت و خوف فوت الصلاة فلا یبعد وجوب الإسراع حینئذ.

الرابع بناء علی تفسیر الذکر بالخطبة فقط أو مع الصلاة یدل علی شرعیة الخطبة بل وجوبها إذ الظاهر أن وجوب السعی إلیها یستلزم وجوبها و لا خلاف فی وجوب الخطبتین فی الجمعة و لا تقدیمهما علی الصلاة فی الجمعة إلا من الصدوق ره

ص: 150


1- 1. التهذیب ج 3 ص 244 ط نجف.
2- 2. الکافی ج 3 ص 424 فی حدیث.

سائب ابن یزید گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو مؤذن داشت که یکی از آنان بلال بود و زمانی­که ایشان بر منبر می­نشست، بر در مسجد اذان می­گفت و چون اذان می­گفت، برای نماز اقامه نیز می­گفت. سپس ابوبکر و عمر نیز چنین بودند تا اینکه زمان عثمان آمد و مردم افزایش یافتند و خانه­ها از یکدیگر فاصله گرفت. او بر اذان افزود و به اذان اول بر بام خانه­ای که از آن او در بازار بود و به آن زوراء گفته می­شد امر کرد و در آنجا اذان گفته می­شد. چون عثمان بر منبر می­نشست مؤذن وی اذان می­گفت و چون پایین می­آمد، برای نماز اقامه می­گفت، پایان سخن. و به این سبب، اکثر اصحاب به حرام بودن اذان دوم و برخی از آنها به مکروه بودن آن حکم داده­اند. و در اینکه حرام یا مکروه، آیا همان اذان دوم از نظر زمانی یا وضعی است، دچار اختلاف هستند و آنچه که بر استحباب اینکه اذان بعد از بالا رفتن امام از منبر باشد دلالت دارد، روایتی است که شیخ(1)

از عبدالله بن میمون از جعفر از پدرش روایت کرد که گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله زمانی­که برای جمعه خارج می­شد بر منبر می­نشست تا اینکه مؤذنان فارغ شوند. اما حسنه ابراهیم بن هاشم(2)

از محمد بن مسلم با آن تعارض دارد که گوید: از او درباره جمعه سئوال کردم، پس فرمود: یک اذان و یک اقامه است، امام بعد از اذان می­آید و از منبر بالا می­رود... ادامه خبر.

و این قول بر مستحب بودن آن قبل از بالا رفتن امام دلالت دارد، چنانکه ابوصلاح بر آن است، آنجا که گوید: زمانی­که ظهر شد، مؤذنانش را به اذان امر فرمود و چون از آن فارغ شدند از منبر بالا رفت و خطبه ایراد نمود. و مورد اول با شهرت تأیید می­شود و حمل کردن مورد دوم بر تقیه ممکن است و مخیر بودن نیز خالی از قوت نیست.

سوم: شاید به دلیل این سخن خداوند متعال: «فاسعوا»، ارجحیت دویدن و شتاب به سوی جمعه متصور گردد، و دانستی که آن بر ظاهرش حمل نمی­گردد و اخبار در خصوص مستحب بودن آرامش و وقار وارد شده است مگر در صورت تنگی وقت و ترس از فوت نماز که در این حالت، وجوب شتاب بعید نیست.

چهارم: بنا بر تفسیر ذکر به خطبه تنها یا همراه با نماز، بر شرعی بودن خطبه بلکه بر وجوب آن دلالت می­کند، زیرا ظاهر این است که وجوب سعی به سوی آن، مستلزم وجوب آن است و در وجوب دو خطبه در جمعه و درباره مقدم کردن آن دو بر نماز در جمعه، هیچ اختلافی نیست جز از جانب صدوق - ره-

ص: 150


1- التهذیب 3: 244 چاپ نجف.[2]
2- الکافی 3: 424 در حدیث.[3]

حیث یقول بتأخیر الخطبتین فی الجمعة و العیدین و هو ضعیف و فیها دلالة ما علی التقدیم إن فسر بالخطبة فقط إذ مع تقدیم الصلاة الأمر بالسعی إلی الخطبة فقط بعید بخلاف ما إذا کانتا متقدمتین فإن حضورهما یستلزم حضور الصلاة و هما من مقدماتها الخامس استدل بها علی وجوب إیقاع الخطبة بعد الزوال و اختلف الأصحاب فیه فذهب الأکثر منهم المرتضی و ابن أبی عقیل و

أبو الصلاح إلی أن وقتها بعد الزوال و قال الشیخ فی الخلاف و النهایة و المبسوط أنه ینبغی للإمام إذا قرب من الزوال أن یصعد المنبر و یأخذ فی الخطبة بمقدار ما إذا خطب الخطبتین زالت الشمس فإذا زالت نزل فصلی بالناس و اختاره ابن البراج و المحقق و الشهیدان و ظاهر ابن حمزة وجوب التقدیم و جواز التقدیم لا یخلو من قوة و یدل علیه صحیحة ابن سنان (1)

و غیرها.

و احتج المانعون بهذه الآیة حیث أوجب السعی بعد النداء الذی هو الأذان فلا یجب قبله و أجیب بأنه موقوف علی عدم جواز الأذان یوم الجمعة قبل الزوال و هو ممنوع.

السادس تدل الآیة علی تحریم البیع بعد النداء و نقل الإجماع علیه العلامة و غیره و الاستدلال بقوله وَ ذَرُوا الْبَیْعَ فإنه فی قوة اترکوا البیع بعد النداء و ربما یستدل علیه بقوله تعالی فَاسْعَوْا بناء علی أن الفوریة تستفاد من ترتب الجزاء علی الشرط و الأمر بالشی ء یستلزم النهی عن ضده و هذا علی تقدیر تمامه إنما یدل علی التحریم مع المنافاة و المشهور التحریم مطلقا.

ثم اعلم أن المذکور فی عبارة أکثر الأصحاب تحریم البیع بعد الأذان حتی أن العلامة فی المنتهی و النهایة نقل إجماع الأصحاب علی عدم تحریم البیع قبل النداء و لو کان بعد الزوال و فی الإرشاد أناط التحریم بالزوال و تبعه الشهید الثانی

ص: 151


1- 1. التهذیب ج 3 ص 12 ط نجف ج 1 ص 248 ط حجر.

آنجا که به مؤخر ساختن دو خطبه از نماز در جمعه و عیدین قائل است، که این ضعیف است و در آن دلالتی است بر مقدم داشتن، اگر فقط به خطبه تفسیر گردد، زیرا در صورت مقدم داشتن نماز، امر کردن به شتاب به سوی فقط خطبه، بعید است، بر خلاف زمانی­که آن دو مقدم باشند، که حضور در آن دو مستلزم حضور در نماز و آن دو از مقدمات آن می­باشد.

پنجم: برای وجوب ایراد خطبه بعد از زوال، به آن استدلال شده است، و اصحاب درباره آن دچار اختلاف هستند. و بیشتر آنها از جمله مرتضی، ابن ابوعقیل و ابوصلاح بر این هستند که وقت آن بعد از زوال است. و شیخ در الخلاف، النهایه و المبسوط گوید: برای امام شایسته است که چون زوال نزدیک شد از منبر بالا رود و زمانی خطبه را شروع کند که وقتی دو خطبه را ایراد نمود، خورشید زائل شود، و چون زائل شد پایین بیاید و بر مردم پیشنماز شود. و ابن براج، محقق و شهیدان نیز آن را برگزیده­اند و ظاهر ابن حمزه، وجوب تقدیم است و جواز تقدیم خالی از قوت نیست و صحیحه ابن سنان(1)

و جز آن، بر آن دلالت دارد.

و مخالفین بر این آیه استدلال کرده­اند که از آنجا که شتاب را بعد از ندا که همان اذان است واجب ساخته، پس قبل از آن واجب نیست. و اینگونه به آن پاسخ داده شده است که آن، منوط بر عدم جایز بودن اذان در روز جمعه قبل از زوال است و این مقبول نیست.

ششم: آیه بر حرام بودن فروش بعد از اذان دلالت می­کند و علامه و سایرین بر آن نقل اجماع کرده­اند، و استدلال به این کلام خداوند {و داد و ستد را واگذارید} می­باشد که آن در قوت بعد از اذان فروش را ترک کنید می­باشد و شاید برای آن بر این سخن خداوند متعال استدلال شود: {به سوی ذکر خدا بشتابید.} بنابر اینکه از مترتب بودن جزاء بر شرط، فوریت استفاده می­شود و امر به چیزی، مستلزم نهی از ضد آن است. و این بر فرض درست بودن، فقط بر تحریم در صورت منافات دلالت دارد و مشهور، تحریم مطلق است.

بدان، آنچه که در عبارت اغلب اصحاب مذکور است، حرام بودن بیع بعد از اذان است، تا اینکه علامه در المنتهی و النهایه، اجماع اصحاب بر عدم تحریم فروش قبل از اذان، هر چند که بعد از زوال باشد را نقل کرده است و در الارشاد، تحریم را منوط به زوال کرده است؛ و شهید ثانی

ص: 151


1- التهذیب 3: 12 چاپ نجف، ج 1: 248 چاپ سنگی..[1]

فی شرحه و هو ضعیف إلا أن یفسر النداء بدخول وقته فتدل الآیة علیه.

و اختلف الأصحاب فی تحریم غیر البیع من العقود و الإیقاعات و المشهور عدم التحریم و ذهب بعضهم إلی التحریم للمشارکة فی العلة المومی إلیها بقوله ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ و بأن الأمر بالشی ء یستلزم النهی عن ضده و الأخیر إنما یتم مع المنافاة و الدعوی أعم من ذلک و الأحوط الترک مطلقا لا سیما مع المنافاة و هل الشراء مثل البیع فی التحریم ظاهر الأصحاب ذلک و حملوا البیع الواقع فیها علی ما یعم الشراء و للمناقشة فیه مجال.

و اختلفوا أیضا فیما لو کان أحد المتعاقدین ممن لا یجب علیه السعی فذهب جماعة من المتأخرین إلی التحریم و المحقق إلی عدمه وفاقا للشیخ فإنه کرهه و الأحوط الترک لا سیما إذا اشتمل علی معاونة الآخر علی الفعل.

ثم اختلفوا فی أنه مع التحریم هل یبطل العقد فالمشهور عدم البطلان لأن النهی فی المعاملات لا یستلزم الفساد عندهم و ذهب ابن الجنید و الشیخ فی المبسوط و الخلاف إلی عدم الانعقاد و لعل الأول أقوی.

السابع فی الآیة الأخیرة دلالة علی وجوب الحضور فی وقت الخطبة إن فسر قوله وَ تَرَکُوکَ قائِماً علی القیام فی وقت الخطبة و لعله لا خلاف فیه و إنما اختلفوا فی وجوب الإنصات فذهب الأکثر إلی الوجوب و ذهب الشیخ فی المبسوط و المحقق فی

المعتبر إلی أنه مستحب و علی تقدیر الوجوب هل یجب أن یقرب البعید بقدر الإمکان المشهور بینهم ذلک و لا یبعد کون حکمه حکم القراءة فلا یجب قرب البعید و استماعه.

و کذا اختلفوا فی تحریم الکلام فذهب الأکثر إلی التحریم فمنهم من عمم التحریم بالنسبة إلی المستمعین و الخطیب و منهم من خصه بالمستمعین و نقل عن الشیخ الجلیل أحمد بن محمد بن أبی نصر البزنطی أنه قال فی جامعه إذا قام الإمام یخطب فقد وجب علی الناس الصمت و ذهب الشیخ فی المبسوط و موضع من الخلاف و المحقق

ص: 152

در شرحش از او تبعیت کرده است و این ضعیف است مگر اینکه ندا، به فرا رسیدن وقت آن تفسیر گردد، پس آیه بر آن دلالت می­کند.

و اصحاب درباره تحریم موردی از عقود و ایقاعات غیر از خرید و فروش، دچار اختلاف هستند و مشهور، عدم تحریم است. و برخی از آنها به دلیل مشارکت در علت مورد اشاره در این سخن خداوند: «ذلکم خیر لکم» و نیز در اینکه امر به چیزی مستلزم نهی از ضد آن است، بر تحریم معتقد هستند و مورد آخر فقط در صورت منافات درست است و ادعا، اعم از آن است. و احوط ترک مطلق به­ویژه در صورت منافات است. و آیا خرید نیز مانند فروش تحریم شده است؟ ظاهر اصحاب این است و فروش موجود در آن را بر آنچه شامل خرید است حمل کرده­اند و در آن جای مناقشه است.

و در این که اگر یکی از معامله­کنندگان از جمله کسانی باشد که شتاب بر آنها واجب نیست نیز دچار اختلاف هستند و جمعی از متأخرین بر تحریم معتقد هستند و محقق در موافقت با شیخ که آن را مکروه دانسته است، بر عدم تحریم معتقد است و احوط ترک آن است. به­ویژه زمانی­که مشتمل بر همکاری شخص دیگر در عمل باشد.

و در اینکه در صورت تحریم، آیا معامله باطل می­شود، دچار اختلاف هستند و مشهور عدم بطلان است، زیرا نهی در معاملات در نظر آنان مستلزم فساد نیست، و ابن جنید و شیخ در المبسوط و الخلاف بر عدم انعقاد معتقد هستند؛ و شاید مورد اول قوی­تر باشد.

هفتم: در آیه آخر دلالتی است بر وجوب حاضر شدن در وقت خطبه، اگر این سخن او «و ترکوک قائماً» بر قیام در وقت خطبه تفسیر گردد، و شاید اختلافی در آن نباشد و فقط در وجوب گوش دادن دچار اختلاف هستند و اغلب بر وجوب معتقد هستند و شیخ در المبسوط و محقق در المعتبر بر این هستند که مستحب است؛ و با فرض وجوب، آیا واجب است که فرد دور به قدر امکان نزدیک شود؟ مشهور میان آنها این است و اینکه حکم، به حکم قرائت باشد، بعید نیست، پس نزدیک شدن فرد دور و گوش دادن وی واجب نیست.

و همچنین درباره تحریم صحبت دچار اختلاف هستند و اغلب قائل بر تحریم هستند که برخی از آنها تحریم را به مستمعین و خطیب تعمیم داده اند و برخی از آنها آن را به مستمعین اختصاص داده اند. و از شیخ عالی قدر احمد بن محمد بن ابونصر بزنطی نقل شده است که وی در جامعش گفته: زمانی­که امام برای خطبه خواندن قیام می­کند، سکوت بر مردم واجب است و شیخ در المبسوط و جایی از الخلاف و محقق،

ص: 152

إلی الکراهیة و لعله أقرب و من القائلین بالتحریم من صرح بانتفاء التحریم بالنسبة إلی البعید الذی لا یسمع و الأصم لعدم الفائدة و من المتأخرین من صرح بعموم التحریم و لم یصرح الأکثر ببطلان الصلاة أو الخطبة بالکلام و الأقرب العدم قال العلامة فی النهایة و لا تبطل جمعة المتکلم و إن حرمناه إجماعا و الخلاف فی الإثم و عدمه و الظاهر تحریم الکلام أو کراهته بین الخطبتین و لا یحرم بعد الفراغ منهما و لا قبل الشروع فیهما اتفاقا.

الأخبار

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً فِیهَا صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ فِی جَمَاعَةٍ وَ هِیَ الْجُمُعَةُ وَ وَضَعَهَا عَنْ تِسْعَةٍ عَنِ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ الْمَجْنُونِ وَ الْمُسَافِرِ وَ الْعَبْدِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الْمَرِیضِ وَ الْأَعْمَی وَ مَنْ کَانَ عَلَی رَأْسِ فَرْسَخَیْنِ وَ الْقِرَاءَةُ فِیهَا جِهَارٌ وَ الْغُسْلُ فِیهَا وَاجِبٌ وَ عَلَی الْإِمَامِ فِیهَا قُنُوتَانِ قُنُوتٌ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ فِی الثَّانِیَةِ بَعْدَ الرُّکُوعِ (1).

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ: إِلَی قَوْلِهِ عَلَی رَأْسِ فَرْسَخَیْنِ (2).

مجالس ابن الشیخ، عن أبیه عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن الصدوق عن أبیه: مثله (3).

الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ هِیَ الْجُمُعَةُ(4).

ص: 153


1- 1. الخصال ج 2 ص 46.
2- 2. أمالی الصدوق: 234.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 47.
4- 4. الخصال ج 2 ص 108.

بر مکروه بودن معتقد هستند و شاید این نزدیک­تر است و برخی از افراد قائل به تحریم،، به برداشته شدن تحریم از شخص دوری که نمی­شنود و فرد ناشنوا به دلیل عدم فائده تصریح کرده­اند، و برخی از متأخرین به عمومیت تحریم تصریح کرده­اند و اغلب بر بطلان نماز یا خطبه به وسیله کلام تصریح نکرده­اند و نزدیک­تر، عدم بطلان است. علامه در النهایه گوید: نماز جمعه فرد متکلم باطل نمی­شود هر چند که به اجماع آن را حرام کردیم. و اختلاف درباره گناه و عدم آن است، و ظاهر، تحریم کلام یا مکروه بودن آن در حال دو خطبه است و به اتفاق، بعد از فراغت از آن دو و قبل از شروع آن دو حرام نیست.

روایات

روایت1.

الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل از جمعه تا جمعه، فقط سی و پنج نماز را فرض ساخت. در آن یک نماز است که خداوند آن را به جماعت فرض ساخت و آن جمعه است و آن را از نه نفر برداشت: از صغیر، کبیر، دیوانه، مسافر، برده، زن، بیمار، نابینا و کسی­که در فاصله دو فرسخی باشد. و قرائت در آن بلند و غسل در آن واجب است و در آن بر امام دو قنوت است: قنوتی در رکعت اول قبل از رکوع، و در رکعت دوم بعد از رکوع.(1)

مجالس صدوق: تا این سخن امام: «در فاصله دو فرسخی» روایت شده است.(2)

مجالس ابن شیخ: مشابه آن روایت آمده است.(3)

الخصال: مشابه آن تا این سخن امام «و آن جمعه است» آمده است.(4)

ص: 153


1- الخصال 2: 46.[1]
2- امالی صدوق: 234.[2]
3- امالی طوسی 2: 47.[3]
4- الخصال 2: 108.[4]
تبیین

اعلم أن هذا الخبر فی أعلی مراتب الصحة و رواه الصدوق أیضا بسند صحیح (1) عن زرارة و فیه إنما فرض الله عز و جل علی الناس إلی قوله منها صلاة و فی بعض النسخ فیها و رواه فی الکافی (2)

فی الحسن کالصحیح و فیه و فرض الله علی الناس و فیه أیضا منها صلاة و یستفاد منه أحکام الأول وجوب صلاة الجمعة(3) عینا فی جمیع الأزمان مع تأکیدات کثیرة

ص: 154


1- 1. الفقیه ج 1 ص 266.
2- 2. الکافی ج 3 ص 418.
3- 3. وجوب صلاة الجمعة لا ریب فیه، و انما الکلام فی وجود شرائطها، فعلی هذا ورود الأحادیث الکثیرة بوجوبها شی ء، و اشتراطها بوجود الامام مبسوط الید شی ء آخر، فحیث لم یوجد شرطها ترکها الشیعة منذ عهد الغیبة کما عرفت من عهد الصدوق رضوان اللّه علیه. و هکذا ورود أحادیث کثیرة بوجوب الجهاد شی ء، و اشتراطه بحضور الامام و اذنه شی ء آخر کما اجمع بذلک الاصحاب، و لم یجاهد أحد ممن قال بالنیابة و أقام الجمعة!! و هکذا ورود الأحادیث بوجوب الخمس من أرباح المکاسب شی ء و اشتراط اخراجه بحضور الامام صاحب الحق و مطالبته شی ء آخر، و لذلک أفتی فقهاؤنا رضوان اللّه علیهم من زمن الغیبة باباحتها الا فی هذه السنوات الأخیرة لشبهة دخلت علیهم و هی تعارض الاخبار بالاباحة و عدمها مع أنّه لا تعارض فیها. و ذلک لان الخمس انما جعل حقا لذوی سهامه فقال عزّ و جلّ:« وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی» الآیة بخلاف الزکاة حیث جعل حکما شرعیا و أوجب علی المؤمنین أداءها فقال:« أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ»* فاذا کان الخمس حقا کان کالدین فإذا أباح صاحب الحق و الدین و أحله لهم، صار ساقطا، و لا یکون بین الاباحة و وجوب الحق تعارض لان الاباحة فرع وجوب الحق کما أنه لا تعارض بین اباحة بعض و طلب بعض آخر، و لذلک أباح الباقر و الصادق و من قبلهما علیهم السلام عن حقهم و طلب حقه أبو الحسن الکاظم و الرضا و من بعدهما من الأئمّة الطاهرین کما ورد به الروایات. فعلی هذا، المحکم ما ورد عن صاحب الحق الیوم و هو المهدی امام عصرنا صلوات اللّه علیه، و هو علیه السلام و ان طلب حقه فی زمن الغیبة الصغری و وکل لذلک و کلاء یقبضون حقه من الشیعة، لکنه صلوات اللّه علیه لم یوکل أحدا عند غیبته الکبری حیث قال فی توقیعه المبارک الی السمری« ... و لا توص الی أحد فیقوم مقامک بعد وفاتک فقد وقعت الغیبة التامة فلا ظهور الا بعد اذن اللّه» و صرّح بالاباحة فی توقیعه الآخر« ... و أمّا الخمس فقد أبیح لشیعتنا و جعلوا منه فی حل الی أن یظهر امرنا لتطیب ولادتهم و لا تخبث»، و تمام البحث موکول الی محله.

تبیین

بدان که این خبر در بالاترین مراتب صحت است و صدوق نیز با سند صحیحی(1)

از زراره آن را روایت کرده است. و در آن «خداوند عزوجل بر مردم فرض ساخت» تا این سخن وی «از آن نماز» آمده است. و در برخی نسخه­ها «فیها» آمده است، و در الکافی(2)

آن را در حسن شبیه صحیح روایت کرده است و در آن آمده است: «و خداوند بر مردم فرض ساخت» و در آن نیز «منها صلاۀ» آمده است و از آن چند حکم استفاده می­شود:

اول: وجوب عینی نماز جمعه در همه زمان­ها با تأکیدات بسیار

ص: 154


1- الفقیه 1: 266.[5]
2- الکافی 3: 418.[1]

الإتیان بلفظ الفرض الذی هو أصرح العبارات فی الوجوب و آکدها ثم قوله علی الناس کما فی سائر الکتب لئلا یتوهم منه التخصیص بصنف و جماعة ثم ضمها مع الصلوات التی کلها واجبة عینا.

ثم قوله وضعها عن تسعة فإنه فی قوة الاستثناء فیفید تأکید شمول الحکم لغیر تلک الأفراد و یرفع احتمال حمل الفرض علی الوجوب التخییری فإن فیهم من یجب علیهم تخییرا بالاتفاق و لفظ الإمام الواقع فیها و فی سائر أخبار الجمعة و الجماعة لا ریب فی أن الظاهر فیها إمام الجماعة بقرینة الجماعة المذکورة سابقا.

فإن قیل لعل المراد بقوله خمسا و ثلاثین صلاة الصلوات التی منها الصلاة الواقعة فی ظهر یوم الجمعة أعم من الجمعة و الظهر و قوله منها صلاة أرید بها فرد من واحدة من الخمس و الثلاثین فهو فی غایة البعد.

ص: 155

بخاطر آمدن لفظ فرض که صریح­ترین عبارت­ها در وجوب و تأکیدکننده­ترین آنهاست. سپس این سخن او «بر مردم» چنانکه در سایر کتب نیز آمده است، تا اختصاص داشتن آن به گروه یا جمعی از آن متصور نگردد، سپس ملحق ساختن آن به نمازهایی که همه آنها واجب عینی هستند.

و این سخن او «آن را از نه نفر برداشت» که در حکم استثنا است، پس تأکید بر شمولیت حکم بر غیر آن افراد را افاده می­کند. و احتمال حمل کردن فرض بر وجوب تخییری را رد می­کند. زیرا در میان آنها کسانی هستند که بالاتفاق به صورت تخییری بر آنها واجب است و لفظ امام موجود در آن و در سایر اخبار جمعه و جماعت، شکی نیست که به قرینه جماعت مذکور در سابق، ظاهراً امام جماعت است.

و اگر گفته شود: شاید مقصود او از این سخن «سی و پنج نماز» همه نمازها از جمله نماز ظهر روز جمعه اعم از جمعه و ظهر باشد، و منظور از این سخن او «منها صلاۀ»، یکی از این سی و پنج نماز باشد، بسیار بعید است.

ص: 155

فإن قیل الحصر المستفاد من إنما علی ما فی بعض النسخ یؤید الحمل علی الأعم و إلا انتقض الحصر بصلاة ظهر یوم الجمعة لمن سقط عنه الجمعة.

قلنا لا تأیید فیه لأن قوله علیه السلام و وضعها عن تسعة فی قوة الاستثناء فکأنه قال لم یفرض الله علی جمیع الناس من الصلوات الیومیة إلا الخمس و الثلاثین التی أحدهما الجمعة إلا هؤلاء التسعة فإنه لا یجب علیهم خصوص هذه الخمس و الثلاثین.

و إنما لم یتعرض صریحا لما یجب علی هؤلاء التسعة لأن بعضهم لا یجب علیهم شی ء أصلا و البعض الذی یجب علیهم الظهر حکم اضطراری تجب علیهم بدلا من الجمعة لبعض الموانع الخلقیة أو الخارجیة و إنما الأصل فی یوم الجمعة الجمعة فلذا عدها من الخمس و الثلاثین و لم یتعرض للبدل صریحا و هذا ظاهر من الخبر بعد التأمل فظهر أن الحصر مؤید و مؤکد لما ذکرنا لا لما ذکرتم.

الثانی یدل علی کون الجماعة فرضا فیها و لا خلاف فیه و فی اشتراطها بها و یتحقق الجماعة بنیة المأمومین الاقتداء بالإمام و یعتبر فی انعقادها نیة العدد المعتبر و فی وجوب نیة الإمام نظر و لو بان کون الإمام محدثا قال فی الذکری فإن کان العدد لا یتم بدونه فالأقرب أنه لا جمعة لهم لانتفاء الشرط و إن کان العدد حاصلا من غیره صحت صلاتهم عندنا لما سیأتی فی باب الجماعة.

و ربما افترق الحکم هنا و هناک لأن الجماعة شرط فی الجمعة و لم یحصل فی نفس الأمر بخلاف باقی الصلوات فإن القدوة إذا فاتت فیها یکون قد صلی منفردا و صلاة المنفرد هناک صحیحة بخلاف الجمعة و ذهب بعض المتأخرین إلی الصحة مطلقا و إن لم یکن العدد حاصلا من غیره و لا یخلو من قوة و الأحوط الإعادة مطلقا.

الثالث یدل علی عدم الوجوب علی الصغیر و المجنون و لا خلاف فیه إذا کان حالة الصلاة مجنونا.

ص: 156

و اگر گفته شود: حصر مستفاد از «انّما» بر اساس برخی از نسخه­ها، حمل کردن بر اعم را تأیید می­کند و در غیر این صورت، حصر با نماز ظهر روز جمعه، برای کسی­که جمعه از او ساقط شده است، نقص می­گردد.

می­گوییم: تأییدی در آن نیست، زیرا این سخن امام علیه السلام: «و آن را از نه نفر برداشت» در حکم استثناء است و گویی گفته است: خداوند عزوجل از نمازهای یومیه، جز سی و پنج نماز که یکی از آن جمعه است را بر همه مردم - غیر از این نه تن - واجب نساخت، که خصوص این سی و پنج نماز بر این نه نفر واجب نیست. و فقط به این دلیل صریحاً به آنچه که بر این نه تن واجب است نپرداخته است که بر بعضی از آنها اصلاً چیزی واجب نیست و برخی که ظهر بر آنها واجب است، حکمی اضطراری است که به دلیل برخی موانعی درونی یا بیرونی، به جای جمعه بر آنها واجب شده است. اصل در روز جمعه، فقط جمعه است، و به این دلیل آن را جزء سی و پنج حساب کرده است و صریحاً به بدل [آن] نپرداخته است. و این بعد از تأمل در خبر، روشن است. پس روشن شد که حصر مؤید و مؤکد چیزی است که ما ذکر کردیم و نه آنچه که شما ذکر کردید.

دوم: بر این دلالت می­کند که جماعت در آن فرض است و هیچ اختلافی در آن و در مشروط بودن جمعه به جماعت وجود ندارد. و جماعت با نیت اقتدای مأمومین به امام محقق می­گردد و در منعقد شدن آن، نیت تعداد معتبر لحاظ می­گردد. و در وجوب نیت امام، اگر معلوم شود که امام محدث - دارای حدث - بوده، نظر است - باید تأمل کرد -. در الذکری گوید: اگر تعداد بدون او کامل نمی­شود، اقرب این است که به دلیل منتفی شدن شرط، جمعه­ای بر آنها نیست. و اگر تعداد بدون او حاصل گردد، در نزد ما نماز آنها صحیح است، به دلیل آنچه که در باب جماعت خواهد آمد. و شاید این حکم در این دو موضع از یکدیگر جدا گردد، زیرا جماعت شرط در جمعه است و در نفس امر حاصل نگردیده است، برخلاف سایر نمازها. پس زمانی­که اقتدا در آن از بین برود، به صورت فرادا نماز خوانده است و نماز منفرد در اینجا [سایر نمازها] برخلاف جمعه صحیح است. و برخی متأخرین بر صحت مطلق هستند، هر چند که تعداد بدون او حاصل نشده باشد، و خالی از قوت نیست و احوط اعاده مطلق است.

سوم: بر عدم وجوب بر صغیر و دیوانه دلالت می­کند و هیچ اختلافی در آن نیست، زمانی­که در حال نماز مجنون باشد.

ص: 156

الرابع یدل علی السقوط عن الشیخ الکبیر و هو مذهب علمائنا و قیده فی القواعد بالبالغ حد العجز أو المشقة الشدیدة و النصوص مطلقة و الأحوط عدم الترک مع الإمکان.

الخامس یدل علی عدم وجوبه علی المسافر و نقل اتفاق الأصحاب علیه الفاضلان و الشهید و المشهور أن المراد به المسافر الشرعی فتجب علی ناوی الإقامة عشرا و المقیم فی بلد ثلاثین یوما و فی المنتهی نقل الإجماع علیه و کذا کثیر السفر و العاصی کما صرح به فی الذکری و غیره و قال فی المنتهی لم أقف علی قول لعلمائنا فی اشتراط الطاعة فی السفر لسقوط الجمعة و قرب الاشتراط و المسألة لا تخلو من إشکال و إن کان ما قربه قریبا.

و من حصل فی مواضع التخییر فالظاهر عدم الوجوب علیه لصدق السفر و جزم فی التذکرة بالوجوب و ذهب فی الدروس إلی التخییر.

السادس یدل علی عدم الوجوب علی المرأة و نقل الفاضلان و غیرهما اتفاق الأصحاب علیه و فی الخنثی المشکل قولان و ظاهر هذا الخبر الوجوب علیها کظاهر أکثر الأخبار.

السابع یدل علی عدم وجوبها علی العبد و نقل الفاضلان و غیرهما اتفاق الأصحاب علیه و لا فرق فی ذلک بین القن و المدبر و المکاتب الذی لم یؤد شیئا لصدق المملوک علی الکل و هل یجب إذا أمره المولی فیه إشکال و اختلف الأصحاب فی المبعض إذا هایأه المولی فاتفقت الجمعة فی یومه فالمشهور سقوطها عنه و فی المبسوط تجب علیه و لا یخلو من قوة لعدم صدق العبد و المملوک علیه.

الثامن یدل علی عدم وجوبها علی المریض و الأعمی و نقل الفاضلان و غیرهما اتفاق الأصحاب علیها و کلام الأصحاب یقتضی عدم الفرق فیهما بین ما یشق معه الحضور و غیره و بهذا التعمیم صرح فی التذکرة و اعتبر فی المسالک

ص: 157

چهارم: بر ساقط شدن از پیر سالخورده دلالت دارد و این مذهب علمای ماست و در القواعد آن را به کسی­که به حد عجز یا مشقت شدید رسیده است مقید ساخته است، درحالی­که نصوص مطلق است؛ و احوط عدم ترک در صورت امکان است .

پنجم: بر عدم وجوب آن بر مسافر دلالت می­کند و فاضلان و شهید، اتفاق اصحاب بر آن را نقل کرده اند و مشهور این است که مقصود از آن، مسافر شرعی است. پس بر کسی که قصد اقامت ده روزه دارد و کسی که سی روز در شهری مقیم است، واجب است. و در المنتهی اجماع بر آن را نقل کرده است و چنین است کثیر السفر و کسی که سفر او سفر معصیت است، چنانکه در الذکری و غیر آن به آن تصریح کرده است. و در المنتهی گوید: درباره شرط بودن طاعت در سفر برای ساقط شدن جمعه، بر سخنی از علمایمان دست نیافتم؛ و او شرط بودن را محتمل دانسته است و این مسأله خالی از اشکال نیست، هر چند که آنچه که وی محتمل دانسته، قریب است. و کسی­که در مواضعی مخیّر گردد، به دلیل صدق سفر ظاهر، عدم وجوب بر اوست. و در تذکره بر وجوب یقین کرده است و در الدروس بر تخییر معتقد است.

ششم: بر عدم وجوب بر زن دلالت می­کند. و فاضلان و غیر آنها اتفاق اصحاب بر آن را نقل کرده­اند و در خنثای مشکل، دو قول وجود دارد و ظاهر این خبر، وجوب بر اوست، چنانکه ظاهر اغلب اخبار این است.

هفتم: بر عدم وجوب آن بر برده دلالت می­کند و فاضلان و غیر آن دو اتفاق اصحاب بر آن را نقل کرده­اند و در آن بین قن ّو مدبّر و مکاتب که چیزی ادا نکرده است، به دلیل صدق مملوک بر همه آنها فرقی نیست. و آیا زمانی­که مولی به او امر کند واجب است؟ در آن اشکالی است و اصحاب درباره مبعّض - برده مکاتبی که مقداری از اقساط خود را داده باشد - زمانی­که مولی با او توافق کند و جمعه در روز او واقع شود، اختلاف وجود دارد، و مشهور، ساقط شدن آن از اوست و در المبسوط، بر او واجب است و این [نظر] به دلیل عدم صدق بنده و مملوک بر او، خالی از قوت نیست.

هشتم: بر عدم وجوب آن بر مریض و نابینا دلالت دارد. و فاضلان و غیر آنها، اتفاق اصحاب بر آن را نقل کرده­اند و کلام اصحاب، عدم تفاوت بین آنچه که به همراه آن حاضر شدن دشوار می­شود و جز آن را اقتضا می­کند و در تذکره بر این تعمیم تصریح کرده است و در المسالک،

ص: 157

تعذر الحضور أو المشقة التی لا یتحمل مثلها عادة أو خوف زیادة المرض و لا یظهر ذلک من النصوص.

ثم اعلم أن الشیخ عد فی جملة من کتبه و العلامة فی بعض کتبه العرج أیضا من الأعذار المسقطة حتی أنه قال فی المنتهی و هو مذهب علمائنا أجمع لأنه معذور بالعرج لحصول المشقة فی حقه و لأنه مریض فسقطت عنه و لا یخفی ما فیهما و قیده فی التذکرة بالإقعاد و نقل إجماع الأصحاب علیه و لم یذکره المفید و لا المرتضی و قال المتأخرون النصوص خالیة عنه و قال المرتضی و روی أن العرج عذر و قال المحقق فإن کان یرید به المقعد فهو أعذر من المریض و الکبیر لأنه ممنوع من السعی فلا یتناوله الأمر بالسعی و إن لم یرد ذلک فهو فی حیز المنع أقول و یمکن أن یستدل لهم بعموم قوله تعالی لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ (1) کما استدل الشهید ره فی

ص: 158


1- 1. النور: 61، الفتح: 17، و عندی أن توارد الجملتین فی مورد المؤاکلة و الجهاد و لا نسبة بینهما، یفید أن هذه الجملة استعملت فی القرآن العزیز کالکبری قاعدة کلیة، لا دخل لخصوص المورد و المقام فی رفع الحرج عن الطوائف الثلاث، فیکون نتیجة مفاد الآیتین أن العمی و العرج و المرض عذر فی الأمور التی تشق علیهم و یدخل علیهم الحرج و هو واضح. و لا یذهب علیک أن الاعذار انما یرتفع بها وجوب السعی و الحضور الی الجمعة و الجماعة و الجهاد و تولی الاذان، و أمّا أصل الحکم فهی علی حاله من المحبوبیة و الانتداب له، فیستحب لصاحب الاعذار أن یجیب النداء و یحضر الجماعة و یتولی الاذان، تحصیلا علی مراد اللّه عزّ و جلّ، الا النساء حیث یجب علیهن الستر و عدم التزاحم مع الرجال. فاذا حضر و انتدب لهذه الاحکام و لم یکن له عذر آخر یمنعه من ذلک، کما إذا حضر فی المسجد قبل النداء أو بعده، أو لم یکن زحام یمنع المرأة عن الحضور فی المسجد، فعلیه أن یستمع الخطبة، و یصلی مع امامه، و الا لکان راغبا عن ولایة امامه معرضا عن مراده عاصیا له، و دخل علیه الذم بقوله تعالی:« وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً» علی أن نفی الالتزام و رفع الوجوب علیهم انما کان شفقة علیهم رفعا للضیق و الحرج و بعد ما انتدبوا للنداء و حضروا بأنفسهم فلا ضیق علیهم و لا حرج فی استماع الخطبة و الصلاة مع الامام حتّی تسقط عنهم، و هذا واضح بحمد اللّه.

دشواری حضور یا مشقتی که عادتاً نظیر آن غیرقابل تحمل است یا ترس از افزایش بیماری را معتبر دانسته است و این از نصوص روشن نمی­گردد. بدان که شیخ در همه کتابهایش و علامه در برخی از کتابهایش، معلول بودن را نیز از عذرهای ساقط­کننده برشمرده است و حتی در المنتهی گوید: و آن مذهب همه علمای ماست زیرا او به سبب معلولیت، معذور است و داشتن مشقّت در حق او صدق می­کند و نیز به این دلیل که او مریض است، پس از او ساقط می­شود؛ و ایرادی که در آن دو است، پوشیده نیست. و در تذکره آن را به زمین­گیر بودن مقید کرده است و اجماع اصحاب بر آن را نقل کرده است و نه مفید آن را ذکر کرده است و نه مرتضی. و متأخرین گفته­اند، نصوص از آن خالی است. و مرتضی گوید: و روایت شده است که معلولیت عذر است، و محقق گوید: اگر مقصود از آن زمین­گیر باشد، او معذورتر از مریض و مسن است؛ زیرا او ناتوان از شتاب است، پس امر به شتاب شامل او نمی­شود و اگر مقصود این نباشد، پس او در شمار منع(شدگان) است.

مؤلف

ممکن است برای آنها به عموم این سخن خداوند متعال «لَیْسَ عَلَی الْأَعْمَی حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ »،(1) {بر نابینا و لنگ و بیمار ایرادی نیست} استدلال شود، چنانکه شهید درباره ص: 158


1- نور: 61، فتح 17.[1]

الأعمی بذلک لکن یرد علیه أن هذا نزل فی موضعین من القرآن أحدهما فی سورة النور و المشهور کما هو ظاهر ما بعده بل ما قبله أنها نزلت فی المؤاکلة و الآخر فی سورة الفتح و ظاهره النزول فی الجهاد فشموله لما نحن فیه بعید فالظاهر وجوب حضوره کما هو المصرح فی التذکرة و الذکری لعموم أدلة الوجوب و عدم ما یصلح للتخصیص نعم سیأتی من کتاب الدروس روایة مرسلة و هی أیضا لا تصلح للتخصیص.

التاسع یدل علی عدم وجوبها علی من کان علی رأس فرسخین و اختلف الأصحاب فی تحدید البعد المقتضی لعدم السعی إلی الجمعة فالمشهور بینهم أن حده أن یکون أزید من فرسخین و ظاهر الصدوق فی المقنع و المجالس أنه لا یجب علی من کان علی رأس فرسخین أیضا کما هو مدلول هذا الخبر و ذهب إلیه ابن حمزة أیضا.

و قال ابن أبی عقیل من کان خارجا من مصر أو قریة إذا غدا من أهله بعد ما یصلی الغداة فیدرک الجمعة مع الإمام فإتیان الجمعة علیه فرض و إن لم یدرکها إذا غدا إلیها بعد ما یصلی الغداة فلا جمعة علیه و قال ابن الجنید وجوب السعی إلیها علی من یسمع النداء بها أو کان یصل إلی منزله إذا راح منها قبل خروج نهار یومه و هو قریب من قول ابن أبی عقیل و أکثر الأخبار تدل علی الأول و هذا الخبر و ما سیأتی من خطبة أمیر المؤمنین تدل علی الثانی و یمکن الجمع بینهما

ص: 159

نابینا به آن استدلال کرده است. اما اینگونه به آن پاسخ داده می­شود که این در دو محل از قرآن آمده است؛ یکی از آن دو در سوره نور است و مشهور آن است که درباره مؤاکله(خوردن از منزل اشخاص نامبرده در سوره نور) نازل شده است چنانکه ظاهر مابعد آن - بلکه ماقبل آن - نشان می­دهد، و دیگری در سوره فتح است و ظاهر آن، نزول درباره جهاد است، پس بعید است که شامل آنچه در آن هستیم شود. و ظاهر، وجوب حضور اوست، چنانکه در تذکره و ذکری به آن تصریح شده است به دلیل عموم ادله وجوب و عدم وجود آنچه که شایسته مخصص بودن باشد. به زودی از کتاب الدروس روایت مرسله­ای خواهد آمد که آن نیز شایسته مخصص بودن نیست.

نهم: بر عدم وجوب آن بر هر کسی که در فاصله دو فرسخی باشد دلالت می­کند. و اصحاب در تعیین فاصله­ای که مقتضی عدم شتاب به سوی جمعه باشد، دچار اختلاف هستند. و مشهور میان آنها این است که حد آن این است که بیش از دو فرسخ باشد. و ظاهر صدوق در المقنع و المجالس این است که آن بر کسی­که در فاصله دو فرسخی باشد نیز واجب نیست، چنانکه آن، مدلول این خبر است و ابن حمزه نیز بر این عقیده است.

و ابن ابوعقیل گوید: کسی­که بیرون از شهر یا روستایی باشد، زمانی­که پس از خواندن صبح از نزد خانواده­اش حرکت کند و جمعه را با امام درک بکند، به­جای آوردن جمعه بر او فرض است. و اگر زمانی­که بعد از خواندن صبح به سوی آنجا رهسپار شده باشد و آن را درک نکند، پس جمعه بر او لازم نیست. و ابن جنید گوید: وجوب شتاب به سوی آن بر کسی است که ندای به آن را بشنود؛ یا زمانی­که شب هنگام از آنجا حرکت کند، قبل از پایان یافتن روشنایی آن روز به منزلش برسد. و این به سخن ابن ابوعقیل نزدیک است و اکثر اخبار بر مورد اول دلالت می­کند و این خبر و آنچه که از خطبه امیرمؤمنان خواهد آمد، بر مورد دوم دلالت می­کند و جمع کردن میان آن

ص: 159

بوجهین أحدهما أن یکون المراد بمن کان علی رأس فرسخین أن یکون أزید منها و یؤیده أن العلم بکون المسافة فرسخین أنما یکون غالبا عند العلم بکونها أزید.

و ثانیهما حمل الوجوب فیما دل علی الوجوب فی فرسخین علی الاستحباب المؤکد و لعل الأول أولی و هذا الاختلاف یکون فی الأخبار الواردة فی أشیاء لا یمکن العلم بحدها حقیقة غالبا کمقدار الدرهم و الکر و أمثالهما.

و یدل علی الثالث صحیحة زرارة(1)

و حملت علی الفرسخین فإن الضعفاء و المشاة لا یمکنهم السعی فی یوم واحد أکثر من أربعة فراسخ فیکون کالتعلیل للفرسخین و یمکن حملها علی الاستحباب.

ثم اعلم أن الأصحاب عدوا من مسقطات الجمعة المطر و قال فی التذکرة إنه لا خلاف فیه بین العلماء

وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ صَحِیحَةُ(2)

عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِأَنْ یَتْرُکَ الْجُمُعَةَ فِی الْمَطَرِ.

و ألحق العلامة و من تأخر عنه بالمطر الوحل و الحر و البرد الشدیدین إذا خاف الضرر معهما و لا بأس به تفصیا من لزوم الحرج المنفی.

و أما الثلج و البرد إذا لم یخف معهما الضرر فیشکل إلحاقه بالمطر لعدم صدقه علیهما لغة و عرفا و القیاس بالطریق الأولی مع عدم ثبوت حجیته مطلقا و عسر إثبات الأولویة هنا مشکل و الأولی عدم الترک بغیر ما ورد فیه النص من تلک الأعذار إلا مع خوف الضرر الشدید لا سیما للإمام.

و قال فی المعتبر قال علم الهدی و روی أن من یخاف علی نفسه ظلما أو ماله

ص: 160


1- 1. التهذیب ج 1 ص 321.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 322، و قد مر فی باب المساجد أنّه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله اذا ابتلت النعال فالصلاة فی الرحال.

دو وجه ممکن است.

یکی از آن دو اینکه، مقصود از کسی­که در دو فرسخی باشد، این باشد که بیشتر از دو فرسخ باشد، و مؤید آن این است که علم به دو فرسخ بودن مسافت، غالباً به هنگام علم به بیشتر از آن می­باشد.

و دوم، حمل کردن وجوب است در آنچه که بر وجوب در دو فرسخ دلالت دارد، بر استحباب مؤکد. و شاید وجه اول اولی باشد. و این اختلاف در اخبار وارده درباره چیزهایی که غالباً علم به مقدار آنها حقیقتاً ممکن نیست موجود است مانند مقدار درهم و کُرّ و امثال آن دو.

و بر مورد سوم، صحیحه زراره(1) دلالت دارد و بر دو فرسخ حمل شده است، زیرا برای افراد ضعیف و پیاده، پیمودن بیش از چهار فرسخ در یک روز ممکن نیست، پس مانند علت برای دو فرسخ است و حمل کردن آن بر استحباب ممکن است .

بدان که اصحاب باران را از امور ساقط­کننده نماز جمعه برشمرده­اند. و در تذکرۀ گوید: میان علماء درباره آن اختلافی نیست، و صحیحه(2)

عبدالرحمن بن ابوعبدالله بر آن دلالت دارد که از امام صادق علیه السلام روایت کرده که وی فرمود: ایرادی بر این وارد نیست که جمعه در باران ترک شود و علامه و متأخران بعد از او، گل آلود بودن و گرما و سرمای شدید را زمانی که با آن دو از ضرر و آسیب بترسد، به آن ملحق کرده­اند، و به جهت خلاصی از لازم آمدن حرجی که در شریعت نفی شده ایرادی بر آن نیست.

و اما برف و سرما، زمانی­که از ضرر و زیان با آن دو بیم نرود، ملحق کردن آن به باران به دلیل عدم صدق آن بر آن دو از لحاظ لغوی و عرفی، دارای اشکال است. و قیاس به طریق اولی - با وجود عدم اثبات مطلق حجت بودن آن و دشواری اثبات اولی بودن آن در اینجا - مشکل است. و اولی عدم ترک به سبب چیزی غیر از آن دلایلی که درباره آن نص آمده است می­باشد. مگر در صورت بیم از ضرر شدید، به­ویژه برای امام.

و در المعتبر گوید: علم الهدی گوید: روایت شده است که هر که از ظلمی بر خودش و یا بر مالش بیم داشت،

ص: 160


1- التهذیب 1: 321.[1]
2- 2. التهذیب 1: 322، و در باب مساجد بیان شد که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: زمانی که کفش­ها خیس شد، پس نماز بر روی اسباب سفر است.

فهو معذور فی الجمعة و کذا من کان متشاغلا بجهاز میت أو تعلیل والد أو من یجری مجراه من ذوی الحرمات الوکیدة یسعه التأخر.

العاشر یدل علی أن القراءة جهر و لا خلاف فی رجحان الجهر فیها و ظاهر الأکثر الاستحباب قال فی المنتهی أجمع کل من یحفظ عنه العلم علی أنه یجهر بالقراءة فی صلاة الجمعة و لم أقف علی قول للأصحاب فی الوجوب و عدمه و الأصل عدمه.

أقول

الأحوط عدم ترک الجهر.

الحادی عشر یدل علی وجوب الغسل فی یوم الجمعة و حمل فی المشهور علی تأکد الاستحباب (1) ثم إن الظاهر إرجاع ضمیر فیها إلی الصلاة فیدل علی أن وجوبها لأجل الصلاة فإذا لم تصل الجمعة لم یجب (2)

و هذا وجه جمع بین الأخبار لکن لم یقل بهذا التفصیل أحد و یحتمل إرجاعه إلی الجمعة بمعنی الیوم علی الاستخدام أو بتقدیر الصلاة فی الأول.

الثانی عشر یدل علی أن قنوتها اثنان فی الأولی قبل الرکوع و فی الثانیة بعده و هو المشهور بین الأصحاب و ظاهر ابن أبی عقیل و أبی الصلاح أن فی الجمعة قنوتین قبل الرکوع مع احتمال موافقتهما للمشهور و ظاهر الصدوق فی الفقیه أن فیها قنوتا واحدا فی الثانیة قبل الرکوع و ظاهر ابن إدریس أیضا ذلک.

و قال المفید إن فی الجمعة قنوتا واحدا فی الرکعة الأولی قبل الرکوع و هو ظاهر ابن الجنید و مختار المختلف و بعض المتأخرین و یظهر من المرتضی التردد بین أن یکون له قنوت واحد قبل الرکوع أو قنوتان فی الأول قبل الرکوع و فی

ص: 161


1- 1. و قد عرفت أنّها سنة فی غیر فریضة: فالاخذ بها هدی و ترکها الی غیر خطیئة، الا إذا کان متمکنا من ذلک و لم یغتسل رغبة عنها، فیکون عاصیا.
2- 2. الظاهر من موارد تعلیله أن الاغتسال لاجل الجمعة و الاجتماع لها.

پس او در جمعه معذور است و همچنین کسی­که مشغول آماده کردن میت یا تعلیل - تیمار - پدر باشد، یا افراد شبیه او از میان افراد دارای امور واجب الرعایه قطعی، تأخیر شامل آنها می­شود.

دهم: بر این دلالت دارد که قرائت جهر (بلند خواندن) است و درباره ارجحیت جهر در آن اختلافی نیست. و ظاهر اغلب اصحاب، استحباب است. در المنتهی گوید: همه کسانی­که علم از آنها فرا گرفته می­شود، بر این اجماع دارند که در نماز جمعه قرائت جهر ادا می­شود. و بر خصوص وجوب یا عدم آن، به سخنی از اصحاب دست نیافتم و اصل عدم آن است.

مؤلف

احوط عدم ترک جهر است .

یازدهم: بر وجوب غسل در روز جمعه دلالت دارد. و در مشهور، بر استحباب مؤکّد حمل شده است؛ سپس اینکه ظاهر، ارجاع دادن ضمیر «فیها» به نماز است، پس بر این دلالت دارد که وجوب آن به خاطر نماز است. و زمانی­که جمعه خوانده نشود واجب نیست. و این وجه جمع بین اخبار است؛ اما کسی قائل به این تفصیل نبوده است. و بر اساس استخدام یا با تقدیر نماز در مورد اول، ارجاع دادن آن به جمعه به معنای روز، محتمل است.

دوازدهم: بر این دلالت دارد که قنوت آن دو مرتبه است: در رکعت اول قبل از رکوع و در رکعت دوم بعد از آن، و این رأی مشهور بین اصحاب است. و ظاهر ابن ابوعقیل و ابوصلاح این است که در جمعه، دو قنوت قبل از رکوع است - با احتمال موافقت آنان با قول مشهور - و ظاهر صدوق در الفقیه این است که در آن دو فقط یک قنوت در رکعت دوم و قبل از رکوع است و ظاهر ابن ادریس نیز چنین است.

و مفید گوید: در جمعه فقط یک قنوت در رکعت اول و قبل از رکوع است. و این ظاهر ابن جنید و برگزیده مختلف و برخی از متأخرین است. و از مرتضی تردید بین اینکه دارای یک قنوت قبل از رکوع باشد یا دو قنوت در اولی قبل از رکوع

ص: 161

الثانیة بعده و المشهور أقوی لهذه الصحیحة و صحیحة أبی بصیر(1)

لکن وردت أخبار کثیرة دالة علی مذهب المفید فیمکن الجمع بینها بعدم تأکد الاستحباب فی الثانیة أو بالوجوب فی الأولی و الاستحباب فی الثانیة.

و یظهر من المعتبر جمع آخر حیث قال و الذی یظهر أن الإمام یقنت قنوتین إذا صلی جمعة رکعتین و من عداه یقنت مرة جامعا کان أو منفردا.

و الظاهر أن المراد بالإمام إمام الأصل أی القنوتان فی الجمعة إنما هو إذا کان الإمام فیها إمام الأصل و إلا فواحدة و لکن الجامع جمعة یقنت الواحدة فی الأولی و الجامع ظهرا و المنفرد فی الثانیة و هذا الخبر مما یؤیده و علی المشهور یمکن أن یکون التخصیص بالإمام لکونه علیه آکد أو واجبا أو لمعلومیة کون المأموم تابعا له.

«2»

الْمُعْتَبَرُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی کُلِّ أُسْبُوعٍ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً مِنْهَا صَلَاةٌ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ یَشْهَدَهَا إِلَّا خَمْسَةً الْمَرِیضَ وَ الْمَمْلُوکَ وَ الْمُسَافِرَ وَ الْمَرْأَةَ وَ الصَّبِیَ (2).

بیان

هذا الخبر رواه الکلینی (3)

و الشیخ بسند صحیح (4) عن أبی بصیر و محمد بن مسلم عنه علیه السلام و فیهما فی کل سبعة أیام و التصریح بالتعمیم فیه أکثر من الخبر السابق لقوله فی کل سبعة أیام و قوله علی کل مسلم و الاستثناء الموجب لزیادة التأکید فی العموم فیشمل الحکم زمان الغیبة.

ثم الظاهر أن قوله علی کل مسلم متعلق بقوله واجبة و قوله أن یشهدها

ص: 162


1- 1. التهذیب ج 1 ص 250.
2- 2. المعتبر: 200.
3- 3. الکافی ج 3 ص 418.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 250.

و در رکعت دوم بعد از آن باشد، روشن می­گردد؛ و مشهور به دلیل این صحیحه و صحیحه ابوبصیر(1)

قوی­تر است، اما اخبار بسیاری دال بر مذهب مفید آمده است که جمع کردن بین آن دو با عدم تأکید استحباب در رکعت دوم یا با وجوب در رکعت اول و استحباب در رکعت دوم ممکن است. و از المعتبر، جمع کردن دیگری روشن می­گردد آنجا که گوید: و آنچه روشن است این است که امام زمانی­که جمعه را دو رکعت می­خواند، دو مرتبه قنوت می­خواند و غیر او (امام)، یک مرتبه قنوت می­خواند، چه در جماعت باشد چه در فرادا.

و ظاهر این است که مقصود از امام، امام اصل (معصوم) است یعنی دو قنوت در جمعه فقط زمانی است ­که امام در آن، امام اصل باشد، در غیر این صورت یک قنوت است. اما فردی که در جمعه به جماعت است، در رکعت اول یک مرتبه قنوت می­خواند و کسی­که ظهر را به جماعت می­خواند و فرد منفرد، در رکعت دوم قنوت می­خواند. و این خبر از مواردی است که مؤید آن است و بر اساس مشهور ممکن است که تخصیص به امام به این دلیل باشد که آن برای او، مورد تأکید بیشتر یا واجب است، یا ممکن است به دلیل معلوم بودن تابعیت مأموم از او باشد.

روایت2.

المعتبر: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در هر هفته سی و پنج نماز را فرض کرد از جمله آن نمازی واجب است که بر هر مسلمان است که در آن شرکت کند جز پنج تن: بیمار، برده، مسافر، زن و کودک.(2)

توضیح

این خبر را کلینی(3)

و شیخ با سندی صحیح(4)

از ابوبصیر و محمد بن مسلم از امام علیه السلام روایت کرده­اند و در آن دو آمده است: در هر هفت روز، و تصریح به تعمیم در آن بیشتر از خبر سابق است، به دلیل این سخن او «در هر هفت روز» و این سخن او «بر هر مسلمان» و نیز استثنای موجب زیادت تأکید در عموم، پس این حکم، زمان غیبت را شامل می­شود.

ظاهر این است که این سخن او «بر هر مسلمان»، متعلق این سخن وی «واجبۀ» است، و این سخن وی «أن یشهدها»

ص: 162


1- التهذیب 1: 250.[1]
2- المعتبر: 200.[1]
3- الکافی 3: 418.[2]
4- التهذیب 1: 250.[3]

إما فاعل لقوله واجبة أو بدل اشتمال من الضمیر و یحتمل علی بعد أن یکون علی کل مسلم أن یشهدها جملة مستأنفة مؤکدة للأولی و هذه العبارة أیضا دالة علی الوجوب عرفا لا سیما مع قرینة الکلمات السابقة و الأصل فی الوجوب العینی و إطلاق الواجب علی أحد فردی التخییری مجاز کما حقق فی محله إذ الواجب ما لا یجوز ترکه فالواجب هو المفهوم المردد بینهما مع أن استثناء الخمسة یأبی عن الحمل علیه کما عرفت.

و قوله أن یشهدها لبیان اشتراط الجماعة فیها و الظاهر أن الإمام و العدد الذین ینعقد بهم الجمعة داخلون فی قوله کل مسلم و الشهود لا یستلزم انعقاد جمعة قبله بل الشهود أعم من أن یکون لانعقادها أو إیقاعها مع من عقدها فحاصل الکلام أن من جملة ذلک العدد صلاة یجب علی کل مسلم إیقاعها علی الاجتماع جماعة إلا الخمسة و لیس هذا إلا صلاة الجمعة.

و قد عرفت أن الشرائط غیر مأخوذة فی الجمعة و لا یؤخذ فیها إلا العدد و الخطبة فما ثبت من الشرائط بدلیل من خارج یعتبر فیها و إلا فلا و لو لم یحمل علی هذا فأیة فائدة فی هذا الکلام و لا بد من حمل أفعال الحکیم و أقواله علی وجه یفید فائدة معتدا بها و یشتمل علی حکمة عظیمة و حمله علی الإلغاز و التعمیة غیر موجه.

«3»

الْمُقْنِعَةُ،:(1) اعْلَمْ أَنَّ الرِّوَایَةَ جَاءَتْ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهم السلام أَنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ فَرَضَ عَلَی عِبَادِهِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً لَمْ یَفْرِضْ فِیهَا الِاجْتِمَاعَ إِلَّا فِی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ خَاصَّةً فَقَالَ جَلَّ مِنْ قَائِلٍ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا الْآیَةَ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ تَرَکَ الْجُمُعَةَ ثَلَاثاً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ. فغرضنا وفقک الله الاجتماع علی ما قدمناه إلا أنه بشریطة إمام مأمون علی صفات یتقدم

ص: 163


1- 1. فی ط الکمبانیّ: توضیح، و هو سهو.

فاعلی برای این سخن وی: «واجبه» یا بدل اشتمال از ضمیر است. و به احتمال بعید ممکن است که «علی کل مسلم أن یشهدها» جمله مستأنفه مؤکده برای جمله اول باشد. و این عبارت نیز عرفاً دال بر وجوب است، به­ویژه با قرینه کلمات سابق. و اصل در وجوب عینی است و اطلاق واجب بر یکی از دو فرد تخییری، مجاز است چنانکه در محل آن بررسی شد، زیرا واجب چیزی است که ترکش جایز نیست و واجب همان مفهوم مردد میان آن دو است. علاوه بر اینکه استثنا کردن پنج تن، از حمل کردن بر آن ممانعت می­کند، چنانکه دانستی.

و این سخن امام: «که در آن شرکت کند» برای بیان شرط بودن جماعت در آن است و ظاهر این است که امام و تعدادی که جمعه با آنها منعقد می­شود، در این سخن او «هر مسلمان» داخل است و شرکت کردن، مستلزم انعقاد جمعه قبل از آن نیست بلکه شهود اعم از این است که برای منعقد شدن آن یا برای به­جای آوردن آن، به همراه کسی­که آن را منعقد کرده است باشد. پس نتیجه سخن اینکه، از جمله آن نمازها، نمازی است که به­جای آوردن آن در اجتماع به صورت جماعت بر هر مسلمانی واجب است جز پنج تن و آن نیست مگر نماز جمعه.

و دانستی که این شرایط در جمعه مأخوذ نیست. و جز تعداد و خطبه در آن مورد اعتبار نیست و آنچه که از شرایط به دلیلی از خارج ثابت شد، در آن مورد اعتبار است و در غیر این صورت خیر. و اگر بر این حمل نشود چه فائده­ای در این سخن وجود دارد. در حالی­که افعال و اقوال حکیم، ناگزیر باید بر وجهی که فائده قابل توجه را افاده نماید حمل گردد، درحالی­که بر حکمتی بزرگ مشتمل است و حمل کردن آن بر معنایی مبهم و معماگویی، غیرموجه است.

روایت3.

المقنعه: بدان که این روایت از امام صادق و امام باقر علیهما السلام آمده است که خداوند جل و جلاله از جمعه تا جمعه، بر بندگانش سی و پنج نماز را فرض کرد و اجتماع را در آن فرض نکرد مگر در نماز جمعه به صورتی خاص. پس خدای جلیل فرمود: {ای کسانی که ایمان آورده­اید}... ادامه آیه.

و امام صادق علیه السلام فرمود: هر که جمعه را سه مرتبه بدون علت ترک نماید، خداوند بر قلب او مهر می­زند و هدف ما - خداوند تو را توفیق دهد - اجتماع بر چیزی است که پیش از این بیان کردیم، با این تفاوت که آن به شرط امام مورد اطمینان در این صفات است: در

ص: 163

الجماعة و یخطب بهم خطبتین یسقط بهما و بالاجتماع عن المجتمعین من الأربع الرکعات رکعتان و إذا حضر الإمام وجبت الجمعة علی سائر المکلفین إلا من أعذره الله تعالی منهم و إن لم یحضر إمام سقط فرض الاجتماع و إن حضر إمام یخل بشریطة من یتقدم فیصلح به الاجتماع فحکم حضوره حکم عدم الإمام و الشرائط التی تجب فیمن یجب معه الاجتماع أن یکون حرا بالغا طاهرا فی ولادته مجنبا من الأمراض الجذام و البرص خاصة فی خلقته (1)

مسلما مؤمنا معتقدا للحق بأسره فی دیانته مصلیا للفرض فی ساعته.

فإذا کان کذلک و اجتمع معه أربعة نفر وجب الاجتماع و من صلی خلف إمام بهذه الصفات وجب علیه الإنصات عند قراءته و القنوت فی الأولی من الرکعتین فی فریضته و من صلی خلف إمام بخلاف ما وصفناه رتب الفرض علی المشروح فیما قدمناه و یجب الحضور مع من وصفناه من الأئمة فرضا و یستحب مع من خالفهم تقیة و ندبا

رَوَی هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: حَثَّنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ نَأْتِیَهُ فَقُلْتُ نَغْدُو عَلَیْکَ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَیْتُ ذَلِکَ عِنْدَکُمْ (2).

بیان

هذا الکلام کما تری صریح فی اشتراط الإمام و نائبه و أنه لا یشترط فیها إلا ما یشترط فی إمام الجماعة و الشیخ فی التهذیب أورد هذا الکلام و لم ینکر علیه و أورد الأخبار الدالة علیه فیظهر أنه فی هذا الکلام یوافقه و لو کان إجماع معلوم فکیف کان یخفی علی المفید و هو أستاد الشیخ و أفضل منه فلا بد من تأویل و تخصیص فی کلام الشیخ کما ستعرف.

و أما الحدیث الأخیر فرواه الشیخ بسند صحیح (3)

و یدل علی وجوب الجمعة

ص: 164


1- 1. فی المصدر: فی جلدته.
2- 2. المقنعة: 27.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 321.

جماعت مقدم می­شود؛ دو خطبه بر آنان ایراد می­کند که به­وسیله آن دو و اجتماع افراد اجتماع کرده، دو رکعت از چهار رکعت ساقط می­شود؛ و زمانی­که امام حاضر می­شود، جمعه بر سایر افراد مکلف واجب است غیر از کسانی­که خداوند آنها را معذور ساخته است؛ و اگر امام حاضر نشود فرض اجتماع ساقط می­شود؛ و اگر امامی حاضر شود که از شرط کسی­که مقدم شود تخطی کند و اجتماع به وسیله او فراهم باشد، حکم حضور او حکم عدم وجود امام است. و شرایط کسی­که اجتماع با وجود او واجب است، لازم می­باشد این است که آزاد، بالغ، طاهر در ولادت، به دور از امراض جذام، پیسی به­ویژه به صور مادرزادی، مسلمان مؤمن معتقد به حق به صورت کامل در دیانتش و اقامه­کننده فرض در ساعت آن باشد.

و اگر چنین باشد و چهار نفر همراه او جمع شوند، اجتماع واجب است. و هر کس پشت سر امامی با این صفات نماز بخواند، گوش دادن به هنگام قرائت او و قنوت در رکعت اول از دو رکعت، در فریضه­اش واجب است. و هر کس پشت سر امامی برخلاف آنچه که وصف کردیم نماز بخواند، فرض بر اساس آنچه که شرح دادیم مترتب می­شود.

و حضور به همراه امامانی که توصیف کردیم به عنوان فرض واجب است و همراه با کسی­که برخلاف آنهاست، از روی تقیه و استحباب، مستحب است. هشام بن سالم از زرارة بن اعین روایت کرد که وی گوید: امام صادق علیه السلام ما را به نماز جمعه ترغیب نمود، طوری­که گمان کردم او می­خواهد به نزد وی بیاییم. پس گفتم: فردا نزد شما بیاییم؟ پاسخ گفت: بلکه مقصودم آن، در نزد خودتان بود.(1)

توضیح

این سخن چنانکه مشاهده می­کنی، صریح در شرط بودن امام و نائب اوست. و اینکه پیش از آنچه که در امام جماعت شرط است، در آن شرط نیست. و شیخ در التهذیب این سخن را آورده و آن را رد نکرده است و اخبار دال بر آن را ذکر کرده است، پس روشن می­شود که وی در این کلام موافق اوست و اگر اجماع معلومی بود، چگونه بر مفید پوشیده بود، درحالی­که او استاد شیخ و برتر از اوست. پس، از تأویل و تخصیص در کلام شیخ ناگزیر هستیم، چنانکه به زودی خواهی دانست.

و اما حدیث آخر، شیخ آن را با سند صحیحی(2)

روایت کرده است و بر وجوب جمعه

ص: 164


1- المقنعه: 27.[1]
2- التهذیب 1: 321.[2]

فی زمان الغیبة إذ صرح الأکثر بأن زمان عدم استیلاء الإمام علیه السلام فی حکم أزمنة الغیبة و ما قیل من أن الحث یدل علی الاستحباب فلا وجه له لأن التحریض کما یکون علی المستحبات یکون علی الواجبات و الاستبعاد من ترک زرارة فی تلک المدة مما لا وجه له أیضا لأن الأزمنة کانت أزمنة تقیة و خوف و کان ترکهم لذلک و لما علم علیه السلام فی خصوص هذا الزمان کسر سورة التقیة لأن دولة بنی أمیة زالت و دولة بنی العباس لم یستقر بعد فلذا أمره بفعلها و هو علیه السلام کان الأمر علیه أشد و خوفه أکثر فلذا لم یجوز أن یأتوه علیه السلام و عندکم یحتمل أن یکون المحلة التی کانوا یسکنونها فی المدینة أو فی الکوفة و الأخیر أظهر و أما حمله علی إیقاعها مع المخالفین تقیة فهو بعید لأن الصلاة معهم ظهر لا جمعة لکن ذلک لیس ببعید کل البعید و یمکن أن یکون المفید ره حمله علی ذلک فلذا أخره أو یکون ذکره مؤیدا لأول الکلام.

«4»

الْمُعْتَبَرُ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْجُمُعَةُ حَقٌّ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ إِلَّا أَرْبَعَةً(1).

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ کَتَبَ عَلَیْکُمُ الْجُمُعَةَ فَرِیضَةً وَاجِبَةً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(2).

قَالَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْجُمُعَةُ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فِی جَمَاعَةٍ(3).

«5»

رِسَالَةُ الْجُمُعَةِ، لِلشَّهِیدِ الثَّانِی فِی وُجُوبِ الْجُمُعَةِ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْجُمُعَةُ حَقٌّ وَاجِبٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ إِلَّا أَرْبَعةً عَبْدٌ مَمْلُوکٌ أَوِ امْرَأَةٌ أَوْ صَبِیٌّ أَوْ مَرِیضٌ (4).

قَالَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَرَکَ ثَلَاثَ جُمَعٍ تَهَاوُناً بِهَا طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ (5).

ص: 165


1- 1. المعتبر: 200.
2- 2. المعتبر: 200.
3- 3. المعتبر: 200.
4- 4. رسالة الجمعة: 54.
5- 5. رسالة الجمعة: 55.

در زمان غیبت دلالت می­کند، از آنجا که اغلب بر این تصریح کرده­اند که عدم استیلاء امام علیه السلام، در حکم زمان­ غیبت است، و آنچه که در این خصوص گفته شده است که ترغیب بر استحباب دلالت دارد، وجهی ندارد؛ زیرا تشویق چنانکه برای مستحبات می­باشد، برای واجبات نیز می­باشد و بعید دانستن، به خاطر ترک زراره در آن مدت نیز از مواردی است که دارای هیچ وجهی نیست زیرا آن زمان­ها زمان تقیه و ترس بود و ترک نمازجمعه از سوی آنها برای آن بود؛ و چون امام علیه السلام در خصوص این زمان دیدند که از شدت تقیه کاسته شده است - زیرا دولت بنی امیه از بین رفته و دولت بنی عباس هنوز مستقر نشده بود - پس بدین جهت او را به انجام آن امر نمود، اما بر امام علیه السلام، کار شدیدتر و ترس بیشتر بود، پس بدین جهت جایز ندانست که نزد وی بیایند.

«عندکم»{نزد شما} محتمل است منظور محله­ای باشد که در مدینه یا کوفه در آن سکونت داشتند و کوفه، اظهر است؛ اما حمل کردن آن بر به­جای آوردن به همراه مخالفان از روی تقیه بعید است. زیرا نماز به همراه آنان ظهر است نه جمعه. اما این کاملا هم بعید نیست. و ممکن است که مفید، عبارت را بر آن حمل کرده باشد و بدین جهت آن را به تأخیر انداخته باشد، یا اینکه ذکر کردن آن تأییدی باشد برای ابتدای کلام.

روایت4.

المعتبر: نبی اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: جمعه بر هر مسلمانی تکلیف است جز بر چهار تن.(1)

و نیز فرمود: خداوند جمعه را بر شما فریضه­ای واجب تا روز قیامت نگاشت.(2)

گوید: و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: جمعه بر هر مسلمانی به صورت جماعت واجب است.(3)

روایت5.

رسالة الجمعۀ شهید ثانی: در وجوب جمعه گوید: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: جمعه تکلیفی واجب بر هر مسلمان است جز چهار تن: بنده زرخرید، زن، کودک و بیمار.(4)

گوید: و فرمود: هر که سه جمعه را از روی کوچک پنداشتن آن ترک کند، خداوند بر قلب او مهر می­زند.(5)

ص: 165


1- المعتبر: 200.[1]
2- المعتبر: 200 .[2]
3- المعتبر: 200.[3]
4- رسالة الجمعة: 54.[4]
5- رسالة الجمعة: 55.[5]

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: مَنْ تَرَکَ ثَلَاثَ جُمَعٍ مُتَعَمِّداً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ بِخَاتَمِ النِّفَاقِ (1).

قَالَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَیَنْتَهِیَنَّ أَقْوَامٌ عَنْ وَدْعِهِمُ الْجُمُعَاتِ أَوْ لَیُخْتَمَنَّ عَلَی قُلُوبِهِمْ ثُمَّ لَیَکُونُنَّ مِنَ الْغَافِلِینَ (2).

قَالَ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ نَقَلَهَا الْمُخَالِفُ وَ الْمُؤَالِفُ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ عَلَیْکُمُ الْجُمُعَةَ فَمَنْ تَرَکَهَا فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی اسْتِخْفَافاً أَوْ جُحُوداً لَهَا فَلَا جَمَعَ اللَّهُ شَمْلَهُ وَ لَا بَارَکَ لَهُ فِی أَمْرِهِ أَلَا وَ لَا صَلَاةَ لَهُ أَلَا وَ لَا زَکَاةَ لَهُ أَلَا وَ لَا حَجَّ لَهُ أَلَا وَ لَا صَوْمَ لَهُ أَلَا وَ لَا بِرَّ لَهُ حَتَّی یَتُوبَ (3).

«6»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَیُّمَا مُسَافِرٍ صَلَّی الْجُمُعَةَ رَغْبَةً فِیهَا وَ حُبّاً لَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ مِائَةِ جُمُعَةٍ لِلْمُقِیمِ (4).

ثواب الأعمال، عن أبیه عن عبد الله بن جعفر الحمیری عن أحمد بن أبی عبد الله: مثله (5).

«7»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ هَلْ عَلَیْهِنَّ مِنْ صَلَاةِ الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ مَا عَلَی الرِّجَالِ قَالَ نَعَمْ (6).

بیان

اعلم أن الأصحاب ذکروا أن من لا یلزمه الجمعة إذا حضرها جاز له فعلها تبعا و أجزأته عن الظهر و هذا الحکم مقطوع به فی کلامهم بل قال فی المنتهی

ص: 166


1- 1. رسالة الجمعة: 55.
2- 2. رسالة الجمعة: 55.
3- 3. رسالة الجمعة: 55.
4- 4. أمالی الصدوق: 8.
5- 5. ثواب الأعمال ص 34.
6- 6. قرب الإسناد ص 100 ط حجر 133 ط نجف.

و در حدیثی دیگر: هر که سه جمعه را به تعمد و بدون دلیلی ترک کند، خداوند با خاتم نفاق بر قلب او مهر می­زند.(1)

گوید: و پیامبر فرمود: اقوامی به خاطر ترک جمعه­ها قطعاً از بین خواهند رفت، یا بر دل­هایشان مهر زده می­شود. سپس قطعاً از غافلان می­باشند.(2)

- ادامه داد: - و نبی اکرم صلّی الله علیه و آله در خطبه­ای طولانی که مخالف و موافق آن را نقل کرده است فرمود: خداوند تبارک و تعالی جمعه را بر شما فرض کرد، پس هر کس در طول حیات و یا بعد از وفات من، از روی سبک پنداشتن یا انکار آن، آن را ترک کند، خداوند آشفتگیش را جمع نکند و در کارش برکت ندهد. آگاه باشید که هیچ نمازی برای او نیست و آگاه باشید هیچ زکاتی برای او نیست، و آگاه باشید هیچ حجی برای او نیست و آگاه باشید هیچ روزه­ای برای او نیست و آگاه باشید هیچ نیکی­ای برای او نیست تا اینکه توبه نماید.(3)

روایت6.

مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش فرمود: هر مسافری جمعه را از روی رغبت و علاقه به آن بخواند، خداوند عزوجل اجر صد جمعه مقیم را به او عطا می­کند.(4)

ثواب الأعمال: مشابه آن آمده است.(5)

روایت7.

قرب الإسناد: از عبدالله بن حسن از جدش از علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام گوید: از او درباره زنان سئوال کردم که آیا آنچه درباره نماز عیدین و نماز جمعه بر مردان واجب است، بر زنان نیز است؟ فرمود: بله.(6)

توضیح

بدان، اصحاب ذکر کرده­اند، کسی­که جمعه بر او لازم نیست، زمانی­که در آن حاضر شود، برای او جایز است که به تبعیت آن را به­جای آورد و او را از ظهر بی­نیاز می­سازد. و این حکم در سخنان آنها مورد قطع و یقین است. حتی در المنتهی گوید: ص: 166


1- رسالة الجمعة: 55.[1]
2- رسالة الجمعة: 55.[2]
3- رسالة الجمعة: 55.[3]
4- امالی صدوق: 8.[4]
5- ثواب الاعمال: 34.[5]
6- قرب الإسناد: 100 چاپ سنگی، 133 چاپ نجف.[6]

لا خلاف فی أن العبد و المسافر إذا صلیا الجمعة أجزأتهما عن الظهر و حکی نحو ذلک فی العبد و قال فی المریض لو حضر وجبت علیه و انعقدت به و هو قول أکثر أهل العلم و قال فی الأعرج لو حضر وجبت علیه و انعقدت به بلا خلاف و قال فی التذکرة لو حضر المریض و المحبوس بعذر المطر أو الخوف وجبت علیهم و انعقدت بهم إجماعا و قال فی النهایة من لا تلزمه الجمعة إذا حضرها و صلاها انعقدت جمعة و أجزأته.

و یدل موثقة سماعة علی الإجزاء عن المسافر و روایة علی بن جعفر علی الإجزاء عن المرأة بل الوجوب علیها و تحمل علی ما بعد الحضور أو علی الاستحباب.

ثم المشهور بینهم أن من لا یجب علیه السعی إلی الجمعة تجب علیه الصلاة مع الحضور و ممن صرح بذلک المفید فی المقنعة فقال و هؤلاء الذین وضع عنهم الجمعة متی حضروها لزمهم الدخول فیها و أن یصلوها کغیرهم و یلزمهم استماع الخطبة و الصلاة

رکعتین و متی لم یحضروها لم تجب علیهم و کان علیهم الصلاة أربع رکعات کفرضهم فی سائر الأیام و مقتضی کلامه ره وجوبها علی الجمیع مع الحضور من غیر استثناء و نحوه قال الشیخ فی النهایة.

و قال فی المبسوط أقسام الناس فی الجمعة خمسة من تجب علیه و تنعقد به و هو الذکر الحر البالغ العاقل الصحیح المسلم من العمی و العرج و الشیخوخة التی لا حراک معها الحاضر و من هو فی حکمه و من لا تجب علیه و لا تنعقد به و هو الصبی و المجنون و المسافر و المرأة لکن یجوز لهم فعلها إلا المجنون و من تنعقد به و لا تجب علیه و هو المریض و الأعمی و الأعرج و من کان علی رأس أکثر من فرسخین و من تجب علیه و لا تنعقد به و هو الکافر لأنه مخاطب بالفروع عندنا و مختلف فیه و هو من کان مقیما فی بلد من التجار و طلاب العلم و لا یکون مستوطنا بل یکون من عزمه متی انقضت حاجته خرج فإنه یجب علیه و تنعقد به عندنا و فی انعقادها

ص: 167

اختلافی در این نیست که برده و مسافر زمانی­که نماز جمعه بخوانند، آن دو را از ظهر بی­نیاز می­سازد و نظیر آن را در مورد برده نقل کرده است و درباره مریض گوید: اگر حاضر شود بر او واجب می­شود و به وسیله او منعقد می­گردد. و این قول اغلب اهل علم است. و درباره معلول گوید: اگر حاضر شود، بدون اختلاف بر او واجب می­شود و به وسیله او منعقد می­شود. و در تذکره گوید: اگر بیمار و حبس شده در خانه به سبب باران یا ترس حاضر شوند، به اجماع بر آنها واجب می­شود، و به وسیله آنها منعقد می­گردد. و در النهایه گوید: کسی­که جمعه بر او لازم نیست، زمانی­که حاضر شود و آن را به­جای آورد، جمعه برقرار شده و او را بی­نیاز می­سازد.

و موثقه سماعه بر مجزی بودن از مسافر، و روایت علی بن جعفر بر مجزی بودن از زن و بلکه بر وجوب بر او دلالت دارد و بر بعد از حضورش یا بر استحباب حمل می­شود.

و مشهور بین آنها این است که کسی­که رفتن به جمعه بر او واجب نیست، در صورت حضور، نماز بر او واجب است. و از جمله کسانی­که به آن تصریح کرده است، مفید در المقنعه است که گوید: و کسانی­که جمعه از آنها برداشته شده است، هرگاه در آن حاضر شوند، ورود در آن و به­جای آوردن آن مانند سایرین بر آنها لازم است و استماع خطبه و نماز در دو رکعت بر آنان لازم می­شود، و هرگاه در آن حاضر نشوند، بر آنها واجب نیست و نماز چهار رکعت مانند فرضشان در سایر ایام بر آنان می­باشد. و اقتضای کلام او وجوب آن بر همه بدون استثنا در صورت حضور می­باشد و شیخ در النهایه نظیر آن را گفته است.

و در المبسوط گوید: اقسام مردم درباره جمعه پنج گروه هستند: کسی­که بر او واجب است و به وسیله او منعقد می­شود و او مذکر آزاد بالغ عاقل سالم تندرست از نابینایی، معلولیت و کهنسالی است که حرکتی ندارد، حاضر و کسی که در حکم اوست. و کسی که بر او واجب نیست و به وسیله او منعقد نمی­شود و او کودک، دیوانه، مسافر و زن است؛ اما به­جای آوردن آن برای آنها جز دیوانه جایز است. و کسی که به وسیله او منعقد می­شود و بر او واجب نیست و او بیمار، نابینا، معلول و کسی که در فاصله دو فرسخی باشد است. و کسی که بر او واجب است و به وسیله او منعقد نمی­گردد و او کافر است؛ زیرا او در نظر ما، در مورد فروع دین مورد خطاب است. و کسی­که درباره او اختلاف وجود دارد و او کسی است که در شهری مقیم باشد، از قبیل تجار و طلاب علم درحالی­که آنجا وطن او نیست بلکه تصمیمش این است که هرگاه حاجتش به پایان رسید خارج شود، پس در نظر ما بر او واجب است و به وسیله او منعقد می­شود و در

ص: 167

به خلاف.

و الظاهر أن مراده قدس سره بنفی الوجوب فی موضع جواز الفعل نفی الوجوب العینی لأن الجمعة لا تقع مندوبة إجماعا کما قیل و ینبغی أن یقید الوجوب المنفی عن المریض و الأعمی و الأعرج فی کلام الشیخ بحال عدم الحضور لئلا ینافی الإجماع المنقول عن العلامة لکنه خلاف الظاهر من کلامه.

و المستفاد من کلام المفید و الشیخ فی النهایة وجوبها علی المرأة عند الحضور و صرح به ابن إدریس فقال بوجوبها علی المرأة عند الحضور غیر أنها لا تحسب من العدد و قطع المحقق فی المعتبر و الشرائع بعدم الوجوب علی المرأة و قال فی المعتبر إن وجوب الجمعة علیها مخالف لما علیه اتفاق فقهاء الأمصار و طعن فی روایة حفص (1) الدالة علی الوجوب بضعف السند و ظاهره عدم جواز الفعل أیضا و أما المسافر و العبد فالمشهور أنه تجب علیهما الجمعة عند الحضور و ظاهر المبسوط عدم الوجوب و

ص: 168


1- 1. التهذیب ج 1 ص 251 ط حجر ج 3 ص 22 ط نجف، و لفظه: قال: سمعت بعض موالیهم سأل ابن أبی لیلی عن الجمعة هل تجب علی العبد و المرأة و المسافر؟ قال: لا، قال: فان حضر واحد منهم الجمعة مع الامام فصلاها هل تجزیه تلک الصلاة عن ظهر یومه؟ قال: نعم، قال: و کیف یجزی ما لم یفرضه اللّه علیه عما فرض اللّه علیه، و قد قلت: ان الجمعة لا تجب علیه، و من لم تجب علیه الجمعة فالفرض علیه أن یصلی أربعا؟ و یلزمک فیه معنی أن اللّه فرض علیه أربعا فکیف أجزأه عنه رکعتان؟ مع ما یلزمک أن من دخل فیما لم یفرضه اللّه علیه لم یجزئ عنه ممّا فرض اللّه علیه؟ فما کان عند ابن أبی لیلی فیها جواب و طلب إلیه أن یفسرها له فأبی، ثمّ سألته أنا ففسرها لی، فقال: الجواب عن ذلک أن اللّه عزّ و جلّ فرض علی جمیع المؤمنین و المؤمنات و رخص للمرأة و العبد و المسافر أن لا یأتوها، فلما حضروا سقطت الرخصة و لزمهم الغرض الأول، فمن أجل ذلک أجزأ عنهم، فقلت: عمن هذا؟ قال: عن مولانا أبی عبد اللّه علیه السلام.

منعقد شدن آن به وسیله او اختلاف وجود دارد.

و ظاهر این است که مقصود او - قدّس سره - از نفی وجوب در موضع جواز، نفی وجوب عینی است زیرا جمعه به اجماع، مستحب واقع نمی­شود، چنانکه گفته شد و شایسته است وجوب نفی شده از مریض، نابینا و معلول در کلام شیخ به حالت عدم حضور مقید گردد تا با اجماع منقول از علامه منافات نداشته باشد، اما آن برخلاف ظاهر از کلام اوست.

و آنچه که از کلام مفید و شیخ در النهایه استفاده می­شود، وجوب آن بر زن به هنگام حضور است و ابن ادریس به آن تصریح کرده است و به وجوب آن بر زن هنگام حضور قائل بوده است، با این تفاوت که او جزء تعداد به حساب نمی­آید و محقق در المعتبر و شرائع به عدم وجوب بر زن نظر قطعی داده است و در المعتبر گوید: وجوب جمعه بر او با آنچه که فقهای شهرها بر آن اتفاق نظر دارند مخالف است و روایت حفص(1)

که دال بر وجوب است را با ضعف سند مورد اشکال قرار داده است. و ظاهر او نیز جواز به­جای آوردن است. اما در خصوص مسافر و برده، مشهور این است که جمعه به هنگام حضور بر آنها واجب است. و ظاهر المسبوط، عدم وجوب است

ص: 168


1- التهذیب 1: 251 چاپ سنگی، 3: 22 چاپ نجف.[1]

هو المنقول عن ابن حمزة و قال فی المدارک و الحق أن الوجوب العینی منتف قطعا بالنسبة إلی کل من سقط عنه الحضور و أما الوجوب التخییری فهو تابع لجواز الفعل انتهی.

أقول

أمر النیة هین لا سیما بالنسبة إلی نوعی الوجوب فإذا ثبت الوجوب فی الجملة فلا یلزم تعیین نوعه و أنت إذا تأملت فی العبارات التی نقلناها فی هذه المسألة و الأقوال التی قدمناها تبین حقیقة الإجماعات المنقولة.

بقی الکلام فی أن الجمعة بمن تنعقد من هؤلاء فقد نقل اتفاق الأصحاب علی انعقادها بالعبد و الأعمی و المحبوس بعذر المطر و نحوه مع الحضور و أطبقوا علی عدم انعقادها بالمرأة بمعنی احتسابها من العدد لأن الرهط و القوم و النفر الواقعة فی الأخبار خصها أکثر اللغویین بالرجال.

و اختلفوا فی انعقادها بالمسافر و العبد لو حضرا فقال الشیخ فی الخلاف و المحقق فی المعتبر ینعقد بهما لأن ما دل علی اعتبار العدد یتناولهما و قال فی المبسوط و جمع من الأصحاب لا ینعقد بهما لأنهما لیسا من أهل فرض الجمعة و المسألة لا تخلو من إشکال و إن کان الانعقاد لا یخلو من قوة.

و قال فی الذکری الظاهر وقوع الاتفاق علی صحة الجمعة لجماعة المسافرین و إجزاؤها عن الظهر و هو مشکل لدلالة الروایات الصحیحة علی أن فرض المسافر الظهر و علی منعه من عقد الجمعة و إطلاق موثقة سماعة محمول علی ما إذا حضر جمعة الحاضرین.

«8»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا تَکُونُ الْجَمَاعَةُ بِأَقَلَّ مِنْ خَمْسَةٍ(1).

بیان

لا خلاف بین العلماء فی اعتبار العدد و اشتراطه فی صحة صلاة الجمعة

ص: 169


1- 1. الخصال ج 1 ص 139.

و این از ابن حمزه منقول است. و در المدارک گوید: حقیقت این است که وجوب عینی قطعاً از هر کسی که حضور از او ساقط شده است منتفی است، اما وجوب تخییری، تابع جواز فعل است، پایان سخن.

مؤلف

مسأله نیت آسان است، به­ویژه در خصوص دو نوع وجوب، و زمانی­که وجوب در مجموع اثبات شود، تعیین نوع آن لازم نیست، و اگر در عباراتی که درباره این مسأله نقل کردیم و درباره اقوالی که سابقاً بیان کردیم تأمل کنی، حقیقت اجماع­های منقول روشن می­شود.

کلام در این باره باقی ماند که جمعه به وسیله کدام یک از اینان منعقد می­شود؟ اتفاق اصحاب بر منعقد شدن آن به وسیله برده، نابینا، حبس شده در خانه به سبب باران و امثال آن، در صورت حضور، نقل شد و بر عدم انعقاد آن به وسیله زن به معنی احتساب آن در تعداد، هم­رأی هستند، زیرا دسته، قوم و نفری که در اخبار آمده است را اغلب لغویان به مردان اختصاص داده­اند.

و درباره منعقد شدن به وسیله مسافر و برده، اگر حاضر شوند، اختلاف نظر است؛ و شیخ در الخلاف و محقق در المعتبر گویند، به وسیله آن دو منعقد می­گردد. زیرا آنچه که بر اعتبار تعداد دلالت دارد، آن دو را شامل می­شود. و او در المبسوط و نیز جمعی از اصحاب گویند: به وسیله آن دو منعقد نمی­شود زیرا آن دو از اهل فریضه جمعه نیستند؛ و مسأله خالی از اشکال نیست هر چند که انعقاد خالی از قوت نیست. و در ذکری گوید: ظاهر، اتفاق نظر بر صحت جمعه برای جماعت مسافران و بی­نیازی آنان از ظهر است و این به دلیل روایات صحیح بر اینکه فرض مسافر ظهر است و نیز منع وی از برگزاری جمعه مشکل است. و اطلاق موثقه سماعه بر زمانی حمل می­شود که در جمعه حاضران - غیر مسافر - حاضر گردند.

روایت8.

الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: جماعت با کمتر از پنج نفر نمی­باشد.(1)

توضیح

درباره اعتبار تعداد و شرط بودن آن در صحت نماز جمعه اختلافی میان علما نیست

ص: 169


1- الخصال 1: 139.[1]

و إنما الخلاف فی أقله فللأصحاب فیه قولان أحدهما أنه خمسة و إلیه ذهب الأکثر و ثانیهما أنه سبعة فی الوجوب العینی و خمسة فی التخییری و ذهب إلیه الشیخ و ابن البراج و ابن زهرة و الصدوق و مال إلیه فی الذکری و هو أقوی و به یجمع بین الأخبار و فی هذا الحدیث أیضا إیماء إلیه و فی أکثر النسخ لا تکون الجماعة فالمراد الجماعة التی هی شرط صحة الصلاة و الجمعة کما فی بعض النسخ أظهر.

«9»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّوَالِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مَا حَدُّهُ قَالَ إِذَا قَامَتِ الشَّمْسُ صَلِّ الرَّکْعَتَیْنِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ صَلِّ الْفَرِیضَةَ وَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَبْلَ أَنْ تُصَلِّیَ الرَّکْعَتَیْنِ فَلَا تُصَلِّهِمَا وَ ابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ وَ اقْضِ الرَّکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ(1).

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: مِثْلَهُ (2)

إِلَّا أَنَّ فِیهِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا زَالَتْ فَصَلِّ الْفَرِیضَةَ سَاعَةَ تَزُولُ الشَّمْسُ فَإِذَا زَالَتْ قَبْلَ أَنْ تُصَلِّیَ الرَّکْعَتَیْنِ فَلَا تُصَلِّهِمَا إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

«10»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ- إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً فَقَالَ إِنَّ لِلصَّلَاةِ وَقْتاً وَ الْأَمْرُ فِیهِ وَاسِعٌ یُقَدَّمُ مَرَّةً وَ یُؤَخَّرُ مَرَّةً إِلَّا الْجُمُعَةَ فَإِنَّمَا هُوَ وَقْتٌ وَاحِدٌ وَ إِنَّمَا عَنَی اللَّهُ کِتاباً مَوْقُوتاً أَیْ وَاجِباً یَعْنِی بِهَا أَنَّهَا الْفَرِیضَةُ(3).

وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنِ الْعُبَیْدِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: لِکُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَانِ وَ وَقْتُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ زَوَالُ الشَّمْسِ (4).

ص: 170


1- 1. قرب الإسناد: 128 ط نجف.
2- 2. السرائر: 469.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 274.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 314 فی حدیث.

و اختلاف فقط در کمترین آن است و اصحاب درباره آن دارای دو قول هستند: یکی از آن دو اینکه، آن پنج است و اغلب بر آن هستند؛ و دوم اینکه، آن در وجوب عینی هفت و در وجوب تخییری پنج است، و شیخ، ابن براج، ابن زهره و صدوق بر آن هستند و الذکری به آن گرایش یافته است و این قوی­تر است و اخبار به وسیله آن جمع می­گردد و در این حدیث نیز اشاره­ای به آن است. و در اغلب نسخه­ها «لا تکون الجماعۀ» آمده است و مقصود جماعتی است که شرط صحت نماز است. و جمعه چنانکه در برخی نسخه­ها آمده است، بهتر است.

روایت9.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام روایت کرده که وی فرمود: از او درباره زوال در روز جمعه سئوال کردم که حد آن چیست؟ فرمود: زمانی­که خورشید در وسط آسمان قرار گرفت، دو رکعت بخوان و زمانی­که خورشید مایل شد فریضه را بخوان و زمانی­که خورشید قبل از اینکه دو رکعت را بخوانی مایل شد، آن دو را نخوان و فریضه را شروع کن و دو رکعت را بعد از فریضه قضا کن.(1)

سرائر: به نقل از جامع بزنطی، از امام رضا علیه السلام مشابه آن آمده است(2)

با این تفاوت که در آن آمده است «پس دو رکعت را بخوان و هرگاه مایل شد، فریضه را در لحظه مایل شدن خورشید بخوان. و اگر قبل از اینکه دو رکعت را بخوانی مایل شد، آن دو را نخوان... تا پایان خبر.

روایت10.

تفسیر العیاشی: از زراره گوید: از امام باقر علیه السلام درباره این آیه سئوال کردم: «انّ الصلوة کانت علی المؤمنین کتابا موقوتا»؟ فرمود: نماز دارای وقتی است و امر در مورد آن وسیع است، گاه مقدم می­شود و گاه مؤخر، جز جمعه که آن فقط یک وقت است و مقصود خداوند از کتاباً موقوتاً یعنی واجب، یعنی چیزی که آن فریضه است.(3)

و نیز از تفسیر العیاشی: موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: هر نمازی دو وقت دارد و وقت روز جمعه زوال خورشید است.(4)

ص: 170


1- قرب الإسناد: 128 چاپ نجف.[1]
2- السرائر: 469.[2]
3- تفسیر العیاشی 1: 274.[3]
4- تفسیر العیاشی 1: 314 در حدیث.[4]
«11»

الْبَصَائِرُ، لِلصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مِنَ الْأَشْیَاءِ أَشْیَاءَ ضَیِّقَةً وَ لَیْسَ تَجْرِی إِلَّا عَلَی وَجْهٍ وَاحِدٍ مِنْهَا وَقْتُ الْجُمُعَةِ لَیْسَ لِوَقْتِهَا إِلَّا حَدٌّ وَاحِدٌ حِینَ تَزُولُ الشَّمْسُ وَ مِنَ الْأَشْیَاءِ مُوَسَّعَةٌ تَجْرِی عَلَی وُجُوهٍ کَثِیرَةٍ(1).

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ أَشْیَاءُ مُضَیَّقَةٌ(2).

«12»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: تُصَلَّی الْجُمُعَةُ وَقْتَ الزَّوَالِ (3).

تبیین: اعلم أن المشهور بین الأصحاب أن أول وقت الجمعة زوال الشمس فقال الشیخ فی الخلاف و فی أصحابنا من أجاز الفرض عند قیام الشمس قال و اختاره علم الهدی قال ابن إدریس و لعل شیخنا سمعه من المرتضی مشافهة فإن الموجود فی مصنفات السید موافق للمشهور و الأول أقرب.

ثم اختلفوا فی آخر وقتها فالمشهور بینهم أن آخره إذا صار ظل کل شی ء مثله بل قال فی المنتهی إنه مذهب علمائنا أجمع و قال أبو الصلاح إذا مضی مقدار الأذان و الخطبة و رکعتی الفجر فقد فاتت و لزم أداؤها ظهرا و قال الشیخ فی المبسوط إن بقی من وقت الظهر قدر خطبتین و رکعتین خفیفتین صحت الجمعة و قال ابن إدریس یمتد وقتها بامتداد وقت الظهر و اختاره فی الدروس و البیان و قال الجعفی وقتها ساعة من النهار.

ص: 171


1- 1. البصائر: 328 فی حدیث.
2- 2. المحاسن: 300 فی حدیث.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 140.

روایت11.

بصائر: امام صادق علیه السلام فرمود: براستی برخی اشیاء، اشیاء ضیق است و فقط بر یک صورت اجرا می­گردد، از جمله آن وقت جمعه است که برای وقت آن فقط یک حد و آن هنگام زوال خورشید است و برخی از اشیاء، اشیاء موسعه است که بر صورت­های زیادی اجرا می­گردد.(1)

محاسن: مشابه آن نقل شده و در آن آمده است: اشیاء مضیقۀ.(2)

روایت12.

دعائم الاسلام: علی علیه السلام فرمود: جمعه را در وقت زوال بخوان.(3)

تبیین

بدان که مشهور میان اصحاب این است که اول وقت جمعه، زوال خورشید است و شیخ در الخلاف گوید: و در میان اصحاب ما، برخی فرض به هنگام قائم بودن آفتاب را جایز دانسته اند و گوید: علم الهدی آن را اختیار کرده است. ابن ادریس گوید: شاید شیخ ما آن را از مرتضی به صورت شفاهی شنیده است. و آنچه که در تصنیفات سید موجود است با مشهور موافق است و رأی اول، اقرب است.

و درباره آخر وقت آن دچار اختلاف هستند. مشهور میان آنها این است که آخر آن، زمانی­ است که سایه هر چیزی اندازه خودش شود. حتی در المنتهی گوید: این مذهب همه علمای ماست. و ابوصلاح گوید: چون به اندازه اذان، خطبه و [به اندازه]دو رکعت فجر سپری شد، از دست رفته است و ادای آن به عنوان ظهر لازم است و شیخ در المبسوط گوید: اگر از وقت ظهر به اندازه دو خطبه و دو رکعت کوتاه باقی بماند، جمعه صحیح است. و ابن ادریس گوید: وقت آن با امتداد وقت ظهر ادامه دارد و در الدروس و البیان آن را اختیار کرده­ است. و جعفی گوید: وقت آن ساعتی از روز است.

ص: 171


1- البصائر: 328 در حدیث.[1]
2- المحاسن: 300 در حدیث.[2]
3- دعائم الاسلام 1: 140.[3]

و مستند المشهور غیر معلوم (1) و استند أبو الصلاح إلی هذه الأخبار الدالة

ص: 172


1- 1. مستند المشهور فعل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سنته التی سنها، فانه صلی الله علیه و آله کان یصلّی یوم الجمعة حین الزوال- مطلقا: سواء صلی صلاة الجمعة أو صلی فی السفر رکعتین- و ذلک لما ثبت أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله انما جعل القدم و القدمین و بعبارة أخری المثل و المثلین لمکان النافلة. و أمّا یوم الجمعة فلما جعله یوم عید و فراغ و اجتماع من اول یوم ورد المدینة، صارت النوافل- بزیادة أربع رکعات- قبل الزوال لمکان الفراغ، و صار المیقات الأول المقدر للنوافل فی سائر الایام( و هو من اول الزوال الی أن یصیر الظل مثله) مختصا بصلاة الجمعة یقدم أولا فأولا، صار المیقات الثانی المقدر لصلاة الظهر فی سائر الایام( و هو من أول المثل الی أن یصیر الفی ء مثلیه) لصلاة العصر یقدم أولا فاولا، و بقی المیقات الثالث المقدر لصلاة العصر فی سایر الأیّام فارغا لا صلاة فیها. فعلی هذا، اذا کان الامام فی سفر أو مطر أو یخاف من خطر أو لم یجتمع العدد، و لم یرتفع العذر الا بعد ما صار ظل کل شی ء مثله فقد خرج وقت صلاة الجمعة و حان وقت صلاة الظهر علی حدها فی سائر الایام، و کان النداء غیر جامعة، یصلی بهم الامام أربع رکعات ثمّ یصلی بهم العصر عند ما یصیر الظل مثلیه. کل ذلک بناء علی ما مر فی باب أوقات الصلوات أن بالزوال یحین وقت الصلاتین جمیعا الا أن هذه قبل هذه، و انما سن رسول اللّه المثل و المثلین لمصلحة رآها، فحصل بذلک مواقیت ثلاثة فی الحضر، و اما فی السفر، فلما کانت النافلة ساقطة عن المسافر کان علیه أن یصلی صلاة الظهر أول الزوال الا لعذر ثمّ یصلی العصر یجمع بینهما الا لعذر أیضا، کما کان یفعله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و ورد بذلک أحادیث أهل البیت علیهم الصلوات و السلام. و لذلک نفسه صلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صلاة ظهره حین قدم المدینة أول الزوال و لما کان اول یوم غلب علی عرش الحکومة و ظهر له البسطة فی الید، قدم لصلاته خطبة و اتخذ ذلک الیوم یوم ذکری هجرته صلی الله علیه و آله و یوم عید یجتمع فیه المسلمون یتباشرون بتأسیس دولتهم، فسماه یوم جمعة، و اتخذ الخطبة قبل الصلاة سنة لصلاة الجمعة و شعارا لرئیس دولتهم و ولیهم یحیی بها ذکر اللّه عزّ و جلّ و ذکر رسوله صلی الله علیه و آله ، الی أن نزلت سورة الجمعة و فرض هذا العید بصلاته علی ما عرفت فی صدر الباب.

و مستند رأی مشهور معلوم نیست و ابوصلاح به این اخبار دال ص: 172

علی التضییق و الظاهر أن التضییق فی مقابلة الوسعة التی فی سائر الصلوات و مستند الجعفی ره

مَا رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَقْتُ الْجُمُعَةِ إِذَا زَالَتْ وَ بَعْدَهُ بِسَاعَةٍ(1).

و کان والدی قدس الله روحه یذهب إلی أن وقتها بقدر قدمین و هو قوی لدلالة الأخبار الکثیرة علی أن وقت العصر یوم الجمعة وقت الظهر فی سائر الأیام و وقت الظهر بعد القدمین فالقدمان وقت الجمعة و القول بالفاصلة بین وقتی الصلاتین فی غایة البعد.

و لا ینافی أخبار التضییق کما عرفت و لا أخبار الساعة إذ الساعة فی الأخبار تطلق علی قدر قلیل من الزمان لا الساعة النجومیة مع أن مقدارهما قریب من الساعات المعوجة التی قد مر فی بعض الأخبار إطلاق الساعة علیها فی باب علل الصلاة.

و ظاهر الصدوق فی المقنع أنه اختار هذا الرأی و إن لم ینسب إلیه حیث قال و اعلم أن وقت صلاة العصر یوم الجمعة فی وقت الأولی فی سائر الأیام و العجب من القوم أنهم لم یتفطنوا لذلک لا من الأخبار و لا من کلامه.

و الأحوط الشروع بعد تحقق الوقت فی الخطبة ثم الصلاة بلا فصل و أما قصر الخطبة فلا یلزم لنقل الخطب الطویلة عن الأئمة علیهم السلام فیها و قال فی المبسوط و لا یطول الخطبة بل یقتصد فیهما لئلا تفوته فضیلة أول الوقت و قال فیه و قَدْ رُوِیَ: أَنَّ مَنْ فَاتَهُ الْخُطْبَتَانِ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ.

فعلی هذه الروایة یمکن أن یقال یصلی الجمعة

ص: 173


1- 1. مصباح المتهجد: 254.

بر تضییق استناد کرده است. و ظاهر این است که تضییق در مقابل وسعتی است که در سایر نمازهاست و مستند جعفی چیزی است که از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: وقت جمعه، زمان زوال و یک ساعت بعد از آن است.(1)

و پدرم - قدّس الله روحه - بر این بود که وقت آن به اندازه[رسیدن سایه به]دو قدم است و این قوی است، به دلیل دلالت اخبار بسیار بر اینکه وقت عصر روز جمعه، همان وقت ظهر در سایر روزها است و وقت ظهر بعد از دو قدم است، پس دو قدم، وقت جمعه است و قائل بودن به فاصله بین دو وقت نماز، بسیار بعید است.

و چنانکه دریافتی، نه با اخبار تضییق منافات دارد نه با اخبار ساعت. زیرا ساعت در اخبار بر مقدار اندکی از زمان دلالت دارد و نه ساعت نجومی. علاوه بر اینکه اندازه دو قدم به ساعات معوجه(متغیر به حسب فصول)ی نزدیک است که اطلاق ساعت بر آن، در در برخی اخبار باب علل الصلاۀ گذشت.

و ظاهر صدوق در المقنع این است که او این رأی را اختیار کرده است، هر چند که به او نسبت داده نشده است، آنجا که گوید: و بدان که وقت نماز عصر در روز جمعه، در وقت ظهر در سایر روزهاست و از قوم عجیب است که آنها نه از اخبار و نه از کلام او، این را درک نکرده­اند.

و احوط، شروع کردن خطبه بعد از محقق شدن وقت و سپس شروع کردن نماز بدون فاصله است. و اما کوتاه کردن خطبه به دلیل نقل خطبه­هایی طولانی از ائمه علیه السلام در آن لازم نیست و در المبسوط گوید: و خطبه را طولانی نمی­سازد بلکه در آن میانه­روی می­کند تا فضیلت اول وقت از دست نرود. و درباره آن گوید: و روایت شده است: هر که دو خطبه را از دست داد، دو رکعت بخواند. پس بر اساس این روایت ممکن است گفته شود: جمعه را دو رکعت می­خواند و دو خطبه را ترک می­شود. و قول اول احوط است؛ وجه در این روایت این است که مخصوص به مأمومی باشد که دو خطبه را از دست داده است، پس او دو رکعت را به همراه امام می­خواند؛ اما اینکه جمعه بدون دو خطبه منعقد گردد، در هیچ حالتی درست نیست. پایان سخن.

مؤلف

آنچه که در آخر ذکر نمود، همان وجه - صحیح - و بلکه آن ظاهر روایت است.

روایت13.

المقنع: و اگر ظهر را روز جمعه همراه امام با خطبه خواندی، دو رکعت می­خوانی، و اگر بدون خطبه خواندی، آنها را در چهار رکعت با یک بار سلام می­ خوانی. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: درحالی­که امام در روز جمعه خطبه ایراد می­کند، نه صحبتی است و نه نگاه کردن به راست و چپ، مگر آنچه در نماز جایز است. نماز روز جمعه فقط به خاطر دو خطبه­ای که به جای دو رکعت آخر قرار گرفته است، دو رکعت قرار داده شده است. و آن تا پایین آمدن امام[از منبر و اتمامش] نماز است.(2)

توضیح

بر تأمل کننده پوشیده نیست که ظاهر این روایت، وجوب و عدم اختصاص به امام است. و شیخ در صحیحی(3)

از امام صادق علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: جمعه فقط به خاطر دو خطبه دو رکعت قرار داده شده است و آن تا پایین آمدن امام، نماز است.

و بر شرط بودن طهارت خطیب از حدث در حال دو خطبه به آن استدلال کرده­اند، چنانکه آن، مختار شیخ در المبسوط و الخلاف است و ابن ادریس و فاضلان آن را رد کرده­اند و دلالت خبر بر مساوات - امام و مؤموم - از همه جهات را رد کرده­اند. و شهید در البیان به شرط بودن طهارت از خبث نیز تصریح کرده است و شکی نیست که این احوط و بلکه اولی است، به جهت رعایت همه شرایط نماز برای خطیب و مستمع، مگر آنچه که دلیل آن را خارج ساخته است به­ویژه التفات فاحش - زیاد نگاه کردن به چپ و راست - چنانکه در این خبر آمده است.

روایت14.

قرب الإسناد: علی علیه السلام می­فرمود: ایرادی ندارد که مرد در روز جمعه برای رسیدن به محل نشستن خود، از هر جا که باشد عبور کند، و چون امام آمد، هیچ کس از بین مردم عبور نمی­کند و باید هر جا که میسر شد بنشیند

ص: 174


1- مصباح المتهجد: 254.[4]
2- المقنع: 45 و 46.[1]
3- التهذیب 1: 248.[2]

رکعتین و یترک الخطبتین و الأول أحوط و الوجه فی هذه الروایة أن تکون مختصة بالمأموم الذی تفوته الخطبتان فإنه یصلی الرکعتین مع الإمام فأما أن تنعقد الجمعة بغیر خطبتین فلا یصلح علی حال انتهی.

أقول

و ما ذکره أخیرا هو الوجه بل هو ظاهر الروایة.

«13»

الْمُقْنِعُ،: وَ إِنْ صَلَّیْتَ الظُّهْرَ مَعَ الْإِمَامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِخُطْبَةٍ صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ وَ إِنْ صَلَّیْتَ بِغَیْرِ خُطْبَةٍ صَلَّیْتَهَا أَرْبَعاً بِتَسْلِیمَةٍ وَاحِدَةٍ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا کَلَامَ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَا الْتِفَاتَ إِلَّا کَمَا تَحِلُّ فِی الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا جُعِلَتِ الصَّلَاةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ مِنْ أَجْلِ الْخُطْبَتَیْنِ جُعِلَتَا مَکَانَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ وَ هِیَ صَلَاةٌ حَتَّی یَنْزِلَ الْإِمَامُ (1).

بیان

لا یخفی علی المتأمل أن ظاهر هذه العبارة الوجوب و عدم الاشتراط بالإمام

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (2)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَکْعَتَیْنِ مِنْ أَجْلِ الْخُطْبَتَیْنِ فَهِیَ صَلَاةٌ حَتَّی یَنْزِلَ الْإِمَامُ.

و استدل به علی اشتراط طهارة الخطیب من الحدث فی حال الخطبتین کما هو مختار الشیخ فی المبسوط و الخلاف و منعه ابن إدریس و الفاضلان و منع دلالة الخبر علی المساواة من جمیع الجهات و صرح الشهید فی البیان باشتراط الطهارة من الخبث أیضا و لا ریب أنه أحوط بل الأولی رعایة جمیع شرائط الصلاة للخطیب و المستمع إلا ما أخرجه الدلیل لا سیما الالتفات الفاحش کما ورد فی هذا الخبر.

«14»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَقُولُ: لَا بَأْسَ أَنْ یَتَخَطَّی الرَّجُلُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَی مَجْلِسِهِ حَیْثُ کَانَ فَإِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ فَلَا یتخطان [یَتَخَطَّیَنَ] أَحَدٌ رِقَابَ النَّاسِ وَ لْیَجْلِسْ حَیْثُ تَیَسَّرَ

ص: 174


1- 1. المقنع: 45 و 46، و قوله:« جعلتا مکان الرکعتین الأخیرتین» قد عرفت معناه فی ص 145.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 248.

مگر کسی­که جلوی درها نشسته است و مانع عبور مردم به سوی مکان خالی می­شود. پس حرمتی برای او نیست که از روی [محل نشستن] او عبور کنند.(1)

توضیح

در المنتهی گوید: چون به مجلس آمد، در هر مکانی که رسید می­نشیند و برای او مکروه است که از بین مردم عبور کند، چه امام ظاهر شده باشد یا ظاهر نشده باشد. و چه برای او محل جلوسی باشد که به نشستن در آن عادت دارد یا نباشد. و عطا، سعید بن مسیب، شافعی و احمد به این را گفته­اند و مالک گوید: اگر امام ظاهر نشده باشد مکروه نیست و اگر ظاهر شده باشد مکروه است، در صورتی که او محل جلوسی که به آن عادت دارد، نداشته باشد و در غیر این صورت مکروه نیست. برای ماست آنچه که جمهور از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کرده­اند که وی به کسی که از بین مردم عبور می­کرد فرمود: تو را دیدم که تأخیر کردی و آزار رساندی، یعنی آمدن را به تأخیر انداختی.

سپس وی دو روایت دیگر از عامه ذکر کرده، سپس می­گوید: و اگر محلی خالی ببیند که به آن نمی­رسد مگر با عبور، به دلیل عموم خبر، مکروه است، مگر اینکه برای محل نمازش راهی نیابد، پس عبور به سوی آن بر او جایز است، زمانی­که برای او محلی نباشد که در آن بتواند نماز بخواند. و شافعی این را گفته است و اوزاعی گوید: به سوی محل وسیع، مطلقاً از بین مردم عبور می­کند. قتاده گوید: به سوی محل نمازش، و حسن گوید: از بین کسانی که بر درهای مسجد نشسته­اند عبور می­شود و حرمتی برای آن نیست، اما اگر صف اول را خالی رها کرده باشند، برای او جایز است که از روی آنها عبور کند، زیرا آنها از فضیلت روی­گردان شده­اند، پس حرمتی برای آنها نیست. پایان سخن.

مؤلف

خبری که حمیری آن را روایت کرد، هرچند که دارای ضعفی است، از نظر سند از روایت­های عامه که علامه به آن استناد کرده، قوی­تر است. و عمل کردن آن بر تقیه به دلیل عدم وجود مخالف با وجود اختلاف اقوال میان آنان و بلکه اختلاف روایت میان آنان مشهورتر است دشوار است، پس در عمل کردن آن ایرادی نیست. و جزری در حدیث گوید که او به مردی که روز جمعه آمد و از بین مردم گذشت، فرمود: آزار رساندی و تأخیر کردی، یعنی با عبور کردنت به مردم آزار رساندی و آمدن را به تأخیر انداختی و به کندی آمدی.

روایت15.

علل: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 175


1- قرب الإسناد: 72 چاپ سنگی، 94 چاپ نجف.[3]

إِلَّا مَنْ جَلَسَ عَلَی الْأَبْوَابِ وَ مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یَمْضُوا إِلَی السَّعَةِ فَلَا حُرْمَةَ لَهُ أَنْ یَتَخَطَّاهُ (1).

بیان

قال فی المنتهی إذا أتی المجلس جلس حیث ینتهی به المکان و یکره له أن یتخطی رقاب الناس سواء ظهر الإمام أو لم یظهر و سواء کان له مجلس یعتاد الجلوس فیه أو لم یکن و به قال عطا و سعید بن المسیب و الشافعی و أحمد و قال مالک إن لم یکن قد ظهر لم یکره و إن ظهر کره إن لم یکن له مجلس معتاد و إلا لم یکره لَنَا مَا رَوَاهُ الْجُمْهُورُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ لِلَّذِی یَتَخَطَّی النَّاسَ رَأَیْتُکَ آنَیْتَ وَ آذَیْتَ أَیْ أَخَّرْتَ الْمَجِی ءَ.

ثم ذکر ره روایتین أخریین عامیتین ثم قال لو رأی فرجة لا یصل إلیها إلا بالتخطی کان مکروها لعموم الخبر إلا أن لا یجد إلی مصلاه سبیلا فیجوز له التخطی إلیه إذا لم یکن له موضع یتمکن من الصلاة فیه و به قال الشافعی و قال الأوزاعی یتخطاهم إلی السعة مطلقا و قال قتادة إلی مصلاه و قال الحسن یتخطی رقاب الذین یجلسون علی أبواب المسجد فإنه لا حرمة له أما لو ترکوا الأولی خالیة جاز له أن یتخطاهم لأنهم رغبوا عن الفضل فلا حرمة لهم انتهی.

و أقول

الخبر الذی رواه الحمیری و إن کان فیه ضعف فهو أقوی سندا مما استند إلیه العلامة ره من الروایات العامیة و یشکل حمله علی التقیة لعدم المعارض مع اختلاف الأقوال بینهم بل خلاف الروایة بینهم أشهر فلا بأس بالعمل به و قال الجزری فی الحدیث إنه قال لرجل جاء یوم الجمعة فتخطی رقاب الناس آذیت و آنیت أی آذیت الناس بتخطئک و أخرت المجی ء و أبطأت.

«15»

الْعِلَلُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:

ص: 175


1- 1. قرب الإسناد: 72 ط حجر ص 94 ط نجف.

ان شاء الله تعالی زمانی که برای نماز به پا خاستی، با شتاب به سوی آن بیا و باید بر تو سکینه و وقار باشد و آنچه که به آن رسیدی را بخوان و آنچه را نرسیدی، بعد از سلام امام بجای آور، که خداوند عزوجل می­فرماید: {ای کسانی که ایمان آورده اید، چون برای نماز جمعه ندا داده شد، به سوی ذکر خدا بشتابید.} و معنای این سخن او «فاسعوا» با اعتدال راه رفتن است.(1)

توضیح

«و باید بر تو سکینه باشد» یعنی مقصود از «سعی» در آیه دویدن نیست، بلکه سکینه که همان آرامش بدن است و وقار که آرامش دل است یا بالعکس، ضروری است، پس مقصود از سعی، یا مطلق رفتن و یا اهتمام و مبالغه است چنانکه گذشت. در القاموس گوید: «سعی، یسعی سعیاً» مانند «رعی» یعنی قصد کرد، عمل کرد، رفت، دوید، سخن چینی کرد و به­دست آورد. و این سخن او «و معنای این سخنش»، یا کلام صدوق است یا سایر راویان، یا امام و مورد آخر ظاهرتر است. و مقصود از «انکفات»، انقباض است و کنایه­ از ترک سرعت و قصد در عزیمت؛ یا مراد شتاب با اعتدال است؛ یا مقصود اعتدال و روی­گردانی از سایر کارهاست، پس به معنای اهتمام که بیش از این گذشت باز می­گردد. و محتمل است که مقصود از سعی و اعتدال «اسراع» باشد و مقصود از سکینه و وقار، عدم تجاوز از حد در آن، یا هر دوی آنها به معنای آرامش قلب با یاد خدا باشد، و خالی از بعید بودن نیست.

در القاموس گوید: «کفته یکفته»: او را از قصدش روی­گردان کرد. و «انکفت و الشیء الیه». آن را جمع کرد و گرفت و پرنده و غیر آن در پرواز شتاب کرد. و «رجل کفت و کفیت»، سبک، سریع، دقیق و «کافته» یعنی با او مسابقه داد و «الانکفات»: انقباض و انصراف.

روایت16.

کتاب العروس: تألیف شیخ فقیه جعفر بن احمد قمی - رحمۀ الله - با اسنادش از امام باقر علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: جمعه بر هفت تن از مؤمنان واجب است و بر کمتر از آنان واجب نیست: امام، قاضی منصوب امام، مدعی - کسی که مدعی حقی است - ، مدعی علیه - کسی که بر او ادعا می­شود-. دو شاهد و کسی که در حضور امام حدود را جاری می­کند .

توضیح

این خبر را در التهذیب(2)

از محمد بن احمد بن یحیی، از محمد

ص: 176


1- علل الشرائع 2: 46.[1]
2- التهذیب 1: 251.[1]

إِذَا قُمْتَ إِلَی الصَّلَاةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَأْتِهَا سَعْیاً وَ لْیَکُنْ عَلَیْکَ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ فَمَا أَدْرَکْتَ فَصَلِّ وَ مَا سُبِقْتَ بِهِ فَأَتِمَّهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَعْنَی قَوْلِهِ فَاسْعَوْا هُوَ الِانْکِفَاتُ (1).

بیان

و لیکن علیک السکینة أی لیس المراد بالسعی فی الآیة العدو بل یلزم السکینة و هی اطمئنان البدن و الوقار و هو اطمئنان القلب أو العکس فالمراد بالسعی إما مطلق المشی أو الاهتمام و المبالغة کما مر قال فی القاموس سعی یسعی سعیا کرعی قصد و عمل و مشی و عدا و نم و کسب و قوله و معنی قوله إما کلام الصدوق أو سائر الرواة أو الإمام و الأخیر أظهر و الانکفات المراد به الانقباض کنایة عن ترک الإسراع و القصد فی المشی أو المراد السعی مع الانکفات أو المراد الانکفات و الانصراف عن سائر الأعمال فیرجع إلی معنی الاهتمام المتقدم و یحتمل أن یراد بالسعی و الانکفات الإسراع و بالسکینة و الوقار عدم التجاوز عن الحد فیه أو کلاهما بمعنی اطمئنان القلب بذکر الله و لا یخلو من بعد.

قال فی القاموس کفته یکفته صرفه عن وجهه و انکفت و الشی ء إلیه ضمه و قبضه و الطائر و غیره أسرع فی الطیر و رجل کفت و کفیت خفیف سریع دقیق و کافته سابقه و الانکفات الانقباض و الانصراف.

«16»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، لِلشَّیْخِ الْفَقِیهِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُمِّیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: تَجِبُ الْجُمُعَةُ عَلَی سَبْعَةِ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَجِبُ عَلَی أَقَلَّ مِنْهُمْ الْإِمَامُ وَ قَاضِیهِ وَ الْمُدَّعِی حَقّاً وَ الْمُدَّعَی عَلَیْهِ وَ الشَّاهِدَانِ وَ الَّذِی یَضْرِبُ الْحُدُودَ بَیْنَ یَدَیِ الْإِمَامِ.

بیان

هذا الخبر رواه فی التهذیب (2)

عن محمد بن أحمد بن یحیی عن محمد

ص: 176


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 46.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 251، و قد مر البحث عنه.

بن حسین، از حکم بن مسکین، از علاء از محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد و صدوق آن را در الفقیه(1) با اسنادش از محمد بن مسلم روایت کرد و در آن آمده است: «و دو ادعاکننده حق و دو شاهد» و این بعد از اجماع، عمده دلیل کسانی است که امام و نائب او را شرط می­دانند، به دلیل دلالت آن بر اینکه جمعه فقط با حضور امام واجب است و با غیر او واجب نیست. و و مقصود از امام به قرینه قاضی و سایر کسانی که بعد از او ذکر شده است، امام کل(معصوم) است.

و شهید ثانی - رفع الله درجته - با چند وجه بر آن اعتراض کرده است: اول ضعف خبر، زیرا در طریق آن، حکم بن مسکین است که او مجهول است(2)

و هیچ یک از علمای رجال مورد اعتماد او را ذکر نکرده­اند و در تأیید یا ضد او به چیزی تصریح نکرده­اند. کسی که شأنش این است، حدیث به خاطر او رد می­شود، زیرا کمترین مرتبه قبول آن این است که اگر صحیح نباشد، حسن یا موثق باشد و شهرت آن میان اصحاب در عمل به مضمون آن به گونه­ای که ضعف آن را جبران نماید پذیرفته نیست، زیرا اغلب قائل به مدلول آن نیستند.

مؤلف

و شاید اینگونه به آن پاسخ داده شود که این خبر در الفقیه از محمد بن مسلم موجود است، چنانکه دانستی و اسناد آن به او صحیح است.

مؤلف

صحت اسناد آن به او به طریقت متأخرین رد شده است زیرا در سند آن علی بن احمد بن عبدالله بن ابی عبدالله برقی، از پدرش، از جدش احمد آمده است و او و پدرش در کتب رجال(3) ذکر نشده اند و کسی آن دو را تأیید نکرده است و بودن او از مشایخ صدوق برای تأیید مفید نیست. و در غیر این جایگاه، مدحی برای او نیست، هر چند که در اینجا او را اضطرار معتبر دانستند .

سپس شهید ثانی

گوید: وجه دوم این است که ظاهر خبر متروک است زیرا اقتضای ظاهر آن این است که جمعه فقط با اجتماع اینان منعقد می­گردد، و اجتماع همه آنان به

ص: 177


1- الفقیه 1: 267.[2]
2- بلکه مهمل است و بدین جهت ابن داوود آن را در بخش اول عنوان کرده است..[3]
3- درباره آن به ج 88: 272 مراجعه شود..[4]

بن الحسین عن الحکم بن مسکین عن العلا عن محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام و رواه الصدوق فی الفقیه (1)

بإسناده عن محمد بن مسلم و فیه و مدعیا حق و شاهدان و هو عمدة مستمسک المشترطین للإمام أو نائبه بعد الإجماع لدلالته علی أنه إنما تجب الجمعة مع الإمام فلا تجب مع غیره و المراد بالإمام إمام الکل بقرینة القاضی و سائر من ذکر بعده.

و اعترض علیه الشهید الثانی رفع الله درجته بوجوه الأول ضعف الخبر فإن فی طریقه الحکم بن مسکین و هو مجهول (2)

لم یذکره أحد من علماء الرجال المعتمدین و لم ینصوا علیه بتوثیق و لا ضده و ما هذا شأنه یرد الحدیث لأجله لأن أدنی مراتب قبوله أن یکون حسنا أو موثقا إن لم یکن صحیحا و شهرته بین الأصحاب علی وجه العمل بمضمونه بحیث یجبر ضعفه ممنوعة فإن مدلوله لا یقول به الأکثر.

أقول

و قد یجاب عنه بأن الخبر موجود فی الفقیه عن محمد بن مسلم کما عرفت و سنده إلیه صحیح.

أقول

صحة سنده إلیه ممنوع علی طریقة المتأخرین إذ فی سنده علی بن أحمد بن عبد الله بن أبی عبد الله البرقی عن أبیه عن جده أحمد و هو و أبوه غیر مذکورین فی کتب الرجال (3) و لم یوثقهما أحد و کونه من مشایخ الصدوق غیر مفید لتوثیق و لا مدح فی غیر هذا المقام و إن اعتبروه هنا اضطرارا.

ثم قال الشهید الثانی ره و ثانیها أن الخبر متروک الظاهر لأن مقتضی ظاهره أن الجمعة لا تنعقد إلا باجتماع هؤلاء(4)

و اجتماعهم جمیعا لیس بشرط

ص: 177


1- 1. الفقیه ج 1 ص 267.
2- 2. بل مهمل، و لذلک عنونه ابن داود فی القسم الأوّل.
3- 3. راجع فی ذلک ج 88 ص 272.
4- 4. قد عرفت أن ذکر هؤلاء السبعة انما هو إشارة الی بسط ید الامام و غلبته علی دولة الإسلام، و هذا معنی واضح علی فرض العمل بالحدیث، و الا لما کان للحدیث معنی أبدا، و متی کان فی عهد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قاض یقضی بین المسلمین دونه، و من الذی کان یضرب الحدود بین یدیه و لم ینزل الحدود الا بعد سنوات من قدومه المدینة، و ... و ... بل و کیف یصلون الجمعة فی القری، و لا أثر فیها من الولاة و القضاة و غیر ذلک.

اجماع شرط نیست. و اختلاف فقط درباره حضور یکی از آنها یعنی امام است و کسی قائل به آنچه که این خبر بر آن دلالت می­کند، نیست. و آنچه که به وسیله آن از آن استدلال می­شود، به خصوص آن دلالت نمی­کند. و اگر گفته شد: حضور غیر او با اجماع خارج شده است، پس آن همان مختص به مدلول خبر است، پس دلالت آن بر آنچه که بر آن اجماع نشده است باقی می­ماند.

می­گوییم: در رد و بی اساس بودن آن علاوه بر ضعفش، مخالفت اکثر مدلول آن با اجماع مسلمانان کفایت می­کند. و با این حالت عجیب، چه ضرورتی دارد که به بخشی از آن عمل شود.

و وجه سوم این است که مدلول آن از نظر تعداد یعنی هفت نیز مطرود است و با اخبار صحیح دال بر معتبر بودن پنج به صورت خاص، تعارض دارد. و آنچه که غیر از این خبر، هفت در آن ذکر شده است، با واجب شدن آن بر کمتر از آنها منافات ندارد، برخلاف این خبر که در آن وجوب آن از کمتر از هفت نفر نفی شده است.

و چهارمین وجه این است که در صورت فرض سلامت این خبر از این ضعف­ها، حمل آن بر حالت امکان حضور امام ممکن است. اما در صورت عدم امکان آن، اعتبار آن به دلیل جمع کردن بین ادله ساقط می­شود. و اطلاق وجوب در آن که با ظاهرش دال بر وجوب عینی است که در نظر کسی که این حدیث معتبر می­داند عینیت وجوبش مشروط به دوران حضور است، مؤید آن است. اما در حالت غیبت، بر حکم نماز اسم وجوب را اطلاق نمی­کنند بلکه استحباب را اطلاق می­کنند، بنابر اعتقاد آنها در این حالت بر وجوب تخییری علاوه بر اینکه جمعه یکی از دو جزء واجب تخییری باشد.

و پنجمین وجه حمل عدد مذکور در خبر، بر اعتبار حضور جمعی از مکلفین به آن به تعداد مذکورین یعنی هفت است، هر چند که عین افراد مذکور نباشد، با توجه به اینکه فساد حمل آن بر ظاهرش در خصوص اعتبار افراد مذکور، به دلیل اجماع مسلمانان بر عدم اعتبار آن، آشکار است. و شیخ متقدم ما سعید ابو عبدالله مفید در کتاب اشراف بر این تأویل آگاه کرده و گفته است: و تعداد آنها به تعداد امام، دو شاهد، مشهود علیه و فرد متولی اقامه حد است.

ص: 178

إجماعا و إنما الخلاف فی حضور أحدهم و هو الإمام فما یدل علیه الخبر لا یقول به أحد و ما یستدل به منه لا یدل علیه بخصوصه فإن قیل حضور غیره خرج بالإجماع فیکون هو المخصص لمدلول الخبر فتبقی دلالته علی ما لم یجمع علیه باقیة قلنا یکفی فی إطراحه و تهافته مع ضعفه مخالفة أکثر مدلوله لإجماع المسلمین و ما الذی یضطر إلی العمل ببعضه مع هذه الحالة العجیبة و ثالثها أن مدلوله من حیث العدد و هو السبعة متروک أیضا و معارض بالأخبار الصحیحة الدالة علی اعتبار الخمسة خاصة و ما ذکر فیه السبعة غیر هذا الخبر لا ینافی إیجابها علی من دونهم بخلاف هذا الخبر فإنه نفی فیه وجوبها عن أقل من السبعة.

و رابعها أنه مع تقدیر سلامته من هذه القوادح یمکن حمله علی حالة إمکان حضور الإمام و أما مع تعذره فیسقط اعتباره جمعا بین الأدلة و یؤیده إطلاق الوجوب فیه الدال بظاهره علی الوجوب العینی المشروط عند من اعتبر هذا الحدیث بحالة الحضور و أما حال الغیبة فلا یطلقون علی حکم الصلاة اسم الوجوب بل الاستحباب بناء علی ذهابهم حینئذ إلی الوجوب التخییری مع کون الجمعة أحد الفردین الواجبین تخییرا.

و خامسها حمل العدد المذکور فی الخبر علی اعتبار حضور قوم من المکلفین بها بعدد المذکورین أعنی حضور سبعة و إن لم یکونوا عین المذکورین نظرا إلی فساد حمله علی ظاهره من اعتبار أعیان المذکورین لإجماع المسلمین علی عدم اعتباره و قد نبه علی هذا التأویل شیخنا المتقدم السعید أبو عبد الله المفید فی کتاب الأشراف فقال و عددهم فی عدد الإمام و الشاهدین و المشهود علیه و المتولی لإقامة

ص: 178

و ششمین وجه: اینکه حمل کردن امام مذکور در خبر بر امام مطلق یعنی سلطان عادل متعین نیست بلکه اعم از اوست و قدر متیقن آن، این است که آن جماعت باید امامی داشته باشند که به او اقتدا ­کنند طوری که نماز[جمعه]شان به صورت فرادی صحیح نباشد و ما قائل به این هستیم.

اگر گفته شود: قرینه آن، اطلاق است و «قاضیه» با اعاده ضمیر به امام، بر امام عطف شده است، پس امام غیر از او قاضی دیگری ندارد، می­گوییم: به عدول از ظاهر آن مجبور شدیم، به دلیل آنچه که در خصوص عدم اعتبار قاضی او و غیر او ذکر کردیم، پس امام غیر از اوست، و اگر خصوص امام را درنظر بگیریم، در این حالت در آن حجتی نیست و اضافه کردن قاضی به او با کمترین تناسبی جایز می­گردد، زیرا مجمل، باب تأویل است نه محلّ تنزیل و باب تأویل وسیع است، به­ویژه در صورت اقتضای ضرورت به آن در هر حالتی. و اینکه امام حمل بر سلطان شود را رد می­کنیم، به­ویژه با وجود مانع - قرینه صارفه - .

و هفتمین وجه: اینکه، عمل به ظاهر خبر اقتضا می­کند که نائب او در مقام او قرار نگیرد و این برخلاف اجماع مسلمانان است و این قرینه دیگری است بر اینکه امام همان امام مطلق(معصوم) نیست، یا حمل بر تعداد بیان شده یا غیر آن شده باشد.

و هشتمین وجه: اینکه با آنچه که محمد بن مسلم راوی این حدیث در صحیحی(1)

از یکی از آن دو علیهما السلام روایت کرده، تعارض دارد که گوید: از او درباره مردم روستایی سئوال کردم که آیا جمعه را به جماعت بخوانند؟ فرمود: بله، اگر میان آنها کسی نباشد که خطبه ایراد کند، چهار رکعت می­خوانند. و مفهوم شرط این است که زمانی­که در بین آنها کسی باشد که خطبه ایراد کند، جمعه را دو رکعت می­خوانند؛ و «من» عام است و شمامل هر کسی ­که خواندن خطبه برایش امکانپذیر باشد، منصوب امام باشد

ص: 179


1- التهذیب 1: 321 .[1]

الحد.

و سادسها أن الإمام المذکور فی الخبر لا یتعین حمله علی الإمام المطلق أعنی السلطان العادل بل هو أعم منه و المتیقن منه کون الجماعة لهم إمام یقتدون به حتی لا تصح صلاتهم فرادی و نحن نقول به.

فإن قیل قرینته الإطلاق و عطف قاضیه علیه بإعادة الضمیر إلیه فإن الإمام غیره لا قاضی له قلنا قد اضطررنا عن العدول عن ظاهره لما ذکرناه من عدم اعتبار قاضیه و غیره فالإمام غیره و إن اعتبرنا خصوص الإمام فلا حجة فیه حینئذ و جاز إضافة القاضی إلیه بأدنی ملابسة لأن المجمل باب تأویل لا محل تنزیل و باب التأویل متسع خصوصا مع دعاء الضرورة إلیه علی کل حال و نمنع من کون الإمام محمولا علی السلطان خصوصا مع وجود الصارف.

و سابعها أن العمل بظاهر الخبر یقتضی أن لا یقوم نائبه مقامه (1) و هو خلاف إجماع المسلمین فهو قرینة أخری علی کون الإمام لیس هو المطلق أو محمول علی العدد المقدم أو غیره.

وَ ثَامِنُهَا أَنَّهُ مُعَارِضٌ بِمَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ رَاوِی هَذَا الْحَدِیثِ فِی الصَّحِیحِ (2)

عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أُنَاسٍ فِی قَرْیَةٍ هَلْ یُصَلُّونَ الْجُمُعَةَ جَمَاعَةً قَالَ نَعَمْ یُصَلُّونَ أَرْبَعاً إِذَا لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ مَنْ یَخْطُبُ.

و مفهوم الشرط أنه إذا کان فیهم من یخطب یصلون الجمعة رکعتین و من عامة فیمن یمکنه الخطبة الشامل لمنصوب الإمام و

ص: 179


1- 1. قد عرفت أنّه لا یعقل النیابة عن الامام و انما ینصب الامام والیا علی المسلمین فیکون ولی أمرهم و یصلی بهم صلاة الجمعة أو ینصب أحدا لیقیم لهم صلواتهم بالجمة و الجماعات کأنّه ولاه علی تلک المصلحة من مصالح المسلمین، و الا فلا معنی لان ینوب عن الامام فی صلاته.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 321.

یا غیر او، می­شود. و مفهوم شرط نزد محققان حجت است و زمانی­که روایت یک مورد تعارض داشته باشد، استدلال به آن ساقط می­گردد، چه رسد به اینکه این روایت با صحت طریق آن و موافقتش با سایر اخبار صحیح و اموری دیگر که دانسته شد، ترجیح حاصل شود. کلام او - رفع الله فی الجنان مقامه - پایان یافت.

مؤلف

نتیجه سخن او - قدّس سره - این است که در این خبر جنبه­های زیادی از ضعف از نظر متن نیز وجود دارد، چنانکه از نظر سند نیز ضعیف است؛ زیرا متن آن یا مشتمل بر چیزی است که کسی به ظاهر آن عمل نکرده است مانند شرط بودن امام، که اجماع مسلمانان بر عدم شرط بودن خود او منعقد شده است. بلکه نائب خاص او در مقام او قرار می­گیرد و اگر به حضور او علیه السلام مقید گردد، استدلال از اساس ساقط می­شود و همچنین اجماع آنها بر عدم اعتبار هر کدام از شش نفر باقی، بطور خاص منعقد شده است؛ و یا بر آنچه که اغلب در خصوص شرط بودن هفت در وجوب به آن عمل نکرده­اند مشتمل است، زیرا چنانکه دانستی، اغلب آنها به پنج اکتفا کرده­اند، پس استدلال کردن به آن برای آنها ممکن نیست؛ علاوه بر اینکه تعارض آن با بسیاری از اخبار، از اموری است که آن را تضعیف می­کند.

و اگر این خبر را بر این حمل کنیم که مقصود از آن بیان حکمت برای شرط بودن این عدد است،

ص: 180

غیره و مفهوم الشرط حجة عند المحققین (1) و إذا تعارضت روایة الرجل الواحد سقط الاستدلال بها فکیف مع حصول الترجیح لهذا الجانب بصحة طریقه و موافقته لغیره من الأخبار الصحیحة و غیر ذلک مما علم انتهی کلامه رفع الله فی الجنان مقامه.

و أقول

حاصل کلامه قدس سره أن فی الخبر جهات کثیرة من الضعف متنا أیضا کما أنه ضعیف سندا لأن متنه مشتمل إما علی ما لم یعمل بظاهره أحد کاشتراط الإمام فإنه قد انعقد إجماع المسلمین علی عدم اشتراطه بخصوصه بل یقوم نائبه الخاص مقامه و إن قید بحضوره علیه السلام سقط الاستدلال رأسا و کذا انعقد إجماعهم علی عدم اعتبار أحد من الستة الباقیة بخصوصهم و إما علی ما

لم یعمل به الأکثر من اشتراط السبعة فی الوجوب فإن أکثرهم یکتفون بالخمسة کما عرفت فلا یمکنهم الاستدلال به مع أن معارضته لکثیر من الأخبار مما یضعفه.

و لو حملنا الخبر علی أن المراد به بیان الحکمة(2)

لاشتراط هذا العدد

ص: 180


1- 1. لکنه قد ذهب علیه قدّس سرّه أن ما تضمنه الصحیحة هو شرط الانعقاد فان الخطبة من أرکان صلاة الجمعة أو هی کالرکن لها بحیث إذا لم یکن فیهم من یخطب لم یتحقّق صلاة الجمعة و صلوا أربعا، و هذا غیر شرط الوجوب الذی تضمنته الروایة المتقدمة علی ما عرفت معناه. بل و هکذا اشتراط العدد، سواء قلنا بالخمسة أو السبعة، فان العدد شرط الانعقاد ناظرا الی القری التی لیس فیها عدد کثیر، و أمّا فی الامصار فشرط الوجوب، و هو بسط ید الامام أو الوالی المنصوب من قبله یغنی عن اشتراط العدد، فان بسط الید لا یکون الا بجمع کثیر ذوی عدة و عدد، و هو واضح.
2- 2. لکنه فی غایة البعد علی ما ستعرف من کلامه قدّس سرّه، و انما أحوجهم الی هذا الحمل البعید، لعدم التفطن لما ذکرناه، و هو أن یکون إشارة بأن صلاة الجمعة من شئون الحاکم الشرعی حقا.

عمده فساد از آن برطرف می­شود. قرینه واضحی بر آن است و آن این سخن او «و بر کمتر از آنها واجب نیست» می­باشد. و اگر مقصود، خصوص اشخاص بود، باید می­گفت «و بر غیر آنها واجب نیست» پس از آن درمی­یابم که مقصود این عدد است و ذکر اشخاص برای بیان نکته و علت در اعتبار این عدد است و سابقاً دریافتی که در آن علت­ها، تسلسل مورد اعتبار نیست.

بر اساس این وجه، کلام نظم می­یابد و مقصود واضح می­گردد و منافات بین آن و سایر اخبار برطرف می­شود. و شکی در این نیست که ارتکاب چنین تکلف اندکی در کلام به گونه­ای که اجزای سخن حمل بر حقیقت آن شود، بهتر از حمل آن بر معنایی است که چیزی بر حقیقت خود باقی نماند .

و آن مانند این است که کسی بگوید، زید، عمرو، بکر، خالد، سعید و رشید را نزد من حاضر کن؛ سپس بگوید، منظور من از زید، یا زید بود یا نائب او و منظورم از سایر افراد، هر کسی است که از اهالی اصفهان باشد، که این در نهایت بعد و نقص است، برخلاف زمانی­که بگوید: ذکر این گروه برای مثال بود و هدف حاضر کردن این تعداد بود. پس هیچ فرد عاقلی در این شک ندارد که مورد دوم به حقیقت کلامش نزدیک­تر است، به­ویژه زمانی­که این سخن او «و کمتر از هفت را نیز حاضر نکن» را به آن ضمیمه کند، خصوصاً زمانی­که در ذکر خصوص اینان، اشاره­ای به حکمتی لطیف باشد، چنانکه در آنچه که ما در آن هستیم می­باشد.

و تفصیل سخن درباره آن این است که این سخن او: «امام و قاضی او» محتمل چند وجه از اعراب است: اول اینکه بدلی از این سخن او: «هفت نفر» باشد، دوم اینکه خبر برای مبتدایی محذوف یا مبتدایی محذوف الخبر باشد. سوم اینکه در کلام، تقدیر مضاف یا امثال آن باشد، چهارم اینکه ظرف یعنی «منهم» خبر آن باشد.

اما اعراب اول: بر اساس آن، این سخن او «و دو مدعی حق و دو شاهد» فقط با تکلف و دشواری بسیار صحیح می­گردد. و در مورد دوم، تقدیر مبتدا یعنی «هو الامام» ممکن است که با فهم این گروه موافق است، اگر بر حقیقت حمل شود. درحالی­که دریافتی که حمل کردن آن بر حقیقت، به طریقه آنان نیز ، به دلیل عدم تعیّن امام علیه السلام و نه یکی از افراد مذکور ممکن نیست. پس ناگزیر به حمل آن بر فرد و مثال یا کامل­تر و برتر یا بیان حکمت در خصوص تعداد است، علاوه بر اینکه آن با سایر اخبار

ص: 181

لسقط عنه عمدة الفساد و علیه قرینة واضحة و هو قوله و لا تجب علی أقل منهم و لو کان المراد خصوص الأشخاص لقال و لا یجب علی غیرهم فأشعر بذلک إلی أن المراد هذا العدد و ذکر الأشخاص لبیان النکتة و العلة فی اعتبار العدد و قد عرفت سابقا أنه لا یعتبر فی تلک العلل اطراد.

و علی هذا الوجه ینتظم الکلام و یتضح المرام و یرتفع التنافی بینه و بین سائر الأخبار و لا ریب فی أن ارتکاب مثل هذا التکلف القلیل فی الکلام بحیث یکون أجزاء الکلام محمولا علی حقیقته أولی من حمله علی معنی لا یبقی شی ء علی حقیقته.

و ذلک مثل أن یقول رجل احضر عندی زیدا و عمرا و بکرا و خالدا و سعیدا و رشیدا ثم یقول کان غرضی من زید إما زید أو نائبه و من سائر الأشخاص کل من کان من أهل أصفهان فإنه فی غایة البعد و الرکاکة بخلاف ما إذا قال کان ذکر هذه الجماعة علی سبیل المثال و کان الغرض إحضار هذا العدد فلا یریب عاقل فی أن الأخیر أقرب إلی حقیقة کلامه لا سیما و إذا ضم إلیه قوله و لا تحضر أقل من سبعة خصوصا إذا کان فی ذکر خصوص هؤلاء إشارة إلی حکمة لطیفة کما فی ما نحن فیه.

و تفصیل الکلام فی ذلک أن قوله الإمام و قاضیه یحتمل وجوها من الإعراب الأول أن یکون بدلا من قوله سبعة نفر الثانی أن یکون خبر مبتدإ محذوف أو مبتدأ محذوف الخبر الثالث أن یکون فی الکلام تقدیر مضاف أو نحوه الرابع أن یکون الظرف أعنی منهم خبره أما الأول فلا یستقیم علیه قوله و مدعیا حق و شاهدان إلا بتکلف عظیم و الثانی یمکن تقدیر المبتدإ أعنی هم الإمام فیوافق فهم القوم إن حمل علی الحقیقة و قد عرفت أنه لا یمکن حمله علیه علی طریقتهم أیضا لعدم تعین الإمام علیه السلام و لا أحد من المذکورین فلا بد من حمله علی الفرد و المثال أو الأکمل و الأفضل أو بیان الحکمة فی خصوص العدد مع أن معارضته لسائر الأخبار

ص: 181

از جهت مفهوم لقب یا وصف در تعارض است. و اولی حجت نیست و دومی با فرض حجت بودنش با منطوق سایر اخبار و حتی ابتدای این خبر نیز تعارض دارد، زیرا ظاهر این سخن او: «هفت نفر از مؤمنان» و این سخن او «بر کمتر از آنها واجب نیست»، اکتفا کردن به این تعداد به همراه خصوصیت ایمان بدون شرط بودن خصوصیت دیگری می­باشد.

و تقدیر خبر یعنی «منهم» ممکن است و فائده آن برطرف شدن گمان شرط بودن اینکه هفت نفر غیر از امام و کسانی ­که از خدم و اتباع مخصوص او علیه السلام او هستند باشد، است چنانکه در خبر دیگری(1)

درباره این مسئله آمده است: «احدهم الامام»، برای رفع این گمان که مقصود، کامل بودن تعداد با غیر اوست و نظیر این گمان از سائل و مستمعین بعید نیست؛ پس بر اساس این احتمال، بر تعمیم دلالت بیشتری دارد و همچنین است احتمال چهارم و آن از آنجا که به در تقدیر گرفتن مبتدا یا خبری نیاز ندارد و حذف متعلق اقل و اکثر شایع و رایج و بلکه حذف آن بیشتر از ذکر آن است.

و اما وجه سوم یعنی تقدیر گرفتن مضافی مانند مثل و نظیر آن، بر آنچه که ما ذکر کردیم دلالت می­کند، اما با مورد اول در باطل بودن مشترک است؛ و زمانی­که در خبر این احتمالات وجود دارد، چگونه معارض قرار دادن آن به وسیله برخی احتمالات بعید با اخبار صریح صحیح، درست می­باشد. با وجود اینکه حمل آن بر زمان حضور ممکن است، چنانکه خبر به آن اشاره دارد و فاضل پیشین آن را ذکر کرده است. و اگر تعارض میان آن و سایر اخبار تخمین زده شود، عمل کردن به اخبار به دلیل صحت و کثرت آنها و موافق بودن آن با کتاب عزیز واجب است، چنانکه در باب ترجیح اخبار متعارض گذشت.

روایت17.

العروس: امام باقر علیه السلام فرمود: جمعه­ای نیست مگر با خطبه، و اگر بین دو جماعت در جمعه، سه میل فاصله بود، ایرادی ندارد که دو جماعت با هم جمع شوند.

توضیح

شیخ(2)

این خبر را با سندی حسن از ابراهیم بن هاشم از محمد بن ص: 182


1- 1. رجال الکشی: 167 تحقیق مصطفوی و لفظ آن چنین است: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: زمانی که پنج نفر که یکی از آنان امام است جمع شوند، بر آنان لازم است که جمعه را برپا کنند، این ضمن حدیثی طولانی است و در شماره 59 خواهد آمد.
2- التهذیب 1: 252.[2]

من جهة مفهوم اللقب أو الوصف و الأول غیر حجة و الثانی علی تقدیر حجیته معارض بمنطوق سائر الأخبار بل بصدر هذا الخبر أیضا إذ ظاهر قوله سبعة نفر من المؤمنین و قوله و لا تجب علی أقل منهم الاکتفاء بالعدد مع خصوصیة الإیمان من غیر اشتراط خصوصیة أخری و یمکن تقدیر الخبر أی منهم و تکون الفائدة رفع توهم اشتراط کون السبعة غیر الإمام و من یکون معه من

خدمه و أتباعه المخصوصین به علیه السلام کما ورد فی خبر آخر(1) فی هذا المقام أحدهم الإمام لرفع توهم أن المقصود تمام العدد بغیره و لا یبعد مثل هذا التوهم من السائل و المستمعین فیکون علی هذا الاحتمال علی التعمیم أدل و کذا الاحتمال الرابع و هو أظهر من حیث إنه لا یحتاج إلی تقدیر مبتدإ أو خبر و حذف متعلق الأقل و الأکثر شائع ذائع بل حذفه أکثر من ذکره.

و أما الثالث أی تقدیر مضاف کالمثل و نحوه فیدل علی ما ذکرنا لکنه مع الأول مشترک الفساد فإذا کان فی الخبر هذه الاحتمالات فکیف یستقیم جعله ببعض محتملاته البعیدة معارضة للأخبار الصریحة الصحیحة مع أنه یمکن حمله علی زمان الحضور کما یومئ إلیه الخبر و ذکره الفاضل المتقدم و لو قدر التعارض بینه و بین سائر الأخبار لوجب العمل بها دونه لصحتها و کثرتها و کونها موافقة للکتاب العزیز کما مر فی باب ترجیح الأخبار المتعارضة.

«17»

الْعَرُوسُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ تَکُونُ جُمُعَةٌ إِلَّا بِخُطْبَةٍ وَ إِذَا کَانَ بَیْنَ الْجَمَاعَتَیْنِ فِی الْجُمُعَةِ ثَلَاثَةُ أَمْیَالٍ فَلَا بَأْسَ أَنْ یُجَمِّعَ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ.

بیان

رَوَی الشَّیْخُ (2) هَذَا الْخَبَرَ بِسَنَدٍ حَسَنٍ بِإِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 182


1- 1. رجال الکشّیّ: 167 تحقیق المصطفوی، و لفظه قال صلی الله علیه و آله : إذا اجتمع خمسة أحدهم الامام فلهم أن یجمعوا، ذیل حدیث طویل. و سیأتی تحت الرقم 59.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 252.

مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: بین دو جماعت سه میل فاصله است، یعنی هیچ جمعه­ای نیست مگر اینکه مابین آن سه میل فاصله باشد، و چون میان دو جماعت در جمعه سه میل باشد، ایرادی ندارد که دو گروه جمع شوند .

و فاضلان و غیر آنها، اتفاق اصحاب بر اعتبار وحدت جمعه را نقل کرده­اند، به این معنی که اقامه دو جمعه­ای که بین آنها کمتر از یک فرسخ باشد جایز نیست.

و برخی اصحاب ذکر کرده­اند که یک فرسخ [در صورتی] معتبر است که اگر در مسجد می­خوانی، از مسجد حساب ­شود و در غیر این صورت از انتهای صف نمازگزاران، و اگر برخی از آنها به گونه­ای باشد که فاصله میان او و جمعه دیگر بدون دیگری به نصابی نمی­رسد که عدد به وسیله آنها کامل شود، پس بطلان نماز او به صورت خاص و بطلان مجموع محتمل است، و مورد اخیر احوط بلکه اظهر است.

