و کان هذا الکتاب مع سعته و طوله و ثقل حجمه و کثرة أجزائه مرغوبا متداولا، و قد طبع جمیع مجلّداته و أحسن الطّبعات هی المشهورة بطبع الکمبانی متشملة علی جمیع أجزاء الکتاب إذ تصدّی لتصحیحها و مقابلتها جماعة من أعاظم علماء وقته من الماهرین فی الأدب و الحدیث المتتبّعین للکتب بعنایة تامّة، إلّا أنّ الزّمان طال علیها، و فقدت نسخه فی زماننا مع کثرة طالبیه، و زاد قیمتها علی طاقة المستفیدین، و ربّما اجتهد أحدهم فی الطلب حتّی یحصل علی دورة کاملة فلا یرجع إلّا بخفّی حنین و لا یتّفق له إلّا مجلّدات مبتورة بعد أعوام و سنین، إلی أن حدا دواعی النّفوس جماعة إلی تجدید طبعه فشرعوا فیه و خرج منه مجلّدات بجهد جهید و کدّ کدید و حدثت حوادث فحالت بینهم و بین الطبع موانع الأسباب و قصرت بهم الازمات، و بذل النّاس لطبعه أموالا جزیلة رجاء الحصول علی أمل لم یتحقق فأیسوا عن الکتاب و عمّا بذلوا حتّی و کان یسئل بعضهم بعضا «متی هذا

الوعد إن کنتم صادقین» و کان الجواب لن یخرج إلی الوجود «ما اختلف الملوان و تعاقب العصران و کرّ الجدیدان و استقبل الفرقدان».

إلی أن طلع نجم و لاح ضوء و برق لامع و استنار أفق، أزال ظلمة الیأس و تصدّی له من لا یثنیه عن عزمه الحدثان، و لا یبطّئه تلاعب الأزمان، و وقعت القوس فی ید باریها، و ظهر بعض مجلّدات الکتاب مطبوعة علی أحسن صورة و کانت بشارة بسرعة العمل و وعدا قریبا بحصول الأمل من المکتبة الإسلامیّة الشّریفة المشهورة باتقان الصّنع و إنجاز الوعد و الإسراع فی الوفاء بالعهد، و کان من محاسن ما رأیت من الأجزاء المطبوعة، الصحّة و مطابقة نسخة الکمبانی، و یزید علیها بذکر بعض کلمات تخالف المصادر و ممّا یمتاز به إنشاء اللّه أن یتجرّد عن ذکر امور تافهة لا تسمن و لا تغنی من جوع و لا فائدة فیها، و لا حاجة للعلماء إلیها و لا یعجز عنها أحد و صرف الوقت و العمل فیها تسویف بغیر علّة و ترجئة لغیر سبب و هم إلی أصل الکتاب أحوج، و الإسراع إلی إکمال الطبع عندهم أرضی و أحبّ.

وفّق اللّه النّاشرین و المصحّحین و الساعین فی طبع الکتب الدینیّة و شرکهم فی ثواب علم العالمین و عمل العاملین بمحمّد و آله الطّاهرین.

ص: 2

و کان هذا الکتاب مع سعته و طوله و ثقل حجمه و کثرة أجزائه مرغوبا متداولا، و قد طبع جمیع مجلّداته و أحسن الطّبعات هی المشهورة بطبع الکمبانی متشملة علی جمیع أجزاء الکتاب إذ تصدّی لتصحیحها و مقابلتها جماعة من أعاظم علماء وقته من الماهرین فی الأدب و الحدیث المتتبّعین للکتب بعنایة تامّة، إلّا أنّ الزّمان طال علیها، و فقدت نسخه فی زماننا مع کثرة طالبیه، و زاد قیمتها علی طاقة المستفیدین، و ربّما اجتهد أحدهم فی الطلب حتّی یحصل علی دورة کاملة فلا یرجع إلّا بخفّی حنین و لا یتّفق له إلّا مجلّدات مبتورة بعد أعوام و سنین، إلی أن حدا دواعی النّفوس جماعة إلی تجدید طبعه فشرعوا فیه و خرج منه مجلّدات بجهد جهید و کدّ کدید و حدثت حوادث فحالت بینهم و بین الطبع موانع الأسباب و قصرت بهم الازمات، و بذل النّاس لطبعه أموالا جزیلة رجاء الحصول علی أمل لم یتحقق فأیسوا عن الکتاب و عمّا بذلوا حتّی و کان یسئل بعضهم بعضا «متی هذا

الوعد إن کنتم صادقین» و کان الجواب لن یخرج إلی الوجود «ما اختلف الملوان و تعاقب العصران و کرّ الجدیدان و استقبل الفرقدان».

إلی أن طلع نجم و لاح ضوء و برق لامع و استنار أفق، أزال ظلمة الیأس و تصدّی له من لا یثنیه عن عزمه الحدثان، و لا یبطّئه تلاعب الأزمان، و وقعت القوس فی ید باریها، و ظهر بعض مجلّدات الکتاب مطبوعة علی أحسن صورة و کانت بشارة بسرعة العمل و وعدا قریبا بحصول الأمل من المکتبة الإسلامیّة الشّریفة المشهورة باتقان الصّنع و إنجاز الوعد و الإسراع فی الوفاء بالعهد، و کان من محاسن ما رأیت من الأجزاء المطبوعة، الصحّة و مطابقة نسخة الکمبانی، و یزید علیها بذکر بعض کلمات تخالف المصادر و ممّا یمتاز به إنشاء اللّه أن یتجرّد عن ذکر امور تافهة لا تسمن و لا تغنی من جوع و لا فائدة فیها، و لا حاجة للعلماء إلیها و لا یعجز عنها أحد و صرف الوقت و العمل فیها تسویف بغیر علّة و ترجئة لغیر سبب و هم إلی أصل الکتاب أحوج، و الإسراع إلی إکمال الطبع عندهم أرضی و أحبّ.

وفّق اللّه النّاشرین و المصحّحین و الساعین فی طبع الکتب الدینیّة و شرکهم فی ثواب علم العالمین و عمل العاملین بمحمّد و آله الطّاهرین.

ص: 2

ادامه باب های نصوص از خدای تعالی و از اجداد طاهرینش علیهم صلوات الله غیر از آنچه در کتاب أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام گذشت از نصوص بر دوازده نفر علیهم السلام

باب بیست و هشتم : آنچه طبق روایت مفضل بن عمر در هنگام ظهور آن حضرت در جهان روی می دهد

اشاره

روایت مفضل بن عمر

در یکی از تألیفات علمای شیعه به سلسله سند از مفضل بن عمر روایت شده است که گفت: از آقایم حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: آیا مأموریت مهدی منتظر علیه السّلام وقت معینی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود؟ فرمود: حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معین کند که شیعیان ما آن را بدانند! عرض کردم: آقای من! برای چه؟ فرمود: زیرا وقت ظهور او همان ساعتی است که خداوند می فرماید: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها؛ قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً»، {از تو درباره قیامت می پرسند [که] وقوع آن چه وقت است؟ بگو: «علم آن، تنها نزد پروردگار من است. جز او [هیچ کس] آن را به موقع خود آشکار نمی گرداند. [این حادثه] بر آسمان ها و زمین گران است}(1) و نیز این همان ساعتی است که خدا فرموده: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ

أَیَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (1) الْآیَةَ وَ هُوَ السَّاعَةُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها(2) وَ قَالَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ(3) وَ لَمْ یَقُلْ إِنَّهَا عِنْدَ أَحَدٍ وَ قَالَ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها الْآیَةَ(4)

وَ قَالَ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ(5) وَ قَالَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً-(6) یَسْتَعْجِلُ بِهَا(7) الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلالٍ بَعِیدٍ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی یُمَارُونَ قَالَ یَقُولُونَ مَتَی وُلِدَ وَ مَنْ رَأَی وَ أَیْنَ یَکُونُ وَ مَتَی یَظْهَرُ وَ کُلُّ ذَلِکَ اسْتِعْجَالًا لِأَمْرِ اللَّهِ وَ شَکّاً فِی قَضَائِهِ وَ دُخُولًا فِی قُدْرَتِهِ

ص: 2

أَیَّانَ مُرْساها»، {درباره رستاخیز از تو می پُرسند که فرارسیدنش چه وقت است؟}(1)و هم فرموده: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ»، {خداست که علم [به] قیامت نزد اوست}(2) و نفرمود علم قیامت جز خدا نزد کس دیگری باشد. در آیه دیگر فرمود: «فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها»، {آیا [کافران] جز این انتظار می برند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرارسد؟ و علامات آن اینک پدید آمده است}(3) و نیز فرمود: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ»، {نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه.}(4)و هم فرمود: «وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَریباً»، {و چه می دانی؟ شاید رستاخیز نزدیک باشد.}(5) و فرمود: «یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلالٍ بَعِیدٍ»، {کسانی که به آن ایمان ندارند شتابزده آن را می خواهند، و کسانی که ایمان آورده اند، از آن هراسناکند و می دانند که آن حقّ است. بدان که آنان که در مورد قیامت تردید می ورزند، قطعاً در گمراهی دور و درازی اند.}(6)

عرض کردم: معنی «یمارون» چیست؟ فرمود: یعنی مردم می گویند: قائم کی متولد شده و کی او را دیده، و حالا کجاست و چه وقت آشکار می شود؟ اینها همه عجله در امر خدا و شک در قضای الهی و دخالت در قدرت اوست.

ص: 2

أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا الدُّنْیَا وَ إِنَّ لِلْکَافِرِینَ لَشَرَّ مَآبٍ قُلْتُ أَ فَلَا یُوَقَّتُ لَهُ وَقْتٌ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ لَا أُوَقِّتُ لَهُ وَقْتاً وَ لَا یُوَقَّتُ لَهُ وَقْتٌ إِنَّ مَنْ وَقَّتَ لِمَهْدِیِّنَا وَقْتاً فَقَدْ شَارَکَ اللَّهَ تَعَالَی فِی عِلْمِهِ وَ ادَّعَی أَنَّهُ ظَهَرَ عَلَی سِرِّهِ وَ مَا لِلَّهِ مِنْ سِرٍّ إِلَّا وَ قَدْ وَقَعَ إِلَی هَذَا الْخَلْقِ الْمَعْکُوسِ الضَّالِّ عَنِ اللَّهِ الرَّاغِبِ عَنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مَا لِلَّهِ مِنْ خَبَرٍ إِلَّا وَ هُمْ أَخَصُّ بِهِ لِسِرِّهِ وَ هُوَ عِنْدَهُمْ وَ إِنَّمَا أَلْقَی اللَّهُ إِلَیْهِمْ لِیَکُونَ حُجَّةً عَلَیْهِمْ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَکَیْفَ بَدْءُ ظُهُورِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ إِلَیْهِ التَّسْلِیمُ قَالَ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ یَظْهَرُ فِی شُبْهَةٍ لِیَسْتَبِینَ فَیَعْلُو ذِکْرُهُ وَ یَظْهَرُ أَمْرُهُ وَ یُنَادَی بِاسْمِهِ وَ کُنْیَتِهِ وَ نَسَبِهِ وَ یَکْثُرُ ذَلِکَ عَلَی أَفْوَاهِ الْمُحِقِّینَ وَ الْمُبْطِلِینَ وَ الْمُوَافِقِینَ وَ الْمُخَالِفِینَ

ص: 3

اینان کسانی هستند که در دنیا زیان می برند و پایان بد از آن کافران است.

عرض کردم: آیا وقتی برای آن تعیین نشده؟ فرمود: ای مفضل! نه من وقتی بر آن معین می کنم و نه هم وقتی برای آن تعیین شده است! هر کس برای ظهور مهدی ما وقت تعیین کند، خود را در علم خداوند شریک دانسته و (به ناحق) ادعا کرده که توانسته است بر اسرار خدا آگاهی یابد! در صورتی که خداوند هر سرّی که دارد، برای این مخلوق گمراه که از خدا و اولیای خدا برگشته اند واقع شده است، و هر خبری خدا داشته باشد، اختصاص به بندگانش دارد که باید به آن برسند، زیرا که خدا همه وقت با بندگانش است. آن اسرار که خدا به آنها می دهد، برای این است که بر آنها حجت باشد.

مفضل گفت: ابتدای وقت ظهورش چگونه است و چگونه امور به او تسلیم می شود؟ فرمود: ای مفضل! او در وضع شبهه ناکی آشکار می شود، تا اینکه امرش روشن شود و نامش بالا رود و کارش آشکار گردد. و نام و کنیه و نسبش برده شود، و آوازه او در زبان پیروان حق و باطل و موافقین و مخالفین زیاد برده می شود،

ص: 3

لِتَلْزَمَهُمُ الْحُجَّةُ بِمَعْرِفَتِهِمْ بِهِ عَلَی أَنَّهُ قَدْ قَصَصْنَا وَ دَلَلْنَا عَلَیْهِ وَ نَسَبْنَاهُ وَ سَمَّیْنَاهُ وَ کَنَیْنَاهُ وَ قُلْنَا سَمِیُّ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَنِیُّهُ لِئَلَّا یَقُولَ النَّاسُ مَا عَرَفْنَا لَهُ اسْماً وَ لَا کُنْیَةً وَ لَا نَسَباً وَ اللَّهِ لَیَتَحَقَّقُ الْإِیضَاحُ بِهِ وَ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ کُنْیَتِهِ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ حَتَّی لَیُسَمِّیهِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ کُلُّ ذَلِکَ لِلُزُومِ الْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ یُظْهِرُهُ اللَّهُ کَمَا وَعَدَ بِهِ جَدُّهُ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (1) قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَمَا تَأْوِیلُ قَوْلِهِ تَعَالَی لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ قَالَ علیه السلام هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ (2) فَوَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ لَیُرْفَعُ عَنِ الْمِلَلِ وَ الْأَدْیَانِ الِاخْتِلَافُ وَ یَکُونُ الدِّینُ کُلُّهُ وَاحِداً کَمَا قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ (3) وَ قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (4) قَالَ الْمُفَضَّلُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ الدِّینُ الَّذِی فِی آبَائِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ نُوحٍ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هُوَ الْإِسْلَامُ قَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ هُوَ الْإِسْلَامُ لَا غَیْرُ قُلْتُ یَا مَوْلَایَ أَ تَجِدُهُ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ وَ مِنْهُ هَذِهِ الْآیَةُ إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ-(5) وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی قِصَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ (6) وَ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی قِصَّةِ فِرْعَوْنَ حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ (7) وَ فِی قِصَّةِ سُلَیْمَانَ وَ بِلْقِیسَ قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ وَ قَوْلِهَا أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ

ص: 4

تا اینکه به واسطه شناختن او، حجت بر مردم تمام شود. به علاوه ما داستان ظهور او را برای مردم نقل کرده ایم و نشان داده ایم و نام و نسب و کنیه او را نام برده و گفته ایم که او همنام جدش پیغمبر خدا و هم کنیه اوست تا مبادا مردم بگویند اسم و کنیه و نسب او را نشناختیم.

به خدا سوگند کار او به واسطه روشن شدن نام و نسب و کنیه اش که بر زبان های مردم بالا گرفته، متحقق می شود، به طوری که آن را برای یکدیگر بازگو می کنند. همه اینها برای اتمام حجت بر آنهاست. آنگاه، خداوند او را ظاهر می گرداند، همان طور که جدش در این آیه وعده داده است: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»، {او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند}(1)

مفضل گفت: آقا! تأویل «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» چیست؟ حضرت فرمود: تأویل آن، این آیه است: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ»، {و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین یکسره از آنِ خدا گردد.}(2) ای مفضل! به خدا قسم اختلاف را از میان ملل و ادیان برمی دارد و همه دین ها یکی می شود، چنان که خدا فرموده: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»، {در حقیقت، دین نزد خدا همان اسلام است.}(3) و هم فرموده: «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ»، {و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود، و وی در آخرت از زیانکاران است.}(4)

مفضل گفت: آقا! آیا دینی که پدران او ابراهیم و نوح و موسی و عیسی و محمد داشتند، همان دین اسلام بود؟ فرمود: آری همین دین اسلام بود، نه غیر آن! عرض کردم: دلیلی از قرآن بر این مطلب دارید؟ فرمود: آری از اول تا آخر قرآن پر از دلیل است. از جمله آیه: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ» می باشد. و دیگر این آیه: «مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ»، {آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است] او بود که قبلًا شما را مسلمان نامید.}(5)

و دیگر آیه ای است که خداوند در داستان ابراهیم و اسماعیل از زبان آنها نقل می کند که گفتند: «وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ»، {ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما، امتی فرمانبردار خود [پدید آر]}(6) و دیگر این آیه در داستان فرعون است که می فرماید: «حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»، {تا وقتی که در شُرُفِ غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آنکه فرزندان اسرائیل به او گرویده اند، نیست، و من از تسلیم شدگانم.}(7)

و در داستان سلیمان و بلقیس، ملکه سبا می فرماید: «وَ أْتُونِی مُسْلِمِینَ»، {و مرا از در اطاعت درآیید.}(8) و سخن بلقیس به سلیمان که گفت: «أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ

ص: 4

رَبِّ الْعالَمِینَ (1)

وَ قَوْلِ عِیسَی علیه السلام مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (2) وَ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً(3) وَ قَوْلُهُ فِی قِصَّةِ لُوطٍ فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (4) وَ قَوْلُهُ قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا إِلَی قَوْلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (5) وَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِلَی قَوْلِهِ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (6)

قُلْتُ یَا سَیِّدِی کَمِ الْمِلَلُ قَالَ أَرْبَعَةٌ وَ هِیَ شَرَائِعُ قَالَ الْمُفَضَّلُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی الْمَجُوسُ لِمَ سُمُّوا الْمَجُوسَ قَالَ علیه السلام لِأَنَّهُمْ تَمَجَّسُوا فِی السُّرْیَانِیَّةِ وَ ادَّعَوْا عَلَی آدَمَ وَ عَلَی شِیثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ أَنَّهُمَا أَطْلَقَا لَهُمْ نِکَاحَ الْأُمَّهَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ وَ الْبَنَاتِ وَ الْخَالاتِ وَ الْعَمَّاتِ وَ الْمُحَرَّمَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ أَنَّهُمَا أَمَرَاهُمْ أَنْ یُصَلُّوا إِلَی الشَّمْسِ حَیْثُ وَقَفَتْ فِی السَّمَاءِ وَ لَمْ یَجْعَلَا لِصَلَاتِهِمْ وَقْتاً وَ إِنَّمَا هُوَ افْتِرَاءٌ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ عَلَی آدَمَ وَ شِیثٍ علیهما السلام.

قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ وَ سَیِّدِی لِمَ سُمِّیَ قَوْمُ مُوسَی الْیَهُودَ قَالَ علیه السلام لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ (7) أَیِ اهْتَدَیْنَا إِلَیْکَ قَالَ فَالنَّصَارَی قَالَ علیه السلام لِقَوْلِ عِیسَی علیه السلام مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ وَ تَلَا الْآیَةَ(8)

إِلَی آخِرِهَا فَسُمُّوا النَّصَارَی لِنُصْرَةِ دِینِ اللَّهِ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ فَلِمَ سُمِّیَ الصَّابِئُونَ الصَّابِئِینَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّهُمْ صَبَوْا إِلَی تَعْطِیلِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ الْمِلَلِ وَ الشَّرَائِعِ وَ قَالُوا کُلُّ مَا جَاءُوا بِهِ بَاطِلٌ فَجَحَدُوا تَوْحِیدَ اللَّهِ تَعَالَی وَ نُبُوَّةَ الْأَنْبِیَاءِ وَ رِسَالَةَ الْمُرْسَلِینَ وَ وَصِیَّةَ

ص: 5

رَبِّ الْعالَمِینَ»، {و [اینک] با سلیمان در برابر خدا، پروردگار جهانیان، تسلیم شدم.}(1) و از زبان عیسی بن مریم علیهماالسّلام می فرماید: «مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»، {گفت: «یاران من در راه خدا چه کسانند؟» حواریون گفتند: «ما یاران [دین] خداییم، به خدا ایمان آورده ایم و گواه باش که ما تسلیم [او] هستیم.»}(2) و در آیه دیگر می فرماید: «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً»، { با آنکه هر که در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند.}(3) و در داستان لوط می فرماید: «فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»، {و [لی] در آنجا جز یک خانه از فرمانبران [خدا بیشتر] نیافتیم}(4) و در آیه دیگر می فرماید: «قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا .. لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»، {بگویید: «ما به خدا، و به آنچه بر ما نازل شده، .... ایمان آورده ایم و میان هیچ یک از ایشان فرق نمی گذاریم و در برابر او تسلیم هستیم.}(5) و در آیه دیگر می فرماید: «أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ الی قوله وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»، {آیا وقتی که یعقوب را مرگ فرا رسید، حاضر بودید؟...و در برابر او تسلیم هستیم.}(6)

مفضل می گوید: عرض کردم: آقا! ادیان چند تا است؟ فرمود: چهار دین است و هر کدام دین جداگانه ای است. عرض کردم: چرا مجوس را مجوس می گویند؟ فرمود: برای اینکه در سریانی خود را مجوسی نامیدند و ادعا کردند که حضرت آدم و شیث که هبة اللَّه است، ازدواج با مادران و خواهران و دختران و خاله ها و عمه ها و سایر محارم را برای آنها حلال کردند و ادعا می کنند که آدم و شیث به آنها دستور داده اند که در وسط روز، آفتاب را سجده کنند و وقتی برای نماز آنها قرار نداده اند، در صورتی که این ادعا افترا بر خدا و دروغ بستن بر آدم و شیث علیهماالسّلام است.

مفضل گفت: آقا! چرا قوم موسی را یهود می گویند؟ فرمود: برای اینکه خداوند از زبان آنها نقل کرده که گفتند: «إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ»، {زیرا که ما به سوی تو بازگشته ایم.}(7) یعنی ما به سوی تو هدایت شده ایم. عرض کردم: چرا نصاری را نصرانی می گویند؟ فرمود: به خاطر این آیه است که عیسی علیه السّلام به آنها فرمود: «مَنْ أَنْصاری إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونََ»، { «یاران من در راه خدا چه کسانند؟» حواریون گفتند: «ما یاران [دین] خداییم، به خدا ایمان آورده ایم و گواه باش که ما تسلیم [او] هستیم.»}(8) پس به خاطر نصرت دین خدا، نصاری نامیده شدند.

مفضل گفت: آقا! چرا صابئین را بدین نام می نامند؟ فرمود: برای اینکه آنها معتقد شدند که وجود پیغمبران و فرستادگان الهی و ادیان و شرایع آسمانی بیهوده است و هر چه انبیا گفته اند، باطل است و از این راه یگانگی خداوند و نبوت پیغمبران و رسالت فرستادگان الهی و جانشینی

ص: 5

الْأَوْصِیَاءِ فَهُمْ بِلَا شَرِیعَةٍ وَ لَا کِتَابٍ وَ لَا رَسُولٍ وَ هُمْ مُعَطِّلَةُ الْعَالَمِ.

قَالَ الْمُفَضَّلُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَجَلَّ هَذَا مِنْ عِلْمٍ قَالَ علیه السلام نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ فَأَلْقِهِ إِلَی شِیعَتِنَا لِئَلَّا یَشُکُّوا فِی الدِّینِ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی فَفِی أَیِّ بُقْعَةٍ یَظْهَرُ الْمَهْدِیُّ قَالَ علیه السلام لَا تَرَاهُ عَیْنٌ فِی وَقْتِ ظُهُورِهِ إِلَّا رَأَتْهُ کُلُّ عَیْنٍ فَمَنْ قَالَ لَکُمْ غَیْرَ هَذَا فَکَذِّبُوهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی وَ لَا یُرَی وَقْتَ وِلَادَتِهِ قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَیُرَی مِنْ سَاعَةِ وِلَادَتِهِ إِلَی سَاعَةِ وَفَاةِ أَبِیهِ سَنَتَیْنِ وَ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ أَوَّلُ وِلَادَتِهِ وَقْتُ الْفَجْرِ مِنْ لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ لِثَمَانٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ لِثَمَانٍ خَلَوْنَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ مِنْ سَنَةِ سِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ یَوْمُ وَفَاةِ أَبِیهِ بِالْمَدِینَةِ الَّتِی بِشَاطِئِ دِجْلَةَ یَبْنِیهَا الْمُتَکَبِّرُ الْجَبَّارُ الْمُسَمَّی بِاسْمِ جَعْفَرٍ الضَّالُّ الْمُلَقَّبُ بِالْمُتَوَکِّلِ وَ هُوَ الْمُتَأَکِّلُ لَعَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ هِیَ مَدِینَةٌ تُدْعَی بِسُرَّ مَنْ رَأَی وَ هِیَ سَاءَ مَنْ رَأَی یَرَی شَخْصَهُ الْمُؤْمِنُ الْمُحِقُّ سَنَةَ سِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ وَ لَا یَرَاهُ الْمُشَکِّکُ الْمُرْتَابُ وَ یَنْفُذُ فِیهَا أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ وَ یَغِیبُ عَنْهَا فَیَظْهَرُ فِی الْقَصْرِ بِصَابِرٍ بِجَانِبِ الْمَدِینَةِ فِی حَرَمِ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَلْقَاهُ هُنَاکَ مَنْ یُسْعِدُهُ اللَّهُ بِالنَّظَرِ إِلَیْهِ ثُمَّ یَغِیبُ فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنْ سَنَةِ سِتٍّ وَ سِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ فَلَا تَرَاهُ عَیْنُ أَحَدٍ حَتَّی یَرَاهُ کُلُّ أَحَدٍ وَ کُلُّ عَیْنٍ قَالَ الْمُفَضَّلُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَمَنْ یُخَاطِبُهُ وَ لِمَنْ یُخَاطِبُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام تُخَاطِبُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ الْمُؤْمِنُونَ مِنَ الْجِنِّ وَ یَخْرُجُ أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ إِلَی ثِقَاتِهِ وَ وُلَاتِهِ وَ وُکَلَائِهِ وَ یَقْعُدُ بِبَابِهِ مُحَمَّدُ بْنُ نُصَیْرٍ النُّمَیْرِیُّ فِی یَوْمِ غَیْبَتِهِ بِصَابِرٍ(1)

ثُمَّ یَظْهَرُ بِمَکَّةَ وَ وَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ دَخَلَ مَکَّةَ وَ عَلَیْهِ بُرْدَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی رَأْسِهِ عِمَامَةٌ صَفْرَاءُ وَ فِی رِجْلَیْهِ نَعْلَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَخْصُوفَةُ وَ فِی یَدِهِ هِرَاوَتُهُ علیه السلام یَسُوقُ بَیْنَ یَدَیْهِ عِنَازاً عِجَافاً(2)

حَتَّی یَصِلَ بِهَا نَحْوَ الْبَیْتِ

ص: 6

جانشینان آنها را انکار نمودند و می گویند که نه دینی و نه کتابی و نه پیغمبری است. و به اعتقاد آنها جهان آفرینش هیچ گونه رابطی با مبدء وجود و مدبر عالم ندارد و خودسری می گردد.

عرض کرد: سبحان اللَّه! چقدر این اطلاعات مهم است! حضرت فرمود: آری ای مفضل! آنچه گفتم به شیعیان ما برسان تا در امر دین خود شک نکنند.

مفضل گفت: آقا! مهدی در کدام سرزمین ظهور می کند؟ فرمود: قبل از ظهورش هیچ کس او را نمی بیند و بعد از آن هر چشمی او را می بیند. هر کس جز این به شما بگوید، او را دروغگو بدانید.

عرض کردم: آقا! آیا مهدی هنگام ولادتش دیده نمی شود؟ فرمود: چرا، به خدا قسم از لحظه ولادت تا موقع وفات پدرش که دو سال و نه ماه است، دیده می شود. اول ولادتش موقع فجر شب جمعه هشتم ماه شعبان سال 257 تا روز جمعه هشتم ربیع الاول سال 260، روز وفات پدرش در شهری واقع در کنار شط دجله که آن را شخص متکبر جبار گمراهی به نام جعفر، ملقب به متوکل ملعون بنا می کند.

آن شهر را «سر من رأی» می نامند («سر من رای» یعنی مسرور می شود هر کس آن را ببیند)، ولی هر کس آن را ببیند گرفته می شود. در سال 260 هر شخص با ایمان و با حقیقتی، او را در سامره می بیند، ولی کسی که دلش آلوده به شک و تردید است او را نمی بیند؛ امر و نهی او در آن شهر نفوذ می کند و در همان جا غایب می شود و در قصری به نام «صابر» در جنب مدینه، در حرم جدش رسول خدا ظاهر می شود و هر کس سعادت دیدار او را داشته باشد، در آنجا او را می بیند .

آنگاه در آخر روز سال 266 از نظرها غایب می گردد و دیگر هیچ کس او را نمی بیند، تا موقعی که همه چشم ها به جمالش روشن گردد.

مفضل گفت: در طول غیبت با چه کسی انس می گیرد و با کی گفتگو می کند و کی با او سخن می گوید؟ فرمود: فرشتگان خدا و افراد با ایمان طایفه جن با وی سخن می گویند و دستورها و «توقیعات» او برای موثقین و نمایندگان و وکلایش صادر می شود.

