جمه بحارالانوار جلد 70: کتاب ایمان و کفر - 7

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

تتمة کتاب الإیمان و الکفر

ادامه باب های کفر و زشتی های اخلاق

باب صد و بیست و دوم : دوستی دنیا و مذمت آن و بیان نابودی دنیا و خیانت آن به اهلش و نیرنگ بازی دنیا نسبت به دین

آیات

- أُولئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.(1)

{همین کسانند که زندگی دنیا را به [بهای] جهان دیگر خریدند. پس نه عذاب آنان سبک گردد، و نه ایشان یاری شوند.}

- زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ.(2)

{زندگی دنیا در چشم کافران آراسته شده است، و مؤمنان را ریشخند می کنند و [حال آنکه] کسانی که تقواپیشه بوده اند، در روز رستاخیز، از آنان برترند و خدا به هر که بخواهد، بی شمار روزی می دهد.}

- زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ.(3)

{دوستیِ خواستنی ها[ی گوناگون] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب های نشاندار و دام ها و کشتزار[ها] برای مردم آراسته شده، [لیکن] این جمله، مایه تمتّع زندگی دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست.} - قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِالْعِبادِ.(4)

{بگو: «آیا شما را به بهتر از اینها خبر دهم؟ برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند، نزد پروردگارشان باغ هایی است که از زیر [درختانِ] آن ها نهرها روان است؛ در آن جاودانه بمانند، و همسرانی پاکیزه و [نیز] خشنودی خدا [را دارند]، و خداوند به [امور] بندگان [خود] بیناست.»}

- مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الْآخِرَةَ.(5)

{برخی از شما دنیا را و برخی از شما آخرت را می خواهد.}

- وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ.(6)

{و زندگی دنیا جز مایه فریب نیست.}

- وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ

ص: 1

یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (1)

و قال تعالی: وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا(2)

الأعراف: فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنی وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا وَ إِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَ دَرَسُوا ما فِیهِ وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (3)

التوبة: أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ (4)

و قال تعالی: فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ (5)

و قال تعالی: کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِیمَ وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ وَ الْمُؤْتَفِکاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (6)

یونس: إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (7)

و قال تعالی: إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ

ص: 2

یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُون.َ(1)

{و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست، و قطعاً سرای بازپسین برای کسانی که پرهیزگاری می کنند بهتر است. آیا نمی اندیشید؟}

- وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا.(2)

{و زندگی دنیا آنان را فریفته است.}

- فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنی وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا وَ إِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ میثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ وَ دَرَسُوا ما فیهِ وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ.(3)

{آنگاه بعد از آنان، جانشینانی وارث کتاب [آسمانی] شدند که متاع این دنیای پست را می گیرند و می گویند: «بخشیده خواهیم شد.» و اگر متاعی مانند آن به ایشان برسد [باز] آن را می ستانند. آیا از آنان پیمان کتاب [آسمانی] گرفته نشده که جز به حقّ نسبت به خدا سخن نگویند، با اینکه آنچه را که در آن [کتاب] است آموخته اند؟ و سرای آخرت برای کسانی که پروا پیشه می کنند بهتر است. آیا باز تعقّل نمی کنید؟}

- أَرَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ قَلیلٌ.(4)

{آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده اید؟ متاع زندگی دنیا در برابر آخرت، جز اندکی نیست.}

- فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ.(5)

{اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاوَرَد. جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله این ها عذابشان کند و جانشان در حال کفر بیرون رود.}

- کَالَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ کَالَّذی خاضُوا أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون *أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهیمَ وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ وَ الْمُؤْتَفِکاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.(6)

{[حال شما منافقان] چون کسانی است که پیش از شما بودند: آنان از شما نیرومندتر و دارای اموال و فرزندان بیشتر بودند، پس، از نصیب خویش [در دنیا] برخوردار شدند، و شما [هم] از نصیب خود برخوردار شدید؛ همان گونه که آنان که پیش از شما بودند از نصیب خویش برخوردار شدند، و شما [در باطل] فرو رفتید؛ همان گونه که آنان فرو رفتند. آنان اعمالشان در دنیا و آخرت به هَدَر رفت و آنان همان زیانکارانند. آیا گزارش [حال] کسانی که پیش از آنان بودند: قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مَدْیَن و شهرهای زیر و رو شده، به ایشان نرسیده است؟ پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند، خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند ولی آنان بر خود ستم روا می داشتند.}

- إِنَّ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ * أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ.(7)

{آنان به [کیفر] آنچه به دست می آوردند، جایگاهشان آتش است. کسانی که امید به دیدار ما ندارند، و به زندگی دنیا دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته اند، و کسانی که از آیات ما غافلند.}

- إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلاً أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ

ص: 2

بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (1)

و قال تعالی: قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ (2)

و قال تعالی: مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ (3)

و قال سبحانه: وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ (4)

هود: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (5)

الرعد: وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا مَتاعٌ (6)

إبراهیم: الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ(7)

الحجر: لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ (8)

النحل: ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (9)

و قال تعالی: ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (10)

أسری: وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ (11)

ص: 3

بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(1)

{در حقیقت، مَثَلِ زندگی دنیا بسان آبی است که آن را از آسمان فرو ریختیم، پس گیاه زمین -از آنچه مردم و دام ها می خورند - با آن درآمیخت، تا آنگاه که زمین پیرایه خود را برگرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان بر آن قدرت دارند، شبی یا روزی فرمان [ویرانی] ما آمد و آن را چنان درویده کردیم که گویی دیروز وجود نداشته است. این گونه نشانه ها[ی خود] را برای مردمی که اندیشه می کنند به روشنی بیان می کنیم.}

- قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ.(2)

{بگو: «به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند.» و این از هر چه گرد می آورند بهتر است.} - مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُون.(3)

{بهره ای [اندک] در دنیا [دارند]. سپس بازگشتشان به سوی ماست. آنگاه به [سزای] آنکه کفر می ورزیدند، عذاب سخت به آنان می چشانیم.}

- وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زینَةً وَ أَمْوالاً فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبیلِک.(4)

{و موسی گفت: «پروردگارا، تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای، پروردگارا، تا [خلق را] از راه تو گمراه کنند.}

- مَنْ کانَ یُریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها وَ هُمْ فیها لا یُبْخَسُونَ * أُولئِکَ الَّذینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُون.(5)

{کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود، و آنچه در آنجا کرده اند به هدر رفته، و آنچه انجام می داده اند باطل گردیده است.}

- وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ مَتاع.(6)

{و[لی آنان] به زندگی دنیا شاد شده اند، و زندگی دنیا در [برابر] آخرت جز بهره ای [ناچیز] نیست.}

- الَّذینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فی ضَلالٍ بَعیدٍ.(7)

{همانان که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و مانع راه خدا می شوند و آن را کج می شمارند. آنانند که در گمراهی دور و درازی هستند.} - لا تَمُدَّنَ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ.(8)

{و به آنچه ما دسته هایی از آنان [- کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم چشم مدوز، و بر ایشان اندوه مخور.}

- ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ.(9)

{آنچه پیش شماست تمام می شود و آنچه پیش خداست پایدار است، و قطعاً کسانی را که شکیبایی کردند به بهتر از آنچه عمل می کردند، پاداش خواهیم داد.}

- ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین.(10)

{زیرا آنان زندگی دنیا را بر آخرت برتری دادند و [هم] اینکه خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.}

- وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنین.(11)

{و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم.}

ص: 3

و قال تعالی: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا(1)

الکهف: تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا(2)

و قال تعالی: وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا(3)

طه: وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی (4)

القصص: وَ ما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ زِینَتُها وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی أَ فَلا تَعْقِلُونَ أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ (5)

و قال تعالی: فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ (6)

العنکبوت: ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (7)

ص: 4

- مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً * وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً * کُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً * انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضیلاً.(1)

{هر کس خواهان [دنیای] زودگذر است، به زودی هر که را خواهیم [نصیبی] از آن می دهیم، آنگاه جهنم را که در آن خوار و رانده داخل خواهد شد، برای او مقرر می داریم. و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را برای آن بکند و مؤمن باشد، آنانند که تلاش آن ها مورد حق شناسی واقع خواهد شد. هر دو [دسته:] اینان و آنان را از عطای پروردگارت مدد می بخشیم، و عطای پروردگارت [از کسی] منع نشده است. ببین چگونه بعضی از آنان را بر بعضی دیگر برتری داده ایم، و قطعاً درجات آخرت و برتری آن بزرگتر و بیشتر است.}

- تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا.(2)

{که زیور زندگی دنیا را بخواهی.}

- وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً * الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً.(3)

{و برای آنان زندگی دنیا را مَثَل بزن که مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستادیم؛ سپس گیاه زمین با آن درآمیخت و [چنان] خشک گردید که بادها پراکنده اش کردند، و خداست که همواره بر هر چیزی تواناست. مال و پسران زیور زندگی دنیایند، و نیکی های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است.}

- وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی.(4)

{و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم، دیدگان خود مدوز، و [بدان که] روزیِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.}

- وَ ما أُوتیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ زینَتُها وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی أَ فَلا تَعْقِلُون * أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقیهِ کَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الْمُحْضَرینَ.(5)

{و هر آنچه به شما داده شده است، کالای زندگی دنیا و زیور آن است، و[لی] آنچه پیش خداست بهتر و پایدارتر است؛ مگر نمی اندیشید؟ آیا کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید، مانند کسی است که از کالای زندگی دنیا بهره مندش گردانیده ایم [ولی] او روز قیامت از [جمله] احضارشدگان [در آتش] است؟}

- فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فی زینَتِهِ قالَ الَّذینَ یُریدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیم * وَ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلاَّ الصَّابِرُون.(6)

{پس [قارون] با کوکبه خود بر قومش نمایان شد؛ کسانی که خواستار زندگی دنیا بودند گفتند: «ای کاش مثل آنچه به قارون داده شده به ما [هم] داده می شد؛ واقعاً او بهره بزرگی [از ثروت] دارد.» و کسانی که دانش [واقعی] یافته بودند، گفتند: «وای بر شما! برای کسی که گرویده و کار شایسته کرده پاداش خدا بهتر است، و جز شکیبایان آن را نیابند.»}

- وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُون.(7)

{این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازیچه نیست، و زندگی حقیقی همانا [در] سرای آخرت است؛ ای کاش می دانستند.}

ص: 4

الروم: یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ (1)

لقمان: یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ(2)

فاطر: یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ(3)

ص: فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ (4)

الزمر: فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ قَدْ قالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِینَ أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (5)

المؤمن: وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ(6)

حمعسق: مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ (7)

و قال تعالی: فَما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (8)

الزخرف: وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ

ص: 5

- یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ.(1)

{از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند، و حال آنکه از آخرت غافلند.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.(2)

{ای مردم، از پروردگارتان پروا بدارید، و بترسید از روزی که هیچ پدری به کار فرزندش نمی آید، و هیچ فرزندی [نیز] به کار پدرش نخواهد آمد. آری، وعده خدا حقّ است. زنهار تا این زندگی دنیا شما را نفریبد، و زنهار تا شیطان شما را مغرور نسازد.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.(3)

{ای مردم، همانا وعده خدا حقّ است. زنهار تا این زندگی دنیا شما را فریب ندهد، و زنهار تا [شیطانِ] فریبنده شما را در باره خدا نفریبد.}

- فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجاب.(4)

{[سلیمان] گفت: «واقعاً من دوستیِ اسبان را بر یاد پروردگارم ترجیح دادم تا [هنگام نماز گذشت و خورشید] در پس حجابِ ظلمت شد.»}

- فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ * قَدْ قالَهَا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُون * فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزینَ * أَوَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون.(5)

{و چون انسان را آسیبی رسد، ما را فرامی خواند؛ سپس چون نعمتی از جانب خود به او عطا کنیم می گوید: «تنها آن را به دانش خود یافته ام». نه چنان است، بلکه آن آزمایشی است، ولی بیشترشان نمی دانند. قطعاً کسانی که پیش از آنان بودند [نیز] این [سخن] را گفتند و آنچه به دست آورده بودند، کاری برایشان نکرد. تا [آنکه] کیفر آنچه مرتکب شده بودند، بدیشان رسید و کسانی از این [گروه] که ستم کرده اند، به زودی نتایج سوء آنچه مرتکب شده اند، بدیشان خواهد رسید و آنان درمانده کننده [ما] نیستند. آیا ندانسته اند که خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد، گشاده یا تنگ می گرداند؟ قطعاً در این [اندازه گیری] برای مردمی که ایمان دارند نشانه هایی [از حکمت] است.}

- وَ قالَ الَّذی آمَنَ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبیلَ الرَّشادِ * یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ.(6)

{و آن کس که ایمان آورده بود گفت: «ای قوم من، مرا پیروی کنید تا شما را به راه درست هدایت کنم. ای قوم من، این زندگی دنیا تنها کالایی [ناچیز] است، و در حقیقت، آن آخرت است که سرای پایدار است.}

- مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصیب.(7)

{کسی که کِشت آخرت بخواهد، برای وی در کِشته اش می افزاییم، و کسی که کِشت این دنیا را بخواهد به او از آن می دهیم و[لی] در آخرت او را نصیبی نیست.}

- فَما أُوتیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُون.(8)

{و آنچه به شما داده شده، برخورداری [و کالای] زندگی دنیاست، و آنچه پیش خداست برای کسانی که گرویده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پایدارتر است.}

- وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظیمٍ * أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ

ص: 5

لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ (1)

الجاثیة: ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (2)

محمد: إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ (3)

النجم: فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاةَ الدُّنْیا ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ (4)

الحدید: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ(5)

المجادلة: لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6)

المنافقون: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (7)

ص: 6

لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ * وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُون * وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُن * وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقین.(1)

{و گفتند: «چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است؟» آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند؟ ما [وسایل] معاشِ آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم، و برخی از آنان را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم تا بعضی از آن ها بعضی [دیگر] را در خدمت گیرند، و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند بهتر است. و اگر نه آن بود که [همه] مردم [در انکار خدا] امّتی واحد گردند، قطعاً برای خانه های آنان که به [خدای] رحمان کفر می ورزیدند، سقف ها و نردبان هایی از نقره که بر آن ها بالا روند قرار می دادیم. و برای خانه هایشان نیز درها و تخت هایی که بر آن ها تکیه زنند. و همه اینها جز متاع زندگی دنیا نیست، و آخرت پیش پروردگار تو برای پرهیزگاران است.}

- ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ.(2)

{این بدان سبب است که شما آیات خدا را به ریشخند گرفتید و زندگی دنیا فریبتان داد. پس امروز نه از این [آتش] بیرون آورده می شوند، و نه عذرشان پذیرفته می گردد.}

- إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ.(3)

{زندگی این دنیا لهو و لعبی بیش نیست، و اگر ایمان بیاورید و پروا بدارید [خدا] پاداش شما را می دهد و اموالتان را [در عوض] نمی خواهد.}

- فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنْیا ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ.(4)

{پس، از هر کس که از یاد ما روی برتافته و جز زندگی دنیا را خواستار نبوده است، روی برتاب. این منتهای دانش آنان است.} - اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ.(5)

{بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشیِ شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است. [مَثَل آن ها] چون مثل بارانی است که کشاورزان را رُستنی آن [باران] به شگفتی اندازد، سپس [آن کشت] خشک شود و آن را زرد بینی، آنگاه خاشاک شود. و در آخرت [دنیا پرستان را] عذابی سخت است و [مؤمنان را] از جانب خدا آمرزش و خشنودی است، و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست.}

- لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ.(6)

{در برابر خداوند نه از اموالشان و نه از اولادشان هرگز کاری ساخته نیست. آن ها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند].}

- یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون.(7)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند، و هر کس چنین کند، آنان خود زیانکارانند.}

ص: 6

التغابن: إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (1)

القیامة: کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ(2)

الدهر: إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلًا(3)

النازعات: فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی (4)

الأعلی: بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (5)

الضحی: وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی (6)

- إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ.(1)

{اموال شما و فرزندانتان صرفاً [وسیله] آزمایشی [برای شما]یند، و خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

- کَلاَّ بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ * وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ.(2)

{ولی نه! [شما دنیای] زودگذر را دوست دارید، و آخرت را وامی گذارید.}

- إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقیلاً.(3)

{اینان دنیای زودگذر را دوست دارند، و روزی گرانبار را [به غفلت] پشت سر می افکنند.}

- فَأَمَّا مَنْ طَغی * وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا * فَإِنَّ الْجَحیمَ هِیَ الْمَأْوی * وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی.(4)

{اما هر که طغیان کرد، و زندگی پستِ دنیا را برگزید، پس جایگاه او همان آتش است.و امّا کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است.}

- بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا * وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی * إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی * صُحُفِ إِبْراهیمَ وَ مُوسی.(5)

{لیکن [شما] زندگی دنیا را بر می گزینید؛ با آنکه [جهان] آخرت نیکوتر و پایدارتر است. قطعاً در صحیفه های گذشته این [معنی] هست، صحیفه های ابراهیم و موسی.}

- وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی.(6)

{و قطعاً آخرت برای تو از دنیا نیکوتر خواهد بود.}

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: دوستی دنیا سرآمد هر گناهی است.(7)

توضیح

سرآمد هر گناهی حب دنیاست؛ زیرا خصلت های بد، در حب دنیا پیچیده شده و تمام رذائل قوه شهوت و غضب، در میل به سوی دنیا مندرج است و به همین سبب خدای متعال فرمود: «مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ.»(8){کسی

که زراعت آخرت را بخواهد، به کشت او برکت و افزایش می دهیم و بر محصولش می افزاییم؛ و کسی که فقط کشت دنیا را بطلبد، کمی از آن به او می دهیم امّا در آخرت هیچ بهره ای ندارد!} و رهایی از دوستی دنیا ممکن نیست مگر به وسیله علم به زشتی های آن و علم به منافع آخرت و علم به پاک کردن نفس و تعدیل دو قوه شهوت و غضب.

روایت2.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به واسطه شرافت و عزت خداوندی شریف و عزیز نشود و آرامش نیابد، در اثر حسرت های دنیا جانش فرسوده و تکّه تکّه می شود و هر کس چشم به مال مردم بدوزد، غم و اندوهش زیاد می شود و خشم و عصبانیّتش کم نمی شود؛

ص: 7

وَ مَنْ لَمْ یَرَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ نِعْمَةً إِلَّا فِی مَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ أَوْ مَلْبَسٍ فَقَدْ قَصُرَ عَمَلُهُ وَ دَنَا عَذَابُهُ (1).

و هر کس از نعمت های خدا بر او تنها خوردنی ها یا نوشیدنی ها یا پوشیدنی ها را ببیند، عملش اندک و عذابش نزدیک می شود.(1)

توضیح

در نهایه در خصوص عبارت «من لم یتعزّ بعزاء الله» گفته: «و من لم یتعزّ بعزاء الله فلیس منّا» یعنی کسی که به دعوت اسلام دعوت نکند و چنین بگوید: «وا اسلاماه و ای مسلمانان و ای خدا به فریادم برسید» از ما نیست؛ و گفته شده: مراد از تعزّی، تسلّی و دعوت به صبر در وقت مصیبت است و این که طبق دستور خداوند متعال بگوید: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»(2){ما

از آنِ خدائیم؛ و به سوی او بازمی گردیم!} و معنای عبارت « بعزاء الله» یعنی به تسلیت خدا نسبت به او که در نتیجه اسم مصدر یعنی عزاء جانشین مصدر یعنی تعزیه شده. پایان کلام جزری. و گفته شده: عزاء مصدر و به معنای صبر است یا اسم مصدر برای تعزیه است و هر دو وجه در این جا مناسبت دارد و بنا بر وجه نخست اسناد آن به خداست؛ زیرا خدا سبب تسلّی است و باء در عبارت یا به معنای آلیّت مجازی است، چنانچه آلیّت مجازی در آیه «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَن»(3)

به کار رفته و یا باء به معنای سببیّت است و حاصل معنا این می شود که کسی که در برابر آنچه از دنیا از او فوت شده صبر نکند و بر بلاهایی که در دنیا به او می رسد بردباری نورزد، به سبب تسلّایی که خدا در آیه «وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ الَّذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»{و بشارت ده بر استقامت کنندگان؛ آن ها که هر گاه مصیبتی به ایشان می رسد، می گویند: «ما از آنِ خدائیم؛ و به سوی او بازمی گردیم!»} داده و سایر آیات وارده در مذمت دنیا و فنای آن و آیاتی که رضا به قضای الهی را مدح کرده، هر کس در این موارد صبر نکند، جانش به خاطر حسرت بر مصائب و آنچه از دنیا از دست رفته و تکه تکه می شود. و چه بسا بتوان حسرات را بر آنچه از دنیا در وقت مرگ بر او حاصل می شود از قبیل مفارقت از دنیا حمل نمود و یا حسرات را حمل کرد بر اعمّ از مفارقت از دنیا و آنچه در دنیا برای او حاصل شده حمل کرد. و جمع آوردن کلمه «حسرات» با این که خود کلمه حسرت مصدر است، از باب اراده انواع حسرت هاست و کسی که به آنچه در دست مردم است پی در پی نظر کند، یعنی به بالادست خود از اهل دنیا بنگرد و به نعمت ها و زخارف دنیا از روی رغبت و حسرت و تمنّا نگاه کند، همّ و غمّ او زیاد می شود، زیرا این نعمت ها برای او فراهم نمی شود و در نتیجه خشمگین گشته و بر آن نعمت ها نسبت به مردم حسادت می ورزد و فروخوردن خشمش ممکن نیست، مگر به این که آنچه مردم دارند را داشته باشد و یا خداوند تمام آن نعمت ها را از او سلب کند و هیچ یک از این دو امر برای او میسر نمی شود و به همین خاطر خشمش هرگز فروکش نمی کند و مادامی که کسی را در نعمت ببیند، زندگی برایش گوارا نمی شود و نمی اندیشد که خدای متعال این نعمت ها را از او منع کرده به سبب این که می داند این نعمت ها سبب هلاکت اوست؛ پس او آرزوی وضعیت مردم را دارد در حالی که حقیقت عاقبت کار مردم را نمی داند، چنانچه خدای سبحان حکایت کرده است

ص: 8

سبحانه عن قوم تمنوا حال قارون حیث قالوا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ فلما خسف الله به و بداره الأرض أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ (1) و انتفاء الخسف الظاهری بأهل الأموال و التجبر من هذه الأمة لا یوجب انتهاء الخسف فی درکات الشهوات النفسانیة و مهاوی التعلقات الجسمانیة و الحرمان عن درجات القرب و الکمال و خسفهم فی الآخرة فی عظیم النکال و شدید الوبال أعاذنا الله و سائر المؤمنین من جمیع ذلک و سهل لنا الوصول فی الدارین إلی أحسن الأحوال.

و من لم یر أن لله علیه نعمة إلا فی مطعم أی من توهم أن نعمة الله علیه منحصرة فی هذه النعم الظاهرة کالمطعم و المشرب و المسکن و أمثالها فإذا فقدها أو شیئا منها ظن أنه لیس لله علیه نعمة فلا ینشط فی طاعة الله و إن عمل شیئا مع هذه العقیدة الفاسدة و عدم معرفة منعمه لا ینفعه و لا یتقبل منه فیکون عمله قاصرا و عذابه دانیا لأن هذه النعم الظاهرة حقیرة فی جنب نعم الله العظیمة علیه من الإیمان و الهدایة و التوفیق و العقل و القوی الظاهرة و الباطنة و الصحة و دفع شر الأعادی و غیرها بما لا یحصی بل هذا الفقر أیضا من أعظم نعم الله علیه وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها(2).

و قال بعض المحققین معنی الحدیث أن من لم یصبر و لم یسل أو لم یحسن الصبر و السلوة علی ما رزقه الله من الدنیا بل أراد الزیادة فی المال أو الجاه مما لم یرزقه الله إیاه تقطعت نفسه متحسرا حسرة بعد حسرة علی ما یراه فی یدی غیره ممن فاق علیه فی العیش فهو لم یزل یتبع بصره ما فی أیدی الناس و من أتبع بصره ما فی أیدی الناس کثر همه و لم یشف غیظه فهو لم یر أن لله علیه

ص: 9

حالت قومی را که آرزوی تنعمات قارون را داشتند: «یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیمٍ وَ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلاَّ الصَّابِرُونَ»(1){ای کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نیز داشتیم! به راستی که او بهره عظیمی دارد! اما کسانی که علم و دانش به آن ها داده شده بود گفتند: «وای بر شما ثواب الهی برای کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند بهتر است، اما جز صابران آن را دریافت نمی کنند} وقتی خدا او و خانه اش را در زمین فرو برد، «أَصْبَحَ الَّذینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ»(2){آن ها

که دیروز آرزو می کردند به جای او باشند (هنگامی که این صحنه را دیدند) گفتند: «وای بر ما! گویی خدا روزی را بر هر کس از بندگانش بخواهد گسترش می دهد یا تنگ می گیرد! اگر خدا بر ما منت ننهاده بود، ما را نیز به قعر زمین فرو می برد! ای وای گویی کافران هرگز رستگار نمی شوند!} و این که صاحبان زر و زور از امت پیامبر صلی الله علیه و آله به حسب ظاهر در زمین فرو نمی روند، موجب نمی شود که در درکات شهوات نفسانی و پرتگاه های علائق جسمانی نیز فرو نروند و از درجات قرب و کمال محروم نگردند. و فرورفتن اخروی آنان در عذاب شدید و وبالی سخت است که خدا ما و سایر مؤمنان را از همه آن ها پناه دهد و رسیدن به نیک ترین احوال را در دار دنیا و آخرت برای ما آسان فرماید.

و عبارت «و من لم یر لله علیه نعمة ألا فی مطعم» یعنی کسی که خیال کند که نعمت خدا بر او منحصر در این نعمات ظاهری مثل خوردن و نوشیدن و مسکن و مانند آن است، وقتی این نعمت ها یا بخشی از آن را از دست بدهد، می پندارد که خدا به او نعمتی نداده؛ لذا در طاعت خدا نشاط به خرج نداده و اگر با این عقیده فاسد خود و با عدم معرفت مُنعم طاعتی هم انجام دهد، نفعی به حال او ندارد و از او پذیرفته نیست و در نتیجه عمل او قاصر بوده و عذابش نزدیک می گردد؛ زیرا این نعمت های ظاهری در کنار نعمات عظیم خدا از قبیل ایمان و هدایت و توفیق و عقل قوای ظاهری و باطنی و سلامتی و دفع شرّ دشمنان و غیر آن از نعمت های بی شمار خدا، حقیر است؛ بلکه همین فقر و نداری از بزرگ ترین نعمت های خدا بر اوست که فرمود: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها»(3){و اگر نعمت های خدا را بشمارید، هرگز نمی توانید آن ها را احصا کنید}.

برخی محققین فرموده اند: معنای حدیث این است که کسی که صبر نکند و از دلتنگی رها نشود، یا صبر نیکو ننماید، و به نیکی بر دلتنگی ها، بر روزی های خداوندی در دنیا بردباری نکند، بلکه در مال و مقامی که خدا روزی او ننموده زیاده طلبی کند، جانش در حال حسرت های پی در پی تکه تکه شده به خاطر آنچه در دست غیر خود، از کسانی که در رفاه زندگی بالادست او هستند می بیند؛ پس پیوسته چشمش را به آنچه در دست مردم است می دوزد و کسی که پیوسته به مال مردم نظر بدوزد، همّ و غمّش زیاد گردد و خشمش فروکش نکند؛ چنین کسی نعمات الهی را

ص: 9

نعمة إلا نعم الدنیا و إنما یکون کذلک من لا یوقن بالآخرة و من لم یوقن بالآخرة قصر عمله و إذ لیس له من الدنیا إلا قلیل بزعمه مع شدة طمعه فی الدنیا و زینتها فقد دنا عذابه نعوذ بالله من ذلک و منشأ ذلک کله الجهل و ضعف الإیمان و أیضا لما کان عمل أکثر الناس علی قدر ما یرون من نعم الله علیه عاجلا و آجلا لا جرم من لم یر من النعم علیه إلا القلیل فلا یصدر عنه من العمل إلا قلیل و هذا یوجب قصور العمل و دنو العذاب.

منحصر در نعمات دنیوی می بیند و کسی که یقین به آخرت ندارد چنین خواهد بود و کسی که به آخرت یقین ندارد عمل و اطاعتش اندک گردد و چون به زعم خود و با وجود طمع شدیدش به دنیا و زینت آن جز اندکی بهره از دنیا ندارد، گویی عذابش نزدیک گشته که از این عذاب به خدا پناه می بریم. و منشأ تمام این امور جهل و ضعف ایمان است و همچنین از آنجا که عمل اکثر مردم به قدر نعمت هایی است که دیر یا زود از جانب خدا می بینند، ناچار کسی که جز نعمت اندکی بر خود نمی بیند، پس جز اندکی عمل از او سر نمی زند و این موجب کوتاهی عمل و نزدیکی عذاب اوست.

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت عیسی بن مریم علیه السلام بر روستایی گذر کرد که ساکنان و پرندگان و چهارپایانش همگی مرده بودند. ایشان فرمود: بدانید اینان به سبب عذابی مرده­اند؛ چون اگر جدای از هم مرده بودند، همدیگر را دفن کرده بودند. حواریّون عرض کردند: ای روح و کلمه (حُکم و اراده) خدا! از خداوند بخواه آنان را برای ما زنده کند تا ما را از کرده خود آگاه سازند و ما از چنین کرداری دوری جوئیم. حضرت علیه السلام از پروردگارش چنین خواست و در آن دم از آسمان به وی ندا رسید که آنان را ندا ده. حضرت عیسی علیه السلام شب­ هنگام بر بلندی ایستاد و فرمود: ای ساکنان روستا! در آن هنگام یکی از آنان به حضرت علیه السلام پاسخ داد: گوش به فرمان توام ای روح و کلمه(حُکم و اراده) خدا! حضرت عیسی علیه السلام فرمود: وای بر شما! چه کرده اید؟ عرض کرد: طاغوت پرستی و دنیا دوستی با ترس اندک و آرزوی بلند و غفلت­ ورزی در لهو و لعب. فرمود: دنیا دوستی شما چگونه بود؟ عرض کرد: همچون فرزندی که مادرش را دوست بدارد؛ چون دنیا به ما رو کرد، خوشحال و شاد شدیم و چون از ما روی گرداند، گریان و نالان شدیم. فرمود: طاغوت­پرستی شما چگونه بود؟ عرض کرد: اطاعت از اهل معصیت. فرمود: سرانجام کارتان چگونه بود؟ عرض کرد: شب را در تندرستی خوابیدیم و صبح ­هنگام در هاویه بودیم. فرمود: هاویه چیست؟ عرض کرد: سِجّین. فرمود: سجّین چیست؟ عرض کرد: کوهی است از گدازه که تا به روز قیامت بر ما شعله­ور است. فرمود: شما چه گفتید و به شما چه گفته شد؟ عرض کرد: گفتیم: ما را به دنیا بازگردان تا زهد پیشه کنیم. به ما گفته شد: دروغ می­گویید. فرمود: وای بر تو! چرا در میان آنان کسی جز تو با من سخن نگفت؟ عرض کرد: ای روح خدا! آنان در دستان فرشتگانی درشت­خو و سخت­گیر به لگام­هایی از آتش مبتلا شده­اند. من (در دنیا) در میان آن­ها بودم، امّا از آن­ها نبودم. از این رو چون عذاب فرود آمد، مرا نیز با آنان در میان گرفت. اکنون من با تار مویی بر لبه دوزخ آویخته شده­ام و نمی دانم که در آن واژگون می­شوم

ص: 10

أَمْ أَنْجُو مِنْهَا.

فَالْتَفَتَ عِیسَی علیه السلام إِلَی الْحَوَارِیِّینَ فَقَالَ یَا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ أَکْلُ الْخُبْزِ الْیَابِسِ بِالْمِلْحِ الْجَرِیشِ وَ النَّوْمُ عَلَی الْمَزَابِلِ خَیْرٌ کَثِیرٌ مَعَ عَافِیَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(1).

یا از آن رهایی می­یابم. آن گاه حضرت عیسی علیه السلام رو به حواریّون کرد و فرمود: ای دوستان خدا! خوردن نان خشک با سنگ نمک و خوابیدن در زباله­دان­ها در صورت سلامتی دنیا و آخرت، بسیار نیک­تر است.(1)

توضیح

در عبارت «أما إنِهم» شیخ بهایی قدس الله روحه فرموده: أما یا با تخفیف میم است که حرف استفتاح کلام و تنبیه است که بر جملات داخل می شود برای تنبیه دادن مخاطب و این که از او طلب شود که به آنچه به او گفته می شود، خوب گوش فرا دهد و گاهی الف آخر آن حذف می شود مانند: أم و الله زید قائم یعنی آگاه باشید که به خدا قسم زید ایستاده است. عبارت «إلّا بسخطة» کلمه «سخط» به تحریک و فتح خاء و طاء و به ضم سین و سکون خاء به معنای غضب است. عبارت «لَتدافنوا» ظاهر این است که مصدر باب تفاعل در این جا به معنای ثلاثی مجرد باشد یعنی دفن می کردند مثل «توانی» که به معنای سست شد می باشد؛ و ممکن است «تدافنوا» را با ارتکاب تکلف در معنا بر اصل مشارکت نیز معنا کرد. عبارت «فقال الحواریّون» مراد از حواریّون خواص عیسی علیه السلام هستند و گفته شده: آنان را حواریّین نامیدند زیرا البسه کوتاه می پوشیدند و لباس خود را کوتاه می کردند و آن را از چرک پاکیزه می کردند و آن را سفید می نمودند و حواریّ مشتق از حور است که به معنای سفیدی خالص است.

می گویم

و گفته شده: آنان را حواریّین نامیدند به خاطر پاکیزگی لباس هایشان و گفته شده: به خاطر پاکیزگی دل هایشان و گفته شده: حواریّ به معنای ناصر است و حواریّون انصار عیسی علیه السلام بودند و گفته شده: وجه تسمیه آن ها این بود که آنان نورانی بودند و اثر و نور عبادت و نیکویی آن بر ایشان دیده می شد و گفته شده: آنان پیوان عیسی علیه السلام بودند و وقتی گرسنه می شدند، می گفتند:ای روح خدا! ما گرسنه شدیم. پس حضرت با دست خود به زمین می زد، خواه زمین هموار یا کوهستانی بود و در نتیجه برای هر یک دو چانه خمیر نان از زمین بیرون می آمد و و وقتی تشنه می شدند، می گفتند:ای روح خدا! ما تشنه شدیم. پس حضرت با دست خود به زمین می زد، و آب از زمین بیرون می آمد و آنان می نوشیدند. پس گفتند:ای روح خدا! چه کسی از ما افضل است که وقتی بخواهیم غذا می خوریم و وقتی اراده کنیم آب می نوشیم و به تو ایمان آورده ایم و از تو پیروی می کنیم؛ پس عیسی علیه السلام فرمود: بهترین شما کسی است که با دست خود کار کند و از کسب خود بخورد؛ پس حواریّن بعد از این سخن، لباس ها را در برابر اجرت می شستند و از اجرت آن می خوردند و در خلال شرح و بیان حدیث کافی در اواسط این باب نیز کلامی در معنای حواریّون می آید که منتظر آن باش .

و برخی علما فرموده اند: آنان حقیقتاً رخت شوی نبودند؛ بلکه این نام بر آنان اطلاق شد به سبب این که رمزی باشد بر این که آنان نفوس خلائق را از چرک ها و اوصاف مذموم و کدورات پاکیزه می کردند و آن نفوس را از عالم تاریکی به عالم روشنایی بالا می بردند.

ص: 11

می گویم

در عبارت «یا روح الله» می گویم: در تسمیه حضرت عیسی علیه السلام به روح خدا اقوالی است: یکی این که خدا ایشان را روح نامید به این سبب که از دمیدن جبرئیل در پیراهن خانگی حضرت مریم سلام الله علیها به امر خدای متعال به وجود آمد و علت اضافه کردن روح به الله این است که تولد عیسی علیه السلام به امر خدا بود. و گفته شده: از جهت تفخیم شأن عیسی علیه السلام، روح به الله اضافه شده، چنانچه خداوند فرمود: روزه برای من است و من آن را سزا می دهم و نفخ نیز روح نامیده می شود. وجه دوم تسمیه عیسی علیه السلام به روح این است که مراد این باشد که مردم در دین خود با ایشان زنده می شوند چنانچه با ارواح، جسمشان زنده می گردد. سوم آن که معنای روح این است که عیسی علیه السلام انسانی است که خدا با آفرینش او بدون واسطه جماع و انتقال نطفه که در تولد امری عادی است، او را زنده نمود. چهارم این که روح الله به معنای رحمت از جانب پرودگار است و پنجم این که ایشان روحی از جانب خداست که او را آفرید و صورتگری کرد و سپس آن را به سوی مریم فرستاد و آن روح در دهان مریم وارد شد و خدای سبحان آن روح را مبدل به عیسی علیه السلام کرد. ششم آنکه ایشان را روح نامید به این جهت که مردگان را زنده می کرد، چنانچه روح سبب حیات جسم است.

همچنین بین علما در وجه تسمیه حضرت عیسی علیه السلام به کلمة الله نیز اختلاف نظر وجود دارد که خدای سبحان فرمود: «إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیَم»(1){به

یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم! خداوند تو را به کلمه ای [وجود باعظمتی] از طرف خودش بشارت می دهد که نامش «مسیح، عیسی پسر مریم» است؛} و نیز آیه ای که فرمود: «إِنَّمَا الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ»(2){مسیح

عیسی بن مریم فقط فرستاده خدا، و کلمه (و مخلوق) اوست، که او را به مریم القا نمود؛ و روحی (شایسته) از طرف او بود.} قول اول این است که حضرت را کلمة الله نامیدند به این جهت که به سبب کلامی از خدا و بدون وجود پدری متولد شد که آن کلمه عبارت «کُن» بود؛ چنانچه خداوند فرمود: «إِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(3){مَثَل

عیسی در نزد خدا، همچون آدم است؛ که او را از خاک آفرید، و سپس به او فرمود: «موجود باش!» او هم فوراً موجود شد.}

دوم آن که ایشان بدین اسم نامیده شد زیرا که خدای متعال در کتب انبیای پیشین به او بشارت داده بود یا مریم توسط ملائکه به او بشارت داده شده بود و سوم آن که خلق خدا به سبب او هدایت می شوند، چنانچه به کلام و وحی خدا نیز هدایت می شوند.

عبارت «فنودی من الجو» کلمه جوّ به فتح جیم و تشدید واو بین آسمان و زمین را گویند و عبارت «علی شرف» پیخ بهایی قدس سره الشریف فرموده: شرف مکان بلند است و گفته شده: و از همین معنا شریف را شریف نامیده اند که تشبیه علوّ مکانی به علوّ و بلندای معنوی باشد. عبارت «فقال ویحک» ویح اسم فعل به معنای ترحم و شفقت است،

ص: 12

کما أن ویل کلمة عذاب و بعض اللغویین یستعمل کلا منهما مکان الأخری و الطاغوت فلعوت من الطغیان و هو تجاوز الحد و أصله طغیوت فقدموا لأمه علی عینه علی خلاف القیاس ثم قلبوا الیاء ألفا فصار طاغوت و هو یطلق علی الکاهن و الشیطان و الأصنام و علی کل رئیس فی الضلالة و علی کل ما یصد عن عبادة الله تعالی و علی ما عبد من دون الله و یجی ء مفردا لقوله

تعالی یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ (1) و جمعا کقوله تعالی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ (2).

و قال قدس سره لعلک تظن أن ما تضمنه هذا الحدیث من أن الطاعة لأهل المعاصی عبادة لهم جار علی ضرب من التجوز لا الحقیقة و لیس کذلک بل هو حقیقة فإن العبادة لیست إلا الخضوع و التذلل و الطاعة و الانقیاد و لهذا جعل سبحانه اتباع الهوی و الانقیاد إلیه عبادة للهوی فقال أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (3) و جعل طاعة الشیطان عبادة له فقال تعالی أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ (4).

ثم نقل أخبارا کثیرة فی ذلک فقال بعد ذلک و إذا کان اتباع الغیر و الانقیاد إلیه عبادة له فأکثر الخلق عند التحقیق مقیمون علی عبادة أهواء نفوسهم الخسیسة الدنیة و شهواتهم البهیمیة و السبعیة علی کثرة أنواعها و اختلاف أجناسها و هی أصنامهم التی هم علیها عاکفون و الأنداد التی هم لها من دون الله عابدون و هذا هو الشرک الخفی نسأل الله سبحانه أن یعصمنا عنه و یطهر نفوسنا عنه بمنه و کرمه.

و غفلة عطف علی خوف و عطفه علی عبادة الطاغوت بعید فی لهو

ص: 13

همان طور که ویل کلمه عذاب است و برخی اهل لغت هر یک از ویح و ویل را به جای دیگری نیز استعمال می کنند و «طاغوت» وزن فلعوت از ریشه طغیان است و به معنای تجاوز از حد است و اصل آن «طغیوت» بوده که لام الفعلش بر عین الفعلش مقدم شده و این بر خلاف قاعده است و سپس یاء را قلب به الف کرده اند و طاغوت شده است و طاغوت، بر کاهن و شیطان و بتان و رئیس هر ضلالتی و بر هر کس که از عبادت خدای متعال باز دارد و بر هر معبودی جز خدا اطلاق می شود و هم مفرد نیز می آید به خاطر آیه «یُریدُون أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ»(1)

{می خواهند برای داوری نزد طاغوت و حکّام باطل بروند؟! با اینکه به آن ها دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند.} و جمع هم استعمال می شود مانند آیه «وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ»(2){(اما)

کسانی که کافر شدند، اولیای آن ها طاغوت ها هستند؛ که آن ها را از نور، به سوی ظلمت ها بیرون می برند؛}

شیخ بهایی قدس سره فرموده: شاید تو گمان کنی مضمون این حدیث که «اطاعت اهل معصیت عبادت آنان است» بر وجهی مجازی باشد نه حقیقی و البته امر چنین نیست که می پنداری؛ بلکه این مضمون حقیقی است و نه مجازی، زیرا عبادت چیزی جز خضوع و خواری و طاعت و انقیاد نیست و به همین جهت خدای سبحان پیروی از هوی و اطاعت از هوای نفس را عباد آن تلقی نموده و فرموده: «أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ.»(3){آیا دیدی کسی را که هوای نفسش را معبود خود برگزیده است؟!} و طاعت شیطان را عبادت او انگشته و فرموده: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطان.»(4){آیا

با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم که شیطان را نپرستید،} و سپس اخبار فراوانی را نقل کرده که دلالت بر این مطلب می کند و بعد فرموده: وقتی پیروی از غیر و انقیاد در برابر او عبادت او باشد. پس اکثر خلائق حقیقتاً بر پرستش هواهای پست و دنیّ نفوس خود اقامت دارند و بر پرستش شهوات حیوانی و درندگی با انواع مختلف آن و اجناس متفاوت آن مقیم اند و این شهوات بت های ایشان هستند که بر آنان گرد آمده اند و شرکایی هستند که آنان را در برابر خدا می پرستند و این همان شرک خفیّ است که از خدای سبحان می خواهیم ما را از آن حفظ فرماید و با منّ و کرمش نفوس ما را از آن تطهیر فرماید.

و کلمه «غفلة» عطف بر خوف است و عطف آن بر «عبادة الطاغوت» بعید است. درباره عبارت «فی لهو»

ص: 13

قال الشیخ البهائی رحمه الله لفظة فی هنا إما للظرفیة المجازیة کما فی نحو النجاة فی الصدق أو بمعنی مع کما فی قوله تعالی ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ (1) و للسببیة کقوله تعالی فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ (2).

إذا أقبلت علینا قال قدس سره الشرطیتان واقعتان موقع أی المفسرة لحب الصبی لأمه.

قال الطاعة لأهل المعاصی قال رحمه الله ما ذکره هذا الرجل المتکلم لعیسی علی نبینا و آله و علیه السلام فی وصف أصحاب تلک القریة و ما کانوا علیه من الخوف القلیل و الأمل البعید و الغفلة و اللهو و اللعب و الفرح بإقبال الدنیا و الخوف بإدبارها هو بعینه حالنا و حال أهل زماننا بل أکثرهم خال عن ذلک الخوف القلیل أیضا نعوذ بالله من الغفلة و سوء المنقلب: قال جبال من جمر فی القاموس الجمرة النار المتقدة و الجمع جمر قال الشیخ المتقدم ذکره رحمه الله هذا صریح فی وقوع العذاب فی مدة البرزخ أعنی ما بین الموت و البعث و قد انعقد علیه الإجماع و نطقت به الأخبار و دل علیه القرآن العزیز و قال به أکثر أهل الملل و إن وقع الاختلاف فی تفاصیله و الذی یجب علینا هو التصدیق المجمل بعذاب واقع بعد الموت و قبل الحشر فی الجملة و أما کیفیاتها و تفاصیله فلم نکلف بمعرفتها علی التفصیل و أکثرها مما لا تسعه عقولنا فینبغی ترک البحث و الفحص عن تلک التفاصیل و صرف الوقت فیما هو أهم منها أعنی فیما یصرف ذلک العذاب و یدفعه عنا کیف ما کان و علی أی نوع حصل و هو المواظبة علی الطاعات و اجتناب المنهیات لئلا یکون حالنا فی الفحص عن ذلک و الاشتغال به عن الفکر فیما یدفعه و ینجی منه کحال شخص أخذه السلطان و حبسه لیقطع فی غد یده و یجذع أنفه فترک الفکر فی الحیل المؤدیة إلی خلاصه و بقی طول لیله متفکرا فی أنه هل یقطع بالسکین أو بالسیف و هل

ص: 14

شیخ بهایی رحمه الله فرموده: لفظ فی در این جا یا برای ظرفیت و مجاز است مانند عبارت «النجاة فی الصدق» یا فی به معنای «مع» است مانند آیه «ادْخُلُوا فی أُمَم.»(1)

{همراه گروه هایی وارد شوید} و یا به معنایی سببیت است مانند آیه «فَذلِکُنَّ الَّذی لُمْتُنَّنی فیهِ.»(2)

{این همان کسی است که به خاطر (عشق) او مرا سرزنش کردید!}

شیخ بهایی قدس سرّه درباره عبارت «اذا اقبلت الینا» فرموده: دو جمله شرطیه در جایگاه «أی» مفسّره قرار دارند یعنی به خاطر محبتی که طفل صبیّ به مادر خود دارد.

شیخ بهایی رحمه الله در شرح عبارت « الطاعة لاهل المعاصی» فرموده: آنچه این مرد متکلم به عیسی علی نبیّنا و آله و علیه السلام در وصف اهل آن قریه گفته و اوصافشان را گفته که ترس اندک و آرزوی دراز و غفلت و لهو و لعب و شادی به اقبال دنیا و خوف از ادبار آن داشته اند، دقیقاً حال ما و حال اهل زمان ماست و حتی اکثر اهل زمان ما از آن ترس اندک نیز بی بهره اند و ما از غفلت و عاقبت بد به خدا پناه می بریم. عبارت «جبال من جمر» در قاموس آمده کلمه «جمرة» آتش مشتعل است و جمع آن «جمر» است. شیخ بهایی که نام او برده شد فرموده: این عبارت صریح است در این که در طول مدت برزخ یعنی بین مرگ تا رستاخیز، عذاب وجود دارد و این امر اجماعی بوده و اخبار آن را فرموده و قرآن عزیز نیز بر این امر دلالت دارد و اکثر اهل ادیان آسمانی نیز به آن معتقد هستند، اگر چه در تفصیل عذاب اختلاف وجود دارد و آنچه بر ما واجب است این است که به عذاب بعد از مرگ و قبل از قیامت، اجمالاً ایمان بیاوریم؛ اما نسبت به تفصیل کیفیت و تفصیل آن تکلیفی نداریم و اکثر تفاصیل آن را عقول ما بر نمی تابد؛ پس سزاوار است بحث و فحص از آن تفاصیل را ترک کنیم و وقت خود را صرف در امور مهم تر کنیم، یعنی وقت خود را صرف اندیشه در آنچه آن عذاب را از ما رویگردان نموده و از ما دفع می سازد، به هر کیفیتی که هست و محقق می شود کنیم و آن دافع عبارت است از مواظبت بر طاعات و اجتناب از نواهی خدا کنیم تا حال ما در فحص از آن تفاصیل و اشتغال به فکر در دافع ها و منجیات از آن عذاب حال کسی نباشد که سلطان او را گرفته و حبس کرده تا فردا دست او را ببرد و بینی او را کوتاه کند؛ این شخص فکر در چاره های خلاص از آن را رها نموده و تمام شب را در این موضوع می اندیشد که آیا دست و بینی او با چاقو بریده می شود یا با شمشیر و آیا

ص: 14

القاطع زید أو عمرو؟

قیل لنا کذبتم دل علی أنهم لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ (1) کما نطقت به الآیة أو کذبتم فیما دل علیه قولکم هذا أنه یمکنکم العود و ربما یقرأ بالتشدید أی کذبتم الرسل فلا محیص عن عذابکم.

قال یا روح الله فی بعض النسخ یا روح الله و کلمته بقدس الله فقوله بقدس الله متعلق بروح الله و کلمته یعنی أیها الذی صار روح الله و کلمته بقدس الله کما قیل و یحتمل أن یکون الباء بمعنی مع أی مع تقدسه عن أن یکون له روح و کلمة حقیقة.

ثم قال الشیخ البهائی رحمه الله ثم لا یخفی أن ما قاله هذا الرجل من أنه کان فیهم و لم یکن منهم فلما نزل العذاب عمه معهم یشعر بأنه ینبغی المهاجرة عن أهل المعاصی و الاعتزال لهم و أن المقیم معهم شریک لهم فی العذاب و محترق بنارهم و إن لم یشارکهم فی أفعالهم و أقوالهم و قد یستأنس لذلک بعموم قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً(2) و لو لم یکن فی الاعتزال عن الناس فائدة سوی ذلک لکفی و فیه من الفوائد ما لا یعد و لا یحصی نسأل الله سبحانه أن یوفقنا لذلک بمنه و کرمه.

فأنا معلق هذا کنایة عن أنه مشرف علی الوقوع فیها و لا یبعد أن یراد به معناه الصریح أیضا و الشفیر حافة الوادی و جانبه أکبکب فیها علی البناء للمفعول أی أطرح فیها علی وجهی و فی القاموس جرش الشی ء لم ینعم دقة فهو جریش و فی الصحاح ملح جریش لم یطیب مع عافیة الدنیا أی إذا کان مع عافیة الدنیا من الخطایا و الآخرة من النار أو فیه عافیة الدنیا من تشویش

ص: 15

برّنده زید است یا عمرو!

عبارت «قِیلَ لَنَا کَذَبْتُم» دلالت دارد بر این که آنان اگر بازگردند، به همان اعمالی که از آن نهی شده بودند بازمی گردند؛ چنانچه آیه آن را فرموده و یا معنا این است که بر آنچه این سخنتان بر آن دلالت می کند که بازگشت شما امکان دارد، دروغ گفتید؛ و چه بسا با تشدید خوانده شود یعنی رسولان را تکذیب کردید؛ پس چاره ای از عذاب شما نیست.

عبارت «قال یا روح الله» در برخی نسخه ها «یا روح الله و کلمته بقدس الله» است. پس عبارت «بقدس الله» متعلق است به «روح الله و کلمته»، یعنی ای کسی که روح الله و کلمة الله شد به سبب قداست خدا، چنانچه این معنا گفته شده و ممکن است باء به معنای مع باشد یعنی ای روح و کلمه خدا همراه با این که خدا منزه است از این که حقیقتاً روح و کلمه داشه باشد.

سپس شیخ بهایی رحمه الله فرموده: مخفی نماند که آنچه این مرد گفته که در بین آن قوم بوده ولی از آنان نبوده و وقتی عذاب نازل شده همراه با ایشان شامل او نیز شده، حاکی از این است که سزاوار است که از اهل معاصی دوری گزیده شود و کسی که همراه با اهل معصیت باشد، با آنان در عذاب شریک است و به آتش آن ها می سوزد، اگر چه در افعال و اقوال با آنان شریک نباشد. و این مطلب از آیه «إِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصیراً.»(1) {کسانی که فرشتگان (قبض ارواح)، روح آن ها را گرفتند در حالی که به خویشتن ستم کرده بودند، به آن ها گفتند: «شما در چه حالی بودید؟ (و چرا با اینکه مسلمان بودید، در صفِ کفّار جای داشتید؟!)» گفتند: «ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم.»(2) آن ها فرشتگان گفتند: «مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟!» آن ها (عذری نداشتند، و) جایگاهشان دوزخ است، و سرانجام بدی دارند} هم استفاده می شود و اگر فائده ای جز همین در دوری از مردم نباشد کافی است و در دوری گزیدن از مردم فوائدی بی شمار و غیر قابل احصا است و ما از خدای سبحان می خواهیم که به منّ و کرمش ما را بر آن موفق بدارد.

عبارت «فأنا معلق» کنایه است از این که آن مرد نیز در شرف افتادن در آتش است و بعید نیست که معنای صریح آن نیز مراد باشد. و «شفیر» به معنای کنار وادی و جنب آن است و « أکبکب فیها» بنا بر آن که فعل معلوم باشد، یعنی من با صورت در آن افکنده می شوم و در قاموس گفته: «جرش الشیء» یعنی خوب باریک و نازک نشد و آن نیم کوب است و در صحاح آمده: «ملح جریش» یعنی نمکی که خوب به عمل نیامده. عبارت «مع عافیة الدنیا» یعنی طعام بد وقتی همراه با عافیت از آتش به خاطر خطا در دنیا و آخرت باشد، بهتر است یا در طعام بد، عافیت از دنیا و تشویش

ص: 15

البال و مشقة تحصیل الأموال و عافیة الآخرة من العذاب و السؤال.

خاطر و مشقت تحصیل مال است و موجب عافیت آخرت است از عذاب و حسابرسی.

روایت4.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال دری از امر دنیا بر بنده ای باز نمی کند، مگر آنکه دری از حرص به مانند آن نیز بر وی باز می کند.(1)

توضیح

این حدیث چنانچه تجربه نیز نشان داده، دلالت دارد بر این که با زیاد شدن مال و غیر آن از مطلوبات دنیوی، حرص نیز افزون می گردد.

روایت5.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام فرمود: برای دنیا کار می کنید در حالی که در آن بدون کار [زیاد] هم روزی شما فراهم می شود ولی برای آخرت کار نمی کنید، در حالی که در آن جز با کار چیزی به دست نمی آید. وای بر شما دانشمندان بد که دستمزد می گیرید اما کاری نمی کنید. به زودی خداوند، کار را از شما مطالبه می کند. به زودی از دنیا به تاریکی قبر می روید .

چگونه کسی از اهل علم به شمار می رود در حالی که به سوی آخرت می رود ولی توجه او به دنیاست و آنچه به او ضرر می رساند را بیش از آنچه برایش سودمند است، دوست می دارد(2).

توضیح

عبارت «و انتم ترزقون فیها بغیر عمل» یعنی بدون تلاش فراوان نیز روزی داده می شوید، چنانچه خدای متعال نیز فرمود: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها.»(3){هیچ

جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او بر خداست!} و شما جز با عمل در دنیا روزی داده نمی شوید، چنانچه خدای متعال نیز فرمود: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی.»(4){و

اینکه برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست،}. کلمه «علماء سَوء» به فتح سین جوهری گفته: «ساءه یسوؤه سَوءاً» نقیض «سَرَّه» به معنای ناخشنود کرد می باشد و اسم آن سوء به ضم سین است و آیه «علیهم دائرة السُّوء» به ضم خوانده شده، یعنی شکست و شرّ بر آنان است و کسی که به فتح سین قرائت کرده از مساءت و نا خشنودی گرفه شده و گفته می شود: «هذا رجل سَوء» به اضافه شدن سوء به رجل. سپس الف و لام به مضاف الیه افزوده شده و گفته شده: «هذا رجل السوء» و اخفش گفته: «الرجل السوء» استعمال نمی شود؛

ص: 16

السوء لأن السوء لیس بالرجل قال و لا یقال هذا رجل السوء بالضم انتهی (1).

الأجر تأخذون بحذف حرف الاستفهام و هو علی الإنکار و یحتمل أن یکون المراد أجر الدنیا أی نعم الله سبحانه و علی هذا یحتمل أن یکون توبیخا لا استفهاما و أن یکون المراد أجر الآخرة فالاستفهام متعین فالواو فی قوله و العمل للحالیة أی کیف تستحقون أخذ الأجرة و الحال أنکم تضیعون العمل.

أن یَقْبَل عملَه أی یتوجّه إلی أخذ عمله و هو لا یأخذ و لا یقبل إلا العمل الخالص فهو کنایة عن الطلب و یؤیده أن فی مجالس الشیخ أن یطلب عمله أو هو من الإقبال علی الحذف و الإیصال أی یقبل علی عمله.

و قال بعض الأفاضل أرید برب العمل العابد الذی یقلد أهل العلم فی عبادته أعنی یعمل بما یأخذ عنهم و فیه توبیخ لأهل العلم الغیر العامل و قرأ بعضهم یقیل بالیاء المثناة من الإقالة أی یرد عمله فإن المقیل یرید المتاع.

زیرا سوء، رجل نیست و گفته: «هذا رجل السوء» به ضم سین نیز استعمال نمی شود. پایان کلام جوهری.

عبارت «الاجر تأخذون» به حذف حرف استفهام است و استفهام انکاری است و ممکن است مراد این باشد که اجر دنیا را می گیرید؛ یعنی نعمت های خدای سبحان را؛ و بنا بر این معنا استفهام نیست و توبیخ است و ممکن است مراد اجر اخروی باشد که طبق این معنا استفهام متعیّن است؛ پس واو در کلمه «و العمل» حالیه است؛ یعنی چگونه مستحق گرفتن اجرت هستید، در حالی که عمل را ضایع می کنید؟ عبارت «ان یقبل عمله» یعنی متوجه گرفتن عملش شود و صاحب عمل جز عمل خالص را نمی گیرد و قبول نمی کند؛ پس جمله کنایه است از طلب و مؤید این معنا عبارت مجالس شیخ مفید است که عبارت «یطلب عمله» دارد یا «یقبل» از اقبال بنا بر محذوف بودن و ایصال است، یعنی بر عمل خود روی می آورد.

برخی از فضلا فرموده اند: منظور از رب العمل همان عابدی است که در عبادت خود پیروی از اهل علم می کند؛ یعنی به آنچه از اهل علم می گیرد، عمل می کند و در این جمله توبیخی نسبت به علمای غیر عامل وجود دارد و برخی «یقیل» با یاء خوانده اند که از إقاله مأخوذ است؛ یعنی عملش به او برگردانده می شود؛ زیرا مُقیل، خواهان پس گرفتن متاع خویش است.

روایت6.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس شب را به صبح و صبح را به شب برساند در حالی که بزرگ ترین مقصودش دنیا باشد، خداوند فقر را مقابل چشمانش قرار داده و کارش را بی سامان ساخته و به دنیا دست نمی یابد مگر به میزانی که قسمتش باشد، و هر کس شب را به صبح و صبح را به شب برساند در حالی که بزرگ ترین مقصودش آخرت باشد، خداوند متعال بی نیازی را در دلش قرار داده و کارش را سامان می بخشد.(1)

توضیح

«أکبر همّه» یعنی بزرگ ترین مقصود او یا بزرگ ترین مایه اندوه او. عبارت «جعل الله الفقر بین عینیه» به این خاطر است که هر چه از دنیا به دست می آورد، به همان میزان حرص او نیز زیاد می شود و در نتیجه احتیاج و فقرش بیشتر می شود یا به خاطر ضعف توکلش برخدا، خدا برخی ابواب روزی او را می بندد. و گفته شده: او در آخرت به خاطر کوتاهی در آنچه در آخرت برایش نفع داشت فقیر است و در دنیا نیز فقیر است زیرا شدیدا در طلب دنیاست و غنیّ کسی است که از طلب بی نیاز است و فقیر است چون بسیار اتفاق می افتد که مطلوب او از وی فوت می شود و فقر عبارت است از از دست دادن مطلوب و همچنین بر خود و عیالش نیز بخل می ورزد، چرا که از از دست دادن دنیا می هراسد و این همان فقر حاضر است.

ص: 17

و شتت أمره التشتیت التفریق لأنه لعدم توکله علی ربه لا ینظر إلا إلی الأسباب و یتوسل بکل سبب و وسیلة فیتحیر فی أمره و لا یدری وجه رزقه و لا ینتظم أحواله أو لشدة حرصه لا یقنع بما حصل له و یطلب الزیادة و لا یتیسر له فهو دائما فی السعی و الطلب و لا ینتفع بشی ء و حمله علی تفرق أمر الآخرة بعید.

و لم ینل من الدنیا إلا ما قسم له یدل علی أن الرزق مقسوم و لا یزید بکثرة السعی کما قال تعالی نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(1) و لذلک منع الصوفیة من طلب الرزق و الحق أن الطلب حسن و قد یکون واجبا و تقدیره لا ینافی اشتراطه بالسعی و الطلب و لزومه علی الله بدون سعی غیر معلوم و قیل قدر سد الرمق واجب علی الله و یحتمل أن یکون التقدیر مختلفا فی صورتی الطلب و ترکه بأن قدر الله تعالی قدرا من الرزق بدون الطلب لکن مع التوکل التام علیه و قدرا مع الطلب لکن شدة الحرص و کثرة السعی لا یزیده و به یمکن الجمع بین أخبار هذا الباب و سیأتی القول فیه فی کتاب التجارة إن شاء الله تعالی.

و قیل المراد بقوله لم ینل من الدنیا إلا ما قسم له أنه لا ینتفع إلا بما قسم له و إن زاد بالسعی فإنه یبقی للوارث و هو حظه و قیل فیه إشارة إلی أن ذا المال الکثیر قد لا ینتفع به بسبب مرض أو غیره و ذا المال القلیل ینتفع به أکثر منه و لا یخفی ما فیه.

جعل الله الغنی فی قلبه أی بالتوکل علی ربه و الاعتماد علیه و إخراج الحرص و حب الدنیا من قلبه لا بکثرة المال و غیره و لذا نسبه إلی القلب.

و جمع له أمره أی جعل أحواله منتظمة و باله فارغا عن حب الدنیا و تشعب الفکر فی طلبها.

عبارت «و شتّت امره» تشتیت به معنای تفریق است، زیرا او به خاطر عدم توکل بر پروردگارش جز به اسباب نمی نگرد و و به هر سبب و وسیله ای متوسل می شود در نتیجه در امر خود متحیر می شود و علت روزی خود را نمی داند و احوالش منظم نمی گردد یا به خاطر شدت حرصش به آنچه به دست می آورد قانع نمی گردد و طلب زیادی می کند و برایش میسر نمی شود. پس او دائما در سعی و طلب است و از چیزی منتفع نمی شود و حمل تفریق امر بر پراکنده شدن امر آخرت او دور از صواب است.

عبارت «و لم ینل من الدنیا الا ما قسم له» دلالت بر این دارد که روزی تقسیم شده و با کثرت سعی زیاد نمی شود؛ چنانچه خداوند فرمود: «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا.»(1){ما

معیشت آن ها را در حیات دنیا در میانشان تقسیم کردیم} و به همین خاطر صوفیان از طلب رزق منع می کنند ولی حق آن است که طلب روزی نیکوست و گاهی واجب است و مقدر کردن روزی منافاتی ندارد که روزی مشروط به سعی و طلب باشد و لزوم روزی دادن بر خدا بدون سعی معلوم نیست. و گفته شده: روزی دادن به میزان سدّ رمق بر خدا واجب است و ممکن است مقدار روزی در دو صورت طلب و ترک آن مختلف باشد به این صورت که خدای تعالی مقداری از روزی را بدون طلب مقدر فرموده ولی به شرط توکل تام بر او و مقداری هم روزی مقرر کرده که شدت حرص و کثرت سعی بر آن نمی افزاید و با این تفسیر می توان بین اخبار این باب جمع نمود و در کتاب تجارت سخن در این خصوص خواهد آمد ان شاء الله تعالی.

و گفته شده مراد از عبارت «و لم ینل من الدنیا الا ما قسم له» آن است که او منتفع نمی شود مگر به مقداری که بر او تقسیم شده، و اگر تلاش بیشتری هم نماید، برای ورثه باقی می ماند و بهره وارث است و گفته شده: در این جمله اشاره است به این که چه بسا ثروتمند که از مال خود به سبب مرض یا غیر آن منتفع نمی شود و چه بسا کسی که مال او کمتر است ولی از آن بیش از ثروتمند منتفع می شود و اشکال این سخن مخفی نیست.

«جعل الله الغنی فی قلبه» یعنی به سبب توکل بر پروردگارش و اعتماد بر او و بیرون کردن حرص و حب دنیا از قلبش بی نیاز می شود نه این که با کثرت مال و غیر آن بی نیاز گردد و به همین خاطر بی نیازی را به قلب نسبت داد.

«جمع له امره» یعنی احوال او را منظم می کند و خاطر او را از حب دنیا و پراکندگی فکر در طلب آن آسوده می نماید.

روایت7.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: دورترین حالت

ص: 18

الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا لَمْ یُهِمَّهُ إِلَّا بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ (1).

بنده از پروردگار هنگامی است که مقصودی جز شکم و فرج نداشته باشد.(1)

توضیح

عبارت «اذا لم یهمه الا بطنه او فرجه» یعنی اهتمام و سعی و اندوه و حزن او جز درباره شهوات بطن و فرج نباشد. و در قاموس «همّ» را به اندوه معنا کرده و آنچه او را در درون محزون می سازد و « همّه الامر» یعنی آن امر او را محزون کرد و مانند «أهمّه فاهتمّ» معنا می شود. پایان کلام صاحب قاموس. پس مراد افراط در شهوات بطن و فرج است و این که همتش منحصر بر آن دو باشد و الا بطن و فرج نیز عقلاً و شرعاً نصیب و بهره ای دارند که همان چیزی است که برای قوام بدن و کسب علم و عمل و بقای نوع بشریت به آن دو نیاز است.

روایت8.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بیشتر آلوده به دنیا شود، در زمان جدایی از آن، حسرتش بیشتر خواهد بود.(2)

توضیح

«من کثُر اشتباکه بالدنیا» یعنی کسی که اشتغالش به دنیا و تعلق قلبش به آن بیشتر شود. گفته می شود: «اشتبکت النجوم» یعنی ستارگان زیاد و در کنار هم قرار گرفتند و هر دو چیزی که متداخل در هم باشند مشتبک هستند و «تشبیک الاصابع» نیز از همین باب است؛ زیرا برخی انگشتان در برخی دیگر فرو می روند و غرض حضرت، تحریک بر رد دنیا و ترک محبت آن است تا هنگام جدایی از آن حزن و حسرت شدت پیدا نکند .

روایت9.

کافی: از حضرت امام سجاد علیه السلام پرسیدند: کدام عمل نزد خداوند عزوجل برتر است؟ حضرت فرمود: هیچ عملی پس از شناخت خداوند عزوجل و شناخت رسول خدا صلی الله علیه و آله برتر از نفرت از دنیا نیست و دنیا شاخه های فراوانی دارد و گناه نیز شاخه هایی دارد. نخستین گناهی که خداوند بدان نافرمانی شد تکبر بود و آن گناه شیطان است در آن گاه که سرکشی کرد و بزرگی فروخت و از کافران شد؛ و بعد از کبر، حرص است که آن معصیت آدم و حوّا علیهما السلام است در آن گاه که خداوند عزوجل به آن دو فرمود: «فَکُلاَ مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ»(3){و از هر جا که خواهید بخورید (ولی) به این درخت نزدیک مشوید که از ستمکاران خواهید شد} و آن ها رو به چیزی گذاشتند که هیچ نیازی به آن نداشتند و این گونه این خصلت تا روز قیامت درون فرزندانشان

ص: 19

ذُرِّیَّتِهِمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَکْثَرَ مَا یَطْلُبُ ابْنُ آدَمَ مَا لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَیْهِ ثُمَّ الْحَسَدُ وَ هِیَ مَعْصِیَةُ ابْنِ آدَمَ حَیْثُ حَسَدَ أَخَاهُ فَقَتَلَهُ فَتَشَعَّبَ مِنْ ذَلِکَ حُبُّ النِّسَاءِ وَ حُبُّ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الرِّئَاسَةِ وَ حُبُّ الرَّاحَةِ وَ حُبُّ الْکَلَامِ وَ حُبُّ الْعُلُوِّ وَ الثَّرْوَةِ فَصِرْنَ سَبْعَ

خِصَالٍ فَاجْتَمَعْنَ کُلُّهُنَّ فِی حُبِّ الدُّنْیَا فَقَالَتِ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ بَعْدَ مَعْرِفَةِ ذَلِکَ حُبُّ الدُّنْیَا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ الدُّنْیَا دُنْیَاءَانِ دُنْیَا بَلَاغٌ وَ دُنْیَا مَلْعُونَةٌ(1).

راه یافت؛ چرا که بیشترین خواسته های فرزند آدم چیزی است که هیچ نیازی به آن ندارد. سپس حسد و آن گناه فرزند آدم است، در آن جا که به برادرش رشک ورزید و او را بکشت و از آن جا شاخه های زن دوستی و دنیا دوستی و مقام دوستی و رفاه دوستی و حرف دوستی و برتری و ثروت دوستی سر برآورد که هفت خصلت شد؛ و این هفت خصلت، همگی در دنیا دوستی جمع آمد. از این روست که پیامبران و دانایان پس از آگاهی از این امر گفته اند: دوستی دنیا سرچشمه همه گناهان است و دنیا دو گونه است: دنیایی که در حدّ بسندگی است و دنیایی که نفرین شده است.(1)

توضیح

عین این خبر در باب مذمت دنیا گذشت. عبارت «ما من عمل بعد معرفة الله» دلالت دارد بر این که معرفت افضل است؛ زیرا معرفت اساس همه اخلاق و اعمال است و معرفت امام نیز در معرفت رسول داخل است. عبارت «فإن لذلک» گویا تعلیل است بر این مطلب که بغض دنیا بعد از معرفت افضل است و در آنچه گذشت، در این جای روایت به جای «فإن لذلک» عبارت «و إن» دارد، همان طور که در برخی نسخه هاست و این اظهر است و اشاره دارد به بغض دنیا یا بغض به سوی دنیا و گفته شده: مشار الیه «ذلک» عمل است؛ یعنی اعمال شایسته شاخه هایی دارند که تمام آن ها به بغض دنیا برمی گردد و معاصی نیز شاخه هایی دارند که همگی به حب دنیا برمی گردد. سپس حضرت به بیان یکی از این دو مورد اکتفا فرموده و شاید آنچه ما ذکر کردیم واضح تر باشد.

و مقصود از شعب اول، انواع اخلاقیات و اعمال خوب باشد و منظور از شعب دوم، انواع معاصی باشد و شعبه های اولی تحت بغض دنیا و شعبه های دومی تحت حبّ دنیا مندرج باشد. پس بغض دنیا افضل اعمال است؛ زیرا که مشتمل بر محاسن فراوانی است، مانند تواضع در مقابل کبر و قناعت در برابر حرص و به همین ترتیب و به حکم مقابله، بغض دنیا قبیح ترین اعمال است، زیرا مشتمل بر رذائل فراوان است که عبارت است از کبر تا آخر آنچه ذکر شده. و در برخی نسخه ها به جای عبارت «و ذلک أنّ» عبارت « فلذلک» دارد؛ یعنی به خاطر وارد شدن حرص بر ذریه آدم و حوا است و این که حضرت به کلمه «أکثر» تعبیر فرمود به این خاطر است که طلب چیزی که بدان احتیاج است و همان مقدار ضروری از غذا و لباس و مسکن و مانند آن است، مذموم نیست، بلکه ستودنی است؛ زیرا بدون قدر ضرورت تکمیل نفس با علم و عمل ممکن نیست.

عبارت «حیث حسد اخاه» گفته شده: حسد قابیل به خاطر قبول شدن قربانی هابیل بود و گفته شده: به خاطر دوستی زنان حسد کرد و گفته شده:

ص: 20

فی حب الدنیا لئلا یکون له نسل یعیرون أولاده فی رد قربانه و کأن المراد بحب الدنیا أولا حب المال أو حب البقاء فی الدنیا و کراهة الموت و به ثانیا حب کل ما لا حاجة به فی تحصیل الآخرة و قیل یمکن أن یکون المراد بالسبع الکبر و الحرص و حب النساء و حب الرئاسة و حب الراحة و حب الکلام و حب العلو و الثروة و هما شعبة واحدة بقرینة عدم ذکر الحب فی المعطوف و أما الحسد فقد اکتفی عنه بذکر شعبه و أنواعه دنیا بلاغ أی کفاف و کفایة أو تبلغ بها إلی الآخرة.

به خاطر دوستی دنیا بود تا هابیل نسل و ذریّه ای نداشته باشد که اولاد قابیل را در مردود شدن قربانی پدرشان سرزنش کنند و گویا مراد از حب دنیا اولاً حب مال یا حب بقاء در دنیاست و کراهت از مرگ و مراد از حب دنیا در مرتبه دوم حب هر آن چیزی است که در تحصیل آخرت به آن احتیاجی نیست و گفته شده: ممکن است مراد از هفت خصلت عبارت است از کبر و حرص و دوستی زنان و دوستی ریاست و دوستی راحت و دوستی کلام و دوستی بلند مرتبگی و ثروت است و این دو تای آخری یک شعبه دارند به قرینه این که کلمه «حبّ» در معطوف ذکر نشده؛ اما حسد را به ذکر شاخه ها و انواع آن اکتفا نموده است. عبارت «دنیا بلاغ» یعنی دنیای در حد کفاف و کفایت یا دنیایی که با ان به آخرت رسیدگی شود .

روایت10.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال در مناجات حضرت موسی علیه السلام به او فرمود:ای موسی! دنیا محل کیفر است. آدم را در دنیا به دلیل خطایش کیفر دادم و دنیا را ملعونه قرار دادم. هرآنچه در دنیاست معلون است به جز آنچه که در آن برای من باشد.ای موسی بندگان صالح من در دنیا به میزان دانش خود زهد پیشه کردند و دیگران به میزان نادانی خود، بدان روی آوردند و کسی نیست که دنیا را بزرگ بدارد و چشمش در آن روشن گردد و کسی آن را پست نشمرد مگرآنکه بدان بهرمند شود.(1)

توضیح

در عبارت «جعلتها ملعونة» لعن به معنای راندن و دور کردن و ناسزا گفتن است و گویا مراد از لعن دنیا لعن اهل آن است و یا ناپسند داشتن آن و منع از محبت آن می باشد؛ و هر آنچه را خدای متعال از آن نهی کرده، آن را لعن کرده و طرد نموده. و گفته شده: عرب به هر چیز مضرّی ملعون می گوید و شجره ملعونه نزد آنان هر درختی است که هر کس آن را بچشد، آن را مکروه می دارد و لعنش می کند و حال دنیا نیز چنین است که هر کس شهوات آن را بچشد، وقتی احساس ضرر از آن بنماید، آن را لعن می کند.

عبارت «ملعون ما فیها الا ما کان فیها لی» می گویم: این معیار کاملی برای دنیای ملعون و دنیای غیر ملعون است؛ پس هر آنچه در دنیاست و موجب قرب به خدای متعال می شود، از قبیل معارف و علوم حقه و طاعات و آنچه به وسیله آن به طاعات رسیده می شود مثل معیشت به قدر ضرورت و کفاف. پس همه این ها از آخرت محسوب می شود و از دنیا نیست و هر آن چیزی که سبب دوری از خدا و غفلت از یاد اوست و انسان را از درجات اخروی و کمالات آن باز می دارد، و غرض از آن قرب به خدای متعال و رسیدن به رضای او نیست، دنیای ملعون است.

گفته شده: هر عملی که در دنیا صورت می گیرد، از چهار قسم خارج نیست: اول: اعمالی که ظاهر

ص: 21

و باطنه لله کالطاعات و الخیرات الخالصة الثانی ما یکون ظاهره و باطنه للدنیا کالمعاصی و کثیر من المباحات أیضا لأنها مبدأ البطر و الغفلة الثالث ما یکون ظاهره لله و باطنه للدنیا کالأعمال الریائیة الرابع عکس الثالث کطلب الکفاف لحفظ بقاء البدن و القوة علی العبادة و تکمیل النفس بالعلم و العمل.

بقدر علمهم أی بعیوبها و فنائها و مضرتها ما من أحد عظمها فقرت عینه فیها أی من عظمها و تعلق قلبه بها تصیر سببا لبعده عن الله و لا تبقی الدنیا له لیخسر الدنیا و الآخرة و من حقرها ترکها و لم یأخذ منها إلا ما یصیر سببا لتحصیل الآخرة فینتفع بها فی الدارین.