و نیز از العروس: با اسنادش از اصبغ بن نباته از علی علیه السلام که فرمود: زمانی­که مرد در روز جمعه بگوید خاموش باش! هیچ نمازی ندارد.

و نیز از العروس: با اسنادش از صادق علیه السلام که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از سخن در روز جمعه - درحالی­ که امام خطبه ایراد می­کند - نهی فرمود و هر که آن را انجام دهد، کار باطلی انجام داده و هر کس کار باطل انجام دهد، جمعه­ای برای او نیست.

توضیح

«صه» و در برخی روایات «مه» اسم فعلی به معنای خاموش باش است و ظاهر این است که مقصود، گفتن آن در وقت خطبه است و این لغات مبالغه در ترک کلام است، یعنی اگرچه کلام کوتاه و مربوط به صحت نماز باشد، منافی کمال آن است. «فقد لغی» یعنی سخن لغو و باطل را در خارج از موقعیت آن آورده است. در النهایه گوید: «لغی الانسان یلغو» زمانی گفته می­شود که با کلام باطلی، سخن بی معنایی بگوید. و درباره آن آمده است: هر که درحالی ­که امام خطبه می­خواند، به همراهش بگوید «خاموش باش»، کار باطلی انجام داده است. و حدیث دیگر: هر کس به ریگها دست بزند، کار باطل انجام داده و گفته شده یعنی از کار درست عدول کرده است و گفته شده محروم گشته است و اصل معنای اول است. پایان سخن. و در بعضی نسخه­ها «بغی» آمده است و عبارت اول مشهورتر و ظاهرتر است .

روایت18.

مؤلف:

در کتابی قدیمی از کتب اصحابمان، مرفوعی از امیرمؤمنان علیه السلام را یافتم که فرموده است: هر که سه جمعه متوالی نماز جمعه را بدون علت ترک کند، به عنوان منافق نوشته می­شود.

ص: 183

مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَکُونُ بَیْنَ الْجَمَاعَتَیْنِ ثَلَاثَةُ أَمْیَالٍ یَعْنِی لَا تَکُونُ جُمُعَةٌ إِلَّا فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ثَلَاثَةِ أَمْیَالٍ فَإِذَا کَانَ بَیْنَ الْجَمَاعَتَیْنِ فِی الْجُمُعَةِ ثَلَاثَةُ أَمْیَالٍ (1)

فَلَا بَأْسَ أَنْ یُجَمِّعَ هَؤُلَاءِ وَ یُجَمِّعَ هَؤُلَاءِ.

و نقل الفاضلان و غیرهما اتفاق الأصحاب علی اعتبار وحدة الجمعة بمعنی أنه لا یجوز إقامة جمعتین بینهما أقل من فرسخ.

و ذکر بعض الأصحاب أنه یعتبر الفرسخ من المسجد إن صلیت فی مسجد و إلا فمن نهایة المصلین و لو کان بعضهم بحیث لا یبلغ البعد بینه و بین الجمعة الأخری النصاب دون من سواه مما تم بهم العدد فیحتمل بطلان صلاته خاصة و بطلان المجموع و الأخیر أحوط بل أظهر

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِذَا قَالَ الرَّجُلُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ صَهْ فَلَا صَلَاةَ لَهُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْکَلَامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ لَغَی وَ مَنْ لَغَی فَلَا جُمُعَةَ لَهُ.

بیان

صه و فی بعض الروایات مه و هو اسم فعل بمعنی اسکت و الظاهر أن المراد قول ذلک فی وقت الخطبة و هو غایة المبالغة فی ترک الکلام أی و إن کان الکلام قلیلا و متعلقا بمصلحة الصلاة فهو مناف لکمالها فقد لغی أی أتی بلغو و کلام باطل فی غیر موقعه قال فی النهایة لغی الإنسان یلغو إذا تکلم بالمطرح من القول بما لا یعنی و فیه من قال لصاحبه و الإمام یخطب صه فقد لغی و الحدیث الآخر من مس الحصی فقد لغی أی تکلم و قیل عدل من الصواب و قیل خاب و الأصل الأول انتهی و فی بعض النسخ بغی بالباء و الأول أشهر و أظهر.

«18»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی أَصْلٍ قَدِیمٍ مِنْ أُصُولِ أَصْحَابِنَا مَرْفُوعاً عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَرَکَ الْجُمُعَةَ ثَلَاثاً مُتَتَابِعَةً لِغَیْرِ عِلَّةٍ کُتِبَ مُنَافِقاً.

ص: 183


1- 1. ما بین العلامتین ساقط عن ط الکمبانیّ.

و فرمود: به جمعه بیایید حتی با حالت چهار دست و پا.

روایت19.

مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ پایی نیست که به سوی جمعه بشتابد مگر اینکه خداوند بدن آن را بر آتش حرام گرداند.(1)

توضیح

«بدن آن» یعنی بدن پا، اضافه کل به جزء است و در برخی نسخه­ها «جسده» آمده است که ضمیر به قرینه جایگاه به صاحب پا برمی­گردد.

روایت20.

المجالس: امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی­که خداوند تبارک و تعالی عبادات را میان روزها تقسیم می­کرد، خلایق آنها را با اسم و ویژگی­های آن می­شناختند و روز جمعه بر آنها مقدم بود، در حالی­که دارای نور پرفروغی بود که سایر روزها در پی آن بودند، گویی آن عروس گرانقدر موقری است که به سوی صاحب حلم و آسایش برده می­شود. پس روز جمعه شاهد و حافظی است برای هر کسی که به سوی جمعه می­شتابد و مؤمنان به میزان سبقتشان به سوی جمعه وارد بهشت می­شوند.(2)

کتاب العروس: با اسنادش از جابر نظیر آن روایت شده است با این تفاوت که در آن آمده است. «بأسمائها» و نیز «به سوی صاحب حلم و شأن، پس جمعه شاهدی است برای هر کسی که مراقبت کرد و شتافت».

توضیح

«قدم القوم» مانند «نصر» است و بر وزن تفعیل یعنی بر آن مقدم است. «به سوی جمعه» یعنی به سوی نماز جمعه.

روایت21.

مجالس: امام باقر علیه السلام فرمود: نماز جمعه فریضه است. و اجتماع برای آن به همراه امام فریضه است، و اگر مردی بدون علت سه جمعه را ترک کند سه فریضه را ترک کرده است و سه فریضه را بدون علت ترک نمی­کند مگر منافق .

ص: 184


1- امالی صدوق: 221.[1]
2- امالی صدوق: 238.[2]

وَ قَالَ علیه السلام: تُؤْتَی الْجُمُعَةُ وَ لَوْ حَبْواً.

«19»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی زِیَادٍ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَا مِنْ قَدَمٍ سَعَتْ إِلَی الْجُمُعَةِ إِلَّا حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهَا عَلَی النَّارِ(1).

بیان

جسدها أی جسد القدم من إضافة الکل إلی الجزء و فی بعض النسخ جسده فالضمیر راجع إلی صاحب القدم بقرینة المقام.

«20»

الْمَجَالِسُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ حِینٌ یَبْعَثُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْعِبَادَاتِ بِالْأَیَّامِ یَعْرِفُهَا الْخَلَائِقُ بِاسْمِهَا وَ حِلْیَتِهَا یَقْدُمُهَا یَوْمُ الْجُمُعَةِ لَهُ نُورٌ سَاطِعٌ تَتْبَعُهُ سَائِرُ الْأَیَّامِ کَأَنَّهَا عَرُوسٌ کَرِیمَةٌ ذَاتُ وَقَارٍ تُهْدَی إِلَی ذِی حِلْمٍ وَ یَسَارٍ ثُمَّ یَکُونُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ شَاهِداً وَ حَافِظاً لِمَنْ سَارَعَ إِلَی الْجُمُعَةِ ثُمَّ یَدْخُلُ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ عَلَی قَدْرِ سَبْقِهِمْ إِلَی الْجُمُعَةِ(2).

کِتَابُ الْعَرُوسِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ بِأَسْمَائِهَا وَ فِیهِ إِلَی ذِی حِلْمٍ وَ شَأْنٍ ثُمَّ یَکُونُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ شَاهِداً لِمَنْ حَافَظَ وَ سَارَعَ.

بیان

قدم القوم کنصر و علی التفعیل أی تقدمهم إلی الجمعة أی إلی صلاة الجمعة.

«21»

الْمَجَالِسُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ الْجُمُعَةِ فَرِیضَةٌ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَیْهَا فَرِیضَةٌ مَعَ الْإِمَامِ فَإِنْ تَرَکَ رَجُلٌ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ ثَلَاثَ جُمَعٍ فَقَدْ تَرَکَ ثَلَاثَ فَرَائِضَ وَ لَا یَدَعُ ثَلَاثَ فَرَائِضَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ إِلَّا مُنَافِقٌ.

ص: 184


1- 1. أمالی الصدوق ص 221.
2- 2. أمالی الصدوق ص 238.

و نیز فرمود: هر که بدون علت، جماعت را از روی روی­گردانی از آن و از جماعت مسلمانان ترک کند، نمازی برای او نیست.(1)

ثواب الأعمال: از محمد بن حسن، از محمد بن صفّار، از یعقوب بن یزید، از حمّاد، از حریز و فضیل، از زراره مشابه آن آمده است.(2)

محاسن: از ابومحمد، از حماد مشابه آن تا این سخن او، مگر منافق، آمده است.(3)

توضیح

این حدیث صحیح، صریح در وجوب جمعه است و با اطلاقش بلکه عمومیتش، شامل زمان غیبت است و معلوم است که ظاهر از امام در امثال این جایگاه، امام جماعت است و دریافتی که در نظر گرفتن امام یا نائب او در حقیقت نماز جمعه معنایی ندارد. و فقط زمانی حمل کردن بر عهد عاقلانه است که عهدی اثبات شود و قرینه­ای بر آن دلالت کند و در اینجا این موجود نیست. و حمل کردن امثال این تهدید بزرگ، بر کراهت یا ترک مستحب، بسیار بعید است و بر آن حمل نمی­شود مگر با وجود معارضی قوی و چنانکه به زودی خواهی یافت، در اینجا وجود معارض نامعلوم است.

روایت22.

تفسیر قمی: از امام علیه السلام درباره جمعه سئوال شد که امام چگونه خطبه ایراد می­کند؟ پاسخ داد: ایستاده خطبه ایراد می­کند که خداوند می­فرماید: و {و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند}.(4)

توضیح

ظاهر آن، وجوب ایستاده بودن خطیب است و در تذکرۀ در صورت قدرت و توان، اجماع بر آن را نقل کرده است. اما کسی­که از آن ناتوان است، مشهور جواز نشستن است و گفته شده: در این حالت نائب گرفتن واجب است و این مسأله خالی از اشکال نیست. و آیا یکی بودن خطیب و امام واجب است؟ درباره آن دوقول وجود دارد. و احوط یکی بودن است .

ص: 185


1- امالی صدوق: 290.[1]
2- ثواب الاعمال: 209.[2]
3- المحاسن: 85.[3]
4- تفسیر قمی: 679.[4]

وَ قَالَ علیه السلام مَنْ تَرَکَ الْجَمَاعَةَ رَغْبَةً عَنْهَا وَ عَنْ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَلَا صَلَاةَ لَهُ (1).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن محمد بن الحسن الصفار عن یعقوب بن یزید عن حماد عن حریز و فضیل عن زرارة: مثله (2)

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا مُنَافِقٌ (3).

بیان

هذا الحدیث الصحیح صریح فی وجوب الجمعة و بإطلاقه بل عمومه شامل لزمان الغیبة و معلوم أن الظاهر من الإمام فی مثل هذا المقام إمام الجماعة و قد عرفت أنه لا معنی لأخذ الإمام أو نائبه فی حقیقة الجمعة و العهد إنما یعقل الحمل علیه إذا ثبت عهد و دلت علیه قرینة و هاهنا مفقود و حمل مثل هذا التهدید العظیم علی الکراهة أو ترک المستحب فی غایة البعد و لا یحمل علیه إلا مع معارض قوی و هاهنا غیر معلوم کما ستعرف.

«22»

تَفْسِیرُ الْقُمِّیِ (4)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: أَنَّهُ علیه السلام سُئِلَ عَنِ الْجُمُعَةِ کَیْفَ یَخْطُبُ الْإِمَامُ قَالَ یَخْطُبُ قَائِماً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ تَرَکُوکَ قائِماً(5).

بیان

ظاهره وجوب کون الخطیب قائما و نقل علیه فی التذکرة الإجماع مع القدرة فأما مع عجزه فالمشهور جواز الجلوس و قیل یجب حینئذ الاستنابة و المسألة لا تخلو من إشکال و هل یجب اتحاد الخطیب و الإمام فیه قولان و الأحوط الاتحاد.

ص: 185


1- 1. أمالی الصدوق ص 290.
2- 2. ثواب الأعمال: 209.
3- 3. المحاسن: 85.
4- 4. فی ط الکمبانیّ قرب الإسناد و هو سهو.
5- 5. تفسیر القمّیّ: 679.

روایت23.

مجالس صدوق: در مناهی نبی صلّی الله علیه و آله آمده است که وی از صحبت در روز جمعه درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند نهی فرمود، و هر که چنین کند کار باطلی کرده است و هر که کار باطلی کند، جمعه­ای برای او نیست.(1)

روایت24.

قرب الإسناد: علی علیه السلام پاسخ دادن به سلام را درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند، ناپسند می­دانست.(2)

و نیز از قرب الإسناد: از علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: صحبت در روز جمعه درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند و در نماز عید فطر و عید قربان و نماز باران مکروه است.(3)

توضیح

کراهت جواب سلام شاید به دلیل حمل بر تقیه باشد، زیرا حکم آن شدیدتر از نماز نیست و حمل کردن آن بر زمانی­که غیر او به آن جواب دهد ممکن است. علامه در النهایه گوید: جواب دادن به سلام جایز بلکه واجب است زیرا آن در نماز و در خطبه اول چنین است و نیز آیا دعا کردن بر عطسه­کننده جایز است یا مستحب؟ به دلیل عمومیت امر به آن محتمل است، و عدم آن به این دلیل محتمل است که گوش دادن مهم­تر است زیرا آن بنا بر قول أقوی واجب است. پایان سخن.

و کراهت وارده درباره صحبت در کراهت اصطلاحی، صراحت ندارد؛ چنانکه به دفعات دریافتی.

و ظاهر آن شمولیت حکم بر کسی که خطبه را نمی­شنود نیز می­باشد، علامه در النهایه گوید: و آیا گوش دادن بر کسی­که خطبه را نمی­شنود واجب است؟ أولی عدم وجوب است زیرا هدف از سکوت شنیدن است، پس او می­تواند به ذکر و تلاوت مشغول شود. و احتمال وجوب می­رود تا سر و صدا بالا نگیرد و به ممانعت شنیدن مستمعین منجر نگردد.

روایت25.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل می­کند که از او درباره امام سئوال کردم: زمانی­که در روز جمعه بیرون می­آید، آیا ورود او نماز را قطع می­کند یا اینکه در حالی­که

ص: 186


1- امالی صدوق: 255.[1]
2- قرب الإسناد: 91.[2]
3- قرب الإسناد: 92.[3]
«23»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنِ الْکَلَامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ لَغَی وَ مَنْ لَغَی فَلَا جُمُعَةَ لَهُ (1).

«24»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَکْرَهُ رَدَّ السَّلَامِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ (2).

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: یُکْرَهُ الْکَلَامُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ وَ فِی الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی وَ الِاسْتِسْقَاءِ(3).

بیان

کراهة رد السلام لعله محمول علی التقیة إذ لا یکون حکمها أشد من الصلاة(4) و یمکن حمله علی ما إذا رد غیره قال العلامة فی النهایة و یجوز رد السلام بل یجب لأنه کذلک فی الصلاة و فی الخطبة أولی و کذا یجوز تسمیت العاطس و هل یستحب یحتمل ذلک لعموم الأمر به و العدم لأن الإنصات أهم فإنه واجب علی الأقوی انتهی و الکراهة الواردة فی الکلام غیر صریح فی الکراهة المصطلحة لما عرفت مرارا.

و ظاهره شمول الحکم لمن لم یسمع الخطبة أیضا قال العلامة فی النهایة و هل یجب الإنصات علی من لم یسمع الخطبة الأولی المنع لأن غایته الاستماع فله أن یشتغل بذکر و تلاوة و یحتمل الوجوب لئلا یرتفع اللغط و لا یتداعی إلی منع السامعین عن السماع.

«25»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِمَامِ إِذَا خَرَجَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ هَلْ یَقْطَعُ خُرُوجُهُ الصَّلَاةَ أَوْ یُصَلِّی النَّاسُ

ص: 186


1- 1. أمالی الصدوق: ص 255.
2- 2. قرب الإسناد: 91.
3- 3. قرب الإسناد: 92.
4- 4. راجع فی ذلک ج 84 ص 269.

او خطبه ایراد می­کند، مردم نماز می­خوانند؟ فرمود: در حالی­ که امام خطبه ایراد می­کند نماز صحیح نیست مگر اینکه یک رکعت خوانده باشد، پس یک رکعت دیگر به آن می­افزاید و دیگر نمی­خواند تا اینکه امام از خطبه­اش فارغ شود.(1)

و از او درباره قرائت در جمعه سئوال کردم که چه قرائت می­شود؟ فرمود: سوره جمعه و «اذا جاءک المنافقون»، و اگر غیر آن را شروع کردی، اگرچه «قل هو الله احد» بود، آن را از ابتدایش قطع کن و به آن(سوره منافقون) بازگرد.(2)

و از او درباره نشستن در عیدین و جمعه سئوال کردم که درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند چگونه است؟ رو به امام بنشینم یا رو به قبله؟ فرمود: رو به امام.(3)

- ادامه داد: - و برادرم فرمود: ای علی، در شب جمعه با چه نماز می­خوانی؟ عرض کردم: با سوره جمعه و «اذا جاءک المنافقون». گفت: پدرم را دیدم که در شب جمعه، سوره جمعه و قل «هو الله احد»، و در فجر، سوره جمعه و «سبّح اسم ربّک الاعلی» و در جمعه سوره جمعه و «إذا جاءک المنافقون» را می­خواند.(4)

توضیح

بر کراهت نماز در زمان خطبه دلالت دارد. علامه در النهایة گوید: برای کسی­که در نماز نیست، مستحب است که آن را شروع نکند، چه خوانده باشد یا خیر، و کسی­که در نماز است آن را کوتاه کند تا شنیدن اول خطبه را

ص: 187


1- قرب الإسناد: 128.[1]
2- قرب الإسناد: 128.[2]
3- قرب الإسناد: 129.[3]
4- قرب الإسناد: 129 .[4]

وَ هُوَ یَخْطُبُ قَالَ لَا تَصْلُحُ الصَّلَاةُ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ صَلَّی رَکْعَةً فَیُضِیفُ إِلَیْهَا أُخْرَی وَ لَا یُصَلِّی حَتَّی یَفْرُغَ الْإِمَامُ مِنْ خُطْبَتِهِ (1) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْقِرَاءَةِ فِی الْجُمُعَةِ بِمَا یَقْرَأُ قَالَ علیه السلام بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ وَ إِنْ أَخَذْتَ فِی غَیْرِهَا وَ إِنْ کَانَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَاقْطَعْهَا مِنْ أَوَّلِهَا وَ ارْجِعْ إِلَیْهَا(2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْقُعُودِ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ کَیْفَ أَصْنَعُ أَسْتَقْبِلُ

الْإِمَامَ أَوْ أَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ قَالَ اسْتَقْبِلِ الْإِمَامَ (3)

قَالَ وَ قَالَ أَخِی یَا عَلِیُّ بِمَا تُصَلِّی فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ قُلْتُ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ فَقَالَ رَأَیْتُ أَبِی یُصَلِّی فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الْفَجْرِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ فِی الْجُمُعَةِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ (4).

بیان

یدل علی کراهة الصلاة فی حال الخطبة قال العلامة فی النهایة یستحب لمن لیس فی الصلاة أن لا یفتتحها سواء صلی أو لا و من کان فی الصلاة خففها لئلا

ص: 187


1- 1. قرب الإسناد: 128.
2- 2. قرب الإسناد: 128.
3- 3. قرب الإسناد: 129، و وجه الحدیث ما مر من قوله عزّ و جلّ« فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ» حیث أن السعی انما یکون الی استماع الخطبة و فیها ذکر اللّه عزّ و جلّ بمحامده و نعمه علی المسلمین، حیث أظهرهم علی الدین، فعلی هذا یجب استماع الخطبة کما اتخذه رسول اللّه سنة فلا یصحّ الا باستقبال الامام الخطیب، لیعی ما یذکره، و لا یصلح حین الخطبة الا الانصات لها و لو کان بعیدا لا یسمع، کما فی مورد جهر الامام و هو لا یسمع، و لا یصحّ صلاته حینذاک، حتی أنّه لو شرع فیها، و لم یرکع بعد، سلم علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و جلس للاستماع بانصات و إذا کان رکع خفف صلاته و سلم، و لو خالف ذلک عصی.
4- 4. قرب الإسناد: 129.

از دست ندهد. و نیز به دلیل این سخن یکی از آن دو علیهما السلام: زمانی­که امام از منبر بالا رفت خطبه ایراد می­کند، مردم تا زمانی­که امام بر روی منبر است نماز نمی­خوانند. و کراهت مربوط به شروع خطبه است، نه به نشستن بر روی منبر. و اگر وارد شود درحالی­که امام در پایان خطبه است و از از دست دادن تکبیرۀ الاحرام بترسد، نماز تحیت را نمی­خواند زیرا درک فریضه از ابتدای آن أولی است. و اما کسی­که در اثنای خطبه وارد می­شود، نزدیک­تر این است که به دلیل عمومیت، او نیز این چنین کند. پایان سخن.

و بر لزوم قرائت جمعه و منافقون در جمعه دلالت دارد و مشهور تأکید استحباب است و مرتضی بر وجوب معتقد است و نظر اول قوی­تر و نظر دوم احوط است. و بر ارجحیت عدول از توحید به آن دو سوره در جمعه دلالت دارد. و این همان مشهور بین اصحاب است، اما برخی از آنها، حکم را به نگذشتن از نصف اختصاص داده­اند و بعضی از آنها چنانکه ظاهر خبر این است، به طور مطلق نظر داده­اند و اغلب حجد (کافرون) را به توحید ملحق ساخته­اند. اما در آنچه که از نصوص دیدیم وارد نشده است، با اینکه منع از عدول از آن دو مطلقاً وارد شده است و برخی از اقوال درباره آن، در باب قرائت گذشت.

در استحباب نشستن مردم رو به خطیب دلالت می­کند، به این صورت که از قبله منحرف شوند و به او روی کنند. و محتمل است که حکم مخصوص کسی باشد که پشت سر امام است، مانند صفوف مقدم بر منبر، یا کسی­که برای استماع خطبه از دور می­آید و پشت منبر می­ایستد یا می­نشیند؛ اما صفوفی که منبر در مقابل آنهاست، انحرافشان لازم نیست و روی کردن به جهتی که امام در آن است برای آنها کفایت می­کند.

و کلام علامه بر اول دلالت می­کند، آنجا که در المنتهی گوید: مستحب است که مردم رو به خطیب بنشینند که برای شنیدن رساتر است. و این سخن عموم اهل علم است غیر از حسن بصری که رو به قبله می­نشست و به سوی امام منحرف نمی­شد. و از سعید بن مسیب روایت است که زمانی­که هشام بن اسماعیل خطبه ایراد می­کرد، رو به او نمی­نشست، پس هشام سربازی را بر او گمارد تا او را سمت وی برگرداند. برای ماست آنچه که جمهور از عدی بن ثابت از پدرش از جدش روایت کرده­اند که وی گفت: زمانی­که نبی صلّی الله علیه و آله بر روی منبر قیام می­کرد، اصحابش و مردم، به طرف او رو می­کردند .

سپس گفت: این فقط برای فرد نزدیک است که برای شنیدن یا بهتر شنیدن آن مستحب است.

ص: 188

یفوته سماع أول الخطبة وَ لِقَوْلِ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: إِذَا صَعِدَ الْإِمَامُ الْمِنْبَرَ یَخْطُبُ فَلَا یُصَلِّی النَّاسُ مَا دَامَ الْإِمَامُ عَلَی الْمِنْبَرِ.

و الکراهیة تتعلق بالشروع فی الخطبة لا بالجلوس علی المنبر و لو دخل و الإمام فی آخر الخطبة و خاف فوت تکبیرة الإحرام لم یصل التحیة لأن إدراک الفریضة من أولها أولی و أما الداخل فی أثناء الخطبة فالأقرب أنه کذلک للعموم انتهی.

و یدل علی لزوم قراءة الجمعة و المنافقین فی الجمعة و المشهور تأکد الاستحباب و ذهب المرتضی إلی الوجوب و الأول أقوی و الثانی أحوط و یدل علی رجحان العدول من التوحید إلیهما فی الجمعة و هذا هو المشهور بین الأصحاب و لکن خص بعضهم الحکم بعدم تجاوز النصف و أطلق بعضهم کما هو ظاهر الخبر و ألحق الأکثر بالتوحید الجحد لکن لم یرد فیما رأینا من النصوص مع أنه ورد إطلاق المنع عن العدول عنهما و قد مر بعض القول فی ذلک فی باب القراءة.

و یدل علی استحباب استقبال الناس الخطیب بأن ینحرفوا عن القبلة و یتوجهوا إلیه و یحتمل أن یکون الحکم مخصوصا بمن یکون خلف الإمام کالصفوف المتقدمة علی المنبر أو من یأتی لاستماع الخطبة من بعید فیقف أو یجلس خلف المنبر و أما الصفوف التی المنبر بحذائهم فلا یلزم انحرافهم و یکفیهم التوجه إلی الجانب الذی الإمام فیه و کلام العلامة یدل علی الأول حیث قال فی المنتهی یستحب أن یستقبل الناس الخطیب فیکون أبلغ فی السماء و هو قول عامة أهل العلم إلا الحسن البصری فإنه استقبل القبلة و لم ینحرف إلی الإمام و عن سعید بن المسیب أنه کان لا یستقبل هشام بن إسماعیل إذا خطب فوکل به هشام شرطیا لیعطفه إلیه لنا ما رواه الجمهور عن عدی بن ثابت عن أبیه عن جده قال کان النبی صلی الله علیه و آله إذا قام علی المنبر استقبله أصحابه بوجوههم.

ثم قال إنما یستحب هذا للقریب بحیث یحصل له السماع أو شدته

ص: 188

اما در خصوص فرد دوری که صدا به او نمی­رسد، محتمل­تر در نظر من این است که رو به قبله برای او شایسته است. پایان سخن.

مؤلف

حمل حدیث و بلکه کلام علامه نیز بر توجه فقط با صورت ممکن است، اگر چه دور باشد، به­ویژه از سخن او - قدّس سره - و شاید در این سخن وی: «با چهره­هایشان»، اشاره­ای به آن است. و این روایت به نقل از مقنع درباره نهی از روی­گرداندن، مگر آن مقدار که در نماز جایز است گذشت و ظاهر آن، برگشتن از قبله است.

روایت26.

قرب الإسناد: امام رضا علیه السلام فرمود: در شب جمعه، جمعه و «سبح اسم ربک الاعلی»، و در صبح، جمعه و «قل هو الله احد»، و در جمعه، جمعه و منافقون و قنوت در رکعت اول قبل از رکوع خوانده می­شود.(1)

روایت27.

تفسیر علی بن ابراهیم: «یا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ»،(2){ای فرزندان آدم جامه زیبای خود را در هر نمازی برگیرید}: گوید: در عیدین و جمعه غسل می­کند و لباسی سفید می­پوشد.(3)

روایت28.

مجالس صدوق: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: مردم در جمعه بر سه جایگاه هستند: مردی که با سکوت و سکون قبل از امام در آن شرکت می­کند. و آن از جمعه تا جمعه دوم به اضافه سه روز، کفاره گناهان اوست، به دلیل این سخن خداوند: «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا»،(4) {هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت}. و مردی که با هیاهو و عجله و آشفتگی در آن شرکت می­کند، پس همان بهره اوست. و مردی که در آن شرکت می­کند و به هنگام خطبه امام برمی­خیزد و نماز می­خواند؛ پس او در سنت خطا کرده است و از جمله کسانی است که زمانی­که از خداوند عزوجل درخواستی دارد، اگر بخواهد به او عطا می­کند و اگر بخواهد

ص: 189


1- قرب الإسناد 158 چاپ سنگی، 211 چاپ نجف..[1]
2- اعراف / 31.[2]
3- تفسیر قمی: 214.[3]
4- انعام / 160.[4]

و أما البعید الذی لا تبلغه الأصوات فالأقرب عندی أنه ینبغی له استقبال القبلة انتهی.

و أقول

یمکن حمل الحدیث بل کلام العلامة أیضا علی الالتفات بالوجه فقط و إن کان بعیدا لا سیما عن کلامه قدس سره و لعل فی قوله بوجوههم إیماء إلیه و قد مرت الروایة نقلا عن المقنع بالنهی عن الالتفات إلا کما یجوز فی الصلاة و ظاهره الالتفات عن القبلة.

«26»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: یَقْرَأُ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ الْجُمُعَةَ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ فِی الْغَدَاةِ الْجُمُعَةَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الْجُمُعَةِ الْجُمُعَةَ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْقُنُوتُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَبْلَ الرُّکُوعِ (1).

«27»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ-(2) قَالَ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ یَغْتَسِلُ وَ یَلْبَسُ ثِیَاباً بِیضاً(3).

«28»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هاروی [هَارُونَ] الْفَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ بُطَّةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: النَّاسُ فِی الْجُمُعَةِ عَلَی ثَلَاثَةِ مَنَازِلَ رَجُلٌ شَهِدَهَا بِإِنْصَاتٍ وَ سُکُونٍ قَبْلَ الْإِمَامِ وَ ذَلِکَ کَفَّارَةٌ لِذُنُوبِهِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ الثَّانِیَةِ وَ زِیَادَةِ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها-(4)

وَ رَجُلٌ شَهِدَهَا بِلَغَطٍ وَ مَلَقٍ وَ قَلَقٍ فَذَلِکَ حَظُّهُ وَ رَجُلٌ شَهِدَهَا وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ فَقَامَ یُصَلِّی فَقَدْ أَخْطَأَ السُّنَّةَ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ إِذَا سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ شَاءَ أَعْطَاهُ وَ إِنْ شَاءَ

ص: 189


1- 1. قرب الإسناد: ص 158 ط حجر 211 ط نجف.
2- 2. الأعراف: 31.
3- 3. تفسیر القمّیّ: 214.
4- 4. الأنعام: 160.

او را محروم می­سازد.(1)

مجالس ابن شیخ: از پدرش، از حسین بن عبیدالله غضائری از امام صادق علیه السلام مشابه آن آمده است.(2)

قرب الإسناد: از احمد بن اسحاق مشابه آن آمده است.(3)

توضیح

در القاموس «اللغطۀ» با حرکت است، یعنی صدا و هیاهو یا صداهای مبهمی که مفهوم نیست و گوید «مَلَقه بالعصا»، او را زد و فلانی به تندی حرکت کرد. و «المَلَق»: نرم­ترین و سریع­ترین پرش اسب. و گوید: «القَلَق» با حرکت، یعنی ناراحتی. پایان سخن. ملق در بعضی نسخه­ها موجود نیست.

روایت29.

مجالس صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: قنوت در وتر مانند قنوت در روز جمعه است، در دعای قنوت می­گویی: پروردگارا نورت کامل شد، پس حمد برای توست ای پروردگار ما؛ و دستت را گشودی و عطا نمودی، پس حمد برای توست ای پروردگار ما؛ و بردباریت بزرگ شد و عفو نمودی، پس حمد برای توست ای پروردگار ما. وجه تو بخشنده­ترین وجه­ها و سمت تو بهترین سمت­ها است و هدیه تو بهترین هدیه­ها و دلپذیرترین آنهاست، ای پروردگار ما، اطاعت می­شوی پس شکر می­کنی؛ پروردگارا، تو را عصیان می­کنند، پس هر که را بخواهی مورد مغفرت قرار می­دهی. نیازمند را اجابت می­کنی و ضرر و زیان را از بین می­بری و بیمار را شفا می­دهی و از بلای بزرگ نجات می­دهی، کسی به نعمت­های تو پاداش نمی­دهد و هیچ گوینده­ای نعمتهای تو را نمی­شمارد.

پروردگارا! دیدگان به سوی تو بالا رفته و گام­ها به سوی تو برداشته شده و گردن­ها به سوی تو کشیده شده و دست­ها به سوی تو بالا آمده و با زبان­ها خوانده شدی و در کارها به سوی تو حکم برده می­شود. پروردگارا! ما را بیامرز و مورد رحمت قرار بده و میان ما و خلقت با حق گشایش ایجاد کن که تو بهترین گشایشگران هستی. پروردگارا! ما از غیبت نبی­مان و شدت زمانه بر ما، و وقوع فتنه­ها و تظاهر دشمنان، کثرت دشمنانمان و اندکی تعدادمان شکوه می­کنیم. پس پروردگارا! با فتحی از جانب خودت که تعجیل می­فرمایی و با یاری از جانب خودت که آن را تقویت می­کنی و امام عادلی که نمایان می­سازی، آن را از بین ببر ای معبود حق و ای پروردگار جهانیان.(4)

ص: 190


1- امالی صدوق: 223.[1]
2- امالی طوسی 2: 44 -45.[2]
3- قرب الإسناد: 97 چاپ سنگی.[3]
4- امالی صدوق: 235.[1]

حَرَمَهُ (1).

مجالس ابن الشیخ، عن أبیه عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن الصادق علیه السلام: مثله (2) قرب الإسناد، عن أحمد بن إسحاق: مثله (3)

بیان

فی القاموس اللغطة و یحرک الصوت و الجلبة أو أصوات مبهمة لا تفهم و قال ملقه بالعصا ضربه و فلان سار شدیدا و الملق محرکة ألطف الحضر و أسرعه و قال القلق محرکة الانزعاج انتهی و لیس الملق فی بعض النسخ.

«29»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: الْقُنُوتُ فِی الْوَتْرِ کَقُنُوتِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تَقُولُ فِی دُعَاءِ الْقُنُوتِ- اللَّهُمَّ تَمَّ نُورُکَ فَهَدَیْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنَا وَ بَسَطْتَ یَدَکَ فَأَعْطَیْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنَا وَ عَظُمَ حِلْمُکَ فَعَفَوْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنَا وَجْهُکَ أَکْرَمُ الْوُجُوهِ وَ جِهَتُکَ خَیْرُ الْجِهَاتِ وَ عَطِیَّتُکَ أَفْضَلُ الْعَطِیَّاتِ وَ أَهْنَؤُهَا، تُطَاعُ رَبَّنَا فَتَشْکُرُ وَ تُعْصَی رَبَّنَا فَتَغْفِرُ لِمَنْ شِئْتَ تُجِیبُ الْمُضْطَرَّ وَ تَکْشِفُ الضُّرَّ وَ تَشْفِی السَّقِیمَ وَ تُنْجِی مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ- لَا یُجْزِی بِآلَائِکَ أَحَدٌ وَ لَا یُحْصِی نَعْمَاءَکَ قَوْلُ قَائِلٍ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ رُفِعَتِ الْأَبْصَارُ وَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ دُعِیتَ بِالْأَلْسُنِ وَ تُحُوکِمَ إِلَیْکَ فِی الْأَعْمَالِ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ افْتَحْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ خَلْقِکَ بِالْحَقِ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ عَلَیْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا فَافْرِجْ ذَلِکَ یَا رَبِّ بِفَتْحٍ مِنْکَ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ مِنْکَ تُعِزُّهُ وَ إِمَامِ عَدْلٍ تُظْهِرُهُ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِینَ (4).

ص: 190


1- 1. أمالی الصدوق: ص 223.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 45- 44.
3- 3. قرب الإسناد ص 97 ط حجر.
4- 4. أمالی الصدوق: 235.

مجالس ابن شیخ: از حسین بن عبیدالله غضائری از صدوق، مشابه آن آمده است.(1)

روایت30.

المتهجد و جمال الأسبوع: امام باقر علیه السلام فرمود: در قنوتت در روز جمعه، قبل از دعایت می­گویی: پروردگارا نورت کامل شد... تا این سخن او، بخشنده­ترین سیماها، و جاه تو شریف­ترین جاه و سمت تو... تا این سخن او، پس هر که را بخواهی مورد مغفرت قرار می­دهی پس حمد برای توست اجابت می­کنی... تا این سخن او، و ضرر و زیان را از بین می­بری و از بلای بزرگ نجات می­دهی و توبه را می­پذیری و بیمار را شفا می­دهی - و در بعضی نسخه­ها - بیماری و گناه را می­بخشایی و کسی جزای نعمت­های تو را نتواند دهد و به نعمت­های نمی­رسد،... تا این سخن او، با زبان­ها و با اعمال به تو تقرب جسته می­شود... تا این سخن او، میان ما و قوم ما با حق... تا این سخن او، اله الحق، آمین.(2)

توضیح

در القاموس «جهۀ» با سه حرکت آمده است. و «وجه» با ضمه و کسره، جانب و ناحیه است. گفته می­شود: «فرج الله الهم یفرجه» خدا همّ و غم را از بین می­برد مانند فرّجه، و در قنوت وتر گذشت(3)، و دلالت این دعای منقول با اسناد صحیح، بر ارجحیت نماز جمعه بلکه وجوب آن در زمان غیبت، بر مصنف پوشیده نیست، به دلیل اشتمال آن بر احوال غیبت، و زمانی­که در غیبت جایز باشد پس آن به دلیل عدم استناد تخییر به حجتی، واجب عینی است چنانکه خواهی دانست .

روایت31.

الخصال: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: در جمعه سهو نیست.(4)

و فرمود: قنوت در نماز جمعه قبل از رکوع است و در رکعت اول حمد و

ص: 191


1- امالی طوسی 2: 47-48 .[2]
2- مصباح المتهجد: 256.[3]
3- به ج 87 : 199 مراجعه شود..[4]
4- الخصال 2: 164.[1]

مجالس ابن الشیخ، عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن الصدوق: مثله (1).

«30»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، رَوَی حَرِیزٌ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فِی قُنُوتِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تَقُولُ قَبْلَ دُعَائِکَ- اللَّهُمَّ تَمَّ نُورُکَ إِلَی قَوْلِهِ أَکْرَمُ الْوُجُوهِ وَ جَاهُکَ أَکْرَمُ الْجَاهِ وَ جِهَتُکَ إِلَی قَوْلِهِ فَتَغْفِرُ لِمَنْ شِئْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ تُجِیبُ إِلَی قَوْلِهِ وَ تَکْشِفُ الضُّرَّ وَ تُنْجِی مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ وَ تَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ تَشْفِی السَّقِیمَ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ السُّقْمَ وَ تَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ- لَا یُجْزِی أَحَدٌ بِآلَائِکَ وَ لَا یَبْلُغُ نَعْمَاءَکَ إِلَی قَوْلِهِ بِالْأَلْسُنِ وَ تَقَرَّبَ إِلَیْکَ بِالْأَعْمَالِ إِلَی قَوْلِهِ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِ إِلَی قَوْلِهِ إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ (2).

بیان

فی القاموس الجهة مثلثة و الوجه بالضم و الکسر الجانب و الناحیة یقال فرج الله الهم یفرجه کشفه کفرجه و قد مر فی قنوت الوتر(3) و لا یخفی علی المنصف دلالة هذا الدعاء المنقول بأسانید صحیحة علی رجحان صلاة الجمعة بل وجوبها فی زمان الغیبة لاشتماله علی أحوال الغیبة و إذا جازت فی الغیبة فهی واجبة عینا لعدم استناد التخییر إلی حجة کما ستعرف.

«31»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَکُونُ السَّهْوُ فِی الْجُمُعَةِ(4) وَ قَالَ علیه السلام الْقُنُوتُ فِی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ

ص: 191


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 47- 48.
2- 2. مصباح المتهجد: 256.
3- 3. راجع ج 87 ص 199.
4- 4. الخصال ج 2 ص 64 فی کلام له.

جمعه و در رکعت دوم حمد و منافقون قرائت می­شود.(1)

روایت32.

علل: امام باقر علیه السلام در حدیثی طولانی می­فرماید: سوره جمعه و منافقون را قرائت کن که قرائت آن دو، سنت روز جمعه در صبح، ظهر و عصر است و برای تو شایسته نیست که در نماز ظهر یعنی در روز جمعه، غیر آن دو را قرائت کنی، امام باشی یا غیر امام.(2)

روایت33.

ثواب الأعمال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که از روی ایمان و طلب پاداش از خداوند به جمعه بیاید، عمل را از سر گرفته است.(3)

و نیز از ثواب الأعمال: ابوبصیر و محمد بن مسلم گویند: شنیدیم که امام باقر علیه السلام می­فرمود: هر که نماز جمعه را سه جمعه متوالی بدون علت ترک کند، خداوند بر دلش مهر می­زند.(4)

محاسن: از پدرش از نضر، مشابه آن آمده است.(5)

توضیح

این خبر با صحتش، به دلیل عمومیت کلمه «من»، بر وجوب جمعه در همه زمان­ها بطور عموم دلالت دارد و در آن مبالغه و تأکیدی است که پوشیده نیست. زیرا مهر و ختم از اموری است که استعمال آن در کتاب و سنت درباره کفار و منافقان شایع است، کسانی که به دلیل امتناعشان از پذیرفتن حق و تعصبشان در باطل، گویی بر قلبهایشان مهر زده شده است و ورود حق در آن ممکن نیست؛ یا به معنی ناپاکی و لکه­ای است که بر روی آینه و شمشیر قرار می­گیرد، یعنی صورت حق در دل آنها نقش نمی­بندد، چنانکه خداوند متعال فرمود: ص: 192


1- الخصال 2: 165.[2]
2- علل الشرائع 2: 44.[3]
3- ثواب الاعمال: 34.[4]
4- ثواب الاعمال: 209.[5]
5- المحاسن: 85.[6]

الْجُمُعَةَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الْمُنَافِقِینَ (1).

«32»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَقُولُ: اقْرَأْ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ فَإِنَّ قِرَاءَتَهُمَا سُنَّةٌ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی الْغَدَاةِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ لَا یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَقْرَأَ بِغَیْرِهِمَا فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ یَعْنِی یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِمَاماً کُنْتَ أَوْ غَیْرَ إِمَامٍ (2).

«33»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَتَی الْجُمُعَةَ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً اسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالا سَمِعْنَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ تَرَکَ الْجُمُعَةَ ثَلَاثاً مُتَوَالِیَاتٍ بِغَیْرِ عِلَّةٍ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ (4).

المحاسن، عن أبیه عن النضر: مثله (5)

بیان

هذا الخبر مع صحته یدل علی عموم وجوب الجمعة فی جمیع الأزمان لعموم کلمة من و فیه من المبالغة و التأکید ما لا یخفی إذ الطبع و الختم مما شاع استعماله فی الکتاب و السنة فی الکفار و المنافقین الذین

لامتناعهم من قبول الحق و تعصبهم فی الباطل کأنه ختم علی قلوبهم فلا یمکن دخول الحق فیه أو هو بمعنی الرین الذی یعلو المرآة و السیف أی لا ینطبع فی قلوبهم صورة الحق کما قال تعالی

ص: 192


1- 1. الخصال ج 2 ص 165.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 44.
3- 3. ثواب الأعمال: 34، و فیه: الجماعة بدل الجمعة.
4- 4. ثواب الأعمال: 209.
5- 5. المحاسن: 85.

«بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا بِکُفْرِهِمْ»،(1) {بلکه خدا به خاطر کفرشان بر دلهایشان مهر زده}و خداوند سبحان فرمود: «بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ»،(2)

{بلکه آنچه مرتکب می شدند، زنگار بر دلهایشان بسته است}. و اختصاص به سه مرتبه، برای مترتب کردن چیزی است که شبیه کفر است و با اینکه یک مرتبه ترک آن معصیت باشد، منافات ندارد. و ظاهر این است که مداومت بر مکروهات، علتی برای امثال این تهدید صریح نمی­گردد.

روایت34.

فقه الرضا: فرمود: بدان که سه نماز است که چون وقت آنها رسید، برای تو شایسته است که آنها را شروع کنی و پیش از آنها نافله­ای نخوانی. نماز استقبال از روز یعنی فجر، نماز استقبال از شب یعنی مغرب و نماز روز جمعه، و در چهار نماز قنوت بخوان: فجر، مغرب، عشاء، نماز جمعه. و همه قنوت­ها قبل از رکوع و بعد از فراغت از قرائت است.(3)

و وقت جمعه، زوال خورشید و وقت ظهر در سفر، زوال خورشید؛ وقت عصر روز جمعه در حضر، مانند وقت ظهر در غیر روز جمعه است.(4)

و امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند، نه کلامی است و نه روی گرداندنی، و جمعه فقط به خاطر دو خطبه، دو رکعت قرار داده شده است و آن دو، به جای دو رکعت آخر قرار گرفته­اند، پس آن نماز است تا اینکه امام پایین بیاید.(5)

و آنچه که در خصوص آن اخبار وارد شده است این است که قنوت در نماز جمعه در رکعت اول بعد از قرائت است که صحیح است. و آن برای امامی است که بعد از خطبه­ای که به جای دو رکعت است، دو رکعت می­خواند، و در آن نماز، قنوت در رکعت اول بعد از قرائت و قبل از رکوع می­باشد.(6)

و نماز عصر را با آن قرین کن که میان آن دو در روز جمعه نافله­ای نیست. و در روز جمعه

ص: 193


1- نساء / 155.[1]
2- مطففین / 14. [2]
3- فقه الرضا علیه السلام : 8 .[3]
4- فقه الرضا علیه السلام: 11 .[4]
5- فقه الرضا علیه السلام: 11 ابتدای صفحه.[5]
6- فقه الرضا علیه السلام : 11 پایین صفحه.[6]

بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ (1) و قال سبحانه بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ (2) و التخصیص بالثلاثة لترتب ما یشبه الکفر لا ینافی کون الترک مرة واحدة معصیة و ظاهر أن المواظبة علی المکروهات لا یصیر سببا لمثل هذا التهدید البلیغ.

«34»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: اعْلَمْ أَنَّ ثَلَاثَ صَلَوَاتٍ إِذَا حَلَّ وَقْتُهُنَّ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَبْتَدِئَ بِهِنَّ وَ لَا تُصَلِّ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ نَافِلَةً صَلَاةُ اسْتِقْبَالِ النَّهَارِ وَ هِیَ الْفَجْرُ وَ صَلَاةُ اسْتِقْبَالِ اللَّیْلِ وَ هِیَ الْمَغْرِبُ وَ صَلَاةُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ اقْنُتْ فِی أَرْبَعِ صَلَوَاتٍ الْفَجْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعَتَمَةِ وَ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ وَ الْقُنُوتُ کُلُّهَا قَبْلَ الرُّکُوعِ بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنَ الْقِرَاءَةِ(3)

وَ وَقْتُ الْجُمُعَةِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ وَقْتُ الظُّهْرِ فِی السَّفَرِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ وَقْتُ الْعَصْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی الْحَضَرِ نَحْوُ وَقْتِ الظُّهْرِ فِی غَیْرِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(4) وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا کَلَامَ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَا الْتِفَاتَ وَ إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَکْعَتَیْنِ مِنْ أَجْلِ الْخُطْبَتَیْنِ جُعِلَتَا مَکَانَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ فَهِیَ صَلَاةٌ حَتَّی یَنْزِلَ الْإِمَامُ (5) وَ الَّذِی جَاءَتْ بِهِ الْأَخْبَارُ أَنَّ الْقُنُوتَ فِی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَصَحِیحٌ وَ هُوَ لِلْإِمَامِ الَّذِی یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْخُطْبَةِ الَّتِی تَنُوبُ عَنِ الرَّکْعَتَیْنِ فَفِی تِلْکَ الصَّلَاةِ یَکُونُ الْقُنُوتُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ قَبْلَ الرُّکُوعِ (6) وَ أُقْرِنَ بِهَا صَلَاةُ الْعَصْرِ فَلَیْسَ بَیْنَهُمَا نَافِلَةٌ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لَا تُصَلِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ

ص: 193


1- 1. النساء: 155.
2- 2. المطففین: 14.
3- 3. فقه الرضا: 8 ذیل الصفحة.
4- 4. فقه الرضا ص 11 صدر الصحیفة.
5- 5. فقه الرضا ص 11 صدر الصحیفة.
6- 6. فقه الرضا ص 11 ذیل الصفحة.

بعد از زوال، جز دو فریضه نخوان و نوافل قبل یا بعد از آن دو است.(1)

روایت35.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: در سفر نه جمعه­ای است، نه قربانی و نه فطری.

و گوید: و پدرم از خلف بن حمّاد، از ربعی، از امام صادق علیه السلام نظیر آن را روایت کرده است.(2)

روایت36.

سرائر: گوید: بزنطی در کتابش گوید: هر که خواست جمعه بخواند، چون خورشید زایل شد، مؤذن برمی­خیزد و اذان می­گوید و امام خطبه ایراد می­کند؛ و درباره خطبه سخن بسیار می­گوید و دعائی آورده که ذکر آن را ترک کردم.(3)

روایت37.

تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: {بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید.}(4)

و آن اولین نمازی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواند و آن وسط دو نماز در روز است: نماز صبح و نماز عصر {و خاضعانه برای خدا به پا خیزید} در نماز میانه.

و ادامه داد: این آیه روز جمعه و درحالی­که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در سفر بود نازل شد، پس در آن قنوت خواند و در سفر و حضر آن را همانگونه قرار داد، و برای مقیم دو رکعت را اضافه نمود. و دو رکعتی را که افزود، در روز جمعه، به علت دو خطبه با امام، از مقیم برداشت. و هر که جمعه را بدون جماعت بخواند، پس باید آن را چهار رکعت، مانند ظهر در سایر روزها بخواند.

فرمود: این سخن او «و خاضعانه برای خدا به پا خیزید»، یعنی درحالی­که مطیع و راغب هستید.(5)

توضیح

این خبر بر این دلالت دارد که اصل در همه نمازها دو رکعت بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله، برای مقیم در غیر جمعه دو رکعت و در روز جمعه دو خطبه را افزود و در صورت انفراد،

ص: 194


1- فقه الرضا علیه السلام : 11 پایین صفحه .[1]
2- المحاسن: 372.[2]
3- سرائر: 469.[3]
4- بقره / 238.[4]
5- تفسیر العیاشی 1: 127.[5]

بَعْدَ الزَّوَالِ غَیْرَ الْفَرْضَیْنِ وَ النَّوَافِلُ قَبْلَهُمَا أَوْ بَعْدَهُمَا(1).

«35»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ فِی السَّفَرِ جُمُعَةٌ وَ لَا أَضْحًی وَ لَا فِطْرٌ.

و قال و رواه أبی عن خلف بن حماد عن ربعی عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (2).

«36»

السَّرَائِرُ، قَالَ قَالَ الْبَزَنْطِیُّ فِی کِتَابِهِ: مَنْ أَرَادَ أَنْ یُصَلِّیَ الْجُمُعَةَ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَامَ الْمُؤَذِّنُ فَأَذَّنَ وَ خَطَبَ الْإِمَامُ وَ یُکْثِرُ مِنْ قَوْلِهِ فِی الْخُطْبَةِ وَ أَوْرَدَ دُعَاءً تَرَکْتُ ذِکْرَهُ (3).

«37»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی-(4)

وَ هِیَ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ وَسَطُ صَلَاتَیْنِ بِالنَّهَارِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ صَلَاةِ الْعَصْرِ- وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ فِی الصَّلَاةِ الْوُسْطَی وَ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سَفَرٍ فَقَنَتَ فِیهَا وَ تَرَکَهَا عَلَی حَالِهَا فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ أَضَافَ لِلْمُقِیمِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ أَضَافَهُمَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلْمُقِیمِ لِمَکَانِ الْخُطْبَتَیْنِ مَعَ الْإِمَامِ فَمَنْ صَلَّی الْجُمُعَةَ فِی غَیْرِ الْجَمَاعَةِ فَلْیُصَلِّهَا أَرْبَعاً کَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِی سَائِرِ الْأَیَّامِ قَالَ قَوْلُهُ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ قَالَ مُطِیعِینَ رَاغِبِینَ (5).

بیان

یدل هذا الخبر علی أن الأصل فی الصلوات کلها کان رکعتین فأضاف رسول الله صلی الله علیه و آله للمقیم فی غیر الجمعة رکعتین و فی یوم الجمعة خطبتین و مع الانفراد

ص: 194


1- 1. فقه الرضا ص 11 ذیل الصفحة.
2- 2. المحاسن: 372.
3- 3. السرائر: 469.
4- 4. البقرة: 238.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 127.

چهار رکعت می­خواند و در آن اشاره­ای است به اینکه در صورت تحقق یافتن شرایط جمعه، جمعه واجب است. و لفظ امام که در مقابل غیرجماعت واقع شده است، مفادش معلوم است و بر این دلالت دارد که نماز میانه مخصوصی که در بین سایر نمازها با تأکید بسیار همراه است، همان نماز جمعه است.

روایت38.

تفسیر العیاشی: از زراره و محمد بن مسلم روایت است که آن دو از امام باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند: «بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید» سئوال کردند، فرمود: نماز ظهر. و خداوند جمعه را در آن فرض کرد. و در آن ساعتی است که هیچ بنده مسلمانی با آن همراه نمی­شود و از خدا خیری نمی­خواهد مگر اینکه خداوند آن را به او عطا می­کند.(1)

توضیح

«در آن خداوند فرض کرد» یعنی در نماز میانه، پس دلالت بر این دارد که نماز میانه مورد نظر، نماز جمعه در روز جمعه و ظهر در سایر روزها است. یا اینکه منظور در این کلمه است، یعنی در نماز میانه، خداوند جمعه را فرض کرد و با خبر سابق موافق است. «در آن» یعنی در جمعه به معنی روز، و در آن استخدامی است، یا اینکه در مورد اول، صلاۀ در تقدیر گرفته می­شود.

روایت39.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن عباس درباره این سخن خداوند متعال: «و اذا رأوا تجارة او لهواً انفضّوا الیها و ترکوک قائماً»، {و چون داد و ستد یا سرگرمی­ای ببینند، به سوی آن روی آور می شوند، و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند.} گفت: دحیه کلبی روز جمعه از شام به میره آمد و کنار احجار الزیت فرود آمد و بر طبل­ها کوفت تا مردم را از آمدنش آگاه سازد، پس مردم به سوی او رفتند، جز علی، حسن، حسین، فاطمه، سلمان، ابوذر، مقداد و صهیب. آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله را درحالی­که ایستاده بر روی منبر خطبه می­خواند رها کردند. پس پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند در روز جمعه به مسجدم نگریست و اگر گروهی که در مسجد نشسته­اند نبودند، قطعاً مدینه با اهالی­اش به آتش کشیده می­شد و مانند قوم لوط سنگباران می­شدند، و درباره آنها این آیه نازل شد: «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ»(2)

...ادامه آیه.

روایت40.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند«خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ» فرمود: رداها در عیدین و جمعه.(3)

ص: 195


1- تفسیر العیاشی 1: 127.[1]
2- نور/ 37. [1]
3- تفسیر العیاشی 2: 13، و آیه اعراف / 31. [2]

یصلی أربع رکعات و فیه إشعار بأن مع تحقق شرائط الجمعة تجب الجمعة و لفظ الإمام الواقع فی مقابلة غیر الجماعة مفاده معلوم و یدل علی أن الصلاة الوسطی المخصوصة من بین سائر الصلوات بمزید التأکید هی صلاة الجمعة.

«38»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ: أَنَّهُمَا سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی قَالَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ فِیهَا فَرَضَ اللَّهُ الْجُمُعَةَ وَ فِیهَا السَّاعَةُ الَّتِی لَا یُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ فَیَسْأَلُ خَیْراً إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ إِیَّاهُ (1).

بیان

و فیها فرض الله أی فی الصلاة الوسطی فیدل علی أن الصلاة الوسطی المراد بها صلاة الجمعة فی یوم الجمعة و الظهر فی سائر الأیام أو المعنی فی هذه الکلمة و هی الصلاة الوسطی فرض الله الجمعة فیوافق الخبر السابق و فیها أی فی الجمعة بمعنی الیوم ففیه استخدام أو یقدر الصلاة فی الأول.

«39»

مَنَاقِبُ ابْنِ شَهْرَآشُوبَ، [تَفْسِیرَا] مُجَاهِدٍ وَ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً إِنَّ دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ جَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ الشَّامِ بِالْمِیرَةِ فَنَزَلَ عِنْدَ أَحْجَارِ الزَّیْتِ ثُمَّ ضَرَبَ بِالطُّبُولِ لِیُؤْذِنَ النَّاسَ بِقُدُومِهِ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ إِلَیْهِ إِلَّا عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ صُهَیْبٌ وَ تَرَکُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَائِماً یَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ نَظَرَ اللَّهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَی مَسْجِدِی فَلَوْ لَا الْفِئَةُ الَّذِینَ جَلَسُوا فِی مَسْجِدِی لَأُضْرِمَتِ الْمَدِینَةُ عَلَی أَهْلِهَا وَ حُصِبُوا بِالْحِجَارَةِ کَقَوْمِ لُوطٍ وَ نَزَلَ فِیهِمْ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ(2) الْآیَةَ.

«40»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنِ الْمَحَامِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ الْأَرْدِیَةُ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ(3).

ص: 195


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 127.
2- 2. النور: 37.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 13، و الآیة فی الأعراف: 31.

روایت41.

کتاب یقین: تألیف سید بن طاووس: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام در حدیث معراج فرمود: خداوند متعال به او وحی فرمود: آیا می­دانی درجات چیست؟ عرض کردم: تو آگاه­تری ای سرورم، فرمود: شاداب وضو گرفتن در شرایط سخت، و گام برداشتن به سوی جمعه­ها به همراه تو و همراه ائمه از فرزندان تو و انتظار نماز بعد از نماز،... ادامه خبر.(1)

و شیخ حسن بن سلیمان در کتاب المحتضر به نقل از تفسیر محمد بن عباس مشابه آن را روایت کرده است.(2)

توضیح

پوشیده نیست که این خبر با وجود ابهامی که در آن است، فقط بر این دلالت دارد که جمعه به همراه نبی صلّی الله علیه و آله و ائمه از فرزندان او، تمام­تر، کامل­تر و در بالا بردن درجات مؤثرتر است. و به قرینه ملحق کردن آن به مستحبات قبل از آن و پس از آن، بر شرط بودن حضور پیامبر و امام دلالت ندارد.

روایت42.

مجمع البیان: امام باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند متعال «خذوا زینتکم عند کل مسجد»، فرمود: یعنی لباس­هایی که به وسیله آن آراسته می­شوید را برای نماز در جمعه­ها و اعیاد برگیرد.(3)

روایت43.

کتاب سلیم بن قیس: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: واجب در حکم خدا و حکم اسلام بر مسلمانان ،بعد از اینکه امامشان فوت کرد یا کشته شد، گمراه بوده باشد یا هدایت یافته، این است که هیچ کاری انجام ندهند و دست و پایی جلو نگذارند(اقدامی نکنند)، قبل از اینکه امامی عفیف، عالم و پرهیزکار، عالم به قضاوت و سنت، برای خود انتخاب کنید تا مالیات (خراج) را وصول کند و حج و جمعه آنان را برپا دارد و صدقاتشان را جمع کند... ادامه خبر.(4)

ص: 196


1- الیقین فی أمرة أمیرالمؤمنین: 90 در حدیث..[3]
2- مراجعه شود: 148 - 150.[4]
3- مجمع البیان 4: 412.[5]
4- کتاب سلیم: 161 - 162.[1]
«41»

کِتَابُ الْیَقِینِ، لِلسَّیِّدِ بْنِ طَاوُسٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سُهَیْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: فِی حَدِیثِ الْمِعْرَاجِ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ هَلْ تَدْرِی مَا الدَّرَجَاتُ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ یَا سَیِّدِی قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی الْمَکْرُوهَاتِ وَ الْمَشْیُ عَلَی الْأَقْدَامِ إِلَی الْجُمُعَاتِ مَعَکَ وَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ الْخَبَرَ(1).

و رواه الشیخ حسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر نقلا من تفسیر محمد بن العباس: مثله (2)

بیان

لا یخفی أن هذا الخبر مع جهالته إنما یدل علی أن الجمعة مع النبی و الأئمة من ولده علیهم السلام أتم و أکمل و أدخل فی رفع الدرجات لا الاشتراط بقرینة ضمه مع المستحبات سابقا و لاحقا.

«42»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ أَیْ خُذُوا ثِیَابَکُمُ الَّتِی تَتَزَیَّنُونَ بِهَا لِلصَّلَاةِ فِی الْجُمُعَاتِ وَ الْأَعْیَادِ(3).

«43»

کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْوَاجِبُ فِی حُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ الْإِسْلَامِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ بَعْدَ مَا یَمُوتُ إِمَامُهُمْ أَوْ یَقْتُلُ ضَالًّا کَانَ أَوْ مَهْدِیّاً أَنْ لَا یَعْمَلُوا عَمَلًا وَ لَا یُقَدِّمُوا یَداً وَ لَا رِجْلًا قَبْلَ أَنْ یَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ إِمَاماً عَفِیفاً عَالِماً وَرِعاً عَارِفاً بِالْقَضَاءِ وَ السُّنَّةِ یَجْبِی فَیْئَهُمْ وَ یُقِیمُ حَجَّهُمْ وَ جُمُعَتَهُمْ وَ یَجْبِی صَدَقَاتِهِمْ الْخَبَرَ(4).

ص: 196


1- 1. الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 90 فی حدیث.
2- 2. راجع ص 148- 150.
3- 3. مجمع البیان ج 4 ص 412.
4- 4. کتاب سلیم: 161- 162.

توضیح

اینکه اقامه جمعه از فوائد تسلط امام علیه السلام بر امور باشد، بر شرط بودن دلالت ندارد، زیرا امام همه شرایط اسلام را بین مردم اقامه می­کند؛ چنانکه اقامه حج، مشروط به بودن امام نیست.

روایت44.

نوادر راوندی(1):

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر واعظی قبله­ای است.

و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه نکته است که اگر امت من آنچه که در آنهاست را می­دانستند، بر سر آن قرعه می­انداختند: اذان، شتافتن به سوی جمعه و صف اول.

و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چهار نفر عمل را از سر می­گیرند: مریض، زمانی­که تندرستی را بازیافت؛ مشرک، زمانی­که اسلام آورد؛ حاجی زمانی­که فارغ شد؛ بازگشته از نماز جمعه.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که کارگری را اجاره کرد، او را از جمعه باز ندارد که در اجر شریک می­شوند.

علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آمدن به سوی جمعه، زیارت و جمال است: گفته شد، ای امیرمؤمنان، جمال چیست؟ پاسخ گفت: نور فریضه .

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: شما را چه می­شود، اگر آمادگی شما برای جمعه به گونه­ای باشد که یهودیان، شامگاه جمعه برای شنبه خود آماده می­شوند.

و با این اسناد گوید: از علی علیه السلام درباره مردی سئوال شد که در ازدحام نماز جمعه دچار حدث می­شود و نمی­تواند خارج شود، پاسخ گفت: تیمم می­کند و با آنان می­خواند و اعاده می­کند.

و با این اسناد گوید: علی علیه السلام از نوشیدن دوا در روز پنج­شنبه، از ترس اینکه از حضور در جمعه ناتوان شود، نهی فرمود.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: حرکت به سوی جمعه، حج فقرای امت من است.

ص: 197


1- نوادر راوندی: 24 و 46 و 50 و 51.[2]
بیان

کون إقامة الجمعة من فوائد قیام الإمام بالأمر لا یدل علی الاشتراط لأن الإمام یقیم جمیع شرائط الإسلام بین الناس کما أن إقامة الحج لا یدل علی اشتراطه به.

«44»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ،(1)

بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُلُّ وَاعِظٍ قِبْلَةٌ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ لَوْ یَعْلَمُ أُمَّتِی مَا لَهُمْ فِیهَا لَضَرَبُوا عَلَیْهَا بِالسِّهَامِ الْأَذَانُ وَ الْغُدُوُّ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ الصَّفُّ الْأَوَّلُ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ یَسْتَأْنِفُونَ الْعَمَلَ الْمَرِیضُ إِذَا بَرِئَ وَ الْمُشْرِکُ إِذَا أَسْلَمَ وَ الْحَاجُّ إِذَا فَرَغَ وَ الْمُنْصَرِفُ مِنَ الْجُمُعَةِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اسْتَأْجَرَ أَجِیراً فَلَا یَحْبِسْهُ عَنِ الْجُمُعَةِ-(2)

فَیَشْتَرِکَانِ فِی الْأَجْرِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْإِتْیَانُ إِلَی الْجُمُعَةِ زِیَارَةٌ وَ جَمَالٌ قِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا الْجَمَالُ قَالَ ضَوْءُ الْفَرِیضَةِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ بِکُمْ إِذَا تَهَیَّأَ أَحَدُکُمْ لِلْجُمُعَةِ کَمَا یَتَهَیَّأُ الْیَهُودُ عَشِیَّةَ الْجُمُعَةِ لِسَبْتِهِمْ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ یَکُونُ فِی زِحَامٍ فِی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ أَحْدَثَ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْخُرُوجِ فَقَالَ یَتَیَمَّمُ وَ یُصَلِّی مَعَهُمْ وَ یُعِیدُ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: نَهَی عَلِیٌّ علیه السلام أَنْ یَشْرَبَ الدَّوَاءَ یَوْمَ الْخَمِیسِ مَخَافَةَ أَنْ یَضْعُفَ عَنِ الْجُمُعَةِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: التَّهْجِیرُ إِلَی الْجُمُعَةِ حَجُّ فُقَرَاءِ أُمَّتِی.

ص: 197


1- 1. نوادر الراوندیّ: 24 و 46 و 50 و 51.
2- 2. ما بین العلامتین ساقط عن ط الکمبانیّ، أضفناه من المصدر، و الظاهر أن لفظ الحدیث هکذا،« من استأجر أجیرا فلا یحبسه عن الجمعة فیأثم، و الا فیشتر کان جمیعا فی الاجر» راجع مستدرک الوسائل ج 1 ص 407.

توضیح

«هر واعظی قبله­ای است»، یعنی برای وعظ شونده. و در الفقیه(1) آن را به صورت مرسل از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کرده است و به آن افزوده است: و هر وعظ­شونده­ای، قبله­ای برای واعظ است، سپس ادامه می­دهد: یعنی در جمعه و عیدین و نماز طلب باران. و مقصود، روبرو بودن هر یک از آنها با دیگری، با پشت کردن امام به قبله و رو به قبله کردن مأموم یا گردش به طرف آن است، چنانکه گذشت. «قطعاً بر سر آن تیر می­انداختند» یعنی قطعاً بر سر آن با یکدیگر نزاع می­کردند، طوری­که به قرعه با تیر نیازمند می­شدند و بر فضیلت سبقت گرفتن دلالت می­کند.

«عمل را از سر می­گیرند» یعنی آن را شروع می­کنند، کنایه­ای است از بخشودگی گناهان سابق آنها. «پس شریک می­شوند» یعنی اگر او را ممانعت نکند. «و زیارتی» یعنی دیدار برادران. «نور فریضه» یعنی نور آن، یعنی در سیما نمایان می­شود، چنانکه خداوند متعال فرمود: «سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ»،(2) {علامت [مشخصه] آنان، اثر سجود در چهره هایشان است} .

اما در خصوص اعاده برای کسی­که چون ازدحام مانع شود تیمم می­کند، پیش از این گذشت که آن نظر برگزیده شیخ و ابن جنید است. و مشهور عدم اعاده است. و حمل کردن آن بر استحباب یا نماز به همراه مخالف، ممکن است. و شاید در این سخن او «همراه آنان» اشاره­ای به آن باشد. و نهی از نوشیدن دوا در روز پنج­شنبه، بر کراهت حمل می­شود.

«و التهجیر الی الجمعه» مبادرت به آن با درک اول خطبه یا سبقت گرفتن به سوی مسجد است. در النهایه گوید: درباره آن آمده است، اگر مردم می­دانستند فضیلت «تهجیر» چیست، قطعاً به سوی آن سبقت می­گرفتند. تهجیر زود رفتن به سوی هر چیز و مبادرت به آن است و مقصودش مبادرت به اول نماز است. و از آن حدیث جمعه است: «فالمهجر إلیها کالمهدی بدنة» یعنی زود رونده به سوی آن، مانند قربانی کننده شتری است. پایان سخن. و گفته شده، مقصودش حرکت در گرمای نیمروز و شدت حرارت پس از زوال یا نزدیک به آن است.

روایت45.

مجالس ابن شیخ: عبدالله بن ابو رافع

ص: 198


1- الفقیه 1: 275.[1]
2- فتح / 29.[2]
بیان

کل واعظ قبلة أی للموعوظ و رواه فی الفقیه (1) عن النبی صلی الله علیه و آله مرسلا و أضاف إلیه و کل موعوظ قبلة للواعظ ثم قال یعنی فی الجمعة و العیدین و صلاة الاستسقاء و المراد استقبال کل منهما الآخر باستدبار الإمام القبلة و استقبال المأموم القبلة أو الانحراف إلیه کما مر لضربوا علیها بالسهام أی لنازعوا فیها حتی احتاجوا إلی القرعة بالسهام و یدل علی فضل المباکرة.

یستأنفون العمل أی یبتدءونه کنایة عن مغفرة ما مضی من ذنوبهم فیشترکان أی إن لم یحبسه و زیارة أی لقاء الإخوان ضوء الفریضة أی نورها أی یظهر فی الوجه کما قال تعالی سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ(2) و أما الإعادة لمن صلی بتیمم إذا

منعه الزحام فقد مر أنه مختار الشیخ و ابن الجنید و المشهور عدم الإعادة و یمکن حمله علی الاستحباب أو الصلاة مع المخالف و لعل فی قوله معهم إیماء إلیه و حمل النهی عن شرب الدواء فی الخمیس علی الکراهة.

و التهجیر إلی الجمعة المبادرة إلیها بإدراک أول الخطبة أو المباکرة إلی المسجد قال فی النهایة فیه لو یعلم الناس ما فی التهجیر لاستبقوا إلیه التهجیر التبکیر إلی کل شی ء و المبادرة إلیه أراد المبادرة إلی أول الصلاة و منه حدیث الجمعة فالمهجر إلیها کالمهدی بدنة أی المبکر إلیها انتهی و قیل أراد السیر فی الهاجرة و شدة الحر عقیب الزوال أو قریبا منه.

«45»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ الْحُکَیْمِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ

ص: 198


1- 1. الفقیه ج 1 ص 275.
2- 2. الفتح: 29.

از موالی رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده است که مروان بن حکم ابوهریره را جانشین کرده و به سوی مکه خارج شد و ابوهریره جمعه را بر ما امامت کرد، و بعد از سوره جمعه، در رکعت دوم اذا جاءک المنافقون را خواند. - عبدالله بن ابو رافع ادامه داد - بعد از اتمام به ابوهریره رسیدم و به او گفتم: شنیدم دو سوره­ای را خواندی که علی علیه السلام آن دو را در کوفه قرائت می­کرد، ابوهریره گفت: من شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن دو را قرائت می­فرمود.(1)

دعوات راوندی: نبی اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: جمعه حج مساکین است.

روایت46.

نهج البلاغه: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: در روز جمعه پیش از نماز مسافرت مکن، جز برای جهاد در راه خدا و یا کاری که از انجام آن ناچاری.(2)

توضیح

«فاصلاً» یعنی شاخصاً. خداوند متعال فرمود: «وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ»(3)

{و چون کاروان رهسپار شد}. و بدان که علامه و سایرین، اجماع بر حرام بودن سفر بعد از زوال را برای کسی­که نماز بر او واجب است و همچنین بر کراهت آن بعد از فجر نقل کرده­اند،، و بر مورد اول اینگونه اعتراض شده است که علت حرام بودن سفر این است که آن مستلزم فوت جمعه است و با وجود حرام بودن آن، اقامه نماز جمعه [مثلا در جای دیگری]جایز است پس علت(فوت نماز جمعه) و همچنین معلول یعنی تحریمِ[سفر]، منتفی می­گردد و این دور فقهی است یعنی آنچه که وجود آن مستلزم عدمِ آن است. و اینگونه پاسخ داده می­شود که علت حرام بودن سفر این است که جواز آن، مستلزم جواز فوت کردن واجب است و این التزام ثابت است، چه اینکه سفر

ص: 199


1- امالی طوسی 2: 261.[1]
2- نهج البلاغه شماره 69 از بخش نامه­ها.[2]
3- یوسف / 94.[3]

مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ اسْتَخْلَفَ أَبَا هُرَیْرَةَ وَ خَرَجَ إِلَی مَکَّةَ وَ صَلَّی بِنَا أَبُو هُرَیْرَةَ الْجُمُعَةَ فَقَرَأَ بَعْدَ سُورَةِ الْجُمُعَةِ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ فَأَدْرَکْتُ أَبَا هُرَیْرَةَ حِینَ انْصَرَفْتُ فَقُلْتُ لَهُ سَمِعْتُکَ تَقْرَأُ سُورَتَیْنِ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقْرَؤُهُمَا بِالْکُوفَةِ فَقَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ بِهِمَا(1).

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْجُمُعَةُ حَجُّ الْمَسَاکِینِ.

«46»

نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تُسَافِرْ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ حَتَّی تَشْهَدَ الصَّلَاةَ إِلَّا فَاصِلًا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ فِی أَمْرٍ تُعْذَرُ بِهِ (2).

بیان

فاصلا أی شاخصا قال تعالی وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ(3) و اعلم أنه نقل العلامة و غیره الإجماع علی تحریم السفر بعد الزوال لمن وجبت علیه الصلاة(4)

و کذا علی کراهته بعد الفجر و اعترض علی الأول بأن علة تحریم السفر استلزامه لفوات الجمعة و مع التحریم یجوز إیقاعها(5) فتنتفی العلة فکذا المعلول و هو التحریم و هذا دور فقهی و هو ما یستلزم وجوده عدمه و أجیب بأن علة حرمة السفر استلزام جوازه لجواز تفویت الواجب و الاستلزام المذکور ثابت سواء کان السفر

ص: 199


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 261.
2- 2. نهج البلاغة تحت الرقم 69 من قسم الرسائل.
3- 3. یوسف: 94.
4- 4. و ذلک لان اجابة النداء واجبة، و من لم یجب النداء فقد عصی، سواء اشتغل بالسفر أو اختفی فی بیته و نام.
5- 5. جواز ایقاع صلاة الجمعة للمسافر، انما یستلزم جواز السفر إذا کان متمکنا فی سفره ذلک من اقامة الجمعة کما إذا سافر من قریته- و قد سمع النداء بها- و أدرک الصلاة فی البلد أو قریة اخری مثلها یقام فیها الجمعة، و أمّا إذا سمع النداء ثمّ خرج عن البلد و لیس یدرک فی سفره ذلک صلاة جمعة أخری فالعصیان مقطوع به کما عرفت.

حرام باشد یا مباح، پس تأمل کن.

روایت47.

کتاب غارات: تألیف ابراهیم بن محمد ثقفی: عبّاد بن عبدالله گوید: علی علیه السلام بر روی منبری از آجر، خطبه ایراد می­کرد.

روایت48.

تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در روز جمعه بر مردم امامت می­کرد و کاروانی وارد شد، درحالی­که گروهی در مقابل آن بر دف و آلات موسیقی می­کوبیدند؛ پس مردم نماز را رها کردند و به تماشای آنها رفتند. و خداوند نازل فرمود: {و چون داد و ستد یا سرگرمی­ای ببینند، به سوی آن روی آور می شوند و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند.}

احمد بن ادریس از احمد بن محمد، از علی بن حکم، از ابو ایوب، از ابن ابو یعفور از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: نازل شد {و چون داد و ستد یا سرگرمی­ای ببینند به سوی آن روی آور می شوند و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند. بگو آنچه نزد خداست از سرگرمی و داد و ستد بهتر است} یعنی به کسانی که تقوا پیشه کردند {و خدا بهترین روزی دهندگان است.}(1)

روایت49.

کنز الکراجی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: برخی از مردم به جمعه نمی­آیند مگر اندک، و خدا را یاد نمی­کنند مگر از روی غفلت.

توضیح

«النزر» یعنی کم و اندک و در النهایه آمده است: برخی از مردم خدا را یاد نمی­کنند مگر در حالت هجران، و مقصودش هجران دل و ترک اخلاص در ذکر است. و گویی قلب او از زبانش دور است و با آن ارتباط ندارد. و از آن است: و قرآن را نمی­شنوند مگر در حالت هجران و قصدش ترک آن و روی­گردانی از آن است. و «هجرت الشیء هجراً» گفته می­شود، زمانی­که آن را ترک کنی.

روایت50.

عدۀ الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: اول وقت [نمازِ] روز جمعه ساعت زوال خورشید است تا ساعتی که بر آن(نماز) مراقبت می­شود. که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در آن[وقت] از خداوند متعال خیری نمی­خواهد مگر اینکه خداوند آن را عطا می­نماید.(2)

ص: 200


1- تفسیر قمی: 679.[1]
2- عدة الداعی: 28.[1]

حراما أو مباحا فتأمل.

«47»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ الضَّرِیرِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَخْطُبُ عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ آجُرٍّ.

«48»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بِالنَّاسِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ دَخَلَتْ مِیرَةٌ وَ بَیْنَ یَدَیْهَا قَوْمٌ یَضْرِبُونَ بِالدُّفُوفِ وَ الْمَلَاهِی فَتَرَکَ النَّاسُ الصَّلَاةَ وَ مَرُّوا یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً.

أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ یَعْنِی لِلَّذِینَ اتَّقَوْا- وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (1).

«49»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنَ النَّاسِ مَنْ لَا یَأْتِی الْجُمُعَةَ إِلَّا نَزْراً وَ لَا یَذْکُرُ اللَّهَ إِلَّا هَجْراً.

بیان

النزر القلیل و فی النهایة فیه من الناس من لا یذکر الله إلا مهاجرا یرید هجران القلب و ترک الإخلاص فی الذکر فکان قلبه مهاجر للسانه غیر مواصل له و منه و لا یسمعون القرآن إلا هجرا یرید الترک له و الإعراض عنه یقال هجرت الشی ء هجرا إذا ترکته.

«50»

عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: أَوَّلُ وَقْتِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ سَاعَةُ تَزُولُ الشَّمْسُ إِلَی أَنْ تَمْضِیَ سَاعَةٌ تُحَافِظُ عَلَیْهَا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ- لَا یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی فِیهَا خَیْراً إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی (2).

ص: 200


1- 1. تفسیر القمّیّ: 679.
2- 2. عدّة الداعی: 28.

روایت51.

جنۀ الأمان: امام رضا علیه السلام فرمود: کسی­که روز جمعه قبل از نماز سفر کند، ایمن نیست از اینکه خداوند متعال او را در سفرش حفظ نکند و او را در خانواده­اش جایگزین نباشد و از فضلش به او روزی ندهد.(1)

روایت52.

العیون و العلل: امام رضا علیه السلام فرمود: اگر گفت: چرا نماز جمعه زمانی­که با امام باشد دو رکعت، و زمانی­که بدون امام باشد، دو رکعت دو رکعت شد؟ گفته شود: به علل مختلف:

از جمله آن اینکه، مردم از دور به جمعه می­آیند و خداوند عزوجل دوست داشت که به جای خستگی­ای که آنها به سوی آن حرکت کرده­اند، به آنها تخفیف دهد.

از جمله اینکه امام آنها را برای خطبه نگه می­دارد، درحالی­که آنها منتظر نماز هستند، و هر که منتظر نماز باشد، در نمازی در حکم نماز کامل است.

و از جمله اینکه نماز با امام به دلیل علم او و فقه، عدالت و فضیلت او تمام­تر و کامل­تر است.

و از جمله اینکه جمعه عید است و نماز عید دو رکعت است. و به خاطر دو خطبه قصر نمی­شود.

و اگر گفت: پس چرا خطبه قرار داده شد؟ گفته شود: زیرا جمعه مجمعی عمومی است. پس اراده کرد که امام عاملی برای موعظه آنان و ترغیب آنها به طاعت و بیمناک کردن آنها از معصیت، و آشنا کردن آنها با آنچه که در خصوص مصلحت دین و دنیای آنان اراده کرده است باشد، درحالی­که به آنها از آفاتی که بر آنها وارد شده و از شرایطی که در آن برای آنها ضرر و منفعت است، خبر می­دهد.

و اگر گفت: چرا دو خطبه قرار داده شد؟ گفته شود: تا یکی برای ثنا و تمجید و تقدیس خداوند عزوجل باشد و دیگری برای حاجت­ها، عذرخواهی و هشدار دادن و دعا و آنچه که قصد دارد، از امر و نهی او در آنچه که در آن صلاح و فساد است، به آنان آموزش دهد.

و اگر گفت: چرا خطبه در روز جمعه قبل از نماز و در عیدین بعد از نماز است؟ گفته شود: زیرا جمعه امری دائمی است که در هر ماه چند مرتبه و در سال بسیار است و زمانی­که بر مردم بسیار باشد، نماز می­خوانند و آن را رها می­کنند و برای آن نمی­نشینند و از آن پراکنده می­شوند، پس قبل از نماز قرار داده شد تا آنها به خاطر نماز نگه­داشته شوند و متفرق نشوند و نروند. اما عیدین در سال فقط

ص: 201


1- مصباح الکفعمی: 184.[2]
«51»

جُنَّةُ الْأَمَانِ، عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَا یَأْمَنُ مَنْ سَافَرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ أَنْ لَا یَحْفَظَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی سَفَرِهِ وَ لَا یَخْلُفَهُ فِی أَهْلِهِ وَ لَا یَرْزُقَهُ مِنْ فَضْلِهِ (1).

«52»

الْعُیُونُ، وَ الْعِلَلُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ فِی الْعِلَلِ الَّتِی رَوَاهَا عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ إِذَا کَانَتْ مَعَ الْإِمَامِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِذَا کَانَتْ بِغَیْرِ إِمَامٍ رَکْعَتَیْنِ وَ رَکْعَتَیْنِ قِیلَ لِعِلَلٍ شَتَّی مِنْهَا أَنَّ النَّاسَ یَتَخَطَّوْنَ إِلَی الْجُمُعَةِ مِنْ بُعْدٍ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْهُمْ لِمَوْضِعِ التَّعَبِ الَّذِی صَارُوا إِلَیْهِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْإِمَامَ یَحْبِسُهُمْ لِلْخُطْبَةِ وَ هُمْ مُنْتَظِرُونَ لِلصَّلَاةِ وَ مَنِ انْتَظَرَ الصَّلَاةَ فَهُوَ فِی صَلَاةٍ فِی حُکْمِ التَّمَامِ وَ مِنْهَا أَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَکْمَلُ لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ عَدْلِهِ وَ فَضْلِهِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْجُمُعَةَ عِیدٌ وَ صَلَاةُ الْعِیدِ رَکْعَتَانِ وَ لَمْ یُقَصَّرْ لِمَکَانِ الْخُطْبَتَیْنِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ قِیلَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ یَکُونَ الْإِمَامُ سَبَباً لِمَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِیبِهِمْ فِی الطَّاعَةِ وَ تَرْهِیبِهِمْ عَنِ الْمَعْصِیَةِ وَ تَوْقِیفِهِمْ عَلَی مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ وَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنَ الْآفَاتِ وَ مِنَ الْأَهْوَالِ الَّتِی لَهُمْ فِیهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ خُطْبَتَیْنِ قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ وَ التَّمْجِیدِ وَ التَّقْدِیسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْأُخْرَی لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ وَ مَا یُرِیدُ أَنْ یُعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ مَا فِیهِ الصَّلَاحُ وَ الْفَسَادُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ جُعِلَتْ فِی الْعِیدَیْنِ بَعْدَ الصَّلَاةِ قِیلَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ أَمْرٌ دَائِمٌ تَکُونُ فِی الشَّهْرِ مِرَاراً وَ فِی السَّنَةِ کَثِیراً فَإِذَا کَثُرَ ذَلِکَ عَلَی النَّاسِ صَلَّوْا وَ تَرَکُوهُ وَ لَمْ یُقِیمُوا عَلَیْهِ وَ تَفَرَّقُوا عَنْهُ فَجُعِلَتْ قَبْلَ الصَّلَاةِ لِیَحْتَبِسُوا عَلَی الصَّلَاةِ وَ لَا یَتَفَرَّقُوا وَ لَا یَذْهَبُوا وَ أَمَّا الْعِیدَیْنِ فَإِنَّمَا هُوَ فِی السَّنَةِ

ص: 201


1- 1. مصباح الکفعمیّ: 184.

دو مرتبه است و بزرگتر از جمعه است و ازدحام در آن بیشتر است و مردم به آن راغب­تر هستند و اگر بعضی از مردم پراکنده شوند، اکثر آنها باقی می­مانند و آن زیاد نیست که ملول شوند و آن را سبک بشمارند.

صدوق گوید: این خبر چنین آمده است: در حالی که دو خطبه در جمعه و عیدین بعد از نماز است، زیرا آن دو به منزله دو رکعت دیگر هستند. و اولین کسی­که دو خطبه را مقدم ساخت عثمان بود زیرا او زمانی­که بدعت­هایی را به وجود آورد، مردم برای خطبه­اش نمی­ایستادند و می­گفتند: موعظه­های او را چه کنیم درحالی­که بدعت­هایی ایجاد کرده است. پس خطبه­ها را مقدم کرد تا مردم به انتظار نماز بنشینند و از [اطراف] او متفرق نگردند.

اگر گفت: چرا جمعه بر کسی­که در دو فرسخی است واجب است نه بیشتر از آن؟ گفته شود: زیرا آنچه که نماز در آن قصر می­شود، دو برید در رفت یا یک برید در رفت و برگشت است و یک برید چهار فرسخ است، پس جمعه بر کسی که در نصف بریدی که قصر در آن واجب است می­باشد، واجب شد، اینگونه که او دو فرسخ می­رود و دو فرسخ بازمی­گردد که چهار فرسخ است، و این نصف راه مسافر است .

اگر گفت: چرا در نماز سنت در روز جمعه چهار رکعت افزوده شد؟ گفته شد: به جهت بزرگداشت آن روز و تفاوت میان آن روز و سایر روزها.(1)

مؤلف

در العلل آمده است: «فهو فی الصلاة» تا «فأراد أن یکون للأمیر سبب إلی موعظتهم» تا «و فعلهم و توقیفهم علی ما أرادوا بما ورد علیهم من الآفات». و در بعضی نسخه­ها «من الآفات من الأهوال التی لهم فیها المضرة و المنفعة و لا یکون الصائر فی الصلاة منفصلا و لیس بفاعل غیره ممن یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة فإن قال» تا «واحدة للتمجید» تا «و تکون فی الشهور و السنة کثیرا و إذا کثر ذلک علی الناس ملوا» تا «و لیس هو کثیرا» تا «لم یکن الناس لیقفوا».

ص: 202


1- علل الشرائع 1: 251 – 253، عیون الأخبار 2: 111- 112 .[1]

مَرَّتَیْنِ وَ هُوَ أَعْظَمُ مِنَ الْجُمُعَةِ وَ الزِّحَامُ فِیهِ أَکْثَرُ وَ النَّاسُ فِیهِ أَرْغَبُ فَإِنْ تَفَرَّقَ بَعْضُ النَّاسِ بَقِیَ عَامَّتُهُمْ وَ لَیْسَ هُوَ بِکَثِیرٍ فَیَمَلُّوا وَ یَسْتَخِفُّوا بِهِ قَالَ الصَّدُوقُ جَاءَ هَذَا الْخَبَرُ هَکَذَا وَ الْخُطْبَتَانِ فِی الْجُمُعَةِ وَ الْعِیدَیْنِ بَعْدَ الصَّلَاةِ لِأَنَّهُمَا بِمَنْزِلَةِ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُخْرَاوَیْنِ وَ أَوَّلُ مَنْ قَدَّمَ الْخُطْبَتَیْنِ عُثْمَانُ لِأَنَّهُ لَمَّا أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَ لَمْ یَکُنِ النَّاسُ یَقِفُونَ عَلَی خُطْبَتِهِ وَ یَقُولُونَ مَا نَصْنَعُ بِمَوَاعِظِهِ وَ قَدْ أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَ فَقَدَّمَ الْخُطْبَتَیْنِ لِیَقِفَ النَّاسُ انْتِظَاراً لِلصَّلَاةِ فَلَا یَتَفَرَّقُوا عَنْهُ (1)

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَتِ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ یَکُونُ عَلَی فَرْسَخَیْنِ- لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِأَنَّ مَا یُقَصَّرُ فِیهِ الصَّلَاةُ بَرِیدَانِ ذَاهِباً أَوْ بَرِیدٌ ذَاهِباً وَ جَائِیاً وَ الْبَرِیدُ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ فَوَجَبَتِ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ هُوَ عَلَی نِصْفِ الْبَرِیدِ الَّذِی یَجِبُ فِیهِ التَّقْصِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَجِی ءُ فَرْسَخَیْنِ وَ یَذْهَبُ فَرْسَخَیْنِ فَذَلِکَ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ وَ هُوَ نِصْفُ طَرِیقِ الْمُسَافِرِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ زِیدَ فِی صَلَاةِ السُّنَّةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ قِیلَ تَعْظِیماً لِذَلِکَ الْیَوْمِ وَ تَفْرِقَةً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سَائِرِ الْأَیَّامِ (2).

أقول

فی العلل فهو فی الصلاة إلی قوله فأراد أن یکون للأمیر سبب إلی موعظتهم إلی قوله و فعلهم و توقیفهم علی ما أرادوا بما ورد علیهم من الآفات و فی بعض النسخ من الآفات من الأهوال التی لهم فیها المضرة و المنفعة و لا یکون الصائر فی الصلاة منفصلا و لیس بفاعل غیره ممن یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة فإن قال إلی قوله واحدة للتمجید إلی قوله و تکون فی الشهور و السنة کثیرا و إذا کثر ذلک علی الناس ملوا إلی قوله و لیس هو کثیرا إلی قوله لم یکن الناس لیقفوا.

ص: 202


1- 1. راجع کلامنا فی ذلک ص 144 ممّا سبق فی هذا المجلد.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 251- 253، عیون الأخبار ج 2 ص 111- 112.

توضیح مقصود و رفع اوهام

«دو رکعت دو رکعت» یعنی چهار رکعت. «و آنان منتظر نماز هستند» بر تقدیم خطبه دلالت دارد، چنانکه «در حکم تمام» به آن تصریح می­کند، یعنی این در حکم اتمام نماز است، زیرا دو خطبه به جای دو رکعت است، و نتیجه اینکه، بودن او به منزله کسی که در نماز است فقط در اتمام ثواب نماز است نه در همه احکام آن. «و نماز به خاطر دو خطبه، قصر نشده است».

مؤلف

درباره آن چند وجه به ذهن خطور می­کند:

اول اینکه مقصود بیان امر دیگری باشد و آن اینکه جمعه با دو رکعت بودنش، شبیه عید یا غیر آن است، پس از نمازهای قصر شده نیست، زیرا دو خطبه به منزله دو رکعت است.

دوم اینکه معنا این باشد که آن در سفر قصر نمی­شود، زیرا جمعه فقط با خطبه، جمعه است و خطبه به منزله دو رکعت است پس اگر نماز جمعه در سفر ادا شود، به منزله اتمامِ نماز در سفر است در حالی که این کار جایز نیست.

سوم اینکه بیانی برای علت قصر عیدین باشد، پس لِم َخوانده می­شود و استفهامی می­شود، یعنی جز این نیست که نماز عید به خاطر دو خطبه قصر می­شود. و این سخن بعید است .

این سخن او: «و منفعت» شاید معطوف به اهوال باشد، یا اینکه در کلام چیزی در تقدیر گرفته شود، چنانکه در این سخن آنهاست «علّفته تبناً و ماءً بارداً»، به عنوان علوفه، به او کاه و آب سرد دادم. و بعید نیست که اهوال اشتباها به جای احوال آمده باشد.

این سخن او «و لا یکون الصائر فی الصلاۀ»: این بندها، چنانکه دانستی در العیون نیست، و شاید به دلیل واضح نبودن معنایش، آن را در آنجا حذف کرده باشد و درباره آن، چند وجه به ذهن خطور می­کند:

اول: اینکه مقصود بیان این باشد که حالت خطبه حالت متوسطی بین نماز و غیر آن است. و تقدیر سخن اینکه، صائر در نماز یعنی حاضر در آن، در روزهای دیگر غیر از جمعه، منفصل از آن نیست، و در روز جمعه در زمان خطبه نیز چنین است و کسی که فعلی غیر از نماز انجام می­دهد در غیر روز جمعه بر مردم امامت نمی­کند، و در جمعه نیز چنین است؛ زیرا امام در حال خطبه به منزله امام مردم است که به او گوش می­دهند و نزد او اجتماع می­کنند، درحالی­که خطبه نماز نیست. و بر این اساس، هر چند که ظاهر غیر آن است، اما ارجاع ضمیر مذکر به آن، با تأویل فعل و امثال آن ممکن است.

ص: 203

توضیح مرام و دفع أوهام

رکعتین و رکعتین أی أربع رکعات و هم ینتظرون للصلاة یدل علی تقدیم الخطبة کما سیصرح به فی حکم التمام أی هذا فی حکم إتمام الصلاة لأن الخطبتین مکان رکعتین و الحاصل أن کونه بمنزلة من هو فی الصلاة إنما هو فی إتمام ثواب الصلاة لا فی جمیع الأحکام و لم تقصر لمکان الخطبتین

أقول

یخطر بالبال فیه وجوه.

الأول أن یکون المراد بیان أمر آخر و هو أن الجمعة مع کونها رکعتین لمشابهة العید أو غیر ذلک فلیست من الصلوات المقصورة لأن الرکعتین بمنزلة الخطبتین. الثانی أن یکون المعنی أنها لا توقع فی السفر قصرا لأن الجمعة لا تکون جمعة إلا بالخطبة و الخطبة بمنزلة الرکعتین فإذا أتی بها فی السفر یکون بمنزلة الإتمام فی السفر و هو غیر جائز.

الثالث أن یکون بیانا لعلة قصر العیدین فیقرأ لم بکسر اللام فیکون استفهاما أی إنما تقصر صلاة العید للخطبتین و فیه بعد.

قوله و المنفعة لعلها معطوفة علی الأهوال أو یقدر فی الکلام شی ء کما فی قولهم علفته تبنا و ماء باردا و لا یبعد أن یکون الأهوال تصحیف الأحوال.

قوله و لا یکون الصائر فی الصلاة هذه الفقرات لیست فی العیون کما عرفت و لعله أسقطه هناک لعدم اتضاح معناها و یخطر بالبال فی حلها وجوه الأول أن یکون المراد بیان کون حالة الخطبة حالة متوسطة بین الصلاة و غیرها فتقدیر الکلام لا یکون الصائر فی الصلاة أی الکائن فیها منفصلا عنها فی غیر یوم الجمعة و فی یوم الجمعة فی حال الخطبة کذلک و لیس فاعل غیر الصلاة یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة و فیه کذلک لأن الإمام فی حالة الخطبة بمنزلة الإمام للناس یستمعون له و یجتمعون إلیه و لیست الخطبة بصلاة و علی هذا و إن کان الظاهر غیرها لکن یمکن إرجاع ضمیر المذکر إلیه بتأویل الفعل و نحوه.

ص: 203

دوم: اینکه بیانی برای علت دیگری برای خطبه باشد. به اینکه «و لیس بفاعل غیره» تأکیدی باشد برای این سخن او: «منفصلاً». و این سخن او «ممّن یوم» متعلق به سخن او «منفصلاً» باشد، یعنی نمازگزار در روز جمعه جدای از نمازگزار در غیر جمعه نمی­باشد، به این صورت که نمازش دو رکعت باشد و انجام دهنده کاری غیر از آن کاری که نمازگزار در غیر جمعه انجام می­دهد نیست. یا اینکه فاعلی که در صفتش با او(نمازگزار در غیر جمعه) مغایر باشد نیست. بلکه این دو برابر می­باشند، به دلیل اینکه دو خطبه به منزله دو رکعت است.

سوم: معنا این باشد که خطبه فقط به این دلیل قبل از آن قرار گرفته است که صائر در نماز، قبل از ورود منفصل از نماز نباشد، بلکه در حکم کسی باشد که در نماز است. و این سخن او: «و لیس بفاعل غیره» مقصود از آن این است که امام در غیر روز جمعه نیز این چنین است و به دلیل به جای آوردن نافله قبل از آن، منفصل از نماز نیست. و از آنجا که در روز جمعه بعد از زوال نافله­ای نیست، خطبه به جای آن قرار گرفته است. پس این سخن او «و لیس بفاعل»، یا حال است یعنی منفصل نیست درحالی­که غیر او منفصل است، پس او مثل آنها می­باشد. و «غیره» فاعل برای «فاعل» است یعنی هیچ یک از کسانی­که امام می­شود، فاعل غیر از این عمل نیست؛ یا اینکه استدراک(رد مطلب قبل) است و مورد اول ظاهرتر است.

چهارم: اینکه معنا این باشد: « لایکون الصائر فی الصلاة» یعنی امام این نماز منفصل نیست از عمل کردن به آنچه که در خطبه، مردم را به آن اندرز می­دهد. به دلیل این سخن خداوند متعال «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ»،(1) {آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید؟}و جز آن. «و لیس بفاعل غیره» با اضافه است، یعنی فاعل عملی غیر از آنچه که در خطبه می­گوید نیست.

«ممن یؤم» یعنی از میان آنها(نمازگزاران) که حال از صائر باشد و ممکن است که در این حالت «فاعل» با تنوین باشد و غیره با رفع قرائت شود تا فاعل آن باشد، یعنی خطبه از امامان نمازهای غیر از جمعه صادر نمی­شود، پس باید در نماز جمعه خطبه باشد.

پنجم: اینکه «ممّن یؤم» خبر «کان» و این سخن او «منفصلاً» و این سخن وی «و لیس بفاعل» حال از صائر باشند، یعنی به دلیل امتیاز امام جمعه و به اعتبار شرط بودن علم او به خطبه از امام غیرجمعه. و این بعیدترین وجوه است.

و اما در خصوص تأخیر خطبه در جمعه، دریافتی که آن از جمله مواردی است که صدوق در آن منفرد است، و درباره آن به موافقی برای او دست نیافتم. و آنچه که از بدعت عثمان برشمرده است، فقط تقدیم خطبه عیدین و قرار دادن

ص: 204


1- بقره / 44 .[1]

الثانی أن یکون بیان علة أخری للخطبة بأن یکون و لیس بفاعل غیره تأکیدا لقوله منفصلا و قوله ممن یؤم متعلقا بقوله منفصلا أی لا یکون المصلی فی یوم الجمعة منفصلا عن المصلی فی غیره بأن تکون صلاته رکعتین و لا یکون فاعلا غیر فعل المصلی فی غیره أو لا یکون فاعلا مغایرا له فی الصفة بل یکونان سواء لکون الخطبتین بمنزلة الرکعتین.

الثالث أن یکون المعنی أنما جعلت الخطبة قبلها لئلا یکون الصائر فی الصلاة قبل الدخول منفصلا عن الصلاة بل یکون فی حکم من کان فی الصلاة و قوله و لیس بفاعل غیره المراد به أن الإمام فی غیر یوم الجمعة أیضا کذلک و لیس بمنفصل عن الصلاة لإیقاع النافلة قبلها و لما لم تکن فی یوم الجمعة نافلة بعد الزوال جعلت الخطبة مکانها فقوله و لیس بفاعل إما حال أی لا یکون منفصلا و الحال أن غیره منفصل فیکون هو مثلهم و غیره فاعل فاعل أی لیس بفاعل غیر هذا الفعل أحد ممن یؤم أو استدراک و الأول أظهر.

الرابع أن یکون المعنی و لا یکون الصائر فی الصلاة أی إمام هذه الصلاة منفصلا أی عن العمل بما یعظ الناس به فی الخطبة لقوله سبحانه أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ (1) و غیره و لیس بفاعل غیره بالإضافة أی لا یکون فاعلا غیر ما یقول فی الخطبة

ممن یؤم أی من بینهم لیکون حالا عن الصائر و یمکن أن یقرأ حینئذ فاعل بالتنوین و غیره بالرفع لیکون فاعله أی لیس یصدر الخطبة من أئمة الصلوات غیر الجمعة فلا بد فیها من ذلک.

الخامس أن یکون ممن یؤم خبر کان و قوله منفصلا و قوله و لیس بفاعل حالین عن الصائر أی لامتیاز إمام الجمعة باعتبار اشتراط علمه بالخطبة عن إمام غیر الجمعة و هذا أبعد الوجوه.

و أما تأخیر الخطبة فی الجمعة فقد عرفت أنه مما تفرد به الصدوق و لم أظفر علی موافق له فی ذلک فما عد من بدع عثمان إنما هو تقدیم خطبة العیدین و جعل

ص: 204


1- 1. البقرة: 44.

دو خطبه به جای دو رکعت ساقط شده است.

چون با مضمون خبر و اشکال و ابهام آن آشنا شدی، بدان که برخی از منکرین وجوب جمعه در زمان غیبت و شرط­کنندگان امام علیه السلام یا نائب او در آن، برای مقصود خود، با چند وجه به این خبر استدلال کرده­اند: اول از لفظ امام که ذکرش در خبر تکرار شد، از آنجایی که گمان کردند که معنای حقیقی آن امام کل(معصوم) است.

دوم از این سخن وی «از جمله اینکه نماز به همراه امام اتم و کامل­تر است»، آنجا که گفتند، بر شرط ­بودن علم، فقه، و فضل امام جمعه، زیاده بر آنچه که در امام جماعت شرط است دلالت دارد. در حالی که افراد قائل به[جواز نماز جمعه در زمانِ] غیبت، بین آن دو(امام جماعت و جمعه) تفاوتی قائل نیستند و غیر آنها، امام یا نائب او را شرط می­دانند، پس ناچار باید امام را در اینجا به امام معصوم[یا نائب خاص او] حمل کرد.

سوم از این سخن امام علیه السلام: «پس اراده کرد که برای امام یا امیر، سببی برای موعظه آنها باشد» تا این سخن وی «از احوالی که در آن ضرر و منفعت است» گویند: «امام و امیر» بر آنچه که ما گفتیم دلالت دارند، و نیز ظاهر است که آن فوائد فقط شأن امام یا حاکم از جانب او است، به­ ویژه خبر دادن از آفاتی شامل ضرر و منفعت، که بر او وارد می­شود، و این شأن هر عادلی غیراز امام نیست.

چهارم: از این سخن او «و لیس بفاعل غیره ممن یوم الناس فی غیر یوم الجمعه» که دلالت بر این دارد که نماز جمعه را کسی­که در غیر جمعه امامت می­کند به­جای نمی­آورد. پس با تقریب پیشین، بر شرط بودن امام یا نائب او دلالت دارد.

پنجم: از این سخن او «برای حاجت­ها، هشدار دادن و عذرخواهی» و اعلام امر و نهی، و همه آنها از شؤون امام کل، امیر و حاکم است، نه هر امامی.

و جواب به وجوه: اول اینکه سند به طرق آنها صحیح نیست. زیرا ابن عبدوس در هیچ یک از کتب رجال ذکر نشده است و کسی او را تأیید نکرده است و ابن قتیبه هرچند که

ص: 205

الخطبتین مکان الساقطتین (1).

إذا عرفت مضمون الخبر مع إشکاله و إغلاقه فاعلم أن بعض المنکرین لوجوب الجمعة فی زمن الغیبة الشارطین للإمام علیه السلام أو نائبه فیها استدلوا علی مطلوبهم بهذا الخبر من وجوه الأول من لفظة الإمام المتکرر ذکره فی الخبر حیث زعموا أنه حقیقة فی إمام الکل.

الثانی من قوله منها أن الصلاة مع الإمام أتم و أکمل حیث قالوا یدل علی اشتراط العلم و الفقه و الفضل من إمام الجمعة زائدا علی ما یشترط فی إمام الجماعة و القائلون بالغیبة لا یفرقون بینهما و غیرهم یشرطون الإمام أو نائبه فلا بد من حمله علیه.

الثالث من قوله علیه السلام فأراد أن یکون للإمام أو للأمیر سبب إلی موعظتهم إلی قوله من الأهوال التی فیها المضرة و المنفعة قالوا الإمام و الأمیر یدلان علی ما قلنا و أیضا ظاهر أن تلک الفوائد لیست إلا شأن الإمام أو الحاکم من قبله لا سیما الإخبار بما یرد علیه من الآفاق مما فیه المضرة و المنفعة لا کل عادل.

الرابع من قوله و لیس بفاعل غیره ممن یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة فإنه یدل علی أن صلاة الجمعة لا یفعلها من یؤم فی غیر الجمعة فیدل علی اشتراط الإمام أو نائبه بالتقریب المتقدم.

الخامس من قوله للحوائج و الإعذار و الإنذار و إعلام الأمر و النهی کلها من شئون إمام الکل و الأمیر و الحاکم لا کل إمام.

و الجواب من وجوه الأول أن السند غیر صحیح علی طریقتهم فإن ابن عبدوس غیر مذکور فی شی ء من کتب الرجال و لا وثقه أحد و ابن قتیبة و إن کان

ص: 205


1- 1. حیث قال: لانهما بمنزلة الرکعتین الاخراوین، و لا نعرف القول بذلک الا عن الشلمغانی فی کتاب التکلیف المعروف بفقه الرضا علیه السلام کما مرّ تحت الرقم: 34.

در مورد مدح و ستایش است، اما کسی او را تأیید نکرده است.

سپس اینکه فضل اولاً آن علل را بدون هیچ روایتی ذکر کرد و زمانی­که ابن قتیبه از او سئوال کرد آیا همه آن را از نظر خودت گفتی یا از روی خبری؟ پاسخ داد: البته آنها را در چند مرتبه و تدریجاً از مولایم ابوالحسن علی بن موسی الرضا شنیدم و آنها را جمع­آوری کردم. و به نظر می­رسد که صدوق کلام را بر این حمل کرده است که برخی از آنها سماعی و برخی دیگر استنباطی است و لذا می­بینی که در چند محل می­گوید، فضل بن شاذان در آن اشتباه کرد؛ و این از اموری است که احتجاج به آن را تضعیف می­کند.

دوم: آنچه که در خصوص استدلال به لفظ امام ذکر کرده است، پاسخش را از آنچه گذشت دریافتی.

سوم: اینکه ما دلالت این سخن وی «به دلیل علم، فقه، عدل و فضل او» بر شرط­بودن این امور را نمی­پذیریم، زیرا ممکن است که این تعلیل مبنی بر این باشد که غالب این است که کسی­که متصدی آن می­شود، متصف به آن صفات باشد. یا اینکه مبتنی بر تأکید استحباب اعلم و افضل بودن امام باشد، چنانکه از نبی صلّی الله علیه و آله گذشت که «امام قوم نماینده آنهاست، پس برترینتان را مقدم بدارید»؛ و از آنجا که اجتماع در اینجا بیشتر است، زیادت فضل در اینجا مستلزم فضل بیشتر در خود وی است، چنانکه پوشیده نیست.

و حقیقت این است که این نماز از آنجا که شتاب به سوی آن جز گروهی اندک بر همه واجب است، پس ناگزیر امامش باید فضیلت بیشتری داشته باشد تا برترین آنها باشد؛ پس وجه تخصیص روشن است و این برای صحت تعلیل کفایت می­کند، بر این اساس که توالی تعلیل ضروری نیست و جایز است که برای نمازی باشد که امام یا امیر منصوب از جانب او در آن حاضر است که شکی نیست که آن دو در صورت حضور، از غیر خود اولی هستند.

و اکثر تعلیلات وارده در این خبر طولانی، تسلسل ندارد، مانند علت جهر، اخفات، غسل دادن میت، و قصر کردن در سفر و امثال آنها. و آن فقط مناسباتی است که در آن تحقق در مجموع کفایت می­کند و نیز بیان کردیم که امام جمعه در علم به خطبه، قدرت بر به­جای آوردن آن، و علم به احکام مخصوص جمعه از قبیل وقت، تعداد، شرایط و آداب، بر امام غیرجمعه فزونی دارد.

ص: 206

ممدوحا لم یوثقه أیضا أحد.

ثم إن الفضل ره ذکر أولا تلک العلل من غیر روایة ثم لما سأله ابن قتیبة هل قلت جمیع ذلک برأیک أو عن خبر قال بل سمعتها من مولای أبی الحسن علی بن موسی الرضا المرة بعد المرة و الشی ء بعد الشی ء فجمعتها و یظهر من الصدوق ره أنه حمل هذا الکلام علی أن بعضها سماعی و بعضها استنباطی و لذا تراه یقول فی مواضع و غلط الفضل بن شاذان فی ذلک و هذا مما یضعف الاحتجاج به.

الثانی ما ذکره من الاستدلال بلفظ الإمام فقد عرفت جوابه مما سبق.

الثالث أنا لا نسلم دلالة قوله لعلمه و فقهه و عدله و فضله علی اشتراط هذه الأمور إذ یمکن أن یکون التعلیل مبنیا علی أن فی الغالب من یتصدی فیها یکون متصفا بتلک الأوصاف أو یکون مبنیا علی تأکد استحباب کون الإمام أعلم و أفضل

کَمَا مَرَّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِمَامُ الْقَوْمِ وَافِدُهُمْ فَقَدِّمُوا أَفْضَلَکُمْ.

و لما کان الاجتماع هنا أکثر فیکون زیادة الفضل هنا مستلزما لمزید فضل فی نفسه کما لا یخفی.

و الحق أن هذه الصلاة لما کان السعی إلیها واجبا علی الجمیع إلا جماعة قلیلة فلا بد فی إمامها من مزید فضل لیکون أفضلهم فیظهر وجه التخصیص و یکفی هذا لصحة التعلیل علی أنه لا یلزم اطراد التعلیل فجاز أن یکون لصلاة حضر فیها الإمام أو الأمیر المنصوب من قبله فإنه لا ریب أنهما مع حضورهما أولی من غیرهما.

و أکثر التعلیلات الواردة فی هذا الخبر الطویل غیر مطرد کعلة الجهر و الإخفات و غسل المیت و القصر فی السفر و أشباهها و إنما هی مناسبات یکفی فیها التحقق فی الجملة و أیضا قد بینا أن إمام الجمعة یزید علی إمام غیرها بالعلم بالخطبة و القدرة علی إیقاعها و العلم بأحکام خصوص الجمعة من الوقت و العدد و الشرائط و الآداب.

ص: 206

چهارم: اینکه تعبیر کردن به امیر، مستلزم تخصیص نیست، بلکه ممکن است که برای مثال یا ذکر برترین افراد او باشد تا علت در آن کامل­تر و روشن­تر باشد، علاوه بر اینکه در العیون، به جای آن امام آمده است و دریافتی که ظاهر آن مطلق امام جماعت در این مقام است .

و پنجم: اینکه خبر دادن به آنها در مورد آنچه که از آفات بر آنها رخ می­دهد، مخصوص امام یا نائب او باشد، مقبول نیست؛ زیرا ممکن است که هر واعظ و خطیبی مردم را از آنچه که در اطراف در خصوص هجوم کفار و دشمنان مؤمنین و قوت و شوکت آنان پیش آمده است، آگاه کند تا در دعا، خیرات و بخشیدن صدقات اهتمام بورزند.

علاوه بر اینکه در اغلب نسخه­های العیون «از آفاق و اهوالی که برای آنان رخ داده است» آمده است، پس ممکن است که مقصود، آگاه کردن آنها از آفات زراعت، درختان و قیمت­های آنان باشد و نیز اینکه علت آن، معاصی و گناهان خود آنان است؛ سپس آنها را به توبه و بازگشت به خدا امر می­کند، چنانکه بسیاری از خطبه­های منقول مشتمل بر آن است.

اضافه بر این که اگر چیزی علت حدوث حکمی باشد، مستلزم بقای آن علت تا روز قیامت نیست، چنانکه گذشت که علت تکبیرات هفتگانه این بود که نبی صلّی الله علیه و آله هر مرتبه به آسمان صعود کرد، یک مرتبه تکبیر گفت و چون نور عظمت خداوند سبحان را مشاهده کرد، رکوع کرد؛ و چون نوری شدیدتر از آن را ملاحظه فرمود، سجده کرد؛ و چون انبیاء را پشت سر خود دید، سلام کرد. پس اگر علت موجبی برای تخصیص باشد، پس این امور نه برای غیر او لازم است و نه برای او، جز در معراج.

ششم: دلالت ذکر حاجت­ها، عذرخواهی و هشدار دادن و اعلام آنچه که صلاح و فساد در آن است توسط امام را نمی­پذیریم. زیرا محور خطباء و واعظان ذکر چیزی است که مردم در امور دین و دنیایشان به نقل از امامانشان به آن نیاز دارند و حجت خدا را بر آنها تمام می­کنند و مجازات آن را به آنها هشدار می­دهند و برای آنها و خودشان دعا می­کنند و آنها را به آنچه که صلاحشان در آن است امر می­کنند و از آنچه که فسادشان در آن است نهی می­کنند؛ و اگر پذیرفته شود، با آنچه که در وجه سابق گذشت به آن پاسخ داده می­شود.

هفتم: استدلال کردن به این سخن او است: «و لیس بفاعل» با وجود اینکه معنایش نامعلوم و مقصود از آن نامفهوم است. و فقط جرئی غیرکامل از سخن را گرفته­اند و به آن استدلال کرده­اند و این بی نهایت غریب و ظریف است. درحالی­که تو وجوه ظریفی که این سخن را بر آن حمل کردیم را دریافتی و در

ص: 207

الرابع أن التعبیر بالأمیر لا یستلزم التخصیص بل یمکن أن یکون علی المثال أو ذکر أفضل أفراده لیکون العلة فیه أتم و أظهر مع أن فی العیون مکانه الإمام و قد عرفت أن ظاهره مطلق إمام الجماعة فی المقام.

و الخامس أن کون إخبارهم بما ورد علیه من الآفاق مخصوصا بالإمام أو النائب ممنوع إذ یمکن أن یخبر کل واعظ و خطیب الناس بما سنح فی الأطراف من هجوم الکفار و أعادی المؤمنین و قوتهم و شوکتهم لیهتموا فی الدعاء و الخیرات و بذل الصدقات.

مع أنه فی أکثر نسخ العیون بما ورد علیهم من الآفاق و من الأهوال فیمکن أن یکون المراد إخبارهم بآفات زروعهم و أشجارهم و أسعارهم و بأن علتها المعاصی و شرور أنفسهم ثم یأمرهم بالتوبة و الإنابة کما اشتمل علیه کثیر من الخطب المنقولة.

علی أن کون شی ء علة لحدوث حکم لا یستلزم بقاء العلة إلی یوم القیامة کما مر أن علة التکبیرات السبع أن النبی صلی الله علیه و آله کلما صعد سماء کبر تکبیرة و لما رأی من نور عظمته سبحانه رکع و لما رأی نورا أشد من ذلک سجد و لما رأی النبیین خلفه سلم فلو کانت العلة موجبة للتخصیص فلا تلزم هذه الأمور لغیره و لا له إلا فی المعراج.

السادس لا نسلم دلالة ذکر الحوائج و الإعذار و الإنذار و إعلام ما فیه الصلاح و الفساد بالإمام فإن مدار الخطباء و الوعاظ علی ذکر ما یحتاج إلیه الناس من أمور دینهم و دنیاهم نقلا عن أئمتهم و یتمون حجة الله علیهم و ینذرونهم عقابه و یدعون لهم و لأنفسهم و یأمرونهم بما فیه صلاحهم و ینهونهم عما فیه فسادهم و لو سلم فیرد علیه ما مر فی الوجه السابق.

السابع الاستدلال بقوله و لیس بفاعل مع أن معناه غیر معلوم و المقصود منه غیر مفهوم و إنما قطعوا من الکلام جزء غیر تام و استدلوا به و هذا فی غایة الغرابة و الظرافة و قد عرفت الوجوه الدقیقة التی حملنا الکلام علیها و لیس فی

ص: 207

هیچ یک از آنها دلالتی بر مقصود آنها وجود ندارد. اضافه بر این که این بند در العیون ذکر نشده است، با وجودی که وی سایر اجزاء این خبر را آورده است و فقط در نسخه­های العلل وجود دارد و این از اموری است که آن و احتجاج به آن را تضعیف می­کند.

این سخن او «زیرا آنچه که نماز در آن قصر می­شود»، می­گویم: این نیز در نظر من محتمل چند وجه است:

اول: اینکه مقصود این باشد که از آنجا که این نماز حد وسط بین نماز کامل و قصر است و از این جهت که دو رکعت است و دو خطبه به جای دو رکعت است. پس مناسب است که مسافت مورد اعتبار در آن، نصف مسافت مورد اعتبار در قصر باشد.

دوم: اینکه زمانی­که از دو طرف لحاظ گردد، به اندازه مسافت قصر می­شود و مسافت موجب تخفیف و کوتاه کردن است و به این دلیل از کسی­که بیش از دو فرسخ از آن دور است، ساقط شده است.

سوم: اینکه مسافت قصر چهار فرسخ است، هر چند که در همان روز قصد برگشتن نکند. بلکه قبل از قطع کردن سفرش، قصد بازگشت کند، چنانکه دانستی، پس طی کردن چهار فرسخ، فی الجملة موجب قصر است، پس با تخفیف حکم بر او مناسب است. و هیچ یک از این وجوه از لحاظ لفظ و معنا خالی از تکلف نیست و شاید مبنای تعلیل، بر مناسبت واقعی در عدل خداوند متعال است و حکمت او بین دو علت، همان امر پنهان بر ماست.

روایت53.

کتاب العروس: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند از جمعه تا جمعه، سی و پنج نماز را بر مردم فرض فرمود، از جمله آن نمازی است که آن را به جماعت فرض کرد و آن جمعه است و آن را از نه نفر برداشت: از صغیر، سالخورده، دیوانه، مسافر، برده، مریض، زن، نابینا و کسی­که در فاصله دو فرسخی باشد. و به جای دیوانه، معلول روایت شده است.

و فرمود: نماز روز جمعه فریضه است و اجتماع برای آن همراه امام فریضه است .

و نیز از کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی­که قبل از اینکه امام رکعت آخر را رکوع کند به او برسی، نماز را درک کرده­ای و زمانی­که بعد از اینکه سرش را بلند کند برسی، پس آن چهار رکعت به منزله ص: 208

شی ء منها دلالة علی مطلوبهم.

علی أن هذه الفقرة غیر مذکورة فی العیون مع أنه أورد فیه سائر أجزاء الخبر و إنما توجد فی نسخ العلل و هذا مما یضعفها و الاحتجاج بها.

قوله لأن ما یقصر فیه الصلاة أقول هذا أیضا یحتمل عندی وجوها الأول أن المراد أن هذه الصلاة لما کانت واسطة بین صلاة التمام و القصر من جهة أنها رکعتان و أن الخطبتین مکان الرکعتین فناسب کون المسافة المعتبرة فیها نصف المسافة المعتبرة فی القصر.

الثانی أنه إذا لوحظ من الجانبین یصیر بقدر مسافة القصر و مسافة القصر موجبة للتخفیف فلذا أسقطت عمن بعد عنها أکثر من فرسخین.

الثالث أن مسافة القصر أربعة فراسخ و إن لم یرد الرجوع من یومه بل أراد الرجوع قبل أن یقطع سفره کما عرفت فقطع أربع فراسخ موجب للقصر فی الجملة فناسب تخفیف الحکم علیه و شی ء من الوجوه لا یخلو من التکلف بحسب اللفظ و المعنی و لعل بناء التعلیل علی مناسبة واقعیة فی عدل الله تعالی و حکمته بین العلتین هی خفیة علینا(1).

«53»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، لِلشَّیْخِ الْفَقِیهِ أبو [أَبِی] مُحَمَّدٍ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْقُمِّیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فَرَضَ اللَّهُ عَلَی النَّاسِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً مِنْهَا وَاحِدَةٌ فَرَضَهَا فِی جَمَاعَةٍ وَ هِیَ الْجُمُعَةُ وَ وَضَعَهَا عَنْ تِسْعَةٍ عَنِ

الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ الْمَجْنُونِ وَ الْمُسَافِرِ وَ الْعَبْدِ وَ الْمَرِیضِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الْأَعْمَی وَ مَنْ کَانَ عَلَی رَأْسِ فَرْسَخَیْنِ وَ رُوِیَ مَکَانَ الْمَجْنُونِ الْأَعْرَجُ وَ قَالَ صَلَاةُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَرِیضَةٌ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَیْهَا فَرِیضَةٌ مَعَ الْإِمَامِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَدْرَکْتَ الْإِمَامَ قَبْلَ أَنْ یَرْکَعَ الْآخِرَةَ فَقَدْ أَدْرَکْتَ الصَّلَاةَ وَ إِذَا أَدْرَکْتَ بَعْدَ مَا رَفَعَ رَأْسَهُ فَهِیَ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ بِمَنْزِلَةِ

ص: 208


1- 1. فی ط الکمبانیّ بعد ذلک تکرار نحو صفحتین منها و قد أسقطناه لما سیأتی ذیل الباب بعینه.

ظهر است. و خصوصیت آن برای کسی که رکعت آخر را درک کرده است این است که یک رکعت دیگر به آن می­افزاید و در این حال نمازش کامل شده است. و آنچه که از شنیدن دو خطبه به جای دو رکعت از دست داده، اعتباری ندارد. و در سایر نمازها، زمانی­که رکعت آخر را درک کند، سه رکعتی که از دست داده است را به آن اضافه می­کند.

و نیز از کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: برای تو شایسته است که روز جمعه شش رکعت در ابتدای روز و شش رکعت قبل از زوال، و دو رکعت هنگام زوال بخوانی. و زمانی­که خورشید زائل شد، فریضه را می­خوانی؛ اگر همراه امام بودی دو رکعت و اگر تنها بودی چهار رکعت، سپس سلام می­دهی و بین ظهر و عصر، هشت رکعت می­خوانی. و روایت شده است، بین ظهر و عصر شش رکعت می­خوانی.

و نیز از العروس: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل می­کند که از او درباره دو رکعت زوال در روز جمعه سئوال کردم که قبل از اذان است یا بعد از آن؟ فرمود: قبل از اذان.

و نیز از کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: روز جمعه عصر را در وقت ظهر غیر روز جمعه می­خوانی. و ادامه داد: وقت نماز جمعه ساعتی است که آفتاب زایل می­شود و وقت آن در سفر و حضر یکی است؛ و وقتش در تنگنا[و وسعت] یکی است که همان وقت زوال خورشید است.

و نیز از کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند مؤمنان را با سوره جمعه گرامی داشت؛ پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را به عنوان بشارتی برای آنها و سوره منافقین را [به عنوان] توبیخی برای منافقان سنت نمود و ترک کردن آن دو شایسته نیست و هر که آن دو را از روی عمد ترک کند، پس نمازی برای او نیست .

توضیح

بدان که مقصود از جمعه، روز یا نماز یا سوره است. و مقصود از ضمیر، سوره است و بر اساس دو احتمال اول در آن استخدام است و این قول او «و منافقین» عطف بر ضمیر بارز در «سنّها» است؛ و نمازی برای او نیست، بر نفی کمال حمل شده است.

روایت54.

العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: قنوت در روز جمعه زمانی­که تنها باشی در رکعت دوم، و اگر امام باشد در رکعت اول است.

و حریز روایت کرد که قنوت روز جمعه دو قنوت است: قنوتی در رکعت اول قبل از رکوع، و قنوتی در رکعت دوم بعد از رکوع.

و نیز از العروس: امام باقر علیه السلام فرمود: وقت ظهر ص: 209

الظُّهْرِ وَ خُصُوصِیَّتُهَا لِلَّذِی أَدْرَکَ الرَّکْعَةَ الْأَخِیرَةَ یُضِیفُ إِلَیْهَا رَکْعَةً أُخْرَی وَ قَدْ تَمَّتْ صَلَاتُهُ وَ لَا یَعْتَبِرُ بِمَا فَاتَهُ مِنْ سَمَاعِ الْخُطْبَتَیْنِ مَکَانَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ سَائِرُ الصَّلَوَاتِ إِذَا أَدْرَکَ الرَّکْعَةَ الْأَخِیرَةَ یُضِیفُ إِلَیْهَا ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ الَّتِی فَاتَتْهُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تُصَلِّیَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سِتَّ رَکَعَاتٍ فِی صَدْرِ النَّهَارِ وَ سِتَّ رَکَعَاتٍ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ رَکْعَتَانِ مَعَ الزَّوَالِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ صَلَّیْتَ الْفَرِیضَةَ إِنْ کُنْتَ مَعَ الْإِمَامِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِنْ کُنْتَ وَحْدَکَ فَأَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ تُسَلِّمُ وَ تُصَلِّی بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ رُوِیَ یُصَلِّی بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ سِتَّ رَکَعَاتٍ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَکْعَتَیِ الزَّوَالِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الْأَذَانِ أَوْ بَعْدَهُ قَالَ قَبْلَ الْأَذَانِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: تُصَلِّی الْعَصْرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی وَقْتِ الظُّهْرِ فِی غَیْرِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ قَالَ وَقْتُ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ سَاعَةُ تَزُولُ الشَّمْسُ وَ وَقْتُهَا فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَاحِدٌ أَوْ هِیَ فِی الْمُضَیَّقِ وَقْتٌ وَاحِدٌ حِینَ تَزُولُ الشَّمْسُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَ الْمُؤْمِنِینَ بِالْجُمُعَةِ فَسَنَّهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِشَارَةً لَهُمْ وَ الْمُنَافِقِینَ تَوْبِیخاً لِلْمُنَافِقِینَ وَ لَا یَنْبَغِی تَرْکُهُمَا فَمَنْ تَرَکَهُمَا مُتَعَمِّداً فَلَا صَلَاةَ لَهُ.

بیان

اعلم أن المراد بالجمعة الیوم أو الصلاة أو السورة و المراد بالضمیر السورة فعلی الأولیین فیه استخدام و قوله و المنافقین عطف علی الضمیر البارز فی سنها و حمل لا صلاة له علی نفی الکمال.

«54»

الْعَرُوسُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْقُنُوتُ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِذَا کُنْتَ وَحْدَکَ فَفِی الثَّانِیَةِ وَ إِنْ کَانَ الْإِمَامُ فَفِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی.

وَ رَوَی حَرِیزٌ: أَنَّ الْقُنُوتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قُنُوتَانِ قُنُوتٌ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ قُنُوتٌ فِی الثَّانِیَةِ بَعْدَ الرُّکُوعِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَقْتُ الظُّهْرِ یَوْمَ

ص: 209

در روز جمعه زمانی است که خورشید زایل می­شود، و اگر تنها باشد، باید در دو رکعت اول قرائت را آشکار ادا کند و قنوت بخواند.

امام باقر علیه السلام فرمود: مرد زمانی­که جمعه را چهار رکعت می­خواند، در آن بلند ادا می­کند و اولین نمازی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در آسمان خواند، نماز ظهر روز جمعه بود که در آن قرائت را جهر ادا نمود.

توضیح

این سخن امام علیه السلام: «زمانی­که تنها بود» شاید برای بیان مورد نامعلوم(غیر مشهور) باشد. و نیز این سخن او: «زمانی­که جمعه را چهار رکعت خواند». و مشهور بین قدمای اصحاب، استحباب جهر در ظهر روز جمعه است. و محقق در المعتبر از برخی اصحاب، منع مطلق از جهر در ظهر را نقل کرده و گفته: آن به مذهب شبیه­تر است. و ابن ادریس گوید: جهر در ظهر اگر به جماعت خواندی نه فرادی، مستحب است و روایت زراره در اینجا و حسنه حلبی در التهذیب(1) صریحاً آن را رد می­کند و مورد اول قوی­تر است.

روایت55.

العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: برای امامی که در روز جمعه خطبه ایراد می­کند، شایسته است که در زمستان و تابستان عمامه بر سر بگذارد و ردای یمنی یا عبری بر تن کند و درحالی­که ایستاده است خطبه ایراد کند .

و نیز از العروس: جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: و بر اهل روستاها نه جماعتی است و نه خروج در عیدین.

و نیز از العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: جمعه­ای نیست مگر در شهری که در آن حدود اقامه می­شود.

توضیح

شیخ در التهذیب این روایت را از طلحۀ بن زید(2)

روایت کرد و کسی که قبل از اوست، از حمص بن غیاث(3)

و اولی بر اساس رأی مشهور ضعیف و دومی موثق است. و شیخ آن دو را بر تقیه حمل کرده است زیرا آن دو با مذاهب اکثر عامه موافق هستند؛ یا بر دور بودن بیشتر از دو فرسخ[از محل اقامه نماز] همراه با اختلال شرایط[اقامه جمعه] نزد آنها(در قریه خودشان) حمل کرده است. و در المنتهی آن دو را با ضعف و حمل بر

ص: 210


1- التهذیب 1: 249.[1]
2- التهذیب 1: 322.[1]
3- التهذیب 1: 324.[2]

الْجُمُعَةِ حِینَ تَزُولُ الشَّمْسُ وَ لْیَجْهَرْ بِالْقِرَاءَةِ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَقْنُتُ.

وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: الرَّجُلُ إِذَا صَلَّی الْجُمُعَةَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَجْهَرُ فِیهَا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلَ مَا صَلَّی فِی السَّمَاءِ صَلَاةَ الظُّهْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ جَهَرَ بِهَا.

بیان

قوله علیه السلام إذا کان وحده لعله بیان للفرد الخفی و کذا قوله إذا صلی الجمعة أربع رکعات و المشهور بین قدماء الأصحاب استحباب الجهر بالظهر یوم الجمعة و نقل المحقق فی المعتبر عن بعض الأصحاب المنع من الجهر بالظهر مطلقا و قال إن ذلک أشبه بالمذهب و قال ابن إدریس یستحب الجهر بالظهر إن صلیت جماعة لا انفرادا و یدفعه صریحا روایة زرارة هنا و حسنة الحلبی فی التهذیب (1)

و الأول أقوی.

«55»

الْعَرُوسُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی لِلْإِمَامِ الَّذِی یَخْطُبُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَنْ یَلْبَسَ عِمَامَةً فِی الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ وَ یَتَرَدَّی بِبُرْدٍ یَمَنِیَّةٍ أَوْ عِبْرِیٍّ وَ یَخْطُبُ وَ هُوَ قَائِمٌ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: لَیْسَ عَلَی أَهْلِ الْقُرَی جَمَاعَةٌ وَ لَا خُرُوجٌ فِی الْعِیدَیْنِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَا جُمُعَةَ إِلَّا فِی مِصْرٍ یُقَامُ فِیهِ الْحُدُودُ.

بیان

روی الشیخ فی التهذیب هذه الروایة عن طلحة بن زید(2) و الذی قبله عن حفص بن غیاث (3)

و الأول ضعیف علی المشهور و الثانی موثق و حملهما الشیخ علی التقیة لأنهما موافقان لمذاهب أکثر العامة أو علی حصول البعد بأکثر من فرسخین مع اختلال الشرائط عندهم و ردهما فی المنتهی بالضعف و الحمل علی

ص: 210


1- 1. التهذیب ج 1 ص 249.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 322.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 324.

آنچه که ذکر شد، رد نموده است. و گوید: شهر در جمعه شرط نیست و این سخن علمای ماست. سپس گوید: و ابو حنیفه گوید: بر اهل آبادی­های اطراف شهر واجب نیست. و در الذکری گوید: بنا بر اظهر، در فتاوی و مشهورتر در روایات، از شرایط جمعه، شهر نیست؛ و سپس گوید: ابن ابی عقیل گوید: حضور در نماز جمعه به همراه امام در شهری که او در آن است و حضور در آن به همراه امیران او در شهرها و روستاهای دور افتاده، فرض است. و در المبسوط بر اهل بادیه و کردها واجب نیست زیرا هیچ دلیلی بر آن نیست. سپس گوید: اگر بگوییم فقط زمانی بر آنها واجب است که تعداد حاضر شود، قوی است. پایان سخن.

و استدلال کردن جمعی به این دو خبر برای شرط بودن امام عجیب است.

روایت56.

عبدالحمید بن ابوالحدید در شرح نهج البلاغه گوید: زمانی­که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در احد صفوف را مرتب کرد، برخاست و مردم را خطاب کرد و فرمود: ای مردم! شما را به آنچه که خداوند در کتابش مرا به آن توصیه کرد، در عمل به طاعت او و خودداری از محارم او توصیه می­کنم و خطبه را تا اینجا ادامه داد که فرمود: و هر که به خدا و روز آخر ایمان دارد، پس بر اوست جمعه در روز جمعه، جز کودک، زن، مریض و بنده زرخرید. و هر که به وسیله تفریح یا تجارتی بی­نیاز باشد، خداوند از او بی­نیاز است و خداوند توانگر قابل ستایش است... ادامه خبر.(1)

توضیح

در النهایه گوید: «خداوند از او بی­نیاز می­شود» یعنی خداوند او را دور می­اندازد و از چشمش می­افتد، بسان ص: 211


1- شرح نهج البلاغه 3: 365.[1]

ما ذکر و قال المصر لیس شرطا فی الجمعة(1)

و هو قول علمائنا ثم قال و قال أبو حنیفة لا تجب علی أهل السواد و قال فی الذکری لیس من شرط الجمعة المصر علی الأظهر فی الفتاوی و الأشهر فی الروایات ثم قال و قال ابن أبی عقیل صلاة الجمعة فرض علی المؤمنین حضورها مع الإمام فی المصر الذی هو فیه و حضورها مع أمرائه فی الأمصار و القری النائیة عنه و فی

المبسوط لا تجب علی أهل البادیة و الأکراد لأنه لا دلیل علیه ثم قال لو قلنا إنما تجب علیهم إذا حضر العدد لکان قویا انتهی و استدلال جماعة بالخبرین علی اشتراط الإمام طریف.

«56»

قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ: لَمَّا سَوَّی رَسُولُ اللَّهِ الصُّفُوفَ بِأُحُدٍ قَامَ فَخَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أُوصِیکُمْ بِمَا أَوْصَانِی بِهِ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِنَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ وَ التَّنَاهِی عَنْ مَحَارِمِهِ وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَعَلَیْهِ بِالْجُمُعَةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَّا صَبِیّاً أَوِ امْرَأَةً أَوْ مَرِیضاً أَوْ عَبْداً مَمْلُوکاً وَ مَنِ اسْتَغْنَی بِلَهْوٍ أَوْ تِجَارَةٍ اسْتَغْنَی اللَّهُ عَنْهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ الْخَبَرَ(2).

بیان

قال فی النهایة استغنی الله عنه أی أطرحه الله و رمی به من عینه فعل

ص: 211


1- 1. المصر لیس بشرط فی انعقاد الجمعة، و انما هو شرط الوجوب، بمعنی أنّه إذا لم یکن مصر فیه العدة و العدد، لم یکن الامام مبسوط الید، بل کان خائفا لا یجب علیه صلاة الجمعة، کما أنّه لا یجب علیه اقامة الحدود، و إذا کان مصر یقام فیه الحدود، و أقام الامام الجمعة، فعلی أهل المصر و من فی حریمه الی رأس فرسخین اجابة النداء. و أمّا من هو خارج المصر و حریمه، فمن کان فی سائر الامصار تحت ولایة الولاة اجاب نداء الوالی، أقام فیه الحدود أو لم یقم، و من کان فی القری فإذا کان فیهم من احسن الخطبة، و اجتمع العدد. فالاولی لهم أن یقیموا الجمعة، الا أنّه لا یجب، لعدم النداء من قبل ولی الامر علی ما عرفت وجهه فی ذیل الآیة الکریمة ص 123.
2- 2. شرح نهج البلاغة ج 3 ص 365.

عمل کسی که از چیزی بی­نیاز می­شود و به آن توجه نمی­کند. و گفته شده یعنی او را به خاطر اظهار و طلب بی­نیازیش از خدا مجازات می­کند. مانند این سخن خداوند متعال: {خدا را فراموش کردند پس [خدا هم] فراموششان کرد.}(1)

روایت57.

رسالة الجمعه: در اعمال جمعه تألیف شهید ثانی آمده است: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: جمعه حج مساکین است.

و سعید بن مسیب می­گفت: جمعه نزد من از حج مستحبی محبوب­تر است.

و از نبی صلّی الله علیه و آله روایت است که وی می­فرمود: در جمعه، [امام] در رکعت اول سوره جمعه را قرائت می­کند تا به وسیله آن مؤمنان را تشویق نماید و در رکعت دوم سوره منافقون را تا به وسیله آن منافقین را به وحشت اندازد.

و فرمود: هر که در روز جمعه وضو بگیرد و وضو را نیکو سازد سپس به جمعه بیاید و گوش دهد و ساکت باشد، مابین جمعه تا جمعه به علاوه سه روز، او را مورد مغفرت قرار می­دهد.

و امام فرمود: هر که روز جمعه غسل کند و [حتی اگر عطر ندارد،] عطر همسرش را اگر دارد بر خود بزند و از بهترین لباسش بپوشد، سپس از بین مردم عبور نکند و به هنگام موعظه بیهوده­گویی نکند، کفاره­ای است برای مابین دو[جمعه]. و هر که بیهوده­گویی کرد و از بین مردم عبور کرد، [آن غسل] برای او مایه طهارتی است.

و فرمود: هر که در روز جمعه درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند صحبت کند، مانند الاغی است که کتاب­ها را حمل می­کند و کسی­که به او بگوید خاموش باش، جمعه­ای ندارد .

و فرمود: هر که روز جمعه غسل کند و مسواک کند و اگر عطری بزند، دارد و از بهترین لباسش بپوشد سپس خارج شود و به مسجد بیاید و از روی گردن مردم عبور نکند. سپس آنچه که خدا خواست رکوع کند را رکوع نماید و زمانی­که امام بیرون آمد ساکت باشد، کفاره­ای است مابین آن و جمعه­ای که قبل از آن بوده است.

و رسول خدا صلّی الله علیه و آله غیر از لباس کارش(لباس عادی و لباس خانه)، بُردی داشت که آن را در عیدین و جمعه بر تن می­کرد.

و در حدیثی دیگر از او صلّی الله علیه و آله: خداوند و ملائکه او بر صاحبان عمامه­ها در روز جمعه صلوات می­فرستند.

و فرمود: اگر روز جمعه باشد، بر دری از درهای مسجد ملائکه­ای است که به ترتیب می­نویسند، و زمانی­که امام نشست، صحیفه را لوله کرده، می­آیند و به ذکر گوش می­دهند.

ص: 212


1- توبه / 67.[2]

من استغنی عن الشی ء فلم یلتفت إلیه و قیل جزاه جزاء استغنائه عنها کقوله تعالی نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ (1).

«57»

رِسَالَةُ الْجُمُعَةِ، فِی أَعْمَالِ الْجُمُعَةِ لِلشَّهِیدِ الثَّانِی قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْجُمُعَةُ حَجُّ الْمَسَاکِینِ.

وَ کَانَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ یَقُولُ: الْجُمُعَةُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ حَجَّةِ تَطَوُّعٍ.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یَقْرَأُ فِی الْجُمُعَةِ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ لِیُحَرِّضَ بِهَا الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی الثَّانِیَةِ بِسُورَةِ الْمُنَافِقِینَ لِیُفْزِعَ بِهَا الْمُنَافِقِینَ وَ قَالَ مَنْ تَوَضَّأَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ ثُمَّ أَتَی الْجُمُعَةَ فَاسْتَمَعَ وَ أَنْصَتَ غُفِرَ لَهُ مَا بَیْنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ زِیَادَةَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ مَسَّ مِنْ طِیبِ امْرَأَتِهِ إِنْ کَانَ لَهَا وَ لَبِسَ مِنْ صَالِحِ ثِیَابِهِ ثُمَّ لَمْ یَتَخَطَّ رِقَابَ النَّاسِ وَ لَمْ یَلْغُ عِنْدَ الْمَوْعِظَةِ کَانَ کَفَّارَةً لِمَا بَیْنَهُمَا وَ مَنْ لَغَا وَ تَخَطَّی رِقَابَ النَّاسِ کَانَتْ لَهُ طُهْراً وَ قَالَ مَنْ تَکَلَّمَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ فَهُوَ کَالْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً وَ الَّذِی یَقُولُ لَهُ أَنْصِتْ لَا جُمُعَةَ لَهُ وَ قَالَ مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ اسْتَنَّ وَ مَسَّ مِنْ طِیبٍ إِنْ کَانَ عِنْدَهُ وَ لَبِسَ مِنْ أَحْسَنِ ثِیَابِهِ ثُمَّ خَرَجَ یَأْتِی الْمَسْجِدَ وَ لَمْ یَتَخَطَّ رِقَابَ النَّاسِ ثُمَّ یَرْکَعُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَرْکَعَ وَ أَنْصَتَ إِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ کَانَ کَفَّارَةً لِمَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الَّتِی قَبْلَهَا وَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُرْدٌ یَلْبَسُهُ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ سِوَی ثَوْبِ مِهْنَتِهِ.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی أَصْحَابِ الْعَمَائِمِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ کَانَ عَلَی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ مَلَائِکَةٌ یَکْتُبُونَ الْأَوَّلَ فَالْأَوَّلَ فَإِذَا جَلَسَ الْإِمَامُ طَوَوُا الصُّحُفَ وَ جَاءُوا یَسْتَمِعُونَ الذِّکْرَ.

ص: 212


1- 1. براءة: 67.

و فرمود: مردم در روز قیامت، به اندازه رفتنشان به (نماز)جمعه، در رتبه اول و دوم و سوم نسبت به خداوند می­نشینند.

و این سخن او: «نسبت به خداوند»، یعنی کرامت یا مانند آن.

و نیز فرمود: هر که روز جمعه غسل جنابت به­جای آورد و [به نماز] برود، گویی شتری را قربانی کرده است؛ و هر که در ساعت دوم برود گویی گاوی قربانی کرده است؛ و هر که در ساعت سوم برود گویی قوچی قربانی کرده است؛ و هر که در ساعت چهارم برود گویی مرغی قربانی کرده است؛ و هر که در ساعت پنجم برود گویی تخم مرغی در راه خدا داده است؛ و زمانی­که امام بیرون آمد، ملائکه حاضر می­شوند و به ذکر گوش می­دهند.

و امام باقر علیه السلام فرمود: ملائکه روز جمعه بر در مسجد می­نشینند و مردم را بر اساس جایگاهشان در اول و دوم می­نگارند، تا اینکه امام بیرون آید.

و عبدالله بن سنان در صحیحی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: خداوند جمعه را بر سایر روزها برتری داد. و بهشت در روز جمعه برای کسی­که به آن می­آید، آراسته و زینت داده می­شود و شما به میزان پیشی گرفتنتان به سوی جمعه، به سوی بهشت از هم پیشی می­گیرید. و درهای آسمان برای صعود اعمال بندگان گشوده می­شود.(1)

و از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله روایت کرد که وی فرمود: هر که روز جمعه خود را نیک بشوید و غسل کند و پیش از زمان موعود برود و نخستین کس باشد که پیاده برود و سواره نباشد و به امام نزدیک شود و گوش دهد و بیهوده­گویی نکند، برای هر گامی که پیموده، اجر یک سال روزه و نماز، برای اوست.

و در حدیثی دیگر از او صلّی الله علیه و آله: رفتن تو به سوی جمعه و بازگشت به سوی خانواده­ات در اجر برابر است. و نیز از او صلّی الله علیه و آله روایت است که وی نماز در نیمه روز را مکروه دانست جز در روز جمعه و فرمود: جهنم هر روز فروزانتر می­شود، جز روز جمعه.

و نیز از او صلّی الله علیه و آله: زمانی­که گرما شدت گرفت، نماز در وقت خنکی خوانده شود، غیر از جمعه.

و سهل بن سعید گوید: ما قیلوله نمی­کردیم و ناهار نمی­خوردیم مگر بعد از جمعه

ص: 213


1- مراجعه شود به: التهذیب 1: 246، و برخی از احادیث نیز از التهذیب و الفقیه نقل شده است..[1]

وَ قَالَ علیه السلام یَجْلِسُ النَّاسُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی قَدْرِ رَوَاحِهِمْ إِلَی الْجُمُعَاتِ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ الثَّالِثُ.

قوله من الله أی من کرامة و نحوها.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ غُسْلَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ رَاحَ فَکَأَنَّمَا قَرَّبَ بَدَنَةً وَ مَنْ رَاحَ فِی السَّاعَةِ الثَّانِیَةِ فَکَأَنَّمَا قَرَّبَ بَقَرَةً وَ مَنْ رَاحَ فِی السَّاعَةِ الثَّالِثَةِ فَکَأَنَّمَا قَرَّبَ کَبْشاً وَ مَنْ رَاحَ فِی السَّاعَةِ الرَّابِعَةِ فَکَأَنَّمَا قَرَّبَ دَجَاجَةً وَ مَنْ رَاحَ فِی السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ فَکَأَنَّمَا قَرَّبَ بَیْضَةً وَ إِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ حَضَرَتِ الْمَلَائِکَةُ یَسْتَمِعُونَ الذِّکْرَ.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: یَجْلِسُ الْمَلَائِکَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَیَکْتُبُونَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ حَتَّی یَخْرُجَ الْإِمَامُ.

وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَضَّلَ اللَّهُ الْجُمُعَةَ عَلَی غَیْرِهَا مِنَ الْأَیَّامِ وَ إِنَّ الْجِنَانَ لَتُزَخْرَفُ وَ تُزَیَّنُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِمَنْ أَتَاهَا وَ إِنَّکُمْ لَتَتَسَابَقُونَ إِلَی الْجَنَّةِ عَلَی قَدْرِ سَبْقِکُمْ إِلَی الْجُمُعَةِ- وَ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لَتُفَتَّحُ لِصُعُودِ أَعْمَالِ الْعِبَادِ(1).

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ غَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ اغْتَسَلَ ثُمَّ بَکَّرَ وَ ابْتَکَرَ وَ مَشَی وَ لَمْ یَرْکَبْ وَ دَنَا مِنَ الْإِمَامِ وَ اسْتَمَعَ وَ لَمْ یَلْغُ کَانَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ عَمَلُ سَنَةٍ أَجْرُ صِیَامِهَا وَ قِیَامِهَا.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: مَشْیُکَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ انْصِرَافُکَ إِلَی أَهْلِکَ فِی الْأَجْرِ سَوَاءٌ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَرِهَ الصَّلَاةَ نِصْفَ النَّهَارِ إِلَّا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ قَالَ إِنَّ جَهَنَّمَ تُسَجَّرُ کُلَّ یَوْمٍ إِلَّا یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ أَبْرِدْ بِالصَّلَاةِ یغیر [بِغَیْرِ] الْجُمُعَةِ.

وَ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ: کُنَّا لَا نُقِیلُ وَ لَا نَتَغَدَّی إِلَّا بَعْدَ الْجُمُعَةِ وَ کُنَّا نُصَلِّی

ص: 213


1- 1. راجع التهذیب ج 1 ص 246، و هکذا بعض الأحادیث منقول من التهذیب و الفقیه.

و همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله جمعه می­خواندیم، سپس قیلوله بود.(1)

و از نبی اکرم روایت است که هر که در روز جمعه سفر کند، دو فرشته او، او را نفرین می­کنند که در سفرش همراهی نیابد و حاجتی از او برآورده نشود.

مردی روز جمعه نزد سعید بن مسیب آمد که برای سفر با او خداحافظی کند، پس گفت: عجله نکن تا نماز بخوانی، پاسخ داد: می­ترسم همراهانم را از دست بدهم؛ پس او تعجیل کرد. [پس از آن] سعید در باره او پرس و جو می­کرد تا اینکه گروهی آمده و به او خبر دادند که او پایش شکسته است، پس سعید گفت: همانا من گمان می­کردم که وی دچار آن خواهد شد.

و روایت شده است که صیادی در جمعه [برای شکار] خارج می­شد و مقام و مکانت جمعه او را از خروج منع نمی­کرد؛ پس زمین او و استرش را فرو برد و مردم بیرون آمدند درحالی­که استرش در زمین فرو رفته بود و جز گوش و دمش از او چیزی باقی نمانده بود. و روایت است که گروهی، روز جمعه­ای برای سفری خارج شدند، پس چادر آنها بدون آتشی که ببینند بر آنها شعله­ور شد.

و از سلمان فارسی روایت است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به من فرمود: آیا می­دانی روز جمعه چیست؟ عرض کردیم، خدا و رسولش داناترند. فرمود: همان روزی است که خداوند در آن روز پدر و مادر شما را جمع کرد. از ما بنده­ای نیست که نیکو وضو بگیرد سپس برای جمعه به مسجد بیاید، مگر اینکه آن کفاره­ای باشد برای آن جمعه و جمعه دیگر، تا زمانی­که از کبیره­ها اجتناب می­کند.

- نهی از احتباء به وقت خطبه، از نبی صلّی الله علیه و آله روایت شده است. گفته شده: و مقصود از آن این است که «حبوّۀ»، (زانوها را در بغل گرفتن و کمر و ساق پاها را با پارچه­ای به هم بستن) باعث به خواب رفتن می­شود و طهارت شخص را در معرض نقض شدن قرار می­دهد و مانع از استماع خطبه می­شود. -

و نیز فرمود: براستی در هر جمعه برای شما حج و عمره­ای است و حج، رفتن به سوی جمعه، و عمره انتظار عصر بعد از جمعه است.

انس گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چون هفتاد مرد از ما به سوی جمعه برود، مانند هفتاد تن از قوم موسی هستند که به سوی پروردگارشان به میقات رفتند و برتر از آن.

ص: 214


1- 1. آن را در مشکاة المصابیح: 123 روایت کرده است و گوید مورد اتفاق است و همچنین سایر احادیث نبوی نیز در آن موجود است.

مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْجُمُعَةَ ثُمَّ تَکُونُ الْقَائِلَةُ(1).

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَافَرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ دَعَا عَلَیْهِ مَلَکَاهُ أَنْ لَا یُصَاحَبَ فِی سَفَرِهِ وَ لَا تُقْضَی لَهُ حَاجَةٌ وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یُوَدِّعُهُ لِسَفَرٍ فَقَالَ لَا تَعْجَلْ حَتَّی تُصَلِّیَ فَقَالَ أَخَافُ أَنْ تَفُوتَنِی أَصْحَابِی ثُمَّ عَجَّلَ فَکَانَ سَعِیدٌ یَسْأَلُ عَنْهُ حَتَّی قَدِمَ قَوْمٌ فَأَخْبَرُوهُ أَنَّ رِجْلَهُ انْکَسَرَتْ فَقَالَ سَعِیدٌ إِنِّی کُنْتُ لَأَظُنُّ أَنَّهُ سَیُصِیبُهُ ذَلِکَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ صَیَّاداً کَانَ یَخْرُجُ فِی الْجُمُعَةِ- لَا یُحْرِجُهُ مَکَانُ الْجُمُعَةِ مِنَ الْخُرُوجِ فَخُسِفَ بِهِ وَ بِبَغْلَتِهِ فَخَرَجَ النَّاسُ وَ قَدْ ذَهَبَتْ بَغْلَتُهُ فِی الْأَرْضِ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا أُذُنَاهَا وَ ذَنَبُهَا.