و همان روز که وی در صابر غایب می شود، محمد بن نصیر نمیری، خود را باب او (و رابط میان او و شیعیان) معرفی می کند، آنگاه (بعد از غیبت طولانی) در مکه آشکار می گردد.

ای مفضل! گویا او را می بینم که وارد شهر مکه شده، در حالی که لباس پیغمبر را پوشیده و عمامه زردی بر سر گذاشته است، نعلین وصله شده پیغمبر را به پا کرده، عصای آن حضرت را به دست گرفته، چند بز لاغر را جلو انداخته و بدین گونه به طرف خانه خدا می رود،

ص: 6

لَیْسَ ثَمَّ أَحَدٌ یَعْرِفُهُ وَ یَظْهَرُ وَ هُوَ شَابٌّ.

قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی یَعُودُ شَابّاً أَوْ یَظْهَرُ فِی شَیْبَةٍ فَقَالَ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ وَ هَلْ یُعْرَفُ ذَلِکَ یَظْهَرُ کَیْفَ شَاءَ وَ بِأَیِّ صُورَةٍ شَاءَ إِذَا جَاءَهُ الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی مَجْدُهُ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی فَمِنْ أَیْنَ یَظْهَرُ وَ کَیْفَ یَظْهَرُ یَا مُفَضَّلُ یَظْهَرُ وَحْدَهُ وَ یَأْتِی الْبَیْتَ وَحْدَهُ وَ یَلِجُ الْکَعْبَةَ وَحْدَهُ وَ یَجُنُّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَحْدَهُ فَإِذَا نَامَتِ الْعُیُونُ وَ غَسَقَ اللَّیْلُ نَزَلَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ علیهما السلام وَ الْمَلَائِکَةُ صُفُوفاً فَیَقُولُ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا سَیِّدِی قَوْلُکَ مَقْبُولٌ وَ أَمْرُکَ جَائِزٌ فَیَمْسَحُ علیه السلام یَدَهُ عَلَی وَجْهِهِ وَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ-(1) وَ یَقِفُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ فَیَصْرُخُ صَرْخَةً فَیَقُولُ یَا مَعَاشِرَ نُقَبَائِی وَ أَهْلَ خَاصَّتِی وَ مَنْ ذَخَرَهُمُ اللَّهُ لِنُصْرَتِی قَبْلَ ظُهُورِی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ ائْتُونِی طَائِعِینَ فَتَرِدُ صَیْحَتُهُ علیه السلام عَلَیْهِمْ وَ هُمْ عَلَی مَحَارِیبِهِمْ وَ عَلَی فُرُشِهِمْ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا فَیَسْمَعُونَهُ فِی صَیْحَةٍ وَاحِدَةٍ فِی أُذُنِ کُلِّ رَجُلٍ فَیَجِیئُونَ نَحْوَهَا وَ لَا یَمْضِی لَهُمْ إِلَّا کَلَمْحَةِ بَصَرٍ حَتَّی یَکُونَ کُلُّهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ علیه السلام بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ فَیَأْمُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النُّورَ فَیَصِیرُ عَمُوداً مِنَ الْأَرْضِ إِلَی السَّمَاءِ فَیَسْتَضِی ءُ بِهِ کُلُّ مُؤْمِنٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ یَدْخُلُ عَلَیْهِ نُورٌ مِنْ جَوْفِ بَیْتِهِ فَتَفْرَحُ نُفُوسُ الْمُؤْمِنِینَ بِذَلِکَ النُّورِ وَ هُمْ لَا یَعْلَمُونَ بِظُهُورِ قَائِمِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ علیهم السلام ثُمَّ یُصْبِحُونَ وُقُوفاً بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُمْ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا بِعِدَّةِ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ یَا سَیِّدِی فَاثْنَانِ وَ سَبْعُونَ رَجُلًا الَّذِینَ قُتِلُوا مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام یَظْهَرُونَ مَعَهُمْ قَالَ یَظْهَرُ مِنْهُمْ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً مُؤْمِنِینَ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَلَیْهِ عِمَامَةٌ سَوْدَاءُ

ص: 7

بدون آنکه کسی او را بشناسد، و به سن جوانی آشکار می گردد.

مفضل گفت: آیا به صورت جوان برمی گردد یا با حالت پیری ظهور می کند؟ فرمود: سبحان اللَّه! مگر از حالا کسی می داند؟ وقتی خدا فرمان ظهورش را صادر کند، هر طور او بخواهد و به هر صورتی که او صلاح بداند ظاهر می شود.

مفضل گفت: آقا! از کجا ظاهر می شود و چگونه آشکار می گردد؟ فرمود: ای مفضل! او به تنهایی آشکار می گردد و تنها به طرف خانه خدا می آید و تنها داخل کعبه می شود و چون شب فرا رسد، همچنان تنهاست. وقتی چشم ها به خواب رفت و شب کاملا تاریک شد، جبرئیل و میکائیل و دسته دسته فرشتگان بر وی فرود می آیند و در آن میان جبرئیل به وی می گوید: ای آقای من! هر چه بفرمایی پذیرفته است و فرمانت رواست. او (قائم) هم دست بر رخسار خود می کشد و می گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»، {«سپاس خدایی را که وعده اش را بر ما راست گردانید و سرزمین [بهشت] را به ما میراث داد، از هر جای آن باغ [پهناور] که بخواهیم جای می گزینیم.» چه نیک است پاداش عمل کنندگان.}(1)

آنگاه در بین رکن و مقام می ایستد و با صدای رسا می گوید: ای نقبا و مردمی که به من نزدیک هستید! و ای کسانی که خداوند شما را پیش از ظهور من در روی زمین برای یاری من ذخیره کرده است! برای اطاعت از من به سوی من بیایید! صدای او به این افراد می رسد و آنها در شرق و غرب عالم، بعضی در محراب عبادت و گروهی خوابیده اند، با این وصف با یک صدا که می شنوند و با یک چشم به هم زدن، در بین رکن و مقام نزد او خواهند بود.

سپس خداوند به نور دستور می دهد که به صورت عمودی از زمین تا آسمان جلوه کند و هر که ساکن زمین است، از آن نور استضائه نماید و نور از میان خانه اش بر وی بدرخشد و از این نور دل های مؤمنین مسرور گردد، در حالی که هنوز آنها نمی دانند که قائم ما اهل بیت علیهم السّلام ظهور کرده است. ولی چون صبح شود، همه در برابر قائم خواهند بود و آنها سیصد و سیزده مرد به تعداد لشکر پیغمبر در روز جنگ بدر هستند.

مفضل گفت: آقا! آیا آن هفتاد و دو نفر که با امام حسین علیه السّلام در کربلا شهید شدند هم با آنها ظهور می کنند؟ فرمود: فقط ابا عبد اللَّه حسین بن علی علیه السّلام با دوازده هزار نفر از شیعیان امیرالمؤمنین علیه السّلام، در حالی که حضرتش عمامه سیاه پوشیده است ظهور می کند.

ص: 7

قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی فَبِغَیْرِ سُنَّةِ الْقَائِمِ علیه السلام بَایَعُوا لَهُ قَبْلَ ظُهُورِهِ وَ قَبْلَ قِیَامِهِ فَقَالَ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ کُلُّ بَیْعَةٍ قَبْلَ ظُهُورِ الْقَائِمِ علیه السلام فَبَیْعَتُهُ کُفْرٌ وَ نِفَاقٌ وَ خَدِیعَةٌ لَعَنَ اللَّهُ الْمُبَایِعَ لَهَا وَ الْمُبَایَعَ لَهُ بَلْ یَا مُفَضَّلُ یُسْنِدُ الْقَائِمُ علیه السلام ظَهْرَهُ إِلَی الْحَرَمِ وَ یَمُدُّ یَدَهُ فَتُرَی بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَ یَقُولُ هَذِهِ یَدُ اللَّهِ وَ عَنِ اللَّهِ وَ بِأَمْرِ اللَّهِ ثُمَّ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ (1) الْآیَةَ فَیَکُونُ أَوَّلُ مَنْ یُقَبِّلُ یَدَهُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام ثُمَّ یُبَایِعُهُ وَ تُبَایِعُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ نُجَبَاءُ الْجِنِّ ثُمَّ النُّقَبَاءُ وَ یُصْبِحُ النَّاسُ بِمَکَّةَ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی بِجَانِبِ الْکَعْبَةِ وَ مَا هَذَا الْخَلْقُ الَّذِینَ مَعَهُ وَ مَا هَذِهِ الْآیَةُ الَّتِی رَأَیْنَاهَا اللَّیْلَةَ وَ لَمْ تُرَ مِثْلَهَا فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَذَا الرَّجُلُ هُوَ صَاحِبُ الْعُنَیْزَاتِ-(2)

فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا هَلْ تَعْرِفُونَ أَحَداً مِمَّنْ مَعَهُ فَیَقُولُونَ لَا نَعْرِفُ أَحَداً مِنْهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةً مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ وَ أَرْبَعَةً مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ هُمْ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ یَعُدُّونَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ یَکُونُ هَذَا أَوَّلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ أَضَاءَتْ صَاحَ صَائِحٌ بِالْخَلَائِقِ مِنْ عَیْنِ الشَّمْسِ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ یُسْمِعُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ هَذَا مَهْدِیُّ آلِ مُحَمَّدٍ وَ یُسَمِّیهِ بِاسْمِ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَکْنِیهِ وَ یَنْسُبُهُ إِلَی أَبِیهِ الْحَسَنِ الْحَادِیَ عَشَرَ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صلوات الله علیهم بَایِعُوهُ تَهْتَدُوا وَ لَا تُخَالِفُوا أَمْرَهُ فَتَضِلُّوا فَأَوَّلُ مَنْ یُقَبِّلُ یَدَهُ الْمَلَائِکَةُ ثُمَّ الْجِنُّ ثُمَّ النُّقَبَاءُ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ لَا یَبْقَی ذُو أُذُنٍ مِنَ الْخَلَائِقِ إِلَّا سَمِعَ ذَلِکَ النِّدَاءَ وَ تُقْبِلُ الْخَلَائِقُ مِنَ الْبَدْوِ وَ الْحَضَرِ وَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ یُحَدِّثُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَسْتَفْهِمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً مَا سَمِعُوا بِآذَانِهِمْ فَإِذَا دَنَتِ الشَّمْسُ لِلْغُرُوبِ صَرَخَ صَارِخٌ مِنْ مَغْرِبِهَا یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ قَدْ ظَهَرَ رَبُّکُمْ بِوَادِی الْیَابِسِ مِنْ أَرْضِ فِلَسْطِینَ وَ هُوَ عُثْمَانُ بْنُ عَنْبَسَةَ الْأُمَوِیُّ مِنْ وُلْدِ

ص: 8

عرض کردم: آقا! آیا مردم به غیر روش و سنت قائم علیه السّلام قبل از ظهور و قیامش با امام حسین علیه السّلام بیعت می کنند؟ فرمود: ای مفضل! هر بیعتی قبل از ظهور قائم، کفر و نفاق و نیرنگ است؛ خداوند بیعت کننده و بیعت گیرندگان آن را لعنت کند. بلکه ای مفضل! تکیه به خانه خدا می دهد و دستش را دراز می کند و نوری که ضرری برای خود حضرت ندارد، از آن می جهد و می گوید: این دست خدا و از جانب خدا و به امر خداست. سپس این آیه را می خواند: «إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ»، {در حقیقت، کسانی که با تو بیعت می کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می کنند دست خدا بالای دست های آنان است. پس هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند،}(1)

اول کسی که دست او را می بوسد، جبرئیل است. سپس سایر فرشتگان و نجبای جن و بعد از آنها نقبا با وی متابعت می کنند. مردم در مکه فریاد می زنند و می گویند:این مرد کیست و این جماعت که با او هستند کیانند و این علامت که دیشب دیدیم و نظیرش دیده نشده چیست؟ بعضی به بعضی دیگر می گویند: این مرد همان صاحب بزهاست!

عده دیگر می گویند: نگاه کنید ببینید کسی از همراهان او را می شناسید؟ مردم می گویند: ما جز چهار نفر از مردم مکه و چهار نفر از اهل مدینه که

فلانی و فلانی می باشند - و آنان را نام می برند - هیچ کدام آنها را نمی شناسیم. این واقعه در آغاز طلوع آفتاب آن روز خواهد بود. موقعی که آفتاب طالع شد، گوینده ای از چشمه خورشید به زبان عربی فصیحی بانگی می زند که اهل آسمان ها و زمین آن را می شنوند، و می گوید: ای مردم عالم! این مهدی آل محمد است، و او را به نام و کنیه جدش پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله می خواند و به پدرش حسن علیه السّلام امام یازدهم تا حسین بن علی صلوات اللَّه علیهم اجمعین نسبت می دهد. آنگاه گوینده می گوید: با وی بیعت کنید که رستگار می شوید و مخالفت امر او نکنید که گمراه خواهید شد. سپس به ترتیب فرشتگان و جن و نقبا دست او را می بوسند و می گویند: شنیدیم و اطاعت می کنیم! هیچ صاحب روحی در میان مخلوق خدا نمی ماند جز اینکه آن صدا را می شنود. کسانی که در جای دور و نزدیک و دریا و خشکی می باشند، می آیند و برای یکدیگر نقل می کنند که ما با گوش خود چنین صدایی را شنیدیم.

هنگامی که آفتاب می خواهد غروب کند؛ کسی از سمت مغرب زمین فریاد می زند: ای مردم دنیا! خداوند شما در بیابان خشکی از سرزمین فلسطین به نام «عثمان بن عنبسه» اموی از اولاد

ص: 8

یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ فَبَایِعُوهُ تَهْتَدُوا وَ لَا تُخَالِفُوا عَلَیْهِ فَتَضِلُّوا فَیَرُدُّ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ وَ الْجِنُّ وَ النُّقَبَاءُ قَوْلَهُ وَ یُکَذِّبُونَهُ وَ یَقُولُونَ لَهُ سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا وَ لَا یَبْقَی ذُو شَکٍّ وَ لَا مُرْتَابٌ وَ لَا مُنَافِقٌ وَ لَا کَافِرٌ إِلَّا ضَلَّ بِالنِّدَاءِ الْأَخِیرِ.

وَ سَیِّدُنَا الْقَائِمُ علیه السلام مُسْنِدٌ ظَهْرَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی آدَمَ وَ شِیثٍ فَهَا أَنَا ذَا آدَمُ وَ شِیثٌ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی نُوحٍ وَ وَلَدِهِ سَامٍ فَهَا أَنَا ذَا نُوحٌ وَ سَامٌ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ فَهَا أَنَا ذَا إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی مُوسَی وَ یُوشَعَ فَهَا أَنَا ذَا مُوسَی وَ یُوشَعُ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی عِیسَی وَ شَمْعُونَ فَهَا أَنَا ذَا عِیسَی وَ شَمْعُونُ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَهَا أَنَا ذَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَهَا أَنَا ذَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَهَا أَنَا ذَا الْأَئِمَّةُ علیهم السلام أَجِیبُوا إِلَی مَسْأَلَتِی فَإِنِّی أُنَبِّئُکُمْ بِمَا نُبِّئْتُمْ بِهِ وَ مَا لَمْ تُنَبَّئُوا بِهِ وَ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ الْکُتُبَ وَ الصُّحُفَ فَلْیَسْمَعْ مِنِّی ثُمَّ یَبْتَدِئُ بِالصُّحُفِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی آدَمَ وَ شِیثٍ علیهما السلام وَ یَقُولُ أُمَّةُ آدَمَ وَ شِیثٍ هِبَةِ اللَّهِ هَذِهِ وَ اللَّهِ هِیَ الصُّحُفُ حَقّاً وَ لَقَدْ أَرَانَا مَا لَمْ نَکُنْ نَعْلَمُهُ فِیهَا وَ مَا کَانَ خَفِیَ عَلَیْنَا وَ مَا کَانَ أُسْقِطَ مِنْهَا وَ بُدِّلَ وَ حُرِّفَ ثُمَّ یَقْرَأُ صُحُفَ نُوحٍ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ وَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ فَیَقُولُ أَهْلُ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ هَذِهِ وَ اللَّهِ صُحُفُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهما السلام حَقّاً وَ مَا أُسْقِطَ مِنْهَا وَ بُدِّلَ وَ حُرِّفَ مِنْهَا هَذِهِ وَ اللَّهِ التَّوْرَاةُ الْجَامِعَةُ وَ الزَّبُورُ التَّامُّ وَ الْإِنْجِیلُ الْکَامِلُ وَ إِنَّهَا أَضْعَافُ مَا قَرَأْنَا مِنْهَا-(1)

ثُمَّ یَتْلُو الْقُرْآنَ فَیَقُولُ الْمُسْلِمُونَ هَذَا وَ اللَّهِ الْقُرْآنُ حَقّاً الَّذِی أَنْزَلَهُ اللَّهُ

ص: 9

یزید بن معاویه ظهور کرده، بروید و با او بیعت کنید تا رستگار شوید! و با وی سر به مخالفت بر ندارید که گمراه می شوید! در آن وقت فرشتگان و جن و نقبا گفته او را رد و تکذیب می کنند و به آن گوینده می گویند: شنیدیم و نافرمانی می کنیم! هر کس شک و تردیدی به دلش راه یافته باشد و هر منافق و کافری، با این صدای دوم گمراه می گردد.

در آن وقت آقای ما قائم علیه السّلام تکیه به خانه خدا می دهد و می گوید: الا ای اهل عالم! هر کس می خواهد آدم و شیث را ببیند، بداند که من همان آدم و شیث هستم؛ هر کس می خواهد نوح و پسرش سام را ببیند؛ بداند که من همان نوح و سام می باشم؛ هر کس می خواهد ابراهیم و اسماعیل را ببیند، بداند که من همان ابراهیم و اسماعیل هستم؛ هر کس می خواهد موسی و یوشع را ببیند، بداند که من همان موسی و یوشع هستم؛ هر کس می خواهد عیسی و شمعون را ببیند، بداند که من همان عیسی و شمعون هستم؛ هر کس می خواهد محمد صلّی اللَّه علیه و آله و امیرالمؤمنین صلوات اللَّه علیهما را ببیند، بداند که من همان محمد و علی هستم؛ هر کس می خواهد حسن و حسین را ببیند، بداند که من همان حسن و حسین می باشم؛ هر کس می خواهد امامان اولاد حسین علیهم السّلام را ببیند، بداند که من همان ائمه اطهار علیهم السّلام هستم؛ دعوت مرا بپذیرید و به نزد من جمع شوید که هر چه خواهید به شما اطلاع دهم. هر کس کتاب های آسمانی و صحف الهی را خوانده است، اینک از من می شنود.

آنگاه شروع می کند به قرائت صحفی که خداوند بر آدم و شیث علیهما السلام نازل فرمود. پیروان آدم و شیث می گویند: به خدا قسم این صحف حقیقی آدم و شیث است! این مرد آنچه را ما از صحف آدم و شیث نمی دانستیم و بر ما پوشیده بود، یا از آن حذف یا تبدیل و تحریف شده بود، به ما یاد داد.

سپس صحف نوح و ابراهیم و تورات و انجیل و زبور را می خواند. پیروان تورات و انجیل و زبور می گویند: به خدا قسم این همان صحف حقیقی نوح و ابراهیم است که چیزی از آن سقط نشده و تبدیل و تحریف نگردیده! به خدا قسم تورات جامع و زبور تمام و انجیل کامل همین است و این بیش از کتبی است که آن را خوانده ایم!

سپس قرآن می خواند. مسلمانان می گویند: به خدا قسم این همان قرآن حقیقی است که خداوند

ص: 9

عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَا أُسْقِطَ مِنْهُ وَ حُرِّفَ وَ بُدِّلَ.

ثُمَّ تَظْهَرُ الدَّابَّةُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ فَتَکْتُبُ فِی وَجْهِ الْمُؤْمِنِ مُؤْمِنٌ وَ فِی وَجْهِ الْکَافِرِ کَافِرٌ ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَی الْقَائِمِ علیه السلام رَجُلٌ وَجْهُهُ إِلَی قَفَاهُ وَ قَفَاهُ إِلَی صَدْرِهِ-(1) وَ یَقِفُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولُ یَا سَیِّدِی أَنَا بَشِیرٌ أَمَرَنِی مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَنْ أَلْحَقَ بِکَ وَ أُبَشِّرَکَ بِهَلَاکِ جَیْشِ السُّفْیَانِیِّ بِالْبَیْدَاءِ فَیَقُولُ لَهُ الْقَائِمُ علیه السلام بَیِّنْ قِصَّتَکَ وَ قِصَّةَ أَخِیکَ فَیَقُولُ الرَّجُلُ کُنْتُ وَ أَخِی فِی جَیْشِ السُّفْیَانِیِّ وَ خَرَّبْنَا الدُّنْیَا مِنْ دِمَشْقَ إِلَی الزَّوْرَاءِ وَ تَرَکْنَاهَا جَمَّاءَ وَ خَرَّبْنَا الْکُوفَةَ وَ خَرَّبْنَا الْمَدِینَةَ وَ کَسَرْنَا الْمِنْبَرَ-(2) وَ رَاثَتْ بِغَالُنَا فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجْنَا مِنْهَا وَ عَدَدُنَا ثَلَاثُمِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ نُرِیدُ إِخْرَابَ الْبَیْتِ وَ قَتْلَ أَهْلِهِ فَلَمَّا صِرْنَا فِی الْبَیْدَاءِ عَرَّسْنَا فِیهَا فَصَاحَ بِنَا صَائِحٌ یَا بَیْدَاءُ أَبِیدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ فَانْفَجَرَتِ الْأَرْضُ وَ ابْتَلَعَتْ کُلَّ الْجَیْشِ فَوَ اللَّهِ مَا بَقِیَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ عِقَالُ نَاقَةٍ فَمَا سِوَاهُ غَیْرِی وَ غَیْرُ أَخِی فَإِذَا نَحْنُ بِمَلَکٍ قَدْ ضَرَبَ وُجُوهَنَا فَصَارَتْ إِلَی وَرَائِنَا کَمَا تَرَی فَقَالَ لِأَخِی وَیْلَکَ یَا نَذِیرُ امْضِ إِلَی الْمَلْعُونِ السُّفْیَانِیِّ بِدِمَشْقَ فَأَنْذِرْهُ بِظُهُورِ الْمَهْدِیِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ عَرِّفْهُ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ جَیْشَهُ بِالْبَیْدَاءِ وَ قَالَ لِی یَا بَشِیرُ الْحَقْ بِالْمَهْدِیِّ بِمَکَّةَ وَ بَشِّرْهُ بِهَلَاکِ الظَّالِمِینَ وَ تُبْ عَلَی یَدِهِ فَإِنَّهُ یَقْبَلُ تَوْبَتَکَ فَیُمِرُّ الْقَائِمُ علیه السلام یَدَهُ عَلَی وَجْهِهِ فَیَرُدُّهُ سَوِیّاً کَمَا کَانَ وَ یُبَایِعُهُ وَ یَکُونُ مَعَهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی وَ تَظْهَرُ الْمَلَائِکَةُ وَ الْجِنُّ لِلنَّاسِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ وَ

یُخَاطِبُونَهُمْ کَمَا یَکُونُ الرَّجُلُ مَعَ حَاشِیَتِهِ وَ أَهْلِهِ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ یَسِیرُونَ مَعَهُ قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ وَ لَیَنْزِلَنَّ أَرْضَ الْهِجْرَةِ مَا بَیْنَ الْکُوفَةِ وَ النَّجَفِ

ص: 10

بر پیغمبر نازل کرده، چیزی از آن کم نشده و تحریف و تبدیل نگردیده است!

آنگاه دابة الارض در بین رکن و مقام ظاهر می شود و بر صورت مؤمنین کلمه «مؤمن» و در صورت کافران کلمه «کافر» را می نویسد. سپس مردی که صورتش به عقب و پشتش به سینه برگشته است، به نزد قائم می آید، جلوی او می ایستد و می گوید: آقا! من بشر هستم. یکی از فرشتگان به من دستور داده که به خدمت شما برسم و نابودی لشکر سفیانی را در بیابان «بیداء» به شما اطلاع دهم. قائم به وی می گوید: داستان خود و برادرت را شرح بده.

آن مرد می گوید: من با برادرم در لشکر سفیانی بودیم. از دمشق تا «زوراء» هر جا آبادی بود ویران ساختیم و به حال خراب گذاشتیم. سپس کوفه و مدینه را نیز خراب کردیم، منبر پیغمبر را شکستیم، قاطران خود را در مسجد بستیم و قاطران ما مسجد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را آلوده نمودند! آنگاه از آنجا خارج شدیم، در حالی که نفرات ما سیصد هزار لشکر بود و می خواستیم به مکه بیاییم و خانه خدا را ویران سازیم و اهل مکه را به قتل رسانیم. ولی وقتی به سرزمین «بیداء» رسیدیم، در آنجا منزل کردیم. ناگاه صدایی شنیدیم که گفت: ای بیابان! این ظالمان را در کام خود فرو بر! با این صدا زمین شکاف برداشت و تمام لشکر را بلعید! به خدا قسم از تمام آن لشکر جز من و برادرم، حتی بندی که با آن زانوی شتر را می بندند، باقی نماند.

در آن هنگام فرشته ای را دیدیم که سیلی به صورت ما زد و روی های ما به پشت برگشت، چنان که می بینی! سپس آن فرشته به برادرم گفت: برو به شام نزد سفیانی ملعون و او را از ظهور مهدی آل محمد بترسان و به وی اطلاع بده که خداوند لشکر او را در سرزمین (بیداء) نابود گردانید. آنگاه به من گفت: تو هم برو به مکه و مهدی را به نابودی ستمگران بشارت بده و به دست وی توبه کن که او توبه تو را قبول می کند. قائم علیه السّلام هم دست روی صورت او می کشد و او را به شکل نخست برمی گرداند و وی با قائم بیعت نموده و همراه او می ماند.

مفضل گفت: آقا! آیا جن و فرشتگان برای بشر آشکار می گردند؟ فرمود: آری، و اللَّه آشکار می شوند و با آنها سخن می گویند، مانند یک نفر آدمی که با بستگان خود سخن بگوید! عرض کردم: آقا! آیا فرشتگان و طایفه جن همه جا همراه قائم می روند؟ فرمود: آری و اللَّه! آنها در زمین هجرت واقع در کوفه و نجف فرود می آیند

ص: 10

وَ عَدَدُ أَصْحَابِهِ علیه السلام حِینَئِذٍ سِتَّةٌ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ سِتَّةُ آلَافٍ مِنَ الْجِنِّ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ مِثْلُهَا مِنَ الْجِنِّ بِهِمْ یَنْصُرُهُ اللَّهُ وَ یَفْتَحُ عَلَی یَدَیْهِ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَمَا یَصْنَعُ بِأَهْلِ مَکَّةَ قَالَ یَدْعُوهُمْ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ فَیُطِیعُونَهُ وَ یَسْتَخْلِفُ فِیهِمْ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ یَخْرُجُ یُرِیدُ الْمَدِینَةَ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی فَمَا یَصْنَعُ بِالْبَیْتِ قَالَ یَنْقُضُهُ فَلَا یَدَعُ مِنْهُ إِلَّا الْقَوَاعِدَ الَّتِی هِیَ أَوَّلُ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ بِبَکَّةَ فِی عَهْدِ آدَمَ علیه السلام وَ الَّذِی رَفَعَهُ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ علیهما السلام مِنْهَا وَ إِنَّ الَّذِی بُنِیَ بَعْدَهُمَا لَمْ یَبْنِهِ نَبِیٌّ وَ لَا وَصِیٌّ ثُمَّ یَبْنِیهِ کَمَا یَشَاءُ اللَّهُ وَ لَیُعَفِّیَنَّ آثَارَ الظَّالِمِینَ- بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ الْعِرَاقِ وَ سَائِرِ الْأَقَالِیمِ وَ لَیَهْدِمَنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ وَ لَیَبْنِیَنَّهُ عَلَی بُنْیَانِهِ الْأَوَّلِ وَ لَیَهْدِمَنَّ الْقَصْرَ الْعَتِیقَ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ بَنَاهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی یُقِیمُ بِمَکَّةَ قَالَ لَا یَا مُفَضَّلُ بَلْ یَسْتَخْلِفُ مِنْهَا رَجُلًا مِنْ أَهْلِهِ فَإِذَا سَارَ مِنْهَا وَثَبُوا عَلَیْهِ فَیَقْتُلُونَهُ فَیَرْجِعُ إِلَیْهِمْ فَیَأْتُونَهُ مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ یَبْکُونَ وَ یَتَضَرَّعُونَ وَ یَقُولُونَ یَا مَهْدِیَّ آلِ مُحَمَّدٍ التَّوْبَةَ التَّوْبَةَ فَیَعِظُهُمْ وَ یُنْذِرُهُمْ وَ یَحْذَرُهُمْ وَ یَسْتَخْلِفُ عَلَیْهِمْ مِنْهُمْ خَلِیفَةً وَ یَسِیرُ فَیَثِبُونَ عَلَیْهِ بَعْدَهُ فَیَقْتُلُونَهُ فَیَرِدُ إِلَیْهِمْ أَنْصَارُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ النُّقَبَاءِ وَ یَقُولُ لَهُمْ ارْجِعُوا فَلَا تُبْقُوا مِنْهُمْ بَشَراً إِلَّا مَنْ آمَنَ فَلَوْ لَا أَنَّ رَحْمَةَ رَبِّکُمْ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ أَنَا تِلْکَ الرَّحْمَةُ لَرَجَعْتُ إِلَیْهِمْ مَعَکُمْ فَقَدْ قَطَعُوا الْأَعْذَارَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَیَرْجِعُونَ إِلَیْهِمْ فَوَ اللَّهِ لَا یَسْلَمُ مِنَ الْمِائَةِ مِنْهُمْ وَاحِدٌ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا مِنْ أَلْفٍ وَاحِدٌ قَالَ الْمُفَضَّلُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَأَیْنَ تَکُونُ دَارُ الْمَهْدِیِّ وَ مُجْتَمَعُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ دَارُ مُلْکِهِ الْکُوفَةُ وَ مَجْلِسُ حُکْمِهِ جَامِعُهَا وَ بَیْتُ مَالِهِ وَ مَقْسَمُ غَنَائِمِ الْمُسْلِمِینَ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ وَ مَوْضِعُ خَلَوَاتِهِ الذَّکَوَاتُ الْبِیضُ مِنَ الْغَرِیَّیْنِ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ کُلُّ الْمُؤْمِنِینَ یَکُونُونَ بِالْکُوفَةِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ لَا یَبْقَی مُؤْمِنٌ إِلَّا کَانَ بِهَا أَوْ حَوَالَیْهَا وَ لَیَبْلُغَنَّ مَجَالَةُ فَرَسٍ مِنْهَا أَلْفَیْ دِرْهَمٍ وَ لَیَوَدَّنَّ أَکْثَرُ النَّاسِ أَنَّهُ اشْتَرَی شِبْراً مِنْ أَرْضِ السَّبْعِ بِشِبْرٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ السَّبْعُ

ص: 11

و عدد یاران او در آن موقع، چهل و شش هزار نفر فرشته و شش هزار جن است (در روایت دیگر فرمود چهل و شش هزار هم از جن) خداوند قائم را پیروز می گرداند. و به دست او فتح و پیروزی حاصل می کند.