و باطن آن برای خداست؛ مانند طاعات و خیرات خالص؛ دوم: اعمالی که ظاهر و باطن آن برای دنیاست، مثل معاصی و همچنین بسیاری از مباحات که مبدأ سرمستی و غفلت است؛ سوم: اعمالی که ظاهرش برای خدا و باطن آن برای دنیاست؛ مانند اعمال ریائی؛ چهارم: عکس قسم سوم (که ظاهرش برای دنیا و باطن آن برای خداست) مثل طلب کفاف از دنیا برای حفظ بقای بدن و قوت برای عبادت و تکمیل نفس با علم و عمل.

عبارت «بقدر علمهم» یعنی به قدر علمشان به عیوب دنیا و نابودی آن و مضرت آن؛ عبارت «ما من احد عظّمها فقرّت عینه فیها» یعنی کسی که دنیا را بزرگ بشمارد و قلبش به آن تعلق پیدا کند، موجب دوری او از خدا می شود و دنیا نیز برای او باقی نمی ماند تا در دنیا و آخرت خسران دیده گردد و هر کس دنیا را تحقیر نماید، آن را ترک کند و از آن نگیرد مگر آن میزان که سبب تحصیل آخرت گردد و در نتیجه در دنیا و آخرت از دنیا بهره مند می گردد.

روایت11.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: شیطان فرزند آدم را در هر چیز می چرخاند و هنگامی که او را خسته کرد، در نزد مال کمین کرده و گریبانش را می گیرد.(1)

توضیح

در قاموس گفته: «جثم الانسان و الطائر و النعام و الخشف و الیربوع یجثم و یجثُم جثوماً» یعنی انسان و پرنده و شتر مرغ و آهو بره و موش در جای خود ایستاد و تکان نخورد یا بر سینه اش خوابید یا به زمین چسبید. پایان کلام صاحب قاموس. و حاصل معنا این می شود که شیطان در امر فریب فرزند آدم با هر چیزی تدبر می کند؛ یعنی او را بر ارتکاب هر ضلالت و معصیتی بر می انگیزد یا به این معنا که با او همراه می شود و هنگام عروض هر شبهه و شهوتی با او همراه می شود تا شاید او را گمراه کند یا او را بلغزاند؛ پس وقتی او را خسته کرد، ضمیر مستتر به فرزند آدم بر می گردد و ضمیر بارز به شیطان بر می گردد؛ یعنی فرزند آدم حرف او را قبول نمی کند و اطاعت شیطان نمی کند تا وقتی او را خسته کرد، به کمین او می نشیند و نزد مال مخفی می شود؛ پس وقتی فرزند آدم به نزد مال آمد، گردن او را می گیرد و او را در امر مال در حرام یا شبهه می افکند .

حاصل آن که مال از بزرگ ترین دام های شیطان است؛ زیرا کمند کسانی که مفتون مال نگردند در وقتی که مال برایشان فراهم می شود و گویا این مطلب محمول بر غالب است (یعنی غالبا مال فریبگاه انسان است) و گاهی انسان با مال فرفته نمی شود ولی با حب ریاست و برخی شهوات غالب مفتون می گردد. و گفته شده: عبارت «فإذا أعیاه» یعنی وقتی شیطان را درباره هر شهوت و لذتی ناتوان کرد و این ناتوان کردن شیطان در وقت پیری است چنانچه در حدیث دیگری وارد شده که فرزند آدم پیر می شود ولی دو خصلت در او جوان می شوند: حرص و درازی آرزو.

ص: 22

روایت12.

کافی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دینار و درهم کسانی را که پیش از شما بودند هلاک کردند و این دو هلاک کننده شما نیز هستند.(1)

توضیح

عبارت «الدینار و الدرهم» یعنی محبت به این دو و صرف عمر در تحصیل این دو و تحصیل آنچه متوقف بر دینار و درهم است، «أهلکا من کان قبلکم» زیرا دوستی این دو مانع از دوستی خدای متعال می شود و صرف عمر در گردآوری آن دو مانع از صرف عمر در طاعت خدای متعال می گردد و دارا بودن درهم و دینار موجب توان انجام بسیاری از معاصی می گردد و اخلاق پست و اعمال بد چون ظلم و حسد و کینه و عداوت و فخر و کبر و بخل و منع حقوق و دیگر گناهان بی شمار را برمی انگیزد و جدایی از درهم و دینار هنگام مرگ موجب حسرت و پشیمانی می گردد و دوستی این دو از دوستی لقاء الله باز می دارد و ترک آن دو موجب راحتی در دنیا و سبکی حساب در قیامت خواهد بود.

روایت13.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امام باقر علیه السلام فرمود: مَثَل حریص بر دنیا مَثَل کرم ابریشم است که هرچه بر خود ابریشم بیشتری می پیچد راه خروجش دورتر می گردد تا با اندوه بمیرد.

- امام صادق علیه السلام فرمود: بی نیازترین بی نیازی ها آن است که کسی اسیر حرص نباشد .

- و نیز فرمود: دل هایتان را به آنچه که از دست رفته مشغول نکنید تا افکارتان از آمادگی نسبت به آنچه هنوز نیامده باز داشته شوند.(2)

توضیح

عبارت «کمثل دود القزّ» از بهترین تمثیلات برای بیان دنیاطلبی است و برخی شعرا در این خصوص چنین سروده اند:

آیا ندیده ای که انسان در طول حیات خود حریص است بر چیزی که پیوسته آن را می بافد؟

بسیار تلاش گر است مانند کرم ابریشم که دائما می بافد و می تند و در نتیجه وسط آنچه تنیده از غصه می میرد!

ص: 23

قوله علیه السلام أغنی الغنی أی لیس الغنی و عدم الحاجة بکثرة المال بل بترک الحرص فإن الحریص کلما ازداد ماله اشتد حرصه فیکون أفقر و أحوج ممن لا مال له لا تشعروا قلوبکم أی لا تلزموه إیاها و لا تجعلوه شعارها فی القاموس أشعره الأمر و به أعلمه و الشعار ککتاب ما تحت الدثار من اللباس و هو یلی شعر الجسد و استشعره لبسه و أشعره غیره ألبسه إیاه و أشعر الهم قلبی لزق به و کلما ألزقته بشی ء أشعرته به الاشتغال بما قد فات أی من أمور الدنیا سواء لم یحصل أو حصل و فات فإن اشتغال القلب به یوجب غفلته عن ذکر الله تعالی و حبه فإنه لا یجتمع حبان متضادان فی قلب واحد.

عبارت « أغنی الغنی» یعنی بی نیازی و عدم حاجت به کثرت مال نیست، بلکه به ترک حرص است؛ زیرا شخص حریص هر قدر مالش افزوده می گردد، حرصش نیز افزون می گردد و در نتیجه از کسی که مالی ندارد فقیرتر و محتاج تر می شود. عبارت «لا تُشعروا قلوبکم» یعنی دل هایتان را به اشتغال به ما فات ملزم نکنید و آن را شعار دل های خود قرار ندهید! در قاموس گفته «أشعره الامر و به» یعنی او را آگاه ساخت و کلمه «شِعار» بر وزن کتاب لباسی است که زیر جامه پوشیده می شود و چسبیده به موی تن است و «استشعره» یعنی آن را پوشید و «أشعره غیره» یعنی آن را به او پوشانید و «أشعر قلبی الهمّ» یعنی قلبم به اندوه چسبید؛ و «کلما ألزقته بشیء» یعنی آن چیز را به آن چیز چسباندم. «الاشتغال بما قد فات» یعنی اشتغال به امور دنیا؛ خواه برای انسان حاصل شده باشد و یا نشده باشد و از بین رفته باشد. زیرا اشتغال قلب به آنچه از امور دنیا که از دست رفته موجب غفلت آدمی از یاد خدای متعال و محبت او می شود؛ زیرا دو محبت متضادّ در یک قلب جمع نمی شود.

روایت14.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: دو گرگ گرسنه که به گله بی چوپان حمله می کنند به ترتیبی که یکی از جلو و دیگری از آخر هجوم می آورد، فسادشان بیش از فساد دوستی مال و ثروت در دین مسلمان نیست.(1)

توضیح

«بأفسد» در اینجا یعنی از حیث فاسد کردن شدیدتر است، اگر چه این تعبیر نادر است.

روایت15.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: دو گرگ گرسنه که به گله بی چوپان حمله می کنند به ترتیبی که یکی از جلو و دیگری از آخر هجوم می آورد، زودتر از دوستی مال و شرافت مآبی که دین مومن را نابود می کند آن گله را نابود نمی کند.(2)

توضیح

«بأسرع» یعنی در کشتن و نابود کردن سریع تر نیستند.

روایت16.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس دل به دنیا بسپارد، آن را به سه خصلت مبتلا کرده است: اندوهی که پایان ندارد، آرزویی دست یافتنی نیست و امیدی که برآورده نشود.(3)

توضیح

علت «لا یغنی» این است که آنچه مقتضای حرص و آرزوی اوست، در دنیا

ص: 24

و لا یمکنه الاحتراز عن آفاتها و مصائبها فهو فی الدنیا دائما فی الغم لما فات و الهم لما لم یحصل فإذا فات فهو فی أحزان و حسرات من مفارقتها و لم یقدم منها شیئا ینفعه فهمه لا یغنی أبدا و الفرق بین الأمل و الرجاء أن متعلق الأمل العمر و البقاء فی الدنیا و متعلق الرجاء ما سواه أو متعلق الأمل بعید الحصول و متعلق الرجاء قریب الوصول و معلوم أن محب الدنیا و طالبها یأمل منها ما لا مطمع فی حصوله لکن لشدة حرصه یطلبه و یأمله و یرجو الانتفاع بها فیحول الأجل بینه و بینها أو یرجو الآخرة و جمعها مع الدنیا مع أنه لا یسعی لتحصیل الآخرة و یقصر همه علی تحصیل الدنیا و نعم ما قیل:

یا طالب الرزق.....مجتهدا***أقصر عناک فإن الرزق مقسوم

لا تحرصن علی ما لست تدرکه***إن الحریص علی الآمال محروم

تتمة مهمة: قال بعض المحققین اعلم أن معرفة ذم الدنیا لا یکفیک ما لم تعرف الدنیا المذمومة ما هی و ما الذی ینبغی أن یجتنب و ما الذی لا یجتنب فلا بد أن نبین الدنیا المذمومة المأمور باجتنابها لکونها عدوة قاطعة لطریق الله ما هی فنقول.

دنیاک و آخرتک عبارتان عن حالتین من أحوال قلبک و القریب الدانی منهما یسمی دنیا و هی کل ما قبل الموت و المتراخی المتأخر یسمی آخره و هی ما بعد الموت فکل ما لک فیه حظ و غرض و نصیب و شهوة و لذة فی عاجل الحال قبل الوفاة فهی الدنیا فی حقک إلا أن جمیع ما لک إلیه میل و فیه نصیب و حظ فلیس بمذموم بل هی تنقسم إلی ثلاثة أقسام.

الأول ما یصحبک فی الدنیا و یبقی معک ثمرته بعد الموت و هو شیئان العلم و العمل فقط و أعنی بالعلم العلم بالله و صفاته و أفعاله و ملائکته و کتبه و رسله و ملکوت أرضه و سمائه و العلم بشریعة نبیه و أعنی بالعمل العبادة الخالصة لوجه الله و قد یأنس العالم بالعلم حتی یصیر ذلک ألذ الأشیاء عنده فیهجر النوم و المنکح و المشرب و المطعم فی لذته لأنه أشهی عنده من جمیعها: فقد

ص: 25

برایش فراهم نمی شود و نمی تواند از آفات و مصائب دنیا دوری بجوید؛ پس در نتیجه او در دنیا دائما در اندوه ما فات است و در حزن آنچه حاصل نشده؛ پس وقتی از دست رفت، او در اندوه ها و حسرت های جدایی از دنیاست و چیز نافعی از دنیا را پیش نفرستاده؛ پس اندوه او تا ابد از بین نمی رود. و فرق بین آرزو و امید در این است که متعلق آرزو، عمر و بقای در دنیاست و متعلق امید، ما سوای عمر و بقاست یا تفاوت در این است که متعلق آرزو دیر حاصل می شود، ولی متعلق امید نزدیک است که فرا برسد و معلوم است که محبّ دنیا و طالب آن نسبت به دنیا آرزویی دارد که طمعی در حصول آن نیست ولی به خاطر شدت حرصش آن را می طلبد و آرزو و رجاء انتفاع از آن را دارد؛ پس اجل بین او و آن آرزوها حائل می شود یا امید به آخرت و جمع آن با دنیا را دارد با این که تلاشی برای تحصیل آخرت ندارد و همت خود را بر تحصیل دنیا مصروف می دارد و چه خوب گفته شده:

ای کسی که با تلاش طلب رزق می کنی! رنج خود را کم نما که روزی تقسیم شده است بر آنچه آن را درک نخواهی کرد، حریص مباش که حریص از رسیدن به آرزوها محروم است

تتمّه ای مهم: برخی محققین گفته اند: بدان که مادامی که دنیای ناپسند را نشناسی که چیست، و چه چیزی سزاوار است که مورد اجتناب قرار گیرد و یا مورد اجتناب قرار نگیرد، شناخت مذمت دنیا تو را کفایت نمی کند؛ پس ناچار باید دنیای مذموم را که مأمور شده ای از آن اجتناب کنی برای تو تبیین کنیم که چیست؛ زیرا دنیا دشمنی است که راهزن راه خداست. پس می گوییم:

دنیا و آخرت تو عبارت اند از دو حالت از احوال قلب تو که آن حالت نزدیک دنیا نامیده می شود و عبارت است از هر چیزی که قبل از مرگ است و حالت غیر فوری و متأخر که آخرت نامیده می شود و عبارت است از عالم بعد از مرگ؛ پس هر آنچه را تو در آن در حال عاجل و قبل از وفات، حظ و بهره و غرض و نصیب و شهوت و لذت داری در حق تو دنیای توست؛ الا این که هر آنچه را که تو به آن میل داری و در آن نصیب و بهره داشته ای، مذموم نیست، بلکه به سه قسم تقسیم می شود:

اول: آنچه در دنیا همراه توست و ثمره آن بعد از مرگ با تو می ماند و آن دو چیز است: مجرد علم و عمل. و مراد من از علم، علم به خدا و صفات و افعال او و ملائک و کتب و رسولان و ملکوت زمین و آسمان و علم به شریعت پیامبرش می باشد و مرادم از عمل عبادت با اخلاص برای ذات خداست و گاهی می شود که عالم به علم خود مأنوس می گردد، به گونه ای که علم لذیذترین چیزها برای او می گردد؛ پس خواب و نکاح و نوشیدن و خوردن را رها می کند و به لذت علم روی می آورد؛ زیرا علم نزد او از تمام این ها لذت بخش تر است. این شخص

ص: 25

صار حظا عاجلا فی الدنیا و لکنا إذا ذکرنا الدنیا المذمومة لم نعد هذا من الدنیا أصلا بل قلنا إنه من الآخرة و کذلک العابد قد یأنس بعبادته و یستلذها بحیث لو منعت عنه لکان ذلک أعظم العقوبات علیه و هذا أیضا لیس من الدنیا المذمومة.

الثانی و هو المقابل للقسم الأول علی الطرف الأقصی کل ما فیه حظ عاجل و لا ثمرة له فی الآخرة أصلا کالتلذذ بالمعاصی و التنعم بالمباحات الزائدة علی قدر الضرورات و الحاجات الداخلة فی جملة الرفاهیة و الرعونات کالتنعم بالقناطیر المقنطرة من الذهب و الفضة و الخیل المسومة و الأنعام و الحرث و الغلمان و الجواری و الخیول و المواشی و القصور و الدور المشیدة و رفیع الثیاب و لذائذ الأطعمة فحظ العبد من هذه کلها هی الدنیا المذمومة و فیما یعد فضولا و فی محل الحاجة نظر طویل.

الثالث و هو متوسط بین الطرفین کل حظ فی العاجل معین علی أعمال الآخرة کقدر القوت من الطعام و القمیص الواحد الخشن و کل ما لا بد منه لیتأتی للإنسان البقاء و الصحة التی بها یتوصل إلی العلم و العمل و هذا لیس من الدنیا کالقسم الأول لأنه معین علی القسم الأول و وسیلة إلیه فمهما تناوله العبد علی قصد الاستعانة علی العلم و العمل لم یکن به متناولا للدنیا و لم یصر به من أبنائها و إن کان باعثه الحظ العاجل دون الاستعانة علی التقوی التحق بالقسم الثانی و صار من جملة الدنیا.

و لا یبقی مع العبد عند الموت إلا ثلاث صفاء القلب و أنسه بذکر الله و حبه لله و صفاء القلب لا یحصل إلا بالکف عن شهوات الدنیا و الأنس لا یحصل إلا بکثرة ذکر الله و الحب لا یحصل إلا بالمعرفة و لا تحصل المعرفة إلا بدوام الفکر.

فهذه الثلاث هی المنجیات المسعدات بعد الموت و هی الباقیات الصالحات أما طهارة القلب عن شهوات الدنیا فهی من المنجیات إذ تکون جنة بین العبد و بین عذاب الله و أما الأنس و الحب فهما من المسعدات و هما موصلان العبد إلی لذة

ص: 26

به بهره ای زودرس از دنیا رسیده، ولی وقتی ما سخن از دنیای مذموم می گوییم، این امر را اساساً از دنیا نمی دانیم؛ بلکه می گوییم چنین لذتی اخروی است و همچنین شخص عابد به عبادت خدا انس می گیرد و از آن لذت می برد، به گونه ای که اگر او را از عبادت منع کنی این از بزرگ ترین عقوبات بر اوست و این مورد نیز از قبیل دنیای مذموم نیست .

دوم: چیزی که در مقابل قسم اول است و در طرف دورتری از آن واقع می شود و عبارت است از هر چیزی که در آن بهره عاجل است و أساساً در آخرت ثمری ندارد؛ مانند لذت بردن از گناهان و استفاده از تنعماتی که مباح بوده ولی از قدر ضرورت و احتیاج بیشترند و داخل در رفاهیّات و کارهای احمقانه هستند؛ مانند تنعم از اموال هنگفت طلا و نقره و اسب های ممتاز و چهارپایان و زراعت و غلامان و کنیزان و مرکب ها و گله ها و قصرها و خانه های مرتفع و البسه فاخر و غذاهای لذیذ. پس حظّ بنده از همه این ها همان دنیای مذموم است و در اموری که فضول و زیادی شمرده می شود و نیز در خصوص محل احتیاج به آنان بحثی طلانی وجود دارد.

سوم: آنچه متوسط بین دو طرف است و عبارت است از هر حظّ و بهره عاجلی که بر اعمال اخروی یاری گر است، مانند غذایی در حد سیری و یک پیراهن غییر لطیف و هر آنچه از آن چاره ای نیست برای بقا و صحت که به کمک آن به علم و عمل برسد و این قسم، مانند قسم اول است و از قبیل دنیازدگی محسوب نمی شود؛ زیرا یاری دهنده انسان بر علم و عمل است و وسیله ای به سوی آن دو می باشد؛ پس هر چه عبد به قصد استعانت بر علم و عمل به آن دو بپردازد، به سبب آن در پی رسیدن به دنیا نیست و به این سبب از دنیازدگان محسوب نمی شود و اگر انگیزه او فقط بهره عاجل باشد و نه استعانت از آن برای تقوای الهی، ملحق به قسم دوم می شود و از قبیل دنیای مذموم است.

و در هنگامه وفات، همراه با بنده جز سه چیز باقی نمی ماند: صفای دل و انس او به ذکر خدا و محبتی که به خدا دارد و صفای دل حاصل نمی شود مگر با خودداری از شهوات دنیا و انس به خدا حاصل نمی شود مگر با کثرت یاد خدا و دوستی خدا نیز جز با معرفت حاصل نمی شود و معرفت نیز جز با دوام تفکر به دست نمی آید.

پس این سه امر، عوامل نجات و سعادت پس از مرگ هستند و همان باقیات الصالحات هستند؛ اما طهارت دل از شهوات دنیا از امور نجات بخش است به این سبب که سپری بین عبد و عذاب خدا می گردد و اما انس و دوستی خدا از امور سعادت بخش هستند و عبد را به مقام لذت

ص: 26

اللقاء و المشاهدة و هذه السعادة تتعجل عقیب الموت إلی أن یدخل الجنة فیصیر القبر روضة من ریاض الجنة.

و کیف لا یکون کذلک و لم یکن له إلا محبوب واحد و کانت العوائق تعوقه عن الأنس بدوام ذکره و مطالعة جماله فارتفعت العوائق و أفلت من السجن و خلی بینه و بین محبوبه فقدم علیه مسرورا آمنا من العوائق آمنا من الفرق و کیف لا یکون محب الدنیا عند الموت معذبا و لم یکن له محبوب إلا الدنیا و قد غصب منه و حیل بینه و بینه و سدت علیه طرق الحیلة فی الرجوع إلیه و لیس الموت عدما إنما هو فراق لمحاب الدنیا و قدوم علی الله تعالی فإذن سالک طریق الآخرة هو المواظب علی أسباب هذه الصفات الثلاث و هی الذکر و الفکر و العمل الذی یحفظه من شهوات الدنیا و یبغض إلیه ملاذها و یقطعه عنها و کل ذلک لا یمکن إلا بصحة البدن و صحة البدن لا تنال إلا بالقوت و الملبس و المسکن و یحتاج کل واحد إلی أسباب.

فالقدر الذی لا بد منه من هذه الثلاثة إذا أخذه العبد من الدنیا للآخرة لم یکن من أبناء الدنیا و کانت الدنیا فی حقه مزرعة الآخرة و إن أخذ ذلک علی قصد التنعم و لحظ النفس صار من أبناء الدنیا و الراغبین فی حظوظها إلا أن الرغبة فی حظوظ الدنیا تنقسم إلی ما یعرض صاحبه لعذاب الله فی الآخرة و یسمی ذلک حراما و إلی ما یحول بینه و بین الدرجات العلی و یعرضه لطول الحساب و یسمی ذلک حلالا.

و البصیر یعلم أن طول الموقف فی عرصات القیامة لأجل المحاسبة أیضا عذاب فمن نوقش فی الحساب عذب فلذلک قال رسول الله صلی الله علیه و آله حلالها حساب و حرامها عقاب و قد قال أیضا حلالها عذاب إلا أنه عذاب أخف من عذاب الحرام بل لو لم یکن الحساب لکان ما یفوت من الدرجات العلی فی الجنة و ما یرد علی القلب من التحسر علی تفویتها بحظوظ حقیرة خسیسة لا بقاء لها هو أیضا عذاب فالدنیا قلیلها و کثیرها حلالها و حرامها ملعونة إلا ما أعان علی تقوی

ص: 27

ملاقات با خدا و مشاهده می رسانند و پس از مرگ این سعادت شتاب می گیرد تا عبد وارد بهشت گردد و قبر او باغی از باغ های بهشت شود.

چگونه چنین سعادتی نداشته باشد در حالی که او فقط یک محبوب دارد، در حالی که موانع می خواهند او را از انس به دوام ذکر آن محبوب و آگاهی از جمال او باز دارند! پس موانع مرتفع می شوند و از زندان دنیا بیرون می رود و بین او محبوب او خلوتی حاصل می گردد و با شادی و ایمنی از موانع و ایمنی از فراق بر او وارد می شود و چگونه ممکن است محب دنیا در هنگامه مرگ عذاب نشود در حالی که محبوبی جز دنیا ندارد و دنیا به زور از او گرفته شده و بین او محبوبش فاصل افتاده و راه های چاره برای بازگشت به محبوبش دنیا بر او بسته گشته و مرگ به معنای نیستی نیست؛ بلکه به معنای جدایی از محبوب های دنیوی و وارد شدن بر خدای متعال است. بنابراین سالک راه آخرت کسی است که بر اسباب این صفات سه گانه که عبارت است از ذکر و فکر و عمل است مواظبت کند؛ همین سه امر او را از شهوات دنیا حفظ می کند و پناهندگی به آن را نزد عبد، مبغوض نموده و او را از دنیا جدا می کند و همه این سه امر جز با صحت بدن ممکن نیست و صحت بدن نیز جز با سیری و لباس و مسکن به دست نمی آید و هر یک از این ها نیز محتاج اسباب است.

پس آن مقداری از این سه امر (یعنی خوراک و پوشاک و مسکن) که گزیری از آن نیست، اگر عبد آن مقدار از دنیا را برای آخرت خود بگیرد، از دنیازدگان به شمار نیامده و دنیا در حق او مزرعه آخرت است و اگر از این سه به قصد متنعم شدن و بهره نفس خود برگیرد، از دنیازدگان محسوب گشته و از کسانی است که رغبت به حظوظ دنیوی دارند؛ جز این که رغبت در حظوظ دنیوی به دو قسم منقسم است: حظوظی که صاحب خود را در آخرت در معرض عذاب خدا قرار می دهد که «حرام» نامیده می شود و حظوظی که بین او و بین درجات بلند بهشتی حائل می شود و او را در معرض حسابرسی طولانی قرار می دهد و این قسم «حلال» نامیده می شود .

و شخص با بصیرت می داند که توقف طولانی در مواقف قیامت، به خاطر محاسبه اعمال نیز خود عذاب است و هر کس که در حسابرسی مورد مناقشه و سخت گیری قرار بگیرد، این نیز خود عذابی بر اوست و به همین سبب رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حلال دنیا حساب و حرام آن عقاب دارد و نیز فرمود: حلال دنیا نیز عذاب است، فقط عذاب آن از عذاب حرام سبک تر است؛ بلکه اگر حساب و کتابی هم در کار نبود هر آینه درجات بلند بهشتی که از انسان فوت می شود و حسرت هایی که بر قلب انسان به خاطر از دست دادن آن درجات با حظوظی اندک و پست که بقایی ندارد، وارد می شود نیز خود عذاب دیگری است. پس دنیا کم و زیاد و حلال و حرام آن ملعون است، مگر آن مقدار که یاری بر تقوای الهی

ص: 27

الله فإن ذلک القدر لیس من الدنیا.

و کل من کانت معرفته أقوی و أتقن کان حذره من نعیم الدنیا أشد و لهذا زوی الله تعالی الدنیا عن نبینا صلی الله علیه و آله فکان یطوی أیاما و کان یشد الحجر علی بطنه من الجوع و لهذا سلط الله البلاء و المحن علی الأنبیاء و الأولیاء ثم الأمثل فالأمثل کل ذلک نظرا لهم و امتنانا علیهم لیتوفر من الآخرة حظهم کما یمنع الوالد الشفیق ولده لذیذ الفواکه و یلزمه ألم الفصد و الحجامة شفقة علیه و حبا له لا بخلا به علیه و قد عرفت بهذا أن کل ما لیس لله فهو للدنیا و ما هو لله فلیس من الدنیا.

فإن قلت فما الذی هو لله فأقول الأشیاء ثلاثة أقسام منها ما لا یتصور أن یکون لله و هو الذی یعبر عنه بالمعاصی و المحظورات و أنواع التنعمات فی المباحات و هی الدنیا المحضة المذمومة فهی الدنیا صورة و معنی.

و منها ما صورتها لله و یمکن أن یجعل لغیر الله و هی ثلاثة الفکر و الذکر و الکف عن شهوات فهذه الثلاثة إذا جرت سرا و لم یکن علیها باعث سوی أمر الله و الیوم الآخر فهی لله و لیست من الدنیا و إن کان الغرض من النظر طلب العلم للشرف و طلب

القبول بین الخلق بإظهار المعرفة أو کان الغرض من ترک الشهوة حفظ المال أو الحمیة لصحة البدن أو الاشتهار بالزهد فقد صار هذا من الدنیا بالمعنی و إن کان یظن بصورتها أنها لله.

و منها ما صورتها لحظ النفس و یمکن أن یجعل معناه لله و ذلک کالأکل و النکاح و کل ما لا یرتبط به بقاؤه و بقاء ولده فإن کان القصد حظ النفس فهو من الدنیا و إن کان القصد الاستعانة علی التقوی فهو لله بمعناه و إن کان صورته صورة الدنیا قال صلی الله علیه و آله من طلب من الدنیا حلالا مکاثرا مفاخرا لقی الله و هو علیه غضبان و من طلبها استعفافا عن المسألة و صیانة لنفسه جاء یوم القیامة و وجهه کالقمر لیلة البدر.

ص: 28

کند که البته آن مقدار از دنیا محسوب نمی شود.

و هر کس که شناخت او قوی تر و مستحکم تر باشد، ترس او از نعمت های دنیا شدیدتر است و به همین خاطر خدای تعالی دنیا را از پیامبر ما صلی الله علیه و آله دور فرمود؛ آن حضرت روزهایی را گرسنه بود و از شدت گرسنگی سنگ بر شکم می بست و به همین خاطر بود که خدا بلا و رنج ها را بر انبیا و اولیای خود و سپس بر برتران از امم به ترتیب برتری مسلط فرمود و تمام این رنج ها به خاطر نظر رحمت و امتنان بر آنان بود تا بهره شان از آخرت بیشتر گردد، مانند این که پدر دلسوز فرزند خود را از میوه های لذیذ منع می کند و درد رگ زنی و حجامت را بر او هموار می سازد به خاطر دلسوزی و محبتی که به فرزند خود دارد، نه این که از سر بخل به او خوراک لذیذ ندهد و دانستی که هر آن چیزی که برای خدا نباشد متعلق به دنیاست و هر آن چه برای خداست، از متعلقات دنیا نیست.

پس اگر بگویی: آنچه برای خداست چیست؟ من در پاسخ می گویم: اشیا بر سه قسم هستند: یک قسم از اشیا هستند که تصور نمی شود که برای خدا باشند که از آن ها تعبیر به «معاصی» و «محرمات» می شود و انواع بهره گیری از نعمت های مباح که این قسم دنیای محض و مذموم است که از لحاظ صورت ظاهری و معنوی واقعاً دنیاست .

یک قسم از اشیا هستند که صورت ظاهر آن ها برای خداست و ممکن است برای غیر خدا نیز قرار داده شود که خود سه قسم دارد: فکر و ذکر و خودداری از شهوات. پس این سه قسم اگر مخفیانه انجام شود و بر آن انگیزه ای جز امر خدا و روز قیامت نباشد، برای خداست و از دنیا محسوب نمی شود؛ و اگر غرض از این سه خدایی نبوده و طلب علم به خاطر شرافت و طلب جا افتادن بین قلوب مردم به سبب اظهار معرفت باشد یا غرض از ترک شهوت حفظ مال یا تعصب بر تندرستی یا مشهور شدن به زاهد بودن باشد، این از قبیل دنیازدگی معنایی است، اگر چه صورت ظاهری عمل نشان می دهد که برای خداست.

و یک قسم از اشیا نیز وجود دارد که برای حظّ و بهره نفس است و می تواند معنا و باطن آن را برای خدا قرار دهد؛ مانند خوردن و آمیزش؛ و هر عملی که به بقای انسان و بقای فرزندان او مرتبط نیست، اگر مقصود از آن حظّ نفس باشد از قبیل دنیاست و اگر مقصود از آن استعانت بر تقوای الهی باشد، از حیث معنا و باطن برای خداست، اگر چه صورت ظاهری آن دنیایی باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که حلال دنیا را طلب کند در حالی که قصد او مال اندوزی فراوان و تفاخر بر مردم باشد، خدا را ملاقات می کند در حالی که خدا بر او غضبناک است و کسی که به خاطر حیای از درخواست و حفظ آبروی خود دنیا را طلب کند، روز قیامت می آید در حالی که صورت او مانند قرص کامل ماه می درخشد.

ص: 28

انظر کیف اختلف ذلک بالقصد فإذا الدنیا حظ نفسک العاجل الذی لا حاجة إلیه لأمر الآخرة و یعبر عنه بالهوی و إلیه أشار قوله تعالی وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی (1).

و اعلم أن مجامع الهوی خمسة أمور و هی ما جمعه الله عز و جل فی قوله أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(2) و الأعیان التی تحصل منها هذه الأمور سبعة یجمعها قوله تعالی زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (3) فقد عرفت أن کل ما هو لله فلیس من الدنیا و قدر ضرورة القوت و ما لا بد منه من مسکن و ملبس فهو لله و إن قصد منه وجه الله و الاستکثار منه تنعم و هو لغیر الله و بین التنعم و الضرورة درجة یعبر عنها بالحاجة و لها طرفان و واسطة طرف یقرب من حد الضرورة فلا یضر فإن الاقتصار علی حد الضرورة غیر ممکن و طرف تتاخم جانب التنعم و یقرب منه و ینبغی أن یحذر و بینهما وسائط متشابه و من حام حول الحمی یوشک أن یقع فیه و الحزم فی الحذر و التقوی و التقرب من حد الضرورة ما أمکن اقتداء بالأنبیاء و الأولیاء.

ثم قال اعلم أن الدنیا عبارة من أعیان موجودة و للإنسان فیها حظ و له فی إصلاحها شغل فهذه ثلاثة أمور قد یظن أن الدنیا عبارة عن آحادها و لیس کذلک أما الأعیان الموجودة التی الدنیا عبارة عنها فهی الأرض و ما علیها قال الله تعالی إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا(4) فالأرض فراش للآدمیین و مهاد و مسکن و مستقر و ما علیها لهم ملبس و مطعم و مشرب و منکح.

ص: 29

خوب بنگر که چگونه امر با تفاوت قصد و نیت متفاوت می شود؛ پس دنیا حظّ و بهره عاجل نفس توست که برای امر آخرت احتیاجی به آن دنیا نداری و از این به «هوی» تعبیر می شود و آیه «وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی.»(1){و

نفس را از هوا بازدارد، قطعاً بهشت جایگاه اوست!}و بدان که پنج چیز است که محل جمع شدن هوای نفس است و عبارت است از آنچه خدای متعال در این آیه بیان فرموده؛ «أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ.»(2){زندگی

دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است،} و اشیای عینی و خارجی که این امور از آن به دست می آید هفت چیز است که این آیه آن ها را جمع کرده: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ.»(3){محبّت

امور مادی، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب های ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است؛ (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولی) این ها (در صورتی که هدف نهایی آدمی را تشکیل دهند،) سرمایه زندگی پست (مادی) است؛ و سرانجام نیک (و زندگیِ والا و جاویدان)، نزد خداست.}. پس دانستی که هر آنچه برای خداست از دنیا محسوب نیست و به مقدار ضرورت از خوراک و به مقدار ضرورت از مسکن و پوشاک، برای خداست و مشروط است که ذات خدا از این امور قصد گردد و بیش از این مقدار تنعم است و برای غیر خداست. و بین تنعم و مقدار ضرورت درجه ای است که از آن به حاجت تعبیر می شود و درجه حاجت دو طرف و یک حد وسط دارد: یک طرف از آن به حد ضرورت نزدیک می شود که البته این مقدار ضرری ندارد؛ زیرا اکتفا به مقدار ضرورت ممکن نیست و یک طرف از آن به جوار تنعم نزدیک می شود و سزاوار است که از آن پرهیز شود و بین این دو طرف حدود وسطی است که متشابه است و هر کس در اطراف غرق گاه معصیت خدا دور بزند نزدیک است که در آن بیفتد و دوراندیشی- هر چه بیشتر ممکن باشد- در ترسیدن و تقوای از نزدیک شدن به حد ضرورت، تأسّی به انبیا و اولیاست.

سپس این فاضل فرموده: بدان که دنیا عبارت است از اشیای موجود و این که انسان نیز در آن حظّ و بهره ای دارد و این که در اصلاح آن اشیا و اعیان برای او مشغولیت است؛ پس این ها سه چیز هستند که گمان می رود دنیا عبارت از تک تک آن هاست، اما چنین نیست؛ اما اشیای موجود در دنیا که دنیا عبارت از آن است، زمین و هر آن چیزی است که بر زمین قرار دارد و خدای تعالی می فرماید: «إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً.»(4){ما

آنچه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم، تا آن ها را بیازماییم که کدامینشان بهتر عمل می کنند! } پس زمین بستر آدمی زاد و گهواره و مسکن و محل استقرار اوست و آنچه بر روی زمین است برای آدمی زاد است که همان پوشاک و خوراک و نوشیدنی و ازدواج است.

ص: 29

و یجمع ما علی الأرض ثلاثة أقسام المعادن و النبات و الحیوان أما المعادن فیطلبها الآدمی للآلات و الأوانی کالنحاس و الرصاص أو للنقد کالذهب و الفضة و لغیر ذلک من المقاصد و أما النبات فیطلبها الآدمی للإقتات و التداوی و أما الحیوان فینقسم إلی الإنسان و البهائم أما البهائم فیطلب لحومها للمأکل و ظهورها للمرکب و الزینة و أما الإنسان فقد یطلب الآدمی أن یملک أبدان الناس لیستخدمهم و یستسخرهم کالغلمان أو لیتمتع بهم کالجواری و النسوان و یطلب قلوب الناس لیملکها فیغرس فیها التعظیم و الإکرام و هو الذی یعبر عنه بالجاه إذ معنی الجاه ملک قلوب الآدمیین.

فهذه هی الأعیان التی یعبر عنها بالدنیا و قد جمعها الله تعالی فی قوله زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ و هذا من الإنس وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ و هذا من الجواهر و المعادن و فیه تنبیه علی غیرها من اللآلی و الیواقیت وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ و هی البهائم و الحیوانات وَ الْحَرْثِ و هو النبات و الزرع.

فهذه هی أعیان الدنیا إلا أن لها مع العبد علاقتین علاقة مع القلب و هو حبه لها و حظه منها و انصراف قلبه إلیها حتی تصیر قلبه کالعبد أو المحب المستهتر بالدنیا و یدخل فی هذه العلاقة جمیع صفات القلب المتعلقة بالدنیا کالکبر و الغل و الحسد و الریاء و السمعة و سوء الظن و المداهنة و حب الثناء و حب التکاثر و التفاخر فهذه هی الدنیا الباطنة و أما الظاهرة فهی الأعیان التی ذکرناها و العلاقة الثانیة مع البدن و هو اشتغاله بإصلاح هذه الأعیان لیصلح لحظوظه و حظوظ غیره و هی جملة الصناعات و الحرف التی الخلق مشغولون بها و الخلق إنما نسوا أنفسهم و مالهم و منقلبهم لهاتین العلاقتین علاقة القلب بالحب و علاقة البدن بالشغل و لو عرف ربه و عرف نفسه و عرف حکمة الدنیا و سرها علم أن هذه الأعیان التی سمیتها دنیا لم تخلق إلا لعلف الدابة التی تسیر بها إلی الله تعالی و أعنی بالدابة البدن فإنه لا یبقی إلا بمطعم و ملبس و مسکن

ص: 30

و آنچه بر روی سطح زمین است، سه قسم است: معادن و گیاهان و حیوان؛ اما معادن را آدمی برای وسائل و ظروف می خواهد مانند معدن مس و سرب یا برای ضرب سکه های نقدی مثل طلا و نقره و برای مقاصد دیگر استفاده می شود. اما گیاهان را آدمی برای علوفه دام و داروسازی می خواهد؛ اما حیوان به دو قسم انسان و چارپایان تقسیم می شود؛ اما گوشت چارپایان را انسان برای خوراک و پشت آنان را برای سواری و زینت می طلبد؛ اما ابدان انسانها را آدمیان برای خدمت گزاری و تسلط در اختیار می گیرند مانند غلامان یا برای بهره برداری از آنان مانند کنیزان و زنان و قلوب انسان ها را می طلبند برای این که در آن تعظیم و اکرام را بکارند که آن را جاه می نامند؛ زیرا معنای جاه عبارت است از مالک شدن قلوب آدمیان.

پس این ها اشیایی دنیایی هستند؛ فقط این چیزها همراه با عبد دو وابستگی هم دارند: علاقه ای که در دل عبد نسبت به آن هاست که همان دوستی و بهره برداری از آن و تمایل دل او به سمت آنان است تا جایی که دل آدمی نسبت به این ها مثل بنده و یا مثل شخص محبی می شود که نسبت به امور دنیوی گستاخ است و در این علاقه داخل است تمام صفات قلبی که متعلق به دنیاست، مانند تکبر و کینه و حسد و ریاء و سُمعه و سوء ظن و سازش و حب مدح گویی و حب زیاده طلبی و فخر فروشی. پس این ها دنیای پنهان و باطن هستند؛ اما دنیای ظاهری همان اعیان و اشیایی هستند که ذکر کردیم. علاقه دوم در کنار علاقه اول که علاقه قلبی بود، علاقه جسمی است که عبارت است از اشتغال انسان به اصلاح این اعیان و اشیا تا بهره برداری او و غیر او اصلاح شود که این اشتغال همان صنعتها و حرفه هاست که خلائق به آن مشغول هستند و مردم خود را و مال و تغییرات خود را به خاطر این دو علاقه فراموش کرده اند؛ علاقه قلب به محبت و علاقه جسم به اشتغال و اگر انسان پروردگار خود و نفس خود و حکمت این دنیا و راز آن را می شناخت، می فهمید این اعیان و اشیایی که دنیا نام نهادیم، جز برای علوفه چهارپا خلق نشده تا با آن به سمت خدای متعال سیر کند و مرادم از چهارپا بدن است که بقای آن نیست مگر به خوراک و پوشاک و مسکن،

ص: 30

کما لا یبقی الإبل فی طریق الحج إلا بعلف و ماء و جلال.

و مثال العبد فی نسیانه نفسه و مقصده مثال الحاج الذی یقف فی منازل الطریق و لا یزال یعلف الدابة و یتعهدها و ینظفها و یکسوها ألوان الثیاب و یحمل إلیها أنواع الحشیش و یبرد لها الماء بالثلج حتی تفوته القافلة و هو غافل عن الحج و عن مرور القافلة و عن بقائه فی البادیة فریسة للسباع هو و ناقته و الحاج البصیر لا یهمه من أمر الجمل إلا القدر الذی یقوی به علی المشی فیتعهده و قلبه إلی الکعبة و الحج و إنما یلتفت إلی الناقة بقدر الضرورة فکذلک البصیر فی سفر الآخرة لا یشغل بتعهد البدن إلا بالضرورة کما لا یدخل بیت الماء إلا للضرورة و لا فرق بین إدخال الطعام فی البدن و بین إخراجه من البطن: و أکثر ما شغل الناس عن الله البدن فإن القوت ضروری و أمر الملبس و المسکن أهون و لو عرفوا سبب الحاجة إلی هذه الأمور و اقتصروا علیها لم تستغرقهم أشغال الدنیا فإنما استغرقتهم لجهلهم بالدنیا و حکمتها و حظوظهم منها و لکنهم جهلوا و غفلوا و تتابعت أشغال الدنیا و اتصلت بعضها ببعض و تداعت إلی غیر نهایة محدودة فتاهوا فی کثرة الأشغال و نسوا مقصودها.

و أما تفاصیل أشغال الدنیا و کیفیة حدوث الحاجة إلیها و انجرار بعضها إلی بعض فمما یطول ذکرها و خارج عن مقصود کتابنا.

و إذا تأملت فیها علمت أن الإنسان لاضطراره إلی القوت و المسکن و الملبس یحتاج إلی خمس صناعات و هی الفلاحة لتحصیل النبات و الرعایة لحفظ الحیوانات و استنتاجها و الاقتناص لتحصیل ما خلق الله من صید أو معدن أو حشیش أو حطب و الحیاکة للباس و البناء للمسکن ثم یحتاج بسبب ذلک إلی التجارة و الحدادة و الخرز أی إصلاح جلود الحیوانات و أجزائها ثم لبقاء النوع إلی المنکح ثم إلی حفظ الولد و تربیته ثم لاجتماعهم إلی قریة یجتمعون فیها ثم إلی قاض و حاکم یتحاکمون إلیه ثم إلی جند یحرسهم عن الأعادی ثم إلی خراج یعان به الجند ثم إلی عمال و خزان لذلک ثم إلی ملک یدبرهم

ص: 31

چنانچه بقای شتر در راه حج نیست مگر به علوفه و آب و پوشش بر پشت خود.

و مثل عبد در فراموشی خود و مقصدش مثال آن حاجی است که در منزلگاه های میان راه می ایستد و پیوسته به مرکب خود علوفه می دهد و به آن رسیدگی می کند و آن را نظافت می کند و البسه رنگارنگ بر تن آن می پوشاند و انواع گیاهان را برای خوردن او مهیا می کند و آب را با یخ برای او خنک می کند تا این که کاروان را از دست می دهد و حاجی و شترش از حج خود و رفتن کاروان و ماندن در بیابانی که شکار درندگان می شوند غافل هستند. اما حاجی با بصیرت در حدی امور شترش برایش اهمّیّت دارد که شتر را قادر بر حرکت نماید؛ پس به آن رسیدگی می کند در حالی که دلش متوجه کعبه و حج است و به مقدار ضرورت به شتر خود التفات دارد؛ همچنین است کسی که نسبت به سفر آخرتش بیناست که جز به قدر ضرورت به رسیدگی به جسم خود نمی پردازد، چنان که جز به میزان ضرورت به بیت الخلأ نمی رود و فرقی بین غذا داخل بدن نمودن و غذا را از شکم خارج کردن نیست؛ و بیشترین چیزی که مردم را از یاد خدا باز می دارد، بدن است؛ زیرا خوراک ضروری است ولی امر پوشاک و مسکن آسان تر است و اگر مردم سبب احتیاج به این امور را بدانند و بر آن اکتفا کنند، مشغولیتهای دنیا آنان را فرا نمی گیرد و علت این که آنان را فرا گرفته، جهالت ایشان به دنیا و حکمتها و حظوظشان از دنیاست؛ ولی جهالت می ورزند و غفلت می کنند و مشغولیت های دنیا پی در پی بر آنان وارد می شود و برخی از آن ها به برخی دیگر متصل می شود و به بی نهایتی نامحدود دعوتشان می کند؛ پس در کثرت مشاغل سرگردان شده و مقصود از دنیا را فراموش می کنند .

اما بیان مفصل مشغولیت های دنیا و کیفیت حدوث احتیاج به آن ها و منجر شدن برخی به برخی دیگر بسیار طول می کشد و از مقصود کتاب ما خارج است.

و وقتی در این ها تأمل کنی، علم پیدا می کنی که انسان به خاطر اضطرار به خوراک و مسکن و پوشاک به پنج صنعت محتاج است که عبارت است از: کشاورزی برای گیاه به دست آوردن؛ گله داری برای حفظ حیوانات و تولید نسل آن ها؛ اکتساب برای به دست آوردن آنچه خدا آفریده از قبیل شکار یا معدن یا گیاه یا هیزم؛ بافندگی برای پوشاک و بنّائی برای مسکن؛ سپس به سبب این امور به تجارت و آهنگری و دباغی یعنی اصلاح پوست حیوانات و اجزای آن احتیاج حاصل می شود؛ و برای بقای نوع انسانی به نکاح و سپس حفظ فرزند و تربیت او نیاز است و برای اجتماع نوع آدمی به قریه ای نیاز است که در آن اجتماع کنند و سپس به قاضی و حاکم نیاز است که از او طلب فصل خصومت کنند و به سپاهی نیاز است که آنان را از دشمنان حراست نماید و به خراجی نیاز است که سپاه با آن یاری گردد و به کارگزاران و خزانه دارانی احتیاج است

ص: 31

و أمیر مطاع و قائد علی کل طائفة منهم فانظر کیف ابتدأ الأمر من حاجة القوت و المسکن و الملبس و إلی ما ذا انتهی.

هکذا أمور الدنیا لا یفتح منها باب إلا و ینفتح منها بسببه عشرة أبواب أخر و هکذا یتناهی إلی حد غیر محصور و کأنها هاویة لا نهایة لعمقها و من وقع فی مهواة منها سقط منها إلی أخری و هکذا علی التوالی.

فهذه هی الحرف و الصناعات و یتفرع علیها أیضا بناء الحوانیت و الخانات للمتحرفة و التجار و جماعة یتجرون و یحملون الأمتعة من بلد إلی بلد و یتفرع علیها الکرایة و الإجارة ثم یحدث بسبب البیوع و الإجارات و أمثالها الحاجة إلی النقدین لتقع المعاملة بهما فاتخذت النقود من الذهب و الفضة و النحاس ثم مست الحاجة إلی الضرب و النقش و التقدیر فحدثت الحاجة إلی دار الضرب و إلی الصیارفة.

فهذه أشغال الخلق و هی معایشهم و شی ء من هذه الحرف لا یمکن مباشرته إلا بنوع تعلم و تعب فی الابتداء و فی الناس من یغفل عن ذلک فی الصبا فلا یشتغل به أو یمنعه مانع فیبقی عاجزا فیحتاج إلی أن یأکل مما سعی فیه غیره فتحدث منه حرفتان خسیستان اللصوصیة و الکدیة و للصوص أنواع و لهم حیل شتی فی ذلک و أما التکدی فله أسباب مختلفة فمنهم من یطلب ذلک بالتمسخر و المحاکاة و الشعبذة و الأفعال المضحکة و قد یکون بالأشعار مع النغمة أو غیرها فی المدح أو التعشق أو غیرهما أو تسلیم ما یشبه العوض و لیس بعوض کبیع التعویذات و الطلسمات و کأصحاب القرعة و الفال و الزجر من المنجمین و یدخل فی هذا الجنس الوعاظ المتکدون علی رءوس المنابر.

فهذه هی أشغال الخلق و أعمالهم التی أکبوا علیها و جرهم إلی ذلک کله الحاجة إلی القوت و الکسوة و لکن نسوا فی أثناء ذلک أنفسهم و مقصودهم و منقلبهم و مالهم فضلوا و تاهوا و سبق إلی عقولهم الضعیفة بعد أن کدرها زحمة أشغال الدنیا خیالات فاسدة و انقسمت مذاهبهم و اختلفت آراؤهم علی عدة أوجه.

ص: 32

و به پادشاهی که امور مردم را تدبیر کند و به فرمان روایی که مورد اطاعت باشد و هر طائفه ای از مردم رهبری داشته باشد؛ پس ببین که چگونه امر احتیاج به خوراک و مسکن و پوشاک آغاز شده است و به کجا منتهی می شود.

امور دنیا این چنین است که بابی از آن گشوده نمی شود مگر این که به سبب آن ده باب دیگر گشوده می گردد و به همین ترتیب تا مقداری غیر قابل شمارش ادامه می یابد و گویی دنیا دوزخی است که عمق آن بی نهایت است و کسی که در پرتگاهی از آن سقوط کند، از آن به پرتگاه دیگر سقوط می کند و پیوسته امر چنین خواهد بود.

این سرگذشت حرفه ها و صنعتهاست و متفرع بر آن دکانها و سراها برای صاحبان حِرَف و تاجران و جماعتی که تجارت می کنند و کالا ها را از شهری به شهر دیگر می برند و کرایه حمل و اجاره بر آن متفرع می گردد؛ سپس در اثر خرید و فروش ها و اجارات و امثال آن احتیاج به وجه نقد پیدا می شود تا معامله با آن صورت بپذیرد؛ پس سکه های طلایی و نقره ای و مسی تولید می شود و احتیاج به ضرب سکه و نقش بر آن و اندازه گیری آن پیدا می شود و احتیاج به ضراب خانه و صراف خانه پیدا می شود.

این ها مشاغل مردم هستند و اسباب معیشت ایشان و تصدی هر یک از این مشاغل ممکن نیست مگر به سبب نوعی تعلم و رنج که در ابتدای امر رخ می دهد و برخی از مردم در کودکی از یادگیری غفلت ورزیده و به شغلی مشغول نمی شوند یا مانعی آنان را از اشتغال باز می دارد و عاجز می مانند و محتاج می شوند که از حاصل تلاش دیگران بخورند و در نتیجه دو حرفه پست ایجاد می شود که یکی دزدی است و دیگری گدایی کردن و دزدان انواع و اقسام دارند و حیله های متفاوتی در امر دزدی دارند و تکدی گری نیز اسباب مختلفی دارد: برخی با مسخره بازی و داستان گویی و تردستی و کارهای خنده دار تکدی گری می کنند و گاهی با خواند شعر با آهنگ یا غیر آن در مدح یا عشق بازی یا غیر آن یا دادن چیزهایی که شبیه عوض معامله است اما در واقع عوض نیست مانند فروختن تعویذ و طلسم و مانند کسانی که قرعه کشی می کنند و فال می گیرند و صاحبان علم زجر از ستاره شناسان و داخل در این قسم است واعظانی که بر سر منبر تکدی گری می کنند.

این مشاغل مردم و اعمال ایشان است که بدآن ها روی آورده و احتیاج به خوراک و پوشاک آنان را به انجام این کارها کشانده ولی در اثنای کار خودشان را فراموش نموده و مقصود و بازگشت گاه و عاقبت خود را به دست نسیان سپرده اند، در نتیجه گمراه شده و سرگردان گشته اند و به عقلهای ضعیفشان، بعد از آن که کدورت زحمت مشاغل دنیا آن را گرفت خیالات باطلی خطور می کند و مذاهب مختلفی پیدا می کنند و آرائشان بر وجوهی اختلاف پیدا می کند:

ص: 32

فطائفة غلب علیهم الجهل و الغفلة فلم ینفتح أعینهم للنظر إلی عاقبة أمرهم فقالوا المقصود أن نعیش أیاما فی الدنیا فنجهد حتی نکسب القوت ثم نأکل حتی نقوی علی الکسب ثم نکتسب حتی نأکل فیأکلون لیکسبوا و یکسبون لیأکلوا فهذه مذاهب الملاحین و المتحرفین و من لیس لهم تنعم فی الدنیا و لا قدم فی الدین و طائفة أخری زعموا أنهم تفطنوا للأمر و هو أن لیس المقصود أن

یشقی الإنسان و لا یتنعم فی الدنیا بل السعادة فی أن یقضی وطره من شهوات الدنیا و هی شهوة البطن و الفرج فهؤلاء طائفة نسوا أنفسهم و صرفوا همهم إلی اتباع النسوان و جمع لذائذ الأطعمة یأکلون کما تأکل الأنعام و یظنون أنهم إذا نالوا ذلک فقد أدرکوا غایات السعادات فیشغلهم ذلک عن الله و الیوم الآخر.

و طائفة ظنوا أن السعادة فی کثرة المال و الاستغناء بکنز الکنوز فأسهروا لیلهم و نهارهم فی الجمع فهم یتعبون فی الأسفار طول اللیل و النهار و یترددون فی الأعمال الشاقة و یکسبون و یجمعون و لا یأکلون إلا قدر الضرورة شحا و بخلا علیها أن تنقص و هذه لذتهم و فی ذلک دأبهم و حرکتهم إلی أن یأتیهم الموت فیبقی تحت الأرض أو یظفر به من یأکله فی الشهوات و اللذات فیکون للجامع تعبها و وبالها و للآکل لذتها و حسابها ثم إن الذین یجمعون ینظرون إلی أمثال ذلک فی أشباههم و أمثالهم فلا یعتبرون.

و طائفة زعموا أن السعادة فی حسن الاسم و انطلاق الألسن بالثناء و المدح بالتجمل و المروة فهؤلاء یتعبون فی کسب المعایش و یضیقون علی أنفسهم فی المطعم و المشرب و یصرفون جمیع مالهم إلی الملابس الحسنة و الدواب النفیسة و یزخرفون أبواب الدور و ما یقع علیه أبصار الناس حتی یقال إنه غنی و إنه ذو ثروة و یظنون أن ذلک هو السعادة فهمتهم فی لیلهم و نهارهم فی تعهد موقع نظر الناس.

و طائفة أخری ظنوا أن السعادة فی الجاه و الکرامة بین الناس و انقیاد الخلق بالتواضع و التوقیر فصرفوا همتهم إلی استجرار الناس إلی الطاعة بطلب الولایة

ص: 33

گروهی جهل و غفلت بر آن ها چیره گشته و چشمهایشان بر عاقبت امرشان گشوده نمی شود و می گویند: مقصود این است که ما ایامی را در دنیا به سر ببریم؛ پس باید تلاش کنیم تا خوراکی به دست آورده و بخوریم تا بر کسب بیشتر قوت پیدا کنیم و سپس کسب کنیم تا بتوانیم بخوریم؛ پس این دسته می خورند تا اکتساب کنند و اکتساب می کنند تا بخورند؛ این مذهب ملوانان و صاحبان حرفه هاست و مذهب کسانی است که در دنیا متنعم نبوده و قدمی نیز در راه دین ندارند؛ گروه دیگری پنداشته اند که متوجه امر شده اند و مقصود را دریافته اند که هدف شقاوت مندی انسان و تنعم صرف در دار دنیا نیست؛ بلک ه سعدت در این است که انسان به قدر حاجت خود از شهوات دنیا که شهوت شکم و فرج است بگیرد؛ این طائفه خود را فراموش نموده و همت خود را صرف پیروی از زنان و جمع غذاهای لذیذ نموده اند و مانند چهارپایان غذا می خورند و می پندارند وقتی به طعام و نکاح رسیدند، نهایت سعادت مندی را درک کرده اند و این امور آنان را از خدا و روز قیامت غافل می سازد.

و گروهی گمان می کنند که سعادت در زیادی مال است و در بی نیاز شدن به سبب گردآوری گنجها؛ لذا شب و روز خود را در جمع مال به بیداری می گذرانند و شب و روز رنج سفر را به جان می خرند و به اعمال دشوار مشغول می شوند و کسب می کنند و جمع می کنند ولی از حرص و بخلی که بر مال دارند که مبادا کم شود، جز به مقدار ضرورت نمی خورند! این موجب لذت بردن آن هاست و روش آنان بر همین منوال است تا مرگ به سراغشان بیاید و اموال را به زیر زمین مخفی بگذارند یا کسی از سر شهوت و لذت بر آن اموال دست پیدا کند و بخورد؛ پس در نتیجه رنج و وبال آن برای جمع کننده است و لذت و حساب آن بر خورنده آن است؛ سپس حقیقت این است که جمع کنندگان اموال به امثال و اشباه خود نگاه می کنند که اموالشان را دیگران می خورند ولی عبرت نمی گیرند.

و گروهی می پندارند که سعدت در نام نیک بین مردم داشتن است و این که زبان مردم به مدح آنان باز باشد و به زیبایی و مردانگی مدح شوند؛ این دسته در کسب معیشت به رنج می افتند و بر خود در خوراک و نوشیدنی سخت می گیرند و تمام اموالشان را در خرید البسه نیکو و مرکب های نفیس خرج می کنند و درب خانه هایشان و هر آنچه را که چشم مردم بر آن می افتد، تزیین می کنند تا در حقشان بگویند که فلان کس غنیّ است و ثروت دارد و می پندارند که این همان سعادت است؛ پس همت آنان شب و روز در جلب نگاه مردم است؛

و گروهی دیگر می پندارند که سعادت در وجاهت و کرامت بین مردم است و این که مردم با تواضع، مطیع ایشان شوند و بزرگشان بدارند؛ پس همت خود را صرف کشیدن مردم به اطاعت خود به سبب طلب ولایت و سرپرستی

ص: 33

و تقلد الأعمال السلطانیة لینفذوا أمرهم بها علی طائفة من الناس و یرون أنهم إذا اتسعت ولایتهم و انقادت لهم رعایاهم فقد سعدوا سعادة عظیمة و أن ذلک غایة المطلب و هذا أغلب الشهوات علی قلوب المتغافلین من الناس فهؤلاء شغلهم حب تواضع الناس لهم عن التواضع لله و عن عبادته و عن التفکر فی آخرتهم و معادهم.

و وراء هذا طوائف یطول حصرها تزید علی نیف و سبعین فرقة کلهم ضلوا و أضلوا عن سواء السبیل و إنما جرهم إلی جمیع ذلک حاجة المطعم و الملبس و المسکن فنسوا ما یراد له هذه الأمور الثلاثة و القدر الذی یکفی منها و انجرت بهم أوائل أسبابها إلی أواخرها و تداعت لهم إلی مبادی لم یمکنهم الترقی منها.

فمن عرف وجه الحاجة إلی هذه الأسباب و الأشغال و عرف غایة المقصود منها فلا یخوض فی شغل و حرفة و عمل إلا و هو عالم بمقصوده و عالم بحظه و نصیبه منه و أن غایة مقصوده تعهد بدنه بالقوة و الکسوة حتی لا یهلک و ذلک أن سلک فیه سبیل التقلیل اندفعت الأشغال و فرغ القلب و غلب علیه ذکر الآخرة و انصرفت الهمة إلی الاستعداد له و إن تعدی به قدر الضرورة کثرت الأشغال و تداعی البعض إلی البعض و تسلسل إلی غیر نهایة فتشعب به الهموم و من تشعب به الهموم فی أودیة الدنیا فلا یبال الله فی أی واد أهلکه.

فهذا شأن المنهمکین فی أشغال الدنیا و تنبه لذلک طائفة فأعرضوا عن الدنیا فحسدهم الشیطان، فلم یترکهم و أضلهم فی الأعراض أیضا حتی انقسموا إلی طوائف فظنت طائفة أن الدنیا دار بلاء و محنة و أن الآخرة دار سعادة لکل من وصل إلیها سواء تعبد فی الدنیا أو لم یتعبد فرأوا أن الصواب فی أن یقتلوا أنفسهم للخلاص من محنة الدنیا و إلیه ذهب طوائف من عباد الهند فهم یتهجمون علی النار و یقتلون أنفسهم بالإحراق و یظنون أن ذلک خلاص منهم من سجن الدنیا.

و ظنت طائفة أخری أن القتل لا یخلص بل لا بد أولا من إماتة الصفات البشریة و قلعها عن النفس بالکلیة و أن السعادة فی قطع الشهوة و الغضب ثم أقبلوا علی المجاهدة فشدوا علی أنفسهم حتی هلک بعضهم بشدة الریاضة و بعضهم فسد

ص: 34

و قلاده کارهای شاهانه به گردن مردم افکندن می کنند تا با این کار امرشان بر گروهی از مردم نفوذ پیدا کند و خیال می کنند وقتی ولایتشان بر مردم وسعت پیدا کند و رعیتشان مطیع آنان شوند، به سعادت بزرگی دست یافته اند و این سعادت غایت امر است و این غالب ترین شهوات است که بر دل های مردم غفلت زده وجود دارد؛ حبّ تواضع مردم نسبت به ایشان، این قوم را مشغول داشته و از تواضع برای خدا و عبادت او و تفکر در آخرت و امر معادشان باز داشته است.

غیر از این گروه ها، طوائف دیگری نیز هستند که تعدادشان به هفتاد و چند فرقه می رسد که همگی گمراه شده و از راه راست مردم را گمراه می کنند و فقط احتیاج به خوراک و پوشاک و مسکن مردم را به این امور می کشاند و در نتیجه هدف اصلی که این امور سه گانه برای آن مورد اراده مردم واقع می شود (یعنی استعانت بر تقوای الهی) را فراموش می کنند و مقدار مکفی از آن را نیز فراموش می کنند و اسباب اولیه این امور، آنان را به اسباب آخر آن می کشاند و آنان را به سمت جاهایی می کشاند که امکان ترقی از آن را ندارند.

پس کسی که وجه حاجت به این اسباب و مشاغل را بداند و غایت مقصود از آن را دریابد، وارد هیچ حرفه و شغل و عملی نمی گردد مگر این که به مقصود آن و حظّ و نصیبش از آن آگاه است و می داند که غایت مقصود از ورود در این حرفه ها رسیدگی به بدنش از باب خوراک و پوشاک است تا بدنش نابود نگردد و اگر روش تقلیل و مصرف کم را در پیش بگیرد، مشغله های او کم گردد و قلبش فراغ حاصل نماید و یاد آخرت بر او غلبه پیدا می کند و همت خود را صرف آمادگی برای آخرت خود می نماید و اگر از قدر ضرورت آن تعدّی نماید، مشغله اش زیاد می گردد و برخی امور و مشاغل به برخی دیگر دعوت می کند و تا بی نهایت ادامه پیدا می کند و اندوه او شاخه شاخه می گردد و کسی که اندوه های او در بیابان های دنیا شاخه شاخه گردد، دیگر مبالاتی ندارد که خدا او را در کدام وادی نابود گرداند؛

پس این شأن کسانی است که در مشاغل دنیا فرو رفته اند و گروهی متوجه این امر گشته و از دنیا رویگردان گشته اند و شیطان نیز بر آنان رشک برده و آنان را رها نمی سازد و آنان را نیز در امور فرعی گمراه می سازد تا به گروه هایی منقسم گردند: گروهی می پندارند که دنیا دار بلا و رنج و آخرت سرای سعادت است برای هر کسی که به آن برسد؛ خواه در دنیا متعبد باشد و یا اهل تعبد نباشد؛ چنین گروهی می بینند راه درست این است که برای خلاصی از رنج دنیا اقدام به خود کشی کنند و گروههای از بندگان هندی به این عقیده گرایش پیدا کرده اند و به سمت آتش هجوم می برند و خود سوزی می کنند و خود را می کشند و می پندارند این کار موجب خلاصی آنان از زندان دنیاست.

گروه دیگری می پندارند که خودکشی رهای بخش نیست؛ بلکه اولاً باید صفات بشری را میراند و آن را به طور کلی از نفس برید و سعادت در قطع شهوت و غضب است و این دسته روی به مجاهدت آورده و بر خود سخت می گیرند تا جایی که برخی از آنان در اثر شدت ریاضت می میرند و برخی عقلشان تباه شده

ص: 34

عقله و جن و بعضهم مرض و انسدت علیه طرق العبادة.

و بعضهم عجز عن قمع الصفات بالکلیة فظن أن ما کلفه الشرع محال و أن الشرع تلبیس لا أصل له فوقع فی الإلحاد و الزندقة و ظهر لبعضهم أن هذا التعب کله لله و أن الله مستغن عن عبادة العباد لا ینقصه عصیان عاص و لا یزیده عبادة عابد فعادوا إلی الشهوات و سلکوا مسلک الإباحة فطووا بساط الشرع و الأحکام و زعموا أن ذلک من صفاء توحیدهم حیث اعتقدوا أن الله مستغن عن عبادة العباد.

و ظن طائفة أخری أن المقصود من العبادات المجاهدة حتی یصل العبد بها إلی معرفة الله تعالی فإذا حصلت المعرفة فقد وصل و بعد الوصال یستغنی عن الوسیلة و الحیلة فترکوا السعی و العبادة و زعموا أنه ارتفع محلهم فی معرفة الله سبحانه عن أن یمتحنوا بالتکالیف و إنما التکلیف علی عوام الخلق.

و وراء هذا مذاهب باطلة و ضلالة هائلة و خیالات فاسدة یطول إحصاؤها إلی أن یبلغ نیفا و سبعین فرقة و إنما الناجی منها فرقة واحدة و هی السالکة ما کان علیها رسول الله صلی الله علیه و آله و أصحابه و هو أن لا یترکوا الدنیا بالکلیة و لا یقمع فی الشهوات بالکلیة.

أما الدنیا فیأخذ منها قدر الزاد و أما الشهوات فیقمع منها ما یخرج عن طاعة الشرع و العقل فلا یتبع کل شهوة و لا یترک کل شهوة بل یتبع العدل و لا یترک کل شی ء من الدنیا و لا یطلب کل شی ء من الدنیا بل یعلم مقصود کل ما خلق من الدنیا و یحفظه علی حد مقصوده فیأخذ من القوت ما یقوی به البدن علی العبادة و من المسکن ما یحفظ به من اللصوص و الحر و البرد و من الکسوة کذلک حتی إذا فرغ القلب من شغل البدن أقبل علی الله بکنه همه و اشتغل بالذکر و الفکر طول العمر و بقی ملازما لسیاسة الشهوات و مراقبا لها حتی لا تجاوز حدود الورع و التقوی و لا یعلم تفصیل ذلک إلا بالاقتداء بالفرقة الناجیة الذین صحت عقائدهم و اتبعوا الرسول و أئمة الهدی صلوات الله علیهم فی أقوالهم و أفعالهم فإنهم ما کانوا

ص: 35

و دیوانه می شوند و برخی بیمار می شوند و راه عبادت بر آنان بسته می گردد.

و برخی از آنان از ریشه کن کردن صفات به طور کلی عاجز می گردند و می پندارند آنچه شارع به آن تکلیف فرموده، محال است و شریعت فریب کاری بوده و اساسی ندارد و در نتیجه ملحد و زندیق می شوند و برخی از آنان می پندارند که تمام این رنج برای خداست و خدا هم که از عبادت بندگان بی نیاز است و عصیان عاصین چیزی از او کم نمی کند و عبادت عبّاد نیز چیزی بر او نمی افزاید؛ پس به سمت شهوات بر می گردند و مسلک اباحی گری را می پیمایند و بساط شرع و احکام شریعت را می پیچند و می پندارند این نتیجه توحید خالصانه ایست که دارند؛ توحیدی که معتقد شده اند که خداوند از عبادت بندگانش بی نیاز گشته است. گروه دیگری پنداشته اند که مقصود از عبادات مجاهده است تا بنده با آن به معرفت خدای متعال برسد و وقتی معرفت حاصل شد، عبد، واصل شده و بعد از وصول، از وسیله و چاره بی نیاز است؛ در نتیجه تلاش و عبادت را رها نموده و گمان می کنند که جایگاه آنان در معرفت خدای متعال به حدی بالا رفته که نیازی ندارند که با تکالیف مورد امتحان قرار گیرند و تکلیف مخصوص عوام مردم است .

و غیر از این مذاهب، مذاهب باطل و گمراهی های وحشتناک و خیالات فاسدی وجود دارد که بر شمردن آن ها به طول می انجامد که به هفتاد و چند فرقه می رسند که فقط یک فرقه از آنان اهل نجات هستند که همان کسانی هستند که آن راهی را می پیمایند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحابش می پیمودند و راه این است که به طور کلی ترک دنیا نمی کنند و به طور کلی در برابر شهوات نیز ذلیل نمی شوند.

اما از دنیا به قدر توشه بر می گیرند و از شهوات آنچه را که از طاعت شرع و عقل بیرونشان می کند، نابود می سازند؛ پس از هر شهوتی تبعیت نمی کنند و هر شهوتی را نیز ترک نمی کنند، بلکه اعتدال پیشه می کنند و همه چیز دنیا را ترک ننموده و همه چیز آن را هم خواهان نیستند؛ بلکه مقصود از هر چیزی را که در دنیا خلق شده، می دانند و آن را بر حد و حدود مقصودش حفظ می نمایند و از خوراک دنیا به مقداری بر می گیرند که بدن بر عبادت خداوند تقویت گردد و از مسکن به مقداری می گیرند که از دزدان و سرما و گرما محفوظ بمانند و از پوشاک نیز به همین ترتیب، تا وقتی دل از مشغولیت به بدن فارغ گردید، با تمام همتش به خدای متعال روی می آورد و تمام عمرش را مشغول ذکر و فکر می گردد و ملتزم به تدبیر شهوات و مراقب آنان می گردد تا از حدود ورع و تقوا تجاوز نکند و تفصیل این مطلب دانسته نمی شود مگر با اقتدا به فرقه ناجیه که عقائدشان صحیح است و تبعیت از رسول خدا و امامان هدایت صلوات الله علیهم در گفتار و کردارشان نموده اند؛

ص: 35

یأخذون الدنیا للدنیا بل للدین و ما کانوا یترهبون و یهجرون الدنیا بالکلیة و ما کان لهم فی الأمور تفریط و لا إفراط بل کانوا بین ذلک قواما و ذلک هو العدل و الوسط بین الطرفین و هو أحب الأمور إلی الله تعالی وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ.

اینان دنیا را برای دنیا نگرفته اند بلکه دنیا را برای دین خدا گرفته اند و رهبانیت به خرج نداده و به طور کلی دنیا را ترک نمی کنند و در امور دنیا دچار تفریط و افراط نگشته بلکه میان این دو حد اعتدالی دارند و این مسلک همان مسلک اعتدال و وسط بین دو طرف است و محبوب ترین امور نزد خدای متعال هستند و از خدا یاری می خواهیم.

روایت17.

کافی: جابر می گوید: بر امام باقر علیه السلام وارد شدم. پس حضرت علیه السلام فرمود:ای جابر! به خدا سوگند که غمگینم و دلم مشغول است. گفتم: فدایت شوم چه چیز شما را مشغول ساخته و دل شما را غمگین نموده؟ فرمود:ای جابر! هر کس در دلش صافی خالص دین خدا وارد شود، از غیر او روگردان می شود.ای جابر! دنیا چیست؟ و امید داری که چه باشد؟ آیا آن غیر از خوراکی است که خوردی و لباسی است که پوشیدی و زنی است که بدان رسیدی؟ای جابر مومنین به ماندن در دنیا اطمینان نکردند و از ورود به آخرت ایمن نشدند.ای جابر! آخرت محل آرام گرفتن و دنیا محل نابودی است ولی مردم دنیا اهل غفلت اند و گویا این مومنان هستند که فقیه و اهل فکر و عبرت اند. آنچه به گوششان می رسد آن ها را از یاد خدا کر نمی کند و آنچه از زینت دنیا ببینند آن ها را از یاد خدا کور نکند. پس به پاداش آخرت بهرمند شدند کما اینکه از آن دانش بهره بردند. آگاه باش ای جابر! پرهیزگاران کم هزینه ترین مردم دنیا بوده و بیشترین کمک را آنان به تو می رسانند. تا یادآوری شان کنی به تو کمک می کنند و اگر فراموششان کنی تو را به یاد دارند. پرگفتارند به فرمان خدا و بر دستورات خداوند متعال پایدارند. به واسطه محبت خداوند دل از دیگران بریدند و برای اطاعت پروردگار از دنیا هراس دارند. و با دل های خود به سوی خداوند و محبتش رو آوردند و دانستند که خداست که باید به سبب بزرگی مقامش به او متوجه بود. دنیا را منزل کن مانند منزلی که در آن ساکن می شوی و سپس از آن کوچ می کنی. و یا مانند مالی که در خواب به دست می آوری و چون بیدار می شوی چیزی از آن همراه تو نیست. من برای تو این مثال را آوردم زیرا دنیا در نزد خردمندان و خداشناسان مانند سایه بعد از ظهر است.ای جابر! آنچه خداوند از دین و حکمتش به تو سپرده حفظ کن و از آنچه که برای تو در نزد اوست سوال نکن مگر آنچه برای او در نزد توست. پس اگر در نظرت دنیا برخلاف آنچه برایت وصف کردم باشد، پس به خانه ای برو که رضایت خدا در آن باشد. پس به جان خودم قسم بسا حریص بر کاری که به واسطه انجام همان کار بدبخت شد. و بسا کسی که کاری را خوش نداشت

ص: 36

لِأَمْرٍ قَدْ سَعِدَ بِهِ حِینَ أَتَاهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ (1).

و به واسطه انجام همان کار سعادتمند گردید و این کلام خداوند متعال است که «وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ»(1){و

تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند خالص گرداند و کافران را [به تدریج] نابود سازد.}(2)

توضیح

عبارت «صافی خالص دین الله» گویا اضافه صافی به خالص بیانیّه و برای تأکید باشد و ممکن است لامیّه باشد، یعنی محبت خالص به خدا از دین خالص او حاصل می شود و در تحف العقول دارد: «هر کس در دلش حقیقت خالص ایمان داخل گردد، الخ.» عبارت «أکلته» و دو خواهر آن یعنی لباسی که پوشیدی و زنی که گرفتی، بنا بر صیغه مخاطب هستند و احتمال دارد متکلم وحده باشند و غرض حضرت این است که این لذات کم و اندک هستند و عاقل این لذات کم را بر نعمت های بزرگ و باقی ترجیح نمی دهد.

«لم یطمئنّوا» یعنی آرزوی دراز آنان را از عمل باز نداشت و «لم یؤمنوا» یعنی در هر آن و لحظه ای از این که با مرگ یا عذاب اخرت به سرای آخرت وارد شوند، ایمن نبودند. «أهل فکرة» خبر برای مبتدای محذوف است و جمله استیناف بیانی دارد و همچنین عبارت «لم یصمهم» استیناف بیانی برای از سر گرفتن آن چیزی است که با گوش خود از وصف پناه بردن به دنیا و درخشندگی های آن و حکومت اهل آن و گشاده دستی ایشان در آن و داستان های لهوآور و باطل شنیدند.

عبارت «و لم یعمهم عن ذکر الله» یعنی آنچه با عبرت از احوال دنیا و فنای آن حاصل می شود آنان را کور نکرد، پس به خاطر ترک دنیا به سبب ثواب آخرت، رستگار شدند، چنانچه به آن علم نیز رستگار شدند که عبارت بود از علم یقینی به پستی دنیا و نابودی آن و بلندی آخرت و بقای آن و تشخیص خیر از شرّ و هدایت از ضلالت و تمیز اهل دنیا از اهل آخرت و اهل حق از اهل باطل و تمییز کسانی که تبعیت از آنان واجب است از قبیل اهل آخرت و ائمه حق از کسانی از اهل دنیا و اصحاب و امامان ضلالت که تبرّی از آنان واجب است. این، حکمت حاصل از زهد در دنیاست؛ وقتی به سبب این علم رستگار شدند، به نعمت های آخرت نیز رستگار گردیدند .

عبارت «أیسر أهل الدنیا مئونة» کلمه مئونة به فتح میم قوت و سنگینی را گویند و علت این است که اهل تقوا به میزان کفاف و بلکه ضرورت بسنده می کنند و «معونة» مصدر به معنای إعانت است. «تذکر» یعنی تو وقتی حاجت خود را ذکر می کنی، تو را در آن حاجت یاری می دهند و وقتی متذکر چیزی شوی که صلاح امر دنیاو آخرت تو در آن است،

ص: 37

أعانوک علی فعله و إن کنت ناسیا له ذکروک و أرشدوک إلیه ثم یعینونک مع الحاجة إلی الإعانة.

قوالون بأمر الله أی بما أمر الله به أو بکل أمر یرضی الله به موعظة و إرشادا و تذکیرا و أمرا بالمعروف و نهیا عن المنکر قوامون علی أمر الله بحفظ دین الله و شرائعه و أصول الدین و فروعه و بمنع أهل الباطل و أرباب البدع من التغییر و التحریف فی دین الله.

قطعوا محبتهم أی عن کل شی ء أو عما لا یرضی الله بمحبة ربهم أی بسببها أو جعلوا محبتهم تابعین لمحبة الله و لا یحبون شیئا إلا لحب الله له کقوله تعالی وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (1).

وحشوا الدنیا الوحشة ضد الأنس أی لم یستأنسوا بالدنیا لطاعة ملیکهم أی مالکهم و سیدهم أو ذی الملک و السلطنة علیهم إما لأمره بالزهد فی الدنیا أو لأن طاعة الله مطلقا و الإخلاص فیها لا تجتمع مع حب الدنیا نظروا إلی الله و إلی محبته بقلوبهم الظرف فی قوله بقلوبهم متعلق بنظروا أی لم ینظروا بعین قلوبهم إلا إلی الله أی رضاه أو معرفته و مراقبته و ذکره و عدم الالتفات إلی غیره و إلی محبته أی تحصیل حبهم لله أو حب الله لهم أو الأعم کما قال تعالی یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ (2) أو ما یحبه الله من الأخلاق و الأعمال و الأقوال.

و علموا أن ذلک أی المذکور و هو الله و محبته و الإشارة للتعظیم هو المنظور إلیه أی هو الذی ینبغی أن ینظر إلیه لا غیره لعظمة شأنه و حقارة ما سواه بالنسبة إلیه فأنزل الدنیا أی اجعلها عند نفسک کمنزل نزلته ثم ارتحلت عنه بل هذه الدنیا بالنسبة إلی الآخرة أقصر بالمراتب الغیر المتناهیة عن نسبة مدة نزول المنزل بالنسبة إلی مدة عمر الدنیا لأن الأولی نسبة المتناهی إلی غیر المتناهی و الثانیة نسبة المتناهی إلی المتناهی و الغرض العمدة من التشبیه أنها لم تخلق للتوطن بل للعبور

ص: 38

تو را بر انجام آن یاری می دهند و اگر آن را فراموش کنی، تو را به آن یادآوری و ارشاد می کنند و سپس با احتیاج تو به یاری، تو را یاری می کنند.

عبارت «قوّالون بأمر الله» یعنی آنچه را خدا امر کرده بگویند، می گویند یا هر امری را که خدا به آن رضایت دارد، از قبیل موعظه و ارشاد و تذکر و امر به معروف و نهی از منکر، می گویند. عبارت «قوّامون علی أمر الله» یعنی برای حفظ دین خدا و شرایع او و اصول و فروع دین و برای منع اهل باطل و بدعت گزاران از تغییر و تحریف در دین خدا قیام می کنند.

عبارت «قطعوا محبتهم» یعنی محبتشان را از هر چیزی بریدند یا محبت خود را از هر آن چیزی که خدا رضایت ندارد قطع نمودند. «بمحبة ربهم» یعنی به سبب محبت پروردگارشان یا این که محبت خود را تابع محبت خدا قرار دادند و چیزی را دوست نمی دارند مگر به خاطر محبت خدا نسبت به آن چیز، چنانچه خداوند فرموده: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّه.»(1){و

شما اراده نمی کنید مگر اینکه خداوند اراده کند و بخواهد!}

در عبارت «وحشوا الدنیا» وحشت ضد انس است؛ یعنی به خاطر اطاعت از مالک و سرورشان یا صاحب ملک و سلطنتشان به دنیا انس پیدا نکردند؛ یا به خاطر امر او به زهد در دنیا یا به این خاطر که اطاعت مطلق از خدا و اخلاص در آن با حبّ دنیا جمع نمی شود. «نظروا الی الله و الی محبته بقلوبهم» ظرف در بقلوبهم متعلق است به «نظروا» یعنی با دیده دلشان جز به خدا نگاه نکردند یعنی به رضایت او یا معرفت او و مراقبت و ذکر و یاد او و به غیر او التفات پیدا نکردند. عبارت «و إلی محبته» یعنی تحصیل حبشان به خدا یا حب خدا نسبت به آنان یا اعم از هر دو مراد را با چشم دل نگریستند، چنانچه خدای متعال فرمود: «یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَه.»(2){خداوند

آن ها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند} یا اخلاق و اعمال و اقوالی را که خداوند دوست دارد، با چشم دل به آن نگریستند.

عبارت «و علموا أن ذلک» مشار الیه ذلک یعنی آنچه ذکر شد که عبارت بود از خدا و محبت او و اسم اشاره برای تعظیم و بزرگداشت است. عبارت «هو المنظور الیه» یعنی این همان چیزی است که سزاوار است به آن نظر شود نه غیر آن؛ به سبب عظمت شأن آن و حقارت ما سوای آن نسبت به آن. «فأنزل الدنیا» یعنی دنیا را در پیش خود مثل منزلی تلقی کن که در آن نشسته ای و سپس از آن کوچ می کنی! بلکه این دنیا نسبت به آخرت به مراتب بی نهایتی کوتاه تر است از نسبت مدت زمان نزول در یک منزل نسبت به مدت عمر دنیا؛ زیرا فرض اول نسبت متناهی به غیر متناهی است و دومی فرض نسبت متناهی است به متناهی و غرض عمده از تشبیه آن است که دنیا برای وطن قرار گرفتن خلق نشده؛ بلکه برای عبور آفریده شده،

ص: 38

کما أن منازل المسافر إنما تبنی لذلک و قد قال بعض الشعراء فی هذا المعنی:

نزلنا هاهنا ثم ارتحلنا***کذا الدنیا نزول و ارتحال

أردنا أن نقیل بها و لکن***مقیل المرء فی الدنیا محال

و هذا مثل للمبتدین ثم ذکر مثلا کاملا للکاملین و هو أو کمال وجدته فی منامک إلی آخره فإن أکثر الناس فی الدنیا کالنائمین لغفلتهم عن الآخرة و عما یراد بهم فإذا ماتوا لم یجدوا معهم شیئا مما اکتسبوا فی الدنیا للدنیا کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا.

ثم ذکر علیه السلام تمثیلا ثالثا و هو أنها کفیئ الظلال فی سرعة الزوال و الظلال بالکسر جمع الظل و هو و الفی ء بمعنی واحد عند کثیر من الناس و قال ابن قتیبة الظل یکون غدوة و عشیة و الفی ء لا یکون إلا بعد الزوال لأنه ظل فاء عن جانب المغرب إلی جانب المشرق و الفی ء الرجوع و قال ابن السکیت الظل من الطلوع إلی الزوال و الفی ء من الزوال إلی المغرب و قال تغلب الظل للشجرة و غیرها للغداة و الفی ء للعشاء و قال رؤبة کلما کانت علیه الشمس فزالت عنه فهو ظل و فی ء و ما لم تکن علیه الشمس فهو ظل و من هنا قیل الشمس تنسخ الظل و الفی ء ینسخ الشمس و المراد هنا بالفی ء إما المصدر أی کرجوع الظلال أی کما تظل فی ظل شجرة مثلا فتنتفع به ساعة فترجع عنک فتکون فی الشمس أو المراد بالفی ء الظل و بالظلال ما أظلک من شجر و جدار و نحوهما أو المراد بالظلال قطعات السحاب التی تواری الشمس قلیلا ثم تذهب و هذا أنسب قال فی القاموس الظل من کل شی ء شخصه و من السحاب ما واری الشمس منه و الظلالة بالکسر السحابة تراها وحدها و تری ظلها علی الأرض و کسحاب ما أظلک و قال راعیته لاحظته محسنا إلیه و الأمر نظرت إلی م یصیر و أمره حفظه کرعاه و استرعاه إیاهم استحفظه انتهی و فی تحف العقول فاحفظ یا جابر ما أستودعک من دین الله و حکمته.

چنانچه منازل مسافران برای این منظور ساخته می شود و یکی از شعرا در این خصوص چنین سروده است:

ما در این جا فرود آمدیم و سپس کوچ کردیم، به همین ترتیب دنیا نیز یک نزول و یک کوچ بیش نیست

خواستیم در دنیا استراحت کنیم ولی استراحت انسان در دنیا محال است

و این مثال دنیا و منزلگاه مسافران مثالی برای مبتدیان است. سپس مثالی برای کاملان ذکر نمود که عبارت «أو کمال وجدته فی منامک» تا آخر آن است؛ زیرا اکثر مردم در دنیابه خاطر غفلتی که از آخرت و از اموری که قصد آنان را نموده دارند، مانند شخصی هستند که خواب است؛ وقتی مردند، چیزهایی را که در دنیا برای دنیا کسب کردند با خود نمی یابند، چنانچه امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: مردم خواب اند و وقتی مردند، بیدار می شوند .

سپس حضرت تمثیل سومی را ذکر فرمود و آن این که دنیا در سرعت زوال و نابودی آن مثل سایه هاست و ظلال به کسر ظاء جمع ظل است و ظل و فیء نزد بسیاری از مردم به یک معناست و ابن قتیبه گفته: ظل آن است که صبحگاهان و شامگاهان وجود دارد ولی فیء فقط سایه ای است که بعد از زوال به وجود می آید؛ زیرا فیء سایه ای است که از جانب مغرب به سمت مشرق برمی گردد و فیء به معنای رجوع است. و ابن سگیت گفته: ظل سایه ای را گویند که از طلوع تا زوال وجود دارد و فیء سایه ای است که از زوال تا مغرب به وجود می آید و تغلب گفته: ظل سایه درخت و غیر آن را گویند که صبحگاهان به وجود می آید و فیء شامگاهان تشکیل می گردد. و رؤبة گفته: هر چیزی که خورشید بر آن بتابد و سپس از آن زوال یابد، به آن ظل و وفیء می گویند و هر آنچه خورشید بر آن نتابد را ظل می نامند و از این جاست که گفته شده: خورشید ظل را از بین می برد ولی فیء خورشید را از بین می برد و مراد از فیء در اینجا یا مصدر است، یعنی مانند بازگشت سایه و معنا این می شود که دنیا مانند این است که تو زیر سایه درختی بایستی و ساعتی از آن بهره مند شوی و در نهایت سایه از بالای سر تو برود و تو در میان آفتاب قرار بگیری؛ یا این که مراد از فیء ظل باشد و مراد از ظلال آن چیزهایی باشد که سایبان تو قرار می گیرد، از قبیل درخت و دیوار و مانند آن، یا منظور از ظلال تکه های ابر است که مدت کمی جلوی خورشید را می گیرد و بعد می رود و این وجه مناسب تر است. در قاموس گفته: ظل هر چیزی شخص آن است و ظل از ابرها آن ابری است که خورشید در آن پوشیده می شود و «ظلالة» به کسر ظاء لکه ابری است که آن را تنها می بینی و سایه آن بر زمین مشهود است و مانند ابری که بر تو سایه می افکند. و گفته: «راعیته» یعنی با دیده احسان به آن نگریستی و «راعیت الامر» یعنی نگاه کردی که فلان امر تا کجا می رود و «راعیت امره» یعنی آن را حفظ کرد به معنای «رعاه» و جمله «استرعاه ایاهم» یعنی آن را از ایشان حفظ نمود؛ پایان کلام صاحب قاموس. و در تحف العقول دارد: «ما استودعک» یعنی ای جابر! پس آنچه را که از دین و حکمت خدا برای تو به ودیعه نهادم حفظ نما .

و می گویم

عبارت «و لا تسألن» وجوهی را محتمل است: معنای نخست این که در دعا و مسألت از خدا در خصوص رزق و غیر آن که برای تو نزد اوست و برای تو تضمین نموده مبالغه نکن، ولی از او

ص: 39

سله التوفیق عما له عندک من الطاعات و الاستثناء ظاهره الانقطاع و یحتمل الاتصال أیضا لأن التوفیق و الإعانة أیضا مما للعبد عند الله.

الثانی أن یکون المراد لا تسأل أحدا عما لک عند الله من الأجر و الرزق و أمثالهما فإنها بید الله و علمها عنده و لا ینفعک السؤال عنها بل سل العلماء عما لله عندک من الطاعات لتعلم شرائطها و کیفیاتها.

الثالث أن یکون المعنی أنک لا تحتاج إلی السؤال عما لک عند الله من الثواب فإنه بقدر ما لله عندک من عملک فیمکنک معرفته بالرجوع إلی نفسک و عملک فعلی هذا یحتمل أن یکون التقدیر لا تسأل عما لک عند الله من أحد إلا مما له عندک فیکون ما له عنده مسئولا و الاستثناء متصلا لکن فی السؤال تجوز و یؤید الأخیر علی الوجهین ما روی فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْلَمَ مَا لَهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَعْلَمْ مَا لِلَّهِ عِنْدَهُ.

و فی تحف العقول فی هذا الخبر مکان هذه الفقرة هکذا و انظر ما لله عندک فی حیاتک فکذلک یکون لک العهد عنده فی مرجعک.

توفیق چیزهایی از او که نزد توست از قبیل طاعات، طلب کن و ظاهراً استثناء در این روایت منقطع است و می توان آن را متصل نیز گرفت، زیرا توفیق و یاری کردن نیز از اموری است که برای بنده در نزد خدا می باشد.

دوم این که مراد این است که از احدی درباره اجر و رزق و امثال آن که از تو در نزد خداست، مپرس که این امور در دست خداست و علم آن نزد اوست و درخواست تو در این مورد نفعی به حال تو ندارد؛ بلکه از علما در خصوص اموری از طاعات سؤال کن که برای خدا در نزد توست تا شرایط و کیفیت آن را بدانی.

سوم این که معنا این باشد که تو به سؤال در خصوص آنچه از تو در نزد خداست، یعنی ثواب اعمالت محتاج نیستی، زیرا ثواب به میزان عملی از توست که برای خدا در نزد تو وجود دارد. پس تو می توانی با مراجعه به خویشتن و عمل خود، از آن معرفت حاصل نمایی و بنا بر این معنا، تقدیر این می شود که از آنچه برای تو در نزد خداست از احدی مپرس، مگر از آنچه برای خدا نزد توست، پس آنچه برای خدا در نزد اوست مورد سؤال قرار می گیرد و استثنا متصل است، ولی در سؤال مجاز گویی وجود دارد. و مؤید احتمال آخری که دادیم بر هر دو وجه که استثنا منقطع یا متصل باشد، روایتی است که در محاسن از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که دوست دارد بداند چه در نزد خدا دارد، باید بداند خدا نزد او چه دارد.

و در تحف العقول به جای این فقره مورد اختلاف این عبارت نقل شده: «و انظر ما لله عندک فی حیاتک فکذلک یکون لک العهد عنده فی مرجعک» یعنی ببین خدا در زندگی تو نزد تو چه دارد، به همین ترتیب است آنچه تو در آخرتت نزد او داری.

می گویم

عبارت «فإن تکن الدنیا» نیز محتمل است به چند صورت معنا شود: اول وجهی است که برخی از محققان ذکر کرده اند که معنا این است که اگر دنیا نزد توست به غیر از صورتی که برای تو وصف شده، و تو در نتیجه به آن اطمینان خاطر داری، پس بر تو واجب است که به سمت سرایی روی گردان شوی که پروردگارت را خشنود سازی؛ یعنی بدنت در دنیا باشد و روحت متوجه آخرت باشد و تلاش کنی در آزادی خود از جهنم و تحصیل رضایت پروردگارت از تو تا مرگ به سراغ تو بیاید.

دوم معنایی است که یکی از از فضلا فرموده که معنا این است که اگر دنیا نزد تو بر غیر وصفی باشد که وصف شده، پس به مقام توبه و طلب رضایت او روی بیاور و او را از خویش راضی کن که این عقیده ای که داری بد و نادرست و گناه است.

سوم معنایی است که به ذهن من می رسد و آن این که اگر دنیا نزد تو بر غیر وصفی است که من نمودم، پس متوجه دنیا باش و با دیده بصیرت در آن بنگر و در احوال آن از فنا و دگرگونی آن نسبت به اهلش تفکر کن تا حقیقت آنچه برای تو ذکر کردم آشکار گردد. و حضرت از این امور با این الفاظ تعبیر فرمود، تا بفهماند که اگر کسی منکر این اوصاف دنیا باشد، گویا به خاطر غفلت و فریب خوردنش در دنیا نیست؛ پس باید به سمت دنیا برود

ص: 40

لیعرف ذلک.

الرابع أنه أراد أنه لا بد لکل مکلف من دار استرضاء حتی یرضی فیها ربه بالأعمال الصالحة فإذا لم تکن الدنیا عندک کما وصفتها لک بل تکون منهمکا فی لذاتها حریصا علیها فلتطلب دار استرضاء أخری غیر التی أنت فیها فإنه مما لا بد منه.

الخامس أن یقرأ تحول بصیغة المضارع المخاطب بحذف إحدی التاءین فالمعنی أنه لا یخفی علی ذی عقل قبح الدنیا و فنائها فإن زعمت أنه لیس کذلک فلعلک تقول ذلک لأجل أنها دار یمکن فیها تحصیل رضا الله و هذا لا ینافی ما ذکرت لک من ذم الرکون إلی لذاتها و شهواتها کما عرفت سابقا: السادس أن یکون المراد بدار المستعتب دار الآخرة لأن الکفار یطلبون فیها الرجوع إلی الدنیا عند مشاهدة عذابها کما قال تعالی وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ (1) فالمراد به إن لم تصدق بهذه الأوصاف لهذه الدار فاصبر حتی ترد دار القرار فإنه حینئذ یظهر لک حقیقة هذا الکلام و علی هذا الوجه یمکن أن یقرأ علی اسم الفاعل أیضا.

السابع ما ذکره بعض المدعین للفضل أن المستعتب لعله اسم رجل ذی جاه و مال أصابه الذل و ذهب جمیع ما کان له فقال علیه السلام تحول إلی داره لتعتبر به و إنما ذکرناه لغرابته.

تا این حقیقت را درک کند.

چهارم این که منظور حضرت این است که هر مکلفی باید سرایی داشته باشد که در آن پروردگارش را خشنود سازد تا خدایش با اعمال صالح او راضی گردد. پس وقتی دنیا در نزد تو به گونه ای که برای تو وصف نمودم نیست، و تو در لذات آن فرو رفته ای و بر آن حرص داری، پس باید سرای رضایت طلبی دیگری غیر از سرایی که در آنی را بطلبی که گزیری از آن سرا نیست.

پنجم آن که فعل «تحول» به صیغه مضارع مخاطب خوانده شود که یکی از دو تاء در اول باب تفعل در آن حذف شده باشد. پس معنا این می شود که بر هیچ خردمندی قبح دنیا و فنای آن مخفی نیست؛ پس اگر بپنداری که چنین نیست، شاید بگویی علت آن است که دنیا سرایی است که در آن تحصیل رضایت الهی ممکن است و این منافاتی با آنچه من برای تو ذکر کردم که اعتماد به لذات و شهوات دنیا، که قبلا دانستی، ندارد .

ششم آن که منظور از سرای طلب رضایت، سرای آخرت است؛ زیرا کفار در آخرت در هنگامه مشاهده عذاب، طالب رجوع به دنیا هستند، چنانچه خداوند فرموده: «وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبینَ.»(1){و اگر تقاضای عفو کنند، مورد عفو قرار نمی گیرند!} پس مراد این است که اگر اوصاف این دنیا را تصدیق نمی کنی،پس صبر کن تا وارد دار القرار آخرت شوی و که در این وقت است که حقیقت این سخن برای تو آشکار می گردد و طبق این وجه می توان کلمه «معتبین» را بر وزن اسم فاعل نیز خواند.

هفتم معنایی است که برخی مدعیان فضل ذکر کرده اند که مستعتب شاید اسم مردی باشد که صاحب مقام و مال بود و خواری دامنگیر او شد و تمام آنچه داشت از دستش رفت. پس حضرت فرمود: به سمت خانه او برو تا از او عبرت بگیری، و چون این معنا بسیار دور از واقعیت بود آن را ذکر کردیم.

می گویم

علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: می گویم: در تحف العقول لفظ «غیر» وجود ندارد؛ بلکه عبارت چنین است که اگر دنیا نزد تو به صورتی است که من برایت وصف نمودم، پس همین امروز به سرای طلب رضایت برو و این نقل مؤید معنای اول است که ذکر کردیم، یعنی وقتی دانستی دنیا چنین است و آنچه گفتم را تصدیق کردی، پس با قلب خود به آخرت منتقل شو و تعلق خود را از دنیا همین امروز که اختیار داری قطع نما، قبل از آن که پیش از مرگ از سر اضطرار از دنیا بریده شوی یا با قلبت به مقام طلب رضایت منتقل شو، چنانچه این معنا گذشت.

ظاهر این است که کلمه «مستعتب» طبق تمام احتمالات مصدر میمی است؛ در قاموس گفته:

ص: 41

العتبی بالضم الرضا و استعتبه أعطاه العتبی کأعتبه و طلب إلیه العتبی ضد و إن تستعتبوا فما هم من المعتبین أی إن یستقیلوا ربهم لم یقلهم أی لم یردهم إلی الدنیا و فی النهایة المعتبة الغضب و أعتبنی فلان إذا عاد إلی مسرتی و استعتب طلب أن یرضی عنه کما یقول استرضیته فأرضانی و المعتب المرضی

وَ مِنْهُ الْحَدِیثُ: لَا یَتَمَنَّیَنَّ أَحَدُکُمُ الْمَوْتَ إِمَّا مُحْسِناً فَلَعَلَّهُ یَزْدَادُ وَ إِمَّا مُسِیئاً فَلَعَلَّهُ یَسْتَعْتِبُ.

أی یرجع عن الإساءة و یطلب الرضا و منه الحدیث و لا بعد الموت من مستعتب أی لیس بعد الموت من استرضاء لأن الأعمال بطلت و انقضی زمانها و ما بعد الموت دار جزاء لا دار عمل انتهی.

و قوله علیه السلام فلعمری أی أقسم بحیاتی و فی القسم مفتوح غالبا لرب حریص علی أمر من أمور الدنیا قد شقی به حین أتاه أی تعب به فی الدنیا أو صار سببا لشقاوته فی الآخرة و یطلق غالبا علی سوء العاقبة و السعادة ضد الشقاوة و تطلق غالبا علی حسن العاقبة و راحة الآخرة.

فی القاموس الشقاء الشدة و العسر و یمد شقی کرضی شقاوة و یکسر و شقا و شقاء و شقوة و یکسر و قال السعادة خلاف الشقاوة و قد سعد کعلم و عنی فهو سعید و مسعود.

و قال الراغب و السعد و السعادة معاونة الأمور الإلهیة للإنسان علی نیل الخیر و یضاد الشقاوة و قال الشقاوة خلاف السعادة و کما أن السعادة فی الأصل ضربان سعادة أخرویة و سعادة دنیویة ثم السعادة الدنیویة ثلاثة أضرب سعادة نفسیة و بدنیة و خارجیة کذلک الشقاوة علی هذه الأضرب و قال بعضهم قد یوضع الشقاء موضع التعب نحو شقیت فی کذا و کل شقاوة تعب و لیس کل تعب شقاوة فالتعب أعم من الشقاوة(1).

و فی التحف فلرب حریص علی أمر من أمور الدنیا قد ناله فلما ناله کان علیه وبالا و شقی به و لرب کاره لأمر من أمور الآخرة قد ناله فسعد به و إلی هنا انتهی الخبر فیه.

ص: 42

«العتبی» به ضم عین به معنای خشنودی است و «استعتبه» یعنی به او رضایت داد و مانند «أعتبه» معنا می شود و از او طلب رضایت کرد و از الفاظی است که معانی متضاد دارند و آیه {و اگر تقاضای عفو کنند، مورد عفو قرار نمی گیرند} یعنی اگر از پروردگار خود تقاضای برگشت به دنیا کنند، خداوند پشیمانی آنان را نمی پذیرد و آنان را به دنیا بر نمی گرداند. و در نهایه گفته: «المعتبة» به معنای غضب است و «أعتبنی فلان» یعنی فلانی به خشنودی من رجوع کرد و «استعتب» یعنی از او طلب رضایت کرد، چنانچه می گویی: «استرضیته فأرضانی» یعنی از او طلب رضایت کردم و او از من راضی شد و «المعتب» یعنی کسی که مورد رضایت است.

و از همین باب است حدیثی که فرمود: نباید کسی از شما آرزوی مرگ نماید؛ زیرا یا نیکوکار است که با طول عمر، بر احسانش خواهد افزود و یا بدکار است و شاید در ادامه زندگی از خدا طلب رضایت کند، یعنی از اعمال بد دست بردارد و از خدا رضایت طلب کند و از همین باب است این حدیث که فرمود: بعد از مرگ طلب رضایتی در کار نیست، زیرا اعمال باطل شده و زمان آن منقضی می گردد و بعد از مرگ سرای جزاست و نه دار عمل؛ پایان کلام صاحب قاموس.

عبارت «فَلَعَمری» یعنی به زندگانی خود سوگند یاد می کنم و عین در قسم نوعا مفتوح است. «لرب حریص علی امر من امور الدنیا قد شقی به حین اتاه» یعنی در دنیا درباره آن امر خسته می شود و یا آن امر سبب بدبختی او در آخرت می گردد و شقاوت غالبا در مورد سوء عاقبت اطلاق می شود و سعادت ضد شقاوت است و غالبا سعادت بر حسن عاقبت و راحتی در آخرت اطلاق می گردد.

در قاموس گفته: «الشقاء» به معنای شدت و سختی است و الف ممدوده دارد و «شقی» بر وزن رضی که مصدر آن شقاوة است و شین آن مکسور است و شقا و شقاء و شقوة مصدر آن است و شقوة به کسر شین است. و گفته: «السعادة» بر خلاف شقاوت است و «سعد» بر وزن علم و عنی استعمال می شود و او سعید و مسعود است.

و راغب گفته: «السعد و السعادة» به معنای این است که امور الهی انسان را بر رسیدن به خیر یاری دهد و ضد آن شقاوت است و همان طور که در اصل سعادت بر دو قسم است: سعادت دنیوی و سعادت اخروی؛ سپس سعادت دنیوی سه قسم دارد: سعادت نفسی و بدنی و خارجی و به همین صورت شقاوت نیز بر همین اقسام است و برخی از لغویون گفته اند: شقاوت در موضع رنج و تعب قرار داده می شود، مانند «شقیت فی کذا» و هر شقاوتی رنج و تعب است ولی هر رنج و تعبی شقاوت نیست، پس تعب و رنج اعم از شقاوت است.

و در تحف العقول آمده: چه بسا فرد حریصی که بر امری از امور دنیا حرص می ورزد که به آن برسد و وقتی بدان رسید آن امر وبال گردنش می شود و چه بسا کسی امری از امور آخرت را که به او رسیده، مکروه بدارد، ولی به سبب آن سعادت مند گردد و در تحف العقول خبر همین جا به پایان می رسد.

ص: 42

قوله وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الآیة فی آل عمران عند ذکر غزوة أحد حیث قال تعالی وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا قال الطبرسی رحمه الله بین وجه المصلحة فی مداولة الأیام بین الناس أی و لیبتلی الله الذین آمنوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ ینقصهم أو لیخلص الله ذنوب المؤمنین أو ینجی الله الذین آمنوا من الذنوب بالابتلاء و یهلک الکافرین بالذنوب عند الابتلاء(1).

عبارت «و لیمحص الله» تا آخر آیه، در سوره آل عمران است در باب ذکر جنگ احد که خداوند فرمود: «وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمینَ وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا»(1) {و ما این روزها(ی پیروزی و شکست) را در میان مردم می گردانیم؛ (- و این خاصیّت زندگی دنیاست -) تا خدا، افرادی را که ایمان آورده اند، بداند (و شناخته شوند)؛ و خداوند از میان شما، شاهدانی بگیرد. و خدا ظالمان را دوست نمی دارد. و تا خداوند، افراد باایمان را خالص گرداند (و ورزیده شوند)} طبرسی رحمه الله فرموده: خداوند علت مصلحت گرداندن روزگار بین مردم را تبیین فرموده، یعنی علت این مصلحت آن است که خدا اهل ایمان را بیازماید. «وَ یَمْحَقَ الْکافِرینَ» {و کافران را به تدریج نابود سازد.} یعنی کافران را ناقص کند یا خدا گناهان مؤمنین را رها کند یا این که اهل ایمان را از ذنوب به سبب ابتلا نجات دهد و کافران را نیز به هنگام ابتلا به سبب گناهشان هلاک فرماید.

می گویم

علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: من می گویم: این وجه اخیر که طبرسی در تفسیر آیه فرمود با معنای خبر مناسبت بیشتری دارد تا استشهادی برای هر دو جزء( حرص و کراهت) باشد؛ زیرا کافران در غلبه بر مؤمنان حریص بودند و به غلبه رسیدند و همین سبب بدبختی آنان و افزایش عذابشان گردید و مؤمنان از مغلوب شدن کراهت داشتند و این شکست سبب زیادی سعادت و خالص شدن از گناهانشان گشت .

راغب گفته: اصل ریشه «محص» به معنای خالص کردن چیزی است از عیبی که در آن است؛ گفته می شود: «محصت الذهب و محصته» یعنی ناخالصی و کثافت را از طلا گرفتم و خدای متعال فرمود: «وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا» و تمحیص در این جا به معنای تزکیه و تطهیر است.

روایت18.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: امام زین العابدین علیه السلام فرمود: دنیا پشت کرده و می رود و آخرت رو کرده و می آید و هرکدام از آن ها فرزندانی دارند. پس شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید. هلا از بی رغبت تان در دنیا و راغبان در آخرت باشید. هلا بی رغبت تان در دنیا زمین را بستر خود و خاک را رختخواب و آب را عطر خود قرار داده و دل از دنیا بریده اند. هلا هر کس مشتاق بهشت است، شهوات را کنار گذارد و هر کس از آتش جهنم می ترسد از محرمات بازگردد. هر کس در دنیا زهد و بی رغبتی پیشه کند، دشواری ها برایش آسان شود. هلا برای خداوند بندگانی است که گویی اهل بهشت را در بهشت جاودان و اهل

ص: 43

النَّارِ فِی النَّارِ مُعَذَّبِینَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ وَ حَوَائِجُهُمْ خَفِیفَةٌ صَبَرُوا أَیَّاماً قَلِیلَةً فَصَارُوا بِعُقْبَی رَاحَةٍ طَوِیلَةٍ أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَجْرِی دُمُوعُهُمْ عَلَی خُدُودِهِمْ وَ هُمْ یَجْأَرُونَ إِلَی رَبِّهِمْ یَسْعَوْنَ فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُکَمَاءُ عُلَمَاءُ بَرَرَةٌ أَتْقِیَاءُ کَأَنَّهُمُ الْقِدَاحُ قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ مِنَ الْعِبَادَةِ یَنْظُرُ إِلَیْهِمُ النَّاظِرُ فَیَقُولُ مَرْضَی وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ أَمْ خُولِطُوا فَقَدْ خَالَطَ الْقَوْمَ أَمْرٌ عَظِیمٌ مِنْ ذِکْرِ النَّارِ وَ مَا فِیهَا(1).

آتش را در آتش گرفتار دیده است. شر آن ها به دیگری نرسد و دلشان غمگین و شخصیتی با عفت هستند. نیازهایشان سبک و کم است. روزگار کوتاهی را صبر پیشه کرده و به آسایش طولانی آخرت گراییدند. پس در شب قدم هایشان برای عبادت در صف ایستاده و اشک بر صورتشان جاری است. به پروردگارشان پناه برده و در آزادی خود می کوشند. و در روز پس از حکیمان، دانشمندان، نیکان و پرهیزگاران هستند. همانند چوبی هستند که ترس از عبادت آن ها را تراشیده است. بیننده به آن ها نگریسته و می گوید: اینان بیمار هستند؛ ولی در واقع بیمار نیستند. یا می گویند: اینان دیوانه اند. به راستی که ترس بزرگی از یاد آتش جنهم و آنچه در آن است، در جان آن هاست.(1)

توضیح: عبارت «إن الدنیا قد ارتحلت» گفته می شود: «رحل و ارتحل» یعنی مشخص شد و پشت کرد و رفت و منظور از ادبار دنیا، گذشتن و از بین رفتن زمان های آن است. و مراد از إقبال آخرت، نزدیکی مرگ و آن نعمت ها یا عذاب های پس از مرگ است؛ پس دنیا و زندگی در آن به راکبی تشبیه شده که بر مرکب زندگی، سنگینی های زندگی را که همان لذات و شهوات و اموال و سایر متعلقات انسان است، بار کرده و مرگ به راکب دیگری تشبیه شده که بر مرکب های خود نعمت ها و عذاب های خود و وقایع پس از مرگ را حمل نموده؛ پس راکب اولی روز به روز و ساعت به ساعت در رفتن و نابود شدن است و از انسان دور می شود و راکب دوم به سمت انسان در حرکت است و به او نزدیک تر می شود و عن قریب است که به او برسد. پس باید آدمی آماده رسیدن مرگ و رو به رو شدن با آن با عقاید حقه و اعمال صالح باشد.

و برای هر یک از دنیا و آخرت فرزندانی است. حضرت علیه السلام لفظ بنین را برای بندگان نسبت به دنیا و آخرت استعاره گرفته و به سبب علاقه به دنیا یا آخرت انسان ها را به فرزندان دنیا و آخرت تشبیه نموده از باب میل فرزند به پدر خود و اعتماد بچه شتر بر مادر خود و هر یک از فرزندان توقع منتفع شدن از یکی از والدین خود را دارند و هر یک شبیه به آن بوده و به خاطر آن خلق شده اند و هر یک از دنیا و آخرت را به پدر و مادر تشبیه فرمود به خاطر تأنیث آن دو یا آخرت را به پدر و دنیا را به مادر تشبیه فرمود به خاطر نقص دنیا و به خاطر مناسبت پدربزرگان به آخرت و مادر بزرگان به دنیا؛ پس گویا دنیا پرستان به منزله اولاد زنا هستند که پدری ندارند.

عبارت «فکونوا من ابناء الآخرة» یعنی به خاطر بقای آخرت و خلوصی که در ذات آن است و به این خاطر که آخرت در وعده خود صادق است فرزند آخرت باشید و «لا تکونوا من ابناء الدنیا» یعنی به خاطر نابود شدن دنیا و کذب و فریب آن و این که لذات آن آمیخته به انواع آلام است فرزند دنیا نباشید. سپس حضرت علیه السلام اشاره فرمود که مقصود مجرد ترک دنیا و ترک عمل برای دنیا نیست؛

ص: 44

لها بل مع إزالة حبها من القلب بقوله و کونوا من الزاهدین إلخ.

و البساط فعال بمعنی المفعول أی اکتفوا بالأرض عوضا عن الفرش المبسوطة فی البیوت مع عدم تیسر البساط إلا من الحرام أو الشبهة أو مطلقا و الأول أنسب بالجمع بین الأخبار و کذا فی البواقی و فی الصحاح البساط ما یبسط و بالفتح الأرض الواسعة و التراب فراشا بمعنی المفروش أی عوضا عن الثیاب الناعمة المحشوة بالقطن و غیره للنوم علیها فإن التراب ألین من سائر أجزاء الأرض و الماء طیبا فإن الطیب عمدة منفعته دفع الروائح الکریهة و هو یتحقق بالغسل بالماء و ما قیل من أن المراد التلذذ بشرب الماء بدلا من الأشربة اللذیذة لأن أصل الطیب اللذة کما فی القاموس فهو بعید.

و قرضوا من الدنیا تقریضا علی بناء المفعول من التفعیل من القرض بمعنی القطع و بناء التفعیل للمبالغة و قیل بمعنی التجاوز من قرضت الوادی إذا جزته أو بمعنی العدول من قرضت المکان إذا عدلت عنه و فی النهج ثم قرضوا الدنیا قرضا(1).

قوله علیه السلام سلا عن الشهوات أی نسیها و ترکها و فی القاموس سلاه و عنه کدعاه و رضیه سلوا و سلوا و سلوانا و سلیا نسیه و أسلاه عنه فتسلی عن المحرمات و فی بعض النسخ عن الحرمات جمع الحرمة کالغرفات جمع الغرفة هانت علیه المصائب لأنها راجعة إلی فوات الأمور الدنیویة و من زهد فیها سهل عنده فواتها.

قوله علیه السلام کمن رأی أی صاروا من الیقین بمنزلة المعاینة کما مر فی باب الیقین مخلدین أی کأنه یری خلودهم أو یراهم مع علمه بخلودهم و من الأفاضل من قرأ مخلدین علی بناء الفاعل من الإفعال کقولهم أخلد إلیه أی مال و لا یخفی بعده.

و قلوبهم محزونة لهم الآخرة و خوف التقصیر و عدم العلم بالعاقبة أنفسهم

ص: 45

بلکه باید همراه با از بین بردن دوستی آن از قلب باشد که با عبارت «کونوا من الزاهدین» الخ، به آن اشاره فرمود.

«البساط» فِعال به معنای مفعول است؛ یعنی در عوض فرش های پهن شده در خانه ها به زمین اکتفا نمودند در فرضی که فرش جز از راه حرام یا شبهه فراهم نمی شد و یا این که مطلقا به زمین اکتفا کردند و احتمال اول برای جمع بین اخبار مناسب تر است و همچنین در سایر موارد. و در صحاح بساط به معنای چیزی است که گسترده می شود و بَساط به فتح باء به معنای زمین وسیع است و عبارت «التراب فراشا» یعنی خاک را مفروش گرفتند یعنی خاک را در عوض لباس های نیکویی که با پنبه و غیر آن پر شده تا بر آن بخوابد؛ زیرا خاک از سایر اجزای زمین نرم تر است. «و الماء طیبا» به این خاطر آب را عطر خود گرفتند که منفعت عمده عطر دفع بوهای بد است و این بوها با شستشوی با آب دفع می شود. و این که برخی گفته اند: مراد این است که زاهدان به جای شربت های لذیذ از نوشیدن آب لذت می برند چرا که اصل طیب به معنای لذت است، چنانچه در قاموس به آن تصریح شده، بعید به نظر می رسد.

«قرضوا من الدنیا تقریضا» بنا بر این که به صیغه مفعول و از باب تفعل خوانده شود از «قرض» گرفته شده که به معنای قطع است و باب تفعیل مبالغه را می رساند و گفته شده: قرض به معنای تجاوز است و از عبارت «قرضت الوادی» یعنی از آن بیابان عبور نمودم، گرفته شده و یا قرض به معنای عدول است و از عبارت «قرضت المکان» یعنی از آن مکان عبور کردم، گرفته شده و در نهج البلاغه دارد: سپس دنیا را به شدت از خود بریدند.

عبارت «سلا عن الشهوات» یعنی شهوات را فراموش و ترک نمود و در قاموس آمده «سلاه و سلا عنه» بر وزن دعاه و رضیه است و مصدر آن سلوا و سلوا و سلوانا و سلیا بوده و به معنای این است که آن چیز را فراموش کرد و «أسلاه عنه فتسلی» نیز استعمال دارد. «عن المحرمات» و در برخی نسخه ها «عن الحرمات» دارد که جمع حرمت است مثل غرفات که جع غرفه است. «هانت علیه المصائب» به این دلیل که مصائب به از دست رفتن امور دنیوی برگشت می کند و کسی که در دنیا زاهد باشد، از دست رفتن دنیا برای او آسان است.

عبارت «کمن رأی» یعنی از نظر یقین به درجه دیدن عینی رسیدند، چنانچه در باب یقین گذشت. «مخلّدین» یعنی گویا خلودشان دیده می شود یا این که آنان را می بیند با این که علم به خلودشان دارد و برخی از اهل ض «مخلِدین» بر وزن اسم فاعل از باب افعال خوانده مانند این که گفته می شود: «أخلد الیه» یعنی به او میل پیدا کرد و بعید بودن این احتمال واضح است.

عبارت «وقلوبهم محزونه» یعنی به خاطر اندوه آخرت و ترس از کوتاهی کردن و عدم علم به عاقبت امرشان. «انفسهم

ص: 45

عفیفة عن المحرمات و الشبهات و حوائجهم خفیفة لاقتصارهم فی الدنیا علی القدر الضروری منها صبروا أیاما قلیلة أی أیام عمرهم فإنها قلیلة فی جنب أیام الآخرة صبروا فیها علی الفقر و الضر و مشقة فعل الطاعات و ترک المحرمات و إیذاء الظلمة و المخالفین فصاروا بعقبی راحة طویلة فی القاموس العقبی جزاء الأمر و قال الراغب العقب و العقبی یختصان بالثواب نحو خَیْرٌ

ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً(1) و قال أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ(2) فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ(3) و العاقبة إطلاقها یختص بالثواب نحو وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (4) و بالإضافة قد تستعمل فی العقوبة نحو ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای (5) انتهی.

و أقول العقبی غالبه أنه یستعمل فی الثواب و قد یستعمل فی العقاب أیضا کقوله تعالی تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ(6) و قوله سبحانه وَ لا یَخافُ عُقْباها(7) و قال البیضاوی (8)

فی قوله تعالی أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ أی عاقبة الدنیا و ما ینبغی أن یکون مال أهلها و هی الجنة و فی قوله سبحانه تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا أی الجنة الموصوفة مالهم و منتهی أمرهم و فی قوله وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ(9) اللام یدل علی أن المراد بالعقبی العاقبة المحمودة انتهی و الباء فی قوله بعقبی إما بمعنی إلی أو بمعنی مع و إضافة العقبی إلی الراحة للبیان و یحتمل غیره أیضا و فی فقه الرضا فصارت لهم العقبی راحة طویلة.

و أما اللیل ظاهره النصب علی الظرفیة و قیل یحتمل الرفع علی الابتداء و التخصیص به لأن العبادة فیه أشق و أقرب إلی القربة و حضور القلب

ص: 46

عفیفة» یعنی از محرمات و شبهات عفت دارند و «حوائجهم خفیفة» به خاطر این که در دنیا بر قدر ضرورت آن اکتفا کرده اند. «صبروا ایاما قلیلة» یعنی در ایام کوتاه عمرشان که در برابر ایام آخرت کوتاه است، بردباری نموده اند؛ در آن بر فقر و ضرر و مشقت انجام طاعات و ترک محرمات و آزار ظالمان و مخالفانشان صبر کرده اند. «فصاروا بعقبی راحة طویلة» در قاموس گفته: عقبی به معنای جزای کار است و راغب گفته: عقب و عقبی مخصوص ثواب هستند مانند آیه «خیر ثوابا و خیر عقباً»(1){برترین

ثواب، و بهترین عاقبت را (برای مطیعان) دارد} و فرمود: «أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ.»(2){پایان

نیک سرای دیگر، از آن آن هاست.} و آیه «فنعم عقبی الدار.»(3){چه نیکوست سرانجام آن سرا(ی جاویدان)! } و کلمه عاقبت اگر مطلق استعمال شود، مخصوص ثواب است مانند آیه «والعاقبةُ للمتقین.»(4){و سرانجام (نیک) برای پرهیزکاران است!»} و اگر چیزی به عاقبت اضافه شود، گاهی در عقوبت بد نیز استعمال می شود مانند: «ثم کان عاقبة الذین اساوؤا السوآی.»(5){سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند} پایان کلام صاحب قاموس.

می گویم

علامه مجلسی می فرماید: من می گویم: کلمه «عقبی» غالبا در ثواب استعمال می شود و در عقاب نیز گاهی استعمال می شود مانند آیه «تِلْکَ عُقْبَی الَّذینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرینَ النَّارُ.»(6) {این سرانجام کسانی است که پرهیزگاری پیشه کردند؛ و سرانجام کافران، آتش است! } و مانند آیه «و لا یخاف عقباها.»(7){از سرانجام آن باکی ندارد} و بیضاوی درباره آیه «أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ.»(8)

گفته: یعنی عاقبت دنیا و آنچه سزاوار است که سرانجام اهل آن باشد که همان بهشت است و درباره آیه «تلک عقبی الذین اتقوا» گفته: یعنی سرانجام اینان و انتهای کارشان بهشت وصف شده است و درباره آیه «وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ.»(9){و به زودی کفّار می دانند سرانجام (نیک و بد) در سرای دیگر از آن کیست!} گفته: لام دلالت دارد بر این که مراد از عقبی عاقبتی ستوده است. پایان کلام بیضاوی. و باء در عبارت «بعقبی» یا به معنای «الی» است یا به معنای «مع» و اضافه کردن کلمه راحت به عقبی، اضافه بیانیّه است و احتمال غیر بیان نیز می رود و در فقه الرضا آمده «فصارت لهم العقبی راحة طویلة».

در عبارت «و اما اللیل» ظاهرا لیل منصوب است بنا بر این که ظرف باشد و گفته شوده: محتمل است مرفوع باشد، بنا بر این که مبتدا باشد و اختصاص دادن عبادت به شب، به این علت است که عبادت در آن سخت تر است و به قربت به خدا نزدیک تر است و حضور قلب

ص: 46

فیه أکثر کما قال تعالی إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا(1) فصافون أقدامهم أی للصلاة و یدل علی استحباب صف القدمین فی الصلاة بحیث لا یکون أحدهما أقرب من القبلة من الأخری أو تکون الفاصلة بینهما من الأصابع إلی العقبین مساویة و الأول أظهر و علی استحباب التضرع و البکاء فی صلاة اللیل: و فی القاموس جار کمنع جأرا و جؤارا رفع صوته بالدعاء و تضرع و استغاث قوله فی فکاک رقابهم أی من النار کأنهم القداح فی القاموس القدح بالکسر السهم قبل أن یراش و ینصل و الجمع قداح و أقداح و أقادیح انتهی و أشار علیه السلام إلی وجه التشبیه بالقداح بقوله قد براهم الخوف أی نحلهم و ذبلهم کما یبری السهم فی القاموس بری السهم یبریه بریا و ابتراه نحته و براه السفر یبریه بریا هزله و قوله من العبادة إما متعلق بقوله براهم أی نحتهم الخوف بآلة العبادة أی بحمله إیاهم علیها و علی کثرتها أو بقوله کأنهم القداح فیرجع إلی الأول و علی التقدیرین من للسببیة و العلیة أو متعلق بالخوف أی من قلة العبادة و الأول أظهر.

فیقول مرضی أی یظن أنهم مرضی لصفرة وجوههم و نحافة بدنهم فخطأ علیه السلام ظنه و قال و ما بالقوم من مرض بل هم من الأصحاء من الأدواء النفسانیة و الأمراض القلبیة أم خولطوا أی أو یقول خولطوا و یحتمل أن یکون مرضی علی الاستفهام و قوله أم خولطوا معادلا له من کلام الناظر فاعترض جوابه علیه السلام بین أجزاء کلامه.

و الحاصل أنهم لما کانوا لشدة اشتغالهم بحب الله و عبادته و اعتزالهم عن عامة الخلق و مباینة أطوارهم لأطوارهم و أقوالهم لأقوالهم و یسمعون منهم ما هو فوق إدراکهم و عقولهم فتارة ینسبونهم إلی المرض الجسمانی و تارة إلی المرض الروحانی و هو الجنون و اختلاط العقل بما یفسده فأجاب علیه السلام عن الأول بالنفی المطلق و عن الثانی بأن المخالطة متحققة لکن لا بما یفسد

ص: 47

در آن بیشتر است، چنانچه خداوند فرمود: «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً.»(1){مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است!} عبارت «فصافون اقدامهم» یعنی برای نماز و این عبارت دلالت دارد بر استحباب صاف بودن قدم ها در نماز، به گونه ای که یکی از دیگری به قبله نزدیک تر نباشد یا فاصله بین دو پا از انگشتان تا پاشنه مساوی باشد و اولی واضح تر است و این عبارت دلالت دارد بر استحباب زاری و گریه در نماز شب. و در قاموس در مورد عبارت «جأر» بر وزن منع که مصدر آن «جأراً و جؤاراً» است به معنای بلند کردن صدا به دعا و تضرع و یاری طلبیدن از خداست. عبارت «فی فکاک رقبتهم» یعنی آزادی از آتش جهنم. «کأنّهم القداح» در قاموس گفته: «بری السهم یبریه بریا و ابتراه» یعنی تیر را تراشید و «براه السفر یبریه بریا» یعنی سفر او را لاغر کرد و «من العبادة» یا متعلق به «براهم» یعنی خوف آنان را تراش داده است به وسیله عبادت یعنی ترس آنان را وادار به عبادت و کثرت انجام آنان نموده و یا «من العبادة» متعلق است به عبارت «کأنهم القداح» که رجوع به معنای اول می کند و بنا بر هر دو تقدیر که من به معنای سببیت یا علیت باشد. «أو» متعلق به خوف است یعنی از شدت کمی عبادت و احتمال اول ظاهر تر است.

عبارت «فیقول مرضی» یعنی بیننده آنان را مریض می انگارد به خاطر زردی چهره هایشان و لاغری اندامشان و حضرت می فرمایند: گمان بیننده خطاست؛ و می فرماید: «و ما بالقوم من مرض» بلکه این قوم سالم هستند از بیماری های نفسانی و امراض قلبی. «ام خولطوا» یعنی بیننده می گوید: اینان دچار سبک مغزی شده اند و محتمل است که عبارت «مرضی» استفهامی باشد و عبارت «ام خولطوا» نیز معادل آن و استفهامی باشد که حضرت در اثنای کلام بیننده سؤال کننده متعرض جواب او نیز شده اند.

و حاصل معنا این که آن ها وقتی از شدت اشتغال به محبت و عبادت خدا و دوری گزیدنشان از عوام مردم و مباینت بین حالات و گفتار و مردم با حالات و گفتار ایشان، و این که مردم چیزهایی از اینان می شنوند که فوق قدرت ادراک و عقول ایشان است، گاهی آنان را به امراض جسمانی و گاهی به مرض روحانی که همان دیوانگی و اختلاط عقل به تباه کننده عقل است نسبت می دهند. پس حضرت مرض جسمانی را مطلقا نفی فرمود و از بیماری روحی هم جواب داد که بله اینان دچار اختلاط عقل شده اند، اما نه این که عقلشان به چیزی مشوب شود که آن را تباه سازد، بلکه به چیزی مشوب شده که

ص: 47

العقل بل بما یکمله من خوف النار و حب الملک الغفار.

عقلشان را کامل می کند که همان ترس از جهنم و دوستی خدای پادشاه آمرزنده است.

روایت19.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در دنیا زهد پیشه کند، خداوند متعال حکمت را در دلش جای داده و زبانش را به آن گویا ساخته و او را به عیوب دنیا و درد و درمانش بینا ساخته و از دنیا به سلامت به بهشت بیرونش آورد.(1)

توضیح

در کتاب «المغرب» گفته: «زهد فی الشیء و عن الشیء زهدا و زهادةً» یعنی از آن چیز رویگردان شد و آن را نخواست و کسی که بین «زهد فیه» و «زهد عنه» فرق بگذارد اشتباه کرده و در عدة الداعی گفته:

روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل علیه السلام در خصوص تفسیر زهد پرسید. پس جبرئیل علیه السلام گفت: زاهد کسی است که آن کس را که خالقش دوست می دارد، دوست بدارد و آن کس را که خالقش دشمن می دارد، دشمن بدارد و از حلال دنیا نیز دوری می کند و به حرام آن نیز التفاتی ندارد؛ زیرا حلال دنیا حساب دارد و حرام آن عقاب دارد و زاهد به تمام اهل اسلام رحمت دارد، به همان صورت که به خود رحمت دارد و از سخن گفتن درباره اموری که به او مربوط نیست دوری می کند، به همان صورت که از کلام حرام دوری می کند به همان صورت که از خوردن مرداری که بوی بد آن زیاد شده اجتناب می کند، از پرخوری نیز اجتناب می کند و از مال فناپذیر دنیا و زینت های آن دوری می کند، به همان صورت که از آتش اجتناب می کند که او را فرا بگیرد و زاهد کسی است که آرزوی او کم است و اجلش مقابل چشم اوست.

و حکمت عبارت است از علوم حقیقی که مقرون با عمل باشد یا منظور علوم ربانی است که از خدای متعال بعد از عمل به طاعت او افاضه می شود و تحقیق در خصوص حکمت در کتاب عقل و غیر آن گذشت.

راغب می گوید: حکمت عبارت است از رسیدن به حقیقت با علم و عقل؛ پس حکمتِ خدای متعال به معنای شناخت اشیا و به وجود آوردن آن در نهایت استحکام است و حکمت انسان عبارت است از شناخت موجودات و انجام کارهای نیک و این همان وصفی است که لقمان در آیه شریفه به آن متصف شده که فرمود: «و لقد آتینا لقمان الحکمة.»(2) {ما به لقمان حکت عطا کردیم} و خداوند با این وصف حکمت به تمام معانی آن تنبّه داد. پایان کلام راغب.

«داءها و دواءها» گویا بدل اشتمال از عیوب است یعنی مراد از بصیرت به عیوب این است که خداوند دردهای دنیوی از قبیل انجام محرمات و صفات مذمومی را که متفرع

ص: 48

علی حب الدنیا و یعرفه ما یعالج به تلک الأدواء من التفکرات الصحیحة و المواعظ الحسنة و فعل الطاعات و الریاضات و مجاهدة النفس فی ترک الشهوات کأن یقال الطب حد معرفة الأمراض بأن یعرف ما تحصل منه و أصل المرض و کیفیة علاجه أو یقال الدنیا دنیاءان دنیا بلاغ یصیر سببا لتحصیل الآخرة و دنیا ملعونة فلما ذکر عیوب الدنیا فصلها و بین أن منها ما هو داء و منها ما هو دواء.

و یحتمل حینئذ ارتکاب استخدام بأن یکون المراد بالدنیا أولا الدنیا المذمومة و بالضمیر الأعم و یحتمل أن یکون داؤها تأکیدا لعیوب الدنیا و دواؤها عطفا علی العیوب.

و قیل داؤها و دواؤها مجروران بدلا بعض للدنیا فالمراد بعیوب دواء الدنیا شدتها علی النفس و صعوبتها و ربما یقرأ دواها بالقصر بمعنی الأحمق أی المبتلی بحب الدنیا و لا یخفی بعده و أخرجه من الدنیا سالما من العیوب و المعاصی إلی دار السلام أی الجنة التی من دخلها سلم من جمیع المکاره و الآلام.

بر دنیادوستی است، به او بشناساند و علاج آن دردها از قبیل تفکرات صحیح و مواعظ نیک و انجام طاعات و ریاضات و جهاد با نفس در ترک شهوات را نیز بشناساند؛ گویا این گونه گفته شود: حدّ شناخت امراض این است که بداند مرض از چه طریقی به وجود می آید و ریشه آن و کیفیت معالجه آن را بشناسد یا گفته شود: دنیا بر دو قسم است: دنیای در حد کفاف که سبب تحصیل آخرت است و دنیای ملعون؛ پس وقتی عیوب دنیا بیان می شود، آن را مفصلا بیان کند و تبیین نماید که بخشی از دنیا درد و قسمی از آن دواء است.

و گفته شده: «داءها و دواءها» مجرور بوده و بدل بعض برای دنیا باشد؛ پس منظور از عیوبی که دواء دنیا هستند، شدت و صعوبت آن دواها بر نفس است و چه بسا «دواها» با الف مقصوره خوانده شود به معنای احمق، یعنی کسی که مبتلا به حب دنیاست احمق است و بعید بودن این قرائت مخفی نیست. و «اخرجه من الدنیا سالما» یعنی از عیوب و معاصی سالم می ماند. «الی دار السلام» یعنی به سمت بهشتی که هر کس داخل آن شود، از تمام سختی ها و دردها سالم می ماند.

روایت20.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: تمام خیر در خانه ای قرار داده شده و کلید آن بی رغبتی نسبت به دنیاست. سپس فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: انسان تا زمانی که از کسی که دنیا را می خورد، باکی نداشته باشد، شیرینی ایمان را در دلش نیابد. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: بر دل های شما حرام است شیرینی ایمان را بچشند، مگر نسبت به دنیا بی رغبت شوند.(1)

توضیح

«جعل الخیر کله» الخ، یعنی وقتی زهد در دنیا سبب حصول تمام سعادات علمی و عملی است، حضرت آن کمالات را به کالاهایی که در یک خانه جمع شده تشبیه فرمود و زهد را به کلید آن خانه تشبیه کرد. عبارت «لا یجد الرجل» الخ، حضرت ایمان را به چیز شیرینی تشبیه فرمود

ص: 49

میل الطبع السلیم إلیه و أثبت له الحلاوة علی الاستعارة المکنیة و التخییلیة أو استعار لفظ الحلاوة لآثار الإیمان التی تلتذ الروح بها حتی لا یبالی من أکل الدنیا یحتمل أن یکون من اسم موصول و أکل فعلا ماضیا و أن یکون من حرف جر و أکل مصدرا فعلی الأول المعنی أنه لا یعتنی بشأن الدنیا بحیث لا یحسد أحدا علیها و لو کانت کلها لقمة فی فم کلب لم یغتم لذلک و لم یر ذلک له کثیرا و علی الثانی أیضا یرجع إلی ذلک أو المعنی لا یعتنی بأکل الدنیا و التصرف فیها.

با این وجه شبه که طبع سلیم به آن متمایل است و با استعاره ای مکنیه و تخییلیه شیرینی را بر آن بار فرمود یا لفظ حلاوت را استعاره از آثار ایمان گرفت که روح از آن لذت می برد. «حتی لا یبالی من اکل الدنیا» ممکن است «مَن» اسم موصول و «أکل» فعل ماضی باشد و یا این که «مِن» حرف جر و «أکل» مصدر باشد. پس بنا بر احتمال اول، معنا این می شود که او به شؤون دنیا اعتنایی ندارد به گونه ای بر احدی نسبت به دنیا رشک نمی برد، و اگر تمام دنیا لقمه ای در دهان سگی باشد، به این سبب مغموم نمی شود و این لقمه را برای سگ زیاد نمی بیند و بنا بر معنای دوم نیز یا معنا به همین مضمون است یا این است که اعتنایی به خوردن در دنیا و تصرف در آن ندارد.

روایت21.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: از جمله یاورترین اخلاق نسبت به دین، بی رغبتی نسبت به دنیا است.(1)

توضیح

«ان من اعون الاخلاق» الخ، سبب این است که اشتغال در دنیا و صرف فکر در راه های تحصیل دنیا و طرق ضبط آن و رفع موانع از آن مانع بزرگی از فراغ دل نسبت به امور دینی است و تفکر در دنیا و بلکه دوستی آن با دوستی خدای متعال و طاعت او و طلب آخرت، جمع نمی شود؛ چنانچه روایت شده که دنیا و آخرت دو هَوو (دو زوجه یک مرد) هستند؛ زیرا میل به یکی به دیگری ضرر می زند.

روایت22.

کافی: مردی از علی بن حسین علیهما السلام در باره زهد پرسید. فرمود: ده چیز است، بالاترین درجه زهد، پایین ترین درجه اجتناب از گناهان (ورع) است و بالاترین درجه ورع، پایین ترین درجه یقین است و بالاترین درجه یقین، پایین ترین درجه رضایت است. همانا، تمامی زهد در آیه ای از کتاب خداوند عز و جل آمده است: «لکَیْلا تَأْسَوا عَلی مَا فَاتَکُمْ ولا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ»(2){تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است شادمانی نکنید}.(3)

ص: 50

توضیح

صدر این روایت در باب رضا به قضای الهی گذشت تا عبارت «إلّا أن الزهد» و در آن جا بود که زهد ده جزء است و برخی از شراح اجزای ده گانه زهد را به اعتبار ترک دوستی ده چیز قرار داده است: مال و اولاد و لباس و طعام و زن و خانه و مرکب و انتقام از دشمن و حکومت و حب شهرت به خیر و این تکلفی است که نیازی به آن نیست. و آیات در سوره حدید به این صورت است: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ.»(1){بدانید

زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است.} تا آنجا که فرمود: « وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ» {زندگی دنیا چیزی جز متاع فریب نیست!} سپس خدای متعال فرمود: «ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ. لِکَیْلا تَأْسَوْا»(2){هیچ

مصیبتی (ناخواسته) در زمین و نه در وجود شما روی نمی دهد مگر اینکه همه آن ها قبل از آنکه زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است؛ و این امر برای خدا آسان است! این به خاطر آن است که برای آنچه از دست داده اید تأسف نخورید.} مفسرین گفته اند: یعنی این مطلب را در کتابی نوشته ایم. «لکیلا تأسوا» یعنی برای این که محزون نشوید. «علی ما فاتکم» یعنی نعمت های دنیا که از دست شما رفته. «و لا تفرحوا بما آتاکم» یعنی بر آنچه از دنیا به شما اعطا فرموده. و طبرسی رحمه الله فرموده: و آنچه موجب منتفی شدن حزن و شادی از این می شود این است که انسان وقتی دانست که آنچه از دست او می رود، خدای تعالی در آخرت عوض آن را ضمانت می کند، سزاوار نیست که برای آن محزون گردد و وقتی بداند آنچه از دنیا به او رسیده، مکلف به شکر آن و ادای حقوق واجب آن است، سزاوار نیست که شاد گردد و نیز وقتی بداند که چیزی از دنیا باقی نمی ماند، سزاوار نیست که بر آن اهتمام فراوان ورزد؛ بلکه شایسته است که به امر آخرت اهتمام ورزد که دوام دارد و از بین نمی رود. پایان کلام طبرسی.

و مخفی نیست که این دو وجه مذکور بر تعلیلی که در آیه ذکر شد، منطبق نمی گردد، مگر این که گفته شود این امور نیز از امور نوشته شده و مکتوب است. و به همین جهت غیر طبرسی از مفسران گفته اند: علت آن است که کسی که بداند همه امور در تقدیر الهی جای دارد، امر بر او آسان می شود.

و برخی از فضلا گفته اند: این تعلیلی است برای سه آیه قبل از آن که فرمود: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْو.»(3) {بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی است} و این به حسب معنا وجه نیکویی است و بدین ترتیب در تعلیل تکلفی نیست ولی از حیث لفظی بعید به نظر می رسد، اگر چه این آیات به حسب معنایی به هم متصل

ص: 51

مسوقة لأمر واحد و قد مر وجه آخر فی تأویل الآیة فی کتاب الإمامة و أنها نازلة فی أهل البیت علیهم السلام و قد بیناه هناک.

و قال البیضاوی المراد منه نفی الأسی المانع عن التسلیم لأمر الله و الفرح الموجب للبطر و الاختیال و الله لا یحب کل مختال فخور إذ قل من یثبت نفسه حالی السراء و الضراء انتهی (1).

وَ رُوِیَ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ فَمَنْ لَمْ یَأْسَ عَلَی الْمَاضِی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالْآتِی فَقَدْ أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَیْهِ (2).

و سیاقشان برای امر واحدی است و در کتاب امامت وجه دیگری برای تأویل آیه گذشت و آن این بود که این آیه درباره اهل بیت علیهم السلام نازل شده و ما آن را در آنجا تبیین نمودیم.

و بیضاوی گفته: مراد از این آیه نفی حزنی است که مانع از تسلیم امر خدا بشود و نفی شادمانی است که موجب سرمستی و تکبر گردد و خدا هیچ متکبر فخر فروشی را دوست نمی دارد؛ زیرا کم هستند کسانی که در حال سرور و اندوه ثابت قدم بدارد. پایان کلام بیضاوی.

و در نهج البلاغه از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: تمام زهد بین دو کلمه در قرآن است. خدای سبحان فرمود: « لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُم.»(1){این به خاطر آن است که برای آنچه از دست داده اید تأسف نخورید، و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید.} پس هر کس که بر گذشته اندوه نخورد و به آینده نیز شادمان نباشد، هر دو طرف زهد را گرفته است .

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر دلی که در آن شک یا شرک باشد ساقط است و آنان به دنیا بی رغبت شدند برای این که دل هایشان برای آخرت آماده گردد.(2)

روایت24.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: نشانه مشتاق به پاداش آخرت، بی رغبتی اوست نسبت به زیبایی زودگذر دنیاست. اما بی رغبتی زاهد در این دنیا از آنچه خداوند برایش قسمت کرده، کم نمی کند اگرچه او بی رغبت باشد و حرص حریص هم بر زیبایی زودگذر دنیا چیز بیشتری در دنیا به او نمی رساند، اگرچه حرص ورزد. پس مغبون کسی است که از بهره آخرت محروم شود.(3)

توضیح

«إن علامة الراغب» اشاره است به آنچه دانستی که دنیا و آخرت دو همسر یک مرد هستند و اجتماع دوستی آن دو در یک قلب ممکن نیست؛ پس کسی که به یکی از دنیا یا آخرت رغبت ورزد، ناچار از دیگری بی میل است و این که حضرت سخن از دسترسی زود به میان آورد به این دلیل که همین دسترسی فوری است که موجب می شود مردم غالبا دنیا را بر ثواب آخرت که دیرهنگام است، برگزینند یا به این خاطر که در دسترس بودن دلالت بر عدم ثبات دنیا دارد. و گفته شده به این خاطر است که زیبایی دنیا که متعلق به آینده ای است که زمان دارد و متاخر است، مانند آن مقداری که انسان برای تحصیل آنچه در آخرت نافع است، به آن نیاز دارد و این منافاتی با رغبت و میل به ثواب آخرت ندارد

ص: 52

بل معین لحصوله و المراد بزهرة الدنیا بهجتها أو نضارتها أو متاعها تشبیها له بزهرة النبات لکونها أقل الریاحین ثباتا و هو إشارة إلی قوله تعالی وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی (1)

قال فی القاموس الزهرة و یحرک النبات و نوره أو الأصفر منه و من الدنیا بهجتها و نضارتها و حسنها انتهی قوله علیه السلام فی هذه الدنیا الإشارة للتحقیر و إن زهد أی بالغ فی الزهد و کذا قوله و إن حرص أو المراد بقوله و إن زهد و إن سعی فی صرفها عن نفسه و بقوله و إن حرص أی بالغ فی تحصیلها فالمراد بالزهد و الحرص الأولین القلبیان بالآخرین الجسمانیان.

و الحاصل أن الرزق لکل أحد مقدر و إن کان وصولها إلیه مشروطا بقدر من السعی علی ما أمره الشارع من غیر إفراط یمنعه عن الطاعات و لا تقصیر کثیر بترک السعی مطلقا و لا مدخل لکثرة السعی فی کثرة الرزق فمن ترک الطاعات و ارتکب المحرمات فی ذلک حرم ثواب الآخرة و لا یزید رزقه فی الدنیا فهو مغبون و هذا علی القول بأن مقدار الرزق معین مقدر و لا یزید بالسعی و لا ینقص بترکه و علی القول بأن الرزق المقدر الواجب علی الله تعالی هو القدر الضروری و یزید بالکسب بالسعی فیحتاج الخبر إلی تأویل بعید و سیأتی الکلام فیه فی محله إن شاء الله تعالی.

و بلکه یاوری بر حصول آن ثواب است. و مراد از «زهرة الدنیا» سرور دنیا یا شکفتگی آن یا متاع دنیاست و این از باب تشبیه متاع دنیا به شکوفه گیاهان است زیرا از حیث ثبات، کمترین مقدار زمانی را ثبات دارد و این اشاره است به آیه «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی.»(1){و

هرگز چشمان خود را به نعمت های مادّی، که به گروه هایی از آنان داده ایم، میفکن! اینها شکوفه های زندگی دنیاست؛ تا آنان را در آن بیازماییم؛ و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است!} در قاموس گفته: «الزهره» که گاهی هاء آن متحرک نیز می شود گیاه و شکوفه آن یا شکوفه زردرنگ آن است و زهره نسبت به دنیا بهجت و شکفتگی و نیکویی آن است. پایان کلام صاحب قاموس. عبارت «فی هذه الدنیا» اشاره کردن به دنیا برای تحقیر آن است. «و إن زهد» یعنی اگر چه در زهد تلاش فراوانی کند و همچنین معنا می شود عبارت «و إن حرص» یا این که مراد از «و إن زهد» یعنی اگر چه تلاش کند که دنیا را از خود منصرف کند و «و إن حرص» یعنی اگر چه در به دست آوردن دنیا تلاش فراوان کند. پس مراد از زهد و حرص اولی، زهد و حرص قلبی و در دومی زهد و حرص جسمی می باشد.

حاصل معنا این که روزی برای هر کس مقدر است، اگر چه رسیدن به این روزی مشروط است به مقداری سعی بر طبق امری که شارع فرموده، به شرطی که افراط نکند که مانع او از اطاعت شود و با ترک سعی مطلق، کوتاهی زیادی رخ نمی دهد و کثرت سعی دخلی به کثرت رزق ندارد. پس کسی که در راه سعی برای رزق طاعات را ترک کند و مرتکب محرمات شود از ثواب آخرت محروم می گردد و روزی او در دنیا افزون نمی شود؛ پس او خسران زده است و بنا بر این قول که مقدار روزی هر کس مشخص و معین است، و با سعی و تلاش بیشتر نمی گردد و با ترک سعی کم نمی شود، بنا بر این قول که روزی مقدر واجب بر خدای متعال به همان مقدار ضرورت است و با کسب و تلاش بیشتر می گردد. بنا بر این مبانی این روایت احتیاج به تأویلی بعید دارد و کلام در این خصوص در محل آن خواهد آمد، ان شاء الله تعالی.

روایت25.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: چیزی از دنیا پیامبرخدا صلی الله علیه و آله را به خود جلب نمی کرد، مگر آنکه نسبت آن گرسنه و ترسان بود.(2)

توضیح

«إلّا أن یکون فیها» استثنا منقطع است و ممکن است متصل باشد.

ص: 53

جائعا أی بسبب الصوم أو الإیثار علی الغیر أو لأن الجوع موجب للقرب من الله تعالی بخلاف الشبع فإنه موجب للبعد مع أن فی الجوع الاضطراری و الصبر علیه و الرضا بقضائه سبحانه لذة للمقربین خائفا أی من عذاب الآخرة أو من العدو فی الجهاد أیضا أو لأن الضراء فی الدنیا مطلقا موجب للسراء فی الآخرة و قد أشبعنا الکلام فی جوعه و قناعه و تواضعه صلی الله علیه و آله فی المأکل و الملبس و المجلس و سائر أحواله فی المجلد السادس.

«جائعا» یعنی به سبب روزه یا دیگران را بر خود مقدم داشتن یا به این خاطر که گرسنگی موجب قرب به خدای متعال است به خلاف سیری که موجب دوری است، مضافا بر این که در گرسنگی اضطراری و صبر بر آن و رضا به قضای خدای سبحان، برای مقربان لذت بخش است. «خائفا» یعنی هراسان از عذاب آخرت یا و نیز از دشمن در امر جهاد؛ یا به این خاطر که گزند در دنیا مطلقا موجب سرور در آخرت است و ما مفصلاً در خصوص گرسنگی و قناعت و تواضع آن حضرت صلی الله علیه و آله در خوراک و پوشاک و مجلس و سایر احوال ایشان در جلد ششم سخن گفتیم.

روایت26.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله غمگین بیرون رفت. پس فرشته ای که کلیدهای گنج های زمین نزدش بود بر ایشان وارد شد و گفت: ای محمد! این کلیدهای گنج های دنیاست. پروردگارت می فرماید: باز کن و هر آنچه می خواهی از آن ها بگیر، بدون اینکه چیزی نزد من کاسته شود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا خانه کسی است که خانه ندارد و کسی که عقل ندارد برای دنیا جمع می کند. فرشته گفت: به خدایی که تو را به حق مبعوث نمود، این سخن را در هنگامی که این کلیدها به من داده شد، از فرشته ای شنیدم که در آسمان چهارم بود.(1)

توضیح

«خرج النبی» یعنی پیامبر از خانه خارج شد یا برای یکی از غزوات خارج شد. «و هو محزون» شاید حزن آن حضرت صلی الله علیه و آله به خاطر ضعف مسلمانان و عدم رواج یافتن دین و قوت مشرکان و کمی اسباب جهاد بود. «من غیر أن تنقص» فعل مضارع مجهول است. جوهری گفته: «نقص الشیء و نقصته أنا» گاهی متعدی و گاهی لازم استعمال می شود. پایان کلام جوهری. و ممکن است این فعل به صورت معلوم خوانده شود که ضمیر مستتر به «مفاتیح» بر می گردد و در برخی نسخه ها فعل به صیغه غایب است یعنی این که تو چیزی از آن بگیری موجب نقصان منزلت و درجه ای می شود که نزد من داری. «من لا دار له» یعنی کسی که در آخرت خانه ای ندارد؛ پس معنا این می شود که کسی که همت می کند برای جمع دنیا و آباد کردن آن، در آخرت خانه ای ندارد یا این گونه معنا می شود که کسی دنیا را بر می گزیند که ایمان ندارد که در آخرت خانه ای دارد یا کسی که اصلا خانه ای ندارد، دنیا را بر می گزیند؛ زیرا دار آخرت را از دست داد و دار دنیا نیز برای او باقی نمی ماند. «لها» یعنی برای دنیا و عیش در آن کسی که عقل ندارد اموال و اسباب را جمع می کند؛ زیرا عاقل چیز فانی را بر چیز باقی ترجیح نمی دهد و چه بسا «یُجمِع» از باب

ص: 54

الإفعال من العزم و الاهتمام فی القاموس الإجماع الاتفاق و صر أخلاف الناقة جمع و جعل الأمر جمیعا بعد تفرقه و الإعداد و الإیباس الإیناس و سوق الإبل جمیعا و العزم علی الأمر أجمعت الأمر و علیه و الأمر مجمع انتهی (1) و یناسب هذا أکثر المعانی لکن الأول أظهر.

افعال خوانده شود که به معنای عزم و اهتمام است. در قاموس آمده: «إجماع» به معنای اتفاق است «صرّ أخلاف الناقة» یعنی پستان های شتر را جمع کرد و امر را بعد از متفرق شدن آن جمع کرد و إعداد و إیباس و إیناس و سوق همه شتران و عزم بر امر «أجمعت الامر و علی الامر و الامر مجمع.» پایان کلام صاحب قاموس.

روایت27.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر بزغاله مرده ای که گوشش بریده شده بود و در زباله دان افتاده بود گذر کردند. ایشان به اصحاب فرمود: این مردار به چه می ارزد؟ اصحاب گفتند: اگر زنده بود شاید به یک درهم نیز نمی ارزید. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدایی که جانم در دست اوست، دنیا نزد خداوند از این بزغاله نزد صاحبش کم ارزش تر است.(1)

توضیح

در نهایه در خصوص این روایت گفته: «مرّ بجدی أسکّ» یعنی حضرت از کنار بزغاله ای عبور کردکه دو گوش آن بریده شده بود. و در قاموس گفته: «السکک» به تحریک سین و میم کَری و کوچکی گوش و چسبیدن آن به سر و کم بودن بلندای آن یا به معنای کوچکی حفره گوش و تنگی سوراخ آن که در انسان و غیر آن است. «سککت یا جدی» که أسکّ و سکاء است.

و مسلم در صحیح خود این حدیث را از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله از بازاری عبور کردند و از کنار بزغاله مرده گوش بریده ای گذشتند و آن را برداشتند و گوشش را گرفتند و فرمودند: کدام یک از شما دوست دارد که به إزای یک درهم این بزغاله از آن او باشد؟ پس گفتند: ما را به این چه کار؟ ما نمی خواهیم که این بزغاله از آن ما باشد. حضرت فرمود: دوست دارید این برای شما باشد؟ گفتند: به خدا قسم اگر زنده بود نیز گوش بریده او عیبی در او محسوب می شد؛ زیرا این حیوان گوش بریده است! چه رسد به این که الآن مرده است! حضرت فرمود: به خدا قسم دنیا نزد خدا از این بزغاله برای شما خوارتر است.

و «مزبله» به فتح باء و ضمه آن، از حیث لغت موضعی است که در آن زبل که همان سرگین است افکنده می شود.

روایت28.

کافی: عبدالله بن قاسم می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند خیر بنده ای را بخواهد، او را نسبت به دنیا بی رغبت می کند و نسبت به دین آگاهش می نماید و او را به عیوبش بینا می کند و به هر کس این فضلیت ها عطا شود، خیر دنیا

ص: 55

وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ لَمْ یَطْلُبْ أَحَدٌ الْحَقَّ بِبَابٍ أَفْضَلَ مِنَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ ضِدٌّ لِمَا طَلَبَ أَعْدَاءُ الْحَقِّ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِمَّا ذَا قَالَ مِنَ الرَّغْبَةِ فِیهَا وَ قَالَ أَ لَا مِنْ صَبَّارٍ کَرِیمٍ وَ إِنَّمَا هِیَ أَیَّامٌ قَلَائِلُ إِلَّا أَنَّهُ حَرَامٌ عَلَیْکُمْ أَنْ تَجِدُوا طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی تَزْهَدُوا فِی الدُّنْیَا.

قَالَ وَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا تَخَلَّی الْمُؤْمِنُ مِنَ الدُّنْیَا سَمَا وَ وَجَدَ حَلَاوَةَ حُبِّ اللَّهِ وَ کَانَ عِنْدَ أَهْلِ الدُّنْیَا کَأَنَّهُ قَدْ خُولِطَ وَ إِنَّمَا خَالَطَ الْقَوْمَ حَلَاوَةُ حُبِّ اللَّهِ فَلَمْ یَشْتَغِلُوا بِغَیْرِهِ.

قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْقَلْبَ إِذَا صَفَا ضَاقَتْ بِهِ الْأَرْضُ حَتَّی یَسْمُوَ(1).

و آخرت به او عطا شده است. و فرمود: هیچ کس حق را از دری بهتر از درِ زهد در دنیا نخواسته است. و این بر خلاف آن چیزی است که دشمنان حق می طلبند. گفتم: فدایت شوم! آن ها از چه راهی می طلبند؟ فرمود: از رغبت به دنیا؛ و فرمود: آیا شخص صابر کریمی وجود ندارد؟ به راستی این دنیا روزگار کوتاهی است، جز این که بر شما حرام است که طعم ایمان را بچشید، تا این که در دنیا زهد پیشه کنید.

- گوید: و شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که مومن خود را از دنیا خالی سازد، مقامش بالا رفته و شیرینی دوستی خداوند را می یابد و در نزد اهل دنیا به دیوانگان شبیه است. به گروه مومنان شیرینی دوستی خداوند آمیخته و در نتیجه به غیر خداوند مشغول نگردیده اند.

گوید: و شنیدم که فرمود: دل هرگاه صاف شود زمین برایش تنگ شده تا بالا رود.(1)

توضیح

«و بصره عیوبها» یعنی عیوب دنیا. «و من اوتیهنَّ» یعنی آن خصال سه گانه به او داده شود و در این جمله اشاره است به این که این خصلت ها جز به توفیق الهی میسر نمی شود. «فقد اوتی» گویا اشاره دارد به آیه: «وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیراً.»(2){و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است.} پس حکمت عبارت است از علم به اصول دین و فروع آن و علم به عیوب دنیا و زهد در آن. «لم یطلب احد الحق» یعنی کسی دین را طلب نکرد. «بباب» یعنی به سبب و وسیله ای افضل از ترک دنیا؛ چرا که انگیزه انتخاب باطل با وجود وضوحی که حق دارد جیزی نیست مگر حب دنیا که غالبا دوستی دنیا با اهل باطل وجود دارد.

و می توان معنای کلمه حق را در این عبارت نسبت به هر حکم و مسأله ای تعمیم داد؛ زیرا اهداف دنیوی چشم دل را از حق کور می کند و یا این که منظور از حق، پروردگار متعال باشد یعنی قرب و وصال او. «و هو» یعنی زهد ضد آن چیزی است که دشمنان حقیقت آن را طلب می کنند و «مما ذا» طلب بیان آن چیزی است که دشمنان حقیقت می جویند؛ پس در نتیجه حضرت علیه السلام با عبارت «من الرغبة فیها» جواب سائل را تبیین می فرماید؛ و رغبت اگر چه عین طلب است، ولی این که رغبت را مطلوب آنان قرار داد، از باب مبالغه است؛ و ممکن است «ما» در عبارت «ما طلب» مصدریه باشد که در این صورت «مما» برای بیان است و نه برای تعلیل، چنانچه خواهد آمد.

و محتمل است ضمیر «هو» به حق برگردد؛ یعنی حق ضدّ مطلوب دشمنان

ص: 56

الحق فمن فی قوله مما للتعلیل و ما ذا للاستفهام أی لأی علة صار ضد الحق مطلوبهم قال لرغبتهم فی الدنیا و قیل أی مما ذا طلب أعداء الحق مطلوبهم.

و الهمزة فی أ لا للاستفهام و لا للنفی و من زائدة لعموم النفی و المعنی أ لا یوجد صبار کریم النفس یصبر علی الدنیا و علی فقرها و شدتها و یزهد فیها و قد یقرأ صبار بکسر الصاد و تخفیف الباء مصدر باب المفاعلة مضافا إلی کریم و قرأ بعضهم إلا بالتشدید استثناء من الرغبة فیها أی إلا أن تکون الرغبة فیها من صبار کریم یطلبها من طرق الحلال و یصبر علی الحرام و علی إخراج الحقوق المالیة و إعانة الفقراء فإن الرغبة فی هذه الدنیا إنما هی للآخرة و أول الوجوه أظهرها.

ثم رغب علیه السلام فی الزهد و سهل تحصیله بقوله فإنما هی أی الدنیا أیام قلائل و هی أیام العمر فالصبر علی ترک الشهوات و تحمل الملاذ(1)

فیها سهل یسیر سیما إذا کان مستلزما للراحة الطویلة الدائمة ألا إنه ألا حرف تنبیه و شبه حصول الإیمان الکامل فی القلب بحیث یظهر أثره فی الجوارح بإدراک طعم شی ء لذیذ مع أن اللذات الروحانیة أعظم من اللذات الجسمانیة.

قوله إذا تخلی المؤمن من الدنیا أی جعل نفسه خالیة من حب الدنیا و قطع تعلقه بها أو تفرغ للعبادة مجتنبا من الدنیا و معرضا عنها قال فی النهایة فیه أن تقول أسلمت وجهی إلی الله و تخلیت التخلی التفرغ یقال تخلی للعبادة و هو تفعل من الخلو و المراد التبرؤ من الشرک و عقد القلب علی الإیمان و قال السمو العلو یقال سما یسمو سموا فهو سام و یقال فلان یسمو إلی المعالی إذا تطاول إلیها انتهی أی ارتفع من حضیض النقص إلی أوج الکمال أو مال و ارتفع إلی عالم الملکوت و ارتفعت همته عن التدنس بما فی عالم الناسوت.

کأنه قد خولط قال فی القاموس خالطه مخالطة و خلاطا مازجه و الخلاط

ص: 57

حق است، پس در نتیجه «من» در عبارت «مما» برای تعلیل است و «ماذا» برای استفهام، و معنا چنین می شود که برای چه ضدّ حق مطلوب آنان گشته، حضرت در پاسخ می فرماید: به خاطر رغبتی که به دنیا دارند و گفته شده: یعنی از چه دشمنان حق مطلوب خود را می طلبند؟

همزه در «ألا» برای استفهام است و «لا» برای نفی است و «من» زائده است برای عموم نفی و معنا این است که آیا هیچ شخص بردبار و کریم النفسی پیدا نمی شود که بر دنیا و نداری و سختی آن صبر کند و در آن زهد پیشه کند و برخی شرّاح «صبار» به کسر صاد و تخفیف باء و مصدر باب مفاعله است و مضاف است به کریم و برخی «الّا» را به تشدید خوانده اند و این استثناست از رغبت در دنیا. یعنی مگر این که رغبت در آن از جانب شخص بردبار کریمی باشد که دنیا را از طریق حلال طلب کند و بر حرام و اخراج حقوق مالی و یاری فقرا صبر کند؛ زیرا رغبت در این دنیا فقط به خاطر آخرت است و اولین وجهی که معنا شد، ظاهرترین وجوه است.

سپس حضرت علیه السلام ترغیب به زهد فرمود و به دست آوردن آن را تسهیل نمود که فرمود: «فإنما هی» یعنی دنیا «أیام قلائل» که ایام عمر کوتاه است. پس صبر بر ترک شهوات و تحمل سختی ها در دنیا آسان و میسر است، مخصوصا وقتی این صبر مستلزم راحتی طولانی دائمی باشد. «ألا إنه» ألا حرف تنبیه است و حضرت حصول ایمان کامل در قلب را به گونه ای که اثر آن در جوارح ظاهر شود، تشبیه به ادراک طعم چیز لذیذی فرمود، با این که لذات روحانی از لذات جسمانی عظیم تر است.

عبارت «اذا تخلّی المؤمن من الدنیا» یعنی وقتی مؤمن نفس خود را از دوستی دنیا خالی کند و تعلق خود را از آن قطع کند یا خود را آسوده برای عبادت کند در حالی که از دنیا اجتناب کند و از آن رویگردان شود. در نهایه درباره این حدیث گفته: به این صورت که بگوید: من در برابر خدا تسلیم شده ام و فارغ البال گشته ام و «تخلّی» به معناب فارغ شدن است. گفته می شود: «تخلّی للعباده» که این کلمه باب تفعل از «خلوّ» است و مراد از آن تبرّی از شرک و گره زدن دل به ایمان است و گفته: «السموّ» به معنای علوّ است و «سما، یسمو، سموّا فهو سامٍ» استعمال می شود و گفته می شود: «فلان یسمو إلی المعالی» یعنی فلانی به امور بلند دست انداخت، یعنی از حضیض نقص به اوج کمال رسید. پایان کلام جزری. یعنی میل پیدا کرد و به عالم ملکوت اوج گرفت و همت او از این که به عالم مادی، چرکین و آلوده گردد، مرتفع و بلند شد.

«کأنه قد خولط» در قاموس گفته: «خالطه مخالطة و خلاطاً» یعنی با آن چیز آمیخته و مشوب شد و «خِلاط»

ص: 57

بالکسر أن یخالط الرجل فی عقله و قد خولط و فی النهایة فیه ظن الناس أن قد خولطوا و ما خولطوا و لکن خالط قلبهم هم عظیم یقال خولط فلان فی قلبه إذا اختل عقله فقوله خولط بهذا المعنی و خالط بمعنی الممازجة و هذا أعلی درجات المحبین حیث استقر حب الله تعالی فی قلوبهم و أخرج حب کل شی ء غیره منها فلا یلتفتون إلی غیره تعالی و یترکون معاشرة عامة الخلق لمباینة طوره أطوارهم فهم یعدونه سفیها مخالطا کما نسبوا الأنبیاء علیهم السلام إلی الجنون لذلک.

إن القلب إذا صفا أی إن القلب أی الروح الإنسانی لما کان من عالم الملکوت و إنما أهبط إلی هذا العالم الأدنی أو ابتلی بالتعلق بالبدن لتحصیل الکمالات و حیازة السعادات کما أن الثوب قد یلوث ببعض الکثافات لیصیر بعد الغسل أشد بیاضا و أصفی مما کان فإذا اختار الشقاوة و تشبث بهذه العلائق الجسمانیة و الشهوات الظلمانیة لحق بالأنعام بل هو أضل سبیلا و إن تمسک بعروة الشریعة الحقة و عمل بالنوامیس الإلهیة و الریاضات البدنیة حتی انفتح له عین الیقین فنظر إلی الدنیا و لذاتها بتلک العین الصحیحة رآها ضیقة مظلمة فانیة موحشة غدارة غرارة ملوثة بأنواع النجاسات المعنویة و الصفات الدنیة استوحش منها و تذکر عالمه الأصلی فرغب إلیها و تعلق بها فجانب المتعلقین بهذا العالم و آنس بالمتعلقین بالملإ الأعلی فلحق بهم و ضاقت به الأرض و صارت همته رفیعة عالیة فلم یرض إلا بالصعود إلی سدرة المنتهی و جنة المأوی فهم مع کونهم بین الخلق أرواحهم معلقة بالملإ الأعلی و یستسعدون بقرب المولی.

أو یقال لما کانت الأرض أعظم أجزاء الإنسان و کانت قواه الظاهرة و الباطنة مائلة إلیها بالطبع لکمال النسبة بینهما کانت الدواعی إلی زهراتها حاضرة و البواعث إلی لذاتها ظاهرة فربما اشتغل بها و اکتسب الأخلاق و الأعمال الفاسدة لتحصیل المقاصد حتی تصیر النفس تابعة لها راضیة بأثرها مشعوفة بعملها متکدرة بالشهوات منغمسة فی اللذات فتحب الاستقرار فی الأرض و ترکن

ص: 58

با کسر خاء به این معنا است که عقل شخص، مشوب و دست خورده گردد و دیوانه شود. در نهایه درباره این حدیث گفته: مردم می پندارند که اینان دیوانه شده اند در حالی که دیوانه نشده اند بلکه اندوهی بزرگ با دل های ایشان آمیخته شده. گفته می شود: «خولط فلان فی قلبه» یعنی عقل و خردش مختلّ گردید. پس عبارت روایت که فرمود: «خولط» به این معناست و «خالط» به معنای ممازجت است و این بلند ترین درجات محبّان است که حبّ خدای متعال در دل هایشان مستقرّ شده و دوستی هر چیزی جز او از دلشان خارج گردیده و التفاتی به غیر خدای متعال ندارند و از معاشرت با عوام مردم می پرهیزند؛ زیرا حالات عوام مردم با حالات نورانی آنان متفاوت است؛ در نتیجه مردم او را کودن و دیوانه می دانند همان طور که انبیا علیهم السلام را نیز به همین سبب نسبت جنون می دادند.

«إن القلب إذا صفا» یعنی قلب که همان روح انسانی است، وقتی از عالم ملکوت بود و برای تحصیل کمالات و کسب سعادات به این عالم پست هبوط داده شده یا مبتلی به تعلق به بدن گردیده - چنانچه لباس نیز گاهی آلوده به بعضی کثافات می شود تا بعد از شستشو سفیدتر و پاک تر از قبل باشد - وقتی شقاوت را برگزید و به این علائق جسمانی و شهوات ظلمانی چنگ انداخت، ملحق به بهائم می شود و بلکه از بهائم نیز گمراه تر می گردد؛ ولی اگر به ریسمان شریعت حق تمسک کند و به وحی های الهی و ریاضات بدنی عمل کند تا دیده یقین برای او گشوده گردد و با آن دیده صحیح به دنیا و لذات آن بنگرد، دنیا را تنگ و تاریک و وحشتناک و خائن و مکار و رنگارنگ به انواع نجاسات معنوی و صفات پست می بیند؛ لذا از دنیا وحشت کرده و متوجه عالم اصلی خود می گردد و له آن متمایل می شود و به آن علاقه پیدا می کند و از علاقه مندان به این عالم دوری می کند و به متعلقین به عالم بالا انس می گیرد و به آنان ملحق می شود و زمین برای او تنگ می شود و همت او رفیع و بلند می گردد و جز به صعود به سدرة المنتهی و جنة المأوی راضی نمی شود. پس اینان با این که در دنیا در کنار مردم هستند ولی ارواحشان متعلق به عالم بالاست و به سبب قرب به مولی طالب سعادت مندی هستند .

یا این گونه گفته شود: وقتی زمین بزرگ ترین اجزای زندگی انسان است و قوای ظاهری و باطنی او به خاطر کمال نسبتی که بین انسان و زمین است، بالطبع به زمین مایل است، انگیزه های او به زیبایی های دنیا حاضر و محرکات او به سمت لذائذ معنوی آشکار است؛ پس چه بسا به زمین مشغول شود و اخلاق و اعمال فاسد کسب کند تا به مقاصدش برسد، تا نفسش نیز تابع آن مقاصد گردد و به پیروی از آن خشنود شود و با عمل برای رسیدن به این پلیدی ها احساس خوشحالی کند و با شهوات کدر گردد و در لذات فرو رود و در نتیجه ماندن بر زمین را دوست بدارد و به زمین اعتماد و تکیه کند؛

ص: 58

إلیها. و أما إذا منعت تلک القوی عن مقتضاها و صرفتها عن هواها و روضتها بمقامع الشریعة و أدبتها بآداب الطریقة حتی غلبت علیها و صفت عن کدوراتها و طهرت عن خبائث لذاتها و تحلت بالأخلاق الفاضلة و الأعمال الصالحة و الآداب السنیة و الأطوار الرضیة ضاقت بها الأرض حتی تسمو إلی عالم النور فتشاهد العالم الأعلی بالعیان و تنظر إلی الحق بعین العرفان و یزداد لها نور الإیمان و الإیقان فتعاف جملة الدنیا و الاستقرار فی الأرض فبدنها فی هذه الدنیا و هی فی العالم الأعلی فیصیر

کَمَا قَالَ علیه السلام: لَوْ لَا الْآجَالُ الَّتِی کُتِبَتْ عَلَیْهِمْ لَمْ یَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَبْدَانِهِمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ. و لذا قال مولی المؤمنین عند الشهادة فزت و رب الکعبة.

اما وقتی آن قوای ظاهری را از خواهش هایش منع کند و آن ها را از هوس هایش باز دارد و آن ها را با چوب های شریعت تمرین دهد و با آداب طریقت مؤدب سازد تا بر آن هوس ها چیره گردد و آن ها را از کدورت هایش پاک کند و از لذات خبیثش تطهیر نماید، و به اخلاق فاضله و اعمال صالح و آداب نورانی و حالات پسندیده زینت شود، زمین برای او تنگ می گردد تا به عالم نور بالا رود و بالعیان عالم بالا را ببیند و با دیده عرفان به حق بنگرد و نور ایمان و یقینش افزوده می گردد و از همه دنیا و استقرار در زمین امتناع می ورزد. پس بدن او در این دنیاست ولی او در عالم اعلی است و به گونه ای می شود که حضرت علی علیه السلام فرمود: اگر نبود اجل هایی که بر آنان نوشته شده، به قدر چشم بر هم زدنی ارواحشان در بدن هایشان نمی ماند. و به همین سبب مولای مؤمنان هنگام شهادت فرمود: به خدای کعبه قسم که رستگار شدم.

روایت29.

کافی: از حضرت امام زین العابدین علیه السلام پرسیدند: کدام عمل نزد خداوند عزوجل برتر است؟ حضرت فرمود: هیچ عملی پس از شناخت خداوند عزوجل و شناخت رسول خدا صلی الله علیه و آله، برتر از نفرت از دنیا نیست و این نفرت از دنیا شاخه های فراوانی دارد و گناه نیز شاخه هایی دارد. نخستین گناهی که بدان خداوند نافرمانی شد تکبر بود و آن گناه شیطان است در آن گاه که {سرکشی کرد و بزرگی فروخت و کفر ورزید}؛ و حرص که آن گناه آدم و حوّاست در آن گاه که خداوند عزوجل به آن دو فرمود: «کُلاَ مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ»(1){و

از هر جا که خواهید بخورید (ولی) به این درخت نزدیک مشوید که از ستمکاران خواهید شد} و آن ها رو به چیزی گذاشتند که هیچ نیازی به آن نداشتند و این گونه این خصلت تا روز قیامت درون فرزندانشان راه یافت؛ چرا که بیشترین خواسته های فرزند آدم چیزی است که هیچ نیازی به آن ندارد. سپس حسد و آن گناه فرزند آدم است، در آن جا که به برادرش رشک ورزید و او را بکشت و از آن جا شاخه های زن دوستی و دنیا دوستی و مقام دوستی و رفاه دوستی و کلام دوستی و برتری و ثروت دوستی سر برآورد که هفت خصلت شد؛ و این هفت خصلت، همگی در دنیا دوستی جمع آمد. از این روست که پیامبران و دانایان پس از آگاهی از این امر گفته اند: دوستی دنیا

ص: 59

رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ الدُّنْیَا دُنْیَاءَانِ دُنْیَا بَلَاغٌ وَ دُنْیَا مَلْعُونَةٌ(1).

سرچشمه همه گناهان است و دنیا دو گونه است: دنیایی که در حدّ بسندگی است و دنیایی که نفرین شده است.(1)

توضیح

«إن لذلک» یعنی برای بغض دنیا. «لشعبا» یعنی بغض و نفرت دنیا شاخه هایی از صفات حسنه و اعمال صالح دارد و این شاخه ها ضدّ شاخه های گناهان است؛ مثل تواضع که ضد کبر است و قناعت که ضد حرص است و رضا به آنچه خدا عطا کرده که ضد حسد است و در باب جنود عقل و جهل، ذکر اضداد گذشت و اینجا بخش عظیم آن یعنی معصیت آدم علیه السلام ذکر شد و معصیت آدم علیه السلام در نزد علمای امامیه مجاز است و نهی آدم از آن درخت، نهی تنزیهی بوده نه تحریمی. «فدخل ذلک» یعنی حرص یا گرفتن آنچه بدان نیاز ندارد. «و ذلک أن اکثر ما یطلب» حضرت تعبیر به أکثر فرمود از این باب که از طلب به قدر کفاف گزیری نیست. «فتشعّب من ذلک» یعنی از آن چیزی که مذکور شد که عبارت بود از کبر و حرص و حسد و اختصاص دادن مشار الیه «ذلک» به صرف حسد، از حیث معنا بعید به ذهن می رسد.

«حبّ النّساء» یعنی دوست داشتن زنان برای شهوت صرف نه برای اتباع سنت نبوی یا دوست داشتنی که به حرام یا شبهه منتهی گردد. و «حبّ الدنیا» یعنی دوستی زندگی دنیا و کراهت از مرگ تا منافاتی با اجتماع سایر دوستی های مذموم در «حب دنیا» نداشته باشد، اگر چه محتمل است که مراد اجتماع آن پنج دوستی باشد یا ظرفیت مجازی مقصود باشد. و «حبّ الریاسة» یعنی ریاستی که رئیس مستحق آن ریاست نباشد یا ریاست باطل یا ریاست به جهت صرف تسلط و غلبه بر دیگران. «حبّ الراحة» گویا خواب نیز داخل در دوستی راحتی است. «حبّ الکلام» یعنی سخن بی فایده یا سخن برای فخر فروشی و جدال بی جهت. «حبّ العلوّ» یعنی برتری در مجالس و یا اعم از مجالس و غیر آن. «حبّ الثروة» یعنی دوستی کثرت اموال و یا اعم از کثرت اموال و اولاد و بستگان و پیروان. و در کتاب محاسن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اولین عواملی که موجب نافرمانی خدا شد، شش چیز بود: حب دنیا، حب ریاست، حب طعام، حب زنان، حب خواب و حب راحتی.

عبارت «و العلماء» یعنی جانشینان انبیا یا اعم از جانشینان و غیر ایشان و سخن علما یا به سبب وحی است یا از روی علوم کامل ایشان؛ سپس وقتی این گمان تولید شد که ارتکاب هر کاری در دنیا مذموم است، حضرت علیه السلام دنیا را تقسیم نمود به دنیای در حد کفایت یعنی دنیایی که با آن به آخرت رسیده می شود و با آن رضایت پررودگار متعال تحصیل می شود یا دنیایی که در حد ضرورت و کفاف باشد و زائد بر این مقدار ملعون است، یعنی صاحب چنین دنیایی ملعون

ص: 60

صاحبها فالإسناد علی المجاز أو هی ملعونة أی بعیدة من الله و الخیر و السعادة قال فی النهایة البلاغ ما یتبلغ و یتوصل به إلی الشی ء المطلوب و فی المصباح البلغة ما یتبلغ به من العیش و لا یفضل یقال تبلغ به إذا اکتفی به و فی هذا بلاغ و بلغة و تبلغ أی کفایة.

است. پس اسناد ملعون به دنیا مجازی است یا این که دنیا ملعون است، یعنی از خدا و خیر و سعادت دور است. در نهایه گفته: «البلاغ» یعنی آنچه به کمک آن به چیزی رسیده می شود که مطلوب است و در مصباح گفته: «البلغة» آن مقداری که به وسیله آن به زندگی رسیده می شود و نه بیشتر از آن. گفته می شود: «تبلّغ به» یعنی به آن اکتفا نمود و «فی هذا بلاغ و بلغة و تبلّغ» یعنی در همین مقدار کفایت است.

روایت30.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در دنیاخواهی زیان به آخرت است و در آخرت خواهی زیان به دنیاست. پس به دنیا زیان رسانید که آن بیشتر سزاوار زیان رساندن است.(1)

توضیح

این حدیث به این اشاره دارد که آن بخشی از دنیا مذموم است که به امر آخرت ضرر برساند؛ اما آن مقداری که به امر آخرت مضرّ نیست، مثل مقدار حاجت برای بقا و زندگانی، مذموم نیست و باید معنای دنیا و آن مقداری را که از آن مذموم است بیان کنیم؛ چرا که این امر بر بسیاری از مردم مشتبه شده. زیرا بسیاری از مردم امر حقی را دنیا می نامند و آن را مذمت می کنند و چیزی را که عین دنیای مذموم است می گیرند و آن را زهد می نامند و جاهلان را به اشتباه می اندازند.

بدان که دنیا بر چند معنا اطلاق می شود: اول: زندگی دنیا که به طور مطلق مذموم نیست و از اموری نیست که بغض و ترک آن واجب است؛ بلکه مذموم از زندگی دنیا این است که بقای در دنیا را برای انجام معاصی و امور باطل بخواهد، یا در دنیا آرزوهای دراز کند و بر دنیا اعتماد و تکبه کند و به همین خاطر توبه و طاعت را به تأخیر اندازد و مرگ را فراموش کند و به معصیت و لهو روی بیاورد، به این خیال که در آخر عمر و در وقت پیری توبه خواهد کرد و به همین خاطر اموال فراوانی را جمع می کند و ساختمان های بلند می سازد و به خاطر تعلق خاطر به اموالش و دوستی زنان و فرزندانش مرگ را ناپسند می دارد و از جنگ و کشته شدن در راه خدا بدش می آید، زیرا حب بقا دارد و یا روزه و شب زنده داری و مانند آن را ترک می کند تا سبب کوتاهی عمرش نشود.

حاصل سخن این که کسی که زندگی و بقا و عمر را به خاطر اغراض باطل دوست بدارد، این مذموم و ناپسند است و کسی که زندگی را برای طاعت خدا و کسب کمالات و تحصیل سعادت ها دوست بدارد، این دوستی ممدوح است و عین آخرت طلبی است و به همین جهت انبیا و اوصیا علیهم السلام، طالب طول عمر و بقای در دنیا بودند و

ص: 61

سَیِّدُ السَّاجِدِینَ: عَمِّرْنِی مَا کَانَ عُمُرِی بِذْلَةً فِی طَاعَتِکَ فَإِذَا کَانَ عُمُرِی مَرْتَعاً لِلشَّیْطَانِ فَاقْبِضْنِی إِلَیْکَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الْکَوْنُ فِی الدُّنْیَا صَلَاحاً لِلْعِبَادِ لِتَحْصِیلِ الذَّخَائِرِ لِلْمَعَادِ لَمَا أَسْکَنَ اللَّهُ الْأَرْوَاحَ الْمُقَدَّسَةَ فِی تِلْکَ الْأَبْدَانِ الْکَثِیفَةِ.

و سیأتی خطبة أمیر المؤمنین علیه السلام فی ذلک و سنتکلم علیها إن شاء الله تعالی.

الثانی الدینار و الدرهم و أموال الدنیا و أمتعتها و هذه أیضا لیست مذمومة بأسرها بل المذموم منها ما کان من حرام أو شبهة أو وسیلة إلیها و ما یلهی عن ذکر الله و یمنع عبادة الله أو یحبها حبا لا یبذلها فی الحقوق الواجبة و المستحبة و فی سبل طاعة الله کما مدح الله تعالی جماعة حیث قال رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ(1).

و بالجملة المذموم من ذلک الحرص علیها و حبها و شغل القلب بها و البخل بها فی طاعة الله و جعلها وسیلة لما یبعد عن الله و أما تحصیلها لصرفها فی مرضاة الله و تحصیل الآخرة بها فهی من أفضل العبادات و موجبة لتحصیل السعادات.

وَ قَدْ رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا لَنُحِبُّ الدُّنْیَا فَقَالَ لِی تَصْنَعُ بِهَا مَا ذَا قُلْتُ أَتَزَوَّجُ مِنْهَا وَ أَحُجُّ وَ أُنْفِقُ عَلَی عِیَالِی وَ أُنِیلُ إِخْوَانِی وَ أَتَصَدَّقُ قَالَ لِی لَیْسَ هَذَا مِنَ الدُّنْیَا هَذَا مِنَ الْآخِرَةِ.

وَ قَدْ رُوِیَ: نِعْمَ الْمَالُ الصَّالِحُ لِلْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ.

و سیأتی بعض الأخبار فی ذلک فی أبواب المکاسب إن شاء الله تعالی.

الثالث التمتع بملاذ الدنیا من المأکولات و المشروبات و الملبوسات و المنکوحات و المرکوبات و المساکن الواسعة و أشباه ذلک و قد وردت أخبار کثیرة فی استحباب التلذذ بکثیر من ذلک ما لم یکن مشتملا علی حرام أو شبهة أو إسراف و تبذیر و فی ذم ترکها و الرهبانیة و قد قال تعالی قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ (2).

ص: 62

سید الساجدین علیه السلام عرضه می دارد: «خدایا! مرا طول عمر بده، مادامی که عمر من مبذول در طاعت تو باشد و وقتی عمرم چراگاه شیطان شد، مرا به سوی خود قبض روح کن». و اگر بودن در دنیا به صلاح بندگان نبود، تا برای معاد خود ذخیره جمع کنند، خداوند ارواح مقدسه را در آن بدن های آلوده مستقر نمی ساخت و خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام در این زمینه خواهد آمد و درباره آن خطبه ان شاء الله سخن خواهیم گفت .

دوم: معنای دوم دنیا، دینار و درهم و اموال و کالاهای دنیاست و این ها نیز به طور کلی ناپسند نیست؛ بلکه آن مقدرا از آن مذموم است که از حرام یا شبهه جمع شده باشد یا وسیله ای برای حرام و شبهه باشد و چیزی باشد که انسان را از ذکر خدا غافل و از عبادت خدا باز دارد؛ یا انسان به گونه ای آن را دوست بدارد که آن را در حقوق واجب و مستحب بر خود بذل ننماید و در راه های طاعت خدا خرج نکند، چنانچه خدای متعال جماعتی را مدح نمود و فرمود: «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ.»(1){مردانی که نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند.}

و خلاصه این که درهم و دیناری مذموم است که بر آن حرص ورزیده شود و محبوب باشد و دل را مشغول کند و در راه طاعت خدا به آن بخل ورزیده شود و وسیله دوری از خدا قرار گیرد؛ اما تحصیل درهم و دینار برای مصرف آن در خشنودی خدا و تحصیل آخرت با آن، از افضل عبادات است و موجب تحصیل سعادات می گردد.

و در حدیث صحیح السندی ابن ابی یعفور می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ما دنیا را دوست می داریم! حضرت فرمود: می خواهی با دنیا چه کنی؟ عرض کردم: می خواهم ازدواج کنم و حج به جای بیاورم و بر عیال خود نفقه بدهم و به برادرانم خیر برسانم و صدقه بدهم! حضرت فرمود: این دوستی دنیا از دنیا نیست، بلکه از آخرت است.

و روایت شده: «چه چیز خوبی است که مال نیکو در دست بنده شایسته خدا باشد و چه خوب یاوری است دنیا برای آخرت» و برخی اخبار در این زمینه در ابواب مکاسب خواهد آمد، ان شاء الله.

سوم: بهره مندی از لذات دنیوی از مأکولات و نوشیدنی ها و پوشاک و ازدواج و سواری و مسکن وسیع و مانند آن که اخبار فراوانی وارد شده که لذت جویی از بسیاری از این امور مستحب است، مادامی که مشتمل بر فعل حرام یا شبهه یا اسراف و تبذیر نباشد و اخبار فراوانی نیز در مذمت ترک لذت از چنین امور و گرایش به رهبانیت وارد شده و خدای متعال فرموده: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْق.»(2){بگو: «چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟!}

ص: 62

فإذا عرفت ذلک فاعلم أن الذی یظهر من مجموع الآیات و الأخبار علی ما نفهمه أن الدنیا المذمومة مرکبة من مجموع أمور یمنع الإنسان من طاعة الله و حبه و تحصیل الآخرة فالدنیا و الآخرة ضرتان متقابلتان فکلما یوجب رضی الله سبحانه و قربه فهو من الآخرة و إن کان بحسب الظاهر من أعمال الدنیا کالتجارات و الصناعات و الزراعات التی یکون المقصود منها تحصیل المعیشة للعیال لأمره تعالی به و صرفها فی وجوه البر و إعانة المحتاجین و الصدقات و صون الوجه عن السؤال و أمثال ذلک فإن هذه کلها من أعمال الآخرة و إن کان عامة الخلق یعدونها من الدنیا.

و الریاضات المبتدعة و الأعمال الرئائیة و إن کان مع الترهب و أنواع المشقة فإنها من الدنیا لأنها مما یبعد عن الله و لا یوجب القرب إلیه کأعمال الکفار و المخالفین فرب مترهب متقشف یعتزل الناس و یعبد الله لیلا و نهارا و هو أحب الناس للدنیا و إنما یفعل ذلک لیخدع الناس و یشتهر بالزهد و الورع و لیس فی قلبه إلا جلب قلوب الناس و یحب المال و الجاه و العزة و جمیع الأمور الباطلة أکثر من سائر الخلق و جعل ترک الدنیا ظاهرا مصیدة لتحصیلها و رب تاجر طالب للأجر لا یعده الناس شیئا و هو من الطالبین للآخرة لصحة نیته و عدم حبه للدنیا.

و جملة القول فی ذلک أن المعیار فی العلم بحسن الأشیاء و قبحها و ما یجب فعلها و ترکها الشریعة المقدسة و ما صدر فی ذلک عن أهل بیت العصمة صلوات الله علیهم فما علم من الآیات و الأخبار أن الله سبحانه أمر به و طلبه من عباده سواء کان صلاة أو صوما أو حجا أو تجارة أو زراعة أو صناعة أو معاشرة للخلق أو عزلة أو غیرها و عملها بشرائطها و آدابها بنیة خالصة فهی من الآخرة و ما لم یکن کذلک فهو من الدنیا المذمومة المبعدة عن الله و عن الآخرة.

و هی علی أنواع فمنها ما هو حرام و هو ما یستحق به العقاب سواء کان عبادة مبتدعة أو ریاء و سمعة أو معاشرة الظلمة أو ارتکاب المناصب المحرمة أو تحصیل

ص: 63

پس وقتی این را فهمیدی، بدان که آنچه از مجموع آیات و اخبار بر طبق فهم ما به دست می آید این است که دنیای مذموم عبارت است از مجموعه اموری که انسان را از طاعت خدا و دوستی او و تحصیل آخرت باز می دارد. پس دنیا و آخرت دو هَووی متقابل هستند؛ هر چیزی که موجب رضایت خدا و قرب او شود، از امور اخروی محسوب می گردد، اگر چه به حسب ظاهر از اعمال دنیوی باشد، مانند تجارت و صنعت و کشاورزی که مقصود از این امور تحصیل معیشت برای عیال باشد؛ زیرا خدای متعال امر به تحصیل معاش و صرف آن در امور خیر و یاری رساندن به محتاجان و صدقات کرده و امر فرموده که انسان از گدایی و مانند آن بپرهیزد. همه این ها از اعمال آخرت است، اگر چه عوام مردم این کارها را از قبیل امور دنیوی می دانند.

اما ریاضت هایی که بدعت است و اعمال از سر ریا و خودنمایی، اگر چه همراه با گوشه گیری و انواع مشقات باشد، همگی از قبیل دنیای مذموم است؛ زیرا انسان را از خدا دور کرده و موجب قرب به او نمی شود؛ مانند اعمال کفار و مخالفان مذهب؛ پس چه بسا کسی که رهبانیت گزیده و جامه وصله دار پوشیده و از مردم عزلت گزیده و شب و روز خدا را می خواند، ولی در بین مردم از همه بیشتر دنیا را دوست می دارد و این اعمال را می کند که مردم را بفریبد و به زهد و ورع مشهور شود، در حالی که در دل او جز جلب دل های مردم نیست و مال و جاه و عزت بین مردم و همه امور باطل را بیشتر از مردم دوست دارد و ترک دنیا را ظاهر و ابزار صید و تحصیل دنیا قرار داده و چه بسا بازرگانی که طالب اجر اخروی است و مردم او را به حساب نمی آورند در حالی که او طالب آخرت است، به خاطر نیت صحیح و عدم محبتی که به دنیا دارد.

خلاصه مطلب این که ملاک در علم به نیکی اشیا و قبح آن و آنچه انجام آن و ترک آن واجب است، شریعت مقدس اسلام و آن چیزهایی است که از اهل بیت عصمت صلوات الله علیهم صادر شده است؛ پس هر چه از آیات و روایات فهمیده شود که خدای سبحان به آن امر کرده و از بندگانش خواسته، خواه نماز باشد یا روزه یا حج یا تجارت یا زراعت یا صنعت یا معاشرت با خلق یا عزلت یا غیر آن و عمل به شرایط و آداب آن با نیت خالص، از امور آخرت محسوب می شود و هر آنچه چنین نباشد، از قبیل دنیای مذموم و دور از خدا و آخرت است.

دنیای مذموم انواعی دارد: بخشی از آن حرام است و چیزی است که به سبب آن شخص مستحق عقاب می شود، خواه عبادتی باشد که بدعت باشد یا ریاء و سمعه باشد یا معاشرت با ظالمان یا به عهده گرفتن مشاغل حرام یا کسب

ص: 63

الأموال من الحرام أو للحرام و غیر ذلک مما یستحق به العقاب.

و منها ما هو مکروه کارتکاب الأفعال و الأعمال و المکاسب المکروهة و کتحصیل الزوائد من الأموال و المساکن و المراکب و غیرها مما لم یکن وسیلة لتحصیل الآخرة و تمنع من تحصیل السعادات الأخرویة.

و منها ما هو مباح کارتکاب الأعمال التی لم یأمر الشارع بها و لم ینه عنها إذا لم تصر مانعة عن تحصیل الآخرة و إن کانت نادرة و یمکن إیقاع کثیر من المباحات علی وجه تصیر عبادة کالأکل و النوم للقوة علی العبادة و أمثال ذلک و ربما کان ترک المباحات بظن أنها عبادة بدعة موجبة لدخول النار کما یصنعه کثیر من أرباب البدع.

اموال از راه حرام یا کسب اموال برای کار حرام و غیر از آن از اموری که با آن شخص مستحق عقاب می شود. بخشی از دنیای مذموم مکروه است مانند انجام افعال و اعمال و مکاسب مکروه یا تحصیل اموال زائد و خانه ها و مرکب های زائد و غیر آن، که وسیله ای برای تحصیل آخرت نیست و از تحصیل سعادت اخروی باز می دارد.

بخشی از دنیای مذموم مباح است مثل انجام اعمالی که شارع به آن امر نفرموده و از آن نهی نیز نکرده است، به شرطی که مانع از تحصیل آخرت نیز نباشد؛ چنین چیزی اگر چه نادر است و انسان می تواند بسیاری از مباحات را به گونه ای انجام دهد که عبادت باشد، مانند خوردن و خوابیدنی که عامل قوت بر عبادت خدا باشد و امثال آن و چه بسا ترک مباحات به گمان این که این ترک عبادت است، بدعتی است که موجب دخول در آتش است، چنانچه بسیاری از بدعت گزاران چنین می کنند.

روایت31.

کافی: ابی عبیده حذاء می گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: چیزی برایم بفرمایید که از آن بهره گیرم. امام علیه السلام فرمود:ای اباعبیده! یاد مرگ را بسیار کن، چرا که انسان مرگ را بسیار یاد نمی کند مگر اینکه نسبت به دنیا بی رغبت می گردد.(1)

توضیح

گویا منظور از ذکر مرگ، یادآوری ترس ها و سختی ها و حسرت های بعد از مرگ نیز باشد؛ اگر چه یاد مرگ و فنای دنیا نیز برای زهد پیشه کردن عاقل کافی است.

روایت32.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: فرشته ای هر روز ندا می دهد: ای فرزند آدم! بزای برای مردن، جمع کن برای نابود شدن و بساز برای ویران شدن.(2)

توضیح

«لد للموت» لام در «للموت» لام عاقبت است؛ چنانچه خداوند فرمود: «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً.»(3){خاندان

فرعون او را از آب گرفتند، تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد!} و فعل امر در این جملات، معنای حقیقی ندارد بلکه غرض حضرت این است که بدانید که عاقبت ولادت شما مرگ است.

روایت33.

کافی:

ص: 64

إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ: جَزَی اللَّهُ الدُّنْیَا عَنِّی مَذَمَّةً بَعْدَ رَغِیفَیْنِ مِنَ الشَّعِیرِ أَتَغَدَّی بِأَحَدِهِمَا وَ أَتَعَشَّی بِالْآخَرِ وَ بَعْدَ شَمْلَتَیِ الصُّوفِ أَتَّزِرُ بِإِحْدَاهُمَا وَ أَرْتَدِی بِالْأُخْرَی (1).

امام کاظم علیه السلام فرمود: ابوذر رحمه الله فرمود: خداوند به دنیا از طرف من جزای مذمت دهد پس از دو قرص نان جو که یکی را صبحانه و دیگری را شام خود قرار دادم و بعد از دو پارچه پشمین که یکی را به کمر خود بسته و دیگری را به دوش اندازم.(1)

توضیح

«جزی الله الدنیا عنی مذمة» کلمه «مذمة» مفعول دوم برای فعل «جزی» است؛ یعنی خدا مرا توفیق دهد که من بتوانم آن را جزا دهم و گفته شده: ابوذر مذمت دنیا را از باب نیابت به خداوند حواله داد تا دلالت بر کمال ناپسندی دنیا کند؛ زیرا هر فعلی از فاعلی که نیرومند باشد، با قدرت است و در نهایه گفته: «الشملة» به معنای لباسی سرتاسری است که با آن بدنشان را می پوشانند و خود را در آن می پیچند. پایان کلام جزری. این روایت دلالت دارد بر جواز پوشیدن لباس پشمین و بلکه استحباب آن و اخباری که از پوشیدن پشم نهی کرده و آن را مذمت کرده حمل می شود بر مداومت بر پوشش پشم یا حمل می شود بر فرضی که پوشیدن پشم برای قناعت نباشد، بلکه برای اظهار زهد و فضل باشد که در این صورت نهی دارد، چنانچه در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر رحمه الله آمده که حضرت فرمود: صوفیه در تابستان و زمستان خود پشم می پوشند و با این عمل خیال می کنند بر غیر خود فضل دارند و کلام در این خصوص در ابواب تجمل خواهد آمد ان شاء الله تعالی.

روایت34.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: ابوذر رحمه الله در سخنرانی خود فرمود: ای جوینده دانش! گویا هیچ چیز از دنیا ارزش شیئیّت ندارد مگر آنچه خیرش نفع رسانده و شرش ضرر رساند، مگر کسی که خداوند به او رحم کند. ای جوینده دانش! هیچ اهل و مالی تو را به خود مشغول نکند. روزی که تو از آن ها جدا شوی مانند میهمانی هستی که شب را در نزد آن ها گذرانیده است، سپس صبح از نزد آن ها به پیش غیر آن ها رفته است. دنیا و آخرت مانند خانه ای هستند که از آن ها به منزل دیگر روی. میان مرگ و حشر فاصله ای نیست، مگر مانند خوابی که به خواب رفته ای و سپس از آن بیدار می شوی. ای جوینده دانش! برای جایگاه خود در نزد خداوند متعال پیش فرست، چرا که تو به عمل خود پاداش گیری؛ چنانکه عمل کنی جزا می بینی ای جوینده دانش.(2)

توضیح

«یا مبتغی العلم» یعنی ای طالب علم. «کأنّ شیئاً من الدنیا» این عبارت ممکن است چند معنا داشته باشد: اول این که «الّا» در عبارت «الّا ما ینفع» کلمه استثنا است و «ما» موصوله است و معنا این می شود: آنچه در این دنیا تصور می شود یا چیزی است که خیر آن به هر کسی نفع می رساند یا چیزی است که شر آن به هر کسی ضرر می رساند. «الّا ما رحم الله» یعنی خدا یا با توبه یا بدون آن او را می آمرزد .

ص: 65

الثانی أن یکون مثل السابق إلا أنه یکون المعنی أن کل شی ء فی الدنیا له جهة نفع و جهة ضر لکل الناس إلا من رحم الله فیوفقه للاحتراز عن جهة شره.

الثالث أن یکون کلمة ما مصدریة و الاستثناء من مفعول یضر أی لیس شی ء من الدنیا شیئا إلا نفع خیره و إضرار شره لکل أحد إلا من رحم الله.

الرابع ما قیل إن ألا بالتخفیف حرف تنبیه و ما نافیة و الضمیران للشی ء و معنی الاستثناء أن المرحوم ینتفع بخیره و لا یتضرر من شره و قیل فی بیان هذا الوجه یعنی أن شیئا من الدنیا لیس شیئا یعتد به و یرکن إلیه العاقل لأنه إما خیر أو شر و خیره لا ینفع لأنه فی معرض الفناء و الزوال و شره یضر إلا مع رحمة الله و هو الذی عصمه من الشر.

الخامس أن کلمة ما مصدریة و ضمیر خیره راجعا إلی شیئا من الدنیا و الإضافة من قبیل إضافة الجزء إلی الکل و الاستثناء من مفعول یضر أی کأن شیئا من الدنیا لم یکن شیئا إلا نفع الطاعة فیه أو إضرار المعصیة فیه کل أحد إلا من رحم الله بتوفیق التوبة و هذا یرجع إلی المعنی الثالث و علی جمیع التقادیر الاستثناء الثانی مفرغ.

عن نفسک أی عن تحصیل ما ینفعها فی یوم لا ینفع مال و لا بنون و قد قال تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (1) و المراد بالأهل هنا أعم من الزوجة و الأولاد و سائر من فی بیته بل یشمل الأقارب أیضا قال الراغب أهل الرجل من جمعه و إیاهم نسب أو دین أو ما یجری مجراهما من صناعة و بیت و

بلد و ضیعة فأهل الرجل فی الأصل من جمعه و إیاهم مسکن واحد ثم تجوز به فقیل أهل بیت الرجل لمن یجمعه و إیاهم نسب و عبر بأهل الرجل عن امرأته و أهل الإسلام الذین یجمعهم.

قوله کمنزل أی کمنزلین تحولت من إحداهما إلی الآخر و التصریح

ص: 66

دوم این که مفردات مثل احتمال اول معنا شود، ولی معنا این باشد: هر چیزی در دنیا یک جهت نفع و یک جهت ضرر برای مردم دارد، مگر کسی که خدا به او رحم کند و او را توفیق احتراز از جهت شر آن مرحمت فرماید.

سوم: این که «ما» مصدریه است و استثنا از مفعول فعل «یضرّ» است؛ یعنی چیزی از دنیا ارزش شیئیّت ندارد، مگر نفع رسانی خیر و ضرر رسانی شرّ آن نسبت به هر کس، مگر کسی که خدا به او رحم کند.

چهارم: احتمالی که داده شده که «ألا» مشدد نباشد و حرف تنبیه باشد و «ما» نافیه باشد و هر دو ضمیر در «خیره» و «شره» به شیء برگردد و معنای استثنا این باشد که کسی که مورد رحمت خدا واقع شده، از خیر او منتفع می گردند و از شرّ او متضرر نمی گردند. و در تبیین این وجه گفته شده: یعنی چیزی از این دنیا قابل اعتنا نیست و عاقل به آن اعتماد نمی کند؛ زیرا آن چیز یا خیر است یا شرّ؛ و خیر او نفع نمی رساند زیرا در معرض فنا و زوال است و شرّ آن نیز ضرر می رساند، مگر در صورت رحمت خدا و رحمت خدا است که او را از شرّ حفظ می کند.

پنجم: این که کلمه «ما» مصدریه باشد و ضمیر در کلمه «خیره» به «شیئاً من الدنیا» بر می گردد و اضافه «خیر» به ضمیر از قبیل اضافه جزء به کل است و استثنا نیز از مفعول «یضرّ» است؛ یعنی گویا چیزی از امور دنیا ارزش شیئیّت ندارد مگر نفع اطاعتی که در آن است یا ضرر معصیتی که در آن نسبت به هر کسی وجود دارد، مگر کسی که خدا با توفیق توبه به او رحم کند و این معنا به معنای سوم برگشت می کند و بنا بر همه این احتمالات، استثنای دوم یعنی «الّا من رحم الله» در عبارت، مفرَّغ است.

«عن نفسک» یعنی از تحصیل آنچه به تو، نفع می رساند، در روزی که مال و فرزندان نفع ندارد و خدای متعال فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ.»(1){ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند! و کسانی که چنین کنند، زیانکارانند!}. منظور از «اهل» در اینجا اعم از همسر و اولاد و سایر کسانی است که در خانه او هستند و بلکه شامل خویشان نیز می شود. راغب می گوید: «اهل الرجل» یعنی کسانی که آن ها را خویشاوندی یا دین یا چیزهایی شبیه این از قبیل صنعت و خانه و شهر و زمین یک جا جمع می کند. پس اهل رجل در اصل کسانی هستند که مسکن واحدی آن مرد و آن اهل را یک جا جمع کرده، سپس از آن تعدی شده و گفته شده: اهل بیت رجل، کسی را گویند که آن مرد و ایشان را یک نسب و خویشاوندی، جمع می کند و از همسر یک به مرد به اهل او و از کسانی که اسلام آنان را جمع کرده به اهل اسلام تعبیر می شود.

عبارت «کمنزل» یعنی مانند دو منزل که از یکی از آن ها به دیگری رفته باشد و تصریح

ص: 66

بتشبیه الدنیا للإشارة إلی أن الاهتمام هنا ببیان حاله أشد و أکثر و الضمیر فی نمتها راجع إلی النومة فهو بمنزلة مفعول مطلق و هذا بالنسبة إلی المستضعفین و کأن التخصیص بذکرهم لأن المتقین بعد الموت فی النعیم و الجنة و الکفار فی العذاب و النار فلیس بین الدنیا و الآخرة لهما فاصلة فیتحولون من الدنیا إلی الآخرة کما

روی من مات فقد قامت قیامته.

و أما المستضعفون فلما کانوا ملهی عنهم استدرک ذلک بأن حالهم فی البرزخ کنوم لیلة فلا فاصلة بین دنیاهم و آخرتهم حقیقة و یحتمل أن یکون الغرض بیان قلة نعیم البرزخ و حمیمها بالنسبة إلی نعیم الآخرة و جحیمها فکأنهم نائمون أو لأن جل عذابهم بعد السؤال و الضغطة و أمثالهما لما کان روحانیا شبه تلک الحالة بالنومة و لم یتعرض أحد لتحقیق هذه الفقرة مع إشکالها و مخالفتها ظاهرا للآیات و الأخبار الکثیرة.

قوله رحمه الله قدم أی العمل الصالح لمقامک بین یدی الله عز و جل أی للحساب کما تدین تدان أی کما تفعل تجازی فهو علی المشاکلة و لا یضر تقدمه أو کما تجازی الرب تجازی و لا تخلو من بعد أو کما تجازی العباد تجازی فیکون تأسیسا قال الجوهری دانه دینا أی جازاه کما یقال کما تدین تدان أی کما تجازی تجازی بفعلک و بحسب ما عملت و قوله تعالی إِنَّا لَمَدِینُونَ (1) أی مجزیون.

یا مبتغی العلم قیل هذا افتتاح کلام آخر ترکه المصنف و إنما ذکر لیعلم أن ما ذکره لیس جمیع الخطبة کما مر بعضه فی باب الصمت حیث قال رضی الله عنه یا مبتغی العلم إن هذا اللسان مفتاح خیر إلخ (2).

به تشبیه دنیا برای اشاره به این است که این جا اهتمام به بیان حال او شدیدتر و بیشتر است و ضمیر در«نمتها» به «نومة» بر می گردد و این مصدر به منزله مفعول مطلق است و این نسبت به مستضعفان است و گویا تخصیص به ذکر مستضعفان به این سبب است که متقین پس از مرگ در نعمت و بهشت هستند و کفار در عذاب و آتش؛ پس بین دنیا و آخرت برای آن دو دسته فاصله ای نیست؛ پس از دنیا به آخرت می روند، چنانچه روایت شده: کسی که بمیرد، قیامت او برپا می شود.

اما مستضعفان، از آنجا که به آنان توجه نمی شود، به تدارک این حالت گفته شده که حالشان در برزخ مانند یک شب خفتن است، پس حقیقتاً بین دنیا و آخرتشان فاصله ای نیست و ممکن است غرض، بیان کم بودن نعمات برزخی و دوزخ آن نسبت به نعمات و آتش سوزان آخرت باشد، پس گویا اینان خفتگان هستند. یا به این خاطر که اکثر عذابشان، بعد از سؤال و فشار قبر و امثال آن، وقتی روحانی باشد، آن حالت را به خواب تشبیه فرموده اند و کسی از علما متعرض تحقیق در معنای این فقره نشده، با این که این فقره با آیات و اخبار فراوانی مخالفت دارد و در آن إشکال وجود دارد.

عبارت «قدّم» یعنی عمل صالح را. «لمقامک بین یدی الله عز و جل» یعنی برای حسابرسی. «کما تدین تدان» یعنی همان گونه که عمل کنی سزا داده می شوی، پس این سخن تأسیس است نه تأکید؛ یا معنا این باشد که همان طور که پروردگار را جزا دهی، مجازات می شوی و این معنا بعید به نظر می رسد. جوهری می گوید: «دانه دینا» یعنی او را جزا داد؛ چنانچه گفته می شود: «کما تدین تدان» یعنی همان طور که جزا بدهی، به فعلت و به حسب عملت جزا داده می شوی و آیه «إنا لَمَدینون» یعنی ما جزا داده می شویم.

«یا مبتغی العلم» در آخر روایت، گفته شده این بازگشایی کلام دیگری است که مصنف آن را ترک کرده و ذکر شده تا دانسته شود که آن مقدار را که مصنف آورده، تمام خطبه ابی ذر نیست، چنانچه بخشی از آن در باب صمت گذشت که ابوذر رضی الله عنه فرمود: ای جوینده علم! این زبان کلید خیر است، تا آخر.

روایت35.

کافی:

ص: 67

بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا لِی وَ الدُّنْیَا وَ مَا أَنَا وَ الدُّنْیَا إِنَّمَا مَثَلِی وَ مَثَلُهَا کَمَثَلِ رَاکِبٍ رُفِعَتْ لَهُ شَجَرَةٌ فِی یَوْمٍ صَائِفٍ فَقَالَ تَحْتَهَا ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَکَهَا(1).

امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: مرا با دنیا چکار است؟ من و دنیا را چه تناسبی هست؟ همانا مَثَل من و دنیا، مَثَل سواره ای است که در روز بسیار گرمی بالای سرش درختی باشد. پس در زیر آن درخت بخوابد؛ سپس برود و آن درخت را جا گذارد.(1)

توضیح

«ما لی و للدنیا» یعنی مرا با دنیا چه کار؟ و گفته شده: «ما» نافیه است یعنی من به دنیا محبتی ندارم؛ یا »«ما» برای استفهام است، یعنی من چه محبتی به دنیا دارم تا به آن رغبت پیدا کنم؟ این احتمال را طیّبی در شرح برخی روایات آنان ذکر کرده. «و ما انا و الدنیا» یعنی چه تناسبی بین من و دنیا وجود دارد؟ و از طریق اهل سنت از ابن مسعود روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر حصیری خوابید و آن حصیر بر بدن مبارک حضرت اثر گذاشت. پس مسلمانان گفتند: کاش ما را امر می فرمودی که برای شما فرشی بیفکنیم و خدمت کنیم! فرمود: مرا با دنیا چه کار؟ مَثَل من و دنیا، مَثَل سواره ای است که زیر سایه درختی برود و سپس برود و آن درخت را جا گذارد.

می گویم

وجه شبه بین سایه و دنیا، شتاب در رفتن است و اندک بودن زمان درنگ و این که انسان زیر درخت را به عنوان موطن نمی گیرد. کرمانی در شرح بخاری درباره این حدیث گفته: «فرفعت لنا صخرة» یعنی برای دیدگان ما صخره ای آشکار شد و در آن دارد: «فرفع الی بیت المعمور» یعنی نزدیک شد و آشکار گشت و عرضه گردید.

و جوهری می گوید: «یوم صائف» یعنی روزی گرم و «لیلة حارة» یعنی شب گرم و چه بسا «یوم صاف» را به کار ببرند، به معنای گرم، چنانچه به کار می برند: «یوم راح» را و گفته: «القائلة» یعنی ظهر. گفته می شود: فلانی هنگام ظهر نزد ما آمد و «قائلة» به معنای قیلولة نیز هست که همان خواب ظهرگاهی است و می گویی: «قال، یقیل، قیلولة و قیلا و مقیلا که مصدر مقیل نادر است و او «قائل» است یعنی خواب است.

در مصباح آمده «راح، یروح، رواحاً و تروّح» مثل راح است و به معنای صبح است و به معنای رجوع نیز به کار می رود و برخی از مردم می پندارند که رواح جز در آخر روز نیست؛ ولی چنین نیست؛ بلکه رواح و غدوّ نزد عرب استعمال می شوند در مسیر و رفتن در هر وقتی از شب یا روز که باشد و ابن فارس گفته: «الرواح» یعنی شب که عبارت است از زوال تا شب.

روایت36.

کافی: یحیی بن عقبه می گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: مَثَل حریص بر دنیا مَثَل کرم ابریشم است که هرچه بر خود ابریشم بیشتری می پیچد راه خروجش دورتر می گردد تا با اندوه بمیرد.

ص: 68

قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لِأَوْلَادِهِمْ فَلَمْ یَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ یَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لَا تَکُنْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِی زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّی سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَی نَهَرٍ جُزْتَ عَلَیْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْهَا آخِرَ الدَّهْرِ أَخْرِبْهَا وَ لَا تَعْمُرْهَا فَإِنَّکَ لَمْ تُؤْمَرْ بِعِمَارَتِهَا وَ اعْلَمْ أَنَّکَ سَتُسْأَلُ غَداً إِذَا وَقَفْتَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ أَرْبَعٍ شَبَابِکَ فِیمَا أَبْلَیْتَهُ وَ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ وَ مَالِکَ مِمَّا اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقْتَهُ فَتَأَهَّبْ لِذَلِکَ وَ أَعِدَّ لَهُ جَوَاباً وَ لَا تَأْسَ عَلَی مَا فَاتَکَ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّ قَلِیلَ الدُّنْیَا لَا یَدُومُ بَقَاؤُهُ وَ کَثِیرَهَا لَا یُؤْمَنُ بَلَاؤُهُ فَخُذْ حِذْرَکَ وَ جِدَّ فِی أَمْرِکَ وَ

اکْشِفِ الْغِطَاءَ عَنْ وَجْهِکَ وَ تَعَرَّضْ لِمَعْرُوفِ رَبِّکَ وَ جَدِّدِ التَّوْبَةَ فِی قَلْبِکَ وَ اکْمُشْ فِی فَرَاغِکَ قَبْلَ أَنْ یُقْصَدَ قَصْدُکَ وَ یُقْضَی قَضَاؤُکَ وَ یُحَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَا تُرِیدُ(1).

و نیز ابن عقبه گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: و در مواعظ لقمان به فرزندش آمده: ای فرزندم! مردم پیش از تو برای فرزندان خود جمع کردند و آنچه جمع کردند، باقی نماند و کسانی هم که برای آنان جمع کردند، باقی نماندند. و تو بنده ای هستی که اجیر شده ای و به کار کردن امر شده ای و تو را در مقابل آن به پاداش وعده داده اند. پس کار خود را به تمام انجام ده و پاداش خود را به تمام دریافت کن. پس در این دنیا همچون گوسفندی نباش که در کشتزار سبزی قرار گرفته و خورده تا چاق گردیده است. پس کشتنش به خاطر چاق شدن اوست. ولی دنیا را همچون پلی بدان که بر روی رودخانه ای قرار گرفته که در حال عبور از آن هستی و آن را ترک می کنی و تا آخر روزگار دیگر به آن باز نمی گردی. آن را خراب کن ولی آباد نکن که تو به آباد کردن آن دستور داده نشده ای. و بدان که فردا، هنگامی که در مقابل خداوند متعال هستی از تو درباره چهار چیز پرسیده می شود: جوانی خود را در چه گذراندی؟ عمر خود را در چه صرف نمودی؟ مال خود را از چه راهی به دست آوردی و در چه راهی خرج کردی؟ پس برای آن آماده باش و برایش پاسخ آماده کن. و بر آنچه از دنیا بر تو گذشته نا امید مباش. پس اندک دنیا پایدار نمی ماند و بسیار آن از بلا ایمن نباشد. احتیاط پیشه کن و در کار خود بکوش و پرده را از چهره خود کنار بزن و به نیکی هایی که پروردگارت به آن ها دستور داده بپرداز و توبه را در دلت تجدید کن و در فراغت، شتاب کن پیش از آنکه فراغتت از دست برود و تو مشغله پیدا کنی و مرگت فرا برسد و بین تو و آنچه که می خواهی فاصله اندازد.(1)

توضیح

در مصباح گفته: «القزّ» کلمه ای است عربی. لیث گفته: چیزی است که از آن ابریشم به دست می آید و به همین خاطر برخی گفته اند: قز و ابریشم مثل گندم آرد هستند. «لفّا» تمیز است از نسبت فعل «ازدادت» و «غمّا» مفعول له یا حال است. «فلم یبق ما جمعوا» در برخی نسخ «ما جمعوا له» دارد و گویی کلمه «له» توسط نسّاخ اضافه گردیده و بنا بر این که «له» باشد، گویا معنا این می شود که اهداف و مطالب باطلی که برای آن دنیا را جمع کردند باقی نماند، مانند جاه و عزت و غلبه و فخر و امثال آن.

«فکان حتفها» یعنی هلاکت معنوی آن؛ زیرا بهره مندی از لذائذ جسمانی موجب قوت قوای شهوانی و طغیان آن می شود و این استعاره ای تمثیلی است که گشاده دستی انسان در لذت و شهوات دنیا و بی مبالاتی نسبت به حرام و شبهات آن و ابتلای بعد از مرگ انسان به عقوبات شهوات تشبیه به گوسفندی شده که در کشتزاری سرسبز واقع شده و از هر جای آن و به هر گونه ای که می خواهد می خورد و مانعی او را باز نمی دارد، تا جایی که وقتی چاق و فربه شد، صاحب آن به خاطر چاق و چله شدنش او را می کشد .

ص: 69

آخر الدهر أی إلی آخر الزمان أی أبدا أخربها أی دعها خرابا بترک ما لا تحتاج إلیه من المطاعم و المشارب و الملابس و المناکح و المساکن و الاقتصار علی القدر الضروری فی کل منها ستسأل قیل السین لمحض التأکید فیما أبلیته کلمة ما فی المواضع الأربعة استفهامیة و إثبات الألف مع حرف الجر فیها شاذ و الثوب البالی هو الذی استعمل حتی أشرف علی الاندراس.

ثم إن العمر لا یستلزم القوة و الشباب فکل منهما نعمة یسأل عنها و مع الاستلزام أیضا تکفی المغایرة للسؤال عن کل منهما.

و أما السؤال عن المال إما لغیر المؤمنین أو لغیر الکاملین منهم لِمَا رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیمَا کَتَبَ إِلَی أَهْلِ مِصْرَ: مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ کَفَاهُ الْمُهِمَّ فِیهِمَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ (1) فَمَا أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا لَمْ یُحَاسِبْهُمْ بِهِ فِی الْآخِرَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ(2) وَ الْحُسْنَی هِیَ الْجَنَّةُ وَ الزِّیَادَةُ هِیَ الدُّنْیَا(3).

وَ رَوَی الْبَرْقِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ لَا یُحَاسَبُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ عَلَیْهِنَّ طَعَامٌ یَأْکُلُهُ وَ ثَوْبٌ یَلْبَسُهُ وَ زَوْجَةٌ صَالِحَةٌ تُعَاوِنُهُ وَ یُحْصِنُ بِهَا فَرْجَهُ (4).

و قد وردت أخبار کثیرة فی تفسیر قوله تعالی ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ (5) إن النعیم ولایة أهل البیت علیهم السلام (6) وَ قَدْ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ وَ غَیْرُهُ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبُو حَنِیفَةَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ لَهُ مَا النَّعِیمُ عِنْدَکَ یَا نُعْمَانُ قَالَ الْقُوتُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الْمَاءُ الْبَارِدُ فَقَالَ لَئِنْ أَوْقَفَکَ اللَّهُ بَیْنَ یَدَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَسْأَلَکَ عَنْ کُلِّ أَکْلَةٍ أَکَلْتَهَا أَوْ شَرْبَةٍ شَرِبْتَهَا لَیَطُولَنَّ وُقُوفُکَ

ص: 70

«آخر الدهر» یعنی تا آخر زمان و تا ابد. « أخربها» یعنی آن را به صورت خراب واگذار به این صورت که آنچه بدان نیازی نداری از قبیل خوراک و نوش و پوشاک و ازدواج و مسکن را ترک نما و در هر یک از این امور به مقدار ضروری اکتفا کن. «ستسأل» گفته شده: سین برای مجرد تأکید است. «فیما أبلیته» کلمه «ما» در هر چهار جا استفهامی است و آوردن الف با وجود حرف جر در آن خلاف قاعده است و «الثوب البالی» لباسی را گویند که به حدی استعمال شده که در شرف مندرس شدن قرار گرفته است.

عمر همیشه قوت و جوانی را به همراه ندارد؛ پس هر یک از عمر و جوانی نعمتی است که از آن سؤال می شود و بر فرض که عمر همیشه مستلزم و همراه با جوانی باشد، صررف مغایرت مفهوم آن دو برای سؤال از هر یک کافی است.

اما سؤال از مال یا مخصوص غیر اهل ایمان است یا از مؤمنانی است که کمال نیافته اند؛ زیرا روایت شده که امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه به اهل مصر نوشتند: کسی که برای خدا کار کند، خدا اجر او را در دنیا و آخرت می دهد و مهمات امورش را کفایت می کند و خداوند فرموده است: «قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ.»(1){بگو: «ای بندگان من که ایمان آورده اید! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند پاداش نیکی است! و زمین خدا وسیع است، (اگر تحت فشار سران کفر بودید مهاجرت کنید) که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند!} پس هر آنچه را خدا در دنیا به آنان عطا فرموده، آنان را در آخرت به خاطر آن محاسبه نمی کند. خداوند می فرماید: «للذین أحسنوا الحسنی و زیادة» {کسانی که نیکی کردند، پاداش نیک و افزون بر آن دارند؛} و حسنی همان بهشت و زیاده همان دنیاست.

برقی به سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت فرمود: سه چیز است که خداوند بنده مؤمنش را بر آن حسابرسی نمی کند: غذایی که می خورد و لباسی که می پوشد و همسر صالحی که آن مرد را یاری می دهد و با او شهوتش را دفع می کند. و اخبار فراوانی در تفسیر آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ.»(2){سپس

در آن روز (همه شما) از نعمت هایی که داشته اید بازپرسی خواهید شد!} وارد شده که نعیم ولایت اهل بیت علیهم السلام است و عیاشی و غیر او روایت کرده اند که ابو حنیفه از امام صادق علیه السلام از معنای این آیه سؤال کرد، حضرت به او فرمود: ای نعمان! نعیم نزد تو چه معنایی دارد؟ ابو حنیفه گفت: قوتی از غذا و آب خنک. حضرت فرمود: اگر خدا روز قیامت تو را مقابل خود بیاورد و از تو درباره هر وعده ای که خوردی یا شربتی که نوشیدی بازخواست کند، ایستادن تو ص: 70

بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ فَمَا النَّعِیمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ النَّعِیمُ الَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِنَا عَلَی الْعِبَادِ الْخَبَرَ(1).

و یمکن أن یقال السؤال عن مال اکتسبه من حلال أو حرام أو أنفقه فی حلال أو حرام لا ینافی عدم محاسبتهم علی ما أنفقوه فی الحلال من مأکلهم و مسکنهم و ملبسهم و نحو ذلک أو المراد بتلک الأخبار أنهم لا یعاتبون بذلک و لا یقاص من حسناتهم بها فلا ینافی أصل المحاسبة کما

رَوَی الشَّیْخُ فِی مَجَالِسِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: یُوقَفُ الْعَبْدُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ فَیَقُولُ قِیسُوا بَیْنَ نِعَمِی عَلَیْهِ وَ بَیْنَ عَمَلِهِ فَتَسْتَغْرِقُ النِّعَمُ الْعَمَلَ فَیَقُولُونَ قَدِ اسْتَغْرَقَ النِّعَمُ الْعَمَلَ فَیَقُولُ هَبُوا لَهُ نِعَمِی وَ قِیسُوا بَیْنَ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَوَی الْعَمَلَانِ أَذْهَبَ اللَّهُ الشَّرَّ بِالْخَیْرِ وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ وَ إِنْ کَانَ لَهُ فَضْلٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِفَضْلِهِ وَ إِنْ کَانَ عَلَیْهِ فَضْلٌ وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ التَّقْوَی لَمْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ تَعَالَی وَ اتَّقَی الشِّرْکَ بِهِ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْمَغْفِرَةِ یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ بِرَحْمَتِهِ إِنْ شَاءَ وَ یَتَفَضَّلُ عَلَیْهِ بِعَفْوِهِ (2).

و قال الجوهری تأهب استعد و أهبة الحرب عدتها و قال الأسی بالیاء مفتوح مقصور الحزن و أسی علی مصیبته بالکسر یأسی أسی أی حزن لا یدوم بقاؤه و العاقل لا یتأسف بفوات قلیل لا بقاء له لا یؤمن بلاؤه أی فی الدنیا و الآخرة و العاقل لا یتأسف بفوت ما یتوقع منه الضرر و البلیة مع أن الرب الذی فوتهما علیه أعلم بمصلحته أو المعنی لا تحزن علی ما لم یصل إلیک من الدنیا فإن الصبر علی قلیل الدنیا و قلته سهل فإنه لا یدوم و ینقضی قریبا بالموت و الکثرة محل الآفات.

فخذ حذرک بالکسر أی ما تحذر به من مکاید النفس و الشیطان، فی الدنیا

ص: 71

در مقابل او به طول می انجامد. ابو حنیفه گفت: فدایت شوم! نعیم چیست؟ فرمود: ما اهل بیت آن نعیمی هستیم که خدا به وسیله ما بر بندگان نعمت داده است، تا آخر خبر.

و ممکن است بگوییم: سؤال از مالی که از حلال یا حرام کسب کرده یا آن را در حلال یا حرام خرج کرده، منافاتی ندارد که بر آنچه در راه حلال خرج کرده اند، از قبیل خوراک و مسکن و پوشاک و مانند آن محاسبه نشوند؛ پس این با اصل محاسبه منافات ندارد، چنانچه شیخ طوسی در مجالس خود با ذکر سند از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: بنده مقابل پروردگار می ایستد و خداوند می فرماید: بین نعمت های من بر او و بین عمل او مقایسه کنید؛ پس نعمت های خدا تمام عمل عبد را فرا می گیرد؛ می گویند: نعمت هایت عمل او را فرا گرفت و در خود غرق کرد. خداوند می فرماید: نعمت های مرا به او ببخشید و بین اعمال خیر و شرّ او مقایسه کنید. پس اگر اعمال خیر و شرّ او مساوی باشد، خداوند شرّ او را با اعمال خیرش از بین می برد و او را داخل بهشت می کند و اگر بر او اضافه ای باشد، خدا با تفضلش به او عطا می کند و اگر شرّ او از خیرش بیشتر باشد، اگر از اهل تقوا باشد و به خدای متعال شرک نورزد و از شرک به او بپرهیزد، از اهل آمرزش است و خدا به سبب رحمش او را می بخشد، اگر بخواهد و با عفوش بر او تفضل می فرماید.

جوهری می گوید: «تأهب» یعنی مهیا شد و «أهبة الحرب» یعنی ابزار جنگی و گفته: «أسی» با یای مفتوح و الف مقصوره به معنای حزن است و «أسی علی مصیبته، یأسی، أسیّ» به کسر سین یعنی بر مصیبتش محزون گشت. عبارت «لا یدوم بقاؤه» یعنی عاقل به از دست رفتن چیزی کمی که بقا نیز ندارد، تأسف نمی خورد. «لا یؤمن بلاؤه» یعنی بلایش در دنیا و آخرت مورد ایمنی نیست و عاقل برای از دست رفتن آنچه از آن بلا و ضرر انتظار می رود، تأسف نمی خورد، با این که پروردگاری که آن دو را از او گرفته، به مصالح او واقف تر است یا معنا این می شود که بر آنچه از دنیا به تو نرسیده محزون مباش که صبر بر کم دنیا و قلّت آن آسان است؛ چرا که دنیا دوام ندارد و به زودی با مرگ از بین می رود و کثرت، محل وقوع آفات است.

«فخذ حذرک» به کسر حاء یعنی آنچه به وسیله آن از کید نفس و شیطان در دنیا

ص: 71

و العذاب فی الآخرة قال الراغب فی قوله تعالی خُذُوا حِذْرَکُمْ (1) أی ما فیه الحذر من السلاح و غیره و جد فی أمرک أی فی تهیئة سفر الآخرة و الاستعداد للقاء الله من العقائد الحسنة و الأعمال الصالحة و الأخلاق المرضیة فإن من أراد سفرا یأخذ الأسلحة لدفع ضرر الطریق و یجهز و یهیئ ما یحتاج إلیه فی ذلک السفر.

و اکشف الغطاء عن وجهک أی ارفع غطاء الغفلة عن وجه قلبک لتمیز بین الحق و الباطل و الفانی و الباقی أو عن الجهة التی تتوجه إلیه و الطریق الذی تسلکه لئلا یشتبه علیک فتسلک طریقا یؤدیک إلی النار و أنت لا تعلم و تعرض لمعروف ربک بما به یستحق إحسانه و تفضله علیک من صالح النیات و الأعمال و جدد التوبة فی قلبک أی کلما ذکرت معاصیک و فی النسبة إلی القلب إشعار بأن التوبة أمر قلبی و هی الندامة علی ما مضی و العزم علی عدم الإتیان بمثله فیما سیأتی و فیه دلالة علی حسن تکرار التوبة و إن کانت عن معصیة واحدة و اکمش أی أسرع و عجل فی الصحاح الکمش الرجل السریع الماضی و قد کمش بالضم کماشة فهو کمش و کمیش و کمشته تکمیشا أعجلته و انکمش و تکمش أسرع انتهی.

فی فراغک أی فی أن تفرغ من الأمور التی تحتاج إلیه فی الآخرة أو فی فراغک من الدنیا و جعلک نفسک فارغة منها للآخرة أو فی قصدک إلی الآخرة أو أسرع فی العمل فی أیام فراغک قبل أن تشتغل أو تبتلی بشی ء یمنعک عنه فإن الفراغ خلاف الشغل قال فی المصباح فرغ من الشغل فروغا من باب قعد و من باب تعب لغة لبنی تمیم و الاسم الفراغ و فرغت للشی ء و إلیه قصدت.

و از عذاب آخرت ایمنی می یابی. راغب درباره آیه: « خُذوا حذرکم» گفته: یعنی بگیرید هر آنچه را که دارای جانب احتیاط است از سلاح و غیر آن. «جدّ فی امرک» یعنی در مهیا شدن برای سفر آخرت و آمادگی لقاء الله بکوش؛ یعنی با عقاید نیکو و اعمال صالح و اخلاق مورد پسند خدا مهیا شو که کسی که قصد سفر دارد، برای دفع ضررهای راه اسلحه برمی دارد و مجهز می شود و مایحتاج خود در آن سفر را فراهم می کند.

«و اکشف الغطاء عن وجهک» یعنی پرده غفلت را از چهره قلبت بردار تا بین حق و باطل و بین فانی و باقی تمییز دهی، یا پرده را از جهتی که به سوی آن در حرکتی و راهی که می پیمایی بردار تا امر بر تو مشتبه نشود و راهی را بروی که تو را به آتش بسپارد، در حالی که تو علم نداری! «و تعرض لمطلوب ربک» یعنی با اعمالی که با آن مستحق احسان و تضل خداوند بر تو می شوی که عبارت است از نیات و اعمال صالح. «و جدد التوبة فی قلبک» یعنی هر گاه که معاصی خود را یاد کردی و از این که توبه را به قلب نسبت داد، فهمیده می شود که توبه امری قلبی است و عبارت است از پشیمانی از گذشته و عزم بر عدم انجام گناه در آینده و عبارت اشعار دارد بر این که تکرار توبه نیکوست، اگر چه شخص از یک گناه توبه کند. «اکمش» یعنی بشتاب و عجله نما. در صحاح، «الکمش» به معنای مردی است که سریع و رونده است و «کمُش کماشةً فهو کمش و کمیش و کمّشته تکمیشا» یعنی او را به عجله وادار کردم و «انکمش و تکمّش» یعنی شتافت. پایان کلام جوهری.

«فی فراغک» یعنی در این که از اموری که در آخرت به آن محتاجی فراغ حاص کنی یا بشتاب در فراغتت از دنیا و بشتاب که خود را فراغ از دنیا برای آخرت قرار دهی یا در عزمت بر آخرت بشتاب یا در عمل در ایام آسوده خاطری خود بشتاب، قبل از آن که مشغول و مبتلا به چیزی شوی که تو را از آن باز دارد، زیرا فراغ ضد شغل است. در مصباح گفته: «فرغ من الشغل فروغا» از باب «قصد» و «تعب» که لغتی از بنی تمیم است و اسم مصدر آن «فراغ» است و «فرغت للشیء و الی الشیء» یعنی قصد آن کردم.

می گویم

مؤید معنای اخیر روایتی است که در مجالس شیخ مفید از ابن عمر نقل شده که گفت: از زندگی خود برای مرگت و از صحت خود برای بیماری ات و از فراغت خود برای مشغله ات بگیر؛ چرا که تو ای بنده خدا!

ص: 72

ما اسمک غدا(1).

وَ مَا رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی مَجَالِسِهِ عَنِ الْکَاظِمِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ قَالَ لَا تَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَ فَرَاغَکَ وَ شَبَابَکَ وَ نَشَاطَکَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الْآخِرَةَ(2).

قبل أن یقصد علی بناء المجهول قصدک أی نحوک کنایة عن توجه ملک الموت إلیه لقبض روحه أو توجه الأمراض و البلایا من الله إلیه و یقضی قضاؤک أی یقدر و یحتم موتک و یحال بالموت أو الأعم بینک و بین ما ترید من التوبة و الأعمال الصالحة و لا ینفعه تمنی الحیاة و الرجعة حیث یقول رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ فیقال کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ (3) أعاذنا الله و سائر المؤمنین من ندامة تلک الساعة و أهوال هذا الیوم.

فردا نخواهی دانست که نام تو چیست. و دیگر مؤید، روایت امالی صدوق از امام کاظم علیه السلام از پدران خود علیهم السلام از علی علیه السلام است که درباره آیه «و لا تنس نصیبک»(1)

فرمود: یعنی صحت و قوت و فراغت و جوانی و نشاطت را فراموش نکن که با آن اخرت را طلب کنی. «قبل ان یقصد» به صورت مجهول است و «قصدک» یعنی سمت تو را قصد کند؛ این کنایه است از روی آوردن ملک الموت برای قبض روح او یا روی آوردن امراض و بلایا از جانب خدا به سوی او. «و یقضی قضاؤک» یعنی مرگ تو مقدر و حتمی گردد. «و یحال» یعنی با مرگ یا اعم از مرگ و غیر آن. «بینک و بین ما ترید» یعنی توبه و اعمال صالح، در حالی که آروزی حیات و رجعت سودی به حال او ندارد که می گوید: {پروردگار من! مرا بازگردانید! شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم!»} پس گفته می شود: {چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می گوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!} خداوند ما و سایر مؤمنان را از پشیمانی آن ساعت و ترس های آن روز پناه دهد.

روایت37.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در مناجات خداوند متعال با حضرت موسی علیه السلام آمده است: ای موسی! به دنیا تکیه نکن همچون تکیه کردن ظالمان و همچون تکیه کردن کسی که دنیا را پدر و مادر خود گرفته است. ای موسی! اگر تو را به خودت بسپارم برای این که به دنیا بنگری، دوستی دنیا و زیبایی آن بر تو غالب می شود.ای موسی! در کار خیر با اهلش مشورت کن و آن ها را به کار خیر پیش بران چرا که کار خیر همانند نامش خیر است. و از دنیا آنچه را که از آن بی نیاز هستی رها کن و به هرچیز شیفته کننده نگاه نکن و نیز به کسانی که آنان را به حال خود وا گذاشتیم ننگر و بدان که هر فتنه ای سرآغازش دوستی دنیاست. به کسی از بابت بسیاری اموالش غبطه نخور که با بسیاری دارائی گناهان زیاد می شوند، چرا که دارائی فراوان حقوق واجبی هم دارد. و به کسی که مردم از او خشنود هستند غبطه نخور تا هنگامی که بدانی خداوند از او خشنود است. و به کسی که مردم او را اطاعت می کنند غبطه نخور چرا که اگر اطاعت مردم از او و پیروی ایشان از وی به ناحق باشد هم او و هم پیروانش هلاک می گردند.(2)

توضیح

عبارت «رکن الیه» بر وزن نصر و علم و منع به معنای تمایل پیدا کرد و غالبا به میل قلب اطلاق می شود.

ص: 73

لو وکلتک یدل علی أن الزهد فی الدنیا لا یحصل بدون توفیقه تعالی و فی القاموس نظر لهم رثی لهم و أعانهم و قال النظر محرکة الفکر فی الشی ء تقدره و تقیسه و الحکم بین القوم و الإعانة و الفعل کنصر و فی النهایة المنافسة الرغبة فی الشی ء و الانفراد به و هو من الشی ء النفیس الجید فی نوعه و نافست فی الشی ء منافسة و نفاسا إذا رغبت فیه.

قوله علیه السلام فإن الخیر کاسمه لعل المعنی أن الخیر لما دل بحسب أصل معناه فی اللغة علی الأفضلیة و ما یطلق علیه فی العرف و الشرع من الأعمال الحسنة أو إیصال النفع إلی الغیر هی خیر الأعمال فالخیر کاسمه أی إطلاق هذا الاسم علی تلک الأمور بالاستحقاق و المعنی المصطلح مطابق للمدلول اللغوی أو المراد به أن الخیر لما کان کل من سمعه یستحسنه فهو حسن واقعا و حسنه حسن واقعی و الحاصل أن ما یحکم به عقول عامة الخلق فی ذلک مطابق للواقع أو المراد باسمه ذکره بین الناس یعنی أن الخیر ینفع فی الآخرة کما یصیر سببا لرفعة الذکر فی الدنیا.

ما بک الغنی عنه أی ما لم یحتج إلیه بل لم تضطر إلیه و لا تنظر علی بناء المجرد عینک بالرفع أو النصب بنزع الخافض أی بعینک و ربما یقرأ تنظر علی بناء الإفعال أی لا تجعلها ناظرة إلی کل مفتون بها أی مبتلی مخدوع بها و المراد النظر إلی کل من لقیه منهم فإنه لا یمکن النظر إلی کلهم أو کنایة عن أن النظر إلی واحد منهم بالإعجاب به و بما معه من زینتها بمنزلة النظر إلی جمیعهم لاشتراک العلة.

و موکل إلی نفسه المتبادر أنه علی بناء المفعول لکن الظاهر حینئذ و موکول إذ لم یأت أوکله فی ما عندنا من کتب اللغة لکن کثیر من الأبنیة المتداولة کذلک و یمکن أن یقرأ علی بناء الفاعل من الإیکال بمعنی الاعتماد فی القاموس وکل بالله یکل و توکل علیه و أوکل و اتکل استسلم إلیه و وکل إلیه الأمر وکلا و وکولا سلمه و ترکه.

إن کل فتنة أی ضلالة أو بلیة أو امتحان أو إثم فی القاموس الفتنة بالکسر

ص: 74

«لو وکلتک» دال بر این است که زهد در دنیا بدون تویق خدای متعال حاصل نمی شود. در قاموس آمده «نظر لهم» یعنی آنان را مرثیه گفت و یاری کرد و گفته: «النظر» به فتح ظاء به معنای تفکر در چیزی است که تو آن را می سنجی و قیاس می کنی و به معنای حکومت بین قوم و یاری نیز هست و فعل آن مانند نصر است و در نهایه گفته: «المنافسة» به معنای رغبت به چیزی و منفرد بودن در آن رغبت است و از چیز نفیسی که در نوع خود خوب است گرفته شده. و «نافست فی شیء منافسة و نفاساً» یعنی به چیزی میل پیدا کردم.

عبارت «فإن الخیر کاسمه» شاید به این معنا باشد که خیر، وقتی به حسب اصل معنای آن در لغت بر افضلیت و برتری دلالت دارد، و در عرف و شرع، اعمال حسنه و نفع رساندن به غیر را بهترین اعمال می گویند، پس خیر مانند اسم آن است یعنی اطلاق این اسم بر آن امور به سبب استحقاق آن هاست و معنای مصطلح خیر مطابق با مدلول لغوی آن است یا مراد از فرمایش حضرت علیه السلام این است که وقتی هر کس خیر را شنید، آن را نیکو می شمرد، پس واقعا نیکو است و حسن آن واقعی است و حاصل این که هر آنچه عقول عامه مردم در خیر بودن چیزی به آن حکم می کند، مطابق واقع است یا این که مراد از «باسمه» ذکر کار نیک بین مردم است به این معنا که خیر در آخرت نفع می رساند، همان گونه که سبب بلندی نام و یاد شخص در دنیا می شود.

«ما بک الغنا عنه» یعنی مادامی که بدان احتیاج نداری، بلکه بدان اضطرار پیدا نکرده ای. «و لا تنظر» بنا بر این که ثلاثی مجرد باشد. «عینک» به رفع و نصب به نزع خافض است یعنی با چشم خود و چه بسا «تنظر» خوانده شود بنا بر این که از باب افعال باشد، یعنی چشم خود را بیننده قرار مده. «الی کل مفتون بها» یعنی هر کس که مبتلا شده و نیرنگ دنیا را خورده و مراد نظر به هر کسی است که از آنان می بیند؛ زیرا نظر به همگی آنان ممکن نیست یا کنایه از این است که نظر به یکی از آنان با شگفتی به او و آنچه از زینت دنیا با خود دارد، به منزله نگاه به همگی آنان است زیرا علت بین همگی مشترک است.

«موکل الی نفسه» متبادر به ذهن است که این کلمه اسم مفعول است ولی ظاهرا در این صورت باید «موکول» باشد، زیرا در کتب لغتی که پیش ماست کلمه «أوکله» نیامده ولی بسیاری از لغات متداول از همین قبیل است و ممکن است آن را به صورت اسم فاعل خواند که از «ایکال» گرفته شده باشد که به معنای اعتماد است. در قاموس گفته: «وکل بالله، یکل و توکل علیه و أوکل و اتّکل» یعنی تسلیم او شد و امر را به او سپرد و مصدر آن «وکلا و وکولا» است که یعنی به او سپرد و رهایش کرد.

«أن کل فتنة» یعنی هر ضلالتی یا ابتلا و امتحانی یا گناهی. در قاموس گفته: «الفتنة» به کسر فاء به معنای

ص: 74

الخبرة و إعجابک بالشی ء و الضلال و الإثم و الکفر و الفضیحة و العذاب و إذابة الذهب و الفضة و الإضلال و الجنون و المحنة و المال و الأولاد و اختلاف الناس فی الآراء و أقول یناسب هنا أکثر المعانی و لا تغبط أحدا بأن تتمنی حالة تکثر الذنوب بصیغة المضارع من باب حسن أو مصدر باب التفعل لواجب الحقوق أی للتقصیر فی أداء الحقوق الواجبة غالبا بطاعة الناس له أی فی الباطل.

خبره است و این که چیزی را بپسندی و به معنای گمراهی و گناه و کفر و فضیحت و عذاب و ذوب کردن طلا و نقره و گمراه کردن و دیوانگی و رنج و مال و اولاد و اختلاف نظر مردم در آراء است. می گویم: اکثر این معانی در این جا مناسبت دارد. «و لا تغبط احداً» یعنی به این که آرزوی حال او را داشته باشی. «تکثر الذنوب» به صیغه مضارع از باب «حسُن» یا مصدر باب تفعل است. «لواجب الحقوق» یعنی به خاطر این که غالبا در ادای حقوق واجب کوتاهی می کنند. «بطاعة الناس له« یعنی اطاعت مردم او را در امور باطل.

روایت38.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در کتاب علی علیه السلام آمده است: مَثَل دنیا همچون مار است. بدنش چه نرم است ولی در درونش سم کشنده نهفته است. انسان عاقل از آن دوری می کند و کودک نادان شیفته آن است.(1)

توضیح

در نهایه گفته: «السم الناقع» یعنی سم کشنده و «نقعت فلانا» یعنی او را کشتم و گفته شده: «الناقع» یعنی آنچه ثابت و مجتمع است و از «نقع الماء» گرفته شده؛ و این تشبیه چقدر نیکو و تامّ و کامل است.

روایت39.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام به یکی از یارانش در حالی که او را موعظه می فرمود، چنین نوشت: تو و خودم را به تقوای خدایی سفارش می کنم که نافرمانی اش حلال نبوده و به غیر او امیدی نیست. و بی نیازی مگر با اتکا به او محقق نمی شود. پس کسی که تقوای خدا پیشه کند، عزیز و نیرومند گردد و سیر شود و سیراب شود و عقل خود را از اهل دنیا بردارد. جسمش همراه اهل دنیا اما دل و عقلش نگران آخرت است. پس به نور دلش آنچه چشمانش از دوستی دنیا می بیند خاموش می کند. حرام دنیا را ناپاک داند و از شبهه ناک آن دوری نماید. و به خدا قسم که از حلال صافی نیز دوری می کند مگر آنچه که بدان ناچار است؛ از پاره نانی که جان خود را با آن نیرومند سازد و لباسی که با آن عورتش را بپوشاند از درشت ترین و خشن ترین چیزهایی که می یابد. و به آنچه بدان ناچار است اعتماد و امیدی نداشته بلکه اعتماد و امیدش بر آفریننده همه چیز است. پس تلاش و کوشش کند و خود را به زحمت اندازد تا دنده هایش نمایان شده و چشمانش گود افتد. پس خداوند در مقابل به او توانایی در بدن و توانمندی در عقل عطا کرده و آنچه برای او در آخرت ذخیره می گردد بیشتر است. دنیا را واگذار که دوستی دنیا کور و کر و لال نماید و مردم را خوار کند. و آنچه از عمرت باقی مانده را دریاب و نگو فردا و پس فردا. چرا که کسانی که قبل از تو بودند به واسطه تکیه بر آرزوها و عقب انداختن کارها هلاک شدند

ص: 75

وَ التَّسْوِیفِ حَتَّی أَتَاهُمْ أَمْرُ اللَّهِ بَغْتَةً وَ هُمْ غَافِلُونَ فَنُقِلُوا عَلَی أَعْوَادِهِمْ إِلَی قُبُورِهِمُ الْمُظْلِمَةِ الضَّیِّقَةِ وَ قَدْ أَسْلَمَهُمُ الْأَوْلَادُ وَ الْأَهْلُونَ فَانْقَطِعْ إِلَی اللَّهِ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ مِنْ رَفْضِ الدُّنْیَا وَ عَزْمٍ لَیْسَ فِیهِ انْکِسَارٌ وَ لَا انْخِزَالٌ أَعَانَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ عَلَی طَاعَتِهِ وَ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ لِمَرْضَاتِهِ (1).

تا ناگهان فرمان رحلت از جانب خدا به آن ها رسید در حالی که غافل بودند. پس بر روی چوب های تابوت به سوی قبرهای تنگ و تاریک خود برده شدند و اولاد و خاندانشان آنان را به خود واگذاردند. پس با دلی متوجه به خدا و بریده از دنیا و عزمی که شکست و بریدگی در آن نیست به سوی او رو کن. خداوند متعال ما و تو را بر طاعت خود یاری فرماید و به ما و تو نسبت به مورد خشنودیش توفیق دهد.(1)

توضیح

راغب می گوید: «الوعظ» یعنی آن نهی ای که قرین ترساندن است خلیل گفته: عبارت است از تذکر به خیر درباره اموری که قلب بر آن مهربان می شود و «العظه» و «الموعظه» اسم هستند. و خلیل گفته: «الوصیة» یعنی پیش قدم کردن غیر به آنچه باید بکند در حالی که قرین موعظه باشد و از عبارت «ارض واصیة متصلة النبات» گرفته شده و « أوصاه و وصّاه» استعمال می شود. «فإنّ من اتّقی الله» این جمله علت برای وصیّت است. «عزّ» یعنی به عزتی واقعی و ربّانی که با ذلیل کردم فرد توسط مردم از بین نرود، چنانچه خدای متعال فرمود: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنین.»(2){در

حالی که عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است؛} و «قوی» یعنی با قوتی معنوی و الهی که شبیه قوای بدنی نیست، چنانچه امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: من در قلعه خیبر را به قوت جسمانی از جای نکَندم، بلکه به قدرتی ربّانی کندم! و «شبع و روی» یعنی بدون اکتساب رزق به خاطر آیه: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ.»(3){و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند، و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد؛} یا معنا این است که با علوم دینی سیر می گردد و از حکمت زلال الهی سیراب می گردد.

«و رفع عقله» این فعل مجهول است. «عن اهل الدنیا» یعنی عقل او بلندپرواز تر از عقول آنان می گردد یا بلند تر از این می گردد که به دنیا و اهل آن نظر کند و به آنان توجه و به شأن آن ها اعتنا کند، مگر برای هدایت و ارشاد آنان. «فبدنه» با اهل دنیاست زیرا در شکل جسمی، از جنس بدن های اهل دنیاست و «قلبه و عقله» به خاطر شدت یقینش. «معاین الآخرة» به خاطر خالی کردن آن از تعلقات جسمانی.

«من حب الدنیا» مِن بیانیه یا بعضیه است و نسبت دادن إبصار به حبّ مجاز است یا مصدر به معنای مفعول است یا «حِبّ» به کسر است. در قاموس گفته: «حِبّ» به کسر حاء به معنای محبوب است. حضرت علیه السلام آنچه دید یا آنچه را دوست داشت، در نابود کردن به آتش تشبیه فرمود از باب استعاره مکنیه و نسبت دادن خاموش کردن آتش به آن استعاره تخییلی است.

ص: 76

فقذر حرامها أی عدّه قذرا نجسا یجب اجتنابه أو کرهه فی الصحاح القذر ضد النظافة و شی ء قذر بیّن القذارة و قذرت الشی ء بالکسر و تقذّرته و استقذرته إذا کرهته و جانب شبهاتها و هی المشتبهات بالحرام مع عدم العلم بکونها حراما کأموال الظلمة فیکون مکروها علی المشهور أو الذی اشتبه علیه الحکم فیه فاجتنابه مستحب علی المشهور و کأنه علیه السلام لذلک غیر التعبیر فعبر هنا بالاجتناب و فی الحرام بالحکم بالقذارة.

و أضرّ علی بناء المعلوم کنایة عن ترکه و عدم الاعتناء به و ترک الالتفات إلیه أو علی بناء المجهول أی یعد نفسه متضررة به أو یتضرر به لعلو حاله بالحلال الصافی من الشبهة فکیف بالحرام و الشبهة و فی المصباح الکسرة القطعة من الشی ء المکسور و منه الکسرة من الخبز و فی القاموس الکسرة بالکسر القطعة من الشی ء المکسور و الجمع کسر انتهی.

یشد بها صلبه أی یقوی بها علی العبادة من أغلظ ما یجد ظاهره استحباب الاکتفاء بالثیاب الخشنة و إن کان قادرا علی الناعمة و هو مخالف لأخبار کثیرة إلا أن یحمل علی أن المراد به من الأغلظ الذی یجده أی إذا لم یجد غیره أو علی ما إذا لم یجد غیره إلا بارتکاب الحرام أو الشبهة أو بصرف جل أوقاته فی تحصیله بحیث یمنعه عن النوافل و فواضل الطاعات أو علی ما إذا علم أنه یصیر سببا لطغیانه و أن علاج کبره و صفاته الذمیمة منحصر فی ذلک.

ثقة و لا رجاء أی بغیره سبحانه کما بینه فی الفقرة الآتیة و فی المصباح الجد بالکسر الاجتهاد و هو مصدر یقال منه جد یجد من بابی ضرب و قتل و الاسم الجد بالکسر و أتعب بدنه أی بالعبادات الشرعیة لا الأعمال المبتدعة.

فأبدل الله له لأنه تعالی قال لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (1) فمن بذل ما أعطاه الله من الأموال الفانیة عوضه الله من الأموال الباقیة أضعافها و من بذل قوته البدنیّة فی طاعة الله أبدله الله قوّة روحانیة لا یفنی فی الدنیا و الآخرة فتبدو منه

ص: 77

«فقذّر حرامها» یعنی حرام دنیا را ناپاک و نجس دانست که از آن باید اجتناب شود یا مکروه و ناپسند دانسته شود و در صحاح گفته: «قذر» ضد نظافت است و « شیء قذر» یعنی چیزی که ناپاکی آن آشکار است. «قذرت الشیء» به کسر ذال و «تقذرته و استقذرته» یعنی آن چیز را ناپسند داشت. «جانب شبهاتها» همان مشتبهات به حرام هستند، با عدم یقین به حرام بودن آن مثل اموال ظالمان که بنا بر قول مشهور مکروه است، یا مراد از «شبهات» آن چیزی است که حکم آن بر شخص مشتبه شده که در نتیجه بنا بر قول مشهور اجتناب از آن مستحب است و گویا حضرت علیه السلام تعبیر را عوض فرمود و این جا به اجتناب تعبیر نمود و در امر حرام به حکم به قذارت آن تعبیر فرمود.

«أضرّ» بنا بر این که معلوم باشد، کنایه از ترک حلال و بی اعتنایی به آن است و ترک توجه به آن، یا بنا بر این که فعل مجهول باشد، یعنی نفس خود را به سبب حلال متضرر می شمارد یا بدان ضرر می بیند، به خاطر بلندی شأنش. «بالحلال الصافی» یعنی حلالی که از شبهه نیز به دور است، چه رسد به حرام و شبهه. در مصباح گفته: «الکسرة» یک تکه از چیز شکسته را گویند و «الکسرة من الخبز» نیز از همین باب است و در قاموس گفته: «الکسرة» به کسر کاف، یک تکه از چیز شکسته شده است و جمع آن «کسر» است. پایان سخن صاحب قاموس.

«یشد بها صلبه» یعنی با آن قدرت بر عبادت پیدا کند. «من أغلظ ما یجد» ظاهر این عبارت این است که اکتفا به البسه خشن و زبر مستحب است، اگر چه قدرت بر پوشیدن لباس های نرم نیز دارد و این بر خلاف اخبار فراوان است، مگر این که حمل کنیم بر این که مراد از أغلظ، یعنی لباس خشنی که آن را می یابد، یعنی لباس دیگری غیر از آن را نمی یابد، یا حمل شود بر صورتی که لباس دیگری جز با ارتکاب حرام یا شبهه یا به صرف اکثر اوقاتش در تحصیل آن نمی یابد، به گونه ای که این صرف اوقات او را از انجام نوافل و طاعات زیادی باز می دارد، یا حمل شود بر فرضی که بداند که لباس نرم سبب طغیان او می شود و علاج کبر و صفات ناپسند او منحصر است به پوشیدن آن لباس خشن.

«ثقة و لا رجاء» یعنی امید و تکیه به غیر خدای سبحان، چنانچه در فقره بعدی آن را بیان فرمود. در مصباح گفته: «الجد» به کسر جیم به معنای تلاش فراوان است و مصدر «جدّ یجدّ» از باب ضرب و قتل است و اسم مصدر آن «جِدّ» به کسر جیم است و «أتعب بدنه» یعنی با عبادات شرعی و نه با اعمالی که بدعت محسوب می شود .

«فأبدل الله له» به این جهت است که خدای متعال فرمود: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُم.»(1){اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود.} پس هر کس از آن اموال فانی که خدا به او عطا کرده بذل کند، خداوند چند برابر از اموال باقی به او می بخشد و کسی که توان بدنی خود را در طاعت خدا بذل نماید، خداوند به جای آن قدرتی روحانی به او عطا می کند که در دنیا و آخرت نابود نمی گردد و از او

ص: 77

المعجزات و خوارق العادات و الکرامات و ما لا یقدر علیه بالقوی الجسمانیة و من بذل علمه فی الله و عمل به ورثه الله علما لدنیا یزید فی کل ساعة و من بذل عزه الفانی الدنیوی فی رضی الله تعالی أعطاه الله عزا حقیقیا لا یتبدل بالذل أبدا کما أن الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام لما بذلوا عزهم الدنیوی فی (1) سبیل الله أعطاهم الله عزة فی الدارین لا یشبه عزّ غیرهم فیلوذ الناس بقبورهم و ضرائحهم المقدسة و الملوک یعفرون وجوههم علی أعتابهم و یتبرکون بذکرهم.

و من بذل حیاته البدنیة فی الجهاد فی سبیله عوّضه الله حیاة أبدیة یتصرفون بعد موتهم فی عوالم الملک و الملکوت و لذا قال تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (2) و من بذل نور بصره و سمعه فی الطاعة أعطاه الله نورا منه به ینظر فی ملکوت السماوات و الأرض و به یسمع کلام الملائکة المقربین و وحی رب العالمین کما ورد المؤمن ینظر بنور الله و ورد بی یسمع و بی یبصر و إذا تخلی من إرادته و جعلها تابعة لإرادة الله جعله بحیث لا یشاء إلا أن یشاء الله و کان الله هو الذی یدبر فی بدنه و قلبه و عقله و روحه و الکلام هنا دقیق لا تفی به العبارة و البیان و فی هذا المقام تزل الأقدام.

و الرفض الترک یعمی أی بصر القلب عن رؤیة الحق کما قال تعالی فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ(3) و یصم القلب أیضا عن سماع الحق و قبوله و یمکن أن یراد بهما عمی البصر الظاهر لعدم انتفاعه بما یری فکأنه أعمی و صمم

السمع الظاهر لأنه لا ینتفع بما یسمع فکأنه أصم کما قال سبحانه خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ(4) و البکم نسبته إلی الظاهر أظهر فإنه لما لم یتکلم بالحق و بما ینفعه فکأنه أبکم و إن أمکن حمله أیضا علی لسان القلب فإن لسان الرأس معبر عنه حقیقة.

و یذل الرقاب لأنه موجب للتذلل عند أهل الدنیا لتحصیله أو یذلها

ص: 78

معجزات و خوارق عادات آشکار می شود و کارهایی غیر مقدور با قوای جسمانی اش انجام می دهد و کسی که علمش را در راه خدا بذل کند و به آن عمل کند، خداوند علمی لدنّی به او می بخشد که هر ساعت افزون می گردد و کسی که عزت فانی دنیوی خود را در رضای خدای متعال بذل کند، خداوند به او عزتی حقیقی عطا می کند که هیچگاه مبدل به خواری نگردد؛ همان طور که انبیا و اوصیا علیهم السلام، وقتی عزت دنیوی خود را در راه خدا بذل کردند، خداوند به آنان عزتی در دو سرا عطا فرمود که شبیه عزت غیر آنان نیست و مردم به قبور و ضریح های مقدس آنان پناه می برند و پادشاهان صورت های خود را بر خاک اعتاب آنان می مالند و با ذکر آنان متبرک می شوند.

و کسی که حیات جسمانی خود را در جهاد در راه خدا بذل کند، خداوند به او حیاتی ابدی اعطا می کند که پس از مرگ در عوالم ملک و ملکوت تصرف می کنند و به همین جهت خدای متعال فرمود: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ.»(1){(ای

پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.} و کسی که نور چشم و گوش خود را بذل در طاعت خدا کند، خداوند نوری از خود به او می بخشد که با آن ملکوت آسمان ها و زمین را می بیند و با آن کلام ملائک مقرب و وحی رب العالمین را می شنود، چنانچه وارد شده: «مؤمن به نور خدا می بیند» و همچنین «به سبب من می شنود و به سبب من می بیند» و وقتی از اراده خود بیرون آمد و آن را تابع ارده خدا قرار داد آن را به گونه ای قرار می دهد که چیزی نمی خواهد مگر آنچه را خدا بخواهد و این خداست که در بدن و قلب و عقل و روح او تدبیر می کند و کلام در این باب دقیق است و عبارات و بیانها وافی به مقصود نیست و در این مقام گامها می لغزد.

«الرفض» یعنی ترک و «یعمی» یعنی چشم قلب او به دیدن حق نابینا می شود، همان طور که فرمود: «فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ.»(2){چرا که چشم های ظاهر نابینا نمی شود، بلکه دل هایی که در سینه هاست کور می شود.} «یصم» یعنی گوش قلب از شنیدن حق و قبول آن کر می شود و ممکن است مراد از این دو تعبیر کوری چشم ظاهر باشد، چون از آنچه می بیند نفعی نمی برد؛ پس گویی کور گشته و گوش ظاهری او ناشنوا شده زیرا از آنچه می شنود منتفع نمی شود؛ پس گویا کر شده است. خدای سبحان می فرماید: «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ.»(3){خدا بر دل ها و گوش های آنان مهر نهاده؛ و بر چشم هایشان پرده ای افکنده شده؛} و نسبت «بکم» به ظاهر، آشکارتر است زیرا وقتی شخص به حق و به آنچه به او سود می رساند، تکلم نکرد، گویی لال است؛ اگر چه می توان «بکم» را نیز به زبان قلب حمل کرد؛ زیرا زبان سر حقیقتاً تعبیری از آن است.

«یذل الرقاب» به این خاطر که موجب خواری نزد اهل دنیا است برای تحصیل آن یا گردن ها را

ص: 78

لقبول الباطل من أهله من الذل بالکسر و هو ضد الصعوبة فتدارک ما بقی التدارک لیس هنا بمعنی التلافی و لا بمعنی التلاحق بل بمعنی الإدراک أی أدرکه و لا تفوته کقوله تعالی لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ (1) أی أدرکته بإجابة دعائه کما قاله الطبرسی و یحتمل أن یکون ما بقی ظرفا و المفعول مقدرا أی تلاف ما فات منک فیما بقی من عمرک لکنه بعید و لا تقل غدا أی أتوب أو أعمل غدا حتی أتاهم أمر الله أی بالموت أو بالعذاب بغتة بالفتح و قد تحرک أی فجاءه و هم غافلون من إتیانه علی أعوادهم أی کائنین علی السرر و التوابیت المعمولة من الأعواد إلی قبورهم المظلمة الضیقة فإنها علی الأشقیاء کذلک و إن کانت للأصفیاء روضة من ریاض الجنة فانقطع أی عن الدنیا و أهلها بقلب أی مع قلب منیب أی تائب راجع عن الذنوب إشارة إلی قوله تعالی مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ (2) قال الطبرسی أی وافی الآخرة بقلب مقبل علی طاعة الله راجع إلی الله بضمائره من رفض الدنیا من تعلیل للإنابة أو للانقطاع و عزم عطف علی قلب لیس فیه انکسار أی وهن و لا انخزال أی تثاقل أو انقطاع فی القاموس الانخزال مشیة فی تثاقل و الانخزال الانفراد و الحذف و الاقتطاع و انخزل عن جوابی لم یعبأ به و فی کلامه انقطع لمرضاته أی لما یوجب رضاه عنا.

برای قبول باطل از اهل آن ذلیل می کنند و از «ذِلّ» به کسر ذال گرفته شده و آن ضد صعوبت است. «فتدارک مابقی» تدارک در این جا به معنای تلافی نیست و به معنای ملحق شدن نیز نیست؛ بلکه به معنای ادراک است یعنی ما بقی را ادراک کن و آن را از دست مده؛ مانند آیه: «لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ.»(1){و

اگر رحمت خدا به یاریش نیامده بود، } یعنی با اجابت دعایش تدارک حال او نمی کرد، چنانچه طبرسی نیز این مطلب را گفته و ممکن است «ما بقی» ظرف باشد و مفعول آن مقدر باشد یعنی آنچه از تو فوت شده را تلافی کن در ما بقی از عمرت ولی این معنا بعید است. «و لا تقل غدا» یعنی نگو: فردا توبه یا عمل می کنم. «حتی اتاهم امر الله» یعنی با مرگ یا عذاب. «بغتةً» به فتح باء و گاهی غین نیز متحرک می شود یعنی ناگهانی. «و هم غافلون» یعنی از آمدنش غافل اند. «علی اعوادهم» یعنی بر تخت ها و تابوت ها که از چوب ساخته شده قرار می گیرند. «الی قبورهم المظلمة الضیّقة» این امر مخصوص اشقیاست و قبور اصفیا، باغی از باغ های بهشت است. «فانقطع» یعنی از دنیا و اهل آن جدا شو. «بقلب» یعنی همراه با دلی. «منیب» یعنی توبه کار و برگشت کننده از گناهان که اشاره دارد به آیه: «مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنیبٍ.»(2){آن کس که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی پر انابه در محضر او حاضر شود!} طبرسی می گوید: یعنی وارد آخرت شود با دلی که روی به طاعت خدا آورده و با وجوه پنهان خود به سوی خدا برگشت نموده. «من رفض الدنیا» «مِن» تعلیل است برای انابه یا برای انقطاع و «عزم» عطف است بر «قلب»؛ «لیس فیه انکسار» یعنی سستی ندارد. «و لا انخزال» یعنی سنگینی و بریدن ندارد. در قاموس گفته: «الانخزال» یعنی راه رفتن با سنگینی و به معنای انفراد و حذف و گرفتن است و «انخزل عن جوابی» یعنی به جواب من توجهی نکرد و «انخزل فی کلامه» یعنی کلامش را برید. «لمرضاته» یعنی برای آنچه موجب رضایت او از ما می شود.

روایت40.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مَثَل دنیا همچون آب دریایی است که شخص تشنه هرچه از آن بنوشد بر تشنگی وی افزوده می شود تا آب او را بکشد.(3)

توضیح

«کمثل ماء البحر» یعنی آب دریا شور است و این از نیکوترین تشبیهات برای دنیا است و تجربه نیز شده. زیرا حریص بر جمع مال دنیا، هر چه بیشتر کسب ثروت می کند، حرص او نیز افزون می گردد و همچنین هر چه از دنیا به دست می آورد، برای حفظ و رشد آن و سایر امور مربوط به آن چاره ای از داشتن

ص: 79

أشیاء أخری و لا ینتهی إلی حد فیصرف جمیع عمره فی تحصیلها حتی یموت و یبقی له حسراتها و عقوباتها أعاذنا الله منها.

چیزهای دیگر ندارد و این منتهی به یک حد و اندازه محدود نمی شود؛ پس تمام عمر خود را صرف جمع کردن دنیا می کند تا این که می میرد و حسرت ها و عقوبات آن بر گردنش می ماند که خدا ما را از آن ها پناه دهد.

روایت41.

کافی: امام رضا علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام به حواریون فرمود: ای بنی اسرائیل! برای آنچه از دنیا از دست شما می رود تأسف نخورید، همچنانکه اهل دنیا بر آنچه که از دین شان از دست آن ها می رود تأسف نمی خورند هنگامی که به دنیای خود می رسند.(1)

توضیح

در نهایه گفته: «فیه حواری من امتی» یعنی اصحاب و یاران خاص من و حواریّون که اصحاب حضرت عیسی علیه السلام بودند از همین باب است، یعنی یاران خالص او و اصل این کلمه از «تحویر» است که به معنای سفید نمودن است؛ گفته شده: حواریون جامه شوی بودند و البسه را سفید می کردند و «خبز الحوّاریّ» از همین ریشه است که نانی است که بارها آرد آن صاف شده باشد. ازهری گفته: حواریّون یاران خالص انبیا هستند و معنای ریشه ای آن کسانی هستند که از هر عیبی پاک و پاکیزه شدند و راغب گفته: حواریّون یاران عیسی علیه السلام هستند؛ گفته شده: آنان جامه شوی بودند و گفته شده: آنان صیاد بودند.

برخی علما گفته اند: آنان را «حواریّین» نامیدند به این جهت که با افاده علم و دین به مردم، نفوس آنان را تطهیر می کردند که در قرآن هم به این تطهیر اشاره شده که فرمود: «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً.»(2){خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.} و علت این که گفته شده: آنان جامه شوی بودند، از باب تشبیه و تمثیل بوده و کسی که آشنایی با حقایق ندارد خیال کرده که مراد شغل متداول بین عوام مردم است! و گفته: این که گفته شده آنان صیاد بودند، به این جهت است که آنان نفوس مردم را از حیرت صید می کردند و آنان را به سمت حق می کشاندند. پایان کلام این عالم .

می گویم

کلام مفصلی در اوایل این باب در اثنای شرح حدیثی از کافی در تحقیق معنای حواریّون گذشت که از آن غافل مباش.

ص: 80

أشد حرصا منکم علی الحق.

روایت42.

نهج البلاغه: امام علی علیه السلام فرمود: ستایش برای خداوندی است که از رحمتش یأسی نیست و از نعمت هایش نتوان بیرون رفت و یأسی از مغفرتش نیست و سرپیچی از عبادتش سزاوار نیست. اوست کسی که رحمتش از بین نمی رود و نعمتش تمام نمی شود. دنیا محل آرزوهایی است که نابود می شود و اهلش از آن کوچ می کنند. دنیا شیرین و خرم به سوی خواهان خود می شتابد و در دل بیننده خود منزل می کند. پس از این دنیا به بهترین توشه ای که فراهم نموده اید کوچ کنید و از دنیا بیش از نیاز خود نخواهید و بیش از حد کفاف از آن طلب نکنید.(1)

روایت43.

کنز کراجکی: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس دنیایش را دوست داشته باشد، به آخرتش ضرر می زند.

- و امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دنیا در حال گردش است، پس بهره خود را از آن به نیکوترین شکل طلب کن.

- و فرمود: هر کس خود را از روزگار ایمن بداند، روزگار به او خیانت کند و هر کس بر روزگار تکبر کند وی را خوار سازد.

- و فرمود: روزگار دو روز است. روزی همراه تو و روز دیگر علیه توست. پس اگر همراه تو بود مستی نکن و اگر علیه تو بود صبر کن. پس هر دو گذراست.

- و فرمود: هر کس به زندگی دنیا غمگین باشد، بر خدایش خشم کرده است. و هر کس بزرگ ترین مقصودش دنیا باشد، بدبختی و غمش طولانی می شود. دنیا برای کسی است که ترکش کند و آخرت برای کسی است که آن را بخواهد. دنیا هر چه بیشتر برای بی رغبت به آن جلوه کند، وی بیشتر از آن فاصله می گیرد.

- و فرمود هرگاه چیزی از دنیا را خواستی و از تو دریغ شد، به یادآور آنچه را که خدا از دین به تو داده و به دیگری نداده است. این برای تو سزاوارتر است تا خودت را مستحق آنچه از دست داده ای بدانی .

- و پیامبراسلام صلی الله علیه و آله فرمود: من برای کسی که به دوستی دنیا دل بسته سه چیز را پیش بینی می کنم: فقری که بی نیازی ندارد. گرفتاری که پایان ندارد. و غم و اندوهی که تمام نشود.

- و فرمود: در دنیا همچون مهمان باشید و مساجد را خانه های خود بدانید و دل های خود را به نرمی عادت دهید و بسیار بیندیشید و بگریید و هواهای نفسانی بین شما اختلاف نیفکند. بنا می نهید آنچه را که در آن ساکن نخواهید شد و جمع می کنید آنچه را که از آن نخواهید خورد و به چیزی امید دارید که آن را درک نخواهید کرد.

روایت44.

عدة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: ما دنیا را دوست داریم و اگر دنیا به ما داده نشود، بهتر از آن است که به ما داده شود. و به هیچ انسانی چیزی از دنیا داده نشد مگر اینکه بهره ای از آخرت را از دست داد.(2)

ص: 81

روایت45.

نهج البلاغه: از خطبه های آن حضرت علیه السلام است: دنیا خانه ای است که به بلا پیچیده شده و به نیرنگ شناخته گردیده است. حالات دنیا پایدار نبوده و اهالی آن در سلامت نمی مانند. حالاتش گوناگون و دوران هایش متفاوت است. زندگی در آن نکوهیده و امان در آن نیست. و اهل دنیا در آن هدف تیرهای بلا هستند که دنیا با تیرهایش به سوی آن ها تیر افکنده و با مرگ آن ها را نابود می کند. و بدانید ای بندگان خدا که شما و آنچه از این دنیا دارید بر روش گذشتگانتان هستید. کسانی که عمرشان از شما طولانی تر و شهرهایشان از شما آبادتر و آثارشان از شما مهم تر بود. شب را به صبح رساندند در حالی که صداهایشان خاموش و بادهایشان خوابیده و بدن هایشان پوسیده و شهرهایشان خالی و آثارشان نابود شده است. قصرهای باشکوه و فرش های گسترده را به سنگ های سخت و قبور به هم چسبیده مبدل ساختند. قبوری که بر خرابی بنا شده و ساختمانش با خاک یکسان گردیده است. قبرها به یکدیگر نزدیک اما ساکنانشان غریب هستند. آنان در میان کسانی هراسان و کسانی به ظاهر آرام اما در واقع گرفتارند. آنان به وطن هایشان انس نگرفته و با همسایگان خود علی رغم همجواری و نزدیکی مکان، ارتباطی ندارند. پس چگونه با یکدیگر دیدار کنند در حالی که فرسودگی آنان را خرد کرده و سنگ و خاک آنان را خورده است. گویی شما به جایی رفته اید که آنان به آن جا رفته اند و در آن قبرها به گرو گذاشته شده اید و آن امانت دار، شما را در خود گرفته است. پس حال شما چگونه است اگر کارهایتان پایان یابد و مردگان از قبور برانگیخته شوند. « هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»(1){در آن جا، هر کس عملی را که قبلاً انجام داده است، می آزماید. و همگی به سوی «اللّه» - مولا و سرپرستِ حقیقی خود - بازگردانده می شوند؛ و چیزهایی را که بدروغ همتای خدا قرار داده بودند، گم و نابود می شوند!} (2)

ص: 82

روایت46.

نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: همانا ترس از خدا کلید هر در بسته، و ذخیره رستاخیز، و عامل آزادگی از هر گونه بردگی، و نجات از هر گونه هلاکت است. در پرتو پرهیزکاری، تلاشگران پیروز، پرواکنندگان از گناه رستگار می شوند، و به هر آرزویی می توان رسید. عمل کنید که عمل نیکو به سوی خدا بالا می رود، و توبه سودمند است، و دعا به اجابت می رسد، و آرامش برقرار، و قلم های فرشتگان در جریان است. و به سوی اعمال نیکو بشتابید پیش از آن که عمرتان پایان پذیرد، یا بیماری مانع شود، و یا تیر مرگ شما را هدف قرار دهد. مرگ نابود کننده لذّت ها، تیره کننده خواهش های نفسانی، و دور کننده اهداف شماست، مرگ دیدار کننده ای دوست نداشتنی، هماوردی شکست ناپذیر و کینه توزی است که بازخواست نمی شود دام های خود را هم اکنون بر دست و پای شما آویخته، و سختی هایش شما را فرا گرفته، و تیرهای خود را به سوی شما پرتاب کرده است. قهرش بزرگ، و دشمنی او پیاپی و تیرش خطا نمی کند.

چه زود است که سایه های مرگ، و شدّت دردهای آن، و تیرگی های لحظه جان کندن، و بیهوشی سکرات مرگ، و ناراحتی و خارج شدن روح از بدن، و تاریکی چشم پوشیدن از دنیا، و تلخی خاطره ها، شما را فرا گیرد. پس ممکن است ناگهان مرگ بر شما هجوم آورد، و گفتگوهایتان را خاموش، و جمعیّت شما را پراکنده، و نشانه های شما را نابود، و خانه های شما را خالی، و میراث خواران شما را برانگیزد تا ارث شما را تقسیم کنند، آنان یا دوستان نزدیکند که به هنگام مرگ نفعی نمی رسانند، یا نزدیکان غم زده ای که نمی توانند جلوی مرگ را بگیرند، یا سرزنش کنندگانی که گریه و زاری نمی کنند.

بر شما باد به تلاش و کوشش، آمادگی و مهیا شدن، و جمع آوری زاد و توشه آخرت در محل جمع آوری توشه. دنیا شما را مغرور نسازد، چنانکه گذشتگان شما و امّت های پیشین را در قرون سپری شده مغرور ساخت.

آنان که دنیا را دوشیدند، به غفلت زدگی در دنیا گرفتار آمدند، فرصت ها را از دست دادند، و تازه های آن را فرسوده ساختند سرانجام خانه هایشان گورستان، و سرمایه هایشان ارث این و آن گردید، آنان که نزدیکشان را نمی شناسند، و به گریه کنندگان خود توجّهی ندارند، و نه دعوتی را پاسخ می گویند. مردم! از دنیای حرام بپرهیزید، که حیله گر و فریبنده و نیرنگ باز است، بخشنده ای باز پس گیرنده، و پوشنده ای برهنه کننده است، آسایش دنیا بی دوام، و سختی هایش بی پایان، و بلاهایش دائمی است.

روایت47.

نهج کیدری: در شرح فرمایش امیر المومنین علیه السلام به همام در وصف

ص: 83

الْمُتَّقِینَ: أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا وَ لَمْ یُرِیدُوهَا.

قَالَ مِنْ مُکَاشَفَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا رَوَاهُ الصَّادِقُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنِّی کُنْتُ بِفَدَکَ فِی بَعْضِ حِیطَانِهَا وَ قَدْ صَارَتْ لِفَاطِمَةَ علیها السلام إِذَا أَنَا بِامْرَأَةٍ قَدْ هَجَمَتْ عَلَیَّ وَ فِی یَدِی مِسْحَاةٌ وَ أَنَا أَعْمَلُ بِهَا فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهَا طَارَ قَلْبِی مِمَّا تَدَاخَلَنِی مِنْ جَمَالِهَا فَشَبَّهْتُهَا بِبُثَیْنَةَ(1)

بِنْتِ عَامِرٍ الْجُمَحِیِّ وَ کَانَتْ مِنْ أَجْمَلِ نِسَاءِ قُرَیْشٍ فَقَالَتْ لِی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ هَلْ لَکَ أَنْ تَزَوَّجَنِی وَ أُغْنِیَکَ عَنْ هَذِهِ الْمِسْحَاةِ وَ أَدُلَّکَ عَلَی خَزَائِنِ الْأَرْضِ وَ یَکُونَ لَکَ الْمُلْکُ مَا بَقِیتَ فَقُلْتُ لَهَا مَنْ أَنْتِ حَتَّی أَخْطُبَکِ مِنْ أَهْلِکِ فَقَالَتْ أَنَا الدُّنْیَا فَقُلْتُ لَهَا ارْجِعِی فَاطْلُبِی زَوْجاً غَیْرِی فَلَسْتِ مِنْ شَأْنِی وَ أَقْبَلْتُ عَلَی مِسْحَاتِی وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ (2):

لَقَدْ خَابَ مَنْ غَرَّتْهُ دُنْیَا دَنِیَّةٌ***وَ مَا هِیَ إِنْ غَرَّتْ قُرُوناً بِطَائِلٍ

أَتَتْنَا عَلَی زِیِّ الْعَزِیزِ بُثَیْنَةَ***وَ زِینَتُهَا فِی مِثْلِ تِلْکَ الشَّمَائِلِ

فَقُلْتُ لَهَا غُرِّی سِوَایَ فَإِنَّنِی***عَزُوفٌ عَنِ الدُّنْیَا وَ لَسْتُ بِجَاهِلٍ

وَ مَا أَنَا وَ الدُّنْیَا فَإِنَّ مُحَمَّداً***رَهِینٌ بِقَفْرٍ بَیْنَ تِلْکَ الْجَنَادِلِ

وَ هَبْهَا أَتَتْنَا بِالْکُنُوزِ وَ دُرِّهَا***وَ أَمْوَالِ قَارُونَ وَ مُلْکِ الْقَبَائِلِ

أَ لَیْسَ جَمِیعاً لِلْفَنَاءِ مَصِیرُهَا***وَ یُطْلَبُ مِنْ خُزَّانِهَا بِالطَّوَائِلِ

فَغُرِّی سِوَایَ إِنَّنِی غَیْرُ رَاغِبٍ***لِمَا فِیکِ مِنْ عِزٍّ وَ مُلْکٍ وَ نَائِلٍ

وَ قَدْ قَنِعَتْ نَفْسِی بِمَا قَدْ رُزِقْتُهُ***فَشَأْنَکِ یَا دُنْیَا وَ أَهْلَ الْغَوَائِلِ

فَإِنِّی أَخَافُ اللَّهَ یَوْمَ لِقَائِهِ***وَ أَخْشَی عِتَاباً دَائِماً غَیْرَ زَائِلٍ

ص: 84

متقین که فرمود: «أرادتهم الدنیا و لم یریدوها» می گوید: از مکاشفات امیر المؤمنین علیه السلام روایتی است که امام صادق علیه السلام از قول پدران خود علیهم السلام نقل فرمود که حضرت امیر علیه السلام فرمود: من در یکی از بستان های فدک بودم که به فاطمه علیها السلام تعلق داشت که ناگهان زنی را دیدم که به من هجمه آورد، در حالی که من بیلی به دست داشتم و با آن کار می کردم وقتی به آن زن نظر کردم، از جمال او قلبم به پرواز آمد و من او را به بُثینه بن عامر جمحی که از زیبا ترین زنان قرشی بود تشبیه کردم. آن زن به من گفت: ای پسر ابی طالب! آیا حاضر به ازدواج با من هستی تا در عوض من تو را از این بیل راحت کنم و تو را به گنجینه های زمین راهنمایی کنم و تا هستی، پادشاهی برای تو باشد؟ حضرت می فرماید: به او گفتم: تو که هستی تا من تو را از اهل و خویشانت خواستگاری کنم؟ آن زن گفت: من دنیا هستم! به او گفتم: برو و همسری غیر من طلب کن که تو در شأن من نیستی! و به سمت بیل خود آمدم و چنین سرودم:

به تحقیق که نومید گردد کسی که دنیای پست او را بفریبد و اگر نسل هایی را هم بفریبد، ارزشی ندارد!

بر شکل و شمایل و بثینه بزرگوار و زینتی مثل شمایل او به نزد ما آمد!

من به او گفتم: برو غیر مرا فریب ده که من از دنیا خسته شده ام و جاهل نیستم

مرا با دنیا چه کار؟ وقتی محمد صلی الله علیه و آله نیز گرفتار بیابانی در بین آن زمین هاست

گیرم دنیا گنج ها و مرواریدهای خود و اموال قارون و دارایی قبائل را برای ما بیاورد!

آیا همگی این اموال به سوی فنا و نیستی نمی رود؟ و از خزانه داران چنین گنج هایی کیفر آن طلب نمی شود؟

پس غیر مرا بفریب که من به عزت و دارایی و ثروتی که در توست رغبتی ندارم!

و خود را به آنچه روزی من است قانع کرده ام؛ ای دنیا شأن تو با اهل کینه های پنهان است

من از خدا در روز دیدارش می ترسم و از عتاب و سرزنشی دائمی که زوال نپذیرد، می هراسم

ص: 84

وَ قَالَ أَیْضاً:

دُنْیَا تُخَادِعُنِی کَأَنِّی***لَسْتُ أَعْرِفُ حَالَهَا

مَدَّتْ إِلَیَّ یَمِینَهَا***فَرَدَدْتُهَا وَ شِمَالَهَا

وَ رَأَیْتُهَا مُحْتَاجَةٌ***فَوَهَبْتُ جُمْلَتَهَا لَهَا

فَهَذَا مَعْنَی قَوْلِهِ علیه السلام أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا وَ لَمْ یُرِیدُوهَا.

و نیز فرمود:

دنیا به من نیرنگ می زند، گویا من حال او را نمی دانم

دست خود را به سوی من دراز کرده؛ من دست راست او را به همراه دست چپش عقب زدم

و دیدم او را که محتاج است، پس تمام آن را به دنیا بخشیدم این است معنای عبارت که فرمود: «دنیا آنان را خواست ولی آنان دنیا را نخواستند.»

روایت48.

عدة الداعی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بندگان خدا، بدانید که مومن صبح و شام نمی کند مگر اینکه نفس خود را متهم نموده و همیشه بر آن خرده می گیرد و از نفس خود عمل بیشتر می خواهد. پس همچون پیشینیان که قبل از شما بودند و زودتر از شما درگذشتند باشید. خیمه را از دنیا همچون مسافر برکنید و برای عبور از منازل پیش رو آن را درهم بپیچید.(1)

روایت49.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عز و جل می فرماید: وای بر کسانی که به وسیله دین در پی دنیا هستند و وای بر کسانی که دعوت کنندگان به قسط و عدل را به قتل می رسانند و وای بر کسانی که مؤمن در میان آن ها با تقیه رفت و آمد می کند و نمی­تواند ایمان خود را آشکار کند. آیا به من مغرور شده اند و یا به من جسارت می ورزند؟ به خودم قسم خورده ام که ایشان را به گونه ای در بوته آزمایش قرار دهم که حکیمِان آنان حیران و سرگردان شوند.(2)

توضیح

«ویل للذین یختلون الدنیا بالدین» یعنی عذاب و هلاکت بر کسانی باد که دنیا را با عمل آخرت به سبب خدیعه و مکر می طلبند. در نهایه گفته: «الویل» یعنی اندوه و هلاک و مشقت از عذاب و در خصوص این خبر گفته: از نشانه های تحقق قیامت این است که شمشیرهای جهاد تعطیل می شود و دنیا با مکر و حیله عمل به آخرت طلب می شود، یعنی دنیا با عمل آخرت طلب می شود. «ختله، یختله» یعنی به او نیرنگ زد و او را فریب داد و «ختل الذئب الصید» یعنی گرگ از چشم شکار مخفی شد و «الختل» یعنی نیرنگ و در قاموس آمده: «ختله یختِله و یختُله ختلا و ختلانا» یعنی او را فریب داد و گرگ از چشم صید و شکارش پنهان شد و «خاتله» یعنی نیرنگ زننده به او و «تخاتلوا» یعنی به هم نیرنگ زدند و «اختتل» یعنی اسرار آن قوم را استراق سمع کرد. پایان کلام قاموس .

ص: 85

و بناء الافتعال کما هو المذکور فی عنوان باب الکافی (1) لم أره بهذا المعنی فی کتب اللغة و فی بعض النسخ اختیال بالیاء و هو تصحیف الذین یأمرون بالقسط أی بالعدل و هم الأئمة علیهم السلام و خواص أصحابهم یسیر المؤمن أی یعیش و یعمل مجازا أ بی یغترون أی بسبب إمهالی و نعمتی یغفلون عن بطشی و عذابی من الاغترار بمعنی الغفلة و یحتمل أن یکون من الاغترار بمعنی الوقوع فی الغرر و الهلاک.

و قال تعالی ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (2) قال البیضاوی أی شی ء خدعک و جرأک علی عصیانه یجترءون بالهمزة أو بدونه بقلب الهمزة یاء ثم إسقاط ضمها ثم حذفها لالتقاء الساکنین لأتیحن قال فی النهایة فیه فبی حلفت لأتیحنهم فتنة تدع الحلیم منهم حیران یقال أتاح الله لفلان کذا أی قدره له و أنزله به و تاح له الشی ء و الحلیم ذو الحلم و الأناة و التثبت فی الأمور أو ذو العقل و تنوین حیرانا للتناسب و إنما خص بالذکر لأنه بکلی معنییه أبعد من الحیرة و ذلک لأنه أصبر علی الفتن و الزلازل و الحاصل أنه لا یجد العقلاء و ذوو التثبت و التدبر فی الأمور المخرج من تلک الفتنة.

و ریشه «ختل» بر وزن افتعال، چنانچه در عنوان باب کافی آمده، من به این معنا در کتب لغت ندیدم و در برخی نسخه ها «اختیال» با یاء دارد که غلط است. «الذین یأمرون بالقسط» یعنی به عدل امر می کنند و آنان امامان علیهم السلام هستند و اصحاب خاص آنان. «یسیر المؤمن» یعنی زندگی می کند و کار می کند و این تعبیر مجاز است. «أ بی یغترّون»یعنی آیا به سبب مهلت دادن من و نعمت من از قدرت و عذاب من غفلت می ورزند؟ این واژه از اغترار به معنای غفلت گرفته شده و ممکن است از اغترار به معنای وقوع در خطر و هلاکن گرفته شده باشد.

و خداوند فرمود: «ما غرّک بربک الکریم.»(1){چه

چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟} بیضاوی می گوید: یعنی چه چیز تو را فریفته و بر عصیان او جرأت داده است؟ «یجترؤن» با همزه و بدون آن که همزه قلب به یاء شود، سپس اسقاط ضمه آن و بعد حذف آن به خاطر التقای ساکنین است. «لأتیحن» در نهایه در خصوص این حدیث گفته: به خودم سوگند می خورم که آنان را مبتلا به فتنه ای می کنم که شخص بردبارشان حیران بماند. «أتاح الله لفلان کذا» یعنی خدا برای فلان کس، فلان چیز را مقدر فرمود و بر او فرستاد و آن چیز برای او به دست آمد و «الحلیم» کسی است که حلم و بردباری دارد و در امور تأنی دارد یا به معنای خردمند است و تنوین در کلمه «حیرانا» برای تناسب است و در میان صفات، حلیم را ذکر فرمود، زیرا حلیم به هر دو معنای آن از حیرت به دور است و علت آن است که شخص حلیم بر فتنه ها و لغزش ها بردبار تر است و حاصل این که عقلا و صاحبان اندیشه و تدبر در امور، از آن فتنه راه خروجی پیدا نمی کنند.

روایت50.

امالی صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه از سفر باز می گشت، از حضرت فاطمه سلام الله علیها شروع می کرد و ابتدا بر ایشان وارد شده و مکث پیامبر صلی الله علیه و آله در نزد آن حضرت طولانی می شد. پس یک بار که پیامبر صلی الله علیه و آله برای سفری خارج شدند، حضرت فاطمه سلام الله علیها دو دستبند نقره و گردن بند و دو گوشواره و پرده ای برای در خانه برای بازگشت پدر و شوهرش علیهم السلام تهیه کرد. پس هنگامی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بازگشتند،

ص: 86

عَلَیْهَا فَوَقَفَ أَصْحَابُهُ عَلَی الْبَابِ لَا یَدْرُونَ یَقِفُونَ أَوْ یَنْصَرِفُونَ لِطُولِ مَکْثِهِ عِنْدَهَا.

فَخَرَجَ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ عُرِفَ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ حَتَّی جَلَسَ عِنْدَ الْمِنْبَرِ فَظَنَّتْ فَاطِمَةُ علیها السلام أَنَّهُ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ لِمَا رَأَی مِنَ الْمَسَکَتَیْنِ وَ الْقِلَادَةِ وَ الْقُرْطَیْنِ وَ السِّتْرِ فَنَزَعَتْ قِلَادَتَهَا وَ قُرْطَیْهَا وَ مَسَکَتَیْهَا وَ نَزَعَتِ السِّتْرَ فَبَعَثَتْ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَتْ لِلرَّسُولِ قُلْ لَهُ تَقْرَأُ عَلَیْکَ ابْنَتُکَ السَّلَامَ وَ تَقُولُ اجْعَلْ هَذَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَمَّا أَتَاهُ قَالَ فَعَلَتْ فِدَاهَا أَبُوهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَیْسَتِ الدُّنْیَا مِنْ مُحَمَّدٍ وَ لَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْخَیْرِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ مَا سَقَی فِیهَا کَافِراً شَرْبَةَ مَاءٍ ثُمَّ قَامَ فَدَخَلَ عَلَیْهَا(1).

بر حضرت فاطمه سلام الله علیها وارد شدند. پس یاران نیز بر در خانه ایستادند و چون حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در نزد حضرت فاطمه طولانی شد، نمی دانستند که بمانند یا بروند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر یاران خارج شد در حالی که خشم در چهره ایشان پیدا بود تا در کنار منبر نشستند. پس حضرت فاطمه سلام الله علیها گمان کردند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به خاطر آنچه دیدند از دستبندها و گردنبند و گوشواره ها و پرده خشمگین شدند. پس گردنبند و گوشواره ها و دست بند ها را کندند و پرده را نیز کندند و آن ها را به نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرستادند و به قاصد فرمودند: به پدرم بگو دخترت سلام می رساند و می گوید این ها را در راه خدا قرار ده. پس هنگامی که قاصد آن ها را به پیامبر صلی الله علیه و آله عطا نمود، ایشان سه مرتبه فرمودند: چنین کرد! پدرش به فدایش باد. دنیا از آن محمد و از آن خاندان او نیست و اگر دنیا در نزد خداوند به بال مگسی می ارزید کافر از آن حتی جرعه ای از آب هم نمی خورد سپس برخاست و بر فاطمه سلام الله علیها وارد شد.(1)

روایت51.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبراسلام صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال به دنیا وحی کرد که خادم خود را به سختی بینداز و به کسی که تو را ترک کرده خدمت کن.

سپس فرمود: بر شما باد ورع و تلاش و عبادت. به این دنیایی که به شما رغبت ندارد، بی رغبت باشید. پس آن بسیار فریبنده و محل نابودی و زوال است. چه بسیار فریب خورندگانی که دنیا نابودشان کرد و چه بسیار تکیه کنندگان به دنیا که به آن ها خیانت نمود و چه بسیار اعتماد کنندگان بر دنیا که به آن ها نیرنگ زد و آن را تسلیم نمود.(2)

می گویم

نقل کامل این خبر را در باب مواعظ پیامبر صلی الله علیه و آله آوردیم.

روایت52.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: در مناجات خداوند متعال با حضرت موسی بن عمران علیه السلام آمده است: ای موسی! هنگامی که فقر را در حال آمدن ببینی، پس بگو: خوش آمدی ای شعار و (علامت) شایستگان. و هنگامی که ثروت به سوی تو بیاید، بگو: گناهی است که کیفر آن به زودی خواهد آمد. دنیا محل کیفر است. آدم را در دنیا به دلیل خطایش کیفر دادم و دنیا را معلونه قرار دادم. هرآنچه در دنیاست معلون است به جز آنچه که در آن برای من باشد. ای موسی! بندگان صالح من در دنیا به میزان دانش خود نسبت به من زهد پیشه کردند و دیگران

ص: 87

رَغِبُوا فِیهَا بِقَدْرِ جَهْلِهِمْ بِی وَ مَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَظَّمَهَا فَقَرَّتْ عَیْنُهُ وَ لَمْ یُحَقِّرْهَا أَحَدٌ إِلَّا انْتَفَعَ بِهَا الْخَبَرَ(1).

به میزان نادانی شان نسبت به من بدان روی آوردند و کسی نیست که دنیا را بزرگ بدارد ولی چشمش در آن روشن گردد و کسی آن را پست نشمرَد مگرآنکه بدان بهرمند شود.(1)

روایت53.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال در مناجات حضرت موسی علیه السلام فرمود: ای موسی دنیا محل کیفر است، تا آخر خبر.(2)

روایت54.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر دنیا فانی است، اطمینان به آن چرا؟(3)

روایت55.

امالی صدوق: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: غافل ترین مردم کسی است که از دگرگونی احوال دنیا پند نگیرد و ارزشمندترین مردم در دنیا کسی است که دنیا در نزدش ارزشی نداشته باشد.(4)

روایت56.

عیون الاخبار الرضا علیه السلام و امالی صدوق: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: چه غافلانی که لباس بافنتند تا بپوشند اما کفن لباس آن ها شد و خانه ساختند تا در آن ساکن شوند، ولی خانه آن ها قبرشان شد .

- و امیرالمومنین علیه السلام در یکی از خطبه هایش فرمود: ای مردم! دنیا محل نابودی و آخرت محل بقاست. پس از گذرگاه خود برای جایگاه خود توشه برگیرید و در مقابل کسی که بر سر شما آگاه است پرده دری نکنید و دل هایتان را از دنیا خارج کنید قبل از اینکه بدن هایتان از آن خارج شوند. پس در دنیا زنده شدید و برای آخرت آفریده شدید. و دنیا همچون سمی است که کسی که آن را نمی شناسند می خورد. هنگامی که بنده ای می میرد فرشتگان می گویند چه آورده و مردم می گویند چه بر جای گذاشت؟ کار نیک آورید که به نفع شماست و پس اندازی باقی نگذارید که به ضرر شماست. محروم کسی است که از خیر مال خود محروم شود و کسی که صدقات و نیکی هایش زیاد باشد به آن غبطه می خورند. و در بهشت به واسطه صدقاتش جایگاه خود را نیکو و صراط را به واسطه آن ها

ص: 88

الصِّرَاطِ بِهَا مَسْلَکَهُ (1).

به عنوان مسیر خود پاکیزه نموده است.(1)

می گویم

در باب مواعظ امیر المؤمنین علیه السلام اخبار بسیاری آوردیم.

روایت57.

امالی شیخ صدوق: در حدیث مرد شامی که نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد، حضرت فرمود: ای شیخ! دنیا سبز و شیرین است و اهلی دارد و آخرت نیز اهلی دارد که خود را از مفاخره اهل دنیا مخفی کردند و در دنیا با هم مسابق نداشتند و به شادابی دنیا شادمان نشدند و از گزند آن نیز محزون نگشتند. ای شیخ! کسی که از یورش شبانه دشمن می ترسد، خوابش اندک می گردد؛ چقدر شب ها و روزها در عمر عدد، سریع می گذرد. پس زبانت را حفظ کن و کلامت را حساب شده بگو تا کلامت جز به خیر، کم گردد. ای شیخ! برای مردم بپسند آنچه را برای خود می پسندی و به مردم بده آنچه را دوست داری به تو داده شود.

سپس حضرت روی به اصحاب خود کرده و فرمود: ای مردم! آیا نمی بینید که اهل دنیا داخل در صبح و شام می شوند در حالی که احوال متفاوتی دارند؟ پس گروهی به خاک افتاده و بر خود می پیچند و گروهی برمی گردند یا به سوی آنان برگشته می شود و گروهی جان می کَنند و به گروهی امیدی نیست و بر گروه دیگری پارچه می کشند و گروهی دنیا را می طلبند در حالی که مرگ آنان را می طلبد و گروهی غافلند در حالی که از آنان غفلت نمی شود و آیندگان نیز به دنبال گذشتگان در حرکت هستند.

روایت58.

تفسیرقمی: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی این آیه: «لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ»(2){(بنابر این،) هرگز چشم خود را به نعمت های (مادّی)، که به گروه هایی از آن ها [- کفّار] دادیم، میفکن! و به خاطر آنچه آن ها دارند، غمگین مباش! و بال (عطوفت) خود را برای مؤمنین فرود آر!} نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به واسطه وقار و متانت خداوندی صبور نباشد و آرامش نیابد، در اثر حسرت های دنیا جانش فرسوده و تکّه تکّه می شود. هر کس چشم به مال مردم بدوزد، غم و اندوهش زیاد می شود و خشم و عصبانیّت وی تمام نمی شود. هر کس از نعمت های خدا بر او تنها خوردنی ها یا نوشیدنی ها یا پوشیدنی ها را نعمت بداند، عملش کم و عذابش نزدیک می شود. هر کس غم دنیا را بخورد، بر خدا خشم می گیرد. هر کس از مصیبتی که بر او نازل شده، شکایت کند، از خدا شکایت می کند. هر کس از این امت که قرآن خوان باشد و به جهنم وارد شود، آیات خدا را به تمسخر گرفته است و هر کس به طمع مال برای آدم متموّل و ثروتمند اظهار خشوع و فروتنی کند، یک سوم دین خود را از دست می دهد.

ص: 89

ثُمَّ قَالَ وَ لَا تَعْجَلْ وَ لَیْسَ یَکُونُ الرَّجُلُ یَنَالُ مِنَ الرَّجُلِ الْمِرْفَقَ فَیُبَجِّلُهُ وَ یُوَقِّرُهُ فَقَدْ یَجِبُ ذَلِکَ لَهُ عَلَیْهِ وَ لَکِنْ تَرَاهُ أَنَّهُ یُرِیدُ بِتَخَشُّعِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ وَ یُرِیدُ أَنْ یَخْتِلَهُ عَمَّا فِی یَدَیْهِ (1).

سپس فرمود: عجله نکن! منظورم این نیست که وقتی کسی به دیگری نیکی کرد، او نباید به او احترام بگذارد و او را بزرگ بدارد که این کار بر او واجب است، بلکه می بینی آن شخص با اظهار خشوع دروغین هم پاداش از خدا می خواهد و هم بر آن است تا آن چه در دست ثروتمند است، به حیله خارج کند.(1)

روایت59.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: ای حفص! ارزش و منزلت دنیا نزد من به چیزی جز مردار نمی ماند که فقط در صورت اضطرار از آن می خورم، تا آخر خبر و در ابواب مواعظ خواهد آمد.(2)

روایت60.

قرب الإسناد: بزنطی می گوید: امام رضا علیه السلام فرمود: به خدا قسم آنچه خدا برای مؤمن از این دنیا به تأخیر می اندازد، برای او بهتر است از آنچه برای او جلو می اندازد و به او می دهد. سپس حضرت، دنیا را در نزد من کوچک و صغیر نمود و فرمود: دنیا چیست؟ سپس فرمود: صاحب نعمت در خطر است که حقوقی از خدا بر او واجب است. به خدا قسم خداوند نعمت هایی به من داده و من پیوسته از آن در هراسم - و دستان خود را تکان داد - تا حقوقی را که برای خدای تبارک و تعالی در آن است ادا نمایم!(3)

روایت61.

خصال: مردی از نداری به امیرالمومنین علیه السلام شکایت برد. امام علیه السلام فرمود: بدان هر چیزی که از دنیا به دست آوری و بیش از نیازت باشد، نسبت به آن خزانه دار دیگری هستی.(4)

روایت62.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: دوستی دنیا سرآمد هر گناهی است(5).

روایت63.

خصال:

ص: 90

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِیَ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ أَمَّا الْهَوَی فَإِنَّهُ یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِی الْآخِرَةَ وَ هَذِهِ الدُّنْیَا قَدِ ارْتَحَلَتْ مُدْبِرَةً وَ هَذِهِ الْآخِرَةُ قَدِ ارْتَحَلَتْ مُقْبِلَةً وَ لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا بَنُونَ فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا فَافْعَلُوا فَإِنَّکُمُ الْیَوْمَ فِی دَارِ عَمَلٍ وَ لَا حِسَابَ وَ أَنْتُمْ غَداً فِی دَارِ حِسَابٍ وَ لَا عَمَلَ (1).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: ترسناکترین چیزی که نسبت به آن بر امتم بیمناکم هوس و آرزوی دراز است. اما هوس از حق باز می دارد و آرزوی دراز آخرت را از یاد می برد. و این دنیا پشت کرده می رود و آخرت رو کرده و می آید و هرکدام از آن ها فرزندانی دارند. پس شما اگر می توانید از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید. و عمل کنید که شما امروز در محل عمل هستند و در نه در محل حساب و فردا در محل حساب هستید و نه عمل.(1)

روایت64.

خصال: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: شب و روز دو مرکب هستند(2).

روایت65.

خصال: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: رغبت به دنیا اندوه و غم را زیاد می کند و بی رغبتی به دنیا، دل و بدن را آسوده می سازد.(3)

روایت66.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس دل به دنیا بسپارد، آن را به سه خصلت مبتلا کرده است: اندوهی که پایان ندارد، آرزویی که دست یافتنی نیست و امیدی که برآورده نشود.(4)

می گویم

برخی از این قبیل اخبار در باب سکینه و وقار گذشت.

روایت67.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: دنیا زندان مومن و قبر پناهگاه او و بهشت اقامتگاه وی است. و دنیا بهشت کافر و قبر زندان او و جهنم

ص: 91

مَأْوَاهُ (1).

اقامتگاه وی است.(1)

روایت68.

خصال: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: بیشترین چیزهایی که از آن ها نسبت به امتم بیمناکم سه چیز است. لغزش عالم و جدال منافق با استنادش به قرآن [برای اثبات مدعایش] و یا دنیایی که گردن شما را قطع می کند. پس به دنیا نسبت به خود بدبین باشید(2).

روایت69.

خصال: امام سجاد علیه السلام فرمود: هر کس به واسطه شرافت و عزت خداوندی شریف و عزیز نشود و آرامش نیابد، در اثر حسرت های دنیا جانش فرسوده و تکّه تکّه می شود. پس به خدا قسم دنیا و آخرت نیستند مگر به مانند دو کفه ترازو که هر طرف برتری یابد دیگری می رود. سپس کلام خداوند متعال را تلاوت فرمود: «إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ»(3)

یعنی قیامت، «لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ خافِضَةٌ»(4) یعنی به خدا قسم که دشمنان خداوند را در آتش جهنم فرو می برد. و«رَّافِعَةٌ» یعنی این که به خدا قسم، دوستان خداوند را در بهشت مکان بالایی می برد.

سپس به مردی که در جلسه حاضر بود رو کرده و به او فرمودند: تقوای الهی پیشه کن و به شکل نیکو به دنبال تحقق خواسته خود باش. آنچه خلق نشده را مخواه که خواستن آن موجب حسرتی می شود که جان را تکه تکه و فرسوده کرده و آنچه خواسته نمی رسد. سپس فرمود: چگونه به چیزی که خلق نشده نخواهد رسید؟ آن مرد گفت: چگونه می خواهد چیزی را که خلق نشده؟ حضرت علیه السلام فرمود: کسی که خواهان بی نیازی و اموال و وسعت در دنیا است، برای فراهم کردن آسودگی به دنبال این امور است و آسایش در دنیا و برای اهل دنیا خلق نشده است. آسودگی در بهشت و برای اهل بهشت خلق شده است و سختی و دشواری برای دنیا و اهل دنیا خلق شده اند و به هیچ از اهل دنیا یک کاسه از آن را ندادند مگر اینکه دو برابر آن از حرص به او دادند و کسی که از دنیا بیشتر به دست آورد نیازش بیشتر خواهد شد چرا که او نیازمند مردم است برای نگهداری اموالش و نیازمند است به هر وسیله از وسایل دنیا پس در بی نیازی دنیا آسایش نیست، ولی شیطان فرزندان آدم را وسوسه می کند که برای او در جمع کردن مال آسایش فراهم می شود و این او را به سختی در دنیا

ص: 92

وَ الْحِسَابُ عَلَیْهِ فِی الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام کَلَّا مَا تَعِبَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا بَلْ تَعِبُوا فِی الدُّنْیَا لِلْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ أَلَا وَ مَنِ اهْتَمَّ لِرِزْقِهِ کُتِبَ عَلَیْهِ خَطِیئَةٌ کَذَلِکَ قَالَ الْمَسِیحُ علیه السلام لِلْحَوَارِیِّینَ إِنَّمَا الدُّنْیَا قَنْطَرَةٌ فَاعْبُرُوهَا وَ لَا تَعْمُرُوهَا(1).

و حساب بر آن در آخرت می کشاند.

سپس فرمود: هرگز دوستان خدا در دنیا برای دنیا سختی نمی بینند بلکه در دنیا برای آخرت به زحمت می افتند. سپس فرمود: آگاه باشید که هر کس برای رزقش اندوهگین شود برای او خطایی نوشته می شود. همچنین عیسی علیه السلام به حواریون فرمود: دنیا پلی است؛ از آن بگذرید و آبادش نکنید.(1)

روایت70.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: مطلوب مردم در دنیای فانی چهار چیز است: بی نیازی و آسودگی و کمی غم و عزت. اما بی نیازی در قناعت است، پس کسی که آن را در افزونی دارائی می خواهد آن را نخواهد یافت. و اما آسودگی در سبکباری است، پس کسی که آن را در امر سنگین می خواهد آن را نخواهد یافت. و اما کمی غم در کمی اشتغال است، پس کسی که کمی غم را می خواهد در صورتی که پر مشغله است آن را نخواهد یافت. و اما عزت در خدمت پروردگار است، پس اگر کسی آن را در خدمت به مخلوق می جوید آن را نخواهد یافت.(2)

روایت71.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس از امتم از چهار خصلت سلامت باشد بهشت برای اوست. ورود در دنیا، پیروی هوس، شهوت شکم و شهوت فرج.(3)

می گویم

برخی از اخبار در باب حیاء گذشت.

روایت72.

خصال: امام باقر علیه السلام فرمود:

ص: 93

الدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا کَانَ لَکَ فِیهَا أَتَاکَ عَلَی ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ مِنْهَا عَلَیْکَ أَتَاکَ وَ لَمْ تَمْتَنِعْ مِنْهُ بِقُوَّةٍ ثُمَّ أَتْبَعَ هَذَا الْکَلَامَ بِأَنْ قَالَ مَنْ یَئِسَ مِمَّا فَاتَ أَرَاحَ بَدَنَهُ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا أُوتِیَ قَرَّتْ عَیْنُهُ (1).

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام: مِثْلَهُ (2).

دنیا در حال گردش است. پس آنچه در آن برای تو باشد به تو می رسد، ولو ناتوان باشی و آنچه از آن علیه تو باشد به آن گرفتار می شوی و نمی توانی مانع آن باشی، ولو توانمند باشی. سپس این کلام را این گونه ادامه داد که فرمود: کسی که از آنچه از دست داده قطع امید کند جانش آسوده شود و کسی که قانع باشد به آن چیزی که به وی داده شده چشمش روشن می شود.(1)

در امالی شیخ طوسی نیز همانند این خبر از امیرالمومنین علیه السلام روایت شده است(2).

روایت73.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سلمان رحمه الله فرمود: از شش چیز در شگفتم. سه چیز مرا می خنداند و سه چیز مرا می گریاند. اما چیزی که مرا می گریاند و جدایی از دوستان که حضرت محمد صلی الله علیه و آله و یاران ایشان هستند می باشد. و نیز ترس از مرگ و ایستادن در مقابل خداوند متعال است. و اما چیزی که مرا می خنداند خواهان دنیاست که مرگ او را می طلبد و غافلی که دیگری او را می نگرد و کسی که دهان را پر از خنده کرده و نمی داند که خدا از او راضی است یا بر او خشم گرفته است.(3)

روایت74.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: شش خصلت سرآغاز نافرمانی خداوند تبارک و تعالی است: دوستی دنیا، دوستی ریاست، دوستی زنان، دوستی خوراک، دوستی خواب و دوستی آسایش.(4)

روایت75.

خصال: ابوذر رحمه الله فرمود: [پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود]: عجب دارم از کسی که دنیا و بازی آن با اهلش را دیده، پس چگونه به آن دل می بندد.(5)

ص: 94

روایت76.

عیون اخبار الرضا علیه السلام : حسین بن علی علیهما السلام فرمود: لوحی در زیر دیوار شهری از شهرها یافت شد که بر روی آن نوشته شده بود: من خداوند یکتایم، خدایی جز من نیست و محمد صلی الله علیه و آله پیغمبر من است. عجب دارم از کسی که به مرگ یقین دارد پس چگونه شادمان است. و عجب دارم از کسی که به تقدیر یقین دارد پس چگونه غمگین است. و عجب دارم از کسی که دنیا را دیده، پس چگونه به آن دل می بندد. و عجب دارم از کسی که به قیامت یقین دارد، چگونه گناه می کند. (1)

روایت77.

عیون اخبار الرضا علیه السلام : ابن مغیره می گوید: شنیدم امام رضا علیه السلام فرمود:

تو در خانه ای هستی که دارای مدت زمان است و در آن عمل عمل کننده قبول می شود

آیا مرگ را نمی بینی که آن خانه را احاطه کرده و آرزوی آروزمند دروغ می شود؟ گناه را نسبت به آنچه بدان شهوت دارد جلو می اندازد و آرزوی توبه در سال های آینده را دارد!

و مرگ ناگهان به سراغ اهلش می آید! پس عکس العمل اندیشمند اهل عمل در این صورت چیست؟(2)

روایت78.

عیون اخبار الرضا: عموی یحیی بن ابی عباد می گوید: شنیدم که حضرت رضا علیه السلام روزی چنین شعری را خواند:

همه ما آرزوی این داریم که اجلمان دیر برسد و مرگ ها آفت های آرزوها هستند!

اباطیل آرزوها تو را فریب ندهد! ملازم میانه روی باش و بیماری ها را از خود دور نما

همانا دنیا مانند سایه ای است که رفتنی است و سواری در ان فرود می آید و سپس کوچ کرده و می رود(3)

روایت79.

مجالس مفید و امالی شیخ طوسی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر بنده اجل و سرعت اجل نسبت به خود را می دید، از آرزو بدش می آمد و دنیا خواهی را رها می کرد.(4)

ص: 95

روایت80.

مجالس مفید و امالی شیخ طوسی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ترسناک ترین چیزی که نسبت به آن بر شما بیمناکم، آرزوی دراز و پیروی از هوس است. اما آرزوی دراز آخرت را از یاد می برد و هوس از حق باز می دارد. آگاه باشید که دنیا پشت کرده می رود و آخرت رو کرده و می آید و هر یک از این دو فرزندانی دارند. پس شما اگر می توانید از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید. امروز روز عمل است و نه حساب و آخرت روز حساب است و نه عمل.(1)

می گویم

برخی از اخبار در این خصوص در باب زهد گذشت .

مثل این روایت در امالی شیخ طوسی در ذیل خطبه ای از امیر المؤمنین علیه السلام آمده است.

روایت81.

امالی طوسی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ای مردم! شما هدف هایی هستید که کمان های مرگ برای شما کشیده شده و اموال شما برای گرفتاری ها از بین می رود. در دنیا غذایی نمی خورید مگر آنکه در آن برای شما غصه هایی است و آبی نمی نوشید مگر اینکه در آن برای شما گرفتاری است. و به خداوند متعال شهادت می دهم که در دنیا به هیچ نعمتی نمی رسید که شما را خوشحال کند، مگر اینکه نعمت دیگری از دست می رود که موجب ناراحتی شما می گردد. ای مردم! ما و شما برای بقا خلق شده ایم و نه نابودی، ولی از خانه ای به خانه دیگر منتقل می گردید، پس برای آن چه که شما به سوی آن می روید و در آن جاودان هستید توشه برگیرید.(2)

روایت82.

تحف العقول: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: من شما را از دنیا بر حذر می دارم؛ زیرا در کام شیرین است و در دیده سبز و خرم و در هاله ای از خواهش های نفسانی قرار گرفته است و به جهت نقد بودنش دلپذیر و چشم نواز است و پر از آرزوهای دراز و دارای آرایش فریباست؛ ولی شادی آن نپاید و از آسیبش امانی نباشد؛ بسیار فریبنده، زیان رساننده، زوال یابنده، پایان پذیر، شکمباره و مرگبار است؛

ص: 96

هِیَ تَنَاهَتْ إِلَی أُمْنِیَّةِ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِیهَا وَ الرِّضَی بِهَا أَنْ تَکُونَ کَمَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً(1) مَعَ أَنَّ امْرَأً لَمْ یَکُنْ مِنْهَا فِی حَبْرَةٍ إِلَّا أَعْقَبَتْهُ عَبْرَةً وَ لَمْ یَلْقَ مِنْ سَرَّائِهَا بَطْناً إِلَّا مَنَحَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْراً وَ لَمْ تُظِلَّهُ فِیهَا دِیمَةُ رَخَاءٍ إِلَّا هَتَنَتْ عَلَیْهِ مُزْنَةُ بَلَاءٍ إِذَا هِیَ أَصْبَحَتْ مُنْتَصِرَةً لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تُمْسِیَ لَهُ مُتَنَکِّرَةً وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ لِامْرِئٍ وَ احْلَوْلَی أَمَرَّ عَلَیْهِ جَانِبٌ مِنْهَا فَأَوْبَی (2)

وَ مَا أَمْسَی امْرُؤٌ مِنْهَا فِی جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا أَصْبَحَ فِی أَخْوَفِ خَوْفٍ غَرَّارَةٌ غُرُورٌ مَا فِیهَا فَانِیَةٌ فَانٍ مَنْ عَلَیْهَا لَا خَیْرَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ زَادِهَا إِلَّا التَّقْوَی مَنْ أَقَلَّ مِنْهَا اسْتَکْثَرَ مِمَّا یُؤْمِنُهُ وَ مَنِ اسْتَکْثَرَ مِنْهَا لَمْ یَدُمْ لَهُ وَ زَالَ عَمَّا قَلِیلٍ عَنْهُ کَمْ مِنْ وَاثِقٍ بِهَا قَدْ فَجَعَتْهُ وَ ذِی طُمَأْنِینَةٍ إِلَیْهَا قَدْ صَرَعَتْهُ وَ ذِی حَذَرٍ قَدْ خَدَعَتْهُ وَ کَمْ ذِی أُبَّهَةٍ فِیهَا قَدْ صَیَّرَتْهُ حَقِیراً وَ ذِی نَخْوَةٍ قَدْ رَدَّتْهُ خَائِفاً فَقِیراً وَ کَمْ ذِی تَاجٍ قَدْ أَکَبَّتْهُ لِلْیَدَیْنِ وَ الْفَمِ سُلْطَانُهَا ذُلٌّ وَ عَیْشُهَا رَنِقٌ وَ عَذْبُهَا أُجَاجٌ وَ حُلْوُهَا صَبِرٌ حَیُّهَا بِعَرَضِ مَوْتٍ وَ صَحِیحُهَا بِعَرَضِ سُقْمٍ وَ مَنِیعُهَا بِعَرَضِ اهْتِضَامٍ وَ مُلْکُهَا مَسْلُوبٌ وَ عَزِیزُهَا مَغْلُوبٌ وَ أَمْنُهَا مَنْکُوبٌ وَ جَارُهَا مَحْرُوبٌ وَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ سَکَرَاتُ الْمَوْتِ وَ زَفَرَاتُهُ وَ هَوْلُ الْمُطَّلَعِ وَ الْوُقُوفُ بَیْنَ یَدَیِ الْحَاکِمِ الْعَدْلِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی أَ لَسْتُمْ فِی مَسَاکِنِ مَنْ کَانَ أَطْوَلَ مِنْکُمْ أَعْمَاراً وَ أَبْیَنَ آثَاراً وَ أَعَدَّ مِنْکُمْ عَدِیداً وَ أَکْثَفَ مِنْکُمْ جُنُوداً وَ أَشَدَّ مِنْکُمْ عُنُوداً تَعَبَّدُوا لِلدُّنْیَا أَیَّ تَعَبُّدٍ وَ آثَرُوهَا أَیَّ إِیْثَارٍ ثُمَّ ظَعَنُوا عَنْهَا بِالصَّغَارِ أَ فَبِهَذِهِ تُؤْثِرُونَ أَمْ عَلَی هَذِهِ تَحْرِصُونَ أَمْ إِلَیْهَا تَطْمَئِنُّونَ یَقُولُ اللَّهُ مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا

ص: 97

اگر شیفتگان و خشنودان خود را به آرزویی برساند، فراتر از آن نرفته اند که خداوند سبحان فرموده: {(ای پیامبر!) زندگی دنیا را برای آنان به آبی تشبیه کن که از آسمان فرو می فرستیم؛ و به وسیله آن، گیاهان زمین (سرسبز می شود و) در هم فرومی رود. امّا بعد از مدتی می خشکد؛ و بادها آن را به هر سو پراکنده می کند؛ و خداوند بر همه چیز تواناست!}(1)

هیچ کس از شادی دنیا بهره مند نشد، مگر آن که پس از آن سرشکی در پی داشت؛ به کسی با خوشی هایش روی نیاورد، جز آن که با سختی ها و بدی هایش بر او پشت نمود و باران نرم آسایشش بر کسی نبارید، مگر آن که غرش ابر بلایش بر او نهیب زد. اگر بامدادان بر کسی در انجام گناه روی یاری نشان دهد، شامگاهان خود را بر او ناآشنا جلوه دهد. اگر یک سویش گوارا و شیرین است، سوی دیگرش تلخ و مرگبار است. اگر کسی در سایه بال امن و آسایش او بخسبد، بامدادان او را در سخت ترین هراس افکند؛ دنیا سخت فریبنده است و هر چه در او هست جز فریبی بیش نیست؛ فانی است و هر که در آن است جام فنا را سر خواهد کشید. در هیچ توشه آن خیری نیست جز در توشه تقوا. هر کس در دنیا بهره کمتری دارد، از آنچه موجب ایمنی اوست بهره بیشتری یافته است و هر که از دنیا بهره بیشتری بگیرد، از آنچه موجب هلاکت اوست سهم بیشتری برداشته و به زودی زوال پذیرد.

چه بسیار خوش باور به آن که ناگهان مزه تلخ درد و مصیبت را به او چشانید و چه بسا صاحب اطمینان به آن که دنیا بر زمینش کوبید؛ بسا شخصی را که در برخورد با آن احتیاط کرد را فریب داد. بسا صاحب هیبت و عظمتی را که خرد و ناچیزش ساخت و چه بسا گردن فرازی که گرسنه و بینوایش نمود و چه بسیار تاجداری که دست و زبان بسته سرنگونش کرد. سلطنتش خواری است و زندگی اش تیرگی و گوارای آن شور است و شیرین آن تلخ. زنده اش در معرض مرگ است و تندرستش دستخوش بیماری است و سرافرازش در گذر سرنگونی. ملک آن از دست ربودنی است و عزیز آن شکست خورده. آسودگی اش نکبت زده است و پناهنده اش غارت شده است. به دنبال همه این ها سختی های جان دادن و ناله های آن و هراس ورود به عالم دیگر و ایستادن در پیشگاه حاکم دادگستر است که {تا بدکاران را به کیفر کارهای بدشان برساند و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش دهد!}(2)

آیا نه چنین است که شما اکنون در خانه های کسانی به سر می برید که عمرشان از شما درازتر بود و آثارشان روشن تر و افرادشان از شما افزون تر و لشکرهایشان فراگیر تر و در عناد سخت تر؟ دنیا را پرستیدند آن هم چه پرستیدنی! و برگزیدندش چه گزیدنی! سپس با خواری از آن رخت بربستند، آیا گزینش شما نیز همین است؟! یا بر این آزمندید؟! یا بر آن دل بسته و آرام شده اید خداوند می فرماید:{کسانی که زندگی دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا بطور کامل به آن ها می دهیم؛ و چیزی کم و کاست از آن ها نخواهد شد! (ولی) آن ها در آخرت، جز آتش، (سهمی) نخواهند داشت؛ و آنچه را در دنیا (برای غیر خدا) انجام دادند، بر باد می رود؛

ص: 97

فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (1) فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ یَتَهَیَّأْهَا وَ لَمْ یَکُنْ فِیهَا عَلَی وَجَلٍ وَ اعْلَمُوا وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ تَارِکُوهَا لَا بُدَّ وَ إِنَّمَا هِیَ کَمَا نَعَتَ اللَّهُ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(2) فَاتَّعِظُوا فِیهَا بِالَّذِینَ کَانُوا یَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً یَعْبَثُونَ وَ یَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّهُمْ یَخْلُدُونَ وَ بِالَّذِینَ قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً وَ اتَّعِظُوا بِمَنْ رَأَیْتُمْ مِنْ إِخْوَانِکُمْ کَیْفَ حُمِلُوا إِلَی قُبُورِهِمْ وَ لَا یُدْعَوْنَ رُکْبَاناً وَ أُنْزِلُوا وَ لَا یُدْعَوْنَ ضِیفَاناً وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الضَّرِیحِ أکنانا [أَکْنَانٌ] وَ مِنَ التُّرَابِ أکفانا [أَکْفَانٌ] وَ مِنَ الرُّفَاتِ جیرانا [جِیرَانٌ] فَهُمْ جِیرَةٌ لَا یُجِیبُونَ دَاعِیاً وَ لَا یَمْنَعُونَ ضَیْماً لَا یَزُورُونَ وَ لَا یُزَارُونَ حُلَمَاءُ قَدْ بَادَتْ أَضْغَانُهُمْ جُهَلَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ أَحْقَادُهُمْ لَا تُخْشَی فَجْعَتُهُمْ وَ لَا یُرْجَی دَفْعُهُمْ وَ هُمْ کَمَنْ لَمْ یَکُنْ وَ کَمَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَتِلْکَ مَساکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِیلًا وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثِینَ (3) اسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الْأَرْضِ بَطْناً وَ بِالسَّعَةِ ضِیقاً وَ بِالْأَهْلِ غُرْبَةً وَ بِالنُّورِ ظُلْمَةً جَاءُوهَا کَمَا فَارَقُوهَا حُفَاةً عُرَاةً قَدْ ظَعَنُوا مِنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَی الْحَیَاةِ الدَّائِمَةِ وَ إِلَی خُلُودٍ أَبَدٍ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (4).

و آنچه را عمل می کردند، باطل و بی اثر می شود!}(1) پس این دنیا بد خانه ایست برای کسی که از آن نهراسد یا در آن خود را از بیم وی ایمن شمارد.

پس بدانید - هر چند خود می دانید - که شما ناگزیر دنیا را ترک خواهید کرد و به راستی هم دنیا چنان است که خداوندش وصف فرموده: {تنها بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است،}(2) و عبرت گیرید از برادران خود که دیدید چگونه به گورهاشان بردند بی آن که سواره خوانده شوند و در قبرها فرود آوردند بی آن که مهمانانشان شمرند. به گورشان جا دادند و از خاک کفن ها ساختند و از استخوان های پوسیده همسایگان. همسایگانی بی زبان؛ نه به ندای همسای خود پاسخ دهند و نه ستمی را باز دارند و نه دید و بازدیدی نمایند. مردمی بردبارند، کینه هایشان از میان رفته و نادانانی که دشمنی هایشان مرده. نه از آزار و آسیب آنان ترسی است و نه به دفاع آنان امیدی! چنانند که گویی هرگز وجود نداشته اند، چنان که خداوند سبحان می فرماید: {این خانه های آن هاست (که ویران شده)، و بعد از آنان جز اندکی کسی در آن ها سکونت نکرد؛ و ما وارث آنان بودیم!}(3)

در آن پند گیرید از آنان که در هر تپه ای نشانه ای بر پا داشتند و کارگاه هایی به وجود آوردند که شاید جاودانه بمانند و نیز از آنان پند بگیرید که گفتند: {چه کسی از ما قوی تر است؟}(4)

به جای زیستن بر روی زمین در دل زمین جای گرفته اند و به جای فراخی در تنگنای خفته اند؛ به جای زندگی با خانواده و خویشان غربت را گزیده اند و روشنایی را با تاریکی عوض کرده اند، چنان که عریان و برهنه پا به دنیا آمدند، آن سان هم از آن بیرون رفتند. تنها با کردار خود به زندگی جاوید و سرای باقی کوچیدند. خداوند متعال می فرماید: {(سپس) همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را بازمی گردانیم؛ این وعده ای است بر ما، و قطعاً آن را انجام خواهیم داد}(5)

روایت83.

امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که دنیایش برایش مصفا گردید، او را در دینش متهم نما!(6)

روایت84.

امالی طوسی:

ص: 98

عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: یَا جَابِرُ أَنْزِلِ الدُّنْیَا مِنْکَ کَمَنْزِلٍ نَزَلْتَهُ تُرِیدُ التَّحَوُّلَ عَنْهُ وَ هَلِ الدُّنْیَا إِلَّا دَابَّةٌ رَکِبْتَهَا فِی مَنَامِکَ فَاسْتَیْقَظْتَ وَ أَنْتَ عَلَی فِرَاشِکَ غَیْرَ رَاکِبٍ وَ لَا أَحَدٌ یَعْبَأُ بِهَا أَوْ کَثَوْبٍ لَبِسْتَهُ أَوْ کَجَارِیَةٍ وَطِئْتَهَا یَا جَابِرُ الدُّنْیَا عِنْدَ ذَوِی الْأَلْبَابِ کَفَیْ ءِ الظِّلَالِ (1).

امام باقر علیه السلام فرمود: ای جابر! دنیا را منزل کن، مانند منزلی که در آن ساکن می شوی و سپس می خواهی که از آن کوچ کنی. آیا دنیا جز این است که در خوابت بر حیوانی سوار شده ای و چون بیدار می شوی تو بر رختخوابت هستی و سواره نیستی؟ که هیچ کس به آن اعتنا نمی کند. و یا دنیا همچون لباس است که آن را می پوشی یا زنی که با آن نزدیکی می کنی. ای جابر! دنیا در نزد خردمندان و خداشناسان مانند سایه بعد از ظهر است.(1)

روایت85.

امالی طوسی: ابن عامر گفت: در حالی که سلمان فارسی را وادار به خوردن طعامی کرده بودند، و می گفت: مرا بس است، شنیدم که وی گفت: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت: سیرترین انسان ها در دنیا گرسنه ترین آن ها در آخرت هستند. ای سلمان! دنیا زندان مومن و بهشت کافر است(2).

روایت86.

امالی طوسی: مجاهد گفت: ابن عمر گفت: پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمود: چنان باش گویی تو غریب یا رهگذر هستی و خودت را در زمره مردگان بدان .

مجاهد گفت: و پیامبر صلی الله علیه و آله به عبدالله بن عمر فرمود: و تو ای عبدالله! اگر شامگاه شد به صبح امید نداشته باش و اگر صبح شد به شامگاه امید نداشته باش و از زندگی خود برای مرگت و از سلامتی خود برای بیماری ات توشه برگیر، چرا که فردا نامت را هم نخواهی دانست!(3)

روایت87.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: همانا دنیا رنج و نابودی و عبرت و دگرگونی است و از نشانه های نابودی اش این است که کمانش را زه می کند و تیر در آن قرار می دهد و زندگان را با تیر مرگ و افراد سالم را با تیرهای بیماری مورد هدف قرار می دهد؛ و از نشانه های سختی آن این است که انسان چیزی را که نمی­خورد، جمع می کند و چیزی را که در آن ساکن نمی شود، بنا می کند و از پندهای آن نیز این است که گاهی ثروتمند را مسکین و گاهی مسکین را ثروتمند می بینی و بین این دو فاصله ای جز نعمتی که از بین می رود و اندوهی که فرود می آید، نیست. و از دگرگونی های آن نیز این است که آرزو، انسان را در بر می گیرد؛ ولی قبل از رسیدن به آرزو، ناگهان مرگ او را در می ربایید.

ص: 99

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: کَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ مَغْرُورٌ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِ مَفْتُونٌ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِ وَ مَا أَبْلَی اللَّهُ عَبْداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِ لَهُ (1).

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِقْسَمِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ زَاذَانَ عَنْ عُمَرَ بْنِ صَبِیحٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مِثْلَهُ بِتَغْیِیرٍ مَا وَ قَدْ أَثْبَتْنَاهُمَا فِی بَابِ الْمَوَاعِظِ(2).

- امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: چه بسیار افرادی که با احسانی که به آن ها می شود به تدریج به عذاب نزدیک می شوند و با پرده ای که بر اعمالشان کشیده شده، فریب می خورند و با سخن نیکویی که درباره آن ها گفته می شود شگفت زده می شوند و خداوند هیچ بنده ای را همچون مهلت دادن آزمایش نمی کند.(1)

در امالی شیخ طوسی مثل این روایت با تغییر اندکی نقل شده و ما هر دو را در باب مواعظ آوردیم.(2)

روایت88.

تحف العقول: جابر بن عبدالله انصاری می گوید: با امیرالمومنین علیه السلام در بصره بودیم. پس هنگامی که ایشان از جنگ با مخالفان خود فارغ شد، در آخر شبی نزد ما آمد و فرمود: در مورد چه چیزی صحبت می کنید؟ پس گفتیم: در نکوهش دنیا پس فرمود: ای جابر، چه چیز دنیا را نکوهش می کنید؟ سپس خداوند متعال را ثنا و ستایش نمود و فرمود: اما بعد، چرا گروهی از مردم دنیا را نکوهش می کنند و نسبت به آن بی رغبت هستند؟ دنیا خانه راستی است برای کسی که آن را باور کند و خانه سلامتی است برای کسی که آن را بفهمد و خانه توانگری است برای کسی که از آن توشه برگیرد. مسجد پیامبران خداوند متعال و محل نزول وحی خدا و جایگاه نماز فرشتگان خدا و خانه دوستان خدا و محل تجارت یاران خدا در آن است. در دنیا رحمت را به دست آورده و بهشت را از آن سود بردند. پس چه کسی دنیا را نکوهش می کند ای جابر، در حالی که دنیا جدایی خدا را اعلام نموده و به گسستن خود ندا داده و خود را با زوال توصیف کرده و با بلای خود بلا را مجسم ساخته و با سرور خود به سرور تشویق نموده، شب هنگام به مصیبت و صبح هنگام به نعمت و سلامت، بیم دهنده و ترغیب کننده در آید. گروهی آن را در هنگام پشیمانی مذمت کرده و گروهی دیگر آن را در هنگام سلامتی ستایش می کنند. به همه آن ها صادقانه خدمت کرده و آن ها را تذکر داده، پس متذکر شده اند و آن ها را پند داده پس بهره برده اند و آن ها را ترسانده، پس ترسیده اند و آن ها را مشتاق نموده، پس مشتاق گردیده اند. پس ای نکوهش کننده دنیا که فریب خورده فریب دنیا هستی، چه زمانی لایق مذمت تو شد؟ بلکه چه زمانی تو را فریب داد؟ با بدن های پوسیده پدرانت یا با گورهای مادرانت در خاک؟ چقدر با دستان خود بیماران را پرستاری کرده و با پنجه خود تیمار نمودی. برای آن ها تجویز دارو نمودی و پزشکان را طلب کردی. در آن خواسته ات به دست نیامد و حاجتت روا نشد،

ص: 100

بَلْ مَثَّلَتِ الدُّنْیَا بِهِ نَفْسَکَ وَ بِحَالِهِ حَالَکَ غَدَاةَ لَا یَنْفَعُکَ أَحِبَّاؤُکَ وَ لَا یُغْنِی عَنْکَ نِدَاؤُکَ حِینَ یَشْتَدُّ مِنَ الْمَوْتِ أَعَالِینُ الْمَرَضِ (1) وَ أَلِیمُ لَوْعَاتِ الْمَضَضِ حِینَ لَا یَنْفَعُ الْأَلِیلُ وَ لَا یَدْفَعُ الْعَوِیلُ یَحْفَزُ بِهَا الْحَیْزُومُ وَ یُعَضُّ بِهَا الْحُلْقُومُ لَا یُسْمِعُهُ النِّدَاءُ وَ لَا یَرُوعُهُ الدُّعَاءُ فَیَا طُولَ الْحُزْنِ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْأَجَلِ ثُمَّ یُرَاحُ بِهِ عَلَی شَرْجَعٍ تُقِلُّهُ أَکُفٌّ أَرْبَعٌ فَیَضْجَعُ فِی قَبْرِهِ فِی مَحَلِّ لَبْثٍ وَ ضِیقِ جَدَثٍ فَذَهَبَتِ الْجِدَةُ وَ انْقَطَعَتِ الْمُدَّةُ وَ رَفَضَتْهُ الْعُطَفَةُ وَ قَطَعَتْهُ اللُّطَفَةُ لَا یُقَارِبُهُ الْأَخِلَّاءُ وَ لَا یُلِمُّ بِهِ الزُّوَّارُ وَ لَا اتَّسَقَتْ بِهِ الدَّارُ انْقَطَعَ دُونَهُ الْأَثَرُ وَ اسْتُعْجِمَ دُونَهُ الْخَبَرُ وَ بَکَّرَتْ وَرَثَتُهُ فَقُسِمَتْ تَرَکَتُهُ وَ لَحِقَهُ الْحُوبُ وَ أَحَاطَتْ بِهِ الذُّنُوبُ فَإِنْ یَکُنْ قَدَّمَ خَیْراً طَابَ مَکْسَبُهُ وَ إِنْ یَکُنْ قَدَّمَ شَرّاً تَبَّ مُنْقَلَبُهُ وَ کَیْفَ یَنْفَعُ نَفْساً قَرَارُهَا وَ الْمَوْتُ قَصَارُهَا وَ الْقَبْرُ مَزَارُهَا فَکَفَی بِهَذَا وَاعِظاً کَفَی یَا جَابِرُ امْضِ مَعِی فَمَضَیْتُ مَعَهُ حَتَّی أَتَیْنَا الْقُبُورَ فَقَالَ یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ وَ یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ أَمَّا الْمَنَازِلُ فَقَدْ سُکِنَتْ وَ أَمَّا الْمَوَارِیثُ فَقَدْ قُسِمَتْ وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحْنَ هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ ثُمَّ أَمْسَکَ عَنِّی مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ وَ الَّذِی أَقَلَّ السَّمَاءَ فَعَلَتْ وَ سَطَحَ الْأَرْضَ فَدَحَتْ لَوْ أُذِنَ لِلْقَوْمِ فِی الْکَلَامِ لَقَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ إِذَا شِئْتَ فَارْجِعْ (2).

بلکه دنیا به این وسیله خود را مجسم ساخت و به حال خود، حال تو را نمایان کرد در روزی که دوستانت سودی به تو نرسانند و نه ندایت به جایی رسد، در آن زمان که به سبب مرگ، نشانه های بیماری و درد شدت گرفته و سوزدل های دردناک افزون شود، در هنگامی که ناله سود نبخشد و شیون مرگ را دفع نکند. به سبب آن سینه تنگ شود و گلو گرفته شود. نه صدایی را می شنود و نه آوایی او را بترساند. پس چقدر طولانی است اندوه در هنگام مرگ. سپس بر تابوت روان می شود و چهار دست حملش کنند. پس در قبرش می خوابد، در مکان ماندن و تنگی قبر. پس توان رفته و زمان به سر رسیده و مهرورزان او را کنار گذاشته و نوازشگران از او دست کشیده اند. نه دوستان به او نزدیک می شوند و نه دیدار کنندگان به او سر زنند و نه خانه به خود نظم گیرد. اثری از او نماند و خبری از او به دست نیاید. وارثانش صبح با شتاب آیند و اموال او را تقسیم کنند و وحشت به او رسد و گناهان او را در برگیرند. پس اگر به نیکی اقدام کرده باشد خوب به دست آورده و اگر به بدی عمل کرده باشد، سرانجامش زیانبار خواهد بود. و چگونه سود می رساند به کسی پایداری این دنیا در حالی که مرگ پایانش و قبر زیارتگاهش است. پس همین برای موعظه کردن کافی است. کافی است ای جابر همراهم بیا.

پس همراهش رفتم تا به قبور رسیدیم. پس فرمود: ای اهل خاک و ای اهل غربی، اما خانه ها پس در آن ساکن شدند و اما میراث تان پس تقسیم شد و اما همسران تان ازدواج کردند؛ این خبری است که پیش ما بود و چه خبری در نزد شماست. پس مدتی سکوت فرمود. سپس سرش را بلند کرد و فرمود: قسم به کسی که آسمان را بر پا داشت، پس اوج گرفت و زمین را گسترداند، پس گسترده شد، اگر اجازه داده می شد در سخن به این قوم، حتما می گفتند ما بهترین توشه را تقوا یافتیم. سپس فرمود: ای جابر، هرگاه خواستی بازگرد.(1)

روایت89.

علل الشرایع:

ص: 101

سَعِیدٍ عَنْ أَخِیهِ سَهْلٍ الْحُلْوَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا عِیسَی فِی سِیَاحَتِهِ إِذْ مَرَّ بِقَرْیَةٍ فَوَجَدَ أَهْلَهَا مَوْتَی فِی الطُّرُقِ وَ الدُّورِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ مَاتُوا بِسَخْطَةٍ وَ لَوْ مَاتُوا بِغَیْرِهَا تَدَافَنُوا قَالَ فَقَالَ أَصْحَابُهُ وَدِدْنَا أَنَّا عَرَفْنَا قِصَّتَهُمْ فَقِیلَ لَهُ نَادِهِمْ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ یَا أَهْلَ الْقَرْیَةِ فَأَجَابَهُ مُجِیبٌ مِنْهُمْ لَبَّیْکَ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ مَا حَالُکُمْ وَ مَا قِصَّتُکُمْ قَالَ أَصْبَحْنَا فِی عَافِیَةٍ وَ بِتْنَا فِی الْهَاوِیَةِ قَالَ فَقَالَ مَا الْهَاوِیَةُ قَالَ بِحَارٌ مِنْ نَارٍ فِیهَا جِبَالٌ مِنْ نَارٍ قَالَ وَ مَا بَلَغَ بِکُمْ مَا أَرَی قَالَ حُبُّ الدُّنْیَا وَ عِبَادَةُ الطَّاغُوتِ قَالَ وَ مَا بَلَغَ مِنْ حُبِّکُمُ الدُّنْیَا قَالَ کَحُبِّ الصَّبِیِّ لِأُمِّهِ إِذَا أَقْبَلَتْ فَرِحَ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ حَزِنَ قَالَ وَ مَا بَلَغَ مِنْ عِبَادَتِکُمُ الطَّاغُوتَ قَالَ کَانُوا إِذَا أَمَرُوا أَطَعْنَاهُمْ قَالَ فَکَیْفَ أَجَبْتَنِی أَنْتَ مِنْ بَیْنِهِمْ قَالَ لِأَنَّهُمْ مُلْجَمُونَ بِلُجُمٍ مِنْ نَارٍ عَلَیْهِمْ مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ وَ إِنِّی کُنْتُ فِیهِمْ وَ لَمْ أَکُنْ

مِنْهُمْ فَلَمَّا أَصَابَهُمُ الْعَذَابُ أَصَابَنِی مَعَهُمْ فَأَنَا مُعَلَّقٌ بِشَجَرَةٍ أَخَافُ أَنْ أُکَبْکَبَ فِی النَّارِ قَالَ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام النَّوْمُ عَلَی الْمَزَابِلِ وَ أَکْلُ خُبْزِ الشَّعِیرِ کَثِیرٌ مَعَ سَلَامَةِ الدِّینِ (1).

ثو(2)، [ثواب الأعمال] مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ: مِثْلَهُ (3).

امام صادق علیه السلام فرمود: در همان حال که حضرت عیسی بن مریم علیه السلام در حال گشت و گذار بود، از روستایی گذر کرد و اهالی آن جا را دید که بر راه­ها و در خانه­ها مرده­اند. امام علیه السلام فرمود: حضرت عیسی علیه السلام فرمود: اینان به سبب خشم خداوند مرده­اند. اگر غیر از این بود، یکدیگر را به خاک سپرده بودند. یاران ایشان عرض کردند: دوست داریم ما را از قصّه آنان باخبر کنی. در آن هنگام به حضرت علیه السلام ندا رسید: ای روح الله! آنان را ندا ده. امام صادق علیه السلام فرمود: ایشان فرمود: ای اهالی روستا! آن گاه یکی از آنان پاسخ داد: گوش به فرمان تواَم ای روح الله! فرمود: حال و قصّه شما چیست؟ عرض کرد: ما در تندرستی به سر می­بردیم و در هاویه افتادیم. امام صادق علیه السلام فرمود: ایشان فرمود: هاویه چیست؟ عرض کرد: دریایی است از آتش که کوه­هایی از آتش در خود دارد. فرمود: چه چیز چنین کاری بر سرتان آورد؟ عرض کرد: دوستی دنیا و بندگی طاغوتیان. فرمود: از دوستی دنیا چه به شما رسید؟ عرض کرد: همچون کودکی که مادرش را دوست بدارد؛ چون رو کرد، شاد کرد و چون پشت کرد، غمگین کرد. فرمود: و از بندگی طاغوتیان چه به شما رسید؟ عرض کرد: هرگاه فرمانمان دادند، آنان را اطاعت کردیم. فرمود: چه شد که از میان آنان تو مرا پاسخ گفتی؟ عرض کرد: زیرا آنان به لگام­هایی از آتش دهانه شده­اند و فرشتگانی درشت­خو وسخت­گیر بر آنان گماشته شده­اند. من (در دنیا) در میان آن­ها بودم، امّا از آن­ها نبودم. از این رو چون عذاب، آنان را در میان گرفت، من نیز به آن دچار شدم. اکنون من بر درختی آویخته شده­ام و می­ترسم در آتش دوزخ واژگون شوم. حضرت عیسی علیه السلام به یاران خود فرمود: اگر دین در سلامت بماند، خوابیدن در زباله­دان­ها و خوردن نان جو نیک­تر است.(1)

مانند این خبر در ثواب الاعمال و معانی الاخبار نیز روایت گردیده است.(2)

روایت90.

معانی الاخبار: امام علی علیه السلام درباره آیه شریفه «وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما»(3){و

زیر آن، گنجی متعلق به آن دو وجود داشت؛} فرمود: آن گنج، لوحی از جنس طلا بود که در آن نوشته شده بود:

بسم الله الرحمن الرحیم، لا اله إلا الله، محمد رسول الله، عجب است از کسی که به مرگ اعتقاد دارد، چگونه دلشاد است. عجب است از کسی که به قضا و قدر معتقد است، چگونه اندوهگین می شود. عجب است از کسی که به یاد آتش جهنم می افتد، چگونه می خندد. و عجب است از کسی که دنیا را می بیند که چگونه اهل آن از حالی به حالی دیگر می­شوند، چگونه باز هم

ص: 102

یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا(1).

به آن اطمینان می کند.(1)

روایت91.

معانی الاخبار: جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل علیه السلام مرا خبر داد که بوی بهشت از مسافتی که پیمودنش هزار سال طول می کشد دریافت می شود. ولی عاق والدین و کسی که از خویشاوندانش بریده است و پیر زناکار و متکبری که دامن کشان راه رود و فریبکار و منت گذار و جعظری آن بو را نخواهند دریافت. جابرگوید گفتم: جعظری چیست؟ فرمود: کسی است که از دنیا سیر نمی شود.

و در حدیث دیگر آمده است: اینان مشمول این حدیث هستند: حیوف و آن کفن دزد است و زنوف و آن مرد زن صفت است و بی ادب گستاخ و جعظری و آن کسی است که از دنیا سیر نمی شود.(2)

روایت92.

معانی الاخبار: امام کاظم علیه السلام در نزد قبری فرمود: چیزی که آخرش این است، سزاوار است که از اول به آن بی رغبت بود و چیزی که اولش این است، سزاوار است که از آخرش ترسید.(3)

روایت93.

امالی صدوق: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: آگاه باشید! هر کس که دنیا و آخرت بر او عرضه شد و دنیا بر آخرت برگزید، خداوند را در روز قیامت ملاقات می کند در حالی که برای او عمل نیکی نیست تا او را از آتش در امان دارد و هر کس آخرت را بر دنیا برگزیند، خداوند از او راضی شده و برابر عملش از او راضی می شود.(4)

روایت94.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس دل به دنیا بسپارد، آن را به سه خصلت مبتلا کرده است: اندوهی که پایان ندارد، آرزویی دست یافتنی نیست و امیدی که برآورده نشود.(5)

روایت95.

قرب الإسناد:

ص: 103

قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. مَا مُلِئَ بَیْتٌ قَطُّ خَیْرَهُ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یُمْلَأَ غَیْرَهُ وَ لَا مُلِئَ بَیْتٌ قَطُّ غَیْرَهُ إِلَّا یُوشِکُ أَنْ یُمْلَأَ خَیْرَهُ (1).

امام علی علیه السلام فرمود: هیچ خانه ای از خیر انباشته نشد، مگر این که نزدیک است از غیر آن پر شود و هیچ خانه ای از غیر آن پر نشد، مگر این که نزدیک است از خیر پر گردد (1).

روایت96.

خصال: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: هر کس دنیا را پرستید و آن را بر آخرت ترجیح داد سرانجامش خطرناک است.

- و فرمود: من پیشوای مومنین و مال، پیشوای ستمگران است.

- و فرمود: چرا مخالفان شما در گمراهی خود از شما بیناتر و برای گمراهی خود از دارائیشان بخشنده تر از شما هستند و شما به دنیا تکیه کرده پس راضی شدید به ستم کشیدن و به دارائی دنیا بخل ورزدید و کوتاهی کردید نسبت به آنچه که عزت و سعادت و قوت شما بر کسانی که به شما ظلم کردند به آن وابسته بود. نه از پروردگارتان نسبت به کارهایتان شرم می کنید و نه از برای خود در کارهایتان نظر می کنید و شما در هر روز ستمی تازه را متحمل می شوید و از خواب خود بیدار نمی شوید و سستی شما پایان نمی پذیرد.(2)

روایت97.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس شب را به صبح و صبح را به شب برساند در حالی که بزرگ ترین مقصودش آخرت باشد، خداوند متعال بی نیازی را در دلش قرار داده و کارش را سامان بخشیده و از دنیا نمی رود تا روزی اش کامل گردد. و هر کس شب را به صبح و صبح را به شب برساند در حالی که بزرگ ترین مقصودش دنیا باشد خداوند فقر را مقابل چشمانش قرار داده و کارش را بی سامان ساخته و به دنیا دست نمی یابد، مگر به میزانی که قسمتش باشد.(3)

روایت98.

قصص الأنبیاء علیهم السلام: امام باقر علیه السلام فرمود: در نجوای خداوند با موسی علیه السلام آمده که خداوند فرمود: دنیا ثواب مؤمن در قبال عمل او نیست و عذاب بر فاجر نیز به قدر گناهش نمی باشد. دنیا سرای ظالمان است، مگر کسی که در آن به خیر عمل کند که چه خوب سرایی برای آنان است.(4)

ص: 104

روایت99.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: در آنچه خداوند متعال با حضرت موسی علیه السلام مناجات کرد آمده است: به دنیا تکیه نکن همچون تکیه کردن ظالمان و همچون تکیه کردن کسی که دنیا را مادر و پدر خود گرفته است. ای موسی! اگر تو را به خودت بسپارم برای این که به دنیا بنگری در آن هنگام دوستی دنیا و زیبایی آن بر تو غالب می شود. ای موسی! در کار خیر با اهلش مشورت کن و آن ها را به کار خیر پیش بران چرا که کار خیر همانند نامش خیر است. و از دنیا آنچه را که از آن بی نیاز هستی رها کن و به هرچیز شیفته کننده ای که به حال واگذاشته شده نگاه نکن و بدان که بذر هر فتنه ای دوستی دنیاست. و به کسی که مردم از او خشنود هستند غبطه نخور تا هنگامی که بدانی خداوند از او خشنود است. و به کسی که مردم او را اطاعت می کنند غبطه نخور چرا که اگر اطاعت مردم از او و پیروی ایشان از وی به نا حق باشد هم او و هم پیروانش هلاک می گردند.

روایت100.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: زندانی کسی است که دنیایش نسبت به آخرتش زندانی اش کرده است.(1)

روایت101.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود: دنیا همچون صورتی است که سرش کبر و چشمش حرص و گوشش طمع و زبانش ریا و دستش شهوت و پایش عجب و دلش غفلت و هستی اش بر فنا و نتیجه اش زوال است. پس هر کس دنیا را دوست بدارد، کبر را به ارث برده و هر کس دنیا را پسندیده بدارد، حرص را به ارث می برد و هر کس دنیا را بجوید، دنیا او را به طمع می کشاند و هر کس دنیا را ستایش کند، به ریا مبتلا شود و هر کس خواهان دنیا باشد، خودپرستی در دلش برقرار شود و هر کس به آن اعتماد کند، غفلت بر او غالب شود و هر کس شیفته کالای دنیا شود، نسبت به ما بقی آن مفتون شود و هر کس به گردآوری ثروت بپردازد و نسبت به آن بخل ورزد، او را به جایگاهش یعنی آتش کشاند.(2)

روایت102.

ارشاد: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اما بعد، مَثَل دنیا همچون ماری است؛ بدنش نرم است ولی سمش کشنده است. پس از آنچه از آن که تو را شیفته ساخته دوری کن، زیرا مدت کوتاهی با تو خواهد بود و هرچه بیشتر به آن تمایل یافتی، بیشتر از آنچه برای اوست دوری کن. پس صاحب دنیا هرگاه به سرخوشی دنیا مشغول گردد دنیا او را به کدورتی مبتلا خواهد نمود. و السلام.(3)

ص: 105

روایت103.

ارشاد: امیرالمومنین علیه السلام در هر شب هنگامی که مردم در رختخواب های خود بودند، با صدایی که هر کس در مسجد و در مجاورتش بود آن را می شنید ندا می کردند: خدا رحمتتان کند! توشه برگیرید. پس ندای رفتن در میان شما داده شده و ماندن در دنیا را کم بدانید و با توشه ای از اعمال صالح که دارید بازگردید. پس در مقابل شما گردنه دشوار و منازل ترسناکی است که ناچار به گذر از آن ها و توقف در آن ها هستید. یا به رحمت خدا از درماندگی آن نجات می یابید و یا به هلاک جبران ناپذیری گرفتار می شود. حسرت برای غافلی است که عمرش بر علیه او گذشته و روزگارش به شقاوت پایان یافته. خداوند ما و شما را از کسانی قرار دهد که از نعمت دنیا خوشحال نمی گردند و سختی پس از مرگ بر آن ها وارد نمی شود. پس ما به رحمت او و برای او هستیم و خیر به دست اوست و او بر هر چیز تواناست.(1)

روایت104.

ارشاد: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ای مردم! شما هدف هایی هستید که کمان های مرگ برای شما کشیده شده و اموال شما برای گرفتاری ها از بین می رود. در دنیا غذایی نمی خورید مگر آنکه در آن برای شما غصه هایی است و آبی نمی نوشید مگر اینکه در آن برای شما گرفتاری است. و به خداوند متعال شهادت می دهم که در دنیا به هیچ نعمتی نمی رسید که شما را خوشحال کند، مگر اینکه نعمت دیگری از دست می رود که موجب ناراحتی شما می گردد. ای مردم! ما و شما برای بقا خلق شده ایم و نه نابودی، ولی از خانه ای به خانه دیگر منتقل می گردید پس برای آن چه که شما به سوی آن می روید و در آن جاودان هستید توشه برگیرید.(2)

روایت105.

سرائر: ابن ابی یعفور گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ما دنیا را دوست داریم. حضرت علیه السلام به من فرمود: با آن چه کار می کنی؟ عرض کردم: از آن ازدواج می کنم و حج به جا می آورم و بر خانواده انفاق می کنم و به برادرانم داده و صدقه می دهم. حضرت علیه السلام به من فرمود: این ها دنیوی نیست بلکه اخروی است.(3)

ص: 106

روایت106.

سرائر: امام صادق علیه السلام فرمود: آخرین پیامبری که وارد بهشت می شود، حضرت سلیمان بن داود علیهما السلام است و این به خاطر چیزی است که در دنیا به وی عطا شد.(1)

روایت107.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام در خصوص آیه شریفه «وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ»(2) {و چه نیکو سرایی است، سرای پرهیزگاران} فرمود: دنیا مراد است.(3)

روایت108.

مجالس مفید: امام زین العابدین علیه السلام روزی به یارانشان فرمودند: برادرانم! سفارش می کنم شما را به خانه آخرت و شما را به خانه دنیا سفارش نمی کنم. پس شما بر آن حریص هستید و به آن متمسک هستید. آیا به شما نرسیده است آنچه عیسی بن مریم به حواریون فرمود؟ به آن ها فرمود: دنیا پلی است پس از آن بگذرید و آبادش نکنید. فرمود: کدامیک از شما بر موج دریا خانه می سازد؟ این همان خانه دنیاست پس آن را جای ماندن نگیرید.(4)

روایت109.

مجالس مفید: مجاهد گوید: امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: در این دنیائی که احدی پیش از شما از آن بهره مند نگشته، و برای احدی پس از شما باقی نخواهد ماند، زهد را پیشه سازید. راه شما در این دنیا همان راه گذشتگان است، همانا عمر دنیا بریده شده و آوای سپری شدن سر داده، و خوبی های آن زشت نما گشته است. پس پیوسته اهل خود را به فنا و نابودی، و ساکنان خود را به مرگ گوشزد می کند. راستی که شیرین آن تلخ، و زلال آن کدر گشته، و از آب زندگانی آن جز چند قطره یا جرعه ای بیش در ته این ظرف باقی نمانده که

ص: 107

لَوْ تَمَزَّزَهَا الْعَطْشَانُ (1) لَمْ یَنْقَعْ بِهَا فَأَذِّنُوا بِالرَّحِیلِ مِنْ هَذِهِ الدَّارِ الْمُقَدَّرِ عَلَی أَهْلِهَا الزَّوَالُ الْمَمْنُوعِ أَهْلُهَا مِنَ الْحَیَاةِ الْمُذَلَّلَةِ فِیهَا أَنْفُسُهُمْ بِالْمَوْتِ فَلَا حَیٌّ یَطْمَعُ فِی الْبَقَاءِ وَ لَا نَفْسٌ إِلَّا مُذْعِنَةٌ بِالْمَنُونِ فَلَا یُعَلِّلُکُمُ الْأَمَلُ وَ لَا یَطُولُ عَلَیْکُمُ الْأَمَدُ وَ لَا تَغْتَرُّوا مِنْهَا بِالْآمَالِ وَ لَوْ حَنَنْتُمْ حَنِینَ الْوُلَّهِ الْعِجَالِ (2) وَ دَعَوْتُمْ مِثْلَ حَنِینِ الْحَمَامِ (3) وَ جَأَرْتُمْ جَأْرَ مُتَبَتِّلِی الرُّهْبَانِ (4) وَ خَرَجْتُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ الْتِمَاسَ الْقُرْبَةِ إِلَیْهِ فِی ارْتِفَاعِ الدَّرَجَةِ عِنْدَهُ أَوْ غُفْرَانِ سَیِّئَةٍ أَحْصَتْهَا کَتَبَتُهُ وَ حَفِظَتْهَا مَلَائِکَتُهُ لَکَانَ قَلِیلًا فِیمَا أَرْجُو لَکُمْ مِنْ ثَوَابِهِ وَ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ مِنْ عِقَابِهِ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِنَ التَّائِبِینَ الْعَابِدِینَ (5).

اگر تشنه لبی آن را بمکد، لب او هم تر نشود.

پس از این خانه ای که فنا و نیستی بر اهل آن مقدّر شده، و از ادامه حیات ممنوع اند - همان خانه ای که جان اهلش در آن خوار و ذلیل می گردد - عزم کوچیدن کنید، که زنده ای نیست که طمع در ماندن داشته، و نفسی نیست جز اینکه به مرگ اعتراف دارد. بنا بر این آرزوها سرگرمتان نسازد، و روزگاران و دوران فترت بر شما دراز ننماید، و با داشتن آرزوها فریب آن مخورید. و اگر به مانند شتران بچه گم کرده ای که به سرعت در پی آن است مشتاق باشید، و چون ناله کبوتران صدا برآورید، و همچون راهبان دلباخته به فغان آئید، و برای حرکت به سوی خدای متعال دست از اموال و اولاد بکشید، به تمنّای اینکه شما را درجه ای نزد خویش بالا برد، یا گناهی را - که کاتبان الهی به شمار آورده و فرشتگان خداوندی ثبت و ضبط نموده اند - ببخشاید، هر آینه همه این ها در قبال پاداشی که برایتان امید داشته، و در برابر آن کیفری که از آن بر شما هراس دارم اندک است. خداوند ما و شما را از توبه کنندگان و عبادت کنندگان قرار دهد.(1)

روایت110.

کتاب عیون الحکم و المواعظ: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: از این دنیای مکار و خائن بر حذر باشید که با زیورهای خود تزیین شده و با فریب هایش هوش از سر مردمان ربوده است، و با جلوه دادن آرزوهایش کسان را فریب داده، و خود را در دیدگاه خواستارانش درآورده است. و مانند عروسی بزک کرده به جلوه در آمده است، چشم ها به آن خیره، و جان ها به آن شیفته، و دل ها به آن آرزومند، و خود قاتل شوهران همه؛ نه آن کس که هنوز زنده است از سرنوشت گذشتگان عبرت می گیرد، و نه آن کس که سپس می آید از بدی هایی که به دیگران کرده است

ص: 108

عَلَی الْأَوَّلِ مُزْدَجِرٌ وَ لَا اللَّبِیبُ فِیهَا بِالتَّجَارِبِ مُنْتَفِعٌ أَبَتِ الْقُلُوبُ لَهَا إِلَّا حُبّاً وَ النُّفُوسُ إِلَّا صَبّاً(1) وَ النَّاسُ لَهَا طَالِبَانِ طَالِبٌ ظَفِرَ بِهَا فَاغْتَرَّ فِیهَا وَ نَسِیَ التَّزَوُّدَ مِنْهَا لِلظَّعْنِ فَقَلَّ فِیهَا لَبْثُهُ حَتَّی خَلَتْ مِنْهَا یَدُهُ وَ زَلَّتْ عَنْهَا قَدَمُهُ وَ جَاءَتْهُ أَسَرَّ مَا کَانَ بِهَا مَنِیَّتُهُ فَعَظُمَتْ

نَدَامَتُهُ وَ کَثُرَتْ حَسْرَتُهُ وَ جَلَّتْ مُصِیبَتُهُ فَاجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ سَکَرَاتُ الْمَوْتِ فَغَیْرُ مَوْصُوفٍ مَا نَزَلَ بِهِ وَ آخَرُ اخْتَلَجَ عَنْهَا قَبْلَ أَنْ یَظْفَرَ بِحَاجَتِهِ فَفَارَقَهَا بِغُرَّتِهِ وَ أَسَفِهِ وَ لَمْ یُدْرِکْ مَا طَلَبَ مِنْهَا وَ لَمْ یَظْفَرْ بِمَا رَجَا فِیهَا فَارْتَحَلَا جَمِیعاً مِنَ الدُّنْیَا بِغَیْرِ زَادٍ وَ قَدِمَا عَلَی غَیْرِ مِهَادٍ فَاحْذَرُوا الدُّنْیَا الْحَذَرَ کُلَّهُ وَ ضَعُوا عَنْکُمْ ثِقَلَ هُمُومِهَا لِمَا تَیَقَّنْتُمْ لَوْ شَکَّ زَوَالَهَا وَ کُونُوا أَسَرَّ مَا تَکُونُونَ فِیهَا أَحْذَرَ مَا تَکُونُونَ لَهَا فَإِنَّ طَالِبَهَا کُلَّمَا اطْمَأَنَّ مِنْهَا إِلَی سُرُورٍ أَشْخَصَهُ عَنْهَا مَکْرُوهٌ وَ کُلَّمَا اغْتَبَطَ مِنْهَا بِإِقْبَالٍ نَغَّصَهُ عَنْهَا إِدْبَارٌ وَ کُلَّمَا ثَبَتَتْ عَلَیْهِ مِنْهَا رَجُلًا طَوَتْ عَنْهُ کَشْحاً فَالسَّارُّ فِیهَا غَارٌّ وَ النَّافِعُ فِیهَا ضَارُّ وَصَلَ رَخَاؤُهَا بِالْبَلَاءِ وَ جُعِلَ بَقَاؤُهَا إِلَی الْفَنَاءِ فَرَحُهَا مَشُوبٌ بِالْحُزْنِ وَ آخَرُ هُمُومِهَا إِلَی الْوَهْنِ فَانْظُرْ إِلَیْهَا بِعَیْنِ الزَّاهِدِ الْمُفَارِقِ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَیْهَا بِعَیْنِ الصَّاحِبِ الْوَامِقِ اعْلَمْ یَا هَذَا أَنَّهَا تَشْخَصُ الْوَادِعَ السَّاکِنَ وَ تُفَجِّعُ الْمُغْتَبِطَ الْآمِنَ لَا یَرْجِعُ مِنْهَا مَا تَوَلَّی فَأَدْبَرَ وَ لَا یُدْرَی مَا هُوَ آتٍ فَیُحْذَرَ أَمَانِیُّهَا کَاذِبَةٌ وَ آمَالُهَا بَاطِلَةٌ صَفْوُهَا کَدِرٌ وَ ابْنُ آدَمَ فِیهَا عَلَی خَطَرٍ إِمَّا نِعْمَةٌ زَائِلَةٌ وَ إِمَّا بَلِیَّةٌ نَازِلَةٌ وَ إِمَّا مَعْظَمَةٌ جَائِحَةٌ(2)

وَ إِمَّا مَنِیَّةٌ قَاضِیَةٌ فَلَقَدْ کَدِرَتْ عَلَیْهِ الْعِیشَةُ إِنْ عَقَلَ وَ أَخْبَرَتْهُ عَنْ نَفْسِهَا إِنْ وَعَی وَ لَوْ کَانَ خَالِقُهَا جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ یُخْبِرْ عَنْهَا خَبَراً وَ لَمْ یَضْرِبْ لَهَا مَثَلًا وَ لَمْ یَأْمُرْ بِالزُّهْدِ فِیهَا وَ الرَّغْبَةِ عَنْهَا لَکَانَتْ وَقَائِعُهَا وَ فَجَائِعُهَا قَدْ أَنْبَهَتِ النَّائِمَ وَ وَعَظَتِ الظَّالِمَ وَ بَصَّرَتِ الْعَالِمَ وَ کَیْفَ وَ قَدْ جَاءَ عَنْهَا مِنَ اللَّهِ تَعَالَی زَاجِرٌ وَ أَتَتْ مِنْهُ

ص: 109

از آن بیزار می گردد، و نه عاقل در کار دنیا از تجربه ها سود می برد.

دل ها جز از دوستی دنیا ابا دارند و جان ها بدان شوق دارند و مردم نسبت به دنیا طالب دو چیز هستند: طالب پیروزی به وسیله آن که در دنیا فریفته گردد و توشه بر گرفتن از آن را برای کوچ خود فراموش نموده؛ پس ماندنش در آن کوتاه گشته که دستش از آن خالی گشته و پایش در آن لغزیده و دنیا به نزد او آمده و آنچه را سبب مرگ اوست پنهان داشته، پس پشیمانی او بزرگ گشته و حسرتش زیاد شده و مصیبتش عظیم شده است؛ پس سکرات مرگ بر او جمع شده و آنچه بر او فرود می آید، وصف پذیر نیست.

و دیگری قبل از آن که به حاجت خود برسد، از دنیا رفته و از دنیا با فریب و تأسفش جدا شده و به آنچه از آن طلب نموده، نرسیده و به آنچه در آن امید داشته نرسیده؛ هر دو دسته نام برده بدون توشه از دنیا کوچ نمودند و بر محلی که فاقد آرامش است وارد شدند.

پس با تمام توان از دنیا حذر کنید و بار سنگین اندوه آن را از خود به زمین گذارید، به خاطر یقینی که دارید که زوال آن نزدیک گردد و در دنیا تا می توانید پنهان باشید و برای دنیا بسیار محتاط باشید؛ زیرا طالب دنیا هر قدر که به سروری از دنیا دل خوش دارد، امر مکروهی او را دلتنگ می کند و هر قدر که از آن به سبب اقبالش روی آورد، ادباری آن خوشی را گلوگیر می کند و هر قدر که پایی بر آن ثابت گردد، رویی از آن برتافته می شود؛ پس کسی که در دنیا مسرور است فریب دهنده است و کسی که در آن نفع ببرد، زیان دیده است. راحتی آن متصل به بلاست و بقای آن به سوی فنا قرار داده شده و شادی آن آمیخته به اندوه است و آخر اندوه آن روی به سستی می برد.

پس در دنیا به دیده زاهدی که از دنیا جدا شده بنگر و در آن به دیده یار مورد اعتماد نظر مکن .

فلانی! بدان که دنیا شخص آرام و دارای آرامش را دلتنگ می کند و خوشحال دارای ایمنی را مصیبت زده می کند، آنچه از دنیا رفته و پشت کرده بر نمی گردد و دانسته نمی شود که در آینده چه خواهد شد تا جانب احتیاط برگیرد. آرزوهای دنیا دروغین است و آمالش باطل است؛ پاکی آن کدورت دارد و فرزند آدم در آن بر خطر است؛ یا نعمتی دارد که از بین می رود و یا بلایی است که فرود می آید و یا مصیبتی نابود کننده است و یا مرگی حتمی؛ پس اگر تعقل ورزیده شود، زندگی بر شخص مکدر است و اگر گوش شنوا داشته باشد، دنیا از احوال خود به او خبر می دهد.

و اگر خالق دنیا خدای عز و جل از آن خبر نداده بود و از آن مثالی نزده بود و در آن امر به زهد و بی میلی به آن ننموده بود، خود وقایع و فجایع آن شخص خفته را بیدار می کرد و ستمکار را موعظه می کرد و عالم را بصیر می نمود. حال چگونه است که که نهی نیز از جانب خدا نسبت به آن رسیده

ص: 109

فِیهَا الْبَیِّنَاتُ وَ الْبَصَائِرُ فَمَا لَهَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْرٌ وَ لَا وَزْنٌ وَ لَا خَلْقٌ فِیمَا بَلَغَنَا خَلْقاً أَبْغَضَ إِلَیْهِ مِنْهَا وَ لَا نَظَرَ إِلَیْهَا مُذْ خَلَقَهَا وَ لَقَدْ عَرَضَتْ عَلَی نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله بِمَفَاتِیحِهَا وَ خَزَائِنِهَا لَا یَنْقُصُهُ ذَلِکَ مِنْ حَظِّهِ مِنَ الْآخِرَةِ فَأَبَی أَنْ یَقْبَلَهَا لِعِلْمِهِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبْغَضَ شَیْئاً فَأَبْغَضَهُ وَ صَغَّرَ شَیْئاً فَصَغَّرَهُ وَ أَنْ لَا یَرْفَعَ مَا وَضَعَهُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ أَنْ لَا یُکْثِرَ مَا أَقَلَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ لَمْ یُخْبِرْکَ عَنْ صِغَرِهَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ صَغَّرَهَا عَنْ أَنْ یُجْعَلَ خَیْرُهَا ثَوَاباً لِلْمُطِیعِینَ وَ أَنْ یُجْعَلَ عُقُوبَتُهَا عِقَاباً لِلْعَاصِینَ لَکَفَی وَ مِمَّا یَدُلُّکَ عَلَی دَنَاءَةِ الدُّنْیَا أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ زَوَاهَا عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ أَحِبَّائِهِ نَظَراً وَ اخْتِیَاراً وَ بَسَطَهَا لِأَعْدَائِهِ فِتْنَةً وَ اخْتِبَاراً فَأَکْرَمَ عَنْهَا مُحَمَّداً نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله حِینَ عَصَبَ عَلَی بَطْنِهِ مِنَ الْجُوعِ وَ حَمَاهَا مُوسَی نَجِیَّهُ الْمُکَلَّمَ وَ کَانَتْ تُرَی خُضْرَةُ الْبَقْلِ مِنْ صِفَاقِ بَطْنِهِ مِنَ الْهُزَالِ وَ مَا سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ أَوَی إِلَی الظِّلِّ إِلَّا طَعَاماً یَأْکُلُهُ لِمَا جَهَدَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ لَقَدْ جَاءَتِ الرِّوَایَةُ أَنَّهُ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ صَاحِبِ الرُّوحِ وَ الْکَلِمَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام إِذْ قَالَ إِدَامِیَ الْجُوعُ وَ شِعَارِیَ الْخَوْفُ وَ لِبَاسِیَ الصُّوفُ وَ دَابَّتِی رِجْلَایَ وَ سِرَاجِی بِاللَّیْلِ الْقَمَرُ وَ صَلَایَ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقُ الشَّمْسِ وَ فَاکِهَتِی مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ لِلْأَنْعَامِ أَبِیتُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ أَحَدٌ أَغْنَی مِنِّی وَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ مَا أُوتِیَ مِنَ الْمُلْکِ إِذْ کَانَ یَأْکُلُ خُبْزَ الشَّعِیرِ وَ یُطْعِمُ أُمَّهُ الْحِنْطَةَ وَ إِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ لَبِسَ الْمُسُوحَ وَ غَلَّ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ وَ بَاتَ بَاکِیاً حَتَّی یُصْبِحَ وَ یُکْثِرُ أَنْ یَقُولَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَهَؤُلَاءِ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ وَ أَصْفِیَاؤُهُ تَنَزَّهُوا عَنِ الدُّنْیَا وَ زَهِدُوا فِیمَا زَهَّدَهُمُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِیهِ مِنْهَا وَ أَبْغَضُوا مَا أَبْغَضَ وَ صَغَّرُوا مَا صَغَّرَ ثُمَّ اقْتَصَّ الصَّالِحُونَ آثَارَهُمْ

ص: 110

و بینات و موجبات بینایی در آن آمده. پس نزد خدای عز و جل مقدار و وزن ندارد و تا جایی که ما رسیدیم، مخلوقی مبغوض تر از ما در دنیا آفریده نشده و خدا از روزی که دنیا را آفریده به آن نظر ننموده است.

و دنیا با تمام کلیدها و گنجینه هایش بر پیامبر ما صلی الله علیه و آله عرضه شد، در حالی که گرفتن آن از حظ اخروی ایشان کم نمی کرد، ولی حضرت از قبول آن ابا فرمود! زیرا می دانست که خدای عز و جل چیزی( دنیا) را مبغوض داشت، پس ایشان نیز آن چیز را مبغوض داشت و خدا چیزی را کوچک شمرد، پس ایشان نیز آن را کوچک می شمرد و حضرت صلی الله علیه و آله می دانست که آنچه را خداوند عز و جل پایین آورده بالا نمی رود و آنچه را خداوند کم شمرده زیاد نمی گردد، اگر چه تو را خبر ندهد که فلان چیز نزد خدا کوچک است؛ جز این که خدای عز و جل دنیا را کوچک تر از آن دانست که خیر آن را ثواب اهل طاعت خود و عقوبت دنیا را عقاب اهل معصیت خود قرار دهد.

و از اموری که تو را به پستی دنیا رهنمون می سازد، این است که خدای عز و جل دنیا را از اولیا و دوستان خود از سر عمد و اختیار دریغ داشته و آن را از باب امتحان و آزمایش برای دشمنانش بسط داده؛ پس پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله را نسبت به دنیا کرامت عطا کرد، هنگامی که از شدت گرسنگی شکم خود را بست و موسای نجواگر و حلیم خود دنیا را منع فرمود، موسایی که رنگ سبز سبزیجات از شدت لاغری او از پوست شکمش پیدا بود و روزی که به آن سایه پناه برد، از خدای عز و جل فقط طعامی خواست که بخورد، به خاطر گرسنگی که او را به زحمت انداخته بود و روایتی رسیده که خدا به موسی وحی کرد: وقتی دیدی که بی نیازی به تو روی آورده، پس بگو: من گناهی کرده ام که عقوبت آن جلو انداخته شده و وقتی دیدی فقر به تو روی می آورد، بگو: مرحبا به نشانه صالحان!

و همچنین عیسی بن مریم علیه السلام که صاحب روح و کلمه بود، که گفت: خورش من گرسنگی است و شعارم ترس از خدا و لباسم پشم و مرکب من دو پای من است و چراغم در دل شب ماه و گرمایم در زمستان طلوع گاه های خورشید است و میوه من چیزهایی است که زمین برای چارپایان می رویاند؛ من ابا کردم در حالی که چیزی ندارم و کسی از من بی نیاز تر نیست.

و سلیمان بن داود و ملکی که به او داده شد، وقتی نان جو می خورد و به مادرش گندم می خوراند و وقتی شب می شد، عبای بافته شده از موی می پوشید و دست خود را به گردنش می آویخت و تا صبح گریه می کرد و بسیار می گفت: پروردگارا! من به خود ظلم کردم؛ پس اگر تو مرا نیامرزی و به من رحم نکنی از زیان کاران خواهم بود. معبودی جز تو نیست؛ منزهی تو و من از ظالمان هستم!

پس اینان انبیا و برگزیدگان خدا هستند که از دنیا فاصله گرفتند و در آنچه خداوند عز و جل آنان را در آن زاهد کرد، زهد ورزیدند و آنچه خدا مبغوض داشت و کوچک شمرد را مبغوض شمردند و کوچک انگاشتند. سپس صالحان از آثار آنان پیروی کردند

ص: 110

وَ سَلَکُوا مِنْهَاجَهُمْ وَ أَلْطَفُوا الْفِکَرَ وَ انْتَفَعُوا بِالْعِبَرِ وَ صَبَرُوا فِی هَذَا الْعُمُرِ الْقَصِیرِ مِنْ مَتَاعِ الْغُرُورِ الَّذِی یَعُودُ إِلَی الْفَنَاءِ وَ یَصِیرُ إِلَی الْحِسَابِ نَظَرُوا بِعُقُولِهِمْ إِلَی آخِرِ الدُّنْیَا وَ لَمْ یَنْظُرُوا إِلَی أَوَّلِهَا وَ إِلَی بَاطِنِ الدُّنْیَا وَ لَمْ یَنْظُرُوا إِلَی ظَاهِرِهَا وَ فَکَّرُوا فِی مَرَارَةِ عَاقِبَتِهَا فَلَمْ یَسْتَمْرِئْهُمْ (1) حَلَاوَةُ عَاجِلِهَا ثُمَّ أَلْزَمُوا أَنْفُسَهُمُ الصَّبْرَ وَ أَنْزَلُوا الدُّنْیَا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَالْمَیْتَةِ الَّتِی لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَشْبَعَ مِنْهَا إِلَّا فِی حَالِ الضَّرُورَةِ إِلَیْهَا وَ أَکَلُوا مِنْهَا بِقَدْرِ مَا أَبْقَی لَهُمُ النَّفَسَ وَ أَمْسَکَ الرُّوحَ وَ جَعَلُوهَا بِمَنْزِلَةِ الْجِیفَةِ الَّتِی اشْتَدَّ نَتْنُهَا فَکُلُّ مَنْ مَرَّ بِهَا أَمْسَکَ عَلَی فِیهِ فَهُمْ یَتَبَلَّغَونَ بِأَدْنَی الْبَلَاغِ وَ لَا یَنْتَهُونَ إِلَی الشِّبَعِ مِنَ النَّتْنِ وَ یَتَعَجَّبُونَ مِنَ الْمُمْتَلِی مِنْهَا شِبَعاً وَ الرَّاضِی بِهَا نَصِیباً إِخْوَانِی وَ اللَّهُ لَهِیَ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ لِمَنْ نَاصَحَ نَفْسَهُ فِی النَّظَرِ وَ أَخْلَصَ لَهَا الْفِکَرَ أَنْتَنُ مِنَ الْجِیفَةِ وَ أَکْرَهُ مِنَ الْمَیْتَةِ غَیْرَ أَنَّ الَّذِی نَشَأَ فِی دِبَاغِ الْإِهَابِ لَا یَجِدُ نَتْنَهُ وَ لَا تُؤْذِیهِ رَائِحَتُهُ مَا تُؤْذِی الْمَارَّ بِهِ وَ الْجَالِسَ عِنْدَهُ وَ قَدْ یَکْفِی الْعَاقِلَ مِنْ مَعْرِفَتِهَا عِلْمُهُ بِأَنَّ مَنْ مَاتَ وَ خَلَّفَ سُلْطَاناً عَظِیماً سَرَّهُ أَنَّهُ عَاشَ فِیهَا سُوقَةً خَامِلًا أَوْ کَانَ فِیهَا مُعَافًی سَلِیماً سَرَّهُ أَنَّهُ کَانَ فِیهَا مُبْتَلًی ضَرِیراً فَکَفَی بِهَذَا عَلَی عَوْرَتِهَا وَ الرَّغْبَةُ عَنْهَا دَلِیلًا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الدُّنْیَا کَانَتْ مَنْ أَرَادَ مِنْهَا شَیْئاً وَجَدَهُ حَیْثُ تَنَالُ یَدَهُ مِنْ غَیْرِ طَلَبٍ وَ لَا تَعَبٍ وَ لَا مَئُونَةٍ وَ لَا نَصَبٍ وَ لَا ظَعْنٍ وَ لَا دَأْبٍ غَیْرَ أَنَّ مَا أَخَذَ مِنْهَا مِنْ شَیْ ءٍ لَزِمَهُ حَقُّ اللَّهِ فِیهِ وَ الشُّکْرُ عَلَیْهِ وَ کَانَ مَسْئُولًا عَنْهُ مُحَاسَباً بِهِ لَکَانَ یَحِقُّ عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ لَا یَتَنَاوَلَ مِنْهَا إِلَّا قُوَّتَهُ وَ بُلْغَةَ یَوْمِهِ حَذَراً مِنَ السُّؤَالِ وَ خَوْفاً مِنَ الْحِسَابِ وَ إِشْفَاقاً مِنَ الْعَجْزِ عَنِ الشُّکْرِ فَکَیْفَ بِمَنْ تَجَشَّمَ فِی طَلَبِهَا مِنْ خُضُوعِ رَقَبَتِهِ وَ وَضْعِ خَدِّهِ وَ فَرَطِ عِنَائِهِ وَ الِاغْتِرَابِ عَنْ أَحْبَابِهِ وَ عَظِیمِ أَخْطَارِهِ ثُمَّ لَا یَدْرِی مَا آخِرُ ذَلِکَ الظَّفَرُ أَمِ الْخَیْبَةُ إِنَّمَا الدُّنْیَا ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ یَوْمٌ مَضَی بِمَا فِیهِ فَلَیْسَ بِعَائِدٍ وَ یَوْمٌ أَنْتَ فِیهِ فَحَقٌّ عَلَیْکَ اغْتِنَامُهُ وَ یَوْمٌ لَا تَدْرِی أَنْتَ مِنْ أَهْلِهِ وَ لَعَلَّکَ رَاحِلٌ فِیهِ أَمَّا الْیَوْمُ الْمَاضِی

ص: 111

و راه آنان را پیمودند و با تفکر همراهی کردند و از عبرت ها منتفع شدند و در این عمر کوتاه از متاع فریبی که بازگشت به فنا می کند، و به سمت حسابرسی می رود، بردباری به خرج دادند.

با عقول خود به آخر دنیا نظر کردند و به اول و ظاهر و باطن آن ننگریستند و در تلخی عاقبت کار دنیا تفکر کردند و شیرینی نعم زودگذر آن را گوارا نیافتند .

سپس خود را ملزم به صبر کردند و دنیا را نسبت به خود به منزله مرداری گرفتند که برای کسی حلال نیست که از آن سیر بخورد، مگر در حال اضطرار به آن و از آن به قدری که تنفسشان باقی بماند و زنده بمانند، خوردند و دنیا را به منزله لاشه ای انگاشتند که بوی گند آن شدت گرفته و هر کس از کنار آن عبور می کند، دهان خود را از آن می گیرد؛ پس آنان به کمترین حد ممکن اکتفا می کنند و به خاطر بوی بد آن، از آن سیر نمی شوند و از کسی که از آن سیر خورده و از حیث نصیب و بهره بدان راضی گشته، تعجب می کنند.

برادران من! به خدا قسم که دنیا در آینده ای زود یا دیر - نسبت به کسی که در نظر کردن به دنیا خیرخواه خویش باشد و اندیشه های خود را درباره آن خالص کند - از لاشه بدبوتر و از مردار ناپسندتر است، جز این که کسی که در دباغ خانه پوست ها رشد کرده، بوی گند آن را درک نمی کند و بوی بد آن او را آزار نمی دهد، به همان کیفیت که رهگذر و کسی که آنجا می نشیند را می آزرد و برای شناخت عاقل همین قدر بس است که بداند که کسی که بمیرد و سلطنت عظیمی از خود به جای گذارد، خوشحال می شود که به صرت عوام مردم و در خفا در آن زندگی کند یا کسی که در دنیا معاف و سالم زیسته، خوشحال می شود که در دنیا مبتلا و متضرر باشد؛ همین برای زشتی دنیا و بی میلی به آن از حیث دلیل کافی است.