وَ رُوِیَ: أَنَّ قَوْماً خَرَجُوا إِلَی سَفَرٍ حِینَ حَضَرَتِ الْجُمُعَةُ فَاضْطَرَمَ عَلَیْهِمْ خِبَاؤُهُمْ نَاراً مِنْ غَیْرِ نَارٍ یَرَوْنَهَا.

وَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ ره قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا یَوْمُ الْجُمُعَةِ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی جَمَعَ اللَّهُ فِیهِ بَیْنَ أَبَوَیْکُمْ- لَا یَبْقَی مِنَّا عَبْدٌ فَیُحْسِنُ الْوُضُوءَ ثُمَّ یَأْتِی الْمَسْجِدَ لِجُمُعَةٍ إِلَّا کَانَتْ کَفَّارَةً لِمَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی مَا اجْتَنَبَ الْکَبَائِرَ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: النَّهْیُ عَنِ الِاحْتِبَاءِ وَقْتَ الْخُطْبَةِ قِیلَ وَ الْمَعْنِیُّ فِیهِ أَنَّ الْحَبْوَةَ تَجْلِبُ النَّوْمَ فَتَعْرِضُ طَهَارَتُهُ لِلنَّقْضِ وَ یَمْنَعُ مِنِ اسْتِمَاعِ الْخُطْبَةِ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ لَکُمْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ حَجَّةً وَ عُمْرَةً فَالْحَجَّةُ الْهِجْرَةُ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ الْعُمْرَةُ انْتِظَارُ الْعَصْرِ بَعْدَ الْجُمُعَةِ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا رَاحَ مِنَّا سَبْعُونَ رَجُلًا إِلَی الْجُمُعَةِ کَانَ کَسَبْعِینَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی الَّذِینَ وَفَدُوا إِلَی رَبِّهِمْ وَ أَفْضَلَ.

ص: 214


1- 1. رواه فی مشکاة المصابیح ص 123، و قال: متفق علیه، و هکذا سائر الأحادیث النبویّة موجود فیه.

توضیح

در النهایه گوید: درباره آن آمده است: بر کسی از شما چیزی نیست اگر غیر از دو تکه لباس کار و خدمتش، دو تکه لباس برای روز جمعه بخرد. و «مهنة» در روایت با فتحه میم است و گاه کسره داده می­شود و زمخشری کسره را خطا دانسته است. پایان سخن. غسل جنابت یعنی مانند غسل آن، و حقیقت آن نیز محتمل است، چنانکه استحباب جماع قبل از رفتن به سوی جمعه از برخی روایات عامه به نظر می­رسد.

این سخن او: «غسّل یوم الجمعه و اغتسل» در النهایه گوید: بسیاری از مردم بر این هستند که مقصودش از «غسل»، مجامعت قبل از خارج شدن برای نماز است، زیرا این موجب چشم بستن او از نامحرم در راه می­شود، گفته می­شود «غسّل الرجل امراته» با تشدید و بدون تشدید، یعنی با او مجامعت کرد؛ و گاه بدون تشدید روایت شده است. و گفته شده، مقصودش این است که غیر خود را غسل داد و خود نیز غسل کرد؛ زیرا او چون با همسرش مجامعت کند، او را به غسل نیازمند می­سازد. و گفته شده: مقصودش از غسل، شستن اعضا بدن برای وضو است، سپس برای جمعه غسل می­کند. و گفته شده: آن دو به یک معنی هستند که برای تأکید تکرار کرده است. پایان سخن. و برخی از آنها گفته­اند: معنای غسل، شستن سر تنها است، زیرا عرب­ها دارای موهایی هستند که در شستن آن مبالغه می­کنند پس آن را جداگانه ذکر کرده است و اغتسل یعنی بدنش را شست.

مؤلف

و محتمل است که مقصودش از آن، شستن سر با گل خطمی و سدر یا شستن لباس باشد.

«بکّر و ابتکر»، در النهایه گوید: «بکّر الی الصلاۀ» یعنی در اول وقت آن آمد. و هر که به سوی چیزی بشتابد، گفته می­شود «بکّر الیه». و اما «ابتکر»، معنایش این است که به اول خطبه رسید. و به اول هر چیزی «با کوره» گفته می­شود و زمانی­که نوبر میوه­ها را بخورد، «ابتکر الرجل» گفته می­شود.

و گفته شده: معنای هر دو لفظ یکی است. فعل و افتعل. و فقط برای مبالغه و تأکید تکرار کرده است، چنانکه گفتند «جاد مجداً»، پایان سخن. و برخی از آنها گویند: معنای بکّر این است که قبل از خروجش صدقه داد، چنانکه در حدیث آمده است، در صدقه دادن پیشی بگیرید که بلا از آن عبور نمی­کند.

مؤلف

اکثر این اخبار از طریق عامّه است که آنها را به تبعیت از شیخ - رحمه الله - که ذکرش گذشت، آوردیم.

روایت58.

المکارم: از جعفر بن محمد از پدرانش در آنچه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به آن توصیه فرمود: ای علی، بر زنان نه جمعه­ای است، نه جماعتی، نه اذانی است و نه اقامه­ای،

ص: 215

بیان

قال فی النهایة فیه ما علی أحدکم لو اشتری ثوبین لیوم الجمعة سوی ثوبی مهنته أی بذلته و خدمته و الروایة بفتح المیم و قد تکسر و خطأ الزمخشری الکسر انتهی غسل الجنابة أی کغسلها و یحتمل الحقیقة کما یظهر استحباب الجماع قبل الذهاب إلی الجمعة من بعض روایات العامة.

قوله علیه السلام غسل یوم الجمعة و اغتسل قال فی النهایة ذهب کثیر من الناس إلی أن غسل أراد به المجامعة قبل الخروج إلی الصلاة لأن ذلک یجمع غض الطرف فی الطریق یقال غسل الرجل امرأته بالتشدید و بالتخفیف أی جامعها و قد روی مخففا و قیل أراد غسل غیره و اغتسل هو لأنه إذا جامع زوجته أحوجها إلی الغسل و قیل أراد بالغسل غسل أعضائه للوضوء ثم یغتسل للجمعة و

قیل هما بمعنی واحد کرر للتأکید انتهی و قال بعضهم غسل معناه غسل الرأس خاصة لأن العرب لهم شعور یبالغون فی غسلها فأفردها بالذکر و اغتسل یعنی غسل سائر جسده.

أقول

و یحتمل أن یراد به غسل الرأس بالخطمی و السدر أو غسل الثیاب.

و بکر و ابتکر قال فی النهایة بکر إلی الصلاة أتی أول وقتها و کل من أسرع إلی شی ء فقد بکر إلیه و أما ابتکر فمعناه أدرک أول الخطبة و أول کل شی ء باکورته و ابتکر الرجل إذا أکل باکورة الفواکه.

و قیل معنی اللفظین واحد فعل و افتعل و إنما کررا للمبالغة و التوکید کما قالوا جاد مجدا انتهی و قال بعضهم معنی بکر أی تصدق قبل خروجه کما

فی الحدیث: باکروا بالصدقة فإن البلاء لا یتخطاها.

أقول

هذه الأخبار أکثرها عامیة أوردناها تبعا للشیخ المتقدم ذکره قدس الله لطیفه.

«58»

الْمَکَارِمُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: فِیمَا أَوْصَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً یَا عَلِیُّ لَیْسَ عَلَی النِّسَاءِ جُمُعَةٌ وَ لَا جَمَاعَةٌ وَ لَا أَذَانٌ وَ لَا إِقَامَةٌ وَ لَا تَسْمَعُ

ص: 215

و خطبه را نمی­شنوند و از خانه شوهر خارج نمی­شوند مگر به اذن او... ادامه خبر.(1)

روایت59.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: خروج برای سفر در شب جمعه ایرادی ندارد.(2)

روایت60.

الکشی: نبی صلّی الله علیه و آله درباره جمعه فرمود: هر گاه پنج تن جمع شدند که یکی از آنها امام است، بر آنان است که جمعه بخوانند.(3)

روایت61.

المعتبر: امام صادق علیه السلام فرمود: جمعه­ای نیست مگر با خطبه. و فقط دو خطبه به جای دو رکعت قرار داده شده است.(4)

روایت62.

المتهجد: محمد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره نماز جمعه سئوال کردم، فرمود: وقت آن زمانی است که خورشید زایل می­شود. و قبل از فریضه دو رکعت بخوان. و اگر کند می­خواندی تا اینکه وقت به آرامی داخل ­شد، پس فریضه را شروع کن و دو رکعت را رها کن تا آن دو را بعد از فریضه بخوانی.(5)

و نیز از المتهجد: اسماعیل بن عبدالخالق گوید: از امام صادق علیه السلام درباره وقت نماز سئوال کردم، فرمود: و برای هر نمازی دو وقت قرار داده شده است، جز جمعه در سفر و حضر. - و او علیه السلام ادامه داد: - وقت آن زمانی است که خورشید زایل می­شود و آن در غیر جمعه برای هر نمازی دو وقت است. و فرمود: بر حذر باش که آن را قبل از زوال نخوانی، که به خدا سوگند برای من فرق نمی­کند که آن را بعد از عصر خواندی یا قبل از زوال.(6)

ص: 216


1- مکارم الاخلاق: 510 ضمن حدیثی طولانی.[1]
2- المحاسن: 347.[1]
3- رجال الکشی: 167 تحقیق مصطفوی ذیل حدیثی طولانی..[2]
4- المعتبر: 203.[3]
5- مصباح المتهجد: 254.[4]
6- مصباح المتهجد: 255.[5]

الْخُطْبَةَ وَ لَا تَخْرُجُ مِنْ بَیْتِ زَوْجِهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ الْخَبَرَ(1).

«59»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَحْیَی الْمَدِینِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالْخُرُوجِ فِی السَّفَرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ(2).

«60»

الْکَشِّیُّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِی الْجُمُعَةِ قَالَ إِذَا اجْتَمَعَ خَمْسَةٌ أَحَدُهُمُ الْإِمَامُ فَلَهُمْ أَنْ یُجَمِّعُوا(3).

«61»

الْمُعْتَبَرُ، نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا جُمُعَةَ إِلَّا بِخُطْبَةٍ وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ رَکْعَتَیْنِ لِمَکَانِ الْخُطْبَتَیْنِ (4).

«62»

الْمُتَهَجِّدُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ قَالَ وَقْتُهَا إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الْفَرِیضَةِ فَإِنْ أَبْطَأْتَ حَتَّی یَدْخُلَ الْوَقْتُ هُنَیْئَةً فَابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ وَ دَعِ الرَّکْعَتَیْنِ حَتَّی تُصَلِّیَهُمَا بَعْدَ الْفَرِیضَةِ(5).

وَ مِنْهُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ وَقْتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ وَ جَعَلَ لِکُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَیْنِ إِلَّا الْجُمُعَةَ فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ فَإِنَّهُ علیه السلام قَالَ وَقْتُهَا إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَ هِیَ فِیمَا سِوَی الْجُمُعَةِ لِکُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَانِ وَ قَالَ إِیَّاکَ أَنْ تُصَلِّیَ قَبْلَ الزَّوَالِ فَوَ اللَّهِ مَا أُبَالِی بَعْدَ الْعَصْرِ صَلَّیْتُهَا أَوْ قَبْلَ الزَّوَالِ (6).

ص: 216


1- 1. مکارم الأخلاق: 510 فی حدیث طویل.
2- 2. المحاسن: 347.
3- 3. رجال الکشّیّ: 167 تحقیق المصطفوی ذیل حدیث طویل.
4- 4. المعتبر: 203.
5- 5. مصباح المتهجد: 254.
6- 6. مصباح المتهجد: 255.

حریز از زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: وقت جمعه از لحظه­ای است که خورشید زایل می­شود تا اینکه ساعتی بگذرد، و بر آن مراقبت ­کن که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هیچ بنده­ای در آن خیری از خداوند متعال نمی­خواهد، مگر اینکه خداوند به او عطا می­کند.(1)

و حریز روایت کرد: از او شنیدم که می­فرمود: اما من زمانی­که خورشید در روز جمعه زایل می­شود، فریضه را شروع می­کنم و اگر دو رکعت را نخوانده باشم، به تأخیر می­اندازم.(2)

و از المتهجد: امام صادق علیه السلام فرمود: من دوست­ دارم که مرد از دنیا نرود تا اینکه متعه کند، گر چه یک مرتبه، و اینکه جمعه را به جماعت بخواند.(3)

توضیح

گاه برای وجوب تخییری نماز جمعه به این خبر استدلال می­شود. به دلیل این سخن او «دوست­ ­دارم» و این ظاهر در استحباب است. و نیز به دلیل ذکر آن همراه با متعه که آن به اتفاق مستحب است. و جواب این است که این سخن او «دوست­ دارم»، ظهوری در استحباب ندارد، به گونه­ای که برای تخصیص آن عمومات شایسته باشد، و لذا در ضمیمه کردن آن با مستحب، دلالتی بر استحباب در آن نیست بلکه آن نکته­ای است که باعث تعبیر از آن دو با قول «دوست­ ­دارم» است تا هر دو آنها را شامل شود.

بعلاوه شکی نیست که برای افرادی جمعه واجب است و برای افرادی مستحب، مانند کسی­که بیش از دو فرسخ دور است و نابینا، بیمار، مسافر و سایر کسانی­که ذکر آنها گذشت، و اگر حمل آن بر افراد واجب ممکن نباشد، پس باید بر افراد مستحب حمل گردد. و در روایت هیچ تعیینی نیست که مقصود از آن، فردی از افراد آن مستحب باشد تا حمل روایت بر آن فرد، متعین گردد. علاوه بر اینکه حمل آن بر نماز به همراه مخالفان، از روی تقیه، برای جمع کردن بین اخبار ممکن است.(4)

روایت63.

المتهجد: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد: از او درباره ساعتی که دعا در روز جمعه در آن استجابت می­شود سئوال کردم، گفت: مابین فراغت امام از خطبه تا اینکه صفوف مردم مرتب شود. و ساعت دیگری از آخر روز تا غروب آفتاب.(5)

ص: 217


1- مصباح المتهجد: 255.[6]
2- مصباح المتهجد: 255.[1]
3- مصباح المتهجد: 255.[2]
4- ذکر متعه مانع از این حمل می­باشد. .[3]
5- مصباح المتهجد: 254.[4]

وَ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَقْتُ الْجُمُعَةِ سَاعَةُ تَزُولُ الشَّمْسُ إِلَی أَنْ تَمْضِیَ سَاعَةٌ تُحَافِظُ عَلَیْهَا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ- لَا یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی عَبْدٌ فِیهَا خَیْراً إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ (1).

وَ رَوَی حَرِیزٌ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: أَمَّا أَنَا إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَدَأْتُ بِالْفَرِیضَةِ وَ أَخَّرْتُ الرَّکْعَتَیْنِ إِذَا لَمْ أَکُنْ صَلَّیْتُهُمَا(2).

وَ مِنْهُ رَوَی ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنِّی لَأُحِبُّ لِلرَّجُلِ أَنْ لَا یَخْرُجَ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یَتَمَتَّعَ وَ لَوْ مَرَّةً وَ أَنْ یُصَلِّیَ الْجُمُعَةَ فِی جَمَاعَةٍ(3).

بیان

قد یستدل بهذا الخبر علی الوجوب التخییری لصلاة الجمعة لقوله لأحب و هو ظاهر فی الاستحباب و لذکرها مع المتعة و هی مستحبة اتفاقا و الجواب أن قوله لأحب لا ظهور له فی الاستحباب بحیث یصلح لتخصیص تلک العمومات و لذا ضمها مع مستحب لا دلالة فیه علی الاستحباب بل هو نکتة باعثة للتعبیر عنهما بقوله لأحب لیشملهما.

علی أنه لا ریب أن للجمعة أفرادا واجبة و أفرادا مستحبة کمن بعد بأزید من فرسخین و الأعمی و المریض و المسافر و سائر من تقدم ذکره فلو لم یمکن حملها علی الواجبة فلتحمل علی الأفراد المستحبة و لا تعیین فی الروایة أن أی فرد من أفرادها المستحبة أرید بها حتی یتعین حملها علیه مع أنه یمکن حملها علی الصلاة مع المخالفین تقیة جمعا بین الأخبار(4).

«63»

الْمُتَهَجِّدُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ السَّاعَةِ الَّتِی یُسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعَاءُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ مَا بَیْنَ فَرَاغِ الْإِمَامِ مِنَ الْخُطْبَةِ إِلَی أَنْ تَسْتَوِیَ الصُّفُوفُ بِالنَّاسِ وَ سَاعَةٌ أُخْرَی مِنْ آخِرِ النَّهَارِ إِلَی غُرُوبِ

ص: 217


1- 1. مصباح المتهجد: 255.
2- 2. مصباح المتهجد: 255.
3- 3. مصباح المتهجد: 255.
4- 4. ذکر المتعة یأبی عن هذا الحمل.

روایت64.

المجالس(1)

و الخصال صدوق: حسن بن علی علیه السلام در حدیثی طولانی فرمود: یهود نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند. پس اعلم آنان مسائلی را از حضرت پرسید و در آنچه که سئوال کرده بود، آمده بود: ما را از هفت خصلتی که خداوند از میان انبیا به تو و از میان امت­ها به امت تو عطا نمود، آگاه کن. فرمود: خداوند عزوجل، فاتحۀ الکتاب، اذان، جماعت در مسجد، روز جمعه، نماز بر جنازه، جهر در سه نماز، رخصت به امتم به هنگام بیماری و سفر، و شفاعت برای صاحبان گناهان کبیره از امتم را به من عطا فرمود. گفت: ای محمد، راست گفتی و جزای کسی­که این امور را انجام دهد چیست؟ ... و حدیث را تا اینجا ادامه داد که گفت: فرمود: و اما روز جمعه، روزی است که خداوند در آن روز اولین­ها و آخرین­ها را جمع می­کند، و مؤمنی نیست که در آن به سوی جمعه گام بردارد، مگر اینکه خداوند اهوال روز قیامت را از او کم می­کند، سپس او به سوی بهشت امر می­شود.(2)

روایت65.

صحیفه سجادیه: و از دعای او در روز قربان و روز

ص: 218


1- امالی صدوق: 117 در حدیثی بلند و در آن به جای جمعه، جماعت آمده است..[1]
2- الخصال 2: 9.[2]

الشَّمْسِ (1).

«64»

الْمَجَالِسُ،(2)

وَ الْخِصَالُ لِلصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنَا عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ فَقَالَ أَعْطَانِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْأَذَانَ وَ الْجَمَاعَةَ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی الْجَنَائِزِ وَ الْإِجْهَارَ فِی ثَلَاثِ صَلَوَاتٍ وَ الرُّخْصَةَ لِأُمَّتِی عِنْدَ الْأَمْرَاضِ وَ السَّفَرِ وَ الشَّفَاعَةَ لِأَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ مَنْ فَعَلَ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ وَ أَمَّا یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَیَوْمٌ یَجْمَعُ اللَّهُ فِیهِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ مَشَی فِیهِ إِلَی الْجُمُعَةِ إِلَّا خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَهْوَالَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَی الْجَنَّةِ(3).

«65»

الصَّحِیفَةُ السَّجَّادِیَّةُ،:(4) وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه السلام فِی یَوْمِ الْأَضْحَی وَ یَوْمِ

ص: 218


1- 1. مصباح المتهجد: 254 و فی نسخة الکمبانیّ بعد ذلک تکرار حدیث البزنطی المذکور تحت الرقم 61 روایة عن جامعه، من دون ذکر المصدر مع بیاض فی محله، و قد حذفناه، و قال السیّد الأجل المرزا محمّد خلیل الموسوی رحمه اللّه مصحح طبعة الکمبانیّ ما هذا لفظه نقلا عن هامش الطبعة:« حدیث البزنطی لیس فی النسخة الخطیة المعتبرة، فلا اعتبار فی مکان البیاض».
2- 2. أمالی الصدوق: 117، فی حدیث. و فیه بدل الجمعة الجماعة.
3- 3. الخصال ج 2 ص 9، و فیه: و أمّا یوم القیمة فیجمع اللّه فیه الاولین و الآخرین للحساب، فما من مؤمن مشی الی الجماعة إلا خفف اللّه عزّ و جلّ علیه أهوال یوم القیامة ثمّ یجازیه الجنة».
4- 4. هاهنا أیضا تکرر فی طبعة الکمبانیّ حدیث الکشّیّ المذکور تحت الرقم 60 فأسقطناه.

جمعه بود:

پروردگارا، امروز روز مبارک و خجسته­ای است، و در آن مسلمانان در اطراف زمینت اجتماع می­کنند، از میان آنان درخواست­کننده، طالب، مشتاق و ترسان شرکت می­کند... پروردگارا، این مقام برای خلفاء و برگزیدگان تو است و جایگاه امینان تو در درجه رفیعی است که آنها را به آن اختصاص دادی، آنها را ربودند و تو مقدر کننده آنی... تا اینکه برگزیدگان و خلفای تو مغلوب، مقهور و غارت­شده گردیدند، حکم تو را تبدیل شده و کتاب تو را رها شده یافتند... و فرج، آسایش، یاری، تمکین و تأیید را برای آنان تعجیل بفرما... تا پایان دعا.(1)

توضیح

بر فرد آشنا به روش­های بلاغت پوشیده نیست که این دعا بر مطلوب بودن اجتماع مؤمنان در جمعه و اعیاد برای نماز، دعا، درخواست، رغبت، آشکار کردن حاجت­ها در همه احوال و زمان­ها دلالت دارد. زیرا معلوم است که ادعیه شریف صحیفه از مواردی است که امام علیه السلام املا نمود تا شیعه آن را تا آخر روزگار بخواند و آن مانند قرآن مجید، تا روز قیامت از برکات مستمر است.

و وجه دلالت این است که وی در وصف آن روز و فضیلت آن آورده است که مسلمانان در همه نواحی زمین اجتماع می­کنند و معلوم است که اجتماع آنان برای نماز جمعه و عید است. و به دلیل غایت خوف و اختفای او، از طرف او اجازه نداشتند و چنین است زمانهای بعد از او تا زمان قائم. پس باید برای این اجتماع در زمان او علیه السلام و بیشتر زمان­های بعد از او، مصداقی باشد تا تعلیم آنها به امثال این دعا نیکو باشد.

و از آنجا که اگر در بلادی که در آن است، امام حاضر و در امان باشد، مقدم شدن دیگری بر او جایز نیست، به خصوصیت این مقام اشاره کرده و فرمود: «این مقام برای خلفای توست» و از آن نزد خداوند سبحان شکایت کرده است. یا اینکه از آنجا که از حکمت­های بزرگ، جمعه­ها و اعیاد ظهور دولت آن­ها علیهم السلام و اقتدار آنها، امر و نهی و ارشاد آنها است و در آن زمان مسأله عکس آن بود و دولت چیره­گران و غاصبان در آن نمایان بود و بدعت­ها و گمراهی­سازی­های آنها در آن زمان قدرت گرفته بود. پس به این مناسبت،

ص: 219


1- صحیفه سجادیه زیر شماره 48 ص 277 چاپ آخوندی.[3]

الْجُمُعَةِ:

اللَّهُمَّ هَذَا یَوْمٌ مُبَارَکٌ مَیْمُونٌ وَ الْمُسْلِمُونَ فِیهِ مُجْتَمِعُونَ فِی أَقْطَارِ أَرْضِکَ یَشْهَدُ السَّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطَّالِبُ وَ الرَّاغِبُ وَ الرَّاهِبُ- إِلَی قَوْلِهِ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدِ ابْتَزُّوهَا

وَ أَنْتَ الْمُقَدِّرُ لِذَلِکَ إِلَی قَوْلِهِ- حَتَّی عَادَ صِفْوَتُکَ وَ خُلَفَاؤُکَ مَغْلُوبِینَ مَقْهُورِینَ مُبْتَزِّینَ یَرَوْنَ حُکْمَکَ مُبَدَّلًا وَ کِتَابَکَ مَنْبُوذاً- إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ عَجِّلِ الْفَرَجَ وَ الرَّوْحَ وَ النُّصْرَةَ وَ التَّمْکِینَ وَ التَّأْیِیدَ لَهُمْ- إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(1).

بیان

لا یخفی علی العارف بأسالیب البلاغة أن هذا الدعاء یدل علی مطلوبیة اجتماع المؤمنین فی الجمعة و الأعیاد للصلاة و الدعاء و السؤال و الرغبة و بث الحوائج فی جمیع الأحوال و الأزمان لأنه معلوم أن أدعیة الصحیفة الشریفة مما أملاها علیه السلام لتقرأها الشیعة إلی آخر الدهر و هی کالقرآن المجید من البرکات المستمرة إلی یوم الوعید.

و وجه الدلالة أنه ذکر فی وصف الیوم و بیان فضله أن المسلمین یجتمعون فی أقطار الأرض و معلوم أن اجتماعهم کانوا لصلاة الجمعة و العید و لم یکونوا مأذونین منه علیه السلام لغایة خوفه و اختفائه و کذا الأزمان بعده إلی زمان القائم فلا بد من مصداق لهذا الاجتماع فی زمانه علیه السلام و أکثر الأزمان بعده حتی یحسن تعلیمهم مثل هذا الدعاء.

و لما کان فی البلاد الذی کان فیه حاضرا فارغا لم یجز لغیره التقدم علیه أشار إلی خصوص هذا المقام فقال علیه السلام إن هذا المقام لخلفائک و شکا إلی الله سبحانه ذلک أو أنه لما کان من الحکم العظیمة للجمعات و الأعیاد ظهور دولتهم علیهم السلام و تمکنهم و أمرهم و نهیهم و إرشادهم و کان فی تلک الأزمان الأمر بعکس ذلک تظهر فیها دولة المتغلبین و الغاصبین و تقوی فیها بدعهم و إضلالهم فأشار بتلک المناسبة

ص: 219


1- 1. الصحیفة السجّادیة تحت الرقم 48 ص 277 ط الآخوندی.

به خلافت بزرگی که مدعی آن شدند و آن را به زور گرفتند و غصب کردند، اشاره کرده است.

اگر گفته شود، ذکر اجتماع آنها بر رجحانی دلالت نمی­کند بلکه بیان امری واقعی است. می­گوییم از سیاق کلام معلوم است که او برای بیان کرامت آن روز و شرافت آن، و تمهید دعا و وارد کردن وجود مبارک خویش در بین آنان، یا از روی تواضع یا به جهت تعلیم، آنچه را ذکر کرده، در مقام تحسین و تجویز ذکر کرده است. و اگر اجتماع آنها بدعت و حرام بود، مثل این بود که کسی بگوید: پروردگارا براستی امروز روز مبارکی است که در آن مردم در نواحی زمین برای نوشیدن می و زدن دف و آلات موسیقی و بازی قمار و سرگرمی­ها جمع می­شوند و حاجت­های خود را مطالبه می­کنند، پس از تو می­خواهم که بهره و نصیب من از آن را فراوان کن.

و عجیب اینکه جمعی از مخالفین وجوب جمعه، به عبارت اخیر برای عدم وجوب نماز جمعه در زمان­ غیبت و حتی برخی از آنها برای حرام بودن آن، استدلال کرده­اند. آنجا که گویند: این مقام اشاره­ای است به امامت جمعه، عید و خطبه و این سخن او: «برای خلفای تو» بر اختصاص داشتن به آنها دلالت می­کند. و همچنین این سخن او «آنها را به آن اختصاص داده­ای» و نیز این سخن او «ابتزّوها»، یعنی سلب کردن و گرفتن به اجبار.

و اما جواب: اولاً دانستی که مشار الیه با این مقام، محتمل است که خلافت کبری باشد، به دلیل ظهور آثار آن در این روز، به قرینه این سخن او «تا اینکه برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور و غارت­شده گشتند، درحالی­که حکم تو را تبدیل یافته و کتابت را رها شده و فرائضت را تحریف شده از مسیر، شریعتت و سنت­های نبی­ات را ترک شده می­بینند» زیرا ظاهر این است که امور ذکر شده از مواردی است که بر ولایت کبری و خلافت علیا مترتب است.

و ثانیاً اینکه، با فرض پذیرفتن ارجاع ضمیر به نماز و خطبه، ارجاع آن به نماز مخصوص ممکن است. زیرا ارجاع ضمیر به خاص، از ارجاع آن به عامی که در­ ضمن خاص تحقق یافته است بهتر است، مانند زمانی­که به زید اشاره شود و مقصود از آن زید یا انسانِ متحقق در ضمن او باشد؛ و ظاهر این است که اول بهتر و به حقیقت بودنش نزدیک­تر است. و نماز مخصوص، به دلیل حضور امام، بدون اذن او نمازی حرام بود، و با وجود اجبار او بر حضور و اقتداء به وی، پس بر منع از غیر آن نماز دلالت نمی­کند.

ص: 220

إلی الخلافة الکبری التی ادعوها و ابتزوها و غصبوها.

فإن قیل ذکر اجتماعهم لا یدل علی رجحان بل هو بیان لأمر واقعی قلنا معلوم من سیاق الکلام حیث ذکر لبیان کرامة الیوم و شرافته و لتمهید الدعاء و إدخال نفسه المقدسة فی جملتهم إما تواضعا أو تعلیما أنه فی مقام التحسین و التجویز و لو کان اجتماعهم کذلک بدعة و حراما لکان مثل أن یقول أحد اللهم إن هذا یوم مبارک یجتمع فیه الناس فی أقطار الأرض لشرب الخمور و ضرب الدفوف و المعازف و اللعب بالقمار و الملاهی و یطلبون حوائجهم فأسألک أن توفر حظی و نصیبی منه.

و العجب أن جماعة من المانعین استدلوا بالعبارة الأخیرة علی عدم وجوب صلاة الجمعة فی أزمنة الغیبة بل بعضهم علی حرمتها حیث قالوا هذا المقام إشارة إلی إمامة الجمعة و العید و الخطبة و قوله لخلفائک یدل علی الاختصاص بهم و کذا قوله قد اختصصتهم بها و قوله قد ابتزوها فإن الابتزاز هو الاستلاب و الأخذ قهرا.

و الجواب أما أولا فبما عرفت أن المشار إلیه بهذا المقام یحتمل أن یکون الخلافة الکبری لظهور آثارها فی هذا الیوم بقرینة قوله بعد ذلک حتی عاد صفوتک و خلفاؤک مغلوبین مقهورین مبتزین یرون حکمک مبدلا و کتابک منبوذا و فرائضک محرفة من جهات إشراعک و سنن نبیک متروکة إذ ظاهر أن الأمور المذکورة مما یترتب علی الولایة الکبری و الخلافة العلیا.

و ثانیا بأنه علی تقدیر تسلیم إرجاع الضمیر إلی الصلاة و الخطبة یمکن إرجاعه إلی الصلاة المخصوصة إذ إرجاع الضمیر إلی الخاص أولی من إرجاعه إلی العام المتحقق فی ضمن الخاص کما إذا أشیر إلی هذا بزید و أرید به زید أو الإنسان المتحقق فی ضمنه و ظاهر أن الأول أظهر و أحق بکونه حقیقة و الصلاة المخصوصة کانت صلاة محرمة لحضور الإمام بغیر إذنه علیه السلام مع قهره علیه السلام علی الحضور و الاقتداء به فلا یدل علی المنع من غیرها.

ص: 220

ثالثاً اینکه با فرض پذیرفتن ارجاع ضمیر به مطلق نماز، برای صدق اختصاص مستفاد از لام، محق­تر بودن آنها به آن در مجموع کفایت می­کند. علاوه بر اینکه محقق دوانی در حواشی­اش بر شرح مختصر عضدی بررسی کرد که این اختصاص به معنی حصر نیست، بلکه ارتباطی مخصوص در آن کفایت می­کند، چنانکه گفته می­شود: زین برای اسب است؛ و این را در الفرائد الطریقه در شرح «الحمدلله» بررسی کردیم.

و این سخن او «آن را به زور گرفتند»، در برخی نسخه­ها با بنای فاعل و در بعضی از آن با بنای مفعول آمده است و بر اساس اول، ظاهر این است که ضمیر مرفوع به خلفای جور و طرفداران آنها که غاصبین حقوق اینان هستند بازگردد؛ و بر اساس دوم نیز مقصود آنها هستند، زیرا این بر شیعیان و دوستداران ائمه که جمعه را در اطاعت از امر آنها و احیاء یاد آنان انجام می­دهند، صدق نمی­کند، که آن را از آنها به زور گرفتند، چنانکه نائب خاص، به اتفاق خارج از آنها است.

و چهارم اینکه به خلفاء، برگزیدگان و امینان تعمیم داده شود، به گونه­ای که فقهای شیعه و راویان اخبار ائمه را شامل شود. چنانکه صدوق و سایرین از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کرده­اند: پروردگارا، جانشینان مرا مورد رحمت قرار بده. به او گفته شد: ای رسول خدا، جانشینان تو چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی­که بعد از من می­آیند، حدیث و سنتم را روایت می­کنند؛ و در روایتی دیگر بر آن افزوده است: و بعد از من مردم را تعلیم می­دهند. اما در این وجه، بُعدی وجود دارد. بله، حمل کردن امناء حتی برگزیدگان بر شیعه و به­ویژه علمای آنها بعید نیست. و تأسیس، أولی از تأکید است.

تکمیل

مؤلف

خلاصه کلام در این مسأله که اوهام در آن متحیر شده و اعلام دچار آشفتگی شده­اند این است که گمان نمی­کنم عاقلی در این شک کند که اگر اجماع ادعا شده درباره آن وجه وجود نداشت، برای کسی مجال شک در وجوب آن بر همه به صورت واجب عینی در همه زمان­ها و موقعیت­ها وجود نداشت، چنانکه در سایر فرائض اثبات شده با کتاب و سنت چنین است. پس همانگونه که کسی نمی­تواند بگوید، شاید وجوب نماز عصر و زکات گوسفندان به وجود امام و حضور و اذن او مشروط است، در این جا نیز به دلیل عدم تفاوت میان ادله دال بر آن، چنین است.

اما در اینجا نقل اجماع از جانب شیخ رخ داد و جمعی از متأخرین از او - چنانکه در سایر مسائل عادتشان بود - از او تبعیت کردند که او عروة الوثقی و حجت عظمای آنهاست و به وسیله او خیز برمی­دارند

ص: 221

و ثالثا بأنه علی تقدیر تسلیم إرجاع الضمیر إلی مطلق الصلاة یکفی لصدق الاختصاص المستفاد من اللام کونهم أحق بها فی الجملة مع أنه قد حقق المحقق الدوانی فی حواشیه علی شرح المختصر العضدی أن هذا الاختصاص لیس بمعنی الحصر بل یکفی فیه ارتباط مخصوص کما یقال الجل للفرس و قد حققنا ذلک فی الفرائد الطریقة فی شرح الحمد لله.

و قوله ابتزوها فی بعض النسخ علی بناء الفاعل و فی بعضها علی بناء المفعول فعلی الأول ظاهر أن الضمیر المرفوع راجع إلی خلفاء الجور و أتباعهم الغاصبین لحقوقهم و علی الثانی أیضا المراد ذلک لأن شیعتهم و موالیهم الذین یفعلونها إطاعة لأمرهم و إحیاء لذکرهم لا یصدق علیهم أنهم ابتزوها منهم کما أن النائب الخاص خارج منهم اتفاقا.

و رابعا بأنه یمکن تعمیم الخلفاء و الأصفیاء و الأمناء بحیث تشمل فقهاء الشیعة و رواة أخبار الأئمة

کَمَا رَوَی الصَّدُوقُ وَ غَیْرُهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ الَّذِینَ یَأْتُونَ مِنْ بَعْدِی یَرْوُونَ حَدِیثِی وَ سُنَّتِی.

و فی روایة أخری زاد فیه و یعلمون الناس بعدی لکن فی هذا الوجه بعد نعم لا یبعد حمل الأمناء بل الأصفیاء علی الشیعة لا سیما علماؤهم و التأسیس أولی من التأکید.

أقول

جملة القول فی هذه المسألة التی تحیرت فیها الأوهام و اضطرب فیها الأعلام أنه لا أظن عاقلا یریب فی أنه لو لم یکن الإجماع المدعی فیها لم یکن لأحد مجال شک فی وجوبها علی الأعیان فی جمیع الأحیان و الأزمان کما فی سائر الفرائض الثابتة بالکتاب و السنة فکما لیس لأحد أن یقول لعل وجوب صلاة العصر و زکاة الغنم مشروطان بوجود الإمام و حضوره و إذنه کذا هاهنا لعدم الفرق بین الأدلة الدالة علیها.

لکن طرأ هاهنا نقل إجماع من الشیخ و تبعه جماعة ممن تأخر عنه کما هو دأبهم فی سائر المسائل فهو عروتهم الوثقی و حجتهم العظمی به یتصاولون

ص: 221

و با او تک تازی می­کنند، پس در مناطق مشهور شد و طبع­ها به آن گرایش یافت. و اجماع نزد ما بر اساس چیزی است که علمای ما - رضوان الله علیهم - در اصول بررسی کرده­اند و همان قول جمعی از امت است که داخل بودن قول معصوم در اقوال آنها معلوم شود، و حجت بودن آن فقط به اعتبار ورود قول او علیه السلام است. که اجماع کاشف از حجت است. و حجت فقط قول اوست.

محقق در المعتبر گوید: اما اجماع، نزد ما به انضمام قول امام حجت است. و اگر قول صد نفر از علمای ما از قول او خالی باشد، حجت نیست و اگر در دو نفر حاصل شود، قول آن دو حجت است نه به اعتبار اتفاق آن دو، بلکه به اعتبار قول او. بنابراین فریب کسی­که مستبدانه داوری می­کند و با اتفاق پنج یا ده تن از اصحاب و با جهالت به قول سایرین ادعای اجماع می­کند را نخور، مگر در صورت علم قطعی به قول امام در آن جمع. پایان سخن.

و اجماع به این معنی، با فرض تحقق آن، شکی در حجت بودن آن نیست و کلام درباره آن است.

آنها - قدّس الله ارواحهم - زمانی­که به فروع بازگشتند، گویی آنچه که در اصول بنا نهاده بودند را فراموش کردند و در اکثر مسائل ادعای اجماع کردند، چه اختلاف در آنها آشکار شد یا خیر. و با روایات نقل شده درباره آن موافق است یا خیر، حتی سید - رضی الله عنه - و امثال او، در بسیاری مواقع در آنچه که در اعتقاد به آن تنها هستند یا اندکی از پیروانشان با آنها موافق هستند، ادعای اجماع می­کنند. و گاه این ادعا کننده اجماع، در کتاب دیگرش، قول دیگری را اختیار می­کند و در بسیاری مواقع، یکی از آنها بر مسأله­ای ادعای اجماع دارد، درحالی­که غیر او اجماع بر خلاف آن را ادعا می­کند.

ظن غالب این است که اصطلاح آنها در فروع، غیر از آن است که در اصول بر اساس آن عمل کرده­اند؛ به این ترتیب که شهرت نزد جمعی از اصحاب را اجماع نامیدند، چنانکه شهید در الذکری بر آن آگاه کرده است و این جدا از حجت بودن است، و شاید آنها فقط در مقابل مخالفان و در پاسخ به آنها یا تقویت سایر دلایلی که برای آنها روشن شده است، به آن احتجاج کرده­اند.

و پوشیده نیست که در زمان غیبت، اطلاع بر اجماع ممکن نیست، زیرا که در صورت فرض

ص: 222

و علیه یتطاولون فاشتهر فی الأصقاع و مالت إلیه الأطباع و الإجماع عندنا علی ما حققه علماؤنا رضوان الله علیهم فی الأصول هو قول جماعة من الأمة یعلم دخول قول المعصوم فی أقوالهم و حجیته أنما هو باعتبار دخول قوله علیه السلام فهو کاشف عن الحجة و الحجة أنما هی قوله علیه السلام.

قال المحقق ره فی المعتبر و أما الإجماع فهو عندنا حجة بانضمام قول المعصوم فلو خلا المائة من فقهائنا من قوله لما کان حجة و لو حصل فی اثنین لکان قولهما حجة لا باعتبار اتفاقهما بل باعتبار قوله و لا تغتر إذا بمن یتحکم فیدعی الإجماع باتفاق الخمسة و العشرة من الأصحاب مع جهالته قول الباقین إلا مع العلم القطعی بدخول الإمام فی الجملة انتهی.

و الإجماع بهذا المعنی لا ریب فی حجیته علی فرض تحققه و الکلام فی ذلک.

ثم إنهم قدس الله أرواحهم لما رجعوا إلی الفروع کأنهم نسوا ما أسسوه فی الأصول فادعوا الإجماع فی أکثر المسائل سواء ظهر الاختلاف فیها أم لا وافق الروایات المنقولة فیها أم لا حتی أن السید رضی الله عنه و أضرابه کثیرا ما یدعون الإجماع فیما یتفردون فی القول به أو یوافقهم علیه قلیل من أتباعهم و قد یختار هذا المدعی للإجماع قولا آخر فی کتابه الآخر و کثیرا ما یدعی أحدهم الإجماع علی مسألة و یدعی غیره الإجماع علی خلافه.

فیغلب الظن علی أن مصطلحهم فی الفروع غیر ما جروا علیه فی الأصول (1) بأن سموا الشهرة عند جماعة من الأصحاب إجماعا کما نبه علیه الشهید ره فی الذکری و هذا بمعزل عن الحجیة و لعلهم إنما احتجوا به فی مقابلة المخالفین ردا علیهم أو تقویة لغیره من الدلائل التی ظهرت لهم.

و لا یخفی أن فی زمان الغیبة لا یمکن الاطلاع علی الإجماع إذ مع فرض

ص: 222


1- 1. قد مر فی ج 85 ص 7 کلام فی الإجماع الذی یدعیه الشیخ قدّس سرّه، راجعه ان شئت.

امکان اطلاع بر مذاهب همه امامیه با وجود پراکندگی و انتشار آنها در اطراف سرزمین­ها، و علم به متفق بودن آنها بر مذهبی واحد، حجتی در آن نیست، به دلیل آنچه که در این خصوص دریافتی که اعتبار در نزد ما قول معصوم است و دخول آن در آنها معلوم نیست.

و آنچه در این باره گفته می­شود که در این هنگام بر معصوم واجب است که اگر اجماع باطل باشد، قولی برخلاف آنچه که آنها بر آن اجماع کرده­اند آشکار سازد؛ و اگر روشن است که آن حق است، این استدلال تمام نیست، خصوصاً زمانی­که در روایات اصحابمان روایتی برخلاف آنچه که آنها بر آن اجماع کرده­اند باشد، زیرا فرقی ندارد که اظهار خلاف با فرض وجوب آن به عنوان اینکه آن قول فقیه است باشد و یا اینکه با روایت موجود در روایات اصحابمان بر خلاف، دلالت شده باشد.

بله، گفته شده، بر این اساس نیز قول به اینکه قول فقیه معلوم النسب نیز در ظهور اختلاف کفایت می­کند، بعید نیست، هر چند که در زمان حضور باشد، یعنی ادعا کرده­اند که اجماع در زمان حضور یکی از ائمه علیه السلام محقق شده است. و اگر داخل بودن قول امام بین اقوال آنها معلوم نباشد، در آن نیز هیچ حجتی نیست، و اگر معلوم باشد، پس قول او کفایت می­کند. و حاجتی به انضمام اقوال دیگر نیست مگر اینکه امام با خصوصیتش معلوم نباشد و فقط ورود او به این دلیل که از علمای امت است روشن باشد. و این فرض نادر است که تحقق آن در یکی از زمان­ها بعید است.

و همچنین ادعای اجماع نیز فقط از زمان سید و شیخ و معاصران آن دو شروع شد، سپس قوم از آن دو پیروی کردند و عدم تحقق اجماع در زمان آنها معلوم است و آنها از پیشینیان خود نقل کرده­اند و با فرض اینکه مقصود از اجماع این معنای معروف باشد، در قوت یک خبر مرسل است، پس چگونه اخبار صحیح فراوان به وسیله آن رد می­شود و به هنگام ضرورت و نبود هیچ دلیل دیگری، می­توان به امثال این خبر تکیه کرد.

و آنچه که در این خصوص گفته شده که این تناقض و منافاتی که در اجماعات وجود دارد در روایات نیز موجود است، می­گوییم: حجت بودن اخبار و وجوب عمل به آنها از مواردی است که اخبار درباره آن متواتر است و عمل شیعه و بلکه همه مسلمانان در همه عصرها بر آن استقرار یافته است، برخلاف اجماعی که نه حجت بودن و تحقق آن معلوم است و نه مأخذ و منظور قوم از آن. و در کل، هر که موارد اجماعات و خصوصیت­های آنها را بررسی کند، حقیقت امر درباره آنها بر او واضح می­گردد.

ص: 223

إمکان الاطلاع علی مذاهب جمیع الإمامیة مع تفرقهم و انتشارهم فی أقطار البلاد و العلم بکونهم متفقین علی مذهب واحد لا حجة فیه لما عرفت أن العبرة عندنا بقول المعصوم و لا یعلم دخوله فیها.

و ما یقال من أنه یجب حینئذ علی المعصوم أن یظهر القول بخلاف ما أجمعوا علیه لو کان باطلا فلو لم یظهر ظهر أنه حق لا یتم سیما إذا کانت فی روایات أصحابنا روایة بخلاف ما أجمعوا علیه إذ لا فرق بین أن یکون إظهار الخلاف علی تقدیر وجوبه بعنوان أنه قول فقیه و بین أن یکون الخلاف مدلولا علیه بالروایة الموجودة فی روایات أصحابنا.

بل قیل إنه علی هذا لا یبعد القول أیضا بأن قول الفقیه المعلوم النسب أیضا یکفی فی ظهور الخلاف و إن کان فی زمان الحضور أی ادعوا أنه یتحقق الإجماع فی زمان حضور إمام من الأئمة علیهم السلام فإن لم یعلم دخول قول الإمام بین أقوالهم فلا حجیة فیه أیضا

و إن علم فقوله کاف و لا حاجة إلی انضمام الأقوال الأخر إلا أن لا یعلم الإمام بخصوصه و إنما یعلم دخوله لأنه من علماء الأمة و هذا فرض نادر یبعد تحققه فی زمان من الأزمنة.

و أیضا دعوی الإجماع أنما نشأ فی زمن السید و الشیخ و من عاصرهما ثم تابعهما القوم و معلوم عدم تحقق الإجماع فی زمانهم فهم ناقلون عمن تقدمهم فعلی تقدیر کون المراد بالإجماع هذا المعنی المعروف لکان فی قوة خبر مرسلا فکیف یرد به الأخبار الصحیحة المستفیضة و مثل هذا یمکن أن یرکن إلیه عند الضرورة و فقد دلیل آخر أصلا.

و ما قیل من أن مثل هذا التناقض و التنافی الذی یوجد فی الإجماعات یکون فی الروایات أیضا قلنا حجیة الأخبار و وجوب العمل بها مما تواترت به الأخبار و استقر علیه عمل الشیعة بل جمیع المسلمین فی جمیع الأعصار بخلاف الإجماع الذی لا یعلم حجیته و لا تحققه و لا مأخذه و لا مراد القوم منه و بالجملة من تتبع موارد الإجماعات و خصوصیاتها اتضح علیه حقیقة الأمر فیها.

ص: 223

و اجماع مورد ادعا در اینجا به طور خاص، از جهات خاصی دارای ضعف است. از جمله، تحقق اختلاف در مسأله از جانب شیخ مفید که او برتر و قدیمی­تر است و کلینی، صدوق، ابوصلاح و کراجکی، پس چگونه اجماع با وجود این مسأله و با وجود اینکه آنها این اجماع را در اینجا بر خلاف سایر اجماعات به علت ضعیفی تعلیل کرده­اند، پذیرفته می­شود.

در المعتبر گوید: و بحث در دو جایگاه است، یکی در شرط بودن امام یا نائب، و مخالفت با شافعی؛ و استناد ما عمل نبی صلّی الله علیه و آله است که وی برای نماز جمعه تعیین می­کرد و همچنین خلفای بعد از او، چنانکه برای قضاوت تعیین می­کنند. پس همانگونه که صحیح نیست انسان خود را بدون اذن امام به عنوان قاضی منصوب سازد، امامت جمعه نیز چنین است و این قیاس نیست بلکه استدلال کردن به عمل مستمر در اعصار است و مخالفت با آن خرق اجماع است، پایان سخن.

شهید ثانی گوید: با فرض پذیرفتن شیوع آن در همه زمان­ها، دلالت آن بر شرط بودن را نمی­پذیریم، بلکه اعم از آن است و عام بر خاص دلالت نمی­کند، و ظاهر این است که تعیین کردن ائمه، فقط برای از بین بردن ماده نزاع در این جایگاه و ارجاع مردم به او بدون تردید و اعتماد بدون شک آنها بر تقلید از او و مستحق شدن او از بیت المال به سهمی بیشتر به دلیل قیام او به این وظیفه بزرگ از ارکان دین می­باشد.

و مؤید آن این است که آنها برای امامت نمازهای روزانه و اذان و غیر از آن دو نیز افرادی را تعیین می­کردند با وجود عدم شرط بودن آن به اذن امام، به اجماع مسلمانان. و این امر هنوز در نصب ائمه برای نمازهای پنج­گانه و اذان و امثال آن دو، از عهد نبی صلّی الله علیه و آله تا امروز از خلفاء و سلاطین و ائمه عدل و جور مستمر است و همه آنها به خاطر وجهی است که ذکر کردیم، نه برای مشروط بودن. و این امری واضح است که بر منصف پوشیده نیست، پایان سخن .

و از جمله اینکه، ظاهر کلام اکثر آنها این است که این شرط فقط به هنگام حضور امام و دستیابی به اوست، چنانکه محقق به آن اشاره کرده است، آنجا که آن را به قضاوت شبیه دانسته است. پس تعیین کردن در قضاوت، در نظر آنان فقط به هنگام حضور امام است. اما در صورت غیبت او، قیام به آن بر فقهاء در صورت توانایی آنها بر آن، واجب است.

ص: 224

و أما الإجماع المدعی هاهنا بخصوصه فله جهات مخصوصة من الضعف.

منها تحقق الخلاف فی المسألة من الشیخ المفید الذی هو أفضل و أقدم و الکلینی و الصدوق و أبی الصلاح و الکراجکی فکیف یقبل دعوی الإجماع مع ذلک و مع أنهم عللوا الإجماع هنا بعلة ضعیفة بخلاف سائر الإجماعات قال فی المعتبر و البحث فی مقامین أحدهما فی اشتراط الإمام أو نائبه و المصادمة مع الشافعی و معتمدنا فعل النبی صلی الله علیه و آله فإنه کان یعین لصلاة الجمعة و کذا الخلفاء بعده کما یعین للقضاء فکما لا یصح أن ینصب الإنسان نفسه قاضیا من دون إذن الإمام کذا إمامة الجمعة و لیس هذا قیاسا بل استدلالا بالعمل المستمر فی الأعصار فمخالفته خرق للإجماع انتهی.

و قال الشهید الثانی مع تسلیم اطراده فی جمیع الأزمنة نمنع دلالته علی الشرطیة بل هو أعم منها و العام لا یدل علی الخاص و الظاهر أن تعیین الأئمة إنما هو لحسم مادة النزاع فی هذه المرتبة و رد الناس إلیه بغیر تردد و اعتمادهم علی تقلیده بغیر ریبة و استحقاقه من بیت المال لسهم وافر من حیث قیامه بهذه الوظیفة الکبیرة من أرکان الدین.

و یؤید ذلک أنهم یعینون لإمامة الصلوات الیومیة أیضا و الأذان و غیرهما من الوظائف الدینیة مع عدم اشتراطها بإذن الإمام بإجماع المسلمین و لم یزل الأمر مستمرا فی نصب الأئمة للصلوات الخمس و الأذان و نحوهما أیضا من عهد النبی صلی الله علیه و آله إلی یومنا هذا من الخلفاء و السلاطین و أئمة العدل و الجور کل ذلک لما ذکرنا من الوجه لا للاشتراط و هذا أمر واضح لا یخفی علی منصف انتهی.

و منها أن ظاهر کلام أکثرهم أن هذا الشرط أنما هو عند حضور الإمام و التمکن منه کما أومأ إلیه المحقق حیث شبهه بالقضاء فإن التعیین فی القضاء عندهم أنما هو عند حضور الإمام و أما مع غیبته فیجب علی الفقهاء القیام به مع تمکنهم منه.

ص: 224

شهید ثانی گوید: آنچه که کلام اصحاب بر آن دلالت می­کند این است که موضع اجماع ادعا شده، فقط همان حالت حضور امام و توانایی اوست و شرط مذکور در این حالت، فقط امکان اوست نه مطلقاً در وجوب عینی یا تخییری آن، چنانکه ادعای آنها در حال غیبت است؛ زیرا آنها اولاً

به شرط بودن آن در وجوب به صورت مطلق اعتقاد دارند و اجماع بر آن را مدعی می­شوند، سپس حالت غیبت را ذکر می­کنند و اختلاف در آن را نقل می­کنند و در این حالت، جواز یا استحباب آن را انتخاب می­کنند، درحالی­که به فقدان شرط معترف هستند.

و این چنین به وسیله آن مسأله را بیان کرده­اند و در دو موضع به آن تصریح کرده­اند و اگر اجماع مورد ادعای آنها شامل موضع نزاع باشد، نقل اختلاف بعد از آن برای آنها، بلکه اختیار جواز به­جای آوردن آن بدون آن نیز جایز نبود، پس آنها تصریح دارند که آن شرط وجوب است، سپس بعد از غیبت حکم را ذکر می­کنند و اختلاف را در استحباب قرار می­دهند و در این حالت از حکم به وجوب آن تعبیر نمی­کنند و این دلیلی روشن بر این است که وجوبی که مشروط به امام است و آنچه که در معنای آن است، فقط آنجایی است که ممکن باشد، یا در وجوب عینی به هنگام حضور اوست. بنا بر اینکه آنچه غیر از آن است را واجب نمی­نامند، هر چند اطلاق بر آن، از آنجا که آن واجب تخییری است ممکن است باشد. و بر اساس این وجه، استدلال کردن به اجماع در موضع نزاع ساقط می­گردد، گرچه در غیر آن درست باشد.

و از جمله اینکه، سخن آنها درباره اذن پراکنده است، برخی از عبارات آنها بر اذن برای شخص خاص برای خاص نماز یا آنچه که شامل آن است دلالت می­کند و برخی از آنها بر اذن شامل اذن عام برای فقیه، و برخی از آنها بر اعم از آن دلالت دارد، تا هر کسی­که شایسته امامت است را شامل شود، پس فایده نزاع ساقط می­گردد.

شیخ در الخلاف بعد از اینکه در جمعه اولاً امام یا نائب او را شرط کرده و در آن اجماع را نقل کرده است، که عبارت آن این است: اگر گفته شد آیا در کتب پیشین روایت نکردید که برای مؤمنان اهل قری و نواحی جایز است، زمانی­که تعدادی که با آنها منعقد می­گردد جمع شدند، جمعه بخوانند؟ می­گوییم: آن اذن داده شده و مورد ترغیب است، و آن شبیه این است که امام، کسی­ را که بر آنان پیشنماز شود، منصوب سازد، پایان سخن.

پس روشن شد که اذنی که اجماع بر شرط بودن آن ادعا شده است، شامل اذن عام برای سایر

ص: 225

قال الشهید الثانی روح الله روحه إن الذی یدل علیه کلام الأصحاب أن موضع الإجماع المدعی أنما هو حال حضور الإمام و تمکنه و الشرط المذکور حینئذ أنما هو إمکانه لا مطلقا فی وجوبها عینا لا تخییرا کما هو مدعاهم حال الغیبة لأنهم یطلقون القول باشتراطه فی الوجوب و یدعون الإجماع علیه أولا ثم یذکرون حال الغیبة و ینقلون الخلاف فیه و یختارون جوازها حینئذ أو استحبابها معترفین بفقد الشرط.

هکذا عبروا به عن المسألة و صرحوا به فی الموضعین فلو کان الإجماع المدعی لهم شاملا لموضع النزاع لما ساغ لهم نقل الخلاف بعد ذلک بل اختیار جواز فعلها بدونه أیضا فإنهم یصرحون بأنه شرط للوجوب ثم یذکرون الحکم بعد الغیبة و یجعلون الخلاف فی الاستحباب فلا یعبرون عن حکمها حینئذ بالوجوب و هو دلیل بین علی أن الوجوب الذی یجعلونه مشروطا بالإمام علیه السلام و ما فی معناه أنما هو حیث یمکن أو فی الوجوب العینی حین حضوره بناء منهم علی أن ما عداه لا یسمونه واجبا و إن أمکن إطلاقه علیه من حیث إنه واجب تخییری و علی هذا الوجه یسقط الاستدلال بالإجماع فی موضع النزاع لو تم فی غیره.

و منها أن کلامهم فی الإذن مشوش فبعض کلماتهم یدل علی الإذن لخصوص الشخص لخصوص الصلاة أو لما یشملها و بعضها علی الإذن الشامل للإذن العام للفقیه و بعضها علی الأعم من ذلک حتی یشمل کل من یصلح للإمامة فتسقط فائدة النزاع.

قال الشیخ فی الخلاف بعد أن اشترط أولا فی الجمعة الإمام أو نائبه و نقل فیه الإجماع ما هذا لفظه فإن قیل أ لیس قد رویتم فیما مضی من کتبکم أنه یجوز لأهل القری و السواد من المؤمنین إذا اجتمعوا العدد الذی ینعقد بهم أن یصلوا جمعة قلنا ذلک مأذون فیه و مرغب فیه فجری ذلک مجری أن ینصب الإمام من یصلی بهم انتهی.

فظهر أن الإذن الذی ادعی الإجماع علی اشتراطه یشمل الإذن العام لسائر

ص: 225

کسانی است که انجام دادن آن برایشان ممکن است. پس اینگونه به آن پاسخ داده می­شود که شکی نیست که اصل نماز جمعه واجب عینی بوده و علت عدم وجوب آن در زمان غیبت، به اعتقاد شما عدم اذن است، پس اگر اذن عام به جای نصب خاص قرار بگیرد، پس چه مانعی از وجوب عینی وجود دارد؟ و لذا این گروه کلام او را بر وجوب عینی حمل کرده­اند و گفته­اند، مورد اذن و مورد ترغیب است و با آنچه که در این­باره نظر داده­اند که آن را لازم می­سازد، منافات ندارد؛ اگر چه از کلام او بعید باشد.

و شیخ در المبسوط گوید: و اما شروط مربوط به صحت انعقاد، چهار شرط است:

سلطان عادل یا کسی­که سلطان او را امر می­کند. و بعد از آن به جواز نماز جمعه در زمان غیبت رأی داده است و میان این دو منافاتی آشکار است و ممکن است که با دو وجه توجیه گردد؛ یکی از آن دو تخصیص مورد اول به زمان حضور است و دوم اینکه گفته شود: کسی­که سلطان او را امر کند، اعم از این است که به طور خاص منصوب باشد یا از طرف آنان مأذون باشد و اگر چه با الفاظ عام باشد، آن چنان که از الخلاف استفاده می­شود.

و علامه - قدس سره - در المختلف بعد از اینکه منع را از ابن ادریس نقل کرده، گوید: و نزدیک­تر جواز است، سپس به عموم آیه و اخبار استدلال کرده و حجت ابن ادریس را برای منع - یعنی اینکه شرط انعقاد جمعه به اجماع امام یا کسی است که امام او را منصوب کرده است - نقل کرده و گوید: جواب منع اجماع برخلاف صورت نزاع است و نیز اینکه ما به واجب­کننده بودن آن قائل هستیم، زیرا فقیه مورد اطمینان، به طور عام از جانب امام منصوب است، پایان سخن.

و آنچه که غالب بر ظن است و شاید از ظن نیز نباشد این است که آنچه که این قوم را به ادعای اجماع به شرط بودن اذن برانگیخت، یکی از این دو مسأله می­باشد:

اول، توافق شیعه بر ترک به جای آوردن آن به طور آشکار در عصرهای گذشته به جهت ترس از مخالفین. زیرا آنها برای آن [جمعه] امامان مخصوص را در شهرها تعیین می­کردند و کسی نمی­توانست آن را به­جای آورد مگر همراه آنها، و حضور مشاهیر علماء در مسجد آنها ضروری بود؛ و اگر در نهایت سعی در پنهان­کاری در خانه­های خود به­جای می­آوردند، بسیار نادر بود، پس گمان شد که ترک کردن آنها فقط به دلیل عدم اذن است.

دوم، مخالفین به خاطر ترک جمعه آنها را رسوا می­کردند، در­حالی­که حکم دادن به فسق و کفر آنان برای شیعه امکان­پذیر نبود؛ پس به عدم اذن امام و عدم حضور او، برای دفع تهمت آنان، عذر می­آوردند

ص: 226

من یمکنه أن یأتی بها فیرد علیه أنه لا ریب أن أصل صلاة الجمعة کانت واجبة عینا و الباعث علی عدم وجوبها فی زمان الغیبة باعتقادکم عدم الإذن فإذا قام الإذن العام مقام النصب الخاص فأی مانع من الوجوب العینی و لذا حمل کلامه هذا جماعة علی الوجوب العینی و قالوا مأذون فیه و مرغب فیه لا ینافی ذلک لما رأوا أنه یلزمه ذلک و إن کان بعیدا من کلامه.

و قال ره فی المبسوط و أما الشروط الراجعة إلی صحة الانعقاد فأربعة السلطان العادل أو من یأمره السلطان و قال بعد ذلک بجواز صلاة الجمعة فی زمان الغیبة و بینهما تناف ظاهرا و یمکن أن یوجه بوجهین أحدهما تخصیص الأول بزمان الحضور و الثانی أن یقال من یأمره السلطان أعم من أن یکون منصوبا بخصوصه أو مأذونا من قبلهم و لو بالألفاظ العامة علی ما استفید من الخلاف.

و قال العلامة قدس سره فی المختلف بعد ما حکی المنع من ابن إدریس و الأقرب الجواز ثم استدل بعموم الآیة و الأخبار ثم حکی حجة ابن إدریس علی المنع بأن شرط انعقاد الجمعة الإمام أو من نصبه الإمام إجماعا ثم قال و الجواب بمنع الإجماع علی خلاف صورة النزاع و أیضا فإنا نقول بموجبه لأن الفقیه المأمون منصوب من قبل الإمام علی العموم انتهی.

و الذی یغلب علی الظن و لعله لیس من بعض الظن أن الذی دعا القوم إلی دعوی الإجماع علی اشتراط الإذن أحد أمرین الأول إطباق الشیعة علی ترک الإتیان بها علانیة فی الأعصار الماضیة خوفا من المخالفین لأنهم کانوا یعینون لذلک أئمة مخصوصین فی البلاد و لم یکن یتمکن أحد من الإتیان بها إلا معهم و کان یلزم المشاهیر من العلماء الحضور فی مساجدهم و لو کانوا یفعلون فی بیوتهم کان نادرا مع نهایة السعی فی الاستتار فظن أن ترکهم أنما هو لعدم الإذن.

الثانی أن المخالفین کانوا یشنعون علیهم بترک الجمعة و لم یمکنهم الحکم بفسقهم و کفرهم فکانوا یعتذرون بعدم إذن الإمام و عدم حضوره دفعا لتشنیعهم و

ص: 226

و هدف آنها از عدم اذن، برای تقیه بود؛ و بر این اساس، وجه پراکندگی کلام شیخ و تفاوت در اجزای آن روشن می­شود، چنانکه بر فرد متأمل پوشیده نیست.

ای عاقل آگاه دانا، بدان که برای منصف جایز است که با وجود این تشویش و آشفتگی و اختلاف بین ناقلان آن، در کنار آنچه که دریافتی و با وجود بعد و ضعفی که در اصل آن است، بر امثال چنین اجماعی تکیه کند و از مدلولات و مفاهیم آیات و اخبار صریح و صحیح روی­ بگرداند. و آیا در تکلیف به کتاب و سنت، عمل شیخ و متأخرین بعد از او تا زمان شهید شرط است، آنگونه که اقوال آنان را معتبر دانسته و اقوال اینان را معتبر نداند؟ با وجودی که شکی نیست که اینان از لحاظ فهم دقیق­تر و از نظر ذهن روشن­تر و از نظر تحقیق از آنها شدیدتر هستند. و افکارشان را در اکثر ابواب به صحیح نزدیکتر می­بینیم و آغاز بررسی، تحقیق و ترک تقلید از پیشینیان از زمان شهید اول شروع گردید، گرچه محقق و علامه چیزی از آن را ایجاد کردند.

شهید ثانی - نور الله ضریحه - در کتاب الرعایۀ گوید: اکثر فقهایی که بعد از شیخ زیستند، به دلیل شدت اعتقادشان به او، و حسن ظنشان نسبت به او در فتوا، به تقلید از او تبعیت می­کردند. پس زمانی­که متأخران آمدند، احکام مشهوری را یافتند که شیخ و پیروان او به آن عمل کرده­اند، پس آن را شهرت بین علما به حساب آوردند و ندانستند که مرجع آنها شیخ است و شهرت فقط با متابعت از او پیدا شده است. سپس ادامه می­دهد: و از جمله کسانی­که بر نکته­ای که من بدون تقلید تبیین و تحقیق کردم اطلاع یافت، شیخ فاضل سدید الدین محمود حمصی و سید رضی الدین بن طاووس و جمعی دیگر بودند.

سید در کتابش البهجۀ لثمرۀ المحجة گوید: جدم صالح ورام ابن ابوفراس - قدّس الله روحه - به من خبر داد: که حمصی برای او سخن گفته است که برای امامیه هیچ مفتی اهل تحقیقی باقی نمانده است بلکه همه آنها راوی و ناقل هستند. و سید بلافاصله بعد از آن گوید: و الان روشن شد که آنچه فتوا داده می­شود و

ص: 227

کان غرضهم عدم الإذن للتقیة و علی هذا یظهر وجه تشویش کلام الشیخ و تنافر أجزائه کما لا یخفی علی المتأمل.

فاعتبر أیها العاقل الخبیر أنه یجوز لمنصف أن یعول علی مثل هذا الإجماع مع هذا التشویش و الاضطراب و الاختلاف بین ناقلیه مع ما عرفت مع ما فی أصله من البعد و الوهن و یعرض عن مدلولات الآیات و الأخبار الصریحة الصحیحة و هل یشترط فی التکلیف بالکتاب و السنة عمل الشیخ و من تأخر عنه إلی زمان الشهید حیث یعتبر أقوال أولئک و لا یعتبر أقوال هؤلاء مع أنه لا ریب أن هؤلاء أدق فهما و أذکی ذهنا و أکثر تتبعا منهم و نری أفکارهم أقرب إلی الصواب فی أکثر الأبواب و ابتداء الفحص و التدقیق و ترک التقلید للسلف نشأ من زمان الشهید الأول قدس الله لطیفه و إن أحدث المحقق و العلامة شیئا من ذلک.

قال الشهید الثانی نور الله ضریحه فی کتاب الرعایة إن أکثر الفقهاء الذین نشئوا بعد الشیخ کانوا یتبعونه فی الفتوی تقلیدا له لکثرة اعتقادهم فیه و حسن ظنهم به فلما جاء المتأخرون وجدوا أحکاما مشهورة قد عمل بها الشیخ و متابعوه فحسبوها شهرة بین العلماء و ما دروا أن مرجعها إلی الشیخ و أن الشهرة أنما حصلت بمتابعته ثم قال و ممن اطلع علی هذا الذی تبینته و تحققته من غیر تقلید الشیخ الفاضل سدید الدین محمود الحمصی (1)

و السید رضی الدین بن طاوس و جماعة.

قال السید فی کتابه المسمی بالبهجة بثمرة المهجة أخبرنی جدی الصالح ورام بن أبی فراس قدس الله روحه أن الحمصی حدثه أنه لم یبق للإمامیة مفت علی التحقیق بل کلهم حاک و قال السید عقیب ذلک و الآن قد ظهر أن الذی یفتی به

ص: 227


1- 1. هو الشیخ الجلیل سدید الدین محمود بن علیّ بن الحسن الحمصی الرازیّ المتکلم المتبحر صاحب کتاب المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید، المعروف بالتعلیق العراقی فی فن الکلام، کان من مشایخ الشیخ الامیر الزاهد و رام بن أبی فراس، راجع بعض ترجمته فی خاتمة المستدرک ج 3 ص 477- 478.

به آن پاسخ داده می­شود، چیزی است که از کلام علمای پیشین حفظ شده است.

و او - طیّب الله مضجعه - در رساله نماز جمعه، بعد از آوردن برخی اخبار دال بر وجوب آن گوید: این اخبار صحیح الطریق و واضح الدلاله از طریق اهل بیت علیهم السلام که هیچ شک و شبهه­ای در آن وجود ندارد و از طریق اهل بیت هیچ شبهه­ای در امر به نماز جمعه و تشویق به آن و واجب ساختن آن بر هر مسلمانی غیر از آنچه که استثنا شده است و تهدید بر ترک آن به مهر شدن بر قلب که علامت کفر است - پناه بر خدا - چنانکه خداوند متعال در کتاب عزیزش از آن آگاه کرده است، می­باشد. سایر اخبار را به دلیل از بین بردن عامل نزاع و دفع شبهه عارض در طریق رها کردم.

و در این اخبار، با وجود کثرت آنها، نه به شرط امام و کسی­که او منصوب کرده است پرداخته شده و نه به اعتبار حضور او در واجب کردن این فریضه بزرگ. پس چگونه برای مسلمانی که از خدا می­ترسد شایسته است، زمانی­که آمدن امر خدا و رسول و ائمه او به این فریضه و ایجاب آن بر هر مسلم را می­شنود، در امر آن کوتاهی ورزد و در آن اهمال نماید و به اختلاف برخی علما درباره آن تحلیل کند، درحالی­که امر خداوند متعال و رسول او و نزدیکان او علیهم السلام محق­تر و مراعات آن اولی است. پس باید کسانی­که درباره امر او مخالفت می­ورزند، برحذر باشند که فتنه­ای یا عذابی دردناک به آنان برسد.

و به جانم سوگند، اولی به آنها رسیده است و باید منتظر دومی باشند، اگر خداوند عفو نکند و گذشت نفرماید. از خداوند عفو و عافیت مسألت داریم.

و از این دو مورد، گاه این حاصل می­شود که هر کسی­که مؤمن باشد، در ندای خداوند متعال و امر او در آیه کریم بر این فریضه بزرگ و تهدید او درباره غفلت از آن داخل شده است؛ و هر که مسلمان باشد، در این قول نبی صلّی الله علیه و آله و قول ائمه که آن بر هر مسلمانی واجب است داخل شده است؛ و هر که عاقل باشد، در تهدید این سخن خداوند متعال «وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ»{و هر کس چنین کند} یعنی غفلت از آن «فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» { آنان خود زیانکارانند.} و این سخن آنان علیهم السلام، هر که آن را بر این وجه ترک کند خداوند برقلب او مهر می­زند، داخل شده است زیرا «من» برای کسی­که صاحب عقل است وضع شده است، اگر اعم از آن نباشد.

پس یکی از این سه مورد را برای خودت انتخاب کن و به یکی از این اسماء یعنی ایمان، اسلام یا عقل منسوب شو و در اقتضای آن داخل شو؛ یا اگر خواستی به قسم چهارمی ملتزم باش. از زشتی، مذلت و سرگردانی غفلت ص: 228

و یجاب علی سبیل ما حفظ من کلام العلماء المتقدمین.

و قال طیب الله مضجعه فی رسالة صلاة الجمعة بعد أن أورد بعض الأخبار الدالة علی وجوبها فهذه الأخبار الصحیحة الطرق و الواضحة الدلالة التی لا یشوبها شک و لا یحوم حولها شبهة من طریق أهل البیت فی الأمر بصلاة الجمعة و الحث علیها و إیجابها

علی کل مسلم عدا ما استثنی و التوعد علی ترکها بالطبع علی القلب الذی هو علامة الکفر و العیاذ بالله کما نبه علیه تعالی فی کتابه العزیز و ترکت غیرها من الأخبار حسما لمادة النزاع و دفعا للشبهة العارضة فی الطریق.

و لیس فی هذه الأخبار مع کثرتها تعرض لشرط الإمام و لا من نصبه و لا لاعتبار حضوره فی إیجاب هذه الفریضة المعظمة فکیف ینبغی للمسلم الذی یخاف الله إذا سمع مواقع أمر الله و رسوله و أئمته بهذه الفریضة و إیجابها علی کل مسلم أن یقصر فی أمرها و یهملها إلی غیرها و یتعلل بخلاف بعض العلماء فیها و أمر الله تعالی و رسوله و خاصته علیه السلام أحق و مراعاته أولی فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ و لعمری لقد أصابهم الأول فلیرتقبوا الثانی إن لم یعف الله و یسامح نسأل الله تعالی العفو و العافیة.

و قد یحصل من هذین أن من کان مؤمنا فقد دخل تحت نداء الله تعالی و أمره فی الآیة الکریمة بهذه الفریضة العظیمة و تهدیده عن الإلهاء عنها و من کان مسلما فقد دخل تحت قول النبی صلی الله علیه و آله و قول الأئمة إنها واجبة علی کل مسلم و من کان عاقلا فقد دخل تحت تهدید قوله تعالی مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یعنی الإلهاء عنها فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ و قولهم علیهم السلام من ترکها علی هذا الوجه طبع الله علی قلبه لأن من موضوعة لمن یعقل إن لم یکن أعم.

فاختر لنفسک واحدا من هذه الثلاث و انتسب إلی اسم من هذه الأسماء أعنی الإیمان أو الإسلام أو العقل و ادخل تحت مقتضاه أو التزم قسما رابعا إن شئت

ص: 228

به خدا پناه می­بریم.

سپس بعد از بیان حقیقت اجماعات منقول و ضعف احتجاج به آنها به­ویژه اجماع منقول با خبر واحد گوید: و خداوند متعال شاهد است و خداوند بهترین شاهد است که هدف از بیان همه این امور، فقط آشکار کردن حق واجبی است که متوقف بر آن است، به دلیل دشواری شدید جدا کردن از مذهبی که مردم به آن انس دارند. و اگر این نبود، قطعاً بزرگترین مانع از آن(بیان این مطالب) وجود می­داشت و خداوند متعال بر اسرار بندگانش مراقب است و حقایق احکامش را می­داند و او برای ما کافی است، درحالی­که بهترین پشتیبان است .

سپس گوید: پایان و نصیحتی: اگر ادله­ای که بر این فریضه عظیم ذکر کردیم و آنچه که درباره تشویق به آن وارد شده است در غیر آنچه که ذکر کردیم و علاوه بر آن، و نیز آنچه که خداوند متعال درباره ثواب جزیل بر آن و آنچه که در پی آن می­آید و در روز جمعه مربوط به آن است از قبیل وظایف و طاعات که قریب به صد وظیفه است و در رساله جداگانه­ای که در آن خصوصیات روز جمعه را ذکر کردیم، برجسته­ترین آن وظائف را بیان کردیم، دریافتی و در شرف این روز ذخیره شده برای این امت تأمل کردی، چنانکه برای هر امتی روزی را قرار داده است که به او می­پردازند و در آن برای طاعت او اجتماع می­کنند، و حکمت­های الهی باعث امر به این اجتماع و ایجاد خطبه مشتمل بر پند و اندرز و یادآوری کردن خداوند متعال برای مردم و امر کردن آنها به اطاعت از او و دور کردن آنان از معصیت او و واداشتن آنها به دست کشیدن از این دنیای فانی و ترغیب آنها به دنیای آخرت جاودان که مشتمل بر چیزی است که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده است و نه بر قلب انسانی خطور کرده است، و ترغیب آنها بر آراسته شدن به اخلاق پسندیده و اجتناب از صفات ناپسند، چنانکه کسی­که خطبه­های روایت شده از نبی صلّی الله علیه و آله و امیرمؤمنان و سایر ائمه راشد و علمای صالح را مطالعه کند از آن مطلع می­شود، در نظر بگیری، درمی­یابی که تعطیل کردن این منظور بزرگ ارزشمند از سوی حکیم، شایسته نیست و اهمال آن توسط عاقل، نیکو نیست، بلکه صرف همت در آن و چاره اندیشیدن برای انجام آن، به­کار بردن تلاش برای تحصیل شرایط آن و از بین بردن موانع آن شایسته است، تا به فضیلت کامل دست یابد و به این ثواب والا نائل آید.

سپس وی اخبار بسیاری دالّ بر فضیلت روز جمعه و عبادت­های آن و نماز جمعه

ص: 229

نعوذ بالله من قبح المذلة و تیه الغفلة.

ثم قال ره بعد ما بین حقیقة الإجماعات المنقولة و ضعف الاحتجاج بها لا سیما المنقول منها بخبر الواحد و الله تعالی شهید و کفی بالله شهیدا إن الغرض من کشف هذا کله لیس إلا تبیان الحق الواجب المتوقف علیه لقوة عسر الفطام عن المذهب الذی یألفه الأنام و لولاه لکان عنه أعظم صارف و الله تعالی یتولی أسرار عباده و یعلم حقائق أحکامه و هو حسبنا و نعم الوکیل.

ثم قال ختم و نصیحة إذا اعتبرت ما ذکرناه من الأدلة علی هذه الفریضة المعظمة و ما ورد من الحث علیها فی غیر ما ذکرناه مضافا إلیه و ما أعده الله من الثواب الجزیل علیها و علی ما یتبعها و یتعلق بها یوم الجمعة من الوظائف و الطاعات و هی نحو مائة وظیفة و قد أقررنا عیونها فی رسالة مفردة ذکرنا فیها خصوصیات یوم الجمعة و نظرت إلی شرف هذا الیوم المذخور لهذه الأمة کما جعل لکل أمة یوما یفرغون إلیه و فیه یجتمعون علی طاعته و اعتبرت الحکم الإلهیة الباعثة علی الأمر بهذا الاجتماع و إیجاد الخطبة المشتملة علی الموعظة و تذکیر الخلق بالله تعالی و أمرهم بطاعته و زجرهم عن معصیته و تزهیدهم فی هذه الدار الفانیة و ترغیبهم فی الدار الآخرة الباقیة المشتملة علی ما لا عین رأت و لا أذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر و حثهم علی التخلق بالأخلاق الحمیدة و اجتناب الصفات الرذیلة و غیر ذلک من المقاصد الجمیلة کما یطلع علیها من طالع الخطب المرویة عن النبی صلی الله علیه و آله و أمیر المؤمنین علیه السلام و غیرهما من الأئمة الراشدین و العلماء الصالحین.

علمت أن هذه المقصد العظیم الجلیل لا یلیق من الحکیم إبطاله و لا یحسن من العاقل إهماله بل ینبغی بذل الهمة فیه و صرف الحیلة إلی فعله و بذل الجهد فی تحصیل شرائطه و رفع موانعه لیفوز بهذه الفضیلة الکاملة و یحوز هذه المثوبة الفاضلة.

ثم أورد ره أخبارا کثیرة دالة علی فضل یوم الجمعة و عباداتها و صلاة الجمعة

ص: 229

و شتاب به سوی آن و اینکه نماز اشرف عبادت­هاست و نماز وسطی از میان آنها برترین است، وارد کرده است.

سپس گوید: و صحیح­ترین قول این است که آن نماز ظهر است و نماز ظهر در روز جمعه بر اساس آنچه که بررسی شد، همان نماز جمعه است؛ یا آن بر اساس آنچه که بیان شد، برترین فرد(دو نماز) است. پس از همه این مقدمات قطعی روشن شد که نماز جمعه بعد از ایمان، مطلقاً برترین اعمال واقعه از جانب مکلفان است، و روز آن برترین روزها است. پس مرد مسلمانی که خداوند او را برای عبادت خود خلق کرد و وی را بر همه مخلوقاتش برتری داد و مواضع امر و نهی­اش را برای وی تبیین نمود و وی را در معرض کسب سعادت­های ابدی و کمالات معنوی ازلی قرار داد و او را به سوی این عبادت عظیم عالی مرتبه هدایت کرد و وی را به متفرعات والایش رهنمون کرد، چگونه برایش امکان­پذیر است که در این عبادت بزرگ یا حرمت این روز شریف سستی کند و آن را در بطالت و آنچه که در معنای آن است صرف نماید. و هر کسی­که در یک زمان اندک قادر به کسب مرواریدی بی­نظیر که قیمتش صد هزار دینار باشد از آن روی­گرداند یا اینکه به جای آن خرقه­ای که ارزشش یک فلس باشد را به دست آورد، نزد عاقلان در زمره سفیهان احمق به حساب می­آید. و نسبت همه دنیا در مقابل ثواب این یک فریضه چیست؟!

با توجه به روایاتی از طریق اهل بیت علیهم السلام به طور مستفیض آمده است که یک نماز فریضه برتر از دنیا و هر آنچه در آن است می­باشد، گمانت در خصوص فریضه­ای که بزرگترین فرائض و برترین آن است چیست؟ با فرض سلامتی از مجازات و مبتلا شدن به محرومیت از ثواب، چگونه می­توان مجازات ترک این فریضه بزرگ و سستی در حرمت والای آن را به جان خرید؟ با وجود آنچه که از خدا و رسول و ائمه او صلوات الله علیهم شنیدی، از تهدید به خسران عظیم و مهر زدن بر قلب و نفرین آنان از سوی آن نفوس شریفه گرفته تا وعید و انواع تهدید به خاطر ترک مطلق فرائض.

کاهلان و اهل بطالت و کسانی­که در ترک آن حرمت خدای بزرگ را بی­ارزش می­شمارند، منع بعضی علماء از انجام آن در بعضی حالات را بهانه می­کنند، علی­رغم آنچه که درباره نادر بودن و ضعف دلیل آن دریافتی، با نظایر آن در خصوص امر به آن و ترغیب به آن و تهدید تارک آن از جانب خدا، رسول و ائمه او صلوات الله علیهم و همه علماء صالح و پیشینیان، در تعارض است و بعد از این معارضه، آنچه باقی می­ماند، چند برابر آن است. پس اگر قلت توفیق، شدت سستی و حیله شیطان نباشد، برای ترجیح این جنبه با وجود خطر و ضرر آن، چه وجهی وجود دارد؟ پایان سخن .

ص: 230

و المباکرة إلیها و أن الصلاة أشرف العبادات و أن الصلاة الوسطی من بینها أفضلها ثم قال و أصح الأقوال أنها صلاة الظهر و صلاة الظهر یوم الجمعة هی صلاة الجمعة علی ما تحقق أو هی أفضل فردیها علی ما تقرر فقد ظهر من جمیع المقدمات القطعیة أن صلاة الجمعة أفضل الأعمال الواقعة من المکلفین بعد الإیمان مطلقا و أن یومها أفضل الأیام فکیف یسع الرجل المسلم الذی خلقه الله لعبادته و فضله علی جمیع بریته و بین له مواقع أمره و نهیه و عرضه لتحصیل السعادات الأبدیة و الکمالات النفسیة السرمدیة و أرشده إلی هذه العبادة المعظمة السنیة و دله علی متفرعاتها العلیة أن یتهاون فی هذه العبادة الجلیلة أو بحرمة هذا الیوم الشریف و یصرفه فی البطالة و ما فی معناها فإن من قدر علی اکتساب درة یتیمة قیمتها مائة ألف دینار مثلا فی ساعة خفیفة فأعرض عنها أو اکتسب بدلها خرقة قیمتها فلس یعد عند العقلاء فی جملة السفهاء الأغبیاء و أین نسبة الدنیا بأسرها إلی ثواب فریضة واحدة.

مع ما قد استفاض بطریق أهل البیت أن صلاة فریضة خیر من الدنیا و ما فیها فما ظنک بفریضة هی أعظم الفرائض و أفضلها علی تقدیر السلامة من العقاب و الابتلاء بحرمان الثواب فکیف بالتعرض لعقاب ترک هذه الفریضة العظیمة و التهاون فی حرمتها الکریمة مع ما سمعت من توعد الله و رسوله و أئمته بالخسران العظیم و الطبع علی القلب و الدعاء علیهم من تلک النفوس الشریفة بما سمعت إلی غیر ذلک من الوعید و ضروب التهدید علی ترک الفرائض مطلقا فضلا عنها.

و تعلل ذوی الکسالة و أهل البطالة المتهاونین بحرمة الجلالة فی ترکها بمنع بعض العلماء من فعلها فی بعض الحالات مع ما عرفت من شذوذه و ضعف دلیله معارض بمثله فی الأمر بها و الحث علیها و التهدید لتارکها من الله و رسوله و أئمته و العلماء الصالحین و السلف الماضین و یبقی بعد المعارضة ما هو أضعاف ذلک فأی وجه لترجح هذا الجانب مع خطره و ضرره لو لا قلة التوفیق و شدة الخذلان و

ص: 230

مؤلف

شدت اهتمام این انسان خبره پرهیزکار و متدین که فقیه­ترین فقهای متأخر و حتی متقدم ماست، تو را کافی است! وی با اظهار این حق آشکار به سعادت نائل شده و در اعلا علّیین به شهدای اولین ملحق شده است، علی­رغم اینکه درباره آن با هیچ یک از اغراض مبطلین مورد اتهام قرار نگرفته است، زیرا اقامه آن در بلاد مخالفان برای وی امکان­پذیر نبوده است.

و من در این موضع با ذکر دلایل دو طرف و نقل کلمات قوم و پرداختن به مدلولالت آن دو و آوردن اخبار مذکور در سایر کتب، اطاله کلام نکردم و درباره آن کتاب یا رساله­ای کار نکرده­ام، به دلیل این گمان که امر درباره این مسأله واضح­تر از این است که به آن نیاز داشته باشد.

و انکارکنندگان آن نیز یا علمایی هستند که شایستگی ترجیح، نظر و اجتهاد دارند؛ یا جاهلانی هستند که لباس اهل علم را بر تن کرده­اند، نه علمی دارند که به وسیله آن تمییز حق و باطل برایشان ممکن باشد و نه زهد و ورعی که به وسیله آن از افترا بر خدا و رسول او و از اظهار نظر بدون علم احتراز کنند؛ یا جاهلان محض هستند که تقلید از علماء بر آنان لازم است.

و اما در خصوص گروه اول، اگر خود را از اغراض دنیوی خالی کرده باشند و در بررسی، تأمل و تحقیق مدارک ادله تلاش کافی کرده باشند، و اجتهاد آنها به یکی از آراء گفته شده ­رسیده باشد، در دنیا و آخرت حرجی بر آنها نیست. و اگر در این امور کوتاهی کرده­اند امر آنان به سوی خداوند است. و در هر صورت کتاب و رساله برای این گروه مفید نیست و چه بسا سببی برای ورود بیشتر آنها در خطایشان گردد، گر چه خطا کنند.

و اما گروه دوم، حال آنها معلوم است، که آنها در عمده اعمالشان اهل بدعت، حیران و بیهوده هستند. علمی ندارند که آنها را بی­نیاز سازد و به عالمی که بر آنها فتوی دهد مراجعه نمی­کنند. آنها فقط فرمانبر دنیا و اهل آن هستند، و آنچه که با دنیایشان موافق­تر است را انتخاب می­کنند، پس نامه­ها و کتاب­ها چه سودی برای آنها دارد .

و اما گروه سوم: حکم آنها صرف تلاش در دستیابی به عالمی ربانی است که از هوی تبعیت نکند، و دنیا را بر آخرت ترجیح ندهد و دارای تتبع کامل در کتاب و سنت باشد، پس رسائل برای آنان نیز مفید نیست.

ص: 231

خدع الشیطان انتهی.

و أقول

و ناهیک شدة اهتمام هذا البارع الورع المتین الذی هو أفقه فقهائنا المتأخرین بل المتقدمین و فاز بالسعادة فلحق بالشهداء الأولین فی أعلی علیین فی إظهار هذا الحق المبین مع أنه لم یکن متهما فی ذلک بغرض من أغراض المبطلین إذ لم یکن یمکنه إقامتها فی بلاد المخالفین.

و إنی لم أطل الکلام فی هذا المقام بإیراد حجج الجانبین و نقل کلمات القول و التعرض لمدلولاتها و إیراد الأخبار المذکورة فی سائر الکتب و لم أعمل فی ذلک کتابا و لا رسالة لظنی أن الأمر فی هذه المسألة أوضح من أن یحتاج إلی ذلک.

و أیضا المنکرون لذلک إما علماء لهم أهلیة الترجیح و النظر و الاجتهاد أو جهلة یتلبسون بلباس أهل العلم لا لهم علم یمکنهم به التمییز بین الحق و الباطل و لا ورع به یحترزون عن الافتراء علی الله و رسوله و القول بغیر علم أو جهال بحت یلزمهم تقلید العلماء فأما الفرقة الأولی فإن خلوا أنفسهم عن الأغراض الدنیویة و بالغوا فی الفحص و النظر و تتبع مدارک الأدلة فأدی اجتهادهم إلی أحد الآراء المتقدمة فلا حرج علیهم فی الدنیا و لا فی الآخرة و إن قصروا فی ذلک فأمرهم إلی الله و علی أی حال الکتاب و الرسالة لا ینفعان هذه الطائفة و ربما یصیر سببا لمزید رسوخهم فی خطائهم و إن أخطئوا.

و أما الفرقة الثانیة فحالهم معلومة فإنهم فی جل أعمالهم مبتدعون حائرون بائرون لیس لهم علم یغنیهم و لا یرجعون إلی عالم یفتیهم و إنما هم تبع للدنیا و أهلها و یختارون ما هو أوفق لدنیاهم فأی انتفاع لهم بالرسائل و الزبر.

و أما الفرقة الثالثة فحکمهم بذل الجهد فی تحصیل عالم ربانی لا یتبع الهوی و لا یختار علی الآخرة الدنیا و له تتبع تام فی الکتاب و السنة فالرسائل لا تنفعهم أیضا.

ص: 231

بله صدوق در الفقیه گوید: بدعت فقط با ترک یاد آن از بین می­رود و باطل می­شود و قوتی نیست مگر با خدا.

روایت66.

مجمع البیان: گوید: و اما در خصوص اولین جمله­ای که رسول خدا با اصحابش برگزار نمود، گفته شده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال هجرت، وارد شد و در قبا نزد بنی عمرو بن عوف فرود آمد و آن چاشتگاه روز دوشنبه، دوازده شب باقی مانده از ربیع الاول بود. پس روز دوشنبه، سه شنبه، چهار­شنبه و پنج­شنبه را در قبا اقامت کرد و مسجد آنان را بنا نهاد؛ سپس روز جمعه قبل از ظهر به قصد مدینه حرکت کرد و وقت نماز جمعه در بنی سالم بن عوف در درون وادی­ای که از آنان بود و امروز در آن محل مسجدی ساخته­اند، بر او فرا رسید. و این جمعه اولین جمعه­ای بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در اسلام برگزار کرد و در این جمعه خطبه ایراد نمود و چنانکه گفته شده است، این اولین خطبه­ای بود که در مدینه ایراد نمود. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:

حمد از آن خدایی است که او را حمد می­گویم و از او استعانت می­جویم و از او طلب مغفرت می­کنم و از او هدایت می­خواهم. و به او ایمان دارم و به او کفر نمی­ورزم و با هر کسی­که به او کفر بورزد دشمنی می­کنم و گواهی می­دهم که هیچ خدایی جز الله نیست. یگانه است و شریک ندارد. و گواهی می­دهم که محمد بنده و رسول اوست که او را با هدایت، نور و موعظه، در دوران با وقفه رسولان، کمی علم، گمراهی مردم، انقطاع از زمان و نزدیکی قیامت و نزدیکی اجل فرستاد. هر که خدا و رسول او را اطاعت کند هدایت شده است و هر که از آن دو نافرمانی کند گمراه شده است و بسیار به ضلالت رفته است.

شما را به تقوای خدا توصیه می­کنم که بهترین چیزی که مسلمان، مسلمان را به آن توصیه می­کند این است که او را بر آخرت ترغیب نماید و وی را به تقوای خدا امر کند. پس از آنچه که خداوند شما را درباره خود برحذر داشته است برحذر باشید، و به راستی تقوای خدا برای کسی است که با ترس و بیم از پروردگارش عمل کند. یاری صادقانه­ای بر آنچه از امر آخرت طلب می­کنید و کسی که آشکار و پنهان امر خود را بین خود و خدا اصلاح کند، به وسیله آن فقط رضایت خدا را قصد می­کند که در امور حالش ذکری باشد و بعد از مرگش ذخیره­ای باشد، آنگاه که انسان به آنچه که از پیش فرستاده است نیازمند می­شود و دوست دارد که بین او و هر آنچه غیر از آن است، فاصله­های بسیار باشد. و خداوند شما را از خودش بر حذر می­دارد و خداوند بر بندگانش مهربان است و کسی است که قولش صادق است و وعده­اش را عملی می­سازد و خلف وعده­ای برای او نیست که او می­فرماید: «مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ

ص: 232

و نعم قال الصدوق ره فی الفقیه إن البدعة أنما تماث و تبطل بترک ذکرها و لا قوة إلا بالله.

«66»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، قَالَ: أَمَّا أَوَّلُ جُمُعَةٍ جَمَّعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَصْحَابِهِ فَقِیلَ إِنَّهُ قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ مُهَاجِراً حَتَّی نَزَلَ قُبَا عَلَی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ ذَلِکَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ- لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ حِینَ الضُّحَی فَأَقَامَ بِقُبَا یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الثَّلَاثَاءِ وَ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْخَمِیسِ وَ أَسَّسَ مَسْجِدَهُمْ ثُمَّ خَرَجَ مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِهِمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَامِداً الْمَدِینَةَ فَأَدْرَکَتْهُ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ فِی بَنِی سَالِمِ بْنِ عَوْفٍ فِی بَطْنِ وَادٍ لَهُمْ قَدِ اتَّخَذُوا الْیَوْمَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ مَسْجِداً وَ کَانَتْ هَذِهِ الْجُمُعَةُ أَوَّلَ جُمُعَةٍ جَمَّعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْإِسْلَامِ فَخَطَبَ فِی هَذِهِ الْجُمُعَةِ وَ هِیَ أَوَّلُ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بِالْمَدِینَةِ فِیمَا قِیلَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعِینُهُ وَ أَسْتَغْفِرُهُ وَ أَسْتَهْدِیهِ وَ أُومِنُ بِهِ وَ لَا أَکْفُرُهُ وَ أُعَادِی مَنْ یَکْفُرُهُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدَی وَ النُّورِ وَ الْمَوْعِظَةِ عَلَی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ قِلَّةٍ مِنَ الْعِلْمِ وَ ضَلَالَةٍ مِنَ النَّاسِ وَ انْقِطَاعٍ مِنَ الزَّمَانِ وَ دُنُوٍّ مِنَ السَّاعَةِ وَ قُرْبٍ مِنَ الْأَجَلِ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ رَشَدَ وَ مَنْ یَعْصِهِمَا فَقَدْ غَوَی وَ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهُ خَیْرُ مَا أَوْصَی بِهِ الْمُسْلِمُ الْمُسْلِمَ أَنْ یَحُضَّهُ عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنْ یَأْمُرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فَاحْذَرُوا مَا حَذَّرَکُمُ اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ لِمَنْ عَمِلَ بِهِ عَلَی وَجَلٍ وَ مَخَافَةٍ مِنْ رَبِّهِ عَوْنُ صِدْقٍ عَلَی مَا تَبْغُونَ مِنْ أَمْرِ الْآخِرَةِ وَ مَنْ یُصْلِحِ الَّذِی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ مِنْ أَمْرِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا یَنْوِی بِذَلِکَ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ یَکُنْ لَهُ ذِکْراً فِی عَاجِلِ أَمْرِهِ وَ ذُخْراً فِیمَا بَعْدَ الْمَوْتِ حِینَ یَفْتَقِرُ الْمَرْءُ إِلَی مَا قَدَّمَ وَ مَا کَانَ مِنْ سِوَی ذَلِکَ یَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ وَ الَّذِی صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ نَجَّزَ وَعْدَهُ لَا خُلْفَ لِذَلِکَ فَإِنَّهُ یَقُولُ ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ

ص: 232

لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»، {پیش من قول دگرگون نمی شود و من [نسبت] به بندگانم بیدادگر نیستم.}

و در امور حال و آینده­تان آشکارا و پنهان تقوای خدا پیشه کنید که هر که از خدا بترسد، [خداوند] بدی­های او را می­بخشد و اجر او را بزرگ می­کند و هر که از خدا بترسد، موفقیت بزرگی به­دست آورده است، و به راستی تقوای خداوند از کینه، عقوبت و خشم او پیشگیری می­کند و به راستی تقوای خداوند چهره­ها را سفید می­سازد و پروردگار را راضی می­کند و درجه را ترفیع می­دهد. بهره خود را برگیرید، و در محضر خدا زیاده­روی نکنید که خداوند در کتابش به شما آموخته است و راهش را برای شما تبیین کرده است، تا کسانی­که راست گفتند و کاذبان را بشناسد، پس احسان کنید چنانکه خداوند به شما احسان کرد، و با دشمنانش خصومت بورزید و در راه خدا حق جهادش را ادا کنید. او شما را برگزیده و شما را مسلمان نامید، تا کسی­که هلاک شد، از روی بیّنه­ای هلاک شده باشد، و هر که زنده شد، از روی بیّنه زنده شده باشد، و حول و قوه­ای نیست مگر با خدا.

پس خدا را بسیار یاد کنید و برای آنچه که بعد از امروز است کار کنید، که هر که مابین خود و خدا را اصلاح کند، خداوند او را از آنچه که بین او و مردم است کفایت می­کند. و آن به این خاطر است که خداوند بر مردم حکم می­کند و آنان بر خدا حکم نمی­کنند و بر مردم مالک است و آنها بر او مالک نیستند، خداوند بزرگتر است و هیچ قدرتی نیست مگر به خداوند برتر بزرگ .

و به این دلیل، خطبه در انعقاد جمعه شرط شد.(1)

توضیح

فیروزآبادی گوید: کفر ضد ایمان است و «کفر نعمۀ الله و بها کفوراً و کفرانا» یعنی آن را انکار کرد و پنهان کرد. و «الفتره» فاصله زمانی که بین انبیاء بوده است. «من» برخی از آنها ابتدائیه است و بعضی از آن صلۀ است مانند «دنوّ من السّاعه» نزدیکی ساعت؛ و مقصود از انقطاع زمان، نزدیکی انقطاع آن با نزدیک شدن قیامت است. و این سخن او «و من یعصهما» بر این دلالت دارد که آنچه که گفته می­شود: او صلّی الله علیه و آله به کسی­که آن را گفت فرمود: تو بد خطیبی هستی، اصلی ندارد، اگر آن مقام مقامی باشد که به اقتضای بلاغت، اقتضای تصریح داشته باشد.

«فانه» ضمیر شأن است. «علی ما تبغون» یعنی طلب می­کنید و امید دارید. «دوست دارد که بین او» اقتباسی از این سخن خداوند متعال: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَؤُوفُ بِالْعِبَادِ»، {روزی که هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده حاضر شده می یابد و آرزو می کند کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود و خداوند شما را از [کیفر] خود می ترساند و [در عین حال] خدا به بندگان [خود] مهربان است.}(2) و در آیه، ضمیر «بینها» به نفس و ضمیر «بینه» به روز

ص: 233


1- مجمع البیان 10: 286.[1]
2- آل عمران / 30.[2]

لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی عَاجِلِ أَمْرِکُمْ وَ آجِلِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَإِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ تُوَقِّی مَقْتَهُ وَ تُوَقِّی عُقُوبَتَهُ وَ تُوَقِّی سَخَطَهُ وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ تُبَیِّضُ الْوُجُوهَ وَ تُرْضِی الرَّبَّ وَ تَرْفَعُ الدَّرَجَةَ خُذُوا بِحَظِّکُمْ وَ لَا تُفَرِّطُوا فِی جَنْبِ اللَّهِ فَقَدْ عَلَّمَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ نَهَجَ لَکُمْ سَبِیلَهُ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ یَعْلَمَ الْکَاذِبِینَ فَأَحْسِنُوا کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ وَ عَادُوا أَعْدَاءَهُ- وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ- لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ وَ اعْمَلُوا لِمَا بَعْدَ الْیَوْمِ فَإِنَّهُ مَنْ یُصْلِحْ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ یَکْفِیهِ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یَقْضِی عَلَی النَّاسِ وَ لَا یَقْضُونَ عَلَیْهِ وَ یَمْلِکُ مِنَ النَّاسِ وَ لَا یَمْلِکُونَ مِنْهُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَلِهَذَا صَارَتِ الْخُطْبَةُ شَرْطاً فِی انْعِقَادِ الْجُمُعَةِ(1).

بیان

قال الفیروزآبادی الکفر ضد الإیمان و کفر نعمة الله و بها کفورا و کفرانا جحدها و سترها و الفترة ما بین النبیین و من بعضها ابتدائیة و بعضها صلة کدنو من الساعة و المراد بانقطاع الزمان قرب انقطاعه بقرب القیامة و قوله و من یعصهما یدل علی أن ما یقال إنه صلی الله علیه و آله قال لمن قال ذلک بئس الخطیب أنت لا أصل له إن کان ذلک المقام مقاما یقتضی التصریح بمقتضی البلاغة.

فإنه الضمیر للشأن علی ما تبغون أی تطلبون و ترجون تود لو أن بینها اقتباس من قوله سبحانه یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ(2) و فی الآیة ضمیر بینها راجع إلی النفس و ضمیر بینه راجع إلی الیوم

ص: 233


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 286.
2- 2. آل عمران: 30.

یا به آنچه انجام دادی باز می­گردد. و ظاهر در اینجا برعکس است، هر چند که حمل آن بر آنچه که در آیه است، با ارجاع ضمیر به نفس، با قرینه ها ممکن است و در این سخن او «خداوند شما را از خودش بر حذر می­دارد» تهدیدی رسا است.

و این سخن «و الذی صدّق» عطفش بر رئوف محتمل است و نیز احتمال دارد که قسم باشد و «توقیۀ» یعنی مراقبت و حفاظت. «بحظکم» یعنی از ثواب آخرت. «فی جنب الله» یعنی در تقرب و اطاعت او. «نهج لکم» یعنی مشخص کرد. «لیعلم» یعنی بعد از وقوع، یا تا اولیائش را بشناسد .

روایت67.

المتهجد: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام روز جمعه خطبه ایراد کرد و فرمود:

حمد از آن خداوند صاحب قدرت، سلطه، رأفت و امتنان است. او را بر توالی نعمت­ها حمد می­گویم و از عذاب و گرفتاری به او پناه می­برم و گواهی می­دهم که هیچ خدایی جز الله نیست. او یگانه است و شریک ندارد و در مخالفت با منکران و معاندت با اهل باطل­، اقرار می­کنم به اینکه او پروردگار جهانیان است. گواهی می­دهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده و رسول اوست. به وسیله او رسولان را به پایان رساند و انبیاء را خاتمه داد و او را به عنوان رحمتی برای جهانیان مبعوث ساخت، درود خداوند بر او و بر همه خاندان او باد. درحالی­که درود بر او را واجب کرده است و جایگاهش را نزد خود گرامی داشته و احسانش به او را نیکو داشته است.

ای بندگان خدا، شما را به تقوای خدا توصیه می­کنم؛ خدایی که عهده­دار ثواب شماست و بازگشت و رجعت شما به سوی اوست، پس قبل از مرگ به آن مبادرت بورزید؛ مرگی که نه دژی بلند شما را از آن نجات می­دهد و نه فراری سریع، بلکه آن وارد می­شود و فرود می­آید، در آینده واقع می­شود، اگر اجل به طول کشید و مهلت طولانی شد، هر چه آمدنی است نزدیک است و هر که خودش را آماده کند، مصیب - درستکار - است. ای کسانی­که رحمت خدا بر شما باد، برای روز مرگ توشه برگیرید و از درد هراس شبیخون برحذر باشید که عقوبت خداوند بزرگ و عذاب او دردناک است، آتشی است که شعله­ور می­شود و نفسی که عذاب می­شود، و شرابی از چرک است و سرکوب­هایی از آهن است، خداوند ما را و شما را از آتش حفظ کند. همراهی با نیکان را به ما و شما عطا نماید و همه ما و شما را مورد مغفرت قرار دهد که او بسیار غفور و بخشنده است. به راستی که بهترین سخن و فصیح­ترین موعظه کتاب خدا است. سپس اعوذ بالله گفت و سوره عصر را قرائت کرد و فرمود:

خداوند ما و شما را از جمله کسانی­که رحمتش آنها را فرا گرفته و عفو و رأفتش آنها را شامل شده است قرار دهد، برای خودم و شما از خداوند طلب مغفرت می­کنم. سپس اندکی نشست و فرمود: حمد از آن خدایی است که در برتری­اش نزدیک شد و در نزدیکی­اش برتر شد، و همه چیز برای جلال و شکوه او تواضع کرد و ص: 234

أو إلی ما عملت و الظاهر هنا العکس و إن أمکن حمله علی ما فی الآیة بإرجاع الضمیر إلی النفس بقرینتها و فی قوله وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ تهدید بلیغ.

و قوله و الذی صدق یحتمل عطفه علی رءوف و یحتمل القسم و التوقیة الکلاءة و الحفظ بحظکم أی من ثواب الآخرة فی جنب الله أی قربه و طاعته و نهج لکم أی أوضح لیعلم أی بعد الوقوع أو لیعلم أولیاؤه.

«67»

الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی جَابِرٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ ذِی الْقُدْرَةِ وَ السُّلْطَانِ وَ الرَّأْفَةِ وَ الِامْتِنَانِ أَحْمَدُهُ عَلَی تَتَابُعِ النِّعَمِ وَ أَعُوذُ بِهِ مِنَ الْعَذَابِ وَ النِّقَمِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ مُخَالَفَةً لِلْجَاحِدِینَ وَ مُعَانَدَةً لِلْمُبْطِلِینَ وَ إِقْرَاراً بِأَنَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ قَفَّی بِهِ الْمُرْسَلِینَ وَ خَتَمَ بِهِ النَّبِیِّینَ وَ بَعَثَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ أَجْمَعِینَ- وَ قَدْ أَوْجَبَ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ وَ أَکْرَمَ مَثْوَاهُ لَدَیْهِ وَ أَجْمَلَ إِحْسَانَهُ إِلَیْهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی هُوَ وَلِیُّ ثَوَابِکُمْ وَ إِلَیْهِ مَرَدُّکُمْ وَ مَآبُکُمْ فَبَادِرُوا بِذَلِکَ قَبْلَ الْمَوْتِ الَّذِی لَا یُنْجِیکُمْ مِنْهُ حِصْنٌ مَنِیعٌ وَ لَا هَرْبٌ سَرِیعٌ فَإِنَّهُ وَارِدٌ نَازِلٌ وَ وَاقِعٌ عَاجِلٌ فَإِنْ تَطَاوَلَ الْأَجَلُ وَ امْتَدَّ الْمَهَلُ فَکُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ وَ مَنْ مَهَّدَ لِنَفْسِهِ فَهُوَ الْمُصِیبُ فَتَزَوَّدُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ لِیَوْمِ الْمَمَاتِ وَ احْذَرُوا أَلِیمَ هَوْلِ الْبَیَاتِ فَإِنَّ عِقَابَ اللَّهِ عَظِیمٌ وَ عَذَابَهُ أَلِیمٌ نَارٌ تَلْهَبُ وَ نَفْسٌ تُعَذَّبُ وَ شَرَابٌ مِنْ صَدِیدٍ وَ

مَقَامِعُ مِنْ حَدِیدٍ أَعَاذَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِنَ النَّارِ وَ رَزَقَنَا وَ إِیَّاکُمْ مُرَافَقَةَ الْأَبْرَارِ وَ غَفَرَ لَنَا وَ لَکُمْ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ إِنَّ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ وَ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ کِتَابُ اللَّهِ ثُمَّ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ وَ قَرَأَ سُورَةَ الْعَصْرِ ثُمَّ قَالَ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ تَسَعُهُمْ رَحْمَتُهُ وَ یَشْمَلُهُمْ عَفْوُهُ وَ رَأْفَتُهُ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ ثُمَّ جَلَسَ یَسِیراً ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی دَنَا فِی عُلُوِّهِ وَ عَلَا فِی دُنُوِّهِ وَ تَوَاضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِجَلَالِهِ وَ

ص: 234

همه چیز در مقابل عظمت او تسلیم شد و همه چیز در مقابل قدرت او خضوع کرد، درحالی­که از عمق شکر او عاجزم، با اذعان به ربوبیت او به او ایمان می­آورم و درحالی­که طالب عصمت او هستم، از او استعانت می­جویم و درحالی­که به او واگذار کرده و بر او توکل می­کنم و گواهی می­دهم که هیچ خدایی جز الله نیست، او یگانه است و شریک ندارد، خدای واحد احد بی­همتای بی­نیاز یگانه است، نه همسری اختیار کرده است و نه فرزندی.

و گواهی می­دهم که محمد بنده برگزیده، رسول منتخب و امین مورد رضایت اوست، که او را به حق بشارت­دهنده و انذار­دهنده و دعوت­کننده به سوی او به اذن او و چراغی روشنگر فرستاد، پس او رسالت را ابلاغ کرد و امانت را ادا نمود و امت را نصیحت فرمود و خدا را عبادت کرد تا اینکه به یقین رسید. پس درود خداوند بر او و بر خاندان او در اولین­ها باد و درود خداوند بر او و خاندان او در آخرین­ها باد و درود خداوند بر او و خاندان او در روز جزا باد.

ای بندگان خدا، شما را به تقوای خداوند، عمل به طاعت او، اجتناب از معصیت او توصیه می­کنم، که هر که خدا و رسول او را اطاعت کند، به پیروزی بزرگی دست یافته است و هر که از خدا و رسول او نافرمانی کند، به گمراهی بزرگی دچار شده و زیان آشکاری دیده است. خداوند و ملائکه او بر پیامبر صلوات می­فرستند، ای کسانی­که ایمان آورده­اید بر او درود بفرستید و سلام کنید. پروردگارا، بهترین درودهایت بر انبیاء و اولیائت را بر محمد بنده­ات و رسولت بفرست.(1)

توضیح

«سلطان» یعنی حجت و برهان. قدرت یعنی فرمانروایی، امتنان یعنی کرم و مهربانی. و فیروزآبادی می­گوید: «قفّیت زیداً و به تقفیۀ» یعنی او را دنبال او آوردم «و قد اوجب» بر وجوب صلوات بر او صلّی الله علیه و آله در مجموع دلالت دارد، «المثوی» یعنی منزل و مکان، «ولیّ ثوابکم» یعنی متولی آن و عهده­دار آن، و «المرد و المآب» یعنی محل بازگشت. «فبادروا بذلک» یعنی به تقوی، یعنی قبل از مرگ به سوی آن بشتابید، پس گویی که مرگ می­خواهد مانع بین شما و آن باشد، پس قبل از آن به سوی آن بشتابید؛ یا قبل از آن بر مردم در آن پیشی بگیرید؛ یا اینکه در آن پیشی گرفتن لحاظ نشده بلکه معنا این است که در انجام دادن آن شتاب کنید و معنای اول فصیح­تر است، و «العاجل» یعنی سریع.

و این سخن امام علیه السلام «پس هر آنچه آمدنی است»، تعلیلی برای آن است. و «الأجل» مدت عمر و پایان آن است، «المهل» با حرکت یعنی مهلت و آرامش و مدارا، و «البیات» یعنی اینکه شبانه قصد دشمن کند ص: 235


1- مصباح المتهجد: 269.[1]

اسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِعَظَمَتِهِ وَ خَضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِقُدْرَتِهِ مُقَصِّراً عَنْ کُنْهِ شُکْرِهِ وَ أُومِنُ بِهِ إِذْعَاناً لِرُبُوبِیَّتِهِ وَ أَسْتَعِینُهُ طَالِباً لِعِصْمَتِهِ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ مُفَوِّضاً إِلَیْهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً فَرْداً صَمَداً وَتْراً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ الْمُصْطَفَی وَ رَسُولُهُ الْمُجْتَبَی وَ أَمِینُهُ الْمُرْتَضَی أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ دَاعِیاً إِلَیْهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ وَ أَدَّی الْأَمَانَةَ وَ نَصَحَ الْأُمَّةَ وَ عَبَدَ اللَّهَ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْأَوَّلِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْآخِرِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الدِّینِ- أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ وَ اجْتِنَابِ مَعْصِیَتِهِ فَإِنَّهُ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً- وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً وَ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً- إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ أَفْضَلَ صَلَوَاتِکَ عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ (1).

إیضاح

السلطان الحجة و البرهان و قدرة الملک و الامتنان الإنعام و قال الفیروزآبادی قفیت زیدا و به تقفیة أتبعته إیاه و قد أوجب یدل علی وجوب الصلاة علیه صلی الله علیه و آله فی الجملة و المثوی المنزل ولی ثوابکم أی المتولی له و القائم به و المرد و المآب المرجع فبادروا بذلک أی بالتقوی أی سارعوا إلیه قبل الموت فکان الموت یرید أن یحول بینکم و بینه فبادروا إلیه قبله أو بادروا الناس إلیه قبل ذلک أو لم یعتبر فیه المغالبة بل المعنی عجلوا فی فعله و الأول أبلغ و العاجل السریع.

و قوله علیه السلام فکل ما هو آت تعلیل لذلک و الأجل مدة العمر و غایته و المهل بالتحریک المهلة و السکون و الرفق و البیات هو أن یقصد العدو باللیل

ص: 235


1- 1. مصباح المتهجد: 269.

بدون اینکه او بداند، پس به­طور ناگهانی او را بگیرد. «تلهبّ» یعنی تتلهب با حذف یکی از دو تاء، و «تلهب النار» یعنی شعله­ور شدن آن. و «الصدید» آب رقیق جراحت، و آب گرم که بجوشد تا غلیظ شود.

«المقمعۀ» بر وزن مکنسۀ، میله­ای آهنی است یا بر وزن محجن، عصای سرکجی است که با آن بر سر فیل زده می­شود و چوبی است که با آن بر سر انسان زده می­شود «دنا فی علوه» یعنی نزدیکی او نزدیکی بزرگان و احاطه علمی، رأفت و رحمت است و این منافی علو او از مناسبت با خلق و مشابهت با آنها و بی­نیازی وی از آنان و عدم وصول عقل و خرد آنها به کنه ذات و صفات او نیست و عکس آن نیز چنین است، بلکه هر یک از دو جهت، مستلزم دیگری است.

«لجلاله» یعنی نزد جلال و شکوه او یا نزد سبب جلال و شکوه او، و این دو احتمال در دو فقره آتی جاری است. «مقصراً» حال است، «اذعاناً» مفعول مطلق از غیر لفظ یا مفعول لأجله است و حال نیز محتمل است یعنی «مذعناً». «و از او استعانت می­جویم» در همه امور به­ویژه در طاعات، در حالی ­که طالب عصمت او از معاصی هستم «و بر او توکل می­کنم» یعنی در همه امور به او تکیه می­کنم، در حالی­که به او واگذار می­کنم و به هر آنچه که آورد راضی هستم.

«إلها» یعنی معبود یا خالق، و نصب به دلیل حال بودن است. «واحداً» نظیر ندارد. «احداً» به هیچ وجه برای او دومی نیست. «فرداً» در آفریدن اشیاء منفرد و یگانه است. «صمداً» در همه امور او مقصود است. «وتراً» در معبودیت شریکی ندارد .

و «اصطفاء، اجتباء و ارتضاء» در معنا به یکدیگر نزدیک هستند. «بالحق» یعنی ملبس به او و تأیید شده به وسیله آن. بشارت­دهنده به ثواب و انذار­دهنده از عقوبت، دعوت­کننده به آن یعنی به اقرار به او و به توحید او و صفاتی که ایمان به آن واجب است. «باذنه» با میسر کردن، توفیق و یاری او. چراغی روشنگر که در تاریکی­های جهالت از آن روشنایی گرفته می­شود و انوار بصیرت­ها از نور آن گرفته می­شود. «و امت را نصیحت کرد» یعنی در هدایت و ارشاد آنان تلاش نمود «تا اینکه یقین بر او رسید» یعنی مرگ مورد یقین. «در اولین­ها» یعنی همراه آنان، زمانی­که بر آنها درود فرستاد.

روایت68.

المجتهد(1):

زید بن وهب روایت کرده و گوید: امیرمؤمنان علی بن ابی­طالب علیه السلام روز جمعه خطبه ایراد کرد و فرمود:

ص: 236


1- مصباح المتهجد: 266.[1]

من غیر أن یعلم فیأخذه بغتة تلهب أی تتلهب بحذف إحدی التاءین و تلهب النار اشتعالها و الصدید ماء الجرح الرقیق و الحمیم أغلی حتی خثر.

المقمعة کمکنسة العمود من حدید أو کالمحجن یضرب به رأس الفیل و خشبة یضرب بها الإنسان رأسه دنا فی علوه أی دنوه دنو العلیة و الإحاطة العلمیة و الرأفة و الرحمة و هو لا ینافی علوه عن مناسبة الخلق و مشابهتهم و استغناءه عنهم و عدم وصول عقولهم إلی کنه ذاته و صفاته و کذا العکس بل کل من الجهتین تستلزم الأخری.

لجلاله أی عند جلاله أو عند سبب جلاله و الاحتمالان جاریان فی الفقرتین الآتیتین مقصرا حال إذعانا مفعول مطلق من غیر اللفظ أو مفعول لأجله و یحتمل الحالیة أی مذعنا و أستعینه فی جمیع الأمور لا سیما فی الطاعات طالبا لعصمته عن المعاصی و أتوکل علیه أی أعتمد علیه فی جمیع أموری مفوضا إلیه راضیا بکل ما یأتی به.

إلها أی معبودا أو خالقا و النصب علی الحالیة واحدا لا نظیر له أحدا لا تثنیة فیه بوجه فردا منفردا بخلق الأشیاء صمدا مقصودا إلیه فی جمیع الأمور وترا لا شریک له فی المعبودیة.

و الاصطفاء و الاجتباء و الارتضاء متقاربة فی المعنی بالحق متلبسا و مؤیدا به بشیرا بالثواب نذیرا بالعقاب و داعیا إلیه أی إلی الإقرار به و بتوحیده و ما یجب الإیمان به من صفاته بإذنه بتیسیره و توفیقه و عونه و سِراجاً مُنِیراً یستضاء به من ظلمات الجهالة و یقتبس من نوره أنوار البصائر و نصح الأمة أی بذل الجهد فی هدایتهم و إرشادهم حتی أتاه الیقین أی الموت المتیقن فی الأولین أی معهم إذا صلی علیهم.

«68»

الْمُتَهَجِّدُ،(1) رَوَی زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ

ص: 236


1- 1. مصباح المتهجد: 266.

حمد از آن خدایی است که سرپرستی ستودنی و خردمندی سزاوار ستایش، انجام­دهنده هر آنچه که اراده کند، آگاه از غیب­ها، پوشاننده عیب­ها، آفریننده خلق، فرود آورنده قطرات باران، تدبیرکننده امور، پروردگار آسمان­ها و زمین، دنیا و آخرت، وارث جهانیان و بهترین فاتحان است، کسی­که از عظمت شأنش این است که چیزی شبیه او نیست.

همه چیز برای عظمت او تواضع کرد و همه چیز به خاطر عزت او حقیر شد و همه چیز به خاطر قدرت او تسلیم شد و همه چیز به خاطر هیبت او در محل خود استقرار یافت، و هر یک از مخلوقاتش، برای فرمانروایی و ربوبیت او خضوع نمود. کسی­که آسمان را می­گیرد که بر زمین واقع نگردد مگر به اذن او، و اینکه قیامت به­پا خیزد، و چیزی رخ ندهد مگر به علم او.

او را به خاطر آنچه که بود حمد می­گوییم و در کارمان بر آنچه که هست از او استعانت می­جوییم، و از او طلب مغفرت می­کنیم و از او هدایت می­جوییم و شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز الله نیست. او تنهاست و شریکی ندارد، پادشاه پادشاهان، سرور سروران، جبار آسمان­ها و زمین، واحد قهار، بزرگ متعالی، صاحب جلال و اکرام، جزا دهنده روز جزا، و پروردگار پدران نخستین ماست.

گواهی می­دهم که محمد بنده و رسول او است، او را دعوت­کننده به حق و شاهد بر خلق فرستاد، پس رسالت­های پروردگارش را چنانکه به او امر فرموده بود ابلاغ کرد، نه زیاده­روی کرد و نه کوتاهی، و در راه خدا با دشمنان او جهاد کرد، نه با سستی و طفره رفتن، و صبورانه و با نیت پاداش الهی، بندگانش را نصیحت کرد و خداوند او را به سوی خود گرفت، درحالی­که از عمل او راضی بود و تلاشش را مقبول داشت و گناهش را آمرزید. خداوندا بر او و خاندان او درود بفرست.

ای بندگان خدا، شما را به تقوای خدا و غنیمت شمردن طاعت او در این روزهای خالی فانی به هر میزان که توانستید، و آماده کردن عمل صالح برای امر بزرگی که به وسیله آن مرگ بر شما مشرف می­شود، توصیه می­کنم و شما را به ترک دنیایی سفارش می­کنم که شما را رها می­سازد، گرچه شما جدایی از آن را دوست ندارید. دنیایی که بدن­های شما را کهنه و فرسوده می­کند، با اینکه دوست دارید همواره تازه و پاکیزه بمانید. شما و دنیا به مسافرانی مانید که تا گام در آن نهند، احساس می­کنند که به پایان راه رسیده­اند؛ و تا قصد رسیدن به نشانی کرده­اند، گویا بدان ص: 237

الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَلِیِّ الْحَمِیدِ الْحَکِیمِ الْمَجِیدِ الْفَعَّالِ لِمَا یُرِیدُ عَلَّامِ الْغُیُوبِ وَ سَتَّارِ الْعُیُوبِ وَ خَالِقِ الْخَلْقِ وَ مُنْزِلِ الْقَطْرِ وَ مُدَبِّرِ الْأَمْرِ وَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَارِثِ الْعَالَمِینَ وَ خَیْرِ الْفَاتِحِینَ الَّذِی مِنْ عِظَمِ شَأْنِهِ أَنَّهُ لَا شَیْ ءَ مِثْلُهُ تَوَاضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِعَظَمَتِهِ وَ ذَلَّ کُلُّ شَیْ ءٍ لِعِزَّتِهِ وَ اسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِقُدْرَتِهِ وَ قَرَّ کُلُّ شَیْ ءٍ قَرَارَهُ لِهَیْبَتِهِ وَ خَضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ لِمُلْکِهِ وَ رُبُوبِیَّتِهِ الَّذِی یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ أَنْ (1) تَقُومَ السَّاعَةُ وَ یَحْدُثَ شَیْ ءٌ إِلَّا بِعِلْمِهِ نَحْمَدُهُ عَلَی مَا کَانَ وَ نَسْتَعِینُهُ مِنْ أَمْرِنَا عَلَی مَا یَکُونُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نَسْتَهْدِیهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ مَلِکُ الْمُلُوکِ وَ سَیِّدُ السَّادَاتِ وَ جَبَّارُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ-(2)

الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ دَیَّانُ یَوْمِ الدِّینِ وَ رَبُّ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ دَاعِیاً إِلَی الْحَقِّ وَ شَاهِداً عَلَی الْخَلْقِ فَبَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ کَمَا أَمَرَهُ لَا مُتَعَدِّیاً وَ لَا مُقَصِّراً وَ جَاهَدَ فِی اللَّهِ أَعْدَاءَهُ لَا وَانِیاً وَ لَا نَاکِلًا وَ نَصَحَ لَهُ فِی عِبَادِهِ صَابِراً مُحْتَسِباً وَ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ قَدْ رَضِیَ عَمَلَهُ وَ تَقَبَّلَ سَعْیَهُ وَ غَفَرَ ذَنْبَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ اغْتِنَامِ طَاعَتِهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ الْفَانِیَةِ وَ إِعْدَادِ الْعَمَلِ الصَّالِحِ لِجَلِیلِ مَا یَشْفِی بِهِ عَلَیْکُمُ الْمَوْتُ وَ آمُرُکُمْ (3) بِالرَّفْضِ لِهَذِهِ الدُّنْیَا التَّارِکَةِ لَکُمُ الزَّائِلَةِ عَنْکُمْ وَ إِنْ لَمْ تَکُونُوا تُحِبُّونَ تَرْکَهَا وَ الْمُبْلِیَةِ لِأَجْسَادِکُمْ وَ إِنْ أَحْبَبْتُمْ تَجْدِیدَهَا فَإِنَّمَا مَثَلُکُمْ وَ مَثَلُهَا کَرَکْبٍ سَلَکُوا سَبِیلًا فَکَأَنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوهُ وَ أَفْضَوْا إِلَی عِلْمٍ فَکَأَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوهُ وَ کَمْ عَسَی الْمُجْرِی إِلَی الْغَایَةِ أَنْ یَجْرِیَ

ص: 237


1- 1. لن تقوم خ ل.
2- 2. جبار الأرض و السموات خ ل: و هو اقرب بالسجع.
3- 3. و فی أمرکم خ ل.

دست یافته­اند، در حالی که تا رسیدن به هدف نهایی هنوز فاصله­های زیادی است. چگونه می­تواند به مقصد رسد، کسی که روز معینی در پیش دارد و از آن عبور نخواهد کرد؟ مرگ به سرعت او را می­راند.

پس در عزت و ناز دنیا بر یکدیگر پیشی نگیرید و فریب زینت­ها و نعمت­ها را نخورید و مغرور نشوید و از رنج و سختی آن ننالید و ناشکیبا نباشید، زیرا عزت و افتخارات دنیا پایان می­پذیرد و زینت و نعمت­هایش نابود می­گردد و رنج و سختی آن تمام می­شود و هر مدت و مهلتی در آن به پایان می­رسد و هر موجود زنده­ای به سوی مرگ می­رود.

اگر خردمند هستید، آیا در آثار پیشینیان و پدران گذشته شما، برای شما درس عبرت و بصیرت نیست؟ مگر نمی­بینید که گذشتگان شما باز نمی­گردند؟ و فرزندان شما باقی نمی­مانند؟ خداوند که سخن او راست است فرمود: {و بر [مردم] شهری که آن را هلاک کرده ایم بازگشتشان [به دنیا] حرام است.} و فرمود: {هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است و همانا روز رستاخیز پاداشهایتان به طور کامل به شما داده می شود، پس هر که را از آتش به دور دارند و در بهشت درآورند، قطعا کامیاب شده است و زندگی دنیا جز مایه فریب نیست.}

مگر مردم دنیا را نمی­نگرید که در گذشت شب و روز حالات گوناگونی دارند: یکی می­میرد و بر او می­گریند و دیگری دردمندی ­است که تسلیت گفته می­شود و دیگری بر زمین افتاده­ای­ است که به خود می­پیچد و دیگری که به او بشارت و تهنیت گفته می­شود و عیادت کننده­ای که عیادت می­کند و دیگری که جانبازی می­کند و دنیا طلبی که در جستجوی دنیاست و مرگ در جستجوی اوست و غفلت زده­ای که مرگ او را فراموش نکرده است، و آیندگان نیز راه گذشتگان را می­پویند. و حمد از آن خداوند رب العالمین است؛ پروردگار آسمان­های هفتگانه، پروردگار زمین­های هفتگانه، پروردگار عرش بزرگ، کسی­که باقی می­ماند و غیر او فنا می­شود و پناه خلق و بازگشت امور به سوی اوست، و او مهربانترین مهربانان است.

براستی امروز روزی است که خداوند آن را برای شما عید قرار داد و آن سرور روزهای شما، و برترین اعیاد شماست، و خداوند در کتابش شما را به شتاب در آن، به سوی یاد او امر کرده است؛ پس رغبتتان باید در آن بزرگ باشد و نیتتان خالص باشد، و در آن تضرع به سوی خدا، دعا، مسألت رحمت و غفران را بسیار کنید، که خداوند دعای هر مؤمنی را استجابت می­کند و هر مستکبری از بندگانش را وارد آتش می­کند و خدای متعال فرمود: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِین»(1) { و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند.»}. و بدانید که در آن ساعت مبارکی است که در آن بنده مؤمن خیری از خداوند مسألت نمی­کند مگر اینکه خداوند به او بخشیده است.

ص: 238


1- . غافر / 60

إِلَیْهَا حَتَّی یَبْلُغَهَا وَ کَمْ عَسَی أَنْ یَکُونَ بَقَاءُ مَنْ لَهُ یَوْمٌ لَا یَعْدُوهُ وَ طَالِبٌ حَثِیثٌ مِنَ الْمَوْتِ یَحْدُوهُ فَلَا تَنَافَسُوا فِی عِزِّ الدُّنْیَا وَ فَخْرِهَا وَ لَا تُعْجَبُوا بِزِینَتِهَا وَ نَعِیمِهَا وَ لَا تَجْزَعُوا مِنْ ضَرَّائِهَا وَ بُؤْسِهَا فَإِنَّ عِزَّ الدُّنْیَا وَ فَخْرَهَا إِلَی انْقِطَاعٍ وَ إِنَّ زِینَتَهَا وَ نَعِیمَهَا إِلَی ارْتِجَاعٍ وَ إِنَّ ضَرَّاءَهَا وَ بُؤْسَهَا إِلَی نَفَادٍ وَ کُلُّ مُدَّةٍ مِنْهَا إِلَی مُنْتَهًی وَ کُلُّ حَیٍّ فِیهَا إِلَی بِلًی أَ وَ لَیْسَ لَکُمْ فِی آثَارِ الْأَوَّلِینَ وَ فِی آبَائِکُمُ الْمَاضِینَ مُعْتَبَرٌ وَ بَصِیرَةٌ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ أَ وَ لَمْ تَرَوْا إِلَی الْأَمْوَاتِ لَا یَرْجِعُونَ وَ إِلَی الْأَخْلَافِ مِنْکُمْ لَا یَخْلُدُونَ قَالَ اللَّهُ وَ الصِّدْقُ قَوْلُهُ- وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ وَ قَالَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ أَ وَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ إِلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یُصْبِحُونَ عَلَی أَحْوَالٍ شَتَّی فَمِنْ مَیِّتٍ یُبْکَی وَ مَفْجُوعٍ یُعَزَّی وَ صَرِیعٍ یَتَلَوَّی وَ آخَرَ یُبَشَّرُ وَ یُهَنَّأُ وَ مِنْ عَائِدٍ یَعُودُ وَ آخَرَ بِنَفْسِهِ یَجُودُ وَ طَالِبٍ لِلدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ غَافِلٍ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَلَی أَثَرِ الْمَاضِی مَا یَمْضِی الْبَاقِی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ الَّذِی یَبْقَی وَ یَفْنَی مَا سِوَاهُ وَ إِلَیْهِ مَوْئِلُ الْخَلْقِ وَ مَرْجِعُ الْأُمُورِ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ إِنَّ هَذَا یَوْمٌ جَعَلَهُ اللَّهُ لَکُمْ عِیداً وَ هُوَ سَیِّدُ أَیَّامِکُمْ وَ أَفْضَلُ أَعْیَادِکُمْ وَ قَدْ أَمَرَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ بِالسَّعْیِ فِیهِ إِلَی ذِکْرِهِ فَلْتَعْظُمْ فِیهِ رَغْبَتُکُمْ وَ لْتَخْلُصْ نِیَّتُکُمْ وَ أَکْثِرُوا فِیهِ مِنَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ وَ الدُّعَاءِ وَ مَسْأَلَةِ الرَّحْمَةِ وَ الْغُفْرَانِ فَإِنَّ اللَّهَ یَسْتَجِیبُ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ دُعَاءَهُ وَ یُورِدُ النَّارَ کُلَّ مُسْتَکْبِرٍ عَنْ عِبَادَتِهِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیهِ سَاعَةً مُبَارَکَةً- لَا یَسْأَلُ اللَّهَ فِیهَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْراً إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ

ص: 238

و جمعه بر هر مؤمنی واجب است جز کودک، زن، بنده، مریض. خداوند گناهان پیشین ما و شما را مورد مغفرت قرار دهد و ما و شما را از ارتکاب گناه در بقیه عمرمان محافظت کند که بهترین سخن و فصیح­ترین پند و اندرز، کتاب خداوند کریم است، پناه می­برم به خداوند شنوای دانا از شیطان رانده شده که خداوند همان شنوای دانا است.

و «قل هو الله احد» یا «قل یا ایها الکافرون» یا «الهکم التکاثر» یا سوره عصر را قرائت می­فرمود و آنچه را که بطور مداوم می­خواند، «قل هو الله احد» بود، سپس اندکی می­نشست و برمی­خاست و می­فرمود: حمد از آن خدا است. او را ستایش می­کنیم و از او استعانت می­جوییم. به او ایمان می­آوریم و بر او توکل می­کنیم و گواهی می­دهیم که هیچ خدایی جز الله نیست. او یگانه است و شریکی ندارد، و محمد بنده و رسول اوست، درودهای خداوند و سلام، مغفرت و رضایت او بر او و بر خاندان او باد. پروردگارا بر محمد بنده و رسولت، نبی و برگزیده­ات درود بفرست، درودی کامل، رشدکننده، کثرت­یابنده که درجه او را به وسیله آن رفعت ­دهی و فضیلت او آشکار ­گردانی. و بر محمد و آل محمد درود بفرست، چنانکه بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی و برکت دادی، که تو ستودنی قابل ستایش هستی.

پروردگارا، کافران اهل کتاب و مشرکان را عذاب ده، کسانی­که از راه تو باز می­دارند و آیات تو را انکار می­کنند و رسولانت را تکذیب می­کنند. پروردگارا میان سخن آنان اختلاف ایجاد کن، رعب و وحشت را در دل­های آنها بیانداز و عقوبت و آسیب را که از قوم مجرمین رد نمی­کنی، بر آنان فرو بفرست.

پروردگارا، لشکر مسلمانان، دسته­ها و نیروهای آنها را که در مقابل دشمن ایستاده­اند، هر جا که باشند، در مشرق زمین و مغرب آن، یاری کن که تو بر هر چیزی توانا هستی.

پروردگارا، مردان و زنان مؤمن، مردان و زنان مسلمان و هر که به آنها پیوسته اند را مورد مغفرت قرار بده و تقوا را توشه آنها، بهشت را محل بازگشت آنها، و ایمان و حکمت را در دل­های آنان قرار بده و به ایشان توفیق ده که نعمتی را که به آنها عطا کردی شکر گویند و به عهدی که با آنها بستی وفا کنند، ای خدای حق و ای آفریننده خلق، اجابت کن .

خداوند به عدل، احسان و بخشیدن به خویشاوندان امر می­کند و از فحشا و زشتی و ستم نهی می­کند و شما را اندرز می­دهد، شاید که به خاطر آورید. خدا را یاد کنید که یادآورنده کسی است ­که او را یاد کند و از رحمت

ص: 239

وَ الْجُمُعَةُ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ إِلَّا الصَّبِیَّ وَ الْمَرْأَةَ وَ الْعَبْدَ وَ الْمَرِیضَ غَفَرَ اللَّهُ لَنَا وَ لَکُمْ سَالِفَ ذُنُوبِنَا وَ عَصَمَنَا وَ إِیَّاکُمْ مِنِ اقْتِرَافِ الذُّنُوبِ بَقِیَّةَ أَعْمَارِنَا إِنَّ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ وَ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ کِتَابُ اللَّهِ الْکَرِیمُ أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَ کَانَ یَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَوْ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ أَوْ أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ أَوِ الْعَصْرَ وَ کَانَ مِمَّا یَدُومُ عَلَیْهِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَجْلِسُ جَلْسَةً کَلَا وَ لَا ثُمَّ یَقُومُ فَیَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَامُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ صَلَاةً تَامَّةً نَامِیَةً زَاکِیَةً تَرْفَعُ بِهَا دَرَجَتَهُ وَ تُبَیِّنُ بِهَا فَضِیلَتَهُ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ وَ بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ عَذِّبْ کَفَرَةَ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ الْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِکَ وَ یَجْحَدُونَ آیَاتِکَ وَ یُکَذِّبُونَ رُسُلَکَ اللَّهُمَّ خَالِفْ بَیْنَ کَلِمَتِهِمْ وَ أَلْقِ الرُّعْبَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ أَنْزِلْ عَلَیْهِمْ رِجْزَکَ وَ نَقِمَتَکَ وَ بَأْسَکَ الَّذِی لَا تَرُدُّهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ- اللَّهُمَّ انْصُرْ جُیُوشَ الْمُسْلِمِینَ وَ سَرَایَاهُمْ وَ مُرَابِطِیهِمْ حَیْثُ کَانُوا فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ لِمَنْ هُوَ لَاحِقٌ بِهِمْ وَ اجْعَلِ التَّقْوَی زَادَهُمْ وَ الْجَنَّةَ مَآبَهُمْ وَ الْإِیمَانَ وَ الْحِکْمَةَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ أَوْزِعْهُمْ أَنْ یَشْکُرُوا نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْ یُوفُوا بِعَهْدِکَ الَّذِی عَاهَدْتَهُمْ عَلَیْهِ إِلَهَ الْحَقِّ وَ خَالِقَ الْخَلْقِ آمِینَ- إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ اذْکُرُوا اللَّهَ فَإِنَّهُ ذَاکِرٌ لِمَنْ ذَکَرَهُ وَ سَلُوهُ رَحْمَتَهُ

ص: 239

و فضلش بخواهید که هیچ دعا­کننده دعایی از مؤمنان، از او ناکام نمی­شود، پروردگارا در دنیا نیکی و در آخرت نیکی به ما عطا کن و ما را از عذاب آتش محفوظ بدار.(1)

«الحمد لله الولی» یعنی عهده­دار امور عالم و خلایق، اداره کننده آن یا مستحق همه ستایش­ها به خاطر اجتماع همه کمالات در او، و گفته شده به معنای یاری کننده است. «الحمید» یعنی قابل ستایش در هر حالتی. فعیل به معنای مفعول است. «الحکیم» بر وزن فعیل به معنای فاعل یعنی حاکم است و آنگونه که گفته شده، قاضی است، یا به معنای مفعل است، یعنی کسی­که اشیاء را استحکام می­بخشد و استوار می­سازد و گفته شده، صاحب حکمت است و این عبارت است از شناخت برترین اشیاء یا برترین علوم، یا کسی­که چیزی انجام نمی­دهد مگر برای غرض یا منفعتی که به غیر او می­رسد.

«المجید» دارای مجد و عظمت و کبریاء، در النهایه «المجد» در کلام عرب شرف بزرگ است و «رجل ماجد»: ارجمند پر­خیر شریف، و مجید بر وزن فعیل، برای مبالغه است و گفته شده او دارای افعال کریمانه است و گفته شده، وقتی شرافت ذاتی با نیکی رفتار مقارن باشد، مجد نامیده می­شود و فعیل از فاعل رساتر است، پس گویی او معنای جلیل بسیار بخشنده و کریم را جمع می­کند.

«الفعال لما یرید» زمانی­که مشتمل بر حکمت­های بسیار و منافع سرشار باشد. «علّام الغیوب» یعنی صاحب علم بسیار به آنچه که از حواس و عقل خلایق پنهان است به­گونه­ای که هیچ پنهانی بر او پوشیده نیست و «القطر» جمع قطره است و آن باران است.

و در الفقیه(2)

«و تدبیرکننده کار دنیا و آخرت، وارث آسمان­ها و زمین» آمده است: یعنی آسمان­ها و زمین و مخلوقات به او منتقل می­شود، یا او بعد از فنای آن دو باقی است؛ یا اینکه او وارث برای خلایق در آسمان­ها و زمین است از قبیل گورستانهای سرزمین­ها. «من عظم شأنه»، یعنی مرتبه او یا عمل او یا همه آنچه که به او مربوط است و در الفقیه آمده است: «کسی­که شأنش عظیم است و چیزی شبیه او نیست». «همه چیز تواضع کرد»، یعنی از صاحبان عقل یا اعم از آن به دلیل نفوذ قدرت و اراده او در هر چه که از آنها می­خواهد. «برای عظمت او» یعنی در پیشگاه عظمت او یا برای خداوند متعال به سبب آن، و سایر موارد نیز چنین است و عزت یعنی غلبه، شدت، قدرت و چیرگی بر اشیاء.

ص: 240


1- مصباح المتهجد: 266.[1]
2- الفقیه 1: 275.[2]

وَ فَضْلَهُ فَإِنَّهُ لَا یَخِیبُ عَلَیْهِ دَاعٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ دَعَاهُ- رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ(1).

توضیح:

الحمد لله الولی أی المتولی لأمور العالم و الخلائق القائم بها أو المستحق لجمیع المحامد باستجماعه للکمالات و قیل هو الناصر الحمید أی المحمود علی کل حال فعیل بمعنی مفعول الحکیم هو فعیل بمعنی الفاعل أی الحاکم و هو القاضی کما قیل أو بمعنی مفعل أی الذی یحکم الأشیاء و یتقنها و قیل ذو الحکمة و هی عبارة عن معرفة أفضل الأشیاء بأفضل العلوم أو الذی لا یفعل شیئا إلا لغرض أو منفعة تصل إلی غیره تعالی.

المجید ذو المجد و العظمة و الکبریاء و فی النهایة المجد فی کلام العرب الشرف الواسع و رجل ماجد مفضال کثیر الخیر شریف و المجید فعیل منه للمبالغة و قیل هو الکریم الفعال و قیل إذا قارن شرف الذات حسن الفعال سمی مجدا و فعیل أبلغ من فاعل فکأنه یجمع معنی الجلیل و الوهاب و الکریم.

الفعال لما یرید إذا کان مشتملا علی الحکم الکثیرة و المنافع الغزیرة علام الغیوب أی کثیر العلم بما یغیب عن حواس الخلق و عقولهم بحیث لا تخفی علیه خافیة و القطر جمع قطرة و هی المطر.

و فی الفقیه (2)

و مدبر أمر الدنیا و الآخرة و وارث السماوات و الأرض أی تنتقل السماوات و الأرض من الخلائق إلیه تعالی أو الباقی بعد فنائهما أو الوارث للخلق فی السماوات و الأرض من قبیل مصارع البلد من عظم شأنه أی مرتبته أو فعله أو جمیع ما یتعلق به و فی الفقیه الذی عظم شأنه فلا شی ء مثله.

تواضع کل شی ء أی من ذوی العقول أو الأعم لنفوذ قدرته و إرادته فی کل ما یرید منها لعظمته أی عندها أو له تعالی بسببها و کذا البواقی و العزة الغلبة و الشدة و القوة و الاستیلاء علی الأشیاء.

ص: 240


1- 1. مصباح المتهجد: 266.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 275.

و ضمیر در «قراره» به شیء بازمی­گردد و ارجاع آن به الله بعید است، یعنی برای هر چیزی بر اساس مکان­های ظاهری، باطنی، درجات صوری و معنوی و استعدادها و قابلیت­ها، جایگاهی است که تعدی و تجاوز از آن ممکن نیست، گویی که او از آن می­ترسد، پس بیانگر عدم تجاوز آنها از اقتضای اراده و مشیت او با هیبت و ترس است، زیرا کسی­که از کسی می­ترسد، از امر او خارج نمی­شود، گرچه ظاهر آن این است که جمادات نیز دارای شعور هستند، چنانکه گفته شده است «الملکۀ» یعنی مالکیت و سلطه، و خضوع یعنی فرمانبری و اطاعت.

«أن تقع» یعنی از اینکه واقع شود یا نخواستن این که واقع شود «مگر به اذن او»، یعنی مگر به مشیت او که آن در روز قیامت است. «و أن تقوم» عطف بر آسمان است و چه بسا بنا بر نافیه بودن آن، با کسره قرائت شود که از قبیل عطف جمله بر جمله می­شود و همچنین جمله بعد، محتمل دو وجه است و احتمال اخیر در آن دو بعید است.

«او را بر آنچه که بود حمد می­گوییم» از نعمت و ناگواری «و در کارهایمان که خواهد بود از او استعانت می­جوئیم» یعنی بر کارهای دنیا و آخرتمان که بعد از آن است.

«خدا برای نعمتهایی که عطا فرمود» از خوشی و ناخوشی، «و در کارهای خود از او یاری میجوییم» یعنی در کارهای دنیوی و اخرویمان بعد از آن. و در نهجالبلاغه پس از آن آمده است: از او سلامت در دین را خواهانیم، آنگونه که تندرستی بدن را از او درخواست داریم، «عافاه الله من المکروه»، معافاه و عافیة بهکار برده میشود، یعنی خداوند به او سلامتی ببخشد. و گفته شده معافاة یعنی خداوند تو را از مردم و آنان را از تو سلامت بدارد. و تشبیه به جهت شدت اهتمام مردم به مشبه­به است، گرچه مشبه مهمتر و نزد صاحبان خرد برای درخواست شایستهتر است.

«جبار زمینها و آسمانها» یعنی جبار در آن دو یا جبار آن دو، با ایجاد و از بین بردن آنها و سایر آنچه که در آنها عمل میکند. در النهایه گوید: جبار در اسماء خداوند متعال کسی است که با آنچه که از امر و نهی اراده میکند، بر بندگان غلبه دارد. و گفته شده، او عالی و فراتر از مخلوقاتش است. «قهار» یعنی غالب بر همه خلق، یا عذاب­کننده آنها، یا بر عدم و نیستی غلبه یافت و اشیاء را از آن بهوجود آورد. «الکبیر» یعنی بزرگ و صاحب کبریاء و متعالی از صفات خلق، یاء به جهت تخفیف حذف شده و کسره برای دلالت بر آن باقی مانده است.

ص: 241

و الضمیر فی قراره راجع إلی الشی ء و إرجاعه إلی الله بعید أی جعل لکل شی ء بحسب الأمکنة الظاهرة و الباطنة و الدرجات الصوریة و المعنویة و الاستعدادات و القابلیات مقرا لا یمکنه تعدیه و تجاوزه فکأنه یهابه فعبر عن عدم تجاوزهم عن مقتضی إرادته و مشیته بالهیبة لأن من یهاب أحدا لا یخرج عن أمره و إن کان ظاهره أن للجمادات أیضا شعورا کما قیل و الملکة المالکیة و السلطنة و الخضوع الانقیاد و الطاعة.

أن تقع أی من أن تقع أو کراهة أن تقع إلا بإذنه أی إلا بمشیته و ذلک یوم القیامة و أن تقوم عطف علی السماء و ربما یقرأ بالکسر بناء علی کونها نافیة و یکون من عطف الجملة علی الجملة و کذا الجملة التالیة تحتمل الوجهین و الاحتمال الأخیر بعید فیهما نحمده علی ما کان من النعماء و الضراء و نستعینه من أمرنا علی ما یکون أی علی ما یکون بعد ذلک من أمورنا للدنیا و الآخرة و فی النهج (1) بعده و نسأله المعافاة فی الأدیان کما نسأله المعافاة فی الأبدان یقال عافاه الله من المکروه معافاة و عافیة أی وهب له العافیة و قیل المعافاة أن یعافیک الله من الناس و یعافیهم منک و التشبیه لشدة اهتمام الناس بالمشبه به و إن کان المشبه أهم و أحری بالطلب عند أولی الألباب.

و جبار الأرضین و السماوات أی الجبار فیهما أو جبارهما بإیجادهما و إعدامهما و سائر ما یتصرف فیهما قال فی النهایة الجبار فی أسمائه تعالی الذی یقهر العباد علی ما أراد من أمر و نهی و قیل هو العالی فوق خلقه القهار أی الغالب علی جمیع الخلق أو معذبهم أو قهر العدم و أوجد الأشیاء منه الکبیر أی العظیم ذو الکبریاء و المتعالی عن صفات الخلق حذفت الیاء تخفیفا و أبقیت الکسرة لتدل علیها.

ص: 241


1- 1. نهج البلاغة تحت الرقم 97 من قسم الخطب التقط منها غررها، و هی نحو عشرین بیتا منها، أوله: نحمده علی ما کان إلخ.

«ذوالجلال» یعنی بینیاز مطلق. «و الإکرام» یعنی فضل عام. «دیّان یومالدین» یعنی حاکم، مجازات­کننده، یا محاسبه­کننده در روز جزاء. جوهری گوید: دین یعنی جزا و مکافات و دیّان در صفات خداوند متعال از آن است.

«أرسله داعیاء الی الحق» یعنی به سوی خدا که او حق ثابتی است که تغییر نمیکند، یا به سوی دین حق. و در الفقیه آمده است: «أرسله بالحق داعیاء الی الحق و شاهدا و علی الخلق». پدرم گوید: یعنی انبیاء و ائمه که آنان حقیقتاً خلق هستند چنانکه خداوند متعال فرمود: «وَیَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدًا عَلَیْهِم وَجِئْنَا بِکَ شَهِیدًا عَلَی هَ-ؤُلاء»(1){و [به یاد آور] روزی را که در هر امتی گواهی برانگیزیم و تو را [هم] بر این [امت] گواه آوریم.} و تفسیر به آن در اخبار بسیاری آمده است، یا به جهت عدم منافات، اعم از انبیاء و ائمه است.

«لا متعدّیا» به اینکه آنچه که به او وحی نشده است را ابلاغ کند «و لامقصّراً» اینکه آنچه که او وحی کرده است را ابلاغ نکند. «و جاهد فی الله» یعنی برای خدا و در راه او. «لا وانیاً» از ریشه ونی به معنی ضعف و سستی است. «و لاناکلاً» یعنی ترسو و امتناع­کننده از جهاد «و نصح له» یعنی از امر او اطاعت کرد و نیتش را در آن خالص کرد و خالصانه برای ذات خداوند سبحان، بندگان را نصیحت کرد یا اعم از آنها. جزری درباره آن گوید: دین، نصیحت برای خدا، رسول و کتاب او، و برای ائمه مسلمانان و عامه آنان است. نصیحت کلمهای است که بهوسیله آن از یک جمله یعنی اراده خیر برای فرد نصیحت­شده، تعبیر میشود و ممکن نیست که از این معنا با کلمه واحدی غیر از این که معنای آن را جمع میکند تعبیر کرد. و اصل نصح در لغت، خلوص است و «نصحته» و «نصیحت له» گفته میشود. و معنی نصیحت خدا، اعتقاد به وحدانیت او و اخلاص نیت در عبادت او است، و نصیحت برای کتاب خدا، همان تأیید و عمل به آنچه که در آن است میباشد، و نصیحت رسول خدا صلی الله علیه و آله، تأیید نبوت او و اطاعت از آنچه که امر و نهی نمود است و نصیحت ائمه، اطاعت از آنان، و نصیحت عامه مسلمانان، ارشاد آنها به مصالح آنان است، پایان.

«صابراً» بر آنچه که از اذیت، در آن به او میرسد. «محتسباً» یعنی خواستار اجر در آن، خالصانه برای خدا. «و غفر ذنبه» یعنی آنچه که در ترک اولی یا امور مباح از او صادر شد؛ زیرا حسنات نیکان، بدیهای مقربان است، یا گناه کسی از امتش که مستحق مغفرت است، و مجازاً آن را به خود نسبت داده است. یا گناهی که مشرکان در خصوص اثبات خدای واحد بجای خدایان متعدد به او نسبت میدادند. پس آن را با ترویج دین و از بین بردن رؤسای مشرکان پوشاند، پنهان کرد و از بین برد؛ و کلام در خصوص آن به صورت کامل در محل آن بیان شد.

ص: 242


1- . نساء / 41

ذو الجلال أی الاستغناء المطلق و الإکرام أی الفضل العام دیان یوم الدین أی الحاکم أو المجازی أو المحاسب فی یوم الجزاء قال الجوهری الدین الجزاء و المکافاة و منه الدیان فی صفته تعالی.

أرسله داعیا إلی الحق أی إلی الله فإنه الحق الثابت الذی لا یتغیر أو إلی دین الحق و فی الفقیه أرسله بالحق داعیا إلی الحق و شاهدا علی الخلق قال الوالد قدس سره أی الأنبیاء و الأئمة فإنهم الخلق حقیقة کما قال تعالی وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً و قد ورد بذلک تفسیره فی الأخبار الکثیرة أو الأعم لعدم المنافاة.

لا متعدیا بأن یبلغ ما لم یوح إلیه و لا مقصرا بأن لا یبلغ ما أوحی إلیه و جاهد فی الله أی له و فی سبیله لا وانیا من الونی بمعنی الضعف و الفتور و لا ناکلا أی جبانا ممتنعا من الجهاد لذلک و نصح له أی أطاع أمره و أخلص النیة فیه أو نصح للعباد خالصا لوجهه سبحانه أو الأعم قال الجزری فیه إن الدین النصیحة لله و رسوله و لکتابه و لأئمة المسلمین و عامتهم النصیحة کلمة یعبر بها عن جملة هی إرادة الخیر للمنصوح له و لیس یمکن أن یعبر عن هذا المعنی بکلمة واحدة تجمع معناه غیرها و أصل النصح فی اللغة الخلوص یقال نصحته و نصحت له و معنی نصیحة الله الاعتقاد فی وحدانیته و إخلاص النیة فی عبادته و النصیحة لکتاب الله هو التصدیق و العمل بما فیه و نصیحة رسول الله صلی الله علیه و آله التصدیق بنبوته و الانقیاد لما أمر به و نهی عنه و نصیحة الأئمة إطاعتهم و نصیحة عامة المسلمین إرشادهم إلی مصالحهم انتهی.

صابرا علی ما یلحقه من الأذی فی ذلک محتسبا أی طالبا للأجر فیه خالصا لله و غفر ذنبه أی ما صدر عنه من ترک الأولی أو المباحات فإن حسنات الأبرار سیئات المقربین أو ذنب من یستحق المغفرة من أمته نسب إلیه مجازا أو الذنب الذی کان المشرکون ینسبونه إلیه من جعل الآلهة إلها واحدا فغفر و ستر و رفع ذلک بترویج الدین و قمع رؤساء المشرکین و قد مر الکلام فیه مستوفی فی محله.

ص: 242

و «الخالیه» یعنی سپری شونده؛ یعنی آن در معرض اتمام و زوال است. و «أشفی علی الشئ» یعنی اشراف یافت، یعنی مهیا کردن کار برای امور بزرگی که مرگ آن را مشرف بر شما و نزدیک به شما قرار داد، از سکرات مرگ، وحشت قبر، عقوبات آن و جز آن، یا اینکه همراه آن، مرگ بر شما اشراف یافت.

«آمرکم» و در بعضی نسخهها «فی أمرکم» آمده است که متعلق به یشفی است، یعنی در امور مربوط به شما، و این سخن او «بالرفض» متعلق به اعداد است یعنی: به اینکه ترک کنید، یا حال برای فاعل اعداد است. و باء برای ملابست است یعنی در حال ترک. یا اینکه «فی أمرکم» متعلق به این سخن او «اوصیکم» است، به این صورت که امر مصدر و بالرفض متعلق به آن باشد و هیچیک از این موارد خالی از تکلف نیست و«آمرکم» بهتر است. و در الفقیه «بتقوی الله و اغتنام ما استطعتم عملا به من طاعته فی هذه الایام الخالیه و بالرفض» و در نهجالبلاغه «اوصیکم بالرفض لهذه الدنیا التارکه لکم و ان تحبّوا ترکها و المبلیه لأجسامکم و ان کنتم تحبّون تجدیدها» آمده است. و رفض یعنی ترک، و اضافه در این سخن او «ترکها» از نوع اضافه مصدر به مفعول است، یعنی با وجود علاقه شما به دنیا، او شما را دوست ندارد و با آنچه علاقه شما اقتضاء میکند، با شما برخورد نمیکند؛ یا از نوع اضافه مصدر به فاعل است یعنی البته شما را ترک میکند، گرچه از آن اکراه داشته باشید و به خشم شما اعتنا نمیکند. و در نهجالبلاغه در «تجدیدها» نیز محتمل دو وجه است.

«کرکب» و در نهجالبلاغه «کسفر» آمده است و رکب جمع راکب است مانند سفر جمع سافر، و فاء در این سخن او «فانما مثلکم» برای تعلیل است و مابعد آن علت است، زیرا ترک کننده آنهاست و سزاور طرد شدن است. و در بعضی نسخهها با واو آمده است. و مثل با حرکت، در اصل به معنای شبیه است. سپس در هر صفت، حال و قصهای که غرابت و شأنی دارد، استعمال شد.

و هدف، تشبیه حال آنان به مسافر و حال دنیا به راهی در پایان سفر و رسیدن به انتها است و گویی آنان در حالیکه طی­کننده سفر نیستند، به جهت شدت نزدیکی یکی از دو حالت به دیگری، طی­کننده آن هستند. ابن میثم گوید: فائده «کان» در دو موضع نزدیک کردن احوال آینده به احوال کنونی است.

«و أفضوا الی علم» یعنی به قصد علم خارج شدند. جوهری گوید:

ص: 243

و الخالیة الماضیة أی أنها بمعرض الانقضاء و الزوال و أشفی علی الشی ء أشرف أی إعداد العمل للأمور العظیمة التی جعلها الموت مشرفة علیکم قریبة منکم من سکرات الموت و أهوال القبر و عقوباته و غیرها أو أشرف الموت علیکم معها.

و آمرکم و فی بعض النسخ فی أمرکم فهو متعلق بقوله یشفی أی فی الأمور المتعلقة بکم و قوله بالرفض متعلق بالإعداد أی بأن ترفضوا أو حال عن فاعل الإعداد و الباء للملابسة أی متلبسین بالرفض أو فی أمرکم متعلق بقوله أوصیکم بأن یکون الأمر مصدرا و بالرفض متعلقا به و شی ء منها لا یخلو من تکلف و آمرکم أظهر و فی الفقیه بتقوی الله و اغتنام ما استطعتم عملا به من طاعته فی هذه الأیام الخالیة و بالرفض و فی النهج أوصیکم بالرفض لهذه الدنیا التارکة لکم و إن لم تحبوا ترکها و المبلیة لأجسامکم و إن کنتم تحبون تجدیدها و الرفض الترک و الإضافة فی قوله ترکها من إضافة المصدر إلی المفعول أی لا تحبکم الدنیا مع حبکم لها و لا تعاملکم بما یقتضیه حبکم أو إلی الفاعل أی تترککم البتة و إن کنتم کارهین لذلک و لا یبالی بسخطکم و کذا الإضافة فی تجدیدها یحتمل الوجهین.

کرکب و فی النهج کسفر و الرکب جمع راکب کسفر جمع سافر و الفاء فی قوله فإنما مثلکم للتعلیل و ما بعدها علة لکون الدنیا تارکة لهم و حقیقا بالرفض و فی بعض النسخ بالواو و المثل بالتحریک فی الأصل بمعنی النظیر ثم استعمل فی کل صفة و حال و قصة لها غرابة و شأن.

و الغرض تشبیه حالهم بالمسافرین و حال الدنیا بالسبیل فی قرب انقضاء السفر و الوصول إلی الغایة فکأنهم فی حال کونهم غیر قاطعین للسفر قاطعون له لشدة قرب إحدی الحالتین من الأخری قال ابن میثم فائدة کان فی الموضعین تقریب الأحوال المستقبلة من الأحوال الواقعة.

و أفضوا إلی علم أی خرجوا إلی الفضاء متوجهین إلی علم قال الجوهری

ص: 243

فضا یعنی عرصه و هر زمینی که وسیع باشد. «أفضیت» گفته میشود، زمانیکه به سوی فضا خارج شوی. پایان. و در نهجالبلاغه «أمّوا علماً» آمده است، یعنی قصد کردند و علم با حرکت، یعنی علامت و کوهی در راه که بهوسیله آن هدایت میشوند .

«و کم عسی» استفهام در معنای کوتاه دانستن مدت حرکت و بقا است و در نهجالبلاغه در عبارت دوم «و ما عسی» آمده است و غایت، پایان حرکت، و «اجراء الفرس» یعنی به حرکت واداشتن اسب و در نهج البلاغه به صورت اسم فاعل ضبط شده است و ممکن است که در هر دو، بر بنای مفعول قرائت شود، چنانکه پوشیده نیست.

«و عدا الأمر و عنه» یعنی از او گذر کرد و او را ترک کرد. و «الحثیت» یعنی شتابان، حریص. «و الطالب الحثیت» یعنی مرگ یا اسباب آن، پس واژه «من» براساس معنای اول بیانی و براساس معنای دوم برای ابتداء است. «و حدوته علی السیر» یعنی او را بر آن تشویق کردم و برانگیختم، و واژه حداء برای صوت معروف شتر است. «فلا تنافسوا»، منافسه تمایل به چیزی و برای خود خواستن آن به خاطر نفیس و نیکو بودن آن است. در اغلب نسخههای الفقیه، «تتنافسوا» به صیغه تفاعل آمده است و معنا یکی است.

«لاتعجبوا» با فتحه تاء و جیم، از این سخن آنان «عجب بالشئ» است بر وزن علم، زمانیکه جایگاه آن نزد او بزرگ شود و آن را عجیب بشمارد است؛ یا با ضمه تاء، اسم مفعول از اعجاب، از این سخن آنان «اعجبه» است، زمانیکه او را به تعجب از آن وادارد. و «فلان معجب برأیه» با فتحه است. و جزع نقیض صبر است و «الضراء» حالتی است که ضرر میرساند و «بؤس» شدت نیاز است.

«إلی انقطاع»، متعلق آن راجع، یا آئل یا نظیر آن است. و در آنچه که از ظروف خواهد آمد نیز چنین است. «النفاد» یعنی فناء و زوال، و «البلی» با کسر و به صورت مقصور یعنی مندرس بودن و کهنگی. در نهجالبلاغه آمده است: «و کل مدّة فیها الی انتهاء و کل حیّ فیها إلی فناء أولیس لکم فی آثاره الأولین مزدجر و فی آبائکم الماضین تبصرة و معتبر إن کنتم تعقلون أو لم ترو إلی الماضین منکم لایرجعون، و إلی الخلف الباقی لایبقون.» (و هر مدت آن به آخر می رسد، و هر زنده آن می میرد. آیا برای شما در آثار گذشتگان مایه خودداری از گناه نیست؟ آیا برای شما در سر گذشت پدرانتان بینش و عبرتی نیست اگر اهل تعقّل باشید؟ آیا ندیدید که گذشتگان از شما بر نمی گردند، و برای ماندگان بقایی نیست؟) و «الأَثَر»، بقیه شئ و علامت آن است و نیز به معنای نقل حدیث است و در اینجا همه این معانی محتمل است. و «المزدجر» احتمالاً اسم مکان و مصدر است و این در بعضی نسخهها موجود نیست، و تبصره مصدر

ص: 244

الفضاء الساحة و ما اتسع من الأرض یقال أفضیت إذا خرجت إلی الفضاء انتهی و فی النهج أموا علما أی قصدوا و العلم بالتحریک المنار و الجبل فی الطریق یهتدی به.

و کم عسی استفهام فی معنی التحقیر لمدة الجری و البقاء و فی النهج فی الثانی و ما عسی و الغایة نهایة السیر و إجراء الفرس إرساله و حمله علی السیر و فی النسخ مضبوطة علی بناء اسم الفاعل و الفعل علی بنائه و یمکن أن یقرأ علی بناء المفعول فیهما کما لا یخفی.

و عدا الأمر و عنه أی جاوزه و ترکه و الحثیث المسرع الحریص و الطالب الحثیث هو الموت أو أسبابه فکلمة من علی الأول للبیان و علی الثانی للابتداء و حدوته علی السیر أی حثثته و بعثته علیه و منه الحداء للغناء المعروف للإبل فلا تنافسوا المنافسة الرغبة فی الشی ء و الانفراد به لنفاسته و جودته فی أکثر نسخ الفقیه تتنافسوا علی صیغة التفاعل و المعنی واحد.

و لا تعجبوا بفتح التاء و الجیم من قولهم عجب بالشی ء کعلم إذا عظم موقعه عنده و عده عجیبا أو بضم التاء من بناء المفعول من الإعجاب من قولهم أعجبه إذا حمله علی العجب منه و فلان معجب برأیه بالفتح و الجزع نقیض الصبر و الضراء الحالة التی تضر و البؤس شدة الحاجة.

إلی انقطاع متعلقه راجع أو آئل و نحوهما و کذا فیما سیأتی من الظروف و النفاد الفناء و الذهاب و البلی بالکسر و القصر الخلق و الاندراس.

و فی النهج و کل مدة فیها إلی انتهاء و کل حی فیها إلی فناء أ و لیس لکم فی آثار الأولین مزدجر و فی آبائکم الماضین تبصرة و معتبر إن کنتم تعقلون أ و لم تروا إلی الماضین منکم لا یرجعون و إلی الخلف الباقی لا یبقون.

و الأثر محرکة بقیة الشی ء و علامته و نقل الحدیث و هنا یحتمل الکل و المزدجر یحتمل المکان و المصدر و هو غیر موجود فی بعض النسخ و التبصرة مصدر

ص: 244

«بصره تبصیرا»ً است یعنی او را بصیر و آگاه کرد. و امر مورد اعتبار نیز اسم مکان و مصدر است، و «الاعتبار» یعنی عبرت گرفتن، و «خلف» با حرکت، هر کسی است که بعد از کسی که رفت میآید. و با سکون نیز چنین است، با این تفاوت که با حرکت درباره خیر و با سکون درباره شر است. و در اینجا، اعم است و جمع آن اخلاف است.

«و حرام علی قریة أهلکناها»،(1)

{و بر [مردم] شهری که آن را هلاک کرده ایم، بازگشتشان [به دنیا] حرام است.} یعنی اهل روستایی که بر هلاک کردن آن حکم کردیم

ص: 245


1- . انبیاء / 95

بصره تبصیرا أی جعله بصیرا و عرفه و المعتبر أیضا یحتمل المکان و المصدر و الاعتبار الاتعاظ و الخلف بالتحریک کل من یجی ء بعد من مضی و کذا بالسکون إلا أنه بالتحریک فی الخیر و بالتسکین فی الشر و فی المقام أعم و الأخلاف جمعه.

وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها(1) أی ممتنع علی أهل قریة حکمنا بإهلاکها

ص: 245


1- 1. الأنبیاء: 95، و المراد بالحرام فی لغة العرب ما نعبر عنه بالفارسیة غدغن و معناه العزیمة المؤکدة کالتی یصدر من الملوک و الحکام فی الأمور الاجتماعیة و نظام المجتمع اذا کانت ذات أهمیة خاصّة، فیهدد ناقض تلک العزیمة و الهاتک لهذه الحرمة بأشد النکال و النقمة. و تلک العزیمة قد یکون فی أمر یجب اتیانه و قد یکون فی أمر یجب الانتهاء عنه، یستفاد ذلک بالقرائن اللفظیة و الحالیة و المقامیة، کما قال عزّ و جلّ:« قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ- لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها- وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ( الانعام: 151 152). فقد عزم اللّه عزّ و جلّ فی هذه الأمور و بعضها فعل و بعضها ترک فعل و قد ورد بذلک آیات کثیرة فی القرآن الکریم و علی ذلک قول الخنساء: و ان حراما لا أری الدهر باکیا***علی شجوة الا بکیت علی صخر فعلی هذا یکون معنی قوله عزّ و جلّ:« وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ» واضحا لا ریب فیه، یعنی أننا عزمنا عزیمة مؤکدة مولویة علی القری التی نستأصل أهلها بالعذاب و النقمة أنهم لا یرجعون الی الحیاة الدنیا فی الرجعة، فتفید الآیة بمفهومها أن غیرهم قد یرجع الی الدنیا کما تعتقده الشیعة الإمامیّة تبعا لائمة أهل البیت علیهم الصلاة و السلام و التحیة و الإکرام. و لعلّ الوجه فی ذلک أن اللّه عزّ و جلّ انما خلق الموت و الحیاة لیبلوهم أیهم أحسن عملا، و قد لا یتهیأ فی نظام الخلقة و خصوصا فی أدوار الفترة بلاؤهم و فتنتهم بحیث یظهر سرائرهم و تتم الحجة علیهم( فیقضی علیهم اما بالنار أو الجنة قضاء حتم) أو یحول بین بلائهم الموت المقدر لهم من دون أن یکون ذلک نقمة علیهم و استئصالا لهم، فلا بد من رجوعهم الی الحیاة الدنیا لیتم بلاؤهم، علی ما ورد بذلک روایات أهل البیت علیهم السلام. و لعلّ ما ورد فی روایات أهل البیت علیهم السلام أن تمام الرجعة أو جلها و معظمها انما تکون بعد ظهور دولة الحق بظهور المهدی المنتظر علیه الصلاة و السلام- حیث یکون الجو صالحا لاعمال الخیر، و دعائم الشیطان و الطغیان منکسرة بالعکس من أیامنا هذه انما هو لئلا یعذر معتذرهم یوم القیامة أنّه قد عاقه عن الخیر و العمل الصالح ما کان مسلطا علی جوه مع الطغیان و وساوس الشیطان، أو یدعی مدعیهم بأن ولادته فی البیت الفلانی الغاشم الظالم أو مجتمع الشرک و الضلال و بیئة الفحشاء و الفساد هو الذی أخذ بناصیته الی الکفر و العصیان، و لذلک یحکی القرآن العزیز عنهم:« رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ» و أمّا إذا کان فی عمل الإنسان الواحد أو القوم و المجتمع ما یسجل علیه او علیهم البوار و النار قضاء حتم کالذی یستعجل بالشر و یباهل النبیّ أو یقترح علیه أن یأتی بآیة کذا و کذا فیؤتاه و لا یؤمن به عنادا، أو یقتل نفسه دفعا للبلاء الذی توجه إلیه و غیر ذلک من الموارد التی لا مجال للبحث عنها، فحینئذ یتم بلواؤه و یظهر سریرته و یحتم علیه بالهلاک و إذا أهلکه اللّه عزّ و جلّ بعذاب نازل إلیه أو الیهم لا یبقی مجال لاقالتهم عن البلوی الأولی، و ارجاعهم الی دار الامتحان مجددا و هو واضح. و أمّا قوله عزّ و جلّ:« حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»( المؤمنون: 100) فلا ینافی الرجعة أبدا کما أنّه لا ینافی قوله عزّ و جلّ:« رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ» و غیر ذلک من الآیات التی تنص علی أن هناک موتین و حیاتین. و ذلک لان الآیة نزلت فی جمع خاصّ من معاندی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و قد حتم علیهم بالنار قضاء حتم، حیث یقول عزّ و جلّ قبلها« قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَ إِنَّا عَلی أَنْ نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ ... حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ» الآیة. فعلی هذا عدم رجوع هذه الجماعة من المعاندین الذین وعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله اهلاکهم، و هم الذین أهلکهم اللّه ببدر، انما کان طبقا لحکم هذه الآیة الکریمة:« وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ» و لا منافاة بینهما و هو واضح.

یا اینکه آن را هلاک­شده یافتیم «أنهم لایرجعون»، رجوعشان به توبه یا به زندگی، ممکن نیست و «لا» زائد است؛ یا اینکه عدم بازگشت آنان برای جزاء است و آن مبتداء است که خبرش حرام است. یا اینکه فاعل آن و سد مسد خبر است؛

ص: 246

أو وجدناها هالکة أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ أی رجوعهم إلی التوبة أو إلی الحیاة و لا زائدة أو عدم رجوعهم للجزاء و هو مبتدأ خبره حرام أو فاعل له ساد مسد خبره

ص: 246

یا دلیل بر آن است و تقدیر آن، توبه آنان، زندگی آنان یا عدم محشور شدن آنان است. یا به این دلیل که رجوع نمیکنند و توبه نمی­کنند.

«حرام» خبر محذوف است، یعنی آن بر قریه حرام است، که در آیه قبل از آن مذکور است «فَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا کُفْرَانَ لِسَعْیِهِ وَإِنَّا لَهُ کَاتِبُونَ»، {پس هر که کارهای شایسته انجام دهد و مؤمن [هم] باشد، برای تلاش او ناسپاسی نخواهد بود و ماییم که به سود او ثبت می کنیم.} و گفته شده، حرام یعنی عزم و اجبار­ بر آنها این است که آنان باز نمیگردند.

«کل نفس ذائقه الموت» وعده و تهدیدی است برای تصدیق­کننده و تکذیب­کننده. «و انّما توفّون اجورکم» یعنی جزای عملتان، خیر باشد یا شر، به صورت کامل و وافی به شما داده میشود. «یوم القیامه» یعنی روز برخاستن شما از قبر. و گفته شده: لفظ «توفیة» بیانگر این است که قبل از آن یعنی در برزخ نیز بخشی از اجرها وجود دارد .

«فمن زحزح عن النار» یعنی از آتش دور شد. «فقد فاز» یعنی به نجات و دستیابی به خواسته، کامیاب شده است و فوز یعنی دستیابی به خواسته. «ما الحیوه الدنیا» یعنی لذتها و آراستگیهای آن، «الا متاع الغرور» آن را به متاعی که با آن خریدار را فریب میدهد تا اینکه آن را بخرد، تشبیه کرده است و الغرور مصدر است و جمع آن غارّ است.

«أولستم ترون الی اهل الدنیا» و در نهجالبلاغه، «ترون اهل الدنیا یمسون و یصبحون علی احوال شتّی فمیّت یبکی و آخر یعزّی و صریع مبتلی»( مگر مردم دنیا را نمی نگرید که شبانه روز دارای حالاتی گوناگون هستند؟ مرده ای است که بر وی می گریند، و دیگری را تسلیت می دهند، یکی مبتلا به بیماری شده بر زمین افتاده) و «الباقی» مرفوع است گویا رؤیت در اینجای معنای نَظَر را در بر دارد. «شتّ الامر» یعنی امر پراکنده شده و «اشیاء شتی» یعنی اشیاء متفرق، و دو فعل ص: 247

أو دلیل علیه و تقدیره توبتهم أو حیاتهم أو عدم بعثهم أو لأنهم یرجعون و لا ینیبون.

و حرام خبر محذوف أی و حرام علیها ذلک و هو المذکور فی الآیة المتقدمة فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ و قیل حَرامٌ أی عزم و موجب علیهم أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وعد و وعید للمصدق و المکذب وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ أی تعطون جزاء أعمالکم خیرا کان أو شرا تاما وافیا یَوْمَ الْقِیامَةِ أی یوم قیامکم من القبور و قیل لفظ التوفیة یشعر بأنه قد یکون قبلها بعض الأجور یعنی فی البرزخ.

فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ أی بعد عنها فَقَدْ فازَ بالنجاة و نیل المراد و الفوز الظفر بالبغیة وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا أی لذاتها و زخارفها إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ شبهها بالمتاع الذی یدلس به علی المستام و یغر حتی یشتریه و الغرور مصدر و جمع غار.

أ و لستم ترون إلی أهل الدنیا فی النهج ترون أهل الدنیا یمسون و یصبحون علی أحوال شتی فمیت یبکی و آخر یعزی و صریع مبتلی و الباقی بالرفع و کان الرؤیة ضمنت هنا معنی النظر و شت الأمر تفرق و أشیاء شتی أی متفرقة

ص: 247

«بکیته» و «بکیت علی» به یک معنی است. «والعّز» یعنی صبر و «تعزیه» یعنی به صبر واداشتن.

«والصریع» یعنی نقش بر زمین شده . و مقصود در اینجا فرد زخمی رو به موت یا مریض ناتوان از برخاستن است. «و اللّیِّ» یعنی درهم تابیدن ریسمان و تلوّی (به خود پیچیدن) به هنگام بیماری و شدت، مجازی شایع در عرف عرب و عجم است. این کلام او «یعود»، براساس آنچه که در نهجالبلاغه آمده است(یعید)، به معنای اشتغال به عیادت است بالفعل و گفته شده مشتق از عود است، برای افاده تکرار و این بعید است.

و گفته میشود: «فلان یجود بنفسه» زمانیکه جانش بیرون میرود و از او جدا میشود، گویی که او جان خویش را با سخاوتمندی میبخشد. «و غافل» یعنی غافل از مرگ و هدف مرگ و از مکاره و مصائبی که به او میرسد و از گناهانی که بر او نوشته میشود. «و لیس بمغفول عنه» زیرا کاتبان اعمال او را نگه­داری میکنند و خداوند سبحان ناظر بر اوست و تقدیر­ها مواجه با او هستند.

«فلان یمضی علی أثر فلان» یعنی به راه او رفت، گویی که پا در جای پای او مینهد. و کلمه «ما» در فیما، مصدریه یا زائد است و معنا این است: شأن افراد باقی در امور ذکر شده، چیزی است که از احول گذشتگان مشاهده کردید؛ یا اینکه مقصود این است که بقیه افراد نیز میروند چنانکه گذشتگان رفتند و عاقبت فنا است. و گفته شده: یعنی خلف به دنبال سلف میرود، پس توشه برگیرید که بهترین توشه تقواست.

«و یفنی» فعل ثلاثی مجرد است و ممکن است از باب افعال نیز قرائت شود «و الموئل» یعنی پناهگاه و در الفقیه آمده است: «یؤل الخلق و یرجع الأمر».

«ألا انّ هذا یوم» و در بعضی نسخهها «الیوم» و در الفقیه «انّ هذا الیوم یوم» آمده است. «إن الذین یستکبرون عن عبادتی» یعنی از خواندن من، و دعا را عبادت نامیده است، به جهت ترغیب به آن و اعلام اینکه شایسته است که مقصود دعا­کننده، نفس دعا باشد و با عدم اجابت، از آن ملول نشود­. و گفته شده، مقصود از دعا در این کلام او «ادعونی» عبادت است و معنای اول همان مدلول صحیفه سجادیه و اخبار فراوان است. «و الدّخور» یعنی حقارت و ذلت. و در الفقیه «لا یسأل الله عبد مؤمن فیها شیئاً الا أعطاه، والجمعة واجبة علی کل مؤمن إلا علی المریض و الصّبی و الشیخ الکبیر و المجنون و الأعمی و المسافر

ص: 248

و بکیته و بکیت علیه بمعنی و العز الصبر و التعزیة الحمل علیه.

و الصریع المطروح علی الأرض و المراد هنا الجریح المشرف علی القتل أو المریض العاجز عن القیام و اللی فتل الحبل و التلوی عند المرض و الشدة مجاز شائع فی عرف العرب و العجم و قوله یعود علی ما فی النهج أی یعید الاشتغال بالعیادة بالفعل و قیل مشتق من العود لإفادة التکرار و هو بعید.

و یقال یجود فلان بنفسه إذا کان یخرجها و هی تفارقه کأنه یهب نفسه و یسخی بها و غافل أی عن الموت و ما یراد به و ما یصیبه من المکاره و المصائب و ما یکتب علیه من الخطایا و لیس بمغفول عنه فإن الکتبة یحفظون عمله و الله سبحانه رقیب علیه و المقادیر متوجهة علیه.

و فلان یمضی علی أثر فلان أی یحذو حذوه کأنه یضع القدم علی أثر قدمه و کلمة ما فیما یمضی مصدریة أو زائدة و المعنی شأن الباقین فی الأمور المذکورة ما شاهدتموه من أحوال الماضین أو المراد یمضی الباقون کما مضی من مضی و عاقبة الجمیع الفناء و قیل أی علی أثر من سلف یمضی من خلف ف تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی و یفنی علی بناء المجرد و یمکن أن یقرأ علی بناء الإفعال و الموئل الملجأ و فی الفقیه یئول الخلق و یرجع الأمر.

ألا إن هذا یوم و فی بعض النسخ الیوم و فی الفقیه إن هذا الیوم یوم.

إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی أی دعائی سماه عبادة ترغیبا إلیه و إیذانا بأنه ینبغی أن یکون الدعاء مقصودا بالذات للداعی و لا یمل منه لعدم الإجابة و قیل المراد بالدعاء فی قوله ادعونی العبادة و الأول هو مدلول الصحیفة السجادیة و الأخبار الکثیرة و الدخور الصغار و الذل.

و فی الفقیه لا یسأل الله عبد مؤمن فیها شیئا إلا أعطاه و الجمعة واجبة علی کل مؤمن إلا علی المریض و الصبی و الشیخ الکبیر و المجنون و الأعمی و المسافر

ص: 248

و العبد المملوک و من کان علی رأس الفرسخین» تا این سخن او «من اقترف آلاثام بقیة دهرنا» تا این کلام او «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ان الله هو الفتاح العلیم» آمده است.

«کان ممّا یدوم علیه» یعنی در اغلب اوقات میخواند. این کلام او «صلوات الله علیه» در الفقیه، «صلوات الله و سلامه علیه و آله و مغفرته و رضوانه» آمده است.

«الزاکیه» یعنی فزونی­گیرنده، به عنوان تأکید است. یا اینکه مطهر از نیات و عقاید فاسد و اموری جز آن که عدم قبول آن را موجب میشود.

«ترفع بها درجته» در آخرت «و تبیّن بها فضیله» در دنیا یا اعم از آن در هر دو، و در الفقیه «فضله» آمده است. «کفرة اهل الکتاب» شاید مقصود امام علیه السلام سه دزد خلافت و پیروان آنهاست. پس مقصود از سبیل و نشانهها ائمه علیهم السلام هستند، چنانکه در اخبار بیان شد. «و الزجر» یعنی عذاب. «السریا» جمع سریه است که بخشی از لشکر است. و ممکن است مقصود از مسلمانان، مؤمنان کامل تسلیم خدا در اوامر و نواهی او، و مقصود از مؤمنان، غیر آنان باشد؛ یا اینکه مقصود از مؤمنان افراد کامل و مقصود از مسلمین، غیر کامل از میان آنان باشد؛ یا اینکه مقصود از مؤمنان، هر کسی باشد که عقائدش صحیح است و مقصود از مسلمانان، افراد مستضعف از مخالفان باشد.

«و لمن هو لاحق بهم» براساس بعضی از وجوه در دو فقره سابق، یعنی مستضعفان و اهل گناهان کبیره از میان مؤمنان، و براساس برخی وجوه، مقصود از مؤمنان و مسلمانان، افراد موجود یا آنان بعلاوه کسانی که رفتند می­باشد. و مقصود از «من هو لاحق بهم» کسی است که بعد از او میآید. و این فقره در الفقیه در اینجا نیست بلکه بعد از این کلام او «و خالق الخلق» افزوده است: «اللهم اغفر لمن توّفی من المؤمنین والمؤمنات، و المسلمین والمسلمات و لمن هو لاحق بهم من بعدهم منهم انک انت العزیز الحکیم» و این ظاهرتر است.

و در النهایه آمده است «اللهم اوزعنی شکر نعمتک» یعنی به من الهام کن و مرا مشتاق کن، پایان. «اله الحق» شاید از نوع اضافه موصوف به صفت باشد، مانند این کلام آنان: «رجل صدق»، یا اینکه اله منسوب به حق باشد زیرا او حق را الهام میکند و به هر که بخواهد عطا میکند و هر آنچه که به او منسوب است، از دین، کتاب، شرع و رسولانش، حق است و او با کلماتش ثابت کننده حق است.

ص: 249

و العبد المملوک و من کان علی رأس فرسخین إلی قوله من اقتراف الآثام بقیة أیام دهرنا إلی قوله أعوذ بالله من الشیطان الرجیم إن الله هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ و کان مما یدوم علیه أی یقرؤه فی غالب الأوقات قوله صلوات الله علیه فی الفقیه صلوات الله و سلامه علیه و آله و مغفرته و رضوانه.

زاکیة أی نامیة تأکیدا أو طاهرة من النیات و العقائد الفاسدة و غیرها مما یوجب عدم قبولها.

ترفع بها درجته فی الآخرة و تبین بها فضیلته فی الدنیا أو الأعم فیهما و فی الفقیه فضله کفرة أهل الکتاب لعله أراد علیه السلام لصوص الخلافة الثلاثة و أتباعهم فالمراد بالسبیل و الآیات الأئمة علیهم السلام کما مر فی الأخبار.

و الزجر العذاب و السرایا جمع السریة و هی قطعة من الجیش و یمکن أن یراد بالمسلمین المؤمنون الکاملون المنقادون لله فی أوامره و نواهیه و بالمؤمنین غیرهم أو یراد بالمؤمنین الکاملون و بالمسلمین غیر الکمل منهم أو یراد بالمؤمنین کل من صحت عقائده و بالمسلمین المستضعفون من المخالفین.

و لمن هو لاحق بهم أی المستضعفین و أهل الکبائر من المؤمنین علی بعض الوجوه فی الفقرتین السابقتین و علی بعضها المراد بالمؤمنین و المسلمین الموجودون أو هم مع من مضی و بمن هو لاحق بهم من یأتی بعده و لیست هذه الفقرة فی الفقیه هاهنا لکن زاد بعد قوله و خالق الخلق اللهم اغفر لمن توفی من المؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات و لمن هو لاحق بهم من بعدهم منهم إنک أنت العزیز الحکیم و هو أظهر.

و فی النهایة اللهم أوزعنی شکر نعمتک أی ألهمنی و أولعنی انتهی إله الحق لعله من إضافة الموصوف إلی الصفة کقولهم رجل صدق أو الإله المنسوب إلی الحق فإنه یلهم الحق و یعطیه من یشاء و کل ما ینسب إلیه فهو حق من دینه و کتابه و شرعه و رسله و هو یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ.

ص: 249

«ان الله یأمر بالعدل»: گفته شده عدل، اعتدال در امور از نظر اعتقاد، قول و عمل است. «الاحسان» یعنی نیکو کردن طاعات از نظر کمیت و کیفیت. یا اینکه عدل بین مردم و احسان به آنان است. و گفته شده: عدل توحید، و احسان ادای فرایض است. و گفته شده: عدل در اعمال و احسان در اقوال است و گفته شده: عدل این است که منصف است و تقاضای انصاف دارد و احسان این است که منصف است و تقاضای انصاف ندارد. «ایتاء ذوی القربی» یعنی عطا کردن مایحتاج خویشاوندان به آنان، یا عطا کردن حقوق خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله از خمس و جز آن به آنان است، چنانکه در اخبار آمده است.

«و ینهی عن الفحشاء» یعنی زیاده­روی در پیروی از قوای شهوانی مانند زنا. «المنکر» یعنی آنچه که در خصوص برانگیختن قوه غضب از انجام­دهنده آن ناپسند شمرده میشود. «البغی» یعنی استیلاء و چیرگی بر مردم و قدرت­نمایی کردن بر آنها، با شرارتی که اقتضای قوه وهم است. گفته شده از انسان چیزی صادر نمیشود مگر اینکه در یکی از این اقسام داخل و توسط یکی از این قوا باشد. «یعظکم» با امر، نهی و تمییز­دهنده بین خیر و شر. «لعلّکم تذکّرون» یعنی عبرت و پند بپذیرد؛ و با تخفیف و تشدید ذال قرائت شده است.

روایت69.

المتهجد و جمال الأسبوع: و اما قنوت در آن: اگر به جماعت بخواند، در آن دو قنوت است؛ یکی از آن دو در رکعت اول قبل ار رکوع، و در رکعت دوم بعد از رکوع. و اگر فرادی بخواند، یک قنوت است. و مستحب است که در قنوت این دعا را بخواند: پروردگارا، از تو برای خودم، پدر و مادرم، فرزندانم، اهل بیتم و برادرانم یقین، عفو، بخشودگی، مغفرت، رحمت و عافیت در دنیا و آخرت را مسألت دارم.

و ابو حمزه ثمالی روایت کرد: شنیدم که امام باقر علیه السلام در قنوت جمعه کلمات گشایش می­خواند و می­گفت: «ای خدایی که چیزی مانند او نیست، بر محمد و آل محمد درود بفرست، درود بسیار و پاک و مبارک. پروردگارا بر محمد و آل محمد همه خیر را عطا بفرما و از محمد و آل محمد همه شرها را دور گردان، و مرا مورد مغفرت و رحمت قرار ده و توبه مرا بپذیر و مرا ببخش و به عنوان قدرتی از جانب خودت، با بهشت بر من منت گذار و مرا از آتش نجات بده و گناهان پیشین مرا مورد مغفرت و بخشش قرار بده و در آنچه که از عمر باقی مانده است، عصمت به من ارزانی دار که هرگز به هیچ یک از معاصی­ات بازنگردم تا اینکه تو مرا به جوار خود بخوانی، درحالی­که از من راضی هستی و ص: 250

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ قیل هو التوسط فی الأمور اعتقادا و قولا و عملا وَ الْإِحْسانِ أی إحسان الطاعات کمیة و کیفیة أو العدل بین الناس و الإحسان إلیهم و قیل العدل التوحید و الإحسان أداء الفرائض و قیل العدل فی الأفعال و الإحسان فی الأقوال و قیل العدل أن ینصف و ینتصف و الإحسان أن ینصف و لا ینتصف وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی أی إعطاء الأقارب ما یحتاجون إلیه أو أقارب الرسول صلی الله علیه و آله حقوقهم من الخمس و غیره کما ورد فی الأخبار.

وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ أی الإفراط فی متابعة القوی الشهویة کالزنا وَ الْمُنْکَرِ أی ما ینکر علی متعاطیه فی إثارة القوة الغضبیة وَ الْبَغْیِ أی الاستعلاء و الاستیلاء علی الناس و التجبر علیهم بالشیطنة التی هی مقتضی القوة الوهمیة قیل لا یوجد من الإنسان شی ء إلا و هو مندرج فی هذه الأقسام صادر بتوسط إحدی هذه القوی یَعِظُکُمْ بالأمر و النهی و الممیز بین الخیر و الشر لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ أی تتعظون و قرئ بتخفیف الذال و تشدیدها.

«69»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: وَ أَمَّا الْقُنُوتُ فِیهَا فَإِنْ صَلَّی جَمَاعَةً فَفِیهَا قُنُوتَانِ أَحَدُهُمَا فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ فِی الثَّانِیَةِ بَعْدَ الرُّکُوعِ وَ إِنْ صَلَّی مُنْفَرِداً فَقُنُوتٌ وَاحِدٌ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْنُتَ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِوُلْدِی وَ أَهْلِ بَیْتِی وَ إِخْوَانِی الْیَقِینَ وَ الْعَفْوَ وَ الْمُعَافَاةَ وَ الْمَغْفِرَةَ وَ الرَّحْمَةَ وَ الْعَافِیَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

وَ رَوَی أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ فِی قُنُوتِ الْجُمُعَةِ کَلِمَاتِ الْفَرَجِ وَ یَقُولُ یَا اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَاةً کَثِیرَةً طَیِّبَةً مُبَارَکَةً اللَّهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ جَمِیعَ الْخَیْرِ کُلَّهُ وَ اصْرِفْ عَنْ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الشَّرَّ کُلَّهُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ تُبْ عَلَیَّ وَ عَافِنِی وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ طَوْلًا مِنْکَ وَ نَجِّنِی مِنَ النَّارِ وَ اغْفِرْ لِی مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی وَ ارْزُقْنِی الْعِصْمَةَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی أَنْ أَعُودَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ مَعَاصِیکَ أَبَداً حَتَّی تَتَوَفَّانِی وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ

ص: 250

شهادت را برای من نزد خودت ثبت کن. سپس با رحمت خودت، هرگز [حال] مرا از آن تغییر نده».

ای تغییر­دهنده قلب­ها و دیده­ها، قلب مرا بر دین، اطاعت و دین رسولت ثابت­قدم ساز، و قلب مرا با رحمت خودت بر هدایت ثابت­قدم ساز و بعد از اینکه هدایتم کردی قلبم را گمراه نکن و از جانب خودت رحمتی بر من ببخش که تو بسیار بخشنده هستی.(1)

و مقاتل بن مقاتل روایت کرد: ابوالحسن رضا علیه السلام فرمود: در قنوت نماز جمعه چه می­گویی، گوید: عرض کردم: آنچه که مردم می­گویند. فرمود: آنچنان که آنها می­گویند نگو، بلکه بگو: پروردگارا، بنده و خلیفه­ات را با آنچه که انبیاء و رسولانت را با آن اصلاح کردی، اصلاح کن، و او را به وسیله ملائکه­ات احاطه کن و او را با روح القدس از جانب خودت تأیید کن و در پیش رو و پشت سر او مراقبی قرار ده که او را از هر بدی و سوئی محافظت کنند و خوف او را به امنیتی مبدل کن که تو را عبادت کند و چیزی را شریک تو نسازد، و برای هیچ یک از آفریده­هایت بر ولی­ّات سلطه­ای قرار نده، در جهاد با دشمنت و دشمن او به او اجازه بده و مرا از یاران او قرار ده که تو بر هر چیزی توانا هستی.(2)

و معلی بن خنیس روایت کرد و گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: باید از سخنانت در قنوت جمعه این باشد: پروردگارا، بندگانی از بندگان صالحت به کتاب تو و سنت نبی­ات پرداختند، پس آنها را از جانب ما بهترین جزا عنایت فرما.(3)

و سلیمان بن حفص مروزی از ابوالحسن علی بن محمد الرضا - یعنی امام هادی - علیه السلام روایت کرد و گوید: فرمود: در قنوت نماز جمعه «و السلام علی المرسلین» را نگو.

و گوید: علی بن محمد قاشانی، مسائل امام هادی را در سال 234 شنیده است.(4)

توضیح

این سخن او «مستحب است که قنوت بخواند»، صدوق در الفقیه(5)

گوید: از زراره روایت شده است که گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: همه قنوت بلند و آشکار است، دعا در قنوت فریضه، در

ص: 251


1- مصباح المتهجد: 255.[1]
2- المصباح: 256.[1]
3- المصباح: 257.[2]
4- المصباح: 257.[3]
5- الفقیه 1: 209.[4]

وَ أَثْبِتْ لِی عِنْدَکَ الشَّهَادَةَ ثُمَّ لَا تُحَوِّلْنِی عَنْهَا أَبَداً بِرَحْمَتِکَ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ طَاعَتِکَ وَ دِینِ رَسُولِکَ وَ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی الْهُدَی بِرَحْمَتِکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (1).

وَ رَوَی مُقَاتِلُ بْنُ مُقَاتِلٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُ فِی قُنُوتِ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ قَالَ قُلْتُ مَا یَقُولُ النَّاسُ قَالَ لَا تَقُلْ کَمَا یَقُولُونَ وَ لَکِنْ قُلِ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ عَبْدَکَ وَ خَلِیفَتَکَ بِمَا أَصْلَحْتَ بِهِ أَنْبِیَاءَکَ وَ رُسُلَکَ وَ حُفَّهُ بِمَلَائِکَتِکَ وَ أَیِّدْهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ مِنْ عِنْدِکَ وَ اسْلُکْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً یَحْفَظُونَهُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ أَمْناً یَعْبُدُکَ لَا یُشْرِکُ بِکَ شَیْئاً وَ لَا تَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ عَلَی وَلِیِّکَ سُلْطَاناً وَ أْذَنْ لَهُ فِی جِهَادِ عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّهِ وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَنْصَارِهِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(2).

وَ رَوَی الْمُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لِیَکُنْ مِنْ قَوْلِکُمْ فِی قُنُوتِ الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ إِنَّ عَبِیداً مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ قَامُوا بِکِتَابِکَ وَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله فَاجْزِهِمْ عَنَّا خَیْرَ الْجَزَاءِ(3).

وَ رَوَی سُلَیْمَانُ بْنُ حَفْصٍ الْمَرْوَزِیُّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الرِّضَا یَعْنِی الثَّالِثَ علیه السلام قَالَ قَالَ: لَا تَقُلْ فِی صَلَاةِ الْجُمُعَةِ فِی الْقُنُوتِ وَ السَّلَامُ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ قَالَ سَمِعَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقَاشَانِیُّ مَسَائِلَ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ فِی سَنَةِ أَرْبَعٍ وَ ثَلَاثِینَ وَ مِائَتَیْنِ (4).

بیان

قوله و یستحب أن یقنت

قَالَ الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ (5)

رُوِیَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: الْقُنُوتُ کُلُّهُ جِهَارٌ وَ الْقَوْلُ فِی قُنُوتِ الْفَرِیضَةِ فِی الْأَیَّامِ

ص: 251


1- 1. مصباح المتهجد: 255.
2- 2. المصباح: 256.
3- 3. المصباح: 257.
4- 4. المصباح: 257.
5- 5. الفقیه ج 1 ص 209.

همه روزها غیر از جمعه این است: پروردگارا از تو برای خودم، فرزندانم... و تا آخر آنچه گذشت. و اغلب اینگونه فهمیده­اند که آن جزء خبر صحیح است، و در نظر من محتمل است که کلام صدوق باشد و حتی این ظاهرتر است. و هر دو فرض با آنچه که شیخ ذکر کرده است منافات دارد و جمع کردن با حمل کلام صدوق بر اینکه مقصودش این است که قرائت آنچه از امام باقر علیه السلام در جمعه روایت کرده است یعنی «اللهم تم نورک» تا پایان آنچه که بیان شد(1)، بهتر از این دعاست، نه به معنای عدم استحباب این دعا. و در الفقیه آمده است: «برادران مؤمنم در راه تو».

و این سخن او: «در یقین» یعنی در همه عقاید حق مربوط به ایمان به­ویژه در امور معاد، قضا و قدر، چه بسا برخی اخبار بیانگر اختصاص آن به یکی از دو مورد اخیر اشاره دارد «و المعافاۀ» یعنی اینکه از شر مردم در امان باشی و از شر تو سالم باشند. این سخن او «پروردگارا بنده­ات را اصلاح کن»، ظاهر آن رجحان نماز جمعه در زمان عدم استیلاء امام است و حمل آن بر جمعه همراه با مخالفان بعید است، زیرا اطلاق جمعه بر آنچه که همراه آنان انجام می­شود، مجاز است.

«و اسلکه من بین یدیه» اشاره­ای به این سخن خداوند سبحان: «عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَی کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا»،(2) {دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند جز پیامبری را که از او خشنود باشد که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت تا معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است.} و گفته شده: «الرصد»، راه؛ یعنی برای او به سوی شناخت انبیا و پیشینیانی که قبل از او بوده­اند و علم به آنچه که بعد از او خواهد بود، راهی قرار بده. و گفته شده: آن جمع راصد به معنی مراقب و محافظ است، یعنی رسول را محافظت می­کند. کسی­که بر او آگاه است، در پیش­ رو و پشت سر او مراقبانی از ملائکه قرار می­دهد که وحی را از اینکه شیاطین آن را استراق کنند و به کاهنان القاء کنند مراقبت می­کنند؛ و گفته شده راصدانی از پیش­روی رسول و پشت سر او، و آنان مراقبانی از ملائکه هستند که او را از شر و حیله دشمنان پاسداری می­کنند.

و گفته شده: مقصود از آن جبرئیل است، یعنی از پیش ­رو و پشت سر مراقبی مانند حجاب به عنوان بزرگداشت آنچه که از رسالت حمل می­کند، قرار می­دهد. و ظاهر از دعا، معنای سوم است. سپس ظاهر از سیاق آیه «و اسلک» بدون ضمیر است. و در آنچه که ما در نسخه­های معتبر دیدیم، همراه ضمیر است، و گویی

ص: 252


1- مراجعه شود: 198- 199 باب کیفیت نماز شب..[1]
2- جن / 28.[2]

کُلِّهَا إِلَّا فِی الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ لِی وَ لِوَالِدَیَّ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ.

و فهم الأکثر أنه جزء الخبر الصحیح و عندی أنه یحتمل أن یکون کلام الصدوق بل هو أظهر و علی التقدیرین ینافی ما ذکره الشیخ و یمکن الجمع بحمل کلام الصدوق علی أن مراده أن قراءة ما رواه عن أبی جعفر علیه السلام فی الجمعة و هو اللهم تم نورک إلی آخر ما مر(1) أحسن من هذا الدعاء لا عدم استحبابه و فی الفقیه و إخوانی المؤمنین فیک.

قوله فی الیقین أی فی جمیع العقائد الحقة الإیمانیة لا سیما فی أمور المعاد و القضاء و القدر و ربما یشعر بعض الأخبار بتخصیصه بأحد الأخیرین و المعافاة أن تسلم من شر الناس و یسلموا من شرک قوله اللهم أصلح عبدک ظاهره رجحان صلاة الجمعة فی زمان عدم استیلاء الإمام و حمله علی الجمعة مع المخالفین بعید إذ إطلاق الجمعة علی ما یفعل معهم مجاز.

و اسلکه من بین یدیه إشارة إلی قوله سبحانه عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ (2) الآیة فقیل الرصد الطریق أی یجعل له إلی علم من کان قبله من الأنبیاء و السلف و علم ما یکون بعده طریقا و قیل هو جمع راصد بمعنی الحافظ أی یحفظ الذی یطلع علیه الرسول فیجعل من بین یدیه و خلفه رصدا من الملائکة یحفظون الوحی من أن تسترقه الشیاطین فتلقیه إلی الکهنة و قیل رصدا من بین یدی الرسول و من خلفه و هم الحفظة من الملائکة یحرسونه من شر الأعداء و کیدهم.

و قیل المراد به جبرئیل أی یجعل بین یدیه و من خلفه رصدا کالحجاب تعظیما لما یتحمله من الرسالة و الظاهر من الدعاء المعنی الثالث ثم الظاهر علی سیاق الآیة و اسلک بدون ضمیر و فیما رأینا من النسخ المعتبرة مع الضمیر و کأن

ص: 252


1- 1. راجع ج 87 ص 198- 199 باب کیفیة صلاة اللیل.
2- 2. الجن: 28.

خطا از جانب ناسخ اول بوده است و این سخن او «او را محافظت می­کنند»، از ارجاع ضمیر به روح القدس ممانعت می­کند و ارجاع آن به عبد ممکن است. پس «من بین یدیه» بدل از ضمیر می­باشد. یا مقصود «اسلک له» است، با حذف و ایصال.

و این سخن او: «و گوید شنیده است»، شاید او آن را برای رفع بعید بودن روایت مروزی از امام هادی علیه السلام ذکر کرده است، زیرا مروزی در زمان امام رضا علیه السلام از علمای بلاد خراسان بود و بین او و امام علیه السلام مناظراتی در حضور مأمون صورت گرفت و مروزی آن را تأییدی برای سخنش مبنی بر اینکه قاسانی نیز آن را در مجموعه مسائل او شنیده است، ذکر کرده است. و بر اساس این دو فرض، فاعل «قال» مروزی است. و محتمل است که فاعل راوی­ای باشد که از او یاد نشده است. و یا قاسانی راوی مروزی باشد که این مسائل را در تاریخ مذکور شنیده است. و عکس آن نیز احتمال دارد و این بعیدتر است. و در مجموع کلام خالی از ابهام نیست و نهی از سلام در قنوت، شاید بر اساس کراهت باشد گر چه احوط ترک باشد و کلام درباره آن گذشت.(1)

روایت70.

جمال الأسبوع: امام صادق علیه السلام فرمود: قنوت جمعه در رکعت اول بعد از قرائت است. در قنوت می­گویی: هیچ خدایی جز خدای بردبار بخشنده نیست، هیچ خدایی جز خدای متعالی عظیم نیست، هیچ خدایی جز پروردگار آسمان­های هفتگانه و آنچه در آنها و آنچه مابین آنها است و خدای عرش بزرگ نیست. و حمد از آن خدای پروردگار جهانیان است. پروردگارا بر محمد صلوات بفرست، چنانکه ما را به وسیله او هدایت کردی. پروردگارا بر محمد درود بفرست، چنانکه ما را به وسیله او گرامی داشتی. پروردگارا ما را از جمله کسانی­که برای دینت برگزیدی و برای بهشتت خلق کردی قرار بده. پروردگارا دلهای ما را بعد از اینکه هدایت کردی گمراه نکن، و از جانب خودت رحمتی بر ما ببخش که تو بسیار بخشنده هستی.(2)

مؤلف

اولی اضافه کردن درود بر آل که در نسخه­های دعاست، به جهت نهی از اکتفا کردن

ص: 253


1- مراجعه شود : ج 85، ص 206.[1]
2- الکافی 3: 426.[1]

التصحیف من الناسخ الأول و إرجاع الضمیر إلی روح القدس یأبی عنه قوله یحفظونه و یمکن إرجاعه إلی العبد فیکون من بین یدیه بدلا من الضمیر أو المراد اسلک له بارتکاب حذف و إیصال.

قوله و قال سمع لعله ره ذکر ذلک لرفع استبعاد روایة المروزی عن أبی الحسن الثالث إذ کان المروزی فی زمن الرضا علیه السلام من علماء بلاد خراسان و وقع بینه و بینه علیه السلام مناظرات عند المأمون و إن المروزی ذکر ذلک تأییدا لقوله بأن القاسانی سمع أیضا ذلک فی جملة ما سمع من مسائله و علی التقدیرین فاعل قال المروزی و یحتمل أن یکون الفاعل الراوی المتروک ذکره و یکون القاسانی راویا عن المروزی سمع منه هذه المسائل فی التاریخ المذکور(1) و یحتمل العکس و هو أبعد و بالجملة الکلام لا یخلو من اضطراب و النهی عن السلام فی القنوت لعله علی الکراهة و إن کان الأحوط الترک و قد مر الکلام فیه (2).

«70»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْقُنُوتُ قُنُوتُ الْجُمُعَةِ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بَعْدَ الْقِرَاءَةِ تَقُولُ فِی الْقُنُوتِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ کَمَا هَدَیْتَنَا بِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ کَمَا کَرَّمْتَنَا بِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِمَّنِ اخْتَرْتَهُ لِدِینِکَ وَ خَلَقْتَهُ لِجَنَّتِکَ اللَّهُمَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (3).

أقول

الأولی ضم الصلاة علی الآل فی نسخ الدعاء للنهی عن الاقتصار

ص: 253


1- 1. و هو المقطوع علی ما یظهر من الرجال.
2- 2. راجع ج 85 ص 206، و عندی أن التسلیم هکذا لا بأس به فان السلام اسم من أسماء اللّه تعالی عزّ و جلّ فیکون دعاء لهم علیهم السلام، و لما کان هذا غیابا لم یصدق علیه تسلیم التحیة حتّی یکون مخرجا عن الصلاة.
3- 3. الکافی ج 3 ص 426.

به درود بر او بدون خاندان او، که درود خدا بر او و خاندانش باد، می­باشد. اگرچه در اینجا از روی تقیه یا از جانب راویان ترک شده است. و این سخن او: «چنانکه ما را به وسیله او هدایت کردی»، یعنی درودی که با حق او بر ما در مورد هدایت، در عظمت و شکوه مناسب باشد. و «ما» مصدری یا کافّه است. «از جمله کسانی که برای دینت برگزیدی» یعنی ما را برای انتخاب آن توفیق ده تا از جمله کسانی باشیم که برای بهشتت خلق کردی، که مؤمنان برای آن خلق شده­اند.

«لا تزغ قلوبنا»، «الزیغ» میل به باطل است و درباره آن وجوهی گفته شده است: اول اینکه معنا این است: لطفت که قلب­ها با آن استوار می­گردد را از ما منع نکن، که قلب­های ما از ایمان روی­گردان می­شود، بعد از اینکه ما را با الطافت توفیق دادی تا اینکه به سوی تو هدایت شدیم. دوم اینکه، معنایش این است که از شدائد، آنچه که انجام و ترک آن بر ما دشوار است را بر ما تحمیل نکن که دلهای ما بعد از هدایت منحرف می­شود. سوم اینکه، شاید دعا به آنچه که خداوند سبحان انجامش را به سبیل انقطاع بر او واجب کرده است باشد، مانند این سخن خداوند متعال: «قال ربّ احکم بالحقّ»،(1) {گفت پروردگارا، [خودت] به حق داوری کن.}

«رحمتی از جانب خودت» ،گفته شده یعنی لطفی از جانب خودت که به وسیله آن به ثبات بر ایمان برسیم. و گفته شده نعمت است و گفته شده مغفرت است «که تو بسیار بخشنده هستی» برای هر مسألتی .

روایت71.

دعائم الاسلام: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چهار تن عمل را از سر می­گیرند: بیمار زمانی­که شفا می­یابد، مشرک زمانی­که اسلام می­آورد، خارج شونده از جمعه با ایمان و نیت کسب ثواب و رضای الهی، و حج­کننده.(2)

و از علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: وقتی که یکی از شما در صحرا مقیم شود و به مسجد نیاید مگر روز جمعه، سپس تأخیر کند و یک مرتبه به جمعه بیاید و مرتبه دیگر آن را رها کند، سپس تأخیر کند تا اینکه دیگر به آن نیاید، پس به زودی خداوند بر قلب او مهر می­زند.(3)

و از ابو جعفر محمد بن علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: نماز جمعه فریضه­ای است و اجتماع برای آن به همراه امام عادل فریضه­ای است، پس هر که در این حالت سه جمعه را ترک کند، سه فریضه را ترک کرده است و سه فریضه را بدون علت و عذر ترک نمی­کند مگر منافق.(4)

ص: 254


1- انبیاء/ 112.[2]
2- دعائم الاسلام1 : 179.[1]
3- الدعائم 1: 180.[2]
4- الدعائم 1: 180.[3]

علی الصلاة علیه بدون آله صلی الله علیه و آله و إن ترک هنا تقیة أو من الرواة و قوله کما هدیتنا به أی صلاة تناسب حقه علینا بالهدایة فی العظمة و الجلالة و ما مصدریة أو کافة ممن اخترته لدینک أی وفقنا لاختیاره فنکون ممن خلقته لجنتک فإن المؤمنین مخلوقون لها.

لا تزغ قلوبنا الزیغ المیل إلی الباطل و قیل فیه وجوه الأول أن المعنی لا تمنعنا لطفک الذی معه تستقیم القلوب فتمیل قلوبنا عن الإیمان بعد إذ وفقتنا بألطافک حتی هدیتنا إلیک الثانی أن معناه لا تکلفنا من الشدائد ما یصعب علینا فعله و ترکه فیزیغ قلوبنا بعد الهدایة الثالث أنه قد یکون الدعاء بما وجب علیه سبحانه فعله علی سبیل الانقطاع کقوله تعالی قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِ (1) مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً قیل أی من عندک لطفا نتوصل به إلی الثبات علی الإیمان و قیل نعمة و قیل مغفرة إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ لکل سؤال.

«71»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رَوَیْنَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَرْبَعَةٌ یَسْتَقْبِلُونَ الْعَمَلَ الْمَرِیضُ إِذَا بَرِئَ وَ الْمُشْرِکُ إِذَا أَسْلَمَ وَ الْمُنْصَرِفُ مِنَ الْجُمُعَةِ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً وَ الْحَاجُ (2).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُوشِکُ أَحَدُکُمْ أَنْ یَتَبَدَّی حَتَّی لَا یَأْتِیَ الْمَسْجِدَ إِلَّا یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثُمَّ یَسْتَأْخِرُ حَتَّی لَا یَأْتِیَ الْجُمُعَةَ إِلَّا مَرَّةً وَ یَدَعَهَا مَرَّةً ثُمَّ یَسْتَأْخِرُ حَتَّی لَا یَأْتِیَهَا فَیَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ (3).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: صَلَاةُ الْجُمُعَةِ فَرِیضَةٌ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَیْهَا مَعَ الْإِمَامِ الْعَدْلِ فَرِیضَةٌ فَمَنْ تَرَکَ ثَلَاثَ جُمَعٍ عَلَی هَذَا فَقَدْ تَرَکَ ثَلَاثَ فَرَائِضَ وَ لَا یَتْرُکُ ثَلَاثَ فَرَائِضَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ وَ لَا عُذْرٍ إِلَّا مُنَافِقٌ (4).

ص: 254


1- 1. الأنبیاء: 112.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 179.
3- 3. الدعائم ج 1 ص 180 و یتبدی أی یقیم بالبادیة.
4- 4. الدعائم ج 1 ص 180.

و از علی علیه السلام روایت است که فرمود: بر مسافر نه جمعه­ای است، نه جماعتی و نه نماز عیدی، مگر در مسجد جامع محل اقامت.(1)

و از ابو جعفر علیه السلام روایت است که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سی و پنج نماز در هفت روز را آورد، از جمله آن نمازی است که برای کسی روا نیست که از آن تخلف کند جز پنج نفر: زن، کودک، مسافر، بیمار، برده، یعنی نماز جمعه به همراه امام عادل.(2)

از علی علیه السلام روایت است که فرمود: زمانی­که زن و برده در جمعه شرکت کنند، آن دو را از نماز ظهر بی­نیاز می­کند.(3)

و از ابو جعفر محمد بن علی علیه السلام روایت است که فرمود: جمعه زمانی­که امام عادل باشد، بر کسی­که در فاصله دو فرسخی از آن است واجب است.(4)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که فرمود: قوم در روز جمعه، زمانی­که پنج نفر و بیشتر باشند، جمعه می­خوانند و اگر کمتر از پنج نفر باشند، جمعه نمی­خوانند.(5)

و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: حرکت به سوی جمعه، حج فقرای امت من است.(6)

و از علی علیه السلام روایت است که از او درباره این سخن خداوند عزوجل سئوال شد: {ای کسانی که ایمان آورده اید، چون برای نماز جمعه ندا داده شد، به سوی ذکر خدا بشتابید}، فرمود: سعی شدت نیست، بلکه پیاده به سوی آن می­روند.(7)

و از او روایت است که وی به جهت بزرگداشت جمعه، پا برهنه به سوی آن گام برمی­داشت و کفشش را بر دست چپش می­آویخت و می­فرمود: آن جایگاه خدا است. و این از جانب وی تواضعی برای خداوند عزّ و جلّ است، نه اینکه آن چیزی واجب است و غیر آن مجزی نیست، و کفش پوشیدن و سواره رفتن به سوی جمعه ایرادی ندارد.(8)

و از علی بن حسین علیه السلام روایت است که او به جهت تقیه، همراه پیشوایان زورگو در جمعه شرکت می­کرد و آن را به شمار نمی­آورد و ظهر را خودش می­خواند.(9)

ص: 255


1- الدعائم 1: 181.[4]
2- الدعائم 1: 181.[5]
3- الدعائم 1: 181 .[6]
4- الدعائم 1: 181 .[7]
5- الدعائم 1: 181 .[1]
6- الدعائم 1: 181 .[2]
7- الدعائم 1: 181.[3]
8- الدعائم 1: 182.[4]
9- الدعائم 1: 182.[5]

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ عَلَی الْمُسَافِرِ جُمُعَةٌ وَ لَا جَمَاعَةٌ وَ لَا تَشْرِیقٌ إِلَّا فِی مِصْرٍ جَامِعٍ (1).

وَ عَنْ جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِخَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً فِی کُلِّ سَبْعَةِ أَیَّامٍ مِنْهَا صَلَاةٌ لَا یَسَعُ أَحَداً أَنْ یَتَخَلَّفَ عَنْهَا إِلَّا خَمْسَةٌ الْمَرْأَةُ وَ الصَّبِیُّ وَ الْمُسَافِرُ وَ الْمَرِیضُ وَ الْمَمْلُوکُ یَعْنِی صَلَاةَ الْجُمُعَةِ مَعَ الْإِمَامِ الْعَدْلِ (2).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا شَهِدَتِ الْمَرْأَةُ وَ الْعَبْدُ الْجُمُعَةَ أَجْزَأَتْ عَنْهُمَا مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ(3).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: تَجِبُ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ کَانَ مِنْهَا عَلَی فَرْسَخَیْنِ إِذَا کَانَ الْإِمَامُ عَدْلًا(4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُجَمِّعُ الْقَوْمُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِذَا کَانُوا خَمْسَةً فَصَاعِداً وَ إِنْ کَانُوا أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةٍ لَمْ یُجَمِّعُوا(5).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: التَّهْجِیرُ إِلَی الْجُمُعَةِ حَجُّ فُقَرَاءِ أُمَّتِی (6).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ قَالَ لَیْسَ السَّعْیُ الِاشْتِدَادَ وَ لَکِنْ یَمْشُونَ إِلَیْهَا مَشْیاً(7).

وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَمْشِی إِلَی الْجُمُعَةِ حَافِیاً تَعْظِیماً لَهَا وَ یُعَلِّقُ نَعْلَیْهِ بِیَدِهِ الْیُسْرَی وَ یَقُولُ إِنَّهُ مَوْطِنٌ لِلَّهِ وَ هَذَا مِنْهُ علیه السلام تَوَاضُعٌ لِلَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ- لَا عَلَی أَنَّ ذَلِکَ شَیْ ءٌ یَجِبُ وَ لَا یُجْزِی غَیْرُهُ وَ لَا بَأْسَ بِالانْتِعَالِ وَ الرُّکُوبِ إِلَی الْجُمُعَةِ(8).

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَشْهَدُ الْجُمُعَةَ مَعَ أَئِمَّةِ الْجَوْرِ تَقِیَّةً وَ لَا یَعْتَدُّ بِهَا وَ یُصَلِّی الظُّهْرَ لِنَفْسِهِ (9).

ص: 255


1- 1. الدعائم ج 1 ص 181.
2- 2. الدعائم ج 1 ص 181.
3- 3. الدعائم ج 1 ص 181.
4- 4. الدعائم ج 1 ص 181.
5- 5. الدعائم ج 1 ص 181.
6- 6. الدعائم ج 1 ص 181.
7- 7. الدعائم ج 1 ص 181.
8- 8. الدعائم ج 1 ص 182.
9- 9. الدعائم ج 1 ص 182.

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که فرمود: جمعه­ای نیست مگر به همراه امام عادل با تقوا.(1)

و از علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: نه حکم، نه اجرای حد، و نه جمعه شایسته نیست، مگر توسط امامی عادل.(2)

و نیز فرمود: مردم در آمدن به جمعه سه گروه هستند: مردی که برای سخنان بیهوده و مشاجره در جمعه شرکت می­کند و این بهره از آن اوست. و مردی که درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند می­آید و نماز می­خواند، پس خداوند اگر بخواهد به او عطا می­کند و اگر بخواهد او را محروم می­سازد. و مردی که قبل از آمدن امام حاضر می­شود و آنچه که از او قضا شده است را می­خواند، سپس در سکوت و سکون می­نشیند تا امام بیاید و نماز برپا ­شود؛ پس این کفاره­ای بر آنچه که مابین این جمعه و جمعه­ای که به دنبال آن می­آید، بعلاوه سه روز است، به این دلیل که خداوند می­فرماید: {هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت}.(3)

و نیز از او روایت شده است که فرمود: باز ماندن از جمعه برای من محبوب­تر است از اینکه صبر کنم تا زمانی­که امام برای خطبه نشست بروم درحالی­که از روی گردن مردم [از بین مردم] عبور می­کنم.(4)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که وی فرمود: زمانی­که امام قیام کرد و درحالی­که خطبه ایراد می­کند، سکوت بر مردم واجب است.(5)

و از علی علیه السلام روایت است که فرمود: درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند، نه کلامی است و نه گردیدن به چپ و راست، مگر آنچه که در نماز جایز است.(6)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که وی فرمود: کلامی نیست تا اینکه امام از خطبه فارغ شود. و چون از آن فارغ شد در فاصله ای که تا شروع نماز داری، اگر خواستی صحبت کن.(7)

و از علی علیه السلام روایت است که وی فرمود: مردم به هنگام خطبه روی خودشان را به طرف امام می­کنند و به او گوش فرا می­دهند.(8)

و از جعفر بن محمد روایت است که وی فرمود: همانا خطبه به جای دو رکعتی که از نماز ظهر ساقط شده است قرار داده شده است پس آن مانند نماز است در آن جایز نیست مگر آنچه که در نماز جایز است.(9)

و از او روایت است که فرمود: روز جمعه خطبه را قبل از نماز شروع می­کند و زمانی­که امام [از منبر] بالا رفت، ص: 256


1- الدعائم 1: 182.[6]
2- الدعائم 1: 182.[7]
3- دعائم الاسلام 1: 182.[1]
4- دعائم الاسلام 1: 182.[2]
5- دعائم الاسلام 1: 182.[3]
6- دعائم الاسلام 1: 182.[4]
7- دعائم الاسلام 1: 182.[5]
8- دعائم الاسلام 1: 183.[6]
9- دعائم الاسلام 1: 183.[1]

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا جُمُعَةَ إِلَّا مَعَ إِمَامٍ عَدْلٍ تَقِیٍ (1).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یَصْلُحُ الْحُکْمُ وَ لَا الْحُدُودُ وَ لَا الْجُمُعَةُ إِلَّا بِإِمَامٍ عَدْلٍ (2).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: النَّاسُ فِی إِتْیَانِ الْجُمُعَةِ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ رَجُلٌ حَضَرَ الْجُمُعَةَ لِلَّغْوِ وَ الْمِرَاءِ فَذَلِکَ حَظُّهُ مِنْهَا وَ رَجُلٌ جَاءَ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ فَصَلَّی فَإِنْ شَاءَ اللَّهُ أَعْطَاهُ وَ إِنْ شَاءَ حَرَمَهُ وَ رَجُلٌ حَضَرَ قَبْلَ خُرُوجِ الْإِمَامِ فَصَلَّی مَا قَضَی لَهُ ثُمَّ جَلَسَ فِی إِنْصَاتٍ وَ سُکُونٍ حَتَّی خَرَجَ الْإِمَامُ إِلَی أَنْ قُضِیَتْ فَهِیَ کَفَّارَةٌ لِمَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الَّتِی تَلِیهَا وَ زِیَادَةُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(3).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَأَنْ أَجْلِسَ عَنِ الْجُمُعَةِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقْعُدَ حَتَّی إِذَا جَلَسَ الْإِمَامُ جِئْتُ أَتَخَطَّی رِقَابَ النَّاسِ (4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا قَامَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ فَقَدْ وَجَبَ عَلَی النَّاسِ الصَّمْتُ (5).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا کَلَامَ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ وَ لَا الِالْتِفَاتُ إِلَّا بِمَا یَحِلُّ فِی الصَّلَاةِ(6).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا کَلَامَ حَتَّی یَفْرُغَ الْإِمَامُ مِنَ الْخُطْبَةِ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا فَتَکَلَّمْ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ إِنْ شِئْتَ (7).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَسْتَقْبِلُ النَّاسُ الْإِمَامَ عِنْدَ الْخُطْبَةِ بِوُجُوهِهِمْ وَ یُصْغُونَ إِلَیْهِ (8).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ عِوَضاً مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ أُسْقِطَتَا مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ فَهِیَ کَالصَّلَاةِ لَا یَحِلُّ فِیهَا إِلَّا مَا یَحِلُّ فِی الصَّلَاةِ(9).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُبْدَأُ بِالْخُطْبَةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ إِذَا صَعِدَ الْإِمَامُ

ص: 256


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 182.
8- 8. دعائم الإسلام ج 1 ص 183.
9- 9. دعائم الإسلام ج 1 ص 183.

می­نشیند و مؤذنان در حضور او اذان می­گویند و چون از اذان فارغ شدند قیام می­کند و خطبه ایراد می­کند و اندرز می­دهد، سپس بسیار کوتاه می­نشیند و سپس قیام می­کند و یک خطبه دیگر ایراد می­کند که در آن دعا می­کند؛ سپس مؤذنان اقامه نماز را می­گویند و او پایین می­آید و جمعه را در دو رکعت که در آن دو قرائت را بلند ادا می­کند، می­خواند.(1)

و از علی علیه السلام روایت است که چون از منبر بالا می­رفت، بر مردم سلام می­کرد.(2)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که فرمود: برای امام شایسته است که در روز جمعه خود را معطر کند و بهترین لباسش را بر تن کند و عمامه بر سر گذارد.(3)

و نیز فرمود: سنت این است که در اولین رکعت روز جمعه، سوره جمعه و در رکعت دوم سوره منافقون را بخواند.(4)

و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که فرمود: هر که یک رکعت از نماز جمعه را درک کند، بعد از فراغت امام، یک رکعت دیگر به آن اضافه می­کند؛ و اگر دو رکعت را با هم از دست بدهد، به تنهایی ظهر را چهار رکعت بخواند.(5)

توضیح

«و لا تشریق إلا فی مصر»، تشریق، نماز عید است، در النهایۀ گوید: درباره آن آمده است: هر که قبل از تشریق، یعنی قبل از اینکه نماز عید بخواند، ذبح کند، پس باید آن را اعاده کند. و آن از شروق آفتاب (طلوع آفتاب) است، زیرا این وقت آن است و از آن حدیث علی علیه السلام است: «نه جمعه­ای است و نه تشریقی مگر در جامع محل اقامت» و مقصودش نماز عید است و به محل آن، مشرق گفته می­شود، پایان سخن.

و بیان شد که آن بر تقیه حمل می­شود و از النهایه روشن می­شود که آن از روایات عامه است و در اینجا یک وجه دیگر محتمل است و آن اینکه مقصود از مصر، محل اقامت باشد؛ یا اینکه معنی این باشد که مسافر عید و جمعه را نمی­خواند مگر زمانی­که به شهری برسد که اهل آن، آن را می­خوانند، پس همراه آنان می­خواند؛ و بر اساس وجه اخیر و حتی وجه اول نیز استثنا متصل می­شود و از منقطع در­نظر­گرفتن آن اولی است. و اما در خصوص جماعت، حمل آن بر نفی استحباب مؤکد، ممکن است و این سخن او: «یعنی ص: 257


1- الدعائم 1: 183.[2]
2- الدعائم 1: 183.[3]
3- الدعائم 1: 183 .[4]
4- الدعائم 1: 183 .[5]
5- الدعائم 1: 184 .[6]

جَلَسَ وَ أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُونَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَإِذَا فَرَغُوا مِنَ الْأَذَانِ قَامَ فَخَطَبَ وَ وَعَظَ ثُمَّ جَلَسَ جَلْسَةً خَفِیفَةً ثُمَّ قَامَ فَخَطَبَ خُطْبَةً أُخْرَی یَدْعُو فِیهَا ثُمَّ أَقَامَ الْمُؤَذِّنُونَ الصَّلَاةَ وَ نَزَلَ یُصَلِّی الْجُمُعَةَ رَکْعَتَیْنِ یَجْهَرُ فِیهِمَا بِالْقِرَاءَةِ(1).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ سَلَّمَ عَلَی النَّاسِ (2).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ یَنْبَغِی لِلْإِمَامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَنْ یَتَطَیَّبَ وَ یَلْبَسَ أَحْسَنَ ثِیَابِهِ وَ یَتَعَمَّمَ (3).

وَ عَنْهُ علیه السلام: السُّنَّةُ أَنْ یُقْرَأَ فِی أَوَّلِ رَکْعَةِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ الثَّانِیَةِ بِسُورَةِ الْمُنَافِقِینَ (4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَدْرَکَ رَکْعَةً مِنْ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ یُضِیفُ إِلَیْهَا رَکْعَةً أُخْرَی بَعْدَ انْصِرَافِ الْإِمَامِ وَ إِنْ فَاتَهُ رَکْعَتَانِ مَعاً صَلَّی وَحْدَهُ الظُّهْرَ أَرْبَعاً(5).

بیان

و لا تشریق إلا فی مصر التشریق صلاة العید قال فی النهایة فیه من ذبح قبل التشریق فلیعد أی قبل أن یصلی صلاة العید و هو من شروق الشمس لأن ذلک وقتها وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام: لَا جُمُعَةَ وَ لَا تَشْرِیقَ إِلَّا فِی مِصْرٍ جَامعٍ. أراد صلاة العید و یقال لموضعها المشرق انتهی.

و قد مر أنها محمولة علی التقیة(6)

و یظهر من النهایة أنها من روایات العامة و یحتمل هنا وجها آخر و هو أن یکون المراد بالمصر محل الإقامة أو أن المعنی لا یصلی المسافر العید و الجمعة إلا إذا حضر مصرا یصلیها أهله فیصلی معهم و علی الأخیر یکون الاستثناء متصلا بل علی الأول أیضا علی وجه و هو أولی من أخذه منقطعا و أما الجماعة فیمکن حملها علی نفی الاستحباب المؤکد و قوله یعنی

ص: 257


1- 1. الدعائم ج 1 ص 183.
2- 2. الدعائم ج 1 ص 183.
3- 3. الدعائم ج 1 ص 183.
4- 4. الدعائم ج 1 ص 183.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 184.
6- 6. مر فی ص 211 ما یتعلق بهذا الکلام و سیجی ء فی باب صلاة العید أنّها تتبع أحکام صلاة الجمعة.

نماز جمعه» شاید از کلام مؤلف باشد، علاوه بر اینکه ظاهر این است که مقصود از آن، نفی نماز پشت سر فاسقان و مخالفان است چنانکه مابعد آن بر آن دلالت می­کند.

این سخن او «که باز بمانم» یعنی از روی اضطرار و اجبار، و مقصود، در هر دو صورت حضور در نماز مخالفان است، چنانکه خبر به آن اشاره می­کند.

و بدان که اصحاب درباره مقدار لازم در هر یک از دو خطبه اختلاف دارند، شیخ در المبسوط گوید: کمترین مقدار خطبه چهار بخش است: حمد خدا، درود بر نبی و آل او، وعظ و اندرز و قرائت سوره­ای کوتاه از قرآن. و ابن حمزه و نیز ابن ادریس در جایی از السرائر آن را گفته است. و شیخ در الخلاف گوید: کمترین مقداری که خطبه می­شود این است که خداوند متعال را حمد بگوید و او را ثنا و ستایش کند و بر نبی صلّی الله علیه و آله درود بفرستد و چیزی از قرآن قرائت کند و مردم را وعظ و اندرز گوید؛. و ابن ادریس در جایی از السرائر، در عدم ذکر سوره با او موافقت کرده است و ابو صلاح قرائت را ذکر نکرده است و شیخ در الاقتصاد، قرائت سوره در بین دو خطبه را ذکر کرده است.

و ابن جنید درباره خطبه اول گوید: و آراستگی آن با قرآن است، و درباره دوم: «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ»، {در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش فرمان می دهد.} و ظاهر کلام فاضلین این است که وجوب حمد خدا، صلوات بر نبی صلّی الله علیه و آله، و وعظ و اندرز، مورد اتفاق بین علمای ما و اکثر عامه است و اختلاف در چند موضع واقع شده است.

اول: آیا قرائت در دو خطبه واجب است یا خیر؟ چنانکه از ابوصلاح نقل شده است.

دوم: با فرض وجوب، آیا امر واجب یک سوره کامل است یا یک آیه که معنای آن کامل باشد، در هر دو یا بطور خاص در اولی؟

سوم: آیا شهادت به رسالت در اولی واجب است یا خیر؟

چهارم: آیا استغفار و دعا برای ائمه مسلمانان واجب است، چنانکه این ظاهر مرتضی است یا خیر؟

و اما روایات، آنچه که موثقه سماعه(1) بر آن دلالت دارد، در خطبه اول حمد و ثنا، توصیه به تقوا و قرائت یک سوره کوچک، و در خطبه دوم حمد و ثنا، صلوات بر محمد صلّی الله علیه و آله و بر ائمه مسلمانان و استغفار برای مردان و زنان مؤمن است و محقق در المعتبر

ص: 258


1- الکافی 3: 421، التهذیب 1: 322.[1]

صلاة الجمعة لعله من کلام المؤلف مع أنه ظاهر أن المراد به نفی الصلاة خلف الفاسقین و المخالفین کما یدل علیه ما بعده.

قوله لأن أجلس أی اضطرارا و المراد فی الشقین حضور صلاة المخالفین کما یومئ إلیه الخبر.

و اعلم أنه اختلف الأصحاب فی القدر المعتبر فی کل من الخطبتین فقال الشیخ فی المبسوط أقل ما یکون الخطبة أربعة أصناف حمد الله و الصلاة علی النبی و آله و الوعظ و قراءة سورة خفیفة من القرآن و مثله قال ابن حمزة و ابن إدریس فی موضع من السرائر و قال الشیخ فی الخلاف أقل ما تکون الخطبة أن یحمد الله تعالی و یثنی علیه و یصلی علی النبی صلی الله علیه و آله و یقرأ شیئا من القرآن و یعظ الناس و وافقه ابن إدریس فی موضع من السرائر فی عدم ذکر السورة و لم یذکر أبو الصلاح القراءة و الشیخ فی الاقتصاد ذکر قراءة السورة بین الخطبتین.

و قال ابن الجنید فی الخطبة الأولی و توشحها بالقرآن و فی الثانیة إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ الآیة و یظهر من الفاضلین أن وجوب الحمد لله و الصلاة علی النبی صلی الله علیه و آله و الوعظ موضع وفاق بین علمائنا و أکثر العامة و قد وقع الخلاف فی مواضع الأول هل یجب القراءة فی الخطبتین أم لا کما نقل عن أبی الصلاح.

الثانی علی تقدیر الوجوب هل الواجب سورة کاملة أو آیة تامة الفائدة فیهما أو فی الأولی خاصة.

الثالث هل تجب الشهادة بالرسالة فی الأولی أم لا.

الرابع هل یجب الاستغفار و الدعاء لأئمة المسلمین کما هو ظاهر المرتضی أم لا.

و أما الروایات فالذی تدل علیه موثقة سماعة(1)

فی الأولی الحمد و الثناء و الوصیة بالتقوی و قراءة سورة صغیرة و فی الثانیة الحمد و الثناء و الصلاة علی محمد صلی الله علیه و آله و علی أئمة المسلمین و الاستغفار للمؤمنین و المؤمنات و علیها

ص: 258


1- 1. الکافی ج 3 ص 421، التهذیب ج 1 ص 322.

بر آن اعتماد کرده است و در صحیحه محمد بن مسلم(1)

دو خطبه است که اولین آنها شامل حمد خدا، شهادتین، صلوات بر محمد و آل او و وعظ و اندرز است. گوید: سپس سوره­ای از قرآن بخوان و به سوی پروردگار دعا کن و بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرست و برای مردان و زنان مؤمن دعا کن. و خطبه دوم شامل حمد، شهادتین، موعظه و صلوات بر نبی و خاندان اوست. - ادامه داد: - سپس می­گوید: پروردگارا، ای پروردگار جهانیان، بر امیرمؤمنان و وصی رسول درود فرست. سپس نام ائمه را ذکر می­کنی تا اینکه ختم کنی، و می­گویی: پروردگارا برای او گشایش آسان ایجاد کن و با یاری عزتمندی او را یاری کن. - ادامه داد:- و پایان سخنش این باشد که بگوید: خداوند به عدل، احسان و بخشش بر خویشاوندان امر می­کند و از فحشاء، زشتی و ستم نهی می­کند. شما را اندرز می­دهد شاید به خاطر آورید. سپس می­گوید: پروردگارا ما را از جمله کسانی­که به خاطر می­آورند و یاد برای آنها سودمند است قرار بده.

و قائل شدن به وجوب سوره در خطبه آخر به دلیل عدم اشتمال دو روایت بر آن، هیچ وجهی ندارد. بله، روایت دوم بر آیه دلالت می­کند. و در ذکری گوید: ابن جنید و مرتضی گویند: ادامه این سخن خداوند متعال: {در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش فرمان می دهد.} باید در خطبه دوم باشد و بزنطی آن را در جامع خود آورده است.

بله، علامه، شهید و جمعی ذکر کرده­اند که حمد به صیغه الحمد لله در دو خطبه واجب است و در اثبات آن اشکالی است، و ظاهر، عدم تعیّن لفظ و مضمون برای موعظه است و کفایت آیه مشتمل بر آن است و همچنین در مورد حمد کفایت آیه مشتمل بر آن است، گر چه درباره این دو دچار اختلاف هستند. و اولی و بلکه احوط این است که خطیب احوال مردم را بر اساس بیم و امید آنها مراعات کند، پس مناسب با حال آنها در روزها، ماه­ها و وقایع پیش­آمده و امثال آن امور اندرز ­دهد، چنانکه برخی اخبار به آن اشاره دارد و از خطبه­های منقول روشن می­شود.

و جمعی از اصحاب ذکر کرده­اند که ترتیب بین اجزای خطبه واجب است، حمد سپس صلوات، سپس موعظه و سپس قرائت. و این احوط است و مشهور بین اصحاب، منع از خطبه به غیر عربی است و اگر آن تعداد عربی را نفهمند و یادگیری ممکن نباشد، گفته شده به غیر عربی واجب است و برخی از آنها وجوب عربی را احتمال داده و برخی ساقط شدن جمعه را احتمال داده­اند. و ظاهر، جواز زبان

ص: 259


1- الکافی 3: 422- 424.[2]

اعتمد المحقق فی المعتبر و فی صحیحة محمد بن مسلم (1) خطبتان تضمنت الأولی منهما حمد الله و الشهادتین و الصلاة علی محمد و آله و الوعظ قال ثم اقرأ سورة من القرآن و ادع إلی ربک و صل علی النبی صلی الله علیه و آله و ادع للمؤمنین و للمؤمنات و تضمنت الثانیة الحمد و الشهادتین و الوعظ و الصلاة علی النبی و آله قال ثم یقول اللهم صل علی أمیر المؤمنین و وصی رسول رب العالمین ثم تسمی الأئمة حتی تنتهی إلی صاحبک ثم تقول اللهم افتح له فتحا یسیرا و انصره نصرا عزیزا قال و یکون آخر کلامه أن یقول إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ثم یقول اللهم اجعلنا ممن یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری فالقول بوجوب السورة فی الخطبة الأخیرة لا وجه له لعدم اشتمال الروایتین علیها نعم الثانیة تدل علی الآیة و قال فی الذکری قال ابن الجنید و المرتضی لیکن فی الأخیرة قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ الآیة و أورده البزنطی فی جامعه.

ثم إنه ذکر العلامة و الشهید و جماعة أنه یجب فی الخطبتین التحمید بصیغة الحمد لله و فی إثباته إشکال و الظاهر عدم تعین لفظ و مضمون للوعظ و إجزاء آیة مشتملة علیه و کذا فی التحمید إجزاء آیة مشتملة علیه و إن اختلفوا فیهما و الأولی بل الأحوط أن یراعی الخطیب أحوال الناس بحسب خوفهم و رجائهم فیعظهم مناسبا لحالهم للأیام و الشهور و الوقائع الحادثة و أمثال تلک الأمور کما یومئ إلیه بعض الأخبار و یظهر من الخطب المنقولة.

و ذکر جماعة من الأصحاب أنه یجب الترتیب بین أجزاء الخطبة الحمد ثم الصلاة ثم الوعظ ثم القراءة و هو أحوط و المشهور بین الأصحاب المنع من الخطبة بغیر العربیة و لو لم یفهم العدد العربیة و لم یمکن التعلم قیل یجب بغیر العربیة و احتمل بعضهم وجوب العربیة و احتمل بعضهم سقوط الجمعة و الظاهر جواز

ص: 259


1- 1. الکافی ج 3 ص 422- 424.

عربی است. و اولی این است که نخست مضامین آن را به زبانی که آن را می­فهمند القا کند؛ و جواز جمع بین آن دو با ادای مضامین لازم به هر دو زبان بعید نیست.

و مشهور، وجوب ایجاد فاصله نشستن بین دو خطبه است. گر چه علامه در المنتهی و محقق در المعتبر به دلیل اشتمال روایات بر آن، بدون مخالف از آن اشکال گرفته­اند. و اولی سکوت در حالت جلوس است، به دلیل قول امام علیه السلام در صحیحه معاویۀ بن وهب(1): میان آن دو می­نشیند، نشستنی که در آن صحبت نمی­کند. اگر چه محتمل است که مقصود، صحبت نکردن در خطبه باشد. و علامه و جمعی ذکر کرده­اند که اگر از قیام عاجز بود، برای هر دو خطبه می­نشیند و بین آن دو با سکوت فاصله ایجاد می­کند. و در التذکره، ایجاد فاصله بین آن دو با به پهلو خوابیدن را محتمل دانسته و این بعید است.

روایت72.

الهدایه: خداوند عزوجل از جمعه تا جمعه سی و پنج نماز را فرض کرد و یکی را خداوند عزوجل به جماعت فرض کرد و آن جمعه است، و آن را از نه نفر برداشت: از صغیر، کهنسال، دیوانه، مسافر، برده، زن، مریض، نابینا و کسی­که در فاصله دو فرسخی باشد.

و قرائت در آن آشکار و غسل در آن واجب است و بر امام دو قنوت است، قنوتی در رکعت اول قبل از رکوع، و در رکعت دوم بعد از رکوع. و هر که آن را به تنهایی خواند، باید آن را مانند نماز ظهر در سایر روزها چهار رکعت بخواند؛ و زمانی­که روز جمعه هفت نفر اجتماع کردند و ترسی نداشتند، یکی از آنها بر دیگران امام می­شود و خطبه ایراد می­کند.

و خطبه بعد از نماز است، زیرا دو خطبه به جای دو رکعت آخر است. و اولین کسی­که قبل از نماز خطبه ایراد کرد عثمان بود؛ زیرا به دلیل بدعت­هایی که ایجاد کرد، مردم برای خطبه او نمی­ایستادند؛ و به این دلیل، او آن را مقدم داشت. و هفت نفری که ذکر کردیم عبارتند از امام، مؤذن، قاضی، مدعی، فرد مدعی علیه، و دو شاهد.(2)

توضیح

اول سخن بر عدم شرط بودن اذنِ[معصوم] دلالت می­کند و کلام درباره آخر آن مانند کلام

ص: 260


1- التهذیب 1: 251.[1]
2- 1. الهدایه 33 و 34 باب فضیلت جماعت، و مشابه آن از المقنع: 145

العربیة و الأولی أن یلقی علیهم أولا مضامینها باللغة التی یفهمونها و لا یبعد جواز الجمع بینهما بأداء المضامین اللازمة باللغتین معا.

و المشهور وجوب الفصل بالجلوس بین الخطبتین و إن استشکل العلامة فی المنتهی و المحقق فی المعتبر فیه لاشتمال الروایات علیه من غیر معارض و الأولی السکوت فی حال الجلوس لقوله علیه السلام فی صحیحة معاویة بن وهب (1)

یجلس بینهما جلسة لا یتکلم فیها و إن احتمل أن یکون المراد عدم التکلم فی الخطبة و ذکر العلامة و جماعة أنه لو عجز عن القیام جلس للخطبتین یفصل بینهما بسکتة و احتمل فی التذکرة الفصل بینهما بالاضطجاع و هو بعید.

«72»

الْهِدَایَةُ،: فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً وَاحِدَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَمَاعَةٍ وَ هُوَ الْجُمُعَةُ وَ وَضَعَهَا عَنْ تِسْعَةٍ عَنِ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ الْمَجْنُونِ وَ الْمُسَافِرِ وَ الْعَبْدِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الْمَرِیضِ وَ الْأَعْمَی وَ مَنْ کَانَ عَلَی رَأْسِ

فَرْسَخَیْنِ وَ الْقِرَاءَةُ فِیهَا جِهَارٌ وَ الْغُسْلُ فِیهَا وَاجِبٌ وَ عَلَی الْإِمَامِ فِیهَا قُنُوتَانِ قُنُوتٌ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ فِی الثَّانِیَةِ بَعْدَ الرُّکُوعِ وَ مَنْ صَلَّاهَا وَحْدَهُ فَلْیُصَلِّهَا أَرْبَعاً کَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِی سَائِرِ الْأَیَّامِ وَ إِذَا اجْتَمَعَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَبْعَةٌ وَ لَمْ یَخَافُوا أَمَّهُمْ بَعْضُهُمْ وَ خَطَبَهُمْ وَ الْخُطْبَةُ بَعْدَ الصَّلَاةِ لِأَنَّ الْخُطْبَتَیْنِ مَکَانَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُخْرَاوَیْنِ وَ أَوَّلُ مَنْ خَطَبَ قَبْلَ الصَّلَاةِ عُثْمَانُ لِأَنَّهُ لَمَّا أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَ لَمْ یَکُنْ یَقِفُ النَّاسُ عَلَی خُطْبَتِهِ فَلِهَذَا قَدَّمَهَا وَ السَّبْعَةُ الَّذِینَ ذَکَرْنَاهُمْ هُمُ الْإِمَامُ وَ الْمُؤَذِّنُ وَ الْقَاضِی وَ الْمُدَّعِی وَ الْمُدَّعَی عَلَیْهِ وَ الشَّاهِدَانِ (2).

بیان

أول الکلام یدل علی عدم اشتراط الإذن و الکلام فی آخره کالکلام

ص: 260


1- 1. التهذیب ج 1 ص 251.
2- 2. الهدایة 33 و 34 باب فضل الجماعة، و قد مر مثله عن المقنع ص 145 و عرفت ما فیه.

درباره حدیثی است که این مطلب از آن گرفته شده است [و قبلا ذکر شد.] و تبدیل حدّاد به مؤذن از اموری است که حمل آن بر [صرف شرط بودن این] عدد [و نه شرط بودن حضور این افراد خاص] را تأیید می­کند .

روایت73.

مشکوۀ الانوار: به نقل از کتاب محاسن گوید: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: آمدن به جمعه زیارت و جمالی است، گفته شد: و جمال چیست؟ فرمود: فریضه را به­جای آورید و یکدیگر را زیارت کنید.

و فرمود: در زیارت شما از یکدیگر، نظیر اجر دو حاجی برای شماست.(1)

روایت74.

دعائم الاسلام: از اهل بیت علیهم السلام درباره قنوت جمعه، وجوهی برای ما روایت شده است و همه آنها حسن است؛ از جمله اینکه بعد از فراغت از قرائت سوره منافقین در رکعت دوم، قبل از اینکه رکوع کند، قنوت بخواند، پس می­گوید: هیچ خدایی نیست جز خدای دانای کریم، هیچ خدایی نیست جز خدای برتر بزرگ، منزه است خدا پروردگار آسمان­های هفتگانه و پروردگار زمین­های هفتگانه و هر آنچه در آنها و مابین آنهاست و پروردگار عرش بزرگ و حمد از آن پروردگار جهانیان است. ای خدایی که چیزی نظیر او نیست، بر محمد و آل محمد و بر ائمه مؤمنان صلوات بفرست. پروردگار قلبم را بر دینت و دین نبی­ات ثابت گردان و قلبم را بعد از اینکه هدایتم کردی گمراه نکن، و از نزد خودت رحمتی بر من ببخش که تو بسیار بخشنده هستی. پروردگارا مرا از جمله کسانی­که آنها را برای بهشتت خلق کردی و برای دینت برگزیدی قرار بده و بر محمد و آل محمد درود بفرست آنگونه که تو شایسته آن هستی و آنها به وسیله تو اهل آن هستند. درود خداوند بر همه آنان باد.(2)

روایت75.

فضائل الاشهر الثلاثه: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که ماه رمضان را درک کند و مورد مغفرت قرار نگیرد، پس خداوند او را دور کرده است و هر که شب قدر را درک کند و مورد مغفرت قرار نگیرد خداوند او را [از رحمت خود] دور کرده است؛ و هر که همراه مسلمانان در جمعه حاضر شود و مورد مغفرت قرار نگیرد، خداوند او را دور کرده است؛ و هر که والدین یا یکی از آن دو را درک کند و مورد مغفرت قرار نگیرد پس خداوند او را دور کرده است؛ و هر کسی­که من نزد او یاد شوم و بر من صلوات بفرستد و مورد مغفرت قرار نگیرد، پس خداوند او را دور کرده است... ادامه خبر.

روایت76.

مؤلف: در اصلی قدیمی از اصول اصحابمان در دعا یافتم: حماد بن عثمان از زراره، از امام صادق علیه السلام روایت کرد: قنوت در پایان هر نماز است، جز در

ص: 261


1- مشکاة الانوار: 207.[1]
2- دعائم الاسلام 1: 207.[2]

فی الخبر المأخوذ هذا منه و تبدیل الحداد بالمؤذن مما یؤید حمله علی العدد.

«73»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِتْیَانُ الْجُمُعَةِ زِیَارَةٌ وَ جَمَالٌ قِیلَ لَهُ وَ مَا الْجَمَالُ قَالَ قضوا [اقْضُوا] الْفَرِیضَةَ وَ تَزَاوَرُوا.

وَ قَالَ علیه السلام: لَکُمْ فِی تَزَاوُرِکُمْ مِثْلُ أَجْرِ الحَاجِّینَ (1).

«74»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: رَوَیْنَا عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام فِی قُنُوتِ الْجُمُعَةِ وُجُوهاً وَ کُلُّهَا حَسَنٌ مِنْهَا أَنْ یَقْنُتَ بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنْ قِرَاءَةِ سُورَةِ الْمُنَافِقِینَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ قَبْلَ أَنْ یَرْکَعَ فَیَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ یَا اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهُمَّ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِمَّنْ خَلَقْتَهُ لِجَنَّتِکَ وَ اخْتَرْتَهُ لِدِینِکَ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ هُمْ بِکَ أَهْلُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (2).

«75»

فَضَائِلُ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، لِلصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَدْرَکَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَدْرَکَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ حَضَرَ الْجُمُعَةَ مَعَ الْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَدْرَکَ وَالِدَیْهِ أَوْ أَحَدَهُمَا فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَصَلَّی عَلَیَّ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ الْخَبَرَ.

«76»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی أَصْلٍ قَدِیمٍ مِنْ أُصُولِ أَصْحَابِنَا فِی الدُّعَاءِ رَوَی حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْقُنُوتُ فِی آخِرِ کُلِّ صَلَاةٍ إِلَّا فِی

ص: 261


1- 1. مشکاة الأنوار 207.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 207.

روز جمعه.

گوید: و از نبی صلّی الله علیه و آله، نهی از احتباء [زانوها را بغل کردن و دور کمر و زانوها را بستن] در روز جمعه درحالی­که امام خطبه ایراد می­کند، روایت شده است.

گوید: و در قنوت، بعد از کلمات فرج می­گویی: پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فراوان، فزاینده پاک مبارک پذیرفته شده بفرست. پروردگارا مرا ببخش و رحمت کن و از عذاب آتش حفظ کن، ای تغییردهنده قلب­ها و دیده­ها، قلبم را بر طاعتت استوار ساز و مرا از جمله کسانی­که برای دینت از او راضی هستی قرار بده و قلبم را بعد از اینکه هدایتم کردی گمراه نکن و از جانب خودت رحمتی بر من ببخش که تو بسیار بخشنده هستی .

ص: 262

یَوْمِ الْجُمُعَةِ قَالَ وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله النَّهْیُ عَنِ الِاحْتِبَاءِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ قَالَ وَ تَقُولُ فِی الْقُنُوتِ بَعْدَ کَلِمَاتِ الْفَرَجِ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلَاةً کَثِیرَةً زَاکِیَةً طَیِّبَةً مُبَارَکَةً مُتَقَبَّلَةً رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ قِنِی عَذَابَ النَّارِ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی طَاعَتِکَ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ تَرْضَی بِهِ لِدِینِکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ.

ص: 262

باب دوم: فضیلت روز و شب و ساعت­های جمعه

آیات

«وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ»(1)

{و به گواه و مورد گواهی.}

تفسیر

در مجمع البیان(2)

گوید: درباره آن چند قول است: یکی اینکه شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است، این قول از ابن عباس و قتاده است و از امام باقر و امام صادق علیه السلام و نبی صلّی الله علیه و آله نیز روایت شده است. و روز جمعه به این دلیل شاهد نامیده شده است که بر هر عمل­کننده­ای، به آنچه که در آن عمل کرده گواهی می­دهد. و در حدیث آمده است: خورشید بر هیچ روزی برتر از آن طلوع نکرد و بر هیچ روزی برتر از آن غروب نکرد. و در آن ساعتی است که کسی­ در آن خیری از خدا نمی­خواهد مگر اینکه خداوند برای او استجابت می­کند و از هیچ شری پناه نمی­جوید مگر اینکه او را از آن پناه می­دهد. و روز عرفه، مشهودی است که مردم در آن در موسم حج حاضر می­شوند و ملائکه شاهد آن هستند.

و دوم اینکه شاهد روز قربان و مشهود روز عرفه است، این قول از ابراهیم است .

و سوم اینکه شاهد محمد صلّی الله علیه و آله و مشهود روز قیامت است، این قول در روایتی دیگر از ابن عباس و سعید بن مسیب است که از حسن بن علی علیهما السلام روایت شده است.

روایت شده است که مردی وارد مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله شد و با شخصی رو به رو شد که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله صحبت می­کرد. گوید: از او درباره شاهد و مشهود سئوال کردم. گفت: شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است. پس از او به سوی فرد دیگری که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله صحبت می­کرد عبور کردم و از او درباره آن سئوال کردم. گفت: شاهد، روز جمعه، و مشهود روز عید قربان است. پس از آن دو به سوی جوانی که چهره­اش چون سکه طلا می­درخشید و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله صحبت می­کرد رفتم و گفتم: مرا از شاهد و مشهود آگاه کن. فرمود: بله! اما شاهد محمد است و مشهود روز قیامت است، آیا نشنیدی که خداوند سبحان می­فرماید:

ص: 263


1- بروج / 3.[1]
2- مجمع البیان 10: 466.[2]

باب 2 فضل یوم الجمعة و لیلتها و ساعاتها

الآیات

البروج: وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ(1)

تفسیر

قال فی مجمع البیان (2) فیه أقوال أحدها أن الشاهد یوم الجمعة و المشهود یوم عرفة عن ابن عباس و قتادة و روی ذلک عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام و عن النبی صلی الله علیه و آله أیضا و سمی یوم الجمعة شاهدا لأنه یشهد علی کل عامل بما عمل فیه

و فی الحدیث: ما طلعت الشمس علی یوم و لا غربت علی یوم أفضل منه.

و فیه ساعة لا یوافقها من یدعو الله فیها بخیر إلا استجاب الله له و لا استعاذ من شر إلا أعاذه منه و یوم عرفة مشهود یشهد الناس فیه موسم الحج و تشهده الملائکة.

و ثانیها أن الشاهد یوم النحر و المشهود یوم عرفة عن إبراهیم.

و ثالثها أن الشاهد محمد صلی الله علیه و آله و المشهود یوم القیامة عن ابن عباس فی روایة أخری و سعید بن المسیب و هو المروی عن الحسن بن علی علیه السلام.

رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا رَجُلٌ یُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنِ الشَّاهِدِ وَ الْمَشْهُودِ فَقَالَ نَعَمْ الشَّاهِدُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ عَرَفَةَ فَجُزْتُهُ إِلَی آخَرَ یُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَیَوْمُ

الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَیَوْمُ النَّحْرِ فَجُزْتُهُمَا إِلَی غُلَامٍ کَانَ وَجْهُهُ الدِّینَارَ وَ هُوَ یُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی عَنْ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَیَوْمُ الْقِیَامَةِ أَ مَا سَمِعْتَهُ سُبْحَانَهُ یَقُولُ

ص: 263


1- 1. البروج: 3.
2- 2. مجمع البیان ج 10 ص 466.

«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِیرًا»،(1)

{ای پیامبر، ما تو را [به سمت] گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستادیم.}و «ذَلِکَ یَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَّشْهُودٌ»،(2) {آن [روز] روزی است که مردم را برای آن گرد می آورند و آن [روز] روزی است که [جملگی در آن] حاضر می شوند.}، پس درباره شخص اول سئوال کردم، گفتند: ابن عباس بود، و درباره دومی سئوال کردم، گفتند: ابن عمر بود و درباره سومی سئوال کردم، گفتند: حسن بن علی علیه السلام بود.

و چهارم اینکه شاهد روز عرفه و مشهود روز جمعه است. از ابودرداء از نبی صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: بر من در روز جمعه بسیار صلوات بفرستید که آن روزی مشهود است که ملائکه آن را می­بینند و براستی کسی­ بر من صلوات نمی­فرستد، مگر اینکه صلواتش بر من عرضه می­شود تا اینکه از آن فارغ می­شود. گوید: پس عرض کردم. حتی بعد از مرگ؟ فرمود: خداوند بر زمین حرام کرد که اجساد انبیاء را بخورد، پس نبی خدا زنده­ای است که روزی داده می­شود .

و پنجم اینکه شاهد ملکی است که بر ابن آدم گواهی می­دهد و مشهود روز قیامت است این قول از عکرمه است. و این دو آیه را تلاوت کرد: { آن [روز] روزی است که مردم را برای آن گرد می آورند و آن [روز] روزی است که [جملگی در آن] حاضر می شوند.}(3)،

«وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ»(4) {و هر کسی می آید [در حالی که] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است.}.

و ششم اینکه شاهد کسانی هستند که بر مردم گواهی می­دهند و مشهود کسانی هستند که بر آنها گواهی داده می­شود. این قول از جبّائی است.

و هفتم اینکه شاهد، این امت و مشهود سایر امت­هاست به دلیل این قول خداوند متعال: «لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَی النَّاسِ»،(5)

{تا بر مردم گواه باشید.} این قول از حسن بن فضل است.

و هشتم، شاهد اعضای بنی آدم و مشهود خود آنها هستند، به دلیل این سخن خداوند متعال: «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ»،(6) {در روزی که زبانهایشان بر ضد آنان شهادت می دهند.}

و نهم: شاهد حجر الاسود و مشهود حاجی است.

و دهم: شاهد روزها و شب­ها و مشهود بنی آدم است. و به حسین بن علی علیه السلام این شعر نسبت داده شده است:

ص: 264


1- احزاب / 45.[1]
2- هود / 103.[2]
3- هود / 103.[1]
4- ق / 21. [2]
5- بقره / 143.[3]
6- نور / 24.[4]

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً(1) وَ قَالَ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ(2) فَسَأَلْتُ عَنِ الْأَوَّلِ فَقَالُوا ابْنُ عَبَّاسٍ وَ سَأَلْتُ عَنِ الثَّانِی فَقَالُوا ابْنُ عُمَرَ وَ سَأَلْتُ عَنِ الثَّالِثِ فَقَالُوا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام.

وَ رَابِعُهَا أَنَّ الشَّاهِدَ یَوْمُ عَرَفَةَ وَ الْمَشْهُودَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَکْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَیَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ یَوْمٌ مَشْهُودٌ تَشْهَدُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ إِنَّ أَحَداً لَا یُصَلِّی عَلَیَّ إِلَّا عُرِضَتْ عَلَیَّ صَلَاتُهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْهَا قَالَ فَقُلْتُ وَ بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَی الْأَرْضِ أَنْ تَأْکُلَ أَجْسَادَ الْأَنْبِیَاءِ فَنَبِیُّ اللَّهِ حَیٌّ یُرْزَقُ.

و خامسها أن الشاهد الملک یشهد علی ابن آدم و المشهود یوم القیامة عن عکرمة و تلا هاتین الآیتین وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ(3) وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ(4) و سادسها أن الشاهد الذین یشهدون علی الناس و المشهود هم الذین یشهد علیهم عن الجبائی.

و سابعها الشاهد هذه الأمة و المشهود سائر الأمم لقوله تعالی لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ (5) عن الحسن بن الفضل.

و ثامنها الشاهد أعضاء بنی آدم و المشهود هم لقوله تعالی یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ (6) الآیة.

و تاسعها الشاهد الحجر الأسود و المشهود الحاج.

و عاشرها الشاهد الأیام و اللیالی و المشهود بنی آدم و ینشد للحسین بن علی علیهما السلام.

ص: 264


1- 1. الأحزاب: 45.
2- 2. هود: 103.
3- 3. ق: 21.
4- 4. هود: 103.
5- 5. البقرة: 143.
6- 6. النور: 24.

- دیروز

تو گذشت و در قیامت به عدالت شهادت خواهد داد و روزی را برجای نهادی که شاهد

اعمال تو خواهد بود و شهادت خواهد داد.

- اگر

دیروز کار بدی را کرده باشی، باید امروز با کار نیکو تلافی نمائی تا نیکنام و

پسندیده شوی.

- و

کار نیکو را به فردا وامگذار، شاید فردا بیاید و تو زنده نباشی .

یازدهم: شاهد انبیاء و مشهود محمد صلّی الله علیه و آله است. توضیح آن این آیه «وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّیْنَ»، {و چنین بود که خداوند از پیامبران پیمان گرفت} تا این سخن او «فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَکُم مِّنَ الشَّاهِدِینَ»،(1)

{پس شاهد باشید و من هم همراه شما شاهد هستم.} می­باشد.

دوازدهم: شاهد مخلوقات و مشهود حق است.

- در هر چیزی برای او آیت و نشانه­ای است و بر این دلالت دارد که او واحد است.

و گفته شده شاهد الله و مشهود «لا إله إلا الله» است، به دلیل این سخن او «شهد الله انه لا إله إلّا هو».

روایات

روایت1.

مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که در فاصله بین زوال خورشید روز پنج­شنبه تا زوال خورشید روز جمعه بمیرد، خداوند او را از فشار قبر نجات می­دهد.(2)

ثواب الأعمال: از پدرش، از احمد بن ادریس، از محمد بن احمد اشعری از علی بن اسماعیل از حماد، مشابه آن روایت شده است.(3)

روایت2.

المجالس: ابراهیم بن ابو محمود گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: یا ابن رسول خدا، درباره حدیثی که مردم از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت می­کنند که فرمود: خداوند تبارک و تعالی هر شب تا آسمان دنیا پایین می­آید، چه می­گویی؟

ص: 265


1- آل عمران / 81.[1]
2- امالی صدوق: 169.[2]
3- ثواب الاعمال: 177.[3]

مضی أمسک الماضی شهیدا معدلا***و خلفت فی یوم علیک شهید

فإن أنت بالأمس اقترفت إساءة***فقید بإحسان و أنت حمید

و لا ترج فعل الخیر یوما إلی غد***لعل غدا یأتی و أنت فقید

الحادی عشر الشاهد الأنبیاء و المشهود محمد صلی الله علیه و آله بیانه وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ إلی قوله فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (1) الثانی عشر الشاهد الخلق و المشهود الحق:

و فی کل شی ء له آیة***تدل علی أنه واحد

و قیل الشاهد الله و المشهود لا إله إلا الله لقوله شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ.

الأخبار

«1»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ مَا بَیْنَ زَوَالِ الشَّمْسِ یَوْمَ الْخَمِیسِ إِلَی زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ(2).

ثواب الأعمال، عن أبیه عن أحمد بن إدریس عن محمد بن أحمد الأشعری عن علی بن إسماعیل عن حماد: مثله (3).

«2»

الْمَجَالِسُ،(4)

عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ الصُّوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْحَدِیثِ الَّذِی یَرْوِیهِ النَّاسُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا؟

ص: 265


1- 1. آل عمران: 81.
2- 2. أمالی الصدوق ص 169.
3- 3. ثواب الأعمال: 177.
4- 4. فی ط الکمبانیّ المحاسن، و هو سهو.

فرمود: خداوند کسانی را ­که کلام را از مواضع آن تحریف می­کنند لعنت کند. به خدا سوگند رسول خدا چنین نگفت، بلکه فقط فرمود: خداوند تبارک و تعالی در هر شبی از ثلث آخر و شب جمعه در آغاز شب، فرشته­ای را بر آسمان دنیا فرود می­ آورد و به او امر می­کند. پس او ندا می­دهد، آیا درخواست­کننده­ای هست که او را عطا کنم؟ آیا توبه­کننده­ای هست که توبه او را بپذیرم؟ آیا استغفارکننده­ای هست که او را بیامرزم؟ ای طالب خیر روی بیاور، ای طالب شر رها کن! و پیوسته این را ندا می­دهد تا اینکه فجر طلوع کند و هنگامی که فجر طلوع کرد به جایگاهش از ملکوت آسمان باز می­گردد. پدرم از جدم، از پدرانش از رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را برایم گفته است.(1)

الاحتجاج: از ابراهیم بن ابو محمود مشابه آن روایت شده است.(2)

مؤلف

با اسناد آن در ابواب نماز شب و غیر آن گذشت.(3)

روایت3.

تفسیر علی ابن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: در هر روز جمعه برای خداوند بخششی در بندگان مؤمنش است، پس چون روز جمعه شود، خداوند فرشته­ای که لباسی نو همراه اوست را به سوی مؤمن می­فرستد، او به در بهشت می­رسد و می­گوید: برای من، اجازه ورود بر فلانی را بخواهید. پس به او گفته می­شود: این فرستاده پروردگارت است که بر در است. او به همسرانش می­گوید: چه چیزی را بر من بهتر می­بینید؟ می­گویند: ای سرور ما، سوگند به کسی­که بهشت را بر تو مباح کرد، ما بر تو چیزی بهتر از این که پروردگارت به سوی تو فرستاده است نمی­بینیم، پس یکی را می­پوشد و دیگری را بر دوش می­افکند، و بر چیزی گذر نمی­کند مگر اینکه او را روشنی می­بخشد تا اینکه به موعد می­رسد. و چون جمع شوند، پروردگار تبارک و تعالی بر آنها تجلی می­کند و چون به او نظر کنند به سجده می­افتند، پس می­فرماید: ای بندگان من، سر بلند کنید. امروز نه روز سجده است و نه روز عبادت، زحمت از شما رفع شده است. پس می­گویند: پروردگارا، چه چیزی برتر از چیزی است که به ما عطا کردی، بهشت را به ما عطا کردی. می­فرماید: هفتاد برابر آنچه که در دستتان است برای شماست. و مؤمن در هر جمعه با هفتاد برابر آنچه که در دستش است بازمی­گردد؛ و این همان سخن او «وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ»،(4) {و پیش ما فزونتر [هم] هست} است و آن روز جمعه است که آن شبی خوش جلوه و روزی درخشان است؛ پس در آن تسبیح، تهلیل، تکبیر و

ص: 266


1- امالی صدوق: 246.[1]
2- الاحتجاج: 223.[2]
3- مراجعه شود به 87: 163.[3]
4- ق / 35.[1]

فَقَالَ علیه السلام لَعَنَ اللَّهُ الْمُحَرِّفِینَ الْکَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ اللَّهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ کَذَلِکَ إِنَّمَا قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْزِلُ مَلَکاً إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا کُلَّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَیَأْمُرُهُ فَیُنَادِی هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ إِلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ یَا طَالِبَ الْخَیْرِ أَقْبِلْ یَا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ فَلَا یَزَالُ یُنَادِی بِهَذَا حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ إِلَی مَحَلِّهِ مِنْ مَلَکُوتِ السَّمَاءِ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله (1).

الاحتجاج، عن إبراهیم بن أبی محمود: مثله (2)

أقول

قد مضی بأسانید فی أبواب صلاة اللیل و غیرها(3).

«3»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ کَرَامَةً فِی عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ بَعَثَ اللَّهُ إِلَی الْمُؤْمِنِ مَلَکاً مَعَهُ حُلَّةٌ فَیَنْتَهِی إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ اسْتَأْذِنُوا لِی عَلَی فُلَانٍ فَیُقَالُ لَهُ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ عَلَی الْبَابِ فَیَقُولُ لِأَزْوَاجِهِ أَیَّ شَیْ ءٍ تَرَیْنَ عَلَیَّ أَحْسَنَ فَیَقُلْنَ یَا سَیِّدَنَا وَ الَّذِی أَبَاحَکَ الْجَنَّةَ مَا رَأَیْنَا عَلَیْکَ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ هَذَا بَعَثَ إِلَیْکَ رَبُّکَ فَیَتَّزِرُ بِوَاحِدَةٍ وَ یَتَعَطَّفُ بِالْأُخْرَی فَلَا یَمُرُّ بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْمَوْعِدِ فَإِذَا اجْتَمَعُوا تَجَلَّی لَهُمُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِ خَرُّوا سُجَّداً فَیَقُولُ عِبَادِی ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ سُجُودٍ وَ لَا یَوْمَ عِبَادَةٍ قَدْ رَفَعْتُ عَنْکُمُ الْمَئُونَةَ فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ أَفْضَلُ مِمَّا أَعْطَیْتَنَا أَعْطَیْتَنَا الْجَنَّةَ فَیَقُولُ لَکُمْ مِثْلُ مَا فِی أَیْدِیکُمْ سَبْعِینَ ضِعْفاً فَیَرْجِعُ الْمُؤْمِنُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ بِسَبْعِینَ ضِعْفَ مِثْلِ مَا فِی یَدَیْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ-(4) وَ هُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ إِنَّهَا لَیْلَةٌ غَرَّاءُ وَ یَوْمٌ أَزْهَرُ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ وَ

ص: 266


1- 1. أمالی الصدوق: ص 246.
2- 2. الاحتجاج: 223.
3- 3. راجع ج 87 ص 163.
4- 4. ق: 35.

ثنا و ستایش خدا و درود بر محمد و خاندان او را بسیار کنید. فرمود: مؤمن می­گذرد و بر چیزی گذر نمی­کند مگر اینکه به او روشنی ببخشد تا اینکه به همسرانش می­رسد و می­گویند: سوگند به کسی­که بهشت را بر ما روا داشت، ای سرور ما، هرگز تو را بهتر از این ساعت ندیدیم. پس می­گوید: من به نور پروردگارم نظر کردم. - گوید: - همسران او نه حسادت می­کنند و نه حیض می­شوند و نه فخر فروشی می­کنند.(1)

مؤلف

کامل آن در باب وصف بهشت آمده است.(2)

توضیح

«برای آنها تجلی کرد» یعنی با نوری از انوار جلالش برای او نمایان شد. «و چون به او نظر کردند» یعنی به آن نور، و محتمل است که تجلی با قلب و نظر با چشم دل باشد. و در قاموس: «الصلف» با حرکت، اینکه زن از همسرش بهرمند نشود؛ و صحبت کردن به آنچه که همراهش از آن بیزار است؛ و ستایش کردن تو به آنچه که نداری؛ و فراتر رفتن از حد گنجایش و ادعای فراتر از آن از روی تکبر.

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «شاهد و مشهود»، گوید: شاهد روز جمعه و مشهود روز قیامت است.(3)

روایت5.

الخصال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال از روزها چهار روز را برگزید: روز جمعه، روز ترویۀ، روز عرفه و روز قربان.(4)

و نیز از الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز جمعه سرور روزها، و نزد خداوند عزوجل بزرگتر از روز قربان و ص: 267


1- تفسیر قمی: 512.[2]
2- مراجعه شود به: ج 8، ص 126 - 127.[3]
3- تفسیر قمی: 719.[4]
4- الخصال 1: 107 ضمن حدیث..[5]

الثَّنَاءِ عَلَی اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ قَالَ فَیَمُرُّ الْمُؤْمِنُ فَلَا یَمُرُّ بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی أَزْوَاجِهِ فَیَقُلْنَ وَ الَّذِی أَبَاحَنَا الْجَنَّةَ یَا سَیِّدَنَا مَا رَأَیْنَاکَ قَطُّ أَحْسَنَ مِنْکَ السَّاعَةَ فَیَقُولُ إِنِّی قَدْ نَظَرْتُ بِنُورِ رَبِّی قَالَ إِنَّ أَزْوَاجَهُ لَا یَغِرْنَ وَ لَا یَحِضْنَ وَ لَا یَصْلَفْنَ (1).

أقول

تمامه فی باب صفة الجنة(2)

بیان

تجلی لهم أی ظهر لهم بنور من أنوار جلاله فإذا نظروا إلیه أی إلی ذلک النور و یحتمل أن یکون التجلی للقلب و النظر بعین القلب و فی القاموس الصلف بالتحریک ألا تحظی المرأة عند زوجها و التکلم بما یکرهه صاحبه و التمدح بما لیس عندک و مجاوزة قدر الظرف و الادعاء فوق ذلک تکبرا.

«4»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ الشَّاهِدُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ الْقِیَامَةِ(3).

«5»

الْخِصَالُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ أَرْبَعَةً یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ وَ یَوْمَ النَّحْرِ(4).

وَ مِنْهُ عَنْ عُبْدُوسِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ زُهَیْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی لُبَابَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْذِرِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَوْمُ الْجُمُعَةِ سَیِّدُ الْأَیَّامِ وَ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ یَوْمِ الْأَضْحَی وَ

ص: 267


1- 1. تفسیر القمّیّ: 512.
2- 2. راجع ج 8 ص 127- 126.
3- 3. تفسیر القمّیّ: 719.
4- 4. الخصال ج 1 ص 107 فی حدیث.

فطر است و در آن پنج ویژگی است: خداوند عزوجل در آن آدم علیه السلام را خلق کرد، و در آن آدم را به زمین فرود آورد، و در آن آدم را بمیراند، و در آن ساعتی است که بنده در آن از خدا چیزی مسألت نمی­کند مگر اینکه به او می­بخشد، تا زمانی ­که حرامی را مسألت نکند. و هیچ فرشته مقرب، آسمان، زمین، باد، کوه، صحرا، دریا نیست مگر اینکه از روز جمعه بیمناک هستند که قیامت در آن بر پا شود.(1)

المتهجد: از نبی صلّی الله علیه و آله به صورت مرسل نظیر آن روایت شده است.(2)

روایت6.

المجالس(3)

و الخصال: و در خبری آمده است: جمعی از یهودیان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند... تا اینجا که گفتند: ما را از هفت خصلتی که خداوند از بین انبیاء به تو و از میان امت­ها به امت تو عطا کرد آگاه کن. نبی فرمود: خداوند عزوجل فاتحۀ الکتاب، اذان، جماعت در مسجد، روز جمعه، نماز بر جنازه، و اجهار در سه نماز، رخصت برای امتم به هنگام بیماری­ها و سفر، و شفاعت برای صاحبان گناهان کبیره از امتم را به من ارزانی داشت.(4)

روایت7.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شنبه برای ما، یکشنبه برای شیعیان، دوشنبه برای دشمنان ما، سه­شنبه برای بنی امیه است، چهارشنبه روز نوشیدن دارو است، و در پنج­شنبه حاجت­ها برآورده می­شود و جمعه روز نظافت و آراستگی است و آن عید مسلمانان است و برتر از فطر و اضحی است، و روز غدیر برترین اعیاد است و آن هجدهم ذی حجه است و روز جمعه بود، و قائم ما اهل بیت روز جمعه ظهور می­کند و قیامت روز جمعه بر پا می­شود و هیچ عملی روز جمعه برتر از صلوات بر محمد و خاندان او نیست.(5)

و نیز از الخصال: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: شب جمعه ص: 268


1- الخصال 1: 152.[1]
2- مصباح المتهجد : 196.[2]
3- امالی صدوق: 117 .[3]
4- الخصال 2: 9 ضمن حدیث.[4]
5- الخصال 2: 32.[5]

یَوْمِ الْفِطْرِ فِیهِ خَمْسُ خِصَالٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ آدَمَ علیه السلام وَ أَهْبَطَ اللَّهُ فِیهِ آدَمَ إِلَی الْأَرْضِ وَ فِیهِ تَوَفَّی اللَّهُ آدَمَ وَ فِیهِ سَاعَةٌ لَا یَسْأَلُ اللَّهَ الْعَبْدُ فِیهَا شَیْئاً إِلَّا آتَاهُ مَا لَمْ یَسْأَلْ حَرَاماً وَ مَا مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا سَمَاءٍ وَ لَا أَرْضٍ وَ لَا رِیَاحٍ وَ لَا جِبَالٍ وَ لَا بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا وَ هُنَّ یَشْفَقْنَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ أَنْ تَقُومَ فِیهِ السَّاعَةُ(1).

المتهجد، عنه صلی الله علیه و آله مرسلا: مثله (2).

«6»

الْمَجَالِسُ،(3) وَ الْخِصَالُ،: فِی خَبَرِ نَفَرٍ مِنَ الْیَهُودِ جَاءُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی أَنْ قَالُوا أَخْبِرْنَا عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ فَقَالَ النَّبِیُّ أَعْطَانِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْأَذَانَ وَ الْجَمَاعَةَ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی الْجَنَائِزِ وَ الْإِجْهَارَ فِی ثَلَاثِ صَلَوَاتٍ وَ الرُّخْصَةَ لِأُمَّتِی عِنْدَ الْأَمْرَاضِ وَ السَّفَرِ وَ الشَّفَاعَةَ لِأَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی (4).

«7»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السَّبْتُ لَنَا وَ الْأَحَدُ لِشِیعَتِنَا وَ الْإِثْنَیْنِ لِأَعْدَائِنَا وَ الثَّلَاثَاءُ لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ الْأَرْبِعَاءُ یَوْمُ شُرْبِ الدَّوَاءِ وَ الْخَمِیسُ تُقْضَی فِیهِ الْحَوَائِجُ وَ الْجُمُعَةُ لِلتَّنَظُّفِ وَ التَّطَیُّبِ وَ هُوَ عِیدُ الْمُسْلِمِینَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی وَ یَوْمُ الْغَدِیرِ أَفْضَلُ الْأَعْیَادِ وَ هُوَ الثَّامِنَ عَشَرَ مِنْ ذِی

الْحِجَّةِ وَ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَخْرُجُ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ تَقُومُ الْقِیَامَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ مَا مِنْ عَمَلٍ أَفْضَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ الصَّلَوَاتِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (5).

وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ دِینَارٍ مَوْلَی أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعٌ

ص: 268


1- 1. الخصال ج 1 ص 152.
2- 2. مصباح المتهجد: 196.
3- 3. أمالی الصدوق: 117 فی حدیث، و فی ط الکمبانیّ المتهجد و هو سهو.
4- 4. الخصال ج 2 ص 9 فی حدیث.
5- 5. الخصال ج 2 ص 32.

بیست و چهار ساعت است و در هر ساعت برای خداوند عزوجل ششصد هزار آزاد­شده از آتش است.(1)

و نیز از الخصال: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هر که حاجتی از خداوند عزوجل داشته باشد، باید آن را در سه زمان طلب کند: در روز جمعه ساعت زوال خورشید، و ساعتی در پایان شب.(2)

روایت8.

معانی الأخبار: فاطمه دختر پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: شنیدم که نبی صلّی الله علیه و آله می­فرماید: در جمعه ساعتی است که هیچ مسلمانی که در آن خیری از خداوند عزوجل طلب می­کند با آن همراه نمی­شود، مگر اینکه آن را به او عطا می­فرماید.

- ادامه داد: - عرض کردم: ای رسول خدا، آن چه ساعتی است؟ فرمود: زمانی­که نیمه قرص خورشید برای غروب پایین می­رود. - ادامه داد: - و فاطمه به غلامش می­فرمود: از تپه بالا برو و هر گاه دیدی که نیمه قرص خورشید برای غروب پایین رفته است، مرا خبر کن تا دعا کنم.(3)

دلائل الإمامۀ: از محمد بن هارون بن موسی تلعکبری از صدوق - رحمۀ الله - مشابه آن روایت شده است.(4)

توضیح

«ظراب» تپه و کوه کوچک است.

روایت9.

معانی الأخبار:

ص: 269


1- الخصال 2: 30.[1]
2- الخصال 2: 158.[2]
3- معانی الأخبار: 399- 400.[3]
4- دلائل الامامة: 5.[4]

وَ عِشْرُونَ سَاعَةً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ سَاعَةٍ سِتَّ مِائَةِ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ سَاعَةٍ تَزُولُ الشَّمْسُ وَ سَاعَةٍ فِی آخِرِ اللَّیْلِ (2).

«8»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ أَبِی قُتَیْبَةَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ رَافِعٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ النَّبِیِّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا قَالَتْ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ فِی الْجُمُعَةِ لَسَاعَةً لَا یُوَافِقُهَا رَجُلٌ مُسْلِمٌ یَسْأَلُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا خَیْراً إِلَّا أَعْطَاهُ إِیَّاهُ قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ سَاعَةٍ هِیَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا تَدَلَّی نِصْفُ عَیْنِ الشَّمْسِ لِلْغُرُوبِ قَالَ وَ کَانَتْ فَاطِمَةُ تَقُولُ لِغُلَامِهَا اصْعَدْ إِلَی الظِّرَابِ فَإِذَا رَأَیْتَ نِصْفَ عَیْنِ الشَّمْسِ قَدْ تَدَلَّی لِلْغُرُوبِ فَأَعْلِمْنِی حَتَّی أَدْعُوَ(3).

دلائل الإمامة، عن محمد بن هارون بن موسی التلعکبری عن الصدوق رحمه الله: مثله (4)

بیان

الظراب التلال و الجبال الصغیرة.

«9»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ،(5)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ

ص: 269


1- 1. الخصال ج 2 ص 30.
2- 2. الخصال ج 2 ص 158.
3- 3. معانی الأخبار ص 399- 400.
4- 4. دلائل الإمامة: 5.
5- 5. فی ط الکمبانیّ ثواب الأعمال و هو سهو و ما بعد ذلک الی تمام الرقم 31، محل المصادر بیاض فیها.

امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزوجل «و شاهد و مشهود» فرمود: شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است.(1)

و نیز از معانی الأخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه و موعود روز قیامت است.(2)

و نیز از همان: از محمد بن حسن بن ولید، از حسین بن حسن بن أبان، از فضاله، از ابان از ابو جارود از یکی از آن دو[امام باقر یا صادق] علیهما السلام نظیر آن روایت شده است.(3)

و نیز از همان: از امام باقر علیه السلام روایت است: ابرش کلبی درباره این سخن خداوند عزوجل «شاهد و مشهود»، از او سئوال کرد. امام باقر علیه السلام فرمود: به تو چه گفته شده؟ پاسخ گفت: شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است. پس امام باقر علیه السلام فرمود: آنگونه که به تو گفته شده است نیست، شاهد روز عرفه، و مشهود روز قیامت است. آیا قرآن نخواندی که خداوند عزوجل فرمود: {آن [روز] روزی است که مردم را برای آن گرد می آورند و آن [روز] روزی است که [جملگی در آن] حاضر می شوند.}(4)

مؤلف

اختلاف تأویل بر اساس اختلاف محتوی و اختلاف احوال سئوال­کنندگان است و آنچه که برای هر یک از آنها مناسب است، غیر از آن است که برای دیگری مناسب است و در خبری دیگر گذشت که شاهد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و مشهود امیرمؤمنان علیه السلام است و در باب عرفه، برخی اخبار درباره این معنا خواهد آمد.(5)

روایت10.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: روز جمعه به حور العین اجازه داده می­شود، پس بر

ص: 270


1- معانی الاخبار: 298.[5]
2- معانی الأخبار: 299 و آیه : هود / 103.[6]
3- معانی الأخبار: 299 و آیه : هود / 103 .[1]
4- معانی الاخبار: 299، و آیه در هود / 103.[2]
5- مراجعه شود به: ج 99: 248 - 253.[3]

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ الشَّاهِدُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ عَرَفَةَ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الشَّاهِدُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ عَرَفَةَ وَ الْمَوْعُودُ یَوْمُ الْقِیَامَةِ(2).

و منه عن محمد بن الحسن بن الولید عن الحسین بن الحسن بن أبان عن فضالة عن أبان عن أبی الجارود عن أحدهما علیهما السلام: مثله (3).

وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ عَمَّنْ یَرْوِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ الْأَبْرَشُ الْکَلْبِیُّ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا قِیلَ لَکَ فَقَالَ قَالُوا شَاهِدٌ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ مَشْهُودٌ یَوْمُ عَرَفَةَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَیْسَ کَمَا قِیلَ لَکَ الشَّاهِدُ یَوْمُ عَرَفَةَ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَ مَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ(4).

أقول

اختلاف التأویل بحسب اختلاف البطون و اختلاف أحوال السائلین فالمناسب لکل منهم غیر ما هو مناسب للآخر و قد مضی فی خبر آخر أن الشاهد رسول الله صلی الله علیه و آله و المشهود أمیر المؤمنین علیه السلام و سیأتی بعض الأخبار فی هذا المعنی فی باب عرفة(5).

«10»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحُورَ الْعِینَ یُؤْذَنُ لَهُنَّ بِیَوْمِ الْجُمُعَةِ فَیُشْرِفْنَ عَلَی

ص: 270


1- 1. معانی الأخبار: 298.
2- 2. معانی الأخبار: 299، و الآیة فی هود: 103.
3- 3. معانی الأخبار: 299، و الآیة فی هود: 103.
4- 4. معانی الأخبار: 299، و الآیة فی هود: 103.
5- 5. راجع ج 99 ص 248- 253.

دنیا می­نگرند و می­گویند: کجایند کسانی­که ما را از پروردگارمان خواستگاری می­کنند.(1)

و نیز از محاسن: محمد بن علی علیه السلام فرمود: شب جمعه شبی زیبا و روز آن روزی درخشان است و بر روی زمین روزی نیست که در آن خورشید غروب کند و افراد رها شده از آتش، بیشتر از روز جمعه باشد.(2)

توضیح

«الأغر» سفید از هر چیزی، و زهرۀ سفیدی و زیبایی است و آن دو کنایه­ای است از اینکه آن دو محل انوار رحمت او و ازهار عنایت و لطف اوست.

روایت11.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن برای حاجت دعا می­کند و خداوند حاجتی که او خواسته است را تا روز جمعه به تأخیر می­اندازد تا آن را به فضیلت روز جمعه مخصوص گرداند و فرمود: و هر که در روز جمعه فوت کند، برائت از فشار قبر بر او نگاشته می­شود.(3)

توضیح

«لیخصّه» یعنی تا به سبب فضیلت روز جمعه، برای او دو چندان کند، که اوقات شریف در استحقاق فضیلت و رحمت تأثیر دارند. و گفته شده: تا در روز جمعه طلب کند تا به ثواب دعا دست ­یابد، و بعید بودن آن پوشیده نیست.

روایت12.

محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: هر که شب جمعه بمیرد، خداوند برای او برائت از آتش را می­نویسد و هر که روز جمعه بمیرد، از آتش رها شده است.

امام باقر علیه السلام فرمود: به من رسیده است که نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه یا شب جمعه بمیرد، عذاب قبر از او مرتفع می­گردد.(4)

روایت13.

المقنعه: امام صادق علیه السلام درباره این سخن او: «قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّیَ»، {گفت به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش می­خواهم.} فرمود: آن را تا سحر شب جمعه به تأخیر انداخت.(5)

ص: 271


1- المحاسن: 58.[4]
2- المحاسن: 58.[5]
3- المحاسن: 58.[1]
4- المحاسن: 60.[2]
5- المقنعه: 25، و صدوق آن را در الفقیه با اسنادش از محمد بن مسلم در ج1: 272 روایت کرده است..[3]

الدُّنْیَا فَیَقُلْنَ أَیْنَ الَّذِینَ یَخْطُبُونَّا إِلَی رَبِّنَا(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یُوسُفَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ لَیْلَةٌ غَرَّاءُ وَ یَوْمُهَا یَوْمٌ أَزْهَرُ وَ لَیْسَ عَلَی الْأَرْضِ یَوْمٌ تَغْرُبُ فِیهِ الشَّمْسُ أَکْثَرَ مُعْتَقاً فِیهِ مِنَ النَّارِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(2).

بیان

الأغر الأبیض من کل شی ء و الزهرة بالضم البیاض و الحسن و هما کنایتان هنا عن کونهما محلین لأنوار رحمته و أزهار عنایته و لطفه.

«11»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَدْعُو فِی الْحَاجَةِ فَیُؤَخِّرُ اللَّهُ حَاجَتَهُ الَّتِی سَأَلَ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ لِیَخُصَّهُ بِفَضْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ قَالَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کُتِبَ لَهُ بَرَاءَةٌ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ(3).

بیان

لیخصه أی لیضاعف له بسبب فضل یوم الجمعة فإن للأوقات الشریفة مدخلا فی استحقاق الفضل و الرحمة و قیل لیسأل یوم الجمعة فیفوز بثواب الدعاء و لا یخفی بعده.

«12»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أُعْتِقَ مِنَ النَّارِ.

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: بَلَغَنِی أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَوْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رُفِعَ عَنْهُ عَذَابُ الْقَبْرِ(4).

«13»

الْمُقْنِعَةُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی قَالَ أَخَّرَهَا إِلَی السَّحَرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ(5).

ص: 271


1- 1. المحاسن: 58.
2- 2. المحاسن: 58.
3- 3. المحاسن: 58.
4- 4. المحاسن: 60.
5- 5. المقنعة: 25، و رواه الصدوق فی الفقیه بإسناده عن محمّد بن مسلم ج 1 ص 272.

روایت14.

جمال الأسبوع: امام صادق علیه السلام فرمود: شب جمعه مانند روز آن است، پس اگر توانستی، آن را با نماز و دعا سپری کنی، پس انجام بده.(1)

و با اسنادم از محمد بن یعقوب کلینی با اسنادش به امام رضا علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: هر که روز جمعه و شب آن بمیرد شهید مرده است و با ایمنی از عذاب برانگیخته می­شود.(2)

از امام باقر علیه السلام از روز جمعه و شب آن سئوال شد؟ فرمود: شب آن سفید و روز آن درخشان است و بر روی زمین روزی نیست که خورشید در آن غروب کند و افراد معاف شده از آتش، بیشتر از آن [روز جمعه] باشد. هر که روز جمعه درحالی­که آگاه به حق اهل این بیت است بمیرد، خداوند برائت از آتش و برائت از عذاب قبر را برای او می­نویسد، و هر که شب جمعه بمیرد از آتش رها شده است.(3)

الاختصاص: از جابر مشابه آن روایت شده است.(4)

الفقیه: مشابه آن به صورت مرسل روایت شده است.(5)

روایت15.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون روز جمعه شود، پرندگان پرندگان را، حیوانات وحشی حیوانات وحشی را و درندگان، درندگان را ندا می­دهند که: سلام بر شما، امروز روزی نیک است.(6)

روایت16.

مجالس ابن شیخ: اسحاق دیلمی گوید: از جعفر بن محمد علیه السلام سئوال کردم، چرا جمعه نامیده شد؟ فرمود: زیرا خداوند

ص: 272


1- جمال الاسبوع، الکافی 3: 414 ضمن حدیث..[4]
2- جمال الاسبوع، الکافی 3: 414 ضمن حدیث.[1]
3- جمال الاسبوع، الکافی 3: 415 ضمن حدیث.[2]
4- الاختصاص: 130.[3]
5- الفقیه 1: 83.[4]
6- نوادر راوندی: 24، و مشابه آن در الکافی 3: 415..[5]
«14»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، مِمَّا أَرْوِیهِ بِإِسْنَادِی إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ مِثْلُ یَوْمِهَا فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُحْیِیَهَا بِالصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ فَافْعَلْ (1).

وَ بِإِسْنَادِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَتَهُ مَاتَ شَهِیداً وَ بُعِثَ آمِناً(2).

وَ بِإِسْنَادِی عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَتِهَا فَقَالَ لَیْلَتُهَا غَرَّاءُ وَ یَوْمُهَا یَوْمٌ زَاهِرٌ وَ لَیْسَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ یَوْمٌ تَغْرُبُ فِیهِ الشَّمْسُ أَکْثَرَ

مُعَافًی مِنَ النَّارِ مِنْهُ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَارِفاً بِحَقِّ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةً مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مَنْ مَاتَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أُعْتِقَ مِنَ النَّارِ(3).

الإختصاص، عن جابر: مثله (4) الفقیه، مرسلا: مثله (5).

«15»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ نَادَتِ الطَّیْرُ الطَّیْرَ وَ الْوَحْشُ الْوَحْشَ وَ السِّبَاعُ السِّبَاعَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ هَذَا یَوْمٌ صَالِحٌ (6).

«16»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْمُعَافَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام لِمَ سُمِّیَتِ الْجُمُعَةَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ

ص: 272


1- 1. جمال الأسبوع:، الکافی ج 3 ص 414 فی حدیث.
2- 2. جمال الأسبوع:، الکافی ج 3 ص 414 فی حدیث.
3- 3. جمال الأسبوع:، الکافی ج 3 ص 415.
4- 4. الاختصاص: 130.
5- 5. الفقیه ج 1 ص 83.
6- 6. نوادر الراوندیّ: 24 و مثله فی الکافی ج 3 ص 415.

متعال در آن روز مخلوقاتش را برای ولایت محمد و اهل بیت او علیهم السلام جمع کرد.(1)

روایت17.

دعوات راوندی: امام صادق علیه السلام فرمود: بنده دعا می­کند و خداوند حاجت او را تا روز جمعه به تأخیر می­اندازد.

و عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ساعتی که دعا در روز جمعه در آن استجابت می­شود سئوال کردم، فرمود: فاصله میان فراغت امام از جمعه، تا مرتب شدن صفوف، و ساعتی دیگر از پایان روز تا غروب آفتاب است، و فاطمه علیها السلام در آن وقت دعا می­کرد.

و از کعب روایت است که خداوند متعال از ساعات، ساعات نماز را برگزید، و از روزها روز جمعه، و از شب­ها شب قدر، و از ماه­ها ماه رمضان را برگزید. نماز کفاره است برای آنچه که بین آن و نماز دیگر است، و جمعه کفاره است برای بین آن و جمعه دیگر به علاوه سه روز، و ماه رمضان برای آنچه بین آن و ماه رمضان دیگر است کفاره است، و حج مانند آن است. و آن میان دو حسنه است، حسنه­ای که منتظر آن است و حسنه­ای که انجام داده است، و از روزها، محبوب­تر از دهه ذی حجه و از شب­ها، برتر از [شب­های] آن نزد خداوند نیست.

روایت18.

المقتضب: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند از روزها جمعه را، و از ماه­ها ماه رمضان را و از شب­ها شب قدر را برگزید... ادامه خبر.

و با اسنادی دیگر از جابر بن عبدالله انصاری از نبی صلّی الله علیه و آله نظیر آن روایت شده است.

روایت19.

عدة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: خورشید در روزی برتر از روز جمعه طلوع نکرده است و سخن پرندگان در آن روز، زمانی­که یکدیگر را ببینند این است: سلام سلام، روز نیکی است.

و روایت شده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به هنگام ورود تابستان، در روز پنج­شنبه از خانه خارج می­شد و زمانی­که قصد داشت به هنگام ورود زمستان وارد شود، روز جمعه وارد می­شد.

ص: 273


1- امالی طوسی 2: 299- 300.[6]

تَعَالَی جَمَعَ فِیهَا خَلْقَهُ لِوَلَایَةِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ (1).

«17»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَدْعُو فَیُؤَخِّرُ اللَّهُ حَاجَتَهُ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ السَّاعَةِ الَّتِی یُسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعَاءُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ مَا بَیْنَ فَرَاغِ الْإِمَامِ عَنِ الْخُطْبَةِ إِلَی أَنْ تَسْتَوِیَ الصُّفُوفُ وَ سَاعَةٌ أُخْرَی مِنْ آخِرِ النَّهَارِ إِلَی غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَدْعُو فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ.

وَ عَنْ کَعْبٍ: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنَ السَّاعَاتِ سَاعَاتِ الصَّلَوَاتِ وَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ اخْتَارَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ اخْتَارَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ فَالصَّلَاةُ یُکَفِّرُ مَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الصَّلَاةِ الْأُخْرَی وَ الْجُمُعَةُ تُکَفِّرُ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی وَ یَزِیدُ ثَلَاثاً وَ شَهْرُ رَمَضَانَ یُکَفِّرُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَهْرِ رَمَضَانٍ آخَرَ وَ الْحَجُّ مِثْلُ ذَلِکَ وَ هُوَ مَا بَیْنَ حَسَنَتَیْنِ حَسَنَةٍ یَنْتَظِرُهَا وَ حَسَنَةٍ قَضَاهَا وَ مَا مِنْ أَیَّامٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ عَشْرِ ذِی الْحَجَّةِ وَ لَا لَیَالِی أَفْضَلَ مِنْهَا.

«18»

الْمُقْتَضَبُ، لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ الْجُمُعَةَ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ الْخَبَرَ.

و روی بإسناد آخر عن جابر بن عبد الله الأنصاری عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله.

«19»

عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ بِیَوْمٍ أَفْضَلَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ إِنَّ کَلَامَ الطَّیْرِ فِیهِ إِذَا لَقِیَ بَعْضُهَا بَعْضاً سَلَامٌ سَلَامٌ یَوْمٌ صَالِحٌ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا خَرَجَ مِنَ الْبَیْتِ فِی دُخُولِ الصَّیْفِ خَرَجَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَدْخُلَ عِنْدَ دُخُولِ الشِّتَاءِ دَخَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

ص: 273


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 299- 300.

و ابن عباس گوید: شب جمعه وارد می­شد و شب جمعه خارج می­شد.

و امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی­که قصد داشتی قبل از جمعه صدقه دهی، آن را تا روز جمعه به تأخیر بیانداز.

و یکی از آن دو امام [باقر یا صادق] علیهما السلام فرمود: بنده مؤمن حاجتی را طلب می­کند و خداوند عزوجل، برآورده کردن حاجتی را که او طلب کرده است، تا روز جمعه به تأخیر می­اندازد .

امام صادق علیه السلام درباره سخن یعقوب به پسرانش «سوف استغفر لکم ربّی» فرمود: [صلب آمرزش برای] آنها را تا سحر شب جمعه به تأخیر انداخت.

و در روز جمعه دو ساعت است: مابین فراغت خطیب از خطبه تا زمانی که صف­های مردم مرتب شود و دیگری از آخر روز است؛ و روایت است، زمانی­که نیمه قرص خورشید پنهان شود.(1)

روایت20.

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: بهترین روزی که خورشید طلوع کرده است روز جمعه است، در آن آدم علیه السلام خلق شد، در آن وارد بهشت شد، در آن از آن بیرون شد، و ساعت بر پا نمی­شود مگر در روز جمعه. ابوبصیر در صحیحی روایت کرد: شنیدم که امام باقر علیه السلام می­فرمود: [خورشید]در روزی برتر از روز جمعه طلوع نکرده است.

و بزنطی از امام رضا علیه السلام روایت کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز جمعه سروَر روزها است، خداوند عزوجل در آن حسنات را دو چندان می­کند و در آن بدی­ها را از ­بین می­برد، و در آن درجات را ترفیع می­بخشد، و در آن دعاها را اجابت می­کند و در آن اندوه­ها را از بین می­برد، و حاجت­های بزرگ در آن برآورده می­شود و آن روز بخشایش بیشتر برای خداوند است. در آن است آزادشدگان و رهایی­یافتگان از آتش. در آن روز کسی از مردم، خدا را - درحالی­که حق و حرمت او را می­شناسد - نخواند مگر اینکه بر خداوند حتمی است که او را از آزادشدگان و رهایی­یافتگان از آتش قرار بدهد. و اگر در روز یا شب آن بمیرد، شهید مرده است و با ایمنی از عذاب برانگیخته می­شود، و کسی حرمت آن را کوچک نکرد و حق آن را ضایع نکرد مگر اینکه بر خداوند عزوجل است که در آتش جهنم او را بسوزاند، مگر اینکه توبه کند.

جمال الأسبوع: با اسنادش به کلینی، از محمد بن یحیی، از احمد بن

ص: 274


1- عدة الداعی: 27 - 28.[1]

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ یَدْخُلُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَخْرُجُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَتَصَدَّقَ بِشَیْ ءٍ قَبْلَ الْجُمُعَةِ أَخِّرْهُ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

وَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام: أَنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ یَسْأَلُ الْحَاجَةَ فَیُؤَخِّرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَضَاءَ حَاجَتِهِ الَّتِی سَأَلَ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی قَوْلِ یَعْقُوبَ لِبَنِیهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی قَالَ أَخَّرَهُمْ إِلَی السَّحَرِ مِنْ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ فِی نَهَارِ الْجُمُعَةِ سَاعَتَانِ مَا بَیْنَ فَرَاغِ الْخَطِیبِ مِنَ الْخُطْبَةِ إِلَی أَنْ تَسْتَوِیَ الصُّفُوفُ بِالنَّاسِ وَ أُخْرَی مِنْ آخِرِ النَّهَارِ وَ رُوِیَ إِذَا غَابَ نِصْفُ الْقُرْصِ (1).

«20»

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: خَیْرُ یَوْمٍ طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فِیهِ خُلِقَ آدَمُ علیه السلام وَ فِیهِ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ وَ فِیهِ أُخْرِجَ وَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ إِلَّا فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ فِی الصَّحِیحِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ بِیَوْمٍ أَفْضَلَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

وَ رَوَی الْبَزَنْطِیُّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَیِّدُ الْأَیَّامِ یُضَاعِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحُو فِیهِ السَّیِّئَاتِ وَ یَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجَاتِ وَ یَسْتَجِیبُ فِیهِ الدَّعَوَاتِ وَ یَکْشِفُ فِیهِ الْکُرُبَاتِ وَ یَقْضِی فِیهِ الْحَاجَاتِ الْعِظَامَ وَ هُوَ یَوْمُ الْمَزِیدِ لِلَّهِ فِیهِ عُتَقَاءُ وَ طُلَقَاءُ مِنَ النَّارِ مَا دَعَا اللَّهَ فِیهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ وَ عَرَفَ حَقَّهُ وَ حُرْمَتَهُ إِلَّا کَانَ حَتْماً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَجْعَلَهُ مِنْ عُتَقَائِهِ وَ طُلَقَائِهِ مِنَ النَّارِ وَ إِنْ مَاتَ فِی یَوْمِهِ أَوْ لَیْلَتِهِ مَاتَ شَهِیداً وَ بُعِثَ آمِناً وَ مَا اسْتَخَفَّ أَحَدٌ بِحُرْمَتِهِ وَ ضَیَّعَ حَقَّهُ إِلَّا کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُصْلِیَهُ نَارَ جَهَنَّمَ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ (2).

جمال الأسبوع، بإسناده إلی الکلینی عن محمد بن یحیی عن أحمد بن

ص: 274


1- 1. عدّة الداعی: 27- 28.
2- 2. بیاض فی الأصل.

محمد، از حماد بن عیسی، از حسین بن مختار، از ابو بصیر، نظیر حدیث اول(1)

و همچنین با اسنادش از کلینی، از علی بن محمد، از سهل بن زیاد، از بزنطی نظیر حدیث دوم(2) روایت شده است.

المتهجد: از بزنطی مشابه حدیث دوم روایت شده است.(3)

المقنعۀ: مشابه آن به صورت مرسل آمده است.(4)

مؤلف

ظاهر این است که ضایع کردن حرمت، با ترک نماز جمعه است زیرا آن واجب مختص به آن روز است و تعمیم هم محتمل است(ضایع کردن روز جمعه).

روایت21.

المتهجد: معلّی بن خنیس روایت کرد: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: هر یک از شما با روز جمعه رو به رو شود، به چیزی غیر از عبادت مشغول نشود که در آن روز بندگان بخشیده می­شوند و رحمت بر آنها فرود می­آید.

و از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: برای جمعه حقی واجب است، پس برحذر باش که چیزی از عبادت خدا و تقرب به سوی او با عمل صالح و ترک همه محارم را ضایع نکنی یا کوتاهی نکنی، که خداوند در آن روز حسنات را دو چندان می­کند و بدی­ها را از بین می­برد و در آن درجات را ترفیع می­بخشد و روز آن مانند شب آن است، پس اگر توانستی که آن را با دعا و نماز زنده­ نگه داری، پس انجام بده، که خداوند متعال در آن حسنات را دو چندان می­کند و بدی­ها را از بین می­برد و خداوند بخشنده بزرگوار است.