مفضل عرض کرد: قائم با اهل مکه چه می کند؟ فرمود: آنها را دعوت به حکمت و موعظه حسنه می کند. آنها هم از وی اطاعت می کنند. قائم مردی از خاندان خود را در آنجا به نیابت خود منصوب می کند و مکه را به قصد مدینه ترک می گوید.

مفضل عرض کرد: آقا! با خانه خدا چه می کند؟ فرمود: آن را می شکند و بر همان پایه ای که روز نخست در عهد حضرت آدم برای مردم بنا شده و ابراهیم و اسماعیل بالا برده بودند، بر پای می دارد. و آنچه که بعد از آن در مسجد الحرام تعمیر شده که پیغمبری و جانشین پیغمبری آن را نساخته است، آن طور که خدا می خواهد آن را می سازد. و هر آثاری که در مکه و مدینه و عراق و سایر جاها از ستمگران باقی مانده باشد، همه را ویران می کند. مسجد کوفه را نیز خراب کرده و بر اساس اولی آن بنا می کند. همچنین قصر عتیق را نیز ویران می کند. خدا لعنت کند سازنده آن را، خدا لعنت کند او را!

مفضل عرض کرد: آقا! آیا قائم در مکه اقامت می کند؟ فرمود: نه! بلکه نائب خود را در آنجا می گذارد، ولی چون اهل مکه دیدند قائم از میان آنها رفته است، هجوم می آورند نائب او را می کشند. قائم به سوی آنها برمی گردد و آنها به طور سرشکسته و ذلیل و گریه کنان نزد وی می آیند و التماس می کنند و می گویند: ای مهدی آل محمد! توبه کردیم توبه کردیم! قائم آنها را موعظه می کند و از غضب خدا می ترساند و شخصی از اهل مکه را به نیابت خود انتخاب می کند و از مکه خارج می شود. این بار نیز اهل مکه هجوم می آورند و نائب او را می کشند. قائم هم یاوران خود از طایفه جن را به سوی مکه فرستاده و سفارش می کند که جز افراد با ایمان، یک نفر از آنها را باقی نگذارید. اگر به ملاحظه رحمت پروردگار نبود که همه اشیا را فرا گرفته و مظهر رحمتش نیز من می باشم، خودم با شما به سوی آنها باز می گشتم. زیرا آنها به کلی از خداوند و من فاصله گرفته و هر گونه پیوندی را قطع کرده اند. لشکر مهدی هم به سوی اهل مکه بازمی گردند. به خدا قسم از هر صد نفر آنها بلکه از هر هزار نفر آنان یک نفر را باقی نمی گذارند.

مفضل گفت: آقا! خانه مهدی در کجا خواهد بود و مؤمنین در کجا جمع شوند؟ فرمود: مقر سلطنت وی شهر کوفه است و محل حکومتش مسجد جامع کوفه و بیت المال و محل تقسیم غنائمش مسجد سهله و موضع خلوت کردن های او در زمین های صاف و مسطح و روشن نجف و کوفه است.

عرض کرد: آقا! همه اهل ایمان در کوفه خواهند بود؟ فرمود: آری و اللَّه! در آن روز تمام مؤمنین یا در کوفه یا در حوالی کوفه می باشند، زمین آن به مساحت جولانگاه اسبی به دو هزار درهم می رسد. اکثر مردم آرزو دارند که کاش می توانستند یک وجب از زمین «سبع» را به یک وجب شمش طلا بخرند، و «سبع»

ص: 11

خِطَّةٌ مِنْ خِطَطِ هَمْدَانَ وَ لَیَصِیرَنَّ الْکُوفَةُ أَرْبَعَةً وَ خَمْسِینَ مِیلًا وَ لَیُجَاوِرَنَّ قُصُورُهَا کَرْبَلَاءَ وَ لَیُصَیِّرَنَّ اللَّهُ کَرْبَلَاءَ مَعْقِلًا وَ مَقَاماً تَخْتَلِفُ فِیهِ الْمَلَائِکَةُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لَیَکُونَنَّ لَهَا شَأْنٌ مِنَ الشَّأْنِ وَ لَیَکُونَنَّ فِیهَا مِنَ الْبَرَکَاتِ مَا لَوْ وَقَفَ مُؤْمِنٌ وَ دَعَا رَبَّهُ بِدَعْوَةٍ لَأَعْطَاهُ اللَّهُ بِدَعْوَتِهِ الْوَاحِدَةِ مِثْلَ مُلْکِ الدُّنْیَا أَلْفَ مَرَّةٍ ثُمَّ تَنَفَّسَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ بِقَاعَ الْأَرْضِ تَفَاخَرَتْ فَفَخَرَتْ کَعْبَةُ الْبَیْتِ الْحَرَامِ عَلَی بُقْعَةِ کَرْبَلَاءَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا أَنِ اسْکُتِی کَعْبَةَ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ لَا تَفْتَخِرِی عَلَی کَرْبَلَاءَ فَإِنَّهَا الْبُقْعَةُ الْمُبَارَکَةُ الَّتِی نُودِیَ مُوسَی مِنْهَا مِنَ الشَّجَرَةِ وَ إِنَّهَا الرَّبْوَةُ الَّتِی أَوَتْ إِلَیْهَا مَرْیَمُ وَ الْمَسِیحُ وَ إِنَّهَا الدَّالِیَةُ(1)

الَّتِی غُسِلَ فِیهَا رَأْسُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ فِیهَا غَسَلَتْ مَرْیَمُ عِیسَی علیه السلام وَ اغْتَسَلَتْ مِنْ وِلَادَتِهَا وَ إِنَّهَا خَیْرُ بُقْعَةٍ عَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْهَا وَقْتَ غَیْبَتِهِ وَ لَیَکُونَنَّ لِشِیعَتِنَا فِیهَا خِیَرَةٌ إِلَی ظُهُورِ قَائِمِنَا علیه السلام قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی ثُمَّ یَسِیرُ الْمَهْدِیُّ إِلَی أَیْنَ قَالَ علیه السلام إِلَی مَدِینَةِ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا وَرَدَهَا کَانَ لَهُ فِیهَا مَقَامٌ عَجِیبٌ یَظْهَرُ فِیهِ سُرُورُ الْمُؤْمِنِینَ وَ خِزْیُ الْکَافِرِینَ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی مَا هُوَ ذَاکَ قَالَ یَرِدُ إِلَی قَبْرِ جَدِّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ یَا

مَعَاشِرَ الْخَلَائِقِ هَذَا قَبْرُ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ نَعَمْ یَا مَهْدِیَّ آلِ مُحَمَّدٍ فَیَقُولُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْقَبْرِ فَیَقُولُونَ صَاحِبَاهُ وَ ضَجِیعَاهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَیَقُولُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِمَا وَ الْخَلَائِقُ کُلُّهُمْ جَمِیعاً یَسْمَعُونَ مَنْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ کَیْفَ دُفِنَا مِنْ بَیْنِ الْخَلْقِ مَعَ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَسَی الْمَدْفُونُ غَیْرَهُمَا فَیَقُولُ النَّاسُ یَا مَهْدِیَّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا هَاهُنَا غَیْرُهُمَا إِنَّهُمَا دُفِنَا مَعَهُ لِأَنَّهُمَا خَلِیفَتَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبَوَا زَوْجَتَیْهِ فَیَقُولُ لِلْخَلْقِ بَعْدَ ثَلَاثٍ أَخْرِجُوهُمَا مِنْ قَبْرَیْهِمَا فَیُخْرَجَانِ غَضَّیْنِ طَرِیَّیْنِ لَمْ یَتَغَیَّرْ خَلْقُهُمَا وَ لَمْ یَشْحُبْ لَوْنُهُمَا

ص: 12

از مضافات همدان(1) است. در آن روز طول شهر کوفه به پنجاه و چهار میل می رسد، به طوری که کاخ های آن مجاور کربلا قرار می گیرد. خداوند در آن روز کربلا را محل آمد و رفت فرشتگان و مؤمنین خواهد نمود و در آن روز ارزشی به سزا دارد، چنان برکت به آن روی می آورد که اگر مؤمنی از روی حقیقت در آنجا بایستد و یک دفعه از خداوند طلب روزی کند، خداوند هزار برابر دنیا به او عطا می فرماید.

آنگاه حضرت صادق علیه السّلام آهی کشید و فرمود: ای مفضل! تمام اماکن روی زمین بر یک دیگر فخر می کردند. از جمله کعبه در مسجد الحرام بر زمین کربلا فخر نمود. خداوند وحی فرستاد که ای کعبه! ساکت باش و بر کربلا فخر مکن! زیرا کربلا بقعه مبارکی است که در آنجا از جانب خداوند، به وسیله درخت به موسی بن عمران وحی شد. و همان تلّی است که مریم و عیسی بر آن منزل کردند و محلی است که سر حسین علیه السّلام را در آن شستشو دادند و مریم عیسی علیه السّلام را شست و خودش هم بعد از ولادت وی غسل کرد. کربلا بهترین سرزمین هاست. پیغمبر هنگام غیبتش از آنجا به آسمان بالا رفت و آنجا تا موقع ظهور قائم، خیر و برکت زیادی برای شیعیان ما دارد.

مفضل گفت: آقا! سپس مهدی به کجا می رود؟ فرمود: به مدینه می رود. وقتی جدم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به مدینه در آمد، مقامی بس عجیب خواهد داشت که باعث مسرت مؤمنین و نقمت کفار می باشد.

مفضل گفت: آقا! آن مقام عجیب چیست؟ فرمود: می آید کنار قبر پیغمبر و صدا می زند: ای مردم! آیا این قبر جد من است؟ مردم می گویند: ای مهدی آل محمد! آری، این قبر پیغمبر جد تو است. می پرسد: چه کسانی با وی در اینجا مدفون هستند؟ می گویند: دو نفر از اصحاب و انیس او ابوبکر و عمر.

با اینکه او از هر کس بهتر آن دو نفر را می شناسد، در حالی که مردم همه گوش می دهند، سؤال می کند: آنها کیانند؟ چطور شد که در میان تمام مردم، فقط این دو نفر با جد من پیغمبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله در اینجا دفن شدند، شاید کسان دیگری مدفون باشند.

مردم می گویند: ای مهدی آل محمد! کسی غیر از این دو نفر در اینجا مدفون نیست. آنها از این جهت در اینجا دفن شدند که خلیفه پیغمبر و پدر زن او هستند، مهدی سه بار این سؤال را تکرار می کند، سپس دستور می دهد که آن دو نفر را از قبر بیرون بیاورند.

مردم هم آنها را بیرون می آورند، در حالی که بدنشان تر و تازه است و اصلا نپوسیده و رنگشان تغییر نکرده است.

ص: 12

فَیَقُولُ هَلْ فِیکُمْ مَنْ یَعْرِفُهُمَا فَیَقُولُونَ نَعْرِفُهُمَا بِالصِّفَةِ وَ لَیْسَ ضَجِیعَا جَدِّکَ غَیْرَهُمَا فَیَقُولُ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یَقُولُ غَیْرَ هَذَا أَوْ یَشُکُّ فِیهِمَا فَیَقُولُونَ لَا فَیُؤَخِّرُ إِخْرَاجَهُمَا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ یَنْتَشِرُ الْخَبَرُ فِی النَّاسِ وَ یَحْضُرُ الْمَهْدِیُّ وَ یَکْشِفُ الْجُدْرَانَ عَنِ الْقَبْرَیْنِ وَ یَقُولُ لِلنُّقَبَاءِ ابْحَثُوا عَنْهُمَا وَ انْبُشُوهُمَا فَیَبْحَثُونَ بِأَیْدِیهِمْ حَتَّی یَصِلُونَ إِلَیْهِمَا فَیُخْرَجَانِ غَضَّیْنِ طَرِیَّیْنِ کَصُورَتِهِمَا فَیَکْشِفُ عَنْهُمَا أَکْفَانَهُمَا وَ یَأْمُرُ بِرَفْعِهِمَا عَلَی دَوْحَةٍ یَابِسَةٍ نَخِرَةٍ فَیَصْلِبُهُمَا عَلَیْهَا فَتَحْیَا الشَّجَرَةُ وَ تُورِقُ وَ یَطُولُ فَرْعُهَا-(1) فَیَقُولُ الْمُرْتَابُونَ مِنْ أَهْلِ وَلَایَتِهِمَا هَذَا وَ اللَّهِ الشَّرَفُ حَقّاً وَ لَقَدْ فُزْنَا بِمَحَبَّتِهِمَا وَ وَلَایَتِهِمَا وَ یُخْبَرُ مَنْ أَخْفَی نَفْسَهُ مِمَّنْ فِی نَفْسِهِ مِقْیَاسُ حَبَّةٍ مِنْ مَحَبَّتِهِمَا وَ وَلَایَتِهِمَا فَیَحْضُرُونَهُمَا وَ یَرَوْنَهُمَا وَ یُفْتَنُونَ بِهِمَا وَ یُنَادِی مُنَادِی الْمَهْدِیِّ علیه السلام کُلُّ مَنْ أَحَبَّ صَاحِبَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ضَجِیعَیْهِ فَلْیَنْفَرِدْ جَانِباً فَتَتَجَزَّأُ الْخَلْقُ جُزْءَیْنِ أَحَدُهُمَا مُوَالٍ وَ الْآخَرُ مُتَبَرِّئٌ مِنْهُمَا فَیَعْرِضُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام عَلَی أَوْلِیَائِهِمَا الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا فَیَقُولُونَ یَا مَهْدِیَّ آلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْنُ لَمْ نَتَبَرَّأْ مِنْهُمَا وَ لَسْنَا نَعْلَمُ أَنَّ لَهُمَا عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَکَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ وَ هَذَا الَّذِی بَدَا لَنَا مِنْ فَضْلِهِمَا أَ نَتَبَرَّأُ السَّاعَةَ مِنْهُمَا وَ قَدْ رَأَیْنَا مِنْهُمَا مَا رَأَیْنَا فِی هَذَا الْوَقْتِ مِنْ نَضَارَتِهِمَا وَ غَضَاضَتِهِمَا وَ حَیَاةِ الشَّجَرَةِ بِهِمَا بَلْ وَ اللَّهِ نَتَبَرَّأُ مِنْکَ وَ مِمَّنْ آمَنَ بِکَ وَ مَنْ لَا یُؤْمِنُ بِهِمَا وَ مَنْ صَلَبَهُمَا وَ أَخْرَجَهُمَا وَ فَعَلَ بِهِمَا مَا فَعَلَ فَیَأْمُرُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام رِیحاً سَوْدَاءَ فَتَهُبُّ عَلَیْهِمْ فَتَجْعَلُهُمْ کَأَعْجَازِ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ ثُمَّ یَأْمُرُ بِإِنْزَالِهِمَا فَیُنْزَلَانِ إِلَیْهِ فَیُحْیِیهِمَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ یَأْمُرُ الْخَلَائِقَ بِالاجْتِمَاعِ ثُمَّ یَقُصُّ عَلَیْهِمْ قَصَصَ فِعَالِهِمَا فِی کُلِّ کُورٍ وَ دُورٍ-(2)

حَتَّی یَقُصَّ عَلَیْهِمْ

ص: 13

سپس مهدی می پرسد: آیا کسی در میان شما هست که اینان را بشناسد؟ مردم می گویند: ما آنها را به اوصافشان می شناسیم. اینان انیس جد شما هستند. می پرسد: آیا در میان شما کسی هست که جز این بگوید یا درباره اینان شک کند؟ مردم می گویند: نه! مهدی سه روز بیرون آوردن آنها را به تأخیر می اندازد و این خبر در میان مردم منتشر می شود. سپس مهدی به آنجا آمده و روی قبرهای آنها را برمی دارد و به نقبای خود می گوید: قبرهای اینان را بشکافید و آنها را جستجو کنید!

نقبا هم با دست های خود آنها را جستجو کرده تا آنکه تر و تازه مانند روز نخست بیرون می آورند. دستور می دهد کفن های آنها را بیرون آورند و آنها را بر درخت پوسیده و خشکی بر دار کشند. فی الحال درخت سرسبز و پرشاخ و برگ و خرم می شود!

با مشاهده این وضع عجیب، دوستداران آنها می گویند: به خدا قسم این شرافت حقیقی است که اینها دارند و ما هم به دوستی اینان فائز شدیم! هر کس جزیی محبتی از آنها در دل داشته باشد، می آید و آن منظره را می نگرد و با دیدن آن فریفته می گردد. در این هنگام منادی مهدی علیه السّلام صدا می زند: هر کس دو صحابه پیغمبر و انیس او را دوست می دارد در یک سمت بایستد. مردم دو دسته می شوند: یک دسته دوست آنها و دسته ای دشمن آنان.

مهدی به دوستان آن دو نفر دستور می دهد که از آنها بیزاری جویند. آنها هم می گویند: ای مهدی آل پیغمبر! ما پیش از آنکه بدانیم اینان در نزد خدا و تو چنین مقامی دارند، از آنها بیزاری نجستیم، اکنون که فضل و مقام آنها برای ما ظاهر شده، چگونه با دیدن بدن تر و تازه آنها و سبز شدن درخت پوسیده از آنان بیزاری بجوییم؟ بلکه به خدا قسم ما از تو و کسانی که عقیده به تو دارند و آنها که به اینان ایمان ندارند و آنها را بر دار زدند و از قبر بیرون آوردند، بیزاری می جوییم. در این وقت مهدی به امر خداوند دستور می دهد باد سیاهی بر آنها بوزد و آنان را مانند ریشه های پوسیده درخت نخل از میان می برد.

سپس دستور می دهد آنها را از بالای دار پایین بیاورند و به امر خداوند آنها را زنده می گرداند و دستور می دهد تمام مردم جمع شوند. آنگاه اعمال آنها را در هر کوره و دوره ای شرح می دهد، تا آنکه داستان

ص: 13

قَتْلَ هَابِیلَ بْنِ آدَمَ علیه السلام وَ جَمْعَ النَّارِ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ طَرْحَ یُوسُفَ علیه السلام فِی الْجُبِّ وَ حَبْسَ یُونُسَ علیه السلام فِی الْحُوتِ وَ قَتْلَ یَحْیَی علیه السلام وَ صَلْبَ عِیسَی علیه السلام وَ عَذَابَ جِرْجِیسَ وَ دَانِیَالَ علیهما السلام وَ ضَرْبَ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ وَ إِشْعَالَ النَّارِ(1) عَلَی بَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام لِإِحْرَاقِهِمْ بِهَا وَ ضَرْبَ یَدِ الصِّدِّیقَةِ الْکُبْرَی فَاطِمَةَ بِالسَّوْطِ وَ رَفْسَ بَطْنِهَا وَ إِسْقَاطَهَا مُحَسِّناً وَ سَمَّ الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَتْلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ ذَبْحَ أَطْفَالِهِ وَ بَنِی عَمِّهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ سَبْیَ ذَرَارِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِرَاقَةَ دِمَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ کُلِّ دَمٍ سُفِکَ وَ کُلَّ فَرْجٍ نُکِحَ حَرَاماً وَ کُلَّ رَیْنٍ وَ خُبْثٍ وَ فَاحِشَةٍ وَ إِثْمٍ وَ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ غَشْمٍ مُنْذُ عَهْدِ آدَمَ علیه السلام إِلَی وَقْتِ قِیَامِ قَائِمِنَا علیه السلام کُلُّ ذَلِکَ یُعَدِّدُهُ علیه السلام عَلَیْهِمَا وَ یُلْزِمُهُمَا إِیَّاهُ فَیَعْتَرِفَانِ بِهِ ثُمَّ یَأْمُرُ بِهِمَا فَیُقْتَصُّ مِنْهُمَا فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ بِمَظَالِمِ مَنْ حَضَرَ ثُمَّ یَصْلِبُهُمَا عَلَی الشَّجَرَةِ وَ یَأْمُرُ نَاراً تَخْرُجُ مِنَ الْأَرْضِ فَتُحْرِقُهُمَا وَ الشَّجَرَةَ ثُمَّ یَأْمُرُ رِیحاً فَتَنْسِفُهُمَا فِی الْیَمِّ نَسْفاً قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی ذَلِکَ آخِرُ عَذَابِهِمَا قَالَ هَیْهَاتَ یَا مُفَضَّلُ وَ اللَّهِ لَیُرَدَّنَّ وَ لَیَحْضُرَنَّ السَّیِّدُ الْأَکْبَرُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام وَ کُلُّ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً وَ لَیَقْتَصَّنَّ مِنْهُمَا لِجَمِیعِهِمْ حَتَّی إِنَّهُمَا لَیُقْتَلَانِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ أَلْفَ قَتْلَةٍ وَ یُرَدَّانِ إِلَی مَا شَاءَ رَبُّهُمَا ثُمَّ یَسِیرُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام إِلَی الْکُوفَةِ وَ یَنْزِلُ مَا بَیْنَ الْکُوفَةِ وَ النَّجَفِ وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ سِتَّةٌ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ سِتَّةُ آلَافٍ مِنَ الْجِنِّ وَ النُّقَبَاءُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ نَفْساً قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی کَیْفَ تَکُونُ دَارُ الْفَاسِقِینَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ قَالَ فِی لَعْنَةِ اللَّهِ وَ سَخَطِهِ تُخْرِبُهَا الْفِتَنُ وَ تَتْرُکُهَا جَمَّاءَ فَالْوَیْلُ لَهَا وَ لِمَنْ بِهَا کُلُّ الْوَیْلِ مِنَ الرَّایَاتِ الصُّفْرِ وَ رَایَاتِ الْمَغْرِبِ وَ مَنْ یَجْلِبُ الْجَزِیرَةَ وَ مِنَ الرَّایَاتِ الَّتِی تَسِیرُ إِلَیْهَا مِنْ کُلِّ قَرِیبٍ أَوْ بَعِیدٍ

ص: 14

کشته شدن هابیل فرزند آدم علیه السّلام، برافروختن آتش برای ابراهیم علیه السّلام، انداختن یوسف علیه السّلام در چاه، زندانی شدن یونس علیه السّلام در شکم ماهی، قتل یحیی علیه السّلام، به دار کشیدن عیسی علیه السّلام، شکنجه دادن جرجیس و دانیال پیغمبر علیهماالسّلام، زدن سلمان فارسی، آتش زدن در خانه امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السلام، تازیانه زدن به بازوی صدیقه کبری فاطمه زهرا، لگد به پهلوی او زدن، سقط شدن محسن بچه او، سم دادن به امام حسن علیه السّلام، کشتن امام حسین علیه السّلام و اطفال و عموزادگان و یاوران آن حضرت، اسیر کردن فرزندان پیغمبر صلّی اللَّه علیه آله، ریختن خون آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله و هر خونی که به ناحق ریخته شده، هر زنی که مورد تجاوز قرار گرفته و هر خیانت و اعمال زشت و گناه و ظلم و ستمی که از زمان حضرت آدم علیه السّلام تا موقع قیام قائم ما علیه السّلام از بنی آدم سرزده، همه و همه را به گردن اولی و دومی انداخته و بر آنها ثابت نموده و ملزم می گرداند و آنها هم اعتراف می کنند. آنگاه دستور می دهد هر کس حاضر است و از آنها ظلمی دیده قصاص کند. آنها هم قصاص می کنند، سپس آنها را دوباره بر همان درخت به دار می کشد. آنگاه امر می کند آتشی از زمین بیرون آمده و آنها را با درخت می سوزاند. آنگاه به باد دستور می دهد تا خاکسترشان را به آب دریاها بپاشد.

مفضل عرض کرد: آقا! این عذاب آخر آنهاست؟ فرمود: نه! نه! ای مفضل، به خدا قسم فردای قیامت هر مؤمن و کافری که به صحرای محشر می آیند و سید بزرگ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و صدیق اکبر امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمه اطهار علیهم السّلام نیز حاضر می شوند و همه آنها از آن دو نفر قصاص می کنند. تا جایی که آن دو نفر را در هر شبانه روز هزار بار می کشند و باز به امر خداوند به صورت اول برمی گردند تا باز عذاب شوند.

سپس مهدی از مدینه به کوفه می رود و در بین کوفه و نجف فرود می آید. در آن روز یارانش چهل و شش هزار فرشته و شش هزار نفر جن و سیصد و سیزده تن نقیب می باشند.

مفضل عرض کرد: آقا! در آن روز دارالفاسقین (بغداد) چه وضعی دارد؟ فرمود: مشمول لعنت و غضب خداوند است. فتنه ها و آشوب ها آن را ویران می سازد و به کلی متروک می ماند. ای وای بر بغداد و مردم آن از خطر لشکری که با پرچم های زرد و لشکری که با پرچم های خود از مغرب زمین می آیند و کسی که جزیره را جلب می کند و لشکری که از دور و نزدیک به آنجا می رود!