به خدا قسم اگر دنیا به گونه ای بود که هر کس اراده چیزی از آن می کرد، آن را از جایی که دستش بدان می رسید، برمی داشت، بدون این که طلب و خستگی و زحمت و رنجی و کوچ و کاری لازم داشته باشد، جز این که هر چیزی از آن برداشته شود، حق خدا در آن بر عهده او می آید و شکر بر او لازم می شود و از آن چیز سؤال و بر آن حسابرسی می شود، بر عاقل لازم بود که از دنیا جز به قدر قوت و کفاف آن روزش بیشتر بر ندارد تا از سؤال در امان باشد و به خاطر خوف از حساب باید چنین می کرد و نیز به خاطر نگرانی از ادای شکر آن؛ چه رسد به کسی که در طلب دنیا فرود آمدن گردن بر او تحمیل شده و این که صورت بر خاک نهد و رنج بسیار آن را به جان بخرد و از دوستانش دور شود و خطرات بزرگی را بر خود آسان کند و دست آخر نداند که آخر آن چه خواهد شد! موفقیت یا نومیدی! دنیا سه روز است: روزی که با آنچه در آن بود گذشت و برنخواهد گشت و روزی که اکنون تو در آن هستی که غنیمت شمردن آن بر تو لازم است و روزی که نمی دانی آیا آن را درک می کنی یا نه و شاید در آن روز بمیری. اما روزی که گذشت،

ص: 111

فَحَکِیمٌ مُؤَدِّبٌ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ فَصَدِیقٌ مُوَدِّعٌ وَ أَمَّا غَداً فَإِنَّمَا فِی یَدَیْکَ مِنْهُ الْأَمَلُ فَإِنْ یَکُنْ أَمْسِ سَبَقَکَ بِنَفْسِهِ فَقَدْ أَبْقَی فِی یَدَیْکَ حِکْمَتَهُ وَ إِنْ یَکُنْ یَوْمُکَ هَذَا آنَسَکَ بِمَقْدَمِهِ عَلَیْکَ فَقَدْ کَانَ طَوِیلَ الْغَیْبَةِ عَنْکَ وَ هُوَ سَرِیعُ الرِّحْلَةِ فَتَزَوَّدْ مِنْهُ وَ أَحْسِنْ وَدَاعَهُ خُذْ بِالثِّقَةِ مِنَ الْعَمَلِ وَ إِیَّاکَ وَ الِاغْتِرَارَ بِالْأَمَلِ وَ لَا تُدْخِلْ عَلَیْکَ الْیَوْمَ هَمَّ غَدٍ یَکْفِی الْیَوْمَ هَمُّهُ وَ غَداً دَاخِلٌ عَلَیْکَ بِشُغُلِهِ إِنَّکَ إِنْ حَمَلْتَ عَلَی الْیَوْمِ هَمَّ غَدٍ زِدْتَ فِی حُزْنِکَ وَ تَعَبِکَ وَ تَکَلَّفْتَ أَنْ تَجْمَعَ فِی یَوْمِکَ مَا یَکْفِیکَ أَیَّاماً فَعَظُمَ الْحُزْنُ وَ زَادَ الشُّغُلُ وَ اشْتَدَّ التَّعَبُ وَ ضَعُفَ الْعَمَلُ لِلْأَمَلِ وَ لَوْ أَخْلَیْتَ قَلْبَکَ مِنَ الْأَمَلِ لَجَدَّدْتَ فِی الْعَمَلِ وَ الْأَمَلُ الْمُمَثَّلُ فِی الْیَوْمِ غَداً أَضَرَّکَ فِی وَجْهَیْنِ سَوَّفْتَ بِهِ الْعَمَلَ وَ زِدْتَ بِهِ فِی الْهَمِّ وَ الْحُزْنِ أَ وَ لَا تَرَی أَنَّ الدُّنْیَا سَاعَةٌ بَیْنَ سَاعَتَیْنِ سَاعَةٌ مَضَتْ وَ سَاعَةٌ بَقِیَتْ وَ سَاعَةٌ أَنْتَ فِیهَا فَأَمَّا الْمَاضِیَةُ وَ الْبَاقِیَةُ فَلَسْتَ تَجِدُ لِرِخَائِهِمَا لَذَّةً وَ لَا لِشِدَّتِهِمَا أَلَماً فَأَنْزِلِ السَّاعَةَ الْمَاضِیَةَ وَ السَّاعَةَ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا مَنْزِلَةَ الضَّیْفَیْنِ نَزَلَا بِکَ فَظَعَنَ الرَّاحِلُ عَنْکَ بِذَمِّهِ إِیَّاکَ وَ حَلَّ النَّازِلُ بِکَ بِالتَّجْرِبَةِ لَکَ فَإِحْسَانُکَ إِلَی الثَّاوِی یَمْحُو إِسَاءَتَکَ إِلَی الْمَاضِی فَأَدْرِکْ مَا أَضَعْتَ بِهِ عِتَابَکَ مِمَّا اسْتَقْبَلْتَ وَ احْذَرْ أَنْ تَجْمَعَ عَلَیْکَ شَهَادَتَهُمَا فَیُوبِقَاکَ وَ لَوْ أَنَّ مَقْبُوراً مِنَ الْأَمْوَاتِ قِیلَ لَهُ هَذِهِ الدُّنْیَا أَوَّلُهَا إِلَی آخِرِهَا تَخَلَّفْهَا لِوَلَدِکَ الَّذِی لَمْ یَکُنْ لَکَ هَمٌّ غَیْرُهُ أَوْ یَوْمٌ نَرُدُّهُ إِلَیْکَ فَتَعْمَلُ فِیهِ لِنَفْسِکَ لَاخْتَارَ یَوْماً یَسْتَعْتِبُ فِیهِ مِنْ سَیِّئِ مَا أَسْلَفَ عَلَی جَمِیعِ الدُّنْیَا بِهِ یُورِثُهَا وَلَداً خَلَّفَهُ فَمَا یَمْنَعُکَ أَیُّهَا الْمُغْتَرُّ الْمُضْطَرُّ الْمُسَوِّفُ أَنْ تَعْمَلَ عَلَی مَهَلٍ قَبْلَ حُلُولِ الْأَجَلِ وَ مَا یَجْعَلُ الْمَقْبُورَ أَشَدَّ تَعْظِیماً لِمَا فِی یَدَیْکَ مِنْکَ أَ لَا تَسْعَی فِی تَحْرِیرِ رَقَبَتِکَ وَ فَکَاکِ رِقِّکَ وَ وِقَاءِ نَفْسِکَ مِنَ النَّارِ الَّتِی عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ.

وَ قَالَ علیه السلام أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اغْتِنَامِ مَا اسْتَطَعْتُمْ عَمَلًا بِهِ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ بِجَلِیلِ مَا یَشْقَی عَلَیْکُمْ بِهِ الْفَوْتُ

ص: 112

حکیمی تأدیب گر است و روزی که در آن هستی دوستی است که با تو وداع می کند. و اما فردا، روزی است که آرزوی آن در دست توست. اگر دیروز خود بر تو گذشت، حکمت آن را در دست تو باقی گذاشته و اگر امروز تو، با آمدنش با تو انس گرفته، بسیار از تو دور بوده و به زودی نیز از پیش تو می رود؛ پس از آن توشه برگیر و با آن به نیکی وداع کن!

از انجام دادن هر کار اطمینان پیدا کن، و از فریب خوردن آرزوها و امل بپرهیز، و غم فردا را امروز بر خود وارد مکن، که همّ و غم امروز تو را بس است، و فردا با گرفتاریهایش بر تو وارد خواهد شد. اگر غم فردا را امروز بر خود بار کنی، بر اندوه و رنج خود افزوده ای، و خود را واداشته ای تا یک روزه چیزهایی را تحمل کنی که می توانستی در خلال چندین روز تحمل کرد. و بدین گونه است که اندوه افزون می شود، و کار زیاد، و رنج فراوان؛ و کار کردن، به واسطه دل به آرزوی فردا بستن، کاهش پیدا می کند. لیکن اگر دل خویش از آرزو تهی می کردی، امروز بیشتر در کار می کوشیدی. و آرزویی که امروز پیدا کردی فردا از دو جهت به تو ضرر می رساند: به سبب آن عمل را به تأخیر انداختی و با آن آرزو، بر غم و اندوهت افزودی!

آیا نمی بینی که دنیا ساعتی بین دو ساعت است؟ ساعت گذشته، و ساعت باقی مانده، و ساعتی که در آنی؛ تو اکنون از آسایش ساعت گذشته و ساعت آینده لذتی نمی یابی، و از سختی آنها دردی احساس نمی کنی. پس ساعت گذشته و ساعتی را که اکنون در آنی را همچون دو مهمان بدان که بر تو وارد شده اند. آنکه از پیش تو رفته تو را نکوهش می کند، و آنکه بر تو وارد شده تجربه ای از گذشته برایت آورده است. پس احسان تو نسبت به ساعتی که اکنون در آنی، بد کردن تو به ساعت گذشته را محو می کند؛ پس نسبت به آینده، آنچه که عتابت را به آن ضایع نمودی جبران کن و بترس از این که شهادت آن دو روز علیه تو باشد که در نتیجه تو را هلاک کنند.

و اگر میتی از اموات که دفن شده، به او گفته شود یا این دنیا را از اول آن تا آخر آن برای فرزندت که در زندگی خود همتی جز امور او نداشتی باقی بگذار و یا یک روز از دنیا را به تو بر می گردانیم که در آن روز برای خودت کار کنی، قطعا آن میت روزی را که در آن از اعمال بدی که مرتکب شده از خدا رضایت بطلبد، بر تمام دنیا که آن را برای فرزند خود به ارث بگذارد، ترجیح می دهد! پس ای کسی که فریفته و بیچاره شده ای و امورت را به تأخیر می افکنی! چه چیز تو را منع می کند از این که تا فرصت داری و قبل از فرا رسیدن اجلت عمل کنی و چه شده که میت مدفون را از آنچه در دست داری با عظمت تر قرار داده؟ آیا برای آزادی خود از جهنم و آزاد کردن بندگی ات نسبت به دنیا تلاش نمی کنی و خود را از آتشی که فرشتگانی خشن و سختگیر بر آن موکل هستند، حفظ نمی کنی؟

و امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ای بندگان خدا شما را سفارش می کنم به تقوای خدا و مغتنم شمردن هر گونه امکان و فرصتی برای عمل به طاعتش در این ایّام زود گذر زندگی،

ص: 112

بَعْدَ الْمَوْتِ وَ بِالرَّفْضِ لِهَذِهِ الدُّنْیَا التَّارِکَةِ لَکُمْ وَ إِنْ لَمْ تَکُونُوا تُحِبُّونَ تَرْکَهَا وَ الْمُبْلِیَةِ لَکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ تَجْدِیدَهَا فَإِنَّمَا مَثَلُکُمْ وَ مَثَلُهَا کَرَکْبٍ سَلَکُوا سَبِیلًا فَکَأَنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوهُ وَ أَمُّوا عِلْماً فَکَأَنْ قَدْ بَلَغُوهُ وَ کَمْ عَسَی مِنَ الْمَجْرَی إِلَی الْغَایَةِ أَنْ یَجْرِیَ حَتَّی یَبْلُغَهَا فَکَمْ عَسَی أَنْ یَکُونَ بَقَاءَ مَنْ لَهُ یَوْمٌ لَا یَعْدُوهُ وَ مِنْ وَرَائِهِ طَالِبُ حَثِیثٍ یَحْدُوهُ فِی الدُّنْیَا حَتَّی یُفَارِقَهَا فَلَا تَتَنَافَسُوا فِی عِزِّ الدُّنْیَا وَ فَخْرِهَا وَ لَا تُعْجَبُوا بِزِینَتِهَا وَ لَا تَجْزَعُوا مِنْ ضَرَّائِهَا وَ بُؤْسِهَا فَإِنَّ عِزَّ الدُّنْیَا وَ فَخْرَهَا إِلَی انْقِطَاعٍ وَ إِنَّ زِینَتَهَا وَ نَعِیمَهَا إِلَی زَوَالٍ وَ إِنَّ ضَرَّاءَهَا وَ بُؤْسَهَا إِلَی نَفَادٍ وَ کُلُّ مُدَّةٍ فِیهَا إِلَی مُنْتَهًی وَ کُلُّ حَیٍّ فِیهَا إِلَی فَنَاءٍ أَ وَ لَیْسَ لَکُمْ فِی آثَارِ الْأَوَّلِینَ مُزْدَجَرٌ وَ فِی آبَائِکُمُ الْمَاضِینَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ أَ لَمْ تَرَوْا إِلَی الْمَاضِینَ مِنْکُمْ لَا یَرْجِعُونَ وَ إِلَی الْخَلَفِ الْبَاقِی مِنْکُمْ لَا یَبْقَوْنَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ عَلَا وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ (1) الْآیَةَ وَ الَّتِی بَعْدَهَا وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ(2) أَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ أَهْلَ الدُّنْیَا یُمْسُونَ وَ یُصْبِحُونَ عَلَی أَحْوَالٍ شَتَّی مَیِّتٌ یَبْلَی وَ آخَرُ یُعَزَّی وَ صَرِیعٌ مُبْتَلًی وَ عَائِدٌ مَعُودٌ وَ آخَرُ بِنَفْسِهِ یَجُودُ وَ طَالِبٌ وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ غَافِلٌ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَلَی أَثَرِ الْمَاضِی مِنَّا یَمْضِی الْبَاقِی فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ الَّذِی یَبْقَی وَ یَفْنَی مَا سِوَاهُ وَ إِلَیْهِ مَوْئِلُ الْخَلْقِ وَ مَرْجِعُ الْأُمُورِ(3)

وَ قَالَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا فَإِنَّهَا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ حُفَّتْ

ص: 113

و نیز (سفارش می کنم) به ترک این دنیائی که شما را وا می گذارد، اگر چه شما ترک آن را خوش نمی داشته اید، و شما را کهنه می سازد اگر چه شما نو ساختن آن را دوست می داشته اید. همانا مثل شما و دنیا همچون کاروانیانی است که در راهی گام سپرده اند. چنان که گوئی آن را به پایان برده اند، و آهنگ فراز کوهی کرده اند، چنان که گوئی به آن رسیده اند (یا عن قریب خواهند رسید) و چون هر دو همچنان راه می پیمایند، چنان است که گوئی راه را به پایان رسانده اند، و چه بسیار باشد که کشتی روان شده به سوی سر منزلی همچنان جریان خود را ادامه دهد تا به آن سر منزل برسد. و چه بسیار کس باشد که بیش از یک روز تا أجل باقی ندارد، و چه بسیار باشد طالب دنیای حریصی که دنیا را پیش می راند (و در پی دنیا می تازد) تا آنگاه که از آن جدا شود.

پس (حال که وضع آدمی با دنیا چنین است) در عزّت دنیا و فخر آن رقابت مکنید. و به زینت و نعمت آن شیفته مگردید، و از سختی و ناسازگاری آن بی تاب و غمگین مشوید، زیرا عزّت و فخر دنیا رو به پایان است، و زینت و نعمتش زایل شدنی است، و سختی و ناسازگاری اش به مرور رو به نابود شدن، و هر مدّتی از آن رو به انتها است، و هر زنده ای از آن رهسپار دیار بلا و فنا است.

آیا اگر اهل تعقّل و اندیشیدن باشید. شما را در آثار پیشینیان و در سرگذشت پدران درگذشته تان عبرتی و مایه بصیرتی نیست؟ آیا به گذشتگانتان نمی اندیشید، که باز نمی گردند؟ و به نسل های باقی مانده خودتان نمی نگرید که بر یک حال توقّف نمی کنند؟ خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «و حرام شده است بر قریه ای که ما آن را به هلاک رساندیم [بازگشت]، البتّه که ایشان بازنخواهند گشت»(1) و نیز فرموده است: «هر جانی چشنده شربت مرگ است، و همانا که در روز قیامت مزد اعمالتان را دریافت خواهید کرد، پس کسی که از آتش جهنّم به دور داشته شود، و به بهشت داخل گردد به حقیقت رستگار و برخوردار شده است. و زندگی دنیا جز متاع غرور نیست.»(2)

آیا به اهل دنیا نمی نگرید که بر حالات مختلفی شب را صبح می کنند، و روز را به شب می رسانند: یکی مرده ای است که بر او می گریند، و دیگری بازمانده ای است که به تسلیتش می روند، و دیگری بر زمین افتاده ای است که دست و پا می زند، و عیادت کننده ای است که به دیدار بیماری می رود، و بیماری که از او عیادت می کنند و محتضری است که در حال جان کندن است، و دنیاطلبی که مرگ او را همی طلبد، و غافلی که از او غفلت نمی شود. کاروان زندگی و زندگان همچنان روان است. و بازماندگان از پی درگذشتگان رهسپارند و سپاس و ستایش خداوند را که پروردگار عوالم هستی است. پروردگار آسمان های هفتگانه و پروردگار زمین های هفتگانه، و پروردگار عرش عظیم است، همان خدائی که باقی می ماند، و ما سوای او فانی می شود، و خلق به سوی او می پیوندد، و کار به او باز می گردد.

و نیز فرمود: اما بعد، همانا من شما را از دنیای حرام می ترسانم، زیرا در کام شیرین، و در دیده انسان سبز و رنگارنگ است،

ص: 113

بِالشَّهَوَاتِ وَ رَاقَتْ بِالْقَلِیلِ وَ تَحَبَّبَتْ بِالْعَاجِلَةِ وَ عُمِّرَتْ بِالْآمَالِ وَ تَزَیَّنَتْ بِالْغُرُورِ فَلَا تَدُومُ نِعْمَتُهَا وَ لَا تَفْنَی فَجَائِعُهَا غَدَّارَةٌ ضَرَّارَةٌ حَائِلَةٌ زَائِلَةٌ نَافِدَةٌ بَائِدَةٌ أَکَّالَةٌ غَوَّالَةٌ لَا تَعْدُو إِذَا تَنَاهَتْ إِلَی أُمْنِیَّةِ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِیهَا وَ الرِّضَا بِهَا کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً(1): مَعَ أَنَّ امْرَأً لَمْ یَکُنْ مِنْهَا فِی حَبْرَةٍ إِلَّا أَعْقَبَتْهُ مِنْهَا بَعْدُ بِعَبْرَةٍ وَ لَمْ یَلْقَ مِنْ سَرَّائِهَا بَطْناً إِلَّا أَعْطَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْراً وَ لَمْ یَطُلَّهُ فِیهَا دِیمَةُ رَخَاءٍ إِلَّا هَتَنَتْ (2) عَلَیْهِ

مِنْهَا مُزْنَةُ بَلَاءٍ وَ حَرِیٌّ إِذَا أَصْبَحَتْ لَکَ مُتَحَبِّرَةً أَنْ تُمْسِیَ لَکَ مُتَنَکِّرَةً(3) وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ لِامْرِئٍ وَ احْلَوْلَی أَمَرَّ عَلَیْهِ جَانِبٌ فَأَوْبَی وَ إِنْ آنَسَ إِنْسَانٌ مِنْ غَضَارَتِهَا رَغَباً أَرْهَقَتْهُ مِنْ بَوَائِقِهَا تَعَباً غَرَّارَةٌ غُرُورٌ مَا فِیهَا فَانٍ مَنْ عَلَیْهَا وَ لَمْ یَمَسَّ امْرُؤٌ مِنْهَا فِی جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا أَصْبَحَ فِی جَوْفِ خَوْفٍ (4)

لَا خَیْرَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ زَادِهَا إِلَّا التَّقْوَی مَنْ أَقَلَّ مِنْهَا اسْتَکْثَرَ مِمَّا یُوبِقُهُ وَ مَنِ اسْتَکْثَرَ مِنْهَا لَمْ تَدُمْ لَهُ وَ زَالَتْ عَنْهُ کَمْ وَاثِقٍ بِهَا فَجَعَتْهُ وَ ذِی طُمَأْنِینَةٍ إِلَیْهَا صَرَعَتْهُ وَ ذِی خَدَعٍ فِیهَا خَدَعَتْهُ وَ کَمْ مِنْ ذِی أُبَّهَةٍ فِیهَا قَدْ صَیَّرَتْهُ حَقِیراً وَ ذِی نَخْوَةٍ فِیهَا قَدْ رَدَّتْهُ خَائِفاً فَقِیراً وَ کَمْ مِنْ ذِی تَاجٍ قَدْ أَکَبَّتْهُ لِلْیَدَیْنِ وَ الْفَمِ سُلْطَانُهَا دُوَلٌ وَ عَیْشُهَا رَنِقٌ وَ عَذْبُهَا أُجَاجٌ وَ حُلْوُهَا صَبِرٌ وَ غِذَاؤُهَا سِمَامٌ وَ أَسْبَابُهَا رِمَامٌ وَ قِطَافُهَا سَلْعٌ حَیُّهَا بِعَرَضِ مَوْتٍ وَ صَحِیحُهَا بِعَرَضِ سُقْمٍ وَ مَنِیعُهَا بِعَرَضِ اهْتِضَامٍ وَ مُلْکُهَا مَسْلُوبٌ

ص: 114

در شهوات و خواهش های نفسانی پوشیده شده، و با نعمت های زودگذر دوستی می ورزد، با متاع اندک زیبا جلوه می کند، و در لباس آرزوها خود را نشان می دهد، و با زینت غرور خود را می آراید، شادی آن دوام ندارد، و کسی از اندوه آن ایمن نیست. دنیا بسیار فریبنده و بسیار زیان رساننده است، دگرگون شونده و ناپایدار، فنا پذیر و مرگبار و کشنده ای تبهکار است، و آنگاه که به دست آرزومندان افتاد و با خواهش های آنان دمساز شد می نگرند که جز سرابی بیش نیست که خدای سبحان فرمود: «زندگی چون آبی ماند که از آسمان فرو فرستادیم و به وسیله آن گیاهان فراوان رویید سپس خشک شده، باد آنها را پراکنده کرد و خدا بر همه چیز قادر و تواناست».(1)

کسی از دنیا شادمانی ندید جز آن که پس از آن با اشک و آه روبرو شد هنوز با خوشی های دنیا روبرو نشده است که با ناراحتی ها و پشت کردن آن مبتلا می گردد، شبنمی از رفاه و خوشی دنیا بر کسی فرود نیامده جز آن که سیل بلاها همه چیز را از بیخ و بن می کنند. هر گاه صبحگاهان به یاری کسی برخیزد، شامگاهان خود را به ناشناسی می زند؛ اگر از یک طرف شیرین و گوارا باشد، از طرف دیگر تلخ و ناگوار است. کسی از فراوانی نعمت های دنیا کام نگرفت جز آن که مشکلات و سختی ها دامنگیر او شد؛ بسیار فریبنده است و آنچه در دنیاست نیز فریبندگی دارد ، فانی و زودگذر است، و هر کس در آن زندگی می کند فنا می پذیرد. کسی شبی را در آغوش امن دنیا به سر نبرده جز آن که صبحگاهان بال های ترس و وحشت بر سر او کوبید؛ در زاد و توشه آن جز تقوا خیری نیست. کسی که به قدر کفایت از آن بردارد در آرامش به سر می برد و آن کس که در پی به دست آوردن متاع بیشتری از دنیا باشد وسائل نابودی خود را فراهم کرده و به زودی از دست می رود.

بسا افرادی که به دنیا اعتماد کردند، ناگهان مزه تلخ مصیبت را بدان ها چشاند و بسا صاحب اطمینانی که به خاک و خونش کشید. چه انسان های با عظمتی را که خوار و کوچک ساخت و بسا فخر فروشانی را که به خاک ذلّت افکند. حکومت دنیا ناپایدار عیش و زندگانی آن تیره و تار گوارای آن شور و شیرینی آن تلخ غذای آن زهر، و اسباب و وسائل آن پوسیده است، زنده آن در معرض مردن و تندرست آن گرفتار بیماری است حکومت آن بر باد رفته

ص: 114

وَ عَزِیزُهَا مَغْلُوبٌ وَ ضَیْفُهَا مَنْکُوبٌ وَ جَارُهَا مَحْرُومٌ مَعَ أَنَّ وَرَاءَ ذَلِکَ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ زَفَرَاتِهِ وَ هَوْلَ الْمُطَّلَعِ وَ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیْ إِلَهِکُمُ الْحَکَمِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی أَ لَسْتُمْ فِی مَسَاکِنِ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ کَانُوا أَطْوَلَ مِنْکُمْ أَعْمَاراً وَ أَبْقَی مِنْکُمْ آثَاراً وَ أَعَدَّ مِنْکُمْ عَدِیداً وَ أَکْثَفَ مِنْکُمْ جُنُوداً وَ أَشَدَّ مِنْکُمْ عُنُوداً تَعَبَّدُوا لِلدُّنْیَا أَیَّ تَعَبُّدٍ وَ آثَرُوهَا أَیَّ إِیْثَارٍ ثُمَّ ظَعَنُوا عَنْهَا بِالصَّغَارِ وَ هَلْ بَلَغَکُمْ أَنَّ الدُّنْیَا سَخَتْ لَهُمْ نَفْساً بِفِدْیَةٍ أَوْ صُدَّتْ عَنْهُمْ فِیمَا أَهْلَکَتْهُمْ بِهِ بِخَطْبٍ بَلْ أَوْهَنَتْهُمْ بِالْقَوَارِعِ وَ ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوَائِبِ وَ مَقَرَتْهُمْ بِالْمَنَاخِرِ وَ أَعَانَهَا عَلَیْهِمْ رَیْبَ الْمَنُونِ فَقَدْ رَأَیْتُمْ تَنَکُّرَهَا لِمَنْ دَانَ لَهَا وَ آثَرَهَا أَوْ أَخْلَدَ إِلَیْهَا حِینَ ظَعَنُوا عَنْهَا لِفِرَاقِ أَبَدٍ أَوْ إِلَی آخِرِ زَوَالٍ هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلَّا السَّغَبُ أَوْ أَحَلَّتْهُمْ إِلَّا إِلَی الضَّنْکِ أَوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلَّا الظُّلْمَةُ أَوْ أَعْقَبَتْهُمْ إِلَّا النَّارُ أَ لِهَذِهِ تُؤْثِرُونَ أَمْ عَلَیْهَا تَرَبَّصُونَ أَمْ إِلَیْهَا تَطْمَئِنُّونَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (1) فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ یَتَّهِمْهَا وَ لَمْ یَکُنْ فِیهَا عَلَی وَجَلٍ مِنْهَا اذْکُرُوا عِنْدَ تَصَرُّفِهَا بِکَمْ سُرْعَةٍ انْقِضَاؤُهَا عَنْکُمْ وَ وَشْکِ زَوَالِهَا وَ ضَعْفِ مَجَالِهَا أَ لَمْ تَجِدْکُمْ عَلَی مِثَالِ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ وَجَدْتُ مَنْ کَانَ قِبَلَکُمْ عَلَی مِثَالِ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ جِیلٌ بَعْدَ جِیلٍ وَ أُمَّةٌ بَعْدَ أُمَّةٍ وَ قَرْنٌ بَعْدَ قَرْنٍ وَ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ فَلَا هِیَ تَسْتَحِی مِنَ الْعَارِ وَ مَا لَا یَنْبَغِی مِنَ الْمُبْدِیَاتِ وَ لَا تَخْجَلْ مِنَ الْغَدْرِ اعْلَمُوا وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ تَارِکُوهَا لَا بُدَّ وَ إِنَّمَا هِیَ کَمَا نَعَتَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(2) فَاتَّعِظُوا فِیهَا بِالَّذِینَ کَانُوا یَبْنُونَ بِکُلِّ رَیْعٍ آیَةً یَعْبَثُونَ وَ یَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ

ص: 115

و عزیزان آن شکست خورده متاع آن نکبت آلود و پناه آورنده آن محروم خواهد بود. با این که از پس این ها سکرات مرگ و نفس های بلند است و ترس کسی که آگاه شده و ایستادن در برابر معبودتان که حاکم است تا نیکوکاران را جزای نیک دهد.

آیا شما در جای گذشتگان خود به سر نمی برید؟ که عمرشان از شما طولانی تر و آثارشان با دوام تر و آرزویشان درازتر و افرادشان بیشتر و لشکریانشان انبوه تر بودند؟ دنیا را چگونه پرستیدند؟ و آن را چگونه بر خود گزیدند؟ و سپس از آن رخت بر بستند و رفتند. و آیا به شما خبر رسید که دنیا جانی به عنوان فدیه به آنان بخشید؟ یا بلایی را که هلاکشان کرد از آنان باز داشت؟ نه هرگز!! بلکه سختی و مشکلات دنیا چنان به آنها رسید که پوست و گوشتشان را درید با سختی ها آنان را سست و با مصیبت ها ذلیل و خوارشان کرد و بینی آنان را به خاک مالید و لگد مال کرد و گردش روزگار را بر ضد آنها برانگیخت.

شما دیدید که دنیا آن کس را که برابر آن فروتنی کرد و آن را برگزید، و بر همه چیز مقدّم داشت که گویا جاودانه می ماند، نشناخت و روی خوش نشان نداد تا آن که از دنیا رفت! آیا جز گرسنگی توشه ای به آنها سپرد؟ آیا جز در مضیقه فرودشان نیاورد؟ و آیا روشنی دنیا جز تاریکی و سرانجامش جز پشیمانی بود؟ و آیا جز آتش برای آنان باقی گذاشت؟ آیا شما چنین دنیایی را بر همه چیز مقدم می دارید یا در آرزوی آن به سر می برید؟ و بدان اطمینان می کنید؟ خدای عز و جل می فرماید: «کسانی که زندگی دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا به طور کامل به آنها می دهیم؛ و چیزی کم و کاست از آنها نخواهد شد! (ولی) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمی) نخواهند داشت؛ و آنچه را در دنیا (برای غیر خدا) انجام دادند، بر باد می رود؛ و آنچه را عمل می کردند، باطل و بی اثر می شود!}(1)

پس دنیا بد خانه ای است برای کسی که خوشبین باشد، و یا از خطرات آن نترسد. وقتی به شما روی آورد، یاد کنید که چقدر سریع دوران خوشی آن از شما منقضی می گردد و زوال آن نزدیک می گردد و محل جولان در آن به ضعف می گراید. آیا دنیا شما را مانند پیشینیان خود نمی یابد و پیشینیان شما را مانند پیشینیان آنها نمی یابد؟ نسلی بعد از نسلی و امتی پس از امتی و قرنی پس از قرنی و گروهی از پی گروهی؛ پس دنیا از ننگ، و کارهایی که شایسته نیست از اموری که آشکار می شود، حیا ندارد و از خیانت کردن خجالت زده نمی شود.

پس بدانید - و می دانید که ناچار آن را ترک می کنید و دنیا همان گونه است که خدای عز و جل آن را ستوده و فرموده: «بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است.»(2)

و پند گیرید از آنها که بنا می ساختند و بر هر مکان مرتفعی نشانه ای از روی هوا و هوس می ساختند و قصرها و قلعه های زیبا و محکم بنا می کنید

ص: 115

لَعَلَّهُمْ یَخْلُدُونَ (1) وَ بِالَّذِینَ قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً(2) وَ اتَّعِظُوا بِمَنْ رَأَیْتُمْ مِنْ إِخْوَانِکُمْ کَیْفَ حُمِلُوا إِلَی قُبُورِهِمْ لَا یُدْعَوْنَ رُکْبَاناً وَ أُنْزِلُوا لَا یُدْعَوْنَ ضِیفَاناً(3)

وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الضَّرِیحِ أَجْنَاناً(4)

وَ مِنَ التُّرَابِ أَکْفَاناً وَ مِنَ الرُّفَاتِ جِیرَاناً وَ هُمْ جِیرَةٌ لَا یُجِیبُونَ دَاعِیاً وَ لَا یَمْنَعُونَ ضَیْماً وَ لَا یُبَالُونَ مَنْدَبَةً وَ لَا یَعْرِفُونَ نَسَباً وَ لَا حَسَباً وَ لَا یَشْهَدُونَ زُوراً إِنْ جِیدُوا لَمْ یَفْرَحُوا(5) وَ إِنْ قُحِطُوا لَمْ یَقْنَطُوا جَمِیعٌ وَ هُمْ آحَادٌ وَ جِیرَةٌ وَ هُمْ أَبْعَادٌ وَ مُتَدَانُونَ لَا یَتَزَاوَرُونَ وَ لَا یُزَوِّرُونَ حُلَمَاءُ قَدْ بَادَتْ أَضْغَانُهُمْ جُهَلَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ أَحْقَادُهُمْ لَا یُخْشَی فَجْعُهُمْ وَ لَا یُرْجَی دَفْعُهُمْ وَ هُمْ کَمَنْ لَمْ یَکُنْ وَ کَمَا قَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَتِلْکَ مَساکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِیلًا وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثِینَ (6) إِنَّ الدُّنْیَا وَهْنٌ مَطْلَبُهَا رَنِقٌ مَشْرَبُهَا رَدِغٌ مَشْرَعُهَا(7)

غَرُورٌ مَاحِلٌ (8) وَ سَمٌّ قَاتِلٌ وَ سِنَادٌ مَائِلٌ تُرِیقُ مُطَّرِفَهَا وَ تُرْدِی مُسْتَزِیدَهَا وَ تُصْرِعُ مُسْتَفِیدَهَا

ص: 116

شاید در دنیا جاودانه بمانند؟ و از کسانی پند بگیرید که گفتند: «چه کسی از ما نیرومندتر است؟»(1) و پند گیرید از برادرانتان که آنان را دیدید که چگونه به قبورشان برده شدند و سواره خوانده نمی شدند و فرود آمدند، در حالی که مهمان خوانده نمی شدند و برای آنان قبوری قرار داده شد و از خاک برایشان کفن قرار دادند و از استخوان ها همسایگانی یافتند.

هیچ خواننده ای را پاسخ نمی دهند و هیچ ستمی را باز نمی دارند و نه به نوحه گری توجّهی دارند. و نسب و حسبی نمی شناسند و گواهی باطل نمی دهند؛ نه از باران خوشحال و نه از قحط سالی نومید می گردند. گرد هم قرار دارند و تنهایند همسایه یکدیگرند امّا از هم دورند فاصله ای با هم ندارند، ولی هیچ گاه به دیدار یکدیگر نمی روند. نزدیکان از هم دورند بردبارانی هستند که کینه ها از دل آنان رفته بی خبرانی که کینه در دلشان فرو مرده است. نه از زیان آنها ترسی و نه به دفاع آنها امیدی وجود دارد و مانند کسانی هستند که نبوده اند و خدای سبحان درباره آنان فرموده: «این خانه های آنهاست (که ویران شده)، و بعد از آنان جز اندکی کسی در آنها سکونت نکرد؛ و ما وارث آنان بودیم!»(2)

طلب دنیا وهن است و نوشیدن از آن کدر است و رودخانه اش گل و لای فراوان به همراه دارد؛ فریبی است که با سخن چینی نیرنگ می زند و سمی است کشنده و معیوبی است که متمایل به فرو افتادن است و دارایی آن روشن و صاف است و کسی که زیاده طلبی کند را پست و هلاک می کند و کسی را که از آن بهره بگیرد،

ص: 116

بِإِنْفَادِ لَذَّتِهَا وَ مُوبِقَاتِ شَهَوَاتِهَا وَ أَسْرِ نَافِرِهَا قَنَصَتْ بِأَحْبُلِهَا وَ قَصَدَتْ بِأَسْهُمِهَا مَائِلًا لِهَنَاتِهَا وَ تُعَلِّلُ بِهِبَاتِهَا لَیَالِیَ عُمُرِهِ وَ أَیَّامَ حَیَاتِهِ قَدْ عَلَّقَتْهُ أَوْهَاقَ الْمَنِیَّةِ فَأَرْدَتْهُ بِمَرَائِرِهَا(1)

قَائِدَةً لَهُ بِحُتُوفِهَا إِلَی ضَنْکِ الْمَضْجَعِ وَ وَحْشَةِ الْمَرْجِعِ وَ مُجَاوَرَةِ الْأَمْوَاتِ وَ مُعَایَنَةِ الْمَحَلِّ وَ ثَوَابِ الْعَمَلِ ثُمَّ ضُرِبَ عَلَی أَدْنَاهُمْ سُبَاتُ الدُّهُورِ وَ هُمْ لَا یَرْجِعُونَ قَدِ ارْتَهَنَتِ الرِّقَابَ بِسَالِفِ الِاکْتِسَابِ وَ أُحْصِیَتِ الْآثَارُ لِفَصْلِ الْخِطَابِ وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً.

وَ قَالَ علیه السلام فِی ذَمِّ الدُّنْیَا فِی خُطْبَةٍ خَطَبَهَا: الْحَمْدُ لِلَّهِ أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعِینُهُ وَ أُومِنُ بِهِ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ وَ دِینِ الْهُدَی لِیُزِیحَ بِهِ عِلَّتَکُمْ وَ لِیُوقِظَ بِهِ غَفْلَتَکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مَیِّتُونَ وَ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ وَ مَوْقُوفُونَ عَلَی أَعْمَالِکُمْ وَ مُجْزَوْنَ بِهَا فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَإِنَّهَا دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْعَنَاءِ مَعْرُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَوْصُوفَةٌ وَ کُلُّ مَا فِیهَا إِلَی زَوَالٍ وَ هِیَ بَیْنَ أَهْلِهَا دُوَلٌ وَ سِجَالٌ لَا تَدُومُ أَحْوَالُهَا وَ لَا یَسْلَمُ مِنْ شَرِّهَا بَیْنَا أَهْلُهَا مِنْهَا فِی رَخَاءٍ وَ سُرُورٍ إِذْ هُمْ مِنْهَا فِی بَلَاءٍ وَ غُرُورٍ أَحْوَالٌ مُخْتَلِفَةٌ وَ تَارَاتٌ مُتَصَرِّفَةٌ الْعَیْشُ فِیهَا مَذْمُومٌ وَ الرَّخَاءُ فِیهَا لَا یَدُومُ وَ إِنَّمَا أَهْلُهَا فِیهَا أَغْرَاضٌ مُسْتَهْدَفَةٌ تَرْمِیهِمْ بِسِهَامِهَا وَ تَقْصِمُهُمْ بِحِمَامِهَا وَ کُلٌّ حَتْفُهُ فِیهَا مَقْدُورٌ وَ حَظُّهُ مِنْهَا مَوْفُورٌ وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّکُمْ وَ مَا أَنْتُمْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا عَلَی سَبِیلِ مَنْ قَدْ مَضَی مِمَّنْ کَانَ أَطْوَلَ مِنْکُمْ بَاعاً وَ أَشَدَّ مِنْکُمْ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِیَاراً وَ أَبْعَدَ آثَاراً فَأَصْبَحَتْ أَصْوَاتُهُمْ هَامِدَةً خَامِدَةً مِنْ بَعْدِ طُولٍ تَغْلِبُهَا وَ أَجْسَادُهُمْ بَالِیَةً وَ دِیَارُهُمْ خَالِیَةً وَ آثَارُهُمْ عَافِیَةً فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَیَّدَةِ وَ السُّتُورِ وَ النَّمَارِقِ الْمُمَهَّدَةِ الصُّخُورَ وَ الْأَحْجَارَ الْمُسْنَدَةَ فِی الْقُبُورِ الَّتِی قَدْ بُنِیَ لِلْخَرَابِ فِنَاؤُهَا فَمَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ

ص: 117

با تمام شدن لذتش و با شهوات هلاک کننده اش و اسیر کردن گریزنده از آن به خاک می افکند. دام های خود را افکنده و تیرهای خود را نشانه رفته و سختی های خود را متمایل ساخته و در تمام شب های عمر آدمی و ایام زندگانی او، وی را با بخشش های خود سرگرم ساخته و ریسمان های مرگ را به سمت او آویخته و ریسمان های بلند و نازک خود، آدمی را به هلاکت کشانده و او را با مرگ و میرهایش به سمت تنگی قبر و وحشت محل بازگشت و مجاورت مردگان و دیدن محل و ثواب عمل کشانده؛ سپس بر چشم کمترین از آدمیان خواب روزگاران (دراز) زده شده ( کنایه از مرگشان) در حالی که آنان برنمی گردند و آدمیان گرفتار اعمال گذشته خویش هستند و آثار و اعمالشان برای خطاب نهایی به احصا در آمده و مأیوس (و زیانکار) است آن که بار ستمی بر دوش دارد!

و حضرت درباره مذمت دنیا در خطبه ای که ایراد نمودند، فرمودند: حمد مخصوص خداست؛ او را می ستایم و از او یاری می جویم و به او ایمان دارم و بر او توکل می کنم و گواهی می دهم که معبودی جز خدای یگانه بی همتا نیست و محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست که او را با حق و دین هدایتگر فرستاد، تا علت و بیماری (عقلی و روحی و عملی) را از شما بزداید، و از خواب غفلت بیدارتان سازد و بدانید که شما مردگانید و بعد از مرگ برانگیخته می شوید و بر اعمالتان متوقف می شوید و سزای آن به شما داده می شود؛ پس زندگی دنیا شما را فریفته نسازد که سرایی است که به بلا پیچیده شده و به رنج شناخته می شود و به خیانت وصف می گردد و هر آنچه در آن است به سوی زوال است و بین اهل خود در گردش و پیوستگی است؛ احوال آن دوام ندارد و از شر آن ایمنی نیست؛ در همین حین که اهل آن در دنیا مشغول راحتی و شادی هستند، در آن در ابتلا و فریب هستند؛ احوالی مختلف و شؤونی متغیر دارد؛ زندگی در آن ناپسند است و راحتی در آن دوام ندارد و اهل دنیا در آن آماجی هستند که مورد هدف قرار گرفته اند و دنیا با تیرهای خود آنان را می زند و با مرگ آنان را می شکند و هر مرگی در دنیا مقدور گشته و بهره شخص از دنیا فراوان است.

ای بندگان خدا! بدانید، شما و وضعیتی که در این دنیا در آن زندگی می کنید، بر همان راهی می روید که گذشتگان پیمودند! آنان زندگانی شان از شما طولانی تر، و قدرتشان از شما بیشتر خانه های شان آبادتر، و آثارشان از شما بیشتر بود که ناگهان صداهایشان بعد از مدت طولانی چیرگی ایشان، خاموش و آرام شد، و اجسادشان پوسیده، و سرزمینشان خالی، و آثارشان ناپدید شد! قصرهای بلند و محکم، و بساط عیش و بالش های نرم را به سنگ ها و آجرها، و قبرهای به هم چسبیده تبدیل کردند؛ گورهایی که بنای آن بر خرابی است، گورها به هم نزدیک

ص: 117

وَ سَاکِنُهَا مُغْتَرِبٌ بَیْنَ أَهْلِ عِمَارَةٍ مُوحِشِینَ وَ أَهْلِ مَحَلَّةٍ مُتَشَاغِلِینَ لَا یَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ وَ لَا یَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِیرَانِ وَ الْإِخْوَانِ عَلَی مَا بَیْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ وَ کَیْفَ یَکُونُ بَیْنَهُمْ تَوَاصُلٌ وَ قَدْ طَحَنَهُمْ بِکَلْکَلِهِ الْبِلَی وَ أَکَلَتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَ الثَّرَی فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَیَاةِ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَةِ الْعَیْشِ رُفَاتاً فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَکَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَیْسَ لَهُمْ إِیَابٌ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَکَانَ قَدْ صِرْتُمْ إِلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ مِنَ الْبِلَی وَ الْوَحْدَةِ فِی الْمَثْوَی وَ ارْتَهَنْتُمْ فِی ذَلِکَ الْمَضْجَعِ وَ ضَمَّکُمْ ذَلِکَ الْمُسْتَوْدَعُ فَکَیْفَ بِکُمْ لَوْ قَدْ تَنَاهَتِ الْأُمُورُ وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ وَ حُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ وَ وَقَفْتُمْ لِلتَّحْصِیلِ بَیْنَ یَدَیْ مَلَکٍ جَلِیلٍ فَطَارَتِ الْقُلُوبُ لِإِشْفَاقِهَا مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ هَتَکَتْ عَنْکُمُ الْحُجُبُ وَ الْأَسْتَارُ وَ ظَهَرَتْ مِنْکُمُ الْعُیُوبُ وَ الْأَسْرَارُ هُنَالِکَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی (1) وَ قَالَ وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً(2) جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ عَامِلِینَ بِکِتَابِهِ مُتَّبِعِینَ لِأَوْلِیَائِهِ حَتَّی یُحِلَّنَا وَ إِیَّاکُمْ دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ.

وَ قَالَ علیه السلام: انْظُرُوا إِلَی الدُّنْیَا نَظَرَ الزَّاهِدِینَ فِیهَا فَإِنَّهَا وَ اللَّهِ عَنْ قَلِیلٍ تُزِیلُ الثَّاوِیَ السَّاکِنَ وَ تَفْجَعُ الْمُتْرَفَ الْآمِنَ لَا یَرْجِعُ مَا تَوَلَّی عَنْهَا فَأَدْبَرَ وَ لَا یُدْرَی مَا هُوَ آتٍ مِنْهَا فَیَنْتَظِرَ سُرُورُهَا مَشُوبٌ بِالْحُزْنِ وَ آخِرُ الْحَیَاةِ فِیهَا إِلَی الضَّعْفِ وَ الْوَهْنِ فَلَا یَغُرَّنَّکُمْ کَثْرَةُ مَا یُعْجِبُکُمْ فِیهَا لِقِلَّةِ مَا یَصْحَبُکُمْ مِنْهَا

ص: 118

اما ساکنان آنها از هم دور و غریبند در وادی وحشتناک به ظاهر آرام امّا اهل محله ای هستند که گرفتارند، نه در جایی که وطن گرفتند انس می گیرند، و نه با همسایگان و برادران ارتباطی دارند، در صورتی که با یکدیگر در همسایگی نزدیک، و در قرب خانه های هم به سر می برند.

چگونه یکدیگر را دیدار کنند در حالی که فرسودگی آنها را در هم کوبیده، و سنگ و خاک آنان را در کام خود فرو برده است و بعد از زنده بودن، مرده اند و بعد از شادابی زندگی پوسیده اند و دوستانشان در مرگشان مصیبت زده شده اند و ساکن خاک گشته اند و کوچ کرده اند و برگشتی ندارند؛ هیهات! هیهات! این سخنی است که او به زبان می گوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!

شما هم راهی را خواهید رفت که آنان رفته اند، که پوسیدن در خاک و تنهایی در جایگاه است و گورها شما را به امانت خواهد پذیرفت و آن امانت گیرنده شما را در خود خواهد داشت پس چگونه خواهید بود که عمر شما به سر آید؟ و مردگان از قبرها برخیزند؟ و آنچه در سینه هاست آشکار گردد و برای به دست آوردن در برابر پادشاهی با عظمت می ایستید؛ پس دل ها از ترس گناهان گذشته از نگرانی به پرواز در می آید و حجاب ها و پرده ها از شما برداشته می شود و عیوب و اسرارتان آشکار می گردد و در آنجا به هر کس آنچه کسب کرده جزا داده می شود.

خدای عز و جل می فرماید: «تا بدکاران را به کیفر کارهای بدشان برساند و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش دهد!»(1) و فرمود: «و کتاب [کتابی که نامه اعمال همه انسان هاست] در آن جا گذارده می شود، پس گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسانند؛ و می گویند: «ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را فرونگذاشته، مگر اینکه آن را به شمار آورده است؟! و (این در حالی است که) همه اعمال خود را حاضر می بینند؛ و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی کند.»(2)

خداوند ما و شما را از عاملان به کتابش و از پیروان اولیایش قرار دهد تا ما و شما را با فضل خود در این سرای اقامت (جاویدان) جای دهد که او ستوده و بزرگوار است.

و فرمود: به دنیا با نگاه زاهدان نگاه کنید که به خدا قسم دنیا به زودی کسی را که در آن مأوا گزیده و ساکن شده را از بین می برد و رفاه زده با امنیت را مصیبت زده می کند؛ آنچه از دنیا که گذشت و پشت کرد، برنمی گردد و کسی نمی داند چه خواهد آمد تا منتظر آن باشد. سرور دنیا آمیخته با حزن و آخر زندگی در آن به ضعف و سستی است؛ پس فراوانی آنچه در دنیاست شما را به شگفتی وا ندارد، زیرا مدت زمان کمی با شما همراه است.

ص: 118

رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً تَفَکَّرَ وَ اعْتَبَرَ فَأَبْصَرَ إِدْبَارَ مَا قَدْ أَدْبَرَ وَ حُضُورَ مَا قَدْ حَضَرَ وَ کَأَنَّ مَا هُوَ کَائِنٌ مِنَ الدُّنْیَا عَنْ قَلِیلٍ لَمْ یَکُنْ وَ کَأَنَّ مَا هُوَ کَائِنٌ مِنَ الْآخِرَةِ لَمْ یَزُلْ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا دَارٌ لَا یُسْلَمُ مِنْهَا إِلَّا فِیهَا وَ لَا یُنْجَی بِشَیْ ءٍ کَانَ لَهَا ابْتُلِیَ النَّاسُ بِهَا فِتْنَةً فَمَا أَخَذُوهُ مِنْهَا لَهَا أُخْرِجُوا مِنْهُ وَ حُوسِبُوا عَلَیْهِ وَ مَا أَخَذُوهُ مِنْهَا لِغَیْرِهَا قَدِمُوا عَلَیْهِ وَ أَقَامُوا فِیهِ وَ إِنَّهَا لِذَوِی الْعُقُولِ کَفَیْ ءِ الظِّلِّ بَیْنَا تَرَاهُ سَابِغاً حَتَّی قَلَصَ وَ زَائِداً حَتَّی نَقَصَ.

خدا رحمت کند بنده ای را که بیندیشد و عبرت بگیرد و پشت کردن آنچه پشت کرده را ببیند و حضور آنچه اکنون حاضر است را دریابد و گویا آنچه از دنیا اکنون هست، به زودی نابود می شود و آنچه از امر آخرت محقق می شود، پیوسته هست و هر چیزی که می آید، نزدیک است؛ بدانید دنیا سرایی است که کسی از آن سالم نمی ماند مگر در خود آن و با چیزی که برای دنیا باشد، نجات نمی یابد. مردم به آزمایش دنیا مبتلا هستند؛ پس هر قدر از دنیا را که برای دنیا بگیرند، از آن بیرون رانده شده و مورد محاسبه قرار می گیرند و آنچه از دنیا را برای غیر دنیا بگیرند، بر آن وارد شده و در آن اقامت می گزینند و دنیا برای صاحبان خرد مثل سایه است؛ که هنوز گسترش نیافته، کوتاه می گردد، و هنوز فزونی نیافته کاهش می یابد.

روایت111.

روضة الواعظین: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: مرا با دنیا چکار است؟ من و دنیا را چه تناسبی هست؟ همانا مَثَل من و دنیا، مَثَل سواره ای است که در روز بسیار گرمی بالای سرش درختی باشد. پس در زیر آن درخت بخوابد؛ سپس برود و آن درخت را جا گذارد.

- و فرمود: نیست دنیا در مقابل آخرت مگر به مانند آنکه یکی از شما انگشتش را در دریا فرو برده و بعد بنگرد و ببیند که چه مقدار تر شده است.

- امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دنیا محل آرزوهایی است که نابود می شود و اهلش از آن کوچ می کنند. دنیا شیرین و خرم به سوی خواهان خود می شتابد و در دل بیننده خود منزل می کند. پس از این دنیا به بهترین توشه ای که فراهم نموده اید کوچ کنید و از دنیا بیش از نیاز خود نخواهید و بیش از آنچه بشما رسیده از آن طلب نکنید.

- و فرمود: دنیا محلی است که هیچ کس از آن سالم نمی ماند مگر در آن و به وسیله چیزی که برای دنیا باشد نجات حاصل نمی شود. مردم به آن آزمایش می شوند و از آنچه که از دنیا برگرفته اند جدا شده و نسبت به آن حساب پس می دهند. و آنچه که برای غیر دنیا تهیه کرده اند برای آنها مانده و بر آن وارد می شوند. دنیا در نزد خردمندان مانند سایه ای است که آن را گسترده می بینی، ولی جمع می شود و زیاد است ولی کم می گردد.

- و فرمود: شیرینی دنیا تلخی آخرت است و تلخی آخرت، شیرینی دنیاست.

ص: 119

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الرَّغْبَةُ فِی الدُّنْیَا تُکْثِرُ الْهَمَّ وَ الْحُزْنَ وَ الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا یُرِیحُ الْقَلْبَ وَ الْبَدَنَ.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا أَصِفُ دَاراً أَوَّلُهَا عَنَاءٌ وَ آخِرُهَا فَنَاءٌ فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ مَنِ اسْتَغْنَی فِیهَا فُتِنَ وَ مَنِ افْتَقَرَ فِیهَا حَزِنَ وَ مَنْ سَاعَاهَا فَاتَتْهُ وَ مَنْ قَعَدَ عَنْهَا آتَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَیْهَا أَعْمَتْهُ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ أَوْحَی إِلَی الدُّنْیَا أَنْ أَتْعِبِی مَنْ خَدَمَکِ وَ اخْدُمِی مَنْ رَفَضَکِ وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّی بِسَیِّدِهِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ نَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِی قَلْبِهِ فَإِذَا قَالَ یَا رَبِّ یَا رَبِّ نَادَاهُ الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ لَبَّیْکَ عَبْدِی سَلْنِی أُعْطِکَ وَ تَوَکَّلْ عَلَیَّ أَکْفِکَ ثُمَّ یَقُولُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی قَدْ تَخَلَّی فِی جَوْفِ هَذَا اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ الْبَطَّالُونَ

لَاهُونَ وَ الْغَافِلُونَ نِیَامٌ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام عَلَیْکُمْ بِالْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ وَ الْعِبَادَةِ وَ ازْهَدُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا الزَّاهِدَةِ فِیکُمْ فَإِنَّهَا غَرَّارَةٌ دَارُ فَنَاءٍ وَ زَوَالٍ کَمْ مِنْ مُغْتَرٍّ بِهَا قَدْ أَهْلَکَتْهُ وَ کَمْ مِنْ وَاثِقٍ بِهَا قَدْ خَانَتْهُ وَ کَمْ مِنْ مُعْتَمِدٍ عَلَیْهَا قَدْ خَدَعَتْهُ وَ أَسْلَمَتْهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ أَمَامَکُمْ طَرِیقاً بَعِیداً وَ سَفَراً مَهُولًا وَ مَمَرّاً عَلَی الصِّرَاطِ وَ لَا بُدَّ لِلْمُسَافِرِ مِنْ زَادٍ وَ مَنْ لَمْ یَتَزَوَّدْ وَ سَافَرَ عَطِبَ وَ هَلَکَ وَ خَیْرُ الزَّادِ التَّقْوَی إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: کَانَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ یَا بَنِی آدَمَ اهْرُبُوا مِنَ الدُّنْیَا إِلَی اللَّهِ وَ أَخْرِجُوا قُلُوبَکُمْ عَنْهَا فَإِنَّکُمْ لَا تَصْلُحُونَ لَهَا وَ لَا تَصْلُحُ لَکُمْ وَ لَا تَبْقُونَ لَهَا وَ لَا تَبْقَی لَکُمْ هِیَ الْخَدَّاعَةُ الْفَجَّاعَةُ الْمَغْرُورُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا الْمَفْتُونُ مَنِ اطْمَأَنَّ إِلَیْهَا الْهَالِکُ مَنْ أَحَبَّهَا وَ أَرَادَهَا فَتُوبُوا إِلی اللَّهِ بارِئِکُمْ وَ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً.

ص: 120

- و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به راستی خدای جل جلاله به دنیا خطاب کرد که خادم خود را به رنج افکن و تارک خود را خدمت کن و چون بنده در نیمه شب تار با آقای خود خلوت کند و راز گوید خدا نور را در دلش برجا دارد چون گوید: یا رب یا رب، جلیل جل جلاله او را ندا کند لبیک عبد من، بخواه تا به تو بدهم بر من توکل کن تا تو را کفایت کنم. سپس خدای جل جلاله به ملائکه خود فرماید: ای ملائکه! ببینید بنده مرا که در دل شب تار با من خلوت گرده و بیهودگان در بازی و غفلتند و به خواب اندرند؛ گواه باشید که من او را آمرزیدم. پس از آن فرمود: بر شما باد به ورع و کوشش و عبادت و بی رغبت باشید در این دنیا که به شما بی رغبت است، زیرا که پرفریب دهنده است، خانه فنا و زوال است، بسیار کسی که فریب آن خورد و نابودش کرد و بدان تکیه زد خیانتش نمود و بسیار کسی که بدان اعتماد کرد و فریبش داد و او را وانهاد. بدانید که در پیش شما راهی است هراسناک و سفری است دراز و گذشت شما بر صراط است و به ناچار مسافر را توشه باید و هر که بی توشه سفر کند در رنج افتد و هلاک شود و بهترین توشه، تقوا است، تا آخر خبر.

امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیهما السلام به اصحابش می فرمود: ای فرزندان آدم، از دنیا بگریزید به سوی خدا و دل از آن بردارید که آن را نشائید و آنهم برای شما نشاید؛ در آن نمانید و برای شما نماند هم آن است پر فریب و پرماجرا. فریب خورده است کسی که بدان مغرور شود، مغبون است آنکه بدان دل دهد، هلاک است آنکه آن را دوست دارد. و بخواهید به درگاه آفریننده خود بازگردید و از پروردگار خود بپرهیزید و بترسید از روزی که پدر مجازات پسر را نکشد و فرزند به جای پدر مجازات نشود،

ص: 120

أَیْنَ آبَاؤُکُمْ وَ أُمَّهَاتُکُمْ أَیْنَ إِخْوَانُکُمْ أَیْنَ أَخَوَاتُکُمْ أَیْنَ أَوْلَادُکُمْ دُعُوا فَأَجَابُوا وَ اسْتُودِعُوا الثَّرَی وَ جَاوَرُوا الْمَوْتَی وَ صَارُوا فِی الْهَلْکَی وَ خَرَجُوا عَنِ الدُّنْیَا وَ فَارَقُوا الْأَحِبَّةَ وَ احْتَاجُوا إِلَی مَا قَدَّمُوا وَ اسْتَغْنَوْا عَمَّا خَلَّفُوا کَمْ تُوعَظُونَ وَ کَمْ تُزْجَرُونَ وَ أَنْتُمْ لَاهُونَ سَاهُونَ مَثَلُکُمْ فِی الدُّنْیَا مَثَلُ الْبَهَائِمِ أَهَمَّتْکُمْ بُطُونُکُمْ وَ فُرُوجُکُمْ أَ مَا تَسْتَحْیُونَ مِمَّنْ خَلَقَکُمْ قَدْ وَعَدَ مَنْ عَصَاهُ النَّارَ وَ لَسْتُمْ مِمَّنْ یَقْوَی عَلَی النَّارِ وَ وَعَدَ مَنْ أَطَاعَهُ الْجَنَّةَ وَ مُجَاوَرَتَهُ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی فَتَنَافَسُوا وَ کُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْصِفُوا مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ تَعَطَّفُوا عَلَی ضُعَفَائِکُمْ وَ أَهْلِ الْحَاجَةِ مِنْکُمْ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً وَ کُونُوا عَبِیداً أَبْرَاراً وَ لَا تَکُونُوا مُلُوکاً جَبَابِرَةً وَ لَا مِنَ الْفَرَاعِنَةِ الْمُتَمَرِّدِینَ عَلَی اللَّهِ قَهَرَهُمْ بِالْمَوْتِ جَبَّارُ الْجَبَابِرَةِ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ رَبُّ الْأَرْضِ وَ إِلَهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مَالِکُ یَوْمِ الدِّینِ شَدِیدُ الْعِقَابِ الْأَلِیمُ الْعَذَابِ لَا یَنْجُو مِنْهُ ظَالِمٌ وَ لَا یَفُوتُهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَتَوَارَی مِنْهُ شَیْ ءٌ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمَهُ وَ أَنْزَلَهُ مَنْزِلَهُ فِی جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ ابْنَ آدَمَ الضَّعِیفَ أَیْنَ تَهْرُبُ مِمَّنْ یَطْلُبُکَ فِی سَوَادِ لَیْلِکَ وَ بَیَاضِ نَهَارِکَ وَ فِی کُلِّ حَالٍ مِنْ حَالاتِکَ فَقَدْ أَبْلَغَ مَنْ وَعَظَ وَ أَفْلَحَ مَنِ اتَّعَظَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُوسَی إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ عُقُوبَةٍ وَ جَعَلْتُهَا مَلْعُونَةً مَلْعُونٌ مَا فِیهَا إِلَّا مَا کَانَ لِی یَا مُوسَی إِنَّ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ زَهِدُوا فِیهَا بِقَدْرِ عِلْمِهِمْ وَ سَائِرَهُمْ مِنْ خَلْقِی رَغِبُوا فِیهَا بِقَدْرِ جَهْلِهِمْ وَ مَا مِنْ خَلْقِی أَحَدٌ عَظَّمَهَا فَقَرَّتْ عَیْنُهُ وَ لَمْ یُحَقِّرْهَا أَحَدٌ إِلَّا انْتَفَعَ بِهَا.

ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنْ قَدَرْتُمْ أَلَّا تُعْرَفُوا فَافْعَلُوا وَ مَا عَلَیْکَ إِنْ لَمْ یُثْنِ عَلَیْکَ النَّاسُ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تَکُونَ مَذْمُوماً عِنْدَ النَّاسِ إِذَا کُنْتَ عِنْدَ اللَّهِ مَحْمُوداً إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَقُولُ لَا خَیْرَ فِی الدُّنْیَا إِلَّا لِأَحَدِ رَجُلَیْنِ رَجُلٍ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ إِحْسَاناً وَ رَجُلٍ یَتَدَارَکُ سَیِّئَةً بِالتَّوْبَةِ وَ أَنَّی لَهُ بِالتَّوْبَةِ وَ اللَّهِ لَوْ سَجَدَ حَتَّی یَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ إِلَّا بِوَلَایَتِنَا.

ص: 121

کجایند پدرانتان؟ کجایند برادرانتان؟ کجایند خواهرانتان؟ کجایند فرزندانتان؟ آنها را دعوت کردند و اجابت نمودند و با این وطن وداع کردند و با مردگان آرمیدند و در زمره نابودان درآمدند، از دنیا برآمدند و از دوستان جدا شدند و نیازمند آنچه پیش فرستاده بودند گردیدند و از آنچه به جا نهادند مستغنی شدند. تا چند پند داده شوید و تا چند جلوگیری شوید و شما در بازی و پشت سر اندازی هستید؟ شما در دنیا چون جانورید، در اندیشه شکم و شهوتید، شرم ندارید از آنکه شما را آفریده با آنکه نافرمان خود را به دوزخ تهدید کرده و شما تاب آن ندارید و فرمانبر خود را وعده بهشت و مجاورت فردوس اعلی داده، در آن رقابت کنید و از اهل آن باشید، نسبت به خود انصاف دهید و بر ناتوانان خود لطف داشته باشید و هم بر حاجتمندان خود و به خدا توبه با اخلاص کنید، نیکان باشید نه پادشاهان جبار و نه سرکشان فرعون شعار متمرد بر آنکه به مرگ بر آنها چیره باشد. و جبار جباران است و پروردگار آسمان ها و زمین و معبود اولین و آخرین و مالک یوم دین، سخت کیفر و دردناک شکنجه ستمکاری از دست او به در نرود و چیزی از او فوت نشود و چیزی بر او نهان نماند و چیزی از او نهفته نگردد، هر چیز را دانش او آمار کرده و به جای خود مقرر نموده از بهشت یا دوزخ، ای آدمیزاده ناتوان! کجا گریزی از کسی که تو را در روشنی روزت و سیاهی شبت می جوید و در هر حال باشی، خوب تبلیغ کرد هر که پند داد و رستگار است هر که پند گرفت.

- خدای متعال فرمود: ای موسی! دنیا خانه کیفر است، من دنیا را ملعونه قرار دادم، آنچه در آن است ملعون است مگر آنچه برای من باشد. ای موسی! بندگان شایسته من به اندازه دانششان در دنیا زهد ورزیدند، و دیگران به اندازه نادانی شان بدان رغبت کردند، و کسی نیست که آن را بزرگ شمارد و چشمش در آن روشن گردد، و هیچ کس آن را زبون و پست نشمرد جز آنکه بدان بهره مند شود.

سپس امام صادق علیه السلام فرمود: اگر توانستید طوری باشید که شناخته نشوید، آن طور باشید و اگر مردم تو را ثنا نگویند، چه اتفاقی رخ می دهد؟ و وقتی نزد خدا محبوب بودی، چه گزندی بر تو است که نزد مردم ناپسند باشی؟ علی علیه السلام مکرر می فرمود: در دنیا خیری نیست مگر برای یکی از این دو نفر: کسی که هر روز کار نیکش بیشتر شود و کسی که گناهی را با توبه جبران کند و کجا توبه او مقبول می شود؟ به خدا قسم اگر آن قدر سجده کند تا گردنش قطع شود، خدا از او جز به ولایت ما قبول نمی کند.

ص: 121

وَ قَالَ الْمَسِیحُ علیه السلام: مَثَلُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ کَمَثَلِ رَجُلٍ لَهُ ضَرَّتَانِ إِنْ أَرْضَی إِحْدَاهُمَا أَسْخَطَتِ الْأُخْرَی.

وَ قِیلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ یَکُونُ الرَّجُلُ فِی الدُّنْیَا قَالَ کَمَا تَمُرُّ الْقَافِلَةُ قِیلَ فَکَمِ الْقَرَارُ فِیهَا قَالَ کَقَدْرِ الْمُتَخَلِّفِ عَنِ الْقَافِلَةِ قَالَ فَکَمْ مَا بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قَالَ غَمْضَةُ عَیْنٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ(1) الْآیَةَ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا حُلُمُ الْمَنَامِ أَهْلُهَا عَلَیْهَا مُجَازَوْنَ مُعَاقَبُونَ.

وَ قِیلَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَرَّ عَلَی سَخْلَةٍ مَنْبُوذَةٍ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ فَقَالَ أَ تَرَوْنَ هَذِهِ هَیِّنَةً عَلَی أَهْلِهَا فَوَ اللَّهِ الدُّنْیَا أَهْوَنُ عَلَی اللَّهِ مِنْ هَذِهِ عَلَی أَهْلِهَا.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ وَ مَالُ مَنْ لَا مَالَ لَهُ وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ وَ شَهَوَاتِهَا یَطْلُبُ مَنْ لَا فَهْمَ لَهُ وَ عَلَیْهَا یُعَادِی مَنْ لَا عِلْمَ لَهُ وَ عَلَیْهَا یَحْسُدُ مَنْ لَا فِقْهَ لَهُ وَ لَهَا یَسْعَی مَنْ لَا یَقِینَ لَهُ.

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله: قَرَأَ أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ (2) فَقَالَ إِنَّ النُّورَ إِذَا وَقَعَ فِی الْقَلْبِ انْفَسَحَ لَهُ وَ انْشَرَحَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ لِذَلِکَ عَلَامَةٌ یُعْرَفُ بِهَا قَالَ التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةُ إِلَی دَارِ الْخُلُودِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِ الْمَوْتِ.

قَالَ صلی الله علیه و آله لِابْنِ عُمَرَ: کُنْ کَأَنَّکَ غَرِیبٌ أَوْ عَابِرُ سَبِیلٍ وَ اعْدُدْ نَفْسَکَ مَعَ الْمَوْتَی.

- و مسیح علیه السلام فرمود: مَثَل دنیا و آخرت همچون مردی است که دو همسر دارد؛ اگر یکی از آن دو را خشنود کند، دیگری را خشمگین نموده است.

- و از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پرسیده شد: انسان در دنیا چگونه باید باشد؟ فرمود: همچون کسی که در پی قافله عبور است. گفته شد: چقدر در دنیا می ماند؟ فرمود: به اندازه رسیدن کسی که از قافله جا مانده. گفت: پس فاصله میان دنیا و آخرت چقدر است؟ فرمود: چشم بر هم زدنی. خداوند متعال فرمود: «کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ»(1){هنگامی که وعده هایی را که به آنها داده می شود ببینند، احساس می کنند که گویی فقط ساعتی از یک روز (در دنیا) توقّف داشتند.}

- پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا همچون خواب های خوشی است که شخص خوابیده می بیند، ولی اهل دنیا بر اثر دنیاخواهی خود مجازات و عقاب می شوند.

- و گفته شده پیامبر صلی الله علیه و آله از کنار لاشه بزغاله ای که در راه افتاده بود گذر می کردند. پس فرمودند: آیا می نگرید که این لاشه برای صاحبش چقدر بی قیمت است؟ پس به خدا قسم دنیا در نزد خدا از این مردار در نزد صاحبش بی ارزش تر است.

- و فرمود: دنیا خانه کسی است که خانه ندارد و دارایی کسی است که مالی ندارد. کسی که عقل ندارد برای دنیا جمع می کند. و کسی که فهم ندارد، در پی شهوات آن باشد. و کسی که دانش ندارد بر سر آن به دشمنی می پردازد. و کسی که بینش ندارد بر آن حسادت می ورزد و کسی که یقین ندارد برای آن تلاش می کند.

- و روایت شده است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تلاوت فرمود: «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ»(2)

{آیا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام گشاده است و بر فراز مرکبی از نور الهی قرار گرفته.} پس فرمود: هنگامی که نور بر دل افتد، دل را گشاده و گسترده می سازد. گفتند: ای پیامبر خدا! پس آیا برای این نشانه هست تا به وسیله آن شناخته شود؟ فرمود: جدا شدن از خانه فریب و بازگشت به خانه جاودان و آمادگی برای مرگ پیش از رسیدن آن.

- پیامبر صلی الله علیه و آله به ابن عمر گفت: چنان باش گویی تو غریب یا رهگذر هستی و خودت را در زمره مردگان بدان.

روایت112.

تنبیه الخواطر: امام حسن علیه السلام بسیار این شعر را می خواند:

ای دوستداران لذت های دنیا! آن ها بقا ندارند. فریفته شدن به سایه ای که رفتنی است حماقت است

- و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا خانه کسی است که خانه ندارد و دارایی کسی است که مالی ندارد. کسی که عقل ندارد برای دنیا جمع می کند. و کسی که فهم ندارد، در پی شهوات آن باشد. و کسی که دانش ندارد بر سر آن به دشمنی پردازد. و کسی که بینش ندارد

ص: 122

وَ عَلَیْهَا یَحْسُدُ مَنْ لَا فِقْهَ لَهُ وَ لَهَا یَسْعَی مَنْ لَا یَقِینَ لَهُ.

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: الدُّنْیَا قَدْ نَعَتْ إِلَیْکَ نَفْسَهَا وَ تَکَشَّفَتْ لَکَ عَنْ مَسَاوِیهَا وَ إِیَّاکَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَی مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِهَا إِلَیْهَا وَ تَکَالُبِهِمْ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ کِلَابٌ عَاوِیَةٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِیَةٌ یَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ یَأْکُلُ عَزِیزُهَا ذَلِیلَهَا وَ یَقْهَرُ کَبِیرُهَا صَغِیرَهَا نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَی مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَکِبَتْ مَجْهُولَهَا.

بر آن حسادت می ورزد و کسی که یقین ندارد برای آن تلاش می کند.

- و امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دنیا خود را برای تو وصف نموده و از بدی های خود برای تو پرده برداشته است. و مبادا که به آنچه که می بینی از وابستگی دنیاداران به دنیا و درنده خویی آن ها بر سر دنیا تو را بفریبد. چرا که آن ها سگانی زوزه کن و درندگانی درنده هستند که بر یکدیگر نعره می زنند. قوی آن ها ذلیلشان را می خورد و بزرگ شان بر کوچک شان غلبه می کند. شترانی عقال کرده شده اند و برخی دیگرشان رها شده اند که عقال شان را گم کرده اند و به کسی که نمی شناسند سواری می دهند.(1)

روایت113.

تنبیه الخواطر: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: از دنیا بپرهیزید، چرا که آن خانه کندن است و خانه آسایش نیست. خانه ای است که خوار است بر صاحبش، پس خیر آن را به شر آن و شیرینی اش را به تلخی اش مخلوط کرده است. از دنیا برای دوستان خود راضی نشده و آن را از دشمنان خود باز نداشته است. چه بسا کاری در وقت خودش انجام می شود و سنت می شود و اشتباهی در وقت خود انجام شده و گناه می شود.

عمر بر پیامبرخدا صلی الله علیه و آله وارد شد در حالی که ایشان بر روی حصیر بودند و نقش حصیر بر روی بدن شریفشان مانده بود. پس گفت: ای پیامبر خدا! اگر زیراندازی نرم تر از این اختیار کنید بهتر است. پس حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: مرا با دنیا چکار است؟ مَثَل من و دنیا، نیست مگر همچون سواره ای است که در روز بسیار گرمی در حرکت است. پس ساعتی از روز را زیر سایه درختی نشسته، سپس برود و آن درخت را جا گذارد.

- امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: بدانید خداوند رحمت تان کند شما در زمانی هستید که گوینده حق در آن کم و زبان از راستگویی ناتوان و همراه حق خوار است. مردم آن به نافرمانی رو کرده و به ظاهرسازی مشغولند. جوان شان بدرفتار و پیرشان گناهکار و دانشمندان شان منافق و قاری قرآن شان ریاکار است. و کوچک آن ها بزرگ شان را احترام نمی گذارد و ثروتمندشان از مستمند دستگیری نمی کند.

- یکی از بزرگان می گوید: از غم خوردن برای فردا بپرهیز! برای فردا به خدای فردا رضایت بده.

ص: 123

أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ: یَوْمُکَ جَمَلُکَ إِذَا أَخَذْتَ بِرَأْسِهِ أَتَاکَ ذَنَبُهُ یَعْنِی إِذَا کُنْتَ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ فِی خَیْرٍ لَمْ تَزَلْ فِیهِ إِلَی آخِرِهِ.

لُقْمَانُ قَالَ لِابْنِهِ: یَا بُنَیَّ لَا تَدْخُلْ فِی الدُّنْیَا دُخُولًا یُضِرُّ بِآخِرَتِکَ وَ لَا تَتْرُکْهَا تَرْکاً تَکُونُ کَلًّا عَلَی النَّاسِ.

عَلِیٌّ علیه السلام. قَلَّمَا اعْتَدَلَ بِهِ الْمِنْبَرُ إِلَّا قَالَ أَمَامَ خُطْبَتِهِ أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ فَمَا خُلِقَ امْرُؤٌ عَبَثاً فَیَلْهُوَ وَ لَا تُرِکَ سُدًی فَیَلْغُوَ وَ مَا دُنْیَاهُ الَّتِی تَحَسَّنَتْ لَهُ بِخَلَفٍ مِنَ الْآخِرَةِ الَّتِی قَبَّحَهَا سُوءُ النَّظَرِ عِنْدَهُ وَ مَا الْمَغْرُورُ الَّذِی ظَفِرَ مِنَ الدُّنْیَا بِأَعْلَی هِمَّتِهِ کَالْآخَرِ الَّذِی ظَفِرَ مِنَ الْآخِرَةِ بِأَدْنَی سَهْمَتِهِ (1).

- ابوذر رحمه الله می فرمود: روزی که در آن به سر می بری همچون شتر توست؛ اگر سرش را بگیری، دمش هم به سمت تو می آید. یعنی اگر از اول روز در خیر باشی تا آخرش خیر از بین نمی رود.

- لقمان به پسرش فرمود: ای پسرم! وارد دنیا نشو، وارد شدنی که به آخرتت ضرر برساند و آن را به گونه ای ترک نکن که سربار مردم شوی.

- علی علیه السلام کمتر بر منبر می نشست، مگر آنکه در ابتدای سخنش می فرمود: ای مردم! از خدا بترسید. پس هیچ کس بیهوده خلق نشد تا به لهو پردازد و به حال خود رها نشده تا به لغو مشغول شود و دنیایی که برای او زیبا جلوه کرده در نظرش جایگزین آخرتی نشود که با بدبینی آن را زشت می پندارد. و مغروری که در دنیا با بالاترین همت خود پیروز گشته، همانند کسی که در آخرت به کمترین نصیبی رسیده است نیست.(1)

روایت114.

اختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که دانشش نسبت به خدا افزون شود و علاقه اش به دنیا زیاد گردد، از خدا دورتر شود و خشم خدا بر او افزون خواهد شد.(2)

روایت115.

اختصاص: پیامبراسلام صلی الله علیه و آله فرمود: اگر دنیا در نزد خداوند متعال به اندازه بال مگسی ارزش داشت، خداوند حتی جرعه ای از آن را به کافر نمی نوشاند.(3)

روایت116.

نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: مَثَل دنیا همچون ماری است؛ بدنش نرم است ولی در درونش سم کشنده نهفته است. انسان عاقل از آن دوری می کند و کودکان با دست با آن بازی می کنند.(4)

روایت117.

نوادر: داود بن فرقد گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به محبت شما قسم که دنیا و آنچه در آن است مرا خوشحال نمی کند. پس حضرت علیه السلام فرمود: اُف بر دنیا و آنچه در آن است. دنیا هیچ نیست. ای داود، آیا دنیا جز دو تکه لباس و پرشدن شکم است؟(5)

روایت118.

نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: ما دنیا را دوست داریم و اگر دنیا به ما داده نشود بهتر از آن است که به ما داده شود. و هیچ بنده ای نیست که خداوند دنیا را برایش فراهم نماید، مگر آنکه بهره ای از آخرت را از دست دهد.(6)

روایت119.

نوادر: اسحاق بن غالب

ص: 124

قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا إِسْحَاقُ کَمْ تَرَی أَصْحَابَ هَذِهِ الْآیَةِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ (1) ثُمَّ قَالَ لِی هُمْ أَکْثَرُ مِنْ ثُلُثَیِ النَّاسِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ (2) قَالَ لَوْ فَعَلَ لَکَفَرَ النَّاسُ جَمِیعاً.

گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای اسحاق، کسانی که شامل این آیه شریفه می شوند را چند نفر می پنداری؟ «فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ»(1) {اگر از آن (غنایم، سهمی) به آنها داده شود، راضی می شوند؛ و اگر داده نشود، خشم می گیرند.} سپس به من فرمود: آنها بیش از دو سوم مردم هستند.

و به همین سند اسحاق گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که در باره آیه «ولولا أَن یکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ»(2) {اگر (تمکّن کفّار از مواهب مادی) سبب نمی شد که همه مردم امت واحد (گمراهی) شوند، ما برای کسانی که به (خداوند) رحمان کافر می شدند خانه هایی قرار می دادیم با سقف هایی از نقره و نردبان هایی که از آن بالا روند،} فرمود: اگر خداوند چنین می کرد، همه مردم کافر می شدند.(3)

روایت120.

نوادر: ابن نباته گفت: در محضر امیرالمومنین علیه السلام نشسته بودم. پس شخصی به خدمت حضرت آمد و به ایشان از دنیا شکایت کرد و دنیا را نکوهش نمود. پس امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دنیا خانه راستی است برای کسی که آن را باور کند و خانه توانگری است برای کسی که از آن توشه برگیرد. و خانه عاقبت اندیشی است برای کسی که از آن درس بگیرد. مسجد دوستان خداوند متعال و محل نزول وحی خدا و جایگاه نماز فرشتگان خدا و محل تجارت یاران خدا در آن است. در دنیا بهشت را به دست آورده و رحمت را از آن سود بردند. پس چرا دنیا را نکوهش می کنید؟ در حالی که دنیا جدایی خود را اعلام نموده و به گسستن خود ندا داده و خود و اهلش را توصیف کرده و با بلای خود بلا را مجسم ساخته و با سرور خود به سرور تشویق نموده است. به مصیبت شب گذرد و به سلامت روز سپری شود، هشدار دهنده و ترغیب کننده و ترساننده. پس گروهی در فردای پشیمانی آن را مذمت کنند و گروهی دیگر در روز قیامت آن را ستایش کنند. دنیا آن ها را تذکر داده پس متذکر شدند و با آن ها سخن گفت پس تصدیقش نمودند. پس ای نکوهش کننده دنیا که در مقابل فریب دنیا ناتوان هستی، چه زمانی لایق مذمت تو شد و تو را فریب داد؟ به خانه های پدرانت در خاک یا خوابگاه های پوسیده مادرانت؟ چقدر با پنجه خود پرستاری نمودی و با دستان خود تیمار کردی. برای او درخواست بهبودی نموده و پزشکان را در نظر گرفتی. مهربانی تو او را سودی نبخشید و خواسته تو درباره او محقق نگشت. دنیا به همین وسیله خود را برای تو نمایان ساخت و قتلگاهت را به واسطه قتلگاه دیگری به تو نشان داد. پس چه نیکوست که گریه تو به واسطه آن تمام نشود، در حالی که تو می دانی که دوستانت سودی برای تو ندارند.(4)

روایت121.

نوادر: طلحة بن زید می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 125

تَمَثَّلَتِ الدُّنْیَا لِعِیسَی علیه السلام فِی صُورَةِ امْرَأَةٍ زَرْقَاءَ فَقَالَ لَهَا کَمْ تَزَوَّجْتِ قَالَتْ کَثِیراً قَالَ فَکُلٌّ طَلَّقَکِ قَالَتْ بَلْ کُلًّا قَتَلْتُ قَالَ فَوَیْحَ أَزْوَاجِکَ الْبَاقِینَ کَیْفَ لَا یَعْتَبِرُونَ بِالْمَاضِینَ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ الْبَحْرِ الْمَالِحِ کُلَّمَا شَرِبَ الْعَطْشَانُ مِنْهُ ازْدَادَ عَطَشاً حَتَّی یَقْتُلَهُ.

دنیا برای حضرت عیسی علیه السلام در ظاهر زن کبود چشمی ظاهر شد. پس حضرت عیسی علیه السلام به آن فرمود: چند شوهر کرده ای؟ پاسخ داد: بسیار. فرمود: همه آن ها تو را طلاق دادند؟ پاسخ داد: نه بلکه همه آن ها را کشتم. فرمود: وای بر شوهران زنده ات! چگونه از گذشتگان عبرت نگرفتند. طلحه گوید و همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: مَثَل دنیا همچون دریای آب شوری است که شخص تشنه هرچه از آن بنوشد بر تشنگی وی افزوده می شود تا بمیرد.(1)

روایت122.

نوادر: امام صادق علیه السلام به نقل از امام باقر علیه السلام فرمود: جابر گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از بازار می گذشت و به سمت بالای آن روی کرد و مردم گرد حضرت جمع بودند. پس بر مردار بزغاله ای که در زباله دان افتاده بود، گذشت. پس گوش آن را گرفت و فرمود: کدامیک از شما دوست دارد که این را به یک درهم بخرد؟ مردم گفتند: آن را به هیچ قیمتی نمی خواهیم. با آن مردار چه کار می توانیم کنیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا دوست دارید که آن برای شما باشد؟ گفتند: خیر. وپیامبر صلی الله علیه و آله سه بار این سوال را پرسیدند. پس مردم گفتند: به خدا سوگند اگر زنده بود بی ارزش بود، حال که آن مرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا در نزد خداوند بی ارزش تر از این در نزد شماست.(2)

روایت123.

نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس شب را به صبح برساند در حالی که بزرگ ترین مقصودش دنیا باشد خداوند کارش را بی سامان ساخته و فقر را مقابل چشمانش قرار داده و به دنیا دست نمی یابد، مگر به میزانی که قسمتش باشد و هر کس شب را به صبح و صبح را به شب برساند در حالی که بزرگ ترین مقصودش آخرت باشد، خداوند متعال تنگی او را برطرف کرده و کارش را سامان می بخشد و دنیا مشتاقانه به او رو می کند.(3)

روایت124.

نوادر: جابر گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود: دنیا را منزل کن مانند منزلی که در آن ساکن می شوی و سپس می خواهی در همان روز از آن کوچ می کنی. و یا مانند مالی که در خواب به دست می آوری و چون بیدار می شوی چیزی از آن همراه تو نیست. و هنگامی که در نزد جنازه ای حاضر شدی چنان باش همانند اینکه تو مرده ای و چنانکه از پروردگارت می خواهی که تو را به دنیا بازگرداند برای اینکه عمل کنی همچون کسی که زنده است. پس دنیا در نزد دانشمندان مانند سایه بعدازظهر است.(4)

روایت125.

نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وارد شد در حالی که حضرت روی حصیری بود که اثر آن حصیر بر بدن حضرت صلی الله علیه و آله باقی مانده بود و بالش حضرت صلی الله علیه و آله از لیف خرما بود که اثر آن هم بر صورت ایشان مانده بود. آن مرد بر صورت پیامبر صلی الله علیه و آله دست کشید و گفت: کسری و قیصر به این زندگی رضایت نمی دهند.

ص: 126

عَلَی الْحَرِیرِ وَ الدِّیبَاجِ وَ أَنْتَ عَلَی هَذَا الْحَصِیرِ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأَنَا خَیْرٌ مِنْهُمَا وَ اللَّهِ لَأَنَا أَکْرَمُ مِنْهُمَا وَ اللَّهِ مَا أَنَا وَ الدُّنْیَا إِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ رَجُلٍ رَاکِبٍ مَرَّ عَلَی شَجَرَةٍ وَ لَهَا فَیْ ءٌ فَاسْتَظَلَّ تَحْتَهَا فَلَمَّا أَنْ مَالَ الظِّلُّ عَنْهَا ارْتَحَلَ فَذَهَبَ وَ تَرَکَهَا.

آنها بر ابریشم و دیبا می خوابند و شما بر این حصیر! امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبراسلام صلی الله علیه و آله فرمود: من از آنها بهترم. به خدا قسم که مرا به دنیا کاری نیست. مَثَل دنیا، مَثَل سواره ای است که بر درختی گذر می کند. و برای آن درخت سایه ای است. پس در زیر سایه آن فرود آید؛ پس هنگامی که سایه برود و کوچ کرده و می رود و آن درخت را جا گذارد.(1)

روایت126.

نوادر: امام سجاد علیه السلام فرمود: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچگاه پیش نیامد برای من دو کار، یکی دنیوی و دیگری اخروی و اینکه کار دنیا را مقدم بدارم، مگر آنکه در همان روز قبل از غروب آفتاب اتفاق ناخوشایندی را دیدم. سپس امام صادق علیه السلام در خصوص بنی امیه فرمود: آنها در طول هشتاد سال دنیا را بر آخرت مقدم داشتند و چیزی که ناخوشایندشان باشد، ندیدند.(2)

روایت127.

نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: دنیا برای آخرت یاور خوبی است.(3)

روایت128.

نوادر: امام رضا علیه السلام فرمود: عیسی علیه السلام به حواریون فرمود: ای فرزندان آدم! برای آنچه از دنیا از دست شما می رود تأسف نخورید، همچنان که اهل دنیا بر آنچه که از آخرت از دست آنها می روند تأسف نمی خورند هنگامی که به دنیای خود می رسند.(4)

روایت129.

تمحیص: امام سجاد علیه السلام فرمود: شگفتی بسیار از کسی که برای خانه فنا کار می کند و محل بقا را رها کرده است.

روایت130.

تمحیص: مالک بن أعین می گوید: شنیدم که امام باقر علیه السلام فرمود: ای مالک! خداوند دنیا را به کسی او را دوست دارد و کسی که او را دشمن دارد می دهد ولی دینش را نمی دهد، مگر به کسی که او را دوست دارد.

روایت131.

امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: دوستی دنیا سرآمد هر گناهی است.

هشام گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: ما دنیا را دوست داریم و اگر دنیا به ما داده نشود بهتر است. و هیچ کس چیزی از دنیا داده نشد مگر آنکه بهره ای

ص: 127

الْآخِرَةِ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ وَ اللَّهِ إِنَّا لَنَطْلُبُ الدُّنْیَا فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَصْنَعُ بِهَا مَا ذَا قَالَ أَعُودُ بِهَا عَلَی نَفْسِی وَ عَلَی عِیَالِی وَ أَتَصَدَّقُ مِنْهَا وَ أَصِلُ مِنْهَا وَ أَحُجُّ مِنْهَا قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیَا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَةِ(1).

از آخرت را از دست داد. هشام گوید: مردی به امام عرض کرد: به خدا قسم ما دنیا را می خواهیم. امام صادق علیه السلام به او فرمود: با دنیا چکار می کنی؟ او گفت: از آن به خود نیاز خود و خانواده ام را تأمین کرده و از آن صدقه می دهم و از آن صله می دهم و از آن حج به جا می آورم. هشام گوید: امام صادق علیه السلام گفت: این دنیا خواهی نیست، بلکه آخرت خواهی است.(1)

روایت132.

نهج البلاغه: امام علی علیه السلام فرمود: اهل دنیا همچون کاروانی هستند که سیر داده می شوند، در حالی که خوابیده اند.(2)

- و فرمود: هنگامی که تو پشت کرده ای و مرگ رو کرده است، رسیدن تو و مرگ به یکدیگر چقدر سریع است.(3)

- و فرمود: روزگار بدن ها را فرسوده و آرزوها را زنده و مرگ را نزدیک و امیدها را دور می کند. کسی به آن دست یافت، ناراحتی دید و کسی که آن را از دست داد سختی کشید.(4)

- نَفَس شخص گام های او به سوی مرگش است.(5)

- هر شمرده شده ای به پایان رسد و هر انتظارکشیده ای فرا می رسد.(6)

روایت133.

نهج البلاغه: ضرار بن ضمره در هنگام حضورش در نزد معاویه و در پاسخ پرسش معاویه در مورد امیرالمومنین علیه السلام گفت: پس شهادت می دهم که امام علی علیه السلام را در برخی مواقف دیدم، در حالی شب پرده های خود را انداخته بود و او در محراب خود به عبادت ایستاده و محاسن خود را در دست گرفته و همچون مارگزیده به خود می پیچید و غمگینانه گریه می کرد و می گفت: ای دنیا! ای دنیا! از من دور باش. آیا خود را بر من عرضه می کنی؟ یا مشتاقم شده ای؟ مبادا که به من واصل شوی! هرگز! غیر از مرا فریب بده. به تو هیچ نیازی ندارم. تو را سه طلاق دادم که رجوعی در آن نیست. زندگی ات کوتاه و ارزشت ناچیز و آرزویت کوچک است. آه از کمی توشه و طولانی بودن راه و دوری سفر و بزرگی قیامت و سختی قبر.(7)

ص: 128

روایت134.

نهج البلاغه: امام علی علیه السلام فرمود: دنیا و آخرت دشمنان متفاوت و راه های مختلف هستند. پس هر کس دنیا را دوست بدارد و بدان گردن نهد، آخرت را ناخوش داشته و با آن دشمن است و این دو به منزله مشرق و مغرب هستند و کسی که میان این دو در حرکت است، هر چه به یکی نزدیک شود از دیگری دور می شود و این دو همچون دو هوو هستند.(1)

روایت135.

نهج البلاغه: علی علیه السلام فرمود: مَثَل دنیا همچون ماری است. بدنش چه نرم است ولی در درونش سم کشنده نهفته است. فریب خورده نادان شفیته آن است، ولی خردمند عاقل از آن دوری می کند.(2)

روایت136.

نهج البلاغه: هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام شنید که شخصی دنیا را نکوهش می کند، فرمود: پس ای نکوهش کننده دنیا که فریب خورده فریب دنیا و نیرنگ خورده پوچی های آن هستی، آیا خود فریب آن را خورده ای سپس نکوهشش می کنی؟ تو دنیا را مجرم می دانی یا آن تو را مجرم می داند؟ چه زمانی دنیا به تو اظهار علاقه نمود؟ یا چه زمانی تو را با خود فریب داد؟ با بدن های پوسیده پدرانت یا با گورهای مادرانت در زیر خاک؟ چقدر با پنجه خود تیمار کرده و با دستان خود بیماران را پرستاری نمودی. برای آن ها درخواست بهبودی نموده و برای آن ها پزشکان را در نظر گرفتی. مهربانی تو یکی از آن ها را سودی نبخشید و خواسته تو درباره آن محقق نگشت و نتوانستی با نیروی خود [بیماری را] از آن ها دفع نمایی. دنیا به همین وسیله خود را برای تو نمایان ساخت و قتلگاهت را به واسطه قتلگاه دیگری به تو نشان داد. دنیا خانه راستی است برای کسی که آن را باور کند و خانه سلامتی است برای کسی که آن را بفهمد و خانه توانگری است برای کسی که از آن توشه برگیرد. و خانه پند است برای کسی که به واسطه آن پند بگیرد .

مسجد دوستان خداوند متعال و جایگاه نماز فرشتگان خدا و محل نزول وحی خدا و خانه دوستان خدا و محل تجارت یاران خدا در آن است. در دنیا رحمت را به دست آورده و بهشت را از آن سود بردند. پس چه کسی دنیا را نکوهش می کند. در حالی که دنیا جدایی خود را اعلام نموده و به دورگشتن خود ندا داده و خود و اهلش را توصیف کرده و با بلای خود بلا را برای آن ها مجسم ساخته و با سرور خود به سرور تشویق شان نموده است. به سلامت شب گذرد و به مصیبت روز سپری شود، ترغیب کننده و بیم دهنده و ترساننده و هشدار دهنده. پس گروهی در فردای پشیمانی آن را مذمت کنند و گروهی دیگر در روز قیامت آن را ستایش کنند. دنیا آن ها را تذکر داده پس متذکر شدند و با آن ها سخن گفت، پس تصدیقش نمودند و آن ها را پند داده پس بهره بردند.(3)

ص: 129

وَ قَالَ علیه السلام: الدُّنْیَا دَارُ مَمَرٍّ إِلَی دَارِ مَقَرٍّ وَ النَّاسُ فِیهَا رَجُلَانِ رَجُلٌ بَاعَ نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا(1).

وَ قَالَ علیه السلام: لِکُلِّ مُقْبِلٍ إِدْبَارٌ وَ مَا أَدْبَرَ کَأَنْ لَمْ یَکُنْ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: الْأَمْرُ قَرِیبٌ وَ الِاصْطِحَابُ قَلِیلٌ (3).

وَ قَالَ علیه السلام: الرَّحِیلُ وَشِیکٌ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّمَا الْمَرْءُ فِی الدُّنْیَا غَرَضٌ تَنْتَضِلُ فِیهِ الْمَنَایَا وَ نَهْبٌ تُبَادِرُهُ الْمَصَائِبُ وَ مَعَ کُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقٌ وَ فِی کُلِّ أَکْلَةٍ غَصَصٌ وَ لَا یَنَالُ الْعَبْدُ نِعْمَةً إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرَی وَ لَا یَسْتَقْبِلُ یَوْماً مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا(5) بِفِرَاقِ آخَرَ مِنْ أَجَلِهِ فَنَحْنُ أَعْوَانُ الْمَنُونِ وَ أَنْفُسُنَا نُصُبُ الْحُتُوفِ فَمِنْ أَیْنَ نَرْجُو الْبَقَاءَ وَ هَذَا اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ لَمْ یَرْفَعَا مِنْ شَیْ ءٍ شَرَفاً إِلَّا أَسْرَعَا الْکَرَّةَ فِی هَدْمِ مَا بَنَیَا وَ تَفْرِیقِ مَا جَمَعَا(6).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْیَا الْتَاطَ مِنْهَا بِثَلَاثٍ هَمٍّ لَا یُغِبُّهُ وَ حِرْصٍ لَا یَتْرُکُهُ وَ أَمَلٍ لَا یُدْرِکُهُ (7).

وَ قَالَ علیه السلام: وَ اللَّهِ لَدُنْیَاکُمْ هَذِهِ أَهْوَنُ فِی عَیْنِی مِنْ عُرَاقِ خِنْزِیرٍ فِی یَدِ مَجْذُومٍ (8).

ص: 130

- و فرمود: دنیا محل گذر به سوی محل ماندگاری است و مردم در آن دو دسته اند: دسته ای که خود را فروخت پس هلاک کرد و دسته ای که خود را خرید پس آزاد کرد.(1)

- و فرمود: هرچه رو آورد، پشت کند و آنچه پشت کند گویی نبوده است.(2)

- و فرمود: امر نزدیک است و مصاحبت اندک است(3).

- و فرمود: کوچ کردن به سرعت انجام می شود.(4)

- و فرمود: انسان در دنیا هدفی است که کمان های مرگ برای او کشیده شده اند و غنیمتی است که گرفتاری ها بر آن پیشی می گیرند. و با هر جرعه آبی گرفتاری و با هر لقمه غذایی، غصه هایی است. و بنده به نعمتی نمی رسد مگر با از دست دادن نعمتی دیگر و هیچ روز از عمرش را درک نمی کند مگر با از دست دادن روزی دیگر از عمر خود. پس ما یاران مرگ هستیم و جان های ما هدف نابودی است. پس از کجا به بقا امید داریم؟ و این شب و روز، شرافت چیزی را بالا نبرند مگر اینکه شتاب کنند در نابودی آنچه بنیان نهاده اند و پراکنده ساختن آنچه جمع کرده اند.(5)

- و فرمود: کسی که دلش به دوستی دنیا گرفتار شود از آن به سه امر گرفتار می شود. اندوهی که رهایش نکند و حرصی که ترکش ننماید و آرزویی که بدان نرسد.(6)

- و فرمود: به خدا سوگند که این دنیای شما در چشم من از استخوان بی گوشت خوکی که در دست انسان مبتلا به جذام باشد بی ارزش تر است.(7)

ص: 130

قَالَ علیه السلام: مَرَارَةُ الدُّنْیَا حَلَاوَةُ الْآخِرَةِ وَ حَلَاوَةُ الدُّنْیَا مَرَارَةُ الْآخِرَةِ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: النَّاسُ فِی الدُّنْیَا عَامِلَانِ عَامِلٌ فِی الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْیَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ یَخْشَی عَلَی مَنْ یَخْلُفُ الْفَقْرَ وَ یَأْمَنُهُ عَلَی نَفْسِهِ فَیُفْنِی عُمُرَهُ فِی مَنْفَعَةِ غَیْرِهِ وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا فَجَاءَهُ الَّذِی لَهُ مِنَ الدُّنْیَا بِغَیْرِ عَمَلٍ فَأَحْرَزَ الْحَظَّیْنِ مَعاً وَ مَلَکَ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً فَأَصْبَحَ وَجِیهاً عِنْدَ اللَّهِ لَا یَسْأَلُ اللَّهَ شَیْئاً فَیَمْنَعَهُ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: النَّاسُ أَبْنَاءُ الدُّنْیَا وَ لَا یُلَامُ الرَّجُلُ عَلَی حُبِّ أُمِّهِ (3).

وَ قَالَ علیه السلام: یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَتَاعُ الدُّنْیَا حُطَامٌ مُوبِئٌ (4)

فَتَجَنَّبُوا مَرْعَاهُ قُلْعَتُهَا أَحْظَی مِنْ طُمَأْنِینَتِهَا وَ بُلْغَتُهَا أَزْکَی مِنْ ثَرْوَتِهَا حُکِمَ عَلَی مُکْثِرِیهَا بِالْفَاقَةِ وَ أُعِینَ مَنْ غَنِیَ عَنْهَا بِالرَّاحَةِ مَنْ رَاقَهُ زِبْرِجُهَا أَعْقَبَتْ نَاظِرَیْهِ کَمَهاً(5) وَ مَنِ اسْتَشْعَرَ الشَّغَفَ بِهَا مَلَأَتْ ضَمِیرَهُ أَشْجَاناً لَهُنَّ رَقْصٌ عَلَی سُوَیْدَاءِ قَلْبِهِ هَمٌّ یَشْغَلُهُ وَ هَمٌّ یَحْزُنُهُ کَذَلِکَ حَتَّی یُؤْخَذَ بِکَظَمِهِ (6) فَیُلْقَی بِالْفَضَاءِ مُنْقَطِعاً أَبْهَرَاهُ هَیِّناً عَلَی اللَّهِ فَنَاؤُهُ وَ عَلَی الْإِخْوَانِ إِلْقَاؤُهُ وَ إِنَّمَا یَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَی الدُّنْیَا بِعَیْنِ الِاعْتِبَارِ

ص: 131

- فرمود: تلخی دنیا شیرینی آخرت است و شیرینی دنیا تلخی آخرت است.(1)

- و فرمود: مردم در دنیا دو دسته اند: کسی که در دنیا برای دنیا کار می کند. دنیای او، وی را از آخرتش مشغول کرده. او بر بازماندگان نسبت به فقر می ترسد درحالی که خود را ایمن می داند. پس عمرش به سود دیگری تمام از دست می رود. و دیگری کسی که در دنیا برای آخرت کار می کند. پس آنچه از دنیا قسمت اوست بدون کارکردن به او می رسد پس سود دنیا و آخرت را با هم به دست می آورد و مالک خانه دنیا و آخرت می شود. پس در نزد خداوند آبرومند شده و از خداوند چیزی را نمی خواهد که آن دریغ شود.(2)

- مردم فرزندان دنیا هستند و کسی به سبب دوست داشتن مادرش سرزنش نمی شود.(3)

- و فرمود: ای مردم، کالای دنیا هیزمی است وبادار. پس از چراگاه آن دوری کنید که دل کندن از آن سودمندتر از دل بستن به آن است و بهره کم از آن پاک تر از مال بسیار است. بر ثروتمندان آن به تنگدستی حکم شده است. و هر کس از آن بی نیازی جوید به آسایش خود کمک کرده است. هر کس را زیورش به شگفت آورد، کوری مادرزاد به دنبالش آید. و هر کس دلدادگی به آن را نمایان سازد، ضمیرش را از اندوه هایی پر کند که در ژرفای دل او به پایکوبی مشغول شوند. غمی او را مشغول کند و غمی او را اندوهگین سازد و این چنین باشد تا گلویش را بفشارد و به جایی پرتابش کند. رگ های قلبش بریده، مرگش برای خداوند ساده و دفنش برای برادران آسان است. و فقط مومن است که به دیده عبرت بین به دنیا می نگرد

ص: 131

وَ یَقْتَاتُ مِنْهَا بِبَطْنِ الِاضْطِرَارِ وَ یَسْمَعُ فِیهَا بِأُذُنِ الْمَقْتِ وَ الْإِبْغَاضِ إِنْ قِیلَ أَثْرَی قِیلَ أَکْدَی (1)

وَ إِنْ فُرِحَ لَهُ بِالْبَقَاءِ حُزِنَ لَهُ بِالْفَنَاءِ هَذَا وَ لَمْ یَأْتِهِمْ یَوْمٌ فِیهِ یُبْلِسُونَ (2).

و از آن به میزان ضرورت غذا می خورد و در آن با گوش دشمنی و عداوت می شنود. اگر گفته شود ثروت مند شد گفته می شود فقیر شد و اگر برای آن به بقا شادمان شود، برای آن به نابودی اندوهگین می شود. با این حال هنوز فرا نرسیده روزی که در آن اندوهگین هستند.(1)

روایت137.

نهج البلاغه: روایت شده است که امیرالمومنین علیه السلام کمتر بر منبر می نشست، مگر آنکه در ابتدای سخنش می فرمود: ای مردم! از خدا بترسید. پس هیچ کس بیهوده خلق نشد تا به لهو پردازد و به حال خود رها نشده تا به لغو مشغول شود و دنیایی که برای او زیبا جلوه کرده در نظرش جایگزین آخرتی نشود که با بدبینی آن را زشت می پندارد. و مغروری که در دنیا با بالاترین همت خود پیروز گشته، همانند کسی که در آخرت به کمترین نصیبی رسیده است نیست.(2)

- و فرمود: چه بسیار کسانی که روز را آغاز کردند اما به پایان نبردند و چه بسیار کسانی که در اول شب بر آن ها غطبه خورده می شد و در آخر شب بر آن ها گریسته می شد.(3)

- و فرمود: تکیه بر دنیا در حالی که خود شاهد امور آن هستی، نادانی است.(4)

- و فرمود: از خواری دنیا بر خدا این است که معصیت نمی شود خدا، مگر در دنیا و کسی نمی رسد به آنچه نزد خداست، مگر به ترک دنیا(5) .

- در ویژگی دنیا فرمود: دنیا فریب می دهد و زیان می رساند و می گذرد. خداوند متعال دنیا را به عنوان پاداش دوستان خود و کیفر دشمنان خود نپسندیده است. و مردم دنیا مانند مسافرانی هستند که تا فرود آیند، کاروان سالارشان فریاد زند که حرکت کنید.(6)

- و فرمود: آیا آزاد مردی نیست که این غذای نیم خورده را برای اهلش واگذارد. قیمت جان های شما جز

ص: 132

الْجَنَّةُ فَلَا تَبِیعُوهَا إِلَّا بِهَا(1).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْهُومَانِ لَا یَشْبَعَانِ طَالِبُ عِلْمٍ وَ طَالِبُ دُنْیَا(2).

وَ قَالَ علیه السلام: الدُّنْیَا خُلِقَتْ لِغَیْرِهَا وَ لَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِهَا(3).

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا دَارٌ لَا یُسْلَمُ مِنْهَا إِلَّا فِیهَا وَ لَا یُنْجَی بِشَیْ ءٍ کَانَ لَهَا ابْتُلِیَ النَّاسُ بِهَا فِتْنَةً فَمَا أَخَذُوهُ مِنْهَا لَهَا أُخْرِجُوا مِنْهُ وَ حُوسِبُوا عَلَیْهِ وَ مَا أَخَذُوهُ مِنْهَا لِغَیْرِهَا قَدِمُوا عَلَیْهِ وَ أَقَامُوا فِیهِ فَإِنَّهَا عِنْدَ ذَوِی الْعُقُولِ کَفَیْ ءِ الظِّلِّ بَیْنَا تَرَاهُ سَابِغاً حَتَّی قَلَصَ وَ زَائِداً حَتَّی نَقَصَ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: مَا أَصِفُ مِنْ دَارٍ أَوَّلُهَا عَنَاءٌ وَ آخِرُهَا فَنَاءٌ فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ مَنِ اسْتَغْنَی فِیهَا فُتِنَ وَ مَنِ افْتَقَرَ فِیهَا حَزِنَ وَ مَنْ سَاعَاهَا فَاتَتْهُ وَ مَنْ قَعَدَ عَنْهَا وَاتَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَیْهَا أَعْمَتْهُ (5).

بهشت نیست، پس آن را به غیر بهشت نفروشید.(1)

- و فرمود: دو گرسنه اند که سیر نمی شوند: طالب دانش و طالب دنیا.(2)

- و فرمود: دنیا برای غیرش خلق شده و برای خودش خلق نگردیده است.(3)

- و از خطبه های آن حضرت است که فرمود: دنیا محلی است که هیچ کس از آن سالم نمی ماند، مگر در آن و به وسیله چیزی که برای دنیا باشد نجات حاصل نمی شود. مردم به آن آزمایش می شوند و از آنچه که از دنیا برگرفته اند جدا شده و نسبت به آن حساب پس می دهند. و آنچه که برای غیر دنیا تهیه کرده اند برای آنها مانده و بر آن وارد می شوند. دنیا در نزد خردمندان مانند سایه ای است که آن را گسترده می بینی، ولی جمع می شود و زیاد است ولی کم می گردد.(4)

- و فرمود: چه وصف کنم خانه ای را که آغاز آن سختی و پایان آن نابودی است. در حلالش حساب و در حرامش عقاب است. کسی که در آن توانگر شود، گرفتار می گردد و کسی که نیازمند باشد غمگین می شود و کسی که در به دست آوردن آن بکوشد به جایی نرسد و کسی که از آن دست کشد، دنیا نزد وی مهار می شود و کسی که از آن عبرت گیرد، بینا شده و کسی که به آن چشم بدوزد، نابینا می گردد.(5)

روایت138.

نهج البلاغه: در خطبه ای از امیرالمومنین علیه السلام آمده است: خداوند متعال، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را مبعوث فرمود هنگامی که دانشی برپا نبود و مناره ای بلند نبود و راهی آشکار نبود. سفارش می کنم شما بندگان خدا را به تقوای خداوند متعال و برحذر می دارم شما را از دنیا که آن محل رفتن و جایگاه کدورت است. ساکن آن رونده و مقیم آن جدا شونده است. مضطرب می گردد به اهل خود همچون اضطراب کشتی که بادها در گرداب های دریاها بر آن بوزد. پس برخی از آن ها غرق شده و نابود شده و برخی دیگر نجات یافته بر بالای

ص: 133

الْأَمْوَاجِ تَحْفِزُهُ الرِّیَاحُ بِأَذْیَالِهَا وَ تَحْمِلُهُ عَلَی أَهْوَالِهَا فَمَا غَرِقَ مِنْهَا فَلَیْسَ بِمُسْتَدْرَکٍ وَ مَا نَجَا مِنْهَا فَإِلَی مَهْلَکٍ عِبَادَ اللَّهِ الْآنَ فَاعْمَلُوا وَ الْأَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ وَ الْأَبْدَانُ صَحِیحَةٌ وَ الْأَعْضَاءُ لَدْنَةٌ وَ الْمُتَقَلَّبُ فَسِیحٌ وَ الْمَجَالُ عَرِیضٌ قَبْلَ إِرْهَاقِ الْفَوْتِ وَ حُلُولِ الْمَوْتِ فَحَقِّقُوا عَلَیْکُمْ نُزُولَهُ وَ لَا تَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ (1).

موج ها که باد آن ها را کوچ دهد با دامن های خود و حمل کند او را بر هراس های خود. پس آنچه از آن غرق شد درک نمی شود و آنچه از آن نجات یافت، به سوی هلاکت می رود. بندگان خدا، هم اکنون عمل کنید، در حالی که زبان شما آزاد و بدن های شما سالم و عضوها تازه و میدان کار گسترده و مجال پهن است، قبل از احاطه فوت و حلول مرگ، پس فرود آمدن مرگ بر شما محقق گردیده و منتظر آمدنش نباشید.(1)

روایت139.

نهج البلاغه: از کلمات امیرالمومنین علیه السلام: ای مردم! دنیا محل گذر و آخرت محل استقرار است. پس از گذرگاه خود برای جایگاه خود توشه برگیرید و در مقابل کسی که بر سر شما آگاه است پرده دری نکنید و دل هایتان را از دنیا خارج کنید قبل از اینکه بدن هایتان از آن خارج شوند. پس در دنیا آزمایش شدید و برای آخرت آفریده شدید. انسان وقتی می میرد، مردم می گویند، از ثروت چه گذاشت؟ و ملائکه می گویند چه برای خداوند فرستاد. پس مقداری را پیش فرستید تا برای شما ذخیره باشد و تمام آنچه دارید را برجای نگذارید که وبال شما می شود.(2)

- از فرمایشات آن حضرت علیه السلام که بسیار آن را به یارانش می فرمود: خدا رحمتتان کند، توشه برگیرید. پس ندای رفتن در میان شما داده شده و ماندن در دنیا را کم بدانید و با توشه ای از اعمال صالح که دارید بازگردید. پس در مقابل شما گردنه دشوار و منازل ترسناک و هولناک است که ناچار به ورود در آن ها و توقف در آن ها هستید. و بدانید که فاصله نگاه های مرگ بر شما کوتاه و گویا در چنگال هایش هستید و آن ها را در شما فرو کرده است. دشواری های امور دنیا و گرفتاری های سخت مرگ را از یادتان برده است. پس وابستگی های دنیا را قطع کنید و با توشه ای از پرهیزگاری مدد بگیرید.(3)

روایت140.

نهج البلاغه: امام علی علیه السلام فرمود: ستایش برای خداوندی است که از رحمتش

ص: 134

مَأْیُوسٍ مِنْ مَغْفِرَتِهِ وَ لَا مُسْتَنْکِفٍ مِنْ عِبَادَتِهِ الَّذِی لَا تَبْرَحُ مِنْهُ رَحْمَةٌ وَ لَا تُفْقَدُ لَهُ نِعْمَةٌ وَ الدُّنْیَا دَارٌ مُنِیَ لَهَا الْفَنَاءُ وَ لِأَهْلِهَا مِنْهَا الْجَلَاءُ وَ هِیَ حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ قَدْ عَجِلَتْ لِلطَّالِبِ وَ الْتَبَسَتْ بِقَلْبِ النَّاظِرِ فَارْتَحِلُوا عَنْهَا بِأَحْسَنِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ لَا تَسْأَلُوا فَوْقَ الْکَفَافِ وَ لَا تَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلَاغِ (1).

یأسی نیست و از نعمت هایش نتوان بیرون رفت و یأسی از مغفرتش نیست و سرپیچی از عبادتش سزاوار نیست. اوست کسی که رحمتش از بین نمی رود و نعمتش تمام نمی شود. دنیا محل آرزوهایی است که نابود می شود و اهلش از آن کوچ می کنند. دنیا شیرین و خرم به سوی خواهان خود می شتابد و در دل بیننده خود منزل می کند. پس از این دنیا به بهترین توشه ای که فراهم نموده اید کوچ کنید و از دنیا بیش از نیاز خود نخواهید و بیش از آنچه به شما رسیده از آن طلب نکنید.(1)

روایت141.

کنز کراجکی: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس دنیایش را دوست داشته باشد، به آخرتش ضرر می زند.

- و امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دنیا در حال گردش است، پس بهره خود را از آن به نیکوترین شکل طلب کن.(2)

- و فرمود: هر کس خود را از روزگار ایمن بداند، به او خیانت کند و هر کس بر روزگار تکبر کند، وی را خوار سازد.

- و فرمود: روزگار دو روز است. روزی همراه تو و روز دیگر علیه توست. پس اگر همراه تو بود مستی نکن و اگر علیه تو بود صبر کن. پس هر دو خواهد آمد .

باب صد و بیست و سوم : دوستی مال و دینار و درهم جمع کردن و اندوختن

آیات

- وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ.(3)

{و بدانید که اموال و فرزندان شما [وسیله] آزمایش [شما] هستند، و خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

- وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیم *یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ.(4)

{و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده. روزی که آن [گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید.»}

- الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا.(5)

{مال و پسران زیور زندگی دنیایند.}

ص: 135

القصص: إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدِی أَ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً وَ لا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرِینَ وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ (1)

المنافقون: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (2)

التغابن: إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3)

المعارج: تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی وَ جَمَعَ فَأَوْعی (4)

الفجر: فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ کَلَّا بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ وَ تَأْکُلُونَ التُّراثَ أَکْلًا لَمًّا وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا

ص: 136

- إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ *وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدینَ *قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدی أَ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً وَ لا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ *فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فی زینَتِهِ قالَ الَّذینَ یُریدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیمٍ *وَ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلاَّ الصَّابِرُون *فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرینَ *وَ أَصْبَحَ الَّذینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُون.(1)

{قارون از قوم موسی بود و بر آنان ستم کرد، و از گنجینه ها آن قدر به او داده بودیم که کلیدهای آنها بر گروه نیرومندی سنگین می آمد، آنگاه که قوم وی بدو گفتند: «شادی مکن که خدا شادی کنندگان را دوست نمی دارد. و با آنچه خدایت داده سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن، و همچنانکه خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خدا فسادگران را دوست نمی دارد. [قارون] گفت: «من اینها را در نتیجه دانش خود یافته ام.» آیا وی ندانست که خدا نسل هایی را پیش از او نابود کرد که از او نیرومندتر و مال اندوزتر بودند؟ و[لی این گونه] مجرمان را [نیازی] به پرسیده شدن از گناهانشان نیست. پس [قارون] با کوکبه خود بر قومش نمایان شد؛ کسانی که خواستار زندگی دنیا بودند گفتند: «ای کاش مثل آنچه به قارون داده شده به ما [هم] داده می شد؛ واقعاً او بهره بزرگی [از ثروت] دارد.» و کسانی که دانش [واقعی] یافته بودند، گفتند: «وای بر شما! برای کسی که گرویده و کار شایسته کرده پاداش خدا بهتر است، و جز شکیبایان آن را نیابند.» آنگاه [قارون] را با خانه اش در زمین فرو بردیم، و گروهی نداشت که در برابر [عذابِ] خدا او را یاری کنند و [خود نیز] نتوانست از خود دفاع کند. و همان کسانی که دیروز آرزو داشتند به جای او باشند، صبح می گفتند: «وای، مثل اینکه خدا روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند، و اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود، ما را [هم] به زمین فرو برده بود؛ وای، گویی که کافران رستگار نمی گردند.»}

- یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون.(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند، و هر کس چنین کند، آنان خود زیانکارانند.}

- إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ.(3)

{اموال شما و فرزندانتان صرفاً [وسیله] آزمایشی [برای شما]یند، و خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

- تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی *وَ جَمَعَ فَأَوْعی.(4)

{هر که را پشت کرده و روی برتافته،و گرد آورده و انباشته [و حسابش را نگاه داشته] فرا می خواند.}

- فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ *وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَن *کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتیمَ *وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکینِ وَ تَأْکُلُونَ التُّراثَ أَکْلاً لَمًّا *وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا *کَلاَّ إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا *وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا *

ص: 136

وَ جِی ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّی لَهُ الذِّکْری یَقُولُ یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ(1)

العادیات: إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ لَشَهِیدٌ وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ أَ فَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبُورِ وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ(2)

الهمزة: وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ الَّذِی جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَهُ یَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَهُ کَلَّا لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةُ نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ

وَ جی ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّی لَهُ الذِّکْری *یَقُولُ یا لَیْتَنی قَدَّمْتُ لِحَیاتی *فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَد *وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ.(1)

{امّا انسان، هنگامی که پروردگارش وی را می آزماید، و عزیزش می دارد و نعمت فراوان به او می دهد، می گوید: «پروردگارم مرا گرامی داشته است.» و امّا چون وی را می آزماید و روزی اش را بر او تنگ می گرداند، می گوید: «پروردگارم مرا خوار کرده است.» ولی نه، بلکه یتیم را نمی نوازید؛ و بر خوراک[دادن] بینوا همدیگر را بر نمی انگیزید؛ و میراث [ضعیفان] را چپاولگرانه می خورید؛ و مال را دوست دارید، دوست داشتنی بسیار. نه چنان است، آنگاه که زمین، سخت در هم کوبیده شود، و [فرمان] پروردگارت و فرشته[ها] صف درصف آیند، و جهنّم را در آن روز [حاضر] آورند، آن روز است که انسان پند گیرد؛ و[لی] کجا او را جای پندگرفتن باشد؟ گوید: «کاش برای زندگانی خود [چیزی] پیش فرستاده بودم.» پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او، عذاب نکند. و هیچ کس چون دربند کشیدن او، دربند نکشد.}

- إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ *وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ لَشَهید *وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدید *أَ فَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبُورِ *وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ *إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبیرٌ.(2)

{که انسان نسبت به پروردگارش سخت ناسپاس است، و او خود بر این [امر]، نیک گواه است. و راستی او سخت شیفته مال است. مگر نمی داند که چون آنچه در گورهاست بیرون ریخته گردد، و آنچه در سینه هاست فاش شود، در چنان روزی پروردگارشان به [حال] ایشان نیک آگاه است؟}

- وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ *الَّذی جَمَعَ مالاً وَ عَدَّدَهُ *یَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَهُ *کَلاَّ لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ *وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةِ * نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ *الَّتی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ *إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ *فی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ.(3)

{وای بر هر بدگوی عیبجویی، که مالی گرد آورد و برشمردش. پندارد که مالش او را جاوید کرده؛ ولی نه! قطعاً در آتش خردکننده فرو افکنده خواهد شد. و تو چه دانی که آن آتشِ خردکننده چیست؟ آتشِ افروخته خدا[یی] است. [آتشی] که به دل ها می رسد. و [آتشی که] در ستون هایی دراز، آنان را در میان فرامی گیرد.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر حسابرسی قیامت حق است، پس جمع کردن برای چه؟(4)

روایت2.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: در میان بنی اسرائیل قحطی شد، تا جایی که قبرها را شکافته و مردگان را می خوردند. پس قبری را شکافتند. پس در آن لوحی را یافتند که در آن نوشته شده بود من فلان پیامبر هستم. قبرم را یک حبشی می شکافد، آن چه پیش فرستاده بودیم یافتیم و آنچه خوردیم سود کردیم و ما آنچه برجای گذاشتیم، زیان کردیم.(5)

روایت3.

امالی صدوق: ابن عباس گفت: اولین درهم و دیناری که در زمین ضرب شد، ابلیس به آن ها نظر کرد. پس وقتی آن ها را دید، آن ها را برداشت و بر چشمان خود گذاشت. سپس بر سینه خود چسبانیدشان. سپس فریاد بلندی سر داد و به سینه چسبانیدشان. سپس گفت: شما نور چشم من و میوه دل من هستید. من اشکالی نمی بینیم که بنی آدم پس از آن که شما را دوست بدارند دیگر بت نپرستند. برای من کافی است از بنی آدم که شما را دوست بدارند.(6)

ص: 137

روایت4.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام درباره فرموده خداوند متعال: «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ»(1)

{و کسانی که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان) می سازند، و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده!} فرمود: همانا خداوند اندوختن طلا و نقره را حرام دانسته است و به انفاق آن در راه خدا دستور داده است. و درباره فرموده خداوند متعال: «یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ»(2){در

آن روز که آن را در آتش جهنم، گرم و سوزان کرده، و با آن صورت ها و پهلوها و پشت هایشان را داغ می کنند؛ (و به آنها می گویند): این همان چیزی است که برای خود اندوختید (و گنجینه ساختید)! پس بچشید چیزی را که برای خود می اندوختید!} فرمود: ابوذر غفاری هنگامی که در شام بود، هر روز صبح بیرون می آمد و با صدای بلند می گفت: گنج داران را مژده دهید به داغ کردن در پیشانی و داغ کردن در پهلوها و داغ کردن، در پشت تا این که گرما در شکم هایشان به گردش درآید.(3)

روایت5.

خصال: امام رضا علیه السلام فرمود: ثروت اندوخته نمی شود مگر به پنج خصلت: به بخل شدید و آرزوی دراز و حرص چیره و قطع رحم و برگزیدن دنیا بر آخرت.(4)

روایت6.

امالی طوسی: پیامبراسلام صلی الله علیه و آله فرمود: کدامیک از شما مال وارثش را از مال خود بیشتر دوست دارد؟ گفتند: ای پیامبر خدا! کسی در میان ما نیست که مال وارث را دوست داشته باشد. فرمود: بلکه همه شما مال وارث خود را دوست دارید. سپس فرمود: فرزند آدم می گوید: مالم مالم و آیا برای تو مالی هست جز آنکه خوردی پس نابود کردی یا پوشیدی پس کهنه کردی یا انفاق کردی، پس پس انداز کردی و غیر این ها مال وارث است.(5)

روایت7.

امالی طوسی: از امام باقر علیه السلام در باره دینار و درهم پرسیدند و این که مردم چه مقداری از آن را باید بپردازند؟ امام باقر علیه السلام فرمود: آنها امانت خدا در زمین او است و خدا آنها را برای منفعت خلق خویش قرار داده است و به وسیله آن امور و حاجت­هایشان سامان می یابد. هر که مقدار زیادی از آنها در دستش باشد

ص: 138

بِحَقِّ اللَّهِ تَعَالَی فِیهَا وَ أَدَّی زَکَاتَهَا فَذَاکَ الَّذِی طَابَتْ وَ خَلَصَتْ لَهُ وَ مَنْ أُکْثِرَ لَهُ مِنْهَا فَبَخِلَ بِهَا وَ لَمْ یُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ فِیهَا وَ اتَّخَذَ مِنْهَا الْآنِیَةَ فَذَاکَ الَّذِی حَقَّ عَلَیْهِ وَعِیدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ (1).

و حق خدای عز و جل را در مورد آنها ادا کرده باشد و زکات آنها را پرداخته باشد، آن پول برای او پاکیزه و خالص می باشد و هر که مقدار بسیاری از آن دارا باشد، اما به آنها بخل بورزد و حق خدا را از آن ادا نکند و از آنها ساختمان سازی کند، او همان است که تهدید و هشدار خدای عز و جل در کتابش، در مورد او انجام خواهد شد. خدای عز و جل می فرماید: «َیوْمَ یُحْمَی عَلَیْهَا فِی نَارِجَهَنَّمَ فَتُکْوَی بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هَ-ذَا مَاکَنَزْتُمْ لأَنفُسِکُمْ فَذُوقُواْ مَا کُنتُمْ تَکْنِزُون»(1){در آن روز که آن را در آتش جهنم، گرم و سوزان کرده، و با آن صورت ها و پهلوها و پشت هایشان را داغ می کنند؛ (و به آنها می گویند): این همان چیزی است که برای خود اندوختید (و گنجینه ساختید)! پس بچشید چیزی را که برای خود می اندوختید!}(2)

روایت8.

امالی طوسی: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که این آیه «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»(3){و کسانی که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان) می سازند، و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده!} نازل شد، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر مالی که زکات آن پرداخت شود، گنج به حساب نمی آید، حتی اگر زیر هفت زمین نهفته باشد و هر مالی که زکات آن پرداخت نشود، گنج شمرده می شود، حتی اگر روی زمین باشد.(4)

روایت9.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند بندگان را به چیزی شدیدتر از بخشیدن مال امتحان نکرده است.(5)

می گویم

برخی اخبار در این خصوص در باب غنی گذشت.

روایت10.

خصال: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: دینار و درهم کسانی که پیش از شما بودند را هلاک کردند و شما را نیز هلاک می کنند.(6)

روایت11.

خصال: از اشعری روایت شده که گفت: طلا و نقره دو سنگ مسخ شده هستند؛ پس کسی که آن دو را دوست بدارد، با آن ها خواهد بود.(7)

روایت12.

خصال:

ص: 139

مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْفِتَنُ ثَلَاثٌ حُبُّ النِّسَاءِ وَ هُوَ سَیْفُ الشَّیْطَانِ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ هُوَ فَخُّ الشَّیْطَانِ وَ حُبُّ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ هُوَ سَهْمُ الشَّیْطَانِ فَمَنْ أَحَبَّ النِّسَاءَ لَمْ یَنْتَفِعْ بِعَیْشِهِ وَ مَنْ أَحَبَّ الْأَشْرِبَةَ حَرُمَتْ عَلَیْهِ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَحَبَّ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ فَهُوَ عَبْدُ الدُّنْیَا.

وَ قَالَ: قَالَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام الدِّینَارُ دَاءُ الدِّینِ وَ الْعَالِمُ طَبِیبُ الدِّینِ فَإِذَا رَأَیْتُمُ الطَّبِیبَ یَجُرُّ الدَّاءَ إِلَی نَفْسِهِ فَاتَّهِمُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ غَیْرُ نَاصِحٍ لِغَیْرِهِ (1).

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: فتنه ها چیز هستند: دوستی زنان و آن شمشیر شیطان است. نوشیدن شراب و آن تله شیطان است و دوستی دینار و درهم و آن تیر شیطان است. پس هر کس زنان را دوست بدارد، از زندگی خود بهره ای نبرد و هر کس شرابخواری را دوست بدارد، بهشت بر او حرام می شود و هرکه دینار و درهم را دوست بدارد، پس او بنده دنیا است.

و فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام فرمود: دینار، بیماری دین و عالم، طبیب دین است. پس هرگاه طبیب را دیدید که که بیماری را به جانب خود می کشد، او را متهم کنید و بدانید که او نصحیت کننده دیگران نیست.(1)

روایت13.

خصال: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: معلون است معلون است کسی که نابینایی را از راه انحراف دهد. معلون است معلون است کسی که دینار و درهم را بپرستد. و معلون است معلون است کسی که با حیوانی جماع کند.(2)

در معانی الاخبار همانند این خبر روایت شده است.

شیخ صدوق فرموده: «ملعون من عبد الدینار و الدرهم» یعنی کسی ملعون است که زکات مالش را نپردازد و از یاری برادرانش بخل بورزد و در نتیجه پرستش دینار و درهم را بر عبادت خالقش ترجیح داده است.

روایت14.

علل الشرایع: علی بن محمد می گوید: یک یهودی بر امیرالمومنین علیه السلام وارد شد و از ایشان در خصوص مسائلی پرسش کرد. پس در میان پرسش های او این بود که چرا درهم به درهم و دینار به دینار نامیده شده اند؟ حضرت علیه السلام فرمود: درهم «درهم» نامیده شد برای آنکه دارِ هم و اندوه است. هر کس آن را گرد آورد و در طاعت خدا انفاق نکند، به آتش افتد. و دینار «دینار» نامیده شده برای آنکه دارِ

ص: 140

النَّارِ مَنْ جَمَعَهُ وَ لَمْ یُنْفِقْهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَوْرَثَهُ النَّارَ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

نار و آتش است. هر کس آن را گرد آورد و در طاعت خدا انفاقش نکند به آتش افتد. پس یهودی گفت: درست فرمودی ای امیرالمومنین.(1)

روایت15.

معانی الاخبار: ابن حجاج از مردی که این حدیث را از او شنیده است نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: شخص تا چه اندازه می تواند زکات بگیرد؟ در پاسخ فرمودند: از پیامبرخدا صلی الله علیه و آله به ما خبر رسیده است که فرمودند: هر شخصی که از دنیا برود و دو دینار باقی گذارد، همان دو دینار بین دو چشمانش داغ می شود. روای گوید: پس امام علیه السلام فرمودند: آن ها گروهی بودند که میهمان پیامبرخدا صلی الله علیه و آله بودند. پس چون شب می شد، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمودند: فلانی برو و با این پول شام تهیه کن و چون صبح می شد می فرمودند: فلانی برو و با این پول صبحانه تهیه کن. پس آنان نمی ترسیدند صبح کنند بدون صبحانه و بدون شام. پس مردی از آن ها دو دینار پس انداز کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله این سخن را در خصوص او فرمود. ولی به مردم داده می شود به اندازه خرج یک سال. پس شخص باید به اندازه ای که از خرج خود و خانواده اش در یک سال کفایت کند زکات بگیرد.(2)

روایت16.

معانی الاخبار: ابان گفت: شخصی در نزد امام کاظم علیه السلام سخن می گفت. پس گفت: به ما خبر رسیده است که شخصی در زمان پیامبرخدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و از خود دینار برجای گذاشت. پس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مال زیادی برجای گذاشت. امام کاظم علیه السلام فرمود: او شخصی بود که نزد اهل صفه گدائی می کرد و از دنیا رفت و دو دینار برجای گذاشت.(3)

روایت17.

معانی الاخبار: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: خداوند لعنت کند طلا و نقره را کسی آن دو را دوست ندارد مگر از جنس آن ها باشد. هارون گوید عرض کردم: فدایت شوم، منظور همین طلا و نقره است؟ فرمود: خیر آن گونه که تصور کردی نیست. منظور از طلا شخصی است که دین را از بین ببرد و منظور از نقره شخصی است که به کفر درآید .

شیخ صدوق رحمه الله فرمود: این خبر را من فقط از حسن بن حمزه علوی شنیدم و

ص: 141

أروه عن شیخنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید و لکنه صحیح عندی

یُؤَیِّدُهُ الْخَبَرُ الْمَنْقُولُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَنَا یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ وَ الْمَالُ لَا یَدُوسُ إِنَّمَا یُدَاسُ بِهِ.

فهو کنایة عمن ذهب بالدین و أفاض الکفر و إنما وقعت الکنایة بهما لأنهما أثمان کل شی ء کما أن الذین کنی عنهم أصول کل کفر و ظلم (1).

آن را از شیخ مان محمد بن حسن بن احمد بن ولید نشنیدم، ولی نزد من خبری صحیح است و آن را خبری که از امیرالمومنین علیه السلام نقل گردیده است تایید می نماید که فرمود: من پیشوای مومنین و مال، پیشوای ستمکاران است و مال نمی کوبد و پایمال نمی کند، بلکه با مال کوبیده و پایمال می شود. پس طلا و نقره کنایه از کسانی است که دین را بردند و کفر را لبریز کرد و تعبیر کنایی از طلا و نقره شده به این جهت که این دو بها و ثمن همه چیز هستند، کما این که کسانی که نامشان به کنایه برده شد، اصل و ریشه هر کفر و ظلمی هستند.

روایت18.

خصال و معانی الاخبار: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: مستی بر چهار قسم است: مستی شراب، مستی مال، مستی خواب و مستی پادشاهی.(1)

روایت19.

قصص الانبیا علیهم السلام: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: به فزونی مال خوشحال نباش و یاد مرا در هیچ حالی رها نکن. پس فزونی مال، گناهان را از یاد می برد و ترک یاد من دل را سخت می کند.(2)

روایت20.

تفسیرعیاشی: امام صادق علیه السلام پیرامون فرموده خداوند متعال: «کَذَلِکَ یرِیهمُ اللّه أَعْمَالَهمْ حَسَرَاتٍ عَلَیهمْ»(3) {خداوند این چنین اعمال آنها را به صورت حسرت زایی به آنان نشان می دهد؛ } فرمود: او شخصی است که اموال خود را از روی بخل، در راه طاعت خداوند انفاق نمی کند و آن را برای وارثانی که در راه طاعت خداوند یا معصیت او عمل می کنند، بر جای می گذارد. پس اگر وارث آن را در راه طاعت خداوند مصرف کند، آن شخص، آن اموال را در ترازوی اعمال دیگران می بیند و بر حسرت او افزوده می شود؛ چرا که آن اموال به او تعلق داشته است و اگر وارث، آن اموال را در راه معصیت خداوند به کار بندد، در واقع، این اوست که وارث را با مال خویش تقویت کرده تا به معصیت خداوند بپردازد.(4)

روایت21.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: از امیرالمومنین علیه السلام پیرامون بزرگ ترین حسرت مردم سوال شد. فرمودند: کسی که مال خود را در ترازوی عمل دیگری ببیند و خدا او را به آتش وارد کند و وارث را به واسطه آن مال به بهشت داخل نماید.(5)

روایت22.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام درباره فرموده خداوند متعال: «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ

ص: 142

وَ الْفِضَّةَ إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ مَا جَاوَزَ أَلْفَیْ دِرْهَمٍ (1).

وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»(1) {و کسانی که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان) می سازند، و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده!} فرمود: همانا منظور او از آن، مبلغی است که از دو هزار درهم تجاوز کند.(2)

روایت23.

تفسیرعیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: دست شیعیان ما در انفاق آن چه در دست آنان است، به گونه شایسته باز است. پس هرگاه قائم ما عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند، گنج هایی را که ثروتمندان اندوخته اند بر آنان تحریم می کند تا این که آن گنج­ها را بیاورند و از آنها بر علیه دشمن خود کمک گیرد و این همان فرموده خدای عز وجل است در کتابش که می­فرماید: «و کسانی که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان) می سازند، و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده!»(3)

روایت24.

تفسیرعیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا انسان مؤمن اگر چیزی از آن (مالی) داشته باشد، می تواند آن را به هر مقداری که می خواهد بر خانواده اش انفاق کند. سپس هرگاه قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، آن چه دارد باید در اختیار او قرار دهد و هر چه از آن باقی می ماند، برای امرار معاش خویش کمک می گیرد. و در این صورت آن چه را بر او واجب است ادا کرده است.(4)

روایت25.

مجالس مفید: امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام در معنای فرموده خداوند متعال: «کَذَلِکَ یرِیهمُ اللّه أَعْمَالَهمْ حَسَرَاتٍ عَلَیهمْ»(5) {خداوند این چنین اعمال آنها را به صورت حسرت زایی به آنان نشان می دهد؛} فرمود: یعنی آن شخص، مالی را به دست می آورد و آنها را در هیچ امر خیری مصرف نمی کند و می میرد و دیگری آن را به ارث می برد و آن را در کار نیکی مصرف می کند و آن شخص اموال خود را به عنوان حسنات، در ترازوی اعمال دیگری می یابد.(6)

روایت26.

روضة الواعظین: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم با سه نفر از یارانش به دنبال کاری می رفت. پس بر خشت هایی از طلا که در کنار راه افتاده بود گذر کرد و به یارانش فرمود این طلاها مردم را می کشد. سپس از کنار آن ها عبور کردند. پس یکی از همراهان وی گفت برای من کاری پیش آمده و از آن ها جدا شد. سپس دیگری گفت برای من کاری پیش آمده و او هم جدا شد. سپس نفر سوم هم گفت برای من کاری پیش آمده و او هم جدا شد. پس هر سه خود را به طلاها رساندند. پس دوتن از آن ها به نفر سوم گفتند: برای ما غذایی بخر. پس آن نفر سوم رفت و برای آن دو غذایی خرید و درونش سمی ریخت تا آن دو را بکشد تا آن دو با او در طلاها شریک نشوند. و آن دو نیز گفتند هرگاه آن سومی بازگشت او را خواهیم کشت تا با ما شریک نباشد. پس هنگامی که سومی آمد، آن دو برخاسته و او را کشتند. سپس غذا را خورده و خود نیز مردند.

ص: 143

فَرَجَعَ إِلَیْهِمْ عِیسَی علیه السلام وَ هُمْ مَوْتَی حَوْلَهُ فَأَحْیَاهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّ هَذَا یَقْتُلُ النَّاسَ.

پس عیسی علیه السلام به نزد آنان آمد و آنان را در کنار طلاها مرده یافت. پس آنان را به امر خدای عز و جل زنده کرد و فرمود: آیا به شما نگفتم که این طلا مردم را می کشد.(1)

روایت27.

نوادر: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: دو گرگ گرسنه که به گله بی چوپان حمله می کنند، به ترتیبی که یکی از جلو و دیگری از آخر هجوم می آورد، فسادشان بیش از فساد دوستی مال و شرف در دین مسلمان نیست.(2)

روایت28.

نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ای فرزند آدم! آنچه بیش از قوت خود به دست می آوری پس تو نسبت به آن ذخیره کننده برای دیگری هستی.(3)

- و آن حضرت علیه السلام از کنار مدفوعی که در زباله دان افتاده بود گذشت و فرمود: این چیزی است که بخیلان به دادنش بخل ورزیدند. و روایت شده که فرمود: این چیزی است که دیروز بر سرش رقابت داشتید.(4)

- و فرمود: از مال نمی رود آنچه تو را پند داده باشد.(5)

- و فرمود: برای هر کس در مالش دو شریک هست: وارث و حوادث.(6)

- و به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: ای فرزندم! از خود چیزی از مال دنیا به جای مگذار. چرا که آن مال را برای یکی از این دو نفر وا می گذاری. یا برای شخصی که در طاعت خدا آن را به کار می گیرد. پس او به واسطه چیزی تو با آن بدبخت شده ای سعادتمند می شود و یا برای شخصی که در معصیت خدا آن را به کار می گیرد. پس تو او را در معصیتش یاری نموده ای. پس هیچ یک از این دو سزاوار نیستند که بر خود مقدمشان داری.

و این سخن به شکل دیگری نیز روایت شده و آن این است: اما بعد، پس این چیزی که در اختیار توست قبل از تو صاحبی داشت و پس از تو نیز مال دیگران می شود. و تو مال دنیا را برای یکی از دو نفر گرد می آوری. شخصی که آنچه تو گرد آورده ای در طاعت خدا به کار می گیرد و به واسطه آنچه که مایه شقاوت تو شده سعادتمند می گردد یا برای شخصی که آن را برای

ص: 144

فِیهِ بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ فَشَقِیَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ وَ لَیْسَ أَحَدُ هَذَیْنِ أَهْلًا أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَی نَفْسِکَ وَ تَحْمِلَ لَهُ عَلَی ظَهْرِکَ فَارْجُ لِمَنْ مَضَی رَحْمَةَ اللَّهِ وَ لِمَنْ بَقِیَ رِزْقَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

معصیت خدا به کار می گیرد، پس به واسطه آنچه تو گرد آورده ای بدبخت می شود و هیچ یک از این دو سزاوار نیست که بر خود مقدمشان داری و برای او بار بر دوش خود بگذاری. نسبت به گذشته خود به رحمت خدا و نسبت به آینده به روزی خداوند عزوجل امیدوار باش.(1)

باب صد و بیست و چهارم : ریاست دوستی

آیات

- تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ.(2)

{آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین خواستار برتری و فساد نیستند، و فرجام [خوش] از آنِ پرهیزگاران است.}

روایات

روایت1.

کافی: معمر بن خلاد در خدمت امام کاظم علیه السلام از شخصی یاد کرد و گفت که وی ریاست را دوست دارد. امام علیه السلام فرمودند: دو گرگ گرسنه که به گله بی چوپان حمله می کنند، ضررشان بیش از ضرر ریاست دوستی، در دین مسلمان نیست.(3)

توضیح

«إنه ذکر رجلا» ضمایر در «أنه» و «ذکر» و «فقال» در اول روایت به معمر بن خلاد برمی گردند و احتمال دارد به امام علیه السلام نیز برگردد. و «الریاسة» به معنای شرف و علوّ بر مردم است و از «رأس الرجل یرأس» با همزه گرفته شده و راء و همزه هر دو مفتوح هستند. و «ریاسة» یعنی بزرگ شد و قدر و منزلت آن بالا رفت. پس او رئیس است و جمع آن رؤساء است مثل شریف و شرفاء. و «الضاری» یعنی درنده ای که به شکار و کشتن آن عادت دارد و «الرعاء» به کسر و الف ممدوده جمع راعی و اسم فاعل است و به ضم راء اسم جمع است که صاحب مصباح به مطلب اولی و قاضی به مطلب دومی تصریح کرده و «تفرق رعاء» برای بیان شدت ضرر است؛ زیرا چوپان وقتی حاضر باشد، گرگ را از ضرر زدن باز می دارد و گله را حمایت و حفاظت می کند.

ظاهرا عبارت «فی دین المسلم» صله برای ضرر مقدر باشد، یعنی ضرر دو گرگ در بین گوسفندان شدیدتر از ضرر ریاست در دین مسلم نیست؛ پس کلام حاوی تقدیر و تأخیر است.

ص: 145

و یؤیده ما سیأتی فی باب حب الدنیا مثله (1) هکذا بأفسد فیها من حب المال و الشرف فی دین المسلم.

و قیل فی دین المسلم حال عن الرئاسة قدم علیه و لا یخفی ما فیه و فیه تحذیر عن طلب الرئاسة و للرئاسة أنواع شتی منها ممدوحة و منها مذمومة فالممدوحة منها الرئاسة التی أعطاها الله تعالی خواص خلقه من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام لهدایة الخلق و إرشادهم و دفع الفساد عنهم و لما کانوا معصومین مؤیدین بالعنایات الربانیة فهم مأمونون من أن یکون غرضهم من ذلک تحصیل الأغراض الدنیة و الأغراض الدنیویة فإذا طلبوا ذلک لیس غرضهم إلا الشفقة علی خلق الله و إنقاذهم من المهالک الدنیویة و الأخرویة کما قال یوسف علیه السلام اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ (2).

و أما سائر الخلق فلهم رئاسات حقة و رئاسات باطلة و هی مشتبهة بحسب نیاتهم و اختلاف حالاتهم فمنها القضاء و الحکم بین الناس و هذا أمر خطیر و للشیطان فیه تسویلات و لذا وقع التحذیر عنه فی کثیر من الأخبار و أما من یأمن ذلک من نفسه و یظن أنه لا ینخدع من الشیطان، فإذا کان فی زمان حضور الإمام علیه السلام و بسط یده علیه السلام و کلفه ذلک یجب علیه قبوله و أما فی زمان الغیبة فالمشهور أنه یجب علی الفقیه الجامع لشرائط الحکم و الفتوی ارتکاب ذلک إما عینا و إما کفایة.

فإن کان غرضه من ارتکاب ذلک إطاعة إمامه و الشفقة علی عباد الله و إحقاق حقوقهم و حفظ فروجهم و أموالهم و أعراضهم عن التلف و لم یکن غرضه الترفع علی الناس و التسلط علیهم و لا جلب قلوبهم و کسب المحمدة منهم فلیست رئاسته رئاسة باطلة بل رئاسة حقة أطاع الله تعالی فیها و نصح إمامه.

ص: 146

و مؤید این معناست روایاتی که در باب دوستی دنیا مثل آن خواهد آمد که دارد: «خراب کننده تر از حب مال و شرف در دین مسلمان نیست.»

و گفته شده: «فی دین المسلم» حال است برای ریاست و بر آن مقدم شده و اشکالی که این قول دارد، مخفی نیست. این روایت انسان را از طلب ریاست بر حذر می دارد. ریاست انواع مختلفی دارد؛ بخشی از آن ممدوح و بخشی از آن مذموم است. پس ریاست ممدوح آن ریاستی است که خدای متعال به خواص از خلق خود یعنی انبیا و اوصیا علیهم السلام اعطا فرموده تا خلق را هدایت و ارشاد کنند و فساد را از آن باز دارند و چون معصوم بودند، با عنایات ربانی تأیید می شدند. پس اینان ایمنی دارند از این که غرضشان به دست آوردن اغراض پست و دنیوی باشد. پس وقتی اینان طلب ریاست می کنند، غرضشان تنها دلسوزی بر خلق خدا و نجات آنان از مهالک دنیوی و اخروی است، چنانچه یوسف علیه السلام عرض کرد: «مرا سرپرست خزائن سرزمین (مصر) قرار ده، که نگهدارنده و آگاهم!»(1)

اما سایر مردم نیز ریاسات به حق و ریاسات باطلی دارند و این به حسب نیات آنها و اختلاف احوالشان مختلف می شود؛ از جمله این نیت ها، قضاوت و حکومت بین مردم است و این امری خطیر است و شیطان در آن آراستن های زیادی دارد و به همین خاطر در بسیاری از اخبار از آن بر حذر داشته شده، اما کسی که خود را از فریب شیطان ایمن می داند، و می داند که فریب شیطان را نمی خورد، اگر در زمان حضور امام علیه السلام و باز بودن دست حضرت باشد و حضرت امر قضاوت را بر عهده آن شخص بگذرد، واجب است که قبول نماید و اما در زمان غیبت، مشهور این است که بر فقیه جامع الشرایط که حق حکم کردن و فتوا دادن دارد، واجب است که قضاوت نماید و این وجوب یا عینی است و یا کفایی.

پس اگر غرض شخص از این امر اطاعت امامش و دلسوزی بر بندگان خدا و احقاق حقوق خلق و حفظ فروج و اموال و آبروی مردم از تلف شدن باشد، و غرض او بالادستی نمودن بر مردم و تسلط بر ایشان و جلب قلوبشان و کسب ستایش آنان نباشد، ریاست او ریاست باطل نیست بلکه ریاست به حق است که خدا را در ان اطاعت نموده و خیر امام خویش ررا خواسته است.

ص: 146

و إن کان غرضه کسب المال الحرام و جلب قلوب الخواص و العوام و أمثال ذلک فهی الرئاسة الباطلة التی حذر عنها و أشد منها من ادعی ما لیس له بحق کالإمامة و الخلافة و معارضة أئمة الحق فإنه علی حد الشرک بالله و قریب منه ما فعله الکذابون المتصنعون الذین کانوا فی أعصار الأئمة علیهم السلام و کانوا یصدون الناس عن الرجوع إلیهم کالحسن البصری و سفیان الثوری (1) و أبی حنیفة و أضرابهم.

و من الرئاسات المنقسمة إلی الحق و الباطل ارتکاب الفتوی و التدریس و الوعظ فمن کان أهلا لتلک الأمور عالما بما یقول متبعا للکتاب و السنة و کان غرضه هدایة الخلق و تعلیمهم مسائل دینهم فهو من الرئاسة الحقة و یحتمل وجوبه إما عینا أو کفایة و من لم یکن أهلا لذلک و یفسر الآیات برأیه و الأخبار مع عدم فهمها و یفتی الناس بغیر علم فهو ممّن قال الله سبحانه فیهم قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً(2).

و کذلک من هو أهل لتلک الأمور من جهة العلم لکنه مراء متصنع یحرف الکلم عن مواضعه و یفتی الناس بخلاف ما یعلم أو کان غرضه محض الشهرة و جلب القلوب أو تحصیل الأموال و المناصب فهو أیضا من الهالکین و منها أیضا إمامة الجمعة و الجماعة فهذا أیضا إن کان أهله و صحت نیته فهو من الرئاسات الحقة و إلا فهو أیضا من أهل الفساد.

و الحاصل أن الرئاسة إن کانت بجهة شرعیة و لغرض صحیح فهی ممدوحة و إن کانت علی غیر الجهات الشرعیة أو مقرونة بالأغراض الفاسدة فهی مذمومة فهذه الأخبار محمولة علی أحد هذه الوجوه الباطلة أو علی ما إذا کان المقصود نفس الرئاسة و التسلط.

ص: 147

اما اگر غرض او کسب مال حرام و جلب قلوب خواص و عوام مردم و مانند آن باشد، این همان ریاست باطلی است که از آن بر حذر داشته شده و بدتر از آن این است که کسی ادعای امری را کند که برای او نیست، مانند امامت و خلافت و معارضه با امامان حق که در حد شرک به خداست و نزدیک به این عمل، فعل دروغگویان و بازیگرانی است که در اعصار امامان علیهم السلام بودند و مردم را از رجوع به ائمه علیهم السلام باز می داشتند، مثل حسن بصری و سفیان ثوری و ابو حنیفه و امثال اینان.

و از جمله ریاساتی که به حق و باطل تقسیم می گردد، تصدی فتوا و تدریس و وعظ است؛ پس هر کس اهل این امور باشد و عالم به آنچه می گوید باشد، و تابع کتاب و سنت باشد و غرض او هدایت مردم و تعلیم مسائل دینی به مردم باشد، از قبیل ریاست حق است و احتمال دارد به صورت عینی یا کفائی واجب باشد؛ و کسی که اهل آن نباشد، و آیات قرآن را تفسیر به رأی کند و اخبار را با عدم فهم خود، به رأی خود تفسیر کند و برای مردم فتوای بدون علم بدهد، از جمله کسانی است که خدای سبحان در حق ایشان فرمود: «بگو: «آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین (مردم) در کارها، چه کسانی هستند؟ آنها که تلاش هایشان در زندگی دنیا گم (و نابود) شده؛ با این حال، می پندارند کار نیک انجام می دهند!»(1)

و همچنین کسانی که از جهت علم و دانش اهل این امور هستند، اما اهل ریا و ظاهرسازی هستند و سخنان را از جای آن تحریف می کنند و بر خلاف آنچه می دانند برای مردم فتوا می دهند، یا غرض ایشان صرفا شهرت طلبی است و جلب قلوب مردم و یا تحصیل اموال و مناصب ، این دسته نیز از هلاک شوندگانند. و نیز از این قبیل است امامت جماعت و جمعه که در این مورد نیز اگر شخص اهل آن بوده و نیتش صحیح باشد، از ریاسات حق است و گر نه، او نیز از اهل فساد است.

و حاصل این که ریاست اگر به جهت شرعی و برای غرض صحیحی باشد، ممدوح است وگرنه، اگر بر غیر جهات شرعیه بوده یا مقرون به اهداف فاسد باشد، مذموم است و این اخبار حمل می شود بر یکی از این وجوه باطل یا بر فرضی که هدف، نفس ریاست و تسلط باشد.

ص: 147

قال بعض المحققین معنی الجاه ملک القلوب و القدرة علیها فحکمها حکم ملک الأموال فإنه غرض من أغراض الحیاة الدنیا و ینقطع بالموت کالمال و الدنیا مزرعة الآخرة فکلما خلق الله فی الدنیا فیمکن أن یتزود منه إلی الآخرة و کما أنه لا بد من أدنی مال لضرورة المطعم و الملبس فلا بد من أدنی جاه لضرورة المعیشة مع الخلق و الإنسان کما لا یستغنی عن طعام یتناوله فیجوز أن یحب الطعام و المال الذی یبتاع به الطعام فکذلک لا یخلو عن الحاجة إلی خادم یخدمه و رفیق یعینه و أستاد یعلمه و سلطان یحرسه و یدفع عنه ظلم الأشرار.

فحبه أن یکون له فی قلب خادمه من المحل ما یدعوه إلی الخدمة لیس بمذموم و حبه لأن یکون فی قلب رفیقه من المحل ما یحسن به مرافقته و معاونته لیس بمذموم و حبه لأن یکون فی قلب أستاذه من المحل ما یحسن به إرشاده و تعلیمه و العنایة به لیس بمذموم و حبه لأن یکون له من المحل فی قلب سلطانه ما یحثه ذلک علی دفع الشر عنه لیس بمذموم فإن الجاه وسیلة إلی الأغراض کالمال: فلا فرق بینهما إلا أن التحقیق فی هذا یفضی إلی أن یکون المال و الجاه فی أعیانهما محبوبین بل ینزل ذلک منزلة حب الإنسان أن یکون فی داره بیت ماء لأنه یضطر إلیه لقضاء حاجته و بوده لو استغنی عن قضاء الحاجة حتی یستغنی عن بیت الماء و هذا علی التحقیق لیس بحب لبیت الماء فکل ما یراد به التوصل إلی محبوب فالمحبوب هو المقصود المتوصل إلیه.

و تدرک التفرقة بمثال و هو أن الرجل قد یحب زوجته من حیث إنه یدفع بها فضلة الشهوة کما یدفع ببیت الماء فضلة الطعام و لو کفی مئونة الشهوة لکان یهجر زوجته کما لو کفی قضاء الحاجة لکان لا یدخل بیت الماء و لا یدور به و قد یحب زوجته لذاتها حب العشاق و لو کفی الشهوة لبقی مستصحبا لنکاحها.

ص: 148

برخی از محققین گفته اند: معنای جاه، مالک شدن دل ها و قدرت بر آن پیدا کردن است و حکم آن حکم مالک شدن اموال است؛ زیرا جاه نیز اهدفی از اهداف دنیاست و مثل مال، با مرگ شخص منقطع می شود و دنیا مزرعه آخرت است. پس هر آنچه را خدا در دنیا آفریده، ممکن است از آن برای آخرت توشه بر گرفت و همان طور که برای خوراک و پوشاک ضروری کمترین میزان مال لازم است، کمترین حد از ریاست نیز برای زندگی با خلق لازم است و انسان به همان صورت که از غذایی که می خورد، بی نیاز نیست، جایز است غذا و مالی را که با آن غذا می خرد را دوست داشته باشد و به همین ترتیب بی نیاز از خادمی که او را خدمت کند و رفیقی که او را یاری دهد و استادی که او را تعلیم نماید و سلطانی که او را حراست کند و ستم اشرار را از او دفع کند نیست.

پس این که دوست دارد در قلب خادم خود جایی داشته باشد که خادم به او خدمت کند، مذموم نیست و این که دوست دارد در قلب رفیق خود جایی داشته باشد که رفیقش با او به نیکی همراهی و معاونت کند، مذموم نیست. و این که دوست دارد در قلب استاد خود جایی داشته باشد که استاد به او به نیکی ارشاد و تعلیم و تجه کند، کند، مذموم نیست. و این که دوست دارد در قلب سلطان خود جایی داشته باشد که سلطان را وادار به دفع شر از او کند، مذموم نیست؛ زیرا جاه نیز مانند مال وسیله ای برای اغراض آدمی است.

پس فرقی بین مال و جاه نیست، جز این که تحقیق در این معنا منجر می شود به این که مال و جاه خود نیز مستقلّا محبوب باشند؛ بلکه این حب تنزیل پیدا می کند به این که آدمی دوست دارد در خانه اش بیت الخلا داشته باشد، زیرا برای قضای حاجت بدان محتاج است و به خاطر دوست داشتن بیت الخلا اگر از قضاء حاجت بی نیاز باشد، دوست دارد از بیت الخلا بی نیاز باشد و این حقیقتاً از قبیل دوست داشتن بیت الخلا نیست؛ پس هر چیزی که برای رسیدن به محبوب به آن نیاز پیدا می شود، محبوب شخص همان مقصودی است که به آن توسل جسته است.

و تفاوت بین محبوب و آن وسیله با مثالی قابل درک است: مردی همسرش را از این جهت که به وسیله او شهوت زیادی خود را دفع می کند، دوست می دارد، چناچه با بیت الخلا زیادی غذای خود را دفع می نماید، و اگر زحمت شهوتش از او برداشته می شد، از همسرش جدا می گشت، کما این که اگر زحمت قضاء حاجت از او برداشته می شد، داخل بیت الخلا نمی شد و در آن دور نمی زد؛ ولی همسرش را مستقلّا مانند عاشقان دوست دارد و اگر شهوت هم نداشته باشد، باز هم عقد نکاح با آن زن را ادامه می دهد.