و نیز از المتهجد: امام صادق علیه السلام فرمود: شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است.

و محمد بن اسماعیل بن بزیع از ابوالحسن علیه السلام روایت کرد: به او عرض کردم: به من رسیده است که روز جمعه کوتاه­ترین روزهاست؟ فرمود: این چنین است. عرض کردم: فدایت گردم! آن چگونه است؟

ص: 275


1- جمال الاسبوع، الکافی 3: 413.[2]
2- جمال الاسبوع، الکافی 3: 413 .[1]
3- مصباح المتهجد: 182.[2]
4- المقنعه: 45.[3]

محمد عن حماد بن عیسی عن الحسین بن مختار عن أبی بصیر: مثل الحدیث الأول (1) و بإسناده أیضا عن الکلینی عن علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن البزنطی: مثل الحدیث الثانی (2) المتهجد، عن البزنطی: مثل الثانی (3) المقنعة، مرسلا: مثله (4)

أقول

الظاهر أن تضییع الحرمة بترک الجمعة لأنها الواجب المختص به و یحتمل التعمیم.

«21»

الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی الْمُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ وَافَقَ مِنْکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَلَا یَشْتَغِلَنَّ بِشَیْ ءٍ غَیْرِ الْعِبَادَةِ فَإِنَّ فِیهِ یُغْفَرُ لِلْعِبَادِ وَ تَنْزِلُ عَلَیْهِمُ الرَّحْمَةُ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلْجُمُعَةِ حَقّاً وَاجِباً فَإِیَّاکَ أَنْ تُضَیِّعَ أَوْ تُقَصِّرَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ وَ التَّقَرُّبِ إِلَیْهِ تَعَالَی بِالْعَمَلِ الصَّالِحِ وَ تَرْکِ الْمَحَارِمِ کُلِّهَا فَإِنَّ اللَّهَ یُضَاعِفُ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحُو فِیهِ السَّیِّئَاتِ وَ یَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجَاتِ وَ یَوْمُهُ مِثْلُ لَیْلَتِهِ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُحَیِّیَهَا بِالدُّعَاءِ وَ الصَّلَاةِ فَافْعَلْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُضَاعِفُ فِیهَا الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحُو فِیهَا السَّیِّئَاتِ وَ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الشَّاهِدُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ عَرَفَةَ.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ بَلَغَنِی أَنَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَقْصَرُ الْأَیَّامِ قَالَ کَذَلِکَ هُوَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ ذَاکَ

ص: 275


1- 1. جمال الأسبوع:، الکافی ج 3 ص 413.
2- 2. جمال الأسبوع:، الکافی ج 3 ص 414.
3- 3. مصباح المتهجد: 182.
4- 4. المقنعة: 45.

فرمود: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند ارواح مشرکان را زیر قرص خورشید جمع می­کند و چون خورشید به شدت بتابد، ارواح مشرکین با تابش شدید خورشید عذاب می­کشد و چون روز جمعه شود، به خاطر فضیلت روز جمعه، عذاب از آنها مرتفع می­گردد و [در آن روز]تابش خورشید شدید نیست.(1)

توضیح

این خبر از روایات­های مشکل است که فهم آن برای اصحاب درایت دشوار است و شاید عدم ورود در امثال آن و پذیرفتن آن به صورت کلی بهتر باشد. و برخی از کلام در مورد آن گذشت(2)

و بر آن اشکال گرفته می­شود که مخالف حس است و اینکه از آن لازم می­آید که خورشید در روز جمعه اصلاً حرکت نکند، زیرا هر درجه از درجات آن برای یکی از مناطق ظهر است. ممکن است به اشکال اول اینگونه پاسخ داده شود که ممکن است مقداری اندک باشد که در ابزاری که اوقات به وسیله آن فهمیده می­شود ظاهر نگردد، که چیزی از آن جز با تخمین حکم نمی­شود. و به اشکال دوم با اختصاص دادن آن به مکه، مدینه، کوفه یا سایر شهرها که در آنها این خصوصیت است؛ و شاید اینگونه تأویل شود که کفار سایر روزها را طولانی­تر می­بینند زیرا روز عذاب و شدت آن، طولانی­تر از روز راحتی و آسایش گمان برده می­شود.

روایت22.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: براستی این روز، روز عیدی است که خداوند آن را برای مسلمانان قرار داد، پس هر که به نماز جمعه می­آید، باید غسل کند، و اگر عطری داشت باید از آن استفاده کند، و بر شما باد مسواک زدن.

و از آنها علیهم السلام: اعیاد چهار عید است: فطر، اضحی، غدیر و روز جمعه.

و در حدیث آمده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز جمعه را ذکر کرد و فرمود: در آن، ساعتی است که بنده مسلمانی نیست که در آن ساعت چیزی از خدا بخواهد، مگر اینکه خداوند آن را به او عطا می­کند.

و اهل علم درباره این ساعت دچار اختلاف بسیار هستند و صحیح­ترین آن نزد ما این است که آن از فاصله فراغت امام از خطبه، تا زمانی­که صفوف بر مردم مرتب می­شود است؛ و ساعت دیگری از آخر روز تا غروب خورشید است، این را عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد .

و از نبی صلی الله علیه و آله روایت است: هر که در روز جمعه بمیرد، از عذاب قبر محفوظ است.

و نیز فرمود: هیچ مسلمانی نیست که شب جمعه بمیرد مگر اینکه خداوند عزوجل او را از عذاب

ص: 276


1- مصباح المتهجد: 196.[1]
2- مراجعه شود: ج58، ص 168-170 باب خورشید، ماه و احوالات آن دو..[2]

قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ یَجْمَعُ أَرْوَاحَ الْمُشْرِکِینَ تَحْتَ عَیْنِ الشَّمْسِ فَإِذَا رَکَدَتِ الشَّمْسُ عُذِّبَتْ أَرْوَاحُ الْمُشْرِکِینَ بِرُکُودِ الشَّمْسِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ رَفَعَ عَنْهُمُ الْعَذَابَ لِفَضْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَلَا یَکُونُ لِلشَّمْسِ رُکُودٌ(1).

بیان

هذا الخبر من عویصات الروایات التی صعب فهمها علی أصحاب الدرایات و لعل عدم الخوض فی أمثالها و تسلیمها مجملا أسلم و قد مر بعض القول فیه (2) و یستشکل بأنه مخالف للحس و بأنه یلزم أن لا تتحرک الشمس فی یوم الجمعة أصلا إذ کل درجة من درجاتها ظهر لصقع من الأصقاع و یمکن أن یجاب عن الأول بأنه یمکن أن یکون قدرا قلیلا لا یظهر فی الآلات التی تستعلم بها الأوقات فإن شیئا منها لا تحکم إلا بالتخمین و عن الثانی بتخصیصه بمکة أو المدینة أو الکوفة أو غیرها من البلاد التی فیها خصوصیة و ربما یئول بأن الکفار یجدون سائر الأیام أطول لأن یوم العذاب و الشدة یتوهم أنه أطول من یوم الراحة.

«22»

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ هَذَا یَوْمُ عِیدٍ جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْمُسْلِمِینَ فَمَنْ جَاءَ إِلَی الْجُمُعَةِ فَلْیَغْتَسِلْ وَ إِنْ کَانَ عِنْدَهُ طِیبٌ فَلْیَمَسَّ مِنْهُ وَ عَلَیْکُمْ بِالسِّوَاکِ.

وَ عَنْهُمْ علیهم السلام: الْأَعْیَادُ أَرْبَعَةٌ الْفِطْرُ وَ الْأَضْحَی وَ الْغَدِیرُ وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ.

وَ فِی الْحَدِیثِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَکَرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ فِیهِ سَاعَةٌ- لَا یُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ سَأَلَ اللَّهَ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ إِیَّاهُ.

و اختلف أهل العلم فی هذه الساعة اختلافا کثیرا و أصحها عندنا أنها من بین فراغ الإمام من الخطبة إلی أن یستوی الصفوف بالناس و ساعة أخری من آخر النهار إلی غروب الشمس رواه عبد الله بن سنان عن الصادق علیه السلام.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وُقِیَ عَذَابَ الْقَبْرِ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُسْلِمٍ یَمُوتُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ إِلَّا وَقَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِتْنَةَ

ص: 276


1- 1. مصباح المتهجد: 196.
2- 2. راجع ج 58 ص 168- 170 باب الشمس و القمر و أحوالهما.

قبر حفظ می­کند، و در لفظی دیگر آمده است، از اینکه محنت قبری ببیند، و در خبری دیگر آمده است، مگر اینکه از دو عذاب محفوظ باشد.

و در حدیث دیگری: هیچ مرد و زن مسلمانی نیست که در شب جمعه یا روز جمعه بمیرد مگر اینکه از عذاب قبر و محنت آن محفوظ باشد، و باقی می­ماند در حالی که حسابی[در عالم قبر] بر او نیست.

و امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند از هر چیزی، چیزی را برگزید و از روزها روز جمعه را برگزید.(1)

روایت23.

المتهجد: ابو بصیر از یکی از آن دو امام علیهما السلام روایت کرد: بنده مؤمن از خداوند حاجتی می­خواهد و خداوند حاجتی را که او خواسته است، تا شب جمعه به تأخیر می­اندازد تا آن را به فضیلت روز جمعه مخصوص گرداند.(2)

المقنعه: مشابه آن به صورت مرسل آمده است.(3)

روایت24.

الاختصاص: از جابر جعفی روایت شده است که گوید: در یکی از شب­ها نزد امام باقر علیه السلام بودم و این آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ» را قرائت کردم. امام فرمود: خاموش ای جابر! چگونه خواندی؟ عرض کردم: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ». فرمود: این تحریف است جابر! عرض کردم، خداوند مرا فدای تو گرداند! چگونه بخوانم؟ امام فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَامضوا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ». ای جابر، اینگونه نازل شده است. اگر سعیاً باشد، باید با دویدن باشد که از اموری است که رسول خدا از آن اکراه داشت، وی اکراه داشت که مرد به سوی نماز بدود .

ای جابر، چرا روز جمعه روز جمعه نامیده شده است؟ عرض کردم: خداوند مرا فدای تو گرداند، مرا آگاه کن. فرمود: آیا تو را به تأویل بزرگ­تر آن آگاه نکنم؟ عرض کردم: بله، خداوند مرا فدای تو گرداند. پس فرمود: ای جابر، خداوند جمعه را جمعه نامید، زیرا خداوند عزوجل در آن روز اولین­ها و آخرین­ها و همه آنچه که خداوند از جن و انس خلق کرد و هر چیزی که پروردگارمان خلق کرد و آسمان­ها،

ص: 277


1- در نسخه اصلی سفید است..[1]
2- مصباح المتهجد: 182.[2]
3- المقنعه: 25.[3]

الْقَبْرِ وَ فِی لَفْظٍ آخَرَ إِلَّا یَرَی مِنْ فِتْنَةِ الْقَبْرِ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ إِلَّا وُقِیَ الْفَتَّانَ.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: مَا مِنْ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ یَمُوتُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَّا وُقِیَ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ فِتْنَتَهُ وَ بَقِیَ لَا حِسَابَ عَلَیْهِ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ شَیْئاً وَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(1).

«23»

الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی الْحَاجَةَ فَیُؤَخِّرُ اللَّهُ حَاجَتَهُ الَّتِی سَأَلَ إِلَی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ لِیَخُصَّهُ بِفَضْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(2).

المقنعة، مرسلا: مثله (3).

«24»

الْإِخْتِصَاصُ، رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: کُنْتُ لَیْلَةً مِنْ بَعْضِ اللَّیَالِی عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَرَأْتُ هَذِهِ الْآیَةَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ مَهْ یَا جَابِرُ کَیْفَ قَرَأْتَ قَالَ قُلْتُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ قَالَ هَذَا تَحْرِیفٌ یَا جَابِرُ قَالَ قُلْتُ کَیْفَ أَقْرَأُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ فَقَالَ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَامْضُوا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ هَکَذَا نَزَلَتْ یَا جَابِرُ لَوْ کَانَ سَعْیاً لَکَانَ عَدْواً مِمَّا کَرِهَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یَعْدُوَ الرَّجُلُ إِلَی الصَّلَاةِ یَا جَابِرُ لِمَ سُمِّیَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ قُلْتُ تُخْبِرُنِی جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِتَأْوِیلِهِ الْأَعْظَمِ قَالَ قُلْتُ بَلَی جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ فَقَالَ یَا جَابِرُ سَمَّی اللَّهُ الْجُمُعَةَ جُمُعَةً لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَمَعَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ جَمِیعَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَ رَبُّنَا وَ السَّمَاوَاتِ

ص: 277


1- 1. بیاض فی الأصل.
2- 2. مصباح المتهجد: 182.
3- 3. المقنعة: 25.

زمین­ها، دریاها، بهشت و آتش، و همه آنچه که خداوند خلق کرد را در میثاق جمع کرد، و از آنها پیمان به ربوبیت برای خود، و برای محمد به نبوت، و برای علی به ولایت گرفت، و در آن روز خداوند به آسمان­ها و زمین فرمود: «اِئْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ»،(1)

{خواه یا ناخواه بیایید، آن دو گفتند: فرمان پذیر آمدیم.}.

پس خداوند آن روز را به دلیل جمع کردن اولین­ها و آخرین­ها در آن، جمعه نامید؛ سپس فرمود: {چون برای نماز جمعه ندا درداده شد} همان روزی که شما را در آن جمع کرد، و الصلاۀ امیر مؤمنان است و مقصودش از صلاة، ولایت است و آن ولایت کبری است؛ و در آن روز رسولان، انبیاء، ملائکه و هر چیزی که خداوند خلق نمود و ثقلان یعنی جن و انس، آسمان­ها و زمین­ها و مؤمنان به فرمانبری از خداوند عزوجل آمدند. «فامضوا إلی ذکر الله» و ذکر الله، امیرمؤمنان است «و ذروا البیع» یعنی اولی «ذلکم» یعنی بیعت امیرمؤمنان و ولایت او «خیر لکم»{برای شما بهتر است} از بیعت اولی و ولایت او[اولی]، «إن کنتم تعلمون»{اگر بدانید}.

«فاذا قضیت الصلاۀ» یعنی بیعت امیرمؤمنان علیه السلام «فانتشروا فی الأرض» و مقصودش از ارض، اوصیا است، که خداوند به اطاعت از آنها و ولایت آنها امر فرمود، چنانکه به اطاعت از رسول و اطاعت از امیرمؤمنان امر نمود، و خداوند در آن اسامی آنها را به کنایه آورده است و آنها را ارض نامیده است.

«و ابتغوا فضل الله». جابر گفت: «و ابتغوا من فضل الله»! امام علیه السلام فرمود: تحریف است، اینچنین نازل شده است و «ابتغوا - فضل الله علی الأوصیاء - و اذکروا الله کثیراً لعلّکم تفلحون» .

سپس خداوند عزوجل در آن جایگاه محمد را خطاب کرد و فرمود: ای محمد و چون ببینند، {آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است و خدا بهترین روزی دهندگان است} شک­کنندگان و منکران {داد و ستد} یعنی اولی {یا سرگرمی­ای} یعنی دومی «انصرفوا إلیها». - ادامه داد: - عرض کردم: «انفضّوا إلیها»؟! فرمود: تحریف است، این چنین نازل شد. «و ترکوک» همراه علی «قائماً». {بگو} ای محمد «ما عند الله» از ولایت علی و اوصیاء «خیر من اللهو و التجاره» یعنی بیعت با اولی و دومی. «الّذین اتّقوا». عرض کردم: در آن «للّذین اتّقوا» نیست؟ ادامه داد: فرمود: بله این چنین نازل شده است و شما همان کسانی هستید که تقوا پیشه کردید «و الله خیر الرازقین».

ص: 278


1- فصلت / 11.[1]

وَ الْأَرَضِینَ وَ الْبِحَارَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ فِی الْمِیثَاقِ فَأَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ وَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ اللَّهُ لِلسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ- ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ (1): فَسَمَّی اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ الْجُمُعَةَ لِجَمْعِهِ فِیهِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ مِنْ یَوْمِکُمْ هَذَا الَّذِی جَمَعَکُمْ فِیهِ وَ الصَّلَاةُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی بِالصَّلَاةِ الْوَلَایَةَ وَ هِیَ الْوَلَایَةُ الْکُبْرَی فَفِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَتَتِ الرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ وَ الثَّقَلَانِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِالتَّلْبِیَةِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَامْضُوا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ- وَ ذَرُوا الْبَیْعَ یَعْنِی الْأَوَّلَ- ذلِکُمْ یَعْنِی بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلَایَتَهُ- خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَیْعَةِ الْأَوَّلِ وَ وَلَایَتِهِ- إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ- فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ یَعْنِی بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ یَعْنِی بِالْأَرْضِ الْأَوْصِیَاءَ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِهِمْ وَ وَلَایَتِهِمْ کَمَا أَمَرَ بِطَاعَةِ الرَّسُولِ وَ طَاعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ کَنَّی اللَّهُ فِی ذَلِکَ عَنْ أَسْمَائِهِمْ فَسَمَّاهُمْ بِالْأَرْضِ- وَ ابْتَغُوا فَضْلَ اللَّهِ قَالَ جَابِرٌ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام تَحْرِیفٌ هَکَذَا أُنْزِلَتْ وَ ابْتَغُوا فَضْلَ اللَّهِ عَلَی الْأَوْصِیَاءِ- وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ذَلِکَ الْمَوْقِفِ مُحَمَّداً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِذا رَأَوْا الشُّکَّاکُ وَ الْجَاحِدُونَ- تِجارَةً یَعْنِی الْأَوَّلَ أَوْ لَهْواً یَعْنِی الثَّانِیَ- انْصَرَفُوا إِلَیْهَا قَالَ قُلْتُ انْفَضُّوا إِلَیْها قَالَ تَحْرِیفٌ هَکَذَا نَزَلَتْ- وَ تَرَکُوکَ مَعَ عَلِیٍ قائِماً- قُلْ یَا مُحَمَّدُ ما عِنْدَ اللَّهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ الْأَوْصِیَاءِ- خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ یَعْنِی بَیْعَةَ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی- لِلَّذِینَ اتَّقَوْا قَالَ قُلْتُ لَیْسَ فِیهَا لِلَّذِینَ اتَّقَوْا قَالَ فَقَالَ بَلَی هَکَذَا نَزَلَتْ وَ أَنْتُمْ هُمُ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (2).

ص: 278


1- 1. فصّلت: 11.
2- 2. الاختصاص 128- 130.

و نیز از الاختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که شب جمعه درحالی­که آگاه به حق ماست بمیرد، از آتش رهایی می­یابد و برائت از عذاب قبر برای او نوشته می­شود.(1)

روایت25.

دعائم الاسلام: ابو جعفر باقر علیه السلام فرمود: شب جمعه سفید و روز آن درخشان است و هیچ مؤمنی نیست که شب جمعه بمیرد مگر اینکه برائت از عذاب قبر برای او نوشته شود و اگر در روز آن بمیرد از آتش رهایی می­یابد، و نماز در کل روز جمعه ایرادی ندارد، زیرا آتش در آن روشن نمی­شود.(2)

و از امام باقر و صادق علیهما السلام روایت است که آن دو فرمودند: چون شب جمعه شود، خداوند به فرشته­ای امر می­کند که از آغاز شب تا پایان آن ندا دهد، و در هر شبی غیر از شب جمعه، از ثلث آخر شب ندا می­دهد: آیا سائلی هست که او را عطا کنم، آیا توبه­کننده­ای است که توبه او را بپذیرم؟ آیا استغفارکننده­ای هست که او را بیامرزم؟ ای طالب خیر روی بیاور، ای طالب شر رها کن.(3)

امام باقر علیه السلام فرمود: در روز جمعه ساعتی است که بنده مؤمن در آن چیزی از خدا نمی­خواهد مگر اینکه به او عطا می­کند. و آن از زمان زوال خورشید تا زمانی است که برای نماز ندا داده می­شود.(4)

روایت26.

تفسیر علی بن ابراهیم. امام صادق علیه السلام فرمود: پروردگار متعال در هر شب جمعه از اول شب، و در هر شب در ثلث آخر، امرش را نازل می­کند. درحالی­که در مقابل او دو فرشته است که ندا می­دهند: آیا توبه­کننده­ای هست که توبه­اش پذیرفته شود؟ آیا استغفارکننده­ای هست که بخشیده شود؟ آیا سائلی هست که خواسته­اش به او عطا شود؟ پروردگارا، هر انفاق کننده­ای را جایگزینی و هر بخیلی را تلف و هدر رفتنی عطا کن؛ تا اینکه فجر طلوع کند. سپس امر پروردگار به عرش او باز می­گردد و روزی بین بندگان تقسیم می­شود.

سپس به فضیل بن یسار فرمود: ای فضیل، نصیب تو از آن است و این قول خداوند عزوجل است: «وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»، {و هر چه را انفاق کردید، عوضش را او می دهد و او بهترین روزی دهندگان است.}(5)

ص: 279


1- الاختصاص.[1]
2- دعائم الاسلام 1: 180.[2]
3- دعائم الاسلام 1: 180.[3]
4- دعائم الاسلام 1: 181.[1]
5- تفسیر قمی: 541، سوره سبأ / 39.[2]

وَ مِنْهُ رَوَی عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ عَارِفاً بِحَقِّنَا أُعْتِقَ مِنَ النَّارِ وَ کُتِبَ لَهُ بَرَاءَةٌ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ(1).

«25»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ غَرَّاءُ وَ یَوْمُهَا أَزْهَرُ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ مَاتَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ إِلَّا کُتِبَ لَهُ بَرَاءَةٌ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ إِنْ مَاتَ فِی یَوْمِهَا أُعْتِقَ مِنَ النَّارِ وَ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کُلَّهُ لِأَنَّهُ لَا تُسْعَرُ فِیهِ النَّارُ(2).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: إِذَا کَانَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَمَرَ اللَّهُ مَلَکاً یُنَادِی مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ وَ یُنَادِی فِی کُلِّ لَیْلَةٍ غَیْرِ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ مِنْ ثُلُثِ اللَّیْلِ الْآخَرِ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ إِلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ یَا طَالِبَ الْخَیْرِ أَقْبِلْ یَا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ(3).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ سَاعَةٌ- لَا یَسْأَلُ اللَّهَ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ فِیهَا شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ وَ هِیَ مِنْ حِینِ نُزُولِ الشَّمْسِ إِلَی حِینِ یُنَادَی بِالصَّلَاةِ(4).

«26»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّبَّ تَعَالَی یُنْزِلُ أَمْرَهُ کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ أَمَامَهُ مَلَکَانِ فَیُنَادِی هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَیُتَابَ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَیُؤْتَی سُؤْلَهُ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً إِلَی أَنْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ ثُمَّ عَادَ أَمْرُ الرَّبِّ إِلَی عَرْشِهِ یُقَسِّمُ الْأَرْزَاقَ بَیْنَ الْعِبَادِ ثُمَّ قَالَ لِلْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ یَا فُضَیْلُ نَصِیبَکَ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (5).

ص: 279


1- 1. الاختصاص: 130.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 180.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 180.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 181.
5- 5. تفسیر القمّیّ: 541 و الآیة فی سورة سبأ: 39.

توضیح

در بعضی نسخه­ها «امره» در دو محل نیست، و نزول مجاز است و مقصود، نزول او از عرش عظمت و جلال و بی­نیازی مطلق به آسمان تدبیر است، از باب استعاره و مجاز. «نصیبک» یعنی نصیبت را بگیر «من ذلک» یعنی از جایگزین انفاق.

روایت27.

کتاب العروس: تألیف شیخ فقیه ابو محمد جعفر بن احمد بن علی قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل آینه­ای برایم آورد که در وسط آن چیزی مانند نقطه­ای سیاه بود، پس به او گفتم: ای جبرئیل، این چیست؟ پاسخ داد: این جمعه است. گفتم: جمعه چیست؟ پاسخ گفت: در آن برای شما خیر بسیار است. گفتم: خیر بسیار چیست؟ گفت: برای تو و برای امت تو بعد از تو عیدی است. گفتم: و در آن برای ما چیست؟ گفت: در آن ساعتی است که بنده مسلمانی که در آن خواسته­ای که در دنیا قسمت او باشد را از خدا می­خواهد، با آن همراه نمی­ شود مگر اینکه آن را به او عطا می­کند و اگر در دنیا قسمت او نباشد، در آخرت بهتر از آن برای او ذخیره می­شود. و اگر از شر هر آنچه که برای او نوشته شده است به خدا پناه ببرد، خداوند آنچه را که بزرگتر از آن است، از او دور می­سازد.

و نیز از کتاب العروس: علی علیه السلام فرمود: همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که مردی آمد و گفت: ای رسول خدا، پدر و مادر من فدای تو! مرا از روز یکشنبه آگاه کن که چگونه یکشنبه نامیده شد؟ فرمود: روز یکشنبه یکی از روزهایی است که خداوند دنیا را خلق کرد و آن اولین روزی است که خداوند آن را خلق کرد. گفت: ای رسول خدا، پدر و مادر من فدای تو! مرا از روز دوشنبه آگاه کن که چگونه دوشنبه نامیده شد؟ فرمود: زیرا آن دومین روزی است که خداوند دنیا را آفرید و آن روزی است که من در آن زاده شدم و روزی است که نبوت در آن نازل شد، و محبوبم به من خبر داده است که آن روزی است که جانم گرفته می­شود. گفت: پدر و مادر من فدای تو! ای رسول خدا، مرا از روز سه­شنبه آگاه کن. فرمود: آن سومین روزی است که خداوند از دنیا آفرید. و آن روزی است که خداوند در آن توبه آدم را پذیرفت و از او راضی شد و او را برگزید و هدایت کرد. گفت: پدر و مادر من فدای تو ای رسول خدا، مرا از روز چهارشنبه آگاه کن. فرمود: آن چهارمین روزی است که خداوند از دنیا آفرید و آن روز نحس مستمر است، خداوند در آن باد صرصر را آفرید. گفت: پدر و مادر من فدای تو! ای رسول خدا، مرا از روز پنج­شنبه آگاه کن. فرمود:

ص: 280

بیان

لیس فی بعض النسخ أمره فی الموضعین فالنزول مجاز و المراد نزوله من عرش العظمة و الجلال و الاستغناء المطلق إلی سماء التدبیر علی الاستعارة و المجاز نصیبک أی خذ نصیبک من ذلک أی من خلف الإنفاق.

«27»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، لِلشَّیْخِ الْفَقِیهِ أَبِی مُحَمَّدٍ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْقُمِّیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی بِمِرْآةٍ فِی وَسَطِهَا کَالنُّکْتَةِ السَّوْدَاءِ فَقُلْتُ لَهُ یَا جَبْرَائِیلَ مَا هَذِهِ قَالَ هَذِهِ الْجُمُعَةُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْجُمُعَةُ قَالَ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ کَثِیرٌ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْخَیْرُ الْکَثِیرُ فَقَالَ تَکُونُ لَکَ عِیداً وَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ قُلْتُ وَ مَا لَنَا فِیهَا قَالَ لَکُمْ فِیهَا سَاعَةٌ- لَا یُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ یَسْأَلُ اللَّهَ مَسْأَلَةً فِیهَا وَ هِیَ لَهُ قِسْمٌ فِی الدُّنْیَا إِلَّا أَعْطَاهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ قِسْمٌ فِی الدُّنْیَا ذُخِرَتْ لَهُ فِی الْآخِرَةِ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ إِنْ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا هُوَ عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ (1).

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ جَاءَ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَحَدِ کَیْفَ سُمِّیَ یَوْمَ الْأَحَدِ فَقَالَ لِأَنَّهُ أَحَدٌ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ الدُّنْیَا وَ هُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ خَلَقَهُ اللَّهُ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ کَیْفَ سُمِّیَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ قَالَ لِأَنَّهُ ثَانِیَ یَوْمٍ خَلَقَ اللَّهُ الدُّنْیَا وَ هُوَ یَوْمٌ وُلِدَتْ فِیهِ وَ یَوْمٌ نَزَلَتْ فِیهِ النُّبُوَّةُ وَ أَخْبَرَنِی حَبِیبِی أَنَّهُ یَوْمٌ أُقْبَضُ فِیهِ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ فَقَالَ هُوَ ثَالِثُ یَوْمٍ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ هُوَ یَوْمٌ تَابَ اللَّهُ فِیهِ عَلَی آدَمَ وَ رَضِیَ عَنْهُ وَ اجْتَبَاهُ وَ هَدَاهُ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ فَقَالَ هُوَ رَابِعُ یَوْمٍ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ هُوَ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٌّ فِیهِ خَلَقَ اللَّهُ الرِّیحَ الصَّرْصَرَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْخَمِیسِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله

ص: 280


1- 1. أخرج المحدث النوریّ هذه الروایة و ما یأتی بعدها فی کتاب المستدرک و صححناها علیه.

آن پنجمین روزی است که خداوند از دنیا آفرید، شب آن مونس و روز آن همنشین است و در آن ادریس بالا رفت و ابلیس نفرین شد. گفت: پدر و مادرم فدای تو ای رسول خدا، مرا از روز جمعه آگاه کن، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله گریست و فرمود: درباره روز جمعه از من سئوال کردی؟ گفت: بله. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ملائکه آن را در آسمان روز مزید می­نامند. روز جمعه روزی است که خداوند در آن آدم علیه السلام را خلق کرد، روز جمعه روزی است که خداوند در آدم روح دمید، روز جمعه روزی است که خداوند در آن آدم را در بهشت ساکن کرد، روز جمعه روزی است که خداوند ملائکه­اش را برای آدم به سجده درآورد، روز جمعه روزی است که خداوند در آن حوا را کنار آدم جمع کرد، روز جمعه روزی است که خداوند به آتش فرمود: «کُونِی بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَی إِبْرَاهِیمَ»، {برای ابراهیم سرد و بی آسیب باش}. روز جمعه روزی است که در آن دعای یعقوب علیه السلام مستجاب شد، روز جمعه روزی است که در آن خداوند گناه آدم را بخشید. روز جمعه روزی است که خداوند در آن بلاء را از ایوب برطرف کرد. روز جمعه روزی است که خداوند در آن برای اسماعیل ذبحی بزرگ را فدیه داد. روز جمعه روزی است که خداوند در آن آسمان­ها و زمین و هر آنچه مابین آن دو است را آفرید. روز جمعه روزی است که در آن بیم هول، شدت قیامت و فزع اکبر می­رود.

و نیز از آن: امام صادق علیه السلام فرمود: جمعه جمعه نامیده شد، زیرا خداوند خلق را برای ولایت محمد و اهل بیت او جمع کرد.

و نیز فرمود: جمعه جمعه نامیده شد، زیرا خداوند برای محمد امرش را جمع کرد.

و نیز امام موسی بن جعفر علیه السلام ­فرمود: خداوند، انبیاء و اوصیاء را روز جمعه خلق کرد و آن روزی است که خداوند در آن از آنان پیمان گرفت، آفرینش ما و شیعه ما از خاکی ذخیره شده است، و تا روز قیامت حتی یک نفر از این قاعده جدا نیست.

و نیز از همان: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چون شب جمعه شود، ماهی­های دریاها و چهارپایان صحراها سر بلند کنند و با صدایی رها ندا می­دهند: پروردگارا، ما را به گناه

آدمیان عذاب مکن.

ص: 281

هُوَ خَامِسُ یَوْمٍ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الدُّنْیَا لَیْلُهُ أَنِیسٌ وَ نَهَارُهُ جَلِیسٌ وَ فِیهِ رُفِعَ إِدْرِیسُ وَ لُعِنَ فِیهِ إِبْلِیسُ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ سَأَلْتَنِی عَنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُسَمِّیهِ الْمَلَائِکَةُ فِی السَّمَاءِ یَوْمَ الْمَزِیدِ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ خَلَقَ اللَّهُ فِیهِ آدَمَ علیه السلام یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ نَفَخَ اللَّهُ فِی آدَمَ الرُّوحَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ أَسْکَنَ اللَّهُ آدَمَ فِیهِ الْجَنَّةَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ أَسْجَدَ اللَّهُ مَلَائِکَتَهُ لآِدَمَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ جَمَعَ اللَّهُ فِیهِ لآِدَمَ حَوَّاءَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ قَالَ اللَّهُ لِلنَّارِ- کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ اسْتُجِیبَ فِیهِ دُعَاءُ یَعْقُوبَ علیه السلام یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ غَفَرَ اللَّهُ فِیهِ ذَنْبَ آدَمَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ کَشَفَ اللَّهُ فِیهِ الْبَلَاءَ عَنْ أَیُّوبَ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ فَدَی اللَّهُ فِیهِ إِسْمَاعِیلَ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ خَلَقَ اللَّهُ فِیهِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا- یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ یُتَخَوَّفُ فِیهِ الْهَوْلُ وَ شِدَّةُ الْقِیَامَةِ وَ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ: سُمِّیَتِ الْجُمُعَةُ جُمُعَةً لِأَنَّ اللَّهَ جَمَعَ الْخَلْقَ لِوَلَایَةِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ قَالَ أَیْضاً سُمِّیَتِ الْجُمُعَةُ جُمُعَةً لِأَنَّ اللَّهَ جَمَعَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَمْرَهُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: خَلَقَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ فِیهِ مِیثَاقَهُمْ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ- لَا یَشِذُّ فِیهَا شَاذٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ رَفَعَتْ حِیتَانُ الْبُحُورِ رُءُوسَهَا وَ دَوَابُّ الْبَرَارِی ثُمَّ نَادَتْ بِصَوْتٍ طَلِقٍ رَبَّنَا لَا تُعَذِّبْنَا بِذُنُوبِ الْآدَمِیِّینَ.

ص: 281

و نیز از همان: امام صادق علیه السلام فرمود: در هر شب جمعه برای خداوند آزادشدگانی است، پس در شب جمعه و روز جمعه به رحمت خداوند روی بیاورید. و هر که در شب جمعه یا روز جمعه بمیرد، خداوند او را از سختی قبر حفظ می­کند و بر او مهر شهید زده می­شود. نباید یکی از شما بگوید او چنین و چنان بود، و برای او برائت از فشار قبر نوشته می­شود، درحالی­که شهید است.

و نیز از آن: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند متعال فرشته­ای را امر می­کند. پس او هر شب جمعه از بالای عرش از اول شب تا پایان آن ندا می­دهد: آیا بنده مؤمنی نیست که قبل از طلوع فجر مرا برای آخرتش و دنیایش بخواند تا او را اجابت کنم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که قبل از طلوع فجر از گناهانش نزد من توبه کند تا توبه او را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که روزی­اش بر او خسّت ورزیده باشد، پس قبل از طلوع فجر زیادت در روزی­اش را از من بخواهد تا بر او بیافزایم و بر او وسعت دهم؟ آیا بنده مؤمن بیماری نیست که قبل از فجر از من بخواهد که شفایش دهم، تا او را تندرستی ببخشم؟ آیا بنده مؤمن اندوهگین محبوسی نیست که قبل از طلوع فجر از من بخواهد او را از حبس آزاد کنم و او را رها سازم، تا او را آزاد کنم و راهش را باز کنم؟ آیا بنده مؤمن ستمدیده­ای نیست که قبل از طلوع فجر از من بخواهد که برای او حقش را بگیرم، تا او را یاری کنم و حقش را بگیرم؟ و پیوسته ندا می­دهد تا اینکه فجر طلوع کند.

المقنعه: نظیر آن از ابو بصیر روایت شده است.(1)

روایت28.

کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: صدقه در شب جمعه هزار برابر و صدقه در روز جمعه هزار برابر می­شود.

و فرمود: شب جمعه و روز جمعه در فضیلت برابر است.

و نیز از کتاب العروس: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: خداوند جمعه را برگزید و روز آن را عید قرار داد و شب آن را برگزید و آن را مانند آن قرار داد، و از فضیلت آن این است که روز جمعه از خداوند عزوجل حاجتی خواسته نمی­شود مگر اینکه استجابت می­شود. و اگر قومی مستحق عقوبتی باشند و با روز جمعه و شب آن مصادف گردد، آن [عذاب] از آنها دور می­شود.

از آنچه که خداوند حکم کرد و معین نمود، چیزی باقی نمانده جز اینکه آن را در شب جمعه اجرا می­کند که شب ص: 282


1- المقنعه : 25.[1]

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ عُتَقَاءَ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ فَتَعَرَّضُوا لِرَحْمَةِ اللَّهِ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ مَنْ مَاتَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَقَاهُ اللَّهُ فِتْنَةَ الْقَبْرِ وَ طَبَعَ عَلَیْهِ بِطَابَعِ الشُّهَدَاءِ- لَا یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ کَانَ وَ کَانَ وَ کَتَبَ لَهُ بَرَاءَةً مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ کَانَ شَهِیداً.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیَأْمُرُ مَلَکاً فَیُنَادِی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونِی لآِخِرَتِهِ وَ دُنْیَاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُجِیبَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَتُوبُ إِلَیَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتُوبَ إِلَیْهِ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرْتُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَسْأَلَنِی الزِّیَادَةَ فِی رِزْقِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَزِیدَهُ وَ أُوَسِّعَ عَلَیْهِ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ سَقِیمٌ فَیَسْأَلَنِی أَنْ أَشْفِیَهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُعَافِیَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَغْمُومٌ مَحْبُوسٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أُطْلِقَهُ مِنْ حَبْسِهِ وَ أُفَرِّجَ عَنْهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُطْلِقَهُ وَ أُخَلِّیَ سَبِیلَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَظْلُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنْتَصِرَ لَهُ وَ آخُذَ بِظُلَامَتِهِ قَالَ فَلَا یَزَالُ یُنَادِی حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ.

المقنعة، عن أبی بصیر: مثله (1).

«28»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، بِإِسْنَادِهِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصَّدَقَةُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بِأَلْفٍ وَ الصَّدَقَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِأَلْفٍ وَ قَالَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فِی الْفَضْلِ سَوَاءٌ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ الْجُمُعَةَ فَجَعَلَ یَوْمَهَا عِیداً وَ اخْتَارَ لَیْلَهَا فَجَعَلَهَا مِثْلَهَا وَ إِنَّ مِنْ فَضْلِهَا أَنْ لَا یُسْأَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ حَاجَةً إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ وَ إِنِ اسْتَحَقَّ قَوْمٌ عِقَاباً فَصَادَفُوا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَتَهَا صُرِفَ عَنْهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یَبْقَ شَیْ ءٌ مِمَّا أَحْکَمَهُ اللَّهُ وَ فَصَّلَهُ إِلَّا أَبْرَمَهُ فِی لَیْلَةِ جُمُعَةٍ- فَلَیْلَةُ

ص: 282


1- 1. المقنعة: 25.

جمعه برترین شب­ها و روز آن برترین روزهاست و شب جمعه شبی سفید و روز جمعه روزی درخشان است.

و نیز از آن: امام صادق علیه السلام فرمود: در شب جمعه از معصیت اجتناب کنید که بدی دو چندان می­شود و حسنه دو چندان می­گردد و هر که شب جمعه معصیت خدا را ترک کند، خداوند همه آنچه که از او گذشته است را بر او می­بخشد .

و به او گفته می­شود: عمل را از سر بگیر. و هر که در شب جمعه با معصیتش با خدا مبارزه کند، خداوند عزوجل او با همه آنچه که در طول عمرش انجام داده است مؤاخذه می­کند و با این معصیت، عذاب را بر او دو چندان می­کند. و چون روز جمعه شود، ماهیان دریاها و چهارپایان صحرا سر بلند می­کنند و با صدایی رها ندا می­دهند: پروردگارا، ما را با گناه آدمیان عذاب نده.

و نیز از همان: امام صادق علیه السلام فرمود: در روز جمعه پرندگان به یکدیگر می­گویند: سلام، سلام، روز نیکی است.

و نیز از همان: از یکی از آن دو امام علیه السلام روایت کرد که فرمود: چون روز جمعه شود، درحالی­که اهل بهشت در بهشت و اهل آتش در آتش هستند، اهل بهشت روز جمعه را می­شناسند، زیرا در آن روز بر نعمت­های آنها افزوده می­شود و اهل آتش روز جمعه را می­شناسند، زیرا در آن روز فرشتگان عذاب بر همه آنها سخت حمله می­برند.

و نیز از همان: امام باقر علیه السلام فرمود: در روز جمعه خیر و شر چند برابر می­شود.

و نیز از همان: امام صادق علیه السلام در باره مردی که می­خواهد کار خیری چون صدقه، روزه و امثال آن انجام دهد فرمود: مستحب است که در روز جمعه باشد که عمل در آن چند برابر می­شود.

و نیز از آن: امام صادق علیه السلام فرمود: صدقه در روز جمعه و در شب جمعه چند برابر می­شود و هیچ روزی مانند روز جمعه نیست، و هیچ شبی چون شب جمعه نیست؛ روز آن درخشان و شب آن سفید است.

و نیز از همان: راوی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا ساعتی است که در روز جمعه امید می­رود که ص: 283

الْجُمُعَةِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ یَوْمُهَا أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ لَیْلَةٌ غَرَّاءُ وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمٌ أَزْهَرُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: اجْتَنِبُوا الْمَعَاصِیَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ السَّیِّئَةَ مُضَاعَفَةٌ وَ الْحَسَنَةَ مُضَاعَفَةٌ وَ مَنْ تَرَکَ مَعْصِیَةَ اللَّهِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ کُلَّ مَا سَلَفَ فِیهِ وَ قِیلَ لَهُ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ وَ مَنْ بَارَزَ اللَّهَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بِمَعْصِیَتِهِ أَخَذَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکُلِّ مَا عَمِلَ فِی عُمُرِهِ وَ ضَاعَفَ عَلَیْهِ الْعَذَابَ بِهَذِهِ الْمَعْصِیَةِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ رَفَعَتْ حِیتَانُ الْبُحُورِ رُءُوسَهَا وَ دَوَابُّ الْبَرَارِی ثُمَّ نَادَتْ بِصَوْتٍ ذَلِقٍ رَبَّنَا لَا تُعَذِّبْنَا بِذُنُوبِ الْآدَمِیِّینَ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَقُولُ الطَّیْرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ سَلَامٌ سَلَامٌ یَوْمٌ صَالِحٌ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ عَرَفَ أَهْلُ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ یُزَادُ فِی نَعِیمِهِمْ وَ عَرَفَ أَهْلُ النَّارِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ کُلَّهُمْ یَبْطِشُ بِهِمُ الزَّبَانِیَةُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْخَیْرُ وَ الشَّرُّ یُضَاعَفُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی رَجُلٍ یُرِیدُ أَنْ یَعْمَلَ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ مِثْلَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّوْمِ وَ نَحْوِ ذَلِکَ قَالَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ الْعَمَلُ فِیهِ یُضَاعَفُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَیْقٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الصَّدَقَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ وَ مَا مِنْ یَوْمٍ کَیَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ مَا لَیْلَةٌ کَلَیْلَةِ الْجُمُعَةِ یَوْمُهَا أَزْهَرُ وَ لَیْلَتُهَا غَرَّاءُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السَّاعَةُ الَّتِی یُرْجَی فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ

ص: 283

در آن مؤمن دعا نکند مگر اینکه اجابت شود؟ فرمود: بله زمانی­که امام بیاید. عرض کردم: امام شاید تعجیل و تأخیر کند. فرمود: زمانی­که خورشید زایل شود.

و فرمود: ساعتی که در آن دعا استجابت می­شود، فاصله بین فراغت امام از خطبه تا زمانی­ است که مردم در صف­ها مرتب شوند و ساعتی دیگر از پایان روز تا غروب خورشید. و روایت شده است: زمانی­که امام از منبر پایین می­آید، تا قیام او در محل خود، و روایت شده: مابین نزول امام از منبر تا زمانی­که سایه از زوال یک قدم می­شود.

روایت29.

الخصال: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: قیامت در روز جمعه، در فاصله بین ظهر و عصر برپا می­شود.(1)

روایت30.

مجمع البیان: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال در هر روز جمعه ششصدهزار رها شده از آتش دارد که همه آنها مستوجب آتش بوده­اند.(2)

روایت31.

کتاب زید نرسی: گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: چون روز جمعه و روز عید شود، خداوند رضوان خازن بهشت را امر می­کند که به ارواح مؤمنان درحالی­که در اتاق­های بهشت هستند ندا دهد که خداوند زیارت خویشاوندان و عزیزانتان از اهالی دنیا را به شما اجازه داده است. سپس خداوند، رضوان را امر می­کند که برای هر روحی، شتری از شتران بهشت بیاورد که بر روی آن قبه­ای از زبرجد سبز است، پوشش آن از یاقوت تازه زرد رنگ است و بر روی شتران جلال و شکوه و روبندهایی ار سندس بهشت و زربفت­های آن است.

بر آن شتران سوار می­شوند درحالی­که بر آنها قباهای بهشتی است و تاج­هایی از مروارید تازه بر سر دارند که پرتو­افکنی می­کند،

ص: 284


1- 1. الخصال 2: 390
2- مجمع البیان 10: 289.[2]

الَّتِی لَا یَدْعُو فِیهَا مُؤْمِنٌ إِلَّا اسْتُجِیبَ قَالَ نَعَمْ إِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ قُلْتُ إِنَّ الْإِمَامَ رُبَّمَا یُعَجِّلُ وَ یُؤَخِّرُ قَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَ قَالَ السَّاعَةُ الَّتِی یُسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعَاءُ مَا بَیْنَ فَرَاغِ الْإِمَامِ مِنَ الْخُطْبَةِ إِلَی أَنْ یَسْتَوِیَ النَّاسُ فِی الصُّفُوفِ وَ سَاعَةٌ أُخْرَی مِنْ آخِرِ النَّهَارِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ وَ رُوِیَ حِینَ یَنْزِلُ الْإِمَامُ مِنَ الْمِنْبَرِ إِلَی أَنْ یَقُومَ فِی مَقَامِهِ وَ رُوِیَ مَا بَیْنَ نُزُولِ الْإِمَامِ مِنَ الْمِنْبَرِ إِلَی أَنْ یَصِیرَ الْفَیْ ءُ مِنَ الزَّوَالِ قَدَمٌ.

«29»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَوْلَی الرَّشِیدِ عَنْ دَارِمِ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ(1).

«30»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ لِلَّهِ تَعَالَی فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ سِتَّ مِائَةِ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ(2).

«31»

کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَا الْعِیدَیْنِ أَمَرَ اللَّهُ رِضْوَانَ خَازِنَ الْجِنَانِ أَنْ یُنَادِیَ فِی أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُمْ فِی غُرُفَاتِ الْجِنَانِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لَکُمْ بِالزِّیَارَةِ إِلَی أَهَالِیکُمْ وَ أَحِبَّائِکُمْ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَأْمُرُ

اللَّهُ رِضْوَانَ أَنْ یَأْتِیَ لِکُلِّ رُوحٍ بِنَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ عَلَیْهَا قُبَّةٌ مِنْ زَبَرْجَدَةٍ خَضْرَاءَ غِشَاؤُهَا مِنْ یَاقُوتَةٍ رَطْبَةٍ صَفْرَاءَ عَلَی النُّوقِ جِلَالٌ وَ بَرَاقِعُ مِنْ سُنْدُسِ الْجِنَانِ وَ إِسْتَبْرَقِهَا فَیَرْکَبُونَ تِلْکَ النُّوقَ عَلَیْهِمْ حُلَلُ الْجَنَّةِ مُتَوَّجُونَ بِتِیجَانِ الدُّرِّ الرَّطْبِ تُضِی ءُ

ص: 284


1- 1. الخصال ج 2 ص 390 ط مکتبة الصدوق، و الحدیث ساقط عن ط الحجر و لم یذکر منه الا سنده راجع ج 2 ص 29.
2- 2. مجمع البیان ج 10 ص 289، و أخرجه النوریّ فی المستدرک عن نثر اللئالی لابن أبی جمهور الاحسائی.

چنانکه ستاره­های درخشان در آسمان، از نزدیکی ناظر به آنها می­درخشند نه از دور. پس در عرصه قیامت جمع می­شوند سپس خداوند جبرئیل را امر می­کند که اهل آسمان از آنها استقبال کنند و ملائکه هر آسمان از آنها استقبال می­کنند و ملائکه هر آسمان آنها را تا آسمان دیگر مشایعت می­کنند و در وادی السلام که وادی­ای در پشت کوفه است فرود می­آیند. سپس در سرزمین­ها و شهرها پراکنده می­شوند تا خویشاوندانی که در دار دنیا با آنها بودند را زیارت کنند، درحالی­که با آنها فرشتگانی هستند که روی آنها را کسانی­که از نظر کردن به آنها اکراه دارد، به سوی کسانی­که دوست دارند برگردانند .

و قبرها را دیدار می­کنند، تا زمانی­که مردم نماز می­خوانند و اهل دنیا از محل نمازشان به سوی منازلشان می­روند، جبرئیل ندای رفتن به سوی غرفه­های بهشت را در میان آنان سر می­دهد و می­روند.

- ادامه داد: - مردی در مجلس گریست و گفت: فدایت گردم! این برای مؤمن است، حال کافر چیست؟ پس امام صادق علیه السلام فرمود: تن­هایی لعنت­شده، زیر خاک در قطعات آتش و ارواحی خبیث لعنت­شده که در وادی برهوت از چاه گوگرد بر روی مرکب­های خبیثات لعنت­شده در حرکت هستند که آن ترس و هراس­ها به تن­های لعنت­شده خبیث زیر خاک در تکه­های آتش سرایت می­کند، و آن به منزله شخص خواب است، زمانی­که خواب ترسناک می­بیند.

آن تن­ها پیوسته بی­تاب و وحشت­زده و آن ارواح با انواع عذاب به انواع مرکب­ها(اجساد مثالیِ) مورد خشم و نفرین به صف شده که در آن محبوس هستند، معذب می­باشند؛ نه آسایشی می­بینند و نه راحتی، تا برانگیخته شدن قائم ما. پس خداوند آنها را از آن مرکب­ها(اجساد مثالی) محشور می­کند و به بدن­ها بازمی­گرداند و آن به هنگام نشر - برانگیخته شدن - است. پس گردن­هایشان زده می­شود و به سوی آتش همیشگی و دائمی می­روند.(1)

روایت32.

اکمال الدین: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند از میان روزها جمعه را، از میان ماه­ها، ماه رمضان را و از شب­ها، شب قدر را برگزید... ادامه خبر.(2)

ص: 285


1- بحار6: 292 – 293.[1]
2- اکمال الدین 1: 281.[2]

کَمَا تُضِی ءُ الْکَوَاکِبُ الدُّرِّیَّةُ فِی جَوِّ السَّمَاءِ مِنْ قُرْبِ النَّاظِرِ إِلَیْهَا لَا مِنَ الْبُعْدِ فَیَجْتَمِعُونَ فِی الْعَرْصَةِ ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ فِی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ أَنْ یَسْتَقْبِلُوهُمْ فَیَسْتَقْبِلُهُمْ مَلَائِکَةُ کُلِّ سَمَاءٍ وَ تُشَیِّعُهُمْ مَلَائِکَةُ کُلِّ سَمَاءٍ إِلَی السَّمَاءِ الْأُخْرَی فَیَنْزِلُونَ بِوَادِی السَّلَامِ وَ هُوَ وَادٍ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ ثُمَّ یَتَفَرَّقُونَ فِی الْبُلْدَانِ وَ الْأَمْصَارِ حَتَّی یَزُورُوا أَهَالِیَهُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ مَعَهُمْ مَلَائِکَةٌ یَصْرِفُونَ وُجُوهَهُمْ عَمَّا یَکْرَهُونَ النَّظَرَ إِلَیْهِ إِلَی مَا یُحِبُّونَ وَ یَزُورُونَ حُفَرَ الْأَبْدَانِ حَتَّی إِذَا مَا صَلَّی النَّاسُ وَ رَاحَ أَهْلُ الدُّنْیَا إِلَی مَنَازِلِهِمْ مِنْ مُصَلَّاهُمْ نَادَی فِیهِمْ جَبْرَئِیلُ بِالرَّحِیلِ إِلَی غُرُفَاتِ الْجِنَانِ فَیَرْحَلُونَ قَالَ فَبَکَی رَجُلٌ فِی الْمَجْلِسِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا لِلْمُؤْمِنِ فَمَا حَالُ الْکَافِرِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَبْدَانٌ مَلْعُونَةٌ تَحْتَ الثَّرَی فِی بِقَاعِ النَّارِ وَ أَرْوَاحٌ خَبِیثَةٌ مَلْعُونَةٌ تَجْرِی بِوَادِی بَرَهُوتَ مِنْ بِئْرِ الْکِبْرِیتِ فِی مُرَکَّبَاتِ الْخَبِیثَاتِ الْمَلْعُونَاتِ یُؤَدِّی ذَلِکَ الْفَزَعَ وَ الْأَهْوَالَ إِلَی الْأَبْدَانِ الْمَلْعُونَةِ الْخَبِیثَةِ تَحْتَ الثَّرَی فِی بِقَاعِ النَّارِ فَهِیَ بِمَنْزِلَةِ النَّائِمِ إِذَا رَأَی الْأَهْوَالَ فَلَا تَزَالُ تِلْکَ الْأَبْدَانُ فَزِعَةً ذَعِرَةً وَ تِلْکَ الْأَرْوَاحُ مُعَذَّبَةً بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ فِی أَنْوَاعِ الْمُرَکَّبَاتِ الْمَسْخُوطَاتِ الْمَلْعُونَاتِ الْمَصْفُوفَاتِ مَسْجُونَاتٍ فِیهَا لَا تَرَی رَوْحاً وَ لَا رَاحَةً إِلَی مَبْعَثِ قَائِمِنَا فَیَحْشُرُهَا اللَّهُ مِنْ تِلْکَ الْمُرَکَّبَاتِ فَتُرَدُّ فِی الْأَبْدَانِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ النَّشَرَاتِ فَتُضْرَبُ أَعْنَاقُهُمْ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (1).

«32»

إِکْمَالُ الدِّینِ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ الْجُمُعَةَ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ

ص: 285


1- 1. اخرجه المؤلّف العلامة فی ج 6 ص 292- 293 من هذه الطبعة الحدیثة مع بیان.

روایت33.

المقنعه: امام باقر علیه السلام فرمود: خورشید بر روزی برتر از روز جمعه طلوع نکرده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند از هر چیزی، چیزی را برگزید و از روزها روز جمعه را برگزید.(1)

ص: 286


1- المقنعه: 25.[3]

الْخَبَرَ(1).

«33»

الْمُقْنِعَةُ، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ بِیَوْمٍ أَفْضَلَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(2).

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ شَیْئاً وَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

ص: 286


1- 1. اکمال الدین ج 1 ص 281 ط مکتبة الصدوق.
2- 2. المقنعة: 25.

باب سوم : اعمال شب جمعه و نمازها و دعاهای آن

روایات

روایت1.

المتهجد و جمال الأسبوع: هر که حاجتی دارد، پس روز سه­شنبه، چهارشنبه و پنج­شنبه روزه بگیرد و چون شب شد، قبل از افطار چیزی صدقه دهد و چون عشای آخر شب جمعه را خواند و از آن فارغ شد، سجده کند و در سجده بگوید: پروردگارا به سیمای بخشنده­ات و اسم عظیمت و چشم کارسازت از تو می­خواهم که بر محمد و خاندان او درود بفرستی و دین مرا ادا کنی و روزی را بر من فراخ گردانی. پس هر که بر آن مداومت کند، خداوند روزی را بر او فراخ می­گرداند و دینش را ادا می­کند.(1)

توضیح

«و عینک» یعنی علمک. «الماضیه» یعنی نافذ در امور و احاطه­کننده آنها است و محتمل است که عین، کنایه از حفظ نیز باشد.

روایت2.

المتهجد و جمال الأسبوع: برای کسی­که روزه می­گیرد، مستحب است که قبل از افطارش هفت مرتبه با این دعا، دعا کند:

«پروردگارا، ای صاحب نور عظیم و صاحب کرسی وسیع و صاحب عرش عظیم و صاحب دریای انباشته و صاحب شفع و وتر و صاحب تورات و انجیل و صاحب تاریکی­ها و نور و صاحب سایه و باد گرم، و صاحب قرآن عظیم، تو خدای کسی هستی که در آسمان است و خدای کسی هستی ­که در زمین است. غیر از تو هیچ خدایی در آن دو نیست، تو جبار کسی­ هستی که در آسمان­هاست و جبار کسی­که در زمین است، غیر از تو هیچ جباری در آن دو نیست، تو خالق کسی هستی که در آسمان است و خالق کسی­که در زمین است، غیر از تو هیچ خالقی در آن دو نیست و تو فرمانروای کسی هستی ­که در آسمان است و فرمانروای کسی ­که در زمین است، غیر از تو هیچ فرمانروایی در آن دو نیست.

به اسم بزرگت، و به نور روشنی­بخش چهره­ات، و به ملک قدیمت که تو بر هر چیزی توانا هستی. و به اسمت که به وسیله آن نور حجاب­هایت می­درخشد و به اسمت که اولین­ها به وسیله آن صالح شوند و آخرین­ها به وسیله آن صالح می­شوند، ای زنده قبل از هر زنده، ای زنده بعد از هر زنده، ای زنده زنده­کننده

ص: 287


1- مصباح المتهجد: 182 و 183.[1]

باب 3 أعمال لیلة الجمعة و صلاتها و أدعیتها

روایات

«1»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ،: مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَصُمْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْخَمِیسِ فَإِذَا کَانَ الْعِشَاءُ تَصَدَّقَ بِشَیْ ءٍ قَبْلَ الْإِفْطَارِ فَإِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ فَرَغَ مِنْهَا سَجَدَ وَ قَالَ فِی سُجُودِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ اسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ عَیْنِکَ الْمَاضِیَةِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَقْضِیَ دَیْنِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِی- فَمَنْ دَامَ عَلَی ذَلِکَ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ وَ قَضَی دَیْنَهُ (1).

بیان

و عینک أی علمک الماضیة أی النافذة فی الأمور المحیطة بها و یحتمل أن یکون العین کنایة عن الحفظ أیضا.

«2»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ،: وَ یُسْتَحَبُّ لِمَنْ صَامَ أَنْ یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ قَبْلَ إِفْطَارِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ رَبَّ النُّورِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْکُرْسِیِّ الْوَاسِعِ وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ رَبَّ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ رَبَّ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ رَبَّ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورِ وَ رَبَّ الظِّلِّ وَ الْحَرُورِ وَ رَبَّ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ أَنْتَ إِلَهُ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ إِلَهُ مَنْ فِی الْأَرْضِ- لَا إِلَهَ فِیهِمَا غَیْرُکَ وَ أَنْتَ جَبَّارُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ جَبَّارُ مَنْ فِی الْأَرْضِ- لَا جَبَّارَ فِیهِمَا غَیْرُک وَ أَنْتَ خَالِقُ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ خَالِقُ مَنْ فِی الْأَرْضِ- لَا خَالِقَ فِیهِمَا غَیْرُکَ وَ أَنْتَ مَلِکُ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ مَلِکُ مَنْ فِی الْأَرْضِ- لَا مَلِکَ فِیهِمَا غَیْرُکَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْکَبِیرِ وَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْمُنِیرِ وَ بِمُلْکِکَ الْقَدِیمِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی أَشْرَقَ بِهِ نُورُ حُجُبِکَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی صَلَحَ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ بِهِ یَصْلُحُ الْآخِرُونَ یَا حَیُّ قَبْلَ کُلِّ حَیٍّ وَ یَا حَیُّ بَعْدَ کُلِّ حَیٍّ یَا حَیُّ مُحْیِی

ص: 287


1- 1. مصباح المتهجد: 182 و 183.

مردگان، ای زنده­ای که هیچ خدایی جز تو نیست، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و گناهان ما را بر ما ببخش و حاجت­های ما را بر ما برآورده ساز، ما را از آنچه که از امور دنیا و آخرت اندوهگینمان می­کند نجات بخش، و برای ما در کارمان آسانی قرار ده، و ما را بر هدایت رسولت محمد و آل او ثابت ساز، و از هر غم و اندوه و فشاری برای ما گشایش و خروجی قرار دهی و دعای ما را نزد خودت در مرتبه بالا رفته پذیرفته شده و مورد رحمت قرار ده و آنچه که به مخلوقات اهل طاعتت بخشیدی را بر ما ببخش که ما به تو مؤمن و بازگشت­کننده به سوی تو و توکل­کننده بر تو هستیم و سرنوشت ما به سوی توست.

پروردگارا، همه خیرها را برای ما جمع کن، و همه شرها را از ما دور ساز، که تو بسیار مهربان و رئوف، خالق آسمان­ها و زمین هستی و خیر را به هر که بخواهی عطا می­کنی و از هر که بخواهی منع می­کنی.

پروردگارا، از آن بر ما عطا کن، و با آن بر ما منت بگذار، ای مهربانترین مهربانان، ای الله، ای رحمن، ای رحیم، ای صاحب جلال و اکرام، ای خالقی که چیزی مانند او نیست و او شنوای بینا است، ای بخشنده­ترین کسی­که از او خواسته شده و ای بخشنده­ترین کسی­ که عطا می­کند. ای مهربانترین کسی که از او رحمت خواسته شده، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ضعف من و کمی چاره من را مورد مرحمت قرار بده که تویی مورد اعتماد من و امید من، و با بهشت بر من منت بگذار و مرا از آتش معاف کن، و خیر دنیا و آخرت را با رحمتت برای ما جمع کن، ای مهربان­ترین مهربانان.(1)

توضیح

«صاحب نور عظیم» یعنی نور آفریده شده در عرش که آن درخشان­ترین و بزرگترین نورها است، یا نور عظیم از انوار معنوی مانند علم و معرفت است و چه بسا به عقل تفسیر شود.

«المسجور» یعنی پر و انباشته. «الموقد» افروخته شده، آتش در قیامت. «الشفع و الوتر» یعنی زوج و فرد همه اشیا، یا نماز شفع و نماز وتر، یا زوج نمازها و فرد آنها، یا عناصر و افلاک، یا برج­ها و سیاره­ها. «الحرور» باد گرم و حرارت خورشید و حرارت همیشگی و آتش. «و نور وجهک» یعنی ظهور ذاتت و ساطع شدن کمالات آن. «من امرنا» یعنی در آن یا سبب آن یا از همه امور مربوط به ما. محتمل است که معنای تجرید داشته باشد، مانند این سخن آنها، از تو شیری دیدم.

روایت3.

المتهجد: و هر که حفظ قرآن را اراده کرد، باید در شب جمعه چهار رکعت نماز بخواند که در رکعت اول فاتحۀ الکتاب و در رکعت دوم حمد و دخّان، و در رکعت

ص: 288


1- مصباح المتهجد: 183.[1]

الْمَوْتَی یَا حَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ اقْضِ لَنَا حَوَائِجَنَا وَ اکْفِنَا مَا أَهَمَّنَا مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا یُسْراً وَ ثَبِّتْنَا عَلَی هُدَی رَسُولِکَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صلی الله علیه و آله وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ کُلِّ غَمٍّ وَ هَمٍّ وَ ضِیقٍ فَرَجاً وَ مَخْرَجاً وَ اجْعَلْ دُعَاءَنَا عِنْدَکَ فِی الْمَرْفُوعِ الْمُتَقَبَّلِ الْمَرْحُومِ وَ هَبْ لَنَا مَا وَهَبْتَ لِأَهْلِ طَاعَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ فَإِنَّا مُؤْمِنُونَ بِکَ مُنِیبُونَ إِلَیْکَ مُتَوَکِّلُونَ عَلَیْکَ وَ مَصِیرُنَا إِلَیْکَ اللَّهُمَّ اجْمَعْ لَنَا الْخَیْرَ کُلَّهُ وَ اصْرِفْ عَنَّا الشَّرَّ کُلَّهُ إِنَّکَ أَنْتَ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ تُعْطِی الْخَیْرَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَصْرِفُهُ عَمَّنْ تَشَاءُ اللَّهُمَّ أَعْطِنَا مِنْهُ وَ امْنُنْ عَلَیْنَا بِهِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا اللَّهُ أَنْتَ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ یَا أَجْوَدَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا أَکْرَمَ مَنْ أَعْطَی وَ یَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی إِنَّکَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ عَافِنِی مِنَ النَّارِ وَ اجْمَعْ لَنَا خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).

بیان

رب النور العظیم أی النور المخلوق فی العرش الذی هو أضوأ الأنوار و أعظمها أو النور العظیم من الأنوار المعنویة کالعلم و المعرفة و ربما یفسر بالعقل و المسجور المملو و الموقد نار فی القیامة و الشفع و الوتر أی جمیع الأشیاء شفعها و وترها أو صلاة الشفع و صلاة الوتر أو شفع الصلوات و وترها أو العناصر و الأفلاک أو البروج و السیارات و الحرور الریح الحارة و حر الشمس و الحر الدائم و النار و نور وجهک أی ظهور ذاتک و سطوع کمالاتها من أمرنا أی فیه أو بسببه أو من جملة الأمور المتعلقة بنا و یحتمل أن یکون علی سبیل التجرید کقولهم رأیت منک أسدا.

«3»

الْمُتَهَجِّدُ،: وَ مَنْ أَرَادَ حِفْظَ الْقُرْآنِ فَلْیُصَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ یس وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الدُّخَانَ وَ فِی

ص: 288


1- 1. مصباح المتهجد ص 183.

سوم حمد و الم تنزیل السجده، و در رکعت چهارم حمد و «تبارک الذی بیده الملک» را بخواند، و چون از تشهد فارغ شد، خدا را حمد و ثنا بگوید و بر نبی صلّی الله علیه و آله درود بفرستد و برای مؤمنان استغفار کند و بگوید: پروردگارا، تا زمانی­که مرا باقی گذاشته­ای، با ترک معصیت­ها بر من رحمت بیاور، و از اینکه در آنچه که به من ارتباط ندارد خود را به زحمت بیاندازم، بر من رحم بیاور و حسن نظر در آنچه که تو را از من راضی می­گرداند، به من روزی کن.

پروردگارا، ای خالق آسمان­ها و زمین، صاحب جلال، اکرام، و عزتی که زوال نمی­پذیرد، ای الله، ای رحمن، به جلال و نور سیمایت از تو می­خواهم که قلبم را به حفظ کتابت ملزم کنی، چنانکه مرا آموختی؛ و تلاوت آن را به نحوی که تو را از من راضی می­کند روزی کنی، و از تو می­خواهم که با کتابت دیده­ام را روشن و با آن زبانم را فصیح و قلبم را گشوده و سینه­ام را وسیع سازی و بدنم را با آن به­کار بگیری و مرا بر آن قوی سازی و بر آن یاری کنی که غیر از تو کسی بر خیر یاری نمی­کند و کسی جز تو بر آن توفیق نمی­دهد. و زیاد صلوات فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از نماز عصر روز پنج­شنبه تا پایان روشنایی روز جمعه مستحب است. پس می­گویی: «پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و فرج آنها را تعجیل بفرما و دشمن آنان از جن و انس، از اولین­ها و آخرین­ها را به هلاکت برسان» و اگر آن را صد مرتبه بگوید، دارای فضل بسیار است.(1)

روایت4.

المتهجد و جمال الأسبوع: و مستحب است که در آن از قرآن از سوره بنی اسرائیل، کهف، طواسین سه­گانه، سجده لقمان، و سوره ص، حم سجده، حم دخان و سوره واقعه را قرائت کند.(2)

مؤلف

و در جمال الأسبوع سوره احقاف، طور و اقتربت (قمر) را افزوده است.

سپس گویند: و مستحب است که شب جمعه این دعا را بخواند:

پروردگارا، تو اول هستی و قبل از تو هیچ چیزی نیست و تو آخر هستی و از بین نمی­روی، تو زنده­ای هستی که نمی­میری، و خالقی هستی که ناتوان نمی­شوی، تو بصیری هستی که دچار تردید نمی­شود، صادقی که تکذیب نمی­شوی، قاهری که مغلوب نمی­شوی، شروع­کننده­ای که به پایان نمی­رسی، قریبی که دور نمی­شوی، قادری که ظلم نمی­شوی، غافری که ستم نمی­شوی، بی­نیازی که اطعام نمی­شوی، جاودانی که نمی­خوابی، اجابت­کننده­ای که خسته نمی­شوی، مهربانی که قصد نمی­شوی، عالمی که تعلیم داده نمی­شوی، قدرتمندی که تضعیف نمی­شوی

ص: 289


1- مصباح المتهجد: 184.[1]
2- مصباح المتهجد: 184.[2]

الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ الم تَنْزِیلُ السَّجْدَةَ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ التَّشَهُّدِ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَغْفَرَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِی بِتَرْکِ الْمَعَاصِی أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ ارْحَمْنِی مِنْ أَنْ أَتَکَلَّفَ مَا لَا یَعْنِینِی وَ ارْزُقْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی اللَّهُمَّ بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ الْعِزَّةِ الَّتِی لَا تُرَامُ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ بِجَلَالِکَ وَ بِنُورِ وَجْهِکَ أَنْ تُلْزِمَ قَلْبِی بِحِفْظِ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمْتَنِی وَ ارْزُقْنِی أَنْ أَتْلُوَهُ عَلَی النَّحْوِ الَّذِی یُرْضِیکَ عَنِّی وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُنَوِّرَ بِکِتَابِکَ بَصَرِی وَ تُطْلِقَ بِهِ لِسَانِی وَ تُفَرِّجَ بِهِ قَلْبِی وَ تَشْرَحَ بِهِ صَدْرِی وَ تَسْتَعْمِلَ بِهِ بَدَنِی وَ تُقَوِّیَنِی عَلَی ذَلِکَ وَ تُعِینَنِی عَلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا یُعِینُ عَلَی الْخَیْرِ غَیْرُکَ وَ لَا یُوَفِّقُ لَهُ إِلَّا أَنْتَ وَ یُسْتَحَبُّ الِاسْتِکْثَارُ فِیهِ مِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعَصْرِ- یَوْمَ الْخَمِیسِ إِلَی آخِرِ نَهَارِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ وَ أَهْلِکْ عَدُوَّهُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ- وَ إِنْ قَالَ ذَلِکَ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ لَهُ فَضْلٌ کَثِیرٌ(1).

«4»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِیهِ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ سُورَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ الْکَهْفِ وَ الطَّوَاسِینِ الثَّلَاثِ وَ سَجْدَةَ وَ لُقْمَانَ وَ سُورَةِ ص وَ حم السَّجْدَةِ وَ حم الدُّخَانِ وَ سُورَةِ الْوَاقِعَةِ(2).

أقول

و زاد فی جمال الأسبوع سورة الأحقاف و الطور و اقتربت.

ثُمَّ قَالا: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ الْأَوَّلُ فَلَا شَیْ ءَ قَبْلَکَ وَ أَنْتَ الْآخِرُ الَّذِی لَا تَهْلِکُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الَّذِی لَا تَمُوتُ وَ الْخَالِقُ الَّذِی لَا تَعْجِزُ وَ أَنْتَ الْبَصِیرُ الَّذِی لَا یَرْتَابُ وَ الصَّادِقُ الَّذِی لَا تَکْذِبُ وَ الْقَاهِرُ الَّذِی لَا یُغْلَبُ الْبَدِی ءُ لَا تَنْفَدُ الْقَرِیبُ لَا تَبْعُدُ الْقَادِرُ لَا تُضَامُ الْغَافِرُ لَا تَظْلِمُ الصَّمَدُ لَا تَطْعَمُ الْقَیُّومُ لَا تَنَامُ الْمُجِیبُ لَا تَسْأَمُ الْحَنَّانُ لَا تُرَامُ الْعَالِمُ لَا تُعَلَّمُ الْقَوِیُّ لَا تُضَعَّفُ

ص: 289


1- 1. مصباح المتهجد: 184.
2- 2. مصباح المتهجد: 184.

و عظیمی که وصف نمی­شوی، وفاداری که خلف وعده نمی­کنی، عادلی که بی­عدالتی نمی­کنی، بی­نیازی که نیازمند نمی­شوی، بزرگی که کوچک نمی­شوی، تسخیرناپذیری که مغلوب نمی­شوی، معروفی که انکار نمی­شوی، غالبی که مغلوب نمی­شوی، تنهایی که مأنوس نمی­شوی، یگانه­ای که مشورت نمی­کنی، بخشنده­ای که ملول نمی­شوی، عطاکننده­ای که بخل نمی­ورزی، شکست­ناپذیری که خوار نمی­شوی، حافظی که غفلت نمی­کنی، قائمی که خواب نمی­روی، از نظر غایبی که دیده نمی­شوی، پایداری که از بین نمی­ روی، ماندگاری که کهنه نمی­شوی، مقتدری که طرف نزاع واقع نمی­شوی، واحدی که شبیه چیزی نیستی.

و هیچ خدایی نیست جز تو خدای حق، که زمانها تو را تغییر نمی­دهد و مکان­ها تو را احاطه نمی­کند و نه خواب تو را دربرمی­گیرد و نه چرت، و چیزی شبیه تو نیست، و چگونه اینگونه نباشی درحالی­که تو خالق همه چیز هستی و هیچ خدایی جز تو نیست. همه چیز ازبین رفتنی است جز سیمای بخشنده تو ای گرامی­ترین چهره­ها، امان ترسیدهگان و پناه پناه­جویندگان، از تو می­خواهم و از غیر تو نمی­خواهم، و به سوی تو رغبت دارم و به سوی غیر تو رغبت ندارم.

برترین خواسته­ها را از تو می­خواهم و شایسته­ترین آنها را که برای بندگان شایسته نیست که جز آن را از تو بخواهند؛ تو گشاینده حمایت­گر و صاحب خیرات هستی، ای درگذرنده از لغزش­ها، نگارنده حسنات، از بین برنده بدی­ها، بالا برنده درجات، از تو می­خواهم ای الله، ای رحمن، ای رحیم، با همه اسمای نیکویت و کلمات والایت و نعمت­هایت که شمرده نمی­شود.

از تو می­خواهم به حق گرامی­ترین اسمائت بر خودت و محبوب­ترین آنها نزد خودت و شریف­ترین آن­ها از نظر جایگاه نزد تو، و نزدیک­ترین آنها به تو از نظر وسیله و سریع­ترین آنها به تو از نظر اجابت و به اسم مکنون مخزون مجلل مجلل­تر بزرگ بزرگتر که آن را دوست داری و از کسی­که تو را با آن دعا کرد راضی می­شوی و دعایش را برای او استجابت می­کنی و بر تو لازم است که سائلت را محروم نکنی، و به حق هر اسمی که در تورات، انجیل، زبور و فرقان بزرگ برای توست، و به حق هر اسمی که برای توست و آن را به یکی مخلوقاتت آموختی یا به کسی نیاموختی یا در علم غیب نزد خودت آن را محفوظ داشتی، و به حق هر اسمی که ساکنان عرشت و ملائکه­ات و برگزیدگانت از مخلوقاتت با آن تو را می­خوانند و به حق سائلین از تو و راغبین به تو، و پناه­آورندگان به تو و تضرع­کنندگان به تو، از تو می­خواهم ای خدا، با دعای کسی­که نیازمندی­اش شدید شد و گناهش بزرگ شد و به هلاکت نزدیک شد و قدرتش ضعیف شد، و کسی­که به چیزی از علمش اطمینان ندارد، و برای نیازمندی­اش برطرف­کننده­ای جز تو و برای گناهش

ص: 290

الْعَظِیمُ لَا تُوصَفُ الْوَفِیُّ لَا تُخْلِفُ الْعَدْلُ لَا تَحِیفُ الْغَنِیُّ لَا تَفْتَقِرُ الْکَبِیرُ لَا تَصْغُرُ الْمَنِیعُ لَا تَقْهَرُ الْمَعْرُوفُ لَا تُنْکِرُ الْغَالِبُ لَا تُغْلَبُ الْوَتْرُ لَا تَسْتَأْنِسُ الْفَرْدُ لَا تَسْتَنِیرُ الْوَهَّابُ لَا تَمَلُّ الْجَوَادُ لَا تَبْخَلُ الْعَزِیزُ لَا تَذِلُّ الْحَافِظُ لَا تَغْفُلُ الْقَائِمُ لَا تَنَامُ الْمُحْتَجِبُ لَا تُرَی الدَّائِمُ لَا تَفْنَی الْبَاقِی لَا تَبْلَی الْمُقْتَدِرُ لَا تُنَازَعُ الْوَاحِدُ لَا تُشْبِهُ بِشَیْ ءٍ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَقُّ الَّذِی لَا تُغَیِّرُکَ الْأَزْمِنَةُ وَ لَا تُحِیطُ بِکَ الْأَمْکِنَةُ وَ لَا یَأْخُذُکَ نَوْمٌ وَ لَا سَنَةٌ وَ لَا یُشْبِهُکَ شَیْ ءٌ وَ کَیْفَ لَا تَکُونُ کَذَلِکَ وَ أَنْتَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ کُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَکَ الْکَرِیمَ أَکْرَمَ الْوُجُوهِ أَمَانَ الْخَائِفِینَ وَ جَارَ الْمُسْتَجِیرِینَ أَسْأَلُکَ وَ لَا أَسْأَلُ غَیْرَکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ لَا أَرْغَبُ إِلَی غَیْرِکَ أَسْأَلُکَ بِأَفْضَلِ الْمَسَائِلِ کُلِّهَا وَ أَنْجَحِهَا الَّتِی لَا یَنْبَغِی لِلْعِبَادِ أَنْ یَسْأَلُوکَ إِلَّا بِهَا أَنْتَ الْفَتَّاحُ النَّفَّاحُ ذُو الْخَیْرَاتِ مُقِیلُ الْعَثَرَاتِ کَاتِبُ الْحَسَنَاتِ مَاحِی السَّیِّئَاتِ رَافِعُ الدَّرَجَاتِ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی کُلِّهَا وَ کَلِمَاتِکَ الْعُلْیَا وَ نِعَمِکَ الَّتِی لَا تُحْصَی وَ أَسْأَلُکَ بِأَکْرَمِ أَسْمَائِکَ عَلَیْکَ وَ أَحَبِّهَا إِلَیْکَ وَ أَشْرَفِهَا عِنْدَکَ مَنْزِلَةً وَ أَقْرَبِهَا مِنْکَ وَسِیلَةً وَ أَسْرَعِهَا مِنْکَ إِجَابَةً وَ بِاسْمِکَ الْمَکْنُونِ الْمَخْزُونِ الْجَلِیلِ الْأَجَلِّ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی تُحِبُّهُ وَ تَرْضَی عَمَّنْ دَعَاکَ بِهِ وَ تَسْتَجِیبُ لَهُ دُعَاءَهُ وَ حَقٌّ عَلَیْکَ أَنْ لَا تَحْرِمَ سَائِلَکَ وَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ الْعَظِیمِ وَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ عَلَّمْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوْ لَمْ تُعَلِّمْهُ أَحَداً أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ بِکُلِّ اسْمٍ دَعَاکَ بِهِ حَمَلَةُ عَرْشِکَ وَ مَلَائِکَتُکَ وَ أَصْفِیَاؤُکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ بِحَقِّ السَّائِلِینَ لَکَ وَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ وَ الْمُتَعَوِّذِینَ بِکَ وَ الْمُتَضَرِّعِینَ إِلَیْکَ أَدْعُوکَ یَا اللَّهُ دُعَاءَ مَنْ قَدِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ عَظُمَ جُرْمُهُ وَ أَشْرَفَ عَلَی الْهَلَکَةِ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ وَ مَنْ لَا یَثِقُ بِشَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِهِ وَ لَا یَجِدُ لِفَاقَتِهِ سَادّاً غَیْرَکَ وَ لَا لِذَنْبِهِ

ص: 290

بخشنده­ای غیر از تو نمی­ یابد، تو را می­خوانم. پس از تو به سوی تو گریختم، درحالی­که از عبادت تو استنکاف نمی­کنم و تکبر نمی­ورزم. ای انس هر پناه­جوینده، ای تکیه­گاه هر فقیر، به حق اینکه تو خدای مهربان و بخشنده هستی و هیچ خدایی جز تو خالق آسمان­ها و زمین، صاحب جلال و اکرام، و عالم به غیب و شهود، رحمن و رحیم نیست، از تو می­خواهم.

تو پروردگار هستی و من بنده، تو مالک هستی و من مملوک، تو شکست­ناپذیر هستی و من ذلیل، تو بی­نیاز هستی و من نیازمند، تو زنده هستی و من مرده، تو باقی هستی و من فانی، تو احسان­کننده هستی و من بدکار، تو بخشنده هستی و من گناهکار، تو رحیم هستی و من خطاکار، تو خالق هستی و من مخلوق، تو قوی هستی و من ضعیف، تو عطاکننده هستی و من مسألت­کننده، تو روزی­رسان هستی و من روزی داده شده و تو سزاوارترین کسی هستی که به سوی او شکوه کردم و از او استعانت جستم و به او امید بستم.

پروردگارا، چه بسیار گناهکاری که او را بخشیدی، چه بسیار بدکاری که از او گذشتی، پس بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و مرا بیامرز و ببخش، و از من درگذر و مرا ببخش، و از فضلت بر من بگشای، ذکر تو گسترده، امر تو مطهر، تقدیر تو نافذ است، از امرم، آنچه را که از دشواری آن بیم دارم بر من آسان کن، و مرا، پدر و مادرم را و هر مرد و زن مؤمن را از آنچه که از رنج آن می­ترسم آسوده کن، و مرا از آنچه که از ناچاری آن می­ترسم حفظ کن، و آنچه که از غم آن می­ترسم را از من دفع کن، و آنچه که امیدوارم و به آن آزرومندم را برای من و برای همه مؤمنان آسان کن، هیچ خدایی جز تو خدای سبحان وجود ندارد و من از ستمکاران بودم.(1)

توضیح

«تو اول هستی» به دلیل معرفه بودن خبر یعنی اولیت در تو محصور شده است، پس «چیزی قبل از تو نیست» بر آن متفرع می­شود؛ یا اینکه مقصود از اول بودن، علت همه چیز بودن او است، و آخر نیز به دلیل حصر چنین است؛ یا به معنی غایت غایت­ها بودن اوست و سخن در مورد آن دو گذشت و به زودی خواهد آمد. «آغازگر» اشیاء و خالق آنها. «به پایان نمی­رسد» یعنی از بین نمی­رود یا ابداع و خلقش به پایان نمی­رسد. «لاتضام» یعنی ستم نمی­شوی. «صمد» یعنی بسیطی که دارای اجزاء نیست یا میان­تهی­ای نیست که در آن جهت قوه و استعدادی باشد، یا کسی­که همه به او احتیاج دارند و به چیزی احتیاج ندارد. و بر اساس همه این وجوه، منشعب شدن عدم احتیاج طعام بر او صحیح است چنانکه پوشیده نیست. «القیّوم» قائم به ذاتی که همه چیزی قائم به اوست، پس از او نه خوابی است

ص: 291


1- مصباح المتهجد: 185 - 186.[1]

غَافِراً غَیْرَکَ فَقَدْ هَرَبْتُ مِنْکَ إِلَیْکَ غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ لَا مُسْتَکْبِرٍ عَنْ عِبَادَتِکَ یَا أُنْسَ کُلِّ مُسْتَجِیرٍ یَا سَنَدَ کُلِّ فَقِیرٍ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ أَنْتَ الرَّبُّ وَ أَنَا الْعَبْدُ وَ أَنْتَ الْمَالِکُ وَ أَنَا الْمَمْلُوکُ وَ أَنْتَ الْعَزِیزُ وَ أَنَا الذَّلِیلُ وَ أَنْتَ الْغَنِیُّ وَ أَنَا الْفَقِیرُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ وَ أَنَا الْمَیِّتُ وَ أَنْتَ الْبَاقِی وَ أَنَا الْفَانِی وَ أَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسِی ءُ وَ أَنْتَ الْغَفُورُ وَ أَنَا الْمُذْنِبُ وَ أَنْتَ الرَّحِیمُ وَ أَنَا الْخَاطِی وَ أَنْتَ الْخَالِقُ وَ أَنَا الْمَخْلُوقُ وَ أَنْتَ الْقَوِیُّ وَ أَنَا الضَّعِیفُ وَ أَنْتَ الْمُعْطِی وَ أَنَا السَّائِلُ وَ أَنْتَ الرَّازِقُ وَ أَنَا الْمَرْزُوقُ وَ أَنْتَ أَحَقُّ مَنْ شَکَوْتُ إِلَیْهِ وَ اسْتَعَنْتُ بِهِ وَ رَجَوْتُهُ إِلَهِی کَمْ مِنْ مُذْنِبٍ قَدْ غَفَرْتَ لَهُ وَ کَمْ مِنْ مُسِی ءٍ قَدْ تَجَاوَزْتَ عَنْهُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ اعْفُ عَنِّی وَ عَافِنِی وَ افْتَحْ لِی مِنْ فَضْلِکَ سُبُّوحٌ ذِکْرُکَ قُدُّوسٌ أَمْرُکَ نَافِذٌ قَضَاؤُکَ یَسِّرْ لِی مِنْ أَمْرِی مَا أَخَافُ عُسْرَهُ وَ فَرِّجْ لِی عَنِّی وَ عَنْ وَالِدَیَّ وَ عَنْ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مَا أَخَافُ کَرْبَهُ وَ اکْفِنِی مَا أَخَافُ ضَرُورَتَهُ وَ ادْرَأْ عَنِّی مَا أَخَافُ حُزُونَتَهُ وَ سَهِّلْ لِی وَ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ مَا أَرْجُوهُ وَ آمُلُهُ- لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ (1).

بیان

أنت الأول أی انحصر فیک الأولیة لتعریف الخبر فیتفرع علیه لا شی ء قبلک أو المراد بالأولیة کونه علة کل شی ء و کذا الآخر للحصر أو بمعنی کونه غایة الغایات و قد مر الکلام فیهما و سیأتی البدی ء الأشیاء و مبدعها لا ینفد أی لا یفنی أو لا ینتهی إبداعه لا تضام أی لا تظلم الصمد أی البسیط الذی لیس بذی أجزاء أو لیس بأجوف تکون فیه جهة القوة و الاستعداد أو محتاج إلیه الکل و لا یحتاج إلی شی ء و علی کل الوجوه یصح تفریع عدم احتیاج الطعام علیه کما لا یخفی القیوم القائم بالذات الذی یقوم به کل شی ء فلا یکون منه نوم

ص: 291


1- 1. مصباح المتهجد ص 185- 186.

و نه غفلتی، و «حنّان» یعنی بسیار مهربان و رئوف.

«لا یرام» یعنی با هیچ بدی و سوئی قصد نمی­شود، پس مهربانی او برای دفع ضرر نیست، یا اینکه در رحمتش نیازی ندارد که قصد شود و طلب شود. «لایوصف» یعنی عقل­ها به کنه عظمت او نمی­رسد که آن را وصف کند. «انکار نمی­شود» یعنی به دلیل کثرت ظهور آثار او در همه جا، جایی برای انکار نیست. یا معنی این است: به احسان معروف است و جز آن از او مشاهده نمی­شود. و حق یعنی ثابت «و أنجحها» یعنی نزدیک­ترین آن به اجابت. «و کلمات تو» یعنی علوم تو یا کتب تو یا تقدیرات تو یا انبیاء یا ائمه، و به دفعات بیان شد. «و نزدیک­ترین آنها به تو از جهت وسیله» یعنی نزدیکی آن از جهت وسیله بودن آن برای حاصل شدن خواسته­ها باشد. «و سریع­ترین آنها به تو از جهت اجابت» یعنی اجابتی که از جانب تو باشد و ظرف متعلق به اسراع نیست. «سبّوح ذکرک» یعنی منزه از اینکه بر نقص یا عیبی دلالت کند «قدّوس امرک» یعنی پاک و مبرا از اینکه بر ظلم، جور و بیهودگی مشتمل باشد.

روایت5.

المتهجد و البلد(1)

و جمال الأسبوع و الاختیار: دعایی دیگر:

پروردگارا، از جانب تو رحمتی می­خواهم که با آن قلبم را هدایت کنی و امرم را جمع کنی و آشفتگی­ام را با آن ترتیب ببخشی، و پنهانم را با آن حفظ کنی و حاضرم را اصلاح سازی و عملم را التهذیب کنی و هدایتم را با آن بر من الهام کنی، و الفتم را با آن بازگردانی، و با آن مرا از هر بدی­ای مصون بداری .

پروردگارا، ایمانی راستین و یقینی خالص و رحمتی که به وسیله آن به علو منزلت تو در دنیا و آخرت دست بیابم بر من عطا کن. پروردگارا، کامیابی در قضا، جایگاه علماء، زندگی سعادتمندان و پیروزی بر دشمنان را از تو مسألت دارم. پروردگارا من حاجتم را نزد تو آوردم، اگر عملم ضعیف است به رحمتت نیازمندم، پس ای انجام­دهنده امور، ای شفا بخشنده سینه­ها، چنانکه بین دریاها پناه می­دهی، از تو می­خواهم مرا از عذاب سعیر، و از گفتن «وای نابود شدم» و از آزمایش قبر پناه دهی.

پروردگارا، آنچه اندیشه­ام از آن کوتاهی کرد و نیتم به آن نرسید و خواسته­ام بر آن احاطه نیافت، از خیری که به یکی از مخلوقاتت وعده کردی، پس آن را از تو می­خواهم. پروردگارا، ای صاحب حبل محکم و امر راستین، امان در روز وعید و بهشت در روز خلود به همراه تقرب یافتگان شاهد و رکوع­کنندگان سجده­کننده، وفاکنندگان به عهد را از تو می­خواهم که تو بخشنده مهربان هستی و هر آنچه اراده کنی را انجام می­دهی.

ص: 292


1- البلد الامین: 68.[1]

و لا غفلة و الحنان کثیر الحنان و الرحمة.

لا یرام أی لا یقصد بسوء فلیس حنانه لدفع ضرر أو لا یحتاج فی رحمته إلی أن یقصد و یطلب لا یوصف أی لا تصل العقول إلی کنه عظمته فتصفها لا ینکر أی لیس محلا للإنکار لکثرة ظهور آثاره فی الأقطار أو المعنی معروف بالإحسان لا یشاهد منه سوی ذلک و الحق الثابت و أنجحها أی أقربها إلی الإجابة و کلماتک أی علومک أو کتبک أو تقدیراتک أو الأنبیاء أو الأئمة و قد مر مرارا و أقربها منک وسیلة أی یکون قربها من جهة کونها وسیلة لحصول المطالب و أسرعها منک إجابة أی إجابة کائنة منک و الظرف لا یتعلق بالإسراع سبوح ذکرک أی منزه من أن یدل علی نقص أو عیب قدوس أمرک أی منزه و مبرأ من أن یشتمل علی ظلم و جور أو عبث.

«5»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْبَلَدُ،(1) وَ الْجَمَالُ، وَ الْإِخْتِیَارُ، دُعَاءٌ آخَرُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِکَ تَهْدِی بِهَا قَلْبِی وَ تَجْمَعُ بِهَا أَمْرِی وَ تَلُمُّ بِهَا شَعْثِی وَ تَحْفَظُ بِهَا غَائِبِی وَ تُصْلِحُ بِهَا شَاهِدِی وَ تُزَکِّی بِهَا عَمَلِی وَ تُلْهِمُنِی بِهَا رُشْدِی وَ تَرُدُّ بِهَا أُلْفَتِی وَ تَعْصِمُنِی بِهَا عَنْ کُلِّ سُوءٍ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی إِیمَاناً صَادِقاً وَ یَقِیناً خَالِصاً وَ رَحْمَةً أَنَالُ بِهَا شَرَفَ کَرَامَتِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْفَوْزَ فِی الْقَضَاءِ وَ مَنَازِلَ الْعُلَمَاءِ وَ عَیْشَ السُّعَدَاءِ وَ النَّصْرَ عَلَی الْأَعْدَاءِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَنْزَلْتُ بِکَ حَاجَتِی وَ إِنْ ضَعُفَ عَمَلِی فَقَدِ افْتَقَرْتُ إِلَی رَحْمَتِکَ فَأَسْأَلُکَ یَا قَاضِیَ الْأُمُورِ وَ یَا شَافِیَ الصُّدُورِ کَمَا تُجِیرُ بَیْنَ الْبُحُورِ أَنْ تُجِیرَنِی مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ وَ مِنْ دَعْوَةِ الثُّبُورِ وَ مِنْ فِتْنَةِ الْقُبُورِ اللَّهُمَّ وَ مَا قَصُرَ عَنْهُ رَأْیِی وَ لَمْ تَبْلُغْهُ نِیَّتِی وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ مَسْأَلَتِی مِنْ خَیْرٍ وَعَدْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ فَإِنِّی أَرْغَبُ إِلَیْکَ فِیهِ اللَّهُمَّ یَا ذَا الْحَبْلِ الشَّدِیدِ وَ الْأَمْرِ الرَّشِیدِ أَسْأَلُکَ الْأَمْنَ یَوْمَ الْوَعِیدِ وَ الْجَنَّةَ یَوْمَ الْخُلُودِ مَعَ الْمُقَرَّبِینَ الشُّهُودِ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ الْمُوفِینَ بِالْعُهُودِ إِنَّکَ رَحِیمٌ وَدُودٌ وَ إِنَّکَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ.

ص: 292


1- 1. البلد الأمین: 68.

پروردگارا ما را از هدایت­گران هدایت­یافته، نه گمراهان و نه گمراه­کنندگان، اهل سازش برای اولیائت و اهل جنگ برای دشمنانت قرار بده، به عشق تو توبه­کنندگان را دوست داریم و به خاطر دشمنی تو، با هر که با تو مخالفت کرد، دشمنی می­کنیم.

پروردگارا این دعاست و اجابت بر توست، این تلاش است و بر توست توکل، پروردگارا برای من در قلبم نوری، و در قبرم نوری، و پیش رویم نوری و پشت سرم نوری و از چپم نوری و از بالای سرم نوری، و از پایین نوری و در گوشم نوری و در دیده­ام نوری و در مویم نوری و در پوستم نوری و در گوشم نوری و در خونم نوری و در استخوانم نوری قرار بده. پروردگارا، نور را برایم بزرگ کن و به من نوری عطا کن و برای من نوری قرار بده.

پاک و منزه است خدایی که جامه عزت بر تن کرد و با آن هویدا شد، و پاک و منزه است خدایی که لباس مجد و بزرگی بر تن کرد و با آن کرامت یافت، پاک و منزه است کسی­که تسبیح شایسته نیست مگر برای او، پاک و منزه است صاحب فضل و نعمت، پاک و منزه است صاحب مجد و کرم، پاک و منزه است صاحب جلال و اکرام.(1)

توضیح

«اللّمّ» یعنی جمع کردن، و «شعث» با حرکت، پراکندگی امر، فیروزآبادی آورده، «و لمّ الله شعثه» امور پراکنده­اش را جمع­آوری کرد. «و با آن الفتم را باز می­گردانی» یعنی اهل الفتم و کسانی­که به آنها انس گرفتم یا الفت و انسم به محضر تو را، و این فقره در اکثر کتب و نسخه­ها موجود نیست. «کامیابی از تو می­خواهم» یعنی کامیابی به سعادت «در قضا» یعنی در قضای مرگ و به هنگام نزول آن یا هر قضائی «و جایگاه علما» در برخی نسخه­ها «و نزل الشهداء» آمده است. و «نزول»، با یک یا دو ضمه، آنچه که برای مهمان آماده می­شود.

«چنانکه پناه می­دهی» در اشاره به این سخن خداوند متعال «وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا»،(2)

{و میان دو دریا مانعی گذاشت.} «وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا»،(3) {و اوست کسی که دو دریا را موج زنان به سوی هم روان کرد. این یکی شیرین [و] گوارا و آن یکی شور [و] تلخ است و میان آن دو مانع و حریمی استوار قرار داد.} و گویند: آن مثل دجله­ای است که وارد دریا می­شود و آن را می­شکافد و در میان آن چندین فرسخ حرکت می­کند، درحالی­که طعمش تغییر نمی­کند. و گفته شده: مقصود از «عذب» نهر بزرگی مانند نیل است و مقصود از بحر، دریای بزرگ شور است و مقصود از «برزخ»، زمینی که مابین آن دو حائل می­شود است و گفته شده: ص: 293


1- مصباح المتهجد: 187.[1]
2- نمل / 61.[2]
3- فرقان / 53.[3]

اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا هَادِینَ مَهْدِیِّینَ غَیْرَ ضَالِّینَ وَ لَا مُضِلِّینَ سِلْماً لِأَوْلِیَائِکَ وَ حَرْباً لِأَعْدَائِکَ نُحِبُّ لِحُبِّکَ التَّائِبِینَ وَ نُعَادِی لِعَدَاوَتِکَ مَنْ خَالَفَکَ اللَّهُمَّ هَذَا الدُّعَاءُ وَ عَلَیْکَ الْإِجَابَةُ وَ هَذَا الْجُهْدُ وَ عَلَیْکَ التُّکْلَانُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی نُوراً فِی قَلْبِی وَ نُوراً فِی قَبْرِی وَ نُوراً بَیْنَ یَدَیَّ وَ نُوراً مِنْ خَلْفِی وَ نُوراً مِنْ شِمَالِی وَ نُوراً مِنْ فَوْقِی وَ نُوراً مِنْ تَحْتِی وَ نُوراً فِی سَمْعِی وَ نُوراً فِی بَصَرِی وَ نُوراً فِی شَعْرِی وَ نُوراً فِی بَشَرِی وَ نُوراً فِی لَحْمِی وَ نُوراً فِی دَمِی وَ نُوراً فِی عِظَامِی اللَّهُمَّ وَ أَعْظِمْ لِیَ النُّورَ وَ أَعْطِنِی نُوراً وَ اجْعَلْ لِی نُوراً سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی ارْتَدَی بِالْعِزِّ وَ بَانَ بِهِ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی لَبِسَ الْمَجْدَ وَ تَکَرَّمَ بِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ سُبْحَانَ ذِی الْفَضْلِ وَ النِّعَمِ سُبْحَانَ ذِی الْمَجْدِ وَ الْکَرَمِ سُبْحَانَ ذِی الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ (1).

بیان

اللم الجمع و الشعث محرکة انتشار الأمر و لم الله شعثه قارب بین شتیت أمره ذکره الفیروزآبادی و ترد بها ألفتی أی أهل ألفتی و من أنست بهم أو ألفتی و أنسی بجنابک و لیست هذه الفقرة فی أکثر الکتب و النسخ أسألک الفوز أی بالسعادة فی القضاء أی قضاء الموت و عند نزوله أو کل قضاء و منازل العلماء و فی بعض النسخ و نزل الشهداء و النزل بالضم و بضمتین ما یهیأ للضیف.

کما تجیر متعلق بما بعده إشارة إلی قوله سبحانه وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً(2) و قوله وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً(3) قالوا و ذلک مثل دجلة یدخل البحر فیشقه فیجری فی خلاله فراسخ لا یتغیر طعمه و قیل المراد بالعذب النهر العظیم مثل النیل و بالبحر الملح البحر الکبیر و بالبرزخ ما یحول بینهما من الأرض و قیل:

ص: 293


1- 1. مصباح المتهجد: 187.
2- 2. النمل: 61.
3- 3. الفرقان: 53.

مقصود از بحرین در ابتدا دو خلیج فارس و روم است که از اقیانوس منشعب می­شوند و زمین بین آن دو فاصله است و آمیخته نمی­شوند.

«و از دعوت قبور»، این است که در قیامت ندا دهند: «و اثبوراه» و «الثبور» هلاک و نابودی است، تلمیحی است به این سخن خداوند سبحان «وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَکَانًا ضَیِّقًا مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنَالِکَ ثُبُورًا»،(1) {و چون آنان را در تنگنایی از آن به زنجیر کشیده و بیندازند، آنجاست که مرگ [خود] را می خواهند}، یعنی هلاک و نابودی را آرزو می­کنند و او را صدا می­کنند و می­گویند «واثبوراه! بیا که اینک زمان توست».

«و از آزمایش قبر» و عذاب و سئوال آن، در النهایه گوید: درباره آن آمده است: شما در قبر آزمایش می­شوید، و مقصودش سئوال و جواب منکر و نکیر است، از ریشه فتنه به معنای امتحان و آزمایش و در قاموس به معنی فضیحت و عذاب آمده است.

«ای صاحب حبل محکم»، کفعمی گوید: حبل در اینجا عهد است و این کلام خداوند متعال از آن است: «إِلاَّ بِحَبْلٍ مِّنْ اللّهِ وَحَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»،(2) {مگر آنکه به پیمان خدا و پیمانی از مردم}. و عهد به این دلیل حبل نامیده شده است که با آن اطمینان بسته می­شود، چنانکه چیزی با حبل بسته می­شود. و در خط شهید، با یاء دو نقطه آمده است یعنی «حیل» و معنایش، ای صاحب قدرت شدید است. و شدید گفت و شدیده نگفت، زیرا آن صفت برای حبل است که مذکر است، پایان.

«و امر رشید» یعنی کار تو دارای رشد و صلاح است «و الشهود و السجود» جمع شاهد و ساجد است. و «سلم» با کسره و فتحه صلح، و با کسره صلح­جو است و «حرب» با فتحه دشمن و جنگ­جو و «جهد» با ضمه توان و با فتحه سختی و مشقت است و «تکلان» با ضمه توکل است «و بان به» یعنی با عزت و غلبه از همه موجودات متمایز شد.

روایت6.

المتهجد و جمال الأسبوع و البلد(3) و جنة الأمان: و مستحب است که شب جمعه، روز جمعه، شب عرفه، روز عرفه با این دعا، دعا کند: اللهم من تعبأ و تهیّأ و أعدّ و استعدّ لوفادة إلی المخلوق رجاء رفده و جائزته ... «پروردگارا، هر کسی­که به امید هدیه و جایزه به سوی مخلوقی مرتب می­کند و مهیا می­شود و آماده می­شود و حاضر می­شود، پس به سوی تو است ای پروردگار من، آمادگی، ترتیب، مهیا شدن و حاضر شدنم،

ص: 294


1- فرقان / 13.[1]
2- آل عمران / 112.[2]
3- البلد الأمین: 69، جنة الأمان : 435.[3]

المراد بالبحرین أولا خلیجا فارس و الروم ینشعبان من المحیط و الأرض فاصل بینهما لا یمتزجان.

و من دعوة الثبور هو أن ینادوا فی القیامة وا ثبوراه و الثبور الهلاک تلمیح إلی قوله سبحانه وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً(1) أی هلاکا یتمنون الهلاک و ینادونه و یقولون وا ثبوراه تعال فهذا حینک.

و من فتنة القبور و عذابها و سؤالها قال فی النهایة فیه إنکم تفتنون فی القبور یرید مساءلة منکر و نکیر من الفتنة الامتحان و الاختبار و فی القاموس الفضیحة و العذاب.

یا ذا الحبل الشدید قال الکفعمی الحبل هنا العهد و منه قوله تعالی إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ (2) و سمی العهد حبلا لأنه یعقد به الأمان کما یعقد الشی ء بالحبل و فی خط الشهید قدس الله روحه بالیاء المثناة من تحت و معناه یا ذا القوة الشدیدة و إنما قال الشدید رجوعا إلی لفظ الحبل فإنه مذکر انتهی.

و الأمر الرشید أی أمرک ذو رشد و صلاح و الشهود و السجود جمعا شاهد و ساجد و السلم بالکسر و الفتح الصلح و بالکسر المسالم و الحرب بالفتح العدو و المحارب و الجهد بالضم و الفتح الطاقة و بالفتح المشقة و التکلان بالضم التوکل و بان به أی امتاز بذلک العز و الغلبة من جمیع الموجودات.

«6»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ،(3)

وَ الْبَلَدُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ]: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَةَ عَرَفَةَ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ مَنْ تَعَبَّأَ وَ تَهَیَّأَ وَ أَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ جَائِزَتِهِ فَإِلَیْکَ یَا رَبِّ تَعْبِئَتِی وَ تَهْیِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی

ص: 294


1- 1. الفرقان: 13.
2- 2. آل عمران: 112.
3- 3. البلد الأمین: 69، جنة الأمان، 435.

به امید عفو تو و طلب هدیه و جایزه تو، پس ای مولای من، امروز دعایم را بی­نتیجه نگذار. ای کسی­که هیچ سائلی از او ناکام نمی­شود و هیچ عطائی از او نمی­کاهد، من امروز عمل صالحی که انجام داده باشم به سویت نیاورده­ام و نه برای رسیدن به مخلوقی که به او امید بسته باشم، بلکه با اعتراف به بدی و ظلم و اقرار به اینکه هیچ دلیل و بهانه­ای ندارم به سویت آمدم، به سویت آمدم درحالی ­که به عفو بزرگت که با آن خطاکاران را عفو کردی، امید دارم، پس توقف طولانی آنها بر جرم بزرگ، تو را مانع نمی­شود که با رحمت به سوی آنها بازگردی.

پس ای کسی­که رحمتش وسیع و عفوش بزرگ است، ای عظیم ای عظیم ای عظیم، خشم تو را جز حلمت رد نمی­کند و از خشمت جز تضرع به سوی تو نجات نمی­دهد. پس ای خدای من، با قدرتی که با آن بندگان مرده­ات را زنده می­کنی گشایشی به من عطا کن و مرا از غم نابود نکن تا استجابتم کنی و تا منتهای مهلت من، اجابت در دعایم را به من بشناسانی و طعم عافیت را به من بچشانی، و دشمنم را بر من شاد نکن و او را بر من تسلط نده و او را قادر بر سلطه بر من نگردان.

ای خدا، اگر تو مرا فرو بنهی، کیست که مرا بالا ببرد؟ و اگر مرا بالا ببری، کیست که مرا فرو بنهد؟ و اگر مرا هلاک کنی، کیست که از میان بندگانت به او اعتراض کند یا درباره امر آن از تو سئوال کند؟ و ای خدای من، دانسته­ام که نه در حکم تو ظلمی است و نه در انتقام تو عجله­ای است، و فقط کسی عجله می­کند که از فوت بیم دارد و فقط ضعیف نیازمند ظلم کردن است و تو ای خدای من، بسیار از آن متعالی هستی.

پروردگارا، من به سوی تو پناه می­برم پس مرا پناه بده و به تو پناه می­برم پس پناهم باش، از تو روزی می­خواهم پس روزی­ام ببخش و بر تو توکل می­کنم پس حمایتم کن، و بر دشمنم از تو طلب یاری می­کنم پس یاری­ام کن، و از تو استعانت می­جویم پس کمکم کن و ای خدا، از تو استغفار می­جویم پس مرا بیامرز، آمین آمین آمین.(1)

توضیح

کفعمی(2)

گوید: «تعبّأ و تهیّأ» به یک معناست و برای تأکید و اختلاف لفظ تکرار شده است و تعبّأ با همزه و بی همزه جایز است. «عبّأت المتاع» یعنی آن را آماده کردم، پایان. و «آماده کرد» یعنی خودش را یا آنچه که برای سفر به آن احتیاج دارد، و کفعمی گوید: «تهیّأ، تعبّأ، اعدّ و استعدّ» نظیر هم هستند، و «الوفادۀ» با کسره، وارد شدن بر امیر برای نامه یا طلب حاجتی است و کفعمی گوید: «رفد، نیل و جائزه» نظائر هستند و جوهری گوید، «نوال» عطا و هدیه است و نائل مانند آن است.

ص: 295


1- مصباح المتهجد: 188.[1]
2- جنة الأمان: 437.[1]

رَجَاءَ عَفْوِکَ وَ طَلَبَ نَائِلِکَ وَ جَائِزَتِکَ فَلَا تُخَیِّبِ الْیَوْمَ دُعَائِی یَا مَوْلَایَ یَا مَنْ لَا تخیب [یَخِیبُ] عَلَیْهِ سَائِلٌ وَ لَا یَنْقُصُهُ نَائِلٌ فَإِنِّی لَمْ آتِکَ الْیَوْمَ ثِقَةً بِعَمَلٍ صَالِحٍ عَمِلْتُهُ وَ لَا لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ أَتَیْتُکَ مُقِرّاً عَلَی نَفْسِی بِالْإِسَاءَةِ وَ الظُّلْمِ مُعْتَرِفاً بِأَنْ لَا حُجَّةَ لِی وَ لَا عُذْرَ أَتَیْتُکَ أَرْجُو عَظِیمَ عَفْوِکَ الَّذِی عَلَوْتَ بِهِ عَلَی الْخَاطِئِینَ فَلَمْ یَمْنَعْکَ طُولُ عُکُوفِهِمْ عَلَی عَظِیمِ الْجُرْمِ أَنْ عُدْتَ عَلَیْهِمْ بِالرَّحْمَةِ فَیَا مَنْ رَحْمَتُهُ وَاسِعَةٌ وَ عَفْوُهُ عَظِیمٌ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ- لَا یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلَّا حِلْمُکَ وَ لَا یُنْجِی مِنْ سَخَطِکَ إِلَّا التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ فَهَبْ لِی یَا إِلَهِی فَرَجاً بِالْقُدْرَةِ الَّتِی بِهَا تُحْیِی مَیِّتَ الْعِبَادِ وَ لَا تُهْلِکْنِی غَمّاً حَتَّی تَسْتَجِیبَ لِی وَ تُعَرِّفَنِی الْإِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْعَافِیَةِ إِلَهِی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لَا تُسَلِّطْهُ عَلَیَّ وَ لَا تُمَکِّنْهُ مِنْ عُنُقِی یَا إِلَهِی إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی وَ إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَتَعَرَّضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ أَمْرِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا إِلَهِی أَنَّهُ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَ لَا فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ یَا إِلَهِی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ فَأَعِذْنِی وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ فَأَجِرْنِی وَ أَسْتَرْزِقُکَ فَارْزُقْنِی وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ فَاکْفِنِی وَ أَسْتَنْصِرُکَ عَلَی عَدُوِّی فَانْصُرْنِی وَ أَسْتَعِینُ بِکَ فَأَعِنِّی وَ أَسْتَغْفِرُکَ یَا إِلَهِی فَاغْفِرْ لِی آمِینَ آمِینَ آمِینَ (1).

بیان

قال الکفعمی (2)

تعبأ و تهیأ بمعنی و کرر للتأکید و اختلاف اللفظ و تعبأ یجوز فیه الهمز و عدمه و عبأت المتاع هیأته انتهی و أعد أی نفسه أو ما یحتاج إلیه للسفر و قال الکفعمی تهیأ و تعبأ و أعد و استعد نظائر و الوفادة بالکسر الورود علی الأمیر لرسالة أو طلب حاجة و قال الکفعمی الرفد و النیل و الجائزة نظائر و قال الجوهری النوال العطاء و النائل مثله.

ص: 295


1- 1. مصباح المتهجد: 188.
2- 2. جنة الأمان: 437 فی الهامش.

«ای کسی­که درخواست­کننده از او ناامید نمی­شود»، در صحیفه و سایر ادعیه «یا من لایحفیه سائل» است و «الاحفاء» مبالغه در گرفتن است، یعنی هر چه سائلان بگیرند و طلب کنند، در کنار گنجینه­های گسترده او مبالغه محسوب نمی­شود. و کفعمی گوید: «الحفو» منع است، یعنی سئوال سائلان و کثرت آن، او را از عطاء منع نمی­کند. و آنچه ما ذکر کردیم بهتر است و آن مقصود از این سخن اوست «و لاینقصه نائل» یعنی کثرت عطا از خزائن او نمی­کاهد. «طول عکوفهم» یعنی طول اقامت آنان «و لاتهلکنی غمّاً» یعنی به سبب غم یا در حالی­که به سبب آگاهی از خطاهایم و عدم علم به عفو اندوهگین هستم، مرا به هلاکت نرسان. «من ذا الذی یتعرض» و در بعضی نسخه­ها «یعرض» به همان معنا آمده است، یعنی از تو ممانعت می­کند و بر تو عارض می­شود، گفته می­شود: در راه مانعی بر من عارض شد، یعنی مانعی مرا منع کرد و سئوال درباره امر او یعنی اینکه از خداوند متعال بپرسد چرا او را از بین بردی و به چه جرمی او را مؤاخذه کردی. و برای اینکه توهم نشود که آن صرفا به جهت قدرت و استیلای او و بدون استحقاق بوده است، «قد علمت» - به راستی که می­دانم -- را به دنبال آن آورده است... تا پایان.

و فقط ضعیف به ظلم محتاج است، زیرا او ظلم می­کند تا با آنچه از مظلوم می­گیرد قوی شود .

روایت7.

المتهجد و سایر کتب: و مستحب است که شب جمعه و روز جمعه هفت مرتبه بگوید: پروردگارا، تو پروردگار من هستی، هیچ خدایی جز تو نیست، مرا خلق کردی و من بنده تو، پسر کنیز تو، در اختیار تو هستم و اختیار من به دست توست، تا آنجا که توانستم بر عهد و وعده تو بودم. از شر آنچه که انجام دادم به رضای تو پناه می­برم. به عملم اقرار می­کنم و به گناهانم اعتراف می­کنم، پس گناهانم را بر من ببخش که کسی جز تو گناهان را نمی­بخشد.(1)

توضیح

بر عهد تو یعنی آنچه که درباره انجام طاعات و ترک معاصی با من عهد کردی. «و وعده تو» یعنی عمل کردن آن و طلب آن به سبب عقاید و اعمال به اندازه توانم. «باء بذنبه»: یعنی به گناهش اقرار و اعتراف کرد.

روایت8.

المتهجد و جز آن: دعایی دیگر در شب جمعه: پروردگارا، مرا وادار کن که از تو بترسم، گویی که تو را می­بینم، و مرا با تقوای خودت سعادتمند کن، و با معصیت از تو بدبخت نکن و در تقدیرت برایم خیر بنویس. و در تقدیرت

ص: 296


1- مصباح المتهجد: 188، البلد الأمین: 69.[1]

یا من لا یخیب علیه سائل فی الصحیفة و سائر الأدعیة یا من لا یحفیه سائل و الإحفاء المبالغة فی الأخذ أی کلما أخذ السائلون و طلبوا لا یکون إحفاء مبالغة فی جنب سعة خزائنه و قال الکفعمی الحفو المنع أی لا یمنعه سؤال السائلین و کثرته عن العطاء و ما ذکرنا أظهر و هو المراد بقوله و لا ینقصه نائل أی لا ینقص خزائنه کثرة العطاء طول عکوفهم أی إقامتهم و لا تهلکنی غما أی بسبب الغم أو مغموما بسبب العلم بخطایای و عدم العلم بالعفو من ذا الذی یتعرض و فی بعض النسخ یعرض بمعناه أی یمانعک و یعترضک یقال عرض لی فی الطریق عارض أی منعنی مانع و السؤال عن أمره هو أن یسأله تعالی لم أهلکته و بأی جرم أخذته ثم لما کان ذلک موهما لأن ذلک لمحض قدرته و استیلائه من دون استحقاق عقبه بقوله و قد علمت إلخ.

و إنما یحتاج إلی الظلم الضعیف لأنه یظلم لیتقوی بما یأخذه من المظلوم.

«7»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ سَائِرُ الْکُتُبِ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُولَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَبْعَ مَرَّاتٍ- اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ فِی قَبْضَتِکَ وَ نَاصِیَتِی بِیَدِکَ أَمْسَیْتُ عَلَی عَهْدِکَ وَ وَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ أَبُوءُ بِعَمَلِی وَ أَبُوءُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ (1).

توضیح

علی عهدک أی ما عهدت إلی من فعل الطاعات و ترک المعاصی و وعدک أی إنجازه و طلبه بسبب العقائد و الأعمال بقدر استطاعتی و باء بذنبه أی أقر و اعترف.

«8»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: دُعَاءٌ آخَرُ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَخْشَاکَ حَتَّی کَأَنِّی أَرَاکَ وَ أَسْعِدْنِی بِتَقْوَاکَ وَ لَا تُشْقِنِی بِمَعَاصِیکَ وَ خِرْ لِی فِی قَضَائِکَ وَ بَارِکْ

ص: 296


1- 1. مصباح المتهجد ص 188، البلد الأمین ص 69.

بر من برکت ده تا تعجیل آنچه که به تأخیر انداختی و تأخیر آنچه که تعجیل فرمودی را دوست نداشته باشم. و غنای مرا در خودم قرار بده، و با گوش و دیده­ام مرا بهره­مند کن و آن دو را وارث من قرار بده و مرا بر کسی­که به من ظلم کرد یاری کن و در آن قدرتت را به من نشان بده و چشمم را با آن روشن کن، ای پروردگار من.

پروردگارا، بر هول و وحشت قیامت مرا یاری کن، و مرا از دنیا سالم بیرون ببر و ایمن وارد بهشت کن، و از حور العین به همسری من دربیاور. و مرا از رنج خودم، خانواده­ام و مردم حفظ کن و با رحمتت مرا در میان بندگان صالحت داخل کن.

خدایا اگر مرا عذاب کنی من شایسته آن هستم و اگر مرا ببخشی تو شایسته آن هستی. و چگونه مرا عذاب می­کنی ای سرورم، درحالی­که عشق تو در دلم است. به عزتت سوگند اگر آن را در مورد من انجام دهی، بین من و قومی که عدوات من با آنان در راه تو طولانی شد را جمع کرده­ای. خدایا به حق اولیای اطهارت، راستی گفتار، ادای امانت و مراقبت بر نمازها را به ما روزی کن، پروردگارا ما سزاوارترین مردم هستیم که آن را درباره ما انجام دهی، خدایا به رحمتت آن را در مورد ما انجام بده.

پروردگارا، ظن مرا به سوی خودت بالا ببر و هیچ دشمن و حسودی را به من حریص نساز، و در حالت قیام و قعود، بیداری و خواب، مرا حفظ کن. پروردگارا مرا ببخش و مورد رحمت قرار بده و مرا به راه استوارت هدایت کن و از گرمای جهنم و آتش سوزان آن محافظت کن و ضرر و گناه را از من زائل کن و مرا از برگزیدگان عالم قرار بده، خدایا مرا در مورد آنچه که طاقت و صبری بر آن ندارم مورد رحمت قرار بده، به رحمتت ای مهربانترین مهربانان.(1)

توضیح

«و خر لی فی قضائک» یعنی آنچه که خیر است را برای من تقدیر کن «و بارک لی فی قدرک» یعنی در آنچه که برای من مقدر می­کنی، برکات دنیوی و اخروی قرار بده تا از آن دو بیزار نباشم «و غنای مرا در خودم قرار بده» یعنی نفسم قانع و راضی باشد، نه به خاطر فراوانی، که آن اگر با رضایت همراه نباشد، عاملی برای افزایش فقر و نیاز می­شود. «و آن دو را وارث من قرار بده»، در النهایه گوید: یعنی آن دو را تا مرگم صحیح و سالم باقی بگذار. و گفته شده: مقصودش باقی ماندن و قوی بودن آن دو بعد از کهنسالی و از بین رفتن قوای درونی است، پس شنوایی و بینایی وارث سایر قواست و بعد از آنها ماندگار است. و گفته شده، منظورش از شنوایی، آگاهی به آنچه که می­شنود و عمل به آن، و مقصود از بینایی، عبرت گرفتن از آنچه می­بیند است، پایان سخن.

ص: 297


1- مصباح المتهجد: 189.[1]

لِی فِی قَدَرِکَ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ وَ اجْعَلْ غِنَایَ فِی نَفْسِی وَ مَتِّعْنِی بِسَمْعِی وَ بَصَرِی وَ اجْعَلْهُمَا الْوَارِثَیْنِ مِنِّی وَ انْصُرْنِی عَلَی مَنْ ظَلَمَنِی وَ أَرِنِی فِیهِ قُدْرَتَکَ یَا رَبِّ وَ أَقِرَّ بِذَلِکَ عَیْنِی اللَّهُمَّ أَعِنِّی عَلَی هَوْلِ الْقِیَامَةِ وَ أَخْرِجْنِی مِنَ الدُّنْیَا سَالِماً وَ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ آمِناً وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ اکْفِنِی مَئُونَتِی وَ مَئُونَةَ عِیَالِی وَ مَئُونَةَ النَّاسِ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ إِلَهِی إِنْ تُعَذِّبْنِی فَأَهْلٌ لِذَلِکَ أَنَا وَ إِنْ تَغْفِرْ لِی فَأَهْلٌ لِذَلِکَ أَنْتَ وَ کَیْفَ تُعَذِّبْنِی یَا سَیِّدِی وَ حُبُّکَ فِی قَلْبِی أَمَا وَ عِزَّتِکَ لَئِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِی لَتَجْمَعَنَّ بَیْنِی وَ بَیْنَ قَوْمٍ طَالَ مَا عَادَیْتُهُمْ فِیکَ اللَّهُمَّ بِحَقِّ أَوْلِیَائِکَ الطَّاهِرِینَ علیهم السلام ارْزُقْنَا صِدْقَ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءَ الْأَمَانَةِ وَ الْمُحَافَظَةَ عَلَی الصَّلَوَاتِ اللَّهُمَّ إِنَّا أَحَقُّ خَلْقِکَ أَنْ تَفْعَلَ ذَلِکَ بِنَا اللَّهُمَّ افْعَلْهُ بِنَا بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ ارْفَعْ ظَنِّی إِلَیْکَ صَاعِداً وَ لَا تُطْمِعَنَّ فِیَّ عَدُوّاً وَ لَا حَاسِداً وَ احْفَظْنِی قَائِماً وَ قَاعِداً وَ یَقْظَانَ وَ رَاقِداً اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ اهْدِنِی سَبِیلَکَ الْأَقْوَمَ وَ قِنِی حَرَّ جَهَنَّمَ اللَّهُمَّ وَ حَرِیقَهَا الْمُضْرِمَةَ وَ احْطُطْ عَنِّی الْمَغْرَمَةَ وَ الْمَأْثَمَ وَ اجْعَلْنِی مِنْ خِیَارِ الْعَالَمِ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِی مِمَّا لَا طَاقَةَ لِی بِهِ وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَیْهِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).

بیان

و خر لی فی قضائک أی اقض ما هو خیر لی و بارک لی فی قدرک أی اجعل فیما تقدر لی برکات دنیویة و أخرویة حتی لا أکرههما و اجعل غنای فی نفسی أی تکون نفسی قانعة راضیة لا بسبب کثرة فإنها إذا لم تقارن الرضا تکون سببا لمزید الفقر و الحاجة و اجعلهما الوارثین منی قال فی النهایة أی أبقهما صحیحین سلیمین إلی أن أموت و قیل أراد بقاءهما و قوتهما عند الکبر و انحلال القوی النفسانیة فیکون السمع و البصر وارثی سائر القوی و الباقیین بعدها و قیل أراد بالسمع وعی ما یسمع و العمل به و بالبصر الاعتبار بما یری انتهی.

ص: 297


1- 1. مصباح المتهجد: 189.

و گفته شده: ضمیر به «تمتیع» برمی­گردد و مثنی بودن به اعتبار سمع و بصر است. «سالم» یعنی سالم از گناهان. «ایمن» یعنی از عقوبات قبل از آن. «خدایا ظنم را بالا ببر» یعنی ظن و امید من را از خلقت قطع کن و آن دو را بالا و متصل به حضرت والایت قرار بده و ظنم به تو را در بالاترین درجات کمال قرار بده «و عزم» یعنی آن چیزی که ادایش واجب است. و زمانی­که مرد دچار گناه شود، گفته می­شود: «أثم الرجل إثماً و مأثما»، جوهری چنین آورده است.

روایت9.

المتهجد، جمال الأسبوع، المسائل و الاختیار: مستحب است که در دعای وتر شب جمعه این دعا افزوده شود: خدایا، این جایگاه فقیر نیازمند، کمک­خواه پناه­آورنده، مکان هلاک­شونده غریق، خائف ترسان است، مکان کسی است که به گناهش اعتراف می­کند و به گناهش اقرار می­کند و به درگاه پروردگارش توبه می­کند. خدایا مکانم را می­بینی و چیزی از امر من بر تو پوشیده نیست، ای صاحب شکوه و اکرام، به اینکه تو تدبیر را به عهده داری و مقدرات را عملی می­سازی، به سان خواسته کسی­که بدی کرد و در گناه فرو رفت و خوار شد و اعتراف کرد، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی، و آنچه که از گناهانم در علم تو گذشته است و حافظان تو و حافظان ملائکه­ات بر آن شاهد است و علم تو از آن پنهان نشده است را بر من ببخشی، آزمون در آن را به نیکی انجام دادی و حمد از آن توست. و از بدی­هایم در گذری در میان اهل بهشت، [همان] وعده راستینی که بدانان وعده داده می شدند.

خدایا بر محمد و آل محمد ائمه مؤمنان صلوات بفرست. خدایا از تو می­خواهم بسان کسی­که نیازش شدید و قوتش ضعیف شده است، خواسته کسی­که برای نیازش جانشین و برای ضعفش تقویت­کننده­ای جز تو نمی­یابد، ای صاحب شکوه و اکرام. خدایا قلبم را با یقین اصلاح کن و زبانم را بر صدق، به سوی خودت بگیر. خیر کتاب گذشته - تقدیر تعیین شده - را از تو می­خواهم، و از شر آن به تو پناه می­برم. ستایش تو بزرگ است و به تو پناه می­برم از اینکه مکروهی بگویم که با آن مستحق عقوبت آخرت باشم. علم خائفان، بازگشت خاشعان، یقین توکل­کنندگان، توکل یقین داران به تو، خوف عالمان، خشوع توبه­کنندگان، شکر صابران، صبر شکرکنندگان، و پیوستن به زندگان روزی داده شده را از تو می­خواهم. آمین آمین.

ای اول اولین و ای آخر آخرین­، ای الله، ای رحمن، ای الله، ای رحیم، ای الله، بر محمد و آل او درود بفرست و گناهانی که نعمت­ها را تغییر می­دهد بر من ببخش. گناهانی که پشیمانی در پی دارد را بر من ببخش.

ص: 298

و قیل الضمیر راجع إلی التمتیع و التثنیة باعتبار السمع و البصر.

سالما أی من الذنوب آمنا أی من العقوبات قبله اللهم ارفع ظنی أی اقطع ظنی و رجائی عن خلقک و اجعلهما صاعدین متصلین إلی جنابک الأرفع و اجعل ظنی بک فی أعلی مدارج الکمال و العزم هو الذی یجب أداؤه و یقال أثم الرجل بالکسر إثما و مأثما إذا وقع فی الإثم ذکره الجوهری.

«9»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ، وَ الْمَسَائِلُ، وَ الْإِخْتِیَارُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُزَادَ فِی دُعَاءِ الْوَتْرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ هَذَا مَقَامُ الْبَائِسِ الْفَقِیرِ مَقَامُ الْمُسْتَغِیثِ الْمُسْتَجِیرِ مَکَانُ الْهَالِکِ الْغَرِیقِ مَکَانُ الْوَجِلِ الْمُشْفِقِ مَکَانُ مَنْ یُقِرُّ بِخَطِیئَتِهِ وَ یَعْتَرِفُ بِذُنُوبِهِ وَ یَتُوبُ إِلَی رَبِّهِ اللَّهُمَّ قَدْ تَرَی مَکَانِی وَ لَا یَخْفَی عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ تَلِی التَّدْبِیرَ وَ تَمْضِی الْمَقَادِیرَ سُؤَالَ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَکَانَ وَ اعْتَرَفَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی مَا مَضَی فِی عِلْمِکَ مِنْ ذُنُوبِی وَ شَهِدَتْ بِهِ حَفَظَتُکَ وَ حَفَظَةُ مَلَائِکَتِکَ وَ لَمْ یَغِبْ عَنْهُ عِلْمُکَ قَدْ أَحْسَنْتَ فِیهِ الْبَلَاءَ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْ تُجَاوِزَ عَنْ سَیِّئَاتِی فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ سُؤَالَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ سُؤَالَ مَنْ لَا یَجِدُ لِفَاقَتِهِ مَسَدّاً وَ لَا لِضَعْفِهِ مُقَوِّیاً غَیْرَکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ بِالْیَقِینِ قَلْبِی وَ اقْبِضْ عَلَی الصِّدْقِ إِلَیْکَ لِسَانِی وَ أَسْأَلُکَ خَیْرَ کِتَابٍ سَبَقَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهِ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ أَنْ أَقُولَ لَکَ مَکْرُوهاً أَسْتَحِقُّ بِهِ عُقُوبَةَ الْآخِرَةِ وَ أَسْأَلُکَ عِلْمَ الْخَائِفِینَ وَ إِنَابَةَ الْمُخْبِتِینَ وَ یَقِینَ الْمُتَوَکِّلِینَ وَ تَوَکُّلَ الْمُوقِنِینَ بِکَ وَ خَوْفَ الْعَالِمِینَ وَ إِخْبَاتَ الْمُنِیبِینَ وَ شُکْرَ الصَّابِرِینَ وَ صَبْرَ الشَّاکِرِینَ وَ اللَّحَاقَ بِالْأَحْیَاءِ الْمَرْزُوقِینَ آمِینَ آمِینَ یَا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یَا آخِرَ الْآخِرِینَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا اللَّهُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُورِثُ النَّدَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ

ص: 298

گناهانی که روزی را حبس می­کند بر من ببخش. گناهانی که امید را قطع می­کند بر من ببخش. گناهانی که باران آسمان را محبوس می­کند بر من ببخش. گناهانی که هوا را تاریک می­کند بر من ببخش، و گناهانی که پرده را از میان برمی­دارد بر من ببخش.(1)

توضیح

«بأنک تلی التدبیر» یعنی به سبب آن «و مرتکب شد» یعنی مرتکب خطایا شد. «خوار شد» یعنی ذلیل شد و خضوع کرد. «قد احسنت فیه البلاء» یعنی نعمت را به اینکه بردباری کردی و عقوبت را تعجیل نکردی. «وعد الصدق» دربر دارنده این سخن او: «رَبِّ أَوْزِعْنِی»، {پروردگار من، روزی­ام کن.} تا این کلام او «أُوْلَئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَن سَیِّئَاتِهِمْ فِی أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ»،(2)

{اینانند کسانی که بهترین آنچه را انجام داده اند از ایشان خواهیم پذیرفت و از بدیهایشان درخواهیم گذشت. در [زمره] بهشتیانند [همان] وعده راستی که بدانان وعده داده می شده است}.

«در اهل بهشت» یعنی موجود در تعداد آنها یا ثواب­داده شده یا شمرده شده در میان آنها. و این سخن او «وعد الصدق» در آیه مصدر «مؤکد لنفسه» است پس «نتقبل و نتجاور» می­پذیریم و می­گذریم، وعده است. و در اینجا مصدر بودن برای فعلی مقدر نیز محتمل است و اینکه مفعول لاجله باشد. «و اقبض علی الصدق إلیک لسانی» شاید ظرف در إلیک به قبض برمی­گردد، و معنی این است: و زبانم را هنگام مرگ به سوی خودت بگیر درحالی­که تا این وقت بر صدق و راستی بوده است. یعنی مرا تا زمان مرگ صادق قرار بده، یا اینکه مقصودش از «القبض إلیه» تصرف در آن باشد یعنی آن را به من وامگذار بلکه به خاطر صدق و راستی، آن را به سوی خودت بگیر یعنی تا آن را به صدق دعوت کنی و آنها را رها نکن که در صدق توکل­کنندگان یعنی درحالی­که من بر آن هستم، دروغ بگوید. «خیر نوشته­ای که گذشت» یعنی نوشته تقدیر اعمال. «الاخبات» یعنی خشوع و تواضع و در قاموس «لحق» به بر وزن سمع است و «لحقه لحقاً» یعنی به او رسید، پایان. و زندگان روزی داده شده، شهدا هستند، چنانکه خداوند متعال فرمود: «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»،(3) {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند}. و تفسیر انواع گناهان در ابواب نماز شب گذشت.

روایت10.

المتهجد، الاختیار و جمال الأسبوع: و مستحب است که بعد از وتر با این دعا،

ص: 299


1- مصباح المتهجد: 190.[1]
2- احقاف / 16.[2]
3- آل عمران / 169.[1]

الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ الْقِسَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَقْطَعُ الرَّجَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ غَیْثَ السَّمَاءِ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُظْلِمُ الْهَوَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَکْشِفُ الْغِطَاءَ(1).

بیان

بأنک تلی التدبیر أی بسببه و اقترف أی اکتسب الخطایا و استکان أی تذلل و خضع قد أحسنت فیه البلاء أی النعمة بأن حلمت و لم تعاجل العقوبة وعد الصدق تضمین لقوله رَبِّ أَوْزِعْنِی إلی قوله أُولئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ (2) فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ أی کائنا فی عدادهم أو مثابا أو معدودا فیهم و قوله وَعْدَ الصِّدْقِ فی الآیة مصدر مؤکد لنفسه فإن نَتَقَبَّلُ و نَتَجاوَزُ وعد و هنا یحتمل المصدریة لفعل مقدر و أن یکون مفعولا لأجله و اقبض علی الصدق إلیک لسانی لعل الظرف فی إلیک راجع إلی القبض و المعنی و اقبض إلیک لسانی عند الموت حال کونه کائنا علی الصدق إلی هذا الوقت أی اجعلنی صادقا إلی وقت الموت أو المراد بالقبض إلیه التصرف فیه أی لا تکله إلی بل اقبضه إلیک لأجل الصدق أی لأن تدعوه إلی الصدق و لا تدعه یکذب فی صدق المتوکلین أی حال کونی فیه خیر کتاب سبق أی کتاب تقدیر الأعمال و الإخبات الخشوع و التواضع و فی القاموس لحق به کسمع و لحقه لحقا بفتحهما أدرکه انتهی و الأحیاء المرزوقون الشهداء کما قال تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (3) الآیة و قد مر تفسیر أنواع الذنوب فی أبواب صلاة اللیل.

«10»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْإِخْتِیَارُ، وَ الْجَمَالُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ بَعْدَ الْوَتْرِ بِهَذَا

ص: 299


1- 1. مصباح المتهجد: 190.
2- 2. الأحقاف: 16.
3- 3. آل عمران: 169.

دعا کند: خدایا، دیدارت را برای من عزیز بگردان و دیدارم را دوست بدار. و در دیدارت برای من راحتی، برکت و کرامت قرار بده و مرا به صالحان ملحق کن و مرا با اشرار به عقب میانداز. و مرا به صالحانی که گذشتند ملحق کن و مرا از صالحینی که باقی ماندند قرار بده و عملم را با بهترین آن خاتمه ده و به رحمتت، ثواب آن را بهشت قرار بده و مرا در سبیل صالحان قرار بده و مرا بر صالحی که به من عطا یاری کن چنانکه مؤمنان را بر صالحی که به آنان عطا نکردی یاری کردی و صالحی که به من عطا کردی را از من جدا نکن و مرا هرگز به جایی که مرا از آن نجات دادی بازنگردان و هرگز دشمن و حسودی را بر من شاد نکن و مرا در هیچ کار، هرگز لحظه­ای به خود وامگذار، ای پروردگار جهانیان.

پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست. ای پروردگارم، از تو ایمانی می­خواهم که بدون دیدار تو پایانی نداشته باشد، مرا بر آن زنده ­کنی و بر آن بمیرانی، و چون مرا محشور کردی بر آن محشور ­کنی و قلبم را از ریا، شهرت و شک در دین پاک کن.

پروردگارا، نصرتی در دینت، قدرتی در عبادتت، فهمی در علمت، دانشی در حُکمت و دو برابر از رحمتت به من عطا کن، سیمایم را با نورت روشن کن و رغبتم را به آنچه که نزد توست قرار بده و مرا در راه خودت بر دین خودت و دین رسولت که صلوات تو بر او و خاندان او باد بمیران، خدایا از سستی، اندوه، ترس، غفلت، تنبلی و بیچارگی به تو پناه می­برم و برای خودم، خانواده­ام و فرزندانم، از شیطان رانده شده به تو پناه می­برم .

خدایا کسی مرا از تو پناه نمی­دهد و جز تو پناهی نمی­یابم، پس مرا به هلاکت و به عذاب بازنگردان. از تو ثبات بر دینت، تأیید کتابت، پیروی از سنت رسولت که صلواتت بر او و خاندان او باد را می­خواهم، خدایا مرا با رحمتت یاد کن و با عقوبتت برای گناهم مرا یاد نکن، و از من بپذیر و از فضلت بر من بیافزای، من به سوی تو راغب هستم.

خدایا، ثواب صحبتم و ثواب نشستنم را رضای خودت قرار بده، و عملم و دعایم را خالص برای خودت قرار بده. و به رحمتت ثوابم را بهشت قرار بده. و خیر آنچه که از تو مسألت کردم را برایم جمع کن و از فضلت بر من بیافزای که من به تو راغب هستم. خدایا به آنچه که تو بر خودت شهادت دادی و ملائکه­ات و صاحبان علم به آن شهادت دادند شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز تو خدای شکست­ناپذیر دانا نیست، پس هر که بر آنچه که بر

ص: 300

الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ لِقَاءَکَ وَ أَحِبَّ لِقَائِی وَ اجْعَلْ لِی فِی لِقَائِکَ الرَّاحَةَ وَ الْبَرَکَةَ وَ الْکَرَامَةَ- وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ وَ لَا تُؤَخِّرْنِی فِی الْأَشْرَارِ وَ أَلْحِقْنِی بِصَالِحِ مَنْ مَضَی وَ اجْعَلْنِی مِنْ صَالِحِ مَنْ بَقِیَ وَ اخْتِمْ لِی عَمَلِی بِأَحْسَنِهِ وَ اجْعَلْ ثَوَابَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ خُذْ بِی سَبِیلَ الصَّالِحِینَ وَ أَعِنِّی عَلَی صَالِحِ مَا أَعْطَیْتَنِی کَمَا أَعَنْتَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی صَالِحِ مَا أَعْطَیْتَهُمْ وَ لَا تَنْزِعْ مِنِّی صَالِحاً أَعْطَیْتَنِیهِ وَ لَا تَرُدَّنِی فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ أَبَداً وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوّاً وَ لَا حَاسِداً أَبَداً وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَسْأَلُکَ یَا رَبِّ إِیمَاناً لَا أَجَلَ لَهُ دُونَ لِقَائِکَ تُحْیِینِی عَلَیْهِ وَ تُمِیتُنِی عَلَیْهِ وَ تَبْعَثُنِی عَلَیْهِ إِذَا بَعَثْتَنِی وَ أَبْرِئْ قَلْبِی مِنَ الرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ وَ الشَّکِّ فِی دِینِکَ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی نَصْراً فِی دِینِکَ وَ قُوَّةً فِی عِبَادَتِکَ وَ فَهْماً فِی عِلْمِکَ وَ فِقْهاً فِی حُکْمِکَ وَ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ بَیِّضْ وَجْهِی بِنُورِکَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِیمَا عِنْدَکَ وَ تَوَفَّنِی فِی سَبِیلِکَ عَلَی مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکَسَلِ وَ الْهُمُومِ وَ الْجُبْنِ وَ الْغَفْلَةِ وَ الْفَتْرَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ أَعُوذُ بِکَ لِنَفْسِی وَ لِأَهْلِی وَ ذُرِّیَّتِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَنْ یُجِیرَنِی مِنْکَ أَحَدٌ وَ لَا أَجِدُ مِنْ دُونِکَ مُلْتَحَداً فَلَا تُرْدِنِی فِی هَلَکَةٍ وَ لَا تُرِدْنِی بِعَذَابٍ أَسْأَلُکَ الثَّبَاتَ عَلَی دِینِکَ وَ التَّصْدِیقَ بِکِتَابِکَ وَ اتِّبَاعَ سُنَّةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- اللَّهُمَّ اذْکُرْنِی بِرَحْمَتِکَ وَ لَا تَذْکُرْنِی بِعُقُوبَتِکَ لِخَطِیئَتِی وَ تَقَبَّلْ مِنِّی وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ اللَّهُمَّ اجْعَلْ ثَوَابَ مَنْطِقِی وَ ثَوَابَ مَجْلِسِی رِضَاکَ وَ اجْعَلْ عَمَلِی وَ دُعَائِی خَالِصاً لَکَ وَ اجْعَلْ ثَوَابِیَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ اجْمَعْ لِی خَیْرَ مَا سَأَلْتُکَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ بِمَا شَهِدْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ وَ شَهِدَتْ بِهِ مَلَائِکَتُکَ وَ أُولُو الْعِلْمِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ فَمَنْ لَمْ یَشْهَدْ عَلَی مَا شَهِدْتَ بِهِ عَلَی

ص: 300

خودت به آن شهادت دادی و ملائکه­ات و صاحبان علم به تو شهادت دادند شهادت نداد، شهادت مرا به جای شهادت او بنویس.

خدایا تو سلام هستی و سلام از توست، ای صاحب شکوه و کرامت، از تو می­خواهم که گردن مرا از آتش آزاد کنی. خدایا مفاتیح خیر، خواتیم، شرایع، فوائد و برکات آن، و هر آنچه علم من به علم آن رسیده و هر آنچه که حافظه­ام از شمردن آن عاجز شده را از تو می­خواهم. خدایا اسباب شناخت آن را بر من روشن کن و ابواب آن را بر من باز کن و رحمتت را بر من بپوشان و با حفظ من از، از دست دادن از دینت، بر من منت بگذار و قلبم را از شک پاک کن و قلبم را به دنیایم مشغول نساز، و مرا در زندگی این دنیایم، از ثواب آخرتم غافل مساز.

خدایا، به خواری منطقم و ذلت مقام و مجلسم، و خضوعم با گردن به سوی تو رحم کن. خدایا، هدایت از گمراهی، بینایی از نابینایی، رشد از ضلالت را از تو می­خواهم. بیشترین حمد به هنگام آسایش، زیباترین صبر به هنگام مصیبت، برترین شکر به هنگام شک، تسلیم به هنگام شبهات را از تو می­خواهم. و قوت در طاعتت، ناتوانی از معصیتت، فرار به سوی تو از تو، تقرب به سوی تو را از تو می­خواهم، ای خدا، تا از من راضی شوی، طلب هر آنچه که تو را از من راضی می­کند در به خشم آوردن خلق تو به جهت التماس رضای تو را از تو می­خواهم.

خدایا، کیست که به او امید ببندم، اگر تو بر من رحمت نیاوری، کیست که اگر تو مرا رد کنی به من سودی رساند؟ کیست که اگر عقوبتم کنی عفوش به من سود برساند؟ اگر تو محرومم کنی، کیست که بخشش­های او را آرزو کنم؟ اگر تو مرا خوار کنی، کیست که کرامتم را حفظ کند؟ اگر مرا اکرام کنی، کیست که خواری­اش به من ضرر برساند؟ پروردگارا چه بد است فعلم و چه زشت است عملم و چه سخت است قلبم و چه دراز است آرزویم و چه کوتاه است مهلتم. چه کسی مرا بر عصیان بر کسی­که مرا خلق کرد جرئت داد؟ پروردگارا چه نیکوست آزمایشت در نزد من، نعمت­هایت بر من آشکار است، نعمت­ها از جانب تو بر من بسیار است، پس نمی­توانم آن را بشمرم، شکر از جانب من بر آنچه که بر من عطا کردی کم شد، پس با نعمت­هایت بدمستی کردم و در معرض بدبختی قرار گرفتم و از ذکر غفلت کردم و بعد از علم، بر مرکب جهل سوار شدم و از عدل به سوی ظلم رفتم و از نیکی به گناه عبور کردم و از خوف و اندوه به سوی لهو و سرگرمی رفتم.

خدایا، چه کوچک است حسنات من و چه اندک است در میان انبوه گناهانم، و چه بزرگ است به میزان کوچکی خلقتم و ضعف عملم. خدایا چه دراز است آرزویم با کوتاهی مهلتم و دوری آرزویم، و چه زشت است درونم در آشکارم! خدایا اگر حجت بیاورم هیچ حجتی ندارم، و اگر عذرخواهی کنم هیچ عذری ندارم و زمانی­که مبتلا شدم و عطا شدم، هیچ شکری نزدم نیست،

ص: 301

نَفْسِکَ وَ شَهِدَتْ بِهِ مَلَائِکَتُکَ وَ أُولُو الْعِلْمِ بِکَ فَاکْتُبْ شَهَادَتِی مَکَانَ شَهَادَتِهِ اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ أَسْأَلُکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَنْ تَفُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مَفَاتِیحَ الْخَیْرِ وَ خَوَاتِیمَهُ وَ شَرَائِعَهُ وَ فَوَائِدَهُ وَ بَرَکَاتِهِ وَ مَا بَلَغَ عِلْمُهُ عِلْمِی وَ مَا قَصُرَ عَنْ إِحْصَائِهِ حِفْظِی اللَّهُمَّ أَنْهِجْ لِی أَسْبَابَ مَعْرِفَتِهِ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَهُ وَ غَشِّنِی رَحْمَتَکَ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِعِصْمَةٍ عَنِ الْإِزَالَةِ عَنْ دِینِکَ وَ طَهِّرْ قَلْبِی مِنَ الشَّکِّ وَ لَا تَشْغَلْ قَلْبِی بِدُنْیَایَ وَ عَاجِلِ مَعَاشِی عَنْ آجِلِ ثَوَابِ آخِرَتِی اللَّهُمَّ ارْحَمِ اسْتِکَانَةَ مَنْطِقِی وَ ذُلَّ مَقَامِی وَ مَجْلِسِی وَ خُضُوعِی إِلَیْکَ بِرَقَبَتِی أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ الْهُدَی مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الْبَصِیرَةَ مِنَ الْعَمَایَةِ وَ الرُّشْدَ مِنَ الْغَوَایَةِ وَ أَسْأَلُکَ أَکْثَرَ الْحَمْدِ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ أَجْمَلَ الصَّبْرِ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ أَفْضَلَ الشُّکْرِ عِنْدَ مَوْضِعِ الشَّکِّ وَ التَّسْلِیمَ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ وَ أَسْأَلُکَ الْقُوَّةَ فِی طَاعَتِکَ وَ الضَّعْفَ عَنْ مَعْصِیَتِکَ وَ الْهَرَبَ إِلَیْکَ مِنْکَ وَ التَّقَرُّبَ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَی وَ التَّحَرِّیَ لِکُلِّ مَا یُرْضِیکَ عَنِّی فِی إِسْخَاطِکَ وَ إِسْخَاطِ خَلْقِکَ الْتِمَاساً لِرِضَاکَ رَبِّ مَنْ أَرْجُوهُ إِذَا لَمْ تَرْحَمْنِی وَ مَنْ یَعُودُ عَلَیَّ إِنْ رَفَضْتَنِی أَوْ مَنْ یَنْفَعُنِی عَفْوُهُ إِنْ عَاقَبْتَنِی أَوْ مَنْ آمُلُ عَطَایَاهُ إِنْ حَرَمْتَنِی أَوْ مَنْ یَمْلِکُ کَرَامَتِی إِنْ هنتنی [أَهَنْتَنِی] أَوْ مَنْ یَضُرُّنِی هَوَانُهُ إِنْ أَکْرَمْتَنِی رَبِّ مَا أَسْوَأَ فِعْلِی وَ أَقْبَحَ عَمَلِی وَ أَقْسَی قَلْبِی وَ أَطْوَلَ أَمَلِی وَ أَقْصَرَ أَجَلِی وَ أَجْرَأَنِی عَلَی عِصْیَانِ مَنْ خَلَقَنِی رَبِّ مَا أَحْسَنَ بَلَاءَکَ عِنْدِی وَ أَظْهَرَ نَعْمَاءَکَ عَلَیَّ کَثُرَتْ مِنْکَ عَلَیَّ النِّعَمُ فَمَا أَحْصَاهَا وَ قَلَّ مِنِّیَ الشُّکْرُ فِیمَا أَوْلَیْتَنِیهِ فَبَطِرْتُ بِالنِّعَمِ وَ تَعَرَّضْتُ لِلنِّقَمِ وَ سَهَوْتُ عَنِ الذِّکْرِ وَ رَکِبْتُ الْجَهْلَ بَعْدَ الْعِلْمِ وَ جُرْتُ مِنَ الْعَدْلِ إِلَی الظُّلْمِ وَ جَاوَزْتُ الْبِرَّ إِلَی الْإِثْمِ وَ صِرْتُ إِلَی اللَّهْوِ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْحُزْنِ رَبِّ مَا أَصْغَرَ حَسَنَاتِی وَ أَقَلَّهَا فِی کَثْرَةِ ذُنُوبِی وَ أَعْظَمَهَا عَلَی قَدْرِ صِغَرِ خَلْقِی وَ ضَعْفِ عَمَلِی رَبِّ مَا أَطْوَلَ أَمَلِی فِی قِصَرِ أَجَلِی فِی بُعْدِ أَمَلِی وَ مَا أَقْبَحَ سَرِیرَتِی فِی عَلَانِیَتِی رَبِّ لَا حُجَّةَ لِی إِنِ احْتَجَجْتُ وَ لَا عُذْرَ لِی إِذَا اعْتَذَرْتُ وَ لَا شُکْرَ عِنْدِی

ص: 301

اگر مرا بر شکرگزاری آنچه که به من عطا کردی یاری نکنی؛ و چه سبک است ترازویم فردا، اگر آن را برتری ندهی. چه لرزان است زبانم اگر آن را ثابت نکنی و چه سیاه است رویم اگر آن را سفید نکنی.

پروردگارا، چگونه است حال من با گناهانی که انجام داده­ام و ارکان من برای آن شکسته شده است! خدایا من چگونه در طلب شهوات دنیا هستم یا به خاطر [از دست دادن] یک دوست در دنیا می­گریم ولی بر خودم نمی­گریم و حسرتم بر عصیان و تفریطم فزونی می­گیرد. خدایا انگیزه­های دنیوی مرا دعوت کرد و به سرعت آن را اجابت کردم و مطیعانه بر آن تکیه کردم. و انگیزه­های آخرت مرا فراخواند و از آن سستی کردم و در اجابت و شتاب به سوی آن کندی کردم، چنان که به سوی انگیزه­های دنیا و اموال پوچ و سست آن و نسیم از بین رفتنی آن و سراب زائل آن شتافتم. خدایا مرا بیم دادی و مشتاقم کردی و بر من برهان آوردی و رزقم را تضمین کردی، پس از بیمت ایمن شدم و در مورد تشویقت کندی کردم، و بر تضمین تو توکل نکردم و حجتت را سبک شمردم. خدایا ایمنی­ام از تو در این دنیا را خوف قرار بده و کندی­ام را به شوق تبدیل کن و سبک شمردنم نسبت به حجتت را هراس از خود قرار بده، سپس مرا به آنچه که از روزی­ات قسمتم کردی راضی کن. ای کریم.

به اسم عظیمت، رضایت تو به هنگام خشم، گشایش هنگام بلا، نور هنگام تاریکی، بصیرت هنگام شدت غفلت را از تو می­خواهم. خدایا، سپرم از خطایا را محکم، درجاتم در بهشت را رفیع، و همه اعمالم را مقبول و حسناتم را مضاعف و فزاینده قرار بده. از همه فتنه­های ظاهری و نهانی و از شر خوردن و نوشیدن و از شر آنچه می­دانم و آنچه نمی­دانم به تو پناه می­برم. از اینکه جهل را با علم یا جفاء را با بردباری یا ستم را با عدل یا قطع روابط خویشاوندی را با نیکی یا جزع و بی­تابی را با صبر یا ضلالت را با هدایت یا کفر را با ایمان بخرم، به تو پناه می­برم.