ص: 14

وَ اللَّهِ لَیَنْزِلَنَّ بِهَا مِنْ صُنُوفِ الْعَذَابِ مَا نَزَلَ بِسَائِرِ الْأُمَمِ الْمُتَمَرِّدَةِ مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ إِلَی آخِرِهِ وَ لَیَنْزِلَنَّ بِهَا مِنَ الْعَذَابِ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ بِمِثْلِهِ وَ لَا یَکُونُ طُوفَانُ أَهْلِهَا إِلَّا بِالسَّیْفِ فَالْوَیْلُ لِمَنِ اتَّخَذَ بِهَا مَسْکَناً فَإِنَّ الْمُقِیمَ بِهَا یَبْقَی لِشَقَائِهِ وَ الْخَارِجَ مِنْهَا بِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَیَبْقَی مِنْ أَهْلِهَا فِی الدُّنْیَا حَتَّی یُقَالَ إِنَّهَا هِیَ الدُّنْیَا وَ إِنَّ دُورَهَا وَ قُصُورَهَا هِیَ الْجَنَّةُ وَ إِنَّ بَنَاتِهَا هُنَّ الْحُورُ الْعِینُ وَ إِنَّ وِلْدَانَهَا هُمُ الْوِلْدَانُ وَ لَیَظُنَّنَّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَقْسِمْ رِزْقَ الْعِبَادِ إِلَّا بِهَا وَ لَیَظْهَرَنَّ فِیهَا مِنَ الْأُمَرَاءِ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ الْحُکْمِ بِغَیْرِ کِتَابِهِ وَ مِنْ شَهَادَاتِ الزُّورِ وَ شُرْبِ الْخُمُورِ وَ إِتْیَانِ الْفُجُورِ وَ أَکْلِ السُّحْتِ وَ سَفْکِ الدِّمَاءِ مَا لَا یَکُونُ فِی الدُّنْیَا کُلِّهَا إِلَّا دُونَهُ ثُمَّ لَیُخْرِبُهَا اللَّهُ بِتِلْکَ الْفِتَنِ وَ تِلْکَ الرَّایَاتِ حَتَّی لَیَمُرُّ عَلَیْهَا الْمَارُّ فَیَقُولُ هَاهُنَا کَانَتِ الزَّوْرَاءُ ثُمَّ یَخْرُجُ الْحَسَنِیُّ الْفَتَی الْصَبِیحُ الَّذِی نَحْوَ الدَّیْلَمِ یَصِیحُ بِصَوْتٍ لَهُ فَصِیحٍ یَا آلَ أَحْمَدَ أَجِیبُوا الْمَلْهُوفَ وَ الْمُنَادِیَ مِنْ حَوْلِ الضَّرِیحِ فَتُجِیبُهُ کُنُوزُ اللَّهِ بِالطَّالَقَانِ کُنُوزٌ وَ أَیُّ کُنُوزٍ لَیْسَتْ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَا ذَهَبٍ بَلْ هِیَ رِجَالٌ کَزُبَرِ الْحَدِیدِ عَلَی الْبَرَاذِینِ الشُّهْبِ بِأَیْدِیهِمُ الْحِرَابُ وَ لَمْ یَزَلْ یَقْتُلُ الظَّلَمَةَ حَتَّی یَرِدَ الْکُوفَةَ وَ قَدْ صَفَا أَکْثَرُ الْأَرْضِ فَیَجْعَلُهَا لَهُ مَعْقِلًا فَیَتَّصِلُ بِهِ وَ بِأَصْحَابِهِ خَبَرُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ یَقُولُونَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَنْ هَذَا الَّذِی قَدْ نَزَلَ بِسَاحَتِنَا فَیَقُولُ اخْرُجُوا بِنَا إِلَیْهِ حَتَّی نَنْظُرَ مَنْ هُوَ وَ مَا یُرِیدُ وَ هُوَ وَ اللَّهِ یَعْلَمُ أَنَّهُ الْمَهْدِیُّ وَ إِنَّهُ لَیَعْرِفُهُ وَ لَمْ یُرِدْ بِذَلِکَ الْأَمْرِ إِلَّا لِیُعَرِّفَ أَصْحَابَهُ مَنْ هُوَ فَیَخْرُجُ الْحَسَنِیُّ فَیَقُولُ إِنْ کُنْتَ مَهْدِیَّ آلِ مُحَمَّدٍ فَأَیْنَ هِرَاوَةُ جَدِّکَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَاتَمُهُ وَ بُرْدَتُهُ وَ دِرْعُهُ الْفَاضِلُ وَ عِمَامَتُهُ السَّحَابُ وَ فَرَسُهُ الْیَرْبُوعُ وَ نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ وَ بَغْلَتُهُ الدُّلْدُلُ وَ حِمَارُهُ الْیَعْفُورُ وَ نَجِیبُهُ الْبُرَاقُ وَ مُصْحَفُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَیَخْرُجُ لَهُ ذَلِکَ ثُمَّ یَأْخُذُ الْهِرَاوَةَ فَیَغْرِسُهَا فِی الْحَجَرِ الصَّلْدِ

ص: 15

به خدا قسم همه گونه عذاب که بر امت های متمرد و سرکش از اول خلقت تا آخر عالم رسیده، بر بغداد فرود می آید. عذاب هایی به بغداد می رسد که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده است. طوفان شمشیر آنها را فرو گیرد. وای بر کسی که آنجا را مسکن خود قرار دهد! زیرا هر کس در آنجا مقیم شود، با حالت شقاوت باقی می ماند و هر کس که هجرت کند، در پرتو خدا به سر برد.

به خدا مردم بغداد چنان غرق در ناز و نعمت و عیش و نوش می شوند که می گویند: زندگی حقیقی دنیا همین و خانه ها و کاخ های آن، قصرهای بهشت است و دختران آن (در زیبایی) حورالعین و جوانان آن جوانان بهشت است. و چنین پندارند که خداوند تمام روزی بندگانش را به بغداد ارزانی داشته است! افتراء به خداوند و پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله، حکم کردن بر خلاف قرآن، شهادت دروغ، شرابخواری، زناکاری، خوردن پلیدی ها و خونریزی، چنان در بغداد شیوع یابد که فجایع تمام دنیا به پای آن نرسد. آنگاه خداوند همین بغداد را به وسیله آن آشوب ها و آن لشکرها، چنان ویران می سازد که وقتی رهگذری از آنجا می گذرد؛ می گوید: شهر بغداد در اینجا بوده است!!

آنگاه سید حسنی، آن جوان زیبا از طرف سرزمین دیلم خروج کرده و با صدای رسا صدا می زند: ای آل احمد! دعوت آن کس را که از غیبتش متأسف بودید اجابت کنید! این صدا از ناحیه ضریح پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله بلند می شود. پس گنج های خدا از طالقان او را پذیره می شوند. آنها گنج هایی هستند، اما چه گنجی که نه طلا و نه نقره است! بلکه مردانی هستند که ایمانی فولادین دارند و بر اسب های چابک سوارند و اسلحه به دست گرفته و پی در پی ستمگران را می کشند تا آنکه وارد کوفه می شوند و تا آن موقع، اکثر روی زمین را از لوث وجود بی دینان پاک کرده اند. آنها کوفه را محل اقامت خود قرار می دهند .

چون خبر ظهور مهدی علیه السّلام به او (سید حسنی) و اصحابش می رسد، اصحابش به او می گویند: ای پسر پیغمبر! این کیست که در قلمرو ما فرود آمده؟ سید حسنی می گوید: با من بیایید تا ببینم او کیست و چه می خواهد. به خدا قسم سید حسنی می داند که او مهدی است و او را می شناسد، ولی برای این می گوید که به اصحابش بشناساند که او کیست.

سید حسنی بیرون می آید تا به مهدی می رسد و از وی می پرسد: اگر تو مهدی آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله هستی؟ عصای جدت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و انگشتر، پیراهن و زرهش موسوم به «فاضل»، عمامه مبارکش به نام «سحاب»، اسبش «یربوع» و «عضباء» شترش و «دلدل» قاطرش و «یعفور» الاغ آن سرور، اسب اصلیش «براق» و قرآنی که امیرالمؤمنین علیه السّلام جمع آوری کرده کجاست؟ مهدی علیه السّلام تمام اینها را بیرون می آورد به سید حسنی نشان می دهد. آنگاه عصای پیغمبر را گرفته و به سنگ سختی می زند، فی الحال سنگ مانند

ص: 15

وَ تُورِقُ وَ لَمْ یُرِدْ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یُرِیَ أَصْحَابَهُ فَضْلَ الْمَهْدِیِّ علیه السلام حَتَّی یُبَایِعُوهُ فَیَقُولُ الْحَسَنِیُّ اللَّهُ أَکْبَرُ مُدَّ یَدَکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی نُبَایِعَکَ فَیَمُدُّ یَدَهُ فَیُبَایِعُهُ وَ یُبَایِعُهُ سَائِرُ الْعَسْکَرِ الَّذِی مَعَ الْحَسَنِیِّ إِلَّا أَرْبَعِینَ أَلْفاً أَصْحَابُ الْمَصَاحِفِ الْمَعْرُوفُونَ بِالزِّیدِیَّةِ فَإِنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا هَذَا إِلَّا سِحْرٌ عَظِیمٌ فَیَخْتَلِطُ الْعَسْکَرَانِ فَیُقْبِلُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام عَلَی الطَّائِفَةِ الْمُنْحَرِفَةِ فَیَعِظُهُمْ وَ یَدْعُوهُمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَلَا یَزْدَادُونَ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً فَیَأْمُرُ بِقَتْلِهِمْ فَیُقْتَلُونَ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ لَا تَأْخُذُوا الْمَصَاحِفَ وَ دَعُوهَا تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً کَمَا بَدَّلُوهَا وَ غَیَّرُوهَا وَ حَرَّفُوهَا وَ لَمْ یَعْمَلُوا بِمَا فِیهَا قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ ثُمَّ مَا ذَا یَصْنَعُ الْمَهْدِیُّ قَالَ یَثُورُ سَرَایَا(1) عَلَی السُّفْیَانِیِّ إِلَی دِمَشْقَ فَیَأْخُذُونَهُ وَ یَذْبَحُونَهُ عَلَی الصَّخْرَةِ.

ثُمَّ یَظْهَرُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ صِدِّیقٍ وَ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ رَجُلًا أَصْحَابِهِ یَوْمَ کَرْبَلَاءَ فَیَا لَکَ عِنْدَهَا مِنْ کَرَّةٍ زَهْرَاءَ بَیْضَاءَ ثُمَّ یَخْرُجُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ یُنْصَبُ لَهُ الْقُبَّةُ بِالنَّجَفِ وَ یُقَامُ أَرْکَانُهَا رُکْنٌ بِالنَّجَفِ وَ رُکْنٌ بِهَجَرَ وَ رُکْنٌ بِصَنْعَاءَ وَ رُکْنٌ بِأَرْضِ طَیْبَةَ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی مَصَابِیحِهِ تُشْرِقُ فِی السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ کَأَضْوَاءٍ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَعِنْدَهَا تُبْلَی السَّرائِرُ وَ تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ (2) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ.

ثُمَّ یَخْرُجُ السَّیِّدُ الْأَکْبَرُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَنْصَارِهِ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ وَ یَحْضُرُ مُکَذِّبُوهُ وَ الشَّاکُّونَ فِیهِ وَ الرَّادُّونَ عَلَیْهِ وَ الْقَائِلُونَ فِیهِ إِنَّهُ سَاحِرٌ وَ کَاهِنٌ وَ مَجْنُونٌ وَ نَاطِقٌ عَنِ الْهَوَی وَ مَنْ حَارَبَهُ وَ قَاتَلَهُ حَتَّی یَقْتَصَّ مِنْهُمْ بِالْحَقِّ وَ یُجَازَوْنَ بِأَفْعَالِهِمْ مُنْذُ وَقْتَ ظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی

ص: 16

درخت سبز می شود و شاخ و برگ در می آورد. مقصود سید حسنی این است که بزرگواری مهدی علیه السّلام را به اصحاب خود نشان دهد تا حاضر شوند با وی بیعت کنند.

آنگاه سید حسنی عرض می کند: اللَّه اکبر! یا ابن رسول اللَّه! دست مبارکت را بده تا با شما بیعت کنیم، مهدی هم دستش را دراز کرده و حسنی نخست خود و سپس سایر لشکریانش با وی بیعت می کنند، مگر چهل هزار نفر که قرآن ها با خود دارند و معروف به «زیدیه» می باشند که از بیعت کردن امتناع می ورزند.آنها می گویند: این کار چیزی جز یک سحر بزرگ نیست.

با این حرف دو لشکر به جان هم می افتند. مهدی علیه السّلام به طرف طایفه زیدیه آمده و سه روز آنها را موعظه می نماید و دعوت به آرامش و پذیرش خودش می کند، ولی آنها بر سرکشی و کیفر خود می افزایند. مهدی علیه السّلام هم ناچار دستور قتل آنها را صادر کرده و همه را از دم شمشیر می گذرانند. سپس مهدی علیه السّلام به اصحاب خود می گوید: قرآن های آنها را نگیرید، بگذارید تا باعث حسرت آنها گردد؛ همان طور که آن را تبدیل کرده و تغییر دادند و مطابق آنچه در آن بود عمل نکردند.

مفضل عرض کرد: آقا! بعد از آن مهدی چه می کند؟ فرمود: لشکری برای دستگیری سفیانی به دمشق می فرستد، او را گرفته و روی سنگی سر می برند. آنگاه حسین علیه السّلام با دوازده هزار صدیق و هفتاد و دو نفری که در کربلا از یاران او بودند و با وی شهید شدند، آشکار می شود. ای خوش آن رجعت نور سپیدفام!

سپس صدیق اکبر، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام ظهور می کند و خیمه ای که بر چهار پایه استوار باشد، در نجف برای وی بر سر پا می کنند. یک پایه آن در نجف، پایه ای در حجر اسماعیل، پایه ای در صفا و پایه ای در زمین مدینه است. گویا چراغ های آن را می بینم که مانند انوار مهر و ماه در آسمان و زمین می درخشند. در آن موقع باطن هر کس آشکار می شود و زنان شیرده، از وحشت بچه های خود را رها می کنند.

آنگاه آقای بزرگ، محمد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با انصار و مهاجرین و آنها که به او ایمان آوردند و نبوت او را تصدیق کردند و در رکاب وی شهید شدند، ظهور می کند. با ظهور حضرتش، کسانی که دعوت آن حضرت را تکذیب کردند و درباره پیغمبری اش شک نمودند و به گفتار وی اعتنا نکردند؛ و کسانی که گفتند او ساحر و کاهن و دیوانه است و از روی هوای نفس سخن می گوید و آنها که با وی جنگ کردند، حاضر می کنند تا از روی حق و عدالت انتقام اعمالی را که از بعثت آن حضرت تا

ص: 16

ظُهُورِ الْمَهْدِیِّ مَعَ إِمَامٍ إِمَامٍ وَ وَقْتٍ وَقْتٍ وَ یَحِقُّ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (1) قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی وَ مَنْ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ قَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ قَالَ الْمُفَضَّلُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صلوات الله علیهم یَکُونَانِ مَعَهُ فَقَالَ لَا بُدَّ أَنْ یَطَئَا الْأَرْضَ إِی وَ اللَّهِ حَتَّی مَا وَرَاءَ الْخَافِ إِی وَ اللَّهِ وَ مَا فِی الظُّلُمَاتِ وَ مَا فِی قَعْرِ الْبِحَارِ حَتَّی لَا یَبْقَی مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلَّا وَطِئَا وَ أَقَامَا فِیهِ الدِّینَ الْوَاجِبَ لِلَّهِ تَعَالَی ثُمَّ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ یَا مُفَضَّلُ إِلَیْنَا مَعَاشِرَ الْأَئِمَّةِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَشْکُو إِلَیْهِ مَا نَزَلَ بِنَا مِنَ الْأُمَّةِ بَعْدَهُ وَ مَا نَالَنَا مِنَ التَّکْذِیبِ وَ الرَّدِّ عَلَیْنَا وَ سَبْیِنَا وَ لَعْنِنَا وَ تَخْوِیفِنَا بِالْقَتْلِ وَ قَصْدِ طَوَاغِیَتِهِمُ الْوُلَاةِ لِأُمُورِهِمْ مِنْ دُونِ الْأُمَّةِ بِتَرْحِیلِنَا عَنِ الْحُرْمَةِ إِلَی دَارِ مُلْکِهِمْ وَ قَتْلِهِمْ إِیَّانَا بِالسَّمِّ وَ الْحَبْسِ فَیَبْکِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُ یَا بَنِیَّ مَا نَزَلَ بِکُمْ إِلَّا مَا نَزَلَ بِجِدِّکُمْ قَبْلَکُمْ ثُمَّ تَبْتَدِئُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ تَشْکُو مَا نَالَهَا مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَخْذِ فَدَکَ مِنْهَا وَ مَشْیِهَا إِلَیْهِ فِی مَجْمَعٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ خِطَابِهَا لَهُ فِی أَمْرِ فَدَکَ وَ مَا رَدَّ عَلَیْهَا مِنْ قَوْلِهِ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا تُورَثُ وَ احْتِجَاجِهَا بِقَوْلِ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی علیهما السلام وَ قِصَّةِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ علیهما السلام.

وَ قَوْلِ عُمَرَ هَاتِی صَحِیفَتَکِ الَّتِی ذَکَرْتِ أَنَّ أَبَاکِ کَتَبَهَا لَکِ وَ إِخْرَاجِهَا الصَّحِیفَةَ وَ أَخْذِهِ إِیَّاهَا مِنْهَا وَ نَشْرِهِ لَهَا عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ سَائِرِ الْعَرَبِ وَ تَفْلِهِ فِیهَا وَ تَمْزِیقِهِ إِیَّاهَا وَ بُکَائِهَا وَ رُجُوعِهَا إِلَی قَبْرِ أَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاکِیَةً حَزِینَةً تَمْشِی عَلَی الرَّمْضَاءِ قَدْ أَقْلَقَتْهَا وَ اسْتِغَاثَتِهَا بِاللَّهِ وَ بِأَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَمَثُّلِهَا بِقَوْلِ رُقَیْقَةَ بِنْتِ صَیْفِیٍ (2)

ص: 17

موقع ظهور مهدی، با هر امامی و در هر وقتی از اوقات مرتکب شده اند، از آنها بگیرد. این است تأویل حقیقی آیه شریفه: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرودست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم، و در زمین قدرتشان دهیم و از طرفی به فرعون و هامان و لشکریان آن دو، آنچه را از آن بیمناک بودند بنمایانیم}(1)

مفضل عرض کرد: آقا! فرعون و هامان در آن وقت کیستند؟ فرمود: ابوبکر و عمر است. عرض کرد: آقا! آیا پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و علی علیه السّلام با قائم خواهند بود؟ فرمود: آری! و اللَّه پیغمبر و علی ناگزیر می باید قدم روی زمین بگذارند. آری، به خدا آنها همه جا حتی به پشت کوه قاف و ظلمات و قعر دریاها هم می روند، تا آنجا که جایی نمی ماند جز اینکه پیغمبر و علی علیهما السلام رفته و آثار واجب دین خدا را در آنجا برپا می دارند.

ای مفضل! گویا می بینم که ما ائمه، در آن وقت جلوی پیغمبر جمع شده و به آن حضرت شکایت می کنیم که امت بعد از وی، چه به روز ما آوردند. می گوییم که امت ما را تکذیب کردند و بی اعتنایی و نفرین و لعنت و تهدید به قتل نمودند؛ والیان ستمگر آنها ما را از وطن بیرون آوردند و به پایتخت خود بردند و جمعی از ما را با سم و حبس کشتند. در این وقت پیغمبر سخت گریه می کند و می فرماید: ای فرزندان من! هر چه به شما رسید، بیشتر به جد شما رسید.

آنگاه فاطمه زهراء علیهاالسّلام می آید و از ظلم ابوبکر و عمر و غصب فدک - ملک خود - توسط آنها، رفتنش به میان مهاجرین و انصار و ایراد خطبه اش در خصوص غصب فدک و جوابی که خلیفه در رد او گفت - که پیغمبران ارث نمی گذارند - و استدلال زهرا علیهاالسّلام به گفته زکریا و یحیی و داستان داود و سلیمان در باب ارث، سخن می گوید.

و نیز اینکه دومی به او گفت: آن طوماری را که پدرت برای تو نوشت به من نشان بده، و آن در آورد و نشان داد و او آن طومار را گرفته و پیش روی قریش و مهاجرین و انصار و سایرین پاره کرد، و گریستن زهرا علیهاالسّلام و برگشتن به طرف قبر پدرش رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در حالی که می گریست و محزون بود، و بر زمین سوزان راه می رفت و اضطراب داشت، و به خداوند و پدرش پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله پناه آورده و به اشعار رقیه دختر صفی تمثل جست که گفت:

ص: 17

قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ***لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ یَکْبُرِ الْخَطْبُ

إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا***وَ اخْتَلَّ أَهْلُکَ فَاشْهَدْهُمْ فَقَدْ لَعِبُوا

أَبْدَتْ رِجَالٌ لَنَا فَحْوَی صُدُورِهِمْ***لَمَّا نَأَیْتَ وَ حَالَتْ دُونَکَ الْحُجُبُ

لِکُلِّ قَوْمٍ لَهُمْ قُرْبٌ وَ مَنْزِلَةٌ***عِنْدَ الْإِلَهِ عَلَی الْأَدْنَیْنَ مُقْتَرِبٌ

یَا لَیْتَ قَبْلَکَ کَانَ الْمَوْتُ حَلَّ بِنَا***أَمْلَوْا أُنَاسٌ فَفَازُوا بِالَّذِی طَلَبُوا

وَ تَقُصُّ عَلَیْهِ قِصَّةَ أَبِی بَکْرٍ وَ إِنْفَاذِهِ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ قُنْفُذاً وَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ جَمْعِهِ النَّاسَ لِإِخْرَاجِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ بَیْتِهِ إِلَی الْبَیْعَةِ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ وَ اشْتِغَالِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِضَمِّ أَزْوَاجِهِ وَ قَبْرِهِ وَ تَعْزِیَتِهِمْ وَ جَمْعِ الْقُرْآنِ وَ قَضَاءِ دَیْنِهِ وَ إِنْجَازِ عِدَاتِهِ وَ هِیَ ثَمَانُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ بَاعَ فِیهَا تَلِیدَهُ وَ طَارِفَهُ وَ قَضَاهَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلِ عُمَرَ اخْرُجْ یَا عَلِیُّ إِلَی مَا أَجْمَعَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ وَ قَوْلِ فِضَّةَ جَارِیَةِ فَاطِمَةَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَشْغُولٌ وَ الْحَقُّ لَهُ إِنْ أَنْصَفْتُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ أَنْصَفْتُمُوهُ وَ جَمْعِهِمُ الْجَزْلَ وَ الْحَطَبَ عَلَی الْبَابِ لِإِحْرَاقِ بَیْتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ زَیْنَبَ وَ أُمِّ کُلْثُومٍ وَ فِضَّةَ وَ إِضْرَامِهِمُ النَّارَ عَلَی الْبَابِ وَ خُرُوجِ فَاطِمَةَ إِلَیْهِمْ وَ خِطَابِهَا لَهُمْ مِنْ وَرَاءِ الْبَابِ وَ قَوْلِهَا وَیْحَکَ یَا عُمَرُ مَا هَذِهِ الْجُرْأَةُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ تُرِیدُ أَنْ تَقْطَعَ نَسْلَهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ تُفْنِیَهُ وَ تُطْفِئَ نُورَ اللَّهِ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ انْتِهَارِهِ لَهَا وَ قَوْلِهِ کُفِّی یَا فَاطِمَةُ فَلَیْسَ مُحَمَّدٌ حَاضِراً وَ لَا الْمَلَائِکَةُ آتِیَةً بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ الزَّجْرِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ مَا عَلِیٌّ إِلَّا کَأَحَدِ الْمُسْلِمِینَ فَاخْتَارِی إِنْ شِئْتِ خُرُوجَهُ لِبَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَوْ إِحْرَاقَکُمْ جَمِیعاً

ص: 18

ای پدر! بعد از تو اتفاقات و اموری بسیار سخت روی داد که اگر تو شاهد بودی و می دیدی، مصیبت این قدر بزرگ نمی شد؛

ما تو را از دست دادیم، مثل زمینی که باران فراوان خود را از دست بدهد و خشک شود، حقوق اهل بیت تو مختل شد و شاهد باش که دشمنان مشغول بازی با آن حقوق مسلم بودند!

مردانی نیت های شوم و پنهانی درون سینه خود را برای ما آشکار کردند، وقتی که تو دور شدی و پرده ها میان تو و ما افتاد.

هر قومی که قرب و منزلتی نزد خداوند داشتند، به فرومایگان نزدیک گشتند!

کاشکی پیش از وفات تو، مرگ ما را می گرفت، اما پاره ای از مردم مرگ تو را آرزو داشتند و به آرزوی خود رسیدند!

سپس داستان اولی را نقل می کند که چگونه خالد بن ولید، قنفذ، عمر بن الخطاب و جمعی را فرستاد تا امیرالمؤمنین علیه السّلام را از خانه خود برای بیعت گرفتن در سقیفه بنی ساعده ببرند، و امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از وفات رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، مشغول نگهداری زنان حضرت و دفن حضرت و تسلی دادن به ایشان و جمع آوری قرآن و قضای دین ایشان و عمل به وعده های ایشان گردید، و قرض حضرتش را که هشتاد هزار درهم بود، با فروش دارایی قدیم و جدید خود، همه آنها را از جانب پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله پرداخت.

و هم نقل می کند که چگونه عمر گفت: یا علی! بیرون بیا و در آنچه مسلمانان شرکت کرده اند تو نیز شرکت کن، وگرنه گردنت را می زنیم، فضه گفت: امیرالمؤمنین علیه السّلام مشغول کاری است که اگر انصاف داشته باشید، خواهید دانست که او از آمدن معذور است. ولی آنها به گوش نگرفتند و هیزم آوردند تا درب خانه ای را که امیر مؤمنان و فاطمه و حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و فضه در آن بودند آتش بزنند و بالاخره آن در را هم آتش زدند. فاطمه آمد پشت در و از همان جا صدا زد: ای عمر! وای بر تو! چگونه بر خدا و پیغمبر جسارت ورزیدی که با این کار می خواهی نسل پیغمبر را از روی زمین براندازی و او را از میان ببری و نور خدا را خاموش کنی، با اینکه خدا نمی گذارد که نورش خاموش شود! و عمر به حضرت کلامی گفت که آن مظلومه را از از ادامه کلام بازداشت.

عمر گفت: ای فاطمه! فعلا نه محمد حاضر است و نه فرشتگان از جانب خدا برای امر و نهی و ترساندن می آیند. علی هم مانند یک نفر از مسلمین است، اگر می خواهی بگو بیرون بیاید و با ابوبکر بیعت کند، وگرنه همه شما را آتش می زنم.

ص: 18

فَقَالَتْ وَ هِیَ بَاکِیَةٌ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ نَشْکُو فَقْدَ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ وَ صَفِیِّکَ وَ ارْتِدَادَ أُمَّتِهِ عَلَیْنَا وَ مَنْعَهُمْ إِیَّانَا حَقَّنَا الَّذِی جَعَلْتَهُ لَنَا فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ فَقَالَ لَهَا عُمَرُ دَعِی عَنْکِ یَا فَاطِمَةُ حُمْقَاتِ النِّسَاءِ فَلَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَجْمَعَ لَکُمُ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ وَ أَخَذَتِ النَّارُ فِی خَشَبِ الْبَابِ وَ إِدْخَالِ قُنْفُذٍ یَدَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ یَرُومُ فَتْحَ الْبَابِ وَ ضَرْبِ عُمَرَ لَهَا بِالسَّوْطِ عَلَی عَضُدِهَا حَتَّی صَارَ کَالدُّمْلُجِ الْأَسْوَدِ وَ رَکْلِ الْبَابِ بِرِجْلِهِ حَتَّی أَصَابَ بَطْنَهَا وَ هِیَ حَامِلَةٌ بِالْمُحَسِّنِ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ إِسْقَاطِهَا إِیَّاهُ وَ هُجُومِ عُمَرَ وَ قُنْفُذٍ وَ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ صَفْقِهِ خَدَّهَا حَتَّی بَدَا قُرْطَاهَا تَحْتَ خِمَارِهَا وَ هِیَ تَجْهَرُ بِالْبُکَاءِ وَ تَقُولُ وَا أَبَتَاهْ وَا رَسُولَ اللَّهِ ابْنَتُکَ فَاطِمَةُ تُکَذَّبُ وَ تُضْرَبُ وَ یُقْتَلُ جَنِینٌ فِی بَطْنِهَا وَ خُرُوجِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ دَاخِلِ الدَّارِ مُحْمَرَّ الْعَیْنِ حَاسِراً حَتَّی أَلْقَی مُلَاءَتَهُ عَلَیْهَا وَ ضَمَّهَا إِلَی صَدْرِهِ وَ قَوْلِهِ لَهَا یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ عَلِمْتِی أَنَّ أَبَاکِ بَعَثَهُ اللَّهُ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ فَاللَّهَ اللَّهَ أَنْ تَکْشِفِی خِمَارَکِ وَ تَرْفَعِی نَاصِیَتَکِ فَوَ اللَّهِ یَا فَاطِمَةُ لَئِنْ فَعَلْتِ ذَلِکِ لَا أَبْقَی اللَّهُ عَلَی الْأَرْضِ مَنْ یَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ لَا مُوسَی وَ لَا عِیسَی وَ لَا إِبْرَاهِیمَ وَ لَا نوح [نُوحاً] وَ لَا آدَمَ وَ لَا دَابَّةً تَمْشِی عَلَی الْأَرْضِ وَ لَا طَائِراً فِی السَّمَاءِ إِلَّا أَهْلَکَهُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ لَکَ الْوَیْلُ مِنْ یَوْمِکَ هَذَا وَ مَا بَعْدَهُ وَ مَا یَلِیهِ اخْرُجْ قَبْلَ أَنْ أَشْهَرَ سَیْفِی فَأُفْنِیَ غَابِرَ الْأُمَّةِ فَخَرَجَ عُمَرُ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ قُنْفُذٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی بَکْرٍ فَصَارُوا مِنْ خَارِجِ الدَّارِ وَ صَاحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِفِضَّةَ یَا فِضَّةُ مَوْلَاتَکِ فَاقْبَلِی مِنْهَا مَا تَقْبَلُهُ النِّسَاءُ فَقَدْ جَاءَهَا الْمَخَاضُ مِنَ الرَّفْسَةِ وَ رَدِّ الْبَابِ فَأَسْقَطَتْ مُحَسِّناً فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهُ لَاحِقٌ بِجَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَشْکُو إِلَیْهِ وَ حَمْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ لَهَا فِی سَوَادِ اللَّیْلِ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ زَیْنَبَ وَ أُمِّ کُلْثُومٍ إِلَی دُورِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ یُذَکِّرُهُمْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ عَهْدِهِ الَّذِی بَایَعُوا اللَّهَ

ص: 19

فاطمه در حالی که می گریست گفت: پروردگارا! شکایت فقدان پیغمبر و رسول برگزیده ات و ارتداد امتت و ممانعتی را که از رسیدن حقی که تو در کتاب خود برای ما قرار داده ای به عمل آوردند، به تو می کنم.

عمر گفت: ای فاطمه! این حرف های ناشی از کم خردی زنانه را کنار بگذار. خدا نبوت و خلافت را یک جا برای شما جمع نمی کند. سپس هیزم را آتش زد و قنفذ ملعون، دستش را داخل نمود تا در را بگشاید. عمر هم با تازیانه به بازوی فاطمه علیهاالسّلام زد، به طوری که بازویش همچون بازوبند سیاهی ورم کرد. و طوری با پا به در نیم سوخته زد که به شکم دختر پیغمبر خورد و او که حامله بود، محسن شش ماهه خود را سقط کرد.

عمر و قنفذ و خالد بن ولید به درون خانه هجوم آوردند و به صورت مبارک دختر پیامبر سیلی زدند، تا جایی که گوشواره هایش از زیر معجرش نمایان شد. فاطمه با صدای بلند گریه می کرد و می گفت: ای پدر! ای پیغمبر خدا! دخترت را دروغگو می دانند و می زنند! بچه اش را کشتند!!

سپس امیرالمؤمنین در حالی که چشمش از شدت غضب سرخ شده بود، با سر برهنه از داخل خانه بیرون آمد، عبایش را درآورد و روی فاطمه که غش کرده بود انداخت، او را به سینه چسبانید و به وی گفت: ای دختر پیغمبر خدا! می دانی که خداوند پدر بزرگوارت را برای هدایت جهانیان برانگیخت. مبادا مقنعه خود را از سر برداری و نفرین کنی! ای فاطمه! به خدا قسم اگر چنین کنی یک نفر در روی زمین نمی ماند که بگوید محمد و موسی و عیسی و ابراهیم و نوح و آدم علیهم السّلام پیغمبران خدایند. اگر نفرین کنی، هر جنبنده ای که در روی زمین است و هر پرنده ای که در آسمان است، خداوند آن را نابود می کند.

آنگاه به عمر گفت: ای پسر خطاب! وای بر تو از این کار که امروز نمودی و از عواقب آن. از خانه من بیرون برو، پیش از آنکه شمشیرم را بکشم و امت جفاجوی را بکشم! عمر هم با خالد بن ولید و قنفذ و عبدالرحمن بن ابوبکر بیرون رفتند.

امیر مؤمنان فضه را صدا زد و فرمود: ای فضه! بانوی خود زهرا را دریاب که دچار درد زاییدن شده است. چون فضه به کار آن مخدره پرداخت، بچه ای که پیش از ولادت نام او را محسن گذارده بودند سقط گردید! امیرالمؤمنین فرمود: این بچه به نزد جدش رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می رود و به وی شکایت می کند.

امیرالمؤمنین در تاریکی شب زهرا را برداشت و به اتفاق حسن و حسین و زینب و ام کلثوم به در خانه مهاجر و انصار رفت و آنها را به یاد خدا و پیغمبر و بیعت و پیمانی آورد

ص: 19

وَ رَسُولَهُ وَ بَایَعُوهُ عَلَیْهِ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(1)

وَ تَسْلِیمِهِمْ عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِی جَمِیعِهَا فَکُلٌّ یَعِدُهُ بِالنَّصْرِ فِی یَوْمِهِ الْمُقْبِلِ فَإِذَا أَصْبَحَ قَعَدَ جَمِیعُهُمْ عَنْهُ ثُمَّ یَشْکُو إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمِحَنَ الْعَظِیمَةَ الَّتِی امْتُحِنَ بِهَا بَعْدَهُ وَ قَوْلِهِ لَقَدْ کَانَتْ قِصَّتِی مِثْلَ قِصَّةِ هَارُونَ مَعَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ قَوْلِی کَقَوْلِهِ لِمُوسَی یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (2) فَصَبَرْتُ مُحْتَسِباً وَ سَلَّمْتُ رَاضِیاً وَ کَانَتِ الْحُجَّةُ عَلَیْهِمْ فِی خِلَافِی وَ نَقْضِهِمْ عَهْدِیَ الَّذِی عَاهَدْتَهُمْ عَلَیْهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ احْتَمَلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَمْ یَحْتَمِلْ وَصِیُّ نَبِیٍّ مِنْ سَائِرِ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ سَائِرِ الْأُمَمِ حَتَّی قَتَلُونِی بِضَرْبَةِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُلْجَمٍ وَ کَانَ اللَّهُ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ فِی نَقْضِهِمْ بَیْعَتِی وَ خُرُوجِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ بِعَائِشَةَ إِلَی مَکَّةَ یُظْهِرَانِ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ سَیْرِهِمْ بِهَا إِلَی الْبَصْرَةِ وَ خُرُوجِی إِلَیْهِمْ وَ تَذْکِیرِی لَهُمُ اللَّهَ وَ إِیَّاکَ وَ مَا جِئْتَ بِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَمْ یَرْجِعَا حَتَّی نَصَرَنِیَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا حَتَّی أُهْرِقَتْ دِمَاءُ عِشْرِینَ ألف [أَلْفاً] مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ قُطِعَتْ سَبْعُونَ کَفّاً عَلَی زِمَامِ الْجَمَلِ فَمَا لَقِیتُ فِی غَزَوَاتِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ بَعْدَکَ أَصْعَبَ یَوْماً مِنْهُ أَبَداً لَقَدْ کَانَ مِنْ أَصْعَبِ الْحُرُوبِ الَّتِی لَقِیتُهَا وَ أَهْوَلِهَا وَ أَعْظَمِهَا فَصَبَرْتُ کَمَا أَدَّبَنِیَ اللَّهُ بِمَا أَدَّبَکَ بِهِ

یَا رَسُولَ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (3) وَ قَوْلِهِ وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ (4) وَ حَقَّ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَأْوِیلُ الْآیَةِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ فِی الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِکَ فِی قَوْلِهِ وَ ما مُحَمَّدٌ

ص: 20

که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله در زمان حیات خود در چهار جا برای وی گرفت و در هر مورد مسلمانان مأمور شدند به او با عنوان امیرالمؤمنین علیه السّلام سلام کنند. همه وعده دادند که فردای آن شب به یاری وی قیام کنند، ولی چون صبح شد، هیچ کس حرکتی از خود نشان نداد.

سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام محنت های عظیمی را که بعد از پیغمبر دید و با آن امتحان خود را داد، به آن حضرت شکایت می کند و می گوید: یا رسول اللَّه! داستان من مانند داستان هارون است و من به شما همان را می گویم که هارون به موسی گفت: «ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»، {«ای فرزند مادرم، این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند. پس مرا دشمن شاد مکن و مرا در شمار گروه ستمکاران قرار مده.»}(1) من هم صبر کردم، تسلیم حوادث شدم و راضی به رضای خدا گشتم، و با مخالفتی که با من نمودند و نقض عهد خود که با آنها درباره من معاهده نمودی، حجت بر آنها تمام گشت.

یا رسول اللَّه! من متحمل رنج ها و گرفتاری هایی شدم که هیچ جانشین پیغمبری در هیچ امتی متحمل نگشت، تا جایی که با ضربت عبدالرحمن بن ملجم مرا به قتل رساندند، و خداوند شاهد بر چگونگی نقض بیعت من است.

طلحه و زبیر عایشه را به بهانه ادای مراسم حج و عمره به مکه بردند، ولی او را گردش دادند و به بصره آوردند. من هم ناچار برای جلوگیری از بلوای آنها، بسیج کردم و خدا و شما را به یاد آنها آوردم، ولی آنها برنگشتند، تا اینکه خداوند مرا بر آنها پیروز گرداند و خون بیست هزار نفر از مسلمانان ریخته شد و هفتاد دست که می خواست مهار شتر عایشه را نگه دارد، بریده شد. یا رسول اللَّه! آنچه در جنگ های شما و جنگ های بعد از شما دیدم، از جنگ جمل بر من دشوارتر نبود، زیرا آن جنگ از سخت ترین و هول انگیزترین و بزرگ ترین جنگ هایی بود که من دیدم. پس صبر کردم، همان طور که خدا مرا به همان آداب شما تأدیب نمود به این آیه: «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»، { پس همان گونه که پیامبرانِ نستوه، صبر کردند، صبر کن}(2) و آیه: «وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ»، { و صبر کن و صبر تو جز به [توفیق] خدا نیست}(3) من نیز صبر کردم.

یا رسول اللَّه! به خدا قسم تأویل این آیه که خدا درباره امت پس از تو نازل فرمود، واقعا بعد از شما تحقق یافت: «وَ ما مُحَمَّدٌ

ص: 20

إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (1)

یَا مُفَضَّلُ وَ یَقُومُ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی جَدِّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ یَا جَدَّاهْ کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی دَارِ هِجْرَتِهِ بِالْکُوفَةِ حَتَّی اسْتُشْهِدَ بِضَرْبَةِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَوَصَّانِی بِمَا وَصَّیْتَهُ یَا جَدَّاهْ وَ بَلَغَ اللَّعِینَ مُعَاوِیَةَ قَتْلُ أَبِی فَأَنْفَذَ الدَّعِیَّ اللَّعِینَ زِیَاداً إِلَی الْکُوفَةِ فِی مِائَةِ أَلْفٍ وَ خَمْسِینَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ-(2)

فَأَمَرَ بِالْقَبْضِ عَلَیَّ وَ عَلَی أَخِیَ الْحُسَیْنِ وَ سَائِرِ إِخْوَانِی وَ أَهْلِ بَیْتِی وَ شِیعَتِنَا وَ مَوَالِینَا وَ أَنْ یَأْخُذَ عَلَیْنَا الْبَیْعَةَ لِمُعَاوِیَةَ فَمَنْ یَأْبَی مِنَّا ضَرَبَ عُنُقَهُ وَ سَیَّرَ إِلَی مُعَاوِیَةَ رَأْسَهُ فَلَمَّا عَلِمْتُ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ مُعَاوِیَةَ خَرَجْتُ مِنْ دَارِی فَدَخَلْتُ جَامِعَ الْکُوفَةِ لِلصَّلَاةِ وَ رَقَأْتُ الْمِنْبَرَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ أَثْنَیْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ مَعْشَرَ النَّاسِ عَفَتِ الدِّیَارُ وَ مُحِیَتِ الْآثَارُ وَ قَلَّ الِاصْطِبَارُ فَلَا قَرَارَ عَلَی هَمَزَاتِ الشَّیَاطِینِ وَ حُکْمِ الْخَائِنِینَ السَّاعَةَ وَ اللَّهِ صَحَّتِ الْبَرَاهِینُ وَ فُصِّلَتِ الْآیَاتُ وَ بَانَتِ الْمُشْکِلَاتُ وَ لَقَدْ کُنَّا نَتَوَقَّعُ تَمَامَ هَذِهِ الْآیَةِ تَأْوِیلَهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (3) فَلَقَدْ مَاتَ وَ اللَّهِ

ص: 21

إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ»، { و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد.}(1)

ای مفضل! آنگاه حسن علیه السّلام برخاسته و خطاب به جدش صلّی اللَّه علیه و آله می گوید: ای جد بزرگوار! من هنگام آمدن پدرم امیرالمؤمنین به کوفه با حضرتش بودم، تا اینکه به ضربت عبدالرحمن بن ملجم ملعون شهید شد. همان طور که شما به او وصیت کرده بودید، پدرم نیز به من وصیت فرمود. چون معاویه ملعون از شهادت پدرم مطلع شد، زیاد زنازاده را با دویست و پنجاه هزار سرباز به کوفه فرستاد و به وی دستور داد که من و برادرم حسین و سایر برادران و بستگان و شیعیان و دوستان مرا گرفتار سازد و از ما برای معاویه لعنة الله بیعت بگیرد. هر کدام از ما حاضر نشدند گردنش را زدند و سر او را برای معاویه فرستادند.

چون من این را دیدم، از خانه بیرون آمده، به مسجد جامع کوفه رفتم تا نماز بگزارم. بعد از نماز به منبر رفتم و بعد از حمد و ثنای الهی گفتم: ای مردم! اوضاع دنیا عوض شده، آثار دین از بین رفته، و بردباری کم شده. امروز دیگر از تحریکات شیطانی و حکم خائنین کسی آسایش ندارد.

به خدا قسم دلیل های محکمی برای آنها آورده شد، و علائم زیادی بر ایشان روشن گردید، و مشکلاتشان آشکار گشت. و هر لحظه منتظر بودیم که تأویل این آیه: «و ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ ...» تحقق یابد. ای مردم! به خدا قسم جدم رحلت کرد

ص: 21

جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُتِلَ أَبِی علیه السلام وَ صَاحَ الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ فِی قُلُوبِ النَّاسِ وَ نَعَقَ نَاعِقُ الْفِتْنَةِ وَ خَالَفْتُمُ السُّنَّةَ فَیَا لَهَا مِنْ فِتْنَةٍ صَمَّاءَ عَمْیَاءَ لَا یُسْمَعُ لِدَاعِیهَا وَ لَا یُجَابُ مُنَادِیهَا وَ لَا یُخَالَفُ وَالِیهَا ظَهَرَتْ کَلِمَةُ النِّفَاقِ وَ سُیِّرَتْ رَایَاتُ أَهْلِ الشِّقَاقِ وَ تَکَالَبَتْ

جُیُوشُ أَهْلِ الْمَرَاقِ مِنَ الشَّامِ وَ الْعِرَاقِ هَلُمُّوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِلَی الِافْتِتَاحِ وَ النُّورِ الْوَضَّاحِ وَ الْعِلْمِ الْجَحْجَاحِ وَ النُّورِ الَّذِی لَا یُطْفَی وَ الْحَقِّ الَّذِی لَا یَخْفَی أَیُّهَا النَّاسُ تَیَقَّظُوا مِنْ رَقْدَةِ الْغَفْلَةِ وَ مِنْ تَکَاثُفِ الظُّلْمَةِ(1)

فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ تَرَدَّی بِالْعَظَمَةِ لَئِنْ قَامَ إِلَیَّ مِنْکُمْ عُصْبَةٌ بِقُلُوبٍ صَافِیَةٍ وَ نِیَّاتٍ مُخْلِصَةٍ لَا یَکُونُ فِیهَا شَوْبُ نِفَاقٍ وَ لَا نِیَّةُ افْتِرَاقٍ لَأُجَاهِدَنَّ بِالسَّیْفِ قُدُماً قُدُماً وَ لَأُضِیقَنَّ مِنَ السُّیُوفِ جَوَانِبَهَا(2) وَ مِنَ الرِّمَاحِ أَطْرَافَهَا وَ مِنَ الْخَیْلِ سَنَابِکَهَا فَتَکَلَّمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَکَأَنَّمَا أُلْجِمُوا بِلِجَامِ الصَّمْتِ عَنْ إِجَابَةِ الدَّعْوَةِ إِلَّا عِشْرُونَ رَجُلًا فَإِنَّهُمْ قَامُوا إِلَیَّ فَقَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا نَمْلِکُ إِلَّا أَنْفُسَنَا وَ سُیُوفَنَا فَهَا نَحْنُ بَیْنَ یَدَیْکَ لِأَمْرِکَ طَائِعُونَ وَ عَنْ رَأْیِکَ صَادِرُونَ فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ فَنَظَرْتُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً فَلَمْ أَرَ أَحَداً غَیْرَهُمْ فَقُلْتُ لِی أُسْوَةٌ بِجَدِّی رَسُولِ اللَّهِ حِینَ عَبَدَ اللَّهَ سِرّاً وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ فِی تِسْعَةٍ وَ ثَلَاثِینَ رَجُلًا فَلَمَّا أَکْمَلَ اللَّهُ لَهُ الْأَرْبَعِینَ صَارَ فِی عِدَّةٍ وَ أَظْهَرَ أَمْرَ اللَّهِ فَلَوْ کَانَ مَعِی عِدَّتُهُمْ جَاهَدْتُ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ثُمَّ رَفَعْتُ رَأْسِی نَحْوَ السَّمَاءِ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ دَعَوْتُ وَ أَنْذَرْتُ وَ أَمَرْتُ وَ نَهَیْتُ وَ کَانُوا عَنْ إِجَابَةِ الدَّاعِی غَافِلِینَ وَ عَنْ نُصْرَتِهِ قَاعِدِینَ وَ عَنْ طَاعَتِهِ مُقَصِّرِینَ وَ لِأَعْدَائِهِ نَاصِرِینَ اللَّهُمَّ فَأَنْزِلْ عَلَیْهِمْ رِجْزَکَ وَ بَأْسَکَ وَ عَذَابَکَ الَّذِی لَا یُرَدُّ عَنِ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ نَزَلْتُ

ص: 22

و پدرم شهید شد و وسواس خناس در دل های مردم تخم وسوسه پاشید و فتنه جویان برای ایجاد فتنه عربده ها کشیدند و بر خلاف سنت رفتار کردید. ای وای بر آن فتنه کر و کور که صدای کسانی که مردم را به راه راست می خوانند و برای پذیرش حق و حقیقت صلا می زنند، شنیده نمی شود! در آن فتنه است که سخن نفاق آمیز آشکار می گردد و پرچم اهل تفرقه به حرکت می افتد و دو لشکر خارجی شام و عراق به جان هم می افتند. خدا شما را رحمت کند؛ بشتابید به سوی گشایش و نور آشکار و پرچم بزرگ و چراغی که هیچ گاه خاموش نمی شود و حقی که مخفی نمی گردد!

ای مردم! از خواب غفلت بیدار شوید و از تاریکی گمراهی که شما را احاطه کرده به در آیید. به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید و ردای عظمت پوشانید قسم یاد می کنم جمعی از شما که دارای دل هایی صاف و نیت هایی خالص باشند، بدون اینکه آمیخته به نفاق و قصد افتراق باشند، برخیزید و با من بیعت کنید تا من بتوانم با شمشیر قیام کنم و اطراف کار را بر دشمن تنگ بگیرم و با نیزه ها و سم های اسب لشکر آنها را از میان بردارم، ای مردم! خدا شما را رحمت کند؛ سخن بگویید و به من جواب بدهید!

یا رسول اللَّه! مثل اینکه مهر سکوت به دهان آنها زده بودند. زیرا جز بیست نفر کس دیگری به من جواب نداد! آنها برخاستند و گفتند: ای پسر پیغمبر! ما با شمشیرهای خود تا پای جان برای نصرت تو ایستاده ایم؛ فرمانبردار توییم و هر کاری بکنی تصدیق می کنیم. هر امری داری بفرما! من به چپ و راست خود نگاه کردم و دیدم جز آن بیست نفر کسی دیگر نمانده است.

در آن هنگام پیش خود گفتم: من هم از جدم پیروی می کنم، چه او وقتی سی و نه نفر معتقد داشت، در پنهانی خدا را پرستش نمود. چون خداوند او را به سن چهل سالگی رسانید، با جماعت بیشتر امر خدا را آشکار کرد. اگر آن عده با من بودند، به بهترین وجه در راه خدا جهاد می کردم.

آنگاه سر به آسمان برداشتم و عرض کردم: خداوندا! من مردم را به راه راست دعوت کردم و از عذاب تو ترساندم و امر و نهی کردم، ولی آنها پاسخ مثبت به من ندادند و از یاری من سر باز زدند. آنها از اجابت دعوت داعی حق غافل بودند، از یاری وی خودداری کردند، در پیروی از او تقصیر نمودند و به کمک دشمنان او رفتند. پروردگارا! عذاب و بلای خود را که بر ستمگران همیشه می فرستی، بر اینان نیز فرو فرست. این را گفتم و از منبر به زیر آمدم.

ص: 22

ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْکُوفَةِ رَاحِلًا إِلَی الْمَدِینَةِ فَجَاءُونِی یَقُولُونَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ أَسْرَی سَرَایَاهُ إِلَی الْأَنْبَارِ وَ الْکُوفَةِ وَ شَنَّ غَارَاتِهِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ قَتَلَ مَنْ لَمْ یُقَاتِلْهُ وَ قَتَلَ النِّسَاءَ وَ الْأَطْفَالَ فَأَعْلَمْتُهُمْ أَنَّهُ لَا وَفَاءَ لَهُمْ فَأَنْفَذْتُ مَعَهُمْ رِجَالًا وَ جُیُوشاً وَ عَرَّفْتُهُمْ أَنَّهُمْ یَسْتَجِیبُونَ لِمُعَاوِیَةَ وَ یَنْقُضُونَ عَهْدِی وَ بَیْعَتِی فَلَمْ یَکُنْ إِلَّا مَا قُلْتُ لَهُمْ وَ أَخْبَرْتُهُمْ.

ثُمَّ یَقُومُ الْحُسَیْنُ علیه السلام مُخَضَّباً بِدَمِهِ هُوَ وَ جَمِیعُ مَنْ قُتِلَ مَعَهُ فَإِذَا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَکَی وَ بَکَی أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لِبُکَائِهِ وَ تَصْرُخُ فَاطِمَةُ علیها السلام فَتُزَلْزَلُ الْأَرْضُ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ یَقِفُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ علیهما السلام عَنْ یَمِینِهِ وَ فَاطِمَةُ عَنْ شِمَالِهِ وَ یُقْبِلُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَیَضُمُّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی صَدْرِهِ وَ یَقُولُ یَا حُسَیْنُ فَدَیْتُکَ قَرَّتْ عَیْنَاکَ وَ عَیْنَایَ فِیکَ وَ عَنْ یَمِینِ الْحُسَیْنِ حَمْزَةُ أَسَدُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الطَّیَّارُ وَ یَأْتِی مُحَسِّنٌ تَحْمِلُهُ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُنَّ صَارِخَاتٌ وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ تَقُولُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ (1) الْیَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً(2) قَالَ فَبَکَی الصَّادِقُ علیه السلام حَتَّی اخْضَلَّتْ لِحْیَتُهُ بِالدُّمُوعِ

ثُمَّ قَالَ لَا قَرَّتْ عَیْنٌ لَا تَبْکِی عِنْدَ هَذَا الذِّکْرِ قَالَ وَ بَکَی الْمُفَضَّلُ بُکَاءً طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ یَا مَوْلَایَ مَا فِی الدُّمُوعِ یَا مَوْلَایَ فَقَالَ مَا لَا یُحْصَی إِذَا کَانَ مِنْ مُحِقٍّ ثُمَّ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ مَا تَقُولُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (3) قَالَ یَا مُفَضَّلُ وَ الْمَوْؤُدَةُ وَ اللَّهِ مُحَسِّنٌ لِأَنَّهُ مِنَّا لَا غَیْرُ فَمَنْ قَالَ غَیْرَ هَذَا فَکَذِّبُوهُ.

قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام تَقُومُ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْجِزْ وَعْدَکَ وَ مَوْعِدَکَ لِی فِیمَنْ ظَلَمَنِی وَ غَصَبَنِی وَ ضَرَبَنِی وَ

ص: 23

سپس از کوفه کوچ کرده رهسپار مدینه شدم! در کوفه دسته دسته مردم می آمدند و می گفتند: معاویه دسته دسته سپاه خود را به شهر انبار و کوفه گسیل داشته و آنها هم دست به غارت و قتل مردم و زنان و اطفال آنها زدند. من هم به آنها فهماندم که وفا ندارند، لشکری فراهم آوردم، و به آنها گفتم که شما به طرف معاویه خواهید رفت و پیمان و بیعت خود را با من می شکنید. و همان طور هم که گفته بودم، تحقق پذیرفت .

آنگاه امام حسین علیه السّلام با بدنی آغشته به خون، خود و یارانش که با وی کشته شدند، می ایستد. چون پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله او را می نگرد زار زار می گرید. از گریه او اهل آسمان و زمین نیز گریه می کنند. فاطمه زهراء علیهاالسّلام هم ناله جانکاه از دل پر الم بر می آورد. از ناله و شیون و گریه و زاری آن حضرت، زمین و اهل زمین متزلزل می گردند.

سپس امیرالمؤمنین و امام حسن علیهماالسّلام در سمت راست پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسّلام در سمت چپ آن حضرت قرار می گیرند. پس حسین علیه السّلام می آید و پیغمبر او را در آغوش می گیرد و می گوید: یا حسین، فدایت گردم! دیدگانت روشن باد و دیدگان من هم از تو روشن باشد! سپس حمزه سید الشهداء عموی پیغمبر در سمت راست آن حضرت می ایستد و در سمت چپش جعفر بن ابی طالب (طیار) قرار می گیرد. ناگاه خدیجه کبری و فاطمه دختر اسد (مادر امیرالمؤمنین)، محسن سقط شده فاطمه زهرا را به دست گرفته، ناله کنان نزد پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله می آیند و مادرش فاطمه علیهاالسّلام این آیه قرآن را می خواند: «هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»، {این همان روزی است که به شما وعده می دادند.}(1) امروز روزی است که «تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً»، {هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده، حاضر شده می یابد و آرزو می کند: کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود.}(2)

مفضل گفت: در این وقت حضرت صادق علیه السّلام چنان گریست که محاسن مبارکش از سیلاب اشک تر شد! سپس فرمود: روشن مباد چشمی که با این گفته نگرید! مفضل هم بسیار گریست و آنگاه عرض کرد: آقا! این گریه چقدر ثواب دارد؟ فرمود: وقتی از روی حقیقت باشد، به شماره نمی آید!

سپس مفضل عرض کرد: آقا! چه می فرمایید درباره این آیه: «وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ»، {پرسند چو زان دخترک زنده به گور: به کدامین گناه کشته شده است؟}(3) فرمود: ای مفضل! به خدا قسم این «موءوده» و به خاک سپرده شده، محسن است. زیرا او از ماست و منظور جز این نیست، و هر کس جز این بگوید او را تکذیب کنید.

مفضل عرض کرد: آقا! آنگاه چه می شود؟ فرمود: فاطمه زهرا برمی خیزد و عرض می کند: خدایا! وعده ات را در مورد کسانی که به من ظلم کرده اند و حق مرا غصب نمودند و مرا زدند

ص: 23

جَزَعَنِی بِکُلِّ أَوْلَادِی فَتَبْکِیهَا مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ سُکَّانُ الْهَوَاءِ وَ مَنْ فِی الدُّنْیَا وَ مَنْ تَحْتَ أَطْبَاقِ الثَّرَی صَائِحِینَ صَارِخِینَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَلَا یَبْقَی أَحَدٌ مِمَّنْ قَاتَلَنَا وَ ظَلَمَنَا وَ رَضِیَ بِمَا جَرَی عَلَیْنَا إِلَّا قُتِلَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَلْفَ قَتْلَةٍ-(1)

دُونَ مَنْ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَا یَذُوقُ الْمَوْتَ وَ هُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ-(2)

قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِکُمْ مَنْ لَا یَقُولُ بِرَجْعَتِکُمْ فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا سَمِعُوا قَوْلَ جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ سَائِرَ الْأَئِمَّةِ نَقُولُ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ(3) قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الْعَذَابُ الْأَدْنَی عَذَابُ الرَّجْعَةِ وَ الْعَذَابُ الْأَکْبَرُ عَذَابُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّذِی تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ(4) قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ نَحْنُ نَعْلَمُ أَنَّکُمْ اخْتِیَارُ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ(5) وَ قَوْلِهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ (6) وَ قَوْلِهِ إِنَ

ص: 24

و من را با ظلم به تمام فرزندانم به گریه انداختند، عملی ساز و انتقام بگیر! در این وقت فرشتگان هفت آسمان و حاملین عرش الهی و ساکنان هوا و اهل دنیا و آنها که در زیر طبقات زمین هستند، با ناله و فریاد می گریند و به خدا شکایت می کنند. در آن روز تمام قاتلان و ظالمان به ما و آنها که از آنچه بر سر ما آمده، راضی بودند، هزار بار به قتل می رسند، نه مثل کشته شدن آنها که در راه خدا شهید می شوند، زیرا شهیدان در حقیقت نمی میرند، چنان که خدا فرمود: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»، { هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند.}(1)

مفضل عرض کرد: آقا! بعضی از شیعیان شما به رجعت شما عقیده ندارند. فرمود: آیا آنها سخن جدّ ما پیغمبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و گفته ما ائمه را نشنیده اند که می گوییم: «وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»، {و قطعاً غیر از آن عذاب بزرگ تر، از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می چشانیم}(2)

ای مفضل عذاب نزدیک تر، رجعت آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله و عذاب بزرگ تر، عذاب روز قیامت است؛ روزی که خدا می فرماید: «تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ»، { روزی که زمین به غیر این زمین، و آسمان ها [به غیر این آسمان ها] مبدل گردد، و [مردم] در برابر خدای یگانه قهار ظاهر شوند.}(3)

مفضل گفت: آقا! ما می دانیم که شما برگزیده خدا هستید، به دلیل اینکه خداوند می فرماید: «نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ»، { درجات هر کس را که بخواهیم فرا می بریم.}(4) و این آیه: «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»، { خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد.}(5) و این آیه «إِنَّ

ص: 24

اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (1)

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ فَأَیْنَ نَحْنُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَوَ اللَّهِ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (2) وَ قَوْلِهِ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ (3) وَ قَوْلِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (4) وَ قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا عَبَدَا صَنَماً وَ لَا وَثَناً وَ لَا أَشْرَکَا بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ قَوْلِهِ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (5) وَ الْعَهْدُ عَهْدُ الْإِمَامَةِ لَا یَنَالُهُ ظَالِمٌ قَالَ یَا مُفَضَّلُ وَ مَا عِلْمُکَ بِأَنَّ الظَّالِمَ لَا یَنَالُ عَهْدَ الْإِمَامَةِ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ لَا تَمْتَحِنِّی بِمَا لَا طَاقَةَ لِی بِهِ وَ لَا تَخْتَبِرْنِی وَ لَا تَبْتَلِنِی فَمِنْ عِلْمِکُمْ عَلِمْتُ وَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْکُمْ أَخَذْتُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام صَدَقْتَ یَا مُفَضَّلُ وَ لَوْ لَا اعْتِرَافُکَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ عَلَیْکَ فِی ذَلِکَ لَمَا کُنْتَ هَکَذَا فَأَیْنَ یَا مُفَضَّلُ الْآیَاتُ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَنَّ الْکَافِرَ ظَالِمٌ قَالَ نَعَمْ یَا مَوْلَایَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ (6) وَ الْکَافِرُونَ هُمُ الْفاسِقُونَ وَ مَنْ کَفَرَ وَ فَسَقَ وَ ظَلَمَ لَا یَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَحْسَنْتَ یَا مُفَضَّلُ فَمِنْ أَیْنَ قُلْتَ بِرَجْعَتِنَا وَ مُقَصِّرَةُ

ص: 25

اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»، {به یقین، خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است. فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست.}(1)

حضرت فرمود: ای مفضل! ما در این آیه کجا ذکر شده ایم؟ عرض کرد: به خدا قسم اینکه خدا می فرماید: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ»، {در حقیقت، نزدیک ترین مردم به ابراهیم، همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند، و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است.}(2) و این آیه: «مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ»، {آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است] او بود که قبلًا شما را مسلمان نامید،}(3) و این آیه: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»، {و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بتان دور دار.}(4) و می دانیم که پیغمبر و امیرالمؤمنین علیهماالسّلام نه بت و نه صنمی را پرستش نکردند و به اندازه یک چشم به هم زدن به خدا شرک نورزیدند. و این آیه «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»، {و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود، و وی آن همه را به انجام رسانید، [خدا به او] فرمود: «من تو را پیشوای مردم قرار دادم.» [ابراهیم] پرسید: «از دودمانم [چطور]؟» فرمود: «پیمان من به بیدادگران نمی رسد.}(5) عهدی که در این آیه ذکر شده، منصب امامت است که به ظالمین نمی رسد.

حضرت فرمود: ای مفضل! از کجا دانستی که ظالم به عهد خدا و منصب امامت نمی رسد؟ عرض کرد: آقا! مرا به چیزی که طاقت آن ندارم امتحان نفرمایید، زیرا آنچه تاکنون آموخته ام، از علم شما بوده و از فضیلتی که خدا به شما عطا فرموده استفاده کرده ام. حضرت فرمود: ای مفضل! راست گفتی! اگر اعتراف به نعمت خداوند که به تو روزی نموده نمی کردی، چنین نبودی. ای مفضل! آیا می دانی کدام آیات قرآن است که کافر را ظالم دانسته؟ عرض کرد: آری، این آیه است: «الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ»، {و کافران خود ستمکارانند}(6) و کافران فاسق هستند و کسی که کافر و فاسق و ظالم باشد، خدا او را پیشوای مردم قرار نمی دهد.

حضرت فرمود: احسنت ای مفضل! به رجعت ما از کجا معتقتد شدی؟ اینکه مقصران

ص: 25

شِیعَتِنَا تَقُولُ مَعْنَی الرَّجْعَةِ أَنْ یَرُدَّ اللَّهُ إِلَیْنَا مُلْکَ الدُّنْیَا وَ أَنْ یَجْعَلَهُ لِلْمَهْدِیِّ وَیْحَهُمْ مَتَی سُلِبْنَا الْمُلْکَ حَتَّی یُرَدَّ عَلَیْنَا قَالَ الْمُفَضَّلُ لَا وَ اللَّهِ وَ مَا سُلِبْتُمُوهُ وَ لَا تُسْلَبُونَهُ لِأَنَّهُ مُلْکُ النُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْوَصِیَّةِ وَ الْإِمَامَةِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ لَوْ تَدَبَّرَ الْقُرْآنَ شِیعَتُنَا لَمَا شَکُّوا فِی فَضْلِنَا أَ مَا سَمِعُوا قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (1) وَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ تَنْزِیلَ هَذِهِ الْآیَةِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ تَأْوِیلَهَا فِینَا وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ تَیْمٌ وَ عَدِیٌّ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَالْمُتْعَةُ قَالَ الْمُتْعَةُ حَلَالٌ طِلْقٌ وَ الشَّاهِدُ بِهَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً(2) أَیْ مَشْهُوداً وَ الْقَوْلُ الْمَعْرُوفُ هُوَ الْمُشْتَهَرُ بِالْوَلِیِّ وَ الشُّهُودِ وَ إِنَّمَا احْتِیجَ إِلَی الْوَلِیِّ وَ الشُّهُودِ فِی النِّکَاحِ لِیَثْبُتَ النَّسْلُ وَ یَصِحَّ النَّسَبُ وَ یَسْتَحِقَّ الْمِیرَاثَ وَ قَوْلُهُ وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً(3) وَ جَعَلَ الطَّلَاقَ فِی النِّسَاءِ الْمُزَوَّجَاتِ غَیْرَ جَائِزٍ إِلَّا بِشَاهِدَیْنِ ذَوَیْ عَدْلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ فِی سَائِرِ الشَّهَادَاتِ عَلَی الدِّمَاءِ وَ الْفُرُوجِ وَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَمْلَاکِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ

مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ(4) وَ بَیَّنَ الطَّلَاقَ عَزَّ ذِکْرُهُ فَقَالَ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ (5) وَ لَوْ کَانَتِ الْمُطَلَّقَةُ تَبِینُ بِثَلَاثِ تَطْلِیقَاتٍ

ص: 26

از شیعیان ما می گویند: معنی رجعت این است که خداوند سلطنت دنیا را به ما برمی گرداند و آن را برای مهدی ما قرار می دهد. وای بر آن شیعیان قاصر! چه زمانی خدا سلطنت را از ما گرفت تا آن را به ما برگرداند؟ مفضل گفت: نه به خدا! سلطنت خدایی از شما سلب نگردیده و سلب نخواهد شد، زیرا آن سلطنت، سلطنت نبوت و پیغمبری و جانشینی پیغمبر و منصب امامت است.

حضرت فرمود: اگر پیروان ما در قرآن مجید تدبر می کردند، فضل و مقام ما را به خوبی می دانستند. آیا آنها نشنیدند که خداوند عزوجل می فرماید: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم، و در زمین قدرتشان دهیم و از طرفی به فرعون و هامان و لشکریانشان آنچه را که از آن بیمناک بودند بنمایانیم}؟ ای مفضل! به خدا قسم! این آیه درباره بنی اسرائیل نازل شده، ولی تأویل آن درباره ماست، و این فرعون و هامان همان تَیم و عَدِی (یعنی اولی و دومی) هستند.

مفضل گفت: مولای من! پس متعه( ازدواج موقت) چیست؟ فرمود: متعه کاملا حلال و مباح است و شاهد آن این سخن خدای عزوجل است که فرمود: «وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فیما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً»، {و درباره آنچه شما به طور سربسته، از زنان [در عدّه وفات] خواستگاری کرده، یا [آن را] در دل پوشیده داشته اید، بر شما گناهی نیست. خدا می دانست که [شما] به زودی به یاد آنان خواهید افتاد، ولی با آنان قول و قرار پنهانی مگذارید، مگر آنکه سخنی پسندیده بگویید.}(1) منظور از «معروف»، سخنی است که مورد شهادت و دیدن قرار می گیرد و قول معروف، قولی است که به سبب ولی و گواهان مشهور شده است، و در نکاح به ولی و گواهان نیاز است تا نسل ثابت بماند و نسب ها صحیح شود و ارث به مستحق حقیقی اش برسد. شاهد دیگر این سخن خداست: « وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنیئاً مَریئاً»، { و مَهرِ زنان را به عنوان هدیه ای از روی طیب خاطر به ایشان بدهید و اگر به میل خودشان چیزی از آن را به شما واگذاشتند، آن را حلال و گوارا بخورید.}(2)و طلاق را در زنان مزدوجه فقط با دو شاهد عادل از مسلمانان جائز دانست و در مورد سایر شهادات در دماء و فروج و اموال و دارایی ها فرمود: «وَ اسْتَشْهِدُوا شَهیدَیْنِ مِنْ رِجالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ»، {دو شاهد از مردانتان را به شهادت طلبید، پس اگر دو مرد نبودند، مردی را با دو زن، از میان گواهانی که [به عدالت آنان] رضایت دارید [گواه بگیرید].}(3)

و خداوند متعال طلاق را تبیین نمود و فرمود: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ»، {ای پیامبر، چون زنان را طلاق گویید، در [زمان بندی] عدّه آنان طلاقشان گویید و حساب آن عدّه را نگه دارید، و از خدا، پروردگارتان بترسید.}(4) و اگر زن مطلقه با سه طلاق

ص: 26

تَجْمَعُهَا کَلِمَةٌ وَاحِدَةٌ أَوْ أَکْثَرُ مِنْهَا أَوْ أَقَلُّ لَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ إِلَی قَوْلِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَ أَقِیمُوا الشَّهادَةَ لِلَّهِ ذلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ قَوْلِهِ لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً هُوَ نُکْرٌ یَقَعُ بَیْنَ الزَّوْجِ وَ زَوْجَتِهِ فَیُطَلِّقُ التَّطْلِیقَةَ الْأُولَی بِشَهَادَةِ ذَوَیْ عَدْلٍ وَ حَدُّ وَقْتِ التَّطْلِیقِ هُوَ آخِرُ الْقُرُوءِ وَ الْقُرْءُ هُوَ الْحَیْضُ وَ الطَّلَاقُ یَجِبُ عِنْدَ آخِرِ نُقْطَةٍ بَیْضَاءَ تَنْزِلُ بَعْدَ الصُّفْرَةِ وَ الْحُمْرَةِ وَ إِلَی التَّطْلِیقَةِ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ مَا یُحْدِثُ اللَّهُ بَیْنَهُمَا عَطْفاً أَوْ زَوَالَ مَا کَرِهَاهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (1) هَذَا لِقَوْلِهِ فِی أَنَّ لِلْبُعُولَةِ مُرَاجَعَةَ النِّسَاءِ مِنْ تَطْلِیقَةٍ إِلَی تَطْلِیقَةٍ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحاً وَ لِلنِّسَاءِ مُرَاجَعَةَ الرِّجَالِ فِی مِثْلِ ذَلِکَ ثُمَّ بَیَّنَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسانٍ وَ فِی الثَّالِثَةِ فَإِنْ طَلَّقَ الثَّالِثَةَ بَانَتْ فَهُوَ قَوْلُهُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ (2) ثُمَّ یَکُونُ کَسَائِرِ الْخُطَّابِ لَهَا وَ الْمُتْعَةُ الَّتِی أَحَلَّهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ أَطْلَقَهَا الرَّسُولُ عَنِ اللَّهِ لِسَائِرِ الْمُسْلِمِینَ فَهِیَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ کِتابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَةِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً(3) وَ الْفَرْقُ بَیْنَ الْمُزَوَّجَةِ وَ الْمُتْعَةِ أَنَّ لِلزَّوْجَةِ

ص: 27

که با یک لفظ ادا شود یا بیش از یک لفظ یا کمتر، خداوند نمی فرمود: «وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ» تا آنجا که فرمود: « تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْری لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَ أَقیمُوا الشَّهادَةَ لِلَّهِ ذلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ»، {این است احکام الهی. و هر کس از مقرّرات خدا [پای] فراتر نهد، قطعاً به خودش ستم کرده است. نمی دانی، شاید خدا پس از این، پیشامدی پدید آورد. پس چون عدّه آنان به سر رسید، [یا] به شایستگی نگاهشان دارید، یا به شایستگی از آنان جدا شوید، و دو تن [مرد] عادل را از میان خود گواه گیرید، و گواهی را برای خدا به پا دارید. این است اندرزی که به آن کس که به خدا و روز بازپسین ایمان دارد، داده می شود،}(1) و سخن خدا که فرمود: « لا تَدْری لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً»، { نمی دانی، شاید خدا پس از این، پیشامدی پدید آورد.}(2) این امر انکاری است که بین زوجین واقع می شود و مرد طلاق اول را با شهادت دو مرد عادل می دهد.

و حد زمانی طلاق پایان ایام حیض است و «قرء» به معنای حیض است و طلاق، هنگام خروج آخرین نقطه سفیدی که بعد از لکه های زرد و سرخ خارج می شود واجب است و تا طلاق دوم و سوم خدا بین زوجین عطوفت ایجاد می کند یا کراهت آنان را از بین می برد، و این معنای سخن خداست که فرمود: «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فی أَرْحامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فی ذلِکَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ»، {و زنانِ طلاق داده شده، باید مدّتِ سه پاکی انتظار کشند، و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، برای آنان روا نیست که آنچه را خداوند در رَحِم آنان آفریده، پوشیده دارند و شوهرانشان اگر سرِ آشتی دارند، به بازآوردن آنان در این [مدّت] سزاوارترند. و مانند همان [وظایفی] که بر عهده زنان است، به طور شایسته، به نفع آنان [بر عهده مردان] است، و مردان بر آنان درجه برتری دارند، و خداوند توانا و حکیم است.}(3) این به خاطر سخن خداست، در این خصوص که شوهران، اگر اراده اصلاح داشته باشند، بین دو طلاق حق رجوع به زنان دارند و زنان نیز حق مراجعه به مردان را در مثل آن دارند.

سپس خدای متعال مطلب را تبیین نمود و فرمود: « الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْریحٌ بِإِحْسانٍ»، {طلاقِ [رجعی] دوبار است. پس از آن یا [باید زن را] به خوبی نگاه داشتن، یا به شایستگی آزاد کردن.}(4) و در طلاق سوم اگر برای سومین بار طلاق داد، زن او از او جدا می شود و این همان سخن خداست که فرمود: «فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ»، {اگر [شوهر برای بار سوّم] او را طلاق گفت، پس از آن، دیگر [آن زن] برای او حلال نیست، تا اینکه با شوهری غیر از او ازدواج کند [و با او همخوابگی نماید].}(5) وسپس بعد از نکاح محلل، شوهر مانند سایر خواستگاران او خواهد بود.

و متعه ای که خداوند در کتابش حلال نمود و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از طرف خدا برای سایر مسلمانان تحلیل نمود، در این آیه آمده: «وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ کِتابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنینَ غَیْرَ مُسافِحینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَریضَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَریضَةِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً»، {و زنانِ شوهردار [نیز بر شما حرام شده است] به استثنای زنانی که مالک آنان شده اید [این] فریضه الهی است که بر شما مقرر گردیده است. و غیر از این [زنانِ نامبرده]، برای شما حلال است که [زنان دیگر را] به وسیله اموال خود طلب کنید - در صورتی که پاکدامن باشید و زناکار نباشید - و زنانی را که مُتعه کرده اید، مَهرشان را به عنوان فریضه ای به آنان بدهید، و بر شما گناهی نیست که پس از [تعیین مبلغ] مقرّر، با یکدیگر توافق کنید [که مدت عقد یا مَهر را کم یا زیاد کنید] مسلماً خداوند دانای حکیم است.}(6) و فرق بین زن مزوجه و متعه در این است که زوجه

ص: 27

صَدَاقاً وَ لِلْمُتْعَةِ أُجْرَةً.

فَتَمَتَّعَ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ (1) عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْحَجِّ وَ غَیْرِهِ وَ أَیَّامِ أَبِی بَکْرٍ وَ أَرْبَعِ سِنِینَ فِی أَیَّامِ عُمَرَ حَتَّی دَخَلَ عَلَی أُخْتِهِ عَفْرَاءَ فَوَجَدَ فِی حَجْرِهَا طِفْلًا یَرْضَعُ مِنْ ثَدْیِهَا فَنَظَرَ إِلَی دِرَّةِ اللَّبَنِ فِی فَمِ الطِّفْلِ فَأُغْضِبَ وَ أُرْعِدَ وَ

ارْبَدَّ وَ أَخَذَ الطِّفْلَ عَلَی یَدِهِ وَ خَرَجَ حَتَّی أَتَی الْمَسْجِدَ وَ رَقِیَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ نَادُوا فِی النَّاسِ أَنِ الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ کَانَ غَیْرَ وَقْتِ صَلَاةٍ یَعْلَمُ النَّاسُ أَنَّهُ لِأَمْرٍ یُرِیدُهُ عُمَرُ فَحَضَرُوا فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ أَوْلَادِ قَحْطَانَ مَنْ مِنْکُمْ یُحِبُّ أَنْ یَرَی الْمُحَرَّمَاتِ عَلَیْهِ مِنَ النِّسَاءِ وَ لَهَا مِثْلُ هَذَا الطِّفْلِ قَدْ خَرَجَ مِنْ أَحْشَائِهَا وَ هُوَ یَرْضَعُ عَلَی ثَدْیِهَا وَ هِیَ غَیْرُ مُتَبَعِّلَةٍ فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ مَا نُحِبُّ هَذَا فَقَالَ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أُخْتِی عَفْرَاءَ(2)

بِنْتَ خَیْثَمَةَ أُمِّی وَ أَبِیَ الْخَطَّابِ غَیْرُ مُتَبَعِّلَةٍ قَالُوا بَلَی قَالَ فَإِنِّی دَخَلْتُ عَلَیْهَا فِی هَذِهِ السَّاعَةِ فَوَجَدْتُ هَذَا الطِّفْلَ فِی حَجْرِهَا فَنَاشَدْتُهَا أَنَّی لَکِ هَذَا فَقَالَتْ تَمَتَّعْتُ فَأَعْلِمُوا سَائِرَ النَّاسِ أَنَّ هَذِهِ الْمُتْعَةَ الَّتِی کَانَتْ حَلَالًا لِلْمُسْلِمِینَ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ رَأَیْتُ تَحْرِیمَهَا فَمَنْ أَبَی ضَرَبْتُ جَنْبَیْهِ بِالسَّوْطِ-(3) فَلَمْ یَکُنْ

ص: 28

صداق و مه یه دارد، ولی متعه اجرت دارد.

پس سایر مسلمانان در زمان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در حج و غیر آن، ازدواج موقت می نمودند و همچنین در ایام ابوبکر و چهار سال از ایام عمر نیز مسلمانان متعه می کردند، تا اینکه عمر بر خواهرش «عفرا» وارد شد و دید در دامنش طفلی است که از سینه اش شیر می نوشد. پس به سفیدی شیر در دهان طفل نظر کرد و عصبانی شد، تهدید کرد، صورتش از خشم سرخ شد و طفل را به دست گرفت و خارج شد و به مسجد آمد و از منبر بالا رفت و گفت: مردم را خبر دهید که در مسجد جمع شوند! و زمان نماز نبود و مردم دانستند که عمر با آنان کاری دارد. پس مردم آمدند. آنگاه عمر گفت: جماعت مردم از مهاجرین و انصار و فرزندان قحطان! چه کسی از شما دوست دارد که از زنان گناهانی ببیند و مثل این طفل را در آغوش زنی ببیند که از احشائش خارج شده و از سینه اش شیر می نوشد، در حالی که آن زن شوهری ندارد؟ بعضی از مردم گفتند: ما این را دوست نداریم. پس گفت: آیا نمی دانید که خواهرم عفرا، دختر خیثمه مادر من و خطاب پدر من، شوهری ندارد؟ گفتند: بله می دانیم. عمر گفت: من اکنون داخل بر عفرا شدم و این طفل را در آغوش او یافتم. او را سوگند دادم که این بچه را از کجا آوردی؟ گفت: متعه شدم!

به سایر مردم برسانید که این متعه ای که برای مسلمانان در عهد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله حلال بود، به نظر من حرام است. پس هر کس انکار کند، پهلویش را تازیانه می زنم. پس در آن قوم منکری برای حرف عمر پیدا نشد و هیچ کس حرف او را رد ننمود و احدی نگفت: بعد از رسول خدا و کتاب خدا، رسول و کتابی نمی آید، و ما مخالفت تو را بر خدا و رسول و کتاب او قبول نمی کنیم!

ص: 28

فِی الْقَوْمِ مُنْکِرٌ قَوْلَهُ وَ لَا رَادٌّ عَلَیْهِ وَ لَا قَائِلٌ لَا یَأْتِی رَسُولٌ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ أَوْ کِتَابٌ بَعْدَ کِتَابِ اللَّهِ لَا نَقْبَلُ خِلَافَکَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ کِتَابِهِ بَلْ سَلَّمُوا وَ رَضُوا قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَمَا شَرَائِطُ الْمُتْعَةِ قَالَ یَا مُفَضَّلُ لَهَا سَبْعُونَ شَرْطاً

ص: 29

بلکه همگی تسلیم شدند و به رأی عمر راضی شدند.

مفضل گفت: ای مولای من! شرایط متعه چیست؟ فرمود: ای مفضل! متعه هفتاد شرط دارد

ص: 29

مَنْ خَالَفَ فِیهَا شَرْطاً وَاحِداً ظَلَمَ نَفْسَهُ قَالَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی قَدْ أَمَرْتُمُونَا أَنْ لَا نَتَمَتَّعَ بِبَغِیَّةٍ وَ لَا مَشْهُورَةٍ بِفَسَادٍ وَ لَا مَجْنُونَةٍ وَ أَنْ نَدْعُوَ الْمُتْعَةَ إِلَی الْفَاحِشَةِ فَإِنْ أَجَابَتْ فَقَدْ حَرُمَ الِاسْتِمْتَاعُ بِهَا وَ أَنْ نَسْأَلَ أَ فَارِغَةٌ أَمْ مَشْغُولَةٌ بِبَعْلٍ أَوْ حَمْلٍ أَوْ بِعِدَّةٍ فَإِنْ شُغِلَتْ بِوَاحِدَةٍ مِنَ الثَّلَاثِ فَلَا تَحِلُّ وَ إِنْ خَلَتْ فَیَقُولُ لَهَا مَتِّعِینِی نَفْسَکِ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله نِکَاحاً غَیْرَ سِفَاحٍ أَجَلًا مَعْلُوماً بِأُجْرَةٍ مَعْلُومَةٍ وَ هِیَ سَاعَةٌ أَوْ یَوْمٌ أَوْ یَوْمَانِ أَوْ شَهْرٌ أَوْ سَنَةٌ أَوْ مَا دُونَ ذَلِکَ أَوْ أَکْثَرُ وَ الْأُجْرَةُ مَا تَرَاضَیَا عَلَیْهِ مِنْ حَلْقَةِ خَاتَمٍ أَوْ شِسْعِ نَعْلٍ أَوْ شِقِّ تَمْرَةٍ إِلَی فَوْقِ ذَلِکَ مِنَ الدَّرَاهِمِ وَ الدَّنَانِیرِ أَوْ عَرَضٍ تَرْضَی بِهِ فَإِنْ وَهَبَتْ لَهُ حَلَّ لَهُ کَالصَّدَاقِ الْمَوْهُوبِ مِنَ النِّسَاءِ الْمُزَوَّجَاتِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِنَ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً-(1) ثُمَّ یَقُولُ لَهَا عَلَی أَلَّا تَرِثِینِی وَ لَا أَرِثَکِ وَ عَلَی أَنَّ الْمَاءَ لِی أَضَعُهُ مِنْکِ حَیْثُ أَشَاءُ وَ عَلَیْکِ الِاسْتِبْرَاءُ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ یَوْماً أَوْ مَحِیضاً وَاحِداً فَإِذَا قَالَتْ نَعَمْ أَعَدْتَ الْقَوْلَ ثَانِیَةً وَ عَقَدْتَ النِّکَاحَ فَإِنْ أَحْبَبْتَ وَ أَحَبَّتْ هِیَ الِاسْتِزَادَةَ فِی الْأَجَلِ زِدْتُمَا وَ فِیهِ مَا رَوَیْنَاهُ (2)

فَإِنْ کَانَتْ تَفْعَلُ فَعَلَیْهَا مَا تَوَلَّتْ مِنَ الْإِخْبَارِ عَنْ نَفْسِهَا وَ لَا

ص: 30

که هر کس با یکی از آنها مخالفت کند، به خود ستم کرده.

مفضل می گوید: گفتم: آقای من! شما به ما امر فرمودید که با زانیه و زنی که به فساد مشهور است و زن دیوانه متعه نکنیم، و زن متعه را به فاحشه نخوانیم که اگر اجابت کند، استمتاع از آن زن حرام است، و اینکه از او بپرسیم: آیا زن بی شوهر و فارغ است یا شوهر دارد یا حامله است یا در عده است. پس اگر به هر یک از این سه مشغول بود حلال نیست و اگر این موانع سه گانه را نداشت، مرد به او می گوید: مرا از نفس خود طبق کتاب خدای عزوجل و سنت پیامبرش صلّی اللَّه علیه و آله از باب نکاح و نه زنا، در مدت معلوم و به اجرت معین متمتع ساز. و این زمان از یک ساعت یا یک روز یا دو روز یا یک ماه یا یک سال یا کمتر یا بیشتر ممکن است. و اجرت هم به میزان تراضی طرفین بر یک حلقه انگشتر یا بند کفش یا نصف خرما تا بیش از این مقدار، از درهم و دینار یا کالایی که زن به آن راضی شود. اگر زن اجرت را به مرد بخشید، برایش حلال است، مانند صداق بخشیده شده در عقد دائم زنان که خدای تعالی درباره آنان فرمود: « فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنیئاً مَریئاً»، { و اگر به میل خودشان چیزی از آن را به شما واگذاشتند، آن را حلال و گوارا بخورید}.

سپس به زن می گوید: متعه ات کردم به شرطی که از من ارث نبری و من نیز از تو ارث نبرم، و اینکه آب منی از من است و هر جا از تو که بخواهم، آن را قرار می دهم و تو باید چهل و پنج روز یا یک حیض استبرای از ولد کنی. اگر زن پذیرفت، همین سخن را دو مرتبه تکرار می کنی و عقد نکاح را جاری می سازی. پس اگر تو دوست داشتی و او نیز دوست داشت که مدت را بیشتر کنید، چنین می کنید و در این باب روایاتی از شما اهل بیت به ما رسیده است. و اگر زن این کار را کرد، مسئولیت اخبار کردن از وضعیت خودش،

ص: 30

جُنَاحَ عَلَیْکَ-(1)

وَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَعَنَ اللَّهُ ابْنَ الْخَطَّابِ فَلَوْلَاهُ مَا زَنَی إِلَّا شَقِیٌّ أَوْ شَقِیَّةٌ-(2)

لِأَنَّهُ کَانَ یَکُونُ لِلْمُسْلِمِینَ غَنَاءٌ فِی الْمُتْعَةِ عَنِ الزِّنَا ثُمَّ تَلَا وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ(3)

ص: 31

بر عهده اوست و تو را گناهی نیست.

و سخن امیرالمؤمنین علیه السّلام که فرمود: خدا پسر خطاب را لعنت کند که اگر او نبود، جز مرد و زن شقی کسی زنا نمی کرد، زیرا مسلمانان با وجود متعه از زنا بی نیاز بودند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ.»، {و از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجّب وامی دارد، و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می گیرد، و حال آنکه او سخت ترین دشمنان است. و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکاری را دوست ندارد.}(1)

ص: 31

ثُمَّ قَالَ إِنَّ مَنْ عَزَلَ بِنُطْفَتِهِ عَنْ زَوْجَتِهِ فَدِیَةُ النُّطْفَةِ عَشَرَةُ دَنَانِیرَ کَفَّارَةً-(1) وَ إِنَّ مِنْ شَرْطِ الْمُتْعَةِ أَنَّ مَاءَ الرَّجُلِ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ مِنَ الْمُتَمَتَّعِ بِهَا فَإِذَا وَضَعَهُ فِی الرَّحِمِ فَخُلِقَ مِنْهُ وَلَدٌ کَانَ لَاحِقاً بِأَبِیهِ ثُمَّ یَقُومُ جَدِّی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ أَبِیَ الْبَاقِرُ علیهما السلام فَیَشْکُوَانِ إِلَی جَدِّهِمَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فُعِلَ بِهِمَا ثُمَّ أَقُومُ أَنَا فَأَشْکُو إِلَی جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ الْمَنْصُورُ بِی ثُمَّ یَقُومُ ابْنِی مُوسَی فَیَشْکُو إِلَی جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ بِهِ الرَّشِیدُ ثُمَّ یَقُومُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی فَیَشْکُو إِلَی جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ بِهِ الْمَأْمُونُ ثُمَّ یَقُومُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فَیَشْکُو إِلَی جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ بِهِ الْمَأْمُونُ ثُمَّ یَقُومُ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ فَیَشْکُو إِلَی جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ بِهِ الْمُتَوَکِّلُ ثُمَّ یَقُومُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ فَیَشْکُو إِلَی جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ بِهِ الْمُعْتَزُّ ثُمَّ یَقُومُ الْمَهْدِیُّ سَمِیُّ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَیْهِ قَمِیصُ رَسُولِ اللَّهِ مُضَرَّجاً بِدَمِ رَسُولِ اللَّهِ یَوْمَ شُجَّ جَبِینُهُ وَ کُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ وَ الْمَلَائِکَةُ تَحُفُّهُ حَتَّی یَقِفُ بَیْنَ یَدَیْ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ یَا جَدَّاهْ وَصَفْتَنِی وَ دَلَلْتَ عَلَیَّ وَ نَسَبْتَنِی وَ سَمَّیْتَنِی وَ کَنَیْتَنِی فَجَحَدَتْنِی الْأُمَّةُ وَ تَمَرَّدَتْ وَ قَالَتْ مَا وُلِدَ وَ لَا کَانَ وَ أَیْنَ هُوَ وَ مَتَی کَانَ وَ أَیْنَ یَکُونُ وَ قَدْ مَاتَ وَ لَمْ یُعْقِبْ وَ لَوْ کَانَ صَحِیحاً مَا أَخَّرَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی هَذَا الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَصَبَرْتُ مُحْتَسِباً

وَ قَدْ أَذِنَ اللَّهُ لِی فِیهَا بِإِذْنِهِ یَا جَدَّاهْ فَیَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ (2) وَ یَقُولُ جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ حَقَ

ص: 32

سپس فرمود: کسی که نطفه خود را از همسرش بیرون بریزد، دیه نطفه ده دینار است که کفاره آن است و از شروط متعه این است که مرد آزاد است که آب خود را هر جای زن متعه بریزد، پس اگر آن را در رحم زن قرار داد و فرزندی از آن به وجود آمد، فرزند ملحق به پدرش می شود.

آنگاه جدم علی بن الحسین و پدرم امام محمد باقر علیهم السّلام برخاسته و آنچه را از امت جفاکار دیده اند، به جد بزرگوارشان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شکایت می کنند. سپس من بر می خیزم و از ظلم منصور خلیفه عباسی، به جد بزرگوارم صلّی اللَّه علیه و آله شکایت می کنم. بعد از من فرزندم موسی بن جعفر علیهماالسّلام، از هارون و بعد از او علی بن موسی علیهماالسّلام از مأمون، بعد از وی فرزندش محمد بن علی علیهماالسّلام از معتصم، بعد از وی فرزندش علی بن محمد علیهماالسّلام از متوکل و بعد از وی فرزندش حسن بن علی علیهماالسّلام، از ظلم معتز به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شکایت می کنند.

آنگاه مهدی هم نام جدم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، در حالی که پیراهن آن حضرت را که آغشته به خون پیشانی و دندان پاکش می باشد پوشیده و فرشتگان اطراف او را گرفته اند، می آید و جلوی پیغمبر می ایستد و می گوید: ای جد بزرگوار! شما مرا به اوصافی معرفی فرمودی که مردم مرا از روی آن اوصاف بشناسند و نام و نسب و کنیه ام را ذکر فرمودی. مع هذا امت منکر وجود من شدند و متمرد گشتند و گفتند: مهدی متولد نشده و اصلا نبوده. اگر هست کجاست و کی می آید؟ پدرش مرده و اولاد نداشته است و اگر او موجود و سالم می بود، خدا آمدن او را تا این موقع به تأخیر نمی انداخت. من هم تاکنون صبر کردم و اینک به فرمان الهی ظاهر گشته ام.

پیغمبر می فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلینَ»، {سپاس خدایی را که وعده اش را بر ما راست گردانید و سرزمین [بهشت] را به ما میراث داد، از هر جای آن باغ [پهناور] که بخواهیم جای می گزینیم.» چه نیک است پاداش عمل کنندگان.}(1) و هم می فرماید: «جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ»، { یاریِ خدا و پیروزی فرا رَسَد.}(2)

ص: 32

قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ-(1) وَ یَقْرَأُ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً(2)

فَقَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ أَیُّ ذَنْبٍ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ حَمِّلْنِی ذُنُوبَ شِیعَةِ أَخِی وَ أَوْلَادِی الْأَوْصِیَاءِ مَا تَقَدَّمَ مِنْهَا وَ مَا تَأَخَّرَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا تَفْضَحْنِی بَیْنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ مِنْ شِیعَتِنَا فَحَمَّلَهُ اللَّهُ إِیَّاهَا وَ غَفَرَ جَمِیعَهَا-(3) قَالَ الْمُفَضَّلُ فَبَکَیْتُ بُکَاءً طَوِیلًا وَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی هَذَا بِفَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا فِیکُمْ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ مَا هُوَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَمْثَالُکَ بَلَی یَا مُفَضَّلُ لَا تُحَدِّثْ بِهَذَا الْحَدِیثِ أَصْحَابَ الرُّخَصِ مِنْ شِیعَتِنَا فَیَتَّکِلُونَ عَلَی هَذَا الْفَضْلِ وَ یَتْرُکُونَ الْعَمَلَ فَلَا یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً لِأَنَّا کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِینَا لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ-(4) قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَقَوْلُهُ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ظَهَرَ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ قَالَ یَا مُفَضَّلُ لَوْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ظَهَرَ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ مَا کَانَتْ مَجُوسِیَّةٌ وَ لَا یَهُودِیَّةٌ وَ لَا صَابِئِیًةٌ وَ لَا نَصْرَانِیَّةٌ وَ لَا فُرْقَةٌ وَ لَا خِلَافٌ وَ لَا شَکٌ

ص: 33

و آیه «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»، {او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.}(1) امروز مصداق پیدا کرد و تأویل شد. و این آیه را می خواند: «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً»، { ما تو را پیروزی بخشیدیم [چه] پیروزی درخشانی! تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست هدایت کند. و تو را به نصرتی ارجمند یاری نماید.}(2)

مفضل عرض کرد: آقا! پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله چه گناهی کرده بود؟ (که خدا می فرماید: گناهان گذشته و آینده تو را ببخشد) حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای مفضل! پیغمبر عرض کرد: خدایا گناهان گذشته و آینده شیعیان برادرم (علی بن ابی طالب) و اولادم که جانشینان منند، تا روز قیامت به من واگذار کن. و مرا میان پیغمبران و انبیا از کرده پیروانم رسوا مگردان. خدا هم گناهان آنها را واگذار به پیغمبر کرد و همه آنان را بخشید.

مفضل می گوید: در این وقت من سخت گریستم و عرض کردم: آقا! این از موهبت خداوند است که به برکت وجود شما به ما رسیده است. حضرت فرمود: ای مفضل! شیعیانی که پیغمبر گناهان آنها را به گردن گرفت، تو و امثال تو هستی. ای مفضل! این حدیث را برای بعضی از شیعیان ما که در امر دین لاابالی هستند مگو، زیرا با اعتماد به این فضیلت، عمل به احکام دین را ترک می گویند و در نتیجه، از رحمت الهی محروم می گردند. زیرا خداوند درباره ما فرمود: «لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ»، {و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند.}(3)

مفضل گفت: آقا! پیغمبر در موقع برانگیخته شدنش بر تمام ادیان باطله غلبه نیافت. پس چگونه خداوند می فرماید: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»؟ فرمود: ای مفضل! اگر پیغمبر بعد از بعثتش بر تمام ادیان غالب شده بود، دیگر نه مجوسی، نه یهودی، نه صابئیان و نه نصرانی و هیچ تفرقه و اختلاف و شک

ص: 33

وَ لَا شِرْکٌ وَ لَا عَبَدَةُ أَصْنَامٍ وَ لَا أَوْثَانٍ وَ لَا اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ لَا عَبَدَةُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ لَا النُّجُومِ وَ لَا النَّارِ وَ لَا الْحِجَارَةِ وَ إِنَّمَا قَوْلُهُ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ هَذَا الْمَهْدِیُّ وَ هَذِهِ الرَّجْعَةُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ-(1)

فَقَالَ الْمُفَضَّلُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْتُمْ وَ بِسُلْطَانِهِ وَ بِقُدْرَتِهِ قَدَرْتُمْ وَ بِحُکْمِهِ نَطَقْتُمْ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام ثُمَّ یَعُودُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام إِلَی الْکُوفَةِ وَ تُمْطِرُ السَّمَاءُ بِهَا جَرَاداً مِنْ ذَهَبٍ کَمَا أَمْطَرَهُ اللَّهُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَی أَیُّوبَ وَ یَقْسِمُ عَلَی أَصْحَابِهِ کُنُوزَ الْأَرْضِ مِنْ تِبْرِهَا وَ لُجَیْنِهَا وَ جَوْهَرِهَا قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ مَنْ مَاتَ مِنْ شِیعَتِکُمْ وَ عَلَیْهِ دَیْنٌ لِإِخْوَانِهِ وَ لِأَضْدَادِهِ کَیْفَ یَکُونُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَوَّلُ مَا یَبْتَدِئُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام أَنْ یُنَادِیَ فِی جَمِیعِ الْعَالَمِ أَلَا مَنْ لَهُ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِنَا دَیْنٌ فَلْیَذْکُرْهُ حَتَّی یَرُدَّ الثُّومَةَ وَ الْخَرْدَلَةَ فَضْلًا عَنِ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْأَمْلَاکِ فَیُوَفِّیَهُ إِیَّاهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ ثُمَّ مَا ذَا یَکُونُ قَالَ یَأْتِی الْقَائِمُ علیه السلام بَعْدَ أَنْ یَطَأَ شَرْقَ الْأَرْضِ وَ غَرْبَهَا الْکُوفَةَ وَ مَسْجِدَهَا وَ یَهْدِمُ الْمَسْجِدَ الَّذِی بَنَاهُ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ لَعَنَهُ اللَّهُ لَمَّا قَتَلَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ هُوَ مَسْجِدٌ لَیْسَ لِلَّهِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ بَنَاهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَکَمْ تَکُونُ مُدَّةُ مُلْکِهِ علیه السلام فَقَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ(2) وَ الْمَجْذُوذُ الْمَقْطُوعُ أَیْ عَطَاءً غَیْرَ مَقْطُوعٍ عَنْهُمْ بَلْ هُوَ دَائِمٌ أَبَداً وَ مُلْکٌ

ص: 34

و شرک و بت پرستی و اوثان و لات و عزی و پرستش آفتاب و ماه و ستارگان آتش سنگ نبود، پس «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» تأویلش امروز است. اینک این مهدی و این هم رجعت است، که خداوند می فرماید: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ»، {و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین یکسره از آنِ خدا گردد.} مفضل گفت: گواهی می دهم که از علم خداوند استفاده کرده اید، با قدرت و اقتدار او توانا گشته اید، با حکم او تکلم می کنید و به أمر او عمل می نمایید.

سپس حضرت فرمود: مهدی به کوفه بر می گردد و از آسمان ملخ های طلایی بر آنها می بارد، همان طور که خداوند در بنی اسرائیل بر ایوب پیغمبر نیز فرود آورد. آن گاه گنج های طلا و نقره و گوهر زمین را بین یارانش تقسیم می کند.

مفضل گفت: اگر یکی از شیعیان بمیرد و قرضی از برادران دینی یا بی دینان بر گردن داشته باشد، چه می شود؟ فرمود: کاری که مهدی می کند این است که در تمام دنیا اعلام می کند که هر کس طلبی از یکی از شیعیان داشته باشد، بیاید و بگوید. حتی اگر سیر یا خشخاش هم در گردن یکی از شیعیان باشد، مهدی آن را به صاحبش رد می کند، تا چه رسد جواهرات گرانبهای طلا و نقره و املاک.

مفضل عرض کرد: آقا! آنگاه چه می شود؟ فرمود: مهدی علیه السّلام بعد از گردش در شرق و غرب، به کوفه می آید و وارد مسجد کوفه می شود، و مسجدی را که یزید بن معاویه بعد از شهادت امام حسین علیه السلام بنا کرده خراب می کند، که مسجدی است که برای خدا ساخته نشده؛ بانی آن ملعون است، ملعون.

مفضل عرض کرد: آقا! مدت سلطنت مهدی چند سال است؟ فرمود: خدا می فرماید: «فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ. فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ. وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»، {آن گاه بعضی از آنان تیره بختند و [برخی] نیکبخت. و اما کسانی که تیره بخت شده اند، در آتش، فریاد و ناله ای دارند. تا آسمان ها و زمین برجاست، در آن ماندگار خواهند بود، مگر آنچه پروردگارت بخواهد، زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد. و اما کسانی که نیکبخت شده اند، تا آسمان ها و زمین برجاست، در بهشت جاودانند، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. [که این] بخششی است که بریدنی نیست.}(1) «مجذوذ» به معنای مقطوع است، یعنی بخششی که از آنان قطع نمی شود، بلکه دائمی و ابدی است، و سلطنتی

ص: 34

لَا یَنْفَدُ وَ حُکْمٌ لَا یَنْقَطِعُ وَ أَمْرٌ لَا یَبْطُلُ إِلَّا بِاخْتِیَارِ اللَّهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ إِرَادَتِهِ الَّتِی لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ثُمَّ الْقِیَامَةُ وَ مَا وَصَفَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی خَیْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً کَثِیراً.

أَقُولُ: رَوَی الشَّیْخُ حَسَنُ بْنُ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ مُنْتَخَبِ الْبَصَائِرِ هَذَا الْخَبَرَ هَکَذَا حَدَّثَنِی الْأَخُ الرُّشَیْدُ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَسِّنٍ الطَّارَآبَادِیُّ أَنَّهُ وَجَدَ بِخَطِّ أَبِیهِ الرَّجُلِ الصَّالِحِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَسِّنٍ هَذَا الْحَدِیثَ الْآتِیَ ذِکْرُهُ وَ أَرَانِی خَطَّهُ وَ کَتَبْتُهُ مِنْهُ وَ صُورَتُهُ الْحُسَیْنُ بْنُ حَمْدَانَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ: لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ عَلَی الْبَرَاذِینِ الشُّهْبِ بِأَیْدِیهِمُ الْحِرَابُ یَتَعَاوَوْنَ شَوْقاً إِلَی الْحَرْبِ کَمَا تَتَعَاوَی الذِّئَابُ أَمِیرُهُمْ رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ یُقَالُ لَهُ شُعَیْبُ بْنُ صَالِحٍ فَیُقْبِلُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِیهِمْ وَجْهُهُ کَدَائِرَةِ الْقَمَرِ یَرُوعُ النَّاسَ جَمَالًا فَیَبْقَی عَلَی أَثَرِ الظُّلْمَةِ فَیَأْخُذُ سَیْفَهُ الصَّغِیرَ وَ الْکَبِیرَ وَ الْعَظِیمَ وَ الْوَضِیعَ ثُمَّ یَسِیرُ بِتِلْکَ الرَّایَاتِ کُلِّهَا حَتَّی یَرِدَ الْکُوفَةَ وَ قَدْ جُمِعَ بِهَا أَکْثَرُ أَهْلِ الْأَرْضِ یَجْعَلُهَا لَهُ مَعْقِلًا ثُمَّ یَتَّصِلُ بِهِ وَ بِأَصْحَابِهِ خَبَرُ الْمَهْدِیِّ فَیَقُولُونَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَنْ هَذَا الَّذِی نَزَلَ بِسَاحَتِنَا فَیَقُولُ الْحُسَیْنُ علیه السلام اخْرُجُوا بِنَا إِلَیْهِ حَتَّی تَنْظُرُوا مَنْ هُوَ وَ مَا یُرِیدُ وَ هُوَ یَعْلَمُ وَ اللَّهِ أَنَّهُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام وَ إِنَّهُ لَیَعْرِفُهُ وَ إِنَّهُ لَمْ یُرِدْ بِذَلِکَ الْأَمْرِ إِلَّا اللَّهَ فَیَخْرُجُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ بَیْنَ یَدَیْهِ أَرْبَعَةُ آلَافِ رَجُلٍ فِی أَعْنَاقِهِمُ الْمَصَاحِفُ وَ عَلَیْهِمُ الْمُسُوحُ مُقَلِّدِینَ بِسُیُوفِهِمْ فَیُقْبِلُ الْحُسَیْنُ علیه السلام حَتَّی یَنْزِلَ بِقُرْبِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام فَیَقُولُ سَائِلُوا عَنْ هَذَا الرَّجُلِ مَنْ هُوَ وَ مَا ذَا یُرِیدُ فَیَخْرُجُ بَعْضُ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِلَی عَسْکَرِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام فَیَقُولُ أَیُّهَا الْعَسْکَرُ الْجَائِلُ مَنْ أَنْتُمْ حَیَّاکُمُ اللَّهُ وَ مَنْ صَاحِبُکُمْ هَذَا وَ مَا ذَا یُرِیدُ فَیَقُولُ أَصْحَابُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام هَذَا مَهْدِیُّ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ نَحْنُ أَنْصَارُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ یَقُولُ الْحُسَیْنُ علیه السلام خَلُّوا بَیْنِی وَ بَیْنَ هَذَا فَیَخْرُجُ إِلَیْهِ الْمَهْدِیُّ علیه السلام فَیَقِفَانِ

ص: 35

تمام نشدنی است و حکومتی بی انقطاع است و امری است که جز به خواست خدا و مشیت و اراده او باطل نمی شود و این امر را فقط خود خدا می داند. سپس قیامت و اوصاف آنکه خداوند در قرآن فرموده بر پا می شود. «و الحمد للَّه رب العالمین و صلی اللَّه علی خیر خلقه محمد النبی و آله الطیبین الطاهرین و سلم تسلیما کثیرا کثیرا.»(1)

شیخ حسن بن سلیمان در کتاب «منتخب البصائر» روایت مزبور را این طور ذکر کرده است: حدیث کرد برای من برادر رشید محمد بن ابراهیم بن محسن طارآبادی و گفت که وی به خط پدرش ابراهیم بن محسن که مردی صالح بوده، این حدیث را یافته است و او آن خط و نوشته را به من نشان داد و من از روی آن نوشتم و صورت آن این گونه بود: «حسین بن حمدان...» و حدیث را به همین نحو که گذشت، رساند به این سخن حضرت که فرمود: گویا من به آنان می نگرم که بر استران سفید - سیاه سوارند، آلات جنگی در دست دارند از شدت شوق به جنگ، به سان گرگان همیاری می کنند. امیرشان مردی از بنی تمیم است که شعیب بن صالح نام دارد. پس حسین علیه السّلام به میان آنان می آید، در حالی که صورتش مانند قرص ماه است و مردم را از حیث زیبایی اش به شگفتی وامی دارد، و در پی تاریکی می ماند و شمشیر او کوچک و بزرگ و عظیم و فرومایه را می گیرد.

سپس آن پرچم ها را می آورد تا به کوفه می رسد، در حالی که اکثر اهل زمین در کوفه جمع می شوند و آن شهر را پناه او قرار می دهند. سپس به ایشان و اصحابش، خبر مهدی علیه السّلام می رسد و به او عرض می کنند: یابن رسول الله! این کیست که به ساحت ما فرود آمده؟ پس حسین علیه السّلام در جواب می گوید: ما را به سمت او ببرید تا ببینیم کیست و چه می خواهد؟ و به خدا قسم حسین علیه السّلام می داند که او مهدی علیه السّلام است و او را می شناسد و او با این کار جز اراده امر خدا نمی کند. پس حسین خارج می شود، در حالی که چهار هزار مرد که بر گردن هایشان قرآن آویخته اند و عباهایی از موی دارند و شمشیرهایشان را حمایل کرده اند، مقابل او راه می روند. پس حسین علیه السّلام جلو می رود تا به نزدیک مهدی علیه السّلام می رسد و می فرماید: از این مرد بپرسید که کیست و چه می خواهد؟ پس برخی از یاران حسین علیه السّلام به سمت لشکر مهدی علیه السّلام رفته و می پرسند: ای لشگر جولان دهنده! شما کیستید؟ خداوند زنده بدارد شما را، امیر شما کیست و چه می خواهد ؟ پس اصحاب مهدی علیه السّلام می گویند: این مهدی آل محمد علیهم السّلام است و ما یاوران او از جن و انس و فرشتگانیم.

پس حسین علیه السّلام می فرماید: کنار بروید! آنگاه مهدی علیه السّلام به سمت او می آید تا

ص: 35

بَیْنَ الْعَسْکَرَیْنِ فَیَقُولُ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِنْ کُنْتَ مَهْدِیَّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَیْنَ هِرَاوَةُ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَاتَمُهُ وَ بُرْدَتُهُ وَ دِرْعُهُ الْفَاضِلُ وَ عِمَامَتُهُ السَّحَابُ وَ فَرَسُهُ وَ نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ وَ بَغْلَتُهُ دُلْدُلٌ وَ حِمَارُهُ یَعْفُورٌ وَ نَجِیبُهُ الْبُرَاقُ وَ تَاجُهُ وَ الْمُصْحَفُ الَّذِی جَمَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِغَیْرِ تَغْیِیرٍ وَ لَا تَبْدِیلٍ فَیُحْضِرُ لَهُ السَّفَطَ الَّذِی فِیهِ جَمِیعُ مَا طَلَبَهُ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ کَانَ کُلُّهُ فِی السَّفَطِ وَ تَرِکَاتُ جَمِیعِ النَّبِیِّینَ حَتَّی عَصَا آدَمَ وَ نُوحٍ علیه السلام وَ تَرِکَةُ هُودٍ وَ صَالِحٍ علیه السلام وَ مَجْمُوعُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ صَاعُ یُوسُفَ علیه السلام وَ مِکْیَالُ شُعَیْبٍ علیه السلام وَ مِیزَانُهُ وَ عَصَا مُوسَی علیه السلام وَ تَابُوتُهُ الَّذِی فِیهِ بَقِیَّةُ مَا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ وَ دِرْعُ دَاوُدَ علیه السلام وَ خَاتَمُهُ وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ علیه السلام وَ تَاجُهُ وَ رَحْلُ عِیسَی علیه السلام وَ مِیرَاثُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ فِی ذَلِکَ السَّفَطِ وَ عِنْدَ ذَلِکَ یَقُولُ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَسْأَلُکَ أَنْ تَغْرِسَ هِرَاوَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذَا الْحَجَرِ الصَّلْدِ وَ تَسْأَلَ اللَّهَ أَنْ یُنْبِتَهَا فِیهِ وَ لَا یُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا أَنْ یُرِیَ أَصْحَابَهُ فَضْلَ الْمَهْدِیِّ علیه السلام حَتَّی یُطِیعُوهُ وَ یُبَایِعُوهُ وَ یَأْخُذُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام الْهِرَاوَةَ فَیَغْرِسُهَا فَتَنْبُتُ فَتَعْلُو وَ تَفَرَّعُ وَ تُورِقُ حَتَّی تُظِلَّ عَسْکَرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَیَقُولُ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مُدَّ یَدَکَ حَتَّی أُبَایِعَکَ فَیُبَایِعُهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ سَائِرُ عَسْکَرِهِ إِلَّا الْأَرْبَعَةُ آلَافٍ مِنْ أَصْحَابِ الْمَصَاحِفِ وَ الْمُسُوحِ الشَّعَرِ-(1)

الْمَعْرُوفُونَ بِالزَّیْدِیَّةِ فَإِنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا هَذَا إِلَّا سِحْرٌ عَظِیمٌ أَقُولُ ثُمَّ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ إِنْ أَنْصَفْتُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ أَنْصَفْتُمُوهُ نَحْواً مِمَّا مَرَّ وَ لَمْ یَذْکُرْ بَعْدَهُ شَیْئاً.

هر دو بین دو سپاه می ایستند. پس حسین علیه السّلام می فرماید: اگر تو مهدی آل محمد علیهم السّلام هستی، پس عصای جدم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، انگشتر، ردا، زره فاضل نام او، عمامه سحاب نام او، اسب و شتر عضباء نام او، استر دلدل نام او، حمار یعفور نام او، براق نجیب او و تاج و قرآنی که امیرالمؤمنین علیه السّلام بدون تغییر و تحریف جمع نموده کجاست؟ پس مهدی علیه السّلام خورجینی را که تمام خواسته های حسین علیه السّلام در آن است حاضر می کند.

و امام صادق علیه السّلام فرمود: تمامی اینها در خورجین است و ماترک تمام انبیا، حتی عصای آدم و نوح علیهماالسّلام، ترکه هود و صالح علیهماالسّلام، «مجموعه» ابراهیم علیه السّلام، «صاع» یوسف علیه السّلام، «مکیال» شعیب علیه السّلام و ترازوی او و عصا و تابوت موسی علیه السّلام که در آن باقی مانده، ماترک آل موسی و آل هارون که فرشتگان آن را حمل می کنند، زره داود علیه السّلام، انگشتر سلیمان علیه السّلام و تاج او، اثاث عیسی علیه السّلام و میراث انبیا و مرسلین در آن خورجین است.

در این وقت حسین علیه السّلام می فرماید: یابن رسول الله! از تو می خواهم که عصای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به این سنگ سخت بزنی و از خدا بخواهی که آن را در این سنگ سبز کند. و با این کار فقط می خواهد بزرگواری مهدی را به اصحابش نشان دهد تا او را اطاعت نموده و با او بیعت نمایند. مهدی علیه السّلام عصا را در سنگ سخت می کارد، پس سبز می شود و بزرگ می شود و شاخ و برگ پیدا می کند، تا آنجا که لشکر حسین علیه السّلام را زیر سایه خود قرار می دهد!

پس حسین می فرماید: الله اکبر! یابن رسول الله! دستت را دراز کن تا با تو بیعت نمایم! پس حسین علیه السّلام و سایر لشکریانش با او بیعت می کنند، به جز چهار هزار نفر که دارای مصحف ها و عباهای مویین هستند و به زیدیه معروفند. آنها می گویند: این کار مهدی علیه السّلام جز جادویی بزرگ نیست!

سپس حدیث را این کلام ادامه می دهد که فرمود: «اگر انصاف به خرج دهید، از خود انصاف کرده اید و به او انصاف نموده اید» و مانند آنچه گذشت را نقل می کند و پس از آن چیزی نمی آورد.

بیان

«هود» به معنای توبه و رجوع به حق است و «صبا یصبو» یعنی میل پیدا کرد و «صبأ» با همزه، یعنی از دینی به دینی خارج شد.

ص: 36

و اعلم أن تاریخ الولادة مخالف لما مر و المشهور أن سرمن رأی بناها المعتصم و لعل المتوکل أتم بناءها و تعمیرها فلذا نسبت إلیه و قال الفیروزآبادی سرمن رأی بضم السین و الراء أی سرور و بفتحهما و بفتح الأول و ضم الثانی و سامرا و مده البحتری فی الشعر أو کلاهما لحن و ساء من رأی بلد لما شرع فی بنائه المعتصم ثقل ذلک علی عسکره فلما انتقل بهم إلیها سر کل منهم برؤیتها فلزمها هذا الاسم.

قوله فبغیر سنة القائم لعل المعنی أن الحسین علیه السلام کیف یظهر قبل القائم علیه السلام بغیر سنته فأجاب علیه السلام بأن ظهوره بعد القائم إذ کل بیعة قبله ضلالة قوله علیه السلام فها أنا ذا آدم یعنی فی علمه و فضله و أخلاقه التی بها تتبعونه و تفضلونه و شحب لونه کجمع و نصر و کرم و عنی تغیر قوله علیه السلام و یلزمهما إیاه أقول العلة و السبب فی إلزام ما تأخر عنهما من الآثام علیهما ظاهر لأنهما بمنع أمیر المؤمنین علیه السلام عن حقه و دفعه عن مقامه صارا سببین لاختفاء سائر الأئمة و مغلوبیتهم و تسلط أئمة الجور و غلبتهم إلی زمان القائم علیه السلام و صار ذلک سببا لکفر من کفر و ضلال من ضل و فسق من فسق لأن الإمام مع اقتداره و استیلائه و بسط یده یمنع من جمیع ذلک و عدم تمکن أمیر المؤمنین صلوات الله علیه من بعض تلک الأمور فی أیام خلافته إنما کان لما أسساه من الظلم و الجور.

و أما ما تقدم علیهما فلأنهما کانا راضیین بفعل من فعل مثل فعلهما من دفع خلفاء الحق عن مقامهم و ما یترتب علی ذلک من الفساد و لو کانا منکرین لذلک لم یفعلا مثل فعلهم و کل من رضی بفعل فهو کمن أتاه کما دلت علیه الآیات الکثیرة حیث نسب الله تعالی فعال آباء الیهود إلیهم و ذمهم علیها لرضاهم بها و غیر ذلک و استفاضت به أخبار الخاصة و العامة.

علی أنه لا یبعد أن یکون لأرواحهم الخبیثة مدخلا فی صدور تلک الأمور عن الأشقیاء کما أن أرواح الطیبین من أهل بیت الرسالة کانت مؤیدة للأنبیاء و الرسل معینة لهم فی الخیرات شفیعة لهم فی رفع الکربات کما مر فی کتاب

ص: 37

بدان که تاریخ ولادت مهدی علیه السّلام که در این روایت ذکر شده، با آنچه سابقا گذشت مخالفت دارد. دیگر اینکه مشهور این است که شهر سامره را معتصم عباسی ساخت. شاید متوکل بنای آن را تمام کرده و به نام او معروف گشته است. فیروزآبادی در «قاموس» می نویسد: «سُرُّ مَن رَأَی» که نام شهر سامره است، به ضم سین و راء، به معنای سرور و به فتح آن دو و فتح اولی و ضم دومی، یعنی هر کس آن را دید مسرور شد. و «بحتری» در شعر آن را ممدود (یعنی سامراء) خوانده، یا اینکه هر دو نوع آن غلط است. و بدش آمد کسی که شهر را دید و علت این نام آن بود که وقتی معتصم شروع به بنای آن شهر کرد، بر لشکر وی دشوار آمد، ولی وقتی لشکرش را به آنجا منتقل کرد، هر کس از سپاه او آنجا را دید مسرور گشت، لذا آن شهر را «سر من رأی» و به تخفیف «سامره» خواندند.

و اینکه مفضل پرسید: «آیا حسین بر خلاف سنت قائم عمل می کند»، شاید معنی آن این باشد که (با تعجب می پرسد) چطور می شود حسین علیه السّلام بر خلاف سنت قائم، پیش از ظهور او رجعت می کند؟ حضرت جواب داد که رجعت امام حسین علیه السّلام بعد از قیام قائم است، زیرا پیش از قیام قائم هر بیعتی ضلالت بزرگ و گمراهی است.

و اینکه: امام زمان علیه السّلام می فرماید: ... «بداند که من آدم هستم» یعنی علم و فضل و اخلاق او را که به خاطر آن شما از او پیروی می کردید، و او را گرامی می داشتید، من نیز همان علم و فضل و اخلاق را دارم. و عبارت «شحب لونه» بر وزن جمع و نصر و کرم و «عُنِی» یعنی تغییر پیدا کرد.

و اینکه: فرمود: «امام زمان تمام گناهان آینده مردم را به گردن دو خلیفه می اندازد»، علت آن روشن است. زیرا آنها امیرالمؤمنین علیه السّلام را از حق خودش منع کردند و از خلافتش دفع نمودند و این دو سبب شد که سایر امامان نیز کنار زده شوند و در صحنه اجتماع مغلوب گردند و به عکس خلفای ظالم بر سر کار آیند و تا زمان ظهور قائم بر مردم چیره شوند. این جنایت و ظلم، منشأ و علت کافر شدن هر کافری و گمراهی هر گمراهی و فسق هر فاسقی گردید.

زیرا اگر امام به خلافت می رسید، به واسطه قدرت و اقتدارش و استیلا و بسط یدی که داشت، می توانست از هر گونه کفر و گمراهی و فسق و مفاسد جلوگیری به عمل آورد. علت اینکه امیرالمؤمنین علیه السّلام در ایام خلافتش قدرت بر بعضی از امور پیدا نکرد، این بود که آن دو نفر قبلا اساس ظلم و ستم را پایه گذاری کرده بودند و این موضوع در دل های مردم ریشه دوانیده بود.

و اما علت اینکه گناهان گذشته بشر قبل را نیز به گردن آنها انداخت، این است که آن دو نفر راضی به افعال مردم امثال خود بودنند، مانند ممانعت جانشینان پیغمبران از رسیدن به حقشان و هر فسادی که بر این نیت و عمل مترتب می شود، زیرا اگر آنها این افعال را زشت می دانستند، خودشان مرتکب آن نمی شدند، و هر کس راضی به فعل کسی باشد، مانند این است که خود مرتکب آن شده است. چنان که آیات بسیاری دلیل بر این مدعاست. مانند اینکه خداوند کارهای زشت پدران یهود را نسبت به خود اینان داده و یهودان زمان پیغمبر را به واسطه آنچه پدرانشان در عهد حضرت موسی و سایر اعصار مرتکب می شدند، نکوهش می کند. زیرا خدا می دانست که یهودان عصر پیغمبر، از اعمال پدرانشان رضایت دارند و نیز روایات مستفیضه، هم از طریق شیعه و هم سنی مؤید این مطلب است.

به علاوه دور نیست که ارواح ناپاک آنها در صدور آن امور مفسدت انگیز از اشقیا، مدخلیت داشته است. همان طور که ارواح پاک اهل بیت پیغمبر علیهم السّلام، مؤید و مددکار کارهای خوبی بوده که پیغمبران انجام می داده اند و در رفع گرفتاری ها واسطه بوده اند، چنان که در کتاب

ص: 37

الإمامة.

و مع صرف النظر عن جمیع ذلک یمکن أن یؤول بأن المراد إلزام مثل فعال هؤلاء الأشقیاء علیهما و إنهما فی الشقاوة مثل جمیعهم لصدور مثل أفعال الجمیع عنهما.

قوله و المنادی من حول الضریح أی أجیبوا و انصروا أولاد الرسول صلی الله علیه و آله الملهوفین المنادین حول ضریح جدهم.

قوله علیه السلام و الخاف أی الجبل المطیف بالدنیا و لا یبعد أن یکون تصحیف القاف و الجزل بالفتح ما عظم من الحطب و یبس و الرکل الضرب بالرجل و کذا الرفس.

قوله علیه السلام لداعیها أی للداعی فیها إلی الحق و لا یجاب منادیها أی المستغیث فیها و لا یخالف والیها أی یطاع والی تلک الفتنة فی کل ما یرید و الجحجاح السید قوله جوانبها لعله بدل بعض و کذا نظائره.

قوله علیه السلام قال الله عز و جل فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ لعله علیه السلام فسر قوله تعالی إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ بزمان الرجعة بأن یکون المراد بالجنة و النار ما یکون فی عالم البرزخ کما ورد فی خبر آخر و استدل علیه السلام بها علی أن هذا الزمان منوط بمشیة الله کما قال تعالی غیر معلوم للخلق علی التعیین و هذا أظهر الوجوه التی ذکروها فی تفسیر هذه الآیة.

ص: 38

«امامت» گذشت، از اینها گذشته، ممکن است مطلب را این طور تأویل کنیم که امام زمان علیه السّلام، تمام کارهای آن دو نفر را به اعمال اشقیا تطبیق می کند و ثابت می نماید که آنها در شقاوت مانند همه اشقیای عالم بوده اند، زیرا هر کار شقاوت آمیز اشقیای عالم، از آنها نیز صادر شده است.

عبارت «و المنادی من حول الضریح» یعنی اجابت کنید و اولاد رسول صلّی اللَّه علیه و آله را یاری کنید؛ همان هایی که مورد ندبه هستند و در اطراف مرقد جدشان ندا می دهند.

کلمه «خاف» به معنای کوهی است که دو دنیا را فرا گرفته و بعید هم نیست غلط «قاف» باشد که همان کوه قاف است. «جزل» با فتح، چوب بزرگ و خشک را گویند و «رکل و رفس» به معنای ضربه زدن با پاست.

عبارت «لداعیها» یعنی برای دعوت کننده در آن به حقیقت، و عبارت «لا یجاب منادیها» به معنای فریادزننده در آن است. عبارت «و لا یخاف والیها» یعنی والی آن فتنه در هر آنچه می خواهد، اطاعت می شود. کلمه «جحجاح» به معنای سید است و کلمه «جوانبها» شاید بدل از بعض باشد و همچنین نظائر این کلمه در روایت نیز ممکن است بدل از بعض باشند.

و اینکه: خدا در آیه گذشته فرمود: اشقیا در آتش دوزخ و سعادتمندان در بهشت هستند، مگر اینکه خداوند تو بخواهد که آنها را نجات دهد (إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ) شاید حضرت خواسته است که در این آیه، خواستن خدا را به زمان رجعت تفسیر کند، به این معنی که در اینجا مقصود از بهشت و جهنم، عالم برزخ باشد، چنان که در روایت دیگر هم رسیده است و با این بیان، حضرت استدلال کرده است که این زمان منوط به مشیت خداوند است که برای مردم روشن نیست، و این معنی بهترین وجهی است که مفسرین در تفسیر این آیه ذکر کرده اند .

ص: 38

باب بیست و نهم : در پیرامون رجعت

روایات

روایت1.

منتخب البصائر: حمران بن اعین و ابوالخطاب پیش از آنکه آن کارها از ابوالخطاب سر بزند(1) می گویند: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدیم که می فرمود: نخستین کسی که قبرش می شکافد و زنده شده به دنیا برمی گردد، حسین بن علی علیهما السّلام است. و این رجعت عمومی نیست (که تمام مردگان زنده شده سر از قبر درآورند) بلکه افراد خاصی به دنیا برمی گردند که یا مؤمن خالص یا مشرک محض باشند.(2)

روایت2.

منتخب البصائر: حماد بن عیسی می گوید: بکیر بن اعین به من گفت: کسی که من در شخصیت بزرگش شک ندارم، یعنی حضرت امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم و علی علیه السّلام به دنیا رجعت می کنند.(3)

روایت3.

منتخب البصائر: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: (اولی و دومی) را جبت و طاغوت نگویید، و از رجعت نیز سخن به میان نیاورید. اگر دشمنان به شما گفتند: شما شیعیان سابقا این حرف ها را می زدید،

ص: 39

تَقُولُونَ ذَلِکَ فَقُولُوا أَمَّا الْیَوْمَ فَلَا نَقُولُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَانَ یَتَأَلَّفُ النَّاسَ بِالْمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ لِیَکُفُّوا عَنْهُ فَلَا تَتَأَلَّفُونَهُمْ بِالْکَلَامِ.

به آنها بگویید اما امروز این را نمی گوییم، زیرا پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله با صرف صد هزار درهم دل های اینان را به دست آورد تا دست از وی بردارند. و شما (شیعیان) نمی توانید با سخنان خود دل های آنها را به دست آورید.(1)

مؤلف

أی لا تسموا الملعونین بهذین الاسمین أو لا تتعرضوا لهما بوجه.

مقصود حضرت این است که از دشمنان تقیه کنید و آنها را به این اسامی نخوانید (و از رجعت که خوشایند آنها نیست و برای شما ایجاد خطر می کند، صحبت ننمایید).

روایت4.

منتخب البصائر: زراره می گوید: از حضرت صادق علیه السّلام از رجعت و امثال این امور مهم سؤال کردم. حضرت فرمود: این را که می پرسید، هنوز وقت آن نرسیده است. خداوند می فرماید: «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ»(2)، {بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است.}.(3)

روایت5.

منتخب البصائر: حضرت صادق علیه السّلام در تأویل آیه: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی را محشور می گردانیم}(4) فرمود: هر مؤمنی که کشته شده باشد، به دنیا برمی گردد تا (بعد از زندگی مجدد) به مرگ طبیعی بمیرد و هر مؤمنی که مرده باشد، به دنیا برمی گردد تا کشته شود (و به ثواب شهادت نائل گردد).(5)

روایت6.

منتخب البصائر: ابو بصیر می گوید: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: آیا مردم عراق رجعت را انکار می کنند؟ عرض کردم: آری. فرمود: آیا این آیه را در قرآن نخوانده اند: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»، { و آن روز که از هر امّتی، گروهی را محشور می گردانیم}؟(6)

روایت7.

منتخب البصائر: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گویا حمران بن اعین و میسر بن عبدالعزیز را می بینم که با شمشیرهای خود، مردم (بی دین) را در بین صفا و مروه به خاک می اندازند (که البته مقصود امام رجعت آنها به دنیا است).(7)

روایت8.

منتخب البصائر: جابر جعفی می گوید: از حضرت صادق علیه السّلام درباره تفسیر این آیه سؤال شد: «وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ ...»، {و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید...}(8) فرمود: ای جابر! آیا می دانی راه خدا کدام است؟ عرض کرد: نه به خدا، مگر اینکه از

ص: 40

سَمِعْتُ مِنْکَ فَقَالَ الْقَتْلُ فِی سَبِیلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ ذُرِّیَّتِهِ فَمَنْ قُتِلَ فِی وَلَایَتِهِ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ یُؤْمِنُ بِهَذِهِ الْآیَةِ إِلَّا وَ لَهُ قَتْلَةٌ وَ مَیْتَةٌ إِنَّهُ مَنْ قُتِلَ یُنْشَرُ حَتَّی یَمُوتَ وَ مَنْ مَاتَ یُنْشَرُ حَتَّی یُقْتَلَ.

شی، [تفسیر العیاشی] عن ابن المغیرة: مثله (1)

شما بشنوم. فرمود: کشته شدن در راه علی علیه السّلام و اولاد اوست. هر کس در راه محبت او کشته شود، در راه خدا کشته شده است و هیچ کس نیست که به این آیه ایمان داشته باشد، مگر اینکه کشته شدن و مرگی در پیش دارد، به این معنی که اگر کشته شود، دوباره برانگیخته می شود تا بمیرد، و اگر مرد، برانگیخته می شود تا اینکه کشته شود.(1)

نظیر این روایت در تفسیر عیاشی هم ذکر شده است.(2)

مؤلف

شاید آخر روایت، تفسیر قسمت آخر آیه یعنی «وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ باشد» به این معنی که مقصود از «حشر»، رجعت باشد.

روایت9.

منتخب البصائر: فیض بن ابی شیبه می گوید: شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام آیه «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ...»، {[یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت...}(3) را تلاوت نمود و سپس فرمود: تمام پیغمبران به رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله ایمان می آورند و علی علیه السّلام را یاری می نمایند. فیض می گوید: پرسیدم: علی علیه السّلام را یاری می نمایند؟ فرمود: آری! و اللَّه خداوند از زمان آدم تا پیغمبر خاتم هر پیغمبری را که مبعوث گردانید، دوباره به دنیا برمی گرداند، تا در رکاب امیرالمؤمنین علیه السّلام جهاد کنند.(4)

در تفسیر عیاشی نیز این روایت نقل شده است.(5)

ص: 41

شی، [تفسیر العیاشی] عن فیض بن أبی شیبة: مثله.

روایت10.

منتخب البصائر: حضرت امام محمد باقر علیه السّلام در تفسیرآیه «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ»، {ای کشیده ردایِ شب بر سر، برخیز و بترسان.}(1) فرمود: مقصود از «مدثر»، محمد صلّی اللَّه علیه و آله و آمدن آن حضرت در زمان رجعت است که مردم را از نافرمانی خدا برحذر می دارد. و در آیه دیگر که خدا می فرماید: «إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ نَذِیراً لِلْبَشَرِ»، {که آیات [قرآن] از پدیده های بزرگ است. بشر را هشداردهنده است}(2) نیز مقصود پیغمبر است که در رجعت به دنیا بازگشته و بشر را از معصیت خدا برحذر می دارد. و هم در آیه دیگری که می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ»، {و ما تو را جز [به سِمَتِ] بشارتگر و هشداردهنده برای تمام مردم، نفرستادیم.} (3) مقصود آن حضرت است که خدا او را در رجعت، برای هدایت و تأمین حوائج تمام مردم جهان برانگیخته می گرداند.(4)

روایت11.

منتخب البصائر: امیرالمؤمنین علیهماالسّلام فرمود: آمدن «مدثر» در رجعت حتمی است. مردی عرض کرد: یا امیر المؤمنین! آیا پیش از قیامت انسان زنده می شود و باز می میرد؟ فرمود: آری، و اللَّه یک لحظه کفر بعد از رجعت، سخت تر از چند کفر قبل از رجعت است.(5)

روایت12.

منتخب البصائر: خثعمی می گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام فرمود: ابلیس گفت:«أَنْظِرْنی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»، {مرا تا روزی که [مردم] برانگیخته خواهند شد مهلت ده.}(6) ولی خداوند از این خواسته او ابا نمود و فرمود: «إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»، {در حقیقت، تو از مهلت یافتگانی، تا روز معیّنِ معلوم.}(7) وقتی روز معین معلوم برسد، ابلیس لعنة الله بر تمام پیروانش از زمان خلقت آدم توسط خدا تا روز معین معلوم، ظاهر می شود و این آخرین بازگشتی است که امیرالمؤمنین علیه السّلام دارد. پس گفتم: آیا امیرالمؤمنین علیه السّلام چندین بازگشت دارد؟ فرمود: بله! چندین و چند بازگشت، و هیچ امامی در هیچ قرنی نیست، مگر اینکه نیکوکار و زشت کار در روزگارش با او رجعت می کنند تا خدا مؤمن را بر کافر غلبه دهد.

وقتی روز معین معلوم رسید، امیرالمؤمنین علیه السّلام با یارانش و ابلیس با یارانش بر می گردند و وعده گاه آنان در زمینی از اراضی فرات است که به آن «روحا» گفته می شود و نزدیک

ص: 42

مِنْ کُوفَتِکُمْ فَیَقْتَتِلُونَ قِتَالًا لَمْ یُقْتَتَلْ مِثْلُهُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَالَمِینَ فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ رَجَعُوا إِلَی خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَی مِائَةَ قَدَمٍ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ وَقَعَتْ بَعْضُ أَرْجُلِهِمْ فِی الْفُرَاتِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَهْبِطُ الْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَامَهُ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ مِنْ نُورٍ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ رَجَعَ الْقَهْقَرَی نَاکِصاً عَلَی عَقِبَیْهِ فَیَقُولُونَ لَهُ أَصْحَابُهُ أَیْنَ تُرِیدُ وَ قَدْ ظَفِرْتَ فَیَقُولُ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَیَلْحَقُهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَیَطْعُنُهُ طَعْنَةً بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَیَکُونُ هَلَاکُهُ وَ هَلَاکُ جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُعْبَدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُشْرَکُ بِهِ شَیْئاً وَ یَمْلِکُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَرْبَعاً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ حَتَّی یَلِدَ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام أَلْفَ وَلَدٍ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً وَ عِنْدَ ذَلِکَ تَظْهَرُ الْجَنَّتَانِ الْمُدْهَامَّتَانِ عِنْدَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ مَا حَوْلَهُ بِمَا شَاءَ اللَّهُ.

کوفه شماست. پس چنان جنگی با هم می کنند که از روزی که خدا جهانیان را خلق نمود، جنگی به مانند آن رخ نداده است. گویا من یاران امیرالمؤمنین علیه السّلام را می بینم که صد قدم به عقب رفته اند، و گویا می بینم که قسمتی از پاهایشان در آب فرات فرو رفته است!

پس در این هنگام، خداوند جبار عزوجل و ملائکه، در سایه ای از ابرها هبوط می کنند و کار تمام می شود، و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رو به روی اوست و در دستانش چیزی نورانی است. پس وقتی ابلیس به آن نظر می کند، به عقب برگشته و پشت می کند. پس یارانش به او می گویند: کجا می خواهی بروی؟ تو که داری پیروز می شوی! می گوید: من چیزی می بینم که شما نمی بینید! من از خدای رب العالمین می ترسم! پس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به او می رسد و با نیزه بین دو شانه او ضربتی می زند که سبب هلاکت او و تمام پیروانش می شود. در این هنگام خدا عبادت می شود و چیزی در عبادت با او شریک نمی شود. و امیرالمؤمنین چهل و چهار هزار سال حکومت می کند تا جایی که یک مرد از شیعیان علی علیه السّلام، هزار فرزند پسر از صلب خویش متولد می سازد و در این هنگام، دو بهشت که از شدت سبزی به سیاهی می زند، نزدیک مسجد کوفه و حوالی آن آشکار می شود.(1)

مؤلف

«هبوط خدای جبار» کنایه از نزول عذاب اوست و تأویل آیه ای که متضمن این خبر است، در کتاب توحید گذشت و روایتی از حضرت رضا علیه السّلام در باب «توحید» گذشت که این آیه چنین نازل شده: «الا ان یأتیهم الله بالملائکة فی ظلل من الغمام.» بنابراین ممکن است «واو» در عبارت «و الملائکة» در اینجا زائد و از نساخ اضافه شده باشد.

روایت13.

منتخب البصائر: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که پیش از روز قیامت به حساب مردم رسیدگی می کند، حسین بن علی علیه السّلام است و حساب روز قیامت هم به دست اوست، به این معنی که هر کسی را که (خدا بخواهد) او به بهشت یا به دوزخ می فرستد.(2)

روایت14.

منتخب البصائر: امام باقر علیه السّلام فرمود:

ص: 43

قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یَرْجِعُ لَجَارُکُمُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَیَمْلِکُ حَتَّی تَقَعَ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ مِنَ الْکِبَرِ.

خص، [منتخب البصائر] سعد عن ابن عیسی و ابن عبد الجبار و أحمد بن الحسن بن فضال جمیعا عن الحسن بن فضال عن أبی المغراء(1)

عن داود بن راشد: مثله.

اول کسی که در رجعت به دنیا برمی گردد، همسایه شما حسین علیه السّلام است. آن حضرت چندان سلطنت می کند که از پیری ابروانش روی دیدگانش را می گیرد.(1)

در همین کتاب این روایت به سند دیگری نیز مذکور است.

روایت15.

منتخب البصائر: حضرت صادق علیه السّلام در تأویل آیه «یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ»، {همان روز که آنان بر آتش، عقوبت [و آزموده] شوند.}(2) فرمود: مقصود این است که در رجعت، غل و غش آنها مانند طلا گرفته می شود، تا آنکه هر چیزی به حقیقت خود بازگشت کند.(3)

مؤلف

شاید بیان حضرت، اشاره به اخباری باشد که درباره امتزاج بین دو طینت وجود دارد (در مجلدات سابق بحار گذشت) یا اینکه مقصود امتحان آنها باشد تا آنکه واقعیت و باطن آنها آشکار شود.

روایت16.

منتخب البصائر: حضرت موسی کاظم علیه السّلام فرمود: مردمی که مرده اند، به دنیا بازگشت خواهند کرد و انتقام خود را می گیرند. به هر کس که آزاری رسیده، به مثل آن قصاص می کند و هر کس خشمی دیده، به مانند آن انتقام می گیرد. و هر کس که کشته شده، قاتل را خود به تقاص خون خود می کشد و برای این منظور، دشمنان آنها نیز به دنیا برمی گردند تا خون ریخته شده خود را تلافی کنند. و بعد از کشتن آنها، سی ماه زنده می مانند. سپس همگی در یک شب می میرند، در حالی که انتقام خون خود را گرفته اند و دل هاشان شفا یافته است. دشمنان آنها به سخت ترین عذاب دوزخ مبتلا می شوند. آنگاه در پیشگاه خداوند جبار می ایستد تا حقوق از دست رفته آنها را از دشمنان بگیرد.(4)

روایت17.

منتخب البصائر: محمد بن عبد اللَّه بن حسین می گوید: همراه پدرم بر حضرت صادق علیه السّلام وارد شدیم، میان آن حضرت و پدرم سخنی گذشت، سپس پدرم به حضرت عرض کرد: درباره رجعت چه می فرمایید؟ فرمود: در این باره همان را می گویم که خداوند فرموده است. تفسیر این آیه بیست و پنج شب قبل از رسیدن آن به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله رسید. خداوند

ص: 44

عَزَّ وَ جَلَ تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ(1) إِذَا رَجَعُوا إِلَی الدُّنْیَا وَ لَمْ یَقْضُوا ذُحُولَهُمْ فَقَالَ لَهُ أَبِی یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ أَیَّ شَیْ ءٍ أَرَادَ بِهَذَا فَقَالَ إِذَا انْتَقَمَ مِنْهُمْ وَ بَاتَتْ (2) بَقِیَّةُ الْأَرْوَاحِ سَاهِرَةً لَا تَنَامُ وَ لَا تَمُوتُ.

در قرآن می فرماید: « تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ»، {در این صورت، این برگشتی زیان آور است.}(1) و این هنگامی است که مردم به دنیا برمی گردند و خونخواهی آنها تمام می شود. پدرم به حضرت عرضه داشت: مقصود از آیه «فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ، فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ»، {و [لی] در حقیقت، آن [بازگشت، بسته به] یک فریاد است [و بس]. و بناگاه آنان در زمینِ هموار خواهند بود.}(2) چیست؟ فرمود: وقتی از ستمگران انتقام گرفته شد و سپس مردند، ارواح آنها بیدارند، نه می خوابند و نه می میرند.(3)

مؤلف

کلمه «ذحول» جمع ذحل و طلب خون است. شاید علت اینکه اینان به بازگشت زیان بخش توصیف شده اند، این باشد که آنها بعد از قتل و عذاب شدن، عذابشان تمام نمی شود، بلکه کیفرهای روز قیامت نیز در انتظار آنهاست. یا به این معنی باشد که آنها قادر نیستند برای انواع قتل ها و عذاب ها راه چاره ای بیندیشند. و «ساهره» شاید بنا بر اسناد مجازی، این طور کلمه ای در تقدیر باشد که آنها در حالت بیداری می باشند، یا اینکه در میان گروه بیدارها هستند.

بیضاوی در تفسیر «تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ» می نویسد: این رجعت، بازگشت زیانکاران است، یا صاحبان این رجعت زیانکارند، و معنی آن این است که اگر این رجعت درست باشد، ما از زیانکاران می باشیم، زیرا ما آن را دروغ می دانستیم، و این را به طور مسخره می گویند. آیه «فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ» متعلق به محذوف است، یعنی آن را دشوار نگیرید. «فما هی الا صیحة واحدة»، این رجعت، جز یک صدا که نفخه است، نیست. «فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ» یعنی با آن صدا، آنها در روی زمین زنده خواهند بود، بعد از آنکه مرده بودند و در دل زمین جای داشتند. «ساهره» زمین سفید هموار است. علت اینکه چنین زمینی را «ساهره» گفته اند این است که «سراب» در آن جریان دارد، چه که ساهره به معنی جاری شدن است. عرب می گوید: «عین ساهرة» یعنی چشمه ای که آب آن جاری است. و ضد ساهره، «نائمه» است. یا به این خاطر آن را ساهره گویند که رونده این راه، با ترس شب را بیدار است. و گفته شده که ساهره، اسمی برای جهنم است. (پایان کلام بیضاوی)(4)

مؤلف

بنا بر تأویل حضرت، عبارت «تلک اذا کرة خاسرة» قطعا کلام آنان در رجعت است، نه اینکه کلامشان در زندگی دنیا و بر وجه استهزاء باشد.

روایت18.

منتخب البصائر: محمد بن سلیمان دیلمی از پدرش روایت می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام تفسیر این آیه شریفه را پرسیدم: «إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً»، { آن گاه که در میان شما پیامبرانی قرار داد، و شما را پادشاهانی ساخت.}(5) حضرت فرمود: مقصود از انبیا، پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله،

ص: 45

وَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ ذُرِّیَّتُهُ وَ الْمُلُوکُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام قَالَ فَقُلْتُ وَ أَیَّ مُلْکٍ أُعْطِیتُمْ فَقَالَ مُلْکَ الْجَنَّةِ وَ مُلْکَ الْکَرَّةِ.

ابراهیم، اسماعیل و ذریه اوست. و منظور از پادشاهان، ائمه اطهار علیهم السّلام می باشند. عرض کردم: خداوند چه سلطنتی به شما عطا فرموده؟ فرمود: سلطنت بهشت و سلطنت به هنگام رجعت.(1)

روایت19.

منتخب البصائر: معلی بن خنیس می گوید: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: نخستین کسی که به دنیا برمی گردد، حسین بن علی علیه السّلام است و او چندان سلطنت می کند که از پیری ابروانش به روی دیدگانش می افتد. سپس حضرت فرمود: اینکه خداوند (به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله ) می فرماید: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»، {در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.}(2) مقصود پیغمبرشما صلّی اللَّه علیه و آله است که به دنیا برمی گردد.(3)

روایت20.

منتخب البصائر: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: خدای تبارک و تعالی احد واحد است و در یگانگی خود متفرد است. سپس خداوند کلامی فرمود که تبدیل به نور شد و از آن نور محمد صلّی اللَّه علیه و آله را آفرید و من و ذریه ام را نیز از آن خلق نمود. سپس کلامی فرمود که تبدیل به روح شد و خدا آن روح را در آن نور سکنی داد و آن را در ابدان ما ساکن نمود. پس ما روح الله و کلمات الله هستیم. پس به ما بر خلق خود احتجاج نمود. پس ما پیوسته در سایه ای سبز بودیم، جایی که از خورشید و ماه و شب و روز خبری نبود و چشمی نبود که بجنبد. ما خدا را عبادت و تقدیس و تسبیح می کردیم و این امر قبل از خلق جهان آفرینش بود و قبل از پیمان بر ایمان گرفتن از انبیا، پیمان یاری ما گرفتن از ایشان بود و این معنای سخن خدای عزوجل است که فرمود: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم، سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و حتماً یاری اش کنید.}(4) منظور این است که به محمد صلّی اللَّه علیه و آله ایمان بیاورید و وصی و جانشین او را یاری کنید و همگی شما او را یاری خواهید نمود .

و خدا میثاق مرا با میثاق محمد صلّی اللَّه علیه و آله بر یاری ما نسبت به یکدیگر اخذ نمود. پس من محمد صلّی اللَّه علیه و آله را یاری کردم، در رکابش جهاد نمودم، دشمنش را کشتم و به عهد و میثاقی که با خدا داشتم وفا کردم، و یاری من برای محمد صلّی اللَّه علیه و آله است و احدی از انبیا و رسولان خدا مرا یاری ننمودند و علت این بود که خدا آنان را قبض روح کرد. اما به زودی مرا یاری خواهند نمود و مابین شرق و غرب عالم برای من خواهد بود.

ص: 46

وَ لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ أَحْیَاءً مِنْ آدَمَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کُلَّ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ یَضْرِبُونَ بