ترجمه بحارالانوار جلد 55: آسمان و جهان - 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

التنزیل: ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ (1)

المؤمن: الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا(2)

الحدید: ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ (3)

الحاقة: وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ(4)

تتمة کتاب السماء و العالم

ادامه ابواب کلیات احوال جهان

باب چهارم : عرش و کرسی و حاملان آن ها

آیات

- وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ.(1)

{کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته.}

- ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ.(2)

{سپس بر عرش [جهانداری] استیلا یافت.}

- ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ.(3)

{سپس بر عرش استیلا یافت. کار [آفرینش] را تدبیر می کند. شفاعتگری جز پس از اذن او نیست.}

- وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ.(4)

{و عرش او بر آب بود.}

- ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ.(5)

{آن گاه بر عرش استیلا یافت.}

- الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی.(6)

{خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.}

- قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ.(7)

{بگو: «پروردگار آسمان های هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ کیست؟} - ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً.(8)

{آن گاه بر عرش استیلا یافت. رحمتگر عام [اوست]. درباره وی از خبره ای بپرس [که می داند] .}

- رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ.(9)

{پروردگار عرشِ بزرگ است.}

- ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ.(10)

{آن گاه بر عرش [قدرت] استیلا یافت.}

- الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا.(11)

{کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند، و آن ها که پیرامون آنند، به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند.}

- ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ.(12)

{آن گاه بر عرش [قدرت] استیلا یافت.}

- وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ.(13)

{و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.}

تفسیر

- وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ.»(14)

{کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته.} طبرسی گفته: در باره آن چند قول است:

1.

مقصود این است که علمش آسمان ها و زمین را فرا گرفته، از ابن عباس و مجاهد و همین از امام پنجم و ششم علیهما السّلام روایت شده است، دانشمندان را کرسی ها خوانند، چنانچه آن ها را اوتاد زمین گویند، برای اینکه قوام دین و دنیا به وجود آن ها است.

2.

مقصود از کرسی در اینجا همان عرش است، از حسن نقل شده برای آنکه بر روی هم ترکیب شده است.

3.

مقصود پادشاهی و سلطنت و قدرت است چنانچه گویند: برای این دیوار یک کرسی بگذار، یعنی یک ستونی که به آن تکیه داده شود که نیفتد و حرکت نکند، قرار بده. پس معنای آن چنین می شود: قدرت او بر آسمان ها و زمین و آنچه در آن دو است احاطه یافته است.

4.

کرسی تختی است فروتر از عرش که از امام ششم علیه السّلام روایت شده، و قول عطا هم به آن نزدیک است، که گفته: آسمان ها و زمین در برابر کرسی جز حلقه انگشتری در بیابانی پهناور نیست، و کرسی در برابر عرش همان حلقه است در برابر بیابان پهناور، و برخی گفته اند: آسمان ها و زمین همه بر کرسی قرار دارند، و کرسی زیر عرش، پس عرش بالای آسمان ها است.

و اصبغ بن نباته روایت کرده که

ص: 2

عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَا فِیهِمَا مِنْ مَخْلُوقٍ فِی جَوْفِ الْکُرْسِیِ (1).

و ساق الحدیث إلی آخره کما سیأتی فی روایة علی بن إبراهیم.

ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ منهم من فسر العرش هنا بمعنی الملک قال القفال العرش فی کلامهم هو السریر الذی یجلس علیه الملوک ثم جعل العرش کنایة عن نفس الملک یقال ثل عرشه أی انتقص ملکه و قالوا استوی علی عرشه و استقر علی سریر ملکه و منهم من فسر العرش بالجسم الأعظم و الاستواء بمعنی الاستیلاء کما مر قال الرازی فی تفسیره اتفق المسلمون علی أن فوق السماوات جسما عظیما هو العرش و اختلف فی المراد بالعرش هنا فقال أبو مسلم المراد أنه لما خلق الله السماوات و الأرض سطحها و رفع سمکها فإن کل بناء یسمی عرشا و بانیه یسمی عارشا قال تعالی وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ (2) و الاستواء علی العرش هو الاستعلاء علیه بالقهر و المشهور بین المفسرین أن المراد بالعرش فیها الجسم العظیم الذی فی السماء و قیل المراد من العرش الملک و ملک الله تعالی عبارة عن مخلوقاته و وجود مخلوقاته إنما حصل بعد خلق السماوات و الأرض فلا جرم صح إدخال

حرف ثم علیه و الحاصل أن المراد استواؤه علی عالم الأجسام بالقهر و القدرة و التدبیر و الحفظ یعنی أن من فوق العرش إلی ما تحت الثری فی حفظه و تدبیره و فی الاحتیاج إلیه (3).

فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً قال الطبرسی رحمه الله قیل أی فاسأل عنه خبیرا و الباء بمعنی عن و الخبیر هاهنا هو الله تعالی أو محمد صلی الله علیه و آله و قیل إن الباء علی أصلها و المعنی فاسأل سؤالک (4)

أیها الإنسان خبیرا یخبرک بالحق فی صفته و قیل إن الباء فیه مثل الباء فی قولک لقیت بفلان لیثا إذا وصفت شجاعته و المعنی إذا

ص: 3

علی علیه السّلام فرمود: آسمان ها و زمین و هر چه از آفریده در میان آن هاست همه درون کرسی اند.(1) و حدیث را تا آخر ادامه داده چنانچه در روایت علیّ ابن ابراهیم خواهد آمد.

«ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ.»(2)

{آن گاه بر عرش [قدرت] استیلا یافت.}

برخی عرش را در اینجا به معنی پادشاهی تفسیر کرده، قفّال گفته: عرش نزد عرب تختی است که پادشاهان بر آن می نشینند، آنگاه عرش را کنایه از خود پادشاهی قرار داده اند، هنگامی که گویند: «ثل عرشه» عرش او کاست، به ای معنی است که پادشاهی او ناقص شد. و گفته اند: بر عرشش استوار شد و بر تخت پادشاهیش استقرار یافت .

و برخی عرش را جسم بزرگتر تفسیر کرده اند و استواء را به معنی استیلاء گرفته اند، چنانچه گذشت.

رازی در تفسیرش گفته: «مسلمانان همه گویند که بالای آسمان ها جسم بزرگی است که عرش است، ولی در مقصود از عرش در اینجا اختلاف دارند، أبو مسلم گفته: مقصود این است که هنگامی که خدا آسمان ها و زمین را آفرید، آن را هموار کرد و سقف آسمان را برافراشت، و هر ساختمانی را عرش گویند و سازنده اش عرش ساز و خدا هم فرموده: «و مما یعرشون»(3) {و از آنچه می سازند} و استواء بر عرش چیر گی بر آن است، و مشهور میان مفسّران آن است که مقصود از عرش در آیه، همان جسم عظیم است که در آسمان است، و گفته اند: مقصود همان ملک است و ملک خدای تعالی، همه آفریده های اویند که پس از آفرینش آسمان ها و زمین پیدا شده اند، و آوردن (سپس) در اینجا درست است و خلاصه مقصود استیلا یافتن خداوند بر عالم اجسام به قهر و قدرت و تدبیر و حفظ است، به این معنی که هر چه از فراز عرش تا نشیب زمین است در حفظ و تدبیر و نیاز به او است.»(4)

«فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً.»(5){در باره وی از خبره ای بپرس [که می داند].}

طبرسی (ره) در مجمع البیان گفته (خبره و) آگاه در اینجا، همان خدای تعالی یا محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است یا مقصود این است که ای انسان سؤالت را از آگاهی بپرس تا تو را به حقیقت وصفش خبر دهد.

و گفته شده باء در آیه«فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» مانند باء در این گفته است: «لقیت بفلان لیثا» {با فلانی برخورد کردم درحالی که شیری بود.} این جمله را هنگامی می گویی که شجاعت او را وصف می کنی. و معنای آن این است که هنگامی

ص: 3

رأیته رأیت الشی ء المشبه بأنه الخبیر به (1).

الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ قال الطبرسی رحمه الله عبادة لله و امتثالا لأمره وَ مَنْ حَوْلَهُ یعنی الملائکة المطیفین بالعرش و هم الکروبیون و سادة الملائکة یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ أی ینزهون ربهم عما یصفه به هؤلاء المجادلون و قیل یسبحونه بالتسبیح المعهود و یحمدونه علی إنعامه وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ أی و یصدقونه (2) و یعترفون بوحدانیته وَ یَسْتَغْفِرُونَ أی و یسألون الله المغفرة لِلَّذِینَ آمَنُوا من أهل الأرض أی صدقوا بوحدانیة الله و اعترفوا بإلهیته و بما یجب الاعتراف به (3)

و قال فی قوله تعالی وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یعنی فوق الخلائق یَوْمَئِذٍ یعنی یوم القیامة ثَمانِیَةٌ من الملائکة عن ابن زید

وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُمُ الْیَوْمَ أَرْبَعَةٌ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَیَّدَهُمْ بِأَرْبَعَةٍ أُخْرَی (4) فَیَکُونُونَ ثَمَانِیَةً.

و قیل ثمانیة صفوف من الملائکة لا یعلم عددهم إلا الله تعالی عن ابن عباس (5).

و قال الرازی نقل عن الحسن أنه قال لا أدری أنهم ثمانیة أشخاص أو ثمانیة آلاف یصفون و حمله علی ثمانیة أشخاص أولی لما روی أنهم ثمانیة أملاک أرجلهم فی تخوم الأرض السابعة و العرش فوق رءوسهم و هم یطوفون یسبحون و قیل بعضهم علی

صورة الإنسان و بعضهم علی صورة الأسد و بعضهم علی صورة الثور و بعضهم علی صورة النسر و روی ثمانیة أملاک علی صورة الأوعال ما بین أظلافها إلی رکبها مسیرة سبعین عاما و عن شهر بن حوشب (6)

أربعة منهم یقولون

ص: 4

که او را دیدی شیء مشبه را دیدی (یعنی شیر را دیدی)، زیرا تو آگاه به وجود شجاعت در آن فرد هستی.(1)

- الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ.(2)

{کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند.}

طبرسی رحمه الله علیه در مجمع البیان گفته: «این خود عبادت و فرمانبرداری خداست {و کسانی که گرد آنند} فرشته های طواف گر بر عرشند که کروبیان و بزرگان فرشته هایند {با حمد پروردگارشان تسبیح می گویند} یعنی او را پاک می شمارند از آنچه این ستیزه جویان او را با آن وصف می نمایند.

و گفته اند: او را به تسبیح متعارف تسبیح می گویند و بر نعمتش سپاس می کنند {و به او ایمان می آورند} یعنی او را تصدیق می کنند و به یگانگی اش معترفند، {و آمرزش می خواهند} یعنی از خدا برای مؤمنان از اهل زمین درخواست مغفرت دارند، یعنی یگانگی خدا را باور دارند و به الهیّتش و به آنچه اعتراف به آن واجب است معترفند .»(3)

در تفسیر قول خدای تعالی «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ.»(4){و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.} یعنی بالای سر مردم، مراد از «یومئذ» آن روز، روز قیامت است مراد از «ثمانیه» هشت کس، از فرشته ها است، که از ابن زید روایت شده، و از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم هم روایت شده که حاملان عرش امروز چهارتا هستند و هنگامی که روز قیامت فرارسد با چهار فرشته دیگر آن ها را تایید می کند و هشت عدد می گردند، و گفته اند مقصود هشت رده از فرشته ها است که شماره شان را جز خدا نمی داند، این قول از ابن عباس روایت شده است.(5)

و رازی در تفسیرش به نقل از حسن گفته: نمی دانم هشت کس اند یا هشت هزاراند در حالیکه صف کشیده اند، و حملش بر هشت کس بهتر است، چون روایت شده که آن ها هشت فرشته اند که پاهایشان درون زمین هفتم است و عرش بر روی سر آن ها است درحالیکه می چرخند و تسبیح می گویند، و گفته اند برخی به صورت آدمند، و برخی به صورت شیر، و برخی به صورت گاو نر، و برخی به صورت کرکس، و روایت شده هشت فرشته اند به صورت گوزن که از سم تا زانویشان هفتاد سال راه است.

و از شهر بن حوشب نقل است که: «چهارتا از آنان می گویند:

ص: 4

سبحانک اللهم و بحمدک لک الحمد علی عفوک بعد قدرتک و أربعة تقول سبحانک اللهم و بحمدک لک الحمد علی حلمک بعد علمک (1).

منزّهی بار خدایا، تو را سپاسگذاریم، سپاس مخصوص تو است بر بخششت پس از توانائیت»، و چهارتا می گویند: «منزّهی بار خدایا، تو را سپاس می گوییم، سپاس مخصوص تو است برای بردباری ات پس از دانشت».(1)

روایات

روایت1.

معانی الاخبار و در المنثور: ابی ذر از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله نقل کرده که فرمود: «ای اباذر، هفت آسمان در برابر کرسی نیستند جز حلقه ای افتاده در زمین بیابان پهناور، و فضل و فزونی عرش بر کرسی چون فزونی بیابان پهناور بر آن حلقه است.(2)

روایت2.

فقیه و علل: از امام صادق علیه السّلام روایت شده که از او پرسیدند چرا کعبه را کعبه نام نهادند؟

فرمود: چون چهار گوش است، گفته شد چرا چهار گوش شده؟ فرمود: چون برابر بیت المعمور است که چهار گوش است، و گفته شد: چرا بیت المعمور چهار گوش است؟ فرمود: چون در برابر عرش است که چهار گوش است، گفته شد: چرا عرش چهار گوش شده؟ فرمود: چون کلماتی که اسلام بر آن ها بنا شده چهارتا عستند : سبحان الله، و الحمد للَّه، و لاإله إلّااللَّه، و اللَّه أکبر.(3)

بیان و نقل تأویلی نادرست

سید داماد رحمه الله علیه در حاشیه خود بر فقیه گفته: عرش همان فلک الافلاک است و آن را مربع خوانده به چند وجه: 1- چون تعین فلک به حرکت منطقه و دو قطب آن است و و هر دائره عظیمه کره را به دو قسمت می کند، و فلک به وسیله منطقه حرکت خود و دائره گذران در دو قطب آن چهار بخش می شود، و عرش که همان فلک آخر است و کرسی که همان فلک ثوابت است به وسیله دائره معدل النهار و منطقة البروج و دائره دیگر که به قطب هایشان می گذرد

ص: 5

الأربعة و أیضا دائرة الأفق علی سطح الفلک الأعلی یتربع بدائرة نصف النهار و دائرة المشرق و المغرب فیقع منها بینها أرباعها و یتعین علیها النقاط الأربع الجنوب و الشمال و المشرق و المغرب و الحکماء نزلوا الفلک منزلة إنسان مستلق علی ظهره رأسه إلی الشمال و رجلاه إلی الجنوب و یمینه إلی المغرب و شماله إلی المشرق و أیضا التربیع و التسدیس أول الأشکال فی الدائرة علی ما قد استبان فی مظانه إذ التربیع یحصل بقطرین متقاطعین علی قوائم و التسدیس بنصف قطر فإن وتر سدس الدور یساوی نصف القطر و ربع الدور قوس تامة و ما نقصت عن الربع فمتممها إلی الربع تمامها و أیضا الفلک الأقصی له مادة و صورة و عقل

هو العقل الأول و یقال له عقل الکل و نفس هی النفس الأولی و یقال لها نفس الکل فیکون مربعا و أول المربعات فی نظام الوجود و هنالک وجوه أخری یضیق ذرع المقام عن بسطها فلیتعرف انتهی و لا یخفی عدم موافقتها لقوانین الشرع و مصطلحات أهله و سیأتی القول فیها و قد مر بعض ما یزیفها.

چهار بخش می شوند.

و همچنین دائره افق در سطح فلک الافلاک با دائره نصف النهار، و دائره مشرق و مغرب چهار قسمت می شود و آن را به چهار بخش می کنند، و بر روی آن چهار نقطه جنوب و شمال و مشرق و مغرب را پدید می سازند.

و حکماء فلک را چون آدمی بر پشت خوابیده می دانند که سرش بر شمال است و پاهایش بر جنوب، و دست راستش به مغرب و دست چپش به سوی مشرق.

و همچنین چنانچه در جای خود بیان شده روشن ترین اشکال دائره چهار بخشی و شش بخشی است، زیرا دائره چهار بخشی با دو قطر متقاطع بر زاویه قائمه حاصل می شود و دائره شش بخشی با نصف قطر، زیرا یک نیم قطر او، وتر یک ششم آن است و به علاوه یک چهارم دائره قوس تمام است و آنچه کمتر از یک چهارم است متمم آن به یک چهارم است.

و همچنین فلک اقصی، ماده و صورت دارد و عقل که همان عقل اول است و به آن عقل کل گفته می شود و نفس که همان نفس اول است و به آن نفس کل گفته می شود است و این چهار بخشی می شود که در نظام هستی مربع نخست است.

وجوه دیگر هم هست که شرحشان در گنجایش مقام نیست (پایان). که این توجیهات نه موافق قوانین شرع و نه مصطلحات اهل آن است و سخن در مورد آن به خواست خدا در آینده می آید و برخی از ضعف های آن در مطالب قبلی گذشت .

روایت3.

المتهجد و الفقیه و التهذیب: در خطبه استسقاء آمده است: آن کسی که آسمان ها را برای کرسی خود ستون قرار داد و کوه ها را میخ ها(برای استقرار زمین) قرار داد و زمین را برای بندگان گسترد و فرشتگانش را در نواحی زمین و حمل کنندگان عرشش را بر پشت آن قرار داد و با عزت خود ارکان عرش را برپا داشت و با درخشش خود نور خورشید را متلألئ کرد و با شعاع نور خود تاریکی شب را روشن کرد. و چشمه ها را از زمین جوشانید و ماه را نورانی و ستارگان را درخشان قرار داد.(1)

روایت4.

اقبال: از امام صادق علیه السّلام در دعاء روز عرفه آمده است:

و از تو می خواهم به هر نامی که تو داری و هر درخواستی تا برسد به نام اعظم اعظم اکبر اکبر بلند و برترت، آنکه به آن بر عرشت استوار شدی، و بر کرسیت پایدار گردیدی.(2)

ص: 6

روایت5.

در عقاید صدوق آمده است: اعتقاد ما در عرش این است که آن، همه و تمامی آفریده هاست، و عرش به وجه دیگر همان دانش است، و از امام صادق علیه السّلام پرسش شد از قول خدای عزّ و جلّ «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»(1){خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.}

فرمود: استوار است بر هر چیز و چیزی به او نزدیکتر از چیزی نیست، و اما عرشی که همه آفریده ها است، هشت فرشته آن را برداشته اند و هر کدام هشت چشم دارند و هر چشمی برابر دنیا، یکی به صورت آدمی است و از خدای تعالی برای آدمیزاده ها روزی می خواهد، و یکی به صورت گاو نر است و از خدای تعالی روزی همه بهائم را خواستار است، و یکی به صورت شیر است و از خدای تعالی روزی همه درنده ها را می خواهد، و یکی به صورت خروس است و از خدای تعالی روزی پرنده ها را می خواهد، آن ها امروزه همین چهار گونه اند و چون روز قیامت شود، هشت نوع می گردند .

و اما عرش به معنی دانش را هم چهار نفر از پیشینیان و چهار نفر از آخرین بر دوش داشته اند، اما آن چهار نفر نخست، نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السّلام بودند و اما چهار نفر از آخرین محمّد، علی، حسن و حسین علیهم السّلام هستند. اینگونه به سندهای درست از ائمه علیهم السّلام درباره عرش و حاملانش روایت شده است؛ و همانا اینان حاملان عرش علم شدند، زیرا همه پیغمبران پیش از پیغمبر ما حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم بر چهار شریعت چهار پیغمبر پیشین بودند: نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السّلام و دانش از سوی این چهار نبی به آن ها رسید، و همچنان دانش پس از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و علی و حسن و حسین علیهم السلام به امامان پس از حسین علیه السّلام رسید.

می گویم

شیخ مفید رحمه الله علیه گفته عرش در لغت پادشاهی است، شاعر گفته:

هنگامی که پادشاهی آل مروان نابود شد

چنانچه ایاد و حمیر نابود شدند

مقصودش این است که پادشاهی فرزندان مروان نابود شد و از میان رفتند.

و دیگری گفته:

گمان می کنی عرش تو نابود نمی شود و دگرگون نمی گردد؟ یعنی پادشاهی تو از بین نمی رود؟

و خدای تعالی اینگونه ملکه سبا را گزارش و وصف نموده

ص: 7

ملکة سبأ وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَها عَرْشٌ عَظِیمٌ (1) یرید و لها ملک عظیم فعرش الله تعالی هو ملکه و استواؤه علی العرش هو استیلاؤه علی الملک و العرب تصف الاستیلاء بالاستواء قال

قد استوی بشر علی

العراق.

من غیر سیف و دم مهراق.

یرید به قد استولی علی العراق فأما العرش الذی تحمله الملائکة فهو بعض الملک و هو عرش خلقه الله تعالی فی السماء السابعة و تعبد الملائکة بحمله و تعظیمه کما خلق سبحانه بیتا فی الأرض و أمر البشر بقصده و زیارته و الحج إلیه و تعظیمه و قد

جاء الحدیث أن الله تعالی خلق بیتا تحت العرش سماه البیت المعمور تحجه الملائکة فی کل عام و خلق فی السماء الرابعة بیتا سماه الضراح و تعبد الملائکة بحجه و التعظیم له و الطواف حوله و خلق البیت الحرام فی الأرض فجعله تحت الضراح.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَوْ أُلْقِیَ حَجَرٌ مِنَ الْعَرْشِ لَوَقَعَ عَلَی ظَهْرِ بَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ لَوْ أُلْقِیَ مِنَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ لَسَقَطَ عَلَی ظَهْرِ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ عَرْشاً لِنَفْسِهِ یَسْتَوْطِنُهُ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ لَکِنَّهُ خَلَقَ عَرْشاً أَضَافَهُ إِلَی نَفْسِهِ تَکْرِمَةً لَهُ وَ إِعْظَاماً وَ تَعَبَّدَ الْمَلَائِکَةَ بِحَمْلِهِ کَمَا خَلَقَ بَیْتاً فِی الْأَرْضِ وَ لَمْ یَخْلُقْهُ لِنَفْسِهِ وَ لَا یَسْکُنُهُ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ لَکِنَّهُ خَلَقَهُ لِخَلْقِهِ وَ أَضَافَهُ إِلَی نَفْسِهِ إِکْرَاماً لَهُ وَ إِعْظَاماً وَ تَعَبَّدَ الْخَلْقَ بِزِیَارَتِهِ وَ الْحَجِّ إِلَیْهِ.

فأما الوصف للعلم بالعرش فهو فی مجاز اللغة دون حقیقتها و لا وجه لتأول قوله تعالی الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی بمعنی أنه احتوی علی العلم و إنما الوجه فی ذلک ما قدمناه و الأحادیث التی رویت فی صفة الملائکة الحاملین للعرش أحادیث آحاد و روایات أفراد لا یجوز القطع بها و لا العمل علیها و الوجه الوقوف عندها و القطع علی أن العرش فی الأصل هو الملک و العرش المحمول جزء من الملک تعبد الله بحمله الملائکة علی ما قدمناه.

ص: 8

است: «وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَها عَرْشٌ عَظیمٌ»(1){و از هر چیزی به او داده شده بود و تختی بزرگ داشت} یعنی پادشاهی بزرگی دارد، و عرش خدا هم ملک او است و استواری بر آن استیلاء بر آن است و عرب استیلاء را استواری گوید، و شاعر گفته:

استوار شد بشر برعراق

بی شمشیرو خونریزی

یعنی مستولی شد بر عراق، و اما عرشی که ملائکه برداشته اند برخی از ملک خدا است و خدا آن را در آسمان هفتم آفرید، و فرشته ها را به برداشت آن به عبادت و تعظیم واداشته چنانچه در زمین خانه ای آفریده و آدمی را به توجه به آن و زیارت و حج و تعظیمش به پرستش کشانیده، و در حدیث آمده که خدای تعالی خانه ای زیر عرش آفریده، و بیت المعمور نامش کرده، و فرشته ها هر سال به آن حج می کنند.

و در آسمان چهارم خانه ای به نام ضراح آفریده و فرشته ها را به حج و تعظیم و طواف گرد آن به عبادت گرفته، و خانه کعبه را در زمین برابرش ساخته و از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: اگر سنگی از عرش فروافتد بر پشت بیت المعمور می آید و اگر از بیت المعمور فروافتد بر پشت بام خانه کعبه می آید، خدا برای خود عرشی نیافریده که وطن خود سازد، خدا برتر از آن است، ولی عرشی آفریده و برای گرامی بودن و بزرگ داشتنش به خود وابسته است، و فرشته ها را به حملش به عبادت واداشته، چنانچه در زمین خانه ای آفریده، نه برای خود و نشیمن خود، تعالی اللَّه عن ذلک، بلکه آن را برای خلقش آفریده و به خود وابسته تا گرامی شود و بزرگ باشد و مردم را به زیارت و حج بر آن به عبادت گرفته است.

و اما عرش به معنی علم به حسب لغت مجاز است نه حقیقت، و وجهی ندارد که قول خدای تعالی «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» را اینگونه معنی کنیم که علم را در بر دارد، و صحیح آن است که ما پیش داشتیم، و روایاتی که در وصف فرشته های حامل عرش آمده، همه آحادند و روایت های منفرد، و موجب قطع نیستند و عمل بر آن ها روا نیست و باید درباره آن ها توقف کرد، و مقطوع همین است که عرش به معنی ملک است و عرش محمول بر فرشته ها هم جزئی است از ملک خدا که حمل آن عبادت فرشته ها است چنانچه ما از پیش گفتیم.

ص: 8

روایت6.

در کتاب عقاید آمده است که: اعتقاد ما درباره کرسی این است که ظرف همه آفریده ها، از عرش و سماوات و زمین و هرچه خدا آفریده در کرسی، هستند، و در وجه دیگر کرسی همان علم خدا است، و البته از امام صادق علیه السّلام پرسش شده از قول خداوند عزوجل «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ»(1){کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته.} و ایشان در جواب فرموده: مقصود علم او است .

روایت7.

توحید صدوق: از سلمان فارسی نقل کرده که جاثلیق به امیرالمؤمنین علیه السّلام گفت به من بگو: پروردگارت برمی دارد یا برداشته می شود؟ فرمود:

پروردگار ما جل جلاله بر می دارد و برداشته نمی شود؛ نصرانی گفت: این امر چگونه ممکن است با اینکه ما در انجیل می خوانیم «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَه» [و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند]؟ امام علی علیه السّلام فرمود: فرشته ها عرش را برمی دارند و چنان نیست که گمان کنی عرش مانند هیئت تخت برای خدا باشد، بلکه آن چیزی است محدود و آفریده و تدبیر شده، و پروردگارت عزوجل مالک آن است، نه اینکه برتری خدا بر آن، مانند قرار گرفتن چیزی بر روی آن است، و خدا به فرشته ها فرموده آن را بردارند، و آن ها عرش را به نیروی خداداد خود برمی دارند. نصرانی گفت: راست گفتی خداوند تو را رحمت کند.(2)

روایت8.

کافی: جاثلیق از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید: به من بگو خداوند عزوجل عرش را برمی دارد؟ یا عرش او را برمی دارد؟ فرمود:

خداوند عزوجل حامل عرش و آسمان ها و زمین است و آنچه در آن ها است و میان آن ها است و این است قول خدای عزوجل «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ

ص: 9

بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ فَکَیْفَ ذَاکَ وَ قُلْتَ إِنَّهُ یَحْمِلُ الْعَرْشَ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ الْعَرْشَ خَلَقَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ أَنْوَارٍ أَرْبَعَةٍ نُورٍ أَحْمَرَ مِنْهُ احْمَرَّتِ الْحُمْرَةُ وَ نُورٍ أَخْضَرَ مِنْهُ اخْضَرَّتِ الْخُضْرَةُ وَ نُورٍ أَصْفَرَ مِنْهُ اصْفَرَّتِ الصُّفْرَةُ وَ نُورٍ أَبْیَضَ مِنْهُ ابْیَضَّ الْبَیَاضُ وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی حَمَّلَهُ اللَّهُ الْحَمَلَةَ وَ ذَلِکَ نُورٌ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ فَبِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ أَبْصَرَ قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ عَادَاهُ الْجَاهِلُونَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْتَغَی مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ جَمِیعِ خَلَائِقِهِ إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ بِالْأَعْمَالِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَدْیَانِ الْمُشْتَبِهَةِ(1) فَکُلُّ شَیْ ءٍ مَحْمُولٍ یَحْمِلُهُ اللَّهُ بِنُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ لَا یَسْتَطِیعُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً فَکُلُّ شَیْ ءٍ مَحْمُولٌ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْمُمْسِکُ لَهُمَا أَنْ تَزُولَا وَ الْمُحِیطُ بِهِمَا مِنْ شَیْ ءٍ وَ هُوَ حَیَاةُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ نُورُ کُلِّ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً قَالَ لَهُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَیْنَ هُوَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هُوَ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا وَ فَوْقُ وَ تَحْتُ وَ مُحِیطٌ بِنَا وَ مَعَنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ ما یَکُونُ مِنْ

نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا فَالْکُرْسِیُّ مُحِیطٌ بِالسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ فَ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ هُمُ الْعُلَمَاءُ الَّذِینَ حَمَّلَهُمُ اللَّهُ عِلْمَهُ وَ لَیْسَ یَخْرُجُ مِنْ (2) هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ شَیْ ءٌ خَلَقَ اللَّهُ فِی مَلَکُوتِهِ وَ هُوَ الْمَلَکُوتُ الَّذِی أَرَاهُ اللَّهُ أَصْفِیَاءَهُ وَ أَرَاهُ خَلِیلَهُ علیه السلام فَقَالَ وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ وَ کَیْفَ یَحْمِلُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ اللَّهَ وَ بِحَیَاتِهِ حَیِیَتْ قُلُوبُهُمْ وَ بِنُورِهِ اهْتَدَوْا إِلَی مَعْرِفَتِهِ (3).

ص: 10

بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً»(1){همانا خدا آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آن ها را نگاه نمی دارد، اوست بردبار آمرزنده}.

گفت: به من بگو از قول خداوند «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَه»(2) {و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند} چگونه این امر ممکن است با این قول شما که گفتی خداوند عرش و آسمان ها و زمین را برمی دارد؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: به راستی خداوند تبارک و تعالی عرش را از چهار نور آفریده: نور سرخ که سرخی رنگ سرخ از آن است، و نور سبز که سبزی رنگ سبز از آن است، و نور زرد که زردی رنگ زرد از آن است، و نور سفید که سفیدی رنگ سفید از آن است و آن است دانشی که خدا به حاملان داده، و آن نور از نور عظمت اوست که به عظمت و نورش دل های مؤمنان را بینا کرده و نادانان به عظمت و نورش او را دشمن می دارند.

و به عظمت و نورش همه آفریده ها در آسمان و زمین به کارهای گوناگون به سوی او وسیله تقرب می جویند، و هم به کیش های مشتبه و پراکنده، و هر چیزی که برداشته شده است، خدا به نور و عظمت و قدرتش او را حمل نموده است، که از جانب خودشان توانایی بر هیچگونه زیان و سود و مرگ و زندگی و زنده شدن ندارند.

همه چیز برداشته شده است حمل شده است و خداوند تبارک و تعالی نگهدار آن دو است که از جا به در نشوند، و آن ها را از ورای هر چیز فرا گرفته، و حیات هر چیز، و روشنی هر چیز است، بسیار منزه و برتر است از آنچه می گویند.

به او گفت: به من بگو: خداوند عزوجل در کجا قرار گرفته است؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: اینجا، آنجا، بالا، پائین، فراگیرنده ما و به همراه ما، و این است قول خداوند: «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا»(3) {هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آن ها است، و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آن هاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر اینکه هر کجا باشند او با آن هاست}. پس کرسی محیط به آسمان ها و زمین و آنچه میان آن ها است و آنچه زیر زمین است می باشد؛ و اگر گفته خود را آشکار بگویی، به راستی که او می داند نهان و نهانتر را، و این است قول خداوند تعالی «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظیم»(4) {کرسی او آسمان ها و زمین را دربر گرفته و نگهداری آن ها بر او دشوار نیست و اوست والای بزرگ.} و آنان که عرش را بر دوش دارند همان دانشمندانند که خدا دانشش را به آن ها داده و اشیائی که خدا در ملکوت خود آفریده از این چهار چیز خارج نیست که آن ملکوتی است که به برگزیده هایش ارائه نموده، و به خلیل خود علیه السلام نیز نمایانده و فرموده: «وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنین»(5) {و این گونه، ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد}. و چگونه حاملان، عرش خدا را بردارند با اینکه او دلشان را زنده کرده و به نور او است که به معرفتش راه یافته اند.

ص: 10

توضیح

جاثلیق لقب رئیس نصاری در بلاد اسلام در شهر بغداد بوده، این مطلب را فیروزآبادی گفته است. «أن تزولا» {تا از جا بدر نشوند} یعنی آن ها را نگه داشت تا نابود و باطل نشوند، و یا آن ها را نگهداشت از این که نابود شوند، زیرا امساک متضمن معنای منع و حفظ است و این دلیل است که بقاء ممکن به مؤثر نیاز دارد « ان امسکهما» یعنی نگه نمی دارد هیچ کسی «من بعده» یعنی بعد از خدا{غیر از خدا} یا بعد از نابودی، و «من» اولی زائده بوده و برای مبالغه در استغراق است و «من» دومی برای ابتداء است «فاخبرنی عن قوله» {به من بگو از قول او} شاید از دو راه توهّم منافات کرده است:

1. حاملان عرش هشت نفرند و تو گوئی خدا تنها حامل آن است.

2. چون آن هشت نفر عرش خدا را برمی دارند، او را هم برداشته اند زیرا او بر عرش استوار است و گفتی که او حامل هر چه جز خود است.

«خدا آن را از چهار نور آفریده».

می گویم

فهم ها در معنی این انوار که از رازهای پیچیده اند سرگردانند و چند توجیه برای آن کرده اند:

مقصود جواهر قدسیه عقلیه اند که وسائط فیض خدایند، و رنگ هایشان کنایه از اختلاف انواع آن ها است که سبب اختلاف های چهارگانه در این جهان محسوس است مانند عناصر، اخلاط و اجناس جانداران یعنی انسان، چارپایان، درندگان و پرندگان و مراتب وجود انسان که طبع، نفس حساس، نفس متخیّله و عقل است، و اجناس مولدات مانند معدن، گیاه، حیوان و انسان است .

گفته شده این انوار تمثیلی برای بیان قرب و بعد از نور الانوار است، نور سفید نزدیک تر است، و نور سبز دورتر، که گویا تیرگی دارد و سرخ میانه آن دو است و میان هر دو نور از این چهار، نورهای دیگر است، چون رنگ صبح و شفق که اختلاف نورشان به سبب نزدیکی و دوری به خورشید است.

گفته شده انوار رمز صفات خدا است، سبز قدرت او بر آفرینش موجودات، و فیض بخشی به ارواح است که چشمه های زندگی و منابع سبزی اند و سرخ خشم و قهر او به عذاب و نابود کردن است، سپید رحمت و لطف او بر بندگانش است که فرموده: «وَ أَمَّا الَّذینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فیها خالِدُون»(1) {و اما سپیدرویان همواره در رحمت خداوند جاویدانند.}

از همه بهتر قولی است که از پدر علامه خود شنیدم (خداوند درجات او را

ص: 11

فی الجنان مقامه و ملخصه أن لکل شی ء شبها و مثالا فی عالم الرؤیا و العوالم التی تطلع علیها الأرواح سوی عالم الحس و تظهر تلک الصور و المثل علی النفوس مختلفة بحسب اختلاف مراتبها فی الکمال فبعض النفوس تظهر لها صورة أقرب إلی ذی الصورة و بعضها أبعد و شأن المعبر الکامل أن ینتقل من تلک الصور إلی ما هی صور لها بحسب أحوال ذلک الشخص و لذا لا یطلع

علیها کما ینبغی إلا الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام المطلعون علی مراتب استعدادات الأشخاص و اختلافهم فی النقص و الکمال فالنور الأصفر کنایة عن العبادة و صورة لها کما هو المجرب فی الرؤیة أنه إذا رأی العارف فی المنام صفرة یوفق بعده لعبادة کما هو المشاهد فی وجوه المتهجدین

و قد ورد فی الخبر أنه ألبسهم الله من نوره لما خلوا به.

و النور الأبیض العلم کما جرب أن من رأی فی المنام لبنا أو ماء صافیا یفاض علیه علم خالص عن الشکوک و الشبهات و النور الأحمر المحبة کما هو المشاهد فی وجوه المحبین عند طغیانها و جرب أیضا فی الرؤیا و النور الأخضر المعرفة و هو العلم المتعلق بذاته و صفاته سبحانه کما هو مجرب فی الرؤیا

وَ یُومِئُ إِلَیْهِ مَا رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلاملیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَمَّا یُرْوَی أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَأَی رَبَّهُ فِی صُورَةِ الشَّابِّ الْمُوفِقِ فِی صُورَةِ أَبْنَاءِ ثَلَاثِینَ سَنَةً رِجْلَاهُ فِی خُضْرَةٍ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ علیه السلام حِینَ نَظَرَ إِلَی عَظَمَةِ رَبِّهِ کَانَ فِی هَیْئَةِ الشَّابِّ الْمُوفِقِ وَ سِنِّ أَبْنَاءِ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَقَالَ الرَّاوِی جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ کَانَتْ رِجْلَاهُ فِی خُضْرَةٍ قَالَ ذَاکَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا نَظَرَ إِلَی رَبِّهِ بِقَلْبِهِ جَعَلَهُ فِی نُورٍ مِثْلِ نُورِ الْحُجُبِ حَتَّی یَسْتَبِینَ لَهُ مَا فِی الْحُجُبِ إِنَّ نُورَ اللَّهِ مِنْهُ أَخْضَرُ وَ مِنْهُ أَحْمَرُ وَ مِنْهُ أَبْیَضُ وَ مِنْهُ غَیْرُ ذَلِکَ.

تمام الخبر لأنه صلی الله علیه و آله کان حینئذ فی مقام کمال العرفان و خائضا فی بحار معرفة الرحیم المنان و کانت رجلاه فی النور الأخضر و قائما فی مقام من المعرفة لا یطیقها أحد من الملائکة و البشر و إنما عبروا بهذه العبارات و الکنایات لقصور أفهامنا عن إدراک صرف الحق کما تعرض علی النفوس الناقصة فی المنام هذه الصور و نحن فی منام طویل من الغفلة عن المعارف الربانیة و الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا و الأحوط فی أمثال

ص: 12

در بهشت والا گرداند)، و خلاصه اش این است که هر چیزی یک نمونه و شبیهی در عالم رؤیا دارد و همچنین در عوالمی که ارواح درک می کنند که غیر از عالم حس است، و این نمونه ها و صور رؤیائی بر هر کسی به مقدار مرتبه کمال او پدیدار می شوند، پس برای برخی نفوس صورتی نزدیک تر به صاحب صورت ظاهر می شود و برخی صورت دورتر را می یابند؛ و معبر کامل خواب کسی است که به حسب حال خواب بیننده از آن صورت به صورت اصلی منتقل شود، و از این رو اطلاع کامل بر این صور مخصوص انبیاء و اوصیاء است که مراتب استعداد اشخاص را خوب می دانند و فزون و کم آن ها را می فهمند، نور زرد رمز عبادت و صورت رؤیائی آن است و به تجربه رسیده که چون عارف رنگ زردی را در خواب ببیند، توفیق عبادت می یابد و رنگ زرد در چهره شب زنده داران هم به روشنی نمایان است و در روایت هم آمده که خدا هنگامیکه با او خلوت کنند به آن ها از نور خود بپوشاند.

نور سفید رمز دانش است، چنانچه به تجربه رسیده که هر کس شیر یا آب زلال در خواب بیند، علم پاک از شک و شبهه به او افاضه می شود، و نور سرخ محبّت است، همانگونه که در چهره شیفته ها هنگام اوج آن دیده می شود، و همچنین در رؤیا هم تجربه شده، و نور سبز معرفت است که علم به ذات و صفات خداوند سبحان است و این هم در رؤیا مجرب است.

و روایت امام رضا علیه السّلام هم به آن اشاره دارد که از ایشان پرسش شد از این روایت که حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پروردگار خود را در صورت جوان موفقی در خواب دید که سی ساله می نمود و دو پایش در سبزی بود، و امام فرمود: چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم به عظمت پروردگار خود نظر کرد، آن را در سن جوانی موفق و سی ساله یافت، راوی گفت: قربانت گردم، دو پای چه کسی در سبزی بود؟ فرمود: آن محمّد بود که هنگامیکه با قلب خود به پروردگارش نظاره می کرد، خدایش او را در نوری مانند نور حجاب قرار داد تا آنچه در حجب است بر او روشن شود، همانا قسمتی از نور خدا سبز است و قسمتی سرخ و سپید و قسمتی رنگ های دیگر غیر از آن(تا انتهای روایت)، زیرا آن حضرت در آن هنگام در درجه کامل عرفان و غرق در دریاهای معرفت خدای منّان بود، و دو پایش در نوری سبز بودند، و در مقامی از معرفت بود که فرشته ها و آدمی تاب آن را ندارند، و این عبارات و کنایات برای این است که فهم ما از درک حقیقت عاجز است و نفوس ناقصه این صورت ها را در خواب می بینند و ما در خواب طولانی غفلت از معارف ربّانی هستیم، و مردم همه خوابند و هنگامیکه بمیرند آگاه می شوند و بهتر این است که به طور اجمال

ص: 12

هذه الأخبار الإیمان بها مجملا و رد علمها إلیهم علیهم السلام.

ثم اعلم أنه علی الوجه الأخیر الضمیر فی قوله و هو العلم راجع إلی النور الأبیض و علی سائر الوجوه راجع إلی العرش أی و قد یطلق العرش علی العلم أیضا أو العرش المرکب من الأنوار الأربعة هو العلم.

أبصر قلوب المؤمنین أی ما أبصروا و علموا.

عاداه الجاهلون لأن الجهل مساوق الظلمة التی هی ضد النور و المعاداة إنما تکون بین الضدین کذا قیل و الأظهر أن المراد به أن غایة ظهوره صارت سببا لخفائه کما قیل یا خفیا من فرط الظهور فإنه لو لم یکن للشمس غروب و أفول کان یشتبه علی الناس أن ضوء النهار منها و لما کان شمس عالم الوجود فی نهایة الاستواء و الکمال أبدا و فیضه جار علی المواد القابلة دائما یتوهم الملحد الجاهل أنها بأنفسها موجودة غنیة عن العلة أو منسوبة إلی الدهر أو الطبیعة.

ابتغی أی طلب و لعل المعنی أن نوره سبحانه لما طلع علی عالم الوجود و آثاره سبحانه ظهر فی کل موجود طلبه جمیع الخلق لکن بعضهم أخطئوا طریق الطلب و تعیین المطلوب فصاروا حیاری فمنهم من یعبد الصنم لتوهمه أن مطلوبه هناک و منهم من یعتقد الدهر أو الطبیعة لزعمه أن أحدهما إلهه و مدبره فکل منهم یعلمون اضطرارهم إلی خالق و رازق و حافظ و مدبر و یطلبونه و یبتغون إلیه الوسیلة لکنهم لضلالهم (1) و عماهم خاطئون و عن الحق معرضون و هذا المعنی الذی خطر بالبال من غوامض الأسرار و له شواهد من الأخبار و إنما أومأنا إلیه علی الإجمال إذ بسط المقال فیه یؤدی إلی إبداء ما تأبی عنه الأذهان السقیمة لکن تستعذبه العقول المستقیمة الممسک لهما أی للسماوات و الأرض و المحیط بالجر عطفا علی ضمیر لهما و من بیان له أی الممسک للشی ء المحیط بهما أو متعلق بقوله أن تزولا و قوله من شی ء للتعمیم و یجوز رفعه بالعطف علی الممسک و من بیان لضمیر

ص: 13

این اخبار را بپذیریم و علم آن ها را به خود ائمه علیهم السّلام وانهیم.

و بدان که بر وجه اخیر ضمیر (و هو العلم) به نور سفید برمی گردد و به وجوه دیگر به عرش برمی گردد یعنی چه بسا که عرش بر علم یا بر عرش مرکب از این چهار نور که همان علم است اطلاق شود.

«ابصر قلوب المؤمنین» یعنی بینا نشده اند و ندانسته اند.

«عاداه الجاهلون»]و نادانان با آن دشمنند[ زیرا نادانی مساوی تیرگی است که همان ضد نور است، و چنانکه گفته اند دشمنی میان دو ضدّ است، و ظاهر این است که کمال ظهورش مایه نهانی او شده چنانکه گفته اند «یا خفیا من فرط الظهور»]ای آنکه از فرط عیانی نهانی[، زیرا اگر برای خورشید غروب و افولی نبود، اینکه پرتو روز از نور خورشید است، بر مردم نهان می ماند، و چون خورشید جهان هستی همیشه کامل و تابان است، و فیض او پیوسته بر اشیاء روان است، ملحد نادان می پندارد که آن خود به خود وجود دارد و از آفریننده بی نیاز است یا آن را به دهر موهوم و طبع نامفهوم نسبت می دهد.

«ابتغی» یعنی درخواست کرد؛ شاید مقصود این است که چون نور خدا بر جهان هستی تابیدن گرفت و آثارش در هر موجودی هویدا گشت، همه مخلوقات جویای او شدند، ولی برخی در راه طلب خطا کردند و مقصود را گم کردند و سرگردان شدند، پس برخی از آن ها هستند که بت را می پرستند چون مطلوب خود را بت می پندارند و برخی به دهر و طبیعت اعتقاد دارند چون گمان می کنند که یکی از آن ها معبود و مدبر اویند، پس هر کدام از آن ها خود را نیازمند آفریننده و روزی بخش و نگهدار و سرپرست می دانند، و او را می جویند و به سوی او وسیله می جویند ولی به خاطر گمراهی و کوردلی شان خطاکار و از حق رویگردان اند، و این معنایی که به خاطرم رسید از غوامض اسرار است، و شواهدی از روایات دارد، و همانا به طور خلاصه به آن اشاره ای کردیم و گذشتیم، زیرا بسط گفتار در آن را اذهان بیمار نمی پذیرند، گرچه عقول سلیمه آن را خوش دارند.

«الممسک لهما» یعنی نگهدارنده آسمان ها و زمین «والمحیط» با کسره، عطف است بر ضمیر «لهما» و «من» بیانی برای آن است یعنی نگهدارنده برای شیئی که محیط به آن دو است، یا متعلق است به این قول «أن تزولا» و قول «من شیء» برای تعمیم آمده است و جایز است آن را با عطف بر ممسک مرفوع کرد، و «من» بیانی است برای ضمیر

ص: 13

بهما لقصد زیادة التعمیم أو بیان لمحذوف یعنی المحیط بهما مع ما حوتاه من شی ء و هو حیاة کل شی ء أی من الحیوانات أو الحیاة بمعنی الوجود و البقاء مجازا و نور کل شی ء أی سبب وجوده و ظهوره فالکرسی یمکن أن یکون المراد تفسیر الکرسی أیضا بالعلم و لا یؤده أی لا یثقل علیه هم العلماء إذا کان المراد بالعرش عرش العلم کان المراد بالأنوار الأربعة صنوف العلم و أنواعه و لا یخرج عن تلک الأنواع أحد و إذا کان المراد بالأنوار نور العلم و المحبة و المعرفة و العبادة کما مر فهو أیضا صحیح إذ لا یخرج شی ء منها أیضا إذ ما من شی ء إلا و له عبادة و محبة و معرفة و هو یسبح بحمده و قال الوالد رحمه الله الظاهر أن المراد بالأربعة العرش و الکرسی و السماوات و الأرض و یحتمل أن یکون المراد بها الأنوار الأربعة التی هی عبارة عن العرش لأنه محیط علی ما هو المشهور.

«بهما» که به منظور گسترش تعمیم آمده، یا بیانی برای محذوف، یعنی آنچه محیط به آن دو است به همراه آن چیزهایی که آندو در بر گرفته اند.

«و هو حیاة کل شیء»{او زندگی همه است} یعنی همه زنده ها یا مجازاً زندگی به معنی وجود و بقاء است. «نور همه چیز» یعنی سبب وجود و ظهور همه است .

و ممکن است مقصود از کرسی هم علم باشد؛ «ولا یؤوده» یعنی بر او سنگین و دشوار نیست. «هم العلماء»{همان دانشمندانند} در صورتی که مقصود از عرش، عرش علم باشد، مقصود از چهار نور، اصناف و انواع علمند که در همه چیز در حد خودش هست، و اگر مقصود از انوار نور دانش و دوستی، و خداشناسی و عبادت باشد چنانچه گذشت باز هم صحیح است، زیرا هیچ موجودی از آن ها خارج نیست، زیرا هر موجودی بهره ای از عبادت و معرفت و محبّت دارد و به سپاس او تسبیح گو است؛ و پدرم رحمه الله علیه گفته است: ظاهر این است که مقصود از چهار، عرش و کرسی و آسمان ها و زمین است، و بسا که مقصود از آن چهار نوری باشند که مجموعشان عرش را تشکیل داده اند، زیرا که آن بر همه محیط است، چنانکه مشهور است.

روایت9.

کافی: از صفوان بن یحیی نقل شده که گفت: أبو قرّه محدث از من خواست او را نزد امام رضا علیه السّلام ببرم، پس از آن حضرت اجازه خواستم و ایشان اجازه دادند و وارد شد، و از او از حلال و حرام پرسید، سپس به او گفت: آیا خدا را محمول می دانی؟ امام فرمود: هر محمولی اثر پذیر است و وابسته به دیگری و نیازمند است. و محمول صفت نقص در تلفظ است، و حامل اثر بخش است، و آن در لفظ وصف خوب است، و همچنین است گفتار گوینده، بالا، زیر، برتر، پائین تر. و خداوند فرموده است: «و له الاسماء الحسنی فادعوه بها»(1){نام های نیکو از آن خدا است، او را با آن ها بخوانید.}

و در کتب خود به لفظ محمول تعبیر نشده، بلکه فرموده: او حامل در بیابان و دریا است و نگهدارنده آسمان ها و زمین تا از جا بدر نشوند، و محمول هر آنچه جز خدا است، و هرگز از کسی که ایمان به خدا و عظمتش دارد شنیده نشده که در دعایش گفته باشد: «یا محمول»؛ ابو قرّه گفت: خداوند خودش فرموده است: «ویحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیه»(2) {و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.} و فرموده: «الذین یحملون العرش»(3) {کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند}؛ امام فرمود: عرش که خدا نیست و عرش نام علم و قدرت است، و عرش نام چیزی است که همه چیز در آن است، و حمل عرش را به انواع دیگری از آفریده هایش نسبت داده، چون خلقش را به حمل عرشش به عبادت واداشته و آنان حاملان علم اویند، و خلقی گرد عرشش تسبیح گو

ص: 14

عِبَادِهِ وَ اسْتَعْبَدَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِالطَّوَافِ حَوْلَ بَیْتِهِ وَ اللَّهُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی کَمَا قَالَ وَ الْعَرْشُ وَ مَنْ یَحْمِلُهُ وَ مَنْ حَوْلَ الْعَرْشِ وَ اللَّهُ الْحَامِلُ لَهُمُ الْحَافِظُ لَهُمُ الْمُمْسِکُ الْقَائِمُ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ وَ فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَا یُقَالُ مَحْمُولٌ وَ لَا أَسْفَلُ قَوْلًا مُفْرَداً لَا یُوصَلُ بِشَیْ ءٍ فَیَفْسُدُ اللَّفْظُ وَ الْمَعْنَی قَالَ أَبُو قُرَّةَ فَتُکَذِّبُ بِالرِّوَایَةِ الَّتِی جَاءَتْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا غَضِبَ إِنَّمَا یُعْرَفُ غَضَبُهُ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ یَجِدُونَ ثِقْلَهُ عَلَی کَوَاهِلِهِمْ فَیَخِرُّونَ سُجَّداً فَإِذَا(1)

ذَهَبَ الْغَضَبُ خَفَّ وَ رَجَعُوا إِلَی مَوَاقِفِهِمْ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُنْذُ لَعَنَ إِبْلِیسَ إِلَی یَوْمِکَ هَذَا هُوَ غَضْبَانُ عَلَیْهِ فَمَتَی رَضِیَ وَ هُوَ فِی صِفَتِکَ لَمْ یَزَلْ غَضْبَانَ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ عَلَی أَتْبَاعِهِ کَیْفَ تَجْتَرِئُ أَنْ تَصِفَ رَبَّکَ بِالتَّغَیُّرِ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ أَنَّهُ (2) یَجْرِی عَلَیْهِ مَا یَجْرِی عَلَی الْمَخْلُوقِینَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی لَمْ یَزُلْ مَعَ الزَّائِلِینَ وَ لَمْ یَتَغَیَّرْ مَعَ الْمُتَغَیِّرِینَ وَ لَمْ یَتَبَدَّلْ مَعَ الْمُتَبَدِّلِینَ وَ مَنْ دُونَهُ فِی یَدِهِ وَ تَدْبِیرِهِ وَ کُلُّهُمْ إِلَیْهِ مُحْتَاجٌ وَ هُوَ غَنِیٌّ عَمَّنْ سِوَاهُ (3).

و به مقتضای علم حق تعالی عمل می کنند و فرشته هایی هستند که کردار بنده هایش را می نویسند، و مردم زمین را به عبادت و طواف گرد خانه اش واداشت و خدا چنانکه فرموده بر عرش استوار است، و عرش و حاملانش و هر که گرد آن است، خدا حامل و نگهبان و نگهدار بر آن ها و قائم بر هر کس و برتر از هر چیز است. ولی او را محمول نگویند و به تنهایی اسفل نخوانند و به چیزی پیوسته نباشد تا لفظ و معنا فاسد باشد.

ابو قرّه گوید: این روایت را دروغ می داند که آمده است: هنگامی که خدای تعالی خشم گیرد، فرشته های حامل عرش خشمش را از اینجا بدانند که عرش بر دوششان سنگین شود و به سجده افتند و چون خشمش فرو نشیند سبک گردد و فرشتگان به جایگاه های خود برگردند.

امام فرمود: به من بگو که خدا از روزی که ابلیس را لعن کرد تا امروز، بر او خشمگین است، پس کی راضی شده است و تو در صفت خود باقی هستی و دائما بر او و بر دوستدارانش و پیروانش خشمگین هستی؟ و چگونه جرأت داری بگویی خدا از حالی به حالی دگرگون می شود و دچار وصف آفریده ها باشد به اینگونه که آنچه بر مخلوقین جریان دارد بر او هم جریان داشته باشد. پاک و منزه است از این گونه اوصاف، با زائل شدنی ها، زوال نمی پذیرد و با دگرگون شوندگان دگرگونی و تغیر نمی پذیرد و هر که جز او است، تحت سرپرستی و تدبیر او است، و همه به او نیازمندند و او بی نیاز از هرچه جز خود است.(1)

بیان

«محمول اسم نقص است» یعنی هر اسم مفعولی که اثرگیری و تغیر پذیری از غیر خودش را بفهماند، دلالت بر نقص دارد چون محفوظ، مربوب و محمول و مانند آن ها؛ نه اینکه این وزن به طور کلی دارای معنی نقص باشد زیرا اطلاق موجود و معبود و محمود بر خداوند رواست «و همچنین گفته گوینده فوق و تحت» یعنی این دو لفظ هم یکی مدح است و دیگری نقص مانند بالا و زیر که اولی مدح است و دومی نقص و همچون، اعلی مدح است و اسفل نقص.

و قول امام که فرمود:«خلق» بدل از «غیره» است و با این بیان اشاره کرده که حامل عرش از آن جا که از مخلوقاتش است، پس حمل به خود حضرت حق بر می گردد. «و هم حمله علمه»[آنان حمله علم خدا هستند]، یعنی گاهی حمله عرش بر حمله علم نیز اطلاق می شود، یا اینکه حمله عرش در قیامت همان حمله علم در دنیا هستند.

و قول امام «خلقا» و «ملائکه» معطوف

ص: 15

علی خلقه أی استعبد خلقا و ملائکة و الحاصل أنه تعالی لا یحتاج فی حمل العرش إلی غیره بل استعبد أصناف خلقه بأنواع الطاعات و حملة العرش عبادتهم حمل العرش من غیر حاجة إلیهم و هم یعملون بعلمه أی بما أعطاهم من العلم و یحتمل أن یکون هذا مبنیا علی کون العرش بمعنی العلم فحملة العرش الأنبیاء و الأوصیاء و من حول العرش الذین یأخذون العلم عنهم و یعملون بالعلم الذی حمله الحملة فهم مطیفون بهذا العرش و مقتبسون من أنواره کما قال أی استواؤه سبحانه علی العرش علی النحو الذی قال و أراد من الاستواء النسبة أو الاستیلاء کما مر لا کما تزعمه المشبهة و قوله و العرش و ما عطف علیه مبتدأ خبره محذوف أی محمول کلهم أو سواء فی نسبتهم إلیه سبحانه.

قولا مفردا لا یوصل بشی ء أی لا یقرن بقرینة صارفة عن ظاهره أو ینسب إلی شی ء آخر علی طریقة الوصف بحال المتعلق بأن یقال عرشه محمول أو أرضه تحت کذا أو جحیمه أسفل و نحو ذلک و إلا فیفسد اللفظ لعدم الإذن الشرعی و أسماؤه توقیفیة و أیضا هذا اسم نقص کما مر و المعنی لأنه یوجب نقصه و عجزه تعالی عن ذلک علوا کبیرا و هو فی صفتک أی فی وصفک إیاه

أنه لم یزل غضبانا علی الشیطان و علی أولیائه و الحاصل أنه لما فهم من کلامه أن الملائکة الحاملین للعرش قد یکونون قائمین و قد یکونون ساجدین بطریان الغضب و ضده و حمل الحدیث علی ظاهره نبه علیه السلام علی خطائه إلزاما علیه بقدر فهمه بأنه لا یصح ما ذکرت إذ من غضبه تعالی ما علم أنه لم یزل کغضبه علی إبلیس فیلزم أن یکون حملة العرش منذ غضب علی إبلیس إلی الآن سجدا غیر واقفین إلی مواقفهم فعلم أن ما ذکرته و فهمته خطاء و الحدیث علی تقدیر صحته محمول علی أن المراد بغضبه سبحانه إنزال العذاب و بوجدان الحملة ثقل العرش اطلاعهم علیه بظهور مقدماته و أسبابه و بسجودهم خضوعهم و خشوعهم له سبحانه خشیة و خوفا من عذابه فإذا انتهی نزول العذاب و ظهرت مقدمات رحمته اطمأنوا و رغبوا فی طلب رحمته ثم بعد إلزامه علیه السلام بذلک شرع فی الاستدلال علی تنزیهه سبحانه مما فهمه

ص: 16

به خلقه هستند، یعنی گروهی از مخلوقین و فرشتگان را به کار واداشته است.

و حاصل این است که خدای تعالی در حمل عرشش نیاز به دیگری ندارد و هر صنفی از خلقش را به نوعی به عبادت خود واداشته، و عبادت حاملان عرش در حمل عرش، بی نیاز به آن ها است، «و هم یعملون بعلمه» یعنی به علمی که خدا به آن ها داده کار می کنند، و احتمال دارد که بنابراین باشد که عرش به معنی علم باشد، پس حاملان عرش همان انبیاء و اوصیایند و و آن ها که گرد عرش هستند همان ها هستند که از آن ها دانش فرامی گیرند و به علمی عمل می کنند که حمله عرش آن را حمل می کنند. پس آنان به گرد این عرش می گردند و از انوارش برمی گیرند «کما قال»{چنانچه فرموده} یعنی استواء خدا بر عرش به نحوی است که خودش فرموده و مقصود از آن نسبت یا استیلاء او بر همه چیز است، چنانچه گذشت نه به آن معنا که مشبّهه می پندارند. و قول او «والعرش» و آنچه بر او عطف شده، مبتدا است و خبر آن محذوف است، یعنی همه آن ها محمول هستند یا اینکه در نسبتشان به خداوند سبحان یکسان هستند.

«قولا مفردا لا یوصل بشیء»]تنها بی وابستگی به چیزی[ یعنی به قرینه ای که آن را از ظاهرش منصرف کند، یا نسبت به شیء دیگری داده شود، بر طریقه وصف به حال متعلق موصوف به اینکه گفته شود «عرشش محمول است» یا زمینش پایین تر از چیزی است یا دوزخش پایین تر است و مانند آن. و گرنه به خاطر نبودن اذن شرعی لفظ آن باطل می شود، و نام های خدا توقیفی یعنی وابسته به اجازه خود اوست و همچنین چنانکه گذشت این اسم نقص است، و معنا باطل است چون به نقص و عجز خدا دلالت دارد و او از آن مبرا است.

«و هو فی صفتک» یعنی او در وصف کردن تو است، به اینکه دائما بر شیطان و بر دوستدارانش خشمگین است؛ و آنچه از کلام ایشان به دست می آید این است که چون آن مرد از حدیث فهمیده که ملائکه حاملان عرش با جریان یافتن غضب و ضد آن گاهی به طور قائم و گاهی به طور ساجد هستند، و حدیث را بر ظاهر آن حمل نموده، امام او را به خاطر این مقدار از فهمش تخطئه کرده که آنچه را که ذکر کردی صحیح نمی باشد زیرا از غضب خدای تعالی چیزی دائم دانسته نشده مانند غضب دائمی که بر ابلیس دارد و از آن لازم می آید که ملائکه حاملین عرش همیشه از زمان خشم خدا بر شیطان تاکنون در سجده باشند و به جای خود واقف و ایستاده نباشند، پس دانسته می شود که آنچه او از حدیث فهمیده درست نیست؛ بلکه معنی حدیث بر فرض صحتش این است که مراد از غضب خداوند، نزول عذاب است و فرشته ها از سنگینی عرش آن را درمی یابند و مقصود از سجود فرشته ها خضوع و خشوعشان در برابر خدای سبحان از ترس و هراس عذابش است، و چون عذابش به پایان برسد و مقدمات رحمتش عیان گردد، آرام شوند و رحمت خدا را طلب کنند و دلشان محکم و پا بر جا شود. و چون او را ملزم به این امر نمود شروع به آوردن دلیل برای تنزیه خداوند از آنچه او فهمیده است، کرد،

ص: 16

فقال کیف تجترئ أن تصف ربک بالتغیر من حال إلی حال و هو من صفات المخلوقات و الممکنات لم یزل بضم الزای من زال یزول و لیس من الأفعال الناقصة و وجه الاستدلال بما ذکره علیه السلام قد مر مفصلا فی کتاب التوحید.

پس فرمود: «چگونه جرأت می کنی که پروردگارت را به تغیر از حالی به حالی توصیف کنی» در حالیکه این از صفات مخلوقات و ممکنات است؛ «لم یزل» از زال یزول است و از افعال ناقصه نیست، و وجه استدلال به آنچه ذکر شد، مفصلا در کتاب توحید گذشت.

روایت10.

درّ المنثور: از ابی ذر آمده است که فرمود: از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در مورد کرسی سؤال شد، فرمود: ای اباذر هفت آسمان و هفت زمین همانا در برابر کرسی چون حلقه ای باشند که در زمین پهناور افتاده و فزونی عرش بر کرسی چون فزونی آن بیابان بر آن حلقه است.(1)

روایت11.

درّ المنثور: از ابن عباس و ابن مسعود آمده است که گفته اند: آسمان ها و زمین درون کرسی اند و کرسی در پیشگاه عرش خدا است.(2)

روایت12.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده که گفته است: عرش را برای بلندیش عرش نامیدند.(3)

روایت13.

درّ المنثور: از وهب آمده که گفت: خداوند تعالی عرش و کرسی را از نورش آفرید و عرش به کرسی چسبیده، و فرشته ها درون کرسی اند، و پیرامون عرش چهار نهر است: نهری از نور که می درخشد، نهری از آتش که زبانه می کشد، و نهری از برف سفید که دیده ها را خیره می کند، و نهری از آب، و فرشته ها در این نهرها ایستاده اند، و خدا را تسبیح می گویند، عرش به شماره زبان همه خلق زبان دارد، و با همه آن ها خدا را تسبیح و ذکر می گوید.(4)

روایت14.

درّ المنثور: از شعبی آمده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود:

عرش از یک دانه یاقوت سرخ است و یک فرشته به او و بزرگیش نگریست، پس خدا به او وحی کرد که من به تو نیروی هفتاد هزار فرشته که هر کدام هفتاد هزار پر دارند دادم، پرواز کن، و آن فرشته با همه نیرو و پرهایی که داشت تا خدا می خواست پرواز کرد، سپس ایستاد و نگریست و چنین می نمود که گویا نپریده است.(5)

روایت15.

درّ المنثور: از حماد آمده است که گفت: خدا عرش را از یک دانه زمرد سبز آفریده و چهار پایه از یاقوت سرخ و هزار زبان برای او آفریده، و در زمین هم هزار امّت آفریده، و هر

ص: 17

أُمَّةٍ تُسَبِّحُ اللَّهَ بِلِسَانٍ مِنْ أَلْسُنِ الْعَرْشِ (1).

امتی خدا را به یکی از زبان های عرش تسبیح می گویند.(1)

روایت16.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده است که گفت: هیچکس نمی تواند قدر و اندازه عرش را بگیرد جز آنکه آن را آفریده، و آسمان ها در آفرینش خدای رحمان مانند گنبدی در میان بیابان هستند.(2)

روایت17.

از مجاهد آمده است که گفت: آسمان ها و زمین در عرش، همانا جای یک حلقه را در زمین بیابان پهناور گرفته اند.(3)

روایت18.

درّ المنثور: از کعب آمده است که گفت: که آسمان ها در عرش مانند چراغدانی آویخته میان آسمان و زمین هستند.(4)

روایت19.

درّ المنثور: از ابی ذر آمده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله فرمود: کرسی در برابر عرش همانا مانند حلقه ای از آهن است که در یک بیابان پهناور انداخته شده است.(5)

روایت20.

درّ المنثور: از وهب آمده است که گفت: خداوند عرش را آفرید و عرش هفتاد هزار ساق دارد و هر ساقی مانند گردی آسمان و زمین است.(6)

روایت21.

درّ المنثور: از جابر آمده است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله فرمود: به من اجازه دادند که با یک فرشته از حاملان عرش سخن گویم که میان پره گوشش تا شانه اش هفتصد سال راه بود.(7)

روایت22.

درّ المنثور: از حسان بن عطیه آمده است که گفت: حاملان عرش هشت تا هستند که گام هایشان در زمین هفتم است و سرهایشان از آسمان هفتم گذر کرده، و شاخ هایشان به اندازه درازای آن ها است و عرش روی آن ها است.(8)

روایت23.

درّ المنثور: از زاذان آمده است که گفت: پاهای حاملان عرش در درون زمین است و از پرتو نور نمی توانند

ص: 18

یَرْفَعُوا أَبْصَارَهُمْ مِنْ شُعَاعِ النُّورِ(1).

دیدگان خود را بالا آورند.(1)

روایت24.

درّ المنثور: از هارون بن رئاب آمده است که گفت: حمله عرش هشت تا هستند که به آوازی نرم با هم پاسخ می گویند، چهارتاشان می گویند: منزهی و تو را سپاس می گوییم بر بردباریت پس از دانشت، و چهارتاشان می گویند: منزهی و تو را سپاس می گوییم بر بخششت بعد از توانائیت.(2)

روایت25.

درّ المنثور: از وهب آمده است که گفت: هر کدام از حاملان عرش که آن را حمل می کنند، هر کدام از آن ها چهار روی و چهار بال دارند: دو بال بر روی، تا عرش را نبینند و غش کنند و دو بال که با آن ها بپرند، گام هایشان بر زمین است و عرش بر دوش آن ها است، هر کدام دارای روی گاو نر، و روی شیر و روی آدمی، و روی کرکس هستند، و سخنی ندارند جز اینکه می گویند: پاک است خدای نیرومند، بزرگیش آسمان ها و زمین را پر کرده است.(3)

روایت26.

درّ المنثور: از وهب آمده است که گفت: که حمله عرش امروزه چهار نفر اند، و چون روز قیامت شود با چهار نفر دیگر کمک می شوند، یکی به صورت آدمی است و برای روزی آدمیان میانجی گری می کند، و یکی به صورت کرکس و میانجی روزی پرنده ها است، و یکی به صورت گاو نر و میانجی روزی بهائم است، و یکی به صورت شیر و میانجی روزی درنده ها است، و هنگامی که عرش را بردارند از عظمت خدا به زانو در می آیند و «لا حول و لا قوة إلّا باللَّه» به آن ها تلقین می شود تا به روی پاهای خود برخیزند.(4)

روایت27.

درّ المنثور: از میسره آمده است که گفت: فرشته های حامل عرش نمی توانند از پرتو شعاع نور، به سمت بالای خود نگاه کنند.(5)

ص: 19

روایت28.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده است که گفت: میان زانوی یکی از حاملان عرش تا پائین پایش پانصد سال راه است، و ذکر کرد که یک گام ملک الموت میان مشرق است تا مغرب.(1)

روایت29.

درّ المنثور: از میسره آمده است که گفت: پاهای حمله عرش در زمین پائینتر است و سرهایشان عرش را شکافته و سربزیرند و دیده خود را بالا نمی اندازند و بیش از فرشته های آسمان هفتم می ترسند، و اهل آسمان هفتم بیش از اهل آسمان زیرش می ترسند، و آن ها که زیر آنند بیشتر از آن ها که پهلوی آن ها اند می ترسند.(2)

روایت30.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله نزد یارانش بیرون شد، و فرمود:

برای چه گرد هم شدید؟ گفتند گرد آمدیم به یاد پروردگار خود و در بزرگیش اندیشه می کنیم، فرمود هرگز به تفکر عظمتش نخواهید رسید! آیا به چیزی از بزرگی پروردگارتان شما را خبر ندهم؟ گفته شد: چرا یا رسول اللَّه فرمود: یکی از حمله عرش به نام «اسرافیل» یک گوشه عرش را بر دوش دارد و دو پایش در زمین هفتم است، و سرش در آسمان هفتم است. این یک نمونه از آفریده های پروردگار شما تبارک و تعالی است.(3)

روایت31.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده است که در تفسیر قول خدای تعالی «و یحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیه»(4) {و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند} گفت: هشت صف فرشته که شماره شان را جز خدا نمی داند، و گفته اند هشت فرشته که سرشان زیر عرش در آسمان هفتم است و پاهاشان در زمین سفلی و شاخ هاشان چون شاخ گوزن است که میان بیخ شاخ هر کدام تا سرش پانصد سال راه است.(5)

روایت32.

درّ المنثور: از ربیع آمده است که گفت: هشت فرشته اند.(6)

ص: 20

روایت33.

درّ المنثور: از ابن زید آمده است که گفت: از حمله عرش جز اسرافیل نام برده نشده، و میکائیل از آن ها نیست.(1)

روایت34.

درّ المنثور: و از کعب آمده است که گفت: لبنان یکی از هشت حامل عرش در روز قیامت است.(2)

روایت35.

درّ المنثور: و از مسیره آمده است که گفت: هشت نفراند که پاهاشان در درون زمین، و سرهاشان نزد عرش است، و از پرتو نور نمی توانند دیده شان را بالا برند.(3)

روایت36.

مهج الدعوات: ضمن دعاء مروی از امام هفتم علیه السّلام آمده است: ای کسی که فرشته ها از نور افروخته اش، گرد کرسی و عرشش ترسانند، که صف بسته، تسبیح گو، طواف کننده، خاضع، و گوش به فرمان اند.(دعا)

روایت37.

احتجاج: از هشام بن حکم آمده است که زندیق از امام ششم علیه السلام پرسید:

کرسی بزرگتر است یا عرش؟ فرمود: هر چه خدا آفریده درون کرسی است، جز عرش او که بزرگتر از آن است که کرسی او را فرا گیرد.(4)

روایت38.

تفسیر علی بن ابراهیم: از علی علیه السّلام پرسش شد از قول خدای تعالی «وسع کرسیه السموات و الارض»(5){کرسیِ او آسمان ها و زمین را در بر گرفته}، فرمود: آسمان ها و زمین و هر چه در آن ها از آفریده است، درون کرسیند، و دارای چهار فرشته است که به فرمان خدا آن را بر می دارند، فرشته ای به صورت آدمیان که ارجمندترین صورت نزد خدا است، و او به درگاه خدا دعاء می کند و زاری می نماید و روزی برای بنی آدم می خواهد، و فرشته دوم به صورت گاو نر است و سید بهائم است و خواستار از خدا است و به سوی او زاری می کند و روزی بهائم را می خواهد، و فرشته سوم به صورت

ص: 21

النَّسْرِ وَ هُوَ سَیِّدُ الطَّیْرِ(1)

وَ هُوَ یَطْلُبُ إِلَی اللَّهِ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ وَ یَطْلُبُ الشَّفَاعَةَ وَ الرِّزْقَ لِجَمِیعِ الطَّیْرِ وَ الْمَلَکُ الرَّابِعُ فِی صُورَةِ الْأَسَدِ وَ هُوَ سَیِّدُ السِّبَاعِ وَ هُوَ یَرْغَبُ إِلَی اللَّهِ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ وَ یَطْلُبُ الشَّفَاعَةَ وَ الرِّزْقَ لِجَمِیعِ السِّبَاعِ وَ لَمْ یَکُنْ فِی هَذِهِ الصُّوَرِ أَحْسَنُ مِنَ الثَّوْرِ وَ لَا أَشَدُّ انْتِصَاباً مِنْهُ حَتَّی اتَّخَذَ الْمَلَأُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ الْعِجْلَ فَلَمَّا عَکَفُوا عَلَیْهِ وَ عَبَدُوهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ خَفَضَ الْمَلَکُ الَّذِی فِی صُورَةِ الثَّوْرِ رَأْسَهُ اسْتِحْیَاءً مِنَ اللَّهِ أَنْ عُبِدَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شَیْ ءٌ یُشْبِهُهُ وَ تَخَوَّفَ (2)

أَنْ یَنْزِلَ بِهِ الْعَذَابُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ الشَّجَرَ لَمْ یَزَلْ حَصِیداً کُلُّهُ حَتَّی دُعِیَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ عَزَّ الرَّحْمَنُ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ فَکَادَتِ (3) السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا فَعِنْدَ ذَلِکَ اقْشَعَرَّ الشَّجَرُ وَ صَارَ لَهُ شَوْکٌ حذارا حَذَراً أَنْ یَنْزِلَ بِهِ الْعَذَابُ فَمَا بَالُ قَوْمٍ غَیَّرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

وَ عَدَلُوا عَنْ وَصِیِّهِ لَا یَخَافُونَ أَنْ یَنْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ(4) ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ بِنَا فَازَ مَنْ فَازَ(5).

کرکس است و آن سیّد پرنده ها است، و خواستار از خدا و زاری کننده به سوی او است و روزی خواه و شفاعت خواه همه پرنده ها است .

و فرشته چهارم به صورت شیر است و سیّد درنده ها است و به درگاه خدا مایل است و زاری می کند و روزی و شفاعت همه درنده ها را می خواهد، در همه این صورت ها زیباتر از گاو نر نیست و پایدارتر از او تا اینکه بزرگان بنی اسرائیل گوساله پرست شدند، و چون گرد آن را گرفتند و آن را در برابر خدا پرستیدند، آن فرشته که به صورت گاو نر بود به خاطر شرم از خدا، که هم صورت او را در برابر خدا پرستیدند سر بزیر شد، و ترسید که عذاب بر او نازل شود، سپس فرمود: همه درخت ها قابل درو کردن بودند تا برای خدای رحمان فرزند خوانده شد، و خدای رحمان عزیزتر و والاتر است از اینکه فرزند داشته باشد و نزدیک شد آسمان ها به خاطر آن از هم بپاشند و زمین شکافته شود و کوه ها به سختی خاک شوند، و اینجا بود که درخت لرزید و خار برآورد، مبادا عذاب بر او نازل شود، حال، چه شده است مردمی را که سنت رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله را دگرگون کردند، و از وصیّش رو گرداندند و نمی ترسند که عذاب بر آنها فرود آید، سپس این آیه را خواند «الذین بدلوا نعمه الله کفرا و احلوا قومهم دار البوار جهنم یصلونها و بئس القرار»(1){ کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی؟

[در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند، و چه بد قرارگاهی است.}

بیان

چه بسا که این حاملان را تفسیر به ارباب انواع می کنند که افلاطون و همگنانش گفته اند، و آنچه از صاحب شریعت برمی آید به هیچ وجه مناسب آنچه آن ها گفته اند نیست، چنانچه بر آشنای به مصطلحات زبان هر دو گروه پوشیده نیست.

روایت39.

تفسیر علی بن ابراهیم: از زراره آمده که گوید: از امام ششم علیه السّلام پرسیدم از قول خدای تعالی «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ»(2) {کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته است}، آیا آسمان ها و زمین کرسی را در خود جای داده اند یا کرسی آسمان ها و زمین را در خود جا داده؟ فرمود: بلکه کرسی است

ص: 22

وَسِعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ الْعَرْشُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ فِی الْکُرْسِیِ (1).

که آسمان ها و زمین را در خود جا داده، و عرش و هر چه خدا آفریده در کرسی است.(1)

بیان

چه بسا که پرسش زراره این است که در قرائت اهل بیت کرسی به نصب آمده است، تا معنی اول را بدهد، یا به رفع تا معنی دوم را، و گر نه با علم به رفع گرفتن کرسی، این پرسش خصوصا از مانند زراره سزاوار نیست؛ و از شیخ بهائی رحمه الله علیه روایت شده که از پدرم در این باره پرسیدم گفت: بنای پرسش بر این است که «وسع» به ضم واو و سکون سین و مصدر مضاف قرائت شود، و بر این اساس این سؤال توجیه می شود و من همه کتب تجوید را بررسی کردم و به این قرائت بر نخوردم جز اینکه این روزها به کتابی در این علم به خط کوفی برخوردم، و این قرائت را داشت و به خط مصنّف بود. و «العرش» منصوب به عطف است به «الأرض» یا مرفوع و مبتدا است و مقصود از کرسی علم یا عرش است که محیط به کرسی علم است و گفته شده عرش معطوف به کرسی است یعنی عرش هم آسمان ها و زمین را در بر گرفته، پس معنی آن است که هر کدام از کرسی و عرش آسمان ها و زمین را در بر گرفته اند پس مراد از هر چیزی که خدا خلق کرده همه آن چیزهائی است که در آن دو خلق شده است.

روایت40.

توحید صدوق: از زراره نقل شده که گفت: از امام صادق علیه السلام از قول خداوند عزوجل«وسع کرسیه» پرسیدم،... همین سؤال و جواب را تا آنجا که «عرش و هر چیزی در کرسی است» دارد .(2)

ص: 23

الحسین بن سعید عن فضالة عن ابن بکیر عن زرارة: مثله- العیاشی، عن زرارة: مثله.

و از همان به سندش از زراره، مانند آن را آورده و عیاشی هم از زراره مانند آن را دارد.

روایت41.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام پنجم علیه السّلام نقل شده است که مردی نزد پدرم آمد و به او گفت: ابن عباس می پندارد که می داند هر آیه قرآن در چه روزی نازل شده و درباره چه کسی نازل شده، پدرم فرمود: از او بپرس درباره کی نازل شده «و من کان فی هذه اعمی فهو فی الاخره اعمی و اضل سبیلا»(1){ و هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراهتر خواهد بود}؟ و درباره که نازل شده «وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُریدُ أَنْ یُغْوِیَکُ»(2){و اگر بخواهم شما را اندرز دهم، در صورتی که خدا بخواهد شما را بیراه گذارد، اندرز من شما را سودی نمی بخشد}؟ و درباره که نازل شده «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»(3){ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید}؟ آن مرد آمد و از او پرسید و ابن عباس گفت: دلم می خواست آن که این فرمان را به تو داد، با من روبرو می شد و از او می پرسیدم که عرش را خدا از چه آفریده و چه اندازه است و چه طوری است؟ آن مرد نزد پدرم برگشت و پدرم به او گفت: پاسخ آن آیات را به تو داد؟ گفت: نه؛ پدرم فرمود: ولی من تو را از روی دانش و روشنی پاسخ می دهم نه از روی ادعا و به خود بستن.

اما آیه اولی درباره او و پدرش نازل شده، و امّا آیه دوم درباره پدرش نازل شده، و امّا آیه سوّم درباره پسرش و درباره ما نازل شده، و اتفاق نیفتاده است آن مرزداری که ما بدان مأموریم، و آن در نژاد ما که مرز دارند، و از نژاد او هم مرزدار اند، اتفاق می افتد.

و اما پرسش او که عرش را خدا از چه آفریده، راستش خدا عرش را چهارگانه آفریده، پیش از آن جز سه شیء، نیافریده: هوا، قلم و نور. سپس آن را از چند رنگ گوناگون از آن نور آفریده، نوری سبز که سبزی سبز از آن است،

ص: 24

وَ نُورٍ أَصْفَرَ مِنْهُ اصْفَرَّتِ الصُّفْرَةُ وَ نُورٍ أَحْمَرَ مِنْهُ احْمَرَّتِ الْحُمْرَةُ وَ نُورٍ أَبْیَضَ وَ هُوَ نُورُ الْأَنْوَارِ وَ مِنْهُ ضَوْءُ النَّهَارِ ثُمَّ جَعَلَهُ سَبْعِینَ أَلْفَ طَبَقٍ غِلَظٍ کُلُّ طَبَقٍ کَأَوَّلِ الْعَرْشِ إِلَی أَسْفَلِ السَّافِلِینَ لَیْسَ مِنْ ذَلِکَ طَبَقٌ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهِ وَ یُقَدِّسُهُ بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ أَلْسِنَةٍ غَیْرِ مُشْتَبِهَةٍ لَوْ أُذِنَ لِلِسَانٍ وَاحِدٍ فَأَسْمَعَ شَیْئاً مِمَّا تَحْتَهُ لَهُدِمَ الْجِبَالُ وَ الْمَدَائِنُ وَ الْحُصُونُ وَ کُشِفَ الْبِحَارُ وَ لَهَلَکَ مَا دُونَهُ لَهُ ثَمَانِیَةُ أَرْکَانٍ یَحْمِلُ کُلَّ رُکْنٍ مِنْهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَا لَا یُحْصِی عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ یُسَبِّحُونَ بِاللَّیْلِ (1) وَ النَّهَارِ لا یَفْتُرُونَ وَ لَوْ أَحَسَّ حِسَّ شَیْ ءٍ مِمَّا فَوْقَهُ مَا قَامَ لِذَلِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْإِحْسَاسِ حُجُبُ الْجَبَرُوتِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْقُدْسِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْعِلْمِ (2)

وَ لَیْسَ وَرَاءَ هَذَا مَقَالٌ لَقَدْ طَمِعَ الْحَائِرُ فِی غَیْرِ مَطْمَعٍ أَمَا إِنَّ فِی صُلْبِهِ وَدِیعَةً قَدْ ذُرِئَتْ لِنَارِ جَهَنَّمَ فَیُخْرِجُونَ أَقْوَاماً مِنْ دِینِ اللَّهِ وَ سَتُصْبَغُ الْأَرْضُ بِدِمَاءِ أَفْرَاخٍ مِنْ أَفْرَاخِ آلِ مُحَمَّدٍ تَنْهَضُ تِلْکَ الْفِرَاخُ فِی غَیْرِ وَقْتٍ وَ تَطْلُبُ غَیْرَ مُدْرَکٍ وَ یُرَابِطُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَصْبِرُونَ وَ یُصَابِرُونَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ (3).

و نوری زرد که زردی زرد از آن است، و نوری سرخ که سرخی سرخ از آن است، و نوری سپید که نور الانوار است و درخشانی روز از آن است، سپس آن را 70 هزار طبقه نمود که ضخامت هر طبقه از آغاز عرش است تا اسفل السافلین، و هیچ طبقه ای از آن جز تسبیح گو به سپاس پروردگارش نیست ، و او را به چند آواز و چند زبان غیر مشابه تقدیس می کنند؛ اگر اجازه به یک زبان دهند که به گوش آنچه فروتر از او است برسد، کوه ها و شهرها و دژها همه ویران می شوند، و دریاها می خشکند و آنچه مادون او است نابود می گردد.

عرش دارای هشت پایه است و هر کدام را فرشته هائی که شماره شان را جز خدا نمی داند حمل می کنند، شبانه روز تسبیح می گویند و سستی ندارند، اگر ]هر کدام از آن ها[ حس آنچه بالاتر از او است را دریابد، یک چشم به هم زدن تاب نمی آورد، میان او و احساس، پرده های جبروت و کبریاء و عظمت و قدس و رحمت و علم است، در ورای این مقام جایی برای گفتگو نیست، البته آنکه طمع آن را دارد بیجا طمع کرده است.

به راستی که در پشت عبد اللَّه بن عباس یک ودیعه ای است که برای آتش دوزخ آماده شده و آن ها مردمانی را از دین خدا بیرون می برند، و البته زمین را به خون های نسل آل محمّد که بی وقت برپا می خیزند، و می جویند آنچه یافت نشود، رنگین می کند ، آنان که مرزداری کنند و شکیبائی کنند و یکدیگر را به صبر سفارش کنند؛ تا خدا میان ما حکم کند و او بهترین حکم کننده ها است.(1)

روایت42.

توحید صدوق: از امام چهارم نقل شده است که فرمود: به راستی خدای عزّوجلّ عرش را چهارگانه آفرید (و مانند حدیث قبل را آورده تا آنجا که گفته:) و پس از آن جای گفتگو نیست.(2)

ص: 25

مثل ما رواه علی بن إبراهیم إلی آخر الخبر

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ.

الإختصاص، عن جعفر بن الحسین عن محمد بن الحسن بن الولید عن محمد بن الحسن الصفار عن علی بن إسماعیل عن حماد: مثله (1)

کشی: به سندش مانند آنچه را علیّ بن ابراهیم روایت کرد، تا آخر خبر آورده است.

و به سند دیگر از ابن أبی عمیر آورده که گفت: مردی نزد امام چهارم آمد و مانند آن را یاد کرده است.

اختصاص: به سندش از حمّاد مانند آن را آورده.(1)

بیان

«غیر المدعی» یعنی بدون حقیقت، و انتحال یعنی کسی ادعا کند شعر یا قول دیگری، مال اوست؛ در روایت کشی است که: دو آیه اول درباره پدر او نازل شده و امّا آخری درباره پدر من و درباره ما است، و همچنین است در اختصاص و بعدش این است: و آن مرزداری که ما بدان مأموریم هنوز محقق نشده؛ و به هر تقدیر دلیل بر این است که کوری نامبرده در آیه کوری چشم نیست بلکه کوری دل است، زیرا کوری عباس نقل نشده، بلکه عبد اللَّه کور شد «ففی ابنه نزلت»(در پسرش نازل شده) شاید عبارت «در پسرانش» باشد و بسا مقصود جنس است یا نخستین کسی که شورید از آن ها، یعنی آیه درباره مرابطه نازل شده، و درباره انتظاری که ما در دولت نژاد ملعونش به آن مأموریم.

پس اینکه فرموده «از نژاد او مرزدار است» بر سبیل استهزاء است یا به پندار خودشان این سخن را گفته، زیرا که در دوران بنی امیه چشم به دولت اسلامی داشتند، یا مقصود مرابطه لغوی است نه آنچه منظور آیه است، و ممکن است مقصود از مرابط کسی است که شمشیر برای شورش می کشد ، و آن در میان ائمه علیهم السّلام همان امام قائم است، و مرابط آن ها نخست خلیفه آن ها یا همه آن ها است، در قاموس گفته: «ربطه» یعنی آن را شدت بخشید، «رباط» آن چیزی است که به وسیله آن ربط داده می شود، و مواظبت بر امر و ملازمت بر مرز دشمن، مانند مرابطه، مرابطه این است که هر کدام از گروه ها از مرزهایشان پاسداری کند، پس این مقام در مرز، رباط نامیده شده و به معنی مرزداری است، چون هر دو طرف آماده نبرد با هم هستند و از آن است قول خدای تعالی «شکیبا باشید و در مرابطه باشید» (پایان). «و لو احس شیئا مما فوقه»[و اگر چیزی از آنچه بالای او است را حس کند] شاید قول «مما فوقه» مفعول «احس» باشد، یعنی شیئی که بالای آن است، و در اختصاص آمده«و لو احس شیئا مما فوقه» یعنی حس کننده ای یا هرکدام از ملائکه حاملین عرش. و در بعضی از نسخ «و لو احس حس شیء» و در بعضی «و لو احس حس شیئا» آمده است. و آن ظاهرتر است «بینه و بین الاحساس» یعنی بین فرشته یا حس کننده و بین احساس آنچه فوق او است .

ص: 26

حجب الجبروت و الکبریاء أی الصوریة أو المعنویة و لیس وراء هذا مقال أی لا یمکن وصف ما وراء هذه الحجب لقد طمع الحائر أی ابن عباس و فی بعض النسخ الخائن و فی بعضها الخاسر فی غیر مطمع أی فی أمر لا ینفع طمعه فیه و هو فوق مرتبته.

فیخرجون و فی الکشی یستخرجون أقواما من دین الله أفواجا کما دخلوا فیه و المراد بالأفراخ السادات الذین خرجوا و قتلوا لأنهم خرجوا فی غیر وقت الخروج و عند استقرار دولة المخالفین و تطلب غیر مدرک علی بناء المفعول أی ما لا یمکن إدراکه و فی الکشی غیر ما تدرک و قد مرت الوجوه الکثیرة فی تأویل الأنوار فی کتاب التوحید و فی هذا الباب أیضا فلا نعیدها هاهنا.

«حجب الجبروت و الکبریا»]پرده های جبروت و کبریاء[ صوری باشند یا معنوی، «و لیس وراء هذا مقال» ]و در پس این جای گفتگو نیست[، یعنی شرح آن را نمی توان نمود، «لقد طمع الحائر» یعنی ابن عباس که در بعضی نسخ، خائن و خاسر، خوانده شده، «فی غیر مطمع» بیجا در آن طمع کرده و آن مقام را ندارد.

«فیخرجون» در کشی هست: که بیرون برند از دین خدا مردمانی را چنانچه در آن درآمدند، و مقصود از جوجه ها ساداتی هستند که شوریدند و کشته شدند، چون نابهنگام بود و دولت مخالفان برپا بود و به مقصود دسترسی نبود، و وجوه بسیاری در تفسیر انوار در کتاب توحید و در این باب گذشت و آن ها را در اینجا بازگو

نمی کنیم.

روایت43.

تفسیر علی بن ابراهیم: تفسیر «وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ»(1){و فرشتگان در اطراف [آسمان] اند، و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند}

گفت: حاملان عرش هشت نفرند و هر کدام هشت چشم دارد، و هر چشمی به اندازه دنیا است، و در حدیث دیگر، حاملان عرش هشت نفراند، چهار نفر از اوّلین و چهار نفر از آخرین، چهار نفر اولین نوح است و ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السّلام و چهار نفر آخرین: محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، علی، حسن و حسین علیهم السلام و مقصود از حمل عرش علم است.(2)

روایت44.

خصال: از حفص بن غیاث نقل شده است که گوید: شنیدم

ص: 27

أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ حَمَلَةَ الْعَرْشِ ثَمَانِیَةٌ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ ثَمَانِیَةُ أَعْیُنٍ کُلُّ عَیْنٍ طِبَاقُ الدُّنْیَا(1).

وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ مُرْسَلًا قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ حَمَلَةَ الْعَرْشِ أَحَدُهُمْ عَلَی صُورَةِ ابْنِ آدَمَ یَسْتَرْزِقُ اللَّهَ لِوُلْدِ آدَمَ وَ الثَّانِی عَلَی صُورَةِ الدِّیکِ یَسْتَرْزِقُ اللَّهَ لِلطَّیْرِ وَ الثَّالِثُ عَلَی صُورَةِ الْأَسَدِ یَسْتَرْزِقُ اللَّهَ لِلسِّبَاعِ وَ الرَّابِعُ عَلَی صُورَةِ الثَّوْرِ یَسْتَرْزِقُ اللَّهَ لِلْبَهَائِمِ وَ نَکَسَ الثَّوْرُ رَأْسَهُ مُنْذُ عَبَدَ بَنُو إِسْرَائِیلَ الْعِجْلَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ صَارُوا ثَمَانِیَةً(2).

امام ششم علیه السّلام می فرمود:

به راستی که حاملان عرش هشت نفراند و هر کدام هشت چشم دارد و هر چشمی به اندازه دنیا است.(1)

خصال: امام صادق علیه السّلام: یکی از حمله عرش به صورت آدمی زاده است و برای فرزندان آدم روزی می خواهد، دومی به صورت خروس است و روزی برای پرنده ها می خواهد، سوّمی به صورت شیر است و از خدا برای درنده ها روزی می خواهد، چهارمی به صورت گاو نر است و از خدا برای بهائم روزی می خواهد و از آنگاه که بنی اسرائیل گوساله را پرستیدند، گاو نر، سر بزیر است و روز قیامت هشت نفر می شوند.(2)

بیان

ممکن است روزی خواه پرنده ها مانند هر دوی کرکس و خروس باشد، و به هر دو مانند شده باشد.

روایت45.

توحید صدوق: امام ششم علیه السّلام فرمود: خورشید یک هفتادم از نور کرسی است و کرسی یک هفتادم از نور عرش، و عرش یک هفتادم از نور حجاب، و حجاب یک هفتادم از نور پوشش(3) (روایت).

روایت46.

توحید صدوق و معانی: به سندش از حفص بن غیاث آمده است که گفت:

از امام ششم علیه السّلام از تفسیر قول خدای عزّوجلّ «وسع کرسیه السموات و الارض»(4){کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته} پرسیدم، فرمود: دانش او است.

روایت47.

معانی الاخبار: به سندش از مفضل بن عمرآمده است که گفت: پرسیدم از امام ششم علیه السلام که عرش و کرسی چیستند؟

ص: 28

فَقَالَ الْعَرْشُ فِی وَجْهٍ هُوَ جُمْلَةُ الْخَلْقِ وَ الْکُرْسِیُّ وِعَاؤُهُ وَ فِی وَجْهٍ آخَرَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی أَطْلَعَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ وَ الْکُرْسِیُّ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی لَمْ یُطْلِعْ عَلَیْهِ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ علیهم السلام (1).

فرمود: عرش به یک معنی همه آفریده ها است و کرسی جای آن ها است؛ و از نظر دیگر همان دانشی است که خدا پیغمبران و رسولان و حجج خود را به آن آگاه کرده و کرسی دانش مخصوص به خود او است که هیچکدام از انبیا و رسولان و حججش را بر آن آگاه نکرده است.(1)

روایت48.

معانی الاخبار: امام ششم علیه السّلام فرمود: هر که در هر روزی از شعبان 70 بار بگوید: «استغفر اللَّه الّذی لا إله إلّا هو الرّحمن الرّحیم الحیّ القیوم و أتوب إلیه»، در افق مبین نوشته شود؛ گوید: گفتم: افق مبین چیست؟ فرمود، صحنه ای پهناور برابر عرش که در آن نهرهای دنبال هم است، و جام هائی به اندازه ستارگان در آن وجود دارد.(2)

روایت49.

توحید صدوق: از فضیل نقل شده است که فرمود: پرسیدم از امام ششم علیه السّلام از تفسیر قول خدا عزّوجلّ «وسع کرسیه السموات و الارض»(3){کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته} فرمود: ای فضیل! آسمان ها و زمین و هر چیزی در کرسی است.(4)

روایت50.

توحید صدوق: امام ششم علیه السّلام: در تفسیر قول خدای عزّوجلّ «وسع کرسیه السموات و الارض»(5){کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته} فرمود: آسمان ها و زمین و آنچه میان آن ها است در کرسی است، و عرش همان دانشی است که کسی توانایی اندازه آن را ندارد.(6)

ص: 29

روایت51.

توحید صدوق: از حنان بن سدیر آمده است که فرمود: از امام ششم علیه السّلام در مورد عرش و کرسی پرسیدم، فرمود: عرش اوصاف بسیار و گوناگون دارد، برای هر وصفی در قرآن یک معنا آمده است، اینکه فرموده است: «رب العرش العظیم»(1) {پروردگار عرش بزرگ} می فرماید ملک بزرگ؛ و فرموده اش «الرحمن علی العرش استوی»(2){خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است} می فرماید: بر ملک فراگیر است، و این ملک، چگونگی هر چیز است.

و آنگاه عرش در پیوست از کرسی جدا است، زیرا این دو بزرگترین ابواب امور نهانی اند، و هر دو از امور غیبی اند و در نهان با هم اند، زیرا کرسی باب بیرونی غیب است که پدیدگاه آفرینش است و همه چیز از آن است، و عرش باب درونی است، که دانش چگونگی و بودن و اندازه و مرز و مکان و خواست و وصف اراده، و دانش الفاظ و حرکات و وانهادن، و دانش بازگشت و بداء در آن است؛ و هر دو باب دانش همراه هم اند، زیرا ملک عرش جز ملک کرسی است: و علمش نهانتر از علم کرسی است، از این رو فرمود: «رب العرش العظیم»(3) {پروردگار عرش بزرگ}، یعنی وصفش بزرگتر از وصف کرسی است، با اینکه هر دو از نظر دانش مقرون هم اند.

گفتم: قربانت گردم، پس چرا در فضیلت مانند کرسی است؟ فرمود: همانا برای آن مقرون آن شد که دانش چگونگی در آن است و آنچه از ابواب بداء و چگونگی مکان آن و رتق و فتق است در آن روشن است، پس این دو مقرون هم اند و یکی جایگزین در دیگری است، و تعبیر علماء نمونه ای از آن است که آن را دگرگون می آورند تا دلیل باشد بر راستی ادعای آنان، زیرا او به رحمتش هر که را بخواهد مخصوص می سازد و او است که نیرومند و با عزّت است.

نمونه اختلاف در اوصاف عرش این است که خداوند تبارک و تعالی فرمود «پروردگار عرش- پروردگار یگانگی- است از آنچه وصف می کنند، گروهی می گویند دو دست دارد و گفتند: «ید الله مغلوله»{دستش بسته است}، گروهی او را به داشتن دو پا وصف کردند و گفتند: پای بر صخره بیت المقدّس نهاد و از آنجا به آسمان بالا رفت،

ص: 30

وَصَفُوهُ (1)

بِالْأَنَامِلِ فَقَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ إِنِّی وَجَدْتُ بَرْدَ أَنَامِلِهِ عَلَی قَلْبِی فَلِمِثْلِ هَذِهِ الصِّفَاتِ قَالَ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ یَقُولُ رَبِّ الْمَثَلِ الْأَعْلَی عَمَّا بِهِ مَثَّلُوهُ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَی الَّذِی لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یُوصَفُ وَ لَا یُتَوَهَّمُ فَذَلِکَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی وَ وَصَفَ الَّذِینَ لَمْ یُؤْتَوْا مِنَ اللَّهِ فَوَائِدَ الْعِلْمِ فَوَصَفُوا رَبَّهُمْ بِأَدْنَی الْأَمْثَالِ وَ شَبَّهُوهُ بِالْمُتَشَابِهِ مِنْهُمْ فِیمَا جَعَلُوا بِهِ فَلِذَلِکَ قَالَ وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا فَلَیْسَ لَهُ شِبْهٌ وَ لَا مِثْلٌ وَ لَا عَدْلٌ وَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی الَّتِی لَا یُسَمَّی بِهَا غَیْرُهُ وَ هِیَ الَّتِی وَصَفَهَا فِی الْکِتَابِ فَقَالَ فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ جَهْلًا بِغَیْرِ عِلْمٍ فَالَّذِی یُلْحِدُ فِی أَسْمَائِهِ جَهْلًا بِغَیْرِ عِلْمٍ یُشْرِکُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ وَ یَکْفُرُ بِهِ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ یُحْسِنُ فَلِذَلِکَ قَالَ وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ فَهُمُ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمَائِهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَیَضَعُونَهَا غَیْرَ مَوَاضِعِهَا یَا حَنَانُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ أَنْ یُتَّخَذَ قَوْمٌ أَوْلِیَاءَ فَهُمُ الَّذِینَ أَعْطَاهُمُ الْفَضْلَ وَ خَصَّهُمْ بِمَا لَمْ یَخُصَّ بِهِ غَیْرَهُمْ فَأَرْسَلَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَکَانَ الدَّلِیلَ عَلَی اللَّهِ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی مَضَی دَلِیلًا هَادِیاً فَقَامَ مِنْ بَعْدِهِ وَصِیُّهُ علیه السلام دَلِیلًا هَادِیاً عَلَی مَا کَانَ هُوَ دَلَّ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ رَبِّهِ مِنْ ظَاهِرِ عِلْمِهِ ثُمَّ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ علیهم السلام (2).

و او را دارای انگشت شمردند و گفتند: محمّد صلی اللَّه علیه و اله فرموده: «من خنکی انگشتانش را بر دلم دریافتم» برای این وصف ها است که فرمود: «پروردگار عرش (منزه است) از آنچه می ستایند».

می فرماید پروردگار نمونه های برتر از آنچه نمونه های او آوردند است، و برای خدا است نمونه برتر که چیزی به او شبیه نیست، و وصف او شایسته نیست، و در وهم نیاید، این است نمونه برتر، و وصف مردم بی دانش که نمونه های پست برایش آوردند اینگونه بود که او را با پست ترین امثال وصف کردند و تشبیه او را به چیزی که شبیه خودشان بود قرار دادند، و از این رو فرمود: «و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا»(1){و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است.} برایش مانند و شبیه و همتائی وجود ندارد؛ و از آن او است بهترین نام هایی که دیگری را نشاید و آن ها را در کتاب خود شرح داده و فرموده: «فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی أَسْمائِه»(2){پس او را با آن ها بخوانید، و کسانی را که در مورد نام های او به کژی می گرایند رها کنید} از روی نفهمی و نادانی، و آنکه به نادانی نام ناروا بر او نهد ندانسته مشرک می شود و به او کافر می گردد و می پندارد که خوب کرده، و از این رو فرمود: «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکُون»(3) {و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز اینکه [با او چیزی را] شریک می گیرند} پس آنان کسانی اند که در مورد نام های خدا به کژی می گرایند و نام ناروا بر او می نهند.

ای حنان! به راستی خداوند تبارک و تعالی امر فرمود مردم دوستانی بگیرند، و آن ها آنانند که خدا فضل به آن ها داده و اختصاص داده به آنان خواصّی که به دیگران نداده، محمد صلی اللَّه علیه و اله را فرستاد و به فرمان خدای عزّوجلّ راهنما به سمت خدا شد تا به عنوان یک دلیل و رهبر درگذشت، و پس از او وصیّش بر هر آنچه او به فرمان پروردگارش از دانش روشنش هدایت کرد، راهنما و رهبر بود، و سپس ائمه راشدین علیهم السّلام راهنما و رهبر بودند.(4)

بیان

«صفات کثیره» یعنی معانی گوناگون و اطلاقات مختلف، «ملک چگونه ساختن چیزها» یعنی چگونه خدا به آفریده ها ارتباط دارد و وابسته است و آن ها را سرپرستی می کند و به آن ها علم دارد و چگونه از آن ها جدا است، و از این رو استواری را شرح کرد به اینکه چیزی به او نزدیکتر از چیزی نیست، و رحمت و دانشش همه چیز را فرا گرفته، و چه بسا که مقصود تدبیر صفات و کیفیات و اوضاع و احوال چیزها باشد، و چه بسا که این معنا روشنتر است.

«سپس عرش در پیوست تنها است» یعنی چون یکی از آن ها به دیگری عطف شود و با هم ذکر شوند، عرش از کرسی جدا است و در غیر این صورت چه بسا که یک معنا دارند مانند علم، «و آندو جمعا نهانند» یعنی هر دو از حواس انسانی نهانند.

قول امام صادق علیه السلام به اینکه «زیرا کرسی همان باب برونی است» و از این تعبیر پیچیده برمی آید که

ص: 31

بالکرسی و العرش هنا نوعان من علمه سبحانه فالکرسی العلم المتعلق بأعیان الموجودات و منه یطلع و یظهر جمیع الموجودات بحقائقها و أعیانها و الأمور البدیعة فی السماوات و الأرض و ما بینهما و العرش العلم المتعلق بکیفیات الأشیاء و مقادیرها و أحوالها و بدئها و عودها و یمکن أن یکون أحدهما عبارة عن کتاب المحو و الإثبات و الآخر عن اللوح المحفوظ قوله علیه السلام لأن علم الکیفوفیة أی أنهما إنما صارا جارین مقرونین لأن أحدهما عبارة عن العلم المتعلق بالأعیان و الآخر عن العلم المتعلق

بکیفیات تلک الأعیان فهما مقرونان و من تلک الجهة صح جعل کل منها ظرفا للآخر لأن الأعیان لما کانت محال للکیفیات فهی ظروفها و أوسع منها و لما کانت الکیفیات محیطة بالأعیان فکأنها ظرفها و أوسع منها و بهذا الوجه یمکن الجمع بین الأخبار و لعله أشیر إلی هذا بقوله أحدهما حمل صاحبه فی الظرف بالظاء المعجمة أی بحسب الظرفیة و فی بعض النسخ بالمهملة أی حیث ینتهی طرف أحدهما بصاحبه إذا قرئ بالتحریک و إذا قرئ بالسکون فالمراد نظر القلب و بمثل صرف العلماء أی علماء أهل البیت علیهم السلام عبروا عن هذه الأمور بالعبارات المتصرفة المتنوعة علی سبیل التمثیل و التشبیه فتارة عبروا عن العلم بالعرش و تارة بالکرسی و تارة جعلوا العرش وعاء الکرسی و تارة بالعکس و تارة أرادوا بالعرش و الکرسی الجسمین العظیمین و إنما عبروا بالتمثیل لیستدلوا علی صدق دعواهما أی دعواهم لهما و ما ینسبون إلیهما و یبینون من غرائبهما و أسرارهما و فی أکثر النسخ و لیستدلوا فهو عطف علی مقدر أی لتفهیم أصناف الخلق و لیستدلوا و لعل الأظهر دعواهم.

قوله علیه السلام فمن اختلاف صفات العرش أی معانیه قال فی سورة الأنبیاء فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ فالمراد بالعرش هنا عرش الوحدانیة إذ هی أنسب بمقام التنزیه عن الشریک إذ المذکور قبل ذلک أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ و قال سبحانه فی سورة الزخرف قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ

ص: 32

کرسی و عرش دو نوع از علم خدایند، پس کرسی متعلّق است به اعیان موجودات، و همه موجودات با حقائق و اعیان خود و امور تازه و بدیع در آسمان ها و زمین و آنچه بین آن دو است از آن برمی آیند، و عرش تعلّق دارد به چگونگی و اندازه و احوال و پدید آمدن و برگشت هر چیز، و چه بسا که یکی کتاب محو و اثبات و دیگری لوح محفوظ است.

قول امام ششم علیه السلام به اینکه «زیرا دانستن چگونگی» یعنی این هر دو مقرون و همدوشند برای اینکه یکی علم به اعیان است و دیگری علم به کیفیات این اعیان، پس آندو مقرون هم اند و از این جهت صحیح است که هرکدام از آن ها ظرف برای دیگری باشد، زیرا اعیان از آنجا که جایگاه هایی برای کیفیات هستند، ظرف آن ها و پهناورتر از آن ها اند و از آنجا که کیفیات محیط بر اعیان هستند، گویا ظرف آن و وسیع تر از آن هستند و به این راه می شود میان اخبار جمع کرد و چه بسا که به آن اشاره کرده که گفته: «یکی دیگری را در خود جا داده» اگر ظرف به ظاء نقطه دار باشد و در برخی نسخه ها به طاء بی نقطه است یعنی یکی طرف دیگری است یا نظر به دیگری دارد.

«و نمونه دادند دانشمندان گوناگون» مقصود دانشمندان أهل بیت علیهم السلام اند که با تعبیرات مختلف از این امور بر سبیل تشبیه و مثل تعبیر کرده اند، یک بار از علم به عرش تعبیر می کنند و یک بار به کرسی، یک بار عرش را ظرف کرسی می دانند و یک بار برعکس، و یک بار هر دو را جسمی بزرگ می شمارند، و از مثل آوردن برای استدلال نمودن برای صدق ادعایشان و آنچه به آن ها نسبت داده می شود و بیان کردن غرائب و اسرار حرف هایشان برای فهم مردم استفاده می کنند.

اینکه فرمود: «پس از اختلاف اوصاف عرش» یعنی معانی آن، در سوره انبیاء فرموده «فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ» مقصود از عرش در اینجا عرش یگانگی است چون این سزاوارتر با تنزیه خداوند از شریک است چون در آیه پیشتر فرموده «أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُون»(1){آیا برای خود خدایانی از زمین اختیار کرده اند که آنها [مردگان را] زنده می کنند اگر در آن ها [زمین و آسمان] جز خدا، خدایانی [دیگر] وجود داشت، قطعاً [زمین و آسمان] تباه می شد. پس منزّه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف می کنند} در سوره زخرف فرموده «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدینَ

ص: 32

سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ و المناسب هنا عرش التقدس و التنزه عن الأشباه و الأمثال و الأولاد فالعرش فی کل مقام یراد به معنی یعلمه الراسخون فی العلم ثم إنه ظاهر الکلام یوهم أن الظرف فی قوله عَمَّا یَصِفُونَ متعلق بالعرش و هو بعید بل الظاهر تعلقه بسبحان و علی ما قررنا عرفت أنه لا حاجة إلی ارتکاب ذلک و یدل الخبر علی أن خطاب وَ ما أُوتِیتُمْ متوجه إلی السائلین عن الروح و أضرابهم لا إلی النبی صلی الله علیه و آله قوله علیه السلام من ظاهر علمه إنما خص بالظاهر لأن باطن علمه لا یطیقه سائر الخلق سوی أوصیائه علیهم السلام.

و اعلم أن هذا الخبر من المتشابهات و غوامض المخبیات و الظاهر أنه وقع من الرواة و النساخ لعدم فهمهم معناه تصحیفات و تحریفات أیضا فلذا أجملت الکلام فیه و ما ذکرته إنما هو علی سبیل الاحتمال و الله یعلم و حججه حقائق کلامهم علیهم السلام.

سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ»(1) بگو: «اگر برای [خدایِ] رحمان فرزندی بود، خود من نخستین پرستندگان بودم.»پروردگار آسمان ها و زمین [و] پروردگار عرش، از آنچه وصف می کنند منزّه است}. و در اینجا، مناسب برکناری از همانند و امثال و فرزندان است، و مقصود از عرش در هر مقامی یک معنائی است که راسخون در علم می فهمند.

سپس از ظاهر کلام برمی آید که ظرف در قول خدا «از آنچه وصف کنند» به عرش متعلق است و این بعید است، بلکه متعلق است به همان (سبحان) و با تقریر ما نیاز به گفتن آن ندارد و این خبر دلالت دارد که خطاب در «ما اوتیتم»{آنچه داده شدید} متوجه به پرسش کنان از روح و اقسام آنان است نه پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله، و اینکه فرمود «از ظاهر علمش» برای این است که باطن علم او را مردم دیگر تاب نمی آورند تا آن ها را به آن رهبری کنند و آن مخصوص به اوصیاء علیهم السّلام است.

و بدان که این خبر از متشابهات بوده و بسیار مبهم است، و ظاهر آن است که چون راویان و نسخه برداران معنایش را نفهمیدند دچار تحریف و تصحیف نیز شده است و از این رو من سخن را در بیان آن مختصر کردم و آنچه گفتم از راه احتمال آوردم و خدا و حجج او حقائق کلام آن ها را می دانند.

روایت52.

عیاشی: از اصبغ آورده که گفت : پرسش شد امیرالمؤمنین علیه السّلام از قول خدا «وسع کرسیه السموات و الارض»(2) {کرسی او آسمان ها و زمین را در بر گرفته} فرمود: آسمان ها و زمین و آنچه از آفریده در آن ها است، درون کرسی اند و چهار فرشته به فرمان خدا آن را حمل می کنند.(3)

روایت53.

تفسیر عسکری: که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: چون خدا عرش را آفرید 360 هزار رکن برایش آفرید، و در هر رکنی 360 هزار فرشته آفرید که هرگاه خدا به کوچکترین آن ها اذن فرماید تا هفت آسمان و هفت زمین را ببلعد، میان دو آرواره اش چون ریگی در بیابانی پهناور باشد، پس خدا به آن ها فرمود: ای بنده هایم عرشم را بردارید و بر آن همدست شدند و نتوانستند آن را بردارند و نه اینکه آن را بجنبانند، و خدا با هر کدام یکی دیگر آفرید، و نتوانستند او را از جا برکنند، و خدا با هر یک ده تا آفرید و نتوانستند آن را بجنبانند، و خدا به شماره هر یک، مانند همه آن ها را آفرید، و نتوانستند آن را بجنبانند، خداوند عزوجل به همه فرمود: آن را به من وانهید تا به نیروی خودم نگهش دارم.

پس او را به خدا وانهادند و خداوند عزوجل به نیروی خود آن را نگه داشت و به هشت تن از آن ها فرمود: آن را بردارید، گفتند: بار پروردگارا

ص: 33

لَمْ نُطِقْهُ نَحْنُ وَ هَذَا الْخَلْقُ الْکَثِیرُ وَ الْجَمُّ الْغَفِیرُ فَکَیْفَ نُطِیقُهُ الْآنَ دُونَهُمْ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنِّی أَنَا اللَّهُ الْمُقَرِّبُ لِلْبَعِیدِ وَ الْمُذَلِّلُ لِلْعَبِیدِ وَ الْمُخَفِّفُ لِلشَّدِیدِ وَ الْمُسَهِّلُ لِلْعَسِیرِ أَفْعَلُ مَا أَشَاءُ وَ أَحْکُمُ مَا أُرِیدُ أُعَلِّمُکُمْ کَلِمَاتٍ تَقُولُونَهَا یَخِفُ (1)

بِهَا عَلَیْکُمْ قَالُوا وَ مَا هِیَ قَالَ تَقُولُونَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَقَالُوهَا فَحَمَلُوهُ وَ خَفَّ عَلَی کَوَاهِلِهِمْ کَشَعْرَةٍ نَابِتَةٍ عَلَی کَاهِلِ رَجُلٍ جَلْدٍ قَوِیٍّ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِسَائِرِ تِلْکَ الْأَمْلَاکِ خَلُّوا عَلَی هَؤُلَاءِ الثَّمَانِیَةِ عَرْشِی لِیَحْمِلُوهُ وَ طُوفُوا أَنْتُمْ حَوْلَهُ وَ سَبِّحُونِی وَ مَجِّدُونِی وَ قَدِّسُونِی فَأَنَا اللَّهُ الْقَادِرُ الْمُطْلَقُ عَلَی مَا رَأَیْتُمْ وَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.

ما با همه زیادی مان نتوانستیم آن را برداریم، چگونه بدون آنان تاب تحمل آن را داریم؟ خداوند عزوجل فرمود: چون منم خداوند دور را نزدیک کن ، زبون کننده بنده ها، آسان کننده سخت، سهل کننده دشوار، می کنم هرچه می خواهم و حکم می کنم هرچه اراده می کنم، به شما چند کلمه می آموزم، آن ها را بگوئید تا بر شما سبک شود، گفتند: آن ها چیستند؟

فرمود: بگوئید: «بسم الله الرحمن الرحیم و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم و صلی الله علی محمد و آله الطیبین» به نام خداوند بخشاینده مهربان، نیست جنبش و توانی جز به کمک خدای والای بزرگ، و رحمت می فرستد خدا بر محمّد و خاندان پاکش، آن را گفتند و عرش را برداشتند، و به اندازه ای که یک مو بر شانه مردمی چالاک و نیرومند برمی آید بر آن ها سبک شد، پس خداوند عزوجلّ به سائر فرشته های دیگر فرمود: عرشم را برای همین هشت تن وانهید تا آن را بردارند، و شماها همه به گردش پیرامون آن بچرخید، و مرا تسبیح و تمجید و تقدیس کنید، منم خداوند توانای مطلق بر آنچه دیدید و بر هر چیز قادرم.

بیان

«الفضفاضه» جوهری گفته یعنی ذکر آن وسیع باشد و گفته است: پوست سخت و سخت پوست، که از این معنی است که گفته می شود مرد سخت پوست که از جلد با ضمه جیم است.

روایت54.

روضة الواعظین: امام صادق به وسیله پدرش از جدّش روایت کرده که: در عرش نمونه هر آنچه خدا در خشکی و دریا آفریده، هست، فرمود: این است تأویل قول خدا «و ان من شیء الا عندنا خزائنه»(1){و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست} و میان دو ستون عرش هزار سال پرواز پرنده سریع فاصله است، و بر عرش هر روز 70 هزار رنگ از نور می پوشانند که هیچ آفریده تاب دیدن آن ها را ندارد، و همه اشیاء در برابر عرش چون حلقه ای است در میان بیابان.

خدا فرشته ای دارد به نام «خرقائیل» که 18 هزار بال دارد که میان هر دو بالش پانصد سال راه است، به خاطرش رسید که آیا بالای عرش چیزی است؟ خدا بال هایش را دو برابر کرد و دارای 36 هزار بال شد که میان هر دو بال پانصد سال راه بود، سپس خدا به او وحی کرد بپر! ای فرشته!، و او 20 هزار سال پرید و بر سر یک ستون عرش نرسید، و خدا بال و نیرویش را دو چندان کرد

ص: 34

وَ أَمَرَهُ أَنْ یَطِیرَ فَطَارَ مِقْدَارَ ثَلَاثِینَ أَلْفَ عَامٍ لَمْ یَنَلْ أَیْضاً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَیُّهَا الْمَلَکُ لَوْ طِرْتَ إِلَی نَفْخِ الصُّورِ مَعَ أَجْنِحَتِکَ وَ قُوَّتِکَ لَمْ تَبْلُغْ إِلَی سَاقِ عَرْشِی (1)

فَقَالَ الْمَلَکُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اجْعَلُوهَا فِی سُجُودِکُمْ.

و به او فرمان داد که بپرد، پس 30 هزار سال دیگر پرید و باز هم نرسید، و خدا به او وحی کرد: ای فرشته اگر تا دمیدن صور با بال هایت بپری به ساق عرشم نمی رسی، آن فرشته گفت: «سبحان ربی الاعلی»(منزّه باد پروردگار والاترم) و خدا فرو فرستاد «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی» و پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله فرمود: آن را ذکر سجده کنید.

روایت55.

روضة الواعظین: و از طریق مخالفین در تفسیر قول خدا روایت شده «و یحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیه»(1){و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند}: که هشت صف است که شماره آن ها را جز خدا نمی داند، و هر فرشته آن ها دارای چهار روی است و شاخ هایی دارند به مانند شاخ های گوزن که از بیخشان تا سرشان پانصد سال راه است، و عرش بر سر شاخ های آن ها است، و پاهاشان در پائینترین زمین و سرهاشان در بلندترین آسمان، و فروتر از عرش 70 پرده از نور است.(2)

بیان

جزری گفته: وعل، بز کوهی است و حاملان عرش هشت گوزنند یعنی فرشته ها به صورت گوزن اند.

روایت56.

تأویل الآیات الظاهره: به سند خود از محمّد بن مسلم روایت کرده که گفت: از امام پنجم علیه السّلام در تفسیر قول خدای تعالی شنیدم «الذین یحملون العرش و من حوله»(3){کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند، و آن ها که پیرامون آنند} فرمود: مقصود محمّد است و علی و فاطمه و حسن و حسین و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السلام.

روایت57.

اختصاص: از ابن عباس آمده که گفت: ابن سلام در ضمن پرسش هایش از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله پرسید که شانزده چیست؟ هجده چیست؟ فرمود: شانزده صف فرشته در هم، گرد عرش و این است مقصود از قول خدا«حافین من حول العرش»(4) {آنانکه پیرامون عرش هستند} و اما 18، پس 18 پرده نور است، آویخته میان کرسی و حجب که اگر نباشند

ص: 35

صُمُّ الْجِبَالِ الشَّوَامِخِ وَ احْتَرَقَتِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ مِنْ نُورِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ(1).

کوه های سخت و بلند آب می شوند، و جنیان و آدمیان از نور خدا می سوزند؛ گفت راست گفتی ای محمّد.(1)

روایت58.

در برخی کتب از امام چهارم علیه السّلام آمده است که: در عرش نمونه همه آفریده ها وجود دارد.

روایت59.

المتهجد: ضمن دعاء شب جمعه آمده است: بار خدایا ای پروردگار نور بزرگ و پروردگار کرسی پهناور و پروردگار عرش بزرگ و پروردگار دریای جوشان (تا آخر دعاء).

روایت60.

در تعقیب نماز أمیرالمؤمنین علیه السّلام آمده است: از تو می خواهم به آن نام تو که به آن عرشت را آفریدی، که کسی جز خودت نمی داند چیست - تا گوید- و می خوانمت خدایا به آن نامت که از آن ساکنان آسمان هایت می لرزند، و عرشت پایدار شد- تا گوید- و از تو می خواهم به آن نامت که با آن عرش و کرسی ات را در هوا برپا کردی، و از تو می خواهم به آن نامت که حاملان عرشت تو را با آن می خوانند و گام هاشان استوار شد، و عرشت را به آن نام بر آن ها حمل کردی، ای خدایی که هیچ فرشته ی مقرّب و نه حامل عرش تو و نه کرسی ات جز آنکه خودت او را آموختی از تو چیزی نمی دانند.

روایت61.

بیان التنزیل: از ابن شهر آشوب آمده است: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که: فاصله میان دو پایه عرش مسافت ده هزار سال پرواز پرنده است.(2)

ص: 36

تحقیق و توفیق اعلم أن ملوک الدنیا لما کان ظهورهم و إجراء أحکامهم علی رعیتهم إنما یکون عند صعودهم علی کرسی الملک و عروجهم علی عرش السلطنة و منهما تظهر آثارهم و تتبین أسرارهم و الله سبحانه لتقدسه عن المکان لا یوصف بمحل و لا مقر و لیس له عرش و لا کرسی یستقر علیهما بل یطلقان علی أشیاء من مخلوقاته أو صفاته الکمالیة علی وجه المناسبة فالکرسی و العرش یطلقان علی معان أحدها جسمان عظیمان خلقهما الله تعالی فوق سبع سماوات و ظاهر أکثر الأخبار أن العرش أرفع و أعظم من الکرسی و یلوح من بعضها العکس و الحکماء یزعمون أن الکرسی هو الفلک الثامن و العرش هو الفلک التاسع و ظواهر الأخبار تدل علی خلاف ذلک من کونهما مربعین ذاتی قوائم و أرکان و ربما یؤولان بالجهات و الحدود و الصفات التی بها استحقا التعظیم و التکریم و لا حاجة لنا إلی هذه التکلفات و إنما سمیا بالاسمین لبروز أحکامه و تقدیراته من عندهما و إحاطة الکروبیین و المقربین و أرواح النبیین و الأوصیاء بهما و عروج من قربه من جنابه إلیهما کما أن أوامر الملوک و أحکامهم و آثار سلطنتهم و عظمتهم تبدو منهما و تطیف مقربوا جنابهم و خواص ملکهم بهما و أیضا لما کانا أعظم مخلوقاته الجسمانیة و فیهما من الأنوار العجیبة و الآثار الغریبة ما لیس فی غیرهما من الأجسام فدلالتهما علی وجوده و علمه و قدرته و حکمته سبحانه أکثر من سائر الأجسام فلذا خصا بهذین الاسمین من بینهما و حملتهما فی الدنیا جماعة من الملائکة کما عرفت و فی الآخرة إما الملائکة أو أولو العزم من الأنبیاء مع صفوة الأوصیاء علیهم السلام کما عرفت و

ص: 37

تحقیق این اخبار و جمع میان آن ها

بدان که ظاهر شدن پادشاهان دنیا و اجراء احکام آن ها بر رعیتشان، هنگامی است که بر کرسی پادشاهی بالا می روند و از همین جاست که آثار آن ها پدیدار و اسرار آن ها آشکار می گردد، ولی خدای سبحان که از مکان و قرارگاه منزّه است، با داشتن مکان و قرارگاه وصف نمی شود، نه تختی دارد و نه کرسی که بر آن بنشیند، و بلکه این دو بر آفریده های او یا صفات کمالیه او به حسب مناسبت به چند معنی اطلاق می شوند:

1. دو جسم بزرگ هستند که بر فراز هفت آسمان اند، بیشتر اخبار عرش را بالاتر و بزرگتر از کرسی دانسته و برخی برعکس گفته اند؛ حکماء پنداشته اند که کرسی همان فلک هشتم است و عرش فلک نهم، ولی ظاهر اخبار مخالف آن است، زیرا آن ها را مربع و پایدار و گوشه دار دانسته، و چه بسا که این ها را حمل کنند به جهات و حدود و صفاتی که مایه بزرگداشت و تکریم است.

و ما نیازی نداریم به این تأویلات، و همانا به این دو نام خوانده شدند برای اینکه احکام و تقدیرات خدا از آن ها بروز می کند و فرشته های کروبیان و مقرب و ارواح پیامبران و اوصیاء برگرد آن هایند و هر که را خدا بخواهد به خود نزدیک سازد، به وسیله آن ها بالایش می برد، چنانچه فرمان ها و احکام پادشاهان و آثار سلطنت و عظمت آنان از تخت و کرسی آن ها است، و مقرّبان آستان و خاصان آن ها به گرد آن ها می چرخند و نیز چون آن دو، بزرگترین آفریده های جسمانی اند و انوار عجیبه و آثار غریبه مخصوص به خود دارند، دلالتشان بر وجود خدا و علم و قدرت و حکمتش بیش از اجسام دیگر است و برای همین مخصوص به این نام شدند و حاملشان در دنیا گروهی از فرشته هایند و در آخرت چنانکه دانستی یا فرشته هایند یا انبیاء اولوالعزم

ص: 37

یمکن أن یکون نسبة الحمل إلیهم مجازا لقیام العرش بهم فی القیامة و کونهم الحکام عنده و المقربین لدیه.

و ثانیها العلم کما عرفت إطلاقهما فی کثیر من الأخبار علیه و قد مر الفرق بینهما فی خبر معانی الأخبار و غیره و ذلک أیضا لأن منشأ ظهوره سبحانه علی خلقه العلم و المعرفة و به یتجلی علی العباد فکأنه عرشه و کرسیه سبحانه و حملتهما نبینا و أئمتنا علیهم السلام لأنهم خزان علم الله فی سمائه و أرضه لا سیما ما یتعلق بمعرفته سبحانه.

و ثالثها الملک و قد مر إطلاقهما علیه فی خبر حنان و الوجه ما مر أیضا.

و رابعها الجسم المحیط و جمیع ما فی جوفه أو جمیع خلق الله کما ذکره الصدوق رحمه الله و یستفاد من بعض الأخبار إذ ما من شی ء فی الأرض و لا فی السماء و ما فوقها إلا و هی من آیات وجوده و علامات قدرته و آثار وجوده و فیضه و حکمته فجمیع المخلوقات عرش عظمته و جلاله و بها تجلی علی العارفین بصفات کماله و هذا أحد المعانی التی خطرت ببالی الفاتر فی قولهم علیهم السلام و ارتفع فوق کل منظر فتدبر.

و خامسها إطلاق العرش علی کل صفة من صفاته الکمالیة و الجلالیة إذ کل منها مستقر لعظمته و جلاله و بها یظهر لعباده علی قدر قابلیتهم و معرفتهم فله عرش العلم و عرش القدرة و عرش الرحمانیة و عرش الرحیمیة و عرش الوحدانیة و عرش التنزه کما مر فی خبر حنان و غیره و قد أول الوالد رحمه الله الخبر الذی ورد فی تفسیر قوله تعالی الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی أن المعنی استوی من کل شی ء فلیس شی ء أقرب إلیه من شی ء أن المراد بالعرش هنا عرش الرحمانیة و الظرف حال أی الرب سبحانه حال کونه علی عرش الرحمانیة استوی من کل شی ء إذ بالنظر إلی الرحیمیة التی هی عبارة عن الهدایات و الرحمات الخاصة بالمؤمنین أقرب أو المراد أنه تعالی بسبب صفة الرحمانیة حال کونه علی عرش الملک و العظمة و الجلال استوی نسبته إلی کل شی ء و حینئذ فائدة التقیید بالحال نفی

ص: 38

و اوصیاء برگزیده و چه بسا مقصود از حمل در آخرت، این باشد که اینان حکّام و مقرّبان حضرت اویند .

2. علم و دانش، چنانکه در بسیاری از اخبار به آن تفسیر شدند، و فرقشان در خبر معانی الاخبار و جز آن گذشت، چون منشأ ظهور خدا بر خلقش دانش و شناسائی است و آن ها وسیله تجلّی خدا بر بنده ها هستند، پس گویا عرش و کرسی و حامل آن ها، پیغمبر و ائمه علیهم السلام اند زیرا آن ها خزّان علم او در آسمان و زمینش هستند، خصوصا آنچه مربوط به شناخت و معرفت او است.

3. ملک، که در خبر حنان به آن به همین وجهی که گذشت، تفسیر شده اند.

4. جسمی محیط به همه آفریده های خدا و هرآنچه درون آن است، چنانچه صدوق گفته و از برخی اخبار برمی آید، زیرا هر چه در زمین و آسمان و فراز آن ها است، آیات وجود خدا و نشانه های قدرت اویند، و آثار وجود او و فیض و حکمت او هستند، و همه آفریده ها، عرش عظمت و جلال او هستند و به وسیله آن ها تجلّی صفات کمالش را بر عارفان نموده، و این یکی از معانی ای است که در تفسیر قول آن ها علیهم السلام به خاطر فاترم رسید: «و برآمده است بالای هر دیدگاه» پس تأمل نما.

5. هر یک از اوصاف کمال و جلالش عرش او است، زیرا هرکدام از آن ها قرارگاه عظمت و جلال اویند، و به وسیله آن ها بر بنده هایش به اندازه استعدادشان و معرفتشان ظهور می کند، پس او دارای عرش دانش است و عرش قدرت، و عرش رحمانیت، و عرش رحیمیت، و عرش وحدانیت، و عرش تنزّه، چنانچه در روایت حنان و جز آن گذشت.

و پدرم رحمه الله، خبری را که در تفسیر قول خدا «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» رسیده اینگونه معنی کرده: که مقصود از: با هر چیز برابر است و چیزی نزدیکتر به او از چیز دیگر نیست، این است که: عرش در اینجا به معنی عرش رحمانیت است و پروردگار سبحان بر عرش رحمانیت با همه چیز برابر است، و از نظر رحیمیت که هدایت و رحمت های خصوصی است به مؤمنان نزدیکتر است، یا مقصود این است که خداوند به سبب صفت رحمانیّت خود که بر عرش ملک و عظمت و جلال اسقرار یافته، با همه چیزها یک نسبت برابر دارد، و به این ترتیب فایده تقیید به حال در این جا این است

ص: 38

توهم أن هذا الاستواء مما ینقص من عظمته و جلاله شیئا.

و سادسها إطلاق العرش علی قلب الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و کمل المؤمنین فإن قلوبهم مستقر محبته و معرفته سبحانه

کَمَا رُوِیَ: أَنَّ قَلْبَ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَنِ.

وَ رُوِیَ أَیْضاً فِی الْحَدِیثِ الْقُدْسِیِّ: لَمْ یَسَعْنِی سَمَائِی وَ لَا أَرْضِی وَ وَسِعَنِی قَلْبُ عَبْدِی الْمُؤْمِنِ.

ثم اعلم أن إطلاقهما علی بعض المعانی عند التصریح به أو إقامة القرائن علیه لا ینافی وجوب الإذعان بالمعنی الأول الذی هو الظاهر من أکثر الآیات و الأخبار و الله المطلع علی الأسرار.

که، این برابری او، توهم نقص از ساحت عظمت و جلالش را رفع می نماید.

6. اطلاق شدن عرش بر دل پیغمبران و اوصیاء و مؤمنان کامل، زیرا قلوب این ها قرارگاه محبت و معرفت خدای سبحان است، چنانچه روایت شده است که دل مؤمن عرش رحمان است، و همچنین در حدیث قدسی آمده است که: مرا نه آسمانم و نه زمینم فرا نگیرد، اما دل بنده مؤمنم مرا فرا می گیرد.

سپس بدان که اطلاق عرش و کرسی بر برخی معانی به واسطه تصریح در خبر یا قرائن دیگر منافات ندارد با وجوب اعتقاد به همان معنی اول که ظاهر اکثر آیات و اخبار بر آن دلالت دارد.(1)

باب پنجم : حجب و استار و سرادقات

روایات

روایت1.

توحید صدوق و خصال: به سند خود از زید بن وهب آورده است که: از امیرالمؤمنین علیه السّلام از حجب پرسش شد، پس فرمود: حجب نخست هفت تااند، و کلفتی هر کدام پانصد سال راه است و میان هر دوتا حجاب هم پانصد سال راه است و حجاب دوم هفتاد حجاب است که میان هر دوتاشان، پانصد سال راه است؛

ص: 39

حَجَبَةُ کُلِّ حِجَابٍ مِنْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ قُوَّةُ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهُمْ قُوَّةُ الثَّقَلَیْنِ مِنْهَا ظُلْمَةٌ وَ مِنْهَا نُورٌ وَ مِنْهَا نَارٌ وَ مِنْهَا دُخَانٌ وَ مِنْهَا سَحَابٌ وَ مِنْهَا بَرْقٌ (1)

وَ مِنْهَا رَعْدٌ وَ مِنْهَا ضَوْءٌ وَ مِنْهَا رَمْلٌ وَ مِنْهَا جَبَلٌ وَ مِنْهَا عَجَاجٌ وَ مِنْهَا مَاءٌ وَ مِنْهَا أَنْهَارٌ وَ هِیَ حُجُبٌ مُخْتَلِفَةٌ غِلَظُ کُلِّ حِجَابٍ مَسِیرَةُ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ سُرَادِقَاتُ الْجَلَالِ وَ هِیَ سِتُّونَ (2)

سُرَادِقاً فِی کُلِّ سُرَادِقٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ بَیْنَ کُلِّ سُرَادِقٍ وَ سُرَادِقٍ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ سُرَادِقُ الْعِزِّ ثُمَّ سُرَادِقُ الْکِبْرِیَاءِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْعَظَمَةِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْقُدُسِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْجَبَرُوتِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْفَخْرِ ثُمَّ سُرَادِقُ النُّورِ الْأَبْیَضِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْوَحْدَانِیَّةِ وَ هُوَ مَسِیرَةُ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ الْحِجَابُ الْأَعْلَی وَ انْقَضَی کَلَامُهُ علیه السلام وَ سَکَتَ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ لَا بَقِیتُ لِیَوْمٍ لَا أَرَاکَ فِیهِ یَا أَبَا الْحَسَنِ (3).

قال الصدوق رحمه الله لیست هذه الحجب مضروبة علی الله تعالی عن ذلک لأنه لا یوصف بمکان و لکنها مضروبة علی العظمة العلیا من خلقه التی لا یقادر قدرها غیره تبارک و تعالی (4).

دربانان هر حجاب 70 هزار فرشته اند که نیروی هر یک برابر نیروی ثقلین است، یکی از آن ها تاریکی است، یکی نور، یکی آتش، یکی دود، یکی ابر، یکی برق، یکی رعد، یکی نور، یکی ریگ، یکی کوه، یکی غبار، یکی آب، یکی رود است.

آن ها حجاب های گوناگونند، و کلفتی هر حجاب مسافت 70 هزار سال است و آنگاه سراپرده های جلالند که 60 سراپرده اند، و در هر سراپرده 70 هزار فرشته است و میان هر دو سراپرده 500 سال راه است، سپس سراپرده عزّت است، سپس سراپرده کبریاء، سپس سراپرده عظمت، پس از آن قدس، و سپس جبروت و سپس فخر، و سپس نور سپید، سپس وحدانیّت که 70 هزار سال راه است، سپس حجاب اعلا است، سخن آن حضرت پایان یافت و خاموش شد و عمر به او گفت: نمانم برای روزی که تو را نبینم ای أبو الحسن.(1)

صدوق رحمه الله علیه گفته: خدا پشت این پرده ها نیست، و از آن ها برتر است زیرا مکانی ندارد، پشت این پرده ها عظمت علیاء است از آفریده هائی که اندازه آن ها را جز خداوند تبارک و تعالی نمی داند.

بیان

«یکی ظلمت است»: بسا که مقصود این است که مطلق حجاب دارای این موجودات است نه حجاب هائی که پیشتر گفته شد، چنانچه از بیان غلظت آن ها معلوم است.

روایت2.

معانی و خصال:

ص: 40

عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ أَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ الْعَرْشَ وَ الْکُرْسِیَّ وَ اللَّوْحَ وَ الْقَلَمَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ قَبْلَ أَنْ خَلَقَ آدَمَ وَ نُوحاً وَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ کُلَّ مَنْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَوْلِهِ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ إِلَی قَوْلِهِ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (1) وَ قَبْلَ أَنْ خَلَقَ الْأَنْبِیَاءَ کُلَّهُمْ بِأَرْبَعِمِائَةِ أَلْفٍ وَ أَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ خَلَقَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً حِجَابَ الْقُدْرَةِ وَ حِجَابَ الْعَظَمَةِ وَ حِجَابَ الْمِنَّةِ وَ حِجَابَ الرَّحْمَةِ وَ حِجَابَ السَّعَادَةِ وَ حِجَابَ الْکَرَامَةِ وَ حِجَابَ الْمَنْزِلَةِ وَ حِجَابَ الْهِدَایَةِ وَ حِجَابَ النُّبُوَّةِ وَ حِجَابَ الرِّفْعَةِ وَ حِجَابَ الْهَیْبَةِ وَ حِجَابَ الشَّفَاعَةِ ثُمَّ حَبَسَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی حِجَابِ الْقُدْرَةِ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ فِی حِجَابِ الْعَظَمَةِ أَحَدَ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ عَالِمِ السِّرِّ وَ أَخْفَی وَ فِی حِجَابِ الْمِنَّةِ عَشَرَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا یَلْهُو وَ فِی حِجَابِ الرَّحْمَةِ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الرَّفِیعِ الْأَعْلَی وَ فِی حِجَابِ السَّعَادَةِ ثَمَانِیَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ دَائِمٌ لَا یَسْهُو وَ فِی حِجَابِ الْکَرَامَةِ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ وَ فِی حِجَابِ الْمَنْزِلَةِ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّی الْعَلِیِّ الْکَرِیمِ وَ فِی حِجَابِ الْهِدَایَةِ خَمْسَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی (2)

الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ فِی حِجَابِ النُّبُوَّةِ أَرْبَعَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ فِی حِجَابِ الرِّفْعَةِ ثَلَاثَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ

ص: 41

علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: به راستی خدای تبارک و تعالی 424 هزار سال پیش از آسمان ها و زمین و عرش و کرسی و لوح و قلم و بهشت و دوزخ و پیش از آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و موسی و عیسی و داود و سلیمان و هر آنکه خدا در این آیه فرموده «و وهبنا له اسحاق و یعقوب ... و هدیناهم الی صراط مستقیم»(1){و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم - تا آنجا که- و به راه راست راهنماییشان کردیم}. و پیش از همه انبیاء نور محمّد را صلی اللَّه علیه و آله و سلم را آفرید، و به همراهش 12 حجاب آفرید حجاب قدرت، عظمت، منّت، رحمت، سعادت، کرامت، منزلت، هدایت، نبوّت، رفعت، هیبت، شفاعت، سپس 12 هزار سال نور محمّد صلی اللَّه علیه و اله را در حجاب قدرت باز داشت درحالیکه می گفت: «سبحان ربی الاعلی» و 11 هزار سال در حجاب عظمت که می گفت: «سبحان عالم السر [و اخفی]» و 10 هزار سال در حجاب منّت که می گفت: «سبحان من هو قائم لا یلهو»، و 9 هزار سال در حجاب رحمت که می گفت: «سبحان الرفیع الاعلی»، و 8 هزار سال در حجاب سعادت که می گفت: «سبحان من هو دائم لا یسهو»، و 7 هزار سال در حجاب کرامت که می گفت: «سبحان من هو غنی لا یفتقر» و 6 هزار سال در حجاب منزلت که می گفت: «سبحان ربّی العلی الکریم»، و 5 هزار سال در حجاب هدایت که می گفت:

«سبحان ذی العرش العظیم»، و 4 هزار سال در حجاب نبوّت که می گفت: «سبحان رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ»، و 3 هزار سال در حجاب رفعت که می گفت: «سبحان ذی الملک

ص: 41

وَ الْمَلَکُوتِ وَ فِی حِجَابِ الْهَیْبَةِ أَلْفَیْ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ وَ فِی حِجَابِ الشَّفَاعَةِ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ ثُمَّ أَظْهَرَ عَزَّ وَ جَلَّ اسْمَهُ عَلَی اللَّوْحِ فَکَانَ عَلَی اللَّوْحِ مُنَوَّراً أَرْبَعَةَ آلَافِ سَنَةٍ ثُمَّ أَظْهَرَهُ عَلَی الْعَرْشِ فَکَانَ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ مُثْبَتاً سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ إِلَی أَنْ وَضَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی الْمُجَلَّدِ السَّادِسِ (1).

و الملکوت»، و 2 هزار سال در حجاب هیبت که می گفت: «سبحان اللَّه و بحمده» و هزار سال در حجاب شفاعت که می گفت: «سبحان ربی العظیم و بحمده».

سپس خداوند عزّوجلّ نامش را بر لوح پدیدار کرد و چهار هزار سال بر لوح درخشید، سپس بر عرش پدیدار کرد و 7 هزار سال بر ساق عرش پایدار بود، تا آنکه خداوند عزّوجلّ او را در پشت آدم نهاد، تا آخر آنچه در مجلّد ششم گذشت.(1)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله: جبرئیل در شب معراج به من گفت: میان خدا و خلقش 90 هزار حجاب است، و نزدیکترین خلق به خدا، من و اسرافیل هستیم، و میان ما و او چهار حجاب است: حجابی از نور، دیگر از ظلمت، و حجابی از ابر، و دیگری از آب.(2)

روایت4.

مجالس صدوق:

ص: 42

عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی ذِکْرِ خَبَرِ الْمِعْرَاجِ قَالَ: فَعَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْحُجُبِ وَ الْحُجُبُ خَمْسُمِائَةِ حِجَابٍ مِنَ الْحِجَابِ إِلَی الْحِجَابِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ الْخَبَرَ.

به سندش از ابن عباس، در خبر معراج آورده که: رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله گذشت تا رسید به حجب، که پانصد شماره بودند و میان هر دو حجاب پانصد سال راه بود.

روایت5.

توحید صدوق: به سندش از امام ششم علیه السلام نقل کرده که فرمود: خورشید یک هفتادم از نور کرسی است، و کرسی یک هفتادم از نور عرش، و عرش یک هفتادم از نور حجاب، و آن، یک هفتادم از نور ستر است.(1)

روایت6.

المتهجد: ضمن تعقیب نماز امیرالمؤمنین علیه السّلام آورده است: و از تو می خواهم به نور نام [مبارکت] که به آن آفریدی نور حجابت را - تا گوید- و از تو می خواهم به نام زکی پاکت که نوشته شده در کنه حجاب هایت، و سپرده شده در علم غیب نزد خودت بر سدرة المنتهی، و از تو می خواهم به نامت که نوشته شده بر سرادق تخت ها- تا گوید- به نامت که نوشتی بر حجاب عرشت، و به هر نامی که در لوح محفوظ داری.

روایت7.

در اقبال: ضمن تعقیبات نوافل ماه رمضان، از امام ششم علیه السّلام روایت شده: بار خدایا من از تو می خواهم به نامت که نوشته شده در سرادق مجد است، و می خواهم به نامت که نوشته شده در سرادق بهاء است، و می خواهم به نامت که نوشته شده در سرادق عظمت است و می خواهم به نامت که نوشته شده بر سرادق جلال است و به نامت که نوشته شده بر سرادق عزّت است و به نامت که نوشته شده بر سرادق سرائر است، آنکه پیش است و والا و خوب و خرم است، و پروردگار هشت فرشته، و پروردگار عرش بزرگ.(2)

روایت8.

درّ المنثور: ابن عباس: میان آسمان هفتم تا کرسیش 7 هزار نور است.(3)

ص: 43

روایت9.

درّ المنثور: از انس آمده است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله فرمود: جبرئیل گفت: میان من و پروردگار 70 حجاب از نور و آتش است که اگر نزدیکترین آن ها را ببینم می سوزم.(1)

روایت10.

درّ المنثور: از أبی هریره است که یک مرد یهودی نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله آمد و گفت:

یا رسول اللَّه، آیا خدا با چیزی از خلقش جز آسمان ها پنهان شده است؟ فرمود: آری میان او و فرشته های گرد عرش 70 پرده از نور است، و 70 پرده از ظلمت، 70 پرده از آویزهای دیبا، 70 پرده از آویزه های سندس، 70 پرده از در سفید، 70 پرده از در سرخ، 70 پرده از در زرد، 70 پرده از در سبز، 70 پرده از روشنی، 70 پرده از برف، 70 پرده از آب، 70 پرده از تگرگ، 70 پرده از عظمتی که وصف نشدنی است.

گفت: به من خبر ده از فرشته ای که پهلوی آن است، فرمود: اسرافیل است، سپس جبرئیل، سپس میکائیل، سپس ملک الموت علیهم السّلام.(2)

روایت11.

و از مجاهد است که میان فرشته ها و عرش 70 حجاب است، حجابی از نور و حجابی از ظلمت .

روایت12.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: در مرتبه پائین تر از مقام خدا 70 هزار حجاب از نور و ظلمت است، کسی از آن ها نشنود مگر اینکه جانش برآید.

روایت13.

شرح نهج البلاغه کیدری: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله آمده است که در حدیث معراج فرمود:

از سدرة المنتهی بیرون شدم تا به یکی از حجب عزّت رسیدم، و آنگاه به حجاب دیگر و با براق هفتاد حجاب را درنوردیدم که میان هر دو حجابی

ص: 44

خَمْسِمِائَةِ سَنَةٍ إِلَی أَنْ قَالَ وَ رَأَیْتُ فِی عِلِّیِّینَ بِحَاراً وَ أَنْوَاراً وَ حُجُباً وَ غَیْرَهَا لَوْ لَا تِلْکَ لَاحْتَرَقَ کُلُّ مَا تَحْتَ الْعَرْشِ مِنْ نُورِ الْعَرْشِ قَالَ وَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَالَ لِلَّهِ دُونَ الْعَرْشِ سَبْعُونَ حِجَاباً لَوْ دَنَوْنَا مِنْ أَحَدِهَا لَأَحْرَقَتْنَا سُبُحَاتُ وَجْهِ رَبِّنَا.

فذلکة اعلم أنه قد تظافرت الأخبار العامیة و الخاصیة فی وجود الحجب و السرادقات و کثرتها و فی القاموس السرادق الذی یمد فوق صحن البیت و الجمع سرادقات و البیت من الکرسف و بیت مسردق أعلاه و أسفله مشدود کله (1).

و فی النهایة السرادق کل ما أحاط بشی ء من حائط أو مضرب أو خباء(2) انتهی و ظاهر أکثر الأخبار أنها تحت العرش و یلوح من بعضها أنها فوقه و لا تنافی بینها

وَ رُوِیَ مِنْ طُرُقِ الْمُخَالِفِینَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَبْعِینَ أَلْفَ حِجَابٍ مِنْ نُورٍ وَ ظُلْمَةٍ لَوْ کُشِفَتْ لَأَحْرَقَتْ سُبُحَاتُ وَجْهِهِ مَا دُونَهُ.

و قال الجزری فیه أن جبرئیل قال لله دون العرش سبعون حجابا لو دنونا من أحدها لأحرقتنا سبحات وجهه (3)

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: حِجَابُهُ النُّورُ أَوِ النَّارُ لَوْ کَشَفَهُ لَأَحْرَقَتْ سُبُحَاتُ وَجْهِهِ کُلَّ شَیْ ءٍ أَدْرَکَهُ بَصَرُهُ.

سبحات الله جلاله و عظمته و هی فی الأصل جمع سبحة و قیل أضواء وجهه و قیل سبحات الوجه محاسنه لأنک إذا رأیت الحسن الوجه قلت سبحان الله و قیل معناه تنزیه له أی سبحان وجهه و قیل إن سبحات وجهه کلام معترض بین الفعل و المفعول أی لو کشفها لأحرقت کل شی ء بصره کما تقول لو دخل الملک البلد لقتل العیاذ بالله کل من فیه و أقرب من هذا کله أن المعنی

لو انکشف من أنوار الله التی تحجب العباد عنه شی ء لأهلک کل من وقع علیه ذلک النور کما خَرَّ مُوسی صَعِقاً و تقطع الجبال دکا لما تجلی الله سبحانه و تعالی (4) و قال النووی فی شرح صحیح مسلم سبحات

ص: 45

پانصد سال راه بود- تا فرمود- و در علیین، دریاها، نورها و حجاب ها و جز آن دیدم که اگر آن ها نباشند هر آنچه از نور عرش، زیر عرش است، می سوزد؛ گفته: در ضمن حدیث است که جبرئیل علیه السّلام گفته: برای خدا در فرود عرش 70 حجاب است که اگر به یکی از آن ها نزدیک شوم جلوه های وجه پروردگارمان ما را می سوزانند.

خلاصه در این باب:

اخبار عامّه و خاصه در وجود حجب و سرادقات و فزونیشان بسیار است، و در قاموس گفته: سرادق چادری است که بالای صحن خانه می کشند و جمع آن سرادقات است. خانه ای که از پنبه است و خانه ای که مسردق است و با پرده پوشیده شده، یعنی بالا و پایین آن کلا بسته و پوشیده است.

در نهایه گفته: سرادق هر آن چیزی است که احاطه به چیزی دارد، چه دیوار باشد و چه چادر و چه خیمه (پایان)؛ ظاهر بیشتر اخبار این است که آن ها زیر عرشند و از برخی برمی آید که بالای عرشند و منافاتی ندارد که در هر دو جا باشند، و از طریق مخالفان روایت شده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله گفته: برای خدای تبارک و تعالی 70 هزار حجاب از نور و ظلمت است که اگر جلوه های وجه او برداشته شوند، آنچه زیر آن ها است را می سوزانند، جزری در نهایه گفته: در حدیث است که جبرئیل گفت: برای خدا در فرود عرش 70 حجاب است که اگر ما به یکی از آن ها نزدیک شویم، سبحات وجهش ما را می سوزانند.

و در حدیث دیگر است که: حجابش نور یا نار است که اگر آن ها را بردارد سبحات وجهش هر دیدرسی را می سوزانند؛ سبحات خدا جلال و عظمت اویند، یا پرتوهای رویش، و محاسن چهره را سبحات آن گویند، چون در دیدن چهره زیبا گویند: سبحان اللَّه.

و گفته شده معنای آن تنزیه برای او است، یعنی وجه او منزه است و گفته شده: «إن سبحات وجهه»[به راستی سبحات وجه او]، کلام معترضه ای بین فعل و مفعول است، یعنی اگر آن را بردارد بینایی هر شیئی را می سوزاند، همانطور که گفته می شود: اگر پادشاه – پناه بر خدا – وارد شهر گردد هرکس درون آن است را می کشد.

و معنی مفهومتر این است که اگر از انوار خدا که محجوب از بنده ها است چیزی پرده برداری شود، بر هر که آن نور افتد، نابود می شود چنانکه موسی از پرتو آن بیهوش افتاد و چون خدای تعالی تجلّی کرد، کوه ها تکه تکه و خاک شدند، نووی در شرح صحیح مسلم گفته: سبحات

ص: 45

بضم السین و الباء أی نوره و أراد بالوجه الذات و بما انتهی إلیه بصره جمیع المخلوقات لأن بصره محیط بجمیعها أی لو أزال المانع من رؤیة أنواره لأحرق جلاله جمیعهم.

و التحقیق أن لتلک الأخبار ظهرا و بطنا و کلاهما حق فأما ظهرها فإنه سبحانه کما خلق العرش و الکرسی مع عدم احتیاجه إلیهما کذلک خلق عندهما أستارا و حجبا و سرادقات و حشاها من أنواره الغریبة المخلوقة له لیظهر لمن یشاهدها من الملائکة و بعض النبیین و لمن یسمعها من غیرهم عظمة قدرته و جلال هیبته و سعة فیضه و رحمته و لعل اختلاف الأعداد باعتبار أن فی بعض الإطلاقات اعتبرت الأنواع و فی بعضها الأصناف و فی بعضها الأشخاص أو ضم بعضها إلی بعض فی بعض التعبیرات أو اکتفی بذکر بعضها فی بعض الروایات و أما بطنها فلأن الحجب المانعة عن وصول الخلق إلی معرفة کنه ذاته و صفاته أمور کثیرة منها ما یرجع إلی نقص المخلوق و قواه و مدارکه بسبب الإمکان و الافتقار و الاحتیاج و الحدوث و ما یتبع ذلک من جهات النقص و العجز و هی الحجب الظلمانیة و منها ما یرجع إلی نوریته و تجرده و تقدسه و وجوب وجوده و کماله و عظمته و جلاله و سائر ما یتبع ذلک و هی الحجب النورانیة و ارتفاع تلک الحجب بنوعیه محال فلو ارتفعت لم یبق بغیر ذات الحق شی ء أو المراد بکشفها رفعها فی الجملة بالتخلی عن الصفات الشهوانیة و الأخلاق الحیوانیة و التخلق بالأخلاق الربانیة بکثرة العبادات و الریاضات و المجاهدات و ممارسة العلوم الحقة فترتفع الحجب بینه و بین ربه سبحانه فی الجملة فیحرق ما یظهر علیهم من أنوار جلاله تعیناتهم و إراداتهم و شهواتهم فیرون بعین الیقین کماله سبحانه و نقصهم و بقاءه و فناءهم و ذلهم و غناه و افتقارهم بل یرون وجودهم المستعار فی جنب وجوده الکامل عدما و قدرتهم الناقصة فی جنب قدرته الکاملة عجزا بل یتخلون عن إرادتهم و علمهم و قدرتهم فیتصرف فیهم إرادته و قدرته و علمه سبحانه فلا یشاءون إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ و لا یریدون سوی ما أراد الله و یتصرفون فی الأشیاء بقدرة الله فیحیون الموتی و یردون الشمس و یشقون القمر

کَمَا

ص: 46

به ضمّ سین و باء یعنی نور او، و مراد از وجه، ذات است و مقصود از آن این است که در دیدرس همه آفریده ها است چون دید خدا محیط به همه آن ها است، یعنی اگر مانع از دید انوارش برداشته شود، جلالش همه چیز را می سوزاند.

و تحقیق این است که این اخبار را ظاهری و باطنی است و هر دو آن ها درست است. ظاهرش این است که خدای سبحان چنانکه عرش و کرسی را با بی نیازی به آنان آفریده در بر آن ها پرده ها و حجاب ها و سرادقاتی آفریده، و از انوار غریبه آفریده خود درون آن ها را انباشته که در دید فرشته ها و برخی پیغمبران و در شنید دیگران، به عنوان مظهر عظمت و جلال و هیبت و وسعت فیض و رحمتش باشند؛ و اختلاف شماره آن ها چه بسا که از نظر نوع و صنف و شخص آن ها است و یا اینکه در برخی تعبیرات با هم، هم شماره شدند و یا از بعضی از آن ها در رویات نام برده شده است.

و امّا باطن آن ها این است که چون حجب مانع از وصول خلق به معرفت کنه ذات و صفات حق بسیارند، برخی از آن ها ناشی از نقص مخلوق و نیروهایش از نظر امکان و نیاز و حدوث و آنچه به دنبال آن ها از نقص و درماندگی است می باشند، که این ها حجب ظلمتند و برخی از این ها ناشی از نورانیّت و تجرد و تقدّس و وجوب وجود و کمال و عظمت و جلال خدا است که حجب نورانیه اند، و محال است این هر دو حجاب برداشته شوند و اگر از میان بروند جز ذات حق چیزی نمی ماند، آری ممکن است تا اندازه ای این حجب برداشته شوند و آدمی به مقام کشف و شهود برسد به وسیله برکناری از صفات شهوانیّه و اخلاق حیوانیه و تخلق به اخلاق ربانیّه از راه کثرت عبادت و ریاضت و مجاهدت و بررسی علوم حقّه.

پس حجاب های بین او و پروردگارش مرتفع می شوند و در این صورت انوار جلال الهی بر بنده می تابند و تشخص و اراده و شهوت او را می سوزانند، و با دیده یقین کمال خدا و بقائش را می نگرند و فناء و ذل خود را درمی یابند، بی نیازی او و نیاز خود را می نگرند، بلکه هستی عاریه خود را در برابر وجود او نیست می شمارند، و توانائی ناچیز خود را در برابر قدرت کامله او هیچ، بلکه از اراده و دانش و قدرت خود به کنار می روند، و اراده و قدرت و علم خدا در آن ها به کار می افتد، نمی خواهند جز آنچه خدا بخواهد و نیروی حق را در تصرف اشیا به کار می برند، مرده زنده می کنند، خورشید برمی گردانند، ماه را می شکافند، چنانچه

ص: 46

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا قَلَعْتُ بَابَ خَیْبَرَ بِقُوَّةٍ جِسْمَانِیَّةٍ بَلْ بِقُوَّةٍ رَبَّانِیَّةٍ.

و المعنی الذی یمکن فهمه و لا ینافی أصول الدین من الفناء فی الله و البقاء بالله هو هذا المعنی (1)

و بعبارة أخری الحجب النورانیة الموانع التی للعبد عن الوصول إلی قربه و غایة ما یمکنه من معرفته سبحانه من جهة العبادات کالرئاء و العجب و السمعة و المراء

و أشباهها و الظلمانیة ما یحجبه من المعاصی عن الوصول إلیه فإذا ارتفعت تلک الحجب تجلی الله له فی قلبه و أحرق محبة ما سواه حتی نفسه عن نفسه و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب الإیمان و الکفر إن شاء الله تعالی و کل ذلک لا یوجب عدم وجوب الإیمان بظواهرها إلا بمعارضة نصوص صحیحة صریحة صارفة عنها و أول الإلحاد سلوک التأویل من غیر دلیل و الله الهادی إلی سواء السبیل.

ص: 47

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: من در خیبر را به نیروی جسمانی نکندم بلکه به نیروی ربانی کندم.

و این معنای فناء فی اللَّه و بقاء باللَّه است که قابل فهم است و منافی با اصول دین نیست. و به عبارت دیگر حجاب های نورانیه مانع از وصول بنده به خدا و شناخت معرفت او از نظر عبادت هستند و از قبیل ریاء و خودبینی و سمعه و جدال و نظیر آن هستند، و حجب ظلمانیه کلیه گناهانی است که مانع وصول به خداوند می شوند، و چون این حجب برداشته شوند خدا در دل بنده تجلّی می کند و محبّت جز او را حتی محبت خودش را می سوزاند، و ان شاء اللَّه سخن در این باره در کتاب ایمان و کفر به تمامی می آید ، این همه موجب نمی شود که دست از ظواهر آن اخبار برداشت مگر به واسطه معارضه اخبار صحیحه و صریحه که مایه تأویل آن ها می گردند، و آغاز بی دینی تأویل بی دلیل است، و خداوند است که هدایت کننده به راه راست است.(1)

ص: 47

باب ششم : سدرة المنتهی و معنی علیین و سجین

آیات

- وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی

ص: 48

إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی (1)

المطففین: کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ إلی قوله تعالی کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ (2)

إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی.(1){و قطعاً بار دیگری هم او را دیده است، نزدیک سدرة المنتهی در همان جا که جنّة المأوی است. آن گاه که درخت سدر را آنچه پوشیده بود، پوشیده بود.}

- کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّین ... کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ.(2){نه چنین است [که می پندارند]، که کارنامه بدکاران در «سجّین» است.و تو چه دانی که «سجّین» چیست ... نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است.و تو چه می دانی که «علّیّون» چیست؟ کتابی است نوشته شده. مقرّبان آن را مشاهده خواهند کرد.}

تفسیر

طبرسی در مجمع البیان می گوید: «و لقد رآه»{البته او را دید} یعنی جبرئیل را با اینکه از آسمان فرود می آمد در صورت اصلیش دید، «نزله اخری»{بار دیگر} چون که او را دو بار به صورت اصلی دید «عند شجره المنتهی»{نزد سدرة المنتهی} درختی در سمت راست عرش، بالای آسمان هفتم است، که دانش هر فرشته ای در آنجا به پایان می رسد که این مطلب در روایت کلبی و مقاتل نقل شده، و از ابن مسعود و ضحاک آمده است که سدره المنتهی پایان هر چیزی است که به آسمان برمی آید و هر چیزی از بالایش به فرمان خدا به زیر می آید، و گفته اند پایان عروج ارواح شهیدان است، و گفته اند پایان هر آنچه است که از بالایش به زیر می آید و باید از او دریافت شود، و هر روحی تا آن بالا می آید و از آن دریافت می شود و این درخت، نهایت عروج فرشته ها است و آن را سدرة المنتهی گفته اند.

مقاتل گفته، درخت طوبی است، و سدره درخت ازگیل است، «عندها جنه المأوی»{نزد آن است جنّة المأوی} یعنی بهشتی که در آن می مانند و بهشت جاوید است و در آسمان هفتم است و گفته اند، در آسمان ششم است، و جبائی و قتاده گفته اند: بهشتی است که آدم در آن جا گرفت و ارواح شهداء به سوی آن می گرایند، و حسن گفته: جای بهشتیان است، و عطاء از ابن عباس آورده که جای جبرئیل و میکائیل است، «اذ یغشی السدره ما یغشی» مقاتل و حسن گفته اند: فرشته ها آن درخت را فرو می گیرند و مانند کلاغان بر آن می نشینند و از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله روایت شده است که: بر هر برگش فرشته ای دیدم

ص: 49

قَائِماً یُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی.

و قیل یغشاها من النور و البهاء و الحسن و الصفاء الذی یروق الأبصار ما لیس لوصفه منتهی عن الحسن و قیل یغشاها فراش من ذهب عن ابن عباس و مجاهد و کأنها ملائکة علی صورة الفراش یعبدون الله تعالی و المعنی أنه رأی جبرئیل علی صورته فی الحال التی یغشی فیها السدرة من أمر الله و من العجائب المنبهة علی کمال قدرة الله تعالی ما یغشاها و إنما أبهم الأمر فیما یغشی لتعظیم ذلک و تفخیمه (1).

إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ یعنی کتابهم الذی فیه تثبت أعمالهم من الفجور و المعاصی عن الحسن و قیل معناه أنه کتب فی کتابهم أنهم یکونون فی سجین و هی فی الأرض السابعة السفلی

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ مُجَاهِدٍ وَ قَتَادَةَ وَ ضَحَّاکٍ وَ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سِجِّینٌ أَسْفَلَ سَبْعِ أَرَضِینَ.

و قال شمر بن عطیة جاء ابن عباس إلی کعب الأحبار فقال أخبرنی عن قول الله تعالی إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ قال إن روح الفاجر یصعد بها إلی السماء فتأبی السماء أن تقبلها ثم یهبط بها إلی الأرض فتأبی الأرض أن تقبلها فتدخل تحت سبع أرضین حتی ینتهی بها إلی سجین و هو موضع جند إبلیس و المعنی فی الآیة أن کتاب عملهم یوضع هناک و قیل إن سجین جب فی جهنم مفتوح و

الفلق جب فی جهنم مغطی رواه أبو هریرة عن النبی ص.

و قیل إن السجین اسم کتابهم و هو ظاهر التلاوة أی ما کتبه الله علی الکفار بمعنی أوجبه علیهم من الجزاء فی هذا الکتاب المسمی سجینا و یکون لفظه من السجن الذی هو الشدة عن أبی مسلم (2).

و قال لَفِی عِلِّیِّینَ أی مراتب عالیة محفوفة بالجلالة و قیل فی السماء السابعة و فیها أرواح المؤمنین و قیل فی سدرة المنتهی التی إلیها ینتهی کل شی ء من أمر الله تعالی و قیل علیون الجنة عن ابن عباس و قال الفراء فی ارتفاع

ص: 50

که ایستاده بود و خدای تعالی را تسبیح می گفت، حسن گفته: نور و بهاء و زیبائی و صفائی آن را فرو می گیرد که همه دیده ها را خیره می کند و وصفش را پایانی نباشد، و از ابن عباس و مجاهد است که پروانه های طلائی او را فرو می گیرند، و گویا فرشته هایی به صورت پروانه باشند که خدا را می پرستند، مقصود این است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله جبرئیل را به صورت اصلیش دید در حالی که به فرمان خدا او را سدره و عجائب فرا گرفته بودند، که تنبیه دهنده بر کمال قدرت خدا بودند، و در آنچه او را پوشانیده بود ابهامی است برای تعظیم و تفخیم آن.(1)

«کلا ان کتاب الفجار لفی سجین»{به راستی کتاب بدکاران در سجّین است} از حسن است که: نامه کردار بد و گناهانشان باشد، و گفته اند: در نامه آن ها نوشته که باید در سجّین باشند و از ابن عباس و مجاهد و قتاده و ضحّاک آمده که آن در طبقه هفتم زمین است، و در روایت براء بن عازب آمده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: سجّین پائینتر از هفت طبقه زمین است.

شمر بن عطیه گفت: ابن عباس نزد کعب آمد و گفت: تفسیر قول خدای تعالی از «إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ» را به من بگو گفت: جان بدکار را به آسمان می برند و آسمان آن را نمی پذیرد و به زمین فرو می آرند و زمین آن را نمی پذیرد تا آن را به زیر زمین هفتم می برند و او را به سجین که لشکرگاه ابلیس است می رسانند، و معنی آیه این است که نامه عملشان را آنجا می نهند.

و گفته اند: سجّین چاه سربازی است در دوزخ و قلق چاهی سربسته است، این را ابو هریره از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم روایت کرده، ابو مسلم گفته: سجّین نام کتاب آن ها است چنانچه ظاهر آیه است، یعنی آنچه سزای کفار است خدا در کتابی به نام سجّین نوشته که لفظ آن از سجن به معنی سخت و دشوار است.(2)

و در مجمع البیان است که «لَفِی عِلِّیِّینَ» یعنی مراتب بلند با جلال، و گفته شده است در آسمان هفتم که جای ارواح مؤمنان است، و برخی آن را سدرة المنتهی دانسته اند که هر چیزی به فرمان خدا به آن می رسد، و از ابن عباس است که آن بهشت است، و فراء گفته:

ص: 50

بعد ارتفاع لا غایة له و قیل هو لوح من زبرجدة خضراء معلق تحت العرش أعمالهم مکتوبة فیها عن ابن عباس فی روایة أخری

وَ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: قَالَ فِی عِلِّیِّینَ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ تَحْتَ الْعَرْشِ.

و قال ابن عمر إن أهل علیین لینظرون إلی أهل الجنة من کذا فإذا أشرف رجل منهم أشرقت الجنة و قالوا قد اطلع رجل من أهل علیین (1).

درجات بی نهایت بلندی است .

در روایت دیگر از ابن عباس است که لوحی است از زبرجد سبز که زیر عرش آویخته و کردارشان را در آن نوشته است، و از براء بن عازب به روایت خود از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله نقل شده که: علیّین در آسمان هفتم زیر عرش است، ابن عمر گفته: اهل علیّین از همان مکانی که در آنند بر اهل بهشت می نگرند و چون یکی از آن ها به بهشت سرمی کشد، بهشت روشن می شود، و گویند یکی از اهل علیّین سرکشیده است.(1)

روایات

روایت1.

علل الشرایع: امام محمد باقر علیه السّلام: همانا سدرة المنتهی، به این نام نامیده شد، چون فرشته های دیده بان، کردار اهل زمین را تا آن بالا می برند، فرمود: حافظان گرامی نیک زیر سدره اند، و آنچه فرشته ها از اعمال بندگان در زمین بالا می برند، می نویسند و به سدره می رسانند.

در محاسن هم از ابن محبوب مانند این را آورده است.(2)

روایت2.

تفسیر علی ابن ابراهیم: رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله: چون مرا به آسمان بردند به محل سدرة المنتهی رسیدم که یک برگش یک امّتی را فرا می گرفت (سایه می کرد)، و نزدیک پروردگارم، به فاصله دو سر کمان یا نزدیکتر بودم.(3)

روایت3.

تفسیر علی ابن ابراهیم: رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله: سدرة المنتهی در آسمان هفتم است، و جنّة المأوی نزد آن است.(4)

روایت4.

تفسیر علی ابن ابراهیم: ابی الجارود از امام پنجم علیه السّلام آورده است که فرمود: سجّین، زمین

ص: 51

السَّابِعَةُ وَ عِلِّیُّونَ السَّمَاءُ السَّابِعَةُ(1).

هفتم است و علیّین، آسمان هفتم است.(1)

بیان

در نهایه گفته: «اهل بهشت اهل علیّین را می بینند چنانکه شما ستاره درخشان را در افق آسمان می بینید» علیّین اسم آسمان هفتم است، و گفته اند: نام دفتر فرشته های نگهبان است که کردار بنده های خوب به آنجا بالا می رود، و گفته اند: بالاترین جا و شریفترین مراتب و نزدیکترین آن ها به خدا، در سرای دیگر است و گفته شده: سدرة المنتهی درختی است در دورترین جای بهشت که علم اولین و آخرین به آن می رسد و از آن نمی گذرد.(2)

روایت5.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده که از کعب الاحبار پرسید: از این قول خدا «کلا ان کتاب الفجار لفی سجین»{نه چنین است [که می پندارند]، که کارنامه بدکاران در «سجّین» است}؛ گفت: جان بدکار را به آسمان بالا می آورند و آسمان آن را نمی پذیرد، آن را به زمین باز می آورند و زمین هم آن را نمی پذیرد، و آن را زیر هفت زمین می برند تا به سجّین می رسانند که لشکرگاه ابلیس است، و از زیر لشکر (گونه) ابلیس برگ هلاک او را در حساب بر می آورند، و این است قول خدا «چه می دانی که سجّین چیست؟ نامه ای است نوشته شده».

و در مورد قول خدا «کلا ان کتاب الابرار لفی علیین»ا بودند، و در آنچه او را پوشانیده بود ابهامی است برای تعظیم و تفخیم آن.{نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است} گفت: هنگامیکه جان مؤمن را می گیرند، به آسمان برمی آورند و درهای آسمان بر او گشوده می شود، و فرشته ها با مژده او را پیشواز می کنند، تا او را به عرش می رسانند و فرشته ها بالا می روند و از زیر عرش برگی برمی آورند که نوشته و مهر شده، و آن را برای شناخت نجات در حساب روز جزاء، زیر عرش می نهند و فرشته های مقرب گواهی می کنند، و این است، قول خدا «چه می دانی علیّین چیست؟ کتابی است نوشته شده».(3)

ص: 52

روایت6.

درّالمنثور: از سعید بن مسیب آمده است که گفت: سلمان و عبد اللَّه بن سلام به هم برخوردند، و یکی به دیگری گفت: اگر پیش از من مردی، مرا دیدار کن و بگو پروردگارت با تو چه کرد، و اگر من پیش از تو مردم تو را دیدار می کنم و به تو گزارش می دهم، عبداللّه بن سلام گفت: این چگونه است؟ آیا شدنی است؟ گفت: آری، به راستی که جان های مؤمنان در برزخی از زمینند، و هر جا بخواهند می روند و جان کافر در سجین است.(1)

روایت7.

درّ المنثور: از قتاده آورده که در تفسیر «کلا ان کتاب الابرار لفی علیین»{نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است} گفت: علیّین بالای آسمان هفتم نزد ستون راست عرش است «کتاب مرقوم»{کتاب نوشته شده} نگارش خوبی های آن ها است «یشهده المقربون»{مقربون آن را مشاهده خواهند کرد} یعنی فرشته های مقرب.(2)

روایت8.

درّ المنثور: از ضحاک آمده است که گفت: چون جان مؤمن گرفته شود به آسمان دنیا برآورده می شود و مقربان به همراهش تا آسمان دوم می روند، اجلح گفت: من. گفتم: مقربان کیستند؟ گفت: نزدیکترینشان به آسمان دوم، سپس سوم و چهارم، به ترتیب تا آسمان هفتم، تا برسد به سدرة المنتهی، اجلح گفت: به ضحاک گفتم: چرا سدرة المنتهی نامیده شد؟ گفت: چون هر چیزی از فرمان خدا به آن منتهی می شود و از آن نمی گذرد، پس می گویند: پروردگارا بنده تو فلان است- او به وی از آن ها داناتر است - و براتی مهر شده برای آسایش او از عذاب نزد آن ها می فرستد، و این است قول خدا {نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است. و تو چه می دانی که «علّیّون» چیست؟ کتابی است نوشته شده. مقرّبان آن را مشاهده خواهند کرد.}(3)

روایت9.

درّ المنثور: ابن عباس از کعب پرسید از قول خدای تعالی «کلا ان کتاب الابرار لفی علیین»{نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است} تا آخر آیات، گفت هنگامی که مؤمن را مرگ فرا می گیرد و فرستاده های خدا نزدش می آیند نمی توانند ساعتی آن را پس بیندازند و نه اینکه پیش اندازند تا وقت او برسد و آنگاه که ساعت او برسد، جانش را می گیرند،

ص: 53

فَدَفَعُوهُ إِلَی مَلَائِکَةِ الرَّحْمَةِ فَأَرَوْهُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یُرُوهُ مِنَ الْخَیْرِ ثُمَّ عَرَجُوا بِرُوحِهِ إِلَی السَّمَاءِ فَیُشَیِّعُهُ مِنْ کُلِّ سَمَاءٍ مُقَرِّبُوهَا حَتَّی یَنْتَهُوا بِهِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَیَضَعُونَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ لَا یَنْتَظِرُونَ بِهِ صَلَاتَکُمْ عَلَیْهِ فَیَقُولُونَ اللَّهُمَّ هَذَا عَبْدُکَ فُلَانٌ قَبَضْنَا نَفْسَهُ فَیَدْعُونَ لَهُ بِمَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَدْعُوَ فَنَحْنُ نُحِبُّ أَنْ تُشْهِدَنَا الْیَوْمَ کِتَابَهُ فَیُنْشَرُ کِتَابُهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَیُثْبِتُونَ اسْمَهُ فِیهِ وَ هُمْ شُهُودٌ فَذَلِکَ قَوْلُهُ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِهِ إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ الْآیَةَ قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ الْکَافِرَ یَحْضُرُهُ الْمَوْتُ وَ یَحْضُرُهُ رُسُلُ اللَّهِ فَإِذَا جَاءَتْ سَاعَتُهُ قَبَضُوا نَفْسَهُ فَدَفَعُوهُ إِلَی مَلَائِکَةِ الْعَذَابِ فَأَرَوْهُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یُرُوهُ مِنَ الشَّرِّ ثُمَّ هَبَطُوا بِهِ إِلَی الْأَرْضِ السُّفْلَی وَ هِیَ سِجِّینٌ وَ هِیَ آخِرُ سُلْطَانِ إِبْلِیسَ فَأَثْبَتُوا کِتَابَهُ فِیهَا(1).

و به فرشته های رحمت می دهند، و هر چه خدا بخواهد از خوبی به او می نمایانند، سپس جانش را به آسمان برمی آورند، و مقربان هر آسمانی او را بدرقه می کنند تا او را به آسمان هفتم می رسانند و آن را برابر خود می نهند، و انتظار می کشند تا شما نمازش را بخوانید.

پس می گویند: بار خدایا این فلان بنده تو است و جانش را گرفتیم و به هر چه خدا می خواهد بر او دعا می کنند، ما دوست داریم نامه او را امروز گواه شویم و نامه اش از زیر عرش باز شود و نامش را به گواهی خود بر آن ثبت می کنند، و این است قول خدا {کتابی است نوشته شده، مقربان آن را مشاهده خواهند کرد}؛ و پرسیدش از قول خدا «ان کتاب الفجار لفی سجین»{به راستی کتاب بدکاران در سجّین است} تا آخر آیات، گفت: هنگامیکه مرگ کافر برسد، فرشته های خدا به بالینش می آیند و چون وقتش فرا برسد جانش را می گیرند و به فرشته های عذاب می دهند، و هر بدی که خدا بخواهد به او می نمایند، سپس آن را به زمین هفتم که سجّین است فرو می برند، آنجا پایان پادشاهی ابلیس است و کتابش را در آن ثبت می کنند.(1)

روایت10.

درّ المنثور: از عطاء بن یسار آمده است که به مردی از حمیر برخوردم، دانشمند بود و کتاب ها را می خواند به او گفتم: زمینی که بر روی آنیم بر کجاست؟ گفت بر صخره ای سبز، و آن صخره بر کف فرشته ای است، و آن فرشته بر پشت یک ماهی است، (که از زیر عرش بر آسمان ها و زمین تابیده است)؛ گفتم: ساکنان زمین دوم چه کسانی اند؟ گفت: بادی نازا (کشنده) که چون خدا خواست عاد را نابود کند به دربانانش فرمود یک در از آن بگشایند، گفتند: پروردگارا مانند سوراخ بینی گاو؟ فرمود: در این صورت زمین بر اهلش وارونه شود، و آن را تنگ کرد تا به اندازه یک حلقه انگشتر رسید، و به آنجا رسید که خدا آن را پدید آورد.

گفتم ساکنان زمین سوّم کیانند؟ گفت انبار سنگ دوزخ است، گفتم:

ساکنان زمین چهارم کیستند؟ گفت: در آن کبریت دوزخ است، گفتم: ساکن زمین پنجم

ص: 54

سُکَّانُهَا قَالَ فِیهَا عَقَارِبُ جَهَنَّمَ قُلْتُ الْأَرْضُ السَّادِسَةُ مَنْ سُکَّانُهَا قَالَ فِیهَا حَیَّاتُ جَهَنَّمَ قُلْتُ الْأَرْضُ السَّابِعَةُ مَنْ سُکَّانُهَا قَالَ تِلْکَ سِجِّینٌ فِیهَا إِبْلِیسُ مَوْثُوقٌ (1)

یَدٌ أَمَامَهُ وَ یَدٌ خَلْفَهُ وَ رِجْلٌ أَمَامَهُ وَ رِجْلٌ خَلْفَهُ کَانَ یُؤْذِی الْمَلَائِکَةَ فَاسْتَعْدَتْ عَلَیْهِ فَسُجِنَ هُنَالِکَ وَ لَهُ زَمَانٌ یُرْسَلُ فِیهِ فَإِذَا أُرْسِلَ لَمْ تَکُنْ فِتْنَةُ النَّاسِ بِأَعْیَا عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ(2).

کیانند؟ گفت: در آن عقرب های دوزخ اند، گفتم: ساکن زمین ششم کیست؟ گفت: در آن مارهای دوزخند، گفتم: ساکن زمین هفتم کیست؟ گفت: آن سجین است، و ابلیس در آن دربند است، دست پیشش به دست پسش بسته است، و پای پیشش به پای پسش، فرشته ها را آزار می داد و از او شکایت شد و در آنجا زندانی شد، او مدّتی است که آزار می شود، و چون به سمت شما فرستاده شود فتنه و آشوبی در مردم اتفاق می افتد که چیزی آنان را چون آن درمانده نکند.(1)

باب هفتم : بیت المعمور

آیات

و البیت المعمور.(2){سوگند به آن خانه آباد [خدا]}

تفسیر

طبرسی رحمه الله علیه در مجمع البیان گفته: از ابن عباس و مجاهد نقل شده که: بیت المعمور در آسمان چهارم برابر خانه کعبه است، و فرشته ها با عبادت در آن، آن را آباد می کنند، و نیز از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت است که هر روز 70 هزار فرشته در آن درمی آیند که هرگز به آن باز نمی گردند، از زهری از سعید بن مسیّب از أبی هریره است که پیغمبر فرمود: بیت المعمور در آسمان نزدیک تر است، و در آسمان چهارم نهری است به نام حیات، که جبرئیل هر روزی که خورشید برمی آید، در آن درمی آید و چون بیرون می شود یک تکانی به خود می دهد، و از او 70 هزار قطره می چکد و خدا از هر قطره فرشته ای می آفریند که فرمان دارند به بیت المعمور بیایند و در آن نماز بگزارند و آن را به انجام برسانند، سپس هرگز به آن باز نگردند.

و از ابن عباس رسیده است که گفت: در آسمان خانه ای است به نام (ضراح) که برابر خانه کعبه است که اگر بیفتد بر او می افتد،

ص: 55

کُلَّ یَوْمٍ أَلْفُ مَلَکٍ لَا یَعُودُونَ إِلَیْهِ أَبَداً.

و قیل البیت المعمور هو الکعبة البیت الحرام معمور بالحج و العمرة عن الحسن و هو أول مسجد وضع للعبادة فی الأرض (1).

هر روز هزار فرشته در آن در می آیند که هرگز به آن باز نمی گردند، و از حسن است که بیت المعمور همان خانه کعبه است که به حج و عمره معمور است. و آن نخستین مسجدی است که روی زمین برای عبادت درست شده است.(1)

روایات

روایت1.

محاسبة النفس: سید علی بن طاوس رحمه الله علیه به نقل از کتاب خطب امیرالمؤمنین علیه السّلام تألیف عبد العزیز جلودی، به سند خود گفته: ابن کوّاء از امیرالمؤمنین علیه السّلام از بیت المعمور و سقف مرفوع پرسید، فرمود: وای بر تو آن ضراح است، خانه ای در آسمان چهارم برابر کعبه که از یک دانه لؤلؤ، هر روز 70 هزار فرشته در آن درمی آیند و تا روز قیامت به آن باز نمی گردند، نویسنده های اهل بهشت در آنند، از سمت راست در، کردار اهل بهشت را می نویسند، و نویسنده های دوزخیان سمت چپ درند که با مدادهای سیاه کردار دوزخیان را می نویسند، شب هنگام آن دو فرشته بالا می روند و از آن ها آنچه را یک نفر انجام داده، می شنوند و این است تفسیر قول خدای تعالی: «هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُون»(2){این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن می گوید. ما از آنچه می کردید، نسخه برمی داشتیم}.

بیان

«می شنوند» یعنی فرشته های دو سمت در، از آن دو فرشته نویسنده می شنوند «هذا کتابنا»{این است کتاب ما} طبرسی در مجمع البیان گفته: مقصود دفتر نگهبانان است.

ص: 56

یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ أی یشهد علیکم بالحق و المعنی یبینه بیانا شافیا حتی کأنه ناطق إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ أی نستکتب الحفظة ما کنتم تعملون فی دار الدنیا و الاستنساخ الأمر بالنسخ مثل الاستکتاب و قیل المراد بالکتاب اللوح المحفوظ یشهد بما قضی فیه من خیر و شر و علی هذا فیکون معنی نستنسخ أن الحفظة تستنسخ الخزنة ما هو مدون عندها من أعمال العباد و هو قول ابن عباس (1).

«ینطق علیکم بالحق»{گویا است بر شما به درستی} یعنی گواه بر شما است به راستی و منظور این است که چنان به خوبی بیان می کند که گویا سخن می گوید «إنا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون»{ما از آنچه می کردید نسخه بر می داشتیم} یعنی از نگهبانان خود می خواستیم آنچه را در دنیا می کردید، بنویسند ...

و گفته اند مقصود از کتاب، لوح محفوظ است که گواه بر هر نیک و بد است که در آن ثبت است، و بنابراین معنی «نسخه برداری» این است که فرشته های نگهبان آنچه را از کردار بنده ها در آن نوشته است از خزانه داران لوح محفوظ، نسخه می گیرند و این قول ابن عباس است.(1)

روایت2.

علل الشرائع: به سندش از أبی خدیجه آورده است که به امام ششم علیه السّلام گفتم: چرا بیت، عتیق نام گرفته است؟ فرمود: خداوند عزّوجلّ حجرالاسود را از بهشت برای آدم فرو آورد و خانه کعبه یک در سپیدی بود، و خداوند آن را به آسمان برد و پایه اش جا ماند، و آن برابر همین خانه است، و هر روز هفتاد هزار فرشته در آن درمی آیند و هرگز به آن باز نمی گردند، و خدا ابراهیم و اسماعیل را دستور فرمود تا خانه را بر همان پایه ها بسازند و بیت عتیق نامیده شد برای آنکه از غرق شدن رها گردید.(2)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و البیت المعمور» گفت: در آسمان چهارم

ص: 57

وَ هُوَ الضُّرَاحُ یَدْخُلُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ ثُمَّ لَا یَعُودُونَ إِلَیْهِ أَبَداً(1).

است و همان «ضراح است» و هر روز 70 هزار فرشته در آن درمی آیند، و دیگر هرگز به آن باز نمی گردند.

روایت4.

علل الشرایع: به سندش از ابی حمزه ثمالی آورده است که می گوید: به امام چهارم گفتم: چرا طواف، هفت دور است؟ فرمود: چون خداوند تبارک و تعالی به فرشته ها فرمود «انی جاعل فی الارض خلیفه»(1){من در زمین جانشینی خواهم گماشت} و آن ها در برابر خداوند تبارک و تعالی گفتند:

«اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء»(2){آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد می انگیزد، و خون ها می ریزد؟}، خداوند فرمود «انی اعلم ما لا تعلمون»(3){ من می دانم آنچه را شما نمی دانید} و پیش از آن آنان را از نور خود محجوب نمی کرد و پس از آن 7 هزار سال آن ها را از نورش محجوب ساخت، پس هفت هزار سال به عرش پناه بردند، پس به آن ها مهر ورزید و توبه شان را پذیرفت و بیت المعمور را در آسمان چهارم برایشان ساخت تا پایگاه و محل امن آن ها باشد و خانه کعبه را زیر بیت المعمور نهاد و آن را پایگاه امنی برای مردم نمود، و هفت دور طواف بر بنده ها واجب شد، اینگونه که در برابر هر هزار سال یک دور شد.(4)

روایت5.

علل ابن سنان: امام رضا علیه السّلام: علت طواف به خانه کعبه این است که خداوند تبارک و تعالی به فرشته ها فرمود: {من در زمین جانشینی خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد، و خون ها بریزد؟} و چنین به خدا پاسخ دادند، و دانستند که گناه کردند و پشیمان شدند و به عرش پناهنده شدند و آمرزش خواستند، و خداوند دوست داشت به مانند آن بنده ها عبادت شود، پس در آسمان چهارم خانه ای در برابر عرش به نام (ضراح) نهاد، سپس در آسمان دنیا خانه ای به نام بیت المعمور در برابر ضراح نهاد، سپس خانه ای در برابر بیت المعمور نهاد و آدم علیه السّلام را فرمود تا بر آن طواف کرد و خدا توبه اش را پذیرفت و این حکم در فرزندانش تا روز قیامت جاری شد.(5)

روایت6.

کفعمی و برسی به سند خود از پیغمبر روایت کردند که جبرئیل گفت:

سوگند به آن که تو را به راستی مبعوث کرده

ص: 58

إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَنَی فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ بَیْتاً یُقَالُ لَهُ الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ یَدْخُلُهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهُ وَ لَا یَعُودُونَ إِلَیْهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ الْخَبَرَ.

خدا در آسمان چهارم خانه ای ساخت که به آن بیت المعمور می گویند، در هر روزی 70 هزار فرشته به آن وارد می شوند و بیرون می آیند و تا روز قیامت به آن باز نمی گردند.

روایت7.

درّ المنثور: ازرقی از علیّ بن الحسین علیه السّلام آورده که مردی از او پرسید: آغاز طواف به این خانه از کی بوده است؟ چرا بوده و از کجا بوده؟ پاسخ داد، امّا آغاز طواف به این خانه این است که خدا به فرشته ها فرمود:

من در زمین جانشینی خواهم گماشت، فرشته ها گفتند: ای پروردگار جایگزینی جز از ما که تباهی در آن برانگیزد و خون ها بریزد، و به یکدیگر حسد ورزند و با هم دشمنی کنند و بر یکدیگر بشورند؟ پروردگارا این جایگزین را از ما قرار بده که ما در زمین تباهی نمی کنیم و خون ها نمی ریزیم و با یکدیگر دشمنی نمی کنیم و به هم حسد نمی بریم و نمی شوریم و ما به حمد تو تسبیح می گوئیم و تو را تقدیس می کنیم، تو را فرمان می بریم و گناهت را انجام نمی دهیم؛ خدای تعالی فرمود: من می دانم آنچه را شما نمی دانید.

فرمود: فرشته ها گمان بردند آنچه به خدا گفتند اعتراضی بوده و او بر آن ها از این گفته شان خشم کرده پس تا سه ساعت به عرش پناهنده شدند و سر برداشتند و با انگشتان خود اشاره کردند و از ترس خود زاری و گریه نمودند، خدا به آن ها نظر کرد، و رحمتش بر آن ها جاری شد، و خداوند سبحان زیر عرش خانه ای بر چهار ستون از زبرجد ساخت و آن ها را با روپوش یاقوت سرخ پوشاند، و آن خانه را (ضراح) نامید و آنگاه به فرشته ها فرمود: به این خانه طواف کنید، و عرش را وانهید، فرشته ها به آن طواف کردند و عرش را وانهادند و این بر آن ها آسانتر بود و آن همان بیت المعمور است که خدا ذکر کرده، و هر روز و شب 70 هزار فرشته بر آن وارد می شوند که هرگز به آن باز نمی گردند.

سپس خداوند فرشته هایش را فرستاد و فرمود: به آن اندازه و نمونه برایم در زمین خانه بسازید، و خدای سبحان به هرکس که در زمین بود فرمود: بر آن خانه طواف کنید چنانچه اهل آسمان به بیت المعمور طواف می کنند.(1)

روایت8.

درّ المنثور: از مقاتل وارد شده و او حدیث را به پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله کشانده که آدم گفت: پروردگارا

ص: 59

أَعْرِفُ شِقْوَتِی لَا أَرَی شَیْئاً مِنْ نُورِکَ نَعْبُدُ(1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ(2) عَلَی عَرْضِ الْبَیْتِ وَ مَوْضِعِهِ مِنْ یَاقُوتِ الْجَنَّةِ وَ لَکِنْ طُولُهُ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَطُوفَ بِهِ فَأَذْهَبَ عَنْهُمُ الْهَمَّ الَّذِی کَانَ قَبْلَ ذَلِکَ ثُمَّ رَفَعَ عَلَی عَهْدِ نُوحٍ علیه السلام (3).

چه بدبختم، چیزی از نورت در برم نیست تا آن را بپرستم، و خدا بیت المعمور را به پهنای خانه کعبه بر او نازل کرد و جایش از یک دانه یاقوت بهشت بود، ولی بلندیش از آسمان تا زمین بود و به او فرمود تا بر آن طواف کند، و اندوهی که قبلا داشت از او برطرف کرد، سپس در عهد نوح آن خانه را بالا برد.(1)

روایت9.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: بیت المعموری که در آسمان است، و هر روز 70 هزار فرشته در آن وارد می شوند که تا روز قیامت به آن بر نمی گردند، در برابر خانه کعبه است؛(2) و از انس مانند این روایت نقل شده است.

روایت10.

درّ المنثور: از أبی هریره آمده است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله فرمود: در آسمان دنیا خانه ای است به نام «معمور» که در برابر کعبه است، و در آسمان چهارم نهری است به نام زندگی، جبرئیل هر روز یک بار در آن فرو می شود و آنگاه بیرون می آید و خود را تکانی می دهد و از او 70 هزار قطره می چکد که خدا از آن 70 هزار فرشته می آفریند، و دستور می فرماید تا به بیت المعمور آیند و نماز بخوانند و اعمال را انجام دهند، سپس بیرون شوند و هرگز به آن باز نگردند، و یکیشان را بر آن ها فرمانده می سازد تا آن ها را در آسمان صف کند و تا روز قیامت خدا را تسبیح گویند.(3)

روایت11.

درّ المنثور: و از ابن عباس آمده است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: بیت المعمور در آسمان است و به آن «ضراح» می گویند که به مانند خانه کعبه، اگر فرو افتد بر آن می افتد، هر روز 70 هزار فرشته بر آن وارد می شوند که هرگز آن را ندیده اند، و البته در آسمان همان حرمت مکّه را دارد.(4)

ص: 60

روایت12.

درّ المنثور: از خالد بن مره، آمده است که مردی به امام علی علیه السّلام گفت: بیت المعمور چیست؟ فرمود: خانه ای است در آسمان که به آن «ضراح» گفته می شود، و در برابر کعبه است، و احترامش در آسمان چون احترام کعبه در زمین است، هر روز 70 هزار فرشته در آن نماز می خوانند که هرگز به آن باز نمی گردند.(1)

روایت13.

درّ المنثور: ابن کواء از علی علیه السّلام پرسید: بیت المعمور چیست؟ فرمود: همان «ضراح» است، خانه ای بالای هفت آسمان زیر عرش، که هر روز 70 هزار فرشته در آن وارد می شوند که تا قیامت به آن باز نمی گردند.(2)

روایت14.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده است که: آن خانه ای است در برابر عرش، فرشته ها آن را تعمیر و آباد می کنند و هر شب 70 هزار فرشته در آن نماز می گزارند که به آن باز نمی گردند.(3)

روایت15.

درّ المنثور: از ضحاک آمده است که: از بهشت نازل شد و در مکّه آباد بود و در طوفان خدا آن را به آسمان ششم بالا برد و هر روز 70 هزار فرشته بر آن وارد می شوند.(4)

بیان

جمع میان این اخبار با فرض صحت همه آن ها این است که، بیت المعمور در همه این جاها که در اخبار است موجود است و اخبار بسیار دیگری که تعلق به این باب دارد در باب ملائکه می آید .

باب هشتم: آسمان ها، چگونگی و شماره آن ها، اختران و شماره شان، وصفشان و وصف کهکشان

آیات

- وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ.(5){و اوست کسی که ستارگان را برای شما قرار داده تا به وسیله آن ها در تاریکی های خشکی و دریا راه یابید. به یقین، ما دلایل [خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان کرده ایم}.

ص: 61

الأعراف: إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ(1)

الرعد: اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ (2)

الحجر: وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ إلی قوله تعالی وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِینَ وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجِیمٍ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ (3)

النحل: خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (4) و قال وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (5)

طه: تَنْزِیلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلی (6)

الأنبیاء: وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آیاتِها مُعْرِضُونَ (7) و قال تعالی یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ (8) الحج: وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ (9)

المؤمنون: وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ (10)

ص: 62

- إِنَّ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماء.(1) در حقیقت، کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از [پذیرفتن] آن ها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان را برایشان نمی گشایند.

- اللَّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُون.(2) {خدا [همان] کسی است که آسمان ها را بدون ستون هایی که آن ها را ببینید برافراشت، آن گاه بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را رام گردانید هر کدام برای مدتی معین به سیر خود ادامه می دهند. [خداوند] در کار [آفرینش] تدبیر می کند، و آیات [خود] را به روشنی بیان می نماید، امید که شما به لقای پروردگارتان یقین حاصل کنید.} - وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فیهِ یَعْرُجُونَ لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ * وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرینَ * وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجیمٍ * إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبینٌ.(3){و اگر دری از آسمان بر آنان می گشودیم که همواره از آن بالا می رفتند، قطعاً می گفتند: «در حقیقت، ما چشم بندی شده ایم، بلکه ما مردمی هستیم که افسون شده ایم.»و به یقین، ما در آسمان برج هایی قرار دادیم و آن را برای تماشاگران آراستیم. و آن را از هر شیطان رانده شده ای حفظ کردیم. مگر آن کس که دزدیده گوش فرا دهد که شهابی روشن او را دنبال می کند.}

- خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُون.(4) {آسمان ها و زمین را به حق آفریده است. او فراتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.} و فرمود: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُون»(5){و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد]، و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راه یابی می کنند.}

- تَنْزیلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلی.(6){[کتابی است] نازل شده از جانب کسی که زمین و آسمان های بلند را آفریده است.}

- وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آیاتِها مُعْرِضُونَ.(7){و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم، و [لی] آنان از [مطالعه در] نشانه های آن اعراض می کنند.} و فرمود: «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُب»(8){روزی که آسمان را همچون درپیچیدن صفحه نامه ها در می پیچیم}.

- وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِه.(9){و آسمان را نگاه می دارد تا [مبادا] بر زمین فرو افتد، مگر به اذن خودش [باشد]} .

- وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلینَ.(10){و به راستی [ما] بالای سر شما هفت راه [آسمانی] آفریدیم و از [کار] آفرینش غافل نبوده ایم.}

ص: 62

و قال تعالی قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ (1)

الفرقان: تَبارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِیراً(2)

العنکبوت: خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ (3)

الروم: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ (4)

لقمان: خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها(5)

الصافات: وَ رَبُّ الْمَشارِقِ إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ إلی قوله تعالی فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (6)

المؤمن: اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً(7)

السجدة: ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ حِفْظاً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (8)

ق: أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ (9)

الذاریات: وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ (10) و قال تعالی وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ

ص: 63

و فرمود: «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ * یَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُون»(1){بگو: «پروردگار آسمان های هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ کیست؟» خواهند گفت: «خدا.» بگو: «آیا پرهیزگاری نمی کنید؟»}.

- تَبارَکَ الَّذی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فیها سِراجاً وَ قَمَراً مُنیرا.(2){[فرخنده و] بزرگوار است آن کسی که در آسمان برج هایی نهاد، و در آن، چراغ و ماهی نوربخش قرار داد.}

- خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنینَ.(3){خداوند آسمان ها و زمین را به حقّ آفرید. قطعاً در این [آفرینش] برای مؤمنان عبرتی است.}

- وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ.(4){و از نشانه های او این است که آسمان و زمین به فرمانش برپایند}

- «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها.(5){آسمان ها را بی هیچ ستونی که آن را ببینید خلق کرد}.

- وَ رَبُّ الْمَشارِقِ * إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِبِ * وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ -الی قوله- فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ.(6){و پروردگار خاورها. ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم. و [آن را] از هر شیطان سرکشی نگاه داشتیم.(تا آنجا که می فرماید) که شهابی شکافنده از پی او می تازد.} - اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً.(7){خدا [همان] کسی است که زمین را برای شما قرارگاه ساخت و آسمان را بنایی [گردانید].}

- ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ * فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیحَ وَ حِفْظاً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیم.(8) سپس آهنگِ [آفرینشِ] آسمان کرد، و آن بخاری بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید.» آن دو گفتند: «فرمان پذیر آمدیم.» پس آن ها را [به صورت] هفت آسمان، در دو هنگام مقرّر داشت و در هر آسمانی کار [مربوط به] آن را وحی فرمود، و آسمانِ [این] دنیا را به چراغ ها آذین کردیم و [آن را نیک] نگاه داشتیم این است اندازه گیریِ آن نیرومند دانا}.

- أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوج.(9) {مگر به آسمان بالای سرشان ننگریسته اند که چگونه آن را ساخته و زینتش داده ایم و برای آن هیچ گونه شکافتگی نیست.}

- وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُک.(10){سوگند به آسمان مشبّک} «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ

ص: 63

ما تُوعَدُونَ (1) و قال وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ (2)

الطور: وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ (3) و قال تعالی یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً(4)

النجم: وَ النَّجْمِ إِذا هَوی (5) و قال تعالی وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری (6)

القمر: اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ(7)

الرحمن: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ وَ السَّماءَ رَفَعَها(8) و قال فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ (9)

الواقعة: فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ (10)

الملک: الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ(11)

الحاقة: وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ(12)

المعارج: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ (13)

ص: 64

ما تُوعَدُونَ»(1) {و روزی شما و آنچه وعده داده شده اید در آسمان است} «وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُون»(2){و آسمان را به قدرت خود برافراشتیم، و بی گمان، ما [آسمان] گستریم.}

- وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوع.(3){سوگند به بام بلند [آسمان]}. «یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْرا»(4) {روزی که آسمان سخت در تب و تاب افتد} .

- وَ النَّجْمِ إِذا هَوی.(5) {سوگند به اختر [قرآن] چون فرود می آید}. و همچنین فرموده: «وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری»(6){و هم اوست پروردگار ستاره «شِعری»}.

- اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَر.(7){نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه}.

- الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ وَ السَّماءَ رَفَعَها.(8){خورشید و ماه بر حسابی [روان] اند. و بوته و درخت چهره سایانند.و آسمان را برافراشت}. و همچنین فرمود: «فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ»(9) {پس آن گاه که آسمان از هم شکافد و چون چرم گلگون گردد}.

- فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظیمٌ .(10){نه [چنین است که می پندارید]، سوگند به جایگاه های [ویژه و فواصل معیّن] ستارگان. اگر بدانید، آن سوگندی سخت بزرگ است!}.

- الَّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَری فی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسیرٌ * وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطینِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعیرِ.(11){همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید. در آفرینشِ آن [خدای] بخشایشگر هیچ گونه اختلاف [و تفاوتی] نمی بینی. باز بنگر، آیا خلل [و نقصانی] می بینی؟ باز دوباره بنگر تا نگاهت زبون و درمانده به سویت بازگردد. و در حقیقت، آسمان دنیا را با چراغ هایی زینت دادیم و آن را مایه طرد شیاطین [قوای مزاحم] گردانیدیم و برای آن ها عذاب آتش فروزان آماده کرده ایم.}

- وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَه.(12){و آسمان از هم بشکافد، و در آن روز است که آن از هم گسسته باشد.} - یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْل.(13){روزی که آسمان ها چون فلز گداخته شود.}

ص: 64

نوح: أَ لَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً(1)

الجن: وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً(2)

المرسلات: فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ (3)

النبأ: وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً(4)

التکویر: وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ إلی قوله تعالی فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ (5)

الإنفطار: إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ (6)

الإنشقاق: إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ (7)

البروج: وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ (8)

الطارق: وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ وَ ما أَدْراکَ مَا الطَّارِقُ النَّجْمُ الثَّاقِبُ إلی قوله تعالی وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ (9)

الغاشیة: وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ (10)

الشمس: وَ السَّماءِ وَ ما بَناها(11)

ص: 65

- أَ لَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً.(1) {مگر ملاحظه نکرده اید که چگونه خدا هفت آسمان را تو بر تو آفریده است؟ و ماه را در میان آن ها روشنایی بخش گردانید و خورشید را [چون] چراغی قرار داد.}

- وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدیداً وَ شُهُباً وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَدا.(2){و ما بر آسمان دست یافتیم و آن را پر از نگهبانان توانا و تیرهای شهاب یافتیم. و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم، [امّا] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد.}

- فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ.(3) پس وقتی که ستارگان محو شوند، و آن گاه که آسمان بشکافد.

- وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً * وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً.(4){و بر فرازِ شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم. و چراغی فروزان گذاردیم.}

- وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَت ... فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوارِ الْکُنَّس.(5){و آن گاه که آسمان زجا کنده شود، نه، نه! سوگند به اختران گردان، [کز دیده] نهان شوند و از نو آیند.}

- إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ * وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ.(6){آن گاه که آسمان ز هم بشکافد،و آن گاه که اختران پراکنده شوند.} - إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ * وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ.(7){آن گاه که آسمان ز هم بشکافد، و پروردگارش را فرمان بَرَد و [چنین] سِزَد.}

- وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ.(8){سوگند به آسمانِ آکنده ز برج}.

- وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ * وَ ما أَدْراکَ مَا الطَّارِقُ * النَّجْمُ الثَّاقِبُ... وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ.(9){سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد. و تو چه می دانی که اختر شبگرد چیست؟آن اختر فروزان ... سوگند به آسمانِ بارش انگیز.}

- وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ.(10){و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده؟}

- وَ السَّماءِ وَ ما بَناها.(11){سوگند به آسمان و آن کس که آن را برافراشت}.

ص: 65

تفسیر

«جعل لکم النجوم»{اختران را برای شما قرار داد} یعنی به سود شما آفرید «لتهتدوا بها فی ظلمات البر و البحر»{تا در تیرگی های خشکی و دریا بدان ها راه یابید} یعنی در تیرگی شب در خشکی و دریا، و نسبت تیرگی به آن ها برای مناسبت با آن است یا مقصود راه های ناشناس است که آن را به تیرگی تعبیر کرده، و این یکی از سودهای ستارگان است که پس از ذکر کلّ آن یادآوری کرده، و در اخبار، ستارگان به ائمه اطهار علیهم السلام تأویل شده اند که هدایت گران در تیرگی های فتنه و شبهه اند، و این با ظاهر منافات ندارد؛ «قد فصلنا الآیات»{البته تفصیل دادیم آیات را} یعنی آن را فصل به فصل بیان کردیم. «لقوم یعلمون»{برای مردمی که می دانند} زیرا از آن بهره می برند.

«لا تفتح لهم ابواب السماء»{درهای آسمان برایشان گشوده نمی شود} یعنی برای دعاء و کردارشان و یا جان هایشان، چنانچه برای کردار و جان های مؤمنان گشوده می شوند، و دلالت دارد که آسمان درهایی دارد و چه بسا این بر مجاز حمل شود. «بغیر عمد ترونها»{بی ستونی که آن را ببینید} رازی در تفسیرش گفته: در «ترونها»{ببینیدش} چند قول است:

1.

جمله جدائی است و سخن مستقلی، و مقصود این است که آسمان ها را بی ستون آفریده، سپس گوید: شما آسمان ها را می بینید که بی ستون برافراشته اند.

2.

حسن گفته: در آیه تقدیم و تأخیری صورت گرفته و مقصود این است که:

آسمان ها را افراشته که بی ستون آن ها را می نگرید.

3.

مقصود این است که «ترونها» صفت برای ستون است و این یعنی آسمان ها، ستون دیدنی ندارند ولی ستون نامرئی دارند، که ما آن ها را نمی بینیم؛ گفته اند:

ستون های آسمان بر کوه قاف هستند، که کوهی است از زبرجد در گرد دنیا، که شما آن را نمی توانید ببینید، و این تأویل در نهایت سقوط است، زیرا خدای تعالی خواسته این کلام را ذکر کند تا حجتی بر وجود اله قادر بیاورد، و اگر مقصود این باشد که آن ها گفته اند، حجت تمام نیست، زیرا گفته می شود اگر آسمان ها بر کوه قاف استواراند، چه دلیلی بر وجود خدا باقی می ماند؟

و نزد من وجه دیگری است که بهتر از همه است و آن این است که ستون تکیه گاه است و ما ثابت کردیم به قدرت خدا این اجسام همه در فضا بر جای خود استوارند و بنابراین ستونشان همان قدرت خدا است و پس بنابراین درست است که گفته شود: ستون قابل مشاهده برای شما ندارند،

ص: 66

لها عمد فی الحقیقة إلا أن تلک العمد هی إمساک (1) الله تعالی و حفظه و تدبیره و إبقاؤه إیاها فی الجو العالی و أنتم لا(2) ترون ذلک التدبیر و لا تعرفون کیفیة ذلک الإمساک (3) انتهی.

و أقول هذا الوجه الأخیر الذی یتبجح به و نسبه إلی نفسه أورده شیخنا الطبرسی رحمه الله فی مجمع البیان راویا عن ابن عباس و مجاهد.

وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فیه أنواع من الدلالة علی وجود الإله الحق و حکمته و قدرته إذ أصل تلک الحرکات السریعة و استمرارها و کونها علی أقدار مخصوصة و کون بعضها مشرقیة و بعضها مغربیة و بعضها مائلة إلی الشمال و بعضها مائلة إلی الجنوب مما یدل دلالة قطعیة علی وجود قادر قاهر کامل فی العلم و الحکمة و اللطف و الرحمة کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی قال الرازی فیه قولان الأول قال ابن عباس للشمس مائة و ثمانون منزلا کل یوم لها منزل و ذلک فی (4) ستة أشهر ثم إنها تعود مرة أخری إلی واحد واحد منها فی ستة أشهر مرة أخری و کذلک القمر له ثمانیة و عشرون منزلا فالمراد بقوله کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی هذا و تحقیقه أنه تعالی قدر لکل واحد من هذه الکواکب سیرا خاصا إلی جهة خاصة بمقدار خاص من السرعة و البطء و متی کان الأمر کذلک لزم أن یکون لها بحسب کل لحظة و لمحة حال أخری ما کانت حاصلة قبل ذلک و الثانی المراد کونهما متحرکین إلی یوم القیامة و عند مجی ء ذلک الیوم تنقطع هذه الحرکات کقوله (5) تعالی إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ و إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ و إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ(6)

ص: 67

یعنی در حقیقت ستونی دارند که نگهداری و قدرت خدا است که آن ها را در فضا باقی گذاشته و شما آن تدبیر را به چشم نمی توانید دید و چگونگی آن نگهداری را نمی فهمید (پایان).

می گویم: این وجه آخر را که به آن بالیده و به خود بسته، استاد طبرسی رحمه الله علیه در مجمع البیان از ابن عباس و مجاهد روایت کرده است.

«و سخّر الشمس القمر»{و خورشید و ماه را مسخر کرده} این به چند وجه دلالت بر وجود خدای بر حق و بر حکمت و قدرتش دارد، زیرا اصل این حرکات سریعه و استمرار آن ها، و به اندازه مخصوص بودن آن ها، و اینکه برخی از آن ها رو به مشرق و برخی رو به مغرب، برخی به سوی شمال و برخی به سوی جنوب اند، دلیل قطعی است بر وجود مدبّر قاهر قادر کامل در دانش و حکمت و لطف و رحمت «کل یجری لأجل مسمی»{هر کدام تا مدتی جریان دارند} رازی در تفسیرش گفته: در آن دو قول است:

1.

ابن عباس گفته خورشید 180 منزل دارد و در شش ماه هر روز در یک منزلی است، سپس منزل به منزل در مدت شش ماه دیگر برمی گردد و همچنان ماه 28 منزل دارد و مقصود از آیه «کل یجری لأجل مسمی» این است و بنابراین خدا برای هر کدام از این کواکب سیری خاص به سوئی خاص با اندازه خاص در تندی و کندی مقدر کرده، و مادامیکه چنین است، لازم می آید که در هر لحظه ای حال تازه ای داشته باشند که قبل از آن، آن حال را نداشته اند.

2.

مقصود این است که تا روز قیامت در حرکتند و آنگاه که این روز فرا می رسد از حرکت می مانند که خدای تعالی فرموده: {چون خورشید فرو افتد و چون اختران تیره شوند، و چون آسمان شکافته شود، و چون آسمان از هم بپاشد، و خورشید و ماه گرد هم شوند.}(1)

ص: 67

یُدَبِّرُ الْأَمْرَ قال البیضاوی أی أمر ملکوته من الإیجاد و الإعدام و الإحیاء و الإماتة و غیر ذلک یُفَصِّلُ الْآیاتِ ینزلها و یبینها مفصلة أو یحدث الدلائل بواحد(1)

بعد واحد لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ لکی تتفکروا فیها و تتحققوا کمال قدرته فتعلموا أن من قدر علی خلق هذه الأشیاء و تدبیرها قدر علی الإعادة و الجزاء(2).

قوله تعالی وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ظاهره جواز الخرق علی الأفلاک و إن أمکن أن یکون من قبیل التعلیق علی المحال وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً أکثر المفسرین حملوه علی البروج الاثنی عشر المعروفة و قیل هی الکواکب.

قال الطبرسی رحمه الله أی منازل للشمس و القمر

وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِینَ بالکواکب النیرة عن أبی عبد الله علیه السلام.

و قیل البروج النجوم عن ابن عباس و الحسن و قتادة وَ حَفِظْناها أی السماء مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجِیمٍ أی مرجوم مرمی بالشهاب و قیل ملعون مشئوم و حفظ السماء من الشیطان بالمنع حتی لا یدخلها و لا یبلغ إلی موضع یتمکن فیه من استراق السمع بما أعد له من الشهاب إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ المراد بالسمع المسموع و المعنی إلا من حاول أخذ مسموع من السماء فی خفیة فَأَتْبَعَهُ أی لحقه شِهابٌ مُبِینٌ أی شعلة نار ظاهر لأهل الأرض بین لمن رآه و نحن فی رأی العین نری کأنهم یرمون بالنجوم و الشهاب عمود من نور یضی ء ضیاء النار لشدة ضیائه و روی عن ابن عباس أنه قال کان فی الجاهلیة کهنة و مع کل واحد شیطان فکان یقعد من السماء مقاعد للسمع فیستمع من الملائکة ما هو کائن فی الأرض فینزل و یخبر به الکاهن فیفشیه الکاهن إلی الناس فلما بعث الله عیسی علیه السلام منعوا من ثلاث سماوات و لما بعث محمدا صلی الله علیه و آله منعوا من السماوات کلها و حرست السماء بالنجوم و الشهاب (3)

من معجزات نبینا صلی الله علیه و آله لأنه لم یر

ص: 68

«یدبّر الامر»{امر را تدبیر می کند} بیضاوی در تفسیرش گفته: یعنی کار ملکوتش از موجود کردن و نیست کردن، و زنده کردن و میراندن و جز آن «یفصل الآیات»{تفصیل می دهد آیات را} فرود می آورد و به طور روشن شرح می دهد یا پی در هم دلیل می آورد «لعلکم بلقاء ربکم توقنون»{شاید شما با دیدار پروردگار خود یقین نمائید} و تا بیندیشید در آن و کمال قدرتش را باور کنید و بدانید آنکس که بر آفرینش این ها و تدبیرشان توانا است می تواند آن ها را بازگرداند و سزا دهد.(1)

قول خداوند تعالی «و لو فتحنا علیهم بابا»{اگر دری بر آن ها بگشائیم} ظاهرش این است که شکاف بر آسمان ها رواست، گرچه ممکن است از قبیل تعلیق امر بر محال باشد «و قد جعلنا فی السماء بروجا»{در آسمان برج هایی قرار دادیم} بیشتر مفسران آن ها را بروج 12 گانه معروفه می دانند، و گفته اند مقصود ستارگانند؛ طبرسی رحمه الله علیه گفته: منازل خورشید و ماه اند «زیناها للناظرین»{آن ها را برای بیننده ها آراستیم} امام ششم فرمود: با ستارگان درخشان، و از ابن عباس و حسن و قتاده است که بروج همان ستاره هایند «و حفظناها»{و نگهداشتیم آن را} یعنی آسمان را.

«من کل شیطان الرجیم»{از هر دیو رانده شده} یعنی با تیر شهاب خورده رانده شده و گفته اند: دیو ملعون نفرت انگیز، و حفظ آسمان از شیطان جلوگیری از او است که درون آن نرود و نتواند به جایی برود که استراق سمع کند به وسیله شهابی که برای راندنش آماده است، «الا من استرق السمع»{جز کسی که بخواهد از آسمان پنهانی خبری بگیرد} و به دنبالش باشد که در این صورت شعله ای آتشین که مردم آن را به طور روشنی می بینند دنبال می کند، و ما به چشم می نگریم که گویا با ستاره آن ها را تیر باران می کنند؛ شهاب یک ستون آتش درخشان است. و از ابن عباس روایت است که در جاهلیت کاهنانی بودند و با هر کدام دیوی بود که از فرشته های آسمان خبرگیری می کرد که در زمین چه خواهد بود، و به آن کاهن خبر می داد، و او برای مردم پیشگوئی می کرد، و چون خدا عیسی علیه السّلام را فرستاد، از سه آسمان ممنوع شدند و چون محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را فرستاد همه آسمان ها بر آن ها غدقن شدند و با ستارگان و شهاب نگهبانی شدند که شهاب از معجزه های پیغمبر ما است، زیرا پیش از دوران نبوتش دیده نشدند،

ص: 68

قبل زمانه و قیل إن الشهاب یقتل الشیاطین و قیل لا یقتلهم (1).

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِ أی لأمر حق هو العبادة و المعرفة أو علی مقدار و شکل و أوضاع و صفات مختلفة قدرها و خصصها بحکمته تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ منها أو مما یفتقر فی وجوده أو بقائه إلیها و مما لا یقدر علی خلقها.

وَ عَلاماتٍ عطف علی قوله رَواسِیَ فی قوله وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أی ألقی فی الأرض و جعل فیها معالم تستدل به السابلة من جبل و منهل و ریح و نحو ذلک وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ باللیل فی البراری و البحار و المراد بالنجم الجنس و قیل الثریا و الفرقدان و بنات النعش و الجدی قیل و لعل الضمیر لقریش لأنهم کانوا کثیر الأسفار للتجارة مشهورین بالاهتداء فی مسایرهم

بالنجوم و فی کثیر من الروایات أن العلامات الأئمة علیهم السلام و النجم رسول الله صلی الله علیه و آله و ضمیر هم راجع إلی العلامات باعتبار المعنی و العلی جمع العلیا تأنیث الأعلی أی السماوات الرفیعة العالیة وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً أی عن الوقوع بقدرته أو عن الفساد و الانحلال إلی الوقت المعلوم بمشیته أو عن استراق السمع بالشهب وَ هُمْ عَنْ آیاتِها أی أحوالها الدالة علی وجود الصانع و وحدته و کمال قدرته و تناهی حکمته مُعْرِضُونَ غیر متفکرین.

یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ قال الطبرسی رحمه الله المراد بالطیِّ هنا هو الطیُّ المعروف فإن الله سبحانه یطوی السماء بقدرته و قیل إن طی السماء ذهابها عن الحسن کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ السجل صحیفة فیها الکتب و قیل ملک یکتب أعمال العباد و قیل اسم کاتب کان للنبی صلی الله علیه و آله (2)

انتهی.

و أقول تدل الآیة علی حدوث السماوات و إمکان خرقها و زوالها و تغیر أحوالها ردا علی الحکماء المنکرین لجمیع ذلک.

ص: 69

و گفته شده شهاب دیوها را می کشد و گفته شده که نمی کشد.(1)

«خلق السماء و الارض بالحق»{آسمان ها و زمین را به حق آفریده} یعنی برای کاری درست که عبادت و معرفت است یا به اندازه و اشکال و اوضاع و اوصاف گوناگون طبق حکمت خود تقدیر کرده«تعالی عما یشرکون»{برتر است از آنچه شریک او می آورند} که خود در هستی و بقایش به او نیاز دارد و از آنچه توانائی به آفرینش آن ندارد «و علامات»و نشانه هایی} یعنی در زمین نشانه هایی ساخت که دلیل رهگذران باشند، چون کوه و چشمه سار و باد و مانند آن «و بالنجم هم یهتدون»{و به ستاره راه می یابند} شبانه در بیابان ها و دریاها، ویژه با ستاره ثریا و فرقدان و بنات النعش و جدی و به ویژه قریشیان که بسیار به سفر تجارت می رفتند و در راه های خود از ستارگان رهیابی می کردند در بسیاری روایات است که نشانه ها، ائمه علیهم السّلام اند و نجم رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله است.

«و جعلنا السماء سقفا محفوظا»{و آسمان را سقفی محفوظ ساختیم» از اینکه فرو افتد یا تباه شود و از هم بپاشد تا وقتی که خدا با مشیت خود بخواهد، یا از استراق سمع به وسیله شهاب محفوظ نگاه داشتیم «و هم عن آیاتها»{و آنان از آیاتش} یعنی از حالاتش که دلیل بر وجود صانع و یگانگی او و کمال قدرت و حکمت بالغه او است «معرضون»{روگردانند} درحالیکه تفکر نمی کنند.

«یوم نطوی السماء»{روزی که آسمان را درمی پیچیم} طبرسی رحمه الله علیه در مجمع گفته: مقصود همان لوله کردن آن است به مانند برگ کاغذ زیرا خدا به قدرت خود آسمان را درمی پیچد، و از حسن است که طی آسمان از میان رفتن آن است «کطی السجل للکتب»{مانند درپیچیدن صفحه نامه ها} سجل صحیفه ای است که در آن کتاب ها وجود دارند. و گفته اند: سجلّ نام فرشته ای است که کردار بنده ها را می نویسد، گفته اند نام نویسنده ای بود که از آن پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله بود.(پایان)(2)

و من می گویم: این آیه دلالت دارد بر حدوث آسمان ها و امکان شکاف آن ها و نابود شدن و دگرگونی حالاتشان که به عنوان ردّی است بر حکماء که منکر همه این هایند.

ص: 69

أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ قال البیضاوی من أن تقع أو کراهة أن تقع بأن خلقها علی صورة متداعیة إلی الاستمساک إِلَّا بِإِذْنِهِ أی إلا بمشیته و ذلک یوم القیامة و فیه رد لاستمساکها بذاتها فإنها مساویة لسائر الأجسام فی الجسمیة فتکون قابلة للمیل الهابط قبول غیرها انتهی (1).

سَبْعَ طَرائِقَ قال الرازی أی سبع سماوات و إنما قیل طرائق لتطارقها بمعنی کون بعضها فوق بعض یقال طارق الرجل نعلیه إذا طبق (2) نعلا علی نعل و طارق بین ثوبین إذا لبس ثوبا علی (3) ثوب هذا قول الخلیل و الزجاج (4)

و قال الزجاج هو قوله سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً و قال علی بن عیسی سمیت بذلک لأنها طرائق الملائکة فی العروج و الهبوط و الطیران و قال آخرون لأنها طرائق الکواکب فیها مسیرها و الوجه فی إنعامه علینا بذلک أنه تعالی جعلها موضعا لأرزاقنا بإنزال الماء منها و جعلها مقرا للملائکة و أنها موضع الثواب و لأنها مکان إرسال الأنبیاء و نزول الوحی و أما قوله وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ ففیه وجوه أحدها ما کنا غافلین بل کنا للخلق حافظین من أن تسقط علیهم السبع الطرائق (5) فتهلکهم و ثانیها إنما خلقناها فوقهم لتنزل علیهم الأرزاق و البرکات منها و ثالثها أنا خلقنا هذه الأشیاء فدل خلقنا لها علی کمال قدرتنا ثم بین کمال العلم بقوله وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ یعنی عن أعمالهم و أقوالهم و ضمائرهم و ذلک یفید نهایة الزجر و رابعها و ما کنا عن خلق السماوات غافلین بل نحن لها حافظون لئلا تخرج عن التقدیر الذی أردنا کونها علیه کقوله تعالی ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ (6) انتهی.

ص: 70

«ان تقع علی الارض»{که فروافتد بر زمین} زیرا به صورت خودداری آن را آفریده که جز به خواست او فرو نیفتد و آن در قیامت است و این رد قول کسی است که می گوید به ذات خود برپا است، چون که او همچون اجسام دیگر پذیرای میل و فرو افتادن است.(1) (پایان)

«سبع طرائق»{هفت طریقه} یعنی هفت آسمان، رازی در تفسیرش گفته: به آن طرائق گفته اند چون به این معنی است که بعضی از آن ها فوق بعضی دیگر هستند، هنگامیکه گفته می شود: «طارق الرجل نعلیه» به این معنی است که مرد دو کفش خود را روی هم بگذارد، و همچنین به هنگامی که لباسی را روی لباس دیگر بپوشد گفته می شود؛ این گفته خلیل و زجاج است که او گفته این به معنی قول خدا است که فرموده «سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً»، علی بن عیسی گفته: چون راه های فرشته هایند در بالا رفتن و پائین آمدن و پریدن، به این نام نامیده شده است و دیگران گفته اند: چون راه گردش ستارگانند و وجه نعمت بودن این ها برای ما برای آن است که خدا آن ها را وسیله روزی ما کرده و باران از آن می بارد، و پایگاه فرشته ها است، و مکان ثواب است و چون مکانی است که پیامبران از آن فرستاده می شوند و وحی از آن فرود می آید، و در قول خداوند «و ما کنا عن الخلق غافلین»{ما بی خبر از خلق نبودیم} چند وجه است:

1.

ما از مردم بی خبر نبودیم بلکه نگهدارشان بودیم از این که هفت آسمان بر آن ها فرو افتند و آن ها را نابود سازند.

2.

ما با توجه به مردم آن ها را بالای سرشان آفریدیم تا روزی ها و برکات از آن ها بر آنان فرود آیند.

3.

ما این چیزها را آفریدیم که دلیل کمال قدرت ما باشند و از مردم بی خبر نیستیم و گفتار و کردار و نهاد آن ها را در نظر داریم و این خود مایه نهایت دور کردن آن ها از گناه است.

4.

ما از آفرینش آسمان ها بی خبر نیستیم، بلکه نگهدارشان هستیم تا از آن تقدیری که می خواهیم به در نشوند، مانند قول خدای تعالی «ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت»{هیچ تفاوتی در آفریده های خدا نمی بینی}(2) (پایان).

ص: 70

تَبارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً قال الرازی البروج هی القصور العالیة سمیت بروج الکواکب به لأنها لهذه الکواکب کالمنازل لسکانها و اشتقاق البرج من التبرج لظهوره و فیه قول آخر عن ابن عباس أن البروج هی الکواکب العظام و الأول أولی و السراج الشمس (1) انتهی بأمره.

أی بمحض إرادته وَ رَبُّ الْمَشارِقِ قیل أی مشارق الکواکب أو مشارق الشمس فی السنة و هی ثلاثمائة و ستون یشرق کل یوم فی واحد و بحسبها تختلف المغارب و لذلک اکتفی بذکرها مع أن الشروق أدل علی القدرة و أبلغ فی النعمة إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا أی القربی منکم بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ أی بزینة هی الکواکب بالإضافة البیانیة أو البدلیة علی القراءتین وَ حِفْظاً منصوب بإضمار فعله أو العطف علی زینة باعتبار المعنی کأنه قال إنا خلقنا الکواکب زینة للسماء وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ خارج من الطاعة یرمی بالشهب (2).

قَراراً أی مستقرا تستقرون علیه وَ السَّماءَ بِناءً أی و جعل السماء بناء مرتفعا فوقها و لو جعلهما رتقا لما أمکن الخلق الانتفاع بما بینهما کَیْفَ بَنَیْناها أی رفعناها بلا عمد وَ زَیَّنَّاها بالکواکب وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ أی فتوق کسائر الأبنیة المبنیة من الأحجار و اللبنات بل خلقها ملساء متصلة أو لیس لها فروج ظاهرة مرئیة فلا ینافی الأبواب الکائنة فیها و قال الکسائی معناه لیس فیها تفاوت و اختلاف قال الرازی قالت الفلاسفة الآیة دالة علی أن السماء لا تقبل الخرق و کذلک قالوا فی قوله هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ و قوله سَبْعاً شِداداً و تعسفوا فیه لأن قوله تعالی ما لَها مِنْ فُرُوجٍ صریح فی عدم ذلک و الإخبار عن عدم شی ء لا یکون إخبارا عن عدم إمکانه فإن من قال ما لفلان مال لا یدل علی نفی إمکانه ثم إنه تعالی بین خلاف قولهم بقوله وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ و قوله (3) إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ و قوله (4) فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ فی مقابلة قوله

ص: 71

«تبارک الذی جعل فی السماء بروجا»{مبارک باد خدائی که در آسمان برج هایی قرار داده است} رازی در تفسیرش گفته: برج کاخ بلند است و نام منازل کواکب را برج نهادند چون مانند منزل برای سکان آن ها است، و برج به معنی نمایش است و از ابن عباس آمده است که بروج خود ستارگان بزرگند، و تفسیر اول بهتر است و چراغ خورشید است.(1)(پایان) «بأمره»{به امرش} یعنی صرف خواستش، «و رب المشارق» گفته شده به معنی طلوع گاه همه ستارگان یا خصوص خورشید در طول سال که 360 بار است و هر روز از یکی از آن ها طلوع می کند و هر مشرقی دارای مغربی است و از این رو به ذکر مشرق اکتفاء کرد، به علاوه اینکه طلوع بر توانائی راه نماینده تر است و در رساندن نعمت بلیغ تر است. «انا زینا السماء الدنیا»{آسمان دنیا} یعنی نزدیکتر به شما که ستارگان زیور آن اند و به وسیله شهاب ها راننده دیوهای خارج شده از اطاعت الهی از آن اند؛

«قرارا» یعنی زمین پایگاه شده که روی آن استقرار دارید و آسمان بالای آن ساخته شد و به هم چسبیده نشدند تا مخلوقین بتوانند از آنچه بین آن دو است بهره ببرند. «کیف بنیناها»{چگونه آن ها را بنا کردیم} آن ها را بدون ستون استوار کردیم و با ستارگان زینت دادیم. «و ما لها من فروج»{هیچ رخنه ای ندارند} مانند ساختمان های زمین که با سنگ و خشت ساخته شده اند، رخنه و شکاف ندارند بلکه پیوسته اند، این یعنی شکاف های ظاهر مرئی در آن ها نیست و این منافات با درهای نامرئی آن ها ندارد، کسائی گفته معنایش این است که تفاوت و اختلافی ندارند. رازی در تفسیرش گفته: فلاسفه می گویند این آیه دلیل است بر اینکه آسمان رخنه ناپذیر است و همچنین قول خدا «هل تری من فطور»{آیا در آن خلل و نقصانی می بینی} و قول خداوند «سبعا شدادا»{هفت آسمان سخت} نیز دلیل بر آن است.

ولی در این مسأله به ناروا سخن گفته اند، زیرا آیه ای که می گوید: رخنه ندارند، صریح در نداشتن رخنه است و خبر دادن از عدم یک شیء، خبر دادن از عدم امکان و ممکن بودن آن ها نیست، کسی که می گوید«فلانی مالی ندارد» این دلالت نمی کند به نفی امکان مال داشتن برای او، به علاوه خدا خلافش را بیان کرده که می فرماید «و اذا السماء فرجت»{و آنگاه که آسمان بشکافد} و قول خداوند «و اذا السماء انفطرت»{و آنگاه که آسمان از هم بشکافد} و قول خداوند «فهی یومئذ واهیه»{و در آن روز است که آن از هم گسسته باشد} در برابر این است که فرمود:

ص: 71

سَبْعاً شِداداً(1) قال فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ إلی غیر ذلک و الکل فی الرد علیهم صریح و ما ذکروه فی الدلالة لیس بظاهر بل و لیس له دلالة خفیة أیضا و أما دلیلهم المعقول فأضعف و أسخف من تمسکهم بالمنقول (2).

ذاتِ الْحُبُکِ قال البیضاوی ذات الطرائق و المراد إما الطرائق المحسوسة التی هی مسیر الکواکب أو المعقولة التی یسلکها النظار و یتوصل بها إلی المعارف أو النجوم فإن لها طرائق أو أنها تزینها کما تزین الموشی طرائق الوشی جمع حبیکة کطریقة و طرق

أو حباک کمثال و مثل (3)

قال الطبرسی رحمه الله أی ذات الطرائق الحسنة لکنا لا نری تلک الحبک لبعدها عنا و قیل ذات الخلق الحسن المستوی و قیل ذات الحسن و الزینة عن علی علیه السلام (4)

انتهی.

و أقول سیأتی تأویل آخر فی الروایة عن الرضا علیه السلام.

وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ أی أسباب رزقکم أو تقدیره و قیل المراد بالسماء السحاب و بالرزق المطر فإنه سبب الأقوات وَ ما تُوعَدُونَ من الثواب لأن الجنة فوق السماء السابعة أو لأن الأعمال و ثوابها مکتوبة مقدرة فی السماء بِأَیْدٍ أی بقوة وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ أی لقادرون من الوسع بمعنی الطاقة و الموسع القادر علی الإنفاق أو لموسعون السماء أو ما بینها و بین الأرض أو الرزق و قیل أی قادرون علی خلق ما هو أعظم منها وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ هو السماء عن علی علیه السلام یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً أی تدور دورانا و تضطرب و تموج و تتحرک وَ النَّجْمِ المراد جنس النجم أو الثریا فإنه غلب فیه و أول فی بعض الأخبار بالرسول صلی الله علیه و آله إِذا هَوی أی غرب أو انتثر یوم القیامة أو انقض

ص: 72

«سبعا شدادا»{هفت آسمان سخت} و فرموده «فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهان»{پس آن گاه که آسمان از هم بشکافد و چون چرم گلگون گردد} و آیات دیگر و همه در رد گفته آن ها صریح اند، و استدلال آن ها به آیات درست نیست، و دلیل عقلی آن ها ضعیف تر و رسواتر از دلیل نقلی آن ها است.

«ذاتِ الْحُبُکِ» راه راه، بیضاوی در تفسیرش گفته: یعنی دارای راه ها، و مراد از آن یا راه های محسوسی است که مسیر ستارگان است یا راه های اندیشه متفکران برای نیل به معارف، یا مقصود خود ستارگان است که هر کدام راهی دارند، یا مقصود این است که ستاره ها آن را به صورت پارچه راه راه نشان می دهند و طبرسی در مجمع البیان گفته: یعنی راه های خوبی دارد که ما آن ها را نمی نگریم چون از ما دورند، یا اخلاق خوب و پسندیده دارند، و از امام علی علیه السّلام روایت شده که زیبائی و زیور دارند.(1) (پایان)

من گویم: تفسیر دیگری در روایت امام رضا علیه السّلام برایش بیان می شود.

«و فی السماء رزقکم»{و روزی شما در آسمان است} یعنی اسباب روزی یا تقدیر روزی، و گفته اند مقصود از آسمان ابر است و مقصود از روزی باران که سبب قوت است «و ما توعدون»{و آنچه وعده داده شده اید} یعنی ثواب چون بهشت بالای آسمان هفتم است یا اینکه اعمال و ثواب آن ها در آسمان مضبوطند و منظور از «أید» نیرو است، «و إنا لموسعون» یعنی توانائیم که از وسع به معنی توانائی گرفته شده و موسع کسی است که قادر بر انفاق کردن است یا اینکه پهن کردیم آسمان یا آنچه بین آن و زمین است یا مقصود روزی است، و گفته اند یعنی قادریم بزرگتر از آن را بیافرینیم؛

«والسقف المرفوع»{سقف برافراشته شده}همان آسمان است که از امام علی علیه السلام نقل شده است. «یوم تمور السماء مورا» یعنی به شدت بگردد و با حالت آشفته مانند موج به حرکت درآید، «و النجم» مراد از آن هر ستاره یا خصوص ثریا است که نام آن شده است و در برخی از اخبار مراد از آن رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله است؛ «اذا هوی»{وقتی فرو افتد} یعنی غروب کند یا در روز قیامت پراکنده شود یا سقوط کند

ص: 72

أو طلع فإنه یقال هوی هویا بالفتح إذا سقط علی الأرض أو إذا نمی و ارتفع و علی الأخیر معراجه أو نزوله صلی الله علیه و آله وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری إنما خص بالذکر لأن خزاعة کانت تعبدها.

وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ قال الرازی المفسرون بأسرهم علی أن المراد أن القمر انشق و حصل فیه الانشقاق و دلت الأخبار الصحاح علیه و إمکانه لا یشک فیه و قد أخبر عنه الصادق فیجب اعتقاد وقوعه و حدیث امتناع الخرق و الالتئام حدیث اللئام و قد ثبت جواز الخرق و التخریب علی السماوات (1)

انتهی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ أی یجریان بحساب معلوم مقدر فی بروجهما و منازلهما و یتسق بذلک أمور الکائنات السفلیة و تختلف الفصول و الأوقات و یعلم السنون و الحساب وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ المشهور أن المراد بالنجم النبات الذی ینجم أی یطلع من الأرض و لا ساق له و بالشجر الذی له ساق و قیل المراد بالنجم نجم السماء یَسْجُدانِ أی ینقادان لله فیما یرید بهما طبعا انقیاد الساجد من المکلفین طوعا وَ السَّماءَ رَفَعَها خلقها مرفوعة محلا و مرتبة فإنها منشأ أقضیته و منزل أحکامه و محل ملائکته.

فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ یعنی یوم القیامة فَکانَتْ وَرْدَةً أی فصارت حمراء ثم تجری کَالدِّهانِ و هو جمع الدهن عند انقضاء الأمر و قیل هی کالدهان التی تصب بعضها بألوان مختلفة و قیل الدهان الأدیم الأحمر فَلا أُقْسِمُ قیل إذ الأمر أوضح من أن یحتاج إلی قسم أو فأقسم و لا مزیدة للتأکید أو فلأنا أقسم فحذف المبتدأ و أشبع فتحة لام الابتداء بِمَواقِعِ النُّجُومِ أی بمساقطها و تخصیص المغارب لما فی غروبها من زوال أثرها و الدلالة علی وجود مؤثر لا یزول تأثیره أو بمنازلها و مجاریها و قیل النجوم نجوم القرآن

و مواقعها أوقات نزولها وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ لما فی المقسم به من الدلالة علی عظم القدرة و کمال الحکمة و فرط الرحمة طِباقاً أی مطابقة بعضها فوق بعض مصدر طابقت

ص: 73

یا طلوع کند، یا به سمت بالا رفته و مرتفع شود و اگر مقصود پیغمبر باشد منظور معراج او یا نزولش از معراج است «و انه هو رب الشعری»{و او است پروردگار شعری} نام این ستاره را برده برای آنکه خزاعه آن را می پرستیدند.

«وانشق القمر»{و ماه شکافت} رازی در تفسیرش گفته: مفسران همه اتفاق دارند که ماه شکافت و شکاف در آن پدیدار شد، و اخبار صحیحه بر آن دلالت دارند، و در امکانش شکی نیست و مخبر صادق از آن خبر داده و باید به آن معتقد شد و امتناع خرق و التیام در فلکیات گفته مردمان پستی است، و خرق و ویرانی بر آسمان ها ثابت شده است.(1) (پایان)

«الشمس و القمر بحسبان»{ خورشید و ماه بر حسابی [روان] اند.} یعنی به حساب مقدر و معلومی در بروج و منازل خود روانه اند، و امور کائنات زمینی به وسیله آن ها منظم می شوند، و اختلاف فصول و اوقات پدیدار می شود و مردم سال ها و حساب خود را می دانند «و النجم و الشجر»{و بوته و درخت} مشهور است که مقصود از نجم، گیاه بی ساقه است و منظور از درخت، گیاه ساقه دار، و برخی گفته اند: مقصود همان ستاره آسمان است و هر دو برای خدا فرمانبردارند، به طوری که از روی اختیار برای خداوند از روی تکلیف سجده می کنند.«والسماء رفعها» یعنی آن را در محل و مرتبه ای رفیع قرار داد، زیرا آن منشأ قضاهای خداوند و قرارگاه احکام و جایگاه فرشتگان اوست.

«فإذا انشقت السماء»{آن هنگام که آسمان از هم شکافته شود} یعنی روز قیامت، «فکانت ورده» یعنی به رنگ قرمز درآید، سپس جریان یابد، «کالدهان»{چرم گلگون} و آن جمع دهن است هنگامی که کار به پایان برسد. و آن مانند چرم گلگون است که با رنگ های مختلف سرازیر می شود؛ «فلا اقسم» گفته شده: هنگامی که امر روشن تر از آن باشد که نیازی به قسم داشته باشد یا به معنی این است که قسم می خورم. «بمواقع النجوم»{قسم به مواقع نجوم} یعنی محل غروب ستارگان که دلیل است بر زوال اثر آن ها و بر وجود مؤثری که همیشه اثر دارد یا مقصود منازل و مجاری آن ها است، و گفته اند مقصود ستارگان قرآن است و اوقات نزول آن ها که «و إنه لقسم لو تعلمون عظیم»{و آن به راستی اگر بدانید سوگند بزرگی است} چون متعلق آن دلیل بر عظمت قدرت و کمال حکمت و فرط رحمت است، «طباقا» یعنی به طور مطابقت که بعضی از آن ها روی بعضی دیگر هستند،

ص: 73

النعل إذا خصفتها طبقا علی طبق وصف به أو طوبقت طباقا أو ذات طباق جمع طبق کجبل و جبال و قیل أراد بالمطابقة المشابهة أی یشبه بعضها بعضا فی الإحکام و الإتقان ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ أی اختلاف و تناقض من طریق الحکمة بل تری أفعاله کلها سواء فی الحکمة و إن کانت متفاوتة فی الصور و الهیئة و قیل معناه ما تری یا ابن آدم فی خلق السماوات من عیب و اعوجاج بل هی مستقیمة مستویة کلها مع عظمها فَارْجِعِ الْبَصَرَ أی فرد البصر و أدرها فی خلق الله و استقص فی النظر مرة بعد أخری و التقدیر انظر ثم ارجع النظر فی السماء و قیل أی قد نظرت إلیها مرارا فانظر إلیها مرة أخری متأملا فیها لتعاین ما أخبرت به من تناسبها و استقامتها و استجماعها ما ینبغی لها هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ أی شقوق و فتوق و قیل من وهی و خلل ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ أی ثم کرر النظر مرتین لأن من نظر فی الشی ء کره بعد أخری بأن له ما لم یکن بائنا و قیل المراد بالتثنیة التکریر و التکثیر کما فی لبیک و سعدیک و لذلک أجاب الأمر بقوله یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً أی بعیدا عن إصابة المطلوب کأنه طرد عنه طردا بالصغار وَ هُوَ حَسِیرٌ کلیل من طول المعاودة و کثرة المراجعة وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ أی بکواکب مضیئة إضاءة السراج.

و اعلم أن هاهنا إشکالا مشهورا و هو أنه اتفق أصحاب الهیئة علی أنه لیس فی السماء الأولی سوی القمر و سائر السیارات کل فی فلک و الثوابت کلها فی الثامن و الآیة الکریمة تدل علی أن کلها أو أکثرها فی السماء الدنیا و أجیب عنه بوجوه.

الأول أن النسبة إلیها أنه لما کانت تری منها فکانت زینة لها کما أن السراج المرئی خلف الزجاج زینة لها أو لأنه بحسب الحس لما کان یتوهم أنه فیها فکأنه زینة لها و هذا الوجه و إن کان أوفق بأصولهم إلا أنه متضمن لتکلف کثیر فی الآیات.

الثانی ما ذکره الرازی فی تفسیره و هو أنه لا یبعد وجود کرة تحت کرة

ص: 74

و گفته شده مراد از مطابقت مشابهت است یعنی بعضی از آن ها با بعضی دیگر در استواری و محکمی مشابه است.

«ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت»{در خلق خدا هیچ تفاوتی نمی بینی} یعنی حکمت خدا در همه یک نواخت است گر چه صورت و شکلشان اختلاف دارد و گفته اند: یعنی در خلق آسمان ها عیب و کجی نمی بینی و همه با بزرگی که دارند، درست و استواراند.

«فارجع البصر»{باز بنگر} یعنی هر چه خواهی در آفرینش خدا بررسی کن و اندیشه نما و باز هم بنگر و بیندیش، ببین شکستی و یا سستی در آن می بینی بلکه دیده را خسته و رانده می سازی و به خود رنج می دهی.

«و لقد زینا السماء الدنیا بمصابیح»{آسمان نزدیک تر را به زیور چراغ ها آراستیم} یعنی ستارگان درخشان که مانند چراغ ها آویخته اند.

و بدان که در اینجا اشکالی مشهور وجود دارد، چون دانشمندان هیئت اتفاق دارند که در آسمان یکم، جز ماه نیست، و سیاره های دیگر هر کدام در فلکی می باشند و ثوابت، همه در فلک هشتم اند با اینکه آیه دلالت دارد که همه یا بیشترشان در آسمان یکم هستند و از این اشکال به چند وجه جواب گفته اند:

1.

چون همه از آسمان یکم دیده می شوند زیور آن اند، مانند چراغی که از پشت شیشه دیده می شود و زیور آن می باشد و یا اینکه چون در آن احساس شوند، پندار می شود که در آنند و زیور آنند و این جواب گرچه موافق با اصول منجمان و ستاره شناسان است ولی با آیات بسیاری به طور درست تطبیق نمی شود.

2.

رازی در تفسیرش گفته: دور نیست که زیر کره قمر کره دیگری باشد

ص: 74

القمر و تکون فی البطء مساویة لکرة الثوابت و تکون الکواکب المرکوزة فیما یقارن القطبین مرکوزة فی هذه الکرة السفلیة إذ لا یبعد وجود کرتین مختلفتین بالصغر و الکبر مع کونهما متشابهتین فی الحرکة و علی هذا التقدیر لا یمتنع أن تکون هذه المصابیح مرکوزة فی السماء الدنیا فثبت أن مذهب الفلاسفة فی هذا الباب ضعیف (1)

انتهی.

و أقول جملة القول فی ذلک أن الحکماء أثبتوا أفلاکا تسعة لأنهم وجدوا أولا لجمیع الکواکب حرکة سریعة من المشرق إلی المغرب و هی التی بها یتحقق طلوعها و غروبها و بها یتحقق اللیل و النهار و هی المسماة بالحرکة الیومیة و بالحرکة الأولی و بحرکة الکل فأثبتوا لها فلکا واحدا یشتمل علی الجمیع (2)

ثم وجدوا لکل واحد من الکواکب السبعة المعروفة بالسیارة

ص: 75

و در کندی مانند کره ثوابت باشد، و همه ستارگان نزدیک به دو قطب زمین در آن باشند، و این دور نیست که دو کره مختلف بزرگ و کوچک در حالیکه در حرکت مشابه هم اند وجود داشته باشند، و بنابراین، این ستارگان در آسمان نزدیکترند، پس ثابت شد که قول فلاسفه در این باب ضعیف است(1) (پایان).

من می گویم: خلاصه سخن این است که حکماء نه فلک را ثابت کرده اند، زیرا برای همه ستارگان در نظر اول حرکتی سریع از مشرق به مغرب دیدند، که طلوع و غروب آن ها بسته به آن است، و شب و روز از آن است و حرکت یومیه نام دارد و حرکت اولی و حرکت کل نیز به آن گویند. و برای آن یک فلکی ثابت کردند که همه را داراست، سپس برای هر کدام از هفت کوکب سیّاره معروفه

ص: 75

حرکة من المغرب إلی المشرق مخالفة لحرکة آخر منها فی السرعة و البطء فأثبتوا لکل واحدة منها فلکا ثم وجدوا لجمیع الکواکب التی غیر السبعة حرکة واحدة غربیة بطیئة جدا فأثبتوا لها فلکا علی حدة فحصلت تسعة أفلاک لتسعة حرکات و هی المسماة بالأفلاک الکلیة و أما ترتیب السیارات فالمشهور أن القمر فی الفلک الذی هو أقرب إلینا ثم عطارد ثم الزهرة ثم الشمس ثم المریخ ثم المشتری ثم زحل ثم فلک الثوابت ثم الأطلس الذی هو غیر مکوکب و ما ورد فی لسان الشرع بلفظ السماوات ینزلونها علی أفلاک السیارات و بلفظ الکرسی علی فلک البروج و هو الثامن و بلفظ العرش علی التاسع و استدلوا علی الترتیب المذکور بأن زحل یکسف بعض الثوابت فیکون تحتها و ینکسف بالمشتری فیکون فوقه و المشتری ینکسف بالمریخ فهو فوقه و هذه الثلاثة تسمی علویة و أما کون الشمس تحتها فلأن لها اختلاف منظر دون العلویة و أما الزهرة و عطارد فلا جزم بکونهما تحت الشمس أو فوقها إذ لا یکسفها غیر القمر و لا یدرک کسفها لشی ء من الکواکب لاحتراقها عند مقارنتها و لا یعرف لهما اختلاف منظر أیضا لأنهما لا یبعدان عن الشمس کثیرا و لا یصلان إلی نصف النهار و الآلة التی یعرف بها اختلاف المنظر

ص: 76

حرکتی مخالف آن از مغرب به مشرق یافتند، که مخالف هم در تندی و کندی اند، و برای هر کدام هم فلکی ثابت کردند و سپس یافتند که همه کواکب جز کواکب سبعه سیاره، حرکت بسیار کندی به سوی مغرب دارند و برای آن هم فلکی ثابت کردند، پس نه فلک برای نه حرکت شد، و آن ها را افلاک کلیه نامیدند و در ترتیب سیاره ها به ترتیب از پائین به بالا می گویند:

قمر است که در فلکی قرار دارد که به ما نزدیک تر است و سپس عطارد و سپس زهره و خورشید و مریخ و مشتری و زحل، سپس فلک ثوابت و بعد فلک اطلس که دارای ستاره نیست. و آسمان ها را که در زبان شرع آمده، افلاک سیّارها می دانند و کرسی را فلک البروج که همان فلک هشتم است، و عرش را فلک نهم می شمارند، و ترتیب افلاک را اینگونه استدلال می کنند که زحل بعضی ثوابت را دچار کسوف می کند، پس آن ثوابت زیر زحل هستند، و خودش توسط مشتری دچار کسوف می شود، پس معلوم است که مشتری فوق آن است، و مشتری به وسیله مریخ دچار کسوف می شود، پس مریخ فوق آن است و این سه را علویه می خوانند.

و اما اینکه خورشید زیر آن است زیرا برای آن اختلاف منظری وجود دارد که برای سیارات علویه نیست. و امّا زهره و عطارد معلوم نشده که زیر خورشیدند یا بالای آن، زیرا جز ماه برای آفتاب انکساف نمی آورد، و کسوف آن به هیچیک از ستارگان دیگر نمی رسد، و ستارگان دیگر در مقارنه با آن محو می شوند، و اختلاف منظر هم به واسطه اینکه تا اندازه نصف النهار از خورشید به دور نمی شوند محقق نمی گردد، چون ابزاری که اختلاف منظر را نشان می دهد

ص: 76

إنما تنصب فی سطح دائرة نصف النهار فحکموا بکونهما تحت الشمس استحسانا لتکون متوسطة بین الستة بمنزلة شمسة القلادة و أیدوا ذلک بمناسبات أخر و ذکر الشیخ و بعض من تقدمه أنه رأی الزهرة کشامة علی وجه الشمس و بعضهم ادعی أنه رآها و عطارد کشامتین علیها و سمیا سفلیین لذلک و الزهرة منها فوق عطارد لانکسافها به و القمر تحت الکل لانکساف الکل به.

و أما خصوص عدد التسعة فجزم الأکثر بأنه لا أقل منها و المحقق الطوسی رحمه الله جوز کونها ثمانیة حیث قال فی التذکرة و إسناد إحدی الحرکتین الأولیین إلی المجموع لا إلی فلک خاص به لم یکن ممتنعا لکنهم لم یذهبوا إلی ذلک و قال صاحب التحفة إنی سمعت من الأستاذ أن جواز إسناد إحدی الأولیین إلی المجموع لا إلی فلک خاص بها معلل بجواز اتصال نفس بالثمانیة و أخری بالثامنة و تکون دوائر البروج و المنطقتان مفروضة علی محدب الثامنة فقلت فعلی هذا یمکن أن تکون الأفلاک الکلیة سبعة فقط بأن تفرض الثوابت مرکوزة فی ممثل زحل و دوائر البروج علی محدبة متحرکة بالحرکة السریعة دون البطیئة و تتعلق نفس واحدة بمجموع السبعة و تحرکه الحرکة الأولی و نفس أخری تعلقت بممثل زحل وحده و تحرکه الحرکة البطیئة و نفس الثانیة تعلقت بخارجه و تحرکه الحرکة الخاصة و باقی الأفلاک الستة علی حالها فاستحسنه و أثنی علی انتهی.

و قال المحقق الدوانی یجوز أن تکون الأفلاک الکلیة اثنین بأن تفرض الأفلاک الخارجة المراکز کلها سوی خارج القمر فی ثخن ممثل واحد بحیث لا تکون السطوح التی یثبتونها بین الممثلات إلا بین ذلک الممثل و ممثل القمر فتنحصر الأفلاک الکلیة فیهما انتهی هذا هو الکلام فی جانب القلة و أما فی جانب الکثرة فلا قطع لاحتمال أن یکون کل من الثوابت أو کل طائفة منها فی فلک علی حدة و أن یکون أفلاکا کثیرة غیر مکوکبة هذا ما ذکروه فی هذا الباب و لنرجع إلی ما یناسب الکتاب فنقول.

ص: 77

در سطح دائره نصف النهار نصب می شود، و حکم آنان به اینکه عطارد و زهره زیر خورشیدند، استحسانی بیش نیست، برای آنکه خورشید در وسط رشته سیّارات است، مانند نگین وسط گلوبند، و مناسبات دیگر هم برای آن آورده اند.

و شیخ (ابن سینا) و برخی پیش از او، گفته اند: که زهره را چون خالی بر چهره خورشید دیده اند و برخی مدعی شدند که آن را با عطارد چون دو خال بر آن دیده، و از این رو در زمره سفلیّات شمرده شدند و زهره بالای عطارد است، چون عطارد او را منکسف می کند، و ماه زیر همه است چون همه را منکسف می سازد.

و امّا انحصار افلاک به نه و اینکه کمتر از آن نیستند نزد بیشتر فلاسفه قطعی است، و محقق طوسی رحمه الله علیه گفته که ممکن است افلاک هشت تا باشند، آنجا که در تذکره گفته: وابسته بودن یکی از دو حرکت نخست (حرکت شبانه روزی و حرکت ثوابت) به مجموع افلاک، اگر تا هشت فلک باشند مانعی ندارد، ولی آن را نگفته اند؛ و صاحب تحفه گفته: من از استاد خودم شنیدم این احتمال محقق طوسی بنا بر آن است که مجموع هشت فلک، نفسی داشته باشند و فلک هشتم نفسی دیگر، و دائره بروج دو منطقه، هر دو بر محدب فلک هشتم باشند.

من گفتم: بنابراین ممکن است که افلاک کلی تنها هفت تا باشند اینگونه که ثوابت در ممثل زحل میخکوب باشند، و دوائر بروج هم بر محدب آن فرض شوند و به حرکت سریع آن بچرخند، نه حرکت کنند، و هر هفت تا یک نفس عمومی داشته باشند که آن را به حرکت شبانه روزی بچرخاند، و نفس دیگری از آن که ممثل زحل باشد و آن را به حرکت کند ثوابت بچرخاند، و نفس مخصوص دومی هم از آن خارج مرکز زحل باشد و او را به حرکت مخصوص زحل بچرخاند، و شش فلک دیگر به حال خود باشند، او آن را آفرین گفت و مرا ستود. (پایان)

محقق دوانی گفته: رواست که فلک کلی همان دو تا باشند به این صورت که همه فلک های خارج مرکز به جز خارج مرکز ماه در ثخن یک ممثل باشند، و سطوحی که فلاسفه میان ممثل ها ثابت می دانند نباشند، مگر میان این ممثل کلی و ممثل فلک ماه و فلک کلی تنها دو تا باشد (پایان).

این گفتگوها از نظر کمی شماره افلاک است ولی از نظر فزونی بر نه تا، دلیل قطعی نیست، زیرا محتمل است هر ستاره ثابت یا هر گروهی از آن ها یک فلک جداگانه داشته باشند، یا فلک های بی ستاره فراوانی وجود داشته باشند، این است آنچه در این باب گفته اند.

ص: 77

یمکن أن یکون أکثر الکواکب الثابتة و هی التی لم تکن فی ممر السیارات فی فلک من الأفلاک الجزئیة للقمر مساویة حرکته لحرکة الثوابت فإنهم أثبتوا کلا من تلک الأفلاک الجزئیة لدواع دعتهم إلی ذلک مع أنه تلزمهم علی ذلک إشکالات لم یمکنهم حلها فلا مانع من إثبات فلک آخر لتصحیح ما فی الآیات و الأخبار بحیث لا یخالف قواعدهم المبنیة علی الظن و التخمین و بالقید المذکور لا مانع من جهة الانکساف أیضا.

الثالث ما خطر بالبال القاصر و هو أن یکون جمیع الأفلاک الثمانیة التی أثبتوها لجمیع الکواکب فلکا واحدا مسمی بالسماء الدنیا و تکون غیرها ستة سماوات أخر غیر مکوکبة کما أنهم یثبتون لکل من الکواکب أفلاکا کثیرة جزئیة و یعدون الکل فلکا واحدا کلیا فلا ینافی شیئا من أصولهم و إنما یخالف مصطلحهم و لا عبرة بمخالفة الاصطلاح و قد ذهب بعض قدماء الحکماء أیضا إلی أن الثوابت فی فلک القمر قال بلیناس الحکیم فی کتاب علل الأشیاء هی سبعة أفلاک بعضها فی جوف بعض و صارت الأفلاک فی کل منها کوکب غیر فلک القمر فإن الکواکب تبددت فیه و تقطعت لاختلاطها بکثرة الریاح الصاعدة إلیه من قرب الأرض و قال فی موضع آخر و أما سماء الدنیا فإنها تبددت کواکبها من قبل حبکها و تدرجها فتقلبت الکواکب فصارت متعلقة بتلک الدرج و قال عند ذکر الملائکة سکان فلک القمر من الروحانیین کثیرة رحمتهم قلیلة شرورهم متعطفین علی الحیوان مصلحین للنبات دائبین فی مسرة بنی آدم متصلین بهم فلاتصالهم ربما ظهروا لهم و کلموهم بلا هیبة منهم بالرحمة لهم و بألفة و هم مسلطون علی

السماء یحرسون السماء من شیطانک و ولده أن یسترقوا السمع من الملائکة الأعلین الروحانیین المتصلین بفلک الشمس و إن الروحانیین الموکلین بالشمس إذا طلعت الشمس من مشرقها کان عندهم الأحداث التی تحدث فی العالم فی ذلک الیوم کله فشیطانک و ولده یسترقون ما أوحی إلی أولئک الملائکة فالملائکة الذین فی فلک القمر یجملون النجوم حتی یصیر نارا ثم یرجمونهم بها

ص: 78

اکنون برگردیم به آن چه مناسب کتاب است و می گوئیم: ممکن است أکثر کواکب ثابته که در گذرگاه ثوابت نیستند، در یک فلک جزء ماه باشند، که حرکتی برابر حرکت ثوابت دارد، زیرا فلاسفه افلاک جزئیه را هر کدام برای رفع اشکالی در تنظیم حرکات کواکب ثابت کرده اند، و با این حال اشکالات لاینحلی هم دارند، و مانع نیست از اثبات یک فلک دیگر برای تطبیق آیات و اخبار بر آن به طوری که مخالف با قواعد تخمینی آن ها نباشد، و با شرطی که ذکر شد اعتراض هم از جهت وقوع انکساف نسبت به برخی ثوابت لازم نمی آید.

3.

آنچه به نظر قاصر رسیده، این است که هشت فلکی که برای همه کواکب اثبات کردند، یک فلک محسوب شوند به نام آسمان دنیا، و شش فلک بی ستاره دیگر هم باشد که بشود هفت آسمان، چنانچه برای هر ستاره، سیّاره افلاک جزئی چندی ثابت می کنند و همه را یک فلک کلی می نامند، و این با اصول آن ها منافات ندارد، گرچه خلاف اصطلاح آن ها است، و آن هم باکی ندارد، برخی فلاسفه قدیم هم معتقد بودند که ثوابت، همه در فلک ماه می باشند.

بلیناس حکیم در کتاب «علل الأشیاء» گفته: هفت آسمان در درون یکدیگرند، و هر کدام یک ستاره دارند جز آسمان ما، که ستاره هایش از هم پاشیده و به واسطه بادهای فراوانی که با آن آمیخته و از زمین بالا رفته، تکه تکه شده است؛ و در جای دیگر گفته: امّا آسمان دنیا به راستی که ستاره هایش تکه تکه شده اند، چون رخنه ها و پایه ها برداشته شده و ستاره ها به آن پایه ها چرخیده اند. در باب ذکر فرشته ها گفته: ساکنان روحانی فلک قمر، پر مهر و کم شرّند، حیوان دوست و گیاه پرورند و پیوسته در شادی آدمیزاده کوشایند و به آن ها پیوسته اند. و برای این است که گاهی به دیدن آن ها می آیند و دوستانه و با مهر و الفت با آن ها سخن می گویند و آن ها بر آسمان تسلّط دارند و آن را از شیطان و فرزندانش نگه می دارند تا از فرشته های والای روحانی پیوسته به فلک خورشید سخن دزدی نکنند، زیرا فرشته های گماشته به خورشید، هنگام بر آمدن آفتاب، همه چیزی که آن روز در جهان رخ می دهد را می دانند، و شیطان و فرزندانش آنچه را که به آن ها وحی می شود، می دزدند، و فرشته های فلک قمر ستاره ها را می پرورند تا آتش زا شوند، و شیاطین را به وسیله آن ها تیر زده

ص: 78

فیهربون منها إلی آخر ما قال.

الرابع أن یکون المراد بالکواکب فی الآیة الکریمة الشهب المنقضة قریبا منها و لما کانت تری حسا علی سطح السماء فهی زینة لها و تؤیده تتمة الآیة کما ستعرف.

الخامس أن یکون المراد بالدنیا الدنو من الناحیة العلیا و العرش الأعلی فالمراد بها الفلک الثامن علی سیاق قوله تعالی دَنا فَتَدَلَّی فإن ترتیب الأفلاک قد یبتدأ مما یلینا فیکون فلک القمر أولها و أدناها و قد یبتدأ به من الجانب الأعلی ففلک الثوابت أول الأفلاک المکوکبة و أدناها من العرش و یرد علیه أن فی لسان الشرع یعبر عنه بالکرسی کما مر وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ قال البیضاوی و جعلنا لها فائدة أخری هی رجم أعدائکم بانقضاض الشهب المسببة عنها و قیل معناها رجوما و ظنونا لشیاطین الإنس و هم المنجمون فالرجوم (1) جمع رجم بالفتح و هو مصدر سمی به ما یرجم به وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ فی الآخرة بعد الإحراق بالشهب فی الدنیا(2) انتهی و أقول علی الاحتمال الرابع لا تحتاج إلی تکلف فی ذلک.

وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ قال الرازی لنزول الملائکة فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ أی مسترخیة ساقطة القوة کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ بعد ما کانت محکمة شدیدة(3) کَالْمُهْلِ قیل کدردی الزیت و قیل کعکر القطران سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً قال الرازی هذا یقتضی کون بعضها مطبقا(4)

علی البعض و هذا یقتضی أن لا یکون هاهنا(5) فرج فالملائکة کیف یسکنون و الجواب أن الملائکة أرواح و أیضا

ص: 79

و به گریز وا می دارند (تا آخر آنچه گفته است).

4.

مقصود از کواکب در آیه کریمه شهاب های پرّان نزدیک آن ها هستند، و چون دورنمای آن ها سطح آسمان است زیور آنند و تتمه آیه هم مؤید آن است، چنانچه به زودی خواهی دانست.

5.

مقصود از دنیا، نزدیکی به ناحیه علیا و عرش اعلی می باشد که در سیاق قول خدای تعالی «دنی فتدلی» تطبیق بر فلک هشتم می شود.

«دنی فتدلی»{نزدیک آمد و نزدیکتر شد} زیرا اگر ترتیب افلاک را از طرف ما آغاز کنیم فلک ماه یکم و نزدیکترین آن ها است و اگر از بالا آغاز کنیم فلک ثوابت نخستین فلک ستاره دار است و نزدیکتر از همه به عرش است، و بر آن اعتراض می شود که در زبان شرع آن را چنانچه گذشت کرسی می خوانند.(1)

«و جعلناها رجوما للشیاطین»{آن را مایه طرد شیاطین [قوای مزاحم] گردانیدیم} بیضاوی در تفسیرش گفته:

برای آن فائده دیگری قرار دادیم که راندن دشمنان شما به وسیله ی ستارگان است، و گفته اند مقصود این است که ستارگان مایه تخمین و گمان شیاطین انس اند که همان منجم هایند که از آن ها کورکورانه احکامی استخراج می کنند «و اعتدنا لهم عذاب السعیر»{و برای آن ها عذاب آتش فروزان آماده کرده ایم} در آخرت پس از سوختن آن ها به شهاب ها در دنیا.(2) (پایان)

می گویم بنا بر جواب چهارم نیاز به تکلفی در تفسیر آیه نیست.

«وانشقت السماء»{و آسمان از هم شکافته شد} رازی در تفسیرش گفته: یعنی برای فرود آمدن فرشته ها «فهی یومئذ واهیه»{و در آن روز است که آن از هم گسسته باشد}، مانند پنبه زده پس از آنکه محکم و سخت بوده است.(3)

«کالمهل»{چون فلز گداخته شده} گفته شده مانند: ته مانده زیت(روغن) یا ته نشین قطران «سبع سموات طباقا»{هفت آسمان طبقه شده بر هم} رازی در تفسیرش گفته: یعنی روی همدیگر و باید رخنه ای میان آن ها نباشد پس چگونه فرشته ها در آن ها ساکن هستند؟ و جوابش این است که فرشته ها ارواحند

ص: 79

المراد من کونها طباقا کونها موازیة لا أنها متماسة(1) وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً قال البیضاوی أی فی السماوات و هو فی السماء الدنیا و إنما نسب إلیهن لما بینهن من الملابسة وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً مثلها به لأنها تزیل ظلمة اللیل عن وجه الأرض کما یزیلها

السراج عما حوله (2) وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ أی طلبنا بلوغ السماء أو خبرها و اللمس مستعار من المس للطلب کالجس حَرَساً أی حراسا اسم جمع کالخدم شَدِیداً قویا و هم الملائکة الذین یمنعونهم عنها وَ شُهُباً جمع شهاب و هو المضی ء المتولد من النار وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ أی مقاعد خالیة عن الحرس و الشهب أو صالحة للرصد و الاستماع و لِلسَّمْعِ صلة لنقعد أو صفة لمقاعد شِهاباً رَصَداً أی شهابا راصدا له و لأجله یمنعه عن الاستماع بالرجم أو ذوی شهاب راصدین علی أنه اسم جمع للراصد.

طُمِسَتْ أی محقت و أذهب نورها فُرِجَتْ أی شقت سَبْعاً شِداداً أی سبع سماوات أقویاء محکمات لا یؤثر فیها مرور الدهور وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً متلألئا وقادا أو بالغا فی الحرارة و المراد الشمس وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ أی انقضت أو أظلمت وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ أی قلعت و أزیلت کما یکشط الإهاب عن الذبیحة فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ قال الرازی فیه قولان الأول و هو المشهور الظاهر أنها النجوم الخنس جمع خانس و الخنوس الانقباض و الاستخفاء تقول خنس بین القوم و انخنس و الکنس جمع کانس و کانسة یقال کنس إذا دخل الکناس و هو مقر الوحش یقال کنست الظباء فی کناسها و تکنست المرأة إذا دخلت هودجها تشبه بالظبی إذا دخل الکناس ثم اختلفوا فی خنوس النجوم و کنوسها علی ثلاثة أوجه فالقول الأظهر أن ذلک إشارة إلی رجوع الکواکب الخمسة السیارة و استقامتها فرجوعها هو الخنوس و کنوسها اختفاؤها تحت ضوء الشمس و لا شک أن هذه حالة عجیبة و فیها أسرار عظیمة

ص: 80

و جا نمی خواهند یا مقصود این است که موازی هم اند نه چسبیده بهم .

«و جعل القمر فیهن نورا»{و ماه را در میان آن ها روشنایی بخش گردانید} بیضاوی در تفسیرش گفته:

یعنی در آسمان ها با اینکه خودش در آسمان دنیا است و نور را به حسب مناسبت به همه نسبت داده است. «و جعل الشمس سراجا»{و خورشید را [چون] چراغی قرار داد}، آن را مانند چراغ خواند، چون تاریکی شب را از روی زمین برمی اندازد چنانچه چراغ را از گرد خود برمی دارد.

«و انا لمسنا السماء»{و ما بر آسمان دست یافتیم} یعنی خواستیم به آن یا خبر آن برسیم و فرشته های پاسبان و ستاره های سوزان یافتیم «و انا کنا نقعد منها مقاعد للسمع»{و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم} یعنی کمین گاه هایی خالی از نگهبان و شهاب و مناسب برای رصد کردن اخبار و گوش دادن «شهابا رصدا»{تیر شهابی در کمین خود} یعنی شهابی که در کمین او بوده و به وسیله آن تیر، او را از گوش دادن منع می کرده است. یا دارای شهابهایی که کمین می کردند مبنی بر اینکه اسم جمع برای راصد باشد.

«طمست» یعنی محو شد و نورش رفت «فرجت» یعنی شکافته شد «سبعا شدادا» یعنی هفت آسمان که قوی و محکم هستند که گذشت زمان در آن ها مؤثر نیست «و جعلنا سراجا وهاجا» یعنی متلألئ و درخشان یا مراد این است که به حرارت زیادی رسیده است و مراد از آن خورشید است. «و اذا النجوم انکدرت» یعنی به پایان رسد و ظلمانی گردد «و اذا السماء کشطت» یعنی از جای برکنده شود و زایل گردد همانگونه که پوست قربانی از آن کنده می شود.

«فلا اقسم بالخنس * الجوار الکنس»{نه، نه! سوگند به اختران گردان، [کز دیده] نهان شوند و از نو آیند} رازی در تفسیرش گفته: ... خنوس در هم شدن و نهان خواستن است، کنوس در لانه خزیدن آهو است و در وصف کردن ستارگان به خنوس و کنوس سه وجه است:

1.

قول اول که روشنتر است این است که این اشاره است به وضع رجوع و استقامت پنج سیّاره، که جز خورشید و ماهند؛ و برگشت آن ها از حرکت خاصه خود، خنوس آن ها است، و نهانی آن ها در پرتو خورشید کنوس آن ها است و تردیدی نیست که این یک وضع عجیبی است و رازهای بزرگ

ص: 80

باهرة

وَ الْقَوْلُ الثَّانِی مَا رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ غَیْرِهِ: أَنَّهَا هِیَ جَمِیعُ الْکَوَاکِبِ.

و خنوسها عبارة عن غیبوبتها عن البصر فی النهار و کنوسها عن ظهورها للبصر فی اللیل أی تظهر فی أماکنها کالوحش فی کنسها و القول الثالث أن السبعة السیارة تختلف مطالعها و مغاربها علی ما قال تعالی بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ و لا شک أن فیها مطلعا واحدا و مغربا واحدا هما أقرب المطالع و المغارب إلی سمت رأسنا(1)

ثم إنها تأخذ فی التباعد من ذلک المطلع إلی سائر المطالع طول السنة ثم ترجع إلیها فخنوسها عبارة عن تباعدها عن ذلک المطلع و کنوسها عبارة عن عودها إلیه فعلی القول الأول یکون القسم واقعا بالخمسة المتحیرة و علی الثانی بجمیع الکواکب و علی الثالث بالسبعة السیارة.

و القول الثانی أنها بقر الوحش و قال ابن جبیر هی الظباء و علی هذا الخنس من الخنس فی الأنف و هو تقعیر فیه فإن البقر و الظباء أنوفها علی هذه الصفة و الکنس جمع کانس و هی التی تدخل الکناس و القول هو الأول لأنه أنسب بما بعده و لأن محل قسم الله کلما کان أعظم و أعلی رتبة کان أولی (2)

انتهی.

و أقول الخمسة المتحیرة هی ما خلا الشمس و القمر من السبعة السیارة و إنما سمیت متحیرة لکونها فی حرکاتها الخاصة تارة مستقیمة تری متحرکة من المغرب إلی المشرق و تارة واقفة و تارة راجعة کالمتحیر فی أمره و لذا أثبتوا لها تداویر لظنهم عدم الاختلاف فی حرکات فلک واحد.

قوله تعالی إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ قال الرازی أی انشقت وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ إذ(3)

عند انتقاض ترکیب السماء لا بد من انتشار الکواکب علی تخوم (4)

الأرض و الفلاسفة ینکرون إمکان الخرق و الالتئام علی الأفلاک و دلیلنا علی

ص: 81

و خیره کننده دارد.

2.

آنچه از امام علیّ علیه السّلام و جز او روایت شده که این دو وصف همه ستارگانند و خنوس آن ها این است که در روز از دیده ها نهانند و کنوس آن ها دیده شدن آن ها در شب است که مانند آهوی وحشی در جایگاه خود جلوه دارند.

3.

مقصود هفت سیّاره اند و چون مطلع آن ها مختلف است و دور و نزدیک می شوند، طلوع آن ها در نزدیکترین مطلع و مغرب خود به بالای سر کنوس آن ها است که بیشتر دیده می شوند و دوری آن ها از آن مطلع، خنوس آن ها است که نهانترند؛ بنا بر قول یکم منظور همان خمسه متحیره است و بنا بر دوم همه ستارگان و بنا بر سوم هفت سیّاره. و قول دیگری وجود دارد که می گوید: متعلّق قسم گاو وحشی و آهو است که برای خفگی بینی، آن ها را خنّس گفته و برای لانه رفتن کنّس وصف کرده اند، و قول سابق با آیات دنبالش مناسب تر است. به علاوه محل سوگند، خداوند است که هرقدر بزرگ تر و عالی تر باشد سزاوارتر است.(1) (پایان)

من می گویم: خمسه متحیره پنج سیاره سرگردان جز خورشید و ماه از سبعه سیّاره اند و آن ها را سرگردان خوانده اند، برای آنکه گاهی به حرکت مخصوص خود به سوی مغرب روانند، و گاهی متوقف از حرکت و گاهی برگشت به مشرق دارند و برای همین، چند فلک تدویر برای آن ها ثابت کرده اند، زیرا گمان کرده اند، در حرکت یک فلک اختلاف نیست.(2)

«اذا السماء انفطرت» یعنی از هم بشکافند «و اذا الکواکب انتثرت»{آن گاه که آسمان از هم بشکافد،و آن گاه که اختران پراکنده شوند} زیرا چون آسمان از هم بپاشد ناچار باید ستارگان روی زمین پراکنده شوند؛ چنانچه رازی در تفسیرش گفته و افزوده که فلاسفه منکر امکان شکستن و بهبود یافتن در افلاک اند و دلیل ما بر

ص: 81

إمکان ذلک أن الأجسام متماثلة فی کونها أجساما فوجب أن یصح علی کل واحد منها ما یصح علی الآخر و إنما قلنا إنها متماثلة لأنه یصح تقسیمها إلی السماویات و الأرضیات و مورد التقسیم مشترک بین القسمین فالعلویات و السفلیات مشترکة فی أنها أجسام و إنما قلنا إنه متی کان کذلک وجب أن یصح علی العلویات ما یصح علی السفلیات لأن المتماثلات حکمها واحد فما صح (1) حکمه علی کل واحد منها وجب أن یصح علی الباقی (2) و قال فی قوله سبحانه إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ قد مر شرحه فی مواضع

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهَا تَنْشَقُّ مِنَ الْمَجَرَّةِ.

وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها أی استمعت له و المعنی أنه لم یوجد فی جرم السماء ما یمنع من تأثیر قدرة الله فی شقها و تفریق أجزائها فکانت فی قبول ذلک التأثیر کالعبد الطائع الذی إذا ولی (3)

علیه الأمر من جهة المالک أنصت له و أذعن و لم یمتنع فکذلک قوله قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ یدل علی نفوذ القدرة فی الإیجاد و الإبداع من غیر مانع (4)

أصلا کما أن قوله هاهنا وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها یدل علی نفوذ القدرة فی التفریق و الإعدام و الإفناء من غیر ممانعة أصلا و أما قوله وَ حُقَّتْ فهو من قولک هو محقوق بکذا و حقیق به یعنی و هی حقیقة بأن تنقاد و لا تمتنع و ذلک لأنه جسم و کل جسم ممکن لذاته و کل ممکن لذاته فإن الوجود و العدم بالنسبة إلیه علی السویة و کل ما کان کذلک فإن ترجیح (5)

عدمه علی وجوده لا بد و أن یکون بتأثیر واجب الوجود و ترجیحه فیکون تأثیر قدرته فی إیجاده و إعدامه نافذا ساریا من غیر ممانعة أصلا و أما الممکن فلیس له إلا القبول و الاستعداد و مثل هذا الشی ء حقیق به أن یکون قابلا للوجود تارة و للعدم أخری من واجب الوجود(6) و قال

ص: 82

امکان آن این است که همه اجسام مثل هم و یک نواخت اند و از این رو می توان آن ها را به آسمانی و زمینی بخش کرد و جوهر آن ها مشترک است و علویات و سفلیات هر دو جسم اند و بنابراین هر چه در اجسام زمینی روا باشد باید در اجسام آسمانی هم روا باشد، چون دو مانند را یک حکم است، و هر چه بر یکی جایز باشد بر آن دیگری هم روا است.

و در تفسیر قول خدا سبحانه «اذا السماء انشقت»{چون آسمان شکافته شود} گفته: شرحش در چند جا گذشت، و از امام علی علیه السّلام روایت است که از کهکشان شکاف برمی دارد «و اذنت لربها و حقت»{و پروردگارش را فرمان بَرَد و [چنین] سِزَد} یعنی در جرم آسمان مانعی از تأثیر قدرت خدا در از هم پاشیدن اجزاء آن نیست؛ و در اثر پذیری چون بنده ای فرمانبر، در برابر فرمان آقای خود است، که در برابر او سکوت می کند و اذعان نموده و امتناع نمی نماید و به همین معنا است که فرموده «قالتا اتینا طائعین»{آمدیم به دلخواه و فرمان گذار} که آن هم دلالت دارد بر نفوذ قدرت خدا در ابداع و ایجاد بدون هیچگونه مانعی، چنانچه این آیه «أَذِنَتْ لِرَبِّها» در اینجا دلالت بر نفوذ قدرت او در تفریق و اعدام و نابود کردن بی هیچ مانعی دارد. و اما اینکه فرمود: «و حقّت» یعنی او را می سزد که پذیرا باشد و امتناع نکند، چون جسم است و هر جسمی ممکن بالذات است و وجود و عدم برای او یکسان است و هر چیزی که اینگونه باشد ترجیح عدمش بر وجودش به خواست خدا و ترجیح او است و قدرت او در ایجاد و اعدامش بی هیچگونه مانعی رواست، و برای ممکن جز پذیرش و آمادگی چیزی نیست، و مانند این چیز شایسته است که یک بار پذیرای هستی شود و بار دگر به خواست واجب الوجود پذیرای نیستی گردد.(1)

و در تفسیرش در

ص: 82

فی قوله تعالی وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ ثلاثة أقوال أحدها أنها هی البروج الاثنا عشر و إنما حسن القسم بها لما فیها من عجیب الحکمة و ذلک لأن سیر الشمس فیها و لا شک أن مصالح العالم السفلی مرتبطة بسیر الشمس فدل ذلک علی أن لها صانعا حکیما و ثانیها أن البروج هی منازل القمر و إنما حسن القسم بها لما فی سیر القمر و حرکته من الآثار العجیبة و ثالثها أن البروج هی عظام الکواکب سمیت بروجا لظهورها(1)

انتهی.

و أقول فی بعض الأخبار تأویل السماء بسید الأنبیاء صلی الله علیه و آله و البروج بالأئمة الاثنی عشر علیهم السلام.

وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ قال الرازی أما الطارق فهو کل ما أتاک لیلا سواء کان کوکبا أو غیره وَ ما أَدْراکَ مَا الطَّارِقُ قال سفیان بن عیینة کل شی ء فی القرآن ما أَدْراکَ فقد أخبر الرسول صلی الله علیه و آله به و کل شی ء فیه ما یُدْرِیکَ لم یخبر به کقوله وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ ثم قال النَّجْمُ الثَّاقِبُ أی هو طارق رفیع الشأن (2) و هو النجم الذی یهتدی به فی ظلمات البر و البحر و یوقف به علی أوقات الأمطار و وصف بکونه ثاقبا لوجوه أحدها أنه یثقب الظلام بضوء ینفذ فیه و ثانیها أنه یطلع من المشرق نافذا فی الهواء کالشی ء الذی یثقب الشی ء و ثالثها أنه الذی یرمی به الشیطان فیثقبه أی ینفذ فیه و یحرقه و رابعها قال الفراء هو النجم المرتفع علی النجوم و العرب تقول للطائر إذا لحق ببطن السماء ارتفاعا قد ثقب و اختلفوا فی النجم قال بعضهم أشیر به إلی جماعة النجوم کما قیل إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ و قال آخرون إنه نجم بعینه قال ابن زید إنه الثریا و قال الفراء إنه زحل لأنه یثقب بنوره سمک سبع سماوات و قال آخرون إنه الشهب التی ترجم بها الشیاطین لقوله تعالی فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (3)

ص: 83

قول خدای تعالی «و السماء ذات البروج»{سوگند به آسمانِ آکنده ز برج} گفته در آن سه قول است:

1.

همان 12 برج آسمانی، و سوگند به آن ها نیکو است برای آنکه حکمتی شگفت آور دارند، چون خورشید در آن ها روان است و بی تردید مصالح جهان فروتر به حرکت خورشید وابسته است و همین خود دلیل است که برای آن صانع حکیمی وجود دارد.

2.

مقصود از بروج، منازل ماه است و سوگند به آن ها شایسته است، برای آنکه در گردش و جنبش ماه آثار عجیبی وجود دارد.

3.

مقصود از بروج ستارگان بزرگ و پرتو اندازند چون آشکارا هستند.(1) (پایان)

من می گویم: در برخی اخبار (سماء) در اینجا به پیغمبر خاتم تأویل شده و بروج به دوازده امام علیهم السلام.

«والسماء و الطارق»{سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد} رازی در تفسیرش گفته (طارق) هر چیزی است که شب می آید، اختر باشد یا دیگری، «و ما ادریک ما الطارق»{و تو چه می دانی که اختر شبگرد چیست} سفیان بن عیینه گفته: هر کجا در قرآن «ما ادریک» است به رسول خدا خبر داده اند، و هر کجا «ما یدریک» است به او خبر داده نشده، مانند «وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ»(2){و تو چه می دانی شاید روز قیامت نزدیک باشد}، سپس فرموده «النجم الثاقب»{آن اختر فروزان} یعنی شب گرد والامقامی است که راهنما در تاریکی های بیابان و دریا است، و موجب معرفت به اوقات باران است، و او را به چند وجه ثاقب خوانده: یکم: با پرتو خود پرده تاریکی را سوراخ می کند و در آن فرو می رود، دوّم: چون از مشرق برمی آید، هوا را مانند متّه سوراخ می کند، سوم: آن را به سوی شیطان پرتاب می کنند و او را سوراخ می کند و می سوزاند، چهارم: فراء گفته اختر بالاتر از همه اختران است، و عرب هنگامی که پرنده ای بسیار اوج می گیرد می گویند سوراخ کرد.

در خود نجم هم اختلاف است، برخی گفته اند مقصود همه اختران است مانند «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ»(3) و دیگران گفته اند: اختر مخصوص منظور است، ابن زید گفته: ثریا است، فرّاء گفته: زحل است که به نور خود هفت آسمان را سوراخ کند، و دیگران گفته اند شهاب هایی است که به دیوها پرتاب می شوند، چون خدا فرموده«فأتبعه شهاب ثاقب»{که شهابی شکافنده از پی او می تازد}.(4)

ص: 83

وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ قال الطبرسی رحمه الله أی ذات المطر عن أکثر المفسرین و قیل یعنی بالرجع شمسها و قمرها و نجومها تغیب ثم تطلع و قیل رجع السماء إعطاؤها الخیر الذی یکون من جهتها حالا بعد حال علی مرور الأزمان فترجع بالغیث و أرزاق العباد و غیر ذلک (1)

انتهی.

و أقول لا یبعد أن یکون إشارة إلی رجوع المتحیرة کما عرفت.

وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ أی رفعا بعید المدی بلا إمساک و بغیر عمد وَ ما بَناها أی و من بناها.

«وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ» طبرسی رحمه الله علیه در مجمع گفته:

اکثر مفسران گویند یعنی دارای باران، و گفته اند: یعنی خورشید و ماه و ستارگانش را با طلوع و غروب آن ها برگردان می کند، و گفته اند، برگردانی آسمان این است که در هر حال به مرور زمان خیر می دهد و باران و روزی و جز آن برمی گرداند.(1) (پایان)

من می گویم: دور نیست که این مطلب چنانچه گذشت، اشاره به برگشت خمسه متحیره باشد؛ «و الی السماء کیف رفعت»{ و به آسمان که چگونه برافراشته شده} در مسافتی دور، بدون وسیله نگهداری و بی ستون «وَ ما بَناها» یعنی کسی که او را ساخته.

دنباله است

[در رانده شدن دیوها به وسیله شهاب ها]

رازی در تفسیرش گفته: در ستارگان سودهای فراوانی است.

1.

خدا با آن ها آسمان را زیور نموده است.

2.

در شب تا اندازه ای روشنی می دهند و از این رو اگر ابرها در شب درهم شوند، تاریکی بزرگتر می شود، چون ابر جلو پرتو آن ها را می گیرد.

3.

در احوال چهار فصل اثر می بخشند زیرا اجسام بزرگ و نورانی اند و چون خورشید با ستاره ای گرم کننده همراه شود، در تابستان گرما سخت تر می شود، زیرا مانند آتشی است که با آتش دیگر می پیوندد و شک نیست که اثر هر دو با هم بیشتر است.

4.

نشانه های راهیابی از طرف خدایند و در تاریکی های خشکی و دریا مایه هدایت اند، چنانچه فرموده «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»(2) .

5.

خدا آن ها را وسیله راندن دیوها ساخته که مردم را از نور ایمان به ظلمت کفر می برند، روایت شده است که سببش آن است که جن، از آسمان خبرگیری می کردند و چون محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم مبعوث شد، آسمان پاسبانی شد و دیوها کمین گرفتند و هر کدام برای گوش گرفتن اخبار آسمان می آمدند، شهابی بر آن ها پرتاب می شد و او را می سوزاند تا خبر را به زمین نبرد و به مردم برساند و کار پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را مخلوط کند و مردم را در صحت خبر آسمانی او در شک اندازد، و این سبب پرش شهاب ها شد، و همین مقصود از قول خدای تعالی است «و جعلناها رجوما للشیاطین»{و آن ها را مایه راندن دیوها ساختیم} و برخی مردم از چندین راه در این مورد طعن زده اند:

ص: 84

أحدها أن انقضاض الکواکب مذکور فی کتب قدماء الفلاسفة قالوا إن الأرض إذا سخنت بالشمس ارتفع منها بخار یابس فإذا بلغ النار التی دون الفلک احترق بها فتلک الشعلة هی الشهاب.

و ثانیها أن هؤلاء الجن کیف یجوز أن یشاهدوا واحدا و ألفا من جنسهم یسترقون السمع فیحترقون ثم إنه (1)

مع ذلک یعودون لمثل صفتهم (2) فإن العاقل إذا رأی الهلاک فی شی ء مرة و مرارا امتنع أن یعود إلیه من غیر فائدة.

و ثالثها أنه یقال فی ثخن السماء مسیرة خمسمائة عام فهؤلاء الجن إن نفذوا فی جرم السماء و خرقوا اتصاله فهذا باطل لأنه تعالی نفی أن یکون فیها فطور علی ما قال فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ و إن کانوا لا ینفذون فی جرم السماء فکیف یمکنهم أن یسمعوا أسرار الملائکة من ذلک البعد العظیم فلم لا یسمعون کلام الملائکة حال کونهم فی الأرض.

و رابعها أن الملائکة إنما اطلعوا علی الأحوال المستقبلة إما لأنهم طالعوها من اللوح (3) المحفوظ أو لأنهم یتلقونها من وحی الله تعالی إلیهم و علی التقدیرین فلم لا یمسکون عن ذکرها حتی لا یتمکن الجن من الوقوف علیها.

و خامسها أن الشیاطین مخلوقون من النار و النار لا تحرق النار بل تقویها فکیف یحتمل (4) أن یقال الشیطان زجر من استراق السمع بهذه الشهب.

و سادسها أنه إن کان هذا القذف لأجل النبوة فلم دام بعد وفاة الرسول ص.

و سابعها أن هذه الرجوم إنما تحدث بالقرب من الأرض بدلیل أنا نشاهد حرکاتها بالغة و لو کانت قریبة من الفلک لما شاهدنا حرکاتها(5)

کما لم نشاهد

ص: 85

1.

پرش کواکب در کتاب های فلاسفه قدیم یاد شده و گفته اند، از بخار زمین که به واسطه گرم شدن به آفتاب برمی آید، چون به کره آتش می رسد آتش می گیرد و شعله می دهد و همان شهاب است.

جواب: ما منکر نیستیم که شهاب ها پیش از بعثت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم هم بودند، ولی منافات ندارد که سبب دیگری هم به آن ها افزوده که دفع جن بوده، و روایت است که به زهری گفتند: شهاب در جاهلیّت هم پرتاب می شد؟ گفت: آری، سائل گفت: بگو از قول خدای تعالی «وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَدا»(1){و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم، [امّا] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد} گفت: چون پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم مبعوث شد سخت تر و بیشتر شدند.(2)

2.

چگونه جن یکی و هزارتا از جنس خود را ببینند که برای گوش دادن می سوختند و باز به دنبال آن می روند، و خردمند چون چیزی را یک بار و یا چند بار هلاکت بار و ناسودمند ببیند به دنبالش نمی رود. جواب: چون تقدیر آید دیده نابینا شود، و چون خدا خواهد گروهی از سرکشان جن را هلاک کند، آن ها را به این راه وامی دارد و به طمع می اندازد.

3.

گفته اند: کلفتی آسمان پانصد سال راه است و اگر جن آن را بشکنند و در آن بالا روند نشدنی است، زیرا خدا شکاف برداشتن آن را نفی کرده و فرموده «آیا در آن شکافی می بینید؟» نه، و اگر در آن نفوذ نکنند چگونه از این مسافت دور اسرار فرشته ها را بشنوند و چرا از روی زمین نشنوند؟

جواب: دوری زمین از آسمان پانصد سال راه است و چه بسا که کلفتی آسمان بسیار نباشد.(3)

4.

فرشته ها چه آینده را از لوح محفوظ دریابند و چه از وحی الهی چرا راز داری نکنند تا پریان آن را بدزدند؟

جواب: آن است که زهری به سندی از ابن عباس روایت کرده که گفت در این میانه که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در میان جمعی از یارانش نشسته بود، ستاره ای پرتاب شد و درخشید، فرمود: در جاهلیّت برای این پدیده چه می گفتید؟ گفتند: می گفتیم بزرگی زاده یا بزرگی مرده؛ پیغمبر فرمود: این برای مرگ یا زندگی کسی پرتاب نمی شود، ولی چون خدا فرمانی در آسمان صادر کند، حمله

ص: 86

حرکات الکواکب و إذا ثبت أن هذه الشهب إنما تحدث بالقرب من الأرض فکیف یقال إنها تمنع الشیاطین من الوصول إلی الفلک.

و ثامنها أن هؤلاء الشیاطین لو کان یمکنهم أن ینقلوا أخبار الملائکة من المغیبات إلی الکهنة فلم لا ینقلون أسرار المؤمنین إلی الکفار حتی یتوسل الکفار بواسطة وقوفهم علی أسرارهم إلی إلحاق الضرر بهم.

و تاسعها لم لم یمنعهم الله ابتداء من الصعود إلی السماء حتی لا یحتاج فی دفعهم عن السماء إلی هذه الشهب.

و الجواب عن السؤال الأول أنا لا ننکر أن هذه الشهب کانت موجودة قبل مبعث النبی صلی الله علیه و آله (1) و قد یوجد بسبب آخر و هو دفع الجن و زجرهم

یُرْوَی: أَنَّهُ قِیلَ لِلزُّهْرِیِّ أَ کَانَ یُرْمَی فِی الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَ فَرَأَیْتَ قَوْلَهُ تَعَالَی أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً قَالَ غَلُظَتْ وَ شُدِّدَ أَمْرُهَا حِینَ بُعِثَ النَّبِیُّ ص.

و الجواب عن السؤال الثانی أنه إذا جاء القدر عمی البصر فإذا قضی الله علی طائفة منهم الحرق لطغیانها و ضلالها قیض لها من الدواعی المطمعة فی درک المقصود ما عندها یقدم علی العمل المفضی إلی الهلاک و البوار.

و الجواب عن السؤال الثالث أن البعد بین الأرض و السماء مسیرة خمسمائة عام فأما ثخن الفلک فلعله لا یکون عظیما.

و الجواب عن السؤال الرابع

مَا رَوَی الزُّهْرِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ رُمِیَ بِنَجْمٍ فَاسْتَنَارَ فَقَالَ مَا کُنْتُمْ تَقُولُونَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ إِذَا حَدَثَ مِثْلُ هَذَا قَالُوا کُنَّا نَقُولُ یُولَدُ عَظِیمٌ أَوْ یَمُوتُ عَظِیمٌ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهَا لَا تُرْمَی لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ وَ لَکِنَّ رَبَّنَا تَعَالَی إِذَا قَضَی الْأَمْرَ فِی السَّمَاءِ سَبَّحَتْ حَمَلَةُ

ص: 86

عرش تسبیح برآرند و سپس اهل هر آسمانی تسبیح برآرند، تا به این آسمان می رسد و اهل آسمان از حمله عرش گزارش می خواهند که پروردگار شما چه فرموده: و به آن ها گزارش می دهند، و این گزارش آسمان به آسمان می آید تا به این آسمان می رسد، و جن آن را می ربایند و تیر می خورند، اگر همان را بیاورند درست است ولی به آن می افزایند.

5.

دیوان از آتشند، و آتش آتش را نمی سوزاند، بلکه نیرو می دهد، و چگونه گفته می شود، شیطان به شهاب سوزان رانده می شود.

جواب: بسا که آتشی از آتش دیگر نیرومندتر است و آن را نابود می سازد.

6.

اگر این تیر پرانی برای نبوت بوده چرا پس از وفات پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله بجا مانده است؟ جواب: برای آنکه پیغمبر خبر داد که کهانت باطل شده و اگر بجا نمی ماند، کهانت باز می گشت و خبر پیغمبر دروغ می شد.

7.

این شهاب های پران نزدیک زمین پدیدار می شوند که ما حرکت آن ها را به چشم می نگریم، و اگر نزدیک آسمان بود آن را نمی دیدیم،

ص: 85

الْعَرْشِ ثُمَّ سَبَّحَ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ سَبَّحَ (1) کُلُّ سَمَاءٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ التَّسْبِیحُ إِلَی هَذِهِ السَّمَاءِ وَ یَسْتَخْبِرُ أَهْلُ السَّمَاءِ حَمَلَةَ الْعَرْشِ مَا ذَا قَالَ رَبُّکُمْ فَیُخْبِرُونَهُمْ وَ لَا یَزَالُ یَنْتَهِی ذَلِکَ الْخَبَرُ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ إِلَی أَنْ یَنْتَهِیَ الْخَبَرُ إِلَی هَذِهِ السَّمَاءِ وَ یَتَخَطَّفُ الْجِنُّ فَیُرْمَوْنَ فَمَا جَاءُوا بِهِ فَهُوَ حَقٌّ وَ لَکِنَّهُمْ یَزِیدُونَ فِیهِ.

و الجواب عن السؤال الخامس أن النار قد تکون أقوی من نار أخری فالأقوی تبطل الأضعف.

و الجواب عن السؤال السادس أنه إنما دام لأنه صلی الله علیه و آله أخبر ببطلان الکهانة فلو لم یدم هذا القذف لعادت الکهانة و ذلک یقدح فی خبر الرسول صلی الله علیه و آله عن بطلان الکهانة.

و الجواب عن السؤال السابع أن البعد علی مذهبنا غیر مانع من السماع فلعله تعالی أجری عادته بأنهم إذا وقعوا(2)

فی تلک المواضع سمعوا کلام الملائکة(3).

و الجواب عن السؤال الثامن لعله تعالی أقدرهم علی استماع الغیوب عن الملائکة و أعجزهم عن إیصال أسرار المؤمنین إلی الکافرین (4).

و الجواب عن السؤال التاسع أنه تعالی یَفْعَلُ ما یَشاءُ و یَحْکُمُ ما یُرِیدُ فهذا ما یتعلق بهذا الباب علی سبیل الاختصار(5)

انتهی.

ص: 87

چنانچه حرکات کواکب را نمی بینیم و چون ثابت شود که این شهاب ها نزدیک زمین پدیدار می شوند، چگونه مانع رسیدن دیوها به آسمان هستند؟

جواب: دوری به عقیده ما مانع شنیدن نیست، و شاید خدا می خواهد که چون به همین جا می رسند سخن فرشته ها را بشنوند.

8.

این دیوان اگر توانا بودند اخبار فرشته ها را که نهانی است به کاهنان برسانند، چرا اسرار مؤمنان را به کفار نمی رسانند تا با کشف آن به زیانشان بپردازند؛

جواب: بسا که خدا به آن ها قدرت شنیدن غیب را از فرشته داده ولی آن ها را از رساندن اسرار مؤمنان به کفار عاجز کرده.

9.

چرا خدا اساساً آن ها را از بالا رفتن به آسمان باز نداشته تا نیازی به این تیراندازی نباشد؛

جواب: خدا است که هرچه بخواهد می کند، و هر چه اراده کند حکم می راند، این است مختصری از آنچه مربوط به این باب است. (پایان)

ص: 87

و أقول الأصوب فی الجواب عن الثالث أن یقال قد ظهر أن للسماء أبوابا یصعد منها الملائکة و صعد منها نبینا صلی الله علیه و آله و عیسی و إدریس علیهما السلام بل أجساد سائر الأنبیاء و الأوصیاء بعد وفاتهم علی قول و قد ورد فی الأخبار أن الجن کانوا یصعدون قبل عیسی علیه السلام إلی ما تحت العرش و بعد بعثته کانوا یصعدون إلی الرابعة و بعد بعثة النبی صلی الله علیه و آله منعوا عن صعود السماء مطلقا بالشهب فصعودهم إما من أبوابها أو لکونهم أجساما لطیفة یمکنهم النفوذ فی جرمها و لعل المراد بالفطور فیها أن تری فیها شقوق و ثقب أو تنهدم و تنحل أجزاؤها فلا إشکال فی ذلک.

من می گویم: در پاسخ اعتراض سوم درست تر است که گفته شود: روشن است که برای آسمان درهایی است، فرشته ها از آن ها بالا می روند و پیغمبر ما صلی اللَّه علیه و آله و سلم و عیسی و ادریس علیهما السّلام از آن بالا رفتند، بلکه اجساد انبیاء و اوصیاء دیگر را بنا بر قولی از آن بالا می برند، و در اخبار آمده که جن پیش از عیسی علیه السّلام تا زیر عرش بالا می رفتند و پس از بعثت او تا آسمان چهارم بالا می رفتند، و پس از بعثت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله از رفتن به آسمان به وسیله شهاب ها ممنوع شدند و صعود آن ها یا از درهایشان بوده، یا چون لطیفند در جرم آن ها نفوذ می کردند، و مقصود از فطور که از آسمان ها نفی شده یا این است که شکاف و سوراخی در آن ها دیده شود، یا ویران شوند و اجزائشان بپاشد و اشکالی در آن نیست .

روایات

روایت1.

علل و عیون و خصال: در خبر شامی است که از امیر المؤمنین علیه السّلام پرسید: آسمان ها از چه آفریده شدند؟ فرمود: از بخار آب، پرسید آسمان دنیا از چیست؟ فرمود، از موجی خوددار، پرسید پهنا و درازای ستارگان چند است؟ فرمود: 12 فرسخ در 12 فرسخ، و از رنگ هفت آسمان و نامشان پرسید، فرمود: نام آسمان دنیا رفیع است و از آب و دود است، و نام آسمان دوم «قیدوم» است و به رنگ مس، و نام آسمان سوّم «ماروم» به رنگ مس زرد، نام چهارم «ارفلون» به رنگ نقره، و نام پنجم «هیعون» و به رنگ طلا است و نام ششم «عروس» و از یک دانه یاقوت سبز است و نام هفتم «عجماء» و یک در سپید است (الخبر).(1)

بیان

«من موج مکفوف» به معنی جسم مواج است که به قدرت خدا جریان ندارد یا آن را بسته بعد از آنکه سیال بوده، و بسا کنایه از این است که از جسمی لطیف است که در جایگاه خود بر قرار است، نه فرو ریزد و نه روان گردد، یا موجش کنایه از درخشش ستارگان در آن است، بنابر اینکه جای آن ها است، و بسا اندازه ای که برای اختر داده از خردترین ستاره های کهکشان است، زیرا ستاره های شماره شده در رصد، بسیار از این بزرگترند بلکه به جز ماه و زهره و عطارد هر کدام چند برابر زمین هستند،

ص: 88

قد أول بعض السالکین مسالک الفلاسفة اختلاف الألوان الوارد فی هذا الخبر باختلاف أنواعها و طبائعها فإنهم یقولون لیس للسماوات لون کما ستعرف إن شاء الله و ذکر السید الداماد رحمه الله لتقدیر الکواکب تأویلا غریبا أوردته فی مقام آخر و إن کانت أقوالهم فی أمثال ذلک لم تورث إلا ظنا.

برخی عرفاء رنگارنگی آسمان ها را که در این خبر است به اختلاف نوع و طبع آن ها تفسیر کرده، و بر عقیده فلاسفه رفته که گویند آسمان ها بی رنگ اند، چنانچه می فهمی ان شاء اللَّه؛ و سید داماد رحمه الله علیه اندازه ستارگان را تأویل غریبی کرده که در جای دیگری نقل کردم، گرچه گفته هایشان جز گمانی بیش نیست.(1)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: چون به آسمانم بردند در آسمان هفتم دریاها دیدم که از نور می درخشید تا آنجا که نزدیک بود درخشش آن ها دیده ها را برباید، و در آن، دریاها از ظلمت بود و دریاها از برف که می لرزیدند (الخبر).(2)

بیان

«ترعد» یعنی می غریدند یا می لرزیدند.

روایت3.

علل: به سندش آورده تا آنجا که یهودی از امیر المؤمنین علیه السّلام پرسید چرا آسمان را سماء نامیدند؟ فرمود: چون وسم آب یعنی معدن آب است .(3)

بیان

تفسیر وسم به معدن برای این است که نشانه آن است، و شاید سماو از آن مشتق به اشتقاق کبیر است چون سموّ با وسم هم حروفند و آن به معنی بلندی است یا آنکه وسم قلب شده به سمو چنانچه واژه اسم هم از سمو است.

روایت4.

علل: به سندش از ضحاک بن مزاحم آورده که سؤال شد از امام علی علیه السّلام از «طارق»؟ فرمود: زیباترین ستاره آسمان است و مردم آن را نمی شناسند، و همانا طارقش می نامند چون نورش از آسمانی به آسمانی می رود تا هفت آسمان و سپس برمی گردد تا به جای خود می رسد.(4)

ص: 89

روایت5.

احتجاج: ابن کواء از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید از کهکشانی که در آسمان است؟ فرمود: آن کانال و رودخانه آسمان است و امان اهل زمین است از غرق شدن، و از آن بود که خدا قوم نوح را به آبی تند جریان غرقه کرد.(1)

بیان

«شرج» نام کهکشان است و چه بسا آن را به حلقه های کیسه و چمدان تشبیه کرده اند که با آن ها آن را می بندند، یا به رودخانه آب که مجرای اصلی آن است، چنانچه در خبر است یا به رودخانه میان دشت، و در قاموس به معنی شکاف کمان و فرقه و کانال و بستن بقچه آمده.(2)

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: به سندش از امام ششم علیه السّلام در خبر ادریس آورده که ملک الموت فرموده است: کلفتی آسمان چهارم 500 سال راه است و فاصله اش تا آسمان سوّم هم 500 سال راه و همچنان است آسمان تا آسمان دوم و هر آسمانی و میانه هر دو آسمانی چنین است.(3)

روایت7.

علل: در خبر یزید بن سلام است که از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله پرسید، چرا ستارگان خرد و درشت به چشم می آیند با اینکه همه در اندازه برابرند؟

فرمود: چون میان آن ها و آسمان دنیا دریاهای پر موجی است که باد بر آن ها می وزد، از این رو خرد و درشت دیده می شوند، و اندازه همه یکی است.(4)

ص: 90

بیان

شاید مقصود سائل این است که چرا یک ستاره خرد و درشت دیده می شود با اینکه در همه حال یک اندازه دارد، چنانچه خورشید و ماه در افق بزرگتر دیده می شوند تا در بالای سر، چون در افق بخار زیاد است و با برخورد شعاع دید به بخار غلیظ منبسط می شوند، چنانچه در علم مناظر بیان شده و چه بسا که دریاها کنایه از بخار باشند.

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: به سندش تا أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده که فرمود: این ستاره ها که در آسمانند شهرهائی هستند مانند شهرهائی که در زمینند و هر کدام با ستونی از نور وابسته اند که درازیش در آسمان، مسافت 250 سال است.(1)

می گویم

به زودی خبر حسین بن خالد از امام رضا علیه السّلام در باب وصف ارضین می آید .

روایت9.

توحید صدوق: به سندش از جمیل آورده که گفت: از امام ششم پرسیدم در آسمان دریاهائی است؟ فرمود: آری، پدرانم از رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله به من خبر دادند که فرمود: در آسمان های هفتگانه دریاهایی است که ژرفای یکیشان پانصد سال راه است(2).

روایت10.

منتخب البصائر: به سندش از عبد اللَّه دهقان آورده که از امام رضا علیه السّلام پرسیدم، می فرمود: راستی برای خدا در پشت این آسمان یک دانه زبرجد سبز است که آسمان از آن سبز شده است، گفتم نطاق چیست؟ گفت: حجاب، برای خدای عزّوجلّ در پس آن 70 هزار عالم است، پرشماره تر از جن و انس و همه فلان و فلان را لعن می کنند.

روایت11.

ارشاد مفید: أبو بصیر از امام پنجم علیه السلام در ضمن حدیث طولانی روایت کرده

ص: 91

قَالَ: إِذَا قَامَ الْقَائِمُ علیه السلام سَارَ إِلَی الْکُوفَةِ فَهَدَمَ بِهَا أَرْبَعَةَ مَسَاجِدَ وَ لَمْ یَبْقَ مَسْجِدٌ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ (1)

لَهُ شُرَفٌ (2) إِلَّا هَدَمَهَا وَ جَعَلَهَا جَمَّاءَ(3) وَ وَسَّعَ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ وَ کَسَّرَ کُلَّ جَنَاحٍ خَارِجٍ عَنِ (4)

الطَّرِیقِ وَ أَبْطَلَ الْکُنُفَ وَ الْمَیَازِیبَ إِلَی الطُّرُقَاتِ وَ لَا یَتْرُکُ بِدْعَةً

إِلَّا أَزَالَهَا وَ لَا سُنَّةً إِلَّا أَقَامَهَا وَ یَفْتَتِحُ قُسْطَنْطَنِیَّةَ وَ الصِّینَ وَ جِبَالَ الدَّیْلَمِ فَیَمْکُثُ عَلَی ذَلِکَ سَبْعَ سِنِینَ مِقْدَارُ کُلِّ سَنَةٍ عَشْرُ سِنِینَ مِنْ سِنِیکُمْ هَذِهِ ثُمَّ یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ تَطُولُ السِّنُونَ قَالَ یَأْمُرُ اللَّهُ تَعَالَی الْفَلَکَ بِاللُّبُوثِ وَ قِلَّةِ الْحَرَکَةِ فَتَطُولُ الْأَیَّامُ لِذَلِکَ وَ السِّنُونَ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ الْفَلَکَ إِنْ تَغَیَّرَ فَسَدَ قَالَ ذَلِکَ قَوْلُ الزَّنَادِقَةِ فَأَمَّا الْمُسْلِمُونَ فَلَا سَبِیلَ لَهُمْ إِلَی ذَلِکَ وَ قَدْ شَقَّ اللَّهُ الْقَمَرَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَدَّ الشَّمْسَ مِنْ قَبْلِهِ لِیُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ أَخْبَرَ بِطُولِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَنَّهُ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (5).

که فرمود: چون قائم علیه السّلام ظهور کند به سمت کوفه روانه شود، و چهار مسجد را ویران سازد و کنگره همه مسجدها را ویران کند و آن ها را هموار نماید و خیابان بزرگ را پهن کند، و هر پره ای که به آن برآورده اند از ساختمان های اطراف همه را بردارد، و همه مستراح ها و ناودان ها را از راه ها براندازد، و هر بدعتی را از میان ببرد و هر سنت و دستور خدائی را اجراء کند و شهر قسطنطنیه و چین و کوه های دیلم همه را بگشاید و هفت سال که هر سالی برابر ده سال شما است در زمین بماند، سپس هر چه خدا خواهد انجام دهد.

گفت: گفتم: قربانت چگونه سال ها طولانی شوند؟ فرمود: خدا فلک را می فرماید تا کند شود، و روز و سال دراز شوند، گوید: گفتم: آن ها می گویند اگر فلک دگرگون شود تباه گردد؟ فرمود: این گفته زندیقان است و مسلمانان را با آن راهی نیست، با اینکه خدا ماه را برای پیغمبرش صلی اللَّه علیه و آله و سلم شکافت، و پیش از آن خورشید را برای یوشع بن نون برگردانید، و خبر داد که روز قیامت دراز گردد، و چون هزار سال شماها باشد.(1)

روایت12.

النجوم: امام حسن علیه السّلام، به این بیان ستارگان را وصف کرده: سپس روان کرد در آسمان چراغ هایی را که پرتو افکنند، و به وسیله آن ها نگهبانیش کرد و شهاب هایش را از ستارگان درخشان پرتو افکننده اش چرخانید، که اگر پرتوشان نبود، بنده ها در تاریکی شب تار در امواج تاریک و درهم آن دیدی نداشتند، و آن ها را رهبر مردم در سفرهاشان و در رفتن و آمدن به هر دیار کرد.

روایت13.

غارات: به سندی آورده که ابن کواء از امیرالمؤمنین پرسید از تفسیر قول خدای تعالی «والسماء ذات الحبک»(2) {سوگند به آسمان مشبّک} فرمود: یعنی خوش رفتار، گفت: پس کهکشان چیست؟ فرمود: وای بر تو، برای فهمیدن بپرس نه برای

ص: 92

تَعَنُّتاً یَا وَیْلَکَ سَلْ عَمَّا یَعْنِیکَ قَالَ فَوَ اللَّهِ إِنَّ مَا سَأَلْتُکَ عَنْهُ لَیَعْنِینِی قَالَ إِنَّهَا شَرَجُ السَّمَاءِ وَ مِنْهَا فُتِحَتِ السَّمَاءُ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ زَمَنَ الْغَرَقِ عَلَی قَوْمِ نُوحٍ علیه السلام قَالَ فَکَمْ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ قَالَ مَدُّ الْبَصَرِ وَ دَعْوَةٌ بِذِکْرِ اللَّهِ فَیَسْمَعُ لَا نَقُولُ غَیْرَ ذَلِکَ.

رنج دادن، ای وای بر تو از آن بپرس که بایدت، گفت: به خدا آنچه از تو پرسیدم البته باید می پرسیدم، فرمود:

کهکشان، رودخانه آسمان است، و از آن بود که آسمان بارانی سیل آسا در زمان طوفان بر قوم نوح علیه السّلام فرو ریخت، گفت: میان آسمان و زمین چه اندازه است؟

فرمود: به اندازه دید چشم و شنود ذکر خدا، جز آن نمی گوئیم.

بیان

«جز آن نمی گوئیم» یعنی اندازه مسافت را به مردم خبر نمی دهیم زیرا مصلحتی برای آن ها ندارد و این است که اندیشه در امثال این امور ممنوع است، نه چنان است که فلاسفه می پندارند کمال نفس است و برای تحصیل سعادت جاودان باید در آن اندیشه کرد و آن را فهمید.(1)

روایت14.

الغارات: به سندش از ابن نباته آورده که پرسش شد از امیرالمؤمنین علیه السّلام که چه اندازه است میان آسمان و زمین؟ فرمود: کشش دیده، و دعای ستم رسیده، پرسش شد، چه اندازه است میان مشرق و مغرب؟ فرمود: یک روز رفت و آمد خورشید، و پرسش شد از کهکشان؟ فرمود: درهای آسمان است که خدا آن ها را بر قوم نوح گشود و سپس بست و باز نکرد، و پرسش شد از رنگین کمان ها، فرمود: امان همه روی زمین از غرق شدن است، چون که آن را در آسمان می نگرند.

بیان

«یوم طراد» یعنی روز کامل و تام یا کوتاه یا روزی که خورشید در آن جریان دارد. بدان که حکماء در کهکشان اختلاف دارند، گفته شده: اثر احتراق خورشید این است که در زمان پیشین پدیدار شده و این حلقه کهکشانی را پدید آورده و به آن اعتراض شده که این گفته مخالف قواعد فلاسفه یونانی است که گویند قرص خورشید جسمی است آسمانی و حرارت ندارد

ص: 93

و الإحراق و منها عدم کون الفلک قابلا للتأثر و قیل بخار دخانی واقع فی الهواء و أورد علیه بأنه لو کان کذلک لکان یختلف فی الصیف و الشتاء و قیل هی کواکب صغار متقاربة متشابکة لا تتمایز حسا بل هی لشدة تکاثفها و صغرها صارت کأنها لطخات سحابیة و هذا أقرب الوجوه (1).

و سوخته نمی شود و به علاوه فلک اثرپذیر نیست و گفته اند: بخار دودگونی است در حلقه ای از هوا و اعتراض شده که اگر چنین بود در تابستان و زمستان باید مختلف شود، و گفته اند: ستاره های خردی است که نزدیک هم و اندر هم شده اند و در دید آدمی ممتاز نمی شوند و از بس در هم شده اند و ریزند که به مانند تکه های ابر نمودار شدند و این نزدیکترین وجوه به باور است.(1)

روایت15.

علل: از محمّد بن علیّ بن ابراهیم آورده که فرمود: معنی آسمان این است که بالا است، و معنی زمین این است که پائین است و هر چیزی که پایین است، زمین است.(2)

روایت16.

نهج: آورده که فرمود: بار خدایا پروردگار سقف بلند، و فضای خوددار، آنکس که آن را فرودگاه شب و روز ساختی، و روانگاه خورشید و ماه و جای رفت و آمد ستارگان گردنده، و ساکنانش را گروهی از فرشته هایت نمودی، که از پرستشت خسته نمی شوند، و پروردگار این زمین که آن را پایگاه مردم ساختی و گردشگاه خزنده ها و چهارپایان نمودی، و آنچه شماره نشوند از دیدنی ها و نادیدنی ها، و پروردگار کوه های لنگر مانند که آن ها را میخ های زمین ساختی، و پشتیبان آفریده ها گردانیدی.

بیان

سقف مرفوع آسمان است، جوّ هوا است و میان آسمان و زمین که به هم پیوسته است و بعضی جوّ مکفوف را هم به آسمان تفسیر کرده اند و ظاهر این است که همان هواء میان آسمان و زمین است که محدود به آسمان شده و در دعاء آمده «و سد الهواء بالسماء»[و بسته هوا را به آسمان]. غاض الماء: فرو کشید و کم شد، و آسمان فرودگاه شب و روز و خورشید و ماه است که در آن نهان می شوند، و اگر به هوا تفسیر شود برای آن است که دیدگاهش هوا است، و گفته اند مقصود از جوّ هوا و فضای میان آسمان ها است که به وسیله آنها واداشته است و چه بسا همان بعد موهوم یا موجودی باشد که جای فلک است و محدود و مضبوط به وجود آسمان ها است، و ممکن است که وصف فرودگاه و دنبال آن برای سقف و جوّ هر دو باشند که به هم پیوسته اند و یکی شمرده شدند چون هر دو محل فی الجمله محل این آثار و اجرامند و جولانگاه ستارگان گردنده اند.

ابن میثم گفته: مقصود از جوّ آسمان است

ص: 94

مغیضا للیل و النهار لأن الفلک بحرکته المستلزمة لحرکة الشمس علی وجه الأرض یکون سببا لغیبوبة اللیل و عن وجهها لغیبوبة النهار فکان کالمغیض لهما و قیل جعلته مغیضا أی غیضة لهما و هی فی الأصل الأجمة کما یجتمع فیها الماء فتسمی غیضة و

ینبت فیها الشجر کأنه جعل الفلک کالغیضة و اللیل و النهار کالشجر النابت فیها و قال الکیدری فی شرحه المغیض الموضع الذی یغیض فیه الماء أی ینضب و یقل و جعل السماء و الفلک مغیضا للیل و النهار مجازا أی ینقص الله اللیل مرة و النهار أخری و إن زاد فی الآخر و ذلک بحسب جریان الشمس و قال الجو المکفوف کأنه أراد الهواء المحدود الذی ینتهی حده إلی السماء و الجو ما بین السماء و الأرض کأنه کف أی منع من تجاوز حدیه و قال أبو عمرو الجو ما اتسع من الأودیة و کل مستدیر فهو کفة بالکسر کأنه أراد الهواء الذی هو علی هیئة المستدیر لأنه داخل الفلک الکروی الشکل أو أراد بالجو الفلک العریض الواسع و بالمکفوف ما کان علیه کفة من المجرة و النیرات فیکون من کفة الثوب أو أراد بالمکفوف الفلک المحکم الخلق الشدید المتبرئ عن الخلل و الفطور من قولهم عیبة مکفوفة أی مشرجة مشدودة انتهی.

و الاختلاف التردد و حمله علی اختلاف الفصول بعید و السبط بالکسر الأمة و القبیلة.

لا یسأمون أی لا یملون قرارا أی محل استقرار و درج کقعد أی مشی و الهوام الحشرات و قال ابن میثم قال بعض العلماء من أراد أن یعرف حقیقة قوله علیه السلام مما یری و مما لا یری فلیوقد نارا صغیرة فی فلاة فی لیلة صیفیة و ینظر ما یجتمع علیها من غرائب أنواع الحیوان العجیبة الخلق لم یشاهدها هو و لا غیره و أقول یحتمل أن یراد ما لیس من شأنه الرؤیة لصغره أو لطافته کالملک و الجن و الاعتماد الاتکاء و الاتکال إذ الجبال مساکن لبعضهم و منها تحصل منافعهم.

و فرودگاه شب و روز است برای آنکه خورشید را با خود به روی زمین می آورد و شب نهان می شود و از آن می برد و روز نهان می شود، و چون فرودگاه هر دو است، و گفته اند: غیضه بمعنی بیشه است که پر از درخت است و گویا فلک بیشه ای است که در آن درخت، شب و روز می روید، کیدری گفته: مغیض کنایه از کوتاه و بلند شدن شب و روز در فصول سال بر اثر حرکت خورشید است.

و گفته: جو مکفوف هوا است که آسمان مرز آن است و جوّ میان آسمان و زمین است و چنان است که جلوش از تجاوز بسته شده، ابو عمرو گفته: جوّ وادی پهناور است و هر چیز گردی هم، کفّه است به کسر کاف، و مقصود هوا است که حلقه و گرد است، چون درون فلک است که شکل کره دارد، یا مقصود از جوّ فلک پهناور است و مکفوف یعنی کفه دار، زیرا کفه کهکشان و ستارگان بر آن است، یا مقصود از مکفوف چرخ سخت آفرینش و برکنار از خلل و شکاف است، چون «چمدان بسته» (پایان).

ابن میثم گفته: هر که خواهد معنی گفته آن حضرت «مما یری و مما لا یری»[دیدنی و نادیدنی] را خوب بفهمد، شبانه آتشی خرد در بیابان هنگام تابستان بیفروزد، و بنگرد چه جانوران ناشناسی از انواع جانداران عجیب الخلقه گرد آن می آیند که او و جز او آن ها را ندیده است؛ من گویم چه بسا مقصود از (نادیدنی) آن باشد که به دید در نیاید برای ریزی آن، مانند اتم و یا لطافتش مانند پری و فرشته. و «اعتماد» به معنی اتکاء و تکیه کردن است، زیرا کوه ها جایگاه های بعضی از آن ها است و از آن جا است که منافع آن ها به دست می آید.

روایت17.

نهج البلاغه: از نوف بکالی آمده که امیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه ای فرمود:

ص: 95

فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتٍ بِلَا عَمَدٍ قَائِمَاتٍ بِلَا سَنَدٍ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَ طَائِعَاتٍ مُذْعِنَاتٍ غَیْرَ مُتَلَکِّئَاتٍ وَ لَا مُبْطِئَاتٍ وَ لَوْ لَا إِقْرَارُهُنَّ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ إِذْعَانُهُنَّ بِالطَّوَاعِیَةِ لَمَا جَعَلَهُنَّ مَوْضِعاً لِعَرْشِهِ وَ لَا مَسْکَناً لِمَلَائِکَتِهِ وَ لَا مَصْعَداً لِلْکَلِمِ الطَّیِّبِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِنْ خَلْقِهِ جَعَلَ نُجُومَهَا أَعْلَاماً یَسْتَدِلُّ بِهَا الْحَیْرَانُ فِی مُخْتَلِفِ فِجَاجِ الْأَقْطَارِ لَمْ یَمْنَعْ ضَوْءَ نُورِهَا ادْلِهْمَامُ سُجُفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ لَا اسْتَطَاعَتْ جَلَابِیبُ سَوَادِ الْحَنَادِسِ أَنْ تَرُدَّ مَا شَاعَ فِی السَّمَاوَاتِ مِنْ تَلَأْلُؤِ نُورِ الْقَمَرِ(1) إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ.

از آفریده ها که گواه اویند، آفرینش آسمان ها است که بی ستون برپایند، و بی تکیه گاه برجایند، آن ها را خواند و گردن گزار و فرمانبردار شدند، نه سستی کردند و نه کندی، و اگر معترف به پروردگاری و دل نهاده به فرمانش نبودند، آن ها را جایگاه عرش خود نمی ساخت، و نه مسکن فرشته هایش، و نه فرازگاه سخن های پاک و کردار خوب آفریده هایش نمی کرد، ستارگانشان را نشانه و راهنمای سرگردان در هر درّه زمین ساخت، پرده های تاریک شب جلوگیر پرتو آن ها نشدند، و سرپوش های سیاه تیر گی ها، آنچه را از روشنی ماه در آسمان ها می افروزد، برنگرداندند. (تا آخر خطبه).

توضیح

مقصود از شواهد، خلق آیات بر آفریدن و نشانه های تدبیر محکم او است، یا گواهی خلق به هستی و تدبیر و دانش او، یا وجود انکار ناپذیر آفریده ها است که نشانه حکمت اویند ... مسکن ملائکه شدند: شاید مقصود از آن ها مقربانند، یا بیشتر آن ها زیرا دسته ای از آن ها ساکن در هوا و زمین و آب هستند، برآمدن سخن پاک و کردار خوب به وسیله بالابردن نویسنده ها نامه اعمال را به آسمان ها است، و اشاره دارد به قول خدای سبحان «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُه»(1){سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد} و پذیرائی شان اشاره است به گفته خدای تعالی«ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ»(2){سپس آهنگِ [آفرینشِ] آسمان کرد، و آن بخاری بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید.» آن دو گفتند: «فرمان پذیر آمدیم.»} و سخن در تأویل آیه گذشت.

و گفته اند در اینجا منظور از اعتراف آن ها به ربوبیت پروردگار، گواهی حال ممکن است به نیاز به پروردگار و پذیرش

ص: 96

قدرته و ظاهر أنه لو لا إمکانها و انفعالها عن قدرته و تدبیره لم یکن فیها عرش و لم یکن مسکنا للملائکة و لا مصعدا للکلم الطیب و العمل الصالح من الخلق انتهی.

و أما تخصیصه علیه السلام السماوات بالطاعة مع اشتراک الأرض لها فی ذلک فی الآیة فلعله لکونها أکثر طاعة لکون مادتها أقبل أو لشرفها و العلم بالتحریک ما یهتدی به و المختلف الاختلاف أی التردد أو موضعه أو هو من المخالفة و الفج الطریق الواسع بین جبلین و القطر الجانب و الناحیة فالمعنی یستدل بها الحیاری فی التردد فی فجاج الأقطار أو فی اختلاف الفجاج الموجودة فی الأقطار و ذهاب کل منها إلی جهة غیر ما یذهب إلیه الآخر کاختلاف القوم فی الآراء و السجف بالکسر و بالفتح الستر و الجلباب بالکسر ثوب واسع تغطی به المرأة ثیابها کالملحفة و قیل هو الخمار و قیل القمیص و الحندس کزبرج الشدید الظلمة و شاع الشی ء یشیع أی ظهر و ذاع و فشا و تلألأ القمر و البرق أی لمع.

قدرتش است، و روشن است که اگر ممکن نبود و پذیرش قدرت و تدبیرش را نداشت در آن عرشی نبود و مسکن فرشته ها و فرازگاه سخنان پاک و کردار نیک خلق نمی شد(پایان).

و اما اینکه آسمان را مخصوص طاعت نموده و نامی از زمین که قرین او است نبرده، برای این است که ماده او پذیراتر بوده یا شرافت دارد، و منظور از استدلال سرگردان به دره های اقطار زمین، این است که در رفت و آمد راهنمای آن ها است، یا هر کدام به سوئی می روند که دیگری نمی رود، چون اختلاف مردم در رأی ...

روایت18.

کتاب مثنی بن ولید حناط: از أبی بصیر آورده که از امام ششم علیه السّلام از هفت آسمان پرسید، فرمود: هیچ آسمانی نیست جز اینکه خلقی دارد و میان آن و آسمان دیگر هم آفریده ها است تا به آسمان هفتم می رسد، گفتم: زمین ها؟ فرمود: هفت تا است و در پنج تا از آن آفریده های خدا است و در دو تا جز هوا نیست.

روایت19.

در کتاب زید نرسی است که امام ششم فرمود: چون نگاه به آسمان می کنی بگو: و دعا را ذکر کرده تا گفته: بار خدایا پروردگار سقف مرفوع و دریای خوددار، و چرخ آکنده، و ستارگان مسخر شده، و پروردگار هور بن

ص: 97

إِیسِیَّةَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَافِنِی مِنْ کُلِّ عَقْرَبٍ وَ حَیَّةٍ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا هُورُ بْنُ إِیسِیَّةَ قَالَ کَوْکَبَةٌ فِی السَّمَاءِ خَفِیَّةٌ تَحْتَ الْوُسْطَی مِنَ الثَّلَاثِ الْکَوَاکِبِ الَّتِی فِی بَنَاتِ نَعْشٍ الْمُتَفَرِّقَاتِ ذَلِکَ أَمَانُ مَا قُلْتُ.

ایسیّه، رحمت فرست بر محمّد و خاندان محمّد- تا آخر دعاء- گوید: گفتم: هور بن ایسیّه چیست؟ فرمود: ستاره ای است کم نور، زیر سه ستاره دنبال بنات النعش، که آن امان است از آنچه گفتم.

روایت20.

درّ المنثور: به نقل از هفت کتاب عامّه، از ابن مسعود نقل کرده که گفت: میان آسمان و زمین پانصد سال راه است، و میان دو آسمان 500 سال، کلفتی هر آسمان و زمین هم 500 سال و میان آسمان هفتم تا کرسی 500 سال و میان کرسی تا آب 500 سال و عرش بر روی آب است.(1)

روایت21.

کافی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: راستی خدا عزّ ذکره چون بخواهد دولت قومی را نیست کند چرخ را می فرماید تا تند بچرخد و آن دولت به اندازه ای شود که او بخواهد.(2)

بیان

فرمان به فلک، کنایه از وسیله سازی برای نابودی دولت آن ها است و چه بسا که دولت ها چرخی جدا داشته باشند از افلاک معروفه، و برای دولت آن ها چند دور تقدیر شده باشد. و چنانچه خدا طولانی شدن مدت آن ها را بخواهد، امر به کند شدن آن در حرکت می نماید و هنگامی که سرعت فنای آن ها را بخواهد امر به سرعت آن می کند.

روایت22.

کافی: به سندش از جابر آورده که گفت: ما نزد امام پنجم بودیم و سلطنت بنی امیه را ذکر کردند و امام علیه السّلام فرمود: هیچ کس بر هشام بپا نخیزد، جز اینکه کشته شود، و فرمود: بیست سال پادشاهی کند، گوید: ما بیتابی کردیم، فرمود: چه می شود شما را، چون خدای عزّوجلّ بخواهد سلطنت مردمی را نابود سازد، به فرشته می فرماید گردش چرخ را تند کند، و به اندازه ای که می خواهد برساند.(3)

روایت23.

توحید مفضل: امام صادق علیه السّلام فرمود: ای مفضّل بیندیش در ستارگان

ص: 98

وَ اخْتِلَافِ مَسِیرِهَا فَبَعْضُهَا لَا تُفَارِقُ مَرَاکِزَهَا مِنَ الْفَلَکِ وَ لَا تَسِیرُ إِلَّا مُجْتَمِعَةً وَ بَعْضُهَا مُطْلَقَةٌ تَنْتَقِلُ فِی الْبُرُوجِ وَ تَفْتَرِقُ فِی مَسِیرِهَا فَکُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا یَسِیرُ سَیْرَیْنِ مُخْتَلِفَیْنِ أَحَدُهُمَا عَامٌّ مَعَ الْفَلَکِ نَحْوَ الْمَغْرِبِ وَ الْآخَرُ خَاصٌّ لِنَفْسِهِ نَحْوَ الْمَشْرِقِ کَالنَّمْلَةِ الَّتِی تَدُورُ عَلَی الرَّحَی فَالرَّحَی تَدُورُ ذَاتَ الْیَمِینِ وَ النَّمْلَةُ تَدُورُ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ النَّمْلَةُ فِی تِلْکَ تَتَحَرَّکُ حَرْکَتَیْنِ مُخْتَلِفَیْنِ إِحْدَاهُمَا بِنَفْسِهَا فَتَتَوَجَّهُ أَمَامَهَا وَ الْأُخْرَی مُسْتَکْرَهَةٌ مَعَ الرَّحَی تَجْذِبُهَا إِلَی خَلْفِهَا فَاسْأَلِ الزَّاعِمِینَ أَنَّ النُّجُومَ صَارَتْ عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ بِالْإِهْمَالِ مِنْ غَیْرِ عَمْدٍ وَ لَا صَانِعٍ لَهَا مَا مَنَعَهَا أَنْ تَکُونَ کُلُّهَا رَاتِبَةً أَوْ تَکُونَ کُلُّهَا مُتَنَقِّلَةً فَإِنَّ الْإِهْمَالَ مَعْنًی وَاحِدٌ فَکَیْفَ صَارَ یَأْتِی بِحَرَکَتَیْنِ مُخْتَلِفَتَیْنِ عَلَی وَزْنٍ وَ تَقْدِیرٍ فَفِی هَذَا بَیَانُ أَنَّ مَسِیرَ الْفَرِیقَیْنِ عَلَی مَا یَسِیرَانِ عَلَیْهِ بِعَهْدٍ وَ تَدْبِیرٍ وَ حِکْمَةٍ وَ تَقْدِیرٍ وَ لَیْسَ بِإِهْمَالٍ کَمَا تَزْعُمُهُ الْمُعَطَّلَةُ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ وَ لِمَ صَارَ بَعْضُ النُّجُومِ رَاتِباً وَ بَعْضُهَا مُتَنَقِّلًا قُلْنَا إِنَّهَا لَوْ کَانَتْ کُلُّهَا رَاتِبَةً لَبَطَلَتِ الدَّلَالاتُ الَّتِی یُسْتَدَلُّ بِهَا مِنْ تَنَقُّلِ الْمُتَنَقِّلَةِ وَ مَسِیرِهَا فِی کُلِّ بُرْجٍ مِنَ الْبُرُوجِ کَمَا قَدْ یُسْتَدَلُّ عَلَی أَشْیَاءَ مِمَّا یُحْدَثُ فِی الْعَالَمِ بِتَنَقُّلِ الشَّمْسِ وَ

النُّجُومِ فِی مَنَازِلِهَا وَ لَوْ کَانَتْ کُلُّهَا مُتَنَقِّلَةً لَمْ یَکُنْ لِمَسِیرِهَا مَنَازِلُ تُعْرَفُ وَ لَا رَسْمٌ یُوقَفُ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ إِنَّمَا یُوقَفُ بِمَسِیرِ الْمُتَنَقِّلَةِ مِنْهَا لِتَنَقُّلِهَا فِی الْبُرُوجِ الرَّاتِبَةِ کَمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی سَیْرِ السَّائِرِ عَلَی الْأَرْضِ بِالْمَنَازِلِ الَّتِی یَجْتَازُ عَلَیْهَا وَ لَوْ کَانَ تَنَقُّلُهَا بِحَالٍ وَاحِدَةٍ لَاخْتَلَطَ نِظَامُهَا وَ بَطَلَتِ الْمَآرِبُ فِیهَا وَ لَسَاغَ لِقَائِلٍ أَنْ یَقُولَ إِنَّ کَیْنُونِیَّتَها عَلَی حَالٍ وَاحِدَةٍ تُوجِبُ عَلَیْهَا الْإِهْمَالَ مِنَ الْجِهَةِ الَّتِی وَصَفْنَا فَفِی اخْتِلَافِ سَیْرِهَا وَ تَصَرُّفِهَا وَ مَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْمَآرِبِ وَ الْمَصْلَحَةِ أَبْیَنُ دَلِیلٍ عَلَی الْعَمْدِ وَ التَّدْبِیرِ فِیهَا فَکِّرْ فِی هَذِهِ النُّجُومِ الَّتِی تَظْهَرُ فِی بَعْضِ السَّنَةِ وَ تَحْتَجِبُ فِی بَعْضِهَا کَمِثْلِ ثُرَیَّا وَ الْجَوْزَاءِ وَ الشِّعْرَیَیْنِ وَ سُهَیْلٍ فَإِنَّهَا لَوْ کَانَتْ بِأَسْرِهَا تَظْهَرُ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ لَمْ تَکُنْ لِوَاحِدٍ فِیهَا(1)

عَلَی حِیَالِهِ دَلَالاتٌ یَعْرِفُهَا النَّاسُ وَ یَهْتَدُونَ بِهَا لِبَعْضِ أُمُورِهِمْ کَمَعْرِفَتِهِمُ الْآنَ بِمَا یَکُونُ مِنْ طُلُوعِ الثَّوْرِ وَ الْجَوْزَاءِ إِذَا طَلَعَتْ وَ احْتِجَابِهَا إِذَا احْتَجَبَتْ

ص: 99

و اختلاف حرکاتشان، برخی از مرکز خود جدا نمی شوند و گرد هم می چرخند، و برخی آزادانه در بروج جابجا می شوند و در سیر خود از هم جدا هستند، هر کدام دو گردش مختلف دارند، یکی عمومی به همراه چرخ به سوی مغرب، و دیگری ویژه خود به سوی مشرق، مانند مورچه روی سنگ آسیاب، که سنگ به سوی راست می چرخد و مورچه به سوی چپ می رود و دو حرکت دارند: یکی از خود به سوی پیش و دیگری به ناخواه او است، و سنگ آسیا آن را پس می برد، بپرس از آن ها که می پندارند ستاره ها بیخود و بی سرپرست به این وضع موجود درآمده اند، چرا همه بر جای خود نیستند و چرا همه جابجا نمی شوند؟ چون سر خود بودن یکی است، و چرا دو حرکت جدا با سنجش و اندازه دارند ؟ این خود روشن می کند که روش هر دو دسته به فرمان و تدبیر است نه از روی حکمت و اندازه گیری، نه بیخودی، چنانچه منکرین صانع می پندارند.

و اگر کسی بگوید: چرا برخی ستاره ها، ستاره ثابتند و برخی سیّار، گوئیم اگر همه ثابت بودند، دلالت سیّاره ها از نقل در هر انتقالی وجود نداشت، و نمی شد حوادث جهان را از نقل خورشید و نجوم در منازل خود پیش بینی کرد، و اگر همه سیّاره بودند منزل آن ها شناخته نمی شد و نشانه ای نداشت، زیرا اسیر سیارات و مواقف آن ها به وسیله ستاره های ثابت که بروج را تشکیل می دهند شناخته می شود (که گویند در برج حمل یا ثور است)، چنانچه سیر مسافر در زمین را از منازل ثابت او تشخیص می دهند که به آن ها گذر می کند، و اگر همه جابجا می شدند به یک وضع نظام آن ها مختل می شد، و مقاصدی که از آن ها منظور است نابود می شد، و چه بسا کسی می گفت: این یکنواختی به طوری که ما گفتیم دلیل بی صانع بودن آن ها است، و اختلاف سیر و دگرگونی آن ها و هدف ها که به دست می دهند، دلیلی روشنتر است که تعمّد و تدبیر مدبّر در آن ها حکمفرما است.

بیندیش در این ستاره ها که برخی از سال هویدا می شوند و در برخی نهان می باشند چون ثریا، جوزاء، و دو شعرا، و سهیل که اگر در همه وقت آشکار بودند مردم از آن ها چیزی نمی فهمیدند، و به برخی کارهاشان پی نمی بردند، چنانچه اکنون از طلوع نور و جوزاء می فهمند

ص: 99

فَصَارَ ظُهُورُ کُلِّ وَاحِدٍ وَ احْتِجَابُهُ فِی وَقْتٍ غَیْرِ الْوَقْتِ الْآخَرِ لِیَنْتَفِعَ النَّاسُ بِمَا یَدُلُّ عَلَیْهِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا عَلَی حِدَتِهِ وَ کَمَا جُعِلَتِ الثُّرَیَّا وَ أَشْبَاهُهَا تَظْهَرُ حِیناً وَ تَحْجُبُ حِیناً لِضَرْبٍ مِنَ الْمَصْلَحَةِ کَذَلِکَ جُعِلَتْ بَنَاتُ النَّعْشِ ظَاهِرَةً لَا تَغِیبُ لِضَرْبٍ آخَرَ مِنَ الْمَصْلَحَةِ فَإِنَّهَا بِمَنْزِلَةِ الْأَعْلَامِ الَّتِی یَهْتَدِی بِهَا النَّاسُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ لِلطُّرُقِ الْمَجْهُولَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّهَا لَا تَغِیبُ وَ لَا تَتَوَارَی فَهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهَا مَتَی أَرَادُوا أَنْ یَهْتَدُوا بِهَا إِلَی حَیْثُ شَاءُوا وَ صَارَ الْأَمْرَانِ جَمِیعاً عَلَی اخْتِلَافِهِمَا مُوَجَّهَیْنِ نَحْوَ الْإِرْبِ وَ الْمَصْلَحَةِ وَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَی عَلَامَاتٌ وَ دَلَالاتٌ عَلَی أَوْقَاتٍ کَثِیرَةٍ مِنَ الْأَعْمَالِ کَالزِّرَاعَةِ وَ الْغِرَاسِ وَ السَّفَرِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ أَشْیَاءَ مِمَّا یَحْدُثُ فِی الْأَزْمِنَةِ مِنَ الْأَمْطَارِ وَ الرِّیَاحِ وَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ بِهَا یَهْتَدِی السَّائِرُونَ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ لِقَطْعِ الْقِفَارِ الْمُوحِشَةِ وَ اللُّجَجِ الْهَائِلَةِ مَعَ مَا فِی تَرَدُّدِهَا فِی کَبِدِ السَّمَاءِ مُقْبِلَةً وَ مُدْبِرَةً وَ مُشْرِقَةً وَ مُغْرِبَةً مِنَ الْعِبَرِ فَإِنَّهَا تَسِیرُ أَسْرَعَ السَّیْرِ وَ أَحَثَّهُ أَ رَأَیْتَ لَوْ کَانَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ بِالْقُرْبِ مِنَّا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَنَا سُرْعَةُ سَیْرِهَا بِکُنْهِ مَا هِیَ عَلَیْهِ أَ لَمْ تَکُنْ سَتَخْطَفُ الْأَبْصَارَ بِوَهْجِهَا وَ شُعَاعِهَا کَالَّذِی یَحْدُثُ أَحْیَاناً مِنَ الْبُرُوقِ إِذَا تَوَالَتْ وَ اضْطَرَبَتْ فِی الْجَوِّ وَ کَذَلِکَ أَیْضاً لَوْ أَنَّ أُنَاساً کَانُوا فِی قُبَّةٍ مُکَلَّلَةٍ بِمَصَابِیحَ تَدُورُ حَوْلَهُمْ دَوَرَاناً حَثِیثاً لَحَارَتْ أَبْصَارُهُمْ حَتَّی یَخِرُّوا لِوُجُوهِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ مَسِیرُهَا فِی الْبُعْدِ الْبَعِیدِ لِکَیْلَا تَضُرَّ فِی الْأَبْصَارِ وَ تُنْکَأَ فِیهَا وَ بِأَسْرَعِ السُّرْعَةِ لِکَیْلَا تَتَخَلَّفَ عَنْ مِقْدَارِ الْحَاجَةِ فِی مَسِیرِهَا وَ جُعِلَ فِیهَا جُزْءٌ یَسِیرٌ مِنَ الضَّوْءِ لِیَسُدَّ مَسَدَّ الْأَضْوَاءِ إِذَا لَمْ یَکُنْ قَمَرٌ وَ یُمْکِنُ فِیهِ الْحَرَکَةُ إِذَا حَدَثَتْ ضَرُورَةٌ کَمَا قَدْ یَحْدُثُ الْحَادِثُ عَلَی الْمَرْءِ فَیَحْتَاجُ إِلَی التَّجَافِی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ مِنَ الضَّوْءِ یَهْتَدِی بِهِ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَبْرَحَ مَکَانَهُ فَتَأَمَّلِ اللُّطْفَ وَ الْحِکْمَةَ فِی هَذَا التَّقْدِیرِ حِینَ جُعِلَ لِلظُّلْمَةِ دَوْلَةٌ وَ مُدَّةٌ لِحَاجَةٍ إِلَیْهَا وَ جُعِلَ خِلَالَهَا شَیْ ءٌ مِنَ الضَّوْءِ لِلْمَآرِبِ الَّتِی وَصَفْنَا فَکِّرْ فِی هَذَا الْفَلَکِ بِشَمْسِهِ وَ قَمَرِهِ وَ نُجُومِهِ وَ بُرُوجِهِ تَدُورُ عَلَی الْعَالَمِ فِی هَذَا الدَّوَرَانِ الدَّائِمِ بِهَذَا التَّقْدِیرِ وَ الْوَزْنِ لِمَا فِی اخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ هَذِهِ الْأَزْمَانِ الْأَرْبَعَةِ الْمُتَوَالِیَةِ عَلَی الْأَرْضِ وَ مَا عَلَیْهَا مِنْ أَصْنَافِ الْحَیَوَانِ وَ النَّبَاتِ مِنْ ضُرُوبِ الْمَصْلَحَةِ کَالَّذِی

ص: 100

و از نهان شدن آن ها، و پیدائی و نهانی هر یک، در وقتی جز وقت دیگر برای این است که مردم از هر کدام جداگانه سودی ببرند، و چنانچه نهانی و آشکاری ثریا یک مصلحتی دارند، آشکاری پیوست بنات النعش هم مصلحت دیگری دارد، و آن این است که مردم در خشکی و دریا برای راه های ناشناخته از آن راهیابی می کنند، چون همیشه در دید چشم است و هر وقت بخواهند به هر جا می خواهند، به آن راهنمائی می شوند.

و این هر دو مصلحت جوئی و برآوردن نیاز است، با اینکه دو گونه اند و در آن ها مقاصد دیگری هم هست، و نشانه اوقات بسیاری از کارهای زندگی هستند، مانند زراعت و درختکاری و سفر خشکی و دریا و پدیده شناسی در آینده از باران و باد و گرما و سرما و به وسیله آن مسافران در شب های تاریک و بیابان های هراسناک و دریاها در شبهای تار راه نمائی می شوند، با اینکه در رفت و آمد آن ها در جگرگاه آسمان و طلوع و غروبشان عبرت ها است، زیرا شتابانترین سیر را دارند، و اگر نزدیک بودند، سرعت آن ها و پرتو فروزنده آن ها دیده ما را خیره می کرد و می ربود چنانچه برق های پیاپی و پریشان گاهی دیده می شوند.

و همچنان اگر مردمی زیر گنبدی باشند و زنجیره ای از چراغ ها بر گرد آن ها به تندی بچرخند، چنان دیده هاشان خیره می شوند که روی بر خاک می نهند، بنگر چگونه گردش آن ها را بسیار دور نموده تا به دیده ها زیان نرسانند و آن ها را دردمند کنند، و پر شتابان کرده تا به اندازه نیاز به سیر خود پس نیفتند و اندک پرتوی به آن ستارگان داده تا در شب هایی که ماه نیست، جای گیر پرتو ماه باشند، و بتوان برای ضرورت در پرتو آن ها شبانه در بیابان ها راه رفت و اگر هیچ روشنی نبود که راهنما باشد، کسی نمی توانست راه را طی کند، بیندیش در این لطف و حکمت که تاریکی را برای نیاز به آن، دولت و مدتی داده و در این میانه کمی روشنی نهاده که برآورنده نیاز باشد، چنانچه شرح دادیم.

بیندیش در این چرخ با خورشید و ماه و ستارگانش و بروجش که در جهان به اندازه و سنجش می چرخد، و این نظام شبانه روز و چهار فصل را پیاپی با انواع جاندار و گیاه طبق مصالح گوناگون پدید می آورد، چنانچه

ص: 100

بَیَّنْتُ وَ لَخَّصْتُ لَکَ آنِفاً وَ هَلْ یَخْفَی عَلَی ذِی لُبٍّ أَنَّ هَذَا تَقْدِیرٌ مُقَدَّرٌ وَ صَوَابٌ وَ حِکْمَةٌ مِنْ مُقَدِّرٍ حَکِیمٍ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ اتَّفَقَ أَنْ یَکُونَ هَکَذَا فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَقُولَ مِثْلَ هَذَا فِی دُولَابٍ تَرَاهُ یَدُورُ وَ یَسْقِی حَدِیقَةً فِیهَا شَجَرٌ وَ نَبَاتٌ فَتَرَی کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ آلَتِهِ مُقَدَّراً بَعْضُهُ یَلْقَی بَعْضاً عَلَی مَا فِیهِ صَلَاحُ تِلْکَ الْحَدِیقَةِ وَ مَا فِیهَا وَ بِمَ کَانَ یُثْبِتُ هَذَا الْقَوْلَ لَوْ قَالَهُ وَ مَا تَرَی النَّاسَ کَانُوا قَائِلِینَ لَهُ لَوْ سَمِعُوهُ مِنْهُ فَیُنْکِرُ أَنْ یَقُولَ فِی دُولَابِ خَشَبٍ (1)

مَصْنُوعٍ بِحِیلَةٍ قَصِیرَةٍ لِمَصْلَحَةِ قِطْعَةٍ مِنَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ بِلَا صَانِعٍ وَ مُقَدِّرٍ وَ یَقْدِرُ أَنْ یَقُولَ فِی هَذَا الدُّولَابِ الْأَعْظَمِ الْمَخْلُوقِ بِحِکْمَةٍ یَقْصُرُ عَنْهَا أَذْهَانُ الْبَشَرِ لِصَلَاحِ جَمِیعِ الْأَرْضِ وَ مَا عَلَیْهَا إِنَّهُ شَیْ ءٌ اتَّفَقَ أَنْ یَکُونَ بِلَا صَنْعَةٍ وَ لَا تَقْدِیرٍ لَوِ اعْتَلَّ هَذَا الْفَلَکُ کَمَا تَعْتَلُّ الْآلَاتُ الَّتِی تُتَّخَذُ لِلصِّنَاعَاتِ وَ غَیْرِهَا أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَ عِنْدَ النَّاسِ مِنَ الْحِیلَةِ فِی إِصْلَاحِهِ.

به طور خلاصه برایت بیان کردم، آیا بر خردمندی نهان است که این اندازه گیری های دقیق و درست و با حکمت از مقدّری حکیم است؟ اگر کسی بگوید: این چیزی است که بر حسب تصادف به وجود آمده، باید درباره چرخ آبکشی هم که می گردد و درخت و زراعتی را آب می دهد بگوید به تصادف وجود پیدا کرده و ابزار منظم آن خود به خود پیدا شده. و آیا اگر کسی چنین بگوید مردم به او چه می گویند؟، و بر او انکار می کنند که یک چرخ چوبی که با اندک تدبیری برای اصلاح تکه زمینی است بی صانع و مدبّر باشد، و فرض می شود این چرخ اعظم با حکمتی که وجود دارد و اندیشه از آن عاجز است و همه روی زمین را با آنچه در آن است اصلاح می کند به تصادف پدید شده و صانع و مقدّری نداشته باشد؟، اگر این چرخ معیوب شود چنانچه ابزار صنعت و جز آن معیوب می شوند، چه چاره ای در نزد مردم برای اصلاح آن است؟

بیان

«لاتفارق مراکزها»[از مراکز خود جدا نمی شوند] چه بسا مقصود این است که حرکت آن ها مانند سیّارات روشن نیست، یا اینکه مانند آن ها به هم دور و نزدیک نمی شوند، یا اینکه از بروج خود به در نمی روند، چون بر حسب اصطلاح نقل کواکب، این است که از برخی به برج دیگر روند، چنانچه مقصود از اینکه برخی آزادند، همین است یعنی به طور آشکار از برجی به برجی دیگر می روند.

قول امام علیه السلام«اهمال یک معنی دارد» چه بسا مقصود این است که طبیعت یا دهر که منکران خدا آن را مؤثر در پدید شدن اشیاء می دانند، یک امر بی شعور و بی اراده است و ممکن نیست دو معلول مختلف از آن پدید آید، یا منظور این است که عقل حکم می کند که وجود دو امر منظم با حکمت پدیدار نمی گردد، جز از مؤثری حکیم و متوجه به دقائق حکمت، یا اینکه بی نیازی از علّت و ترجیح بلا مرجح که شما می پندارید

ص: 101

واحد حاصل فیهما فلم صارت إحداهما راتبة و الأخری متنقلة و لم لم یعکس الأمر و الأول أظهر کما لا یخفی قوله علیه السلام لبطلت الدلالات ظاهره کون الأوضاع النجومیة علامات الحوادث قوله علیه السلام فی البروج الراتبة یدل ظاهرا علی ما أشرنا إلیه من أنه علیه السلام راعی فی انتقال البروج محاذاة نفس الأشکال و إن أمکن أن یکون المراد بیان حکمة بطء الحرکة لیصلح کون تلک الأشکال علامات للبروج و لو بقربها منها لکنه بعید قوله علیه السلام و الشعریین قال الجوهری الشعری الکوکب الذی یطلع بعد الجوزاء و طلوعه فی شدة الحر و هما الشعریان الشعری العبور التی فی الجوزاء و الشعری القمیصاء التی فی الذراع تزعم العرب أنهما أختا سهیل انتهی و القفار جمع قفر و هو الخلأ من الأرض و خطف البرق البصر ذهب به و وهج النار بالتسکین توقدها و قوله حثیثا أی مسرعا و تجافی أی لم یلزم مکانه و برح مکانه زال عنه.

در هر دو یکی است پس چرا یکی ثابت است و یکی سیّار و چرا وارونه نیست؟ و معنی اول اظهر است، چنانچه پوشیده نیست.

«دلالت ها باطل می شدند» ظاهر است در اینکه اوضاع نجومی نشانه حوادث می شوند؛ «در بروج ثابته» به حسب ظاهر دلالت دارد که انتقال بروج به اعتبار برابری با نفس شکل های ستاره های هر برجی است، مانند شکل عقرب و میزان، نه جزئی از فلک که این ستاره ها در آن دیده می شوند ولی ممکن است مقصود بیان حکمت کندی حرکت ستاره ها باشد تا نشانه بودن این اشکال برای بروج درست باشد و لو به اینکه نزدیک آن ها باشند نه در خود آن ها، ولی بعید است.

«دو شعری» جوهری گفته: شعری ستاره ای است که پس از جوزاء در شدت گرما طلوع می کند و دو تا هستند یکی شعری عبور، که در خود جوزاء است و شعری قمیصاء که در ذراع است، عرب می پندارد هر دو خواهر ستاره سهیل اند. (پایان) ...

روایت24.

المتهجد: در تعقیب نماز امیرالمؤمنین علیه السّلام: خواستارم از تو به آن نامت که به آن چرخ را روان کردی و آن را نشانه گاه خورشید و ماهت نمودی، و نامت را بر آن نگارش کردی.

روایت25.

درّ المنثور: سیوطی به نقل از 19 کتاب خودشان(اهل سنت) از عباس بن عبد المطلب، آورده که گفت: ما نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله بودیم، فرمود: آیا می دانید میان آسمان و زمین چه اندازه است؟ گفتیم: خدا و رسولش داناترند، فرمود: پانصد سال راه، و از هر آسمانی تا دیگری 500 سال راه، و کلفتی هر آسمانی هم 500 سال راه است، و بالای آسمان هفتم دریائی است که از بالا تا پائینش به اندازه میان آسمان و زمین است، سپس بالایش هشت گوزن است که از زانو تا سم آن ها به اندازه از آسمان تا زمین است، و آنگاه بالایش عرش است که از بالا تا پائین به اندازه از آسمان تا زمین است.(1)

روایت26.

درّ المنثور: از چند کتاب به سندشان(اهل سنت) از ابی ذرّ آورده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: میان آسمان و زمین 500 سال راه است و کلفتی هر آسمانی 500 سال راه، و

ص: 102

بَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی الَّتِی تَلِیهَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ کَذَلِکَ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ الْأَرَضُونَ مِثْلُ ذَلِکَ وَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ إِلَی الْعَرْشِ مِثْلُ جَمِیعِ ذَلِکَ وَ لَوْ حَفَرْتُمْ لِصَاحِبِکُمْ ثُمَّ دَلَیْتُمُوهُ لَوَجَدْتُمُ اللَّهَ ثَمَّةَ یَعْنِی عِلْمَهُ (1).

میان هر دو آسمان 500 سال راه تا آسمان هفتم، و زمین ها هم چنین اند و از آسمان هفتم تا عرش مانند همه این ها است، و اگر گوری برای یار خود بکنید و او را در آن سرازیر کنید، خدا را در آنجا یابید یعنی به آن دانا است.(1)

روایت27.

درّ المنثور: به چند سند دیگر از پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله نقل کرده که گفت: نزد او نشسته بودیم و ابری گذشت، فرمود: می دانید این چیست؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند. فرمود: این غیابه است، خدا آن را به مردم شهری می راند، که نه او را می پرستند و نه شکر می کنند، می دانید بالایش چیست؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند، فرمود: بالایش موجی است واداشته، و سقفی نگهداشته، می دانید بالای آن چیست؟ گفتند خدا و رسولش داناترند، فرمود: آسمانی دیگر، می دانید میانشان چه اندازه است؟ گفتند خدا و رسولش داناترند، فرمود: 500 سال راه، تا هفت آسمان شمرد و فرمود میان هر دو 500 سال راه است.

سپس فرمود: می دانید بالای آن ها چیست؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند، فرمود: عرش است، می دانید میان آن دو چه اندازه است؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند، فرمود: چون میان دو آسمان، سپس فرمود: می دانید این چیست؟ این زمین است، می دانید زیر آن چیست؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند، فرمود: زمین دیگر و میان هر دو 500 سال راه تا هفت زمین برشمرد که میان هر دو زمین 500 سال راه است.(2)

روایت28.

درّ المنثور: از عبد اللَّه بن عمر آورده که نگاهی به آسمان کرد و گفت:

تبارک اللَّه. چه سپید است، و دومی سپیدتر است از آن و همچنان تا رسید به هفت آسمان، و بالای آسمان هفتم آب آفریده و عرش را بالای آب نهاده و بالای آسمان دنیا خورشید و ماه و ستاره ها و شهاب های راننده نهاده است.(3)

روایت29.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده که مردی گفت: یا رسول اللَّه این آسمان چیست؟ فرمود:

موجی واداشته از شما.(4)

روایت30.

درّ المنثور: از ربیع بن انس نقل شده که گفت: آسمان دنیا موجی است واداشته، و دومی مرمری است

ص: 103

بَیْضَاءُ وَ الثَّالِثَةُ حَدِیدٌ وَ الرَّابِعَةُ نُحَاسٌ وَ الْخَامِسَةُ فِضَّةٌ وَ السَّادِسَةُ ذَهَبٌ وَ السَّابِعَةُ یَاقُوتَةٌ حَمْرَاءُ وَ مَا فَوْقَ ذَلِکَ صَحَارِی مِنْ نُورٍ وَ مَا یَعْلَمُ (1) مَا فَوْقَ ذَلِکَ إِلَّا اللَّهُ وَ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِالْحُجُبِ یُقَالُ لَهُ میطاطروش (2).

سپید و سومی آهن، و چهارم مس، پنجم نقره، ششم طلا، هفتم یاقوت سرخ، بالایش بیابان های نور، و بالایش را جز خدا نمی داند و بر حجب فرشته ای گماشته شده به نام «میطاطروش».(1)

روایت31.

درّ المنثور: از سلمان فارسی رحمه الله علیه آورده که

فرمود: آسمان دنیا از یک دانه زمرد سبز است به نام «رفیعا» و دوم از نقره سپید است به نام «اذقلون» و سوّم از یک دانه یاقوت سرخ به نام «قیدوم»، چهارم از یک درّ سفید به نام «ماعونا» پنجم از طلای سرخ به نام «دیقا» ششم از یاقوت زرد به نام «دفنا» هفتم از نور به نام «عربیّا».(2)

روایت32.

درّ المنثور: و از امام علی علیه السّلام آمده است که فرمود: نام آسمان دنیا رفیع است و نام آسمان هفتم ضراح.(3)

روایت33.

درّ المنثور: از ابن عباس آمده است که سید آسمان ها آن است که عرش بر آن است و سید زمین ها آنکه شما بر آنید.(4)

روایت34.

درّ المنثور: شعبی گفت: ابن عباس در پاسخ پرسش جحدری که از او پرسیده بود آسمان چیست؟ نوشت: آسمان از موجی است واداشته.(5)

روایت35.

درّ المنثور: از حبه عرنی آمده که گفت: شنیدم علی علیه السّلام یک روز سوگند می خورد: سوگند به آن که آسمان را از دود و آب آفریده است.(6)

روایت36.

درّ المنثور: و از کعب که گفت: آسمان سپیدتر از شیر است.(7)

روایت37.

درّ المنثور: و از سفیان ثوری که گفت: زیر زمین یک صخره است و به ما رسیده که سبزی آسمان از آن است.(8)

ص: 104

روایت38.

درّ المنثور: از قتاده در بیان قول خدا «فسویهن سبع سموات»{آن ها را به صورت هفت آسمان ساخت} که بعضی از آن ها بر یک دیگرند و میان هر دو آسمانی 500 سال راه است.(1)

روایت39.

درّ المنثور: از ابن جبیر است که هرقل نوشت به معاویه و گفت: اگر در میان آنان چیزی از نبوت به جا مانده است به من پاسخ دهند از آنچه می پرسم، و نوشت و پرسید از کهکشان، و از رنگین کمان، و از جایی که جز یک ساعت خورشید بر آن نتابیده است، گوید: چون نامه به معاویه رسید، به همراه پیک گفت: گمان نمی کردم که تا امروز کسی این پرسش را از من بکند، کی می تواند پاسخ آن را بدهد؟ گفتند: ابن عباس، معاویه نامه را پیچید و نزد ابن عباس فرستاد و او در جواب نوشت: اما رنگین کمان، امان مردم زمین است از غرق، و کهکشان در آسمان است که از آن شکافته و اما آنجا که جز یک ساعت آفتاب بر آن نتابیده، دریائی است که برای بنی اسرائیل باز شد تا از آن گذشتند.(2)

روایت40.

درّ المنثور: از ابی صالح در تفسیر قول خدا «کانتا رتقا ففتقناهما»(3){هر دو بسته بودند و آن ها را گشودیم} فرمود: یک آسمان بود و گشوده شد و هفت آسمان شد، و یک زمین بود، از آن هفت زمین برگشاده شد.(4)

روایت41.

درّ المنثور: از حسن و قتاده: هر دو [آسمان]با هم بسته بودند و خدا با این هوا میان آن ها را جدا کرد.(5)

روایت42.

درّ المنثور: از ابن جبیر: که آسمان ها و زمین ها بسته بودند و به هم چسبیده و چون خدا آسمان را بالا برد و از زمین دورش کرد، گویا آن را گشود [که این گشودن همان است که] خدا یاد کرده است.(6)

روایت43.

درّ المنثور: از ابن عباس در تفسیر قول خدا «و السماء ذات الحبک»{سوگند به آسمان مشبک} گفت: مقصود زیبائی و استواری آن است.(7)

روایت44.

درّ المنثور: باز از او روایت است که: دارای خرمی و زیبائی است و اینکه ساختمانش چون تگرگ به هم پیوسته است.(8)

ص: 105

روایت45.

درّ المنثور: در روایت دیگری از او آمده است که راه هایی و خلق نیکو دارد.(1)

روایت46.

درّ المنثور: از علی علیه الصلاة و السّلام آمده است که آن آسمان هفتم است.(2)

روایت47.

درّ المنثور: خوش آفرینش و آراسته به ستارگان است.(3)

روایت48.

از ابی الطفیل است که ابن کوّاء از امیر المؤمنین علی علیه السّلام از کهکشان پرسید فرمود: آن درخت (رودخانه) آسمان است، و آسمان از آن آبی سیل آسا فرو ریخت و سپس این آیه را خواند که «فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمر»(4){پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم.}

روایت49.

از ابن عباس در تفسیر قول خدا «فی یوم کان مقداره خمسین الف سنه»(5){در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است}، آمده است که گفت نهایت امر او از فروترین زمین ها تا بالای هفت آسمان 50 هزار سال است، و روز هزار سال، به این معنا است که فرمانش از آسمان به زمین می آید و از زمین در یک روز به آسمان برمی آید، و این خودش مسافت هزار سال است زیرا میان آسمان و زمین 500 سال راه است .

روایت50.

درّ المنثور: نیز از او است که کلفتی هر زمینی 500 سال راه است، و میان هر زمین و زمین دیگر 500 سال و میان دو آسمان 500 سال و کلفتی هر آسمان 500 سال، و این می شود 14 هزار سال، و میان آسمان و عرش 36 هزار سال، و این است معنی قول خدا «در روزی که 50 هزار سال است».(6)

روایت51.

درّ المنثور: از وهب است که اندازه از فروترین زمین تا عرش 50 هزار سال است.(7)

روایت52.

درّ المنثور: از حسن در تفسیر قول خدا «سبع سموات طباقا»{هفت آسمان برابر} آمده است که گفت: برخی بالای یکدیگرند،

ص: 106

کُلُّ سَمَاءٍ وَ أَرْضٍ خَلْقٌ وَ أَمْرٌ(1).

هر آسمان و زمینی خلق است و امر.(1)

روایت53.

درّ المنثور: از ابی ذر است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ» را تا پایان خواند، سپس فرمود: راستی من می بینم آنچه را شما نمی بینید و می شنوم آنچه را شما نمی شنوید، آسمان سنگین است و می سزد که سنگین باشد، در آن جای چهار انگشت نیست جز آنکه فرشته ای در آن سر به سجده دارد، به خدا اگر آنچه می دانم می دانستید کم می خندیدید و پر می گریستید، و با زنان هم بستر نمی شدید که کام گیرید، و به تپه ها بر می آمدید و به خدای عزوجل پناهنده می شدید.(2)

روایت54.

درّ المنثور: از علی علیه السّلام است که فرمود: سقف مرفوع آسمان است و بحر مسجور دریائی در آسمان است که زیر عرش است.(3)

بیان

در نهایه گفته: «الوعول» و «الاوعال» قله های رأس کوه هستند و واحد آن ها «وعل» به کسره عین است و در تفسیر قول خداوند این حدیث از این جا آمده که فرموده «و یحمل عرش ربک یومئذ فوقهم ثمانیه»(4)[وعرش پروردگارت را آن روز هشت فرشته برمی دارند] گفته شده هشت وعل یعنی هشت فرشته که به صورت رأس و قله های کوه هستند. این گفته «لوجدتم الله ثمه» یعنی نسبت خداوند سبحان به عرش و تحت آن و همه اماکن متساوی است از آن حیث که به ذات خود در هیچیک از آن اشیاء حاصل نیست، و به جمیع آن ها احاطه علمی و قدرتی دارد. و طیبی گفته: در آنچه که روایت کرده اند:«لو دلیتم بحبل الی الارض السفلی لهبط علی الله» «دلیتم» یعنی ارسال شوید و بر خدا یعنی بر علم و قدرت و سلطنتش و در نهایه آمده است: «غیابه» هرچیزی است که روی سر انسان سایه می اندازد، مانند ابر و غیر آن.(پایان) «موج مکفوف» طیبی گفته: یعنی از استرسال و رهایی بازداشته شده است. خدا آن را حفظ کرده از اینکه بر روی زمین بیفتد، و آن معلق و بدون ستون است مانند موج بازداشته شده.

روایت55.

درّ المنثور: از علی علیه السّلام در تفسیر قول خدا «فلا اقسم بالخنس»{نه، نه، سوگند به خنّس» آمده است که فرمود: آن ها ستارگانند که شب نمایانند و روز نهان شده و دیده نمی شوند.(5)

ص: 107

روایت56.

درّ المنثور: از علی علیه السّلام آمده است که در تفسیر قول خدا «فلا اقسم بالخنس»{نه، نه، سوگند به خنّس} فرمود: پنج ستاره اند زحل، عطارد، مشتری، بهرام، زهره، و نیست ستاره ای که کهکشان را بپیماید جز این ها.(1)

روایت57.

درّ المنثور: از ابن عباس است که: خنس ستاره هایند که کهکشان را به مانند اسب روان می پیمایند.(2)

روایت58.

درّ المنثور: از ابن عباس در قول خدا «بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ» آمده است که گفت ستاره های هفتگانه اند: زحل، بهرام، عطارد، مشتری، زهره، خورشید و ماه، خنوس آن ها برگشت آن ها به روی زمین و کنوسشان نهانی آن ها در روز است.(3)

روایت59.

درّ المنثور: از أعمش است که شاگردان عبد اللَّه در تفسیر قول خدا «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ» می گفتند یعنی آسمان دارای کاخ ها.(4)

روایت60.

درّ المنثور: أبی صالح گفته: «ذاتِ الْبُرُوجِ» ستاره های بزرگند.(5)

روایت61.

درّ المنثور: از جابر بن عبد اللَّه آمده که پرسش شد پیغمبر صلی اللَّه علیه و اله از سماء ذات البروج، در پاسخ فرمود: ستاره ها و پرسش شد از اینکه «الذی جعل فی السماء بروجا»{آنکه در آسمان ها بروج نهاده} فرمود: بروج ستاره ها هستند، گفته شد: بروج مشیده چیست؟ فرمود: کاخ ها.(6)

روایت62.

درّ المنثور: از قتاده در قول خدا «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ» گفت بروج آن ستارگان آن است و «یوم موعود» روز قیامت است و «شاهد و مشهود» دو روز معظم خدا در دنیا است، به ما می گفتند که «شاهد» روز قیامت است، و مشهود: روز عرفه می باشد.(7)

روایت63.

درّ المنثور: از حسن در تفسیر قول خدا «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ» آمده است که گفت: زیور شده به آفرینش خوب، و سپس به ستاره ها، و در «یوم موعود» گفت: روز قیامت است.(8)

ص: 108

روایت64.

درّ المنثور: از مجاهد در مورد «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ» آمده که گفت: دارای ستاره ها، در «شاهد و مشهود» گفت شاهد آدمی زاده است و مشهود روز قیامت.(1)

یک فائده: [در باره ابعاد ستارگان و سیارات]

دانشمندان هیئت ابعاد(2) را چنین گفته اند: دوری سطح زیرین فلک قمر از مرکز عالم 41936 فرسخ، دوری سطح زیرینش که چسبیده به سطح زیرین فلک عطارد است به گمان آن ها 85703 فرسخ، دوری سطح زیرین فلک زهره 275380 فرسخ، دوری سطح زیرین فلک خورشید، 40934+ 18 فرسخ، و دوری سطح زیرین فلک مریخ 1027934 فرسخ، و دوری سطح زیرین فلک مشتری 4770672 فرسخ، و دوری سطح زیرین فلک زحل 23991215 فرسخ و دوری سطح زیرین فلک ثوابت 33509188 فرسخ، و دوری سطح زیرین فلک اعلی 33524609 فرسخ، و دوری سطح زیرین آن را جز خدا تبارک و تعالی و کسی که به او وحی کند نمی داند.

گفته اند: قطر ماه 731 فرسخ است و جرمش 7/ 1* 6/ 1 از جرم زمین، و گفته اند: 39/ 1 آن است، قطر عطارد 109 فرسخ، و جرمش 12769/ 1 جرم زمین، قطر زهره 965 فرسخ و جرمش 3/ 1* 9/ 1 جرم زمین، و گفته اند: 37/ 1 جرم زمین است، قطر خورشید 17538 فرسخ و جرمش 328 برابر جرم زمین، و گفته شده 166 برابر، قطر مریخ

ص: 109

فرسخ و سبعمائة و خمسة و تسعون فرسخا و جرمه ثلاثة أضعاف جرم الأرض و قیل مثل الأرض و نصفها و قطر المشتری أربعة عشر ألف فرسخ و خمسمائة و ستة و تسعون فرسخا و جرمه مائة و ثمان و ثمانون ضعفا من الأرض و قیل اثنان و ثمانون ضعفا و ربعا منها و قطر زحل أربعة عشر ألف فرسخ و أربعمائة و خمسة و ثلاثون فرسخا و جرمه مائة و اثنان و ثمانون ضعفا من الأرض و قیل سبع و سبعون ضعفا(1) و الکواکب الغیر المرصودة لا یعلم عددها إلا الله تعالی و حججه علیهم السلام و ما رصدوا منها ألف و اثنان و عشرون کوکبا(2)

فأعظمها علی ما ذکره بعضهم ثمانیة و تسعون ضعفا للأرض و سدسها و أصغرها عشرة أضعاف و ثلث من الأرض و علی ما ذکره آخرون أعظمها مائتان و اثنان و عشرون ضعفا من الأرض و أصغرها ثلاثة و عشرون ضعفا منها و رتبوا أقدارها المختلفة فی ست مراتب ینقص کل مرتبة عن صاحبتها فی القطر بسدس فأولاها أعظمها و فیها خمسة عشر کوکبا و فی الثانیة خمسة و أربعون و فی الثالثة مائتان و ثمانیة و فی الرابعة أربعمائة و أربعة و سبعون و فی الخامسة مائتان و سبعة عشر و فی السادسة تسعة و أربعون و أربعة عشر خارجة عن المراتب تسعة خفیة تسمی مظلمة و خمسة سحابیة کأنها قطعة غیم و قد

ص: 110

3795 فرسخ، و جرمش 3 برابر جرم زمین، و گفته شده 2/ 1 1 آن است، قطر مشتری 14596 فرسخ، و جرمش 188 برابر زمین، و گفته شده 4/ 1 82 آن است، قطر زحل 14435 فرسخ، و جرمش 182 برابر زمین و گفته شده 77 برابر.

ستاره های رصد نشده را جز خدای تعالی و حججش نمی دانند و آنچه رصد شدند 1022 ستاره است، که بزرگترشان را «نود و هشت و یک ششم» برابر زمین دانسته اند و خردتر را 23 برابر زمین و آن ها را شش پایه نمودند که هر پایه یک ششم قطر از پایه بالا کمتر است، در پایه نخست بزرگتر 15 ستاره دارد، دوم 45، و سوم 208 و چهارم 474، و پنجم 217، و ششم 49، و 14 ستاره هم درون پایه اند، نه کم نور به نام تیره، و پنج ابری که گویا تکه ابرند، و بسا

ص: 110

یزاد ثلاثة تسمی صفیرة ثم توهموا لتعریف هذه الکواکب صورا تکون هی علیها أو فیما بینها أو بقربها و الصور ثمانیة و أربعون إحدی و عشرون فی الشمال و اثنتا عشرة علی المنطقة و هی صور البروج المشهورة و خمس عشرة فی الجنوب هذا ما ذکروه و استنبطوه من قواعدهم و الله تعالی یعلم حقائق الأمور.

و قال بعضهم یسیر الفلک الأعظم بمقدار ما یقول أحد واحد ألفا و سبعمائة و اثنین و ثلاثین فرسخا من مقعره و الله تعالی یعلم ما یسیر من محدبه و هو أسرع الحرکات و حرکته من المشرق إلی المغرب و یتم فی یوم بلیلته دورا بالتقریب و قطباه یسمیان بقطبی العالم و منطقته تسمی بمعدل النهار و هی تقطع العالم بنصفین شمالی و جنوبی و الصغار الموازیة المرتسمة من تحرک النقاط عن جنبتیها تسمی بالمدارات الیومیة و سائر الحرکات الخاصة للکواکب من المغرب إلی المشرق علی توالی البروج و أبطؤها حرکة فلک الثوابت و یوافقه جمیع الممثلات و یقطع فی کل خمسة و عشرین ألفا و مائتی سنة دورا و یقطع فی کل سنة عشرة فراسخ و مع ذلک لا تری حرکتها فی قریب من خمسین سنة بل تری فی تلک المدة کأنها ساکنة و قطباه یسمیان بقطبی البروج و منطقته بمنطقة البروج و فلک البروج و هی تقطع المعدل علی نقطتین تسمیان بالاعتدالین الربیعی و الخریفی و أبعد أجزائها عنه بالانقلابین الصیفی و الشتوی و غایة هذین البعدین من الجانب الأقرب تسمی بالمیل الکلی و هو بالرصد الجدید ثلاثة و عشرون جزء و ثلاثون دقیقة و تنقسم منطقة البروج بهذه النقاط الأربع أرباعا قطع الشمس لکل منها أحد الفصول الأربعة و لها دوائر صغار کالأولی التی تسمی بمدارات العرض و توهموا فی کل ربع من تلک الأرباع نقطتین انقسم بها بثلاثة أقسام متساویة فحصلت البروج الاثنا عشر فالحمل و الثور و الجوزاء ربیعیة و السرطان و الأسد و السنبلة صیفیة و المیزان و العقرب و القوس خریفیة و الجدی و الدلو و الحوت شتویة فتحصل بالحرکة الخاصة للشمس فی هذه البروج الفصول الأربعة فی کل سنة و القمر یقطع تلک البروج فی سبعة و عشرین یوما و لیلة و ثلث

ص: 111

سه تا بر آن ها افزوده شود به نام «صفیره» .

سپس صورت هائی برای شناساندن ستارگان توهم کرده اند، که این ستارگان در میان آنند یا بر خطوط تصویری آن یا نزدیک به آن، و آن ها 48 صورتند، 21 در شمال، 12 بر منطقه که صورت های بروج مشهوره اند (حمل و ثور- تا آخر- و 15 در جنوب، این است آنچه گفته اند و از قواعد خود درآورده اند، و خدای تعالی حقائق امور را می داند.

و برخی از آن ها گفته اند: تا کسی بگوید 1، سطح زیرین فلک أعظم 1732 فرسخ طی می کند، پس خدا می داند که سطح زبرینش چه اندازه طی می کند، این شتابانترین حرکات است، و از مشرق به سوی مغرب است، و در یک شبانه روز تقریباً یک دور می گردد، و دو قطبش را دو قطب جهان می نامند و منطقه اش را معدّل النهار که جهان را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم می کند.

و دائره های کوچک و برابر که از هر نقطه در دو سویش رسم می شود، مدارات یومیه نام دارند، و حرکات دیگر ستارگان، همه از مغرب به سوی مشرق اند، که مخصوص به ستاره هایند و به ترتیب بروج (از حمل به ثور و از آن به جوزا- تا آخر-) و کندتر از همه حرکت فلک ثوابت است که ممثّل همه افلاک به همراه آن اند و در هر 25200 سال یک چرخ می زند، و در هر سال ده فرسخ و تا 50 سال حرکت آن ها احساس نمی شود و واقف به نظر می آیند، و دو قطبش را دو قطب بروج می خوانند و منطقه اش، منطقه البروج که معدل النهار را در دو نقطه اعتدال بهاری و پائیزی قطع می کند و دورترین اجزائش را به آن نقطه، انقلاب تابستانی و زمستانی می گویند و نهایت این دوری منطقة البروج را از معدل، میل کلی گفته اند و طبق رصد نو 23 درجه و 30 دقیقه است، و با این چهار نقطه (2 اعتدال و 2 انقلاب) منطقة البروج چهار بخش می شود که خورشید در هر فصلی یکی از آن ها را طی می کند.

و مدارات خرد موازی دارد، مانند دائره معدل که آن ها را مدارات عرض می خوانند، و در هر بخشی از این چهار بخش دو نقطه فرض شده که آن را به سه بخش برابر می کنند و 12 برج پدید می گردد، که حمل و ثور و جوزاء بهاری باشند، و سرطان و اسد و سنبله تابستانی، و میزان و عقرب و قوس پائیزی، و جدی و دلو و عقرب زمستانی و با حرکت خاصه خورشید در این بروج چهار فصل هر سال پدید می آیند.

و ماه در هر «بیست و هفت روز و یک سوم»

ص: 111

تقریبا و العطارد و الزهرة یقطعانها فی سنة تقریبا و المریخ یقطعها فی سنة و عشرة أشهر و أحد و عشرین یوما و لیلة و اثنتین و عشرین ساعة و خمسین دقیقة و المشتری یقطعها فی إحدی عشرة سنة و شهرین و ثلاثة عشر یوما و لیلة و إحدی عشرة ساعة و تسع دقائق و قال المحقق الطوسی رحمه الله فی اثنتی عشرة سنة تقریبا و زحل یقطعها فی ثلاثین سنة و یقال للشمس و القمر النیران و لزحل و المشتری العلویان و لعطارد و الزهرة السفلیان و للمشتری و الزهرة السعدان و لزحل و المریخ النحسان.

ثم إن القدماء قالوا کل واحد من أفلاک الکواکب السبعة یشتمل علی أفلاک أخر جزئیة مفروزة عن کلها متحرکة بحرکة أخری غیر حرکة الکل و ذلک لأنه یعرض لها فی حرکاتها السرعة و البطء و التوسط بینهما و کذا الوقوف و الرجوع و الاستقامة و قد تکون حرکة بعضها متشابهة حول نقطة أی یحدث عندها فی أزمنة متساویة زوایا متساویة و قسیا(1) متساویة مع أنه یقرب منها تارة و یبعد عنها أخری إلی غیر ذلک من الاختلافات فأثبتوا لفلک الشمس فلکا آخر شاملا للأرض مرکزه خارج عن مرکز العالم مائل إلی جانب من الفلک الکلی لها بحیث یماس محدب سطحیه السطح الأعلی من الفلک الکلی علی نقطة مشترکة بینهما تسمی الأوج و مقعر سطحیه السطح الأدنی منه علی نقطة مشترکة تسمی الحضیض فیحصل بسبب ذلک جسمان متدرجا الثخن

إلی غایة هی ضعف ما بین المرکزین أحدهما حاو للفلک الخارج المرکز و الآخر محوی فیه رقة الحاوی مما یلی الأوج و غلظه مما یلی الحضیض و رقة المحوی و غلظه بالعکس یقال لکل منهما المتمم و جرم الشمس مرکوز فی ثخن الخارج عند منتصف ما بین قطبیه مماس لسطحیه علی نقطتین و أفلاک کل من الکواکب العلویة و الزهرة

ص: 112

تقریباً همه این بروج را می چرخد و عطارد و زهره تقریباً در یک سال، و مریخ در یک سال و ده ماه و 21 روز و 22 ساعت و 50 دقیقه، و مشتری در 11 سال و 2 ماه و 13 روز و 11 ساعت و نه دقیقه و محقق طوسی رحمه الله علیه گفته در 12 سال تقریباً، و زحل در 30 سال؛ به خورشید و ماه نیران می گویند، و به زحل و مشتری علویان، و به عطارد و زهره، سفلیّان، مشتری و زهره را دو سعد می خوانند، و زحل و مریخ را دو نحس می گویند.

سپس حکماء قدیم گفته اند: هر کدام از افلاک سبعه سیّاره افلاک در درون خود جدا از آن فلک کلّ، جزء دارند، با حرکتی جز حرکت آن برای اینکه حرکت این کواکب گاهی بسیار تند است و گاهی کند و گاهی میانه و گاهی راستا و گاهی متوقّف و گاهی در برگشت، بعضی دور نقطه ای جز مرکز زمین حرکت متشابه دارند، یعنی در ازمنه برابر، زاویه های برابر و کمانه های برابر طی می کنند، و گاهی به آن نزدیک اند و گاهی دور و اختلافات دیگر هم دارند که باید ناشی از تعدد افلاک آن ها باشد، برای فلک خورشید یک فلک جزء گرد زمین ثابت کرده اند که مرکزی بیرون از مرکز عالم دارد و به سوی فلک کلی میل دارد که سطح بالایش با سطح فلک کلی در یک نقطه به نام اوج چسبیده است و سطح زیرینش با سطح زیرین فلک کلی در یک نقطه به نام حضیض چسبیده است و به این سبب از فلک کلی دو تکه هلالی جدا می شوند که نهایت کلفتی آن دو، برابر فاصله دو مرکز است و یکی حاوی فلک خارج مرکز است و دیگری درون آن است و محوی حاوی از سمت اوج نازک است و از سمت حضیض کلفت و محوی برعکس و هر دو را متمم می خوانند و جرم خورشید، در کلفتی خارج مرکز در نیمه میان دو قطب جایگیر است و چسبیده به دو سطح آن در دو نقطه زیر و بالا است.

و افلاک کواکب علویه و زهره

ص: 112

کذلک إلا أن لها تداویر مرکوزة فی خوارجها کارتکاز الشمس و هی فیها یماس سطح کل سطح تدویره علی نقطة و کذلک فلک القمر إلا أن له فلکا آخر مرکزه مرکز العالم محیطا بالکل یسمی بالجوزهر و أما عطارد فمرکز فلکه الذی فی ثخنه الخارج غیر مرکز العالم و یسمی بالمدیر و هو فی ثخن فلکه الکلی الذی مرکزه مرکز العالم کالخارج فی ثخنه علی الرسم المذکور فله خارجان و أوجان و حضیضان و أربعة متممات و تسمی الأفلاک الکلیة بالممثلات لمماثلتها لمنطقة البروج فی المرکز و الحرکة و المنطقة و القطبین و تسمی الخوارج المراکز کلها سوی المدیر بالحوامل و تسمی البعد الأبعد فی التداویر بالذروة و الأقرب بالحضیض هذا ما ذکره القدماء فی ذلک و أما المتأخرون فزادوا أفلاکا جزئیة أخری لحل بعض ما لا ینحل من مشکلات هذا الفن لم نتعرض لها و لا لذکر جهات حرکات هذه الأفلاک و مقادیرها و أقطابها و دوائرها و مناطقها المذکورة فی کتب القوم لأنها لا تناسب هذا الکتاب و کل ما ذکروه مبنیة علی أوهام و خیالات یستقیم بعض الحرکات بها و تحیروا فی کثیر منها و لا یعلمها بحقیقتها إلا خالقها و من خصه بعلمها من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام.

همه به همین صورت اند، جز اینکه تداویری دارند که در خارج مرکز آن ها قرار دارد مانند همان خارج مرکز خورشید و در دو نقطه با فلک خود به هم چسبیده اند، و فلک قمر هم، چنین است جز اینکه او را فلک دیگری است که مرکزش مرکز عالم است و محیط به همه افلاک دیگر است به نام جوزهر و اما عطارد مرکز فلک خارج مرکزش، جز مرکز عالم است و آن را مدیر می خوانند و آن در کلفتی فلک کل آن است که مرکزش مرکز عالم است و او را دو خارج مرکز باشد، و دو اوج و دو حضیض و چهار متمم دارد؛ افلاک کلی را ممثل می خوانند که با منطقة البروج هم مرکز و هم حرکت و هم منطقه و هم قطب اند، و خارج مرکزها را جز مدیر عطارد، همه حامل می نامند، و دورترین بعد تدویرها را ذروه می نامند، و نزدیکتر را حضیض می گویند.

این است آنچه قدماء در اینجا گفته اند، ولی متأخرین افلاک جزئیه دیگری قائلند، برای حل مشکلات این فن که ما آن ها را ذکر نکردیم و متعرض جهات حرکات این افلاک و اندازه آن ها و قطب ها و دوائر آن ها و هم منطقه های آن ها که در کتب أهل هیئت مذکور است نشدیم، چون مناسب این کتاب نیست، و هر آنچه گفته اند بر پایه توهمات و خیالات، برای درست کردن حرکات کواکب است، و در بسیاری از آن ها هم باز سرگردان مانده اند و حقیقت آن ها را جز آفریننده آن ها و کسانی که خدا علمش را به آن ها داده از انبیاء و اوصیاء علیهم السلام نمی دانند .

باب نهم : در خورشید و ماه و احوال و صفات آن ها و در شب و روز و آنچه به آن ها وابسته است

آیات

- یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج.(1){درباره [حکمت] هلال ها [ی ماه] از تو می پرسند، بگو: «آن ها [شاخصِ] گاه شماری برای مردم و [موسم] حجّ اند.»}

- تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ.(2){شب را به روز در می آوری، و روز را به شب در می آوری.}

ص: 113

الأنعام: فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (1)

الأعراف: یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ (2)

یونس: هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلَّا بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ (3) و قال تعالی هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (4)

الرعد: وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی إلی قوله یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ(5)

إبراهیم: وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ(6)

النحل: وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (7)

الإسراء: وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلًا(8)

ص: 114

- فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیم.(1){[هموست که] شکافنده صبح است، و شب را برای آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده. این اندازه گیریِ آن توانای داناست.}

- ِیُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِه.(2){روز را به شب- که شتابان آن را می طلبد- می پوشاند، و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده اند [پدید آورد].}

- هُوَ الَّذی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلاَّ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ * إِنَّ فی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ.(3) اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد، و برای آن منزل هایی معین کرد تا شماره سال ها و حساب را بدانید. خدا این ها را جز به حقّ نیافریده است. نشانه ها [ی خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کند. به راستی، در آمد و رفتِ شب و روز و آنچه خدا در آسمان ها و زمین آفریده، برای مردمی که پروا دارند دلایلی [آشکار] است.} و همچنین فرموده است:«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُون»(4){اوست کسی که برای شما شب را قرار داد تا در آن بیارامید و روز را روشن [گردانید]. بی گمان، در این [امر] برای مردمی که می شنوند نشانه هایی است.

- وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی-الی قوله- یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهار.(5){و خورشید و ماه را رام گردانید هر کدام برای مدتی معین به سیر خود ادامه می دهند ... روز را به شب می پوشاند.}

- وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهار.(6){و خورشید و ماه را- که پیوسته روانند- برای شما رام گردانید و شب و روز را [نیز] مسخّر شما ساخت.}

- وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُون.(7){و شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید، و ستارگان به فرمان او مسخّر شده اند. مسلماً در این [امور] برای مردمی که تعقل می کنند نشانه هاست.}

- وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِسابَ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصیلا.(8) و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را تیره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم تا [در آن،] فضلی از پروردگارتان بجویید، و تا شماره سال ها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید و هر چیزی را به روشنی باز نمودیم.}

ص: 114

الکهف: حَتَّی إِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوْماً إلی قوله تعالی حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً(1)

الأنبیاء: وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ (2)

الحج: ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ(3)

المؤمنون: وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (4)

النور: یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ(5)

الفرقان: أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً(6) و قال سبحانه تَبارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِیراً وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً(7)

النمل: أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ(8) و قال تعالی أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (9)

ص: 115

- حَتَّی إِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فی عَیْنٍ حَمِئَةٍ وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوْماً-الی قوله- حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً.(1){تا آن گاه که به غروبگاه خورشید رسید، به نظرش آمد که [خورشید] در چشمه ای گِل آلود و سیاه غروب می کند، و نزدیک آن طایفه ای را یافت... تا آن گاه که به جایگاهِ برآمدنِ خورشید رسید. [خورشید] را [چنین] یافت که بر قومی طلوع می کرد که برای ایشان در برابر آن پوششی قرار نداده بودیم.}

- وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ فی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ.(2){و اوست آن کسی که شب و روز و خورشید و ماه را پدید آورده است. هر کدام از این دو در مداری [معین] شناورند.}

- ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ بَصیرٌ.(3){این بدان سبب است که خدا شب را در روز درمی آورد و روز را [نیز] در شب درمی آورد، و خداست که شنوایِ بیناست.}

- وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَفَلا تَعْقِلُونَ.(4){و اختلاف شب و روز از اوست. مگر نمی اندیشید؟}

- یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصار.(5){خداست که شب و روز را با هم جابجا می کند. قطعاً در این [تبدیل] برای دیده وران [درس] عبرتی است.}

- أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً * ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلیلاً * ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسیراً * وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُورا.(6){آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است؟ و اگر می خواست، آن را ساکن قرار می داد، آن گاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم. پس آن [سایه] را اندک اندک به سوی خود بازمی گیریم. و اوست کسی که شب را برای شما پوششی قرار داد و خواب را [مایه] آرامشی. و روز را زمان برخاستن [شما] گردانید.} و همچنین فرموده است:«تَبارَکَ الَّذی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فیها سِراجاً وَ قَمَراً مُنیراً* وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً»(7){[فرخنده و] بزرگوار است آن کسی که در آسمان برج هایی نهاد، و در آن، چراغ و ماهی نوربخش قرار داد. و اوست کسی که برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد یا بخواهد سپاسگزاری نماید، شب و روز را جانشین یکدیگر گردانید.}

- أَمَّنْ یَهْدیکُمْ فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْر.(8){یا آن کس که شما را در تاریکی های خشکی و دریا راه می نماید.} و همچنین فرموده است:«أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون»(9){آیا ندیده اند که ما شب را قرار داده ایم تا در آن بیاسایند، و روز را روشنی بخش [گردانیدیم]؟ قطعاً در این [امر] برای مردمی که ایمان می آورند مایه های عبرت است.}

ص: 115

القصص: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1)

العنکبوت: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ (2)

الروم: وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ (3)

لقمان: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ(4)

فاطر: یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ (5)

یس: وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ (6)

الصافات: وَ رَبُّ الْمَشارِقِ (7)

الزمر: خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ

ص: 116

- قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِضِیاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فیهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ * وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(1){بگو: «هان، چه می پندارید اگر خدا تا روز رستاخیز شب را بر شما جاوید بدارد جز خداوند کدامین معبود برای شما روشنی می آورد؟ آیا نمی شنوید؟» بگو: «هان، چه می پندارید اگر خدا تا روز قیامت روز را بر شما جاوید بدارد جز خداوند کدامین معبود برای شما شبی می آورد که در آن آرام گیرید، آیا نمی بینید؟»و از رحمتش برایتان شب و روز را قرار داد تا در این [یک] بیارامید و [در آن یک] از فزون بخشی او [روزی خود] بجویید، باشد که سپاس بدارید.}

- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ.(2){و اگر از ایشان بپرسی: «چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را [چنین] رام کرده است؟» حتماً خواهند گفت: «اللَّه» پس چگونه [از حقّ] بازگردانیده می شوند؟}

- وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ.(3){و از نشانه های [حکمت] او خواب شما در شب و [نیم] روز و جستجوی شما [روزی خود را] از فزون بخشی اوست. در این [معنی نیز] برای مردمی که می شنوند، قطعاً نشانه هایی است.}

- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ.(4){این [ها همه] دلیل آن است که خدا خود حق است و غیر از او هر چه را که می خوانند باطل است، و خدا همان بلندمرتبه بزرگ است.}

- یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ.(5){شب را به روز درمی آورد و روز را به شب درمی آورد، و آفتاب و ماه را تسخیر کرده است [که] هر یک تا هنگامی معیّن روانند این است خدا پروردگار شما، فرمانروایی از آنِ اوست.}

- وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ*وَ الشَّمْسُ تَجْری لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ*وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدیمِ*لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ.(6) و نشانه ای [دیگر] برای آن ها شب است که روز را [مانند پوست] از آن برمی کنیم و به ناگاه آنان در تاریکی فرو می روند. و خورشید به [سوی] قرارگاه ویژه خود روان است. تقدیرِ آن عزیز دانا این است. و برای ماه منزل هایی معین کرده ایم، تا چون شاخکِ خشکِ خوشه خرما برگردد. نه خورشید را سِزَد که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشی جوید، و هر کدام در سپهری شناورند.}

- وَ رَبُّ الْمَشارِقِ.(7){و پروردگار خاورها.}

- خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ

ص: 116

النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی أَلا هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ(1)

المؤمن: اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (2)

السجدة: وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (3)

الرحمن: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ (4) و قال تعالی رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (5)

الحدید: یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ (6)

المعارج: فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ (7)

نوح: وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً(8)

المدثر: کَلَّا وَ الْقَمَرِ وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ(9)

النبأ: وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً(10)

ص: 117

النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی أَلا هُوَ الْعَزیزُ الْغَفَّارُ.(1){آسمان ها و زمین را به حقّ آفرید. شب را به روز درمی پیچد، و روز را به شب درمی پیچد و آفتاب و ماه را تسخیر کرد. هر کدام تا مدّتی معیّن روانند. آگاه باش که او همان شکست ناپذیر آمرزنده است.}

- اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ.(2){این است خدا، پروردگار شما [که] آفریننده هر چیزی است: خدایی جز او نیست. پس چگونه [از او] بازگردانیده می شوید؟}

- وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ.(3){و از نشانه های [حضورِ] او شب و روز و خورشید و ماه است نه برای خورشید سجده کنید و نه برای ماه، و آن خدایی را سجده کنید که آن ها را خلق کرده است اگر تنها او را می پرستید.}

- الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ.(4){خورشید و ماه بر حسابی [روان] اند.} و همچنین فرموده است:«رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ*فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(5){پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر. پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را منکرید؟}

- یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ.(6){شب را در روز درمی آورد و روز را [نیز] در شب درمی آورد.}

- فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِب.(7){[هرگز،] به پروردگار خاوران و باختران سوگند یاد می کنم.}

- وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً.(8){و ماه را در میان آن ها روشنایی بخش گردانید و خورشید را [چون] چراغی قرار داد.}

- کَلاَّ وَ الْقَمَرِ*وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ*وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ*إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ.(9){نه چنین است [که می پندارند!] سوگند به ماه، و سوگند به شامگاه چون پشت کند، و سوگند به بامداد چون آشکار شود، که آیات [قرآن] از پدیده های بزرگ است.}

- وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً * وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً * وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً * وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً * وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً.(10){و خواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم. و شب را [برای شما] پوششی قرار دادیم. و روز را [برای] معاش [شما] نهادیم. و بر فرازِ شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم.و چراغی فروزان گذاردیم.

ص: 117

التکویر: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ إلی قوله تعالی وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ (1)

الفجر: وَ الْفَجْرِ وَ لَیالٍ عَشْرٍ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ(2)

الشمس: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها(3)

الضحی: وَ الضُّحی وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی (4)

الفلق: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ (5)

- إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ*وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ –الی قوله تعالی- وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ*وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ.(1){آن گاه که خورشید به هم درپیچد، و آن گاه که ستارگان همی تیره شوند... سوگند به شب چون پشت گرداند، سوگند به صبح چون دمیدن گیرد.}

- وَ الْفَجْرِ*وَ لَیالٍ عَشْرٍ*وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ*وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ.(2){سوگند به سپیده دم، و به شب های دهگانه، و به جُفت و تاق، و به شب، وقتی سپری شود.} - وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها*وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها*وَ النَّهارِ إِذا جَلاَّها*وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها.(3){سوگند به خورشید و تابندگی اش، سوگند به مَه چون پی [خورشید] رَوَد. سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند، سوگند به شب چو پرده بر آن پوشد.}

- وَ الضُّحی*وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی.(4){سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب چون آرام گیرد.}

- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ*مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ*وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ.(5){بگو: «پناه می برم به پروردگار سپیده دم، از شرّ آنچه آفریده، و از شرّ تاریکی چون فراگیرد.}

تفسیر

«و یسئلونک عن الاهله»{و از تو درباره ماه های نو می پرسند} بیضاوی در تفسیرش گفته: معاذ بن جبل و ثعلبة بن غنم از او پرسیدند، چرا ماه نو مانند رشته ای باریک برمی آید؟ سپس می افزاید تا تمام گردد و باز پیوسته می کاهد تا چون آغاز خود باز آید، سپس این آیه نازل شد «قل هی مواقیت للناس و الحج»{برای وقت شناسی مردم و برای حج} آن ها از حکمت اختلاف حال ماه پرسیدند و خدا پاسخ داد، حکمت روشن آن رعایت وقت شناسی مردم و رعایت وقت اداء و یا قضاء حج است و در تفسیر «تولج اللیل فی النهار»{فرو می بری شب را در روز) گفته فرو بردن شب و روز در یکدیگر به این است که دنبال هم اند یا فزون و کم می شوند.

و در آیه «فالِقُ الْإِصْباحِ» گفته: یعنی شکافنده عمود سپیده از تاریکی شب یا از روشنی روز شکافنده تاریکی بامداد

ص: 118

أصبح إذا دخل فی الصبح (1)

سمی به الصبح و قرئ بفتح الهمزة علی الجمع و جاعل اللیل سکنا یسکن إلیه التعب بالنهار لاستراحته فیه من سکن إلیه إذا اطمأن إلیه استئناسا به أو یسکن فیه الخلق من قوله لِتَسْکُنُوا فِیهِ و نصبه بفعل دل علیه جاعل لا به فإنه فی معنی الماضی و یدل علیه قراءة الکوفیین وَ جَعَلَ اللَّیْلَ حملا علی معنی المعطوف علیه فإن فالق بمعنی فلق فلذلک قرئ به أو به علی أن المراد منه جعل مستمر فی الأزمنة المختلفة و علی هذا یجوز أن یکون وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ عطفا علی محل اللیل و یشهد له قراءتهما بالجر و الأحسن نصبهما بجعل مقدر و قرئ بالرفع علی الابتداء و الخبر محذوف أی مجعولان حُسْباناً أی علی أدوار مختلفة تحسب بها الأوقات و یکونان علمی الحساب و هو مصدر حسب بالفتح کما أن الحسبان بالکسر مصدر

حسب بالکسر و قیل جمع حساب کشهاب و شهبان ذلِکَ إشارة إلی جعلهما حسبانا أی ذلک السیر بالحساب المعلوم تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الذی قهرهما و سیرهما علی الوجه المخصوص الْعَلِیمِ بتدبیرهما و الأنفع من التداویر الممکنة لهما(2).

و فی قوله تعالی یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یغطیه به و لم یذکر عکسه للعلم به أو لأن اللفظ یحتملهما و لذلک قرئ یغشی اللیل النهار بنصب اللیل و رفع النهار و قرأ حمزة و الکسائی و یعقوب و أبو بکر عن عاصم بالتشدید و فی الرعد للدلالة علی التکریر یَطْلُبُهُ حَثِیثاً یعقبه سریعا کالطالب له لا یفصل بینهما شی ء و الحثیث فعیل من الحث و هو صفة مصدر محذوف أو حال من الفاعل بمعنی حاثا أو المفعول بمعنی محثوثا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أی بقضائه و تصریفه و نصبها بالعطف علی السماوات و نصب مسخرات علی الحال و قرأ ابن عامر کلها بالرفع علی الابتداء و الخبر(3) انتهی.

ص: 119

... «جاعل اللیل سکنا»{و شب را مایه آرامش ساخت} که از رنج روز در آن برای آسایش ساکن می شوند، یا مردم به مسکن خود می روند و این کار پیوسته در هر زمانی باشد، و خورشید و ماه را دوره دوره گردش داد تا وقت را شماره کنند و اندازه آن ها را مضبوط نمود و در قول خدا «یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ» گفته: یعنی بپوشاندش به او و وارونه اش را نگفته چون معلوم است یا از خود لفظ با اختلاف قرائت برمی آید ... (پایان).

ص: 119

و قال الرازی فی قوله سبحانه یَطْلُبُهُ حَثِیثاً اعلم أنه سبحانه وصف هذه الحرکة بالسرعة و الشدة و ذلک هو الحق لأن تعاقب اللیل و النهار إنما یحصل بحرکة الفلک الأعظم (1)

و تلک الحرکة أشد الحرکات سرعة و أکملها شدة حتی أن الباحثین عن أحوال الموجودات قالوا الإنسان إذا کان فی العدو الشدید الکامل فإلی أن یرفع رجله و یضعها یتحرک الفلک الأعظم ثلاثة آلاف میل و إذا کان الأمر کذلک کانت تلک الحرکة فی غایة السرعة و الشدة فلهذا السبب قال تعالی یَطْلُبُهُ حَثِیثاً ثم قال فی هذه الآیة لطائف فالأولی أن الشمس لها نوعان من الحرکة أحدهما حرکتها بحسب ذاتها و هی إنما تتم فی سنة کاملة و بسبب هذه الحرکة تحصل السنة و الثانی حرکتها بسبب حرکة الفلک الأعظم و هذه الحرکة تتم فی الیوم بلیلته إذا عرفت هذا فنقول اللیل و النهار لا یحصلان بسبب حرکة الشمس بل بحرکة السماء الأقصی التی یقال لها العرش و لهذا السبب لما ذکر العرش بقوله ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ربط به قوله یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ تنبیها علی أن سبب حصول اللیل و النهار هو حرکة الفلک الأقصی لا حرکة الشمس و القمر.

و الثانیة أنه تعالی لما شرح کیفیة تخلیق السماوات قال فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها فدلت تلک الآیة علی أنه سبحانه خص کل ذلک بلطیفة نورانیة ربانیة من عالم الأمر ثم قال بعده أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ و هو إشارة إلی أن کل ما سوی الله إما من عالم الخلق أو من عالم الأمر أما الذی هو من عالم الخلق فالخلق عبارة عن التقدیر و کل ما کان جسما أو جسمانیا کان مخصوصا بمقدار معین فکان من عالم الخلق و کل ما کان بریئا عن الحجمیة و المقدار کان من عالم الأرواح و من عالم الأمر فدل علی أنه سبحانه خص کل واحد من أجرام الأفلاک و الکواکب التی هی من عالم الخلق بملک

ص: 120

رازی در تفسیرش گفته: در قول خدا «یَطْلُبُهُ حَثِیثاً»{او را شتابان دنبال می کند} بدان که خدا این حرکت را به سرعت و شدت وصف کرده و آن را سزد، زیرا دنبال هم بودن شب و روز همانا به حرکت فلک اعظم است و این تندترین حرکات و سخت ترین آن ها است، و بررسی کنندگان موجودات گفته اند: چون آدمی به تندی تمام بدود تا یک گام بردارد و بنهد، فلک أعظم 3 هزار میل راه می رود و بنابراین حرکت او در نهایت شتاب و شدّت است، و برای این خدا فرمود «شتابان به دنبال او است»(1) و در آن نکته سنجی ها است:

1.

خورشید خودش یک حرکتی دارد در یک سال تمام که سال خورشیدی از آن است و حرکتی دیگر دارد به وسیله فلک أعظم که در یک شبانه روز می چرخد، چون این را دانستی، گوئیم شب و روز زائیده حرکت خود خورشید نیستند، بلکه از حرکت بلندترین آسمان به نام عرش هستند، و برای همین چون عرش را ذکر کرد که «ثم استوی علی العرش»{سپس بر عرش استوار شد} بدان وابسته که «یغشی اللیل النهار»{بپوشاند شب، روز را} تا آگهی دهد که شب و روز از حرکت عرش[فلک دورتر] اند نه حرکت خورشید و ماه.

2.

چون خداوند کیفیت آفرینش آسمان ها را شرح داد فرمود: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها»(2){ پس آنها را [به صورت] هفت آسمان، در دو هنگام مقرّر داشت و در هر آسمانی کار [مربوط به] آن را وحی فرمود} و این دلیل است که خدا هر کدام را مخصوص به یک لطیفه ربانیه از عالم امر نمود و آن اشاره است به اینکه هر چه جز خدا یا از عالم خلق است و یا از عالم امر، آنچه از عالم خلق است به معنی تقدیر جسم است و جسمانی و اندازه معین دارد، و هر چه بی حجم و اندازه است از عالم ارواح و عالم امر است، و این دلیل است که هر جرم فلکی و همه ستارگان عالم خلق،

ص: 120

من الملائکة و هم من عالم الأمر و الأحادیث الصحیحة مطابقة لذلک و هی ما روی من (1)

الأخبار أن لله ملائکة یحرکون الشمس و القمر عند الطلوع و الغروب (2)

و کذا القول فی سائر الکواکب و أیضا قوله سبحانه وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ إشارة إلی أن الملائکة الذین یقومون بحفظ العرش ثمانیة ثم إذا دققت النظر قلت (3)

إن عالم الخلق فی تسخیر الله و عالم الأمر فی تدبیر الله و استیلاء الروحانیات علی الجسمانیات بتقدیر الله فلهذا المعنی قال أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ ثم کون الشمس و القمر و النجوم مسخرات بأمره یحتمل وجوها.

أحدها أنا قد دللنا أن الأجسام متماثلة و متی کان کذلک کان اختصاص جسم الشمس بذلک النور المخصوص و الضوء الباهر و التسخین الشدید و التدبیرات العجیبة فی العالم العلوی و السفلی لا بد و أن یکون لأجل أن الفاعل الحکیم و المقدر العلیم خص ذلک الجسم بهذه الصفات فجسم کل واحد من الکواکب و النیرات کالمسخر فی قبول تلک القوی و الخواص عن قدرة المدبر الحکیم.

و ثانیها أن یقال إن لکل واحد من أجرام الشمس و القمر و الکواکب سیرا خاصا بطیئا من المشرق إلی المغرب و سیرا آخر سریعا بسبب حرکة الفلک الأعظم فالحق سبحانه خص جرم الفلک الأعظم بقوة زائدة(4)

علی أجرام سائر الأفلاک باعتبارها صارت مستولیة علیها قادرة علی تحریکها علی سبیل القهر من المشرق إلی المغرب فأجرام الأفلاک و الکواکب صارت کالمسخرة لهذا القهر و القسر(5).

ص: 121

مخصوص به فرشته ای از عالم امر هستند، و اخبار صحیحه هم بر آن دلالت دارند، چون اخباری که گویند خدا فرشته هایی دارد که خورشید و ماه را هنگام طلوع و غروب می چرخانند، و همچنان ستارگان دیگر را، و نیز قول خدای سبحان « وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ»(1){و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند}، اشاره است که فرشته های حافظ عرش هشت نفر اند و با دقت نظر باید گفت که تمام عالم خلق مسخر خدایند، و تمام عالم امر به تدبیر خدایند، و روحانیات به تقدیر او بر جسمانیات تسلّط دارند، و از این رو فرمود: «الا له الخلق و الامر»(2){ آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آنِ اوست.}

سپس مسخر بودن خورشید و ماه و ستارگان به فرمان او چند وجه دارد:

1.

دلیل آوردیم که همه جسم ها مانند هم اند، و چون چنین باشند اختصاص جسم خورشید به این روشنی خاص و تابندگی خیره آور و گرمی سخت و تدبیر عجیب در عالم علوی و سفلی، باید به تدبیر خدای حکیم توانا باشد که این اوصاف را خاص او ساخته و جسم هر کدام از کواکب و نور داران در پذیرش این نیروها و خواص، مسخّر آن مدبّر حکیم باشند.

2.

هر کدام از ستارگان ثابت و سیّار حرکت کندی دارند از مغرب به مشرق، و حرکت تندی بر عکس به دنبال حرکت فلک أعظم، و خدا به آن نیروئی بیش از دیگر افلاک داده و آن را مسلّط بر چرخاندن همه آن ها به زور از مشرق به مغرب کرده، و همه مسخر آنند.

ص: 121

أقول: ثم ذکر وجوها أخری لا طائل تحتها و فیما نقل عنه أیضا مخالفات لأصول المسلمین و مناقشات لا یخفی علی المتدبرین.

هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً قال البیضاوی أی ذات ضیاء و هو مصدر کقیام أو جمع ضوء کسیاط و سوط و الیاء فیه منقلبة عن الواو و عن ابن کثیر ضئاء بهمزتین فی کل القرآن علی القلب بتقدیم اللام علی العین وَ الْقَمَرَ نُوراً أی ذا نور أو سمی نورا للمبالغة و هو أعم من الضوء و قیل ما بالذات ضوء و ما بالغرض نور و قد نبه سبحانه بذلک علی أنه خلق الشمس نیرة بذاتها(1)

و القمر نیرا بعرض مقابلة الشمس (2) وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ الضمیر لکل واحد أی قدر مسیر کل واحد منهما منازل أو قدره ذا منازل أو للقمر و تخصیصه بالذکر لسرعة سیره و معاینة منازله و إناطة أحکام الشرع به و لذلک علله (3)

بقوله لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ أی

حساب الأوقات من الأشهر و الأیام فی معاملاتکم و تصرفاتکم ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلَّا بِالْحَقِ إلا متلبسا بالحق مراعیا فیه مقتضی الحکمة البالغة یُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ فإنهم المنتفعون بالتأمل فیها(4) انتهی.

إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أی مجی ء کل منهما خلف الآخر أو اختلافهما بالزیادة و النقصان المستلزم لحصول الفصول الأربعة وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی من الکواکب و الملائکة و الموالید و أنواع الأرزاق و النعم لَآیاتٍ أی دلالات علی وجود الصانع تعالی و علمه و قدرته و حکمته و لطفه و رحمته لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ الشرک و المعاصی فإنهم المنتفعون بها هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ أی لسکونکم و راحتکم و راحة قواکم من التعب

ص: 122

گویم: سپس وجوه بی فائده دیگر آورده و همین هم که از او نقل شد مخالف اصول مسلمانان است و مورد اعتراضاتی روشن بر متدبّران است.

« هُوَ الَّذی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاء»(1){اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید}. بیضاوی در تفسیرش گفته: ضوء روشنی ذاتی است و نور کسبی، و خدا خبر داده است که خورشید خودش درخشان آفریده شده و ماه از آن روشنی می گیرد، و هر کدام را منازلی است یا خصوص قمر را منازلی است چون تندرو و در دید چشم است، و موضوع احکام شرع است که فرمود:

«لتعلموا عدد السنین و الحساب»(2){تا شماره سال ها و حساب را بدانید} یعنی حساب اوقات ماه ها و معاملات خود را.(3)

«إن فی اختلاف اللیل و النهار»{راستی که در اختلاف شب و روز} یعنی به دنبال هم بودن آن ها یا کم و فزونی آن ها را در چهار فصل «و ما خلق الله فی السموات و الارض»{و آنچه خدا در آسمان ها و زمین آفریده} از ستارگان و فرشتگان و موالید و انواع روزی و نعمت ها «لآیات»{البته نشانه هایی است} بر وجود صانع تعالی و علم و قدرتش و حکمتش و لطف و رحمتش ...

ص: 122

و الکلال وَ النَّهارَ مُبْصِراً أی مضیئا تبصرون فیه و نسبة الإبصار إلیه علی المجاز لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ أی الحجج سماع تدبر و تعقل وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ قال الرازی هذا الکلام اشتمل علی نوعین من الدلالة الأول الاستدلال علی وجود الصانع القادر بحرکات هذه الأجرام و ذلک لأن الأجسام متماثلة فاختصاصها بالحرکة الدائمة دون السکون لا بد له من مخصص و أیضا أن کل واحدة من تلک الحرکات مختصة بکیفیة معینة من البطء و السرعة فلا بد أیضا من مخصص و أیضا تقدیر تلک الحرکات بمقادیر مخصوصة علی وجه تحصل عوداتها و دوراتها متساویة بحسب المدة حالة عجیبة فلا بد فیه من مقدر و بعض تلک الحرکات مشرقیة و بعضها مغربیة و بعضها مائلة إلی الشمال و بعضها إلی الجنوب و هذا أیضا لا یتم إلا بتدبیر کامل و حکمة بالغة و النوع الثانی قوله کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی و فیه قولان الأول قال ابن عباس للشمس مائة و ثمانون منزلا کل یوم لها منزل و ذلک (1) فی ستة أشهر ثم إنها تعود مرة أخری إلی واحد واحد منها فی ستة أشهر مرة(2) أخری و کذلک القمر له ثمانیة و عشرون منزلا فالمراد بقوله کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی هذا. و الثانی کونهما متحرکین إلی یوم القیامة و عنده تنقطع تلک الحرکات (3).

و قال فی قوله تعالی دائِبَیْنِ معنی الدءوب فی اللغة مرور الشی ء فی العمل علی عادة مطردة قال المفسرون معناه یدأبان فی سیرهما و إنارتهما و تأثیرهما فی إزالة الظلمة و فی إصلاح النبات و الحیوان فإن الشمس سلطان النهار و القمر سلطان اللیل و لو لا الشمس لما حصلت الفصول الأربعة و لولاها لاختلت مصالح العالم بالکلیة(4) و قال فی قوله وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فیه قولان

ص: 123

«و سخر الشمس و القمر»{و مسخر کرد خورشید و ماه را}رازی در تفسیرش گفته: در این سخن دو نوع دلیل است:

1.

دلیل بر وجود صانع قادر از حرکات این اجرام، زیرا جسم ها یکسانند و اختصاص آن ها به حرکت پیوسته، مؤثری می خواهد و به علاوه هر کدام کیفیتی از تندی و کندی دارند و آن هم مؤثری می خواهد، و باز اندازه مخصوص این حرکات که دوره ها و بازگشت هر کدام برابر باشد شگفت آور است و مقدّری لازم است، و حرکاتی که برخی به سوی مشرق و برخی به سوی مغرب و برخی به سوی شمال و یا جنوب توجه دارند، جز به تدبیر کامل و حکمت بالغه صورت پذیر نیستند.

2.

«کل یجری لاجل مسمی»{هر کدام تا مدتی نامبرده جریان دارد} و در آن دو قول است: یکم، ابن عباس گفته: خورشید 180 منزل دارد و در شش ماه هر روز در منزلی است و باز می گردد در همان جا تا شش ماه دیگر، و ماه هم 28 منزل دارد و مقصود از مدت نامبرده این است؛ دوم اینکه تا روز رستاخیز- می چرخند و آنگاه می مانند .

و در جای دیگر گفته: در معنی «دائبین» پیوسته در گردش و نور بخشی و رفع تاریکی و اصلاح گیاهان و جانورانند، زیرا خورشید پادشاه روز است، و ماه پادشاه شب، و اگر خورشید نبود چهار فصل نبودند و مصالح جهان به کلی نابود می شدند.(1)

و در تفسیر قول خدا «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ»(2){و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم} گفته: در آن دو قول است:

ص: 123

الأول أن یکون المراد من الآیتین نفس اللیل و النهار و المعنی أنه تعالی جعلهما دلیلین للخلق علی مصالح الدین و الدنیا أما فی الدین فلأن کل واحد منهما مضاد للآخر معاند له (1)

فکونهما متعاقبین علی الدوام من أقوی الدلائل علی أنهما غیر موجودین لذاتیهما بل لا بد لهما من فاعل یدبرهما و یقدرهما بالمقادیر المخصوصة و أما فی الدنیا فلأن مصالح الدنیا لا تتم إلا باللیل و النهار فلو لا اللیل لما حصل السکون و الراحة و لو لا النهار لما حصل الکسب و التصرف فی وجوه المعاش ثم قال تعالی فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ فعلی هذا القول تکون الإضافة للتبیین و التقدیر فمحونا الآیة التی هی اللیل و جعلنا الآیة التی هی النهار مبصرة الثانی أن یکون المراد و جعلنا نیری اللیل و النهار آیتین یرید الشمس و القمر فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ و هی القمر و فی تفسیر محو القمر قولان الأول المراد منه ما یظهر فی القمر من الزیادة و النقصان فی النور فیبدو فی أول الأمر فی صورة الهلال ثم لا یزال یتزاید نوره حتی یصیر بدرا کاملا ثم یأخذ فی الانتقاص قلیلا قلیلا و ذلک هو المحو إلی أن یعود إلی المحاق و الثانی أن المراد من محو القمر الکلف الذی یظهر فی وجهه یروی أن الشمس و القمر کانا سواء فی النور و الضوء فأرسل الله جبرئیل فأمر جناحه علی وجه القمر فطمس عنه الضوء و معنی المحو فی اللغة إذهاب الأثر و أقول حمل المحو علی الوجه الأول أولی لقوله لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ الآیة لأن المحو إنما یؤثر فی ابتغاء فضل الله إذا حملناه علی زیادة نور القمر و نقصانه لأن بسبب حصول هذه الحالة تختلف أحوال نور القمر و أهل التجارب بینوا أن اختلاف أحوال القمر فی مقادیر النور له أثر عظیم فی أحوال هذا العالم و مصالحها مثل أحوال البحار فی المد و الجزر و مثل أحوال البحرانات علی ما یذکره الأطباء فی کتبهم و أیضا بسبب زیادة نور القمر و نقصانه تحصل الشهور و بسبب معاودة الشهور تحصل السنون العربیة المبتنیة علی رؤیة الأهلة کما قال وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ و أقول أیضا لو حملنا المحو علی

ص: 124

1.

مقصود خود شب و روزند و هر دو دلیل اند برای مصالح دین و دنیای مردم، اما از نظر دینی چون ضد و معاند ضد، و پیوسته در پی هم اند و این خود دلیل روشنی است که خود به خود وجود ندارند و نیاز به صانع مقدر دارند که اندازه آن ها را نگهدارد و اما در دنیا چون مصالح دنیا بی شب و روز انجام نمی گیرد، اگر شب نباشد آسایش نیست، و اگر روز نباشد کسب و زندگی نیست و محو شب، ظلمت آن است در برابر اینکه روز روشن است.

2.

مقصود این است که دو تابنده شب و روز که خورشید و ماهند، نشانه اند و نشانه شب که ماه است محو شده، و در محو ماه دو قول است: یکی اینکه در روشنی خود کم و بیش دارد و نخست به صورت تیغه ماه نو برمی آید، و سپس می افزاید تا بدر تمام شود سپس خرده خرده کم می شود، تا به محاق می رسد، دوّم اینکه مقصود از محو ماه، تیرگی چهره آن است، روایت است که خورشید و ماه در درخشانی برابر بودند و خدا جبرئیل را فرستاد تا پر به روی ماه کشید و تابشش رفت و معنی محو در لغت زدودن اثر است. گویم: حمل محو به معنی یکم بهتر است که فرموده «لتبتغوا فضلا من ربکم»{تا [در آن،] فضلی از پروردگارتان بجویید} چون محو به این معنا در طلب فضل خدا اثر دارد، چون فزونی و کمی نور ماه، چنانچه اهل تجربه گفته اند، اثر بزرگی در مصالح جهان دارد، مانند مدّ و جزر دریا و پدید شدن بحران در بیماران، طبق گفته پزشکان در کتبشان، و نیز کم و بیش نور ماه سبب پدید شدن ماه ها است، و از برگشت ماه ها، سال های عربی پدیدار می شوند که به رؤیت ماه نو وابسته اند، چنانچه فرموده: «و لتعلموا عدد السنین و الحساب»{و تا شماره سال ها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید}.

و من می گویم: اگر محو همان

ص: 124

الکلف الحاصل فی وجه القمر فهو أیضا برهان قاطع علی صحة قول المسلمین فی المبدإ و المعاد أما دلالته علی صحة قولهم فی المبدإ فلأن جرم القمر جرم بسیط عند الفلاسفة فوجب أن یکون متشابه الصفات فحصول الأحوال المختلفة الحاصلة بسبب المحو یدل علی أنه لیس بسبب الطبیعة بل لأجل أن الفاعل المختار خصص بعض أجزائه بالنور القوی و بعض أجزائه بالنور الضعیف و ذلک یدل علی أن مدبر العالم فاعل مختار لا موجب بالذات و آخر(1)

ما ذکره الفلاسفة فی الاعتذار عنه أنه ارتکز فی وجه القمر أجسام قلیلة الضوء مثل ارتکاز الکواکب فی أجرام الأفلاک فلما کانت تلک الأجرام أقل ضوءا من جرم القمر لا جرم شوهدت تلک الأجرام فی وجه القمر کالکلف فی وجه الإنسان و هذا لا یفید مقصود الخصم لأن جرم القمر لما کان متشابه الأجزاء فلم ارتکزت تلک الأجرام الظلمانیة فی بعض أجزاء القمر دون سائر الأجزاء و بمثل هذا الطریق یتمسک فی أحوال الکواکب و ذلک لأن الفلک جرم بسیط متشابه الأجزاء فلم یکن حصول جرم الکواکب فی بعض جوانبه أولی من حصوله فی سائر الجوانب و ذلک یدل علی أن اختصاص ذلک الکوکب بذلک الموضع المعین من الفلک لأجل تخصیص الفاعل المختار الحکیم.

و أما قوله وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً ففیه وجهان الأول أن معنی کونها مبصرة أی مضیئة و ذلک لأن الإضاءة سبب لحصول الإبصار فأطلق اسم الإبصار علی الإضاءة إطلاقا لاسم المسبب علی السبب و الثانی قال أبو عبیدة یقال قد أبصر النهار إذا صار الناس یبصرون فیه کقوله رجل مخبث إذا کان أصحابه خبثاء و رجل مضغف إذا کان دوابه (2)

ضغافا فکذا قوله وَ النَّهارَ مُبْصِراً أی أهله بصراء لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ أی لتبصروا کیف تتصرفون فی أعمالکم وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ اعلم أن الحساب یبنی علی أربع مراتب الساعات

ص: 125

تیرگی در چهره قمر باشد باز هم برهانی است قاطع بر صحت گفته مسلمانان در مبدأ و معاد، اما در مبدأ برای آنکه جرم ماه نزد فلاسفه بسیط است و باید یک رنگ باشد و اختلاف او به سبب محو،، دلیل است که به طبع خود نیست و تأثیر فاعل مختار نور چهره آن را کم و بیش ساخته، و آخرین سخن فلاسفه درباره آن، این است که به روی ماه اجسامی کم نور چسبیده اند مانند ستارگان که بر جرم آسمان اند، و برای آن این تیرگی بر روی ماه مانند خال به روی آدمی پدیدار شده، ولی این عذر سودی برای فلاسفه ندارد، زیرا این پرسش به میان می آید که چون ماه جسمی بسیط است چرا این اجرام تیره به برخی از آن چسبیده و به همه نچسبیده، و همین دلیل در جرم ستارگان هم، گوئیم چرا با اینکه فلک جسم، یک طبع و بسیط است، ستارگان، به یک جزء آن فرو شده نه در جزء دیگر و این خود دلیل است که اختصاص ستاره، به جای معینی به واسطه فاعل مختار است که حکیم است.

و اما در فرموده او «و جعلنا آیه النهار مبصره»{و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم} دو وجه است:

1.

تابنده کردیم چون تابندگی وسیله بینائی است.

2.

ابو عبیده گفته: معنایش این است که مردم در آن بینا می شوند ... «و لتعلموا عدد السنین و الحساب»{و تا شماره سال ها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید} بدان که حساب چهار درجه دارد، ساعات،

ص: 125

و الأیام و الشهور و السنون فالعدد للسنین و الحساب لما دون السنین و هی الشهور و الأیام و الساعات و بعد هذه المراتب الأربعة لا یحصل إلا التکرار کما أنهم رتبوا العدد علی أربع مراتب الآحاد و العشرات و المآت و الألوف و لیس بعدها إلا التکرار(1) وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلًا أی کل شی ء بکم إلیه حاجة فی مصالح دینکم و دنیاکم فصلنا و شرحنا و قال فی قوله سبحانه وَجَدَها تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ قرأ ابن عامر و حمزة و الکسائی و أبو بکر عن عاصم فی عین حامیة بالألف من غیر همزة أی حارة

وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: کُنْتُ رَدِیفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی جَمَلٍ فَرَأَی الشَّمْسَ حِینَ غَابَتْ فَقَالَ أَ تَدْرِی یَا أَبَا ذَرٍّ أَیْنَ تَغْرُبُ هَذِهِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّهَا تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَامِئَةٍ.

و هی قراءة ابن مسعود و طلحة و أبو عمرو و الباقون حَمِئَةٍ و هی قراءة ابن عباس و اتفق أن ابن عباس کان عند معاویة فقرأ معاویة حامیة فقال ابن عباس حَمِئَةٍ فقال معاویة لعبد الله بن عمر کیف تقرأ فقال کما یقرأ أمیر المؤمنین ثم وجه إلی کعب الأحبار و سأله کیف تجد الشمس تغرب قال فی ماء و طین کذلک نجده فی التوراة و الحمئة ما فیه حمأة سوداء و اعلم أنه لا تنافی بین الحمئة و الحامیة فجائز أن یکون الماء جامعا للوصفین (2) ثم اعلم أنه ثبت بالدلیل أن الأرض کره و أن السماء محیطة بها و لا شک أن الشمس فی الفلک و أیضا قال وَجَدَ عِنْدَها قَوْماً و معلوم أن جلوس القوم (3) فی قرن الشمس غیر موجود و أیضا فالشمس أکبر من الأرض مرات کثیرة فکیف یعقل دخولها فی عین من عیون الأرض.

إذا ثبت هذا فنقول فی تأویله وجوه.

الأول أن ذا القرنین لما بلغ موضعا ما فی المغرب لم یبق بعده شی ء من

ص: 126

روزها، ماه ها و سال ها، حساب در کمتر از سال است که ماه ها و روزها و ساعات است و پس از آن همه مکررات است، چنانچه عدد را چهار مرتبه می دانند، آحاد، عشرات، مئات و الوف و پس از آن هر عدد دیگر تکرار آن ها است.(1)

از ابوذر نقل است که گفت: پشت سر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر شتری سوار بودم. حضرت خورشید را در هنگامی که غروب کرد دید. به من فرمود: ای اباذر، می دانی این کجا غروب می کند؟ گفتم: خدا و رسولش داناترند. فرمود: به راستی در چشمه ای حامیه (داغ) غروب می کند. این قرائت ابن مسعود و طلحه و ابو عمرو است. دیگران حمئه خوانده اند و این قرائت ابن عباس است. اتفاق افتاد که ابن عباس نزد معاویه بود. او حامیه خواند. ابن عباس گفت: حمئه. معاویه به عبد اللَّه بن عمر گفت: تو چگونه می خوانی؟ گفت: مانند امیر المؤمنین. سپس رو به کعب الاحبار کرد و گفت: به نظر تو خورشید چگونه غروب می کند؟ گفت: در آب و گِل. در تورات چنین می یابیم. حمئه آن است که در آن گل سیاهی است.

بدان که منافاتی میان حمئه و حامیه نیست و چه بسا که آب هر دو وصف را داشته باشد. سپس بدان که با دلیل ثابت شده زمین کره ای است و آسمان به دور آن است و شک نیست که خورشید در آسمان است. و همچنین گفته است: « وَجَدَ عِنْدَها قَوْما.» {و نزدیک آن طایفه ای را یافت.} معلوم است که مردم نمی توانند در نزدیکی خورشید باشند. به علاوه خورشید چند برابر زمین است. چگونه معقول است که در یک چشمه زمین داخل شود؟ چون این مطلب ثابت است، می گوئیم در تأویلش چند وجه است: اول این که هنگامی که ذو القرنین در مغرب زمین به جائی رسید که پس از آن

ص: 126

العمارات وجد الشمس کأنها تغرب فی وهدة مظلمة و إن لم یکن کذلک فی الحقیقة کما أن راکب البحر یری الشمس کأنها تغرب فی البحر إذا لم یر الشط و هی فی الحقیقة تغیب وراء البحر ذکره الجبائی.

الثانی أن بالجانب الغربی من الأرض مساکن یحیط البحر بها فالناظر إلی الشمس یتخیل کأنها تغیب فی تلک البحار و لا شک أن البحار الغربیة قویة السخونة فهی حامیة و هی أیضا حمئة لکثرة ما فیها من الباه و هی الحمأة السوداء فقوله تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ إشارة إلی أن الجانب الغربی من الأرض قد أحاط البحر به و هو موضع شدید السخونة. الثالث قال أهل الأخبار إن الشمس تغرب فی عین حمئة کثیرة الحاء و الحمأة و هذا فی غایة البعد و ذلک أنا إذا رصدنا کسوفا قمریا و رأینا أهل المغرب قالوا حصل هذا الکسوف أول اللیل رأینا أهل المشرق قالوا حصل فی أول النهار فعلمنا أن ما هو أول اللیل عند أهل المغرب فهو أول النهار عند أهل المشرق بل ذلک الوقت الذی هو أول اللیل عندنا فهو وقت العصر فی بلد و وقت الظهر فی بلد آخر و وقت الضحوة فی بلد ثالث و وقت طلوع الشمس فی بلد رابع و نصف اللیل فی بلد خامس و إذا کانت هذه الأحوال معلومة بعد الاستقراء و الاختبار و علمنا أن الشمس طالعة ظاهرة فی کل هذه الأوقات کان الذی یقال إنها تغیب فی الطین و الحمأة کلاما علی خلاف الیقین و کلام الله مبرأ عن البهمة(1)

فلم یبق إلا أن یضاف (2) إلی التأویل الذی ذکرنا و الضمیر فی قوله عِنْدَها عائد إلی الشمس لأن الإنسان لما تخیل أن الشمس تغرب هناک فکان سکان ذلک الموضع کأنهم سکنوا بالقرب من الشمس أو عائد إلی العین (3).

و قال فی قوله وَجَدَها تَطْلُعُ أی وجد الشمس تطلع عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ

ص: 127

عمارت و آبادانی نبود، خورشید را این گونه یافت که گوییا در یک گودال تاریک فرو می رود هرچند در واقع این چنین نبوده باشد. چنانچه کسی که در دریا نشسته در صورتی که کناره دریا را نبیند، به دیدش می آید که خورشید در دریا فرو می رود در حالی که در حقیقت خورشید پشت دریا غروب می کند. جبائی چنین گفته است. دوم اینکه در غرب زمین سکونت گاه هایی است که دریاها بر آن ها احاطه دارد. نگاه کننده به خورشید گمان می برد که خورشید در آن دریاها غروب می کند. شکی نیست که سرزمین های غربی شدیدا داغ هستند و بنابراین گرمند و همچنین به جهت زیادی گل سیاه در آن ها گل آلود هستند. این جمله که « تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَة.» {[خورشید] در چشمه ای گِل آلود و سیاه غروب می کند.} اشاره به آن است. سوم اینکه اهل اخبار گفته اند: خورشید در چشمه ای بسیار گرم و پُر گِل فرو می رود. این بسیار بعید است. چون اگر کسوفی را بررسی کنیم که به دید اهل مغرب اول شب بیاید، به دید مردم مشرق اول روز می آید. پس می فهمیم که ابتدای شب در نزد مردم مغرب ابتدای روز در نزد مردم مشرق است. بلکه آن وقتی که آغاز شب ما است عصر منطقه ای دیگر است و هنگام ظهر در منطقه دیگری است و هنگام چاشت در سرزمین سوم است و هنگام طلوع آفتاب در سرزمین چهارم و نیمه شب در سرزمین پنجم است. هنگامی که این حالات با استقرا و آزمایش معلوم باشد و بدانیم خورشید در همه این اوقات تابان و آشکار است، اینکه گفته می شود: خورشید در گل و لجن فرو می رود، سخنی خلاف یقین خواهد بود و کلام خدا از ابهام به دور است. بنابراین راهی نمی ماند مگر این که به همان تأویلی که گفتیم معتقد شویم. ضمیر ها در « وَجَدَ عِنْدَها قَوْما.» نیز به شمس بر می گردد، زیرا هنگامی که انسان گمان کند خورشید در آنجا غروب می کند، ساکنان آنجا نیز گویا در نزدیکی خورشید زندگی می کنند. یا اینکه ضمیر به عین برگردد. درباره قول خدا که « وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ

ص: 127

لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً فیه قولان الأول أنه شاطئ بحر لا جبل و لا شی ء یمنع من وقوع شعاع الشمس علیهم فلهذا السبب إذا طلعت الشمس دخلوا فی أسراب واغلة فی الأرض أو غاصوا فی الماء فیکون عند طلوع الشمس یتعذر علیهم التصرف فی المعاش و عند غروبها یشتغلون بتحصیل مهمات المعاش و حالهم بالضد من أحوال سائر الخلق.

و القول الثانی أن معناه لا ثیاب لهم و یکونون کسائر الحیوانات عراة أبدا و فی کتب الهیئة أن حال أکثر الزنج کذلک و حال کل من سکن البلاد القریبة من خط الإستواء کذلک و ذکر فی کتب التفسیر أن بعضهم قال سافرت حتی جاوزت الصین فسألت عن هؤلاء القوم فقیل بینک و بینهم مسیرة یوم و لیلة فبلغتهم و إذا أحدهم یفرش إحدی أذنیه و یلبس الأخری فلما قرب طلوع الشمس سمعت صوتا کهیئة الصلصلة فغشی علی ثم أفقت فلما طلعت الشمس إذا هی فوق الماء کهیئة الزیت فأدخلوا فی سربالهم (1) فلما ارتفع النهار جعلوا یصطادون السمک و یطرحونه فی الشمس فینضج (2). کُلٌّ فِی فَلَکٍ أی کل منهما أو مع النجوم

بقرینة الجمع فی فلک واحد أو کل واحد منهما أو منها فی فلک علی حدة یَسْبَحُونَ أی یجرون قال الرازی لا یجوز أن یقول کل فی فلک یسبحون إلا و یدخل فی الکلام مع الشمس و القمر النجوم لیثبت معنی الجمع و الکل (3) ثم قال الفلک فی کلام العرب کل شی ء دائر و جمعه أفلاک و اختلف العقلاء فیه فقال بعضهم الفلک لیس بجسم و إنما هو مدار هذه النجوم و هو قول الضحاک و قال الأکثرون بل هی أجسام تدور النجوم علیها و هذا أقرب إلی ظاهر القرآن ثم اختلفوا فی کیفیته فقال بعضهم الفلک موج مکفوف تجری الشمس و القمر و النجوم فیه و قال الکلبی ماء

ص: 128

لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْرا.» {[خورشید] را [چنین] یافت که بر قومی طلوع می کرد که برای ایشان در برابر آن پوششی قرار نداده بودیم.} در آن دو قول است. اول این که کناره دریا بوده و کوه و چیز دیگری نبوده که مانع از پرتو نور خورشید بشود. برای همین در هنگام بیرون آمدن خورشید به جاده هایی در زیر زمین می رفتند یا زیر آب می رفتند، چون تاب گرمی خورشید را نداشتند و پس از غروب به کسب معاش می پرداختند و حالشان بر عکس باقی مردم بود. دوم این که مانند جانداران دیگر لخت و بی جامه بودند. در کتب هیئت است که بیشتر سیاه پوستان و ساکنان سرزمین های نزدیک خط استواء چنین هستند. در کتب تفسیر آمده که فردی از اهل تفسیر گفته است: سفری کردم تا هنگامی که از چین گذر کردم. پس از مکان این قوم پرسیدم. گفته شد: تا آن ها یک شبانه روز راه است. به نزد آن ها رسیدم. ناگهان دیدم هر کدام از آن ها یک گوش خود را بستر می کند و دیگری را روی خود می کشد. هنگامی که نزدیک طلوع خورشید شد، آوازی مانند آواز زنجیر شنیدم و بیهوش شدم. سپس به هوش آمدم. هنگامی که آفتاب بیرون آمد، گویا خورشید روی آب مانند روغن زیتون پهن است .

آن ها در میان جامه خود رفتند. هنگامی که خورشید بالا رفت، شروع به شکار ماهی کردند و در آفتاب انداختند تا پخته شد.(1)

« کُلٌّ فِی فَلَکٍ.»(2) {هر کدام از این دو در مداری [معین] شناورند.} یعنی هر دوی خورشید و ماه یا هر دو به همراه ستارگان به قرینه اینکه فعل آن به صورت جمع آمده است، در یک فلک هستند یا این که هر کدام از ماه و خورشید یا ستارگان دیگری در فلکی مخصوص به خود هستند. «یَسْبَحُونَ.» یعنی حرکت می کنند. رازی گفته است: جائز نیست که «یَسْبَحُونَ.» به صورت جمع به کار برود مگر اینکه ستارگان هم با خورشید و ماه باشند تا اینکه معنی جمع و کلیت درست باشد. سپس گفته است: فلک در زبان عرب هر چیز گرد را می گویند و جمعش افلاک است. عقلا در آن اختلاف دارند. بعضی مانند ضحاک گفته اند: فلک جسم نیست و همان مدار ستارگان است. بیشتر علما گفته اند: افلاک جسم هستند و ستارگان به دور آن می چرخند و این به ظاهر قرآن نزدیک تر است. سپس در کیفیت آن جسم اختلاف کرده اند. یکی گفته است: فلک موجی ایستاده است که خورشید و ماه و ستارگان در آن روان هستند. کلبی گفته است: آبی

ص: 128

مکفوف (1)

أی مجموع تجری فیه الکواکب و احتج بأن السباحة لا تکون إلا فی الماء قلنا لا نسلم فإنه یقال للفرس الذی یمد یدیه فی الجری سابح و قال جمهور الفلاسفة و أصحاب الهیئة إنها أجرام صلبة لا خفیفة و لا ثقیلة غیر قابلة للخرق و الالتئام و النمو و الذبول و الحق أنه لا سبیل إلی معرفة السماوات إلا بالخبر و اختلف الناس فی حرکات الکواکب و الوجوه الممکنة فیها ثلاثة فإنه إما أن یکون الفلک ساکنا و الکواکب تتحرک فیه کحرکة السمکة فی الماء الراکد و إما أن یکون الفلک متحرکا و الکواکب تتحرک فیه أیضا إما مخالفا لجهة حرکته أو موافقا لجهته إما بحرکة مساویة لحرکة الفلک فی السرعة و البطء أو مخالفة و إما أن یکون الفلک متحرکا و الکواکب ساکنة أما الرأی الأول فقالت الفلاسفة إنه باطل لأنه یوجب خرق الفلک (2)

و هو محال عندهم و أما الرأی الثانی فحرکة الکواکب إن فرضت مخالفة لحرکة الفلک فذاک أیضا یوجب الخرق و إن کانت حرکتها إلی جهة حرکة الفلک فإن کانت مخالفة لها فی السرعة و البطء لزم الانخراق و إن استویا فی الجهة و السرعة و البطء فالخرق أیضا لازم لأن الکواکب تتحرک بسبب حرکته فتبقی حرکته الذاتیة زائدة فیلزم الخرق فلم یبق إلا القسم الثالث و هو أن یکون الکواکب مغروزا فی الفلک واقفا فیه و الفلک یتحرک فیتحرک الکواکب (3) بسبب حرکة الفلک و اعلم أن مدار هذا الکلام علی امتناع الخرق علی الأفلاک و هو باطل بل الحق أن الأقسام الثلاثة ممکنة و الله تعالی قادر علی کل الممکنات و الذی یدل علیه لفظ القرآن أن تکون الأفلاک واقفة و الکواکب تکون جاریة فیها کما تسبح السمکة فی الماء و احتج ابن سینا علی أن الکواکب أحیاء ناطقة بقوله یَسْبَحُونَ فإن الجمع بالواو و النون لا یکون إلا للعقلاء و بقوله تعالی وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ

ص: 129

گرد هم آمده است که ستارگان در آن شناگرند و استدلال کرده است که شنا جز در آب نمی شود. ما آن را نمی پذیریم. چون به اسبی که دو دستش را در دو می کِشد هم شناگر (سابح) می گویند. عموم فلاسفه و هیئت دانان می گویند: آن ها جرم های سخت هستند که نه سبک و نه سنگینند. شکاف برداشتن و چسبیده شدن ندارند، رشد و ضعف نمی پذیرند. حق آن است که حقیقت آسمان ها را جز با روایت نمی توان شناخت.

مردم درباره حرکت ستارگان در آسمان اختلاف کرده اند و آنچه درباره آن تصور شود سه وجه است، زیرا یا این گونه است که فلک ایستاده است و ستارگان در آن مانند گردش ماهی در آب ایستاده می گردند. یا این گونه است که فلک می گردد و ستارگان هم یا مخالف جریان حرکت فلک و یا موافق آن و یا به همان سرعت فلک و یا به سرعتی غیر آن در آن می گردند یا این گونه است که فلک می چرخد و ستارگان هم در آن ثابت هستند. اما نظر اول را فلاسفه باطل دانسته اند، چون سبب شکاف یافتن فلک است و آن نزد آن ها محال است. اما نظر دوم اگر جهت حرکت ستارگان مخالف جهت حرکت فلک باشد این نیز سبب شکاف در فلک می شود. اگر جهت حرکت آن ها یکسان باشد نیز در صورتی که سرعت حرکت یکسان نباشد سبب شکاف می شود. اگر در جهت و سرعت یکسان باشند نیز شکاف لازم می آید، زیرا حرکت ستارگان به سبب حرکت فلک است و بنابراین حرکت ذاتی فلک باقی می ماند و شکاف لازم می آید. پس به جز وجه سوم وجهی باقی نمی ماند که ستارگان ایستاده اند و در فلک فرو رفته اند و به سبب حرکت افلاک حرکت می کنند. بدان مدار این قول عدم امکان وقوع شکاف در فلک است و این باطل است و حق این است که هر سه نظر ممکن است و خدا بر همه ممکنات توانا است و آنچه لفظ قرآن بر آن دلالت می کند، این است که افلاک ایستاده اند و ستارگان در آن به مانند ماهی در آب می گردند.

ابن سینا نسبت به زنده بودن و خردمندی ستارگان به قول خدا «یَسْبَحُونَ.» استدلال کرده است، زیرا جمع با واو و نون جز برای عاقلان به کار نمی رود. همچنین به قول خدا «ِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِین.»(1) {من [در خواب] یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم. دیدم [آن ها] برای من سجده می کنند.»} استدلال کرده است.

ص: 129

و الجواب إنما جعل واو الضمیر للعقلاء للوصف بفعلهم و هو السباحة.

فإن قلت لکل واحد من القمرین فلک علی حدة فکیف قیل جمیعهم یسبحون فی فلک.

قلت هذا کقوله کساهم الأمیر حلة و قلدهم سیفا أی کل واحد منهم (1).

وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ قال البیضاوی أی و یختص به تعاقبهما لا یقدر علیه غیره فیکون ردا لنسبته إلی الشمس حقیقة أو مجازا أو لأمره و قضائه تعاقبهما أو انتقاص أحدهما و ازدیاد الآخر(2)

و فی قوله سبحانه یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ بالمعاقبة بینهما أو بنقص أحدهما و زیادة الآخر أو بتغییر أحوالهما بالحر و البرد و الظلمة و النور أو ما یعم (3) ذلک إِنَّ فِی ذلِکَ فیما تقدم ذکره لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ لدلالته (4)

علی وجود الصانع القدیم و کمال قدرته و إحاطة علمه و نفاذ مشیته و تنزهه عن الحاجة و ما یفضی إلیها لمن یرجع إلی بصیرة(5).

قوله تعالی أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ أقول للعلماء فی تأویل هذه الآیة مسالک.

الأول أ لم تنظر إلی صنع ربک کیف بسطه أو أ لم تنظر إلی الظل کیف بسطه ربک فغیر النظم إشعارا بأن المعقول من هذا الکلام لوضوح برهانه و هو دلالة حدوثه و تصرفه علی الوجه النافع بأسباب ممکنة علی أن ذلک فعل الصانع الحکیم کالمشاهد المرئی فکیف بالمحسوس منه أو أ لم ینته علمک إلی أن ربک کیف مد الظل و هو فیما بین طلوع الفجر و الشمس و هو أطیب الأحوال فإن الظلمة الخالصة تنفر الطبع و تسد النظر و شعاع الشمس یسخن الهواء و یبهر البصر و لذلک وصف به الجنة فقال وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ(6) وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً أی ثابتا من السکنی أو غیر

ص: 130

جوابش این است که برای این واو ضمیر عقلاء به کار رفته است که آن ها به کار عقلاء که همان شنا است متصف شده اند. اگر بگوئی خورشید و ماه هر کدام در فلکی جدا گردش می کنند؛ پس چگونه فرمود: همه آن ها در یک فلک می چرخند. جواب می دهم: این تعبیر همان معنا را دارد. چنانچه می گویند: امیر جامه بر تن آن ها پوشید و شمشیر به کمرشان بست و مراد هر یک از آنان است.(1)

« وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهار.»(2){و اختلاف شب و روز از اوست.} بیضاوی گفته است: یعنی این دنبال آمدن آن ها مختص به او است و دیگری بر آن توانا نیست. پس رد وابستگی به خورشید است. یا اینکه پیاپی بودن شب و روز و کمی یک کدام و زیادی دیگری به فرمان او و به جهت قضای او است.(3)

درباره این سخن خدا که « یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ.» {خداست که شب و روز را با هم جا به جا می کند.} نیز گفته است: جا به جا کردن به پیاپی آوردن شب و روز یا به کم کردن یکی و زیاد کردن دیگری یا به دگرگون ساختن حالات آن دو از قبیل گرمی و سردی و تاریکی و روشنی یا به چیزی که این ها را در بر بگیرد است. « إِنَّ فِی ذلِکَ» {قطعاً در این [تبدیل]} در آنچه ذکرش گذشت « لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ.»(4){برای دیده وران [درس] عبرتی است.} به خاطر دلالت آن برای کسی که بصیر باشد بر وجود سازنده ای قدیم و کمال توانایی وی و احاطه دانش او و نفوذ اراده او و به دور بودن او از نیازمندی و آنچه سبب نیازمندی می شود.(5)

« أَلَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّل» {آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است؟} علما در تاویل این آیه راه هایی دارند. اول اینکه معنی آن این باشد که آیا نمی نگری به کار پروردگار که چگونه آن را می گستراند؟ یا آیا نمی نگری به سایه که چگونه پروردگار آن را می گستراند؟ پس نظم کلام را تغییر داد تا این تغییر را قرینه بسازد بر اینکه آنچه از این کلام معقول است به جهت آشکاریِ برهان آن که همان دلالت کردن واقع شدن سایه و تصرف کردن در آن به وجهی سودمند با سبب هایی که امکان داشته باشد، بر اینکه این فعل سازنده حکیم است. این برهان مانند چیز مشاهده شده دیده شده است تا چه رسد به چیزی که از او احساس شده است. یا مقصود این باشد که: آیا دانشت نمی رسد به این که خدا در زمان میان روشنایی سپیده دم تا بیرون آمدن خورشید، چگونه سایه را گسترانده است. این زمان بهترین زمان ها است، زیرا طبع از تاریکی مطلق نفرت دارد و این تاریکی راه چشم را می بندد. پرتو خورشید نیز هوا را گرم و چشم را حیران می کند. به همین جهت نیز بهشت را به آن وصف کرده است در جایی که گفته است: « وَ ظِلٍّ مَمْدُود»(6){و سایه ای پایدار.} « وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً.» {و اگر می خواست، آن را ساکن قرار می داد.} یعنی ایستاده از (سکنی)

ص: 130

متقلص من السکون بأن یجعل الشمس مقیمة علی وضع واحد ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا فإنه لا یظهر للحس حتی تطلع فیقع ضوؤها علی بعض الأجرام إذ لا یوجد و لا یتفاوت إلا بسبب حرکتها ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا أی أزلناه بإیقاع الشعاع موقعه قَبْضاً یَسِیراً أی قلیلا قلیلا حسب ما ترتفع الشمس لتنتظم بذلک مصالح الکون و یتحصل به ما لا یحصی من منافع الخلق و ثم فی الموضعین لتفاضل الأمور أو لتفاضل مبادئ أوقات ظهورها.

الثانی أن المعنی مد الظل لما بنی السماء بلا نیر و دحا الأرض تحتها و ألقت علیها ظلها و لو شاء لجعله ثابتا علی تلک الحال ثم خلق الشمس علیه دلیلا أی مسلطا علیهم مستتبعا إیاه کما یستتبع الدلیل المدلول أو دلیل الطریق من یهدیه یتفاوت بحرکتها و یتحول بتحولها ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً شیئا فشیئا إلی أن ینتهی نقصانه أو قبضا سهلا عند قیام الساعة بقبض أسبابه من الأجرام المظلة و المظل علیها و هذان الوجهان ذکرهما البیضاوی و غیره من المفسرین الثالث أن یکون المراد بالظل الروح کما یطلق عالم الظلال علی عالم الأرواح لأنها تابعة للبدن کالظل أو لکونها أجساما لطیفة أو لتجردها إن قیل به وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً

بعدم تعلقها بالأجساد و المراد بالشمس شمس عالم الوجود و هو الرب تعالی لأنه دلیل الممکنات إلی الوجود و سائر الکمالات و قبضه عبارة عن قبض الروح شیئا فشیئا إلی أن یموت الشخص و فی قوله ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ نوع التفاوت.

الرابع أن یراد بالظل الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام فإنهم ظلاله سبحانه لکونهم تابعین لإرادته متخلقین بأخلاقه و کونهم ظلال رحمته علی عباده وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً أی لم یبعثهم إلی الخلق ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ أی شمس الوجود عَلَیْهِ دَلِیلًا أی لهم دلیلا هادیا لهم إلی کمالاتهم و قبضه جذبهم إلی عالم القدس.

الخامس أن یکون المراد بالظلال الأعیان الثابتة و الحقائق الإمکانیة علی مذاق الصوفیة و مدها عبارة عن الفیض الأقدس بزعمهم أی جعل الماهیات

ص: 131

یا بلند از (سکون) به این که خورشید را بر یک وضع یکسانی بر پا می داشت. « ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا.»(1){آن گاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم.} زیرا برای حس آشکار نمی گردد تا زمانی که خورشید طلوع کند و نور آن بر اشیاء بیفتد، زیرا سایه به جز در اثر حرکت خورشید به وجود نمی آید و در آن تفاوتی ایجاد نمی شود. « ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیرا.» (2){سپس آن [سایه] را اندک اندک به سوی خود بازمی گیریم.} یعنی سایه را با قرار دادن پرتو نور به جای آن کم کم به اندازه ای که خورشید اوج می گیرد از میان می بریم تا مصالح وجود به واسطه آن منظم شود و سودهای بی شماری برای آفریده ها به وسیله آن فراهم گردد. آمدن (سپس) در دو آیه به جهت برتری داشتن یکی از امور یا برتری داشتن آغاز وقت پیدایش آن ها است.

دوم اینکه معنی این باشد که سایه را در هنگامی که آسمان را بنا کرد، بدون اینکه خورشیدی باشد ساخت. زمین را در زیر آسمان ساخت و سایه آن را بر روی زمین انداخت و اگر می خواست سایه را ثابت قرار می داد. سپس خورشید را به عنوان راهنمای سایه قرار داد. یعنی خورشید را بر آن ها مسلط ساخت و آن ها همان گونه که مدلول در پی دلیل می آید، در پی خورشید می آیند. یا اینکه منظور راهنمای راه باشد که هر که راه را بیابد به واسطه حرکت خورشید راه بر او تفاوت کند و با دگرگون شدن خورشید دگرگون شود. « ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیرا.» یعنی کم کم تا آنجا که کمی آن به پایان خود برسد یا این که منظور باز گرفتن در هنگام برپایی قیامت باشد که به واسطه بازگرفتن اسباب سایه از قبیل اجرام سایه انداز و آنچه بر اجسام سایه می اندازد، سایه هم بازگرفته می شود. این دو وجه را بیضاوی و دیگر مفسران ذکر کرده اند.

سوم اینکه مقصود از سایه روح است، چون عالم ارواح را عالم ظلال (سایه ها) می خوانند یا چون پیرو بدن است یا برای آنکه جسمی لطیف یا اگر قائل به تجرد باشیم مجرد است. « وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً.» {و اگر می خواست، آن را ساکن قرار می داد.} و آن را وابسته به تن نمی ساخت. منظور از خورشید خورشید عالم وجود است که همان پروردگار متعال است و ممکنات را به وجود و هر کمال دیگر راهنمایی می کند. منظور از بازگرفتن بازگرفتن کم کم روح از بدن است تا آنکه صاحبش بمیرد. این نیز که فرمود: « ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا.» {آن گاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم.} بیانگر نوع اختلاف و تفاوت است.

چهارم اینکه مقصود از ظل پیامبران و اوصیاء هستند که به جهت اینکه پیرو اراده خدا و متخلق به اخلاق او و سایه های رحمت او بر بندگانش هستند، سایه های خدا به حساب می آیند. « وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً.» {و اگر می خواست، آن را ساکن قرار می داد.} یعنی آن ها را به سوی مردم نمی فرستاد. « ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا.» { آن گاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم.} یعنی خورشید وجود را دلیل و راهنمای آنان ساخت تا به کمالاتشان رسیدند و بازگرفتن آن ها جذب شدن آن ها به عالم قدس است.

پنجم اینکه مقصود از سایه ها اعیان ثابته و حقائق امکانیه به پندار صوفیان باشد و گستراندن آن عبارت از فیض اقدس است. یعنی ماهیّات را قرار داده

ص: 131

ماهیات و الشمس عبارة عن الفیض المقدس و هو إفاضة الوجود و القبض الیسیر بزعمهم إشارة إلی تجدد الأمثال و إعدام کل شی ء و إیجاده فی کل آن و به أولوا قوله سبحانه بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ(1) أیضا و ربما یحمل الظل علی عالم المثال کما هو ذوق المتألهین من الحکماء و هذه احتمالات فی هذه الآیة التی هی من المتشابهات و ما یعلم تأویلها إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ و فسر علی بن إبراهیم الظل بما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس (2).

وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً قال الطبرسی رحمه الله أی غطاء ساترا للأشیاء بالظلام کاللباس الذی یشتمل علی لابسه فالله سبحانه ألبسنا اللیل و غشانا به لنسکن فیه و نستریح عن کد الأعمال وَ النَّوْمَ سُباتاً أی راحة لأبدانکم و قطعا لأعمالکم قال الزجاج السبات أن ینقطع عن الحرکة و الروح فی بدنه وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً لانتشار الروح بالیقظة فیه مأخوذ من نشور البعث و قیل لأن الناس ینتشرون فیه لطلب حوائجهم و معایشهم فالنشور بمعنی التفرق لابتغاء الرزق عن ابن عباس.

تَبارَکَ تفاعل من البرکة معناه عظمت برکاته و کثرت عن ابن عباس و البرکة الکثرة من الخیر و قیل معناه تقدس و جل بما لم یزل علیه من الصفات و لا یزال کذلک فلا یشارکه فیها غیره و أصله من بروک الطیر فکأنه قال ثبت و دام فیما لم یزل و لا یزال عن جماعة من المفسرین و قیل معناه قام بکل برکة و جاء بکل برکة(3) الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً یرید منازل النجوم السبعة السیارة و هی الحمل و الثور و الجوزاء و السرطان و الأسد و السنبلة و المیزان و العقرب و القوس و الجدی و الدلو و الحوت و قیل هی النجوم الکبار و سمیت بروجا لظهورها وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً أی و خلق

ص: 132

و خورشید عبارت از فیض مقدس است که همان اعطاء وجود است. باز گرفتن کم کم هم به گمان ایشان اشاره به نو شدن امثال و از بین بردن همه چیز و به وجود آوردن آن در هر لحظه است و سخن خدای سبحان که « بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ.»(1){بلکه آن ها از خلق جدید در شبهه اند.} را هم به همین معنا تأویل کرده اند. چه بسا ظل آن گونه که ذوق حکیمان الهی است به عالم مثال حمل شود. این ها احتمالاتی در این آیه است که از آیه های متشابه به حساب می آید و تاویل آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند. علیّ بن ابراهیم آن را به سایه میان سپیده دم تا طلوع آفتاب تفسیر کرده است.(2)

« وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباسا.» {و اوست کسی که شب را برای شما پوششی قرار داد.} طبرسی رحمة الله علیه گفته است: یعنی پرده ای نموده برای پوشاندن هر چیز مانند جامه ای که پوشنده خود را در بر می گیرد. پس خدای سبحان ما را به لباس شب پوشانده است تا در آن آرامش یابیم و از خستگی کارها آسوده شویم. « وَ النَّوْمَ سُباتاً» {و خواب را [مایه] آرامشی} و خواب را وسیله راحتی بدن های شما و بریدن از کارهایتان قرار داد. زجاج گفته است: سبات بریده شدن از حرکت است در حالی که روح در بدن خود قرار دارد. « وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً.»(3){و روز را زمان برخاستن [شما] گردانید.} به خاطر پراکنده شدن روح به جهت بیداری در آن که از پراکندگی قیامت گرفته شده است. گفته شده است: زیرا مردم در آن به جهت جستن نیازها و اسباب زندگانی خود پراکنده می شوند. بنابراین نشور به معنی پراکنده شدن برای جستن روزی است. این قول از ابن عباس است.

« تَبَارَکَ» بر وزن تفاعل از برکت است. یعنی برکاتش بزرگ و بسیار است. این قول از ابن عباس است. برکت زیادی خیر است. گفته شده است: یعنی مقدّس و به واسطه اوصاف کمال همیشگی والا است. او همواره چنین است و کسی با او در این مطلب شریک نیست. اصل برکت از بروک (سینه های) پرندگان است. گویا گفته است: در هنگامی که زوال نیافته و نخواهد یافت، ثابت و دائم شد. این قول جمعی از مفسرین است. و گفته شده است: ایستاده نگاه داشتن هر برکت و آوردن هر برکتی از جانب او است.(4)« الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجا.» {[فرخنده و] بزرگوار است آن کسی که در آسمان برج هایی نهاد.} مقصود منازل هفت ستاره گردنده است که حمل، ثور، جوزاء، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت هستند. گفته شده است: مقصود همه ستاره های بزرگند. اینکه این ها برج نامیده شده اند، به خاطر ظهور آن هاست. « وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِیراً.»(5){و در آن، چراغ و ماهی نوربخش قرار داد.} یعنی

ص: 132

فی السماء شمسا و من قرأ سرجا أراد الشمس و الکواکب معها وَ قَمَراً مُنِیراً أی مضیئا باللیل إذا لم تکن شمس وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً أی یخلف کل واحد منهما صاحبه فیما یحتاج أن یعمل فیه فمن فاته عمل اللیل استدرکه بالنهار و من فاته عمل النهار استدرکه باللیل و هو قوله لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ

رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُقْضَی صَلَاةُ(1) اللَّیْلِ بِالنَّهَارِ.

و قیل معناه أنه جعل کل واحد منهما مخالفا لصاحبه فجعل أحدهما أسود و الآخر أبیض لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أی یتفکر و یستدل بذلک علی أن لهما مدبرا و مصرفا لا یشبههما و لا یشبهانه فیوجه العبادة إلیه أَوْ أَرادَ شُکُوراً أی أراد شکر نعمة ربه علیه فیهما و علی القول الأول فمعناه أراد النافلة بعد أداء الفریضة(2).

أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قال البیضاوی بالنجوم و علامات الأرض و الظلمات ظلمات اللیالی و الإضافة(3) إلی البر و البحر للملابسة أو مشتبهات الطرق یقال طریقة ظلماء و عمیاء للتی لا منار بها(4).

لِیَسْکُنُوا فِیهِ بالنوم و القرار وَ النَّهارَ مُبْصِراً أصله لیبصروا فیه فبولغ فیه بجعل الإبصار حالا من أحواله المجعول علیها بحیث لا ینفک عنها(5).

سَرْمَداً أی دائما من السرد و هو المتابعة و المیم مزیدة کمیم دلامص إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ بإسکان الشمس تحت الأرض أو تحریکها حول (6) الأفق الغائر مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیاءٍ کان حقه هل إله فذکر بمن علی زعمهم أن غیره آلهة أَ فَلا تَسْمَعُونَ سماع تدبر و استبصار إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً

ص: 133

در آسمان خورشیدی قرار داد و کسی که سُرُجا (چراغ ها) خوانده است خورشید و ستارگان را با هم اراده کرده است. ماهی که شب را در هنگامی که خورشید نباشد، روشن کند نیز قرار داده است.

« وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً.» {و اوست کسی که ، شب و روز را جانشین یکدیگر گردانید.} خداوند شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد تا اگر کسی کارهای خود را در یکی از آن ها نتوانست انجام دهد، در دیگری انجام دهد. و این معنی قول خداست که: « لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ» { برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد} امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب در روز قضا می شود. گفته شده است: یعنی هر کدام از آنها را مخالف دیگری قرار داد. شب تاریک و سیاه و روز روشن است. « لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً.»(1){برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد یا بخواهد سپاس گزاری نماید.} تذکر به معنی تفکر و استدلال کردن به شب و روز بر این است که آن دو تدبیر کننده و گرداننده ای دارند که به آن دو شباهت ندارد و آن دو نیز به او شباهتی ندارند. پس عبادت به سوی او متوجه می گردد. شکورا یعنی سپاس نعمت پروردگار بر او در زمینه آن دو واجب است و بنا بر قول اول پس معنایش این است که پس از انجام واجب اراده انجام نافله را کرده است.(2)

« أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْر»(3){یا آن کس که شما را در تاریکی های خشکی و دریا راه می نماید} بیضاوی گفته است: مراد راهنمائی به ستارگان و نشانه های زمین است و تاریکی ها، تاریکی های شب ها است و اضافه شدن به برّ و بحر برای آن است که تاریکی ها در لباس برّ و بحر است. یا اینکه مراد راهنمایی به راه هایی است که امکان اشتباه شدن آن وجود دارد.(4)« لِیَسْکُنُوا فِیه.» {تا در آن بیاسایند.} با خواب و قرار یافتن « وَ النَّهارَ مُبْصِرا»(5){ و روز را روشنی بخش [گردانیدیم]} در اصل این بوده که تا شما در آن ببینید و در آن به وسیله قرار دادن دیدن برای روز مبالغه شده است که به نحوی برای آن قرار داده شده است که از آن جدا نمی شود.(6)

« سَرمَداً» {جاوید} یعنی پیوسته و از سرد است که معنی پی در پی بودن دارد و میم آن مانند میم دلامص زائده است. « إِلی یَوْمِ الْقِیامَة» {تا روز قیامت} با ساکن کردن خورشید در زیر زمین یا گرداندن آن در افقی در زیر زمین. « مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیاءٍ» {جز خداوند کدامین معبود برای شما روشنی می آورد؟} حق این بود که بگوید آیا جز خداوند معبودی برای شما هست که روشنی بیاورد؟ ولی بر اساس گمان آن ها که جز او خدایانی هست، این گونه گفت. « أَفَلا تَسْمَعُونَ» {آیا نمی شنوید؟} شنیدن از روی تدبر و بینایی. « قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً» { اگر خدا روز را بر شما جاوید بدارد}

ص: 133

بإسکانها فی وسط السماء أو تحریکها علی مدار فوق الأفق بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ استراحة عن متاعب الأشغال و لعله لم یصف الضیاء بما یقابله لأن الضوء نعمة فی ذاته مقصود بنفسه و لا کذلک اللیل و لأن منافع الضوء أکثر مما یقابله و لذلک قرن به أَ فَلا تَسْمَعُونَ و باللیل أَ فَلا تُبْصِرُونَ لأن استفادة العقل من السمع أکثر من استفادته من البصر لِتَسْکُنُوا فِیهِ أی فی اللیل وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ

فَضْلِهِ أی بالنهار بأنواع المکاسب وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ أی و لکی تعرفوا نعمة الله فی ذلک فتشکروه علیها(1) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ المسئول عنهم أهل مکة لَیَقُولُنَّ اللَّهُ لما تقرر فی العقول من وجوب انتهاء الممکنات إلی واحد واجب الوجود(2).

وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ منامکم فی الزمانین لاستراحة القوی النفسانیة و قوة القوی الطبیعیة و طلب معاشکم فیهما أو منامکم باللیل و ابتغاؤکم بالنهار فلف و ضم بین الزمانین و الفعلین بعاطفین إشعارا بأن کلا من الزمانین و إن اختص بأحدهما فهو صالح للآخر عند الحاجة و یؤیده سائر الآیات الواردة فیه (3) کُلٌّ یَجْرِی أی کل من النیرین یجری فی فلکه إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی أی إلی منتهی معلوم الشمس إلی آخر السنة و القمر إلی آخر الشهور و قیل إلی یوم القیامة(4).

و قال فی قوله لِأَجَلٍ مُسَمًّی مدة دوره أو منتهاه أو یوم القیامة(5) نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ أی نزیله و نکشفه عن مکانه مستعار من سلخ الجلد فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ أی داخلون فی الظلام (6).

ص: 134

به وسیله بی حرکت نگاه داشتن آن در میان آسمان یا حرکت دادن آن در مداری بالاتر از افق « بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ» {شبی که در آن آرام گیرید} که در آن از خستگی های کارها آسودگی وجود دارد. برای روشنی چنانچه برای شب صفت آورد، وصفی نیاورد، زیرا روشنی خود نعمت مطلوب است و شب چنین نیست. نیز منافع روشنی بیش از تاریکی است. به همین جهت روشنی را با « أَفَلا تَسْمَعُونَ» {آیا نمی شنوید؟} و تاریکی را با « أفَلا تُبْصِرُون» {آیا نمی بینید؟} همراه ساخت، زیرا بهره برداری عقل از گوش بیشتر از بهره برداری آن از چشم است. « لِتَسْکُنُوا فِیهِ» {تا در این [یک] بیارامید} یعنی در شب « وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» {و [در آن یک] از فزون بخشی او [روزی خود] بجویید} یعنی در روز با انواع کارها « وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون.»(1) {باشد که سپاس بدارید.} یعنی تا اینکه نعمت خدا را در آن بشناسید و او را به آن سپاس بگویید.(2)

« وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ» {و اگر از ایشان بپرسی} کسانی که از آن ها پرسیده می شود اهل مکه هستند. « لَیَقُولُنَّ اللَّهُ.»(3) {حتماً خواهند گفت: «اللَّه».} چون در هر عقلی مقرر است که ممکنات باید به یک واجب الوجود برسند.(4)

« وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِه.»(5){و از نشانه های [حکمت] او خواب شما در شب و [نیم] روز و جستجوی شما [روزی خود را] از فزون بخشی او است.} خواب در روز و شب هر دو برای آسایش قوای روحی انسان و نیرو گرفتن قوای طبیعی است و طلب روزی نیز در هر دو است یا اینکه خواب در شب و طلب روزی در روز است. هر دو زمان را با هردو کار با دو حرف عطف به هم پیوند داد تا قرینه باشد بر اینکه هر دو زمان گرچه هر کدام مخصوص یکی است ولی صلاحیت دیگری را هم در هنگام نیاز دارد و آیات دیگر وارد شده درباره این مطلب نیز مؤید آن است.(6)

« کُلٌّ یَجْرِی إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی.»(7) { هر یک تا وقت معلومی روانند.} یعنی خورشید در فلک خود تا آخر سال و ماه تا آخر ماه و گفته شده است: تا قیامت می گردند.(8) درباره « لِأَجَلٍ مُسَمًّی»(9){تا هنگامی معیّن} گفته است: مدت گردشش یا پایان گردشش یا روز قیامت.(10)« نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ.» {روز را [مانند پوست] از آن بر می کنیم.} (نسلخ) که از پوست کندن استعاره شده است یعنی از میان می بریم و آن را از مکانش در می آوریم. « فَإِذا هُمْ مُظْلِمُون.»(11) {و به ناگاه آنان در تاریکی فرو می روند.} یعنی داخل تاریکی می شوند.(12)

ص: 134

أَقُولُ وَ فِی الْکَافِی عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: یَعْنِی قُبِضَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ ظَهَرَتِ الظُّلْمَةُ فَلَمْ یُبْصِرُوا فَضْلَ أَهْلِ بَیْتِهِ (1).

و هو من بطون الآیة.

وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها أی لحد معین ینتهی إلیه دورها فشبه بمستقر المسافر إذا قطع مسیره أو لکبد السماء فإن حرکتها فیه توجد إبطاء بل ورد فی الروایة أن لها هناک رکودا أو لاستقرار لها علی نهج مخصوص أو لمنتهی مقدر لکل یوم من المشارق و المغارب فإن لها فی دورها ثلاثمائة و ستین مشرقا و مغربا یطلع کل یوم من مطلع و یغرب فی مغرب ثم لا تعود إلیهما إلی العام القابل أو لمنقطع جریها عند خراب العالم

قال الطبرسی روی عن السجاد و الباقر و الصادق علیه السلام و ابن عباس و ابن مسعود و عکرمة و عطاء لا مستقر لها بنصب الراء(2).

ذلِکَ الجری علی هذا التقدیر المتضمن للحکم التی تکل الفطن عن إحصائها تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الغالب بقدرته علی کل مقدور الْعَلِیمِ المحیط علمه بکل معلوم.

وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ أی قدرنا مسیره منازل أو سیره فی منازل و هی ثمانیة و عشرون الشرطین (3)

و البطین و الثریا و الدبران و الهقعة و

ص: 135

من می گویم: امام باقر علیه السّلام فرمود: یعنی محمّد صلی اللَّه علیه و آله درگذشت و تاریکی آشکار شد. پس فضل خاندانش را ندیدند. این از بطون آیه است.

« وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها.» {خورشید به [سوی] قرارگاه ویژه ی خود روان است.} یعنی تا مقدار معینی که مانند مسافری که راه خود را طی کرده، گردشش در آنجا به پایان برسد یا تا میانه آسمان؛ زیرا حرکتش در آن کند به نظر می آید؛ بلکه در روایت است که در آنجا توقفی دارد یا مقصود قرارگاه خاصی است یا نهایت گردش از مشرق ها و مغرب ها در هر روز؛ زیرا خورشید سیصد و شصت مشرق و مغرب دارد که در هر روز از یکی از آن ها می تابد و در یکی فرو می رود و تا سال دیگر به آن باز نمی گردد یا تا در ویرانی جهان از حرکت باز بماند.

طبرسی رحمة الله علیه از امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السّلام و نیز از ابن عباس و ابن مسعود و عکرمه و عطاء « لا مستقرَّ لها» روایت کرده است.(1) یعنی قرارگاهی ندارد. « ذلِکَ» این گردش طبق این تقدیر دربردارنده حکمت هایی است که هوش ها از شمارش آن باز می مانند. « تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ» {تقدیرِ آن عزیزِ} توانای با قدرت بر هر چیز شدنی « الْعَلِیمِ.»(2){دانا این است.} « وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ» {و برای ماه منزل هایی معین کرده ایم.} یعنی راهش را منزل هایی قرار داده ایم یا این که راهش در منزل هایی است و آن بیست و هشت منزل است. شرطین(3)، بطین، ثریا، دبران، هقعه،

ص: 135

الهنعة و الذراع و النثرة و الطرف و الجبهة و الزبرة و الصرفة و العواء و السماک و الغفر و الزبانی و الإکلیل و القلب و الشولة و النعائم و البلدة و سعد الذابح و سعد بلع و سعد السعود و سعد الأخبیة و فرع الدلو المقدم و فرع الدلو المؤخر و الرشاء و هو بطن الحوت ینزل کل لیلة فی واحدة منها فإذا کان فی آخر منازله و هو الذی یکون فیه قبل الاجتماع دق و استقوس حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ أی کالشمراخ المعوج الْقَدِیمِ العتیق

وَ عَنِ الرِّضَا علیه السلاملیه السلام: أَنَّهُ یَصِیرُ کَذَلِکَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ.

و سیأتی مزید تحقیق لذلک فی باب السنین و الشهور إن شاء الله.

لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أی یصح و یتسهل لها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ فی سرعة سیره فإن ذلک یخل بتکون النبات و تعیش الحیوان أو فی آثاره و منافعه أو مکانه بالنزول إلی محله و سلطانه فیطمس نوره وَ لَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ بأن یسبقه فیفوته و لکن یعاقبه و قیل المراد بهما آیتاهما و هما نیران و بالسبق سبق القمر إلی سلطان الشمس فیکون عکسا للأول

وَ قَدْ مَرَّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام بِرِوَایَةِ الْعَیَّاشِیِّ: أَنَّ الْمُرَادَ بِهِ أَنَّ النَّهَارَ خُلِقَ قَبْلَ اللَّیْلِ.

و سیأتی ما یشعر بذلک أیضا.

وَ کُلٌ أی کلهم و التنوین عوض المضاف إلیه و الضمیر للشموس و الأقمار

ص: 136

هنعه، ذراع، نثره، طرف، جبهه، زبره، صرفه، عواء، سماک، غفر، زبانی، اکلیل، قلب، شوله، نعائم، بلده، سعد ذابح، سعد بلع، سعد السعود، سعد اخبیه، فرع مقدم، فرع مؤخر، رشاء. ماه هر شب در یکی از منازل است و در منزل آخر که پیش از اجتماع (ابهام) در آن است، باریک و کمانی می گردد. « حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ» {تا چون شاخکِ خوشه خرما برگردد.} مثل شاخه کج درخت خرما « الْقَدِیمِ»(1) { خشک} کهنه. از امام رضا علیه السّلام است که شاخه خرما در شش ماه چنین می شود. ان شاء اللَّه تحقیق بیشتری برای آن در باب سنین و شهور می آید. « لا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها» {نه خورشید را سِزَد} یعنی برای وی صحیح و آسان نیست که « أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ» {که به ماه رسد} در سرعت سیر؛ زیرا به پرورش گیاه و زندگی جانوران اخلال وارد می کند یا در منافع و آثارش یا در مکانش به این نحو که در مکان و محل سلطه او فرود بیاید و در نتیجه نورش را از میان ببرد. « وَ لا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ» {و نه شب بر روز پیشی جوید} به این که از او پیشی بگیرد و در نتیجه آن را از میان ببرد. گفته شده است: منظور از روز و شب نشانه های آن دو است که همان چیزی است که آن دو را روشن می نماید و مراد از پیشی گرفتن پیشی گرفتن قمر نسبت به سلطه خورشید است و بنابراین این جمله از آیه بر خلاف جمله پیشین است. سخن امام رضا علیه السلام گذشت که مقصود پیش بودن آفرینش روز بر شب است و آنچه قرینه بر آن است خواهد آمد. « وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُون»(2){و هر کدام در سپهری شناورند.} یعنی همه آن ها. تنوین در کل عوض از مضاف الیه است که ضمیر است و به خورشیدها و ماه ها بر می گردد،