خدایا به رحمتت که جز با رضایتت به دست نمی­آید، خروج از همه معصیت­هایت و ورود در آنچه که تو را راضی می­کند و نجات از همه ورطه­ها و خروج از همه کبیره­ها که به عمد از من صادر شد یا به خطا لغزیدم یا وسوسه­های شیطان باعث آن شد را از تو می­خواهم. از تو خوفی می­خواهم که با آن مرا بر حدود رضایتت متوقف سازی یا با آن هر شهوتی را که هوسم به آن خطور کرد و رأی و عقیده­ام برای تجاوز از حد حلالت لغزید، از من پراکنده ساز.

ص: 302

إِذَا أُبْلِیتُ وَ أُولِیتُ إِنْ لَمْ تُعِنِّی عَلَی شُکْرِ مَا أُولِیتُ وَ مَا أَخَفَّ مِیزَانِی غَداً إِنْ لَمْ تُرَجِّحْهُ وَ أَزَلَّ لِسَانِی إِنْ لَمْ تُثَبِّتْهُ وَ أَسْوَدَ وَجْهِی إِنْ لَمْ تُبَیِّضْهُ رَبِّ کَیْفَ بِی بِذُنُوبِیَ الَّتِی سَلَفَتْ مِنِّی قَدْ هَدَّ لَهَا أَرْکَانِی رَبِّ کَیْفَ لِی بِطَلَبِ شَهَوَاتِ الدُّنْیَا أَوْ أَبْکِی عَلَی حَمِیمٍ فِیهَا وَ لَا أَبْکِی عَلَی نَفْسِی وَ تَشْتَدُّ حَسَرَاتِی لِعِصْیَانِی وَ تَفْرِیطِی رَبِّ دَعَتْنِی دَوَاعِی الدُّنْیَا فَأَجَبْتُهَا سَرِیعاً وَ رَکَنْتُ إِلَیْهَا طَائِعاً وَ دَعَتْنِی دَوَاعِی الْآخِرَةِ فَتَثَبَّطْتُ عَنْهَا وَ أَبْطَأْتُ فِی الْإِجَابَةِ وَ الْمُسَارَعَةِ إِلَیْهَا کَمَا سَارَعْتُ إِلَی دَوَاعِی الدُّنْیَا وَ حُطَامِهَا الْهَامِدِ وَ نَسِیمِهَا الْبَائِدِ وَ سَرَابِهَا الذَّاهِبِ رَبِّ خَوَّفْتَنِی وَ شَوَّقْتَنِی وَ احْتَجَجْتَ عَلَیَّ وَ کَفَلْتَ بِرِزْقِی فَأَمِنْتُ خَوْفَکَ وَ تَثَبَّطْتُ عَنْ تَشْوِیقِکَ وَ لَمْ أَتَّکِلْ عَلَی ضَمَانِکَ وَ تَهَاوَنْتُ بِاحْتِجَاجِکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَمْنِی مِنْکَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا خَوْفاً وَ حَوِّلْ تَثْبِیطِی شَوْقاً وَ تَهَاوُنِی بِحُجَّتِکَ فَرَقاً مِنْکَ ثُمَّ رَضِّنِی بِمَا قَسَمْتَ لِی مِنْ رِزْقِکَ یَا کَرِیمُ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ رِضَاکَ عِنْدَ السَّخْطَةِ وَ الْفُرْجَةَ عِنْدَ الْکُرْبَةِ وَ النُّورَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ وَ الْبَصِیرَةَ عِنْدَ شِدَّةِ الْغَفْلَةِ رَبِّ اجْعَلْ جُنَّتِی مِنَ الْخَطَایَا حَصِینَةً وَ دَرَجَاتِی فِی الْجِنَانِ رَفِیعَةً وَ أَعْمَالِی کُلَّهَا مُتَقَبَّلَةً وَ حَسَنَاتِی مُضَاعَفَةً زَاکِیَةً أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفِتَنِ کُلِّهَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَ مِنْ شَرِّ المَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ وَ مِنْ شَرِّ مَا أَعْلَمُ وَ مِنْ شَرِّ مَا لَا أَعْلَمُ وَ أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَشْتَرِیَ الْجَهْلَ بِالْعِلْمِ أَوِ الْجَفَاءَ بِالْحِلْمِ أَوِ الْجَوْرَ بِالْعَدْلِ أَوِ الْقَطِیعَةَ بِالْبِرِّ أَوِ الْجَزَعَ بِالصَّبْرِ أَوِ الضَّلَالَةَ بِالْهُدَی أَوِ الْکُفْرَ بِالْإِیمَانِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی لَا تُنَالُ إِلَّا بِرِضَاکَ وَ الْخُرُوجَ مِنْ جَمِیعِ مَعَاصِیکَ وَ الدُّخُولَ فِی کُلِّ مَا یُرْضِیکَ وَ النَّجَاةَ مِنْ کُلِّ وَرْطَةٍ وَ الْمَخْرَجَ مِنْ کُلِّ کَبِیرَةٍ أَتَی بِهَا مِنِّی عَمْدٌ أَوْ زَلَّ بِهَا مِنِّی خَطَأٌ أَوْ خَطَرَ بِهَا خَطَرَاتُ الشَّیْطَانِ أَسْأَلُکَ خَوْفاً تُوَقِّفُنِی بِهِ عَلَی حُدُودِ رِضَاکَ وَ تُشَعِّثُ بِهِ عَنِّی کُلَّ شَهْوَةٍ خَطَرَ بِهَا هَوَایَ وَ اسْتَزَلَّ عِنْدَهَا رَأْیِی لِتَجَاوُزِ حَدِّ حَلَالِکَ.

ص: 302

خدایا، گرفتن با بهترین آنچه که می­دانی و ترک کردن هر آنچه که می­دانی یا ابتلا از جهتی که می­دانم و از جهتی که نمی­دانم را از تو می­خواهم. گسترش در روزی، زهد در کفاف، خروج با وضوح از هر شبهه، و درستی هر حجت، صدق در همه مواضع، انصاف با مردم از جانب من در آنچه که بر من و آنچه برای من است، تذلل و تواضع در اجرای انصاف در همه مواضع خشم و رضا، ترک فساد کم و زیاد از من در قول و عمل، اتمام نعمتت در همه اشیاء و شکرگزاری از تو بر آنها تا راضی شوی و فراتر از رضایتت را از تو می­خواهم. کار نیک و همه آنچه که کار نیک در آن است، با امور آسان و نه با امور دشوار را از تو می­خواهم، ای کریم ای کریم.

خدایا سخن و عمل توبه­کنندگان، نور انبیاء و صدق آنان، نجات و ثواب مجاهدان، شکر و نصیحت برگزیدگان، عمل و یقین ذکرکنندگان، ایمان و دانش عالمان، عبادت و تواضع خاشعان، حلم و سیرت فقهاء، خشیت و رغبت متقیان، تصدیق و توکل مؤمنان، امید و احترام نیکوکاران را از تو می­خواهم. خدایا، ثواب شکرگزاران، منزلت مقربان، همراهی انبیاء را از تو می­خواهم. خدایا، خوف عمل­کنندگان، عمل خائفان، خشوع عبادت­کنندگان تو، یقین توکل­کنندگان بر تو و توکل مؤمنان به تو را از تو می­خواهم.

خدایا تو به حاجتم آگاهی درحالی­که آن را از کسی نیاموخته­ای، و تو بدون تکلف وسعت­دهنده هستی. تو کسی هستی که هیچ سائلی تو را منع نمی­کند و هیچ عطایی از تو نمی­کاهد و قول هیچ قائلی به مدح و ثنای تو نمی­رسد، بلکه تو چنان هستی که می­گویی و فراتر از آن هستی که ما می­گوییم، خدایا برای من فرجی قریب، اجری بزرگ و پوششی زیبا قرار بده.

خدایا، صداها آرام گرفت و حرکت­ها ساکن شد و هر حبیبی با محبوب خود خلوت گزید و من با تو خلوت کردم ای خدا، پس خلوتم با تو را امشب رهایی از آتش قرار بده.(1)

توضیح

«وخذ بی سبیل الصالحین» یعنی مرا در مسیر آنان ببر «بر صالح آنچه که به من عطا کردی» مانند همسر صالح، فرزندان، اموال و جز آن،. مرا بر حفظ، تربیت و به­کار بردن آنها در آنچه دوست داری یاری کن «لا أجل له دون لقائک» یعنی قبل از مرگ، و عدم زوال

ص: 303


1- مصباح المتهجد: 191 -195.[1]

أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ الْأَخْذَ بِأَحْسَنِ مَا تَعْلَمُ وَ تَرْکَ سَیِّئِ کُلِّ مَا تَعْلَمُ أَوْ أُبْتَلَی مِنْ حَیْثُ أَعْلَمُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا أَعْلَمُ أَسْأَلُکَ السَّعَةَ فِی الرِّزْقِ وَ الزُّهْدَ فِی الْکَفَافِ وَ الْمَخْرَجَ بِالْبَیَانِ مِنْ کُلِّ شُبْهَةٍ وَ الصَّوَابَ فِی کُلِّ حُجَّةٍ وَ الصِّدْقَ فِی جَمِیعِ الْمَوَاطِنِ وَ إِنْصَافَ النَّاسِ مِنْ نَفْسِی فِیمَا عَلَیَّ وَ فِی مَا لِی وَ التَّذَلُّلَ فِی إِعْطَاءِ النَّصَفِ مِنْ جَمِیعِ مَوَاطِنِ السَّخَطِ وَ الرِّضَا وَ تَرْکَ قَلِیلِ الْبَغْیِ وَ کَثِیرِهِ فِی الْقَوْلِ مِنِّی وَ الْفِعْلِ وَ تَمَامَ نِعْمَتِکَ فِی جَمِیعِ الْأَشْیَاءِ وَ الشُّکْرَ لَکَ عَلَیْهَا لِکَیْ تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا وَ أَسْأَلُکَ الْخِیَرَةَ فِی کُلِّ مَا یَکُونُ فِیهِ الْخِیَرَةُ بِمَیْسُورِ الْأُمُورِ لَا بِمَعْسُورِهَا یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ قَوْلَ التَّوَّابِینَ وَ عَمَلَهُمْ وَ نُورَ الْأَنْبِیَاءِ وَ صِدْقَهُمْ وَ نَجَاةَ الْمُجَاهِدِینَ وَ ثَوَابَهُمْ وَ شُکْرَ الْمُصْطَفَیْنَ وَ نَصِیحَتَهُمْ وَ عَمَلَ الذَّاکِرِینَ وَ یَقِینَهُمْ وَ إِیمَانَ الْعُلَمَاءِ وَ فِقْهَهُمْ وَ تَعَبُّدَ الْخَاشِعِینَ وَ تَوَاضُعَهُمْ وَ حِلْمَ الْفُقَهَاءِ وَ سِیرَتَهُمْ وَ خَشْیَةَ الْمُتَّقِینَ وَ رَغْبَتَهُمْ وَ تَصْدِیقَ الْمُؤْمِنِینَ وَ تَوَکُّلَهُمْ وَ رَجَاءَ الْمُحْسِنِینَ وَ بِرَّهُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ ثَوَابَ الشَّاکِرِینَ وَ مَنْزِلَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مُرَافَقَةَ النَّبِیِّینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَوْفَ الْعَامِلِینَ وَ عَمَلَ الْخَائِفِینَ وَ خُشُوعَ الْعَابِدِینَ لَکَ وَ یَقِینَ الْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیْکَ وَ تَوَکُّلَ الْمُؤْمِنِینَ بِکَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ بِحَاجَتِی عَالِمٌ غَیْرُ مُعَلَّمٍ وَ أَنْتَ لَهَا وَاسِعٌ غَیْرُ مُتَکَلِّفٍ وَ إِنَّکَ الَّذِی لَا یُحْفِیکَ سَائِلٌ وَ لَا یَنْقُصُکَ نَائِلٌ وَ لَا یَبْلُغُ مِدْحَتَکَ قَوْلُ قَائِلٍ وَ أَنْتَ کَمَا تَقُولُ وَ فَوْقَ مَا نَقُولُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فَرَجاً قَرِیباً وَ أَجْراً عَظِیماً وَ سِتْراً جَمِیلًا اللَّهُمَّ هَدَأَتِ الْأَصْوَاتُ وَ سَکَنَتِ الْحَرَکَاتُ وَ خَلَا کُلُّ حَبِیبٍ بِحَبِیبِهِ وَ خَلَوْتُ بِکَ یَا إِلَهِی فَاجْعَلْ خَلْوَتِی مِنْکَ اللَّیْلَةَ الْعِتْقَ مِنَ النَّارِ(1).

توضیح

و خذ بی سبیل الصالحین أی اذهب بی فی سبیلهم علی صالح ما أعطیتنی کالزوجة الصالحة و الأولاد و الأموال و غیرها أعنی علی حفظها و تربیتها و صرفها فیما تحب لا أجل له دون لقائک أی قبل الموت و عدم الزوال

ص: 303


1- 1. مصباح المتهجد: 191- 195.

بعد از آن، نیازی به دعا ندارد؛ یا اینکه مقصود ایمان از روی دلیل که بعد از مرگ تبدیل به ضرورت و عیان می­شود و معنای اول ظاهرتر است، چنانکه فقرات بعد از آن بر آن دلالت دارد. و نتیجه اینکه برای او اجلی نباشد مگر با دیدار تو، که آن اجل نیست، مانند این سخن نبی صلّی الله علیه و آله «بید أنی من قریش».

و محتمل است که منظور از اجل، حدی باشد که به آن منتهی می­شود یا اینکه ایمانم در جهت کمال به حدی نر­سد مگر به دیدار تو، و این غایت مراتب عرفان است یا اینکه «دون» به معنای «عند» باشد، یعنی اینکه اجل مرگ برای او نباشد. و تخصیص به این دلیل است که به هنگام آن، شیطان وسوسه می­کند.

وجه پنجم نیز محتمل است و آن اینکه مقصود از دعا رؤیت باشد و معنا این است که جز رؤیت اجلی برای او نیست، و رؤیت به دلیل ممتنع بودن آن، اجل نیست پس اصلاً اجلی برای او نیست. و اشاره­ای است به آنچه که در خبر گذشت که رؤیت، سلب ایمانی که در دنیا برای او بود را موجب می­شود.

«نصرتی در دین» یعنی مرا توفیق ده که دینت را یاری کنم، و در بعضی نسخه­ها با باء آمده است، یعنی بصیرت و این بهتر است.

جوهری گوید: «الکفل» یعنی دوبرابر، خداوند متعال فرمود: «یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ»، {تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند} و گفته می­شود، آن نصیب است.

مؤلف

محتمل است که مقصود نعمت­های ظاهری در دنیا و آخرت باشد «و سیمایم را با نورت روشن کن» در آخرت یا اعم از آن و انوار معنوی در دنیا است. چنانکه خداوند متعال فرمود: {علامت [مشخصه] آنان، اثر سجود در چهره هایشان است}. در خبر در متهجدین آمده است: با پروردگارشان خلوت کردند، پس از نورش بر آنان پوشانید. «فیما عندک» یعنی از ثواب و قربت. «فی سبیلک» یعنی در جهاد یا اعم، حاضر و ثابت «بر دینت» و «الکسل» یعنی کاهلی در کار، و «الفترۀ» یعنی سستی و ضعف، و «الملتحد» یعنی ملجأ و پناه.

«مرا به هلاکت بازنگردان» یعنی زمانی­که مرا از هلاکت نجات دادی، با منع لطفت مرا به آن بازنگردان؛

ص: 304

بعده لا یحتاج إلی الدعاء أو المراد الإیمان بالدلیل و بعد الموت فینقلب ضرورة و عیانا و الأول أظهر کما یدل علیه ما بعده من الفقرات و الحاصل أنه لا یکون له أجل إلا لقاؤک و هو لا یکون أجلا

کَقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله و سلم: بَیْدَ أَنِّی مِنْ قُرَیْشٍ.

و یحتمل أن یکون المراد بالأجل الحد الذی ینتهی إلیه أی یکون إیمانی مترقیا فی الکمال لا ینتهی إلی حد إلا إلی اللقاء و هو غایة مراتب العرفان أو یکون دون بمعنی عند أی لا یکون له أجل الموت و التخصیص لأنه عند ذلک یوسوس الشیطان.

و یحتمل وجها خامسا و هو أن یکون المراد بالدعاء الرؤیة و یکون المعنی لا أجل له سوی الرؤیة و الرؤیة لا تکون أجلا لامتناعها فلا أجل له أصلا و یکون إشارة إلی ما مر فی الخبر أن الرؤیة توجب سلب الإیمان الذی کان فی الدنیا.

نصرا فی دینک أی وفقنی لأن أنصر دینک و فی بعض النسخ بالباء أی بصیرة و هو أظهر.

و قال الجوهری الکفل الضعف قال تعالی یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ و یقال إنه النصیب

أقول

یحتمل أن یکون المراد النعم الظاهرة و الباطنة فی الدنیا و الآخرة و بیض وجهی بنورک فی الآخرة أو الأعم منها و من الأنوار المعنویة فی الدنیا کما قال تعالی سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ(1) ورد فی الخبر فی المتهجدین خلوا بربهم فألبسهم من نوره فیما عندک أی من المثوبات و القربات فی سبیلک أی فی الجهاد أو الأعم کائنا و ثابتا علی ملتک و الکسل التثاقل عن الأمر و الفترة الانکسار و الضعف و الملتحد الملجأ.

فلا تردنی فی هلکة أی إذا نجیتنی من هلکة فلا تردنی فیها بمنع لطفک

ص: 304


1- 1. الفتح: 29.

یا اینکه «لا تردنی» به معنی اراده باشد؛ یا اینکه با سکون و یا کسره راء، از ریشه ارداء است به معنی هلاک کردن، چنانکه خداوند متعال فرمود: «أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ»،(1) {شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید}.

«شهادتم را بنویس» یعنی برای من ثواب را به تعداد همه کسانی­که آنچه را من بدان اقرار کردم انکار کردند، دوچندان کن. «تو سلام هستی» یعنی سلامتی از نقایص یا سلامت­بخش مخلوقات از آفات. «و سلام از توست» یعنی سلامتی همه مخلوقات از عیوب یا بلایا از فضل توست. «مفاتیح الخیر» مفاتیح جمع مفتاح است یعنی آنچه که سببی برای گشودن ابواب خیرات است را از تو می­خواهم. «و خواتیمه» یعنی آنچه که خیرات با آن خاتمه می­گیرد. یا از تو می­خواهم که آغاز و خاتمه همه امورم با خیر باشد.

شرایع جمع شریعت است و آن محل نوشیدن از آب است، یعنی راه­های خیر، و گفته می­شود: «نهجت الطریق» یعنی آن را آشکار کردم و واضح ساختم. «مرا با رحمتت بپوشان» یعنی رحمتت مرا بپوشاند و مستور کند و مرا احاطه کند. «عن الازاله» یعنی از اینکه کسی مرا زایل کند یا من کسی را زایل کنم و «الغوایه» گمراهی و ضلالت است.

«در موضع شک» زیرا کفران نعمت غالباً به هنگام شک در نعمت­دهنده است یا اینکه شک اساس کفران است. «و تسلیم» برای خدا و حجت­های او و فرمانبری از آنچه که از آنها صادر می­شود و به آن امر کردند. «به هنگام شبهات» یعنی به هنگام مبهم بودن معنای آنچه که از آنها وارد شده و دشواری آن بر افهام و خفای علت حکم. و تحقیق آن در باب تسلیم گذشت.

و «التحری» طلب شایسته­تر و لایق­تر است «فی اسخاطک» یعنی زمانی­که بین خشم تو و خشم مردمت تردید کردم، آنچه که شایسته­تر است را طلب می­کنم و آن، خشم آنان برای طلب رضایت تو است و در سایر کتاب­ها غیر از المتهجد، «لیس اسخاطک» است و شاید صحیح­تر باشد .

«یعود علیّ» از عائده است و آن مهربانی و منفعت است و «اگر مرا رد کنی»، یعنی مرا رها کنی، و «البطر» یعنی طغیان بر نعمت.

«أسألک برحمتک» یعنی رحمتت را می­خواهم، سأله و سائل گفته می­شود. و خداوند متعال فرمود: «سئل سائل بعذاب واقع» و محتمل است که امر مسألت شده «التی لا تنال» باشد و صفتی برای رحمتک نباشد بلکه صفتی برای موصوف مقدر یعنی نعمت، دوستی یا شبیه آن دو باشد. «و برحمتک» قسم است، یا باء سببیه است و در

ص: 305


1- فصلت / 23.[1]

أو لا تردنی من الإرادة أو بسکون الراء و کسر الدال من الإرداء بمعنی الإهلاک کما قال الله تعالی أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ (1) فاکتب شهادتی أی ضاعف الثواب لی بعدد کل من جحد ما أقررت به أنت السلام أی السلم من النقائص أو مسلم الخلق من الآفات و منک السلام أی سلامة کل الخلق من العیوب أو البلایا من فضلک مفاتیح الخیر و المفاتیح جمع المفتاح أی أسألک ما یصیر سببا لفتح أبواب الخیرات و خواتیمه أی ما یختم به الخیرات أو أسألک أن یکون فتح جمیع أموری و ختمها بالخیر.

و الشرائع جمع الشریعة و هو مورد المشاربة من الماء أی طرق الخیر و یقال نهجت الطریق أی أبنته و أوضحته و غشنی رحمتک أی اجعل رحمتک تغشانی و تسترنی و تحیط بی عن الإزالة أی عن أن یزیلنی أحد أو أزیل أحدا و الغوایة بالفتح الضلال و الخیبة.

عند موضع الشک إذ کفران النعمة غالبا أنما یکون عند الشک فی المنعم أو هو عمدة الکفران و التسلیم لله و لحججه و انقیاد ما یصدر عنهم و أمروا به عند الشبهات أی عند اشتباه معنی ما ورد عنهم و صعوبته علی الأفهام و خفاء علة الحکم و قد مر تحقیقه فی باب التسلیم.

و التحری طلب الأحری و الألیق فی إسخاطک أی إذا ترددت بین إسخاطک و إسخاط خلقک أطلب ما هو أحری و هو إسخاطهم لطلب رضاک و فی سائر الکتب سوی المتهجد لیس إسخاطک و لعله أصوب.

یعود علی من العائدة و هو العطف و المنفعة إن رفضتنی أی ترکتنی و البطر الطغیان بالنعمة.

أسألک برحمتک أی رحمتک یقال سأله و سأل به و قال تعالی سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ و یحتمل أن یکون المسئول التی لا تنال و لا یکون صفة لرحمتک بل لمقدر أی النعمة أو الخلة و شبههما و برحمتک قسما أو الباء للسببیة و فی

ص: 305


1- 1. فصّلت: 23.

بعضی نسخه­های دعا، بدون واو است، پس این همان امر درخواست شده می­باشد. و خروج و دخول معطوف بر این سخن او «رضاک» است و بر اساس نسخه­ای، عطف محتمل است که همه آنها اینچنین باشد و امر درخواست­شده خوفاً باشد و «اسألک» تأکید است. و شاید ظاهرتر، زائده بودن واو در این سخن او «و الخروج» باشد، چنانکه در بعضی نسخه­های دعا موجود نیست.

«الورطه»، مهلکه و هر امری که نجات از آن دشوار است. «بر حدود رضایت تو» یعنی تجاوز نکردن از حدودی که آن را تبیین کردی، برای رضایت تو و آنچه که راضی می­شوی. «تشعت» یعنی جدا می­کنی و در بعضی نسخه­ها با باء است به همان معنا، گفته می­شود: «شعثت الشی» یعنی آن را جدا کردم اما معنای اول از باب تفعیل و دوم ثلاثی مجرد است.

«خطر بها هوای» یعنی به سبب آن، شهرت آنچه که دوست دارم به ذهنم خطور کرد؛ یا اینکه به سبب آن، هوسم سرکشی کرد و از من اطاعت نکرد. در القاموس «الخاطر» یعنی فکر، «خطر بباله و علیه یخطر خطوراً» یعنی بعد از فراموشی آن را به یاد آورد و خداوند متعال او را آگاه کرد. و «الفحل بذنبه یخطر ضرب به یمیناً و شمالاً»، یعنی شتر دمش را به راست و چپ تکان داد و آن شتر خطّاره است؛ و مرد شمشیر و نیزه­اش را یک مرتبه بالا برد و بار دیگر زمین گذاشت و در راه رفتنش دستش را بالا برد و آن را پایین آورد یا در راه رفتن دست­هایش را بالا و پایین برد. و باد تکان خورد و آن «خطّار» است، پایان سخن.

«فی الکفاف» یعنی همراه آن. در النهایه گوید، کفاف همان است که چیزی از آن باقی نمی­ماند و به اندازه حاجت است و محتمل است که واو در این سخن او «و الزهد» به معنای یا باشد، یا اینکه تفسیری برای «سعۀ» باشد. و در التهذیب، «و الزهد فیما هو وبال» است. بی رغبتی در آنچه وبال است و این صحیح­تر است. «در همه مواضع» یعنی چه اینکه ضرر­رسان باشد یا نافع، تا زمانی­که به حد تقیه نرسد. و «النَصَف» با حرکت، انصاف است «لا یحفیک سائل» معنایش گذشت و وجه دیگری را محتمل است و آن اینکه اصرار سائلان را اصرار به حساب نمی­آوری زیرا تو اصرارکنندگان در دعا را دوست داری، و بهتر چیزی است که گذشت. و در النهایه «الهدءۀ و الهدء» سکون و آرامش از حرکات است.

روایت11.

المتهجد: و مستحب است که بعد از دو رکعت از نافله­های فجر اول در روز جمعه، صد مرتبه بگوید: «سبحان ربّی العظیم و بحمده، استغفر الله ربّی و اتوب الیه»، پاک و منزه است خداوند بزرگ من و و او را حمد می­کنم. خدا را استغفار می­کنم و به درگاه او توبه می­کنم.

و نیز مستحب است که به دعای مظلوم در کنار قبر امام حسین علیه السلام دعا کند و آن این است: خدایا

ص: 306

بعض نسخ الدعاء النجاة بدون الواو فیکون هی المسئول و الخروج و الدخول معطوفین علی قوله رضاک و علی نسخة العطف یحتمل أن یکون الجمیع کذلک و یکون المسئول خوفا و أسألک تأکیدا و لعل الأظهر زیادة الواو فی قوله و الخروج کما أنه لیس فی بعض نسخ الدعاء.

و الورطة الهلکة و کل أمر یعسر النجاة منه علی حدود رضاک أی لا التجاوز عن الحدود التی بینتها لرضاک إلی ما ترضی تشعث أی تفرق و فی بعض النسخ بالباء بمعناه یقال شعثت الشی ء أی فرقته لکن الأول علی بناء التفعیل و الثانی علی بناء المجرد.

خطر بها هوای أی خطر بسبب تلک الشهوة ببالی ما أهواه أو طغی بسببها هوای و لم یطعنی فی القاموس الخاطر الهاجس خطر بباله و علیه یخطر خطورا ذکره بعد نسیان و أخطره الله تعالی و الفحل بذنبه یخطر ضرب به یمینا و شمالا و هی ناقة خطارة و الرجل بسیفه و رمحه رفعه مرة و وضعه أخری و فی مشیته رفع یدیه و وضعهما خطرانا فیهما و الریح اهتز فهو خطار انتهی.

فی الکفاف أی معه قال فی النهایة الکفاف هو الذی لا یفضل عنه شی ء و یکون بقدر الحاجة و یحتمل أن یکون الواو فی قوله و الزهد بمعنی أو أو یکون تفسیرا للسعة و فی التهذیب و الزهد فیما هو وبال و هو أصوب فی جمیع المواطن أی سواء کان ضارا أو نافعا ما لم یبلغ حد التقیة و النصف بالتحریک الإنصاف لا یحفیک سائل قد مر معناه و یحتمل وجها آخر و هو أن مبالغة السائلین لا یعد عندک مبالغة لأنک تحب الملحین فی الدعاء و الأظهر ما مر و فی النهایة و الهدأة و الهدء السکون من الحرکات.

«11»

الْمُتَهَجِّدُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُولَ بَعْدَ الرَّکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الْفَجْرِ الْأَوَّلِ- یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِائَةَ مَرَّةٍ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ- وَ یُسْتَحَبُّ أَیْضاً أَنْ یَدْعُوَ بِدُعَاءِ الْمَظْلُومِ عِنْدَ قَبْرِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ اللَّهُمَ

ص: 306

من به دینت افتخار می­کنم و هدایتت را گرامی می­دارم و فلانی مرا خوار می­کند و با اذیتش ذلیل می­کند و دوستی اولیائت را بر من عیب می­گیرد و با ادعایش مرا مبهوت می­کند و به موضع دعا و محل اجابت آمده­ام. خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و همین الان مرا علیه او کمک کن. سپس روی قبر می­افتد و می­گوید، مولایم، امامم، مظلومی علیه ظالمش یاری می­خواهد، کمک کمک... تا اینکه نفس قطع شود.

و همچنین مستحب است که وقت سحر بگوید: خدایا بر محمد و خاندان او درود بفرست و در این صبح رضایتت را به من ببخش و خوفت را بر قلبم ساکن کن و آن را از غیر خودت قطع کن تا جز به تو امید نبندم و جز از تو نترسم. خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و ثبات یقین، اخلاص کامل، شرف توحید، دوام استقامت، معدن صبر، رضایت به قضا و قدر، ببخش. ای برآورنده حاجت­های درخواست­کننده­گان، ای کسی­که در آنچه که در درون خاموشان است آگاه است، بر محمد و آل او درود بفرست و دعایم را مستجاب کن، گناهم را ببخش و روزی­ام را فراخ کن، حاجت­هایم را در مورد خودم، برادران دینی­ام و خانواده­ام برآورده کن .

خدایا، بلند­پروازی آمال ناکام شد مگر در حضور تو، و درگاه­های همت­ها بی اثر شد جز بر تو، و راه عقول باز و بلند است مگر به سوی تو. پس تو امید هستی و پناه به سوی توست، ای گرامی­ترین قصد شده و بخشنده­ترین مسألت شده، با پای خودم و با سنگینی گناه بر پشتم به سوی تو فرار کردم، ای پناه فرارکنندگان،واسطه ای به درگاهت ندارم به جز شناختم به اینکه تو نزدیکترین کسی هستی که طالبان بدو امید دارند و راغبان به آنچه نزد اوست، رغبت بیشتری

دارند.

ای کسی­که عقل­ها با شناخت او باز شد و زبان­ها به حمد او گویا شد، و آنچه که با آن بر بندگانش لطف کرد را مناسب با ادای حقش قرار داد! بر محمد و آل او درود بفرست. و برای شیطان راهی بر عقلم و برای باطل راهنمایی بر عملم قرار نده.(1)

و چون فجر طلوع کرد، بگو: در عهد خدا، عهد ملائکه او و عهد انبیا و رسولانش و عهد محمد و عهد اوصیاء از آل محمد هستم، به پنهان آل محمد و آشکار آنها، ظاهر و باطن آنها ایمان آوردم و شهادت می­دهم که آنها در علم خدا و طاعت او مانند محمد هستند.(2)

ص: 307


1- مصباح المتهجد: 195.[1]
2- مصباح المتهجد: 196.[2]

إِنِّی أَعْتَزُّ بِدِینِکَ وَ أُکْرَمُ بِهِدَایَتِکَ وَ فُلَانٌ یُذِلُّنِی بِشَرِّهِ وَ یُهِینُنِی بِأَذِیَّتِهِ وَ یَعِیبُنِی بِوَلَاءِ أَوْلِیَائِکَ وَ یَبْهَتُنِی بِدَعْوَاهُ وَ قَدْ جِئْتُ إِلَی مَوْضِعِ الدُّعَاءِ وَ ضَمَانِکَ الْإِجَابَةَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْدِنِی عَلَیْهِ السَّاعَةَ- ثُمَّ یَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ یَقُولُ مَوْلَایَ إِمَامِی مَظْلُومٌ اسْتَعْدَی عَلَی ظَالِمِهِ النَّصْرَ النَّصْرَ- حَتَّی تَنْقَطِعَ النَّفَسُ وَ یُسْتَحَبُّ أَیْضاً أَنْ یَقُولَ عِنْدَ السَّحَرِ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِیَ الْغَدَاةَ رِضَاکَ وَ أَسْکِنْ قَلْبِی خَوْفَکَ وَ اقْطَعْهُ عَمَّنْ سِوَاکَ حَتَّی لَا أَرْجُو وَ لَا أَخَافُ إِلَّا إِیَّاکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی ثَبَاتَ الْیَقِینِ وَ مَحْضَ الْإِخْلَاصِ وَ شَرَفَ التَّوْحِیدِ وَ دَوَامَ الِاسْتِقَامَةِ وَ مَعْدِنَ الصَّبْرِ وَ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ یَا قَاضِیَ حَوَائِجِ السَّائِلِینَ یَا مَنْ یَعْلَمُ مَا فِی ضَمِیرِ الصَّامِتِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی وَ اغْفِرْ ذَنْبِی وَ أَوْسِعْ رِزْقِی وَ اقْضِ حَوَائِجِی فِی نَفْسِی وَ إِخْوَانِی فِی دِینِی وَ أَهْلِی إِلَهِی طُمُوحُ الْآمَالِ قَدْ خَابَتْ إِلَّا لَدَیْکَ وَ مَعَاکِفُ الْهِمَمِ قَدْ تَعَطَّلَتْ إِلَّا عَلَیْکَ وَ مَذَاهِبُ الْعُقُولِ قَدْ سَمَتْ إِلَّا إِلَیْکَ فَأَنْتَ الرَّجَاءُ وَ إِلَیْکَ الْمَلْجَأُ یَا أَکْرَمَ مَقْصُودٍ وَ أَجْوَدَ مَسْئُولٍ هَرَبْتُ إِلَیْکَ بِنَفْسِی یَا مَلْجَأَ الْهَارِبِینَ بِأَثْقَالِ الذُّنُوبِ عَلَی ظَهْرِی- لَا أَجِدُ لِی إِلَیْکَ شَافِعاً سِوَی مَعْرِفَتِی بِأَنَّکَ أَقْرَبُ مَنْ رَجَاهُ الطَّالِبُونَ وَ أَمَّلَ مَا لَدَیْهِ الرَّاغِبُونَ یَا مَنْ فَتَقَ الْعُقُولَ بِمَعْرِفَتِهِ وَ أَطْلَقَ الْأَلْسُنَ بِحَمْدِهِ وَ جَعَلَ مَا امْتَنَّ بِهِ عَلَی عِبَادِهِ فِی کِفَاءٍ لِتَأْدِیَةِ حَقِّهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّیْطَانِ عَلَی عَقْلِی سَبِیلًا وَ لَا لِلْبَاطِلِ عَلَی عَمَلِی دَلِیلًا(1)

فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فَقُلْ أَصْبَحْتُ فِی ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ مَلَائِکَتِهِ وَ ذِمَمِ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ علیهم السلام وَ ذِمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ذِمَمِ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام آمَنْتُ بِسِرِّ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ عَلَانِیَتِهِمْ وَ ظَاهِرِهِمْ وَ بَاطِنِهِمْ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمْ فِی عِلْمِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ کَمُحَمَّدٍ

ص: 307


1- 1. مصباح المتهجد: 195.

توضیح

این حدیث، غیر از دعایش(دعای مظلوم)، در جمال الأسبوع و الاختیار روایت شده است. و سید بعد از دعای آخر گوید: با اسنادمان به داود رقی از امام صادق علیه السلام روایت کردیم، و هر که آن را صبح و عصر سه مرتبه بگوید، خداوند او را از آنچه که می­ترسد ایمن می­کند. و کفعمی در بلد الأمین(1)

گوید: دعای فرج که در سحر شب جمعه خوانده می­شود، در بعضی کتب اصحابمان چیزی دیدم که خلاصه­اش این است که مردی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا، من ثروتمند بودم پس فقیر شدم... تا پایان آنچه که در چگونگی نماز شب گذشت، و دعا را از «الهی طموح الآمال» تا این سخن که «علی عملی دلیلاً و افتح لی بخیر الدنیا و الآخرة یا ولی الخیر» ذکر کرده است .

شرح این دعا قبلا بیان شد.

و این سخن او «وضمانک» با کسر، عطف بر دعاست، «و الاجابۀ» منصوب است. و در بعضی نسخه­ها هر دو بر اساس مبتدا و خبر بودن مرفوع است یعنی، و حال اینکه تو اجابت را تضمین کرده­ای. جوهری گوید: «العدوی» درخواست تو از حاکمی، تا تو را علیه کسی که بر تو ظلم کرده است یاری کند، یعنی از او انتقام بگیرد. گفته می­شود: «استعدیت علی فلان الأمیر فأعدانی» یعنی از امیر علیه فلانی استعانت کردم، پس مرا علیه او کمک کرد. و اسم از آن، عدوی است یعنی کمک، پایان.

این سخن او: «امامم» نداء است و «مظلوم» خبر برای مبتدای محذوف، یعنی من مظلوم هستم. «و استعدی» صیغه غایب است و در بعضی نسخه­ها أستعدی به صیغه متکلم است، پس خطاب در مولای به خداست و امامم مبتدا و خبرش مظلوم است. و ضمیر در «ظالمه» به امام بازمی­گردد. «النصر» منصوب است یعنی آن را طلب می­کنم. «شرف توحید» شاید مقصود از آن شریف­ترین آن باشد.

روایت12.

فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند تو را رحمت کند. بدان که خداوند تبارک و تعالی، روز جمعه و شب آن را بر سایر روزها برتری داد و در آن حسنات را برای انجام­دهنده آن و سیئات را برای مرتکب­شونده آن به جهت بزرگداشت آن دوچندان می­کند، و چون روز جمعه فرا رسد، در شب آن در آخرین سجده از نافله­های

ص: 308


1- 3. آن را در مصباح الکفعمی: 53 – 54 می­بینی و در ج87 ص 277-279 بیان شد و این حدیث را در نسخه چاپ شده از البلد الأمین نیافتم

صلی الله علیه و آله (1).

بیان

روی ما سوی الدعاء فی جمال الأسبوع و الاختیار

وَ قَالَ السَّیِّدُ بَعْدَ الدُّعَاءِ الْأَخِیرِ رَوَیْنَاهُ بِإِسْنَادِنَا إِلَی دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ مَنْ قَالَ صَبَاحاً وَ مَسَاءً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ آمَنَهُ اللَّهُ مِمَّا یَخَافُ.

و قال الکفعمی فی البلد الأمین (2)

دعاء الفرج یدعی به فی سحر لیلة الجمعة و رأیت فی بعض کتب أصحابنا ما ملخصه أن رجلا جاء إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و قال یا رسول الله إنی کنت غنیا فافتقرت إلی آخر ما مر فی کیفیة صلاة اللیل و ذکر الدعاء من قوله إلهی طموح الآمال إلی قوله علی عملی دلیلا و افتح لی بخیر الدنیا و الآخرة یا ولی الخیر و قد مر شرح الدعاء.

قوله علیه السلام و ضمانک بالکسر عطفا علی الدعاء و الإجابة بالنصب و فی بعض النسخ برفعهما علی الابتداء و الخبریة أی و الحال أنک ضمنت الإجابة قال الجوهری العدوی طلبک إلی وال لیعدیک علی من ظلمک أی ینتقم منه یقال استعدیت علی فلان الأمیر فأعدانی أی استعنت به علیه فأعاننی علیه و الاسم منه العدوی و هی المعونة انتهی.

قوله إمامی نداء مظلوم خبر مبتدأ محذوف أی أنا مظلوم و استعدی علی صیغة الغیبة و فی بعض النسخ أستعدی علی صیغة التکلم فالخطاب فی مولای إلی الله و إمامی مبتدأ و مظلوم خبره و الضمیر فی ظالمه راجع إلی الإمام النصر بالنصب أی أطلبه شرف التوحید لعل المراد أشرفه.

«12»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ [اللَّهُ] أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَّلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الْأَیَّامِ فَضَاعَفَ فِیهِمَا الْحَسَنَاتِ لِعَامِلِهَا وَ السَّیِّئَاتِ عَلَی مُقْتَرِفِهَا إِعْظَاماً لَهُمَا فَإِذَا حَضَرَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَقُلْ فِی لَیْلِهِ فِی آخِرِ السَّجْدَةِ مِنْ نَوَافِلِ

ص: 308


1- 1. مصباح المتهجد ص 196.
2- 2. تراه فی مصباح الکفعمیّ: 53- 54 و قد مر فی ج 87 ص 277- 279 و لم نجد الحدیث فی البلد الأمین المطبوع.

مغرب درحالی­که در سجده هستی بگو: «پروردگارا به اسم عظیمت و فرمانروایی دیرینه­ات، از تو می­خواهم که بر محمد و آل او درود بفرستی و گناه بزرگ مرا بر من ببخشایی».

و در نماز عشا در رکعت اول سوره جمعه، و در دوم «سبّح اسم ربّک الاعلی» را بخوان و «اذا جائک المنافقون» نیز روایت شده است. و اگر غیر آن دو را بخوانی برای تو کفایت می­کند، و درود بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در شب جمعه و روز آن بسیار بفرست و اگر توانستی آن را هزار مرتبه بفرستی که فضیلت در آن است .

و گاه روایت می­شود که چون شامگاه روز پنج­شنبه شود، ملائکه فرود می­آیند درحالی­که قلم­هایی از نور و برگه­هایی از نور همراه آنان است، و تا پایان روشنایی روز جمعه، فقط صلوات بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله را می­نگارند.(1)

روایت13.

عدۀ الداعی: روایت شده است: در ثلث آخر از شب جمعه، پانزده مرتبه سوره قدر را بخواند، سپس آنچه می­خواهد را دعا کند(بخواهد).(2)

روایت14.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که در آخرین سجده از نافله بعد از مغرب در شب جمعه، هفت مرتبه بگوید: پروردگارا به سیمای بخشنده­ات، و اسم عظیمت از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و گناه بزرگ مرا بر من ببخشی، درحالی از نماز خارج می­شود که خداوند او را آمرزیده است و اگر در هر شبی آن را بگوید، بهتر است.

و امام صادق علیه السلام فرمود: چون شامگاه پنج­شنبه و شب جمعه شود، ملائکه­ای از آسمان فرود می­آیند که قلم­های طلایی و برگه­های نقره­ای با آنان است. و در شب پنج­شنبه و شب جمعه و روز جمعه تا غروب آفتاب، فقط صلوات بر نبی و آل او که درود خدا بر او و خاندان او باد را می­نویسند.(3)

کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: چون شامگاه پنج­شنبه...تا آخر حدیث.

ص: 309


1- فقه الرضا علیه السلام: 11.[1]
2- عدة الداعی: 30.[2]
3- الخصال 2: 31.[3]

الْمَغْرِبِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ سُلْطَانِکَ الْقَدِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ وَ اقْرَأْ فِی صِلَاتِکَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی وَ فِی الثَّانِیَةِ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ رُوِیَ أَیْضاً إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ وَ إِذَا قَرَأْتَ غَیْرَهُمَا أَجْزَأَکَ وَ أَکْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمِهَا وَ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَجْعَلَ ذَلِکَ أَلْفَ کَرَّةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّ الْفَضْلَ فِیهِ وَ قَدْ یُرْوَی أَنَّهُ إِذَا کَانَ عَشِیَّةُ یَوْمِ الْخَمِیسِ نَزَلَتْ مَلَائِکَةٌ مَعَهَا أَقْلَامٌ مِنْ نُورٍ وَ صُحُفٌ مِنْ نُورٍ- لَا یَکْتُبُونَ إِلَّا الصَّلَوَاتِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی آخِرِ النَّهَارِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(1).

«13»

عُدَّةُ الدَّاعِی،: رُوِیَ یَقْرَأُ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ مِنْ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْقَدْرِ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ یَدْعُو بِمَا یُرِیدُ(2).

«14»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ النَّافِلَةِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ إِنْ قَالَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ فَهُوَ أَفْضَلُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ اسْمِکَ الْعَظِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ سَبْعَ مَرَّاتٍ انْصَرَفَ وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.

قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا کَانَتْ عَشِیَّةُ الْخَمِیسِ وَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ نَزَلَتْ مَلَائِکَةٌ مِنَ السَّمَاءِ مَعَهُمْ أَقْلَامُ الذَّهَبِ وَ صُحُفُ الْفِضَّةِ- لَا یَکْتُبُونَ عَشِیَّةَ الْخَمِیسِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ إِلَّا الصَّلَاةَ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ (3).

کِتَابُ الْعَرُوسِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَتْ إِلَخْ.

ص: 309


1- 1. فقه الرضا: 11.
2- 2. عدّة الداعی: 30.
3- 3. الخصال ج 2 ص 31.

مؤلف:

مسندی از امام صادق علیه السلام در کتاب قرآن(1)

خواهد آمد که وی فرمود: هر که سوره بنی اسرائیل را در هر شب قرائت کند نمی­میرد تا اینکه قائم علیه السلام را درک کند و از اصحاب او باشد.(2)

و نیز فرمود: هر که طواسین سه­گانه - سه سوره طسم - را در شب جمعه قرائت کند از اولیای خداوند است و در جوار خدا و کنف حمایت اوست و هرگز در دنیا سختی به او نمی­رسد و در آخرت، از بهشت به میزانی که راضی شود و بالاتر از رضایتش به او عطا می­شود و خداوند چند همسر از حوریان را به همسری او درمی­آورد.(3)

و نیز فرمود: هر که سوره سجده را در هر شب جمعه قرائت کند، خداوند نامه او را به دست راستش می­دهد و آنچه که از او بوده است محاسبه می­شود، و از همراهان محمد صلّی الله علیه و آله و اهل بیت او می­شود.(4)

امام باقر علیه السلام فرمود: هر که سوره ص را در شب جمعه بخواند، از خیر دنیا و آخرت، آنچه که جز نبی مرسل یا فرشته مقرب به هیچ یک از مردم داده نشده است به او عطا می­شود و خداوند او را به همراه هر کسی­که از خانواده­اش دوست دارد، اگر چه نه در حد زن و فرزند او باشد و نه در حد کسی­که درباره او شفاعت می­شود، حتی خدمتکاری که به او خدمت می­کند را وارد بهشت می­کند.(5)

امام صادق علیه السلام فرمود: هر که هر شب یا هر روز جمعه سوره احقاف را بخواند، خداوند او را در زندگی دنیوی گرفتار ترس نمی­کند و از فزع روز قیامت ایمن می­سازد، ان شاء الله تعالی.(6)

و نیز فرمود: هر که در هر شب جمعه واقعه را بخواند، خداوند او را دوست می­دارد و او را نزد همه مردم محبوب می­سازد و هرگز در دنیا نه سختی­ای می­بیند و نه فقری و نه احتیاجی و نه آفتی از آفات دنیا. و از همراهان امیرمؤمنان علیه السلام می­شود.(7)

ص: 310


1- مراجعه شود به: ج92، ابواب فضائل سوره­ها.[4]
2- مراجعه شود به: ثواب الأعمال: 95، تفسیر العیاشی 2: 276.[5]
3- ثواب الأعمال: 99.[1]
4- ثواب الأعمال: 99.[2]
5- ثواب الأعمال: 102.[3]
6- ثواب الأعمال: 103.[4]
7- ثواب الأعمال: 105.[5]

أَقُولُ سَیَأْتِی مُسْنَداً فِی کِتَابِ (1) الْقُرْآنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی کُلِّ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یُدْرِکَ الْقَائِمَ علیه السلام فَیَکُونَ مِنْ أَصْحَابِهِ (2).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الطَّوَاسِینِ الثَّلَاثِ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ کَانَ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ فِی جِوَارِ اللَّهِ وَ کَنَفِهِ وَ لَمْ یُصِبْهُ فِی الدُّنْیَا بُؤْسٌ أَبَداً وَ أُعْطِیَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْجَنَّةِ حَتَّی یَرْضَی وَ فَوْقَ رِضَاهُ وَ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِائَةَ زَوْجَةٍ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ (3).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ السَّجْدَةِ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ أَعْطَاهُ اللَّهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ لَمْ یُحَاسِبْهُ بِمَا کَانَ مِنْهُ وَ کَانَ مِنْ رُفَقَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صلی الله علیه و آله (4).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ ص فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أُعْطِیَ مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا لَمْ یُعْطَ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَّا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ کُلَّ مَنْ أَحَبَّ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ حَتَّی خَادِمَهُ الَّذِی یَخْدُمُهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِی حَدِّ عِیَالِهِ وَ لَا فِی حَدِّ مَنْ یَشْفَعُ فِیهِ (5).

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ کُلَّ لَیْلَةٍ أَوْ کُلَّ یَوْمِ جُمُعَةٍ سُورَةَ الْأَحْقَافِ لَمْ یُصِبْهُ اللَّهُ بِرَوْعَةٍ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (6).

وَ عَنْهُ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ الْوَاقِعَةَ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ حَبَّبَهُ إِلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَمْ یَرَ فِی الدُّنْیَا بُؤْساً أَبَداً وَ لَا فَقْراً وَ لَا فَاقَةً وَ لَا آفَةً مِنْ آفَاتِ الدُّنْیَا وَ کَانَ مِنْ رُفَقَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (7).

ص: 310


1- 1. راجع ج 92، أبواب فضائل السور.
2- 2. راجع ثواب الأعمال: 95، تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 276.
3- 3. راجع ثواب الأعمال: 99.
4- 4. راجع ثواب الأعمال: 99.
5- 5. راجع ثواب الأعمال: 102.
6- 6. راجع ثواب الأعمال: 103.
7- 7. راجع ثواب الأعمال: 105.

روایت15.

کتاب تأویل الآیات الباهرۀ: زید شحّام گوید: شب جمعه­ای نزد امام صادق علیه السلام بودم، به من فرمود: بخوان. برای او قرائت کردم. سپس فرمود: بخوان و قرائت کردم. سپس فرمود: ای شحام، بخوان که این شب قرآن است و خواندم تا اینکه به «یوم لا یغنی مولی من مولی شیئاً و لا هم ینصرون»، {روزی که هیچ دوستی از دوستی دفاع نکند و آنان یاری نشوند.} رسیدم. فرمود: آنها [هستند]. - ادامه داد: - گفتم: مگر کسانی­که رحمت کرد. فرمود: ما قومی هستیم که خداوند رحمت کرد و ما قومی هستیم که خداوند مستثنی کرد. به خدا سوگند ما - دوستانمان - را بی نیاز می­کنیم.

روایت16.

کتاب العروس: تألیف شیخ فقیه ابو محمد جعفر بن احمد بن علی قمی - رحمه الله - با اسنادش از علی بن موسی الرضا علیه السلام که فرمود: برای جمعه دو شب است، شایسته است که در شب شنبه، نظیر آنچه که در شامگاه پنج­شنبه و شب جمعه خوانده می­شود، خوانده شود.

و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: در غروب شب جمعه، سوره جمعه و «قل هو الله احد» را قرائت کن و در نماز عشا سوره جمعه و «سبّح اسم ربّک الاعلی» را بخوان.

و در خبری دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود: در شب جمعه و نماز عشا، سوره جمعه و سوره حشر را بخوان. و نیز از آن با اسنادش از باقر علیه السلام آورده که وی فرمود: مستحب است در شب جمعه در نماز عشا سوره جمعه و منافقون را بخواند.

و نیز راوی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: در شب جمعه چه بخوانم؟ فرمود: «انا أنزلناه فی لیلۀ القدر» و «قل هو الله احد» را بخوان.

و نیز از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: هر که در شب جمعه [نماز مغرب را] بخواند و بعد از آن چهار رکعت بخواند و در آخرین سجده از نوافل، هفت مرتبه بگوید: «پروردگارا به حق سیمای کریمت و اسم عظیمت از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و گناه بزرگم را بر من ببخشی»، از نماز خارج می­شود درحالی­که او بخشیده شده است و اگر آن را هر شب انجام دهد، بهتر است.

و نیز امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: هر که شب جمعه مغرب بخواند و بعد از آن چهار

ص: 311

«15»

کِتَابُ تَأْوِیلِ الْآیَاتِ الْبَاهِرَةِ، نَقْلًا عَنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَاهْیَارَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ لِی اقْرَأْ فَقَرَأْتُ ثُمَّ قَالَ اقْرَأْ فَقَرَأْتُ ثُمَّ قَالَ لِی یَا شَحَّامُ اقْرَأْ فَإِنَّهَا لَیْلَةُ قُرْآنٍ فَقَرَأْتُ حَتَّی بَلَغْتُ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ قَالَ هُمْ قَالَ قُلْتُ إِلَّا مَنْ رَحِمَ قَالَ نَحْنُ الْقَوْمُ الَّذِینَ رَحِمَ اللَّهُ وَ نَحْنُ الْقَوْمُ الَّذِینَ اسْتَثْنَی اللَّهُ وَ إِنَّا وَ اللَّهِ نُغْنِی عَنْهُمْ.

«16»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، لِلشَّیْخِ الْفَقِیهِ أَبِی مُحَمَّدٍ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْقُمِّیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلْجُمُعَةِ لَیْلَتَیْنِ یَنْبَغِی أَنْ یُقْرَأَ فِی لَیْلَةِ السَّبْتِ مِثْلُ مَا یُقْرَأُ فِی عَشِیَّةِ الْخَمِیسِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اقْرَأْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی الْمَغْرِبِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ اقْرَأْ فِی صَلَاةِ الْعَتَمَةِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: اقْرَأْ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ صَلَاةِ الْعَتَمَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ سُورَةَ الْحَشْرِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فِی صَلَاةِ الْعَتَمَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: قُلْتُ مَا أَقْرَأُ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ قَالَ اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی الْمَغْرِبَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ قَالَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ النَّوَافِلِ وَ إِنْ فَعَلَ کُلَّ لَیْلَةٍ فَهُوَ أَفْضَلُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ اسْمِکَ الْعَظِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ سَبْعَ مَرَّاتٍ یَنْصَرِفُ وَ قَدْ غُفِرَ لَهُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدٍ صَالِحٍ قَالَ: مَنْ صَلَّی الْمَغْرِبَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ بَعْدَهَا أَرْبَعَ

ص: 311

رکعت بخواند و صحبت نکند تا اینکه ده رکعت بخواند که در هر رکعت حمد و «قل هو الله احد» را بخواند، برابر با آزاد کردن ده برده است .

شیخ جعفر بن احمد گوید: این حدیث این چنین آمده است و آنچه برتر از آن است این است که شب جمعه مغرب و عشا را با هم بخواند و چهار رکعت بعد از عشا بخواند و دو رکعتی را که بعد از عشا در حالت نشسته می­خواند، تا زمانی­که رکعات مغرب را می­خواند به تأخیر بیاندازد تا اینکه نماز به وتر شب به پایان رسیده باشد.

توضیح

در نسخه­ای از کتاب که نزد ماست این چنین است. و ظاهر آن است که ده رکعت به جای چهار رکعت باشد و شاید آن را به دلیل خروج وقت نافله و ورود وقت عشا، قبل از فراغت از آن جبران کرده است و سخن درباره آن سابقاً گذشت و نیز گذشت که قائل بودن به جواز انجام نوافل غیر رواتب در غیر وقت فریضه، اگر مخلّ وقت فضیلت فریضه نباشد، ممکن است.

و نمازهای بسیاری بین دو فریضه روایت شده است. به همراه اینکه تأخیر عشا بهتر است و احتیاط در چیزی است که ذکر کرده­اند. اما به­جای آوردن آنها بعد از دو فریضه، خروج از نص است و درباره آن هیچ نص عامی ندیدم.

روایت17.

کتاب العروس: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز در شب جمعه و روز جمعه دارای هزار حسنه است و هزار درجه او را رفعت می­دهد، و درود فرستنده بر محمد و آل محمد در شب جمعه، نورش در آسمان­ها تا قیام قیامت می­درخشد و ملائکه خدا در آسمان برای او استغفار می­کنند و فرشته گمارده شده بر قبر نبی اکرم صلی الله علیه و آله تا قیام قیامت برای او استغفار می­کند.

و نیز از کتاب العروس است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر که برای ده تن از برادران متوفایش در شب جمعه دعا کند، خداوند بهشت را بر او واجب می­کند.

و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که بیت شعری از سخنان ناسزا را در شب جمعه بخواند، نماز آن شب از او قبول نمی­شود و هر که در روز جمعه مثال آورد، هیچ نمازی در آن روزش از او پذیرفته نیست.

ص: 312

رَکَعَاتٍ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یُصَلِّیَ عَشْرَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ کَانَتْ عِدْلَ عَشْرِ رَقَبَاتٍ.

قَالَ الشَّیْخُ جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ: جَاءَ هَذَا الْحَدِیثُ هَکَذَا وَ الَّذِی هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ هُوَ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بَعْدَ الْعَتَمَةِ وَ یُؤَخِّرَ الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ مِنْ جُلُوسٍ إِلَی أَنْ یُصَلِّیَ رَکَعَاتِ الْمَغْرِبِ لِیَکُونَ قَدْ خُتِمَتِ الصَّلَاةُ بِوَتْرِ اللَّیْلِ.

بیان

کذا فیما عندنا من نسخة الکتاب و الظاهر عشر رکعات مکان أربع رکعات و لعله استدرک ذلک لخروج وقت النافلة و دخول وقت العشاء قبل الفراغ منها و قد سبق قول فی ذلک و أنه یمکن القول بجواز فعل غیر الرواتب فی غیر وقت الفریضة إذا لم یخل بوقت فضیلة الفریضة.

و قد رویت صلوات کثیرة بین الفرضین مع أن تأخیر العشاء أفضل و الاحتیاط فیما ذکره لکن الإتیان بها بعد الفرضین خروج عن النص و لم أر نصا عاما فی ذلک.

«17»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، بِإِسْنَادِهِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصَّلَاةُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِأَلْفِ حَسَنَاتٍ وَ یُرْفَعُ لَهُ أَلْفُ دَرَجَةٍ وَ إِنَّ الْمُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ یَزْهَرُ نُورُهُ فِی السَّمَاوَاتِ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ فِی السَّمَاوَاتِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ الْمَلَکُ الْمُوَکَّلُ بِقَبْرِ النَّبِیِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ دَعَا لِعَشْرٍ مِنْ إِخْوَانِهِ الْمَوْتَی فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَمَثَّلَ بِبَیْتِ شِعْرٍ مِنَ الْخَنَا لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاةٌ تِلْکَ اللَّیْلَةَ وَ مَنْ تَمَثَّلَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاةٌ فِی یَوْمِهِ ذَلِکَ.

ص: 312

توضیح

«الخنی» در حالت مقصور، ناسزا در سخن است.

روایت18.

کتاب العروس: ابو سعید خدری گوید: در آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام توصیه کرد: ای علی! اگر در شب جمعه با همسرت مجامعت کردی، فرزندت بردبار و زبان­آور و فصیح می­شود و اگر شب جمعه بعد از عشای آخر با او مجامعت کنی، امید می­رود از صالحان شود و اگر بعد از عصر روز جمعه با او مجامعت کنی، فرزند، مشهور، معروف و عالم می­شود.

و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: هر که بین نماز فجر تا بامداد روز جمعه صد مرتبه بگوید: «سبحان ربی العظیم و بحمده استغفر الله ربی و أتوب إلیه»، خداوند در بهشت خانه­ای برای او بنا می­کند.

روایت19.

مصباح الانوار: امام حسن علیه السلام فرمود: مادرم فاطمه را دیدم که شب جمعه در محرابش ایستاد، پیوسته رکوع­کنان و سجده­کنان بود تا اینکه صبح برآمد، و شنیدم که برای مؤمنان دعا می­کند و نام آنان را می­آورد و برای آنان زیاد دعا می­کند و چیزی برای خود دعا نمی­کند. پس گفتم: مادرم، چرا آن­چنان­که برای دیگران دعا می­کنی برای خودت دعا نمی­کنی؟ فرمود: پسرم، اول همسایه سپس خانه.

روایت20.

رساله شهید ثانی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در شب سفید و در روز درخشان، یعنی شب و روز جمعه، بسیار بر من صلوات بفرستید. سئوال شد: بسیار چقدر است؟ فرمود: تا صد و بلکه بیشتر که آن برتر است.

روایت شده است که هر که سوره کهف را در شب جمعه قرائت کند، نوری به اندازه فاصله بین خانه خدا و فراتر از عتیق برای او روشن می­کند. و هر که حم دخان را در شب جمعه قرائت کند، خداوند خانه­ای در بهشت برای او بنا می­کند. و هر که شب جمعه حم و یس را قرائت کند ،آمرزیده صبح می­کند. و هر که سوره بقره و آل عمران را در شب جمعه قرائت کند، اجری بسان فاصله بین بیداء و عروبا برای اوست. بیداء زمین هفتم و عروبا آسمان هفتم است.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که این کلمات را هفت مرتبه در

ص: 313

بیان

الخنا بالقصر الفحش من القول.

«18»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْصَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً یَا عَلِیُّ إِنْ جَامَعْتَ أَهْلَکَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْوَلَدَ یَکُونُ حَلِیماً قَوَّالًا مُفَوَّهاً وَ إِنْ جَامَعْتَهَا لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَإِنَّ الْوَلَدَ یُرْجَی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْأَبْدَالِ وَ إِنْ جَامَعْتَهَا بَعْدَ الْعَصْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْوَلَدَ یَکُونُ مَشْهُوراً مَعْرُوفاً عَالِماً.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ بَیْنَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ إِلَی الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ- سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ مَسْکَناً فِی الْجَنَّةِ.

«19»

مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ فَاطِمَةَ الصُّغْرَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: رَأَیْتُ أُمِّی فَاطِمَةَ قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَلَمْ تَزَلْ رَاکِعَةً سَاجِدَةً حَتَّی انْفَجَرَ عَمُودُ الصُّبْحِ وَ سَمِعْتُهَا تَدْعُو لِلْمُؤْمِنِینَ وَ تُسَمِّیهِمْ وَ تُکْثِرُ الدُّعَاءَ لَهُمْ وَ لَا تَدْعُو بِشَیْ ءٍ لِنَفْسِهَا فَقُلْتُ یَا أُمَّاهْ لِمَ لَا تَدْعِینَ لِنَفْسِکِ کَمَا تَدْعِینَ لِغَیْرِکِ فَقَالَتْ یَا بُنَیَّ الْجَارَ ثُمَّ الدَّارَ.

«20»

رِسَالَةُ الشَّهِیدِ الثَّانِی ره، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ فِی اللَّیْلَةِ الْغَرَّاءِ وَ الْیَوْمِ الْأَزْهَرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَسُئِلَ کَمِ الْکَثِیرُ فَقَالَ إِلَی مِائَةٍ وَ مَا زَادَ فَهُوَ أَفْضَلُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْکَهْفِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَضَاءَ لَهُ مِنَ النُّورِ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْبَیْتِ وَ مَا زَادَ الْعَتِیقَ وَ مَنْ قَرَأَ حم الدُّخَانَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَرَأَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ حم وَ یس أَصْبَحَ مَغْفُوراً لَهُ وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْبَقَرَةِ وَ آلِ عِمْرَانَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ کَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَمَا بَیْنَ الْبَیْدَاءِ وَ عَرُوبَاءَ فَالْبَیْدَاءُ الْأَرْضُ السَّابِعَةُ وَ عَرُوبَاءُ السَّمَاءُ السَّابِعَةُ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فِی

ص: 313

شب جمعه بگوید و در همان شب بمیرد وارد بهشت می­شود، و هر که روز جمعه آن را بگوید و در آن روز بمیرد وارد بهشت می­شود و فرمود: خدایا، پروردگار من، هیچ خدایی جز تو نیست که مرا آفریدی و من بنده تو و فرزند کنیز تو هستم و در تصرف تو هستم و زمام من به دست توست، و تا آنجا که توان داشتم بر عهد و وعده تو ماندم. از شر آنچه که انجام دادم به تو پناه می­برم و به نعمت تو و به گناه خودم اقرار می­کنم، پس مرا ببخش که جز تو کسی گناهان را نمی­بخشد.

و امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله دوست داشت در زمستان اگر داخل [خانه] می­شود و [یا از آن]خارج می­شود در شب جمعه باشد.

روایت21.

المقنعه: امام صادق علیه السلام فرمود: برای خداوند در بندگانش چیزهای گرانبهایی است که در هر شب و روز جمعه آنها را به آن اختصاص داده است، پس در آن تهلیل، تسبیح، و ستایش بر خدا و درود بر نبی را بسیار بگویید.(1)

و نیز از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: صدقه در شب جمعه و روز آن هزار برابر می­شود و درود بر محمد و آل او در شب جمعه با هزار حسنه برابر است؛ و خداوند در آن هزار سیئه را برمی­دارد و در آن هزار درجه را بالا می­برد، و درود ­فرستنده بر محمد و آل او در شب جمعه نورش تا قیام قیامت در آسمان می­درخشد و ملائکه خدا در آسمان برای او استغفار می­کنند و فرشته گمارده­شده بر قبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، تا قیام قیامت برای او استغفار می­کند.(2)

روایت22.

محاسن: درباره خوردن انار در هر شب جمعه روایت کرده است.(3)

روایت23.

المتهجد: درباره خوردن انار در روز جمعه و شب آن فضیلت بسیار روایت شده است.(4)

روایت24.

جمال الأسبوع: عمر بن یزید گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای عمر، چون شب جمعه شود، از آسمان ملائکه­ای به تعداد ذرات فرود می­آیند درحالی­که

ص: 314


1- المقنعه: 25.[1]
2- المقنعه: 26.[2]
3- 2. المحاسن: 540 با اسنادش از سعید بن غزوان گوید: ابوعبدالله علیه السلام هر شب جمعه انار می­خورد.
4- مصباح المتهجد: 197.[4]

لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فَمَاتَ لَیْلَتَهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ قَالَهَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَمَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ دَخَلَ الْجَنَّةَ مَنْ قَالَ اللَّهُمَّ رَبِّی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ وَ نَاصِیَتِی بِیَدِکَ أَمْسَیْتُ عَلَی عَهْدِکَ وَ وَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ أَبُوءُ بِنِعْمَتِکَ وَ أَبُوءُ بِذَنْبِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ.

وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَحِبُّ إِذَا دَخَلَ وَ إِذَا خَرَجَ فِی الشِّتَاءِ أَنْ یَکُونَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ.

«21»

الْمُقْنِعَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ کَرَائِمَ فِی عِبَادِهِ خَصَّهُمْ بِهَا فِی کُلِّ لَیْلَةٍ وَ یَوْمِ جُمُعَةٍ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّسْبِیحِ وَ الثَّنَاءِ عَلَی اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (1).

وَ مِنْهُ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الصَّدَقَةُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَهَا بِأَلْفٍ وَ الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بِأَلْفٍ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ یَحُطُّ اللَّهُ فِیهَا أَلْفاً مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ یَرْفَعُ فِیهَا أَلْفاً مِنَ الدَّرَجَاتِ وَ إِنَّ الْمُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ یَتَلَأْلَأُ نُورُهُ فِی السَّمَاوَاتِ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَ إِنَّ مَلَائِکَةَ اللَّهِ فِی السَّمَاوَاتِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ الْمَلَکُ الْمُوَکَّلُ بِقَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ(2).

«22»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ: رُوِیَ فِی أَکْلِ الرُّمَّانِ کُلَّ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ(3).

«23»

الْمُتَهَجِّدُ،: رُوِیَ فِی أَکْلِ الرُّمَّانِ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَتِهِ فَضْلٌ کَثِیرٌ(4).

«24»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، بِإِسْنَادِی إِلَی الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا عُمَرُ إِنَّهُ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَلَائِکَةٌ بِعَدَدِ الذَّرِّ

ص: 314


1- 1. المقنعة: 25.
2- 2. المقنعة: 26.
3- 3. المحاسن: 540 بإسناده عن سعید بن غزوان قال: کان أبو عبد اللّه علیه السلام یأکل الرمان کل لیلة جمعه.
4- 4. مصباح المتهجد ص 197.

در دستان آنها قلم­هایی از طلا و برگه­هایی از نقره است و تا شب شنبه فقط صلوات بر محمد و آل محمد صلّی الله علیه و آله را می­نویسند، پس آن را بسیار بگو. و به من فرمود: ای عمر، از سنت است که در هر جمعه هزار مرتبه و در سایر روزها صد مرتبه بر محمد و اهل بیت او درود بفرستی.

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: هر که شب جمعه نماز مغرب بخواند و بعد از آن چهار رکعت بخواند و صحبت نکند تا اینکه ده رکعت بخواند که در هر رکعت حمد و اخلاص می­خواند، با (آزاد کردن) ده برده برابر است.

روایت25.

جمال الأسبوع: امام صادق علیه السلام فرمود: چون خواستی که در شب جمعه نماز شب بخوانی، در اولین رکعت ام الکتاب و «قل هو الله»، در رکعت دوم ام الکتاب و «قل یا ایها الکافرون» و در سوم ام الکتاب و الم سجدۀ، و در چهارم ام الکتاب و «یا ایها المدّثر» و در رکعت پنجم ام الکتاب و «حم سجده» و اگر آن را نمی­دانستی نجم را قرائت کن و در رکعت ششم ام الکتاب و «تبارک الذی بیده الملک»، و در رکعت هفتم ام الکتاب و یس، و در رکعت هشتم ام الکتاب و واقعه و در نماز وتر معوذتین و «قل هو الله احد» را بخوان.

المتهجد: و غیر آن نظیر آن را به صورت مرسل آورده اند.(1)

روایت26.

جمال الأسبوع: دعای نافله شب را ذکر کرد: با اسنادمان به شیخ محمد بن علی کراجکی از کتابش در عمل روز جمعه برای ما روایت شده است که گوید: چون نمازگزار از دو رکعت ص: 315


1- مصباح المتهجد: 189.[1]

فِی أَیْدِیهِمْ أَقْلَامُ الذَّهَبِ وَ قَرَاطِیسُ الْفِضَّةِ- لَا یَکْتُبُونَ إِلَی لَیْلَةِ السَّبْتِ إِلَّا الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ فَأَکْثِرْ مِنْهَا وَ قَالَ لِی یَا عُمَرُ إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ فِی سَائِرِ الْأَیَّامِ مِائَةَ مَرَّةٍ.

وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدٍ صَالِحٍ قَالَ: مَنْ صَلَّی الْمَغْرِبَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ صَلَّی بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یُصَلِّیَ عَشْرَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ بِالْحَمْدِ وَ الْإِخْلَاصِ کَانَتْ عِدْلَ عَشْرِ رِقَابٍ.

«25»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، قَالَ حَدَّثَ أَبُو الْحُسَیْنِ أَحْمَدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ شَیْبَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ وَ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُصَلِّیَ صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ قَرَأْتَ فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّالِثَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ الم السَّجْدَةِ وَ فِی الرَّکْعَةِ الرَّابِعَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ وَ فِی الرَّکْعَةِ الْخَامِسَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ حم السَّجْدَةِ وَ إِنْ لَمْ تُحْسِنْهَا فَاقْرَأْ بِالنَّجْمِ وَ فِی الرَّکْعَةِ السَّادِسَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ تَبَارَکَ الَّذِی بَیدِهِ الْمُلْکُ وَ فِی الرَّکْعَةِ السَّابِعَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ یس وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّامِنَةِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ الْوَاقِعَةِ وَ تُوتِرُ بِالْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.

المتهجد، و غیره عنه علیه السلام مرسلا: مثله (1).

«26»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: ذَکَرَ دُعَاءَ نَافِلَةِ اللَّیْلِ رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَرَاجُکِیِّ مِنْ کِتَابِهِ فِی عَمَلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَقَالَ إِذَا سَلَّمَ الْمُصَلِّی مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ

ص: 315


1- 1. مصباح المتهجد: 189.

اول سلام داد، باید بگوید: پروردگارا بر محمد و همه آل مطهر محمد درود بفرست و مرا بر طاعتت یاری کن و برای عبادتت به من توفیق ده، پروردگارا، ای خدای جبرئیل، میکائیل و اسرافیل، در قلبم یقین و در دیده­ام نور، در سینه­ام خیرخواهی، و ذکرت در شب و روز را بر زبانم قرار بده و رزقی گسترده و بدون منت و محظور به من بده. پروردگارا مرا از آنچه که تو را از من راضی می­سازد آکنده کن.

و چون چهار رکعت را به اتمام رساند، باید بگوید: «پروردگارا بر محمد خاتم انبیاء و همه خاندان مطهر او درود بفرست و ما را از هدایت­کنندگان هدایت­یافته، نه گمراه و گمراه­کننده، اهل سازش با اولیائت و اهل جنگ علیه دشمنانت قرار بده که هر آنکه تو را اطاعت کند را دوست بداریم و از آنکه با تو مخالفت کرد نافرمانی کنیم. پروردگارا این دعاست و در اجابت، توکل بر توست. پروردگارا در قلب، سینه، گوش، چشم، مو، پوست، گوشت، استخوان، نوری برایم قرار بده و نوری قرار بده که مرا احاطه کند. پروردگارا مرا به سوی رشد، هدایت کن و با دادن صلاح بر من لطف کن و مرا از شر بندگان محفوظ بدار و در روز معاد بر من رحمت بیاور.

و چون شش رکعت را به اتمام رساند، باید بگوید: «پروردگارا، تو بخشنده مهربان، خالق آسمان­ها و زمین، صاحب شکوه و اکرام هستی، هیچ خدایی جز تو خدای صاحب بخشش و کرم نیست. بر برترین مردم، رسولت محمد و خاندان معصوم پاک و کریم او صلوات بفرست، پروردگارا، من بنده درخواست­کننده نیازمند، بنده پناه­خواهت، ترسان از عذابت، امیدوار به فضل و ثوابتت هستم، پس نیازم را با نعمتت جبران کن، و کمبود مرا با رحمتت جبران کن و ترسم را با بخششت ایمن کن، و امیدم را با احسانت محقق کن. پروردگارا من از تو طلب مغفرت می­کنم، پس مرا مشمول مغفرت کن. به سوی تو توبه می­کنم، پس توبه­ام را بپذیر، همه گناهانم را، قدیم و جدید آن را ببخش، پروردگارا آزمودنم را سخت نکن و دشمنانم را بر من شاد نکن و آتش را جایگاه من قرار نده.

و چون هشت رکعت را تمام کرد بگوید: «پروردگارا بر رسولت محمد که برگزیدی و بر ائمه اطهار، اهل بیت او درود بفرست و هرگز مرا به بدی­ای که از آن نجاتم دادی بازنگردان و هرگز نیکویی آنچه که به من عطا کردی را از من بازنستان. پروردگارا از آن توست حمد و مجد، تو پروردگار آسمان­ها و زمین و هر آنچه که در آنها و مابین آنهاست می­باشی. پروردگارا تو حق هستی، و سخن تو حق، بهشت حق، آتش حق و قیامت حق است. پروردگارا برای تو اسلام آوردم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکل کردم و برای گرفتن حق و داوری نزد تو آمدم. پروردگارا بدی هر صاحب بدی را از من دور کن و هر ضرری را از من برگردان.

ص: 316

الْأَوَّلَتَیْنِ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِینَ أَجْمَعِینَ وَ أَعِنِّی عَلَی طَاعَتِکَ وَ وَفِّقْنِی لِعِبَادَتِکَ اللَّهُمَّ یَا إِلَهَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ اجْعَلِ الْیَقِینَ فِی قَلْبِی وَ النُّورَ فِی بَصَرِی وَ النَّصِیحَةَ فِی صَدْرِی وَ ذِکْرَکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَی لِسَانِی وَ رِزْقاً وَاسِعاً غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ لَا مَحْظُورٍ فَارْزُقْنِی اللَّهُمَّ وَ سَدِّدْنِی مَا یُرْضِیکَ عَنِّی- فَإِذَا تَمَّمَ أَرْبَعاً فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ أَجْمَعِینَ وَ اجْعَلْنَا هَادِینَ مَهْدِیِّینَ غَیْرَ ضَالِّینَ وَ لَا مُضِلِّینَ سِلْماً لِأَوْلِیَائِکَ وَ حَرْباً لِأَعْدَائِکَ نُحِبُّ مَنْ أَطَاعَکَ وَ نَعْصِی مَنْ خَالَفَکَ اللَّهُمَّ هَذَا الدُّعَاءُ وَ عَلَیْکَ التُّکْلَانُ فِی الْإِجَابَةِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی نُوراً فِی قَلْبِی وَ صَدْرِی وَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِی وَ عَظْمِی وَ نُوراً یُحِیطُ بِی اللَّهُمَّ اهْدِنِی لِلرَّشَادِ وَ الْطُفْ لِی بِالسَّدَادِ وَ اکْفِنِی شَرَّ الْعِبَادِ وَ ارْحَمْنِی یَوْمَ الْمَعَادِ: فَإِذَا تَمَّمَ سِتّاً فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَنْتَ الْمُفْضِلُ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ ذُو الْجُودِ وَ الْإِنْعَامِ صَلِّ عَلَی خَیْرِ الْأَنَامِ مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ وَ آلِهِ الْمَعْصُومِینَ الطَّاهِرِینَ الْکِرَامِ اللَّهُمَّ إِنِّی سَائِلُکَ الْفَقِیرُ وَ عَبْدُکَ الْمُسْتَجِیرُ الْخَائِفُ مِنْ عَذَابِکَ الرَّاجِی لِفَضْلِکَ وَ ثَوَابِکَ فَاجْبُرْ فَقْرِی بِنِعْمَتِکَ وَ اجْبُرْنِی مِنْ کَسْرِی بِرَحْمَتِکَ وَ آمِنْ خَوْفِی بِغُفْرَانِکَ وَ حَقِّقْ رَجَائِی بِإِحْسَانِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی مُسْتَغْفِرُکَ فَاغْفِرْ لِی تَائِبٌ إِلَیْکَ فَتُبْ عَلَیَّ اعْفُ عَنْ ذُنُوبِی کُلِّهَا قَدِیمِهَا وَ حَدِیثِهَا اللَّهُمَّ لَا تُجْهِدْ بَلَائِی وَ لَا تُشْمِتْ بِی أَعْدَائِی وَ لَا تَجْعَلِ النَّارَ مَأْوَایَ- فَإِذَا تَمَّمَ الثَّمَانِیَةَ فَلْیَقُلِ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ الَّذِی اصْطَفَیْتَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِینَ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ لَا تُعِدْنِی فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ أَبَداً وَ لَا تَسْلُبْنِی صَالِحَ مَا أَعْطَیْتَنِی أَبَداً اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ الْمَجْدُ

أَنْتَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَنْتَ الْحَقُّ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ وَ الْجَنَّةُ حَقٌّ وَ النَّارُ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ حَقٌّ اللَّهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْکَ خَاصَمْتُ وَ حَاکَمْتُ اللَّهُمَّ ادْرَأْ عَنِّی شَرَّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ اصْرِفْ عَنِّی کُلَّ ضُرٍّ.

ص: 316

پروردگارا بر محمد و همه خاندان پاک محمد درود بفرست و هر خیر را با آنان شروع کن و خیر در هر خیری را با آنان به پایان برسان و دشمنان آنها از جن و انس از اولین­ها و آخرین­ها را نابود کن، ای تواناترین توانایان .

گوید: و مستحب است که در قنوتش در شب جمعه بگوید: پروردگارا به فضیلت شب جمعه، حرمت، شرف و منزلت آن و به حق نبی­ات محمد که درود خدا بر او و خاندان مطهر او باد، که دلالت کننده بر آن(فضیلت جمعه) و دعوت­کننده به آن و معروف به آن، و هشدار­دهنده بر واجب آن است می­خواهم که بر محمد و خاندان پاک محمد برترین مردم و بر اهل بیت پاکدامن کریم او درود بفرستی و مرا از نماز گزاران، روزه­داران و حجاج بیت الله حرامت، و از زائران قبر نبی­ات محمد که بر او خاندان او بهترین تحیت و سلام باد، و از قصدکنندگان مراقد بزرگ قرار بدهی و مرا از شر مردم نجات دهی و کارم در دین و دنیا را بر بهترین نظام جاری سازی.

پروردگارا، حمد از آن توست به خاطر آنچه که در شناخت حق این شب شریف و روز آن مرا به آن هدایت کردی و درباره ذکرت در آن به من توفیق دادی. پروردگارا دعای مرا در آن اجابت شده و عمل مرا مقبول، و ذکرم را برای تو در آن رفعت یافته قرار بده، و آنچه که به من شناساندی را از من باز نستان، و آنچه که به من عطا کردی را بر من مدام ساز و تا زمانی­که مرا باقی گذاشته­ای، سعادت را شامل من کن و زمانی­که مرا بازستاندی، مورد رحمت قرار بده.

پروردگارا در این شب شریف، مغفرت زایل­کننده معصیت­ها را از تو می­خواهم که مرا از عقاب دردناک ایمن بدارد و به ثواب عظیمت بشارت بدهد. پروردگارا، در دعای نیکم، پدر و مادر، فرزندان، برادران دینی و خویشاوندانم را شریک کن، و با رحمتی جامع از جانب خودت ما را فرابگیر که تو صاحب قدرتی وسیع هستی.

و ادامه داد: و اگر برایش میسر نبود که این دعا را در وترش بخواند، بعد از آن بخواند. و آنچه که بعد از وتر در شب جمعه با آن دعا می­شود را از روایت کراجکی ذکر کرده و گوید: زمانی­که از وتر خود فارغ شدی، با تسبیحی که ذکرش گذشت تسبیح بگو و بعد از وتر بگو: منزهی تو خدایا و تو را حمد می­کنم، هیچ خدایی نیست جز تو خدای واحد که هیچ شریکی برای تو نیست، فرمانروایی از آن توست و حمد برای توست. زنده می­کنی و می­میرانی، می­میرانی و زنده می­سازی درحالی­که تو زنده­ای هستی که نمی­میری. خیر در دست توست که تو بر هر چیزی قادری. شب را در روز و روز را در شب داخل می­کنی و زنده را از مرده خارج می­سازی و مرده را از زنده، و هر که را بخواهی بدون حساب روزی می­دهی. پروردگارا، آنچه که از

ص: 317

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِینَ أَجْمَعِینَ وَ ابْدَأْ بِهِمْ فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ اخْتِمْ بِهِمُ الْخَیْرَ فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ أَهْلِکْ عَدُوَّهُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ یَا أَقْدَرَ الْقَادِرِینَ- قَالَ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُولَ فِی قُنُوتِهِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِفَضْلِ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ حُرْمَتِهَا وَ شَرَفِهَا وَ مَنْزِلَتِهَا وَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ الدَّالِّ عَلَیْهَا وَ الدَّاعِی إِلَیْهَا وَ الْمَعْرُوفِ بِهَا وَ الْمُنَبِّهِ عَلَی وَاجِبِهَا أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِینَ خَیْرِ الْأَنَامِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الْبَرَرَةِ الْکِرَامِ وَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِنَ الْقُوَّامِ الصُّوَّامِ وَ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ وَ زُوَّارِ قَبْرِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَفْضَلُ التَّحِیَّةِ وَ السَّلَامِ وَ قَاصِدِی الْمَشَاهِدِ الْعِظَامِ اکْفِنِی شَرَّ الْأَنَامِ وَ أَجْرِ أَمْرِی فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا عَلَی أَحْسَنِ نِظَامٍ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا هَدَیْتَنِی إِلَیْهِ مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّ هَذِهِ اللَّیْلَةِ الشَّرِیفَةِ وَ یَوْمِهَا وَ وَفَّقْتَنِی لَهُ مِنْ ذِکْرِکَ فِیهَا اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ دُعَائِی فِیهَا مُجَاباً وَ عَمَلِی مَقْبُولًا وَ ذِکْرِی لَکَ فِیهَا مَرْفُوعاً وَ لَا تَسْلُبْنِی مَا عَرَّفْتَنِی وَ أَدِمْ لِی مَا أَوْلَیْتَنِی وَ اشْمَلْنِی بِالسَّعَادَةِ مَا أَبْقَیْتَنِی وَ ارْحَمْنِی إِذَا تَوَفَّیْتَنِی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ الشَّرِیفَةِ مَغْفِرَةً مَاحِیَةً لِلْمَعَاصِی تُؤْمِنُ أَلِیمَ عِقَابِکَ وَ تُبَشِّرُ بِعَظِیمِ ثَوَابِکَ اللَّهُمَّ أَشْرِکْ فِی صَالِحِ دُعَائِی وَالِدَیَّ وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی فِیکَ وَ أَهْلِی وَ عُمَّنَا بِرَحْمَتِهِ مِنْکَ جَامِعَةً إِنَّکَ ذُو الْقُدْرَةِ الْوَاسِعَةِ- قَالَ وَ إِنْ لَمْ یَتَیَسَّرْ لَهُ أَنْ یُورِدَ هَذَا الدُّعَاءَ عَلَی وَتْرِهِ فَلْیَدْعُ بِهِ بَعْدَهُ ذَکَرَ مَا یُدْعَی بِهِ بَعْدَ الْوَتْرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ مِنْ رِوَایَةِ الْکَرَاجَکِیِّ قَالَ إِذَا فَرَغْتَ مِنْ وَتْرِکَ فَسَبِّحِ التَّسْبِیحَ الَّذِی تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ قُلْ بَعْدَ الْوَتْرِ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْمُلْکُ وَ لَکَ الْحَمْدُ تُحْیِی وَ تُمِیتُ وَ تُمِیتُ وَ تُحْیِی وَ أَنْتَ الْحَیُّ الَّذِی لَا یَمُوتُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَنَا

ص: 317

پیش فرستادیم و آنچه که به تأخیر انداختیم و آنچه که پنهان کردیم و آنچه که آشکار کردیم و آنچه که از ما نسبت به آن از ما آگاه­تری بر ما ببخش و در دنیا و آخرت ما را به­وسیله آن به آرزوهایمان برسان و هر حاجتی که برای ماست را به راحت­ترین شیوه و آسان­ترین راه و کامل­ترین عافیت و ستوده­ترین عاقبت، برآورده کن. سپس سه مرتبه می­گویی: «پاک و منزه است صاحب ملک و ملکوت، پاک و منزه است صاحب ملک قدوس» که در آن فضیلت بسیار است.

بعد از دو رکعت فجر در شب جمعه نیز این دعا را آورده است:

پاک و منزه است کسی­که همه جفت­ها را از آنچه که زمین می­رویاند و از خودشان و از آنچه که نمی­دانند خلق کرد. پاک و منزه است خداوند، زمانی­که عصر می­کنند و زمانی­که صبح می­کنند، و حمد در آسمان­ها و زمین و شامگاه و زمانی­که ظهر می­کنند از آن اوست، و او خدایی است که هیچ خدایی نیست جز او، عالم غیب و شهادت. او رحمان رحیم است. او خداست، هیچ خدایی نیست جز او فرمانروای پاک سلام. امان دهنده صاحب اختیار شکست­ناپذیر جبار بزرگ منش است، پاک و منزه است از آنچه شریک قرار می­دهید، او خدای آفریننده ایجادکننده صورتگر است، اسماء حسنی از آن اوست، آنچه که در آسمان­ها و زمین است او را تسبیح می­گوید و او شکست­ناپذیر داناست.

پروردگارا، بر کسی­که به وسیله او ما را از گمراهی نجات دادی، و بعد از جهالت توسط او ما را تعلیم دادی، سرورمان محمد، رسول تو، صاحب إنابت(بازگشت به سوی تو) و دلالت، و بر اهل بیت پاک او، صاحبان ریاست و عدالت درود بفرست. {روردگارا، اگر فراموش کردیم یا خطا نمودیم ما را مؤاخذه نکن. پروردگارا، باری بر ما حمل نکن آنچنان که بر کسانی­که قبل از ما بودند حمل کردی. پروردگارا، آنچه را که توانی بر آن نداریم بر ما حمل نکن و از ما درگذر و ما را بیامرز و مورد رحمت قرار بده، تو مولای ما هستی پس ما را بر قوم کافران پیروز گردان} .

توضیح

جوهری گوید: «المنّ»، قطع است و گفته می­شود نقص است و از آن است این سخن خداوند متعال: «لهم اجر غیر ممنون». و «المحظور»، محروم یا ممنوع است. «علی واجبها» یعنی بر آنچه که در خصوص رعایت حرمت آن و به­جای آوردن اعمال واجب و مستحب آن لازم است. «خلق الأزواج»، یعنی انواع و اقسام «از آنچه که زمین می­رویاند» یعنی گیاه و درخت «و از خود آنها» یعنی نر و ماده «و از آنچه که نمی­دانند» یعنی اقسامی از آنچه که خداوند آنها را بر آن مطلع نساخته است و برای آنها راهی برای شناخت آن قرار نداده است.

ص: 318

مَا قَدَّمْنَا وَ مَا أَخَّرْنَا وَ مَا أَسْرَرْنَا وَ مَا أَعْلَنَّا وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَّا وَ بَلِّغْنَا بِهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ آمَالَنَا وَ اقْضِ کُلَّ حَاجَةٍ هِیَ لَنَا بِأَیْسَرِ التَیْسِیرِ وَ أَسْهَلِ التَّسْهِیلِ وَ أَتَمِّ عَافِیَةٍ وَ أَحْمَدِ عَاقِبَةٍ ثُمَّ تَقُولُ سُبْحَانَکَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ الْقُدُّوسِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَفِی ذَلِکَ فَضْلٌ عَظِیمٌ ذَکَرَ الدُّعَاءَ بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ- سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ- فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ- وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِیًّا وَ حِینَ تُظْهِرُونَ- هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ- هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مَنِ اسْتَنْقَذْتَنَا بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ عَلَّمْتَنَا عَلَی یَدِهِ بَعْدَ الْجَهَالَةِ سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ ذِی الْإِنَابَةِ وَ الدَّلَالَةِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ ذِی الرِّئَاسَةِ وَ الْعَدَالَةِ- رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ.

بیان

قال الجوهری المن القطع و یقال النقص و منه قوله تعالی لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ و المحظور المحروم أو الممنوع علی واجبها أی علی ما یلزم من رعایة حرمتها و الإتیان بأعمالها الواجبة و المندوبة خَلَقَ الْأَزْواجَ أی الأنواع و الأصناف مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ من النبات و الشجر وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ الذکر و الأنثی وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ أی أزواجا مما لم یطلعهم الله علیه و لم یجعل لهم طریقا إلی معرفته.

ص: 318

روایت27.

جمال الأسبوع: درباره نماز در شب جمعه از نبی صلّی الله علیه و آله روایت شده است که وی فرمود: هر که در شب جمعه یا روز آن «قل هو الله احد» را دویست مرتبه در چهار رکعت، در هر رکعت پنجاه مرتبه بخواند، گناهان او هر چند مانند کف دریا باشد بخشوده می­شود؛ و بعد از آن تسبیح بگوید و بگوید: پاک و منزه است صاحب عزت رفیع بلند مرتبه، پاک و منزه است صاحب شکوه عالی بزرگ، پاک و منزه است صاحب ملک فاخر قدیم، پاک و منزه است کسی­که بهجت و جمال پوشیده است، پاک و منزه است کسی­که لباس نور و وقار بر تن کرده است، پاک و منزه است کسی­که اثر مورچه را بر روی صخره می­بیند، پاک و منزه است کسی­که اثر پرنده در هوا را می­بیند، پاک و منزه است کسی­که او این چنین است و کسی غیر از او این چنین نیست.

سپس می­گوید: پروردگارا، من به وسیله آنها به سوی تو روی می­آورم، و با اسم عظیمت که ابراهیم را امر کردی که با آن پرندگان را بخواند و آنها او را اجابت کردند، و با اسم عظیمت که به آتش گفتی برای ابراهیم سرد و بی آسیب باش، پس چنین شد، و به حق محبوب­ترین اسمائت نزد خودت و شریف­ترین و عظیم­ترین آنها از نظر اجابت و موفق­ترین آنها از نظر طلب، و به آنچه که تو شایسته، مستحق و مستوجب آن هستی، از تو می­خواهم، و به تو توسل می­کنم و به تو رغبت دارم و از تو طلب صدقه می­کنم، و از تو مغفرت می­جویم و از تو بخشش می­خواهم و به سوی تو تضرع می­کنم و برای تو خضوع می­کنم و به بدی عملم اقرار می­کنم و نزد تو التماس می­کنم و بر تو اصرار می­کنم، و با کتابهایت که بر انبیاء و رسولانت که درودت بر آنها باد نازل کردی، از قبیل تورات، انجیل، زبور و قرآن عظیم، از آغاز تا پایان آنها، که در آن اسم عظیم تو است، و به آنچه که از اسماء بزرگ تو در آن است، به سوی تو تقرب می­جویم و از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و برای آل محمد گشایش حاصل کنی و آنها را بر هر خیری مقدم بداری و هر خیری را با آنها شروع کنی و درهای آسمان را برای دعای من باز کنی و عمل مرا در علیین رفعت بدهی و در این ساعت و در این شب، فرجم را تعجیل بفرمایی و خواسته­ام در دنیا و آخرت را به من عطا کنی.

ای کسی­که جز او نمی­داند او چگونه است و کجاست و قدرتش را نمی­داند، ای کسی­که آسمان را با هوا مسدود کرد و زمین را بر آب گسترانید و برای خود بهترین اسماء حسنی را برگزید، ای کسی­که خود را با اسمی که به وسیله آن حاجت کسی­که او را بخواند برآورده می­سازد نامید، با این اسم که شفیعی قوی­تر از آن نیست از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و حاجتم را برآورده کنی و دعاهایم را بشنوی؛ و به حق محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و اوصیای آنها که سلام و صلوات تو بر آنان باد، که نزد تو برای من شفاعت دهند، پس آنها را برای من شفیع قرار بده و مرا شکست­خورده بازنگردان، هیچ خدایی جز تو نیست. سپس حاجتت را بخواه. و روایت شده است که این نماز فاطمه زهرا

ص: 319

«27»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: الصَّلَاةُ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنْ قَرَأَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمِهَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَتَیْ مَرَّةٍ فِی أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسِینَ مَرَّةً غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ وَ یُسَبِّحُ عَقِیبَهَا فَیَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ الشَّامِخِ الْمُنِیفِ سُبْحَانَ ذِی الْجَلَالِ الْبَاذِخِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ الْفَاخِرِ الْقَدِیمِ سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْبَهْجَةَ وَ الْجَمَالَ سُبْحَانَ مَنْ تَرَدَّی بِالنُّورِ وَ الْوَقَارِ سُبْحَانَ مَنْ یَرَی أَثَرَ النَّمْلِ فِی الصَّفَا سُبْحَانَ مَنْ یَرَی وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَوَاءِ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَکَذَا وَ لَا هَکَذَا غَیْرُهُ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی أَمَرْتَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنْ یَدْعُوَ بِهِ الطَّیْرَ فَأَجَابَتْهُ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی قُلْتَ لِلنَّارِ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ فَکَانَتْ وَ بِحَقِّ أَحَبِّ أَسْمَائِکَ إِلَیْکَ وَ أَشْرَفِهَا وَ أَعْظَمِهَا إِجَابَةً وَ أَنْجَحِهَا طَلِبَةً وَ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ مُسْتَحِقُّهُ وَ مُسْتَوْجِبُهُ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ أَتَصَدَّقُ مِنْکَ وَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَسْتَمْنِحُکَ وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ وَ أَخْضَعُ لَکَ وَ أُقِرُّ بِسُوءِ صَنِیعِی وَ أَتَمَلَّقُکَ وَ أُلِحُّ عَلَیْکَ وَ بِکُتُبِکَ الَّتِی أَنْزَلْتَهَا عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا فَإِنَّ فِیهَا اسْمَکَ الْأَعْظَمَ وَ بِمَا فِیهَا مِنْ أَسْمَائِکَ الْعُظْمَی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تُقَدِّمَ بِهِمْ إِلَی کُلِّ خَیْرٍ وَ تَبْدَأَ بِهِمْ فِیهِ وَ تُفَتِّحَ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لِدُعَائِی وَ تَرْفَعَ عَمَلِی فِی عِلِّیِّینَ وَ تُعَجِّلَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَرَجِی وَ تُعْطِیَنِی سُؤْلِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا مَنْ لَا یَعْلَمُ کَیْفَ هُوَ وَ حَیْثُ هُوَ وَ قُدْرَتَهُ إِلَّا هُوَ یَا مَنْ سَدَّ السَّمَاءَ بِالْهَوَاءِ وَ دَحَی الْأَرْضَ عَلَی الْمَاءِ وَ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ خَیْرَ الْأَسْمَاءِ الْحُسْنَی یَا مَنْ سَمَّی نَفْسَهُ بِالاسْمِ الَّذِی یَقْضِی بِهِ حَاجَةَ مَنْ یَدْعُوهُ أَسْأَلُکَ بِهَذَا الِاسْمِ فَلَا شَفِیعَ أَقْوَی مِنْهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِیَ حَاجَتِی وَ تَسْمَعَ دَعَوَاتِی وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ أَوْصِیَائِهِمْ صَلَوَاتُکَ وَ سَلَامُکَ عَلَیْهِمْ فَیَشْفَعُوا لِی إِلَیْکَ فَشَفِّعْهُمْ فِیَّ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ- ثُمَّ سَلْ حَاجَتَکَ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهَا صَلَاةُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ

ص: 319

علیها السلام است.

توضیح

«شامخ» یعنی رفیع، «منیف» یعنی مشرف، «تردّی» یعنی آن دو را ردای خود قرار داد و کنایه­ای است از اختصاص به او. «وقع الطیر» یعنی هنگامی­که پرنده در آسمان است، می­داند که می­افتد و بعد از فرود آمدنش سقوط می­کند، یا محل وقوع او بر روی درختان در هوا را می­داند. «به وسیله آن به تو رو می­کنم»، ضمیر به اهل بیت علیهم السلام برمی­گردد، به قرینه مقام، یا اینکه قبل از آن درود بر آنها بوده است که از قلم نسخه­پردازان افتاده است؛ یا اینکه «به آنها» از جانب آنها افزوده شده است. «اتصدّق منک» یعنی صدقه می­خواهم. «استمنحک» یعنی بخشش و عطای تو را می­خواهم.

روایت28.

جمال الأسبوع: دو رکعت دیگر از او صلّی الله علیه و آله روایت است که در هر رکعت حمد و آیة الکرسی را هر کدام یک مرتبه و «قل هو الله احد» را پانزده مرتبه می­خواند و در پایان نمازش هزار مرتبه می­گوید: پروردگارا، بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرست. خداوند شفاعت هزار نبی را به او عطا می­کند و برای او ده حج و ده عمره می­نویسد و خداوند در بهشت قصری مانند وسیع­ترین شهر در دنیا به او عطا می­کند.

نماز دیگری برای این شب است و آن نماز حفظ قرآن است که ابن عباس آن را از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا کلماتی به تو بیاموزم که خداوند عزوجل با آنان به تو سود می­رساند و هر کس آنها را آموخت، از آنها سود ببرد و آنچه که آموختی را در سینه­ات ثابت ­سازد؟ گفتم: بله ای رسول خدا. فرمود: زمانی­که شب جمعه شد، در ثلث سوم شب برخیز، و اگر نتوانستی، پس قبل از آن برخیز و چهار رکعت بخوان که در رکعت اول فاتحۀ الکتاب و سوره یس و در رکعت دوم فاتحۀ الکتاب و تنزیل السجده، و در رکعت سوم فاتحۀ الکتاب و حم الدخان و در رکعت چهارم فاتحۀ الکتاب و «تبارک الذی بیده الملک» را می­خوانی، و چون از تشهد فارغ شدی و سلام دادی، خداوند عزوجل را حمد و ثنا بگو و با بهترین صلوات بر من صلوات بفرست. سپس برای مؤمنان استغفار کن و بگو:

پروردگارا، با ترک معصیت­ها، دائماً تا زمانی­که مرا باقی گذاشتی، بر من رحمت بیاور، و از اینکه با طلب آنچه که به من ارتباط ندارد - فایده­ای ندارد - خود را به زحمت اندازم، مورد رحمت قرار بده، و حسن نظر در آنچه که تو را از من راضی می­کند به من روزی بفرما. پروردگارا، ای خالق آسمان­ها و زمین، ای صاحب شکوه و اکرام و عزتی که قابل دسترسی نیست، ای الله، ای رحمن، به شکوهت و به نور سیمایت از تو می­خواهم که قلبم را به حفظ کتابت ملزم سازی، چنانکه آن را به من آموختی، و به من روزی کنی که آن را به نحوی که

ص: 320

علیها السلام.

بیان

الشامخ الرفیع المنیف المشرف تردی أی جعلهما رداء کنایة عن الاختصاص به وقع الطیر أی یعلم عند کون الطیر فی الهواء أن یقع و یسقط بعد نزوله أو یعلم محل وقوعها علی الأشجار فی الهواء أتوجه إلیک بهم الضمیر راجع إلی أهل البیت علیهم السلام بقرینة المقام أو کانت الصلاة علیهم قبل ذلک سقط عن قلم النساخ أو زید بهم منهم أتصدق منک أی أطلب الصدقة و أستمنحک أی أطلب منحتک و عطائک.

«28»

الْجَمَالُ،: رَکْعَتَانِ أُخْرَیَانِ عَنْهُ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَرَّةً مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ یَقُولُ فِی آخِرِ صَلَاتِهِ أَلْفَ مَرَّةٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ- أَعْطَاهُ اللَّهُ شَفَاعَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ کَتَبَ لَهُ عَشْرَ حِجَجٍ وَ عَشْرَ عُمَرٍ وَ أَعْطَاهُ

اللَّهُ قَصْراً فِی الْجَنَّةِ کَأَوْسَعِ مَدِینَةٍ فِی الدُّنْیَا صَلَاةٌ أُخْرَی لِهَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ هِیَ صَلَاةُ حِفْظِ الْقُرْآنِ رَوَاهَا ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ فَیَنْفَعُکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِنَّ وَ یَنْتَفِعُ بِهِنَّ مَنْ عَلَّمَهُنَّ وَ یَثْبُتُ مَا تَعَلَّمْتَهُ فِی صَدْرِکَ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ فَقُمْ فِی الثُّلُثِ الثَّالِثِ مِنَ اللَّیْلِ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَبْلَ ذَلِکَ فَصَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی مِنْهُنَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ یس وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ تَنْزِیلُ السَّجْدَةَ وَ فِی الثَّالِثَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ حم الدُّخَانَ وَ فِی الرَّابِعَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ التَّشَهُّدِ وَ سَلَّمْتَ فَاحْمَدِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَیَّ بِأَحْسَنِ الصَّلَاةِ ثُمَّ اسْتَغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِی بِتَرْکِ الْمَعَاصِی أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ ارْحَمْنِی مِنْ أَنْ أَتَکَلَّفَ طَلَبَ مَا لَا یَعْنِینِی وَ ارْزُقْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی اللَّهُمَّ بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ الْعِزِّ الَّذِی لَا یُرَامُ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ بِجَلَالِکَ وَ نُورِ وَجْهِکَ أَنْ تُلْزِمَ قَلْبِی حِفْظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمْتَنِیهِ وَ ارْزُقْنِی أَنْ أَتْلُوَهُ عَلَی النَّحْوِ

ص: 320

تو را از من راضی می­سازد تلاوت کنم.

پروردگارا، ای خالق آسمان­ها و زمین، ای صاحب شکوه و اکرام و عزتی که قابل دسترسی نیست، ای الله ای رحمان، به شکوهت و نور سیمایت از تو می­خواهم که با کتابت دیده­ام را روشن کنی، و سینه­ام را با آن گشاده سازی، و زبانم را با آن گویا سازی، و قلبم را با آن گشایش بخشی، و بدنم را با آن به کار بگیری که جز تو کسی مرا بر خیر یاری نمی­کند، جز تو آن را نمی­آورد، «و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم».

ای ابوالحسن، آن را سه، پنج یا هفت جمعه انجام بده.

المکارم: نمازی برای حفظ قرآن: شب جمعه یا روز آن چهار رکعت بخوان، رکعت اول با فاتحۀ الکتاب و پس، رکعت دوم با حم دخان و رکعت سوم با حم سجده، و رکعت چهارم با تبارک الذی بیده الملک و چون سلام دادی، خدا را حمد و ثنا بگو و بر نبی و خاندان او صلوات بفرست و صد مرتبه برای مؤمنان استغفار کن سپس بگو پروردگارا، مرا مانع شو تا ترک معاصی­ات کنم...از اینکه خودم را به زحمت می­اندازم... که قابل دسترسی نیست ای الله، ای رحمن، به شکوه و نورت از تو می­خواهم... کتاب قرآنت که بر رسولت نازل شده است و روزی­ام بدهی ... که قابل دسترس نیست ای الله ای رحمن، با شکوه و نورت از تو می­خواهم... دیده­ام را و زبانم را گویا کنی و قلبم را با آن خشنودی ببخشی و با آن سینه­ام را گشایش دهی و بدنم را با آن به کار بگیری و مرا بر آن نیرومند سازی و بر آن یاری دهی که غیر تو بر خیر یاری نمی­کند و جز تو توفیق نمی­دهد... تا پایان دعا.(1)

روایت29.

جمال الأسبوع: در پایان شب جمعه نماز دیگری برای حاجت­ها است که چهار رکعت است: در رکعت اول یک مرتیه حمد و یک مرتبه یس می­خوانی، سپس رکوع می­کنی و چون سرت را از رکوع بلند کردی، می­خوانی: «و إذا سألک عبادی عنّی فانّی قریب اجیب دعوة الداع إذا دعان فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی لعلهم یرشدون»، {و هر گاه بندگان من از تو در باره من بپرسند، من نزدیکم و دعای دعا کننده را هنگامی که مرا بخواند اجابت می­کنم. پس باید مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند. باشد که راه یابند.} و آن را صد مرتبه تکرار کن و در رکعت دوم، دو مرتبه حمد و یک مرتبه یس می­خوانی و قنوت می­خوانی و رکوع می­کنی و سرت را بلند می­کنی و صد مرتبه دعایی که گذشت را می­خوانی و سپس سجده می­کنی و چون از سجدتین فارغ شدی تشهد می­خوانی و بدون سلام برای رکعت سوم برمی­ خیزی و سه مرتبه حمد و یک مرتبه یس می­خوانی و چون سرت را از رکوع بلند کردی،

ص: 321


1- مکارم الاخلاق : 391، و مشابه آن در قرب الإسناد: 176.[1]

الَّذِی یُرْضِیکَ عَنِّی اللَّهُمَّ بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ الْعِزِّ الَّذِی لَا یُرَامُ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ بِجَلَالِکَ وَ نُورِ وَجْهِکَ أَنْ تُنَوِّرَ بِکِتَابِکَ بَصَرِی وَ أَنْ تَشْرَحَ بِهِ صَدْرِی وَ أَنْ تُطْلِقَ بِهِ لِسَانِی وَ أَنْ تُفَرِّجَ بِهِ عَنْ قَلْبِی وَ أَنْ تَسْتَعْمِلَ بِهِ بَدَنِی فَإِنَّهُ لَا یُعِینُنِی عَلَی الْخَیْرِ غَیْرُکَ وَ لَا یُؤْتِیهِ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ- افْعَلْ ذَلِکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ ثَلَاثَ جُمَعٍ أَوْ خَمْساً أَوْ سَبْعاً.

الْمَکَارِمُ،: صَلَاةٌ لِحِفْظِ الْقُرْآنِ صَلِّ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ یس وَ الثَّانِیَةَ حم الدُّخَانِ وَ الثَّالِثَةَ حم السَّجْدَةِ وَ الرَّابِعَةَ تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَاحْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ- وَ اسْتَغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ ازْجُرْنِی بِتَرْکِ مَعَاصِیکَ أَبَداً إِلَی قَوْلِهِ مِنْ أَنْ أَتَکَلَّفَ إِلَی قَوْلِهِ لَا تُرَامُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ أَسْأَلُکَ بِجَلَالِکَ وَ بِنُورِکَ إِلَی قَوْلِهِ کِتَابِکَ الْقُرْآنِ الْمُنْزَلِ عَلَی رَسُولِکَ وَ تَرْزُقَنِی إِلَی قَوْلِهِ لَا یُرَامُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ أَسْأَلُکَ بِجَلَالِکَ وَ بِنُورِکَ إِلَی قَوْلِهِ بَصَرِی وَ تُطْلِقَ لِسَانِی وَ تُفَرِّحَ بِهِ قَلْبِی وَ تَشْرَحَ بِهِ صَدْرِی وَ تَسْتَعْمِلَ بِهِ بَدَنِی وَ تُقَوِّیَنِی عَلَی ذَلِکَ وَ تُعِینَنِی عَلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا یُعِینُ عَلَی الْخَیْرِ غَیْرُکَ وَ لَا یُوَفِّقُ إِلَّا أَنْتَ- إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(1).

«29»

الْجَمَالُ،: صَلَاةٌ أُخْرَی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لِلْحَوَائِجِ آخِرَ اللَّیْلِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ یس مَرَّةً ثُمَّ تَرْکَعُ فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ الرُّکُوعِ تَقْرَأُ وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ تُرَدِّدُ ذِکْرَهَا مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَقْرَأُ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ مَرَّتَیْنِ وَ یس مَرَّةً وَ تَقْنُتُ وَ تَرْکَعُ وَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ وَ تَقْرَأُ الْمُقَدَّمَ ذِکْرُهَا مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ تَسْجُدُ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ السَّجْدَتَیْنِ تَتَشَهَّدُ وَ تَنْهَضُ إِلَی الثَّالِثَةِ مِنْ غَیْرِ تَسْلِیمٍ فَتَقْرَأُ الْحَمْدَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یس مَرَّةً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ الرُّکُوعِ تَقْرَأُ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

ص: 321


1- 1. مکارم الأخلاق: 391، و مثله فی قرب الإسناد ص 176 ط نجف.

صد مرتبه «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم» می­خوانی و در رکعت چهارم چهار مرتبه حمد و یک مرتبه یس می­خوانی و بعد از رکوع «ربّ إنّی مسّنی الضرّ و أنت أرحم الراحمین» را می­خوانی و زمانی­که سلام دادی سجده می­کنی و صد مرتبه استغفار می­کنی و گونه راستت را بر زمین قرار می­دهی و صد مرتبه بر محمد و آل محمد درود می­فرستی و گونه چپت را بر زمین می­گذاری و «إنما أمره إذا أراد شیئا أن یقول له کن فیکون» را می­خوانی و هر­چه خواستی دعا می­کنی، ان شاء الله تعالی برایت اجابت خواهد شد.

نماز حاجت در شب جمعه و شب عید اضحی در دو رکعت است که در آن فاتحۀ الکتاب را تا ایاک نعبد و ایاک نستعین می­خوانی و آن را صد مرتبه تکرار می­کنی و حمد را به اتمام می­رسانی، سپس در هر رکعت دویست مرتبه «قل هو الله احد» می­خوانی، سپس سلام می­دهی و هفتاد مرتبه «لا حول و لا قوۀ إلّا بالله العلی العظیم» می­خوانی و سجده می­کنی و دویست مرتبه می­گویی یا ربّ یا رب، و هر حاجتی را مسألت می­کنی.

نماز دیگری برای شب جمعه است که دو رکعت است: در هر رکعت فاتحۀ الکتاب و آیۀ الکرسی را یک مرتبه و اخلاص را پانزده مرتبه می­خوانی و چون سلام دادی، صد مرتبه بر محمد و آل او صلوات می­فرستی. و نماز دیگری در شب جمعه است که دو رکعت است. در هر رکعت یک مرتبه حمد و پنجاه مرتبه «اذا زلزلت الأرض زلزالها» وجود دارد.

نماز خضر علیه السلام در شب جمعه، چهار رکعت با دو سلام است که در هر رکعت یک مرتبه فاتحۀ الکتاب و صد مرتبه «و ذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن ان نقدر علیه فنادی فی الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک انیّ کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجّیناه من الغمّ و کذلک ننجی المؤمنین»(1) { و «ذو النون» را [یاد کن] آن گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم، تا در [دل] تاریکیها ندا درداد که: «معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم.» پس [دعای] او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و مؤمنان را [نیز] چنین نجات می دهیم.} و آیه «و افوّض امری الی الله انّ الله بصیر بالعباد فوقیه الله سیئات ما مکروا و حاق بال فرعون سوء العذاب»(2) { پس به زودی آنچه را به شما می گویم به یاد خواهید آورد. و کارم را به خدا می سپارم خداست که به [حال] بندگان [خود] بیناست.» پس خدا او را از عواقب سوء آنچه نیرنگ می کردند حمایت فرمود، و فرعونیان را عذاب سخت فروگرفت} را می­خوانی و چون از نمازت فارغ شدی، صد مرتبه «لا حول و لاقوۀ إلا بالله العلی العظیم» را بگو، پس حاجتت را بخواه که ان شاءالله برآورده شده است.

نماز دیگری در شب جمعه: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده است که وی فرمود: هر که شب جمعه دو رکعت بخواند که در هر رکعت یک مرتبه حمد و هفتاد مرتبه «قل هو الله احد» می­خواند و چون از نمازش فارغ شد، هفتاد مرتبه استغفرالله می­گوید. پس گفته شد: ای رسول خدا، ثواب این دو رکعت چیست؟

ص: 322


1- 1. انبیاء / 87-88
2- 1. غافر / 44-45

مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ وَ یس مَرَّةً وَ تَقْرَأُ بَعْدَ الرُّکُوعِ رَبِّ إِنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فَإِذَا سَلَّمْتَ سَجَدْتَ وَ اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَضَعُ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَضَعُ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَقْرَأُ إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ وَ تَدْعُو بِمَا شِئْتَ یُسْتَجَابُ لَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی: صَلَاةُ الْحَاجَةِ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَةِ عِیدِ الْأَضْحَی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ إِلَی إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ وَ تُکَرِّرُ ذَلِکَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تُتِمُّ الْحَمْدَ ثُمَّ تَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَتَیْ مَرَّةٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ ثُمَّ تُسَلِّمُ وَ تَقُولُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ مِائَتَیْ مَرَّةٍ یَا رَبِّ یَا رَبِّ- وَ تَسْأَلُ کُلَّ حَاجَةٍ صَلَاةٌ أُخْرَی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَرَّةً مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمْتَ صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مِائَةَ مَرَّةٍ صَلَاةٌ أُخْرَی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا خَمْسِینَ مَرَّةً صَلَاةُ الْخَضِرِ علیه السلام فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ- فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ- وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ- فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ فَقُلْ مِائَةَ مَرَّةٍ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ثُمَّ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ فَإِنَّهَا مَقْضِیَّةٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَلَاةٌ أُخْرَی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ سَبْعِینَ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا ثَوَابُ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ؟

ص: 322

فرمود: سوگند به کسی­که مرا به حق نبی فرستاد، که اگر نمازگزار با این نماز و با این استغفار برای همه امت من دعا کند، قطعاً با شفاعتش بهشت را از خدا برای آنها می­گیرد و خداوند برای هر حرفی که در این استغفار خوانده است، به تعداد ستارگان آسمان خانه­هایی به او عطا می­کند. در هر خانه به تعداد ستارگان آسمان قصرهایی است و در هر قصر به تعداد ستارگان آسمان خزائنی است و در هر خزانه به تعداد ستارگان آسمان تخت­هایی است و در هر تختی به تعداد ستارگان آسمان فرش است و بر روی هر فرش، به تعداد ستارگان آسمان متکاء و به تعداد ستارگان آسمان دخترکانی است و برای هر یک از آن دخترکان به تعداد ستارگان آسمان ندیمه و غلام است. در هر خانه به تعداد ستارگان آسمان صحیفه است، و در هر صحیفه به تعداد ستارگان آسمان اقسام طعام است که رایحه و طعم هیچ یک از آنها شبیه دیگری نیست و خداوند این ثواب را به کسی عطا می­کند که این دو رکعت را بخواند.

نماز دیگری برای این شب است و آن نماز حاجت برای امر خوف است: چهارشنبه، پنج­شنبه و جمعه را روزه می­گیری، و دوازده رکعت نماز می­خوانی که در آنها در هر رکعت یک مرتبه حمد و یازده مرتبه «قل هو الله احد» می­خوانی و چون چهار رکعت خواندی می­گویی: «پروردگارا، یا سابق الفوت(پیشی گیرنده بر هر فوتی)، ای شنونده صدا، ای زنده­کننده استخوان­ها بعد از مرگ درحالی­که پوسیده است، با اسم عظیم اعظمت از تو می­خواهم که بر محمد، بنده و رسولت و بر اهل بیت مطهر او درود بفرستی و گشایش از آنچه که در آن هستیم را به رحمتت برای من تعجیل بفرمایی، ای مهربانترین مهربانان.

توضیح

«یا سابق الفوت» یعنی فوت­شونده­ای بر او پیشی نمی­گیرد، و آنچه که در معرض فوت است از قدرت او خارج نمی­شود، یا بر فوت متقدم می­شود و بر آن غلبه می­کند پس فوت فوت شونده­ای او را عاجز نمی­کند.

روایت30.

مهج الدعوات: در کتاب کنوز النجاج تألیف فقیه ابو علی فضل بن حسن طبرسی، از مولایمان حضرت حجت عج الله تعالی فرجه الشریف چیزی دیدم که لفظ آن این است: احمد بن دربی از خزامۀ از ابو عبدالله حسین بن محمد بزوفری روایت کرد: از ناحیه مقدس خارج شده: کسی­که از خداوند متعال حاجتی دارد، باید شب جمعه بعد از نیمه شب غسل کند و به محل نمازش بیاید و دو رکعت نماز بخواند که در رکعت اول حمد می­خواند. چون به «ایاک نعبد و ایاک نستعین» رسید، آن را صد مرتبه تکرار می­کند و در مرتبه صد، تا پایان سوره کامل می­سازد و یک مرتبه سوره توحید می­خواند و در [رکوع و سجود] آن دو [رکعت] هفت مرتبه تسبیح می­گوید و رکعت دوم را به صورت

ص: 323

قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَوْ دَعَا لَهُمْ هَذَا الْمُصَلِّی بِهَذِهِ الصَّلَاةِ وَ بِهَذَا الِاسْتِغْفَارِ لَأَخَذَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْجَنَّةَ بِشَفَاعَتِهِ فَیُعْطِیهِ اللَّهُ بِکُلِّ حَرْفٍ قَرَأَ فِی هَذَا الِاسْتِغْفَارِ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ دُوراً فِی کُلِّ دَارٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ قُصُورٌ فِی کُلِّ قَصْرٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ خَزَائِنُ فِی کُلِّ خَزِینَةٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ أَسِرَّةٌ فِی کُلِّ سَرِیرٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ فُرُشٌ وَ عَلَی کُلِّ فَرْشٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ وَسَائِدُ وَ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ جَوَارٍ لِکُلِّ جَارِیَةٍ مِنْهُنَّ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ وَصَائِفُ وَ وِلْدَانٌ فِی کُلِّ بَیْتٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ صَحَائِفُ فِی کُلِّ صَحِیفَةٍ بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ أَلْوَانُ الطَّعَامِ- لَا یُشْبِهُ رِیحُهُ وَ لَا طَعْمُهُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ یُعْطِی اللَّهُ کُلَّ هَذَا الثَّوَابِ لِمَنْ صَلَّی هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ صَلَاةٌ أُخْرَی لِهَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ هِیَ صَلَاةُ الْحَاجَةِ لِأَمْرِ الْخَوْفِ تَصُومُ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ وَ تُصَلِّی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً تَقْرَأُ فِیهِنَّ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ فَإِذَا صَلَّیْتَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قُلْتَ اللَّهُمَّ یَا سَابِقَ الْفَوْتِ وَ یَا سَامِعَ الصَّوْتِ وَ یَا مُحْیِیَ الْعِظَامِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ هِیَ رَمِیمٌ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ وَ تُعَجِّلَ لِیَ الْفَرَجَ مِمَّا أَنَا فِیهِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

بیان

یا سابق الفوت أی لا یسبقه فائت و لا یخرج من قدرته ما هو بمعرض الفوت أو یتقدم علی الفوت و یغلب علیه فلا یعجزه فوت فائت.

«30»

مُهَجُ الدَّعَوَاتِ، رَأَیْتُ فِی کِتَابِ کُنُوزِ النَّجَاحِ تَأْلِیفِ الْفَقِیهِ أَبِی عَلِیٍّ الْفَضْلِ بْنِ الْحَسَنِ الطَّبْرِسِیِّ ره عَنْ مَوْلَانَا الْحُجَّةِ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ الدَّرْبِیِّ عَنْ خَزَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَوْفَرِیِّ قَالَ: خَرَجَ عَنِ النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی حَاجَةٌ فَلْیَغْتَسِلْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ وَ یَأْتِی مُصَلَّاهُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ فَإِذَا بَلَغَ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ یُکَرِّرُهَا مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یُتَمِّمُ فِی الْمِائَةِ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ یَقْرَأُ سُورَةَ التَّوْحِیدِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ یُسَبِّحُ فِیهِمَا سَبْعَةً سَبْعَةً وَ یُصَلِّی الرَّکْعَةَ الثَّانِیَةَ عَلَی هَیْئَةِ

ص: 323

رکعت اول می­خواند و این دعا را می­خواند و خداوند متعال حاجتش را هر چه باشد، برآورده می­کند، مگر اینکه در دشمنی با خویشان باشد. و دعا این است:

پروردگارا، اگر تو را اطاعت کردم، پس حمد برای توست و اگر از تو نافرمانی کردم، پس حجت برای توست، آسایش و گشایش از توست. پاک و منزه است کسی­که نعمت داد و سپاسگزاری شد، منزه است کسی­که قادر شد و بخشید. پروردگارا، اگر از تو نافرمانی کرده­ام، پس در محبوب­ترین چیزها نزد تو که همان ایمان به توست از تو اطاعت کردم، و برای تو فرزندی نگرفته­ام و برای تو شریکی نگرفته­ام، و این لطفی از جانب توست بر من و نه منتی از من به سبب آن بر تو، و ای خدای من، نافرمانی من نه از روی تکبر بود و نه خروج از عبودیت تو و نه انکار ربوبیت تو، بلکه از هوای خویش اطاعت کردم و شیطان مرا لغزانید، پس حجت و بیان بر من برای توست، و اگر به خاطر گناهانم عذاب کنی، ظلم نکرده­ای و اگر مرا بیامرزی و ببخشی، پس تو بخشنده کریم هستی، یا کریم یا کریم ... تا اینکه نفس قطع گردد.

سپس می­گویی: ای ایمن از هر چیز، و همه چیز از تو در خوف و حذر است. من به ایمنی تو از همه چیز و خوف همه چیز از تو، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی و امانی به خودم، خانواده­ام، فرزندانم و سایر آنچه که با آن بر من نعمت دادی عطا کنی، تا از کسی نترسم و هرگز از چیزی بیم نداشته باشم که تو بر هر چیزی توانا هستی و خدا برای ما کافی است و بهترین پشتیبان است.

ای نجات­دهنده ابراهیم در مقابل نمرود و ای نجات­دهنده موسی در مقابل فرعون، ای نجات­دهنده محمد در مقابل احزاب، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و مرا از شر فلان بن فلان حمایت کنی. پس کفایت از شر کسی­که از شر او بیم دارد را خواستار شود، شر او را دفع خواهد کرد انشاءالله تعالی.

سپس سجده کند و حاجتش را طلب ­کند و به سوی خدا تضرع و زاری می­کند. که هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که این نماز را بخواند و با این دعا دعا کند، مگر اینکه درهای آسمان برای اجابت بر او گشوده می­شود و در همان وقت و شب، دعایش هر چه که باشد، اجابت می­شود و این از فضل خداوند بر ما و بر مردم است.(1)

توضیح

«فسیکتفی» یعنی حمایت از شر کسی­که از شرش می­ترسد، و نام او و پدرش را می­آورد.

البلد الامین از کتاب کنوز النجاح، گوید: از ناحیه مقدسه خارج شد... و مانند آن را ذکر کرد.

ص: 324


1- مهج الدعوات: 366 - 368.[1]

الْأُولَی وَ یَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقْضِی حَاجَتَهُ الْبَتَّةَ کَائِناً مَا کَانَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی قَطِیعَةِ رَحِمٍ وَ الدُّعَاءُ اللَّهُمَّ إِنْ أَطَعْتُکَ فَالْمَحْمَدَةُ لَکَ وَ إِنْ عَصَیْتُکَ فَالْحُجَّةُ لَکَ مِنْکَ الرَّوْحُ وَ مِنْکَ الْفَرَجُ سُبْحَانَ مَنْ أَنْعَمَ وَ شَکَرَ سُبْحَانَ مَنْ قَدَرَ وَ غَفَرَ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتُ قَدْ عَصَیْتُکَ فَإِنِّی قَدْ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ وَ هُوَ الْإِیمَانُ بِکَ لَمْ أَتَّخِذْ لَکَ وَلَداً وَ لَمْ أَدْعُ لَکَ شَرِیکاً مَنّاً مِنْکَ بِهِ عَلَیَّ لَا مَنّاً مِنِّی بِهِ عَلَیْکَ وَ قَدْ عَصَیْتُکَ یَا إِلَهِی عَلَی غَیْرِ وَجْهِ الْمُکَابَرَةِ وَ لَا الْخُرُوجِ عَنْ عُبُودِیَّتِکَ وَ لَا الْجُحُودِ لِرُبُوبِیَّتِکَ وَ لَکِنْ أَطَعْتُ هَوَایَ وَ أَزَلَّنِی الشَّیْطَانُ فَلَکَ الْحُجَّةُ عَلَیَّ وَ الْبَیَانُ فَإِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی غَیْرَ ظَالِمٍ وَ إِنْ تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی فَإِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ ثُمَّ یَقُولُ یَا آمِناً مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْکَ خَائِفٌ حَذِرٌ أَسْأَلُکَ بِأَمْنِکَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ خَوْفِ کُلِّ شَیْ ءٍ مِنْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی أَمَاناً لِنَفْسِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ سَائِرِ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ حَتَّی لَا أَخَافَ أَحَداً وَ لَا أَحْذَرَ مِنْ شَیْ ءٍ أَبَداً- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ یَا کَافِیَ إِبْرَاهِیمَ نُمْرُودَ وَ یَا کَافِیَ مُوسَی فِرْعَوْنَ وَ یَا کَافِیَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْأَحْزَابَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَکْفِیَنِی شَرَّ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَیَسْتَکْفِی شَرَّ مَنْ یَخَافُ شَرَّهُ فَإِنَّهُ یَکْفِی شَرَّهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی- ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَإِنَّهُ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ إِلَّا فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ لِلْإِجَابَةِ وَ یُجَابُ فِی وَقْتِهِ وَ لَیْلَتِهِ کَائِناً مَا کَانَ وَ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَ عَلَی النَّاسِ (1).

بیان

فیستکفی أی یدعو بکفایة شر من یخاف شره و یسمیه و والده

الْبَلَدُ الْأَمِینُ، مِنْ کِتَابِ کُنُوزِ النَّجَاحِ قَالَ: خَرَجَ مِنَ النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ.

ص: 324


1- 1. مهج الدعوات: 366- 368.

المکارم: مشابه آن به صورت مرفوع آمده.(1)

روایت31.

جمال الأسبوع: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه بین مغرب و عشاء دوازده رکعت بخواند که در هر رکعت فاتحۀ الکتاب و «قل هو الله احد» را چهل مرتبه بخواند، او را بر روی صراط ملاقات می­کنم و با او دست می­دهم و با او همراه می­شوم. و هر کسی­که او را بر روی صراط ملاقات کنم و با او دست دهم، او را در حساب و میزان کفایت می­کنم.

المتهجد: مشابه آن به صورت مرسل آمده.(2)

روایت32.

جمال الأسبوع: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه بین مغرب و عشای آخر، بیست رکعت بخواند که در هر رکعت از آن فاتحۀ الکتاب و «قل هو الله احد» را ده مرتبه بخواند، خداوند متعال او را در خانواده، اموال، دین، دنیا و آخرتش محافظت می­کند.

المتهجد: مشابه آن به صورت مرسل آمده.(3)

روایت33.

جمال الأسبوع: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه دو رکعت بخواند که در آن فاتحۀ الکتاب و اذا زلزلت را پانزده مرتبه بخواند، خداوند متعال او را از عذاب قبر و اهوال روز قیامت در امان می­دارد.

المتهجد: مشابه آن به صورت مرسل آمده.(4)

ص: 325


1- مکارم الاخلاق: 390 - 391.[2]
2- مصباح المتهجد: 180.[1]
3- مصباح المتهجد: 180 .[2]
4- مصباح المتهجد: 180.[3]

المکارم، عن البزوفری مرفوعا: مثله (1).

«31»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْخَطِیبِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْجَرَّاحِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْوَاسِطِیِّ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ صَبِیحٍ عَنِ الْحَسَنِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَرْبَعِینَ مَرَّةً لَقِیتُهُ عَلَی الصِّرَاطِ وَ صَافَحْتُهُ وَ رَافَقْتُهُ وَ مَنْ لَقِیتُهُ عَلَی الصِّرَاطِ وَ صَافَحْتُهُ کَفَیْتُهُ الْحِسَابَ وَ الْمِیزَانَ.

المتهجد، مرسلا: مثله (2).

«32»

الْجَمَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الطَّنَافِسِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْجَرَّاحِ عَنِ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْفَزَارِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَی عُقْبَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ عِشْرِینَ رَکْعَةً یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْهَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ دِینِهِ وَ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ.

المتهجد، مرسلا: مثله (3).

«33»

الْجَمَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُهَیْلٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ ثَابِتِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ إِذَا زُلْزِلَتْ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً آمَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ أَهْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

المتهجد، مرسلا: مثله (4)

ص: 325


1- 1. مکارم الأخلاق: 390- 391.
2- 2. مصباح المتهجد: 180.
3- 3. مصباح المتهجد: 180.
4- 4. مصباح المتهجد: 180.

رساله شهید ثانی: در اعمال جمعه، مشابه آن از ابن عباس از ایشان صلی الله علیه و آله آمده است.

روایت34.

جمال الأسبوع: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه یا در روز آن، یا در شب پنج­شنبه یا روز آن، یا شب دوشنبه یا روز آن، چهار رکعت بخواند که در هر رکعت آن هفت مرتبه فاتحۀ الکتاب و یک مرتبه «إنا انزلناه فی لیلۀ القدر» را بخواند و میان آن دو با یک سلام فاصله ایجاد ­کند و چون از آن فارغ ­شود، صد مرتبه بگوید: پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست. و صد مرتبه، پروردگارا بر محمد و بر جبرئیل صلوات بفرست. خداوند هفتاد هزار قصر به او عطا می­کند که در هر قصری هفتاد هزار خانه و در هر خانه­ای هفتاد هزار اتاق، و در هر اتاقی هفتاد هزار کنیز است.

المتهجد: مشابه آن به صورت مرسل در آن آمده.(1)

روایت35.

جمال الأسبوع: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه چهار رکعت بخواند و میان آنها فاصله نیاندازد و در هر رکعت فاتحۀ الکتاب را یک مرتبه، و یک مرتبه سوره جمعه، و ده مرتبه معوذتین، و ده مرتبه «قل هو الله احد»، و یک مرتبه آیۀ الکرسی و «قل یا ایها الکافرون» بخواند و در هر رکعت هفتاد مرتبه از خدا استغفار کند و هفتاد مرتبه بر نبی و آل او صلوات بفرستد و هفتاد مرتبه بگوید: «سبحان الله و الحمد لله، و لا إله إلا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوۀ الا بالله العلی العظیم»، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می­بخشد، و هفتاد حاجت از حاجت­های دنیا و هفتاد حاجت از حاجت­های آخرت را برای او برآورده می­کند و هزار حسنه برای او می­نویسد و هزار بدی را از او پاک می­کند و همه آنچه که می­خواهد را به او عطا می­کند و اگر عاق والدینش بوده باشد، او را می­بخشد.

ص: 326


1- مصباح المتهجد: 181.[1]

رسالة الشهید الثانی، فی أعمال الجمعة عن ابن عباس عنه صلی الله علیه و آله: مثله.

«34»

الْجَمَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْآجُرِّیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْبَلْخِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ عَنْ حُمَیْدٍ الطَّوِیلِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمَهَا أَوْ لَیْلَةَ الْخَمِیسِ أَوْ یَوْمَهُ أَوْ لَیْلَةَ الْإِثْنَیْنِ أَوْ یَوْمَهُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مَرَّةً وَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمَا بِتَسْلِیمَةٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا یَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مِائَةَ مَرَّةٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی جَبْرَئِیلَ- أَعْطَاهُ اللَّهُ سَبْعِینَ أَلْفَ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ أَلْفَ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ سَبْعُونَ أَلْفَ جَارِیَةٍ.

المتهجد، مرسلا: مثله (1).

«35»

الْجَمَالُ، عَنْ أَبِی الْفَضْلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْآدَمِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ الرَّمَادِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَهَا یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ سُورَةَ الْجُمُعَةِ مَرَّةً وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ مَرَّةً وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ سَبْعِینَ مَرَّةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ قَضَی اللَّهُ تَعَالَی لَهُ سَبْعِینَ حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ سَبْعِینَ حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِ الْآخِرَةِ وَ کَتَبَ لَهُ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَی عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَةٍ وَ أَعْطَی جَمِیعَ مَا یُرِیدُ وَ إِنْ کَانَ عَاقّاً لِوَالِدَیْهِ غَفَرَ لَهُ.

ص: 326


1- 1. مصباح المتهجد: 181.

المتهجد: مشابه آن به صورت مرسل تا این سخن او« و ما تأخر» آمده است سپس گوید: ...تا پایان خبر.(1)

روایت36.

جمال الأسبوع: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که در شب جمعه یا روز آن «قل هو الله» احد را دویست مرتبه در چهار رکعت، در هر رکعت پنجاه مرتبه بخواند، گناهان او گرچه به سان کف دریا باشد، بخشیده می­شود.

المتهجد: مشابه آن به صورت مرسل آمده.(2)

روایت37.

جمال الأسبوع: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه چهار رکعت بخواند که در آن هزار مرتبه «قل هو الله احد»، در هر رکعت دویست و پنجاه مرتبه بگوید، نمی­میرد تا اینکه بهشت را ببیند یا به او نشان داده شود .

روایت38.

جمال الأسبوع: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که شب جمعه دو رکعت بخواند که در هر رکعت پنجاه مرتبه «قل هو الله احد» بخواند و در پایان نمازش بگوید: «پروردگارا، بر نبی عربی و آل او درود بفرست»، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می­بخشد و گویی که قرآن را دوازده هزار مرتبه خوانده است و خداوند در روز قیامت گرسنگی و تشنگی را از او برطرف می­کند و او را از هر غم و اندوهی آسوده می­سازد و او را از ابلیس و لشکریان او مصون می­دارد. البته بر او گناهی نوشته نمی­شود و خداوند سکرات مرگ را برای او آسان می­کند و اگر در آن روز یا شب بمیرد، شهید مرده است. و عذاب قبر از او مرتفع می­گردد و از خداوند چیزی مسألت نمی­کند مگر اینکه به او عطا کند و نماز و روزه­اش را می­پذیرد و دعایش را استجابت می­کند و فرشته مرگ جان او را نمی­ستاند تا اینکه رضوان، ریحانی از بهشت و شرابی از بهشت برایش می­آورد.

و نیز فرمود: هر که شب جمعه یازده رکعت با یک سلام بخواند که در هر رکعت یک مرتبه فاتحۀ الکتاب و یک مرتبه «قل هو الله احد»، یک مرتبه «قل اعوذ برب الفلق»، یک مرتبه «قل اعوذ برب الناس» بخواند و چون از نمازش فارغ ­شود، سجده­کنان بر زمین افتد و در سجده­اش

ص: 327


1- مصباح المتهجد: 181 .[2]
2- مصباح المتهجد: 181.[3]

الْمُتَهَجِّدُ، مُرْسَلًا: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ ثُمَّ قَالَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

«36»

الْجَمَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی مُوَرِّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ هِشَامٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَرَأَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمِهَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَتَیْ مَرَّةٍ فِی أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسِینَ مَرَّةً غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ.

المتهجد، مرسلا: مثله (2).

«37»

الْجَمَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زَمْرَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْجَرَّاحِ عَنِ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ سَلْمَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُطَّلِبِ بْنِ حَنْطَبٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِیهَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَلْفَ مَرَّةٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِائَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ مَرَّةً لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرَی الْجَنَّةَ أَوْ تُرَی لَهُ.

«38»

الْجَمَالُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ فِی آخِرِ صَلَاتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ الْعَرَبِیِّ وَ آلِهِ- غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ کَأَنَّمَا قَرَأَ الْقُرْآنَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ رَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ کُلَّ هَمٍّ وَ حُزْنٍ وَ عَصَمَهُ مِنْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ وَ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ خَطِیئَةٌ الْبَتَّةَ وَ

خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ فَإِنْ مَاتَ فِی یَوْمِهِ أَوْ لَیْلَتِهِ مَاتَ شَهِیداً وَ رَفَعَ عَنْهُ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ وَ تَقَبَّلَ صَلَاتَهُ وَ صِیَامَهُ وَ اسْتَجَابَ دُعَاءَهُ وَ لَمْ یَقْبِضْ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ حَتَّی یَجِیئَهُ رِضْوَانُ بِرَیْحَانٍ مِنَ الْجَنَّةِ وَ شَرَابٍ مِنَ الْجَنَّةِ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ رَکْعَةً بِتَسْلِیمَةٍ وَاحِدَةٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً مَرَّةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مَرَّةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ خَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ فِی سُجُودِهِ

ص: 327


1- 1. مصباح المتهجد: 181.
2- 2. مصباح المتهجد: 181.

هفت مرتبه «لا حول و لا قوۀ إلا بالله العلی العظیم» بگوید، در روز قیامت از هر دری که بخواهد وارد بهشت می­شود. و خداوند برای هر رکعت، ثواب یک نبی از انبیاء را به او عطا می­کند و برای هر رکعت، یک شهر برای او بنا می­کند و برای ثواب هر آیه­ای که قرائت کرده است، ثواب حج و عمره برای او می­نویسد و روز قیامت در زمره انبیاء است.

المتهجد: مشابه دو خبر با اختصار در فضیلت آمده است.(1)

روایت39.

جمال الأسبوع: نماز شب جمعه بین مغرب و عشا دوازده رکعت است که در هر رکعت یک مرتبه فاتحۀ الکتاب و ده مرتبه «قل هو الله احد» می­خوانی .

ص: 328


1- مصباح المتهجد: 181.[1]

سَبْعَ مَرَّاتٍ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ دَخَلَ الْجَنَّةَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ أَیِّ أَبْوَابِهَا شَاءَ وَ یُعْطِیهِ اللَّهُ تَعَالَی بِکُلِّ رَکْعَةٍ ثَوَابَ نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ بَنَی اللَّهُ تَعَالَی لَهُ بِکُلِّ رَکْعَةٍ مَدِینَةً وَ یَکْتُبُ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ کُلِّ آیَةٍ قَرَأَهَا ثَوَابَ حَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ وَ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی زُمْرَةِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام.

المتهجد،: مثل الخبرین مع اختصار فی الفضل (1).

«39»

الْجَمَالُ،: صَلَاةُ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ.

ص: 328


1- 1. مصباح المتهجد ص 181.

باب چهارم: اعمال روز جمعه، آداب و وظایف آن

روایات

روایت1.

امام باقر علیه السلام فرمود: در عیدین و جمعه، چون برای خروج آماده شدی، این دعا را بخوان:

پروردگارا، هر که در این روز مهیا شد، آماده و حاضر شد، برای ورود به مخلوقی به امید بخشش، غنیمت، فواضل و عطایای او. ای سرورم، آمادگی، استعداد، مهیا و حاضر شدنم به سوی توست، به امید بخشش، جوائز، غنائم، فواضل و عطایای تو، درحالی­که برای عیدی از اعیاد امت محمد صلوات الله علیه و آله شتافته­ام و امروز با عمل صالحی که با اطمینان به آن به سویت تقدیم کرده­ باشم، به سویت نیامده­ام و به مخلوقی که به او امید بسته­ام روی نکرده­ام، بلکه با خضوع و معترف به گناهانم نزد تو آمده­ام، که گناهان بزرگ را نمی­آمرزد جز تو، ای کسی­که خدایی جز تو نیست، ای مهربانترین مهربانان.(1)

روایت2.

المتهجد: از نبی صلّی الله علیه و آله روایت است که خیر و شر در روز جمعه دو چندان می­شود، پس برای انسان شایسته است که در آن بر خیر بیافزاید و از شر اجتناب کند. و حجامت کردن در آن مکروه است و جواز آن نیز روایت شده است. و از سنت­های مؤکد در آن روز غسل است و وقت آن بعد از طلوع فجر تا زوال است و هر چه به زوال نزدیک شود بهتر است. و زمانی­که قصد غسل داشت، باید بگوید: شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست. هیچ شریکی ندارد و شهادت می­دهم که محمد صلّی الله علیه و آله بنده و رسول اوست. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از توبه­کنندگان قرار بده و مرا از پاکیزگان قرار بده و حمد برای خداوند رب العالمین است. و مستحب است که ناخن­هایش را کوتاه کند و به هنگام آن بگوید «به نام خدا و با خدا و بر سنت رسول

ص: 329


1- کتاب اقبال الاعمال: 280.[1]

باب 4 أعمال یوم الجمعة و آدابه و وظائفه

روایات

«1»

الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ادْعُ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ إِذَا تَهَیَّأْتَ لِلْخُرُوجِ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ فِی هَذَا الْیَوْمِ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ أَعَدَّ أَوِ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ نَوَافِلِهِ وَ فَوَاضِلِهِ وَ عَطَایَاهُ فَإِنَّ إِلَیْکَ یَا سَیِّدِی تَهْیِئَتِی وَ تَعْبِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ جَوَائِزِکَ وَ نَوَافِلِکَ وَ فَوَاضِلِکَ وَ عَطَائِکَ وَ قَدْ غَدَوْتُ إِلَی عِیدٍ مِنْ أَعْیَادِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ لَمْ أَفِدْ إِلَیْکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ أَثِقُ بِهِ قَدَّمْتُهُ وَ لَا تَوَجَّهْتُ بِمَخْلُوقٍ أَمَّلْتُهُ وَ لَکِنْ أَتَیْتُکَ خَاضِعاً مُقِرّاً بِذُنُوبِی وَ إِسَاءَتِی إِلَی نَفْسِی فَیَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ اغْفِرْ لِیَ الْعَظِیمَ مِنْ ذُنُوبِی فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ إِلَّا أَنْتَ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).

«2»

الْمُتَهَجِّدُ، رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ یُضَاعَفَانِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَیَنْبَغِی لِلْإِنْسَانِ أَنْ یَسْتَکْثِرَ مِنَ الْخَیْرِ فِیهِ وَ یَتَجَنَّبَ الشَّرَّ وَ الْحِجَامَةُ فِیهِ مَکْرُوهَةٌ وَ رُوِیَ جَوَازُهَا وَ مِنْ أَکْیَدِ السُّنَنِ فِیهِ الْغُسْلُ وَ وَقْتُهُ مِنْ بَعْدِ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی الزَّوَالِ وَ کُلَّمَا قَارَبَ الزَّوَالَ کَانَ أَفْضَلَ فَإِذَا أَرَادَ الْغُسْلَ فَلْیَقُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ- وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُصَّ أَظْفَارَهُ وَ یَقُولَ عِنْدَ ذَلِکَ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَی سُنَّةِ رَسُولِ

ص: 329


1- 1. کتاب اقبال الاعمال: 280.

خدا و ائمه بعد از او که بر او و بر آنها سلام باد». و شارب خود را کوتاه ­کند و بگوید: «به نام خدا و بر سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سنت امیرمؤمنان و اوصیاء علیه السلام». و شایسته است که چیزی از بوی خوش را به بدنش بمالد و پاک­ترین لباسش را بپوشد و زمانی­که برای خروج به سوی نماز آماده شد، بگوید: پروردگارا، هر که در این روز آماده شد... تا پایان آنچه که به روایت سید گذشت.(1)

روایت3.

المتهجد و جمال الأسبوع: و زیارت نبی صلّی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام در روز جمعه مستحب است و از امام صادق جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که بخواهد که قبر رسول صلّی الله علیه و آله و قبر امیرمؤمنان، فاطمه، حسن، حسین و قبور حجت­های خدا را درحالی­که در شهر خودش می­باشد، زیارت کند، باید در روز جمعه غسل کند و دو جامه تمیز بر تن کند و به سوی دشتی از زمین بیرون برود و چهار رکعت نماز بخواند و در آن هر چه از قرآن میسر بود را می­خواند، و چون تشهد خواند و سلام داد، باید رو به قبله قیام کند و بگوید:

سلام بر تو ای نبی و رحمت و برکات خدا بر تو باد، سلام بر تو ای نبی مرسل، و وصی او مرتضی و بانوی بزرگ و بانوی درخشان و دو نوه برگزیده و فرزندان اعلام، و امینان برگزیده، خود را از تعلقات دنیا بریده و به سوی شما و پدران شما و فرزندان خلف شما، و به برکت حق آمدم، و قلبم برای شما تسلیم و یاری­ام برای شما مهیا است تا خداوند برای دینش حکم کند و با شما هستم، با شما هستم نه با دشمن شما، من براستی از معتقدان به برتری شما و معترف به بازگشت شما هستم. هیچ قدرتی را برای خدا انکار نمی­کنم و به چیزی غیر از آنچه که خدا بخواهد اعتقاد ندارم. پاک و منزه است خداوند صاحب ملک و ملکوت، همه مخلوقات او با اسماء حسنای او، او را تسبیح می­گوید و سلام بر ارواح شما و اجساد شما و سلام بر شما و رحمت و برکات او بر شما باد.

و در روایت دیگری آمده: آن را در سطح حیاطت انجام بده(2).

مؤلف

سپس شیخ -- قدّس سرّه - زیارت دیگری برای امام حسین علیه السلام ذکر کرده است که آن را به همراه زیارت­های دیگر از آن و شرح همه آنها در

ص: 330


1- مصباح المتهجد: 188-189.[1]
2- مصباح المتهجد: 200.[1]

اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ- وَ یَأْخُذُ مِنْ شَارِبِهِ وَ یَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِلَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ علیهم السلام وَ یَنْبَغِی أَنْ یُمِسَّ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ جَسَدَهُ وَ یَلْبَسَ أَطْهَرَ ثِیَابِهِ فَإِذَا تَهَیَّأَ لِلْخُرُوجِ إِلَی الصَّلَاةِ قَالَ- اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ فِی هَذَا الْیَوْمِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةِ السَّیِّدِ(1).

«3»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: وَ یُسْتَحَبُّ زِیَارَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَزُورَ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ قُبُورَ الْحُجَجِ علیهم السلام وَ هُوَ فِی بَلَدِهِ فَلْیَغْتَسِلْ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لْیَلْبَسْ ثَوْبَیْنِ نَظِیفَیْنِ وَ لْیَخْرُجْ إِلَی فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِیهِنَّ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ فَإِذَا تَشَهَّدَ وَ سَلَّمَ فَلْیَقُمْ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ لْیَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ الْمُرْسَلُ وَ الْوَصِیُّ الْمُرْتَضَی وَ السَّیِّدَةُ الْکُبْرَی وَ السَّیِّدَةُ الزَّهْرَاءُ وَ السِّبْطَانِ الْمُنْتَجَبَانِ وَ الْأَوْلَادُ الْأَعْلَامُ وَ الْأُمَنَاءُ الْمُنْتَجَبُونَ جِئْتُ انْقِطَاعاً إِلَیْکُمْ وَ إِلَی آبَائِکُمْ وَ وَلَدِکُمُ الْخَلَفِ عَلَی بَرَکَةِ الْحَقِّ فَقَلْبِی لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ لِدِینِهِ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ عَدُوِّکُمْ إِنِّی لَمِنَ الْقَائِلِینَ بِفَضْلِکُمْ مُقِرٌّ بِرَجْعَتِکُمْ- لَا أُنْکِرُ لِلَّهِ قُدْرَةً وَ لَا أَزْعُمُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ یُسَبِّحُ لِلَّهِ بِأَسْمَائِهِ جَمِیعُ خَلْقِهِ وَ السَّلَامُ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی افْعَلْ ذَلِکَ عَلَی سَطْحِ دَارِکَ (2).

أقول

ثم أورد الشیخ قدس سره زیارة أخری للحسین علیه السلام أوردتها فی

ص: 330


1- 1. مصباح المتهجد: 188- 189.
2- 2. مصباح المتهجد: 200.

کتاب المزار(زیارت)(1)

ذکر کردم و آن را به دلیل عدم ظهور اختصاص آن به روز جمعه از روایتش، در اینجا وارد نکردیم.

روایت4.

المتهجد: ترغیب به روزه در آن روایت شده است، با این تفاوت که بهتر این است که به روزه آن روز تنها اکتفا نکند، مگر با روزه روز قبل از آن. و درباره خوردن انار در آن روز و در شب آن فضیلت بسیار روایت شده است و آغاز سفر در آن روز مکروه است و زیادت صلوات بر نبی صلّی الله علیه و آله در آن مستحب است و اگر هزار مرتبه بتواند صلوات بفرستد، دارای ثواب بسیار است.

و مستحب است که اندکی بعد از فجر روز جمعه، صد مرتبه «قل هو الله احد» بخواند و صد مرتبه بر پیامبر صلّی الله علیه و آله صلوات بفرستد و صد مرتبه از خدا استغفار کند و سوره نساء، هود، کهف، صافات و رحمن را بخواند و بگوید: پروردگارا، صلواتت و صلوات ملائکه و رسولانت را بر محمد و آل محمد قرار بده و می­گوید: پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و فرج آنها را تعجیل بفرما.

و نیز مستحب است که با این دعا بخواند: پروردگارا، با حاجتم تو را قصد کرده­ام و امروز، فقر، نیاز و بیچارگی را نزد تو آوردم و من به مغفرت تو امیدوارتر از عمل خویش هستم، و مغفرت و رحمتت از گناهان من وسیع­تر است، پس برآورده کردن همه حاجت­های من را با قدرتت بر آن و میسر بودنش برای تو و به دلیل فقرم به سوی تو، برعهده بگیر که من هرگز به خیری دست نیافته­ام مگر از تو، و هیچ بدی­ای را هرگز کسی غیر از تو از من دور نکرده است؛ و نه برای آخرتم و دنیایم و نه برای روز حاجتم، روزی که مردم در قبرم تنهایم گذارند، غیر تو را امید ندارم و گناهم را به سوی غیر تو نمی­برم.(2)

روایت5.

جمال الأسبوع:

ص: 331


1- مراجعه شود به: ج 101 ص 268 -369.[2]
2- مصباح المتهجد: 197.[1]

کتاب المزار(1)

مع غیرها و شرح جمیعها و لم نوردها هاهنا لعدم ظهور الاختصاص بیوم الجمعة من روایتها.

«4»

الْمُتَهَجِّدُ،: وَ رُوِیَ التَّرْغِیبُ فِی صَوْمِهِ إِلَّا أَنَّ الْأَفْضَلَ أَنْ لَا یَتَفَرَّدَ بِصَوْمِهِ إِلَّا بِصَوْمِ یَوْمٍ قَبْلَهُ وَ رُوِیَ فِی أَکْلِ الرُّمَّانِ فِیهِ وَ فِی لَیْلَتِهِ فَضْلٌ کَثِیرٌ وَ یُکْرَهُ السَّفَرُ فِیهِ ابْتِدَاءً وَ یُسْتَحَبُّ الْإِکْثَارُ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ تَمَکَّنَ مِنْ ذَلِکَ أَلْفَ مَرَّةٍ کَانَ لَهُ ثَوَابٌ کَثِیرٌ وَ یُسْتَحَبُّ عَقِیبَ الْفَجْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَنْ یَقْرَأَ مِائَةَ مَرَّةٍ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُصَلِّیَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ وَ أَنْ یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یَقْرَأَ سُورَةَ النِّسَاءِ وَ سُورَةَ هُودٍ وَ الْکَهْفِ وَ الصَّافَّاتِ وَ الرَّحْمَنِ وَ یَقُولَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ یَقُولَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ- وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ أَیْضاً بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ إِنِّی تَعَمَّدْتُ إِلَیْکَ بِحَاجَتِی وَ أَنْزَلْتُ بِکَ الْیَوْمَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی وَ مَسْکَنَتِی وَ أَنَا لِمَغْفِرَتِکَ أَرْجَی مِنِّی لِعَمَلِی وَ لَمَغْفِرَتُکَ وَ رَحْمَتُکَ أَوْسَعُ مِنْ ذُنُوبِی فَتَوَلَّ قَضَاءَ کُلِّ حَاجَةٍ لِی بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهَا وَ تَیَسُّرِ ذَلِکَ عَلَیْکَ وَ لِفَقْرِی إِلَیْکَ فَإِنِّی لَمْ أُصِبْ خَیْراً قَطُّ إِلَّا مِنْکَ وَ لَمْ یَصْرِفْ عَنِّی سُوءاً قَطُّ أَحَدٌ غَیْرُکَ وَ لَسْتُ أَرْجُو لآِخِرَتِی وَ دُنْیَایَ غَیْرَکَ وَ لَا لِیَوْمِ فَقْرِی یَوْمٍ یُفْرِدُنِی النَّاسُ فِی حُفْرَتِی وَ أُفْضِی إِلَیْکَ بِذَنْبِی سِوَاکَ (2).

«5»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، حَدَّثَ أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ التَّلَّعُکْبَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَنْصُورٍ الزُّبَالِیِّ عَنْ أَبِی رِکَازٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ قَالَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ حِینَ یُصَلِّی الْغَدَاةَ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ وَ حَدَّثَ بِهِ أَیْضاً أَبُو الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُطَّلِبٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 331


1- 1. راجع ج 101 ص 368- 369.
2- 2. مصباح المتهجد ص 197.

امام صادق علیه السلام فرمود: هر که روز جمعه به هنگام خواندن نماز صبح، قبل از اینکه صحبت کند بگوید: خدایا هر گفتاری که در این روز جمعه­ام گویم یا سوگندی که در آن خورم یا نذری که در آن کنم، پس در تمام آنها مشیّت و اراده تو پیش از همه آنهاست. آنچه از آن بخواهی می شود و آنچه نخواهی نمی شود. خدایا مرا بیامرز و از من بگذر. خدایا هر که را تو درود بر او فرستادی، پس درود من هم بر او باد و هر کسی­که لعنت کردی، لعنت من بر او باد. از جمعه تا جمعه دیگر کفاره است و مصنف کتاب جامع الدعوات در آن افزوده است: و هر که در هر جمعه و هر سال آن را بگوید، کفاره مابین آن دوست. و ابوالفضل در پایان دعا افزوده است: و اگر خواستی در هر جمعه بخوانی، از جمعه تا جمعه، از ماه تا ماه، از سال تا سال می­باشد.

و نیز از همان: محمد بن سنان گوید: عالم علیه السلام به من فرمود: ای محمد بن سنان، آیا در این روز با دعای واجب دعا کردی؟ - آن روز جمعه بود - عرض کردم: و آن چیست مولای من؟ فرمود: می­گویی: سلام بر تو ای روز جدید مبارک که خداوند آن را عیدی برای اولیای مطهر از آلودگی، بیرون آمده از آزمایش، و برای رجعت کنندگان همراه اولیایش، مصفا از تیرگی، فداکنندگان خود در راه محبت اولیای رحمن از روی تسلیم، قرار داد. سلام بر شما، سلامی دائمی و ابدی.

و به خورشید نگاه می­کنی و می­گویی: سلام بر تو ای خورشید تابان، و نور فاضل درخشان، تو را برای اعتقادم به یگانگی خدا گواه می­گیرم، تا زمانی­که پروردگار برای فصل قضا در عالم دیگر ظاهر شود، شاهدم باشی.

پروردگارا به تو و به نور سیمای کریمت پناه می­برم از اینکه خلقتم را زشت سازی و روحم را در عذاب داخل سازی. با نور پنهانت از هر بیننده، قلبم را نورانی کن که من بنده تو و در اختیار تو هستم و جز تو هیچ پروردگاری برای من نیست .

پروردگارا، با قلبی خاضع به تو تقرب می­جویم و با تنی خاشع به سوی ولیّ تو و با قلبی فروتن به سوی ائمه هدایت­یافته و با ذلت به نقبای کریم و نجبای عزیز تقرب می­جویم. و خود را برای کسی­که تو را توحید گفت

ص: 332

بُزُرْجَ الْحَنَّاطِ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَکْفُوفِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی رِکَازٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَنْ قَالَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ حِینَ یُصَلِّی الْغَدَاةَ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ- اللَّهُمَّ مَا قُلْتُ فِی جُمُعَتِی هَذِهِ مِنْ قَوْلٍ أَوْ حَلَفْتُ فِیهَا مِنْ حَلْفٍ أَوْ نَذَرْتُ فِیهَا مِنْ نَذْرٍ فَمَشِیَّتُکَ بَیْنَ یَدَیْ ذَلِکَ کُلِّهِ فَمَا شِئْتَ مِنْهُ أَنْ یَکُونَ کَانَ وَ مَا لَمْ تَشَأْ مِنْهُ لَمْ یَکُنْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ تَجَاوَزْ عَنِّی اللَّهُمَّ مَنْ صَلَّیْتَ عَلَیْهِ فَصَلَوَاتِی عَلَیْهِ وَ مَنْ لَعَنْتَ فَلَعْنَتِی عَلَیْهِ- کَانَ کَفَّارَةً مِنْ جُمُعَةٍ إِلَی جُمُعَةٍ وَ زَادَ فِیهِ مُصَنِّفُ کِتَابِ جَامِعِ الدَّعَوَاتِ وَ مَنْ قَالَهَا فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ فِی کُلِّ سَنَةٍ کَانَتْ کَفَّارَةً لِمَا بَیْنَهُمَا وَ زَادَ أَبُو الْمُفَضَّلِ فِی آخِرِ الدُّعَاءِ وَ إِنْ شِئْتَ قَرَأْتَ کُلَّ جُمُعَةٍ کَانَ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ مِنْ شَهْرٍ إِلَی شَهْرٍ وَ مِنْ سَنَةٍ إِلَی سَنَةٍ.

وَ مِنْهُ قَالَ حَدَّثَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیُّ قَالَ کَتَبَ إِلَیَّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سِنَانٍ یَقُولُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قَالَ لِیَ الْعَالِمُ علیه السلام یَا مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ هَلْ دَعَوْتَ فِی هَذَا الْیَوْمِ بِالْوَاجِبِ مِنَ الدُّعَاءِ وَ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقُلْتُ وَ مَا هُوَ یَا مَوْلَایَ قَالَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْیَوْمُ الْجَدِیدُ الْمُتَبَارَکُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ عِیداً لِأَوْلِیَائِهِ الْمُطَهَّرِینَ مِنَ الدَّنَسِ الْخَارِجِینَ مِنَ الْبَلْوَی الْمَکْرُورِینَ مَعَ أَوْلِیَائِهِ الْمُصَفَّیْنَ مِنَ الْعَکَرِ الْبَاذِلِینَ أَنْفُسَهُمْ فِی مَحَبَّةِ أَوْلِیَاءِ الرَّحْمَنِ تَسْلِیماً السَّلَامُ عَلَیْکُمْ سَلَاماً دَائِماً أَبَداً وَ تَلْتَفِتُ إِلَی الشَّمْسِ- وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الشَّمْسُ الطَّالِعَةُ وَ النُّورُ الْفَاضِلُ الْبَهِیُّ أُشْهِدُکِ بِتَوْحِیدِیَ اللَّهَ لِتَکُونِی شَاهِدِی إِذَا ظَهَرَ الرَّبُّ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ فِی الْعَالَمِ الْجَدِیدِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ وَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ تُشَوِّهَ خَلْقِی وَ أَنْ تُرَدِّدَ رُوحِی فِی الْعَذَابِ بِنُورِکَ الْمَحْجُوبِ عَنْ کُلِّ نَاظِرٍ نَوِّرْ قَلْبِی فَإِنِّی أَنَا عَبْدُکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ وَ لَا رَبَّ لِی سِوَاکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِقَلْبٍ خَاضِعٍ وَ إِلَی وَلِیِّکَ بِبَدَنٍ خَاشِعٍ وَ إِلَی الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ بِفُؤَادٍ مُتَوَاضِعٍ وَ إِلَی النُّقَبَاءِ الْکِرَامِ وَ النُّجَبَاءِ الْأَعِزَّةِ بِالذُّلِ

ص: 332

خوار می­کنم و هیچ خدایی جز تو، و هیچ خالقی جز تو نیست، و گونه­هایم را برای اولیای مقرب تو خوار می­سازم و هر ضد و شریکی را از تو نفی می­کنم که من بنده ذلیل معترف به گناهانم هستم. ای سرورم، از تو می­خواهم که آن را از من دور سازی و خلاصی­ام از آلودگی­ها و نجاست­ها را از تو می­خواهم. خدای من و سرور من، از خویشاوندانم بریده­ام و با تو از اهل دنیا بی­نیاز شده­ام، درحالی­که در معرض نیکی تو هستم. از احسانت، احسانی به من عطا کن که با آن مرا از غیر خودت بی­نیاز سازی.

توضیح

شاید منظور از اولیای اول شیعه یا خواص از آنها باشد. و «الدنس» عقاید سوء و «بلوی» یعنی امتحان و «الکر» رجوع است. گفته می­شود «کرّه و کرّ بنفسه» هم بصورت لازم و هم متعدی می­آید. این لفظ اشاره­ای است به رجعت. «العکر» با حرکت، روغن بی ارزش و جز آن است، و در اینجا برای عقاید و اعمال پست استعاره گرفته شده است و «اصغّر» یعنی خوار می­کنم و در بعضی نسخه­ها «اصعر» آمده است که آن با این جایگاه تناسب ندارد، هر چند با گونه تناسب دارد، زیرا آن به معنی برگرداندن گونه از روی تکبر است، مگر اینکه مقصود از آن، منحرف کردن روی از دشمنان آنها، برای آنها و به سبب آنها باشد.

روایت6.

جمال الأسبوع: زید شحّام از امام صادق علیه السلام نقل می­کند: شنیدم که می­فرمود: هیچ عملی روز جمعه برتر از درود بر محمد و آل محمد نیست و اگرچه صد و یک مرتبه باشد. گوید: عرض کردم: چگونه بر آنها صلوات بفرستم؟ فرمود: می­گویی: پروردگارا، صلواتت و صلوات ملائکه­ات و انبیائت و رسولانت و همه مخلوقاتت را بر محمد و اهل بیت محمد علیه و علیهم السلام و رحمۀ الله و برکاته قرار بده.

روایت7.

البلد الأمین: روایت است که هر که کافرون را ده مرتبه قبل از طلوع آفتاب روز جمعه قرائت کند و دعا کند، استجابت می­شود .

روایت8.

از اصلی قدیمی از مؤلفات قدماء: چون در روز جمعه فجر را خواندی، با این شهادت و سپس با صلوات بر محمد و آل او شروع کن، و آن این است:

پروردگارا، تو صاحب من، صاحب همه چیز و خالق همه چیز هستی. به تو، به ملائکه تو، کتاب­های تو، رسولان تو، به قیامت، بعث و نشور، به دیدار تو، حساب، وعده و وعید تو، به مغفرت و عذاب، قدر و قضای تو ایمان آوردم و به تو به عنوان پروردگار و به اسلام به عنوان دین و

ص: 333

وَ أُرْغِمُ أَنْفِی لِمَنْ وَحَّدَکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ وَ لَا خَالِقَ سِوَاکَ وَ أُصَغِّرُ خَدِّی لِأَوْلِیَائِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْفِی عَنْکَ کُلَّ ضِدٍّ وَ نِدٍّ فَإِنِّی أَنَا عَبْدُکَ الذَّلِیلُ الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِی أَسْأَلُکَ یَا سَیِّدِی حَطَّهَا عَنِّی وَ تَخْلِیصِی مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ الْأَرْجَاسِ إِلَهِی وَ سَیِّدِی قَدِ انْقَطَعْتُ عَنْ ذَوِی الْقُرْبَی وَ اسْتَغْنَیْتُ بِکَ عَنْ أَهْلِ الدُّنْیَا مُتَعَرِّضاً لِمَعْرُوفِکَ أَعْطِنِی مِنْ مَعْرُوفِکَ مَعْرُوفاً تُغْنِینِی بِهِ عَمَّنْ سِوَاکَ.

بیان

لعل المراد بالأولیاء أولا الشیعة أو خواصهم و الدنس سوء العقائد و البلوی الافتتان و الکر الرجوع یقال کره و کر بنفسه یتعدی و لا یتعدی و هو إشارة إلی الرجعة و العکر بالتحریک دردی الزیت و غیره استعیر هنا للعقائد و الأعمال الردیة و أصغر بالغین المعجمة أی أذلل و فی بعض النسخ بالمهملة و هو لا یناسب المقام و إن ناسب الخد لأنه بمعنی إمالة الخد تکبرا إلا أن یراد به إمالة الوجه عن أعدائهم لهم و بسببهم.

«6»

الْجَمَالُ، حَدَّثَنِی الْجَمَاعَةُ الَّذِینَ قَدَّمْتُ أَسْمَاءَهُمْ بِإِسْنَادِهِمْ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ زَیْدٍ أَبِی أُسَامَةَ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا مِنْ عَمَلٍ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَفْضَلَ مِنَ الصَّلَوَاتِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَوْ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً قَالَ قُلْتُ کَیْفَ أُصَلِّی عَلَیْهِمْ قَالَ تَقُولُ- اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ جَمِیعِ خَلْقِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

«7»

الْبَلَدُ، رُوِیَ: أَنَّ مَنْ قَرَأَ الْجَحْدَ عَشْراً قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ دَعَا اسْتُجِیبَ لَهُ.

«8»

مِنْ أَصْلٍ قَدِیمٍ مِنْ مُؤَلَّفَاتِ قُدَمَائِنَا: فَإِذَا صَلَّیْتَ الْفَجْرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَابْتَدِئْ بِهَذِهِ الشَّهَادَةِ ثُمَّ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ هِیَ هَذِهِ اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّی وَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ آمَنْتُ بِکَ وَ بِمَلَائِکَتِکَ وَ کُتُبِکَ وَ رُسُلِکَ وَ بِالسَّاعَةِ وَ الْبَعْثِ وَ النُّشُورِ وَ بِلِقَائِکَ وَ الْحِسَابِ وَ وَعْدِکَ وَ وَعِیدِکَ وَ بِالْمَغْفِرَةِ وَ الْعَذَابِ وَ قَدَرِکَ وَ قَضَائِکَ وَ رَضِیتُ بِکَ رَبّاً وَ بِالْإِسْلَامِ دِیناً وَ

ص: 333

به محمد به عنوان نبی، و به قرآن به عنوان کتاب و حکمت و به کعبه به عنوان قبله، و به حجت­های تو بر خلقت به عنوان حجت و ائمه، به مؤمنان به عنوان برادر راضی شدم. و به جبت و طاغوت، به لات و عزی و همه آنچه که غیر از تو عبادت می­شود، کافر شدم. و به ریسمان محکمی که پاره شدن ندارد مستمسک شدم و خداوند شنوای داناست. و شهادت می­دهم که هر معبودی غیر از تو، از عرش تو تا عمق زمین هفتگانه، باطل است. هیچ خدایی نیست جز تو یگانه، هیچ شریکی برای تو نیست، قبل از روزها و شب­ها، قبل از زمان­ها و روزگاران، قبل از هر چیزی بودی، زیرا تو زنده قبل از هر زنده و زنده بعد از هر زنده هستی. در بالا بودنت، برتری و مبارک شدی و در آسمانت تقدس یافتی. هیچ خدایی جز تو و هیچ پروردگاری غیر از تو نیست، و تو زنده جاودان فرمانروای پاک متعالی هستی. نه پایانی برای توست و نه فنا، نه زوال، نه غایت و نه انتهایی. در آسمان­ها و زمین هیچ خدایی جز تو نیست. درحالی­که ستودنی هستی عظمت یافتی و درحالی­که کریم هستی ستایش شدی و درحالی­که بخشنده هستی بزرگ شدی، و شکست­ناپذیر قدیم، توانای ستودنی هستی. درحالی­که پاک رحیم و قدیر هستی متعالی شدی، و درحالی­که خدای جبار قوی بلندمرتبه دانای عظیم بزرگ هستی، یگانه شدی و در خلق همه مخلوقات یکتا شدی و غیر از تو هیچ خالق آفریننده تصویرگر متقنی نیست و درحالی­که قاهر، معبود، آفریننده، بازگرداننده، مُنعم، مُفضل، بخشنده ارجمند رحیم و کریم هستی، متعالی هستی.

و تو خدایی هستی که پیوسته بوده و هست و به تو مثل زده می­شود و روزگاران تو را تغییر نمی­دهد و زمان تو را ازبین نمی­برد و روزها تو را جابجا نمی­کند و شب­ها بر تو مختلف نمی­گردد و تقدیرها تو را قصد نکنند، و اجل­ها به تو نمی­رسد تا هیچ زوالی برای فرمانروایی تو و هیچ فنایی برای سلطنت تو، و هیچ انقطاعی برای ذکر تو و هیچ تبدیلی برای کلمات تو و هیچ دگرگونی برای سنت تو و هیچ خلفی برای وعده تو نیست؛ و نه خواب تو را فرا می­گیرد و نه چرت، و نه خستگی بر تو عارض می­شود و نه ناتوانی.

و تو جلیل قدیم اول آخر باطن ظاهر پاک هستی که اسمائت گرانقدر و ثنایت برتر است، و هیچ الهی غیر از تو نیست، و خود را یکتای یگانه بی­نیاز فردی وصف کردی که نه همسری می­گیرد و نه فرزندی، نه زاده­ای و نه زاده شده­ای و کسی نظیر تو نیست.

ص: 334

بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ بِالْقُرْآنِ کِتَاباً وَ حِکَماً وَ بِالْکَعْبَةِ قِبْلَةً وَ بِحُجَجِکَ عَلَی خَلْقِکَ حُجَجاً وَ أَئِمَّةً وَ بِالْمُؤْمِنِینَ إِخْوَاناً وَ کَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ بِجَمِیعِ مَا یَعْبُدُ دُونَکَ وَ اسْتَمْسَکْتُ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ وَ أَشْهَدُ أَنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ مِنْ لَدُنْ عَرْشِکَ إِلَی قَرَارِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ سِوَاکَ بَاطِلٌ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ کُنْتَ قَبْلَ الْأَیَّامِ وَ اللَّیَالِی وَ قَبْلَ الْأَزْمَانِ وَ الدُّهُورِ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ إِذْ أَنْتَ حَیٌّ قَبْلَ کُلِّ حَیٍّ وَ حَیٌّ بَعْدَ کُلِّ حَیٍّ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فِی عَلْیَائِکَ وَ تَقَدَّسْتَ فِی أَسْمَائِکَ- لَا إِلَهَ غَیْرُکَ وَ لَا رَبَّ سِوَاکَ وَ أَنْتَ حَیٌّ قَیُّومٌ مَلِکٌ قُدُّوسٌ مُتَعَالٍ أَبَداً- لَا نَفَادَ لَکَ وَ لَا فَنَاءَ وَ لَا زَوَالَ وَ لَا غَایَةَ وَ لَا مُنْتَهَی- لَا إِلَهَ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ إِلَّا أَنْتَ تَعَظَّمْتَ حَمِیداً وَ تَحَمَّدْتَ کَرِیماً وَ تَکَبَّرْتَ رَحِیماً وَ کُنْتَ عَزِیزاً قَدِیماً قَدِیراً مَجِیداً تَعَالَیْتَ قُدُّوساً رَحِیماً قَدِیراً وَ تَوَحَّدْتَ إِلَهاً جَبَّاراً قَوِیّاً عَلِیّاً عَلِیماً عَظِیماً کَبِیراً وَ تَفَرَّدْتَ بِخَلْقِ الْخَلْقِ کُلِّهِمْ فَمَا خَالِقٌ بَارِئٌ مُصَوِّرٌ مُتْقِنٌ غَیْرَکَ وَ تَعَالَیْتَ قَاهِراً مَعْبُوداً مُبْدِئاً مُعِیداً مُنْعِماً مُفْضِلًا جَوَاداً مَاجِداً رَحِیماً کَرِیماً فَأَنْتَ الرَّبُّ الَّذِی لَمْ تَزَلْ وَ لَا تَزَالُ وَ تُضْرَبُ بِکَ الْأَمْثَالُ وَ لَا یُغَیِّرُکَ الدُّهُورُ وَ لَا یُفْنِیکَ الزَّمَانُ وَ لَا تُدَاوِلُکَ الْأَیَّامُ وَ لَا یَخْتَلِفُ عَلَیْکَ اللَّیَالِی وَ لَا تُحَاوِلُکَ الْأَقْدَارُ وَ لَا تُبْلِغُکَ الْآجَالُ- لَا زَوَالَ لِمُلْکِکَ وَ لَا فَنَاءَ لِسُلْطَانِکَ وَ لَا انْقِطَاعَ لِذِکْرِکَ وَ لَا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِکَ وَ لَا تَحْوِیلَ لِسُنَّتِکَ وَ لَا خُلْفَ لِوَعْدِکَ وَ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ وَ لَا یَمَسُّکَ نَصَبٌ وَ لَا لُغُوبٌ: فَأَنْتَ الْجَلِیلُ الْقَدِیمُ الْأَوَّلُ الْآخِرُ الْبَاطِنُ الظَّاهِرُ الْقُدُّوسُ عَزَّتْ أَسْمَاؤُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ سِوَاکَ وَصَفْتَ نَفْسَکَ أَحَداً صَمَداً فَرْداً لَمْ تَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً لَمْ تَلِدْ وَ لَمْ تُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَکَ کُفُواً أَحَدٌ.

ص: 334

تو دائم بدون بیماری و خستگی هستی، رحمتت تو را از عذابت مشغول نمی­سازد، و نه عذابت از رحمتت. مخلوقاتت را بدون احساس تنهایی­ات به آنها و نه انس به آنان خلق کردی، و آنها را نه از چیزی که بود آفریدی و نه آنها را به چیزی شبیه کردی.

و عزتت تزلزل نمی­پذیرد و امرت ضعیف نمی­گردد. نه برای کسی­که ذلیل کردی عزتی است و نه برای کسی­که عزیز کردی ذلتی است. کسی را ­که خواندی، به او شنواندی و کسی­که تو را دعا کرد، اجابت کردی.

پروردگارا، این شهادتم را بنویس و آن را عهدی نزد خودت قرار بده، و روزی که از صادقان درباره صدقشان سئوال می­کنی، مرا از آن برخوردار کن، و آن این سخن توست: {[آنان] اختیار شفاعت را ندارند جز آن کس که از جانب [خدای] رحمان پیمانی گرفته است}.

پروردگارا، من با نبی­ات محمد صلّی الله علیه و آله، و با ایمانم به او، و با طاعتم از او و تأییدم از آنچه که از نزد تو آورده است و آنچه که روح الامین از وحی­ات بر محمد نبی رحمت، پیشوا به سوی رحمت، کسی­که با اطاعت از او رحمت به دست می­آید و با معصیت او عصمت هتک می­شود فرود آورد، به تو روی آورده­ام. پروردگارا بر او و خاندان او صلوات و سلام بفرست و رحم و کرم خداوند شامل آنان باد .

ای گستراننده گسترده­ها، ای بناکننده بالابرده شده، ای مستحکم­کننده مستحکمات، ای جبار آسمان­ها، آفریننده قلب­های بدبخت و سعادتمند بر فطرت آنها، و گستراننده رحمت برای متقیان، شریف­ترین درودهایت، و برکت­های رشد یابنده­ات، و رأفت مهربانی­ات و عواطف پاک رحمتت را بر محمد بنده­ات، و رسول گشاینده آنچه که بسته شده، خاتمه­دهنده پیشینیان، اظهارکننده حق با حق، و دافع باطل قرار بده، چنانکه بر او امر کردی، پس او بر امرت متعهد شد، درحالی­که حمل­کننده طاعتت، در رضایتت شتابناک - پیشتاز -، بدون هراس در کارزار، بدون سستی در عزم، حافظ عهدت، قاطع در اجرا­ی امرت، تا آتش­گیره آن کس را که خواهان روشنی - هدایت - بود برافروخت و با او دلها بعد از ورود در فتنه­ها هدایت یافت، و بیان­کننده­های علائم، نشانگرهای اسلام و روشنگرهای احکام را برپاداشت.

او امین مورد اطمینان تو، خزانه­دار علم مخزون تو، شاهد تو در روز جزا، مبعوث تو از روی نعمت و رسول تو از روی رحمت است، پس جایی وسیع در عدلت برای او بگشای، و از فضلت، خیری چندین برابر به صورتی گوارا و غیر مکدّر به او پاداش ده، از بهره­های سرشار نازل شونده و عطای فراوان همیشگی­ات. پروردگارا، بنای او را بر بنای بانیان بالا ببر، و نزول او و مسکن او را نزد خودت گرامی بدار و نور او را برایش کامل کن و با برانگیختنت او را به ما بنمایان، درحالی­که سخن او مورد رضایت، شهادتش مورد قبول، دارای منطقی عادل، و برنامه جدا کننده،

ص: 335

أَنْتَ الدَّائِمُ فِی غَیْرِ وَصَبٍ وَ لَا نَصَبٍ لَمْ تَشْغَلْکَ رَحْمَتُکَ عَنْ عَذَابِکَ وَ لَا عَذَابُکَ عَنْ رَحْمَتِکَ خَلَقْتَ خَلْقَکَ مِنْ غَیْرِ وَحْشَةٍ بِکَ إِلَیْهِمْ وَ لَا أُنْسٍ بِهِمْ وَ ابْتَدَعْتَهُمْ لَا مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ وَ لَا بِشَیْ ءٍ شَبَّهْتَهُمْ- لَا یُرَامُ عِزُّکَ وَ لَا یُسْتَضْعَفُ أَمْرُکَ- لَا عِزَّ لِمَنْ أَذْلَلْتَ وَ لَا ذُلَّ لِمَنْ أَعْزَزْتَ أَسْمَعْتَ مَنْ دَعَوْتَ وَ أَجَبْتَ مَنْ دَعَاکَ اللَّهُمَّ اکْتُبْ شَهَادَتِی هَذِهِ وَ اجْعَلْهَا عَهْداً عِنْدَکَ تُوَفِّنِیهِ یَوْمَ تَسْأَلُ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُکَ- لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله وَ بِإِیمَانِی بِهِ وَ بِطَاعَتِی لَهُ وَ تَصْدِیقِی بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِکَ فَنَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ مِنْ وَحْیِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ الْقَائِدِ إِلَی الرَّحْمَةِ الَّذِی بِطَاعَتِهِ تُنَالُ الرَّحْمَةُ وَ بِمَعْصِیَتِهِ تُهْتَکُ الْعِصْمَةُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ رَحَّمَ وَ کَرَّمَ یَا دَاحِیَ الْمَدْحُوَّاتِ وَ یَا بَانِیَ الْمَسْمُوکَاتِ وَ یَا مُرْسِیَ الْمُرْسَیَاتِ وَ یَا جَبَّارَ السَّمَاوَاتِ وَ خَالِقَ الْقُلُوبِ عَلَی فِطْرَتِهَا شَقِیِّهَا وَ سَعِیدِهَا وَ بَاسِطَ الرَّحْمَةِ لِلْمُتَّقِینَ اجْعَلْ شَرَائِفَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ وَ رَأْفَةَ تَحَنُّنِکَ وَ عَوَاطِفَ زَوَاکِی رَحْمَتِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ الْفَاتِحِ لِمَا أَغْلَقَ وَ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ مُظْهِرِ الْحَقِّ بِالْحَقِّ وَ دَامِغِ الْبَاطِلِ کَمَا حَمَلْتَهُ فَاضْطَلَعَ بِأَمْرِکَ مُحْتَمِلًا لِطَاعَتِکَ مُسْتَوْفِزاً فِی مَرْضَاتِکَ غَیْرَ نَاکِلٍ فِی قَدَمٍ وَ لَا وَاهِنٍ فِی عَزْمٍ حَافِظاً لِعَهْدِکَ مَاضِیاً عَلَی نَفَاذِ أَمْرِکَ حَتَّی أَوْرَی قَبَسَ الْقَابِسِ وَ بِهِ هَدَیْتَ الْقُلُوبَ بَعْدَ خَوْضَاتِ الْفِتَنِ وَ أَقَامَ مُوضِحَاتِ الْأَعْلَامِ وَ مُنِیرَاتِ الْإِسْلَامِ وَ نَائِرَاتِ الْأَحْکَامِ فَهُوَ أَمِینُکَ الْمَأْمُونُ وَ خَازِنُ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَ شَهِیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ وَ بَعِیثُکَ نِعْمَةً وَ رَسُولُکَ رَحْمَةً فَافْسَحْ لَهُ مَفْسَحاً فِی عَدْلِکَ وَ اجْزِهِ مُضَعَّفَاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ مُهَنَّآتٍ غَیْرَ مُکَدَّرَاتٍ مِنْ فَوْزِ فَوَائِدِکَ الْمَحْلُولِ وَ جَزِیلِ عَطَائِکَ الْمَوْصُولِ اللَّهُمَّ أَعْلِ عَلَی بِنَاءِ الْبَانِینَ بِنَاءَهُ وَ أَکْرِمْ لَدَیْکَ نُزُلَهُ وَ مَثْوَاهُ وَ أَتْمِمْ لَهُ نُورَهُ وَ أَرِنَاهُ بِابْتِعَاثِکَ إِیَّاهُ مَرْضِیَّ الْمَقَالَةِ مَقْبُولَ الشَّهَادَةِ ذَا مَنْطِقِ عَدْلٍ وَ خُطَّةِ فَصْلٍ

ص: 335

و حجت و برهان و دارای جزای بزرگ است.

پروردگارا، ما را شفاعت­کننده مخلص، اولیاء مطیع، دوستان همراه قرار بده، و از ما به او سلام برسان و ما را بر او وارد کن و از ما بر او سلام برسان.

پروردگارا، درحالی ­که شهادت بهره من است و بر من حق است، شهادت می­دهم که محمد بنده، رسول، نبی، پاکدامن، نجواکننده، امین، نجیب، حبیب، برگزیده تو از مخلوقاتت، دوست، خاص، خالص، بهترین تو از مخلوقاتت است. نبی­ای است که با او ما را پس از ضلالت هدایت کردی، و با او [بعد] از جهالت، ما را تعلیم دادی، و پس از نابینایی بینا ساختی و او را بر حجت عظمی و راه تقوا مقیم ساختی و از طغیان­ها بیرون آوردی، و از دره­های هلاکت­ها نجات دادی. امین تو بر وحی تو، محل سپردن راز و حکمت تو، رسول تو به سوی خلق تو، حجت تو بر بندگانت، ابلاغ­کننده وحی تو، اداکننده عهد تو است، و او را رحمتی برای عالمیان و نوری که مؤمنان از آن روشنایی می­گیرند قرار دادی که به ثواب جزیلت بشارت می­دهد و از عقوبت دردناکت انذار می­دهد.

و گواهی می­دهم که او از نزد تو حق را آورد و بنده توست تا اینکه از وعده تو یقین به او رسید و او زبان تو در مخلوقاتت، و چشم تو و شاهدی برای تو، و دلیل بر تو، و دعوت­کننده به سوی تو و حجت بر مخلوقات تو، و سبب در آنچه که بین تو و بین آنهاست، می­باشد.

و اینکه او فرمان تو را اجرا کرد، و رسالتت را ابلاغ کرد، آیاتت را تلاوت کرد و از ایامت برحذر داشت و حلالت را حلال و حرامت را حرام کرد و فرایضت را بیان کرد، و حدود و احکام تو را برپاداشت و به عبادتت ترغیب کرد و به طاعتت امر کرد و از آن پیروی کرد، و از معصیتت نهی کرد و از آن نهی نمود، و بر حسن اخلاق راهنمایی کرد و به آن تمسک جست و از اخلاق بد نهی کرد و از آن اجتناب کرد و با قول و عمل با اولیائت دوستی کرد، و با قول وعمل با دشمنانت دشمنی کرد، و با حکمت، وعظ و نیکی، به راه تو دعوت کرد.

و گواهی می­دهم که او نه ساحر است نه مسحور، نه شاعر است نه مجنون، نه کاهن است نه دروغگو، نه منکر است نه کذّاب، نه شک­کننده و نه مرتاب، و اینکه او رسول تو و خاتم انبیاء است که با وحی از جانب تو آمد و رسولان را تأیید نمود.

ص: 336

وَ حُجَّةٍ وَ بُرْهَانٍ عَظِیمَ الْجَزَاءِ.

اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا شَافِعِینَ مُخْلِصِینَ وَ أَوْلِیَاءَ مُطِیعِینَ وَ رُفَقَاءَ مُصَاحِبِینَ أَبْلِغْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ أَوْرِدْنَا عَلَیْهِ وَ أَوْرِدْ عَلَیْهِ مِنَّا السَّلَامَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ وَ الشَّهَادَةُ حَظِّی وَ الْحَقُّ عَلَیَّ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ نَبِیُّکَ وَ صَفِیُّکَ وَ نَجِیُّکَ وَ أَمِینُکَ وَ نَجِیبُکَ وَ حَبِیبُکَ وَ صَفْوَتُکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ خَلِیلُکَ وَ خَاصُّکَ وَ خَالِصَتُکَ وَ خِیَرَتُکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ- النَّبِیُّ الَّذِی هَدَیْتَنَا بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ عَلَّمْتَنَا بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ بَصَّرْتَنَا بِهِ مِنَ الْعَمَی وَ أَقَمْتَنَا بِهِ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْعُظْمَی وَ سَبِیلِ التَّقْوَی وَ أَخْرَجْتَنَا بِهِ مِنَ الْغَمَرَاتِ وَ أَنْقَذْتَنَا بِهِ مِنْ شَفَا جُرُفِ الْهَلَکَاتِ أَمِینُکَ عَلَی وَحْیِکَ وَ مُسْتَوْدَعُ سِرِّکَ وَ حِکْمَتِکَ وَ رَسُولُکَ إِلَی خَلْقِکَ وَ حُجَّتُکَ عَلَی عِبَادِکَ وَ مُبَلِّغُ وَحْیِکَ وَ مُؤَدِّی عَهْدِکَ وَ جَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ وَ نُوراً یَسْتَضِی ءُ بِهِ الْمُؤْمِنُونَ یُبَشِّرُ بِالْجَزِیلِ مِنْ ثَوَابِکَ وَ یُنْذِرُ بِالْأَلِیمِ مِنْ عِقَابِکَ فَأَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِکَ وَ عَبَدَکَ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ مِنْ وَعْدِکَ وَ أَنَّهُ لِسَانُکَ فِی خَلْقِکَ وَ عَیْنُکَ وَ الشَّاهِدُ لَکَ وَ الدَّلِیلُ عَلَیْکَ وَ الدَّاعِی إِلَیْکَ وَ الْحُجَّةُ عَلَی بَرِیَّتِکَ وَ السَّبَبُ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ أَنَّهُ قَدْ صَدَعَ بِأَمْرِکَ وَ بَلَّغَ رِسَالَتَکَ وَ تَلَا آیَاتِکَ وَ حَذَّرَ أَیَّامَکَ وَ أَحَلَّ حَلَالَکَ وَ حَرَّمَ حَرَامَکَ وَ بَیَّنَ فَرَائِضَکَ وَ أَقَامَ حُدُودَکَ وَ أَحْکَامَکَ وَ حَضَّ عَلَی عِبَادَتِکَ وَ أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ ائْتَمَرَ بِهَا وَ نَهَی عَنْ مَعْصِیَتِکَ وَ انْتَهَی عَنْهَا وَ دَلَّ عَلَی حُسْنِ الْأَخْلَاقِ وَ أَخَذَ بِهَا وَ نَهَی عَنْ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ وَ اجْتَنَبَهَا وَ وَالَی أَوْلِیَاءَکَ قَوْلًا وَ عَمَلًا وَ عَادَی أَعْدَاءَکَ قَوْلًا وَ عَمَلًا وَ دَعَا إِلَی سَبِیلِکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ سَاحِراً وَ لَا مَسْحُوراً وَ لَا شَاعِراً وَ لَا مَجْنُوناً وَ لَا کَاهِناً وَ لَا أَفَّاکاً وَ لَا جَاحِداً وَ لَا کَذَّاباً وَ لَا شَاکّاً وَ لَا مُرْتَاباً وَ أَنَّهُ رَسُولُکَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ جَاءَ بِالْوَحْیِ مِنْ عِنْدِکَ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ.

ص: 336

و گواهی می­دهم کسانی­که او را تکذیب کردند، چشندگان عذاب دردناک هستند و کسانی­که به او ایمان آوردند و از نوری که همراه او نازل شد پیروی کردند، همان متقیان هستند.

پروردگارا بر محمد و آل او، برترین، شریف­ترین، کامل­ترین، بزرگ­ترین، نیک­ترین، پاک­ترین، تمام­ترین، عام­ترین، فزاینده­ترین، رشدکننده­ترین، بهترین، زیباترین و بیشترین صلواتی که از میان اولین­ها و آخرین­ها بر کسی فرستادی را بفرستی که تو ستودنی قابل ستایش هستی .

پروردگارا بر محمد درحالی­که زنده است و بر محمد درحالی­که مرده است و بر محمد درحالی­که مبعوث است و بر روح او در ارواح طیبه و بر جسم او در میان اجسام پاک صلوات بفرست.

پروردگارا بنیان او را شریف کن، مقام او را گرامی کن، و نور او را روشن کن، و او را به درجه وسیله نزدت در رفعت و فضیلت برسان و به او عطا کن تا راضی شود و فراتر از رضایت بر او بیافزای، و او را در مقامی محمود مبعوث کن. پروردگارا، به هر منقبتی از مناقب او و هر موقفی از مواقف او و هر حالی از احوال او که او را در آن یاری­کننده تو دیدم، و بر امتحان ناپسندش صبور دیدم، صلوات بفرست، صلواتی که با آن خصائص عطایت و فضایل نعمتت را به او عطا می­کنی و با آن سیمای او را گرامی می­داری و اهمیت او را بزرگ می­کنی و ذکر او را رشد می­دهی و حجت او را نمایان می­سازی، و عذر او را آشکار می­سازی تا بهترین آنچه که در خصوص جزای جزیلت وعده کردی، و از کریم نعمتت برای او آماده کردی و از وسیع عطایت برای او ذخیره کردی را به او برسانی.

پروردگارا، در قیامت مقام او را شریف کن و مسکن او را به خودت نزدیک کن و بزرگترین وسایل و شریف­ترین منازل را به او عطا کن، و حوض او را بزرگ کن و واردشوندگان به آن را گرامی بدار و آنها را زیاد کن، و شفاعت او را درباره امتش و درباره امت­های غیر از آن را بپذیر، و خواسته او درباره خاصه و عامه­اش را به او عطا کن، و در شرف و برتری او را به برترین آنچه که کسی از رسولان، کسانی­که به حق تو پرداختند و از حرمت تو دفاع کردند و عذر و هشدارهای تو را در میان خلق افشا کردند و تو را عبادت کردند تا اینکه مرگشان فرا رسید، رساندی، برسان.

پروردگارا، محمد را برترین مخلوقاتت از نظر تقرب به تو، و بزرگ­ترین آنان نزد خودت از نظر شرف، رفیع­ترین آنها از نظر جایگاه و نزدیک­ترین آنها از نظر مکان، آبرومندترین آنها نزد خودت از نظر جاه، و بیشترین آنها از نظر پیروی، و ممکن­ترین آنها از نظر شفاعت، و جزیل­ترین آنها از نظر عطا قرار بده.

پروردگارا، بر محمد و آل محمد صلوات بفرست، صلواتی که درخشندگی آن ثمر­بخش است، و برتری آن اوج می­گیرد و ابتدایش درخشان می­کند و آخر آن فزونی می­گیرد، نبی رحمت، رهبری­کننده به سوی رحمت، کسی­که با اطاعت از او رحمت به دست می­آید

ص: 337

وَ أَشْهَدُ أَنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوهُ ذَائِقُو الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَفْضَلَ وَ أَشْرَفَ وَ أَکْمَلَ وَ أَکْبَرَ وَ أَطْیَبَ وَ أَطْهَرَ وَ أَتَمَّ وَ أَعَمَّ وَ أَزْکَی وَ أَنْمَی وَ أَحْسَنَ وَ أَجْمَلَ وَ أَکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ حَیّاً وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ مَیِّتاً وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ مَبْعُوثاً وَ صَلِّ عَلَی رُوحِهِ فِی الْأَرْوَاحِ الطَّیِّبَةِ وَ صَلِّ عَلَی جَسَدِهِ فِی الْأَجْسَادِ الزَّاکِیَةِ اللَّهُمَّ شَرِّفْ بُنْیَانَهُ وَ کَرِّمْ مَقَامَهُ وَ أَضِئْ نُورَهُ وَ أَبْلِغْهُ الدَّرَجَةَ [وَ] الْوَسِیلَةَ عِنْدَکَ فِی الرِّفْعَةِ وَ الْفَضِیلَةِ وَ أَعْطِهِ حَتَّی یَرْضَی وَ زِدْهُ بَعْدَ الرِّضَا وَ ابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوداً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ بِکُلِّ مَنْقَبَةٍ مِنْ مَنَاقِبِهِ وَ مَوْقِفٍ مِنْ مَوَاقِفِهِ وَ حَالٍ مِنْ أَحْوَالِهِ رَأَیْتَهُ لَکَ فِیهَا نَاصِراً وَ عَلَی مَکْرُوهِ بَلَائِهِ صَابِراً صَلَاةً تُعْطِیهِ بِهَا خَصَائِصَ مِنْ عَطَائِکَ وَ فَضَائِلَ مِنْ حِبَائِکَ تُکْرِمُ بِهَا وَجْهَهُ وَ تُعَظِّمُ بِهَا خَطَرَهُ وَ تُنْمِی بِهَا ذِکْرَهُ وَ تُفْلِجُ بِهَا حُجَّتَهُ وَ تُظْهِرُ بِهَا عُذْرَهُ حَتَّی تُبْلِغَ بِهِ أَفْضَلَ مَا وَعَدْتَهُ مِنْ جَزِیلِ جَزَائِکَ وَ أَعْدَدْتَ لَهُ مِنْ کَرِیمِ حِبَائِکَ وَ ذَخَرْتَ لَهُ مِنْ وَاسِعِ عَطَائِکَ اللَّهُمَّ شَرِّفْ فِی الْقِیَامَةِ مَقَامَهُ وَ قَرِّبْ مِنْکَ مَثْوَاهُ وَ أَعْطِهِ أَعْظَمَ الْوَسَائِلِ وَ أَشْرَفَ الْمَنَازِلِ وَ عَظِّمْ حَوْضَهُ وَ أَکْرِمْ وَارِدِیهِ وَ کَثِّرْهُمْ وَ تَقَبَّلْ فِی أُمَّتِهِ شَفَاعَتَهُ وَ فِیمَنْ سِوَاهُمْ مِنَ الْأُمَمِ وَ أَعْطِهِ سُؤْلَهُ فِی خَاصَّتِهِ وَ عَامَّتِهِ وَ بَلِّغْهُ فِی الشَّرَفِ وَ التَّفْضِیلِ أَفْضَلَ مَا بَلَّغْتَ أَحَداً مِنَ الْمُرْسَلِینَ الَّذِینَ قَامُوا بِحَقِّکَ وَ ذَبُّوا عَنْ حَرَمِکَ وَ أَفْشَوْا فِی الْخَلْقِ إِعْذَارَکَ وَ إِنْذَارَکَ وَ عَبَدُوکَ حَتَّی أَتَاهُمُ الْیَقِینُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ مُحَمَّداً أَفْضَلَ خَلْقِکَ مِنْکَ زُلْفَی وَ أَعْظَمَهُمْ عِنْدَکَ شَرَفاً وَ أَرْفَعَهُمْ مَنْزِلًا وَ أَقْرَبَهُمْ مَکَاناً وَ أَوْجَهَهُمْ عِنْدَکَ جَاهاً وَ أَکْثَرَهُمْ تَبَعاً وَ أَمْکَنَهُمْ شَفَاعَةً وَ أَجْزَلَهُمْ عَطِیَّةً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلَاةً یُثْمِرُ سَنَاهَا وَ یَسْمُو أَعْلَاهَا وَ تُشْرِقُ أُولَاهَا وَ تَنْمِی أُخْرَاهَا نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ الْقَائِدِ إِلَی الرَّحْمَةِ الَّذِی بِطَاعَتِهِ تُنَالُ الرَّحْمَةُ

ص: 337

و با معصیت او عصمت هتک می­شود، و بر او همیشه تا روز جزا سلام بفرست، سلام عزیزی که [پاداش]بسیاری را موجب می­شود و از نابودی ایمن می­سازد.

و بر خاندان او، چراغ­های تاریکی و باران­های بهاری مردم، پشتوانه­های اسلام، کسانی­که چون سخن بگویند راست می­گویند، و زمانی­که نادانان لکنت بگیرند سخن می­گویند، رضایت تو را ترجیح می­دهند، و عشق تو را خالص می­سازند، و از خشیت تو سرشار هستند، و از تو می­ترسند، و از مقام تو خوف دارند، و از تهدید تو می­ترسند و به روزهای تو امید دارند و از عظمت تو می­ترسند و کرم تو را تمجید می­کنند و شأن تو را بزرگ داشتند و میثاق تو را تأکید کردند و رشته­های اطاعت از تو را محکم کردند و به نعمت تو بشارت دادند، و آسایش تو را منتظر شدند و شکوه تو را بزرگ داشتند، و پیوندهای حق تو را محکم کردند؛ با دوستی­شان با کسی­که تو را دوست داشت و دشمنی­شان با کسی­که با تو دشمنی کرد و صبرشان بر آنچه در محبت تو به آنان رسید، و دعوتشان با حکمت و موعظه نیکو به راه تو، و مجادله­شان با بهترین روش با کسی که با تو عناد ورزید و با حلال دانستن حلالت و حرام دانستن حرامت، تا اینکه دعوت تو را اظهار کردند، دین تو را اعلان کردند، و احکام تو را برپاداشتند، از فرائض تو پیروی کردند، و در آن به رضایت تو رسیدند و به قضای تو تسلیم شدند و رسولان پیشین تو را تأیید کردند و به سوی راه هر مورد رضایتی دعوت کردند.

کسانی­که هر که آنها را مرجع و پناه گرفت سالم ماند و هر که به عنوان سپر پشت سر آنان استتار کرد در امان ماند و هر کس آنها را به سوی مشکلات خواند، او را لبیک گفتند، و هر که از آنان طلب خیر کرد به او بخشیدند، درود فراوان پاک مطهر فزاینده مبارک، درودی که نه محدود می­شود و نه به وصف آن رسیده می­شود، و حدود آن درک نمی­شود و نه عمق آن وصف می­شود و نه تعداد آن شمرده می­شود. و سلام بر آنها با عملی کردن وعده­شان و و موفقیت تلاششان و محکم کردن جایگاهشان، چنانکه گفتی «سَلَامٌ عَلَی إِلْ یَاسِینَ * إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» {درود بر پیروان الیاس، ما نیکوکاران را این گونه پاداش می دهیم}.

پروردگارا در میان آنان محمد را جانشین کن، بهترین آنچه که کسی از مرسلین را در میان جانشینانشان جانشین کردی، و ائمه را بعد از آنان جانشین کن تا به رسول تو و جانشینانش برسد، کامل­ترین آنچه که دیده­شان در دنیا و آخرت با آن روشن می­گردد، از آنچه که هیچ نفسی نمی­داند چه نور دیده­ای که به عنوان جزای آنچه که انجام داده­اند، در دنیا و آخرت برای آنان پنهان شده است و آنها را در فزونی کرامتت، و جزیل جزایت قرار بده، از آنچه که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده است، و آنچه که آرزو دارند به آنها عطا کن و بعد از اینکه راضی شدند، بر آنان زیادت کن، و همه مخلوقاتت را با فضیلت محمد و آل محمد و جایگاه آنان نزد خودت آشنا کن تا به فضل تو به فضیلت و شرف آنها اعتراف کنند و حقی که تو در خصوص فرض

ص: 338

وَ بِمَعْصِیَتِهِ تُهْتَکُ للعصمة [الْعِصْمَةُ] وَ سَلِّمْ عَلَیْهِ سَلَاماً عَزِیزاً یُوجِبُ کَثِیراً وَ یُؤْمِنُ ثُبُوراً أَبَداً إِلَی یَوْمِ الدِّینِ وَ عَلَی آلِهِ مَصَابِیحِ الظَّلَامِ وَ مَرَابِیعِ الْأَنَامِ وَ دَعَائِمِ الْإِسْلَامِ الَّذِینَ إِذَا قَالُوا صَدَقُوا وَ إِذَا خَرِسَ الْمُغْتَابُونَ نَطَقُوا آثَرُوا رِضَاکَ وَ أَخْلَصُوا حُبَّکَ وَ اسْتَشْعَرُوا خَشْیَتَکَ وَ وَجِلُوا مِنْکَ وَ خَافُوا مَقَامَکَ وَ فَزِعُوا مِنْ وَعِیدِکَ وَ رَجَوْا أَیَّامَکَ وَ هَابُوا عَظَمَتَکَ وَ مَجَّدُوا کَرَمَکَ وَ کَبَّرُوا شَأْنَکَ وَ وَکَّدُوا مِیثَاقَکَ وَ أَحْکَمُوا عُرَی طَاعَتِکَ وَ اسْتَبْشَرُوا بِنِعْمَتِکَ وَ انْتَظَرُوا رَوْحَکَ وَ عَظَّمُوا جَلَالَکَ وَ سَدَّدُوا عُقُودَ حَقِّکَ بِمُوَالاتِهِمْ مَنْ وَالاکَ وَ مُعَادَاتِهِمْ مَنْ عَادَاکَ وَ صَبْرِهِمْ عَلَی مَا أَصَابَهُمْ فِی مَحَبَّتِکَ وَ دُعَائِهِمْ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ إِلَی سَبِیلِکَ وَ مُجَادَلَتِهِمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ مَنْ عَانَدَکَ وَ تَحْلِیلِهِمْ حَلَالَکَ وَ تَحْرِیمِهِمْ حَرَامَکَ حَتَّی أَظْهَرُوا دَعْوَتَکَ وَ أَعْلَنُوا دِینَکَ وَ أَقَامُوا حُدُودَکَ وَ اتَّبَعُوا فَرَائِضَکَ فَبَلَغُوا فِی ذَلِکَ مِنْکَ الرِّضَا وَ سَلَّمُوا لَکَ الْقَضَاءَ وَ صَدَّقُوا مِنْ رُسُلِکَ مَنْ مَضَی وَ دَعَوْا إِلَی سَبِیلِ کُلِّ مُرْتَضًی الَّذِینَ مَنِ اتَّخَذَهُمْ مَآباً سَلِمَ وَ مَنِ اسْتَتَرَ بِهِمْ جُنَّةً عُصِمَ وَ مَنْ دَعَاهُمْ إِلَی الْمُعْضِلَاتِ لَبَّوْهُ وَ مَنِ اسْتَعْطَاهُمُ الْخَیْرَ آتَوْهُ صَلَاةً

کَثِیرَةً طَیِّبَةً زَاکِیَةً نَامِیَةً مُبَارَکَةً صَلَاةً لَا تُحَدُّ وَ لَا تُبْلَغُ نَعْتُهَا وَ لَا تُدْرَکُ حُدُودُهَا وَ لَا یُوصَفُ کُنْهُهَا وَ لَا یُحْصَی عَدَدُهَا وَ سَلَامٌ عَلَیْهِمْ بِإِنْجَازِ وَعْدِهِمْ وَ سَعَادَةِ جَدِّهِمْ وَ إِسْنَاءِ رِفْدِهِمْ کَمَا قُلْتَ سَلَامٌ عَلَی آلِ یَاسِینَ إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ اللَّهُمَّ اخْلُفْ فِیهِمْ مُحَمَّداً أَحْسَنَ مَا خَلَفْتَ أَحَداً مِنَ الْمُرْسَلِینَ فِی خُلَفَائِهِمْ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِمْ حَتَّی تُبَلِّغَ بِرَسُولِکَ وَ بِهِمْ کَمَالَ مَا تَقَرُّ بِهِ أَعْیُنُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مِمَّا لَا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ وَ اجْعَلْهُمْ فِی مَزِیدِ کَرَامَتِکَ وَ جَزِیلِ جَزَائِکَ مِمَّا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ أَعْطِهِمْ مَا یَتَمَنَّوْنَ وَ زِدْهُمْ بَعْدَ مَا یَرْضَوْنَ وَ عَرِّفْ جَمِیعَ خَلْقِکَ فَضْلَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَنْزِلَتَهُمْ مِنْکَ حَتَّی یُقِرُّوا بِفَضْلِکَ فَضْلَهُمْ وَ شَرَفَهُمْ وَ یُعَرِّفُوا لَهُمْ حَقَّهُمُ الَّذِی أَوْجَبْتَ عَلَیْهِمْ مِنْ فَرْضِ

ص: 338

طاعت و محبت آنها و پیروی از امر آنان بر آنان واجب کردی را بشناسند. و ما را شنوندگان آنان و مطیعان، پیروی­کنندگان سنت آنها، یاری­کنندگان بر علیه دشمنان آنها، و تأییدکنندگان آنچه که به سوی آن دعوت کردند و بر آن رهنمون شدند قرار بده.

پروردگارا، ما آن را و آنچه که بر زبان آنان به ما امر کردی را در مورد آنان اقرار کردیم و شهادت می­دهیم که آن از نزد توست و با رضایت آنان، رضایت تو را امید داریم و با خشم آنان از خشم تو می­ترسیم.

پروردگارا ما را بر دین آنان بمیران، و در زمره آنان محشور کن، و ما را از جمله کسانی­که فردا دیده­شان به مشاهده آنان روشن می­شود قرار بده و ما را بر حوض آنان وارد کن و با جام آنان ما را سیراب کن و ما را در هر خیری که آنها را در آن وارد ساختی وارد کن و ما را از هر بدی و سوئی که آنها را از آن خارج کردی خارج کن، تا مستوجب ثواب تو باشیم و از عقوبت تو نجات یابیم و درحالی تو را ملاقات کنیم که تو از ما راضی و ما مورد رضایت تو هستیم، صلوات خدا پروردگار رئوف بخشنده­مان بر پیامبر ما و همه خاندان او باد .

پروردگارا، ما به محمد و آل محمد که به شناخت تو موصوفند، از تو درخواست می­کنیم و با این درخواست به تو نزدیک می­شویم و به سوی تو می­گریزیم، در حالی که در مسألت خود برای آنان، به یک دهم آنچه از رحمت تو در حق آنان اعتقاد داریم نمی­­رسیم، جز تقاضای خیرخواهی آنان و ثواب موعود تو، و روی کردن به آنان به وسیله آنان و شفاعت آنها برای ما.

پروردگارا، برای خاندان محمد از ائمه هدایتی که [از دنیا] رفتند، برترین منازل نزد خودت، و محبوب­ترین آنها نزد تو از شرف والا، مکان رفیع و درجات برتر از تو می­خواهم، ای بزرگ نیرومند، رایحه­ای از عطایت که نه منتی در آن است و نه اذیتی را برای آنها می­خواهم، آنها را از جانب خودت به کامیابی بزرگ در نگاه و نعمت و ثواب دائمی همیشگی که نه خستگی­ای در آن است و نه کسالتی، مخصوص بگردان.

پروردگارا، آنها را در اتاق­های برافراشته، بر روی فرش­های بلند، تخت­های چیده شده، درحالی­که به آن تکیه داده، رو به روی هم هستند ساکن کن که در آن نه سخن بیهوده­ای می­شنوند و نه گناهی، بلکه فقط صدای تبادل سلام می­شنوند، ای پروردگار جهانیان.

پروردگارا، محمد را در اعلی علیین، برتر از منازل مرسلین و ملائکه مقربت و همه انبیاء و برگزیدگان همه مخلوقانت بالا ببر، با رحمتت ای مهربانترین مهربانان! پروردگارا، به شکر نعمتت، بزرگداشت حرمتت، جزائی که هیچ جزائی برتر از آن نیست و عطایی که هیچ عطایی نظیر آن نیست، جاودانگی که هیچ جاودانگی مشابه آن نیست و کسی به شبیه آن طمع ندارد و کسی اندازه آن را نمی­تواند و

ص: 339

طَاعَتِهِمْ وَ مَحَبَّتِهِمْ وَ اتِّبَاعِ أَمْرِهِمْ وَ اجْعَلْنَا سَامِعِینَ لَهُمْ مُطِیعِینَ وَ لِسُنَّتِهِمْ تَابِعِینَ وَ عَلَی عَدُوِّهِمْ مِنَ النَّاصِرِینَ وَ فِیمَا دَعَوْا إِلَیْهِ وَ دَلُّوا عَلَیْهِ مِنَ الْمُصَدِّقِینَ اللَّهُمَّ فَإِنَّا قَدْ أَقْرَرْنَا لَهُمْ بِذَلِکَ وَ بِمَا أَمَرْتَنَا بِهِ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ وَ نَشْهَدُ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ عِنْدِکَ فَبِرِضَاهُمْ نَرْجُو رِضَاکَ وَ بِسَخَطِهِمْ نَخْشَی سَخَطَکَ اللَّهُمَّ فَتَوَفَّنَا عَلَی مِلَّتِهِمْ وَ احْشُرْنَا فِی زُمْرَتِهِمْ وَ اجْعَلْنَا مِمَّنْ تَقَرُّ عَیْنُهُ غَداً بِرُؤْیَتِهِمْ وَ أَوْرِدْنَا حَوْضَهُمْ وَ اسْقِنَا بِکَأْسِهِمْ وَ أَدْخِلْنَا فِی کُلِّ خَیْرٍ أَدْخَلْتَهُمْ فِیهِ وَ أَخْرِجْنَا مِنْ کُلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَهُمْ مِنْهُ حَتَّی نَسْتَوْجِبَ ثَوَابَکَ وَ نَنْجُوَ مِنْ عِقَابِکَ وَ نَلْقَاکَ وَ أَنْتَ عَنَّا رَاضٍ وَ نَحْنُ لَکَ مَرْضِیُّونَ صَلَوَاتُ اللَّهِ رَبِّنَا الرَّءُوفِ الرَّحِیمِ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْمَوْصُوفِینَ بِمَعْرِفَتِکَ تَقَرُّباً إِلَیْکَ بِالْمَسْأَلَةِ وَ هَرَباً مِنْکَ غَیْرَ بَالِغٍ فِی مَسْأَلَتِی لَهُمْ مِعْشَارَ مَا بِرَحْمَتِکَ أَعْتَقِدُ لَهُمْ إِلَّا الْتِمَاسَ الْمُنَاصَحَةِ لَهُمْ وَ ثَوَابَ مَوْعُودِکَ وَ التَّوَجُّهَ إِلَیْهِمْ بِهِمْ وَ الشَّفَاعَةَ لَنَا مِنْهُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ لِآلِ مُحَمَّدٍ الْمَاضِینَ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَی أَفْضَلَ الْمَنَازِلِ عِنْدَکَ وَ أَحَبَّهَا إِلَیْکَ مِنَ الشَّرَفِ الْأَعْلَی وَ الْمَکَانِ الرَّفِیعِ مِنَ الدَّرَجَاتِ الْعُلَی یَا شَدِیدَ الْقُوَی نَفْحَةً مِنْ عَطَائِکَ الَّتِی لَا مَنَّ فِیهَا وَ لَا أَذَی خَصَّهُمْ مِنْکَ بِالْفَوْزِ الْعَظِیمِ فِی النَّظْرَةِ وَ النَّعِیمِ وَ الثَّوَابِ الدَّائِمِ الْمُقِیمِ الَّذِی لَا نَصَبَ فِیهِ وَ لَا یَرِیمُ اللَّهُمَّ أَسْکِنْهُمُ الْغُرَفَ الْمَبْنِیَّةَ عَلَی الْفُرُشِ الْمَرْفُوعَةِ وَ السُّرُرِ الْمَصْفُوفَةِ- مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ- لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ ارْفَعْ مُحَمَّداً فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَوْقَ مَنَازِلِ الْمُرْسَلِینَ وَ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ أَجْمَعِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ اجْزِهِمْ بِشُکْرِ نِعْمَتِکَ وَ تَعْظِیمِ حُرْمَتِکَ جَزَاءً لَا جَزَاءَ فَوْقَهُ وَ عَطَاءً لَا عَطَاءَ مِثْلَهُ وَ خُلُوداً لَا خُلُودَ یُشَاکِلُهُ وَ لَا یَطْمَعُ أَحَدٌ فِی مِثْلِهِ وَ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ قَدْرَهُ وَ لَا تَهْتَدِی

ص: 339

خردها به طلب آن هدایت نمی­شوند را به آنان جزا بده، به عنوان نعمتی برای آنچه که نعمت­های تو را شکر کردند و پاداشی برای آنچه که بر اذیت و آزار در راه تو صبر کردند.

پروردگارا! بر باقی ماندگان آنان رحمت آور، و آنچه که درباره یاری­ات به آنان وعده دادی به اتمام برسان، و پیروان آنها را از هر بدی سالم نگه­دار، ای رب العالمین. بالهای کفر را به وسیله آنان درهم­شکن، و اموال ظالمان را برای ولیّ خود غنیمت بگیر و برای آنان ولی، حافظ و یاری­رسان باش. و آنان و مؤمنان را بیشترین قرار بده، و از آسمان فرشتگانی را به عنوان یاور فرو بفرست، و از خود آنها، برای خون اسلافشان خون­خواهی برای آنان مبعوث کن، و از کافران بر روی زمین احدی را باقی نگذار و بر ظالمان نیافزای مگر خسارت و ضرر.

پروردگارا، برای خاندان محمد و پیروان آنان مهلت را طولانی ساز، آنها را به اعمال صالح مخصوص بگردان و ما را از کسانی­که جایگزینان را جایگزینشان می­کنی قرار نده، ای صاحب بخشش و فعل نیک.

پروردگارا آل محمد را به وسیله مخصوص بگردان، و برترین فضیلت را به آنان عطا کن، و در دنیا با بهترین دادخواهی برای آنان داوری کن، و میان آنان و دشمنان آنان با عدل و وفا داوری کن، و ای پروردگار، ما را برای آنان یاری­گر و وزیر قرار بده و با ما و آنها دشمن را شاد نکن.

پروردگارا، محمد، آل محمد، پیروان و دوستان آنها را در شب و روز از اهل انکار حفظ کن و آنها را از حسادت هر حسود متکبر جبار حمایت کن، و آنها را بر هر عهدشکن خائن مسلط گردان تا در مقابل دشمنت و دشمنانشان به آرزویشان برسند و دشمنان آنها را به همراه ذلیل­ترین­ها و شرورترین­ها قرار بده و آنها را در آتش واژگون کن که تو واحد قهار هستی.

پروردگارا، برای ولی­ات در میان مخلوقاتت ولی، حافظ، رهنما و یاری­گر باش تا او را با اختیار در زمینت سکنی دهی و با فضل از آن بهره­مند سازی، و او و ذریه او را در آن، ائمه وارث قرار بدهی و پراکندگی او را جمع کن و امر او را به کمال برسان، رعیتش را برای او اصلاح کن، رکن او را برایش تثبیت کن، و از جانب خودت صبر را بر او جاری ساز تا انتقام بگیرد و شفا یابد و ناراحتی قلب­های دردمند و آتش سینه­های داغدار، و حسرت جان­های اندوهگینِ از خون­های ریخته و ارحام قطع شده و طاعت مورد جهل را شفا بده­. در حالی که بلا را در حقش کامل نمودی و نعمت­ها برایش گسترده ساختی و نعمت را در حفاظتی نیکو از جانبت برایش تمام کردی.

پروردگارا، او را از هراس دشمنش حفاظت کن، و نام او را از یاد آنان بزدای، کسی­که او را اراده بد کند تو برایش اراده بد نما. و به هرکه به او نیرنگ زد، نیرنگ بزن، و به کسی­که به او مکر کرد مکر کن و دایره بدی را بر آنان قرار بده، پروردگارا جمع آنان را پراکنده کن، تندی آنان را کند کن،

ص: 340

الْأَلْبَابُ إِلَی طَلَبِهِ نِعْمَةً لِمَا شَکَرُوا مِنْ أَیَادِیکَ وَ إِرْصَاداً لِمَا صَبَرُوا عَلَی الْأَذَی فِیکَ: اللَّهُمَّ وَ عَلَی الْبَاقِی مِنْهُمْ فَتَرَحَّمْ وَ مَا وَعَدْتَهُمْ مِنْ نَصْرِکَ فَتَمِّمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ مِنْ کُلِّ سُوءٍ سَلِّمْ وَ بِهِمْ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ جَنَاحَ الْکُفْرِ فَحَطِّمْ وَ أَمْوَالَ الظَّلَمَةِ وَلِیَّکَ فَغَنِّمْ وَ کُنْ لَهُمْ وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ نَاصِراً وَ اجْعَلْهُمْ وَ الْمُؤْمِنِینَ أَکْثَرَ نَفِیراً وَ أَنْزِلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَائِکَةً أَنْصَاراً وَ ابْعَثْ لَهُمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ لِدِمَاءِ أَسْلَافِهِمْ ثَاراً وَ لَا تَدَعْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَاراً اللَّهُمَّ مُدَّ لِآلِ مُحَمَّدٍ وَ أَشْیَاعِهِمْ فِی الْآجَالِ وَ خُصَّهُمْ بِصَالِحِ الْأَعْمَالِ وَ لَا تَجْعَلْنَا مِمَّنْ تَسْتَبْدِلُ بِهِمُ الْأَبْدَالَ یَا ذَا الْجُودِ وَ الْفَعَالِ اللَّهُمَّ خُصَّ آلَ مُحَمَّدٍ بِالْوَسِیلَةِ وَ أَعْطِهِمْ أَفْضَلَ الْفَضِیلَةِ وَ اقْضِ لَهُمْ فِی الدُّنْیَا بِأَحْسَنِ الْقَضِیَّةِ وَ احْکُمْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِمْ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءِ وَ اجْعَلْنَا یَا رَبِّ لَهُمْ أَعْوَاناً وَ وُزَرَاءَ وَ لَا تُشْمِتْ بِنَا وَ بِهِمُ الْأَعْدَاءَ اللَّهُمَّ احْفَظْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ أَوْلِیَاءَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مِنْ أَهْلِ الْجَحْدِ وَ الْإِنْکَارِ وَ اکْفِهِمْ حَسَدَ کُلِّ حَاسِدٍ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ وَ سَلِّطْهُمْ عَلَی کُلِّ نَاکِثٍ خَتَّارٍ حَتَّی یَقْضُوا مِنْ عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّهِمُ الْأَوْطَارَ وَ اجْعَلْ عَدُوَّهُمْ مَعَ الْأَذَلِّینَ وَ الْأَشْرَارِ

وَ کُبَّهُمْ رَبِّ عَلَی وُجُوهِهِمْ فِی النَّارِ إِنَّکَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ اللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ فِی خَلْقِکَ وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً حَتَّی تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعاً وَ تُمَتِّعَهُ مِنْهَا طَوْلًا وَ تَجْعَلَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ فِیهَا الْأَئِمَّةَ الْوَارِثِینَ وَ اجْمَعْ لَهُ شَمْلَهُ وَ أَکْمِلْ لَهُ أَمْرَهُ وَ أَصْلِحْ لَهُ رَعِیَّتَهُ وَ ثَبِّتْ رُکْنَهُ وَ أَفْرِغِ الصَّبْرَ مِنْکَ عَلَیْهِ حَتَّی یَنْتَقِمَ فَیَشْتَفِیَ وَ یَشْفِیَ حَزَازَاتِ قُلُوبٍ نَغِلَةٍ وَ حَرَارَاتِ صُدُورٍ وَغِرَةٍ وَ حَسَرَاتِ أَنْفُسٍ تَرِحَةٍ مِنْ دِمَاءٍ مَسْفُوکَةٍ وَ أَرْحَامٍ مَقْطُوعَةٍ وَ طَاعَةٍ مَجْهُولَةٍ قَدْ أَحْسَنْتَ إِلَیْهِ الْبَلَاءَ وَ وَسَّعْتَ عَلَیْهِ الْآلَاءَ وَ أَتْمَمْتَ عَلَیْهِ النَّعْمَاءَ فِی حُسْنِ الْحِفْظِ مِنْکَ لَهُ اللَّهُمَّ اکْفِهِ هَوْلَ عَدُوِّهِ وَ أَنْسِهِمْ ذِکْرَهُ وَ أَرِدْ مَنْ أَرَادَهُ وَ کِدْ مَنْ کَادَهُ وَ امْکُرْ بِمَنْ مَکَرَ بِهِ وَ اجْعَلْ دَائِرَةَ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ اللَّهُمَّ فُضَّ جَمْعَهُمْ وَ فُلَّ حَدَّهُمْ وَ أَرْعِبْ

ص: 340

دلهای آنان را دچار رعب و وحشت کن، پاهای آنان را متزلزل کن، گروه­های آنان را از هم بگسل، امر آنان را پراکنده کن که آنان نماز را تباه ساختند، از شهوات پیروی کردند، بدی­ها انجام دادند و از حسنات اجتناب کردند، پس آنان را به بلایای عبرت­انگیز مجازات کن، و حسرت را به آنان نشان بده که تو بر همه چیز توانا هستی.

پروردگارا، بر همه رسولان و انبیا، کسانی­که از جانب تو هدایت را ابلاغ کردند و طاعت را به مواثیق تو پیوند زدند و بندگان را با نصیحت دعوت کردند و بر آنچه که در جوار تو از اذیت و تکذیب رو به رو شدند صبر پیشه کردند، درود بفرست. بر همسران، فرزندان و همه پیروان آنان از مردان و زنان مسلمان، مردان و زنان مؤمن درود بفرست، و بر همه آنان سلام، رحمت و برکات خدا باد.

پروردگارا، بر ملائکه مقربت و همه اهل طاعتت درود بفرست، درودی پاک فزاینده و نیک. خاندان پاک آل نبی­مان و شنوای تو، مطیع قائم به امر تو، کسانی­که آلودگی را از آنان بردی و آنها را پاک و مطهر کردی، و به عنوان یاری­گر دینت انتخاب کردی و آنان را حافظان سرّت، محل سپردن حکمتت، ترجمان وحی­ات، شاهد بر مخلوقاتت، نشانه­هایی برای بندگانت، مناره­ای برای بلادت قرار دادی که آنها بندگان مکرم تو هستند؛ کسانی­که در سخن بر تو پیشی نمی­گیرند، درحالی­که به امر تو عمل می­کنند، از غیب بیم دارند درحالی­که از قیامت خوف دارند را به صلوات فراوان نیک مبارک فزاینده مخصوص بگردان، با بخششت و وسعت رحمتت از فراوانی آنچه که نزد توست، در اولین­ها و آخرین­ها و درگذشتگان و بر آنان در بازماندگان، جانشین قرار بده.

پروردگارا ما را به دنبال آثار آنان ببر، و ما را به راه آنان ببر، و ما را بر دین آنان زنده کن، و بر آیین آنان بمیران، و ما را بر ادای حق آنان که بر ما واجب کردی یاری کن. حق آنان که به ما شناساندی را برای ما کامل کن، و ولایت را برای اولیا و برائت از دشمنانشان، و دوستی کسی­که دوست داشتند، و دشمنی کسی­که دشمن داشتند، عمل به آنچه که راضی شده­اند، ترک کردن آنچه که اکراه داشتند را بر ما کامل ساز. چنانکه آنها را سببی به سوی خود، راهی به سوی طاعتت، وسیله­ای به سوی بهشتت و راهنمایانی بر راه­هایت قرار دادی.

پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و فرج آنها را تعجیل بفرما - اگر توانستی، این را هزار مرتبه می­گویی - و درود و سلام خدا بر محمد و آل محمد باد، پروردگارا فرج مرا با آنان قرار بده، ای مهربانترین مهربانان. سپس صد مرتیه بگو: صلوات خدا، ملائکه او، رسولان او، و همه مخلوقات او بر محمد نبی و آل محمد باد،

ص: 341

قُلُوبَهُمْ وَ زَلْزِلْ أَقْدَامَهُمْ وَ اصْدَعْ شَعْبَهُمْ وَ شَتِّتْ أَمْرَهُمْ فَإِنَّهُمْ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ وَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ وَ اجْتَنَبُوا الْحَسَنَاتِ فَخُذْهُمْ بِالْمَثُلَاتِ وَ أَرِهِمُ الْحَسَرَاتِ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ الَّذِینَ بَلَغُوا عَنْکَ الْهُدَی وَ اعْتَقَدُوا لَکَ الْمَوَاثِیقَ بِالطَّاعَةِ وَ دَعَوُا الْعِبَادَ بِالنَّصِیحَةِ وَ صَبَرُوا عَلَی مَا لَقُوا فِی جَنْبِکَ مِنَ الْأَذَی وَ التَّکْذِیبِ وَ صَلِّ عَلَی أَزْوَاجِهِمْ وَ ذَرَارِیِّهِمْ وَ جَمِیعِ أَتْبَاعِهِمْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَهْلِ طَاعَتِکَ أَجْمَعِینَ صَلَاةً زَاکِیَةً نَامِیَةً طَیِّبَةً وَ خُصَّ آلَ نَبِیِّنَا الطَّیِّبِینَ السَّامِعِینَ لَکَ الْمُطِیعِینَ الْقَوَّامِینَ بِأَمْرِکَ الَّذِینَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهِیراً وَ ارْتَضَیْتَهُمْ لِدِینِکَ أَنْصَاراً وَ جَعَلْتَهُمْ حَفَظَةً لِسِرِّکَ وَ مُسْتَوْدَعاً لِحِکْمَتِکَ وَ تَرَاجِمَةً لِوَحْیِکَ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِکَ وَ مَنَاراً فِی بِلَادِکَ فَإِنَّهُمْ عِبَادُکَ الْمُکَرَّمُونَ الَّذِینَ لَا یَسْبِقُونَکَ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِکَ یَعْمَلُونَ یَخَافُونَ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ بِصَلَوَاتٍ کَثِیرَةٍ طَیِّبَةٍ زَاکِیَةٍ مُبَارَکَةٍ نَامِیَةٍ بِجُودِکَ وَ سَعَةِ رَحْمَتِکَ مِنْ جَزِیلِ مَا عِنْدَکَ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ اخْلُفْ عَلَیْهِمْ فِی الْغَابِرِینَ اللَّهُمَّ اقْصُصْ بِنَا آثَارَهُمْ وَ اسْلُکْ بِنَا سُبُلَهُمْ وَ أَحْیِنَا عَلَی دِینِهِمْ وَ تَوَفَّنَا عَلَی مِلَّتِهِمْ وَ أَعِنَّا عَلَی قَضَاءِ حَقِّهِمُ الَّذِی أَوْجَبْتَهُ عَلَیْنَا لَهُمْ وَ تَمِّمْ لَنَا مَا عَرَّفْتَنَا مِنْ حَقِّهِمْ وَ الْوَلَایَةَ لِأَوْلِیَائِهِمْ وَ الْبَرَاءَةَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ الْحُبَّ لِمَنْ أَحَبُّوا وَ الْبُغْضَ لِمَنْ أَبْغَضُوا وَ الْعَمَلَ بِمَا رَضُوا وَ التَّرْکَ لِمَا کَرِهُوا وَ کَمَا جَعَلْتَهُمُ السَّبَبَ إِلَیْکَ وَ السَّبِیلَ إِلَی طَاعَتِکَ وَ الْوَسِیلَةَ إِلَی جَنَّتِکَ وَ الْأَدِلَّاءَ عَلَی طُرُقِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ- تَقُولُهُ أَلْفَ مَرَّةٍ إِنْ قَدَرْتَ عَلَیْهِ- وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَلَّمَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ فَرَجِی مَعَهُمْ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ قُلْ مِائَةَ مَرَّةٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَمِیعِ خَلْقِهِ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِ مُحَمَّدٍ

ص: 341

و سلام، رحمت و برکات خداوند بر او و آنان، و بر ارواح و اجساد آنان باد.

توضیح

«لاتحاولک الأقدار» یعنی تقدیر، مانند بندگان تو را قصد و اراده نمی­کند، بلکه قضایا و تقدیراتِ تو به آنان روی می­کند. و «الوصب» یعنی بیماری. «مستوفزاً» یعنی با اهتمام و مستعجل، و «الوفز» یعنی عجله، و «استوفز فی قعدته» یعنی غیرمطمئن نشست و آماده برای پریدن شد. و «توفز للشیء» یعنی آماده شد.

و در النهایه در حدیث علی علیه السلام «غیر ناکل فی قُدم» یعنی در تقدم، آمده است و «رجل قدم» زمانی گفته می­شود­ که شجاع باشد. و گاه، القدم به معنی متقدم است. و گوید: گفته می­شود: «وری الزند»، زمانی­که آتشش بیرون بزند. و «أوراه غیره» زمانی­که آن را بیرون آورد. و از آن است این حدیث علی علیه السلام: «حتی اوری قبساً لقابس» یعنی نوری از حق را برای طالب هدایت آشکار کرد، پایان.

و «محلول» صفتی برای فوز یا فوائد است. و برای رعایت سجع با تأویلی ذکر شده است و آن به معنای حلول کننده یا محلّل است و شاید در آن اشتباهی رخ داده باشد. در النهایه در آن آمده است که خطه را باز کند، یعنی زمانی­که امر مشکلی به او می­رسد آن را با رأیش حل و فصل می­کند، و «خطة» یعنی حال، امر، وضعیت. پایان.

«و حذّر ایامک» یعنی ایامی که در آن عقوبت بر مجرمان در دنیا و آخرت فرود می­آید. «الأفّاک» یعنی کذّاب. «المرابیع»، بارانی که در اول بهار می­آید. «لایریم» یعنی از بین نمی­رود و زائل نمی­شود، «علی الفرش المرفوعه» یعنی والا مقام یا چیده شده و مرتفع، و گفته شده، مقصود از آن زنان است، «لغواً» یعنی باطل، «و لا تأثیماً» یعنی منسوب به اثم. یعنی به آنها أثیم (گناهکار) گفته نمی­شود، «إلّا قیلا» یعنی قولی «سلاماً سلاماً» بدل از «قولی» است، مانند این سخن خداوند متعال «لَا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا إِلَّا سَلَامًا»، {در آنجا سخن بیهودهای نمی­شنوند جز درود.} یعنی صفتی برای آن یا مفعول له آن است، به این معنی که، مگر اینکه سلامی بگویند، و مصدر یا تکرار برای دلالت بر انتشار سلام در بین آنهاست.

و «الإرصاد»، یعنی آماده کردن. «تحطیم» یعنی شکستن. «النفیر»، افرادی از قومش همراه مرد جمع می­شوند و گفته شده، جمع نفر است و آنها افراد جمع شده برای رفتن به سوی دشمن هستند. «ممن تستبدل بهم» یعنی به دلیل عدم قابلیت ما برای یاری، حق ما را از بین می­بری و غیر ما را برای آن می­آوری. و در القاموس «الفعال» بر وزن سحاب، اسم فعل به معنای فعل نیکی و کرم، یا اینکه در خیر و شر است. و «الوسیله» درجه­ای برای نبی در قیامت است که به او مختص است و شرح آن در

ص: 342

وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِهِمْ وَ أَجْسَادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

توضیح

لا تحاولک الأقدار أی لا تقصدک و تریدک التقدیرات کالعباد یتوجه إلیهم قضایاک و تقدیراتک و الوصب المرض مستوفزا أی مهتما مستعجلا و الوفز العجلة و استوفز فی قعدته انتصب فیها غیر مطمئن و قد تهیأ للوثوب و توفز للشی ء تهیأ.

و فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام: غیر ناکل فی قدم. أی فی تقدم و یقال رجل قدم إذا کان شجاعا و قد یکون القدم بمعنی المتقدم و قال یقال وری الزند إذا خرجت ناره و أوراه غیره إذا استخرجه و منه حدیث علی علیه السلام: حتی أوری قبسا لقابس. أی أظهر نورا من الحق لطالب الهدی انتهی.

و المحلول صفة للفوز أو للفوائد و ذکر بتأویل لرعایة السجع و هو بمعنی الحال أو المحلل و لعل فیه تصحیفا و فی النهایة فیه أن یفصل الخطة أی إذا نزل به أمر مشکل فصله برأیه الخطة الحال و الأمر و الخطب انتهی.

و حذر أیامک أی الأیام التی ینزل فیها العقوبات علی المجرمین فی الدنیا و الآخرة و الأفاک الکذاب و المرابیع الأمطار التی تجی ء فی أول الربیع لا یریم أی لا یبرح و لا یزول علی الفرش المرفوعة أی الرفیعة القدر أو المنضدة المرتفعة و قیل هی النساء لَغْواً أی باطلا وَ لا تَأْثِیماً أی نسبة إلی إثم أی لا یقال لهم أثیم إِلَّا قِیلًا أی قولا سَلاماً سَلاماً بدل من قیلا کقوله تعالی لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً أو صفة له أو مفعوله بمعنی إلا أن یقولوا سلاما أو مصدر و التکریر للدلالة علی فشو السلام بینهم.

و الإرصاد الإعداد و التحطیم التکسیر و النفیر من ینفر مع الرجل من قومه و قیل هو جمع نفر و هم المجتمعون للذهاب إلی العدو ممن تستبدل بهم أی تذهب بنا لعدم قابلیتنا لنصرة الحق و تأتی بغیرنا لذلک.

و فی القاموس الفعال کسحاب اسم الفعل الحسن و الکرم أو یکون فی الخیر و الشر و الوسیلة درجة للنبی صلی الله علیه و آله فی القیامة تختص به و قد مر شرحها فی

ص: 342

ابواب معاد گذشت. «الختّار» یعنی غدّار و فریبکار. «الاوطار» جمع وطر یعنی حاجت است و «اوتار» جمع وتر با فتح است و آن خونخواهی است.

و گفته می­شود: «جمع الله شملهم» یعنی امور پراکنده آنها را جمع کرد. راغب در مفرداتش گوید: «أفرغت الدلو» یعنی آنچه که در آن است را ریختم. و «أفرغ علینا صبراً» از آن استعاره گرفته شده است. «الاشتفاء» و «التشفی»، از بین رفتن خشم و غیظی است که در قلب است. و «شفاء الغیظ» از بین بردن آن است. و در الصحاح، «الحزازه» دردی در قلب از خشم و نظیر آن است. و گوید: «نغل قلبه علیّ» یعنی کینه­دار شد. و گوید «الوغرۀ» شدت سوختن و حرارت، و از آن گفته شده، «فی صدره علیّ وغر» یعنی کینه، دشمنی و سوختن از خشم. و گوید: «الترح» مخالف فرح و شادی است.

«و طاعۀ مجهولۀ» یعنی جهل آنان نسبت به وجوب طاعتشان. و راغب گوید: «الدائره» عبارت است از خطی احاطه­کننده، سپس به آن از حادثه تعبیر کرده است. و الدورۀ و الدائرۀ درباره مکروه و ناپسند است، چنانکه گفته می­شود «دولۀ» درباره محبوب و پسندیده است. خداوند متعال فرمود: «نخشی أن تصینا دائرۀ» و این سخن او «یتربص بکم الدوائر علیهم دائرة السّوء». یعنی بدی و سوء آنها را احاطه می­کند به سان احاطه کردن دایره، کسانی را ­که درون آن هستند، پس آنها به هیچ وجه راهی برای آزاد شدن از آن ندارند.

و جوهری گوید: «الشعب» شکاف در چیزی و نیز اصلاح آن است. و «شعبت الشیء» یعنی آن را پراکنده کردم و شعبته یعنی آن را جمع کردم. و آن از اضداد است. می­گویی «التأم شعبهم» زمانی­که بعد از پراکندگی جمع شوند. و «تفرّق شعبهم» زمانی­که بعد از اجتماع پراکنده شوند. گوید: «المثلۀ» یعنی عقوبت و جمع آن مثلات است.

«فی جنبک» یعنی در طاعت و قرب تو. «الاعلام» جمع علم است و آن علامتی است که در راه با آن هدایت می­گردند. «المنار» نیز علامت راه است و مکان مرتفعی است که در بالای آن آتش روشن می­شود تا کسی­که راه را گم کرده است به وسیله آن هدایت شود و به دلیل هدایت یافتن مردم به وسیله آنان علیهم السلام، برای آنان استعاره گرفته شده است.

«بالغیب» حال برای فاعل یا مفعول است، یعنی درحالی­که از مردم یا از پروردگار غایب هستند، یا درحالی­که پروردگارشان از آنها غایب است. یا اینکه منظور از غیب، قلب است، پس باء برای آلت است «مشفقون» یعنی خائف. و این سخن او: «بصلوات» متعلق به «خصّ» است. «فی الاولین» یعنی از

ص: 343

أبواب المعاد و الختار الغدار و الأوطار جمع الوطر و هو الحاجة و الأوتار جمع الوتر بالفتح و هو طلب الدم.

و یقال جمع الله شملهم أی ما تشتت من أمرهم و قال الراغب فی مفرداته أفرغت الدلو صببت ما فیه و منه استعیر أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً و الاشتفاء و التشفی زوال ما فی القلب من الغیظ و شفاء الغیظ إزالته و فی الصحاح الحزازة وجع فی القلب من غیظ و نحوه و قال نغل قلبه علی أی ضغن و قال الوغرة شدة توقد الحر و منه قیل فی صدره علی وغر بالتسکین أی ضغن و عداوة و توقد من الغیظ و قال الترح ضد الفرح.

و طاعة مجهولة أی جهلهم بوجوب طاعتهم و قال الراغب الدائرة عبارة عن الخط المحیط ثم عبر بها عن الحادثة و الدورة و الدائرة فی المکروه کما یقال دولة فی المحبوب قال تعالی نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَةٌ و قوله عز و جل وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ أی یحیط بهم السوء إحاطة الدائرة بمن فیها فلا سبیل لهم إلی الانفکاک منه بوجه.

و قال الجوهری الشعب الصدع فی الشی ء و إصلاحه أیضا و شعبت الشی ء فرقته و شعبته جمعته و هو من الأضداد تقول التأم شعبهم إذا اجتمعوا بعد التفرق و تفرق شعبهم إذا تفرقوا بعد الاجتماع قال المثلة بفتح المیم و ضم الثاء العقوبة و الجمع المثلات.

فی جنبک أی فی طاعتک و قربک و الأعلام جمع العلم و هو العلامة یهتدی بها فی الطریق و المنار أیضا علم الطریق و الموضع المرتفع توقد فی أعلاه النار لیهتدی به من ضل الطریق و استعیرا لهم لاهتداء الخلق بهم علیهم السلام.

بالغیب حال عن الفاعل أو المفعول أی حال کونهم غائبین عن الخلق أو عن ربهم أو حال کون ربهم غائبا عنهم أو المراد بالغیب القلب فالباء للآلة مُشْفِقُونَ أی خائفون و قوله بصلوات متعلق بخص فی الأولین أی خصهم بذلک من

ص: 343

میان اولین­ها و آخرین­ها، آنها را به آن مخصوص بگردان، یا اینکه آنها را از میان اولین­ها و آخرین­ها به آن مخصوص کن، «و اخلف علیهم» یعنی خلیفه محمد صلّی الله علیه و آله یا ائمه پیشین باش. «فی الغابرین» یعنی در میان باقی­ماندگان از آنان علیهم السلام. و در باب نماز میت، وجوهی در شرح این فقره و تصحیح آن گذشت، اگر خواستی بر آن اطلاع بیابی به آن مراجعه کن .

روایت9.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که روز پنج­شنبه ناخن­هایش را بگیرد و یکی از آنها را برای روز جمعه باقی گذارد، خداوند فقر را از او دور می­سازد.(1)

ثواب الأعمال: مشابه آن آمده است.(2)

روایت10.

الخصال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در روز جمعه چیزی از میوه و گوشت را به خانواده خود تقدیم کنید تا در جمعه شاد شوند.

و نبی صلّی الله علیه و آله، زمانی­که تابستان از خانه خارج می­شد، روز پنج­شنبه بود و زمانی­که قصد داشت در زمستان از سرما وارد خانه شود، روز جمعه بود.

و روایت شده است که ورود و خروج وی روز جمعه بود.(3)

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: در روایت ابوجارود، امام باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ» می­فرماید: «اسعوا» یعنی «امضوا». و گفته می­شود: اسعوا یعنی برای آن کار کنید و آن کوتاه کردن شارب، چیدن موی زیر بغل، کوتاه کردن ناخن، غسل، پوشیدن بهترین لباس، خوش بو شدن برای جمعه است و این سعی است. خداوند می­فرماید: «وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ ص: 343


1- الخصال 2: 29.[1]
2- ثواب الاعمال: 22.[2]
3- الخصال 2: 29-30.[3]

بین الأولین و الآخرین أو اجعل ذلک فی الأولین منهم و الآخرین و اخلف علیهم أی کن خلیفة محمد صلی الله علیه و آله أو من مضی من الأئمة فی الغابرین أی فی الباقین منهم علیهم السلام و قد مر فی باب صلاة الجنائز وجوه فی شرح هذه الفقرة و تصحیحها إذا أردت الاطلاع علیها فارجع إلیه.

«9»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ قَصَّ أَظَافِیرَهُ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ تَرَکَ وَاحِدَةً لِیَوْمِ الْجُمُعَةِ نَفَی اللَّهُ عَنْهُ الْفَقْرَ(1).

ثواب الأعمال، عن محمد بن علی ماجیلویه عن محمد العطار عن الأشعری: مثله (2).

«10»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَطْرِفُوا أَهَالِیَکُمْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ وَ اللَّحْمِ حَتَّی یَفْرَحُوا بِالْجُمُعَةِ.

وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ فِی الصَّیْفِ مِنْ بَیْتٍ خَرَجَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَدْخُلَ الْبَیْتَ فِی الشِّتَاءِ مِنَ الْبَرْدِ دَخَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ دُخُولُهُ وَ خُرُوجُهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(3).

«11»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ یَقُولُ اسْعَوْا امْضُوا وَ یُقَالُ اسْعَوْا اعْمَلُوا لَهَا وَ هُوَ قَصُّ الشَّارِبِ وَ نَتْفُ الْإِبْطِ وَ تَقْلِیمُ الْأَظَافِیرِ وَ الْغُسْلُ وَ لُبْسُ أَفْضَلِ ثِیَابِکَ وَ تَطَیُّبٌ لِلْجُمُعَةِ فَهِیَ السَّعْیُ یَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ

ص: 343


1- 1. الخصال ج 2 ص 29.
2- 2. ثواب الأعمال ص 22.
3- 3. الخصال ج 2 ص 29- 30، و السند ساقط عن مطبوعة الحجر.

مُؤْمِنٌ»،(1) {و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را برای آن بکند و مؤمن باشد}.

روایت12.

الخصال: ابوکهمش گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: دعایی به من بیاموز که روزی را با آن طلب کنم، به من فرمود: ریش و سبیل و ناخن­هایت را در روز جمعه بگیر.(2)

ثواب الأعمال: مشابه آن آمده است.(3)

روایت13.

الخصال و ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: چیدن ناخن در روز جمعه از جذام، پیسی و نابینایی ایمن می­سازد و اگر نیاز نداشتی آن را سوهان بزن.

و امام صادق علیه السلام فرمود: هر که روز جمعه ناخنش را بگیرد و سبیلش را کوتاه کند و سپس بگوید: به نام خدا و بر سنت محمد و آل محمد، برای گرفتن هر ناخن و کوتاه کردن آن، (ثواب) آزاد کردن برده­ای از فرزندان اسماعیل به او عطا می­شود.(4)

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه ناخنش را بگیرد، خداوند از انگشتانش درد را بیرون می­آورد و در آن درمان را وارد می­سازد؛ و روایت شده که جنون، جذام و پیسی به او نمی­رسد.(5)

ثواب الأعمال: تا

ص: 345


1- تفسیر قمی: 679، و آیه : اسراء / 19.[4]
2- الخصال 2: 30.[5]
3- ثواب الاعمال: 23.[6]
4- الخصال 2: 30، ثواب الاعمال: 23.[1]
5- الخصال 2: 30.[2]

مُؤْمِنٌ (1).

«12»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی کَهْمَشٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلِّمْنِی دُعَاءً أَسْتَنْزِلُ بِهِ الرِّزْقَ قَالَ لِی خُذْ مِنْ شَارِبِکَ وَ أَظْفَارِکَ وَ لْیَکُنْ ذَلِکَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ(2).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن بن الولید عن سعد: مثله (3).

«13»

الْخِصَالُ، وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْمَدِینِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَقْلِیمُ الْأَظْفَارِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یُؤْمِنُ مِنَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ الْعَمَی وَ إِنْ لَمْ تَحْتَجْ فَحُکَّهَا حَکّاً.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ وَ قَصَّ شَارِبَهُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ وَ عَلَی سُنَّةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أُعْطِیَ بِکُلِّ قُلَامَةٍ وَ جُزَازَةٍ عِتْقَ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ (4).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ أَنَامِلِهِ الدَّاءَ وَ أَدْخَلَ فِیهِ الدَّوَاءَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَا یُصِیبُهُ جُنُونٌ وَ لَا جُذَامٌ وَ لَا بَرَصٌ (5).

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ: إِلَی

ص: 345


1- 1. تفسیر القمّیّ: 679، و الآیة فی سورة الإسراء: 19.
2- 2. الخصال ج 2 ص 30.
3- 3. ثواب الأعمال ص 23.
4- 4. الخصال ج 2 ص 30 ثواب الأعمال ص 23.
5- 5. الخصال ج 2 ص 30.

این سخن: درمان را وارد می سازد، روایت شده است.(1)

اعلام الدین: مشابه آن و مشابه حدیث سابق به صورت مرسل در آن آمده.

روایت14.

الخصال: موسی بن جعفر علیه السلام می­فرمود: روز سه­شنبه ناخن خود را بگیرید، روز چهارشنبه استحمام کنید، روز پنج­شنبه حجامت کنید و روز جمعه با خوش­بوترین عطر، خود را معطر کنید.(2)

العیون: مشابه آن آمده.(3)

روایت15.

الخصال: ابوالحسن رضا علیه السلام فرمود: برای مرد شایسته نیست که در هیچ روزی استفاده از بوی خوش را رها کند و اگر قادر بر آن نبود، پس هر دو روز یک مرتبه و اگر نتوانست، پس در هر جمعه، و آن را رها نکند.(4)

العیون: از احمد بن محمد، از عطار، از پدرش، از اشعری مشابه آن آمده.(5)

روایت16.

الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: برای خداوند بر هر فرد محتلم(بالغی) در هر جمعه، حق است: کوتاه کردن شارب و ناخن­هایش و معطر شدن به رایحه­ای خوش.(6)

روایت17.

الخصال:

ص: 346


1- ثواب الاعمال: 22.[3]
2- الخصال 2: 30.[4]
3- عیون الأخبار1: 279.[5]
4- الخصال 2: 30.[6]
5- عیون الأخبار 1: 279 - 280.[7]
6- الخصال2: 30.[1]

قَوْلِهِ الدَّوَاءَ(1).

أعلام الدین، مرسلا: مثله و مثل الحدیث السابق.

«14»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: قَلِّمُوا أَظْفَارَکُمْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ اسْتَحِمُّوا یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ أَصِیبُوا مِنَ الْحَجَّامِ حَاجَتَکُمْ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ تَطَیَّبُوا بِأَطْیَبِ طِیبِکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(2).

العیون، عن أبیه و ابن الولید معا عن محمد العطار و أحمد بن إدریس معا عن محمد بن أحمد: مثله (3).

«15»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَا یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یَدَعَ الطِّیبَ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَیَوْمٌ وَ یَوْمٌ لَا فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ فَفِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ لَا یَدَعْ ذَلِکَ (4).

العیون، عن أحمد بن محمد عن العطار عن أبیه عن الأشعری: مثله (5).

«16»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَطَرٍ عَنِ السَّکَنِ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لِلَّهِ حَقٌّ عَلَی کُلِّ مُحْتَلِمٍ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ أَخْذُ شَارِبِهِ وَ أَظْفَارِهِ وَ مَسُّ شَیْ ءٍ مِنَ الطِّیبِ (6).

«17»

الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ

ص: 346


1- 1. ثواب الأعمال ص 22.
2- 2. الخصال ج 2 ص 30.
3- 3. عیون الأخبار ج 1 ص 279.
4- 4. الخصال ج 2 ص 30.
5- 5. عیون الأخبار ج 1 ص 279- 280.
6- 6. الخصال ج 2 ص 30.

امام صادق علیه السلام درباره مردی که می­خواهد کاری از خیر مانند صدقه، روزه و نظیر آن انجام دهد فرمود: مستحب است که آن در روز جمعه باشد که عمل در روز جمعه دو چندان می­شود.(1)

و نیز از آن، امام صادق علیه السلام فرمود: هر که بیت شعری در روز جمعه بگوید، آن بهره او از آن روز است. و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هرگاه پیرمردی را دیدید که روز جمعه با احادیث(قصه های) جاهلیت سخن می­گوید، بر سر او بزنید هرچند با سنگریزه باشد.(2)

توضیح

بر جواز نهی از مکروه و سرزنش بر ترک آن دلالت می­کند و حمل کردن آن بر سخنان دروغ یا بر زمانی­که نقل به منظور تفاخر به اجداد کافر باشد، ممکن است.

روایت18.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شامگاه پنج­شنبه و شب جمعه، ملائکه­ای از آسمان فرود می­آیند درحالی­که قلم­هایی از طلا و برگه­هایی از نقره همراه آنان است که در شامگاه پنج­شنبه، شب جمعه و روز جمعه تا غروب آفتاب، فقط صلوات بر نبی و آل او - که درود خدا بر آنان باد - را می­نویسند، و سفر و تلاش در رسیدن به حاجت­ها در سپیده­دم روز جمعه، به خاطر نماز مکروه است و اما بعد از نماز جایز است و به آن متبرک می­گردد.(3)

روایت19.

الخصال: ابو ایوب خزّار گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزوجل: {و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید.} سئوال کردم، فرمود: نماز در روز جمعه و پراکنده شدن در روز شنبه است.

و امام صادق علیه السلام فرمود: وای بر مرد مسلمانی که در هفته، روز جمعه خودش را برای امر دینش فارغ نمی­کند، که در آن از او سئوال می­شود.(4)

روایت20.

العیون:

ص: 347


1- الخصال 2: 31.[2]
2- الخصال 2: 31 .[3]
3- الخصال 2: 31 .[4]
4- الخصال 2: 31.[1]

عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ مَعاً عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یُرِیدُ أَنْ یَعْمَلَ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ مِثْلَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّوْمِ وَ نَحْوِ هَذَا قَالَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْعَمَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یُضَاعَفُ (1).

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَنْشَدَ بَیْتَ شِعْرٍ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَهُوَ حَظُّهُ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَیْتُمُ الشَّیْخَ یُحَدِّثُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِأَحَادِیثِ الْجَاهِلِیَّةِ فَارْمُوا رَأْسَهُ وَ لَوْ بِالْحَصَی (2).

بیان

یدل علی جواز النهی عن المکروه و الزجر علی ترکه و یمکن حمله علی الأحادیث الکاذبة أو علی ما إذا کان النقل علی وجه التفاخر بالآباء الکفرة.

«18»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَتْ عَشِیَّةُ الْخَمِیسِ وَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ نَزَلَتْ مَلَائِکَةٌ مِنَ السَّمَاءِ مَعَهَا أَقْلَامُ الذَّهَبِ وَ صُحُفُ الْفِضَّةِ- لَا یَکْتُبُونَ عَشِیَّةَ الْخَمِیسِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ إِلَّا الصَّلَاةَ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ یُکْرَهُ السَّفَرُ وَ السَّعْیُ فِی الْحَوَائِجِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بُکْرَةً مِنْ أَجْلِ الصَّلَاةِ فَأَمَّا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَجَائِزٌ یُتَبَرَّکُ بِهِ (3).

«19»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قَالَ الصَّلَاةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الِانْتِشَارُ یَوْمَ السَّبْتِ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أُفٍّ لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ لَا یُفَرِّغَ نَفْسَهُ فِی الْأُسْبُوعِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِأَمْرِ دِینِهِ فَیَسْأَلَ عَنْهُ (4).

«20»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّیْشَابُورِیِ

ص: 347


1- 1. الخصال ج 2 ص 31.
2- 2. الخصال ج 2 ص 31.
3- 3. الخصال ج 2 ص 31.
4- 4. الخصال ج 2 ص 31.

امام صادق علیه السلام فرمود: شنبه برای ما، یکشنبه برای شیعه ما، دوشنبه برای بنی امیه، سه­شنبه برای پیروان آنها، چهارشنبه برای بنی عباس، پنج­شنبه برای پیروان آنها و جمعه برای خداوند متعال و سایر مردم است، در آن سفری نیست. خداوند تبارک تعالی فرمود: {و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید}، یعنی روز شنبه.(1)

روایت21.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش روایت کرد: از او درباره زنان سئوال کردم که آیا آنچه که درباره معطر شدن و آراسته شدن در جمعه و عیدین بر مردان لازم است، بر زنان نیز لازم است؟ فرمود: بله.(2)

روایت22.

کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش روایت کرد و فرمود: از او درباره پیر و دختر جوان سئوال کردم که معطر شدن بر آن دو لازم است... تا پایان خبر.(3)

روایت23.

الاحتجاج: حمیری به قائم علیه السلام نامه نگاشت و در آن درباره نماز جعفر بن ابوطالب از او سئوال کرد که بهتر است در چه اوقاتی خوانده شود؟ و آیا در آن قنوت است و اگر هست، در چه رکعتی از آن؟ جواب داد: بهترین اوقات آن اول روشنایی روز جمعه، سپس در هر روزی که خواستی و هر وقتی که از شب یا روز آن را بخوانی جایز است؛ و قنوت در آن دومرتبه است: در رکعت دوم قبل از رکوع و در رکعت چهارم بعد از رکوع.(4)

روایت24.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر یک از شما که جمعه بر او فرا رسد،

ص: 348


1- . عیون الأخبار 2: 42، و در آن، عبارت «برای خداوند متعال» موجود نیست.[2]
2- قرب الإسناد: 133.[3]
3- المسائل: البحار 10: 273.[4]
4- الاحتجاج: 275.[5]

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخُوزِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَقِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِیِّ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِیِّ الْعَدْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ کُلِّهِمْ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: السَّبْتُ لَنَا وَ الْأَحَدُ لِشِیعَتِنَا وَ الْإِثْنَیْنِ لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ الثَّلَاثَاءُ لِشِیعَتِهِمْ وَ الْأَرْبِعَاءُ لِبَنِی الْعَبَّاسِ وَ الْخَمِیسُ لِشِیعَتِهِمْ وَ الْجُمُعَةُ لِلَّهِ تَعَالَی وَ لِسَائِرِ النَّاسِ جَمِیعاً وَ لَیْسَ فِیهِ سَفَرٌ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ یَعْنِی یَوْمَ السَّبْتِ (1).

«21»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ هَلْ عَلَیْهِنَّ مِنَ التَّطَیُّبِ وَ التَّزَیُّنِ فِی الْجُمُعَةِ وَ الْعِیدَیْنِ مَا عَلَی الرِّجَالِ قَالَ نَعَمْ (2).

«22»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعَجُوزِ وَ الْعَائِقِ هَلْ عَلَیْهِمَا مِنَ التَّطَیُّبِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(3).

«23»

الْإِحْتِجَاجُ،: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنْ صَلَاةِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فِی أَیِّ أَوْقَاتِهَا أَفْضَلُ أَنْ تُصَلَّی فِیهِ وَ هَلْ فِیهَا قُنُوتٌ وَ إِنْ کَانَ فَفِی أَیِّ رَکْعَةٍ مِنْهَا فَأَجَابَ علیه السلام أَفْضَلُ أَوْقَاتِهَا صَدْرُ النَّهَارِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ ثُمَّ فِی أَیِّ الْأَیَّامِ شِئْتَ وَ أَیَّ وَقْتٍ صَلَّیْتَهَا مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ فَهُوَ جَائِزٌ وَ الْقُنُوتُ فِیهَا مَرَّتَانِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ فِی الرَّابِعَةِ بَعْدَ الرُّکُوعِ (4).

«24»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ وَافَقَ مِنْکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَلَا یَشْتَغِلَنَ

ص: 348


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 42، و لیس فیه:« للّه تعالی».
2- 2. قرب الإسناد ص 100 ط حجر ص 133 ط نجف.
3- 3. المسائل: البحار ج 10 ص 273.
4- 4. الاحتجاج: 275.

به چیزی غیر از عبادت مشغول نگردد که در آن بندگان بخشیده می­شوند و رحمت نازل می­گردد.(1)

روایت25.

محاسن: علی علیه السلام می­فرمود: در روز جمعه حاجت خواستن و دعا را زیاد کنید که در آن ساعاتی است که تا زمانی­که برای قطع روابط خویشاوندی، معصیت یا نافرمانی از والدین دعا نکنید، دعا و خواسته استجابت می­شود. و بدانید که خیر و شر در روز جمعه مضاعف می­گردد.(2)

و نیز محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: صدقه در روز جمعه دو چندان می­شود و امام باقر علیه السلام یک دینار صدقه می­داد.(3)

روایت26.

مؤلف:

در کتاب القرآن، مسندی از امیرمؤمنان علیه السلام خواهد آمد که وی فرمود: هر که در هر جمعه سوره نساء را قرائت کند، از فشار قبر ایمن می­شود.(4)

از امام باقر علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که در هر پنج­شنبه سوره مائده را بخواند، ایمانش با ظلمی آلوده نمی­شود و هرگز شرک نمی­ورزد.(5)

از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که در هر جمعه سوره اعراف را قرائت کند، از کسانی است که روز قیامت محاسبه نمی­گردد.(6)

از امام باقر علیه السلام روایت است که وی فرمود: هر که در هر جمعه سوره هود را قرائت کند، خداوند عزوجل روز قیامت او را در زمره انبیا محشور می­کند و در روز قیامت گناهی که مرتکب شده باشد از او شناخته نمی­شود.(7)

امام صادق علیه السلام فرمود: هر که سوره ابراهیم و حجر را در دو رکعت، در هر

ص: 349


1- ثواب الاعمال: 34، المقنعه : 25، مصباح المتهجد: 196 .[1]
2- المحاسن: 58.[2]
3- المحاسن: 59.[3]
4- تفسیر العیاشی 1: 215، ثواب الاعمال: 95.[4]
5- تفسیر العیاشی 1: 215، ثواب الاعمال: 95.[5]
6- تفسیر العیاشی 2: 2، ثواب الاعمال: 95.[6]
7- تفسیر العیاشی 2: 139، ثواب الاعمال: 96 .[7]

بِشَیْ ءٍ غَیْرِ الْعِبَادَةِ فَإِنَّ فِیهَا یُغْفَرُ لِلْعِبَادِ وَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ(1).

«25»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ: أَکْثِرُوا الْمَسْأَلَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الدُّعَاءَ فَإِنَّ فِیهِ سَاعَاتٍ یُسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعَاءُ وَ الْمَسْأَلَةُ مَا لَمْ تَدْعُوا بِقَطِیعَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ أَوْ عُقُوقٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ یُضَاعَفَانِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(2).

وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الصَّدَقَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَتَصَدَّقُ بِدِینَارٍ(3).

«26»

أَقُولُ سَیَأْتِی مُسْنَداً فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ النِّسَاءِ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ أَمِنَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ(4).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمَائِدَةِ فِی کُلِّ خَمِیسٍ لَمْ یَلْبِسْ إِیمَانَهُ بِظُلْمٍ وَ لَمْ یُشْرِکْ أَبَداً(5).

وَ عَنِ الصَّادِقِ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْأَعْرَافِ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ کَانَ مِمَّنْ لَا یُحَاسَبُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(6).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ هُودٍ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی زُمْرَةِ النَّبِیِّینَ وَ لَمْ یُعْرَفْ لَهُ خَطِیئَةٌ عَمِلَهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ(7).

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ إِبْرَاهِیمَ وَ الْحِجْرَ فِی رَکْعَتَیْنِ جَمِیعاً فِی کُلِ

ص: 349


1- 1. ثواب الأعمال ص 34، و تراه فی المقنعة: 25 مصباح المتهجد: 196.
2- 2. المحاسن: 58.
3- 3. المحاسن: 59.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 215، ثواب الأعمال: 95.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 215، ثواب الأعمال: 95.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2: 2 ثواب الأعمال، 95.
7- 7. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 139، ثواب الأعمال: 96.

جمعه قرائت کند، هرگز دچار فقر، جنون و مصیبت نمی­گردد.(1)

و نیز فرمود: هر که سوره مؤمنون را قرائت کند و به قرائت آن در هر جمعه عادت کرده باشد، خداوند زندگی او را به سعادت ختم می­کند و منزلش در بهشت اعلی همراه انبیا و رسولان خواهد بود.(2)

و نیز فرمود: هر که سوره صافات را در هر روز جمعه قرائت کند، در زندگی دنیا پیوسته از هر آفتی محفوظ است، هر بلایی از او دفع می­شود، و در دنیا با وسیع­ترین روزی، روزی داده می­شود و خداوند او را در مالش، فرزندش و بدنش به بدی­ای از شیطان رانده شده، و نه از جبار عنید گرفتار نمی­کند، و اگر در همان روز یا شب آن فوت کند، خداوند او را به عنوان شهید محشور می­کند و شهید می­میراند و او را همراه شهدا در درجه­ای از بهشت، وارد بهشت می­کند.(3)

و فرمود: هر که در هر شب یا در هر جمعه سوره احقاف را قرائت کند، خداوند او را در زندگی دنیا به وحشتی گرفتار نمی­کند و او را از فزع روز قیامت ایمن می­سازد ان شاءالله تعالی.(4)

روایت27.

ثواب الأعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: خیر و شر در روز جمعه دو چندان می­گردد.(5)

روایت28.

و نیز از ثواب الأعمال: عبدالله بن سنان گوید: سائلی در شامگاه پنج­شنبه نزد امام صادق علیه السلام آمد و از او تقاضا کرد، پس او را رد نمود. سپس به همنشینانش روی کرد و فرمود: آگاه باشید که نزد ما چیزی است که با آن صدقه بدهیم، اما صدقه در روز جمعه چندین برابر می­گردد.(6)

ص: 350


1- تفسیر العیاشی 2: 222، ثواب الاعمال: 97.[8]
2- ثواب الاعمال: 98.[1]
3- ثواب الاعمال: 101 .[2]
4- ثواب الاعمال: 103.[3]
5- ثواب الاعمال: 128.[4]
6- ثوب الاعمال: 128.[5]

جُمُعَةٍ لَمْ یُصِبْهُ فَقْرٌ أَبَداً وَ لَا جُنُونٌ وَ لَا بَلْوَی (1).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُؤْمِنِینَ خَتَمَ اللَّهُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ إِذَا کَانَ یُدْمِنُ قِرَاءَتَهَا فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ کَانَ مَنْزِلُهُ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ (2).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الصَّافَّاتِ فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ لَمْ یَزَلْ مَحْفُوظاً عَنْ کُلِّ آفَةٍ مَدْفُوعاً عَنْهُ کُلُّ بَلِیَّةٍ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا مَرْزُوقاً فِی الدُّنْیَا بِأَوْسَعِ مَا یَکُونُ مِنَ الرِّزْقِ وَ لَمْ یُصِبْهُ اللَّهُ فِی مَالِهِ وَ لَا وَلَدِهِ وَ لَا بَدَنِهِ بِسُوءٍ مِنْ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ وَ لَا مِنْ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ إِنْ مَاتَ فِی یَوْمِهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَعَثَهُ اللَّهُ شَهِیداً وَ أَمَاتَهُ شَهِیداً وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ مَعَ الشُّهَدَاءِ فِی دَرَجَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ(3).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ کُلَّ لَیْلَةٍ أَوْ کُلَّ جُمُعَةٍ سُورَةَ الْأَحْقَافِ لَمْ یُصِبْهُ اللَّهُ بِرَوْعَةٍ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (4).

«27»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْخَیْرُ وَ الشَّرُّ یُضَاعَفُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(5).

«28»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: أَتَی سَائِلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَشِیَّةَ الْخَمِیسِ فَسَأَلَهُ فَرَدَّهُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی جُلَسَائِهِ فَقَالَ أَمَا إِنَّ عِنْدَنَا مَا نَتَصَدَّقُ عَلَیْهِ وَ لَکِنَّ الصَّدَقَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ أَضْعَافاً(6).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ

ص: 350


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 222، ثواب الأعمال ص 97.
2- 2. ثواب الأعمال: 98.
3- 3. ثواب الأعمال: 101.
4- 4. ثواب الأعمال: 103.
5- 5. ثواب الأعمال: 128.
6- 6. المصدر نفسه.

و نیز از ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم کم­ مال­ترین اهل بیت و بزرگ­ترین آنها از نظر مخارج بود. و ادامه داد: هر جمعه یک دینار صدقه می­داد و می­فرمود: صدقه در روز جمعه به دلیل فضیلت جمعه بر سایر روزها دو چندان می­گردد.(1)

و نیز از ثواب الأعمال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که در روز جمعه صد مرتبه بر من درود بفرستد، خداوند شصت حاجت او، سی حاجت برای دنیا و سی حاجت برای آخرت را برای او برآورده می­کند.(2)

رساله شهید ثانی: مشابه آن از امام کاظم علیه السلام آمده است.

روایت29.

جمال الأسبوع: زراره و فضیل گویند، گفتیم: اگر بعد از فجر برای جمعه غسل کنم کفایت می­کند؟ امام فرمود: بله.

و امام باقر علیه السلام فرمود: در روز جمعه غسل را ترک نکن که آن سنت است، و عطر بزن، لباس نیکویت را بر تن کن، و فراغتت از غسل باید قبل از زوال باشد؛ و چون خورشید زایل شد برخیز درحالی­که آرامش و وقار داری. و فرمود: غسل در روز جمعه واجب است.

و امام باقر علیه السلام روایت کرد، فرمود: هر کس در هر جمعه ناخن­ها و شارب خود را کوتاه کند و به هنگام چیدن آن بگوید: به نام خدا و با خدا و بر سنت محمد و آل محمد، هیچ چیدن و برشی از او نمی­افتد مگر اینکه با آن برای او آزاد کردن یک شخص نوشته می­شود و بیمار نمی­شود مگر در بیماری­ای که به مرگش ختم می­شود.

و امام صادق علیه السلام فرمود: گرفتن شارب و ناخن­ها و شستن سر با خطمی در روز جمعه، فقر را دور می­کند و بر روزی می­افزاید.

ص: 351


1- ثواب الاعمال: 168.[1]
2- ثواب الاعمال: 141.[2]

مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْوَابِشِیِّ وَ ابْنِ بُکَیْرٍ وَ غَیْرِهِ رَوَوْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی علیه السلام أَقَلَّ أَهْلِ بَیْتِهِ مَالًا وَ أَعْظَمَهُمْ مَئُونَةً قَالَ وَ کَانَ یَتَصَدَّقُ کُلَّ جُمُعَةٍ بِدِینَارٍ وَ کَانَ یَقُولُ الصَّدَقَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ لِفَضْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ عَلَی غَیْرِهِ مِنَ الْأَیَّامِ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی عَلَیَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِائَةَ مَرَّةٍ قَضَی اللَّهُ لَهُ سِتِّینَ حَاجَةً مِنْهَا لِلدُّنْیَا ثَلَاثُونَ حَاجَةً وَ ثَلَاثُونَ لِلْآخِرَةِ(2).

رسالة الشهید الثانی، عن الکاظم علیه السلام: مثله.

«29»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَیْلِ قَالا: قُلْنَا یُجْزِی إِذَا اغْتَسَلْتُ بَعْدَ الْفَجْرِ لِلْجُمُعَةِ قَالَ نَعَمْ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا تَدَعِ الْغُسْلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ سُنَّةٌ وَ شَمَّ الطِّیبَ وَ الْبَسْ صَالِحَ ثِیَابِکَ وَ لْیَکُنْ فَرَاغُکَ مِنَ الْغُسْلِ قَبْلَ الزَّوَالِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقُمْ وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ وَ قَالَ الْغُسْلُ وَاجِبٌ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ فِیمَا رَوَاهُ فِی کِتَابِ الْوَاحِدَةِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَخَذَ أَظْفَارَهُ وَ شَارِبَهُ کُلَّ جُمُعَةٍ وَ قَالَ حِینَ یَأْخُذُهُ بِاسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَی سُنَّةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمْ یَسْقُطْ مِنْهُ قُلَامَةٌ وَ لَا جُزَازَةٌ إِلَّا کُتِبَ لَهُ بِهَا عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ لَمْ یَمْرَضْ إِلَّا الْمَرْضَةَ الَّتِی یَمُوتُ فِیهَا.

وَ بِإِسْنَادٍ لَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَخْذُ الشَّارِبِ وَ الْأَظْفَارِ وَ غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِیِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یَنْفِی الْفَقْرَ وَ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ.

ص: 351


1- 1. ثواب الأعمال: 168.
2- 2. ثواب الأعمال: 141.

و امام صادق علیه السلام فرمود: هر که روز جمعه قسمتی از شارب خود را بگیرد و ناخن­هایش را بچیند و سرش را با خطمی بشوید، مانند کسی است که بنده­ای را آزاد کرده است.

و امام صادق علیه السلام فرمود: شستن سر با خطمی در روز جمعه، ایمنی از پیسی و جنون است .

و امام صادق علیه السلام فرمود: هر یک از شما روز جمعه باید آراسته گردد و غسل ­کند، عطر زند و محاسنش را شانه کند و تمیزترین لباسش را بر تن ­کند و باید برای جمعه آماده گردد. و در آن روز باید آرامش و وقار داشته باشد و پروردگارش را نیکو عبادت کند و هر چه توانست خیر انجام دهد که خداوند بر زمین توجه می­کند تا نیکی­ها را دو چندان کند.

از نبی صلّی الله علیه و آله روایت است که در وصیتش به علی علیه السلام به او فرمود: ای علی، در هر هفت روز، یک روز بر مردم غسل لازم است، پس در هر جمعه غسل کن هرچند آب را با قوت روزانه­ بخری و گرسنه بمانی، که چیزی از مستحبات، بزرگتر از آن نیست.

و امام صادق علیه السلام فرمود: هر که روز جمعه غسل کند و بگوید: «شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز الله نیست، یگانه است و شریکی برای او نیست، و محمد بنده و رسول اوست، پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و مرا از توبه­کنندگان قرار بده و مرا از متطهران قرار بده»، از جمعه تا جمعه برای او طهارت است.

روایت30.

مجالس شیخ: عبدالله بن سلیمان از امام باقر علیه السلام نقل می­کند: از او درباره زیارت قبور سئوال کردم. فرمود: اگر روز جمعه باشد، پس آنها را زیارت کن که اگر کسی از آنان در تنگنا باشد، در فاصله بین طلوع فجر تا طلوع

ص: 352

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ وَ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ وَ غَسَلَ رَأْسَهُ بِالْخِطْمِیِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کَانَ کَمَنْ أَعْتَقَ نَسَمَةً.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِیِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَمَانٌ مِنَ الْبَرَصِ وَ الْجُنُونِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لِیَتَزَیَّنْ أَحَدُکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یَغْتَسِلُ وَ یَتَطَیَّبُ وَ یُسَرِّحُ لِحْیَتَهُ وَ یَلْبَسُ أَنْظَفَ ثِیَابِهِ وَ لْیَتَهَیَّأْ لِلْجُمُعَةِ وَ لْیَکُنْ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ وَ لْیُحْسِنْ عِبَادَةَ رَبِّهِ وَ لْیَفْعَلِ الْخَیْرَ مَا اسْتَطَاعَ فَإِنَّ اللَّهَ یَطَّلِعُ عَلَی الْأَرْضِ لِیُضَاعِفَ الْحَسَنَاتِ.

قَالَ وَ نَقَلْتُ مِنْ خَطِّ أَبِی الْفَرَجِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْجُنْدِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ السَّمَّاکِ عَنْ أَبِی نَصْرٍ السَّمَرْقَنْدِیِّ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ زُهَیْرِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ یَا عَلِیُّ عَلَی النَّاسِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ سَبْعَةِ أَیَّامٍ الْغُسْلُ فَاغْتَسِلْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ لَوْ أَنَّکَ تَشْتَرِی الْمَاءَ بِقُوتِ یَوْمِکَ وَ تَطْوِیهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنَ التَّطَوُّعِ أَعْظَمَ مِنْهُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ- کَانَ طُهْراً لَهُ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ.

«30»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ بُطَّةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ یَعْلَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ النَّهْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ زِیَارَةِ الْقُبُورِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَزُرْهُمْ فَإِنَّهُ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی ضِیقٍ وُسِّعَ عَلَیْهِ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ

ص: 352

آفتاب بر او گشایش حاصل می­شود. می­دانند چه کسی در هر روز نزد آنان آمده است و چون خورشید طلوع کند، رها می­شوند. عرض کردم: پس می­دانند چه کسی نزد آنان آمده است و از آن شاد می­شوند؟ فرمود: بله، و زمانی­که از آنان روی­گردان شود، برای او دلتنگ می­شوند.(1)

روایت31.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس روز جمعه قبل از زوال هفت برگ کاسنی بخورد، وارد بهشت می­شود.(2)

روایت32.

کتاب العروس: تألیف شیخ فقیه ابو محمد جعفر بن احمد بن علی قمی با اسنادش به امام صادق علیه السلام، که فرمود: چون روز قیامت شود، خداوند روزها را به صورتی­که مردم بدانند که آنها روزها هستند، محشور می­سازد، سپس خداوند جمعه را پیش­روی آن روزها مبعوث می­سازد که مانند عروس صاحب جمال و کمال، به سوی دامادی صاحب دین و مال برده می­شود. ادامه داد: بر در بهشت می­ایستد، درحالی­که روزها پشت سر اوست، شهادت می­دهد و برای هر کسی در آن [روز] بر محمد و آل محمد زیاد صلوات فرستاده باشد، شفاعت می­کند. به او گفته شد: زیاد یعنی چه مقدار و در چه اوقاتی بهتر است؟ فرمود: صد مرتبه، و آن باید بعد از نماز عصر باشد. سئوال کرد: چگونه بگویم؟ فرمود: می­گویی: پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و فرج آنان را تعجیل بفرما.

و از همان: امام صادق علیه السلام فرمود: شب جمعه در مغرب، سوره جمعه و «قل هو الله احد» را بخوان، و در نماز عشاء سوره جمعه و «سبّح اسم ربّک الاعلی الذی خلق فسوّی» را قرائت کن، و در فجر سوره جمعه و «قل هو الله احد» و در ظهر سوره جمعه و منافقین، و در عصر در روز جمعه سوره جمعه و «قل هو الله احد» را بخوان.

جمال الأسبوع: با اسنادش از شیخ، با اسنادش از کنانی مشابه آن آمده.

روایت33.

العروس: و در خبری دیگر از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: در شب جمعه در نماز عشا سوره جمعه و سوره حشر را قرائت کن.

و نیز از همان، با اسنادش از امام باقر علیه السلام روایت است که وی فرمود: مستحب است که در شب جمعه در ص: 353


1- امالی طوسی 2: 300.[1]
2- المحاسن: 510.[2]

الشَّمْسِ یَعْلَمُونَ بِمَنْ أَتَاهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ کَانُوا سُدًی قُلْتُ فَیَعْلَمُونَ بِمَنْ أَتَاهُمْ فَیَفْرَحُونَ بِهِ قَالَ نَعَمْ وَ یَسْتَوْحِشُونَ لَهُ إِذَا انْصَرَفَ عَنْهُمْ (1).

«31»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ دُرُسْتَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَکَلَ سَبْعَ وَرَقَاتِ هِنْدَبَاءَ- یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الزَّوَالِ دَخَلَ الْجَنَّةَ(2).

«32»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، لِلشَّیْخِ الْفَقِیهِ أَبِی مُحَمَّدٍ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْقُمِّیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ بَعَثَ اللَّهُ الْأَیَّامَ فِی صُوَرٍ یَعْرِفُهَا الْخَلْقُ أَنَّهَا الْأَیَّامُ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ الْجُمُعَةَ أَمَامَهَا یَقْدُمُهَا کَالْعَرُوسِ ذَاتَ جَمَالٍ وَ کَمَالٍ تُهْدَی إِلَی ذِی دِینٍ وَ مَالٍ قَالَ فَتَقِفُ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ وَ الْأَیَّامُ خَلْفَهَا یَشْهَدُ وَ یَشْفَعُ لِکُلِّ مَنْ أَکْثَرَ الصَّلَاةَ فِیهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام قِیلَ لَهُ وَ کَمِ الْکَثِیرُ مِنْ هَذَا وَ فِی أَیِّ أَوْقَاتٍ أَفْضَلُ قَالَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ لْیَکُنْ ذَلِکَ بَعْدَ صَلَاةِ الْعَصْرِ قَالَ فَکَیْفَ أَقُولُ قَالَ تَقُولُ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اقْرَأْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی الْمَغْرِبِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ اقْرَأْ فِی صَلَاةِ الْعَتَمَةِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی وَ فِی الْفَجْرِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الظُّهْرِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ فِی الْعَصْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.

جمال الأسبوع، بإسناده عن الشیخ بإسناده عن الکنانی: مثله.

«33»

الْعَرُوسُ، وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: اقْرَأْ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فِی صَلَاةِ الْعَتَمَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ سُورَةَ الْحَشْرِ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فِی صَلَاةِ

ص: 353


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 300، و تراه مشروحا فی ج 6 ص 256 من هذه الطبعة.
2- 2. المحاسن: 510.

نماز عشا سوره جمعه و منافقین، و در نماز فجر، در نماز ظهر، و در نماز عصر، مانند آن را قرائت کند.

و نیز از همان، امام صادق علیه السلام فرمود: چون شامگاه پنج­شنبه و شب جمعه شود، ملائکه از آسمان فرود می­آیند درحالی­که قلم­هایی طلایی و برگه­هایی از نقره همراه آنان است. در شامگاه پنج­شنبه و شب جمعه و روز جمعه تا غروب خورشید، فقط صلوات بر محمد و آل محمد را بر آن می­نویسند .

و نیز از همان، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که بیت شعری از سخن زشت را در شب جمعه بخواند، نماز آن شب از او پذیرفته نمی­شود و هر که در روز جمعه مثال آورد، نماز آن روز از او پذیرفته نمی­شود.

و نیز با اسنادش از ابوسعید خدری گوید: در آنچه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام وصیت کرد، آمده است: ای علی، اگر شب جمعه با همسرت همبستر شدی، فرزند، بردبار سخن­پرداز زبان­آور می­شود و اگر شب جمعه بعد از عشای آخر، با او مجامعت کردی، امید می­رود که فرزند از پرهیزکاران باشد و اگر روز جمعه بعد از عصر مجامعت کردی، فرزند مشهور، معروف عالم می­شود.

و نیز از همان، از امام رضا علیه السلام روایت است که فرمود: نماز صبح را زمانی­که فجر طلوع کرد و به خوبی روشن شد بخوان و نماز صبح در روز جمعه را زمانی­که فجر طلوع کرد، در اول وقت آن بخوان.

از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: واجب است که بعد از نماز صبح در روز جمعه الرحمن را بخوانی، سپس هر بار گفتی «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ»، {پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟} می­گویی: هیچ یک از نعمتهای پروردگارم را منکر نیستم.

از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: هر که روز جمعه بعد از نماز صبح بگوید: پروردگارا، صلوات ملائکه، ساکنان عرش و همه مخلوقات، آسمان، زمین، انبیا و رسولانت را بر محمد و آل محمد قرار بده، گناه یک سال برای او نوشته نمی­شود.

از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: سلمان فارسی - رحمت خدا بر او باد - روز جمعه

ص: 354

الْعَتَمَةِ سُورَةُ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ فِی صَلَاةِ الْعَصْرِ مِثْلُ ذَلِکَ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَتْ عَشِیَّةُ الْخَمِیسِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ نَزَلَتِ الْمَلَائِکَةُ مِنَ السَّمَاءِ مَعَهَا أَقْلَامُ الذَّهَبِ وَ صُحُفُ الْفِضَّةِ- لَا یَکْتُبُونَ عَشِیَّةَ الْخَمِیسِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ إِلَّا الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَمَثَّلَ بِبَیْتِ شِعْرٍ مِنَ الْخَنَا لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاةٌ تِلْکَ اللَّیْلَةَ وَ مَنْ تَمَثَّلَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاةٌ فِی یَوْمِهِ ذَلِکَ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْصَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ إِنْ جَامَعْتَ أَهْلَکَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْوَلَدَ یَکُونُ حَلِیماً قَوَّالًا مُفَوَّهاً وَ إِنْ جَامَعْتَهَا لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ عِشَاءِ الْآخِرَةِ فَإِنَّ الْوَلَدَ یُرْجَی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْأَبْدَالِ وَ إِنْ جَامَعْتَهَا بَعْدَ الْعَصْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْوَلَدَ یَکُونُ مَشْهُوراً مَعْرُوفاً عَالِماً.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: صَلِّ صَلَاةَ الْغَدَاةِ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ وَ أَضَاءَ حُسْناً وَ صَلِّ صَلَاةَ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَجِبُ أَنْ تَقْرَأَ فِی دُبُرِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ الرَّحْمَنَ ثُمَّ تَقُولَ کُلَّمَا قُلْتَ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ قُلْتَ لَا بِشَیْ ءٍ مِنْ آلَائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَالَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ- اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ وَ حَمَلَةِ عَرْشِکَ وَ جَمِیعِ خَلْقِکَ وَ سَمَائِکَ وَ أَرْضِکَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ ذَنْبٌ سَنَةً.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ

ص: 354

بر مقبره­ها گذر کرد. ایستاد و گفت: سلام بر شما ای اهل دیار، که بهترین خانه قوم مؤمنین است، ای اهل جمع آیا دانستید که امروز جمعه است؟ سپس برگشت و زمانی­که خواب او را دربرگرفت، کسی­ در خوابش آمد و گفت: ای ابو عبدالله، نزد ما آمدی و بر ما سلام کردی و سلامت را پاسخ گفتیم و به ما گفتی ای اهل دیار! آیا دانستید که امروز جمعه است؟ درحالی­که ما آنچه را که پرندگان در روز جمعه می­گویند را می­دانیم. - ادامه داد: - پرنده می­گوید: ای پاک قدّوس پروردگار ملائکه و روح، رحمتت بر غضبت پیشی گرفت، کسی­که به دروغ به اسم تو سوگند خورد، عظمت تو را نشناخت.

ابن مریم گوید: علی علیه السلام فرمود: روزه­دار وارد حمام نشود و حجامت نکند و بر روزه در روز جمعه اصرار نداشته باشد، مگر اینکه از ایام روزه­اش باشد.

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: در روز جمعه ساعتی است که در آن کسی حجامت نمی­کند مگر اینکه می­میرد.

امام صادق علیه السلام فرمود: از سنت، هزار مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد و در غیر روز جمعه صد مرتبه است؛ و هر که در روز جمعه صد مرتبه بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد و صد مرتبه استغفار کند و صد مرتبه «قل هو الله احد» بخواند، البته بخشیده می­شود.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آیة الکرسی در لوحی از زمرد سبز با مداد مخصوص خدا نگاشته شده است. روز جمعه­ای نیست مگر اینکه آن لوح با پیشانی اسرافیل برخورد می­کند، و چون با پیشانی او برخورد کند تسبیح می­گوید و می­گوید: پاک و منزه است کسی­که تسبیح شایسته نیست مگر او را، و نه عبادت و خضوع مگر به سمت او،، آن خدای توانای یگانه شکست­ناپذیر. و چون او تسبیح کند، همه ملائکه­ای که در آسمان­ها هستند تسبیح می­کنند و تهلیل می­گویند و چون اهل آسمان دنیا تسبیح آنان را می­شنوند، تقدیس می­کنند؛ پس هیچ فرشته مقرب و نبی مرسلی باقی نمی­ماند مگر اینکه برای خواندن آیة الکرسی مطابق تنزیل دعا می­کند.

جعفر بن محمد گوید: سید العابدین علی بن حسین علیه السلام زمانی­که صبح می­کرد، تا زوال آفتاب جز آن [آیة الکرسی] را قرائت نمی­کرد، و چون خورشید زایل می­شد نماز می­خواند و چون از نمازش فارغ می­شد، سوره «انا انزلناه فی لیلۀ القدر» را شروع می­کرد.

عبدالله بن حسن نقل کرد: مادرم فاطمه بنت حسین فرمود: رسول خدا را در

ص: 355

بِمَقَابِرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَوَقَفَ ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الدِّیَارِ فَنِعْمَ دَارُ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ یَا أَهْلَ الْجَمْعِ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ الْیَوْمَ الْجُمُعَةُ قَالَ ثُمَّ انْصَرَفَ فَلَمَّا أَنْ أَخَذَ مَضْجَعَهُ أَتَاهُ آتٍ فِی مَنَامِهِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّکَ أَتَیْتَنَا فَسَلَّمْتَ عَلَیْنَا وَ رَدَدْنَا عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ قُلْتَ لَنَا یَا أَهْلَ الدِّیَارِ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ الْیَوْمَ الْجُمُعَةُ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ مَا یَقُولُ الطَّیْرُ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ قَالَ یَقُولُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ مَا عَرَفَ عَظَمَتَکَ مَنْ حَلَفَ بِاسْمِکَ کَاذِباً.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَرْیَمَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا یَدْخُلِ الصَّائِمُ الْحَمَّامَ وَ لَا یَحْتَجِمْ وَ لَا یَتَعَمَّدْ صَوْمَ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مِنْ أَیَّامِ صِیَامِهِ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ سَاعَةً لَا یَحْتَجِمُ فِیهَا أَحَدٌ إِلَّا مَاتَ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنَ السُّنَّةِ الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ فِی غَیْرِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَنْ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ مِائَةَ صَلَوَاتٍ وَ اسْتَغْفَرَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ غُفِرَ لَهُ الْبَتَّةَ.

وَ مِنْهُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ آیَةَ الْکُرْسِیِّ فِی لَوْحٍ مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ مَکْتُوبٌ بِمِدَادٍ مَخْصُوصٍ بِاللَّهِ لَیْسَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِلَّا صَکَّ ذَلِکَ اللَّوْحُ جَبْهَةَ إِسْرَافِیلَ فَإِذَا صَکَّ جَبْهَتَهُ سَبَّحَ فَقَالَ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ وَ لَا الْعِبَادَةُ وَ الْخُضُوعُ إِلَّا لِوَجْهِهِ ذَلِکَ اللَّهُ الْقَدِیرُ الْوَاحِدُ الْعَزِیزُ فَإِذَا سَبَّحَ سَبَّحَ جَمِیعُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ مِنْ مَلَکٍ وَ هَلَّلُوا فَإِذَا سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا تَسْبِیحَهُمْ قَدَّسُوا فَلَا یَبْقَی مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ إِلَّا دَعَا لِقَارِئِ آیَةِ الْکُرْسِیِّ عَلَی التَّنْزِیلِ.

قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ: کَانَ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذَا أَصْبَحَ لَا یَقْرَأُ غَیْرَهَا حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ صَلَّی فَإِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ ابْتَدَأَ فِی سُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ.

قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ قَالَتْ أُمِّی فَاطِمَةُ بِنْتُ الْحُسَیْنِ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی

ص: 355

خواب دیدم که به من فرمود: ای دخترم، در میزانت ضرر نکن و وزن آن را برآورد کن و آن را با قرائت آیۀ الکرسی سنگین کن و هیچ یک از خانواده من آن را قرائت نکرد مگر اینکه آسمان­ها و زمین با ملائکه­اش لرزید و با صدای تسبیح، تهلیل و تقدیس، تقدیس می­کنند. سپس همه آنها برای خواننده آن دعا می­کنند و هر گناهی بر او بخشوده می­شود و از گناهان او گذشت می­شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: علی بن حسین علیه السلام با جدیت قسم یاد می­کرد که هر که قبل از زوال آفتاب هفتاد مرتبه آن را بخواند و کامل کردن هفتاد بار آن با زوال خورشید برابر شود، گناهان پیشین و پسین او آمرزیده می­شود و اگر در همان سال بمیرد، آمرزیده و بدون حساب، می­میرد:

« اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ - وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً - مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ*لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» تا «هُمْ فِیها خالِدُون»

«خداست که معبودی جز او نیست. زنده و برپادارنده است. نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است - و آنچه میان آسمانها و زمین و آنچه زیر خاک است - از آن اوست. - عالم به نهان و آشکار است و کسی را بر غیبش مطلع نسازد - کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه در پیش روی آنان و آنچه در پشت سرشان است را می داند و به چیزی از علم او جز به آنچه بخواهد احاطه نمی یابند. کرسی او آسمانها و زمین را در بر گرفته و نگهداری آنها بر او دشوار نیست و اوست والای بزرگ. در دین اجباری نیست و راه از بیراهه بخوبی آشکار شده است پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به یقین به دستاویزی استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است و خداوند شنوای داناست، خداوند عهده­دار کسانی است که ایمان آورده اند. آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی به در می برد و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند، عهده­داران آنان [همان عصیانگران] طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند. آنان اهل آتشند که خود در آن جاودانند» .

امام صادق علیه السلام فرمود: روز جمعه غسل کن مگر اینکه مریض و باشی و بیم سلامتی­ات را داشته باشی.

و از همان: امام صادق علیه السلام فرمود: غسل روز جمعه را ترک نمی­کند جز فاسق. و هر که غسل روز جمعه را از دست بدهد، باید روز شنبه آن را قضا کند.

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: شستن سر با خطمی در روز جمعه از سنت است که روزی را زیاد می­کند و فقر ضرری به انسان نمی­رساند، مو و پوست را نیکو می­سازد و ایمنی از سر درد است.

امام صادق علیه السلام فرمود: کوتاه کردن شارب و ناخن­ها، شستن سر با خطمی در روز جمعه، فقر را دور و روزی را زیاد می­کند.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه ناخن­هایش را بچیند، خداوند درد را از انگشتانش خارج می­کند و درمان را در آن داخل می­کند و جنون، جذام و پیسی به او نمی­رسد. و هر که شارب خود را کوتاه کند و ص: 356

النَّوْمِ فَقَالَ لِی یَا بُنَیَّةِ لَا تُخْسِرِی مِیزَانَکَ وَ أَقِیمِی وَزْنَهُ وَ ثَقِّلِیهِ بِقِرَاءَةِ آیَةِ الْکُرْسِیِّ فَمَا قَرَأَهَا مِنْ أَهْلِی أَحَدٌ إِلَّا ارْتَجَّتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ بِمَلَائِکَتِهَا وَ قَدَّسُوا بِزَجَلِ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّقْدِیسِ وَ التَّمْجِیدِ ثُمَّ دَعَوْا بِأَجْمَعِهِمْ لِقَارِئِهَا یُغْفَرُ لَهُ کُلُّ ذَنْبٍ وَ یُجَاوَزُ عَنْهُ کُلُّ خَطِیئَةٍ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَحْلِفُ مُجْتَهِداً أَنَّ مَنْ قَرَأَهَا قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ سَبْعِینَ مَرَّةً فَوَافَقَ تَکْمِلَةُ سَبْعِینَ زَوَالَهَا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ فَإِنْ مَاتَ فِی عَامِهِ ذَلِکَ مَاتَ مَغْفُوراً غَیْرَ مُحَاسَبٍ- اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ- لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ- لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری- عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً- مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ إِلَی قَوْلِهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اغْتَسِلْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ مَرِیضاً تَخَافُ عَلَی نَفْسِکَ.

وَ مِنْهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا یَتْرُکُ غُسْلَ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِلَّا فَاسِقٌ وَ مَنْ فَاتَهُ غُسْلُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَلْیَقْضِهِ یَوْمَ السَّبْتِ.

وَ مِنْهُ عَنْ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِیِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ السُّنَّةِ یُدِرُّ الرِّزْقَ وَ لَا یُضِرُّ الْفَقْرَ وَ یُحَسِّنُ الشَّعْرَ وَ الْبَشَرَةَ وَ هُوَ أَمَانٌ مِنَ الصُّدَاعِ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَخْذُ الشَّارِبِ وَ الْأَظْفَارِ وَ غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِیِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یَنْفِی الْفَقْرَ وَ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ.

وَ مِنْهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ أَنَامِلِهِ دَاءً وَ أَدْخَلَ فِیهِ دَوَاءً وَ لَمْ یُصِبْهُ جُنُونٌ وَ لَا جُذَامٌ وَ لَا بَرَصٌ وَ مَنْ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ وَ قَلَّمَ

ص: 356

ناخن خود را بچیند و در حین آن بگوید: «بسم الله و بالله و علی سنة رسول خدا»، به ازای هر بریده­ای از مو و تکه­ای از ناخن، ثواب آزاد کردن برده­ای به او عطا می­شود و نمی­میرد مگر به بیماری­ای که در پایان عمرش باشد.

از همین کتاب از ابوذر است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه غسل کند و خوب خود را بشوید، از بهترین لباسش بپوشد و [اگر عطر ندارد] عطر همسرش را بر خود بزند و سپس به سوی نماز جمعه برود و از روی گردن مردم[از بین مردم] عبور نکند و کسی را اذیت نکند، کفاره­ای است مابین آن جمعه و جمعه دیگر و سه روز بیشتر، و چند برابر آن تا آنجا که خدا بخواهد، زیرا خداوند فرمود:

«مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا»،(1){هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.} و بعد از ده برابر، از نزد خود به او اجر عظیمی می­دهد که بر او و هر کس که تا قیامت بر جای گذاشته وارد می­شود .

و از همان است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حبیب من جبرئیل گفت: عطر زدن یک روز در میان و روز جمعه نباید ترک شود؛ باید هر یک از شما معطر باشد، هرچند از شیشه عطر همسرش باشد، زیرا ملائکه روح شما را بو می­کنند و چهره شما را با بالهای خود در صف اول سه بار و در صف­های دیگر یک بار لمس می­کنند.

امام رضا علیه السلام فرمود: مستحب است که در دو رکعت آخر نماز ظهر در روز جمعه، در هر دو نماز، حمد و «قل هو الله احد» خوانده شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز ظهر روز جمعه، در دو رکعت اول سوره جمعه و منافقین و در دو رکعت دیگر ام­الکتاب و «قل هو الله احد» را بخواند.

توضیح

این دو خبر نادرند و من در جای دیگری آنها را ندیدم و ندیدم کسی به آنها عمل کند.

روایت34.

رساله شهید ثانی - رحمه الله -: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هر یک از شما به جمعه بیاید، باید غسل کند.

و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس در روز جمعه غسل کند، گناهان و خطایای او محو می­گردد و چون شروع به راه رفتن کند، برای هر گام او بیست حسنه برایش نوشته می­شود. امام علی علیه السلام چون می­خواست کسی را توبیخ کند، به او می­فرمود: به خدا سوگند تو از ترک­کننده غسل روز

ص: 357


1- انعام / 160.[1]

أَظْفَارَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ قَالَ حِینَ یَأْخُذُهُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَی سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْقُطْ مِنْهُ قُلَامَةٌ وَ لَا جُزَازَةٌ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا عِتْقَ نَسَمَةٍ وَ لَمْ یَمْرَضْ إِلَّا مَرَضَهُ الَّذِی یَمُوتُ فِیهِ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ أَحْسَنَ طَهُورَهُ وَ لَبِسَ صَالِحَ ثِیَابِهِ وَ مَسَّ مِنْ طِیبِ أَهْلِهِ ثُمَّ رَاحَ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ لَمْ یُؤْذِ أَحَداً وَ لَمْ یَتَخَطَّ رِقَابَ النَّاسِ کَانَ کَفَّارَةَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی وَ زِیَادَةَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ إِلَی مَا شَاءَ اللَّهُ مِنَ الْأَضْعَافِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1) وَ یُؤْتَ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً بَعْدَ الْعَشْرِ وَ کَانَ وَافِداً إِلَی نَفْسِهِ وَ فِیمَنْ خَلَّفَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

وَ مِنْهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ تَطَیُّبُ یَوْمٍ وَ یَوْمٍ لَا وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لَا بُدَّ مِنْهُ أَوْ لَا یُتْرَکُ لَهُ لِیَتَطَیَّبْ أَحَدُکُمْ وَ لَوْ مِنْ قَارُورَةِ امْرَأَتِهِ فَإِنَّ الْمَلَائِکَةَ تَسْتَنْشِقُ أَرْوَاحَکُمْ وَ تَمْسَحُ وُجُوهَکُمْ بِأَجْنِحَتِهَا لِلصَّفِّ الْأَوَّلِ ثَلَاثاً وَ مَا بَقِیَ فَمَسَحَهُ مَسْحَةً.

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُخْرَاوَیْنِ مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ- یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی کِلْتَیْهِمَا الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.

وَ مِنْهُ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَقْرَأُ فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی الرَّکْعَتَیْنِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ یَقْرَأُ فِی الْأُخْرَیَیْنِ بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.

بیان

الخبران نادران لم أرهما فی غیر هذا الکتاب و لم أر من عمل بهما.

«34»

رِسَالَةُ الشَّهِیدِ الثَّانِی ره، رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ جَاءَ مِنْکُمُ الْجُمُعَةَ فَلْیَغْتَسِلْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مُحِیَتْ ذُنُوبُهُ وَ خَطَایَاهُ وَ إِذَا أَخَذَ فِی الْمَشْیِ کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ عِشْرُونَ حَسَنَةً.

وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا وَبَّخَ رَجُلًا یَقُولُ لَهُ وَ اللَّهِ لَأَنْتَ أَعْجَزُ مِنْ تَارِکِ الْغُسْلِ یَوْمَ

ص: 357


1- 1. الأنعام: 160.

جمعه ناتوان­تری، زیرا او - کسی که غسل کند - تا جمعه دیگر در طهارت به سر می­برد.

و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: غسل روز جمعه بر هر مسلمانی واجب است و این که مسواک کند و اگر عطر داشت عطر بزند. و ایشان در روز جمعه پیش از آن که برای نماز خارج شود، ناخن­های خود را می­گرفت و شارب خود را کوتاه می­کرد.

و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تردیدی نیست که اگر کسی روز جمعه غسل کند و تا آنجا که بتواند خود را پاک گرداند و از روغن خود به خودش روغن بزند و خود را از عطر خانه­اش معطر کند و خارج شود، به طوری که بین دو نفر جدایی نیندازد - در صف­های نماز - و نماز واجب خود را بخواند، سپس وقتی امام سخن می­گوید ساکت باشد، هر چه بین دو جمعه انجام داده باشد آمرزیده می­شود.

و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که روز جمعه ناخن­هایش را بگیرد، تا جمعه آینده از بدی محفوظ است.

روایت35.

رساله شهید ثانی، المنهاج، المقنعه: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که روز جمعه شارب خود را کوتاه کند و ناخن­هایش را بگیرد و در حین آن بگوید: «بسم الله و بالله و علی سنة رسول خدا»، خداوند به هر بریده­ای از مو و ریزه­ای از ناخن، ثواب آزاد کردن برده­ای را برای او می­نویسد و نمی­میرد مگر به بیماری که پایان عمرش باشد.

توضیح

شاید تخلف در برخی موارد، به خاطر تخلف در برخی شرایط باشد مانند اخلاص و تقوی و غیره؛ و خداوند فرموده است «أوفوا بّعَهدی أوفِ بعَهدِکُم»، { به عهد من وفا کنید تا به عهد شما وفا کنم.} یا این که مشروط به مصلحت است.

روایت36.

رساله شهید ثانی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز جمعه بسیار بر من صلوات بفرستید، زیرا هر کس صلوات بیشتری بر من بفرستد، منزلت او به من نزدیکتر است و کسی که در روز جمعه صد بار بر من صلوات بفرستد، در روز قیامت در حالی نزد من می­آید که بر چهره­اش نوری است، و کسی که در روز جمعه هزار بار بر من صلوات بفرستد نمی­میرد مگر آن که جایگاهش را در بهشت می­بیند.

و روایت شده که اگر کسی در روز جمعه سوره کهف را بخواند، تا هشت روز معصوم است و اگر دجال خروج کند از او محفوظ می­ماند؛ و کسی که در شب یا روز جمعه حم دخان را بخواند،

ص: 358

الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ لَا یَزَالُ فِی طُهْرٍ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْغُسْلُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَاجِبٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ أَنْ یَسْتَنَّ یَعْنِی یَسْتَاکَ وَ أَنْ یَمَسَّ طِیباً إِنْ وَجَدَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُقَلِّمُ أَظْفَارَهُ وَ یَقُصُّ شَارِبَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الصَّلَاةِ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَغْتَسِلُ رَجُلٌ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَتَطَهَّرُ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ طُهْرٍ وَ یَتَدَهَّنُ بِدُهْنٍ مِنْ دُهْنِهِ وَ یَمَسُّ مِنْ طِیبِ بَیْتِهِ وَ یَخْرُجُ فَلَا یُفَرِّقُ بَیْنَ اثْنَیْنِ ثُمَّ یُصَلِّی مَا کُتِبَ لَهُ ثُمَّ یُنْصِتُ إِذَا تَکَلَّمَ الْإِمَامُ إِلَّا غُفِرَ لَهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وُقِیَ مِنَ السُّوءِ إِلَی مِثْلِهَا.

«35»

وَ منها، [المنهاج] وَ مِنَ الْمُقْنِعَةِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ وَ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ عَلَی سُنَّةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَةٍ وَ کُلِّ قُلَامَةٍ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ لَمْ یَمْرَضْ مَرَضاً یُصِیبُهُ إِلَّا مَرَضَ الْمَوْتِ (1).

بیان

التخلف فی بعض الموارد لعله لتخلف بعض الشرائط من الإخلاص و التقوی و غیرهما و قد قال تعالی وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ (2) أو هذا مشروط بالمصلحة.

«36»

الرِّسَالَةُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَکْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ فَمَنْ کَانَ أَکْثَرَکُمْ صَلَاةً عَلَیَّ کَانَ أَقْرَبَکُمْ مِنِّی مَنْزِلَةً وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِائَةَ مَرَّةٍ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ عَلَی وَجْهِهِ نُورٌ وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ أَلْفَ مَرَّةٍ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْکَهْفِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَهُوَ مَعْصُومٌ إِلَی ثَمَانِیَةِ أَیَّامٍ وَ إِنْ خَرَجَ الدَّجَّالُ عُصِمَ مِنْهُ وَ مَنْ قَرَأَ حم الدُّخَانَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ أَوْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَنَی

ص: 358


1- 1. المقنعة: 26.
2- 2. البقرة: 40.

خداوند در بهشت برای او خانه­ای می­سازد؛ و کسی که در روز جمعه سوره­ای را بخواند که در آن آل عمران ذکر شود، خداوند و ملائکه­اش تا غروب خورشید بر او درود می­فرستند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز جمعه ساعتی است که هر کس در آن حجامت کند می­میرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای کسی که در روز جمعه مجامعت می­کند دو اجر است، اجر غسل خودش و غسل همسرش .

انس روایت کرد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که پیش از نماز صبح روز جمعه سه بار بگوید: «أستغفر الله الذی لا اله هو الحیّ القیّوم و أتوب الیه»، گناهان او گرچه به سان کف دریا باشد بخشیده می­شود.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کس نماز جمعه بخواند و روزش را روزه بگیرد و از مریضی عیادت کند و در تشییع جنازه­ای شرکت کند و شاهد ازدواجی باشد، بهشت بر او واجب می­شود.

انس روایت کرد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کس این کلمات را هفت بار در شب جمعه بگوید و همان شب بمیرد، وارد بهشت می­شود و هر کس روز جمعه بگوید و همان روز بمیرد وارد بهشت می­شود؛ هر کس بگوید: خدایا، پروردگارم، خدایی جز تو نیست، تو مرا خلق کردی و من بنده تو و فرزند کنیز تو و تحت سیطره تو هستم و پیشانی من به دست توست، بر پیمان تو و وعده تو شب کردم و آنقدر که توانستم، از شرّ آنچه که انجام دادم به تو پناه می­برم، به نعمت تو بازمی­گردم و به گناهم اقرار می­کنم، پس مرا ببخش که کسی جز تو گناهان را نمی­بخشد.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کس هر روز جمعه به زیارت قبر والدین خود یا یکی از آنها برود، گناهانش آمرزیده می­شود و نیکوکار نوشته می­شود.

یکی از صالحان گفت: اموات می­دانند چه کسی در روز جمعه و یک روز قبل و یک روز بعد از آن به سراغشان می­رود.

انس روایت کرد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کس در روز جمعه بعد از نماز امام، صد بار «قل هو الله احد» بخواند و صد بار صلوات بفرستد و هفتاد بار بگوید: «خداوندا مرا با حلال خود از حرامت کفایت کن و و مرا با نعمت خود از غیر خودت بی­نیاز کن»، خداوند صد حاجت او را برآورده می­کند، هشتاد حاجت اخروی و بیست حاجت دنیوی .

روایت37.

مجالس صدوق: در مناهی رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمده است که ایشان حجامت را در روز چهارشنبه و جمعه نهی فرمود(1).

ص: 359


1- . امالی الصدوق: 255[1]

اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَرَأَ السُّورَةَ الَّتِی یُذْکَرُ فِیهَا آلُ عِمْرَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ مَلَائِکَتُهُ حَتَّی تَغِیبَ الشَّمْسُ.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ سَاعَةً لَا یَحْتَجِمُ فِیهَا أَحَدٌ إِلَّا مَاتَ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: أَنَّ لِلْمُجَامِعِ فِیهِ أَجْرَیْنِ اثْنَیْنِ أَجْرَ غُسْلِهِ وَ أَجْرَ غُسْلِ امْرَأَتِهِ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ قَبْلَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ- غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ وَ إِنْ کَانَتْ أَکْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی الْجُمُعَةَ وَ صَامَ یَوْمَهُ وَ عَادَ مَرِیضاً وَ شَهِدَ جَنَازَةً وَ شَهِدَ نِکَاحاً وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فَمَاتَ لَیْلَتَهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ قَالَهَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَمَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ دَخَلَ الْجَنَّةَ مَنْ قَالَ اللَّهُمَّ رَبِّی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ وَ نَاصِیَتِی بِیَدِکَ أَمْسَیْتُ عَلَی عَهْدِکَ وَ وَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ أَبُوءُ بِنِعْمَتِکَ وَ أَبُوءُ بِذَنْبِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبَوَیْهِ أَوْ أَحَدِهِمَا فِی کُلِّ جُمُعَةٍ غُفِرَ لَهُ وَ کُتِبَ بَرّاً.

قَالَ بَعْضُ الصَّالِحِینَ: إِنَّ الْمَوْتَی یَعْلَمُونَ زُوَّارَهُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْماً قَبْلَهُ وَ یَوْماً بَعْدَهُ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَرَأَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ صَلَاةِ الْإِمَامِ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قَالَ سَبْعِینَ مَرَّةً اللَّهُمَّ اکْفِنِی بِحَلَالِکَ عَنْ حَرَامِکَ وَ أَغْنِنِی بِفَضْلِکَ عَمَّنْ سِوَاکَ- قَضَی اللَّهُ لَهُ مِائَةَ حَاجَةٍ ثَمَانِینَ مِنْ حَوَائِجِ الْآخِرَةِ وَ عِشْرِینَ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا.

«37»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، فِی خَبَرِ مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنِ الْحِجَامَةِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْجُمُعَةِ(1).

ص: 359


1- 1. أمالی الصدوق: 255 س 19.

روایت38.

. فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: در نماز صبح روز جمعه، در رکعت اول سوره جمعه و در رکعت دوم سوره منافقون، و «قل هو الله احد» نیز روایت شده است؛ و در رکعت دوم قبل از رکوع، قنوت بخوان(1)؛

و بر شما باد به سنت­ها در روز جمعه، و آن هفت سنت است: مجامعت با زنان، شستن سر و ریش با خطمی، کوتاه کردن شارب، گرفتن ناخن، عوض کردن لباس و عطر زدن؛ هر کس یکی از اینها را انجام بدهد جایگزین بقیه می­شود و آن غسل است و بهترین وقت آن قبل از زوال است و آن را در سفر و حضر ترک نکن، و اگر در مسافرت بودی و از کمبود آب ترسیدی، در روز پنجشنبه غسل کن، زیرا غسل روز جمعه، کامل کردن نقص طهارت در روزهای دیگر است(2)؛

و در روز جمعه نماز تسبیح مستحب است و آن نماز جعفر و نماز امیرالمؤمنین علیه السلام و دو رکعت نماز فاطمه زهرا سلام الله علیها است و تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها را در تعقیب هر نماز فراموش مکن که آن صد تسبیح است و هفتاد بار استغفار بعد از آن تسبیحات، پیش از آن که پایت را جمع کنی، ان شاء الله خداوند همه گناهانت را می­آمرزد(3). در همه نمازهایت در روز جمعه و شب جمعه سوره منافقون و سوره جمعه و «سبح اسم ربک الأعلی» را می­خوانی و اگر در همه آنها یا در یکی از آنها فراموش کردی، نیازی به اعاده آن نیست و اگر پیش از آن که نصف سوره دیگر را بخوانی به یاد آوردی، به سوره جمعه بازگرد؛ و اگر بعد از آن که نصف سوره دیگر را خواندی به یاد آوردی، به نمازت ادامه بده(4).

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در لیلة الغراء و یوم الأزهر بر من بسیار صلوات بفرستید. گفتند: لیلة الغراء و الیوم الأزهر چیست؟ فرمود: لیلة الغراء، شب جمعه و یوم الأزهر، روز جمعه است و خداوند در آن آزادشدگان و رهاشدگان زیادی دارد و آن برای امت من روز عید است و در آن روز زیاد صدقه بدهید و روایت شده است که در روز جمعه مقداری میوه و گوشت را به خانواده خود تقدیم کنید تا در جمعه شاد شوند.(5)

روایت39.

محاسن:

ص: 360


1- . فقه الرضا علیه السلام: 11[2]
2- . فقه الرضا علیه السلام: 11[3]
3- . فقه الرضا علیه السلام: 12 [4]
4- . . فقه الرضا علیه السلام: 12[5]
5- . فقه الرضا علیه السلام: 12[1]
«38»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: اقْرَأْ فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ فِی الْأُولَی وَ فِی الثَّانِیَةِ الْمُنَافِقُونَ وَ رُوِیَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ اقْنُتْ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ (1)

وَ عَلَیْکُمْ بِالسُّنَنِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ هِیَ سَبْعَةٌ إِتْیَانُ النِّسَاءِ وَ غَسْلُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ بِالْخِطْمِیِّ وَ أَخْذُ الشَّارِبِ وَ تَقْلِیمُ الْأَظَافِیرِ وَ تَغْیِیرُ الثِّیَابِ وَ مَسُّ الطِّیبِ فَمَنْ أَتَی بِوَاحِدَةٍ مِنْ هَذِهِ السُّنَنِ نَابَتْ عَنْهُنَّ وَ هِیَ الْغُسْلُ وَ أَفْضَلُ أَوْقَاتِهِ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ لَا تَدَعْ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ وَ إِنْ کُنْتَ مُسَافِراً وَ تَخَوَّفْتَ عَدَمَ الْمَاءِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ اغْتَسِلْ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَإِنَّ الْغُسْلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تَتْمِیمٌ لِمَا یَلْحَقُ الطَّهُورَ فِی سَائِرِ الْأَیَّامِ مِنَ النُّقْصَانِ (2)

وَ یُسْتَحَبُّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ صَلَاةُ التَّسْبِیحِ وَ هِیَ صَلَاةُ جَعْفَرٍ وَ صَلَاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَکْعَتَا الطَّاهِرَةِ علیها السلام وَ لَا تَدَعْ تَسْبِیحَ فَاطِمَةَ بِعَقِبِ کُلِّ فَرِیضَةٍ وَ هِیَ الْمِائَةُ وَ الِاسْتِغْفَارَ بِعَقِبِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً قَبْلَ أَنْ تُثْنِیَ رِجْلَکَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکَ جَمِیعَ ذُنُوبِکَ إِنْ شَاءَ(3)

وَ تَقْرَأُ فِی صَلَوَاتِکَ کُلِّهَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقُونَ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ إِنْ نَسِیتَهَا أَوْ فِی وَاحِدَةٍ مِنْهَا فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ فَإِنْ ذَکَرْتَهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْرَأَ نِصْفَ سُورَةٍ فَارْجِعْ إِلَی سُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ إِنْ لَمْ تَذْکُرْهَا إِلَّا بَعْدَ مَا قَرَأْتَ نِصْفَ سُورَةٍ فَامْضِ فِی صَلَاتِکَ (4).

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَیَّ اللَّیْلَةَ الْغَرَّاءَ وَ الْیَوْمَ الْأَزْهَرَ فَقِیلَ وَ مَا اللَّیْلَةُ الْغَرَّاءُ وَ الْیَوْمُ الْأَزْهَرُ فَقَالَ اللَّیْلَةُ الْغَرَّاءُ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَ الْیَوْمُ الْأَزْهَرُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فِیهِمَا لِلَّهِ طُلَقَاءُ وَ عُتَقَاءُ وَ هُوَ یَوْمُ الْعِیدِ لِأُمَّتِی أَکْثِرُوا الصَّدَقَةَ فِیهِمَا وَ رُوِیَ أَطْرِفُوا أَهَالِیَکُمْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ وَ اللَّحْمِ حَتَّی یَفْرَحُوا بِالْجُمُعَةِ(5).

«39»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّهِیکِیِّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ

ص: 360


1- 1. فقه الرضا ص 11.
2- 2. فقه الرضا ص 11.
3- 3. فقه الرضا ص 12.
4- 4. فقه الرضا ص 12.
5- 5. فقه الرضا ص 12.

موسی بن جعفر علیه السلام می­فرمود: هر کس روز جمعه ناشتا یک انار بخورد، چهل صبح قلبش را روشن می­کند و اگر دو انار بخورد هشتاد روز و اگر سه انار بخورد صد و بیست روز، و وسوسه شیطان را از او دفع می­کند و هر که وسوسه شیطان از او دفع شد، از خدا نافرمانی نمی­کند و هر که از خدا نافرمانی نکند، خداوند او را وارد بهشت می­کند.(1)

روایت40.

محاسبۀ النفس: تألیف سید علی بن طاووس به نقل از کتاب التذییل تألیف محمد بن نجار با اسنادش به جعفر بن محمد می­رساند که فرمود: چون عصر روز پنج­شنبه شود، خداوند عزوجل ملائکه­ای را از آسمان به زمین فرو می­فرستد که برگه­هایی از نقره همراه آنان و قلم­هایی از طلا در دستشان است که تا غروب خورشید روز جمعه، صلوات بر محمد و خاندان او را می­نویسند.

روایت41.

نوادر راوندی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه ناخن­هایش را کوتاه کند، انگشتانش ترک نمی­خورد.(2)

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه ناخن­هایش را بچیند، خداوند متعال درد را از انگشتانش خارج می­کند و در آن شفا را وارد می­سازد.(3)

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: هر یک از شما روز جمعه باید معطر گردد، هر چند که از عطر همسرش باشد.(4)

روایت42.

عدة الداعی: در بعضی روایات آمده است که دعا بعد از ده مرتبه قرائت جحد[قل یا ایها الکافرون] به هنگام طلوع آفتاب روز جمعه مستجاب است.

روایت43.

قرب الإسناد: از جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت است که رسول خدا روز جمعه به مردی از اصحابش فرمود: آیا امروز روزه گرفتی؟ پاسخ گفت: خیر، فرمود: آیا امروز چیزی صدقه دادی؟ گفت: خیر، فرمود: برخیز و خانواده­ات را دیدار کن که آن صدقه­ای از تو بر آنهاست.(5)

ص: 361


1- المحاسن: 544.[2]
2- نوادر راوندی: 23.[3]
3- نوادر راوندی: 23.[4]
4- نوادر راوندی: 23 .[5]
5- قرب الإسناد: 45.[1]

سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أَکَلَ رُمَّانَةً یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَی الرِّیقِ نَوَّرَتْ قَلْبَهُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَإِنْ أَکَلَ رُمَّانَتَیْنِ فَثَمَانِینَ یَوْماً فَإِنْ أَکَلَ ثَلَاثاً فَمِائَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ طَرَدَتْ عَنْهُ وَسْوَسَةَ الشَّیْطَانِ وَ مَنْ طُرِدَتْ عَنْهُ وَسْوَسَةُ الشَّیْطَانِ لَمْ یَعْصِ اللَّهَ وَ مَنْ لَمْ یَعْصِ اللَّهَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ(1).

«40»

مُحَاسَبَةُ النَّفْسِ، لِلسَّیِّدِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ التَّذْیِیلِ لِمُحَمَّدِ بْنِ النَّجَّارِ فِی تَرْجَمَةِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْخَمِیسِ عِنْدَ الْعَصْرِ أَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِکَةً مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ مَعَهَا صَحَائِفُ مِنْ فِضَّةٍ بِأَیْدِیهِمْ أَقْلَامٌ مِنْ ذَهَبٍ تَکْتُبُ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِلَی عِنْدِ غُرُوبِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ.

«41»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظَافِیرَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لَمْ تَشْعَثْ أَنَامِلُهُ (2).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظَافِیرَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَخْرَجَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ أَنَامِلِهِ دَاءً وَ أَدْخَلَ فِیهِ شِفَاءً(3).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لِیَتَطَیَّبْ أَحَدُکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَوْ کَانَ مِنْ قَارُورَةِ امْرَأَتِهِ (4).

«42»

عُدَّةُ الدَّاعِی، فِی بَعْضِ الرِّوَایَاتِ: أَنَّ الدُّعَاءَ بَعْدَ قِرَاءَةِ الْجَحْدِ عَشْرَ مَرَّاتٍ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ مُسْتَجَابٌ.

«43»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ هَلْ صُمْتَ الْیَوْمَ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ تَصَدَّقْتَ الْیَوْمَ بِشَیْ ءٍ قَالَ لَا قَالَ قُمْ فَأَصِبْ مِنْ أَهْلِکَ فَإِنَّهُ مِنْکَ صَدَقَةٌ عَلَیْهَا(5).

ص: 361


1- 1. المحاسن: 544.
2- 2. نوادر الراوندیّ: 23.
3- 3. نوادر الراوندیّ: 23.
4- 4. نوادر الراوندیّ: 23.
5- 5. قرب الإسناد: 32 ط حجر 45 ط نجف.

روایت44.

الخصال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: پنج خصلت پیسی را به دنبال دارد: نوره در روز جمعه و روز چهارشنبه... ادامه خبر.(1)

توضیح

شاید در جمعه محمول بر تقیه است یا نسخ باشد. بر اساس آنچه که کلینی(2)

از علی بن ابراهیم از پدرش، از برقی نقل می­کند که به امام صادق علیه السلام گفته شد: بعضی از مردم گمان می­کنند که نورۀ در روز جمعه مکروه است. فرمود: آنطور که او معتقد است نیست، کدام طهارت از نوره در روز جمعه پاک­تر است.

روایت45.

المقنعۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: مستحب است که بعد از نماز صبح روز جمعه الرحمن را قرائت کند، سپس هر بار «فبأی آلاء ربکما تکذّبان» را خواند، بگوید: پروردگارا هیچ یک از نعمتهای تو را منکر نیستم. و ادامه داد: هر که در هر شب جمعه، سوره جمعه را بخواند، کفاره مابین جمعه تا جمعه است.(3)

روایت46.

العلل: ثمالی گوید: همراه علی بن حسین علیه السلام فجر را در مدینه در روز جمعه خواندم و زمانی­که از نماز و تسبیحش فارغ شد، به قصد منزلش برخاست درحالی­که من همراه او بودم. کنیزی که سکینه خوانده می­شد را صدا کرد و به او فرمود: هیچ سائلی بر خانه من گذر نکند مگر اینکه او را اطعام کنید که امروز روز جمعه است... ادامه خبر.(4)

روایت47.

المقنعۀ: از امام صادق علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: صدقه در شب جمعه و روز آن، هزار برابر است.(5)

روایت48.

محاسن:

ص: 362


1- الخصال 1: 130.[2]
2- الکافی 6: 506.[3]
3- المقنعه: 26.[4]
4- علل الشرائع 1: 43 ضمن حدیث.[5]
5- المقنعه: 26.[1]
«44»

الْخِصَالُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَمْسُ خِصَالٍ تُورِثُ الْبَرَصَ النُّورَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ الْخَبَرَ(1).

بیان

لعله فی الجمعة محمولة علی التقیة أو النسخ

لَمَّا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُ (2)

عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لَهُ یَزْعُمُ بَعْضُ النَّاسِ أَنَّ النُّورَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مَکْرُوهَةٌ فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبَ أَیُّ طَهُورٍ أَطْهَرُ مِنَ النُّورَةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ.

«45»

الْمُقْنِعَةُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ دُبُرَ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ الرَّحْمَنُ ثُمَّ تَقُولُ کُلَّمَا قُلْتَ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ- لَا بِشَیْ ءٍ مِنْ آلَائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ وَ قَالَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْجُمُعَةِ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ کَانَتْ کَفَّارَةً لِمَا بَیْنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ(3).

«46»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام الْفَجْرَ بِالْمَدِینَةِ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ تَسْبِیحِهِ نَهَضَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أَنَا مَعَهُ فَدَعَا مَوْلَاةً لَهُ تُسَمَّی سُکَیْنَةَ فَقَالَ لَهَا لَا یَعْبُرُ عَلَی بَابِی سَائِلٌ إِلَّا أَطْعَمْتُمُوهُ فَإِنَّ الْیَوْمَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ الْخَبَرَ(4).

«47»

الْمُقْنِعَةُ، رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الصَّدَقَةُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَهَا بِأَلْفٍ (5).

«48»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ

ص: 362


1- 1. الخصال ج 1 ص 130.
2- 2. الکافی ج 6 ص 506.
3- 3. المقنعة: 26.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 43 فی حدیث.
5- 5. المقنعة: 26.

نبی اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که بین دو جمعه پانصد نماز بخواند، هر خیری که آرزو کند، نزد خدا برای اوست.(1)

ثواب الأعمال: مشابه آن آمده.(2)

توضیح

شاید منظور از نماز، رکعت باشد، بر اساس آنچه که کلینی(3) از علی بن ابراهیم از پدرش، از نوفلی از سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: هر که مابین جمعه تا جمعه، پانصد رکعت نافله بخواند، آنچه بخواهد، نزد خدا برای اوست مگر اینکه حرامی را آرزو کند.

روایت49.

مجمع البیان و جنۀ الامان: در حدیث است: زمانی­ که روز جمعه شود، ملائکه بر درهای مسجد می­نشینند درحالی­که در دستشان برگه­هایی از نقره و قلم­هایی از طلا است، و به ترتیب [داخل شوندگان به مسجد را] بر اساس مراتبشان می­نویسند و در روزگاران گذشته راه در وقت سحر و بعد از فجر مختص به شتاب کنندگان به جمعه بود که در راه­ها گام برمی­داشتند و گفته شده: اولین بدعت در اسلام، ترک کردن رفتن در بامداد به سوی جمعه بود.

و از ابن مسعود روایت است که وی بامداد به سوی نماز جمعه شتافت، پس سه نفر را دید که بر او پیشی گرفته­اند، پس غمگین شد و شروع به سرزنش خویش کرد، درحالی­که می­گفت: تو را چهارمین نفر می­بینم و چهارمین تن سعادتمند نیست.(4)

روایت50.

اختیار ابن باقی و الجنۀ: در ساعت استجابت، با این دعا که از نبی صلّی الله علیه و آله روایت شده است، دعا می­کند: پاک و منزه هستی تو، هیچ خدایی جز تو نیست. ای حنان، ای منان، ای خالق آسمان­ها و زمین، ای صاحب شکوه و کرامت، سپس هر چه دوست داری دعا می­کنی.(5)

روایت51.

المتهجد و الجنۀ: از امام صادق علیه السلام روایت است هر که بعد از نماز ظهر و نماز فجر در جمعه و غیر آن بگوید: «پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و فرج آنها را تعجیل بفرما» نمی­میرد،

ص: 363


1- المحاسن: 60.[2]
2- ثواب الاعمال: 41.[3]
3- الکافی 3: 488.[4]
4- جنة الأمان: 420 در حاشیه و گوید: طبرسی آن را در مجمعش گوید. .[5]
5- جنة الأمان: 420.[1]

علیهما السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی بَیْنَ الْجُمُعَتَیْنِ خَمْسَ مِائَةِ صَلَاةٍ فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَا یَتَمَنَّی مِنَ الْخَیْرِ(1).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد عن محمد بن حسان عن أبی محمد الرازی عن السکونی: مثله (2)

بیان

لَعَلَّ الْمُرَادَ بِالصَّلَاةِ الرَّکْعَةُ لِمَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُ (3) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَنَفَّلَ مَا بَیْنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ بِخَمْسِ مِائَةِ رَکْعَةٍ فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَا شَاءَ إِلَّا أَنْ یَتَمَنَّی مُحَرَّماً.

«49»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، وَ جُنَّةُ الْأَمَانِ، فِی الْحَدِیثِ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ قَعَدَتِ الْمَلَائِکَةُ عَلَی أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ بِأَیْدِیهِمْ صُحُفٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَقْلَامٌ مِنْ ذَهَبٍ یَکْتُبُونَ الْأَوَّلَ فَالْأَوَّلَ عَلَی مَرَاتِبِهِمْ وَ کَانَتِ الطُّرُقَاتُ فِی أَیَّامِ السَّلَفِ وَقْتِ السَّحَرِ وَ بَعْدَ الْفَجْرِ مُخْتَصَّةً بِالْمُبْتَکِرِینَ إِلَی الْجُمُعَةِ یَمْشُونَ بِالطُّرُقِ وَ قِیلَ أَوَّلُ بِدْعَةٍ فِی الْإِسْلَامِ تَرْکُ الْبُکُورَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ.

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ بَکَّرَ فَرَأَی ثَلَاثَةَ نَفَرٍ قَدْ سَبَقُوهُ فَاغْتَمَّ وَ جَعَلَ یُعَاتِبُ نَفْسَهُ وَ یَقُولُ لَهَا أَرَاکَ رَابِعَ أَرْبَعَةٍ وَ مَا رَابِعُ أَرْبَعَةٍ بِسَعِیدٍ(4).

«50»

إِخْتِیَارُ ابْنِ الْبَاقِی، وَ الْجُنَّةُ، [جنة الأمان]: یَدْعُو فِی سَاعَةِ الِاسْتِجَابَةِ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ هُوَ مَرْوِیٌّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ ثُمَّ تَدْعُو بِمَا أَحْبَبْتَ (5).

«51»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ قَالَ بَعْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ صَلَاةِ الْفَجْرِ فِی الْجُمُعَةِ وَ غَیْرِهَا- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ- لَمْ یَمُتْ حَتَّی

ص: 363


1- 1. المحاسن ص 60.
2- 2. ثواب الأعمال: 41.
3- 3. الکافی ج 3 ص 488.
4- 4. جنة الأمان ص 420 فی الهامش و قال: قاله الطبرسیّ فی مجمعه.
5- 5. جنة الأمان: 420.

مگر اینکه قائم، مهدی علیه السلام را درک کند.(1)

روایت52.

الجنۀ: هر که روز جمعه صد مرتبه با این صلوات بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرستد، خداوند شصت حاجت را برای او برآورده می­کند: سی حاجت از حاجت­های دنیا و سی حاجت از حاجت­های آخرت.(2)

و در کتاب فضائل اخلاص تألیف ابو نعیم آمده است که هر که روز جمعه سوره توحید را صد مرتبه قرائت کند، از فضائل سوره اخلاص، آنچه که ساکنان عرش از حق عرش ادا کرده اند را ادا کرده است.

روایت53.

المتهجد و الجنۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که بعد از نماز فجر و بعد از نماز جمعه بگوید: پروردگارا، صلواتت و صلوات ملائکه­ات و رسولانت را بر محمد و آل محمد قرار بده، گناه یک سال برای او نوشته نمی­شود.(3)

روایت54.

المتهجد: امام صادق علیه السلام فرمود: من روز جمعه سی مرتبه خدا را تسبیح می­گویم و یاد می­کنم.(4)

روایت55.

الذکری: به نقل از کتاب علی بن اسماعیل میثمی با اسنادش به امام صادق علیه السلام که فرمود: روز جمعه نماز صبح را با جمعه و اخلاص بخوان و در رکعت دوم به میزانی که در رکعت اول قیام کرده­ای، قنوت بخوان.(5)

روایت56.

الدعائم: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: در روز جمعه صلوات بر من را زیاد کنید که آن روزی است که در آن اعمال دو چندان می­شود.(6)

جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی زمانی­که فجر روز جمعه سر زد، ملائکه­اش را می­فرستد که تا شب صلوات بر محمد و آل محمد را بنویسند.(7)

ص: 364


1- مصباح المتهجد: 197، جنة الأمان: 421 حاشیه.[2]
2- مصباح الکفعمی: 421 حاشیه.[3]
3- جنة الأمان: 422.[4]
4- المتهجد: 257 .[5]
5- الذکری: 158.[6]
6- دعائم الاسلام 1: 179.[1]
7- دعائم الاسلام 1: 179 .[2]

یُدْرِکَ الْقَائِمَ الْمَهْدِیَّ علیه السلام (1).

«52»

الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ]: فَمَنْ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الصَّلَوَاتِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِائَةً قَضَی اللَّهُ لَهُ سِتِّینَ حَاجَةً ثَلَاثُونَ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ ثَلَاثُونَ مِنْ حَوَائِجِ الْآخِرَةِ(2).

وَ فِی کِتَابِ فَضَائِلِ الْإِخْلَاصِ لِأَبِی نَعِیمٍ یَرْفَعُهُ: أَنَّ مَنْ قَرَأَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ التَّوْحِیدِ مِائَةَ مَرَّةٍ فَقَدْ أَدَّی مِنْ فَضَائِلِ سُورَةِ الْإِخْلَاصِ مَا أَدَّی حَمَلَةُ الْعَرْشِ مِنْ حَقِّ الْعَرْشِ.

«53»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ قَالَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ بَعْدَ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ- اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ ذَنْبٌ سَنَةً(3).

«54»

الْمُتَهَجِّدُ، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنِّی أُسَبِّحُ وَ أَذْکُرُ اللَّهَ تَعَالَی یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثَلَاثِینَ مَرَّةً(4).

«55»

الذِّکْرَی، نَقْلًا عَنْ کِتَابِ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: صَلِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ الْغَدَاةَ بِالْجُمُعَةِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ اقْنُتْ فِی الثَّانِیَةِ بِقَدْرِ مَا قُمْتَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی (5).

«56»

الدَّعَائِمُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَکْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ یَوْمٌ یُضَاعَفُ فِیهِ الْأَعْمَالُ (6).

عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَبْعَثُ مَلَائِکَةً إِذَا انْفَجَرَ الْفَجْرُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یَکْتُبُونَ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِلَی اللَّیْلِ (7).

ص: 364


1- 1. مصباح المتهجد ص 197، جنة الأمان ص 421 الهامش.
2- 2. مصباح الکفعمیّ: 421 فی الهامش.
3- 3. جنة الأمان: 422.
4- 4. المتهجد: 257، و فیه بعد الجمعة.
5- 5. الذکری: 158.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 179.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 179.

از محمد بن علی علیه السلام روایت است که فرمود: اعمال در روز جمعه مضاعف می­گردد، پس در آن نماز، صدقه و دعا را بسیار کنید.(1)

و نیز فرمود: غسل در روز جمعه را رها نکن که آن از سنت است و غسلت باید قبل از زوال باشد.(2)

و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: هر یک از شما باید روز جمعه معطر شود، گرچه از عطر همسرش.(3)

و از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: روز جمعه پوشیدن لباس نیکویت را رها نکن.(4)

روایت57.

کتابی از مؤلفات علی بن بابویه: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: غسل روز جمعه بر هر بالغی واجب است.

روایت58.

کتاب حسین بن عثمان: امام صادق علیه السلام فرمود: چون روز جمعه شود، بهترین لباست را بر تن کن و عطر بزن که رسول خدا صلّی الله علیه و آله زمانی­که عطر نمی­یافت، لباس رنگ­شده می­خواست و بر آن آب می­پاشید، سپس آن را به چهره­اش می­مالید.

روایت59.

جمال الأسبوع: نمازی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علیه السلام و به دخترش فاطمه علیها السلام آموخت و فرمود: من می­ خواهم شما را به خیری که خداوند عزوجل به من آموخت و مرا بر آن آگاه کرد مخصوص کنم، پس آن را به خاطر بسپارید. گفتند: بله ای رسول خدا - صلّی الله علیه و آله - آن چیست؟ فرمود: هر یک از شما دو رکعت بخواند که در هر رکعت فاتحۀ الکتاب و آیۀ الکرسی را سه مرتبه، «قل هو الله احد» را سه مرتبه، و سه مرتبه آیات آخر حشر از این سخن او «لو أنزلنا هذا القرآن علی جبل» تا پایان آن را بخواند و چون نشست تشهد بخواند و خداوند عزوجل را ثنا بگوید و بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرستد و برای مردان و زنان مؤمن دعا کند. سپس

ص: 365


1- دعائم الاسلام 1: 180.[3]
2- دعائم الاسلام 1: 181.[4]
3- دعائم الاسلام 1: 181.[5]
4- دعائم الاسلام 1: 181 .[6]

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْأَعْمَالُ تُضَاعَفُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَأَکْثِرُوا فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الصَّدَقَةِ وَ الدُّعَاءِ(1).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: لَا تَدَعِ الْغُسْلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ مِنَ السُّنَّةِ وَ لْیَکُنْ غُسْلُکَ قَبْلَ الزَّوَالِ (2).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لِیَتَطَیَّبْ أَحَدُکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَوْ مِنْ قَارُورَةِ امْرَأَتِهِ (3).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا تَدَعْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَنْ تَلْبَسَ صَالِحَ ثِیَابِکَ (4).

«57»

کِتَابٌ مِنْ مُؤَلَّفَاتِ عَلِیِّ بْنِ بَابَوَیْهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: غُسْلُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَاجِبٌ عَلَی کُلِّ مُحْتَلِمٍ.

«58»

کِتَابُ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَالْبَسْ أَحْسَنَ ثِیَابِکَ وَ مَسَّ الطِّیبَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا لَمْ یُصِبِ الطِّیبَ دَعَا بِالثَّوْبِ الْمَصْبُوغِ فَرَشَّهُ بِالْمَاءِ ثُمَّ مَسَحَ بِهِ وَجْهَهُ.

«59»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: صَلَاةٌ عَلَّمَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لِابْنَتِهِ فَاطِمَةَ علیها السلام إِنَّنِی أُرِیدُ أَنْ أَخُصَّکُمَا بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَیْرِ مِمَّا عَلَّمَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اطَّلَعَنِی اللَّهُ عَلَیْهِ فَاحْتَفَظَا بِهِ قَالا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا هُوَ قَالَ یُصَلِّی أَحَدُکُمَا رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ آخِرَ الْحَشْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَوْلِهِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ إِلَی آخِرِهِ فَإِذَا جَلَسَ فَلْیَتَشَهَّدْ وَ لْیُثْنِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیُصَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لْیَدْعُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ یَدْعُو عَلَی

ص: 365


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 180.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 181.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 181.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 181.

به دنبال آن دعا ­کند و بگوید: خدایا، به حق هر اسمی که از آن توست، که زمانی­که با آن دعا کردم اجابت کردن دعا بر تو واجب است، از تو می­خواهم، به حق هر صاحب حقی بر تو از تو می­خواهم، و به حق تو بر همه آنچه که پایین­تر از توست از تو می­خواهم که در حق من چنین و چنان کنی.

از نبی صلّی الله علیه و آله نماز دیگری برای روز جمعه روایت شده است که وی فرمود: هر که در روز جمعه دو رکعت بخواند که در یکی از آنها یک مرتبه فاتحۀ الکتاب و صد مرتبه «قل هو الله احد» بخواند، سپس تشهد بخواند و سلام ­دهد و هفت مرتبه بگوید: «ای نور نور، ای الله، ای رحمن ای رحیم، ای زنده ای جاودان، درهای رحمت و مغفرتت را بر من بگشای و با ورود به بهشتت بر من منت بگذار، و مرا از آتش رها کن»، خداوند هفتاد مرتبه او را می­بخشد که یکی از آنها دنیای او را اصلاح می­کند و شصت و نه مرتبه آن در بهشت برای اوست، درجاتی که جز خداوند عزوجل از ثواب آن آگاه نیست.

روایت60.

المتهجد و جمال الأسبوع: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که بخواهد به فضیلت روز جمعه دست یابد، قبل از ظهر چهار رکعت بخواند که در هر رکعت یک مرتبه فاتحۀ الکتاب، پانزده مرتبه آیۀ الکرسی، پانزده مرتبه «قل هو الله احد» می­خواند و چون از این نماز فارغ شد، هفتاد مرتبه از خدا استغفار می­کند و پنجاه مرتبه می­گوید: «لا حول و لا قوۀ إلا بالله»، پنجاه مرتبه: «لا إله إلا الله وحده لا شریک له»، پنجاه مرتبه: «صلّی الله علی النبی الأمی و آله»، و چون چنین کند، از مکان خویش برنمی­خیزد تا اینکه خداوند او را از آتش رها کند.(1)

مؤلف

سید آن را در محل دیگری به صورت مسند از محمد بن وهبان، از محمد بن ابراهیم، از محمد بن زکریا، از ابو حدیثه، از سفیان، از ابو اسحاق مشابه آن را روایت کرده و در پایان می­افزاید: و نمازش مقبول و دعایش مستجاب می­گردد و او و پدر و مادرش بخشیده می­شود و خداوند متعال برای هر حرفی که از دهانش خارج می­شود، حج و عمره می­نویسد و برای هر حرف شهری برای او بنا می­کند و ثواب انبیائی را که در مسجد جامع شهرها نماز خواندند، به او عطا می­کند.

روایت61.

المتهجد، جمال الأسبوع، البلد: چهار رکعت دیگر است که انس بن مالک روایت کرد:

ص: 366


1- مصباح المتهجد: 221. [1]

أَثَرِ ذَلِکَ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ کُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ یَحِقُّ عَلَیْکَ فِیهِ إِجَابَةُ الدُّعَاءِ إِذَا دُعِیتَ بِهِ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ کُلِّ ذِی حَقٍّ عَلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ عَلَی جَمِیعِ مَا هُوَ دُونَکَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا- صَلَاةٌ أُخْرَی لِیَوْمِ الْجُمُعَةِ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنْ صَلَّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی إِحْدَاهُمَا فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ یَقُولُ یَا نُورَ النُّورِ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ وَ مَغْفِرَتِکَ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِدُخُولِ جَنَّتِکَ وَ أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ- یَقُولُهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ مَرَّةً وَاحِدَةً تَصْلُحُ دُنْیَاهُ وَ تِسْعَةً وَ سِتِّینَ لَهُ فِی الْجَنَّةِ دَرَجَاتٍ وَ لَا یَعْلَمُ ثَوَابَهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

«60»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ، رَوَی أَبُو إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَرَادَ أَنْ یُدْرِکَ فَضْلَ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَلْیُصَلِّ قَبْلَ الظُّهْرِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ آلِهِ خَمْسِینَ مَرَّةً فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ لَمْ یَقُمْ مِنْ مَقَامِهِ حَتَّی یُعْتِقَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ(1).

أَقُولُ

رَوَاهَا السَّیِّدُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ مُسْنَداً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِی حَدِیثَةَ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ یَقْبَلُ صَلَاتَهُ وَ یَسْتَجِیبُ دُعَاءَهُ وَ یَغْفِرُ لَهُ وَ لِأَبَوَیْهِ وَ یَکْتُبُ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ خَرَجَ مِنْ فِیهِ حَجَّةً وَ عُمْرَةً وَ یَبْنِی لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ مَدِینَةً وَ یُعْطِیهِ ثَوَابَ مَنْ صَلَّی فِی مَسَاجِدِ الْأَمْصَارِ الْجَامِعَةِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ.

«61»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ، وَ الْبَلَدُ، أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ أُخْرَی رَوَی أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ

ص: 366


1- 1. مصباح المتهجد: 221.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه چهار رکعت قبل از فریضه بخواند که در رکعت اول یک مرتبه فاتحۀ الکتاب، یک مرتبه «سبّح اسم ربک الاعلی»، پانزده مرتبه «قل هو الله احد»، و در رکعت دوم یک مرتبه فاتحۀ الکتاب، یک مرتبه «اذا زلزلت الأرض»، و پانزده مرتبه «قل هو الله احد»، و در رکعت سوم یک مرتبه فاتحۀ الکتاب و یک مرتبه «ألهیکم التکاثر» و پانزده مرتبه «قل هو الله احد»، و در رکعت چهارم یک مرتبه فاتحۀ الکتاب و یک مرتبه «اذا جاء نصر الله والفتح» و پانزده مرتبه «قل هو الله احد» می­خواند، و چون از نمازش فارغ شد دستانش را به سوی آسمان به سوی خداوند متعال بالا می­برد و حاجتش را از او می­خواهد.(1)

روایت62.

جمال الأسبوع: مشابه آن آمده است.

چهار رکعت دیگر است که جابر بن عبدالله روایت کرده است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه چهار رکعت بخواند که در رکعت اول، دوم، سوم و چهارم، یک مرتبه فاتحۀ الکتاب، پنجاه مرتبه «قل هو الله احد» و پنجاه مرتبه آیۀ الکرسی بخواند، خداوند متعال برای او دو بال قرار می­دهد که با آن دو بر روی صراط و جنت، هر جا که بخواهد پرواز می­کند .

چهار رکعت دیگر است که از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده است که وی به مردی امر کرد که پیش از ظهر روز جمعه چهار رکعت بخواند که در هر رکعت ده مرتبه فاتحۀ الکتاب و یازده مرتبه «قل هو الله احد» می­خواند. سپس فرمود: چون سلام دادی، هفتاد مرتبه از خداوند عزوجل استغفار کن و بگو: «سبحان الله، الحمد لله، لا إله إلا الله، الله اکبر، لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم».

روایت63.

المتهجد و جمال الأسبوع: نماز دیگری برای روز جمعه است که حمید بن مثنی روایت کرد: امام صادق علیه السلام فرمود: چون روز جمعه شود، دو رکعت بخوان که در هر رکعت یک مرتبه حمد، شصت مرتبه «قل هو الله احد» می­خوانی و چون رکوع کردی، سه مرتبه یا اگر خواستی هفت مرتبه می­گویی: «سبحان ربی العظیم و بحمده» و چون سجده کردی، می­گویی:

جسم و خیالم برای تو سجده کرد، قلبم به تو ایمان آورد، و نزد تو به نعمت­ها

ص: 367


1- البلد الامین: 150، المتهجد: 221.[2]

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قَبْلَ الْفَرِیضَةِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّالِثَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الرَّکْعَةِ الرَّابِعَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ سُورَةَ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ یَسْأَلُهُ حَاجَتَهُ (1).

«62»

الْجَمَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْیَزْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَنَسٍ: مِثْلَهُ.

أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ أُخَرَ رَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ- فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ خَمْسِینَ مَرَّةً جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا عَلَی الصِّرَاطِ وَ الْجَنَّةِ حَیْثُ یَشَاءُ.

أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ أُخَرَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ أَمَرَ رَجُلًا أَنْ یُصَلِّیَ الضُّحَی یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قَالَ فَإِذَا سَلَّمْتَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ قُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.

«63»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجَمَالُ، صَلَاةٌ أُخْرَی لِیَوْمِ الْجُمُعَةِ رَوَی حُمَیْدُ بْنُ الْمُثَنَّی قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ سِتِّینَ مَرَّةً فَإِذَا رَکَعْتَ قُلْتَ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ إِنْ شِئْتَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِذَا سَجَدْتَ قُلْتَ سَجَدَ لَکَ سَوَادِی وَ خَیَالِی وَ آمَنَ بِکَ فُؤَادِی وَ أَبُوءُ إِلَیْکَ بِالنِّعَمِ وَ أَعْتَرِفُ

ص: 367


1- 1. البلد الأمین: 150، المتهجد: 221.

اقرار می­کنم و گناه بزرگ را نزد تو اعتراف می­کنم. بد کردم و به خودم ظلم کردم پس گناهانم را بر من ببخش که جز تو کسی گناهان را نمی­بخشد. از عقوبتت به عفوت پناه می­برم و از نقمتت به رحمتت پناه می­برم و از خشمت به رضایت پناه می­برم و از تو به تو پناه می­­برم. به مدح و ثنای تو نمی­رسم و نعمت تو را نمی­شمارم و نه ثنای بر تو را، تو چنان هستی که بر خودت ثنا گفتی و بد کردم و بر خودم ظلم کردم، پس گناهانم را بر من ببخش که جز تو کسی گناهان را نمی­بخشد.

گوید: عرض کردم در چه ساعتی از روز جمعه آن را بخوانم، فدایت گردم؟ فرمود: زمانی­که روز بالا آمد، تا هنگام زوال خورشید. سپس فرمود: هر که آن را به جای آورد، گویی که چهل مرتبه قرآن را قرائت کرده است.(1)

توضیح

«السواد» یعنی شخص، و «حبۀ القلب» یعنی سویدای آن. و «الخیال» یعنی هیأت مرد و ظاهر او، و طیف و تصویر انسان در آب و آیینه. و در اینجا سواد محتمل دو وجه است و خیال محتمل اول و دوم و قوای ادراکی است .

مؤلف

سید این نماز را در جایی دیگر از علی بن محمد بن یوسف بزاز، از جعفر بن محمد مسرور، از پدرش، از سعد بن عبدالله، از محمد بن عبدالحمید عطار، از منصور بن یونس، از ابو المغراء حمید بن مثنی، مشابه آن آورده است.

روایت64.

جمال الأسبوع و المتهجد: چهار رکعت دیگر از صفوان روایت شده است که گوید: محمد بن علی حلبی روز جمعه بر امام صادق علیه السلام وارد شد و به او گفت: برترین کاری که در این روز انجام دهم را به من بیاموز. فرمود: ای محمد! فکر نمی­کنم کسی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله از فاطمه علیها السلام بزرگتر و نه از آنچه که پدرش محمد بن عبدالله به او آموخت برتر باشد. و فرمود: هر که روز جمعه صبح کند، پس غسل کند و پاهایش را صاف کند(به نماز ایستد) و چهار رکعت را دو رکعت دو رکعت بخواند که در اولین رکعت حمد و پنجاه مرتبه اخلاص و در رکعت دوم فاتحۀ الکتاب و پنجاه مرتبه عادیات، و در رکعت سوم فاتحۀ الکتاب و پنجاه مرتبه «اذا زلزلت الارض»، و در رکعت چهارم فاتحۀ الکتاب و پنجاه مرتبه «اذا جاء نصر الله و الفتح»، (و سوره نصر آخرین سوره­ای است که نازل شد) و چون از آن فارغ شد دعا کند و بگوید:

ص: 368


1- مصباح المتهجد: 220.[1]

لَکَ بِالذَّنْبِ الْعَظِیمِ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی ذُنُوبِی فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ أَعُوذُ بِعَفْوِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ أَعُوذُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ نَقِمَتِکَ وَ أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا أَبْلُغُ مِدْحَتَکَ وَ لَا أُحْصِی نِعْمَتَکَ وَ لَا الثَّنَاءَ عَلَیْکَ أَنْتَ

کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ- قَالَ قُلْتُ فِی أَیِّ سَاعَةٍ أُصَلِّیهَا مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِذَا ارْتَفَعَ النَّهَارُ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ زَوَالِ الشَّمْسِ ثُمَّ قَالَ مَنْ فَعَلَهَا فَکَأَنَّمَا قَرَأَ الْقُرْآنَ أَرْبَعِینَ مَرَّةً(1).

بیان

السواد الشخص و حبة القلب أی سویداؤه و الخیال بالفتح شخص الرجل و طلعته و الطیف و صورة الإنسان فی الماء و المرآة و هنا یحتمل السواد الوجهین و الخیال یحتمل الأول و الثانی و القوی المدرکة

أقول

روی السید هذه الصلاة فی موضع آخر عن علی بن محمد بن یوسف البزاز عن جعفر بن محمد بن مسرور عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن محمد بن عبد الحمید العطار عن منصور بن یونس عن أبی المغراء حمید بن المثنی: مثله.

«64»

الْجَمَالُ، وَ الْمُتَهَجِّدُ، أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ أُخَرُ رُوِیَ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: دَخَلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْحَلَبِیُّ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَقَالَ لَهُ تُعَلِّمُنِی أَفْضَلَ مَا أَصْنَعُ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا أَعْلَمُ أَنَّ أَحَداً کَانَ أَکْبَرَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ لَا أَفْضَلَ مِمَّا عَلَّمَهَا أَبُوهَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ مَنْ أَصْبَحَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَاغْتَسَلَ وَ صَفَّ قَدَمَیْهِ وَ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ مَثْنَی مَثْنَی یَقْرَأُ فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ الْإِخْلَاصَ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْعَادِیَاتِ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ فِی الثَّالِثَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ فِی الرَّابِعَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ هَذِهِ سُورَةُ النَّصْرِ وَ هِیَ آخِرُ سُورَةٍ نَزَلَتْ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا دَعَا فَقَالَ:

ص: 368


1- 1. مصباح المتهجد ص 220.

خدای من و سرور من، هر­کسی مهیا شد و آماده شد و برای ورود به مخلوقی به امید عطا، فواید، بخشش، فواضل و جوایز او حاضر گردید. پس ای خدا، آمادگی و مهیا شدنم به سوی توست، به امید عطایت، احسانت، بخششت و جوایزت، پس ای کسی­که حاجت نیازمند را ناکام نمی­گذارد و بخشش و عطا از او نمی­کاهد، مرا از آن ناکام نگذار، با عمل صالحی که تقدیم کنم و با شفاعت مخلوقی که به او امید ببندم نزدت نیامده­ام. [بلکه] با شفاعت محمد و همه اهل بیت او صلواتک علیهم اجمعین به تو تقرب می­جویم. بخشش عظیمت که با آن خطاکاران را به هنگام اقدامشان بر محرمات عفوت کردی امید دارم، پس اصرار بر محرمات مانع از این نشد که با مغفرت به سوی آنها بازگردی، و تو ای سرورم، بازگرداننده نعمت و من بازگرداننده خطا هستم. به حق محمد و خاندان مطهر او از تو می­خواهم که گناه بزرگم را ببخشی که جز عظیم گناه عظیم مرا نمی­بخشد، ای عظیم ای عظیم ای عظیم ای عظیم ای عظیم ای عظیم .(1)

نماز دیگری است که عنبسة بن مصعب از امام صادق علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: هر که سوره ابراهیم و سوره حجر را با هم در دو رکعت، در روز جمعه بخواند، هرگز نه فقری به او می­رسد و نه جنون و بلوایی.(2)

و نماز دیگری را حارث همدانی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرد که وی فرمود: اگر توانستی که روز جمعه ده رکعت بخوانی که سجود و رکوع آنها را کامل ­کنی و در بین هر دو رکعت، صد مرتبه «سبحان الله و بحمده» بگویی، پس انجام بده... ادامه خبر.(3)

روایت65.

المتهجد و جمال الأسبوع: نماز دیگری است که دو رکعتی است. محمد بن داود بن کثیر از پدرش روایت کرد: بر سرورم ابوعبدالله جعفر بن محمد صادق علیه السلام وارد شدم و او را دیدم که نماز می­خواند. سپس دیدم که در رکعت دوم، در قیام و رکوع و سجودش دعا خواند. سپس با سیمای کریمش به سمت خدا روی کرد. سپس فرمود: ای داود، این دو رکعت است و سوگند به خدا، کسی آن دو را نمی­خواند مگر آنکه با چشم خود آتش را نمی­بیند به این صورت که آنچه که من بجا آوردم را در آن بیاورد. و پیوسته بر مکان خویش بودم تا به من آموخت. محمد بن داود گفت: ای پدرم، چنانکه به تو آموخت به من بیاموز. گفت: من می­ترسم که آن را تباه کنی. گفتم: انشاء الله هرگز. گفت: چون روز جمعه شود، قبل از زوال خورشید آن دو را بخوان، و در رکعت اول فاتحۀ الکتاب و «انا انزلناه» و در رکعت دوم فاتحۀ الکتاب و «قل هو الله احد» را بخوان و آن دو را با فاتحۀ الکتاب شروع کن و چون

ص: 369


1- مصباح المتهجد: 222 -223 .[1]
2- مصباح المتهجد: 222 -223.[2]
3- مصباح المتهجد: 222 -223.[3]

إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَنْ تَهَیَّأَ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ أَعَدَّ أَوِ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ فَوَائِدِهِ وَ نَائِلِهِ وَ فَوَاضِلِهِ وَ جَوَائِزِهِ فَإِلَیْکَ یَا إِلَهِی کَانَتْ تَهْیِئَتِی وَ تَعْبِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ مَعْرُوفِکَ وَ نَائِلِکَ وَ جَوَائِزِکَ فَلَا تخیبی [تُخَیِّبْنِی] مِنْ ذَلِکَ یَا مَنْ لَا یُخَیِّبُ مَسْأَلَةَ سَائِلٍ وَ لَا تَنْقُصُهُ عَطِیَّةُ نَائِلٍ لَمْ آتِکَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَ لَا بِشَفَاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِشَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ أَرْجُو عَظِیمَ عَفْوِکَ الَّذِی عَفَوْتَ بِهِ عَلَی الْخَاطِئِینَ عِنْدَ عُکُوفِهِمْ عَلَی الْمَحَارِمِ فَلَمْ یَمْنَعْکَ طُولُ عُکُوفِهِمْ عَلَی الْمَحَارِمِ أَنْ عُدْتَ عَلَیْهِمْ بِالْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ سَیِّدِیَ الْعَوَّادُ بِالنَّعْمَاءِ وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالْخَطَاءِ أَسْأَلُکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ أَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُ ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ إِلَّا الْعَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ (1).

صَلَاةٌ أُخْرَی رَوَی عَنْبَسَةُ بْنُ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ إِبْرَاهِیمَ وَ سُورَةَ الْحِجْرِ فِی رَکْعَتَیْنِ جَمِیعاً فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ لَمْ یُصِبْهُ فَقْرٌ أَبَداً وَ لَا جُنُونٌ وَ لَا بَلْوَی (2).

وَ صَلَاةٌ أُخْرَی رَوَی الْحَارِثُ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُصَلِّیَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَشْرَ رَکَعَاتٍ تُتِمُّ سُجُودَهُنَّ وَ رُکُوعَهُنَّ وَ تَقُولُ فِیمَا بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ مِائَةَ مَرَّةٍ فَافْعَلْ تَمَامَ الْخَبَرِ(3).

«65»

الْمُتَهَجِّدُ، وَ جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، صَلَاةٌ أُخْرَی رَکْعَتَانِ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام فَرَأَیْتُهُ یُصَلِّی ثُمَّ رَأَیْتُهُ قَنَتَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فِی قِیَامِهِ وَ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا دَاوُدُ هِیَ رَکْعَتَانِ وَ اللَّهِ لَا یُصَلِّیهِمَا أَحَدٌ فَیَرَی النَّارَ بِعَیْنِهِ بَعْدَ مَا یَأْتِی فِیهِمَا مَا أَتَیْتُ فَلَمْ أَبْرَحْ مِنْ مَکَانِی حَتَّی عَلَّمَنِی قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ دَاوُدَ فَعَلِّمْنِی یَا أَبَهْ کَمَا عَلَّمَکَ قَالَ إِنِّی لَأُشْفِقُ عَلَیْکَ أَنْ تُضَیِّعَ قُلْتُ کَلَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ فَصَلِّهِمَا وَ اقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ تَسْتَفْتِحُهُمَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ فَإِذَا فَرَغْتَ

ص: 369


1- 1. مصباح المتهجد ص 222- 223.
2- 2. مصباح المتهجد ص 222- 223.
3- 3. مصباح المتهجد ص 222- 223.

از قرائت «قل هو الله احد» در رکعت دوم فارغ شدی دستانت را قبل از رکوع بالا ببر و بگو: خدایا خدایا خدایا، مشتاقانه از تو مسألت دارم، سائلانه تو را قصد می­کنم، درحالی­که در مقابل تو ایستاده­ام و به سوی تو تضرع می­کنم. اگر گناهانم من را ناامید کرد، عفوت مرا با نشاط کرد و اگر عملم مرا به سکوت واداشت، بخششت مرا به زبان درآورد. پس بر محمد و اهل بیت او صلوات بفرست، پس از تو عفو می­خواهم عفو.

سپس رکوع می­کنی و از تسبیحت فارغ می­شوی و می­گویی:

این جایگاه پناه آورنده به تو از آتش است، ای خدا! متضرعانه، با رکوع و تقرب­جویانه به تو، با ذلت و عاشقانه تو را می­خوانم که من اولین کسی نیستم که حقیرانه شرمش او را به سخن آورده است. ای مولای من، تو برای من محبوب­تر هستی. ای مولای من، تو برای من محبوب­تر هستی.

و چون سجده کردی، دستانت را مانند طالب حاجت باز کن و بگو: «سبحان ربی الأعلی و بحمده». خدایا این دستان گشاده من در حضور توست. این کالبد بدن من است که در ساحت تو خاشع است و این اعضای من است که برای عبادت تو جمع شده است. نمی­دانم به سراغ کدام یک از نعمت­هایت بروم، و برای کدام یک از آنها تو را عبادت کنم؟ برای مسألت تو یا رغبت به تو؟ پس قلب مرا از خشیت پر کن و در همه حالاتم، نیتم را به برای خودت قرار بده. تو در هر مکانی هستی ای سرور من، گرچه چشم ناظرین به تو از تو پنهان شد. از تو می­خواهم، زیرا طمع عفوت را در من قرار دادی، که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و کسی­که از تو مسألت دارد را رحمت کنی و او کسی است که به کمال عیب­ها و گناهانش آگاهی. دستش را به سوی تو دراز نکرد مگر با اطمینان به تو، و نه زبانش را مگر شادمان به تو، پس به کسی­که با وجود حقیر بودنش، گناهانش زیاد شد و گناهانش در وسعت عفوت کم است، رحم کن و جرم و گناهم مرا جرأت [به درخواست از تو] داد به طمعی که [نسبت به رحمتت برایم] قرار دادی زمانی ­که مغرور نادان از فضل تو نا امید شد، که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی و برای برادران دینی­ام از تو عفو می­خواهم، عفو.

سپس می­نشینی و سجده دوم را به جای می­آوری و می­گویی: ای کسی­که مرا به سوی خود هدایت کرد و حقیقت وجود من بر او دلالت کرد و مرا از حیرت به شناختش سوق داد و هدایتش مرا به رأفتش آگاه کرد. بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و مرا به عنوان بنده بپذیر و مرا تنها رها نکن که تو ای مولای من، برای من محبوب­تر هستی، تو برای من محبوب­تر هستی، ای مولای من.

سپس داود ادامه داد: و سوگند به خدا، جعفر بن محمد درحالی­که مقابل قبله بود، نسبت به آن دو رکعت برای من سوگند یاد کرد

ص: 370

مِنْ قِرَاءَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فَارْفَعْ یَدَیْکَ قَبْلَ أَنْ تَرْکَعَ وَ قُلْ إِلَهِی إِلَهِی إِلَهِی أَسْأَلُکَ رَاغِباً وَ أَقْصِدُکَ سَائِلًا وَاقِفاً بَیْنَ یَدَیْکَ مُتَضَرِّعاً إِلَیْکَ إِنْ أَقْنَطَتْنِی ذُنُوبِی نَشَّطَنِی عَفْوُکَ وَ إِنْ أَسْکَتَنِی عَمَلِی أَنْطَقَنِی صَفْحُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَأَسْأَلُکَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ- ثُمَّ تَرْکَعُ وَ تَفْرُغُ مِنْ تَسْبِیحِکَ وَ قُلْ هَذَا وُقُوفُ الْعَائِذِ بِکَ مِنَ النَّارِ یَا رَبِّ أَدْعُوکَ مُتَضَرِّعاً وَ رَاکِعاً مُتَقَرِّباً إِلَیْکَ بِالذِّلَّةِ خَاشِعاً فَلَسْتُ بِأَوَّلِ مُنْطَقٍ مِنْ حِشْمَةٍ مُتَذَلِّلًا أَنْتَ أَحَبُّ إِلَیَّ مَوْلَایَ أَنْتَ أَحَبُّ إِلَیَّ مَوْلَایَ- فَإِذَا سَجَدْتَ فَابْسُطْ یَدَیْکَ کَطَالِبِ حَاجَةٍ وَ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ بِحَمْدِهِ رَبِّ هَذِهِ یَدَایَ مَبْسُوطَتَانِ بَیْنَ یَدَیْکَ هَذِهِ جَوَامِعُ بَدَنِی خَاضِعَةً بِفِنَائِکَ وَ هَذِهِ أَسْبَابِی مُجْتَمِعَةً لِعِبَادَتِکَ لَا أَدْرِی بِأَیِّ نَعْمَائِکَ أَقْلِبُ وَ لِأَیِّهَا أَقْصِدُ لِعِبَادَتِکَ أَ لِمَسْأَلَتِکَ أَمِ الرَّغْبَةِ إِلَیْکَ فَامْلَأْ قَلْبِی خَشْیَةً مِنْکَ وَ اجْعَلْنِی فِی کُلِّ حَالاتِی لَکَ قَصْدِی أَنْتَ سَیِّدِی فِی کُلِّ مَکَانٍ وَ إِنْ حَجَبَتْ عَنْکَ أَعْیُنُ النَّاظِرِینَ إِلَیْکَ أَسْأَلُکَ بِکَ إِذْ جَعَلْتَ فِیَّ طَمَعاً فِیکَ لِعَفْوِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَرْحَمَ مَنْ یَسْأَلُکَ وَ هُوَ مَنْ قَدْ عَلِمْتَ بِکَمَالِ عُیُوبِهِ وَ ذُنُوبِهِ لَمْ یَبْسُطْ إِلَیْکَ یَدَهُ إِلَّا ثِقَةً بِکَ وَ لَا لِسَانَهُ إِلَّا فَرَحاً بِکَ فَارْحَمْ مَنْ کَثُرَ ذَنْبُهُ عَلَی قِلَّتِهِ وَ قَلَّتْ ذُنُوبُهُ فِی سَعَةِ عَفْوِکَ وَ جَرَّأَنِی جُرْمِی وَ ذَنْبِی بِمَا جَعَلْتَ مِنْ طَمَعٍ إِذَا یَئِسَ الْغَرُورُ الْجَهُولُ مِنْ فَضْلِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَسْأَلُکَ لِإِخْوَانِی فِیکَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ- ثُمَّ تَجْلِسُ ثُمَّ تَسْجُدُ الثَّانِیَةَ وَ قُلْ یَا مَنْ هَدَانِی إِلَیْهِ وَ دَلَّنِی حَقِیقَةَ الْوُجُودِ عَلَیْهِ وَ سَاقَنِی مِنَ الْحَیْرَةِ إِلَی مَعْرِفَتِهِ وَ بَصَّرَنِی رُشْدِی بِرَأْفَتِهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْبَلْنِی عَبْداً وَ لا تَذَرْنِی فَرْداً أَنْتَ أَحَبُّ إِلَیَّ مَوْلَایَ أَنْتَ أَحَبُّ إِلَیَّ یَا مَوْلَایَ- ثُمَّ قَالَ دَاوُدُ وَ اللَّهِ لَقَدْ حَلَفَ لِی عَلَیْهِمَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ هُوَ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ

ص: 370

که کسی از حضور پروردگار متعالش خارج نمی­شود، مگرآمرزیده؛ و اگر حاجتی داشته باشد، برای او برآورده کرده است.(1)

توضیح

«بأول منطق»، اسم مفعول است «من حشمته» یعنی اولین کسی نیستم که حشمتش یعنی حیائش او را به سخن آورده است و در بعضی نسخه­ها «منطو» آمده است، یعنی کسی­که به دلیل حیائش، حاجتش را پنهان کرد و آشکار نکرد. «و هذه اسبابی» یعنی اعضاء، قوا و مشاعر من. «علی قلته»، ذلت و حقارتش. و این سخن او علیه السلام: «حقیقت وجود مرا بر او رهنمون شد»، اشاره­ای است به طریقت صدیقین که به حق بر او استدلال می­کنند.

روایت66.

جمال الأسبوع: نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: همه روز جمعه نماز است، هیچ بنده­ای نیست که چون خورشید به اندازه یک نیزه و بیشتر بالا آمد برخیزد و با ایمان و اخلاص دو رکعت بخواند، مگر اینکه خداوند دویست حسنه برای او می­نویسد و دویست بدی از او می­زداید. و هر که هشت رکعت بخواند، خداوند هشتصد درجه او را رفعت می­بخشد و همه گناهانش را بر او می­بخشد. و هر که دوازده رکعت بخواند، خداوند هزار و دویست حسنه برای او می­نویسد و هزار و دویست بدی از او پاک می­کند و هزار و دویست درجه در بهشت او را رفعت می­بخشد.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه نماز صبح بخواند سپس تا طلوع آفتاب در مسجد بنشیند، در بهشت برای او هفتاد درجه است که فاصله میان دو درجه به میزان هفتاد سال دویدن اسب باریک­میان است. و هر که روز جمعه چهار رکعت بخواند که در هر رکعت یک مرتبه حمد و پنجاه مرتبه «قل هو الله احد» بخواند، نمی­میرد مگر اینکه جایگاهش در جنت را ببیند یا اینکه به او نشان داده شود.

توضیح

«الحضر» با ضمه، دویدن است و «تضمیر الفرس» یعنی اینکه به او علف بدهند تا فربه شود.

روایت67.

جمال الأسبوع: نماز معروف به کامل: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که روز جمعه قبل از نماز [جمعه] چهار رکعت بخواند، در هر رکعت ده مرتبه فاتحۀ الکتاب و ده مرتبه «قل اعوذ برب الفلق»

ص: 371


1- مصباح المتهجد: 223 - 225.[1]

أَنَّهُ لَا یَنْصَرِفُ أَحَدٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْ رَبِّهِ تَعَالَی إِلَّا مَغْفُوراً لَهُ وَ إِنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ قَضَاهَا(1).

بیان

بأول منطق علی بناء المفعول من حشمة أی لست أول من أنطقته حشمته أی استحیاؤه و فی بعض النسخ منطو أی من انطوی بحاجته لحیائه و لم یظهرها و هذه أسبابی أی أعضائی و قوای و مشاعری علی قلته أی ذلته و حقارته و قوله علیه السلام و دلنی حقیقة الوجود علیه إشارة إلی طریقة الصدیقین الذین یستدلون بالحق علیه.

«66»

الْجَمَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَوْمُ الْجُمُعَةِ صَلَاةٌ کُلُّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ قَامَ إِذَا ارْتَفَعَتِ الشَّمْسُ قَدْرَ رُمْحٍ وَ أَکْثَرَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَتَیْ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ مِائَتَیْ سَیِّئَةٍ وَ مَنْ صَلَّی ثَمَانَ رَکَعَاتٍ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ فِی الْجَنَّةِ ثَمَانَ مِائَةِ دَرَجَةٍ وَ غَفَرَ لَهُ ذُنُوبَهُ کُلَّهَا وَ مَنْ صَلَّی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً کنت [کَتَبَ] اللَّهُ لَهُ أَلْفاً وَ مِائَتَیْ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفاً وَ مِائَتَیْ سَیِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ فِی الْجَنَّةِ أَلْفاً وَ مِائَتَیْ دَرَجَةٍ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی الصُّبْحَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثُمَّ جَلَسَ فِی الْمَسْجِدِ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ کَانَ لَهُ فِی الْفِرْدَوْسِ سَبْعُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَیْنَ الدَّرَجَتَیْنِ حُضْرُ الْفَرَسِ الْمُضَمَّرِ سَبْعِینَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قَرَأَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِینَ مَرَّةً لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ أَوْ یُرَی لَهُ.

بیان

الحضر بالضم العدو و تضمیر الفرس أن تعلفه حتی یسمن.

«67»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: الصَّلَاةُ الْمَعْرُوفَةُ بِالْکَامِلَةِ حَدَّثَ مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا الْغَلَابِیِّ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ عَنْ عُتْبَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ- عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ مِثْلَهَا قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ

ص: 371


1- 1. مصباح المتهجد: 223- 225.

و ده مرتبه «قل اعوذ برب الناس» و ده مرتبه «قل هو الله احد» و ده مرتبه «قل یا ایها الکافرون» و ده مرتبه آیۀ الکرسی بخواند و - در روایت دیگری آمده است - ده مرتبه «انا انزلناه فی لیلۀ القدر» و ده مرتبه «شهد الله أنه لا إله إلا هو و الملائکۀ و اولو العلم قائماً بالقسط لا إله إلا هو العزیز الحکیم» و بعد از فراغتش از نماز صد مرتبه از خدا استغفار ­کند و بگوید: «استغفر الله ربی و أتوب إلیه» - و در روایتی دیگر: [بگوید] - از خدایی که هیچ خدایی جز او، زنده جاودان بخشاینده گناه، دارای مغفرت وسیع، استغفار می­کنم و صد مرتبه بگوید: «سبحان الله، لا إله إلا الله، الله اکبر، و لا حول و لا قوۀ إلا بالله العلی العظیم»، و صد مرتبه بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد، بعد از آن، با دعایی که آمد دعا ­کند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که این نماز را بخواند و این گفته را بگوید، خداوند شر اهالی آسمان و زمین، شر شیطان و شر هر سلطان ستمکار را از او برطرف می­کند و هفتاد حاجت در دنیا و هفتاد حاجت در آخرت را برای او برآورده می­کند، درحالی­که برآورده شده و رد نمی­شود.

و فرمود: شب و روز بیست و چهار ساعت است. خداوند متعال برای صاحب این نماز در هر ساعتی به دلیل کرامت آن بر خدا، هفتاد هزار انسان از میان موحدان را که آتش بر آنها واجب شده است، از آتش رها می­کند. و اگر صاحب این نماز بر سر قبور بیاید و مردگان را بخواند، به دلیل کرامت آن بر خداوند متعال، به اذن خداوند به او جواب می­دهند .

سپس فرمود: سوگند به کسی­که مرا به حق مبعوث کرد، زمانی­که بنده این نماز را بخواند و با این دعا دعا کند، خداوند هفتاد هزار فرشته را برای او می­فرستد که حسنات را برای او می­نویسند و بدی­ها را از او دفع می­کنند و درجات را برای او بالا می­برند و برای او استغفار می­کنند و بر او صلوات می­فرستند تا بمیرد.

و اگر مردی که بچه­دار نمی­شود و زنی که بچه­دار نمی­شود این نمازها را بخوانند و با این دعا دعا کنند، خداوند فرزندی به آنها روزی می­کند و اگر بعد از این نماز بمیرد، اجر هفتاد هزار شهید برای اوست. و زمانی­که از این نماز فارغ می­شود، خداوند به ازای هر قطره­ای که از آسمان می­چکد و به تعداد گیاهان زمین به او عطا می­کند و نظیر اجر ابراهیم، موسی، زکریا و یحیی علیه السلام برای او می­نویسد

ص: 372

وَ مِثْلَهَا قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ وَ مِثْلَهَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ مِثْلَهَا قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ مِثْلَهَا آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی یَقْرَأُ عَشْرَ مَرَّاتٍ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ- لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنَ الصَّلَاةِ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ غَافِرُ الذَّنْبِ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ وَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَدْعُو بَعْدَ ذَلِکَ بِالدُّعَاءِ الَّذِی یَأْتِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ رَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ شَرَّ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ شَرَّ الشَّیْطَانِ وَ شَرَّ کُلِّ سُلْطَانٍ جَائِرٍ وَ قَضَی اللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ حَاجَةً فِی الدُّنْیَا وَ سَبْعِینَ حَاجَةً فِی الْآخِرَةِ مَقْضِیَّةً غَیْرَ مَرْدُودَةٍ وَ قَالَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ سَاعَةً یُعْتِقُ اللَّهُ تَعَالَی لِصَاحِبِ هَذِهِ الصَّلَاةِ فِی کُلِّ سَاعَةٍ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ سَبْعِینَ أَلْفَ إِنْسَانٍ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ مِنَ الْمُوَحِّدِینَ یُعْتِقُهُمُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ لَوْ أَنَّ صَاحِبَ هَذِهِ الصَّلَاةِ أَتَی الْمَقَابِرَ فَدَعَا الْمَوْتَی أَجَابُوهُ بِإِذْنِ اللَّهِ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ بَعَثَ اللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَکْتُبُونَ لَهُ الْحَسَنَاتِ وَ یَدْفَعُونَ عَنْهُ السَّیِّئَاتِ وَ یَرْفَعُونَ لَهُ الدَّرَجَاتِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ حَتَّی یَمُوتَ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا لَا یُولَدُ لَهُ وَلَدٌ وَ امْرَأَةً لَا یُولَدُ لَهَا صَلَّیَا هَذِهِ الصَّلَوَاتِ وَ دَعَوَا بِهَذَا الدُّعَاءِ رَزَقَهُمَا اللَّهُ وَلَداً وَ لَوْ مَاتَ بَعْدَ هَذِهِ الصَّلَاةِ لَکَانَ لَهُ أَجْرُ سَبْعِینَ أَلْفَ شَهِیدٍ وَ حِینَ یَفْرُغُ مِنْ هَذِهِ الصَّلَوَاتِ یُعْطِیهِ اللَّهُ بِکُلِّ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِعَدَدِ نَبَاتِ الْأَرْضِ وَ کَتَبَ لَهُ مِثْلَ أَجْرِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ آلِهِمْ

ص: 372

و دروازه بی نیازی و ثروت را بر او می­گشاید و در فقر را بر او می­بندد و مار و عقرب او را نیش نمی­زند و با غرق شدن، سوختگی آتش و گلوگیر شدن غصه نمی­میرد.

جعفر بن محمد صادق علیه السلام فرمود: من ضامن آن هستم و خداوند در هر روز سیصد و شصت مرتبه به او نظر می­کند و هر که به او نظر کند، رحمت و مغفرت بر او نازل می­شود. و اگر این نماز را بخواند و آنچه در آن گفت را با زعفران بنویسد و با آب باران بشوید و دیوانه، جذامی و پیسی­دار را سیراب کند، خداوند عزوجل آنان را شفا می­دهد و بر او پدر و مادرش تخفیف می­دهد، هرچند مشرک باشند.

جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: و به این نماز، کامل گفته می­شود.

دعای بعد از نماز:

خدایا بر محمد و آل پاک و مطهر و صادق او، - چنانکه تو شایسته آن هستی و آنها با تو و از تو شایسته آن هستند - درود بفرست، و به محمد و آل او که درود تو بر او و آنان باد، مرا از هر امر ناراحت­کننده­ای حفاظت کن و با آنان هر حاجتی را به همراه حاجت­های دنیا و آخرت برآورده کن. و مرا بر آنچه که تو را از من راضی می­کند توفیق بده و مرا به آنچه که آن برتر است هدایت کن، و مرا در همه امورم مصون بدار و از شیطان رانده شده محافظت کن، و آن را لحظه­ای نه کمتر و نه بیشتر از آن، بر من مسلط مکن، و مانع از این باش که بر من زیاده­روی کند یا سرکشی کند یا اینکه مکروه یا آزاری از او به من برسد، یا مرا به وحشت اندازد، یا ارتکاب آنچه که خشم و دوری از رضایت توست را برای من آراسته کند. تو آنچه را که بخواهی انجام می­دهی و بر آنچه بخواهی حکم می­کنی.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و در این وقت و در همه اوقاتم به من بنگر، نگاهی که در آن خیر دنیا و آخرت در آن برای من است و با آن مرا از این جایگاهم با مغفرت و رحمت جابجا کنی و مرا از آزادشدگان و رهایی یافتگان از آتش قرار ­دهی.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا و خانواده­ام و کسی­که مورد نظرم است و بر او اندوهگین می­شوم را در ودیعه، امان، پناه، جوار، مراقبت، صیانت، مراقبت، احاطه، مراعات، حمایت و رعایتت قرار بده. در هر جا که بودم و هر جا که فرود آمدم، در خشکی، دریا، دشت یا کوه. و ما را از شر هر دشمن، ظالم، حسود، دزد، عنادورز، فرید، حیله­گر، غاصب، ستمکار، مخاصم و از شر هر صاحب شر و از شر جن و انس حفاظت کن و او را از مقابل، پشت سر، راست، چپ، بالا و پایینش بگیر، و او را با بلایی بزرگ فرا بگیر و او را با بلا بپوشان

ص: 373

وَ فَتَحَ عَلَیْهِ بَابَ الْغِنَی وَ سَدَّ عَنْهُ بَابَ الْفَقْرِ وَ لَمْ یَلْذَعْهُ حَیَّةٌ وَ لَا عَقْرَبٌ وَ لَا یَمُوتُ غَرَقاً وَ لَا حَرَقاً وَ لَا شَرَقاً قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ أَنَا الضَّامِنُ عَلَیْهِ وَ یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ نَظْرَةً وَ مَنْ یَنْظُرْ إِلَیْهِ یُنْزِلْ عَلَیْهِ الرَّحْمَةَ وَ الْمَغْفِرَةَ وَ لَوْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ کَتَبَ مَا قَالَ فِیهَا بِزَعْفَرَانٍ وَ غَسَلَ بِمَاءِ الْمَطَرِ وَ سُقِیَ الْمَجْنُونُ وَ الْمَجْذُومُ وَ الْأَبْرَصُ لَشَفَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَفَّفَ عَنْهُ وَ عَنْ وَالِدَیْهِ وَ لَوْ کَانَا مُشْرِکَیْنِ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ هَذِهِ الصَّلَاةُ یُقَالُ لَهَا الْکَامِلَةُ الدُّعَاءُ بَعْدَ هَذِهِ الصَّلَاةِ: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الصَّادِقِینَ کَمَا أَنْتَ وَ هُمْ بِکَ وَ مِنْکَ أَهْلُهُ وَ اکْفِنِی بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ کُلَّ مُهِمٍّ وَ اقْضِ لِی بِهِمْ کُلَّ حَاجَةٍ مَعَ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ وَفِّقْنِی لِمَا یُرْضِیکَ عَنِّی وَ أَرْشِدْنِی لِلَّذِی هُوَ أَفْضَلُ وَ اعْصِمْنِی فِی جَمِیعِ أُمُورِی وَ أَعِذْنِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ لَا تُسَلِّطْهُ عَلَیَّ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ وَ امْنَعْنِی أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أَوْ أَنْ یَطْغی أَوْ أَنْ یَصِلَ إِلَیَّ مِنْهُ مَکْرُوهٌ أَوْ أَذًی أَوْ یَسْتَفْزِعَنِی أَوْ یُزَیِّنَ لِی ارْتِکَابَ مَا فِیهِ سَخَطُکَ وَ الْبُعْدَ مِنْ رِضْوَانِکَ إِنَّکَ تَفْعَلُ مَا تَشَاءُ وَ تَحْکُمُ مَا تُرِیدُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْظُرْ إِلَیَّ فِی وَقْتِی هَذَا وَ فِی جَمِیعِ أَوْقَاتِی نَظْرَةً یَکُونُ لِی فِیهَا الْخِیَرَةُ لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ تُقَلِّبُنِی مَعَهَا عَنْ مَوْضِعِی بِالْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ تَجْعَلُنِی مِنْ عُتَقَائِکَ وَ طُلَقَائِکَ مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ أَعْنِی بِهِ وَ أَحْزَنُ لَهُ فِی وَدَائِعِکَ وَ أَمَانِکَ وَ عِیَاذِکَ وَ جِوَارِکَ وَ حِرَاسَتِکَ وَ صِیَانَتِکَ وَ کِلَاءَتِکَ وَ حِیَاطَتِکَ وَ رِعَایَتِکَ وَ حِمَایَتِکَ وَ مُرَاعَاتِکَ حَیْثُ کُنْتَ وَ أَیْنَ حَلَلْتَ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ أَوْ سَهْلٍ أَوْ جَبَلٍ وَ اکْفِنَا شَرَّ کُلِّ عَدُوٍّ وَ بَاغٍ وَ حَاسِدٍ وَ لِصٍّ وَ مُعَانِدٍ وَ فَرِیدٍ وَ کَائِدٍ وَ غَاصِبٍ وَ ظَالِمٍ وَ مُخَاصِمٍ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ خُذْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ وَ طُمَّهُ بِالْبَلَاءِ طَمّاً وَ غُمَّهُ بِالْبَلَاءِ غَمّاً

ص: 373

و او را با آن از بین ببر، و او را از روی زمین ریشه­کن کن و او را با بلایی که نظیر ندارد بزن و مانع از این باش که بر ما زیاده­روی کند یا طغیان کند یا اینکه مکروه یا آزاری به ما برساند و هر بلائی را بر او فرود آور و هر شدتی را بر ساحت و عرصه او نازل کن و هرگز لحظه­ای و چشم برهم­زدنی به او مهلت نده که تو بر هر چیزی توانا هستی.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و آنچه که تو شایسته آن هستی را در حق من انجام بده، و با بخشش گناهانم بر من، محو خطاهایم، گذشت از اشتباهاتم و آسان گیری بر من، ترک مؤاخذه من به خاطر جهل و بدی عملم بر من منت بگذار و از من درگذر و زشتی آنچه که از من بوده است را با زیبایی آنچه که نزد توست بر من ببخش؛ ای کسی­که چون وعده دهد وفا می­کند و اگر تهدید کند می­بخشد، ای کسی­که بدی­ها را می­بخشد و آنچه بندگانش انجام می­دهند را می­داند، ای کسی­که به عفو و گذشت امر می­کند، بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا ببخش و از من درگذر، یا کریم یا کریم .

ای کریم­تر از هر کریم، ای رئوف­تر از هر رئوف، ای مهربان­تر از هر مهربان، بر محمد و آل محمد درود بفرست، و با عفو، عافیت، مغفرت و رحمت بر من نعمت ببخش. ای سرورم، تو گفتی «فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ»،{پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست.} ای کریم، ای غفور، ای بخشنده، ای نیکوکار، ای انجام­دهنده کار نیک، ای نعمت­دهنده، ای مفضل، ای رحیم­ترین کسی­که از او رحمت طلب شد، و بخشنده­ترین کسی­که از او درخواست شد و بخشنده­ترین کسی­که بخشید، بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و با چشم رحیمت به من نظر کن، نظری که در آن برای من خیر است، و مغفرت و رضایت همراه آن است، و مرا از آتش رها کن. و مرا از آتش نجات بده و مرا از آتش رهایی بده و وارد بهشت کن، ای رحمن، و حور العین را به همسری من دربیاور، و مرا به آنچه که تو را از من راضی می­کند توفیق بده. و مرا از گناه پاک کن، و قلبم را از گناه طاهر کن، و جسمم را از آلودگی، چشمم را از خیانت، سینه­ام را از وسوسه­ها و دلتنگی پاک کن، و مرا از دنیا خارج نکن مگر درحالی­که تو از من راضی هستی، ای مهربانترین مهربانان.

خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست، روزی واسع حلال طیب ریزان و فراوان، گوارا، لذیذ، نیرومند، فراوان، وسیع، عاجل، جاری و روان، زود، نزدیک. به من روزی­ای بده که با آن مرا از همه مخلوقاتت بی­نیاز کنی و مرا از غیر خودت محافظت کنی و امرم که دشوار شده است را بر من آسان کن و آنچه فاسد شد را برای من اصلاح کن. ص: 374

وَ قُمَّهُ بِهِ قَمّاً وَ اجْتَثَّهُ عَنْ جَدَدِ الْأَرْضِ وَ ارْمِهِ بِبَلِیَّةٍ لَا أُخْتَ لَهَا وَ امْنَعْهُ مِنْ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَنْ یَطْغَی أَوْ أَنْ یَصِلَ إِلَیْنَا بِمَکْرُوهٍ وَ أَذًی وَ أَحْلِلْ بِهِ کُلَّ بَلَاءٍ وَ أَنْزِلْ بِسَاحَتِهِ وَ عَقْوَتِهِ کُلَّ لَأْوَاءٍ وَ لَا تُمْهِلْهُ لَحْظَةً وَ لَا طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْعَفْوِ عَنْ ذُنُوبِی وَ التَّعَمُّدِ لِخَطَایَایَ وَ الصَّفْحِ عَنْ جَرَائِرِی وَ الْمُسَامَحَةِ لِی وَ تَرْکِ مُؤَاخَذَتِی بِجَهْلِی وَ سُوءِ عَمَلِی وَ اعْفُ عَنِّی وَ اغْفِرْ لِی قَبِیحَ مَا کَانَ مِنِّی بِحُسْنِ مَا عِنْدَکَ یَا مَنْ إِذَا وَعَدَ وَفَی وَ إِذَا تَوَعَّدَ عَفَا یَا مَنْ یَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَ یَعْلَمُ مَا یَفْعَلُ عِبَادُهُ یَا مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَفْوِ وَ التَّجَاوُزِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اعْفُ عَنِّی وَ تَجَاوَزْ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا أَکْرَمَ مِنْ کُلِّ کَرِیمٍ وَ أَرْأَفَ مِنْ کُلِّ رَءُوفٍ وَ أَعْطَفَ مِنْ کُلِّ عَطُوفٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْعِمْ عَلَیَّ بِالْعَفْوِ وَ الْعَافِیَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ أَنْتَ یَا سَیِّدِی قُلْتَ فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ یَا کَرِیمُ یَا غَفُورُ یَا جَوَادُ یَا مُحْسِنُ یَا مُجْمِلُ یَا مُنْعِمُ یَا مُفْضِلُ یَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ وَ أَجْوَدَ مَنْ سُئِلَ وَ أَکْرَمَ مَنْ أَعْطَی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْظُرْ إِلَیَّ بِعَیْنِکَ الرَّحِیمَةِ نَظْرَةً تَکُونُ لِی فِیهَا الْخِیَرَةُ وَ مَعَهَا الْمَغْفِرَةُ وَ الرِّضْوَانُ وَ أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ وَ أَنْقِذْنِی مِنَ النَّارِ وَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ یَا رَحْمَانُ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ وَفِّقْنِی لِمَا یُرْضِیکَ عَنِّی وَ طَهِّرْنِی مِنَ الذُّنُوبِ وَ طَهِّرْ قَلْبِی مِنَ الذَّنْبِ وَ طَهِّرْ جَسَدِی مِنَ الدَّنَسِ وَ عَیْنِی مِنَ الْخِیَانَةِ وَ صَدْرِی مِنَ الْوَسْوَاسِ وَ الْحَرَجِ وَ لَا تُخْرِجْنِی مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنِی رِزْقاً وَاسِعاً حَلَالًا طَیِّباً صَبّاً صَبّاً هَنِیئاً مَرِیئاً عَفِیّاً دَارّاً عَاجِلًا سَیْحاً سَیْحاً سَرِیعاً وَشِکاً تُغْنِینِی بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ وَ تَصُونُنِی بِهِ عَمَّنْ سِوَاکَ وَ سَهِّلْ لِی مِنْ أَمْرِی مَا قَدْ عَسُرَ وَ أَصْلِحْ لِی مَا فَسَدَ

ص: 374

ای لطیف لطیف، ای خدای لطیف، در آنچه که می­خواهم و از دشواری آن می­ترسم، از تو مهربانی می­خواهم که آسان کنی، ای کسی­که دشوار بر او راحت و آسان است.

به لطف پنهانت، و به محبوبت محمد و خاندان طیب او، پاکدلان تو، از تو می­خواهم که بر محمد درود بفرستی و با لطف لطیف پنهانت بر من لطف کنی و با رحمت و بخششت بر من تفضل کنی و با نظر و یاری­ات مرا موحّد کنی و مرا از جمله کسانی­که از او راضی شدی و او را راضی کردی قرار بده. و [از کسانی که] بر تو توکل کرد، پس او را کفایت کردی و از تو خواست پس او را یاری کردی، تو را آرزو کرد پس به هنگام آرزویش[و برای برآوردن آن حاضر] بودی، قرار بده. ای آرزوی من، ای اطمینان و امید من، ای توشه من، ای پناهم، ای سرورم، ای سرورم، ای تکیه­گاهم، ای محل بی­تابی من، ای کسی­که او در هر سختی ولیّ من است و در هر بلایی توکلم بر اوست و در هر مصیبت و ضرورتی، ذخیره و گنجینه من است، و در هر مرض و بیماری توشه و پناه من است.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست، و به من، فرزندانم و افراد مورد توجه­ام سلامتی شفادهنده کافی دائمی تام سرشار کامل ببخش و آن را بر ما مداوم کن و بر ما بگستران و دست عافیتت را بر ما بکش و عافیت در پی عافیت، متصل به عافیت، عافیتی که مشتمل بر عافیت است و عافیت آن را احاطه می­کند به ما ببخش، عافیت در دنیا و آخرت، عافیت شفادهنده کافی تام دائمی پیوسته مترادف متصل متراکم متضاعف متوالی، ای بخشنده ای کریم.

خدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و دین مرا ادا کن و مرا از اذیت و آزار آن رها کن و دادن حق هر صاحب حقی را بر من آسان کن و ای مولای من، مظالم بندگانت و تبعات آنان را از من به عهده بگیر و آنچه مابین من و توست را به من ببخش و برای آنچه ما بین من و مردم است، از تو طلب بخشش می­کنم، ای کسی که از خزائنش کاسته نمی­شود و آنچه نزد اوست نابود نمی­شود! بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و با آنچه که از تو نمی­کاهد بر من ببخش و از آنچه که ضرری برای تو ندارد از من درگذر.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا از رنج کسی­که با من دشمنی دارد و بر من ظلم می­کند و نیرنگ می­کند و مرا از پشت می­گیرد، از آنچه که علمی بر آن ندارم و آنچه که من از آن غافل هستم، حمایت کن و او را از پناهگاهش و از پیش رو و پشت سر، راست، چپ، بالا و پایین بگیر و لحظه­ای و چشم برهم­زدنی به او مهلت نده، که تو بر هر چیزی توانا هستی.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و حج بیت الحرام، زیارت قبر

ص: 375

یَا لَطِیفُ یَا لَطِیفُ أَسْتَلْطِفُ اللَّهَ اللَّطِیفَ لِمَا أَخَافُ وَ أَحْذَرُ تَغْیِیرَهُ أَنْ یُیَسِّرَ یَا مَنِ الْعُسْرُ عَلَیْهِ سَهْلٌ یَسِیرٌ أَسْأَلُکَ بِخَفِیِّ لُطْفِکَ وَ بِمُحَمَّدٍ حَبِیبِکَ وَ بِآلِهِ الطَّیِّبِینَ صَفْوَتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَلَطَّفَ بِی بِلُطْفِکَ اللَّطِیفِ الْخَفِیِّ وَ تَفَضَّلَ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ وَ جُودِکَ وَ تَوَحَّدَنِی بِنَظَرِکَ وَ نَصْرِکَ وَ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ رَضِیتَ عَنْهُ فَأَرْضَیْتَهُ وَ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ فَکَفَیْتَهُ وَ سَأَلَکَ فَأَسْعَفْتَهُ وَ أَمَّلَکَ فَکُنْتَ عِنْدَ أَمَلِهِ یَا أَمَلِی یَا ثِقَتِی وَ رَجَائِی یَا عُدَّتِی یَا کَهْفِی یَا سَیِّدِی یَا سَیِّدِی یَا مُعْتَمَدِی یَا مَفْزَعِی یَا مَنْ هُوَ وَلِیِّی فِی کُلِّ شِدَّةٍ وَ عَلَیْهِ تَوَکُّلِی فِی کُلِّ کُرْبَةٍ وَ ذُخْرِی وَ ذَخِیرَتِی فِی کُلِّ نَائِبَةٍ وَ ضَرُورَةٍ وَ عُدَّتِی وَ عِیَاذِی مِنْ کُلِّ مَرَضٍ وَ عِلَّةٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِوَلَدِی وَ ذَوِی عِنَایَتِی الْعَافِیَةَ الشَّافِیَةَ الْکَافِیَةَ الدَّائِمَةَ التَّامَّةَ السَّابِغَةَ الْکَامِلَةَ وَ أَدِمْهَا لَنَا وَ انْشُرْهَا عَلَیْنَا وَ امْسَحْ عَلَیْنَا یَدَکَ یَدَ الْعَافِیَةِ وَ هَبْ لَنَا عَافِیَةً فِی أَثَرِ عَافِیَةٍ مُتَّصِلَةً بِعَافِیَةٍ عَافِیَةً تَشْتَمِلُ عَلَی عَافِیَةٍ تُحِیطُ الْعَافِیَةَ عَافِیَةً فِی الدُّنْیَا وَ عَافِیَةً فِی الْآخِرَةِ عَافِیَةً شَافِیَةً کَافِیَةً تَامَّةً دَائِمَةً مُتَتَابِعَةً مُتَرَادِفَةً مُتَّصِلَةً مُتَرَاکِمَةً مُتَضَاعِفَةً مُتَوَالِیَةً یَا وَهَّابُ یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْضِ عَنِّی الدَّیْنَ وَ خَلِّصْنِی مِنْ أَذَاهُ وَ بَلِیَّتِهِ وَ سَهِّلْ لِیَ الْخُرُوجَ إِلَی کُلِّ ذِی حَقٍّ مِنْ حَقِّهِ وَ تَحَمَّلْ عَنِّی یَا مَوْلَایَ مَظَالِمَ عِبَادِکَ وَ تَبَعَاتِهِمْ وَ هَبْ لِی مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ اسْتَوْهِبْ لِی مَا بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِکَ یَا مَنْ لَا تَنْقُصُ خَزَائِنُهُ وَ لَا یَبِیدُ مَا عِنْدَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ جُدْ لِی بِمَا لَا یَنْقُصُکَ وَ اعْفُ لِی عَمَّا لَا یَضُرُّکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْفِنِی مَئُونَةَ مَنْ تُعَادِینِی وَ یَبْغِینِی وَ یَکِیدُنِی وَ یُخْلِفُنِی مِمَّا لَا عِلْمَ لِی بِهِ وَ بِمَا أَنَا فِی غَفْلَةٍ عَنْهُ وَ خُذْهُ مِنْ مَأْمَنِهِ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ وَ لَا تُمْهِلْهُ لَحْظَةً وَ لَا طَرْفَةَ عَیْنٍ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنِی الْحَجَّ إِلَی بَیْتِکَ الْحَرَامِ وَ زِیَارَةَ قَبْرِ

ص: 375

پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله، امسال و در هر سالی که مرا باقی می­گذاری، با راحتی از جانب خودت، عافیت، وسعت روزی و کفایت، خیر، سعادت، سلامتی و غبطه به من روزی کن که تو بر هر چیزی توانا هستی .

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و رحمتت را بر من بگستران، درهای مغفرت و درهای وسعت، درهای روزی، درهای بی­نیازی، درهای توفیقت، درهای آسانی، درهای عصمت، درهای عفو و درهای عافیتت را بر من بگشای، و درهای جوامع خیر، برکات، سعادت­ها، کمک­ها، کفایات، حفاظت­ها، روزی­های فراوان از خزائن وسیعت را بر من بگشای.

و درهای بدی­ها، گناهان، رویاها، بیماری­ها، ورم­ها، مرض­ها، علل، عیوب، آفت­ها، سختی­های شدید، مصیبت­ها، غم­ها، شداید، بلایا، فجایع، حوادث، اذیت­ها، اندوه­ها، غم­ها، فقر، نیرنگ، مکر، فریب، کفر، عذاب قبر و بلایایی که صبر بر آن از دست رفته است را بر من ببند که تو بر هر چیزی توانا هستی.

خدایا، تو را آرزو کردم ای مولایم، پس ناکامم مکن. به تو امید بستم، پس امیدم را قطع نکن. تو را صدا کردم ای خدا، پس صدایم را بازنگردان. به سوی تو التماس کردم، پس از من روی برنگردان ای تکیه­گاهم، و با نبی­ات محمد و خاندان مطهر او که درودت بر او و آنها باد به سوی تو تقرب جستم، پس حاجت­های بزرگ و کوچکم، آنچه که ذکر کردم و آنچه که فراموش کردم، آنچه که ذکر کردم یا از آن غفلت کردم، و آنچه که تو به آن آگاه­تری را برآورده کن و جمیع آنچه که تو میزان آن را بیشتر می­دانی و تو بیش از من شمار گناهان مرا می­دانی، پس آن را بر من ببخش.

ای خدا، گناهانم بسیار، اعمالم بد، خطایا و جرم­هایم بزرگ، گستاخی و جسارتم بیشتر از آن است که شمرده شود یا به عدد آید یا ذکر شود یا پراکنده شود، و تکیه­ام ای سرورم، بر عفو تو و بر فضلی است که وعده دادی، که تو ای سرورم، گفتی و گفته تو حق است: «یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(1){ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید، از رحمت خدا نومید مشوید؛ در حقیقت خدا همه گناهان را می آمرزد که او خود آمرزنده مهربان است.} پس آنچه که تقدیم داشتم و آنچه که پس از آن انجام می­دهم، آنچه پنهان کردم و آشکار کردم، خطا کردم و تعمد کردم، حفظ کردم و فراموش کردم، دانستم و شهادت دادم را بر من ببخش که رحمت تو همه چیز را دربرگرفت و من هم یک چیز هستم، پس رحمتت باید مرا دربرگیرد، ای ارحم الراحمین.

ص: 376


1- . زمر / 53

نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی عَامِی هَذَا وَ فِی کُلِّ عَامٍ مَا أَبْقَیْتَنِی فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ فِی سَعَةِ رِزْقٍ وَ کِفَایَةٍ وَ خَیْرٍ وَ سَعَادَةٍ وَ سَلَامَةٍ وَ غِبْطَةٍ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ انْشُرْ عَلَیَّ رَحْمَتَکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ مَغْفِرَتِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ سَعَتِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ رِزْقِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ غِنَاکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ تَوْفِیقِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ تَیْسِیرِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ عِصْمَتِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ عَفْوِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ عَافِیَتِکَ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ جَوَامِعِ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَاتِ وَ السَّعَادَاتِ وَ الْمَعُونَاتِ وَ الْکِفَایَاتِ وَ الْوِقَایَاتِ وَ الْأَرْزَاقِ الدَّارَّةِ مِنْ خَزَائِنِکَ الْوَاسِعَاتِ وَ أَغْلِقْ عَنِّی أَبْوَابَ الشُّرُورِ وَ الْآثَامِ وَ الْأَحْلَامِ وَ الْأَسْقَامِ وَ الْأَوْرَامِ وَ الْأَمْرَاضِ وَ الْعِلَلِ وَ الْعَاهَاتِ وَ الْآفَاتِ وَ اللَّوَازِبِ وَ الْمَصَائِبِ وَ الْمُهِمَّاتِ وَ الشَّدَائِدِ وَ الْکُرُبَاتِ وَ الرَّزِیَّاتِ وَ الْفَجِیعَاتِ وَ الْحَادِثَاتِ وَ الْأَذِیَّاتِ وَ الْهُمُومِ وَ الْغُمُومِ وَ الْفَقْرِ وَ الْغَدْرِ وَ الْمَکْرِ وَ الْخَتْرِ وَ الْکُفْرِ وَ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ بَلِیَّةٍ أَعْدَمُ عَلَیْهَا الصَّبْرَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ قَدْ أَمَّلْتُکَ یَا مَوْلَایَ فَلَا تُخَیِّبْنِی وَ رَجَوْتُکَ فَلَا تَقْطَعْ رَجَائِی دَعْوَتُکَ یَا إِلَهِی فَلَا تَرُدَّ دُعَائِی وَ ابْتَهَلْتُ إِلَیْکَ فَلَا تُعْرِضْ عَنِّی یَا مُعْتَمَدِی وَ تَقَرَّبْتُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ فَاقْضِ حَوَائِجَنَا صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا مَا ذَکَرْتُهُ وَ نَسِیتُهُ مِنْهَا مَا قَصَدْتُهُ أَوْ سَهَوْتُ عَنْهُ وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ وَ جَمِیعَ مَا أَنْتَ أَحْصَی لِقَدْرِهِ وَ أَنْتَ أَحْصَی لِذُنُوبِی مِنِّی فَاغْفِرْهَا لِی یَا إِلَهِی إِنَّ ذُنُوبِی کَثِیرَةٌ وَ أَفْعَالِی سَیِّئَةٌ وَ جَرَائِرِی وَ إِجْرَامِی عَظِیمَةٌ وَ إِقْدَامِی وَ اجْتِرَائِی أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَی أَوْ یُعَدُّ أَوْ یُذْکَرُ أَوْ یُنْشَرُ وَ اعْتِمَادِی یَا سَیِّدِی عَلَی عَفْوِکَ وَ عَلَی مَا وَعَدْتَ بِهِ مِنْ فَضْلِکَ فَإِنَّکَ یَا سَیِّدِی قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ- یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ- لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَاغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ وَ أَخْطَأْتُ وَ تَعَمَّدْتُ وَ حَفِظْتُ وَ نَسِیتُ وَ عَلِمْتُ وَ شَهِدْتُ وَ رَحْمَتُکَ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ أَنَا شَیْ ءٌ فَلْتَسَعْنِی رَحْمَتُکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

ص: 376

ای سرورم، مغفرت تو از هر چیزی بزرگتر است، پس با آن بر من لطف بفرما. ای سرورم، هر آنچه که از آن به درگاه تو توبه کردم سپس به آن بازگشتم را بر من ببخش. ای سرورم، آنچه که بر خود عهد بستم که انجام ندهم، و آنچه که گفتم آن را ترک می­کنم، سپس به آن وفا نکردم را بر من بپوشان و از آنچه که به هنگام سختی­ها، بیماری، خطر، اضطرار و مرض بر خود عهد بستم که انجام ندهم و زمانی­که [آن را از من] برگرداندی و بردی عافیت دادی و به اتمام رساندی و از من وفائی بر آن نبود را از من درگذر، ای بخشاینده گناه، ای پوشاننده عیوب، ای برطرف­کننده ضرر از ایوب، بر محمد و آل محمد درود بفرست و با رحمتت ضررم را برطرف کن، و با عزتت از لغزشم درگذر.

خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست، و برای من در خودم، خانواده­ام، مالم، فرزندانم، والدینم و هر کسی­که امرش به من مربوط است و به من مختص است، برکت تام قرار بده، و بر من و بر آنها بخشنده، ولی، حافظ، یاری­گر، روزی­رسان، یاری­کننده باش و مرا در ودائع، امانت، حرز، حفاظت، صیانت و بهترین آنچه که تقدیر از جانب تو بر آن جاری شده است قرار بده، ای مهربانترین مهربانان.

خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و آنچه که از قسمت، نصیب من کردی یا از روزی روزی­ام قرار دادی را حلال طیب وسیع مبارک، خواستنش نزدیک، گرفتنش آسان، در راحتی از جانب خودت، عافیت، سلامتی و سعادت قرار بده که تو بر هر چیزی توانا هستی.

خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و روزی­ام را تا زمانی­که مرا باقی گذاشته­ای وسیع کن و آن را پر ثمر و فراوان کن و آن را تلخ و تیره نکن و دشوار نساز. آسان کن و از آن نکاه. و اگر در ام الکتاب نزد تو من بدبخت، محروم یا اندک­روزی هستم، از ام الکتاب بدبختی، محرومیت و اندکی روزی­ام را پاک کن، و مرا نزد خودت سعادتمند، موفق در خیر، دارای روزی وسیع بنویس که تو گفتی، درحالی­که صادق­ترین گویندگان هستی: «یمحو الله ما یشاء و یثبت عنده أم الکتاب»(1){ خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می کند، و اصل کتاب نزد اوست.}

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا و پدرم و مادرم را ببخش و آن دو را مورد رحمت قرار بده، چنانکه آن دو مرا در کوچکی تربیت کردند و احسان آنان را با احسان جواب بده و بدی­های آنان را با آمرزش، و چهره آن دو را با طراوت کن و آن دو را به نبی­شان، نبی رحمت و خاندان او که صلوات خدا بر او و آنها باد ملحق کن، و آن دو را از جامی­ که نوشیدنی آن آبی شیرین سیراب­کننده سرشار گوارا است و بعد از آن هیچ تشنگی نیست سیراب کن، و چهره آن دو را در روزی که چهره­ها سفید می­شود سفید کن،

ص: 377


1- . رعد / 39

مَغْفِرَتُکَ یَا سَیِّدِی أَعْظَمُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ فَتَفَضَّلْ بِهَا عَلَیَّ اغْفِرْ لِی یَا سَیِّدِی مَا تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ ثُمَّ عُدْتُ فِیهِ وَ اغْفِرْ لِی یَا سَیِّدِی مَا آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا آتِیَهُ وَ تَغَمَّدْ لِی مَا أَکْذِبُ عَلَی نَفْسِی الْإِقْلَاعَ مِنْهُ ثُمَّ لَمْ أَفِ بِهِ وَ اصْفَحْ عَمَّا جَعَلْتُ عَلَی نَفْسِی عِنْدَ الشَّدَائِدِ وَ الْعِلَلِ وَ الْأَخْطَارِ وَ الِاضْطِرَارِ وَ الْمَرَضِ أَنْ لَا أَفْعَلَهُ فَلَمَّا أَقَلْتَ وَ أَنْهَضْتَ وَ عَافَیْتَ وَ أَتْمَمْتَ لَمْ یَکُنْ مِنِّی وَفَاءٌ بِهِ یَا غَافِرَ الذَّنْبِ یَا سَاتِرَ الْعُیُوبِ یَا کَاشِفَ الضُّرِّ عَنْ أَیُّوبَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْشِفْ ضُرِّی بِرَحْمَتِکَ وَ أَقِلَّ عَثْرَتِی بِعِزَّتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ لِی فِی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وَلَدِی وَ وَالِدَیَّ وَ مَنْ یَعْنِینِی أَمْرُهُ وَ یَخُصُّنِی الْبَرَکَةَ التَّامَّةَ وَ کُنْ لِی وَ لَهُمْ رَاحِماً وَ وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ نَاصِراً وَ رَازِقاً وَ مُعِیناً وَ اجْعَلْنِی فِی وَدَائِعِکَ وَ أَمَانِکَ وَ حِرْزِکَ وَ حَرَاسَتِکَ وَ صِیَانَتِکَ وَ خَیْرِ مَا جَرَتْ بِهِ الْمَقَادِیرُ مِنْ عِنْدِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَا قَسَمْتَ لِی مِنْ قِسْمٍ أَوْ رَزَقْتَنِی مِنْ رِزْقٍ فَاجْعَلْهُ حَلَالًا طَیِّباً وَاسِعاً مُبَارَکاً قَرِیبَ الْمَطْلَبِ سَهْلَ الْمَأْخَذِ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ وَ سَلَامَةٍ وَ سَعَادَةٍ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ وَسِّعْ رِزْقِی أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ ثَمِّرْهُ وَ وَفِّرْهُ وَ لَا تُکَدِّرْهُ وَ لَا تُعَسِّرْهُ وَ سَهِّلْهُ وَ لَا تُنَکِّدْهُ وَ إِنْ کَانَ فِی أُمِّ الْکِتَابِ عِنْدَکَ أَنِّی شَقِیٌّ أَوْ مَحْرُومٌ أَوْ مُقْتَرٌ عَلَیَّ رِزْقِی فَامْحُ مِنْ أُمِّ الْکِتَابِ شَقَائِی وَ حِرْمَانِی وَ إِقْتَارِی وَ اکْتُبْنِی عِنْدَکَ سَعِیداً مُوَفَّقاً لِلْخَیْرِ مُوَسَّعاً عَلَیَّ فِی رِزْقِی فَإِنَّکَ قُلْتَ وَ أَنْتَ أَصْدَقُ الْقَائِلِینَ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ وَ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً وَ جازِهِمَا عَنِّی بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالسَّیِّئَاتِ غُفْرَاناً وَ نَضِّرْ وُجُوهَهُمَا وَ أَلْحِقْهُمَا بِنَبِیِّهِمَا نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ آلِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ اسْقِهِمَا بِکَأْسِهِ مَشْرَباً مَاءً عَذْباً رَوِیّاً سَائِغاً هَنِیئاً- لَا ظَمَأَ بَعْدَهُ أَبَداً وَ بَیِّضْ وُجُوهَهُمَا یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ الْوُجُوهُ

ص: 377

و آن دو را بالا ببر و آرزوی آن دو را به آنها و نامه­هایشان را به دست راست آنها عطا کن، و بدی­های آنها را از آنان پاک کن و حسنات آنها را دو چندان کن، و ای سرورم، تو برای آنها باش که آن دو محتاج رحمت تو و نیازمند عفو و غفران تو هستند.

در قبور آنان روشنی و نور، شادی، سرور، وسعت و عبور قرار بده، و آن دو را با زشتی آنچه که از آن دو سر زده است مؤاخذه نکن و آن دو را از اهل بهشتت، بهشت نعیم قرار بده، و آنان را به فضلت در دار اقامت مقیم کن، که در آن خستگی به آنان نرسد و در آن کوفتگی آنان را لمس نکند و آن دو را از عذاب پناه بده و از آتش رها کن و در قرارگاه رحمتت و نزدیکی رضایت و مغفرتت با من جمع کن، و نظیر آن را در مورد پدر بزرگ­ها و مادربزرگ­هایم، عموها و عمه­هایم، دایی­ها و خاله­هایم، فرزندانم، مادران فرزندانم، آشنایان، همسایگانم و کسانی­که از میان مردان و زنان مؤمن، زندگان و مردگان آنها و محبان محمد و آل محمد که سلام بر او و بر آنان باد به من محبت کرده و مرا پرورش دادند و به من خدمت کردند انجام بده که تو بر هر چیزی توانا هستی .

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست. زمانی­که به سوی دار بلا حرکت کردم و اهل دنیا فراموشم کردند و زیارت­کننده و یادکننده­ای برایم نبود، تو ای سرورم، مونس و یادکننده من و نظرکننده به من و رحم­کننده بر من، بخشاینده گناه من، درگذرنده از خطاهایم، نورانی­کننده قبرم، پوشاننده من با رحمتت باش، ای مهربانترین مهربانان، که تو غفور و رحیم هستی. خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و مرگ را بهترین پنهانی که منتظرش هستم و قبر را بهترین خانه­ای که در آن ساکن می­شوم قرار بده، و حجتم را به هنگام خروج روحم به من تلقین، و فراق دنیا را بر من آسان کن، و قبل از خروج روحم، آنچه که چشمم به آن روشن می­شود را به من نشان بده و فرشته مرگ را شفیق و همراهی برای من و حنون و مهربان بر من و رئوف رحیم بر من قرار بده.

ای سرورم، ملائکه رحمت، بشارت­ به مغفرت، آنچه که دیده­ام به آن روشن می­شود و نفسم به آن مشتاق و اعضایم به آن آرامش می­یابد را قبل از فراق دنیا به من نشان بده، سؤال را بر من آسان کن، فشار را از من دفع کن، و در قبرم برایم نور و رحمت قرار بده و دگرگونی­ام را بهترین دگرگونی و قبرم را وسیع­ترین قبر قرار بده و مرا به سوی رضایت و رحمتت دگرگون کن و مرا هیزمی برای آتش قرار نده، ای مهربانترین مهربانان.

خدایا بر محمد و خاندان محمد صلوات بفرست و آنچه که از حاجت­هایم ذکر کردم و آنچه فراموش کردم، یا حفظ کردم ص: 378

وَ أَعْلِهِمَا وَ أَعْطِهِمَا مُنْیَتَهُمَا وَ کِتَابَهُمَا بِأَیْمَانِهِمَا وَ مَحِّصْ عَنْهُمَا سَیِّئَاتِهِمَا وَ ضَاعِفْ لَهُمَا حَسَنَاتِهِمَا وَ کُنْ أَنْتَ یَا سَیِّدِی لَهُمَا فَإِنَّهُمَا فَقِیرَانِ إِلَی رَحْمَتِکَ مُحْتَاجَانِ إِلَی عَفْوِکَ مُضْطَرَّانِ إِلَی غُفْرَانِکَ أَدْخِلْ قبورهم [قُبُورَهُمَا] الضِّیَاءَ وَ النُّورَ وَ الْفَرْحَةَ وَ السُّرُورَ وَ السَّعَةَ وَ الْحُبُورَ وَ لَا تُؤَاخِذْهُمَا بِقَبِیحٍ کَانَ مِنْهُمَا وَ اجْعَلْهُمَا مِنْ أَهْلِ جَنَّاتِکَ جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ أَحِلَّهُمَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِکَ- لَا یَمَسُّهُمَا فِیهَا نَصَبٌ وَ لَا یَمَسُّهُمَا فِیهَا لُغُوبٌ وَ أَجِرْهُمَا مِنَ الْعَذَابِ وَ أَعْتِقْهُمَا مِنَ النَّارِ وَ اجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمَا فِی مُسْتَقَرِّ رَحْمَتِکَ وَ قَرِّبْ مِنْ رِضْوَانِکَ وَ مَغْفِرَتِکَ وَ افْعَلْ مِثْلَ ذَلِکَ بِأَجْدَادِی وَ جَدَّاتِی وَ أَعْمَامِی وَ عَمَّاتِی وَ أَخْوَالِی وَ خَالاتِی وَ أَوْلَادِی وَ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِی وَ مَعَارِفِی وَ جِیرَانِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی وَ رَبَّانِی وَ خَدَمَنِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ وَ مُحِبِّی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِذَا صِرْتُ إِلَی دَارِ الْبِلَی وَ نَسِیَنِی أَهْلُ الدُّنْیَا وَ لَمْ یَکُنْ لِی زَائِرٌ وَ لَا ذَاکِرٌ فَکُنْ أَنْتَ یَا سَیِّدِی مُونِسِی وَ ذَاکِرِی وَ النَّاظِرُ إِلَیَّ وَ الرَّاحِمُ لِی وَ الْغَافِرُ لِذَنْبِی وَ الصَّافِحُ

عَنْ خَطِیئَاتِی وَ الْمُنَوِّرُ لِحُفْرَتِی وَ السَّاتِرُ لِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلِ الْمَوْتَ خَیْرَ غَائِبٍ أَنْتَظِرُهُ وَ الْقَبْرَ خَیْرَ بَیْتٍ سَکَنْتُهُ وَ لَقِّنِّی حُجَّتِی عِنْدَ خُرُوجِ رُوحِی وَ سَهِّلْ عَلَیَّ فِرَاقَ الدُّنْیَا وَ أَرِنِی قَبْلَ خُرُوجِ رُوحِی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنِی وَ اجْعَلْ مَلَکَ الْمَوْتِ شَفِیقاً رَفِیقاً لِی وَ عَلَیَّ مُتَحَنِّناً مُتَعَطِّفاً وَ بِی رَءُوفاً رَحِیماً: أَرِنِی یَا سَیِّدِی مَلَائِکَةَ الرَّحْمَةِ وَ الْبُشْرَی بِالْمَغْفِرَةِ بِمَا تَکُونُ بِهِ عَیْنِی قَرِیرَةً وَ نَفْسِی إِلَیْهِ تَائِقَةً سَاکِنَةً وَ جَوَارِحِی بِهِ مُطْمَئِنَّةً قَبْلَ فِرَاقِ الدُّنْیَا وَ سَهِّلْ عَلَیَّ الْمُسَاءَلَةَ وَ ادْفَعْ عَنِّی الضَّغْطَةَ وَ اجْعَلْ لِی فِی قَبْرِی النُّورَ وَ الرَّحْمَةَ وَ اجْعَلْ مُنْقَلَبِی أَطْیَبَ مُنْقَلَبٍ وَ قَبْرِی أَفْسَحَ قَبْرٍ وَ اقْلِبْنِی إِلَی رِضْوَانِکَ وَ الْجَنَّةِ وَ لَا تَجْعَلْنِی حَطَباً لِلنَّارِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَا ذَکَرْتُهُ مِنْ حَوَائِجِی وَ نَسِیتُهُ أَوْ حَفِظْتُهُ أَوْ

ص: 378

یا اهمال کردم، و زبانم به آن گویا شد، برایم برآورده کن و با آن بر من لطف کن و در همین امروز نشانه­های اجابت، علائم قبول و توجهت به آنچه که در دنیا و آخرت بر آن غبطه می­خورم را به من نشان بده، و توبه قبل از مرگ، عصمت و طهارت از گناهان را به من روزی کن که تو بر هر چیزی توانا هستی. پروردگارا، در دنیا نیکی و در آخرت نیکی به ما عطا کن و ما را از عذاب آتش محافظت بفرما.

خدایا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و مرا بر حمد بر نعمتت که با آن بر من لطف کردی و شکر بر احسانت که برایم فراهم کردی و روی آوردن به تحمید، تکبیر، تسبیح، تقدیس، تهلیل، تمجید و تعظیم تو در همه وقت، رضا به قضا و قدرت آنگاه که قضا و قدر کردی، صبر بر بلا و محنتت زمانی­که آزمودی و امتحان کردی، تسلیم به هنگام حتم کردنت زمانی­که حتم و امر کردی را به من توفیق بده و مرا به قضایت راضی کن، و در فضل و عطایت برکت بده. اقامت در دار بهشتت را بر من راحت کن و با فضلت غم را از من دور کن و معصیتت را از من دور کن و از قرار گرفتن در معرض آنچه که تو را به خشم می­آورد و مرا از رضایتت دور می­کند پناه بده که تو بر هر چیزی توانا هستی.

خدایا بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا حفظ کن و بر من محافظت کن، مرا مراقبت کن، بر من مراقبت کن، مرا احاطه کن و مرا کفایت کن و مرا، خانواده­ام، فرزندانم و کسانی­که امرشان به من مربوط است و به من مختص است را در وادیع محفوظت، و صیانتت تحت مراقبتت قرار بده، به حق محمد و آل او، به حق ملائکه مقربت، رسولانت، ساکنان عرشت، به حق یس و قرآن حکیم و به حق قبری که محبوبت محمد که درود تو بر او و خاندان او باد را دربرگرفته است و به حق بیت حرامت، رکن و مقام، نعمت­های بزرگت و به اسماء کریمت و به اسم اعظم اجلّ اکرم مکنون مخزون که چون با آن خوانده شوی اجابت می­کنی و چون با آن درخواست شوی عطا می­کنی و یاری می­کنی و درخواست­کننده­ات را رد نمی­کنی و با هر اسمی که از توست، یا اینکه با اسمی که یکی از مخلوقاتت را با آن نامیدی، یا مأثور در علم غیب نزد توست و آنچه که علمت آن را احاطه کرد و حلمت آن را وسعت داد، و عفو و عرشت با آن مستقل شد و به تو که چیزی بزرگتر از تو نیست، می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و دعایم را بشنوی و ندایم را اجابت کنی، و بر تضرع و ناله­ام رحم کنی، و بر من روی بیاوری و توبه­ام را بپذیری.

عافیتم را دوام ببخش و برآورده کردن حاجت و دینم را آسان کن و روزی­ام را بر من وسیع کن و جسمم را سالم کن و عمرم را دراز کن و گناهم را ببخش و مرا به آنچه که تو را راضی می­کند توفیق بده و با رحمتت مرا به سوی

ص: 379

أَهْمَلْتُهُ نَطَقَ بِهِ لِسَانِی أَوْ لَمْ یَنْطِقْ فَاقْضِهِ لِی وَ تَفَضَّلْ بِهِ عَلَیَّ وَ أَرِنِی فِی یَوْمِی مِنْ عَلَامَاتِ إِجَابَتِکَ وَ تَبَاشِیرِ قَبُولِکَ وَ إِقْبَالِکَ مَا أَغْتَبِطُ بِهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ ارْزُقْنِی التَّوْبَةَ قَبْلَ الْمَوْتِ وَ الْعِصْمَةَ وَ الطَّهَارَةَ مِنَ الذُّنُوبِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ وَفِّقْنِی لِلْحَمْدِ عَلَی نِعْمَتِکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَیَّ وَ الشُّکْرِ لِإِحْسَانِکَ الَّذِی أَسْدَیْتَ إِلَیَّ وَ الْإِقْبَالِ عَلَی تَحْمِیدِکَ وَ تَکْبِیرِکَ وَ تَسْبِیحِکَ وَ تَقْدِیسِکَ وَ تَهْلِیلِکَ وَ تَمْجِیدِکَ وَ تَعْظِیمِکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ وَ الرِّضَا بِقَضَائِکَ وَ قَدَرِکَ إِذَا قَضَیْتَ وَ قَدَرْتَ وَ الصَّبْرِ عَلَی بَلَاءِکَ وَ مِحَنِکَ إِذَا ابْتَلَیْتَ وَ امْتَحَنْتَ وَ التَّسْلِیمِ عِنْدَ حَتْمِکَ إِذَا حَتَمْتَ وَ أَمَرْتَ وَ رَضِّنِی بِقَضَائِکَ وَ بَارِکْ لِی فِی فَضْلِکَ وَ عَطَائِکَ وَ سَهِّلْ لِی حُلُولَ دَارِ جَنَّتِکَ وَ أَذْهِبْ عَنِّی الْحَزَنَ بِفَضْلِکَ وَ جَنِّبْنِی مَعْصِیَتَکَ وَ أَعِذْنِی مِنَ التَّعَرُّضِ لِمَا یُسْخِطُکَ وَ یُبَاعِدُنِی مِنْ رِضْوَانِکَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ احْفَظْنِی وَ احْفَظْ عَلَیَّ وَ احْرُسْنِی وَ احْرُسْ عَلَیَّ وَ اکْنُفْنِی وَ اکْفِنِی وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی [وَ] مَنْ یَعْنِینِی أَمْرُهُ وَ یَخُصُّنِی فِی وَدَائِعِکَ الْمَحْفُوظَةِ وَ صِیَانَتِکَ الْمَکْلُوءَةِ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ بِحَقِّ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ رُسُلِکَ وَ حَمَلَةِ عَرْشِکَ وَ بِحَقِّ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ بِحَقِّ الْقَبْرِ الَّذِی تَضَمَّنَ حَبِیبَکَ مُحَمَّداً صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ بِحَقِّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ الْآلَاءِ الْعِظَامِ وَ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی الْکِرَامِ وَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الْأَجَلِّ الْأَکْرَمِ الْمَکْنُونِ الْمَخْزُونِ الَّذِی إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ أَسْعَفْتَ وَ لَمْ تَرُدَّ سَائِلَکَ وَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ أَوْ تَسَمَّیْتَ بِهِ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَوْ مَأْثُورٍ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ وَ وَسِعَهُ حِلْمُکَ وَ اسْتَقَلَّ بِهِ عَفْوُکَ وَ عَرْشُکَ وَ بِکَ وَ لَا شَیْ ءَ أَعْظَمُ مِنْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَسْمَعَ دُعَائِی وَ تُجِیبَ نِدَائِی وَ تَرْحَمَ تَضَرُّعِی وَ تُقْبِلَ عَلَیَّ وَ تَقْبَلَ تَوْبَتِی وَ تُدِیمَ عَافِیَتِی وَ تُسَهِّلَ قَضَاءَ حَاجَتِی وَ دَیْنِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِی وَ تُصِحَّ جِسْمِی وَ تُطِیلَ عُمُرِی وَ تَغْفِرَ ذَنْبِی وَ تُوَفِّقَنِی لِمَا یُرْضِیکَ وَ تُقَلِّبَنِی إِلَی

ص: 379

رضوان و بهشتت روی­گردان کن. و با بهشت مرا از آتش رها کن و با کرمت مرا از هر امر ناراحت­کننده از امور دنیا و آخرت حفاظت کن، که تو بر هر چیزی توانا هستی، و آن بر تو آسان است و تو مهربانترین مهربانان هستی و بر سیدمان محمد نبی و خاندان مطهر او درود بفرست.

آنچه که در آخرین سجده از نماز کامل گفته می­شود:

خدایا

از تو می­خواهم به حق ارتباطی که متزلزل نمی­شود، بر محمد و خاندان او صلوات بفرستی، گناهم را بر من ببخشی و در برآورده کردن حاجتم اراده کنی، و به آنچه که با آن موسی به نورت نظر کرد و به خاطر جلال و هیبتت نتوانست به تو نظر کند، بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی و گناهم را بر من ببخشی و بر قضای حاجتم اراده کنی، و با قدرتت که بعد از نورت صخره را با آن فرود آوردی و آن صخره به دلیل افتخار به مقام و منزلتت شکافت، با نگاهی یا وهمی یا فکری یا رؤیت با علم یا عقلی که بسیار بالاتر و متعالی­تر از آن هستی، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و گناهم را بر من ببخشی و بر قضای حاجتم اراده کنی، و با قدرتی که با آن به سایر کوه­ها نظر کردی، پس به دلیل کبریاء عظمتت قطعات آن متلاشی شد، از تو می­خواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و گناهانم را بر من ببخشی و بر قضای حاجتم اراده کنی. و با قدرتی که با آن به اعماق دریاها نگاه کردی پس مواج شد و با امواجش دگرگون شد، از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی و گناهم را بر من ببخشی و بر قضای حاجتم اراده کنی.

ای سرپرست سرپرستان، تو را بر خود کفیل کردم، هر جا که روی کردم، پس ای از پدر و مادر برای من بهتر، مرا حفظ کن. و تو را بر پدر و مادرم کفیل کردم تا آن دو را با نورت بپوشانی و برای طاعتت به آنها توفیق بده و آنها را از عذابت نجات بده. تو را بر دیونم و دیون خلقت بر من کفیل می­کنم تا همه آنها را از من ادا کنی و مرا از تبعات آن رها کنی. و تو را بر اماناتم کفیل کردم تا آنها را ادا کنی. و بر حاجت­های دنیوی و اخروی­ام کفیل می­کنم تا آن را برآورده کنی و مرا مورد مغفرت و رحمت قرار دهی و بر محمد و آل محمد درود بفرستی، ای انجام دهنده امور بزرگ، ای پایان غم غمگین، ای از بین برنده بلای بزرگ، ای پروردگار عظیم الشأن من، تو برای ما کافی هستی که تو پروردگار ما هستی. هیچ خدایی جز تو نیست. زمانی­که چیزی اراده کنی به او می­گویی باش، پس می­شود، با این دعا و با این اسماء از تو می­خواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و حاجاتم را برآورده کنی و برای من و همه برادران مؤمنم، با رحمتت گشایش حاصل کنی، ای مهربانترین مهربانان، و درود بر سرورمان محمد نبی و خاندان مطهر او باد.

ص: 380

رِضْوَانِکَ وَ الْجَنَّةِ بِرَحْمَتِکَ وَ تُعْتِقَنِی مِنَ النَّارِ بِجُودِکَ وَ تَکْفِیَنِی کُلَّ مُهِمٍّ عَنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِکَرَمِکَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ ذَلِکَ عَلَیْکَ یَسِیرٌ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ- مَا یُقَالُ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ الصَّلَاةِ الْکَامِلَةِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْمُمَاسَّةِ الَّتِی لَا تَتَزَعْزَعُ إِلَّا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ غَفَرْتَ لِی ذَنْبِی وَ عَزَمْتَ عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِی وَ أَسْأَلُکَ بِالَّذِی نَظَرَ بِهِ مُوسَی إِلَی نُورِکَ وَ لَمْ یَسْتَطِعِ النَّظَرَ إِلَیْکَ لِجَلَالِکَ وَ هَیْبَتِکَ إِلَّا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ غَفَرْتَ لِی ذَنْبِی وَ عَزَمْتَ عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِی وَ أَسْأَلُکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی أَنْزَلْتَ بِهَا الصَّخْرَةَ بَعْدَ نُورِکَ فَانْشَقَّتْ لِاعْتِزَازِکَ عَنْ قَدَرِکَ

بِلَحْظٍ أَوْ وَهْمٍ أَوْ فِکْرٍ أَوْ رُؤْیَةٍ بِعِلْمٍ أَوْ عَقْلٍ تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً إِلَّا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ غَفَرْتَ لِی ذَنْبِی وَ عَزَمْتَ عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِی وَ أَسْأَلُکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی نَظَرْتَ بِهَا إِلَی سَائِرِ الْجِبَالِ فَتَصَدَّعَتْ لِکِبْرِیَاءِ عَظَمَتِکَ أَقْطَارُهَا إِلَّا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ غَفَرْتَ لِی ذَنْبِی وَ عَزَمْتَ عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِی وَ أَسْأَلُکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی نَظَرْتَ بِهَا إِلَی أَغْوَارِ الْبِحَارِ فَمَاجَتْ وَ تَقَلَّبَتْ بِأَمْوَاجِهَا إِلَّا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ غَفَرْتَ لِی ذَنْبِی وَ عَزَمْتَ عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِی یَا کَفِیلَ الْکُفَلَاءِ کَفَّلْتُکَ نَفْسِی حَیْثُ مَا تَوَجَّهْتُ فَاحْفَظْنِی یَا خَیْراً لِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ کَفَّلْتُکَ أَبِی وَ أُمِّی حَتَّی تَحُفَّهُمَا بِنُورِکَ وَ تُوَفِّقَهُمَا لِطَاعَتِکَ وَ تُنْجِیَهُمَا مِنْ عَذَابِکَ وَ کَفَّلْتُکَ دُیُونِی وَ دُیُونَ خَلْقِکَ عَلَیَّ حَتَّی تَقْضِیَهَا جَمِیعَهَا عَنِّی وَ تُخَلِّصَنِی مِنْ تَبِعَاتِهَا وَ أَمَانَاتِی حَتَّی تُؤَدِّیَهَا وَ حَاجَاتِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ حَتَّی تَقْضِیَهَا وَ تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ یَا مُحْتَمِلًا لِعَظَائِمِ الْأُمُورِ یَا مُنْتَهَی هَمِّ الْمَهْمُومِ وَ یَا کَاشِفَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ یَا رَبَّنَا الْعَظِیمَ شَأْنُهُ حَسْبُنَا أَنْتَ إِنَّکَ رَبُّنَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ إِذَا أَرَدْتَ شَیْئاً تَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ أَسْأَلُکَ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِیَ لِی حَاجَاتِی وَ تُفَرِّجَ عَنِّی وَ عَنْ جَمِیعِ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ.

ص: 380

توضیح

«لا اخت لها» یعنی در شدت، هیچ بلای دیگری شبیه آن نیست، مانند این سخن خداوند سبحان: «وَمَا نُرِیهِم مِّنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا»،،(1)

{و [ما] نشانه ای به ایشان نمی نمودیم مگر اینکه آن از نظیر [و مشابه] آن بزرگتر بود.} یعنی از نشانه­ای که شبیه آن است. یا اینکه تا بلای دیگر باقی نمی­ماند بلکه با آن از بین می­رود و معنای اول بهتر است، و «العقوۀ» یعنی حیاط و آنچه پیرامون خانه است، و «اللأواء» یعنی شدت. «التغمّد» یعنی ستر و پوشش. گفته می­شود «تغمّده الله برحمۀ» یعنی خداوند گناهان او را پوشانید و او را از مکروه حفظ کرد، چنانکه شمشیر با غلاف حفظ می­شود. و مانند آن است «تغمّد زللی» یعنی مرا مشمول عفو و غفران قرار بده، و «تغمّدت فلاناً» یعنی آنچه از او بود را پوشاندم و او را پنهان کردم.

«وعید» در اشتقاق لغوی مانند «وعد» است، با این تفاوت که وعد را به خیر و وعید را به جهت تفاوت گذاشتن میان دو معنا، به شر اختصاص داده­اند و شاید وعد به خاطر تبعیت و جفت­ بودن در آن دو استعمال می­گردد، جوهری گوید: وعد درباره خیر و شر به ­کار می­رود و اگر خیر و شر را اسقاط کنند، گویند الوعد و العدۀ درباره خیر و الایعاد و الوعید درباره شر است. «الحرج»، تنگنا. «صبّاً» یعنی ریخته شده و کنایه از کثرت است، «عفیا» یعنی کثیر و در بعضی نسخه­ها با قاف آمده است و برای آن معنایی سراغ نداریم، و «السیح» یعنی جریان، و در بعضی نسخه­ها «سحّاً» آمده است و آن به معنای «صبّ» است، یعنی جاری یا ریخته شده، و «الوشک» با فتحه و ضمه یعنی سرعت.

و جوهری گوید: «اللطف» در عمل، نرمی در آن است و لطف خداوند متعال توفیق و عصمت است و «التلطف للأمر» یعنی مدارا با آن. فیروزآبادی گوید: «لطف لطفاً» بر وزن نصر. یعنی نرمی کرد و نزدیک شد، و خداوند آرزویت را با لطف به تو برساند، و جوهری گوید: «توحّده الله بعصمته» یعنی او را مراقبت کرد و به غیر خود واگذار نکرد و گوید «أسعفت الرجل بحاجته» زمانی­که حاجتش را برای او برآورده کنم. «ذوی عنایتی» یعنی کسی­که به امور آنان توجه و اهتمام دارم. «یخلفنی» یعنی وعده­ام را خلف می­کند یا مرا دچار بلا می­کند و مرا فرسوده و تباه می­کند، و گفته شده: «أخلف الرجل» زمانی­که دستش را به سوی شمشیرش پایین آورد تا آن را بکشد، و در بعضی نسخه­ها با قاف آمده است که کنایه­ای از هتک آبرو است، و «الختر» با فتحه، نیرنگ است. و این سخن او علیه السلام «ما أخّرت»، شاید در اینجا چیزی افتاده باشد و تقدیر عامل به قرینه مقام محتمل است، یعنی و آنچه که به تأخیر انداختم را بر من ببخش، و عطف کردن بر ضمیر موجود در این سخن او «فاغفرها» بعیدتر است.

و جوهری گوید: «ثمّر الله ماله» یعنی آن را زیاد کند و گوید «نکد عیشهم» زمانی است که شدید شود.

ص: 381


1- زخرف / 48.[1]
بیان

لا أخت لها أی لا تشبهها بلیة أخری فی الشدة کقوله سبحانه وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها(1) أی من التی تشبهها أو لا یبقی إلی بلیة أخری بل یفنی بها و الأول أظهر و العقوة الساحة و ما حول الدار و اللأواء الشدة و التغمد الستر یقال تغمده الله برحمته أی ستر الله ذنوبه و حفظه عن المکروه کما یحفظ السیف بالغمد و مثله تغمد زللی أی اجعله مشمولا بالعفو و الغفران و تغمدت فلانا أی سترت ما کان منه و غطیته.

و الوعید فی الاشتقاق اللغوی کالوعد إلا أنهم خصوا الوعد بالخیر و الوعید بالشر للفرق بین المعنیین و ربما یستعمل الوعد فیهما للإتباع و الازدواج قال الجوهری الوعد یستعمل فی الخیر و الشر فإن أسقطوا الخیر و الشر قالوا فی الخیر الوعد و العدة و فی الشر الإیعاد و الوعید و الحرج الضیق صبا أی مصبوبا کنایة عن الکثرة عفیا أی کثیرا و فی بعض النسخ بالقاف و لم نعرف له معنی و السیح الجریان و فی بعض النسخ سحا بالحاء المشددة و هو الصب أی جاریا أو مصبوبا و الوشک بالفتح و الضم السرعة.

و قال الجوهری اللطف فی العمل الرفق فیه و اللطف من الله تعالی التوفیق و العصمة و التلطف للأمر الترفق له و قال الفیروزآبادی لطف کنصر لطفا بالضم رفق و دنا و الله لک أوصل إلیک مرادک بلطف و قال الجوهری توحده الله بعصمته أی عصمه و لم یکله إلی غیره و قال أسعفت الرجل بحاجته إذا قضیتها له و ذوی عنایتی أی من أعتنی و أهتم بشأنهم و یخلفنی أی یخلف وعدی أو یبلینی و یخلقنی أو یفسدنی و یقال أخلف الرجل إذا أهوی بیده إلی سیفه لیسله و فی بعض النسخ بالقاف کنایة عن هتک العرض و الختر بالفتح الغدر و قوله علیه السلام و ما أخرت لعله هنا سقط شی ء و یحتمل تقدیر العامل بقرینة المقام أی و اغفر لی ما أخرت و العطف علی الضمیر فی قوله فاغفرها أبعد.

و قال الجوهری ثمر الله ماله أی کثرة و قال نکد عیشهم بالکسر إذا اشتد

ص: 381


1- 1. الزخرف: 48.

و گوید: «تباشیر» یعنی بشارت و «تباشیر الصبح» یعنی اوایل صبح و همچنین اوایل هر چیزی. و گوید «غبطه» یعنی اینکه مشابه حال و موقعیت فرد مورد­ غبطه را آرزو کنی بدون اینکه زوال آن از او را بخواهی و این حسد نیست. می­گویی: «غبطته بما نال أغبطه غبطاً و غبطه پس او اغتبط»، به آنچه او دارد غبطه خوردم، پس او مورد غبطه واقع شد.

این سخن امام علیه السلام: «لاعتزازک عن قدرک» یعنی صخره کوهی که موسی بر آن بود، بعد از تجلی تو بر او، فقط به این دلیل شکافته شد و پایین آمد و تکه تکه شد تا بر بندگان روشن شود که تو والاتر از این هستی که بندگان قدر تو را اندازه­گیری کنند و با نگاه چشم، یا وهم یا فکر، به کنه جلال تو آگاهی یابند. گفته می­شود: «قدرت الشیء أقدره یا اقدّره قدراً» از ریشه تقدیر. و خداوند متعال فرمود: « وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ»،(1)

{و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند}.

مؤلف

نسخه­های دعا معیوب بود و آن را در کتاب دیگری غیر از جمال الأسبوع نیافتم، پس به قدر توان تصحیح شد و در آن مواردی باقی ماند تا خداوند آنچه که تصحیحش به وسیله آن ممکن شود را به ما عنایت کند. و دعای طولانی مخصوص کتاب سید

است و این از صلوات­های مشهوره است که اغلب اصحاب آنها را از کتب دعا و غیر آن ذکر کرده­اند.

و شیخ(2)

در المتهجد مانند آنچه که در دو روایت گذشت را تا این سخن روایت کرد: «و چون از نماز فارغ شد، صد مرتبه از خدا استغفار کند، سپس صد مرتبه بگوید: «سبحان الله، الحمد لله، لا إله إلّا الله و الله اکبر، لا حول و لا قوۀ إلّا بالله العلی العظیم»، و صد مرتبه بر نبی صلّی الله علیه و آله صلوات بفرستد. و ادامه داد: هر که این نماز را بخواند و این سخن را بگوید، خداوند شر زمینیان را از او منع می­کند. تمام خبر.

و علامه در المنتهی و جز آن، و شهید در الذکری و اصحابی غیر از این دو در کتبشان، مانند آن را ذکر کرده­اند.

روایت68.

جمال الأسبوع: نماز اعرابی: زید بن ثابت

ص: 382


1- زمر / 67.[1]
2- مصباح المتهجد: 220 -221.[1]

و قال التباشیر البشری و تباشیر الصبح أوائله و کذا أوائل کل شی ء و قال الغبطة أن تتمنی مثل حال المغبوط من غیر أن ترید زوالها عنه و لیس بحسد تقول منه غبطته بما نال أغبطه غبطا و غبطة فاغتبط هو.

قوله علیه السلام لاعتزازک عن قدرک أی إنما انشقت صخرة الجبل الذی کان علیه موسی بعد تجلیک علیه و نزلت و تقطعت لیظهر للعباد أنک أعز من أن یقدر العباد قدرک و یطلعوا علی کنه جلالک بلحظ عین أو وهم أو فکر یقال قدرت الشی ء أقدره أو أقدره قدرا من التقدیر و قال تعالی وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (1)

أقول

کانت نسخ الدعاء سقیمة و لم أجده فی کتاب آخر سوی جمال الأسبوع فصحح بقدر الطاقة و بقیت فیه أشیاء إلی أن یتیح الله لنا ما یمکن تصحیحه به و الدعاء الطویل مخصوص بکتاب السید ره و أما الصلوات فهی من المشهورات ذکرها أکثر الأصحاب فی کتب الدعوات و غیرها.

وَ رَوَاهَا الشَّیْخُ (2)

فِی الْمُتَهَجِّدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْغَلَابِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ عَنْ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام: وَ ذَکَرَ نَحْواً مِمَّا مَرَّ مِنَ الرِّوَایَتَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الصَّلَاةِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ قَالَ مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ شَرَّ أَهْلِ الْأَرْضِ تَمَامَ الْخَبَرِ.

و نحو ذلک قال العلامة ره فی المنتهی و غیره و الشهید فی الذکری و غیرهما من الأصحاب فی کتبهم.

«68»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، صَلَوَاتُ الْأَعْرَابِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی یَعْلَی بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَارِثَةَ بْنِ قُدَامَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ

ص: 382


1- 1. الزمر: 67.
2- 2. مصباح المتهجد ص 220- 221.

گوید: مردی از بادیه­نشینان برخاست و گفت: پدر و مادرم فدای تو ای رسول خدا، ما در این بادیه هستیم و نمی­توانیم که در هر جمعه نزد تو بیاییم، پس مرا به عملی راهنمایی کن که در آن فضیلت نماز روز جمعه است، تا زمانی­که نزد خانواده­ام رفتم آنها را از آن خبر کنم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: زمانی­که روز بالا آمد، دو رکعت بخوان که در اولین رکعت یک مرتبه حمد و هفت مرتبه «قل اعوذ برب الفلق» می­خوانی و در رکعت دوم یک مرتبه حمد، هفت مرتبه «قل اعوذ برب الناس» بخوان و چون سلام دادی، هفت مرتبه آیۀ الکرسی بخوان.

سپس برخیز و هشت رکعت با دو سلام بخوان و در هر دو رکعت از آن می­نشینی و سلام نده، و چون چهار رکعت دیگر را تمام کردی، چنانکه اول را خواندی، و در هر رکعت یک مرتبه حمد، یک مرتبه «اذا جاء نصر الله و الفتح»، بیست و پنج مرتبه «قل هو الله احد» بخوان و چون آن را کامل کردی، تشهد می­خوانی و سلام می­دهی و هفت مرتبه این دعا را می­خوانی: ای زنده ای جاودان، ای صاحب شکوه و اکرام، ای خدای اولین­ها و آخرین­ها، ای مهربانترین مهربانان، ای رحمان دنیا و آخرت و رحیم آنها. ای رب ای رب ای رب ای رب ای رب ای رب ای رب، یا الله یا الله یا الله یا الله یا الله یا الله یا الله، بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا ببخش.

و حاجتت را ذکر کن و هفتاد مرتبه بگو: «لا حول و لا قوۀ إلا بالله العلی العظیم، و سبحان الله رب العرش الکریم»، که سوگند به کسی­که مرا مبعوث کرد و به حق برگزید، هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که این نماز را روز جمعه چنانکه می­گویم بخواند، مگر اینکه از مکان خویش برنمی­خیزد تا اینکه گناهان او، و گناهان پدر و مادرش آمرزیده می­شود و خداوند متعال ثواب کسی ­که در آن روز در شهرهای مسلمانان نماز جمعه می­خواند را به او عطا می­کند و اجر کسانی ­که در آن روز در مشرق و مغرب زمین روزه می­گیرد و نماز می­خواند را برای او می­نویسد و خداوند چیزی­که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده به او عطا می­کند و من بهشت را برای او تضمین می­کنم.

المتهجد: نماز بادیه­نشین از زید بن ثابت آمده و مانند آن را تا این سخنش ذکر کرده است: و بیست و پنج مرتبه «قل هو الله احد» و چون از نمازت فارغ شدی، هفتاد مرتبه «سبحان الله رب العرش الکریم، لا حول و لا قوۀ إلّا بالله العلی العظیم» بگو... و سپس برخی از فضیلت­هایی که ذکر شد را ذکر کرده است.(1)

ص: 383


1- مصباح المتهجد: 222.[1]

قَالَ: قَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَعْرَابِ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا نَکُونُ فِی هَذِهِ الْبَادِیَةِ وَ لَا نَقْدِرُ أَنْ نَأْتِیَکَ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ فَدُلَّنِی عَلَی عَمَلٍ فِیهِ فَضْلُ صَلَاةِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِذَا مَضَیْتُ إِلَی أَهْلِی خَبَّرْتُهُمْ بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ ارْتِفَاعُ النَّهَارِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ اقْرَأْ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَاقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قُمْ فَصَلِّ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَتَیْنِ وَ تَجْلِسُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْهَا وَ لَا تُسَلِّمْ فَإِذَا تَمَّمْتَ أَرْبَعَ رَکَعَاتِ الْأُخَرِ کَمَا صَلَّیْتَ الْأَوَّلَ وَ اقْرَأْ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً فَإِذَا أَتْمَمْتَ ذَلِکَ تَشَهَّدْتَ وَ سَلَّمْتَ وَ دَعَوْتَ بِهَذَا الدُّعَاءِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ هُوَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ اذْکُرْ حَاجَتَکَ وَ قُلْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ- فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی وَ اصْطَفَانِی بِالْحَقِّ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ یُصَلِّی هَذِهِ الصَّلَاةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کَمَا أَقُولُ إِلَّا وَ أَنَا ضَامِنٌ لَهُ الْجَنَّةَ وَ لَا یَقُومُ مِنْ مَقَامِهِ حَتَّی یُغْفَرَ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لِأَبَوَیْهِ ذُنُوبُهُمَا وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی ثَوَابَ مَنْ صَلَّی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی أَمْصَارِ الْمُسْلِمِینَ وَ کَتَبَ لَهُ أَجْرَ مَنْ صَامَ وَ صَلَّی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ.

الْمُتَهَجِّدُ، صَلَاةُ الْأَعْرَابِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ: وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَوَاتِکَ فَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ سَبْعِینَ مَرَّةً ثُمَّ ذَکَرَ بَعْضَ مَا مَرَّ مِنَ الْفَضْلِ (1).

ص: 383


1- 1. مصباح المتهجد: 222.

توضیح

این نماز بین علماء مشهور است و آن را از قاعده مقرر در نظرشان مستثنا کردند و آن اینکه اغلب به اجماع گویند که نوافل جز وتر، دو رکعت با تشهد و سلام است، چنانکه در روایت علی بن جعفر آمده است. اما استثنا بودن نماز بادیه­نشین بین متأخرین مشهور است و محقق در المعتبر آن را استثنا نکرده است و ابن ادریس گوید: و روایتی درباره نماز بادیه­نشین روایت شده است که آن چهار رکعت است با سلام بعد از آن، و اگر این روایت صحیح باشد، بر آن توقف می­کنیم و از آن فراتر نمی­رویم .

مؤلف

تخصیص به این روایت عامی دشوار است، هر چند که گفته شده ضعف آن با شهرت جبران می­شود. و همچنین است بسیاری از نمازهایی که به تبعیت از شیخ، سید و غیر آن دو از آنجا که در کتبشان به دلیل سهل گیری آنها در مستحبات وارد کرده­اند، از طریق عامه ذکر کردیم. و عمل کردن به آنها در آنچه که مخالف صورت­های منقول باشد، دشوار است، هر چند که حکم به منع نیز مشکل است و اولَی عمل کردن به روایات معتبر است، زیرا اعمال بسیار است و به­جای آوردن همه آنها ممکن نیست و اختیار آنچه که از نظر سند صحیح­تر است، اولی، احوط و شایسته­تر است.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 384

بیان

هذه الصلاة مشهورة بین العلماء و استثنوها من القاعدة المقررة عندهم أن النوافل رکعتان بتشهد و تسلیم کما ورد فی روایة علی بن جعفر قال الأکثر إلا الوتر إجماعی و أما صلاة الأعرابی فاستثناؤها مشهور بین المتأخرین و لم یستثنها المحقق فی المعتبر و قال ابن إدریس و قد روی روایة فی صلاة الأعرابی أنها أربع بتسلیم بعدها فإن صحت هذه الروایة نقف علیها و لا نتعداها.

و أقول

یشکل التخصیص بهذه الروایة العامیة و إن قیل ضعفها منجبر بالشهرة و کذا کثیر من الصلوات التی أوردناها من طرق العامة تبعا للشیخ و السید و غیرهما حیث أوردوه فی کتبهم لمساهلتهم فی المستحبات و یشکل العمل بها فیما کان مخالفا للهیئات المنقولة و إن کان الحکم بالمنع أیضا مشکلا و الأولی العمل بالروایات المعتبرة فإن الأعمال کثیرة و لا یمکن الإتیان بجمیعها فاختیار ما هو أصح سندا أولی و أحوط و أحری.

ص: 384

[کلمة المصحّح الأولی]

ص: 387

تصویر

صورة فتوغرافیة من نسخة الأصل بخطِّ ید المؤلف العلّامة المجلسیِّ قدّس سرّه تراها فی الصفحة الاُولی من هذا الجزء

ص: 385

کلمة المصحّح [الثانیة]

ص: 388

تصویر

صورة فتوغرافیة اُخری من نسخة الأصل تراها فی ص 120 و 121 من هذا الجزء

ص: 386

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 390

[کلمة المصحّح الأولی]

بسمه تعالی

ههنا ننهی بالجزء العاشر من المجلّد الثامن عشر من کتاب بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار- صلوات اللّه و سلامه علیهم ما دام اللیل و النهار و هو الجزء السادس و الثمانون حسب تجزئتنا فی هذه الطبعة النفیسة الرائقة.

و لقد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و مقابلته فخرج بحمد اللّه و مشیّته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاغ عنه البصر و کلّ عنه النظر لا یکاد یخفی علی القاری ء الکریم و من اللّه نسأل العصمة و هو ولیّ التوفیق.

السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی

ص: 387

رموز الکتاب

ص: 391

کلمة المصحّح [الثانیة]

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

و علیه توکلی و به نستعین

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی رسوله محمّد و عترته الطاهرین.

و بعد: فهذا هو الجزء التاسع من المجلّد الثامن عشر و قد انتهی رقمه فی سلسلة الأجزاء حسب تجزئتنا إلی 86 حوی فی طیّه سبعة أبواب من کتاب الصلاة.

و قد قابلناه علی طبعة الکمبانیّ المشهورة بطبع أمین الضرب و هکذا علی نصّ المصادر التی استخرجت الأحادیث منها ثم علی نسخة الأصل التی هی بخط ید المؤلف العلامة المجلسی رضوان الله علیه إلی آخر باب الصلاة الخوف الصفحة 121 تری صورتین منها فتوغرافیّتین فیما یلی.

و قد أضفنا إلی طبعتنا هذه ما استدرکه العلامة المرزا محمد العسکری رضوان الله علیه علی طبعة الکمبانی (طبعه علیحدة فی إحدی عشر صحیفة لیلحق بها فی محلها) و قد وقع من طبعتنا هذه من ص 297 السطر الخامس: «و الکفنی مؤنتی و مؤنة عیالی» إلی آخر الباب ص 328.

و مما کان سقط عن طبعة الکمبانی و لم یتنبه له أحد ما جعلناه فی ص 103- 104 نقلا من نسخة الأصل و هو نحو ثلاثین بیتا و قد جعلناه بین المعقوفتین.

و هذه النسخة لخزانة کتب الفاضل البحّاث الوجیه الموفّق المرزا فخر الدین النصیریّ الأمینیّ زاده الله توفیقا لحفظ کتب السلف عن الضیاع و التلف فقد أودعها سماحته عندنا للعرض و المقابلة خدمة للدین و أهله فجزاه الله عنّا و عن المسلمین أهل العلم خیر جزاء المحسنین.

المحتجّ بکتاب اللّه علی الناصب محمد الباقر البهبودی جمادی الأولی عام 1391 ه ق

ص: 388

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

عناوین الأبواب/ رقم الصفحة

أبواب القصر و أسبابه و أحکامه

«91»

باب وجوب قصر الصلاة فی السفر و علله و شرائطه و أحکامه 73- 1

«92»

باب مواضع التخییر 94- 74

«93»

باب صلاة الخوف و أقسامها و أحکامها 121- 95

أبواب فضل یوم الجمعة و فضل لیلتها و صلواتهما و آدابهما و أعمال سائر أیّام الأسبوع

«94»

باب وجوب صلاة الجمعة و فضلها و شرائطها و آدابها و أحکامها 262- 122

«95»

باب فضل یوم الجمعة و لیلتها و ساعاتها 286- 263

«96»

باب أعمال لیلة الجمعة و صلاتها و أدعیتها 328- 287

«97»

باب أعمال یوم الجمعة و آدابه و وظائفه 384- 328

ص: 389

ص: 390

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام .

ضا: لفقه الرضا علیه السلام .

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام .

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام .

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 391

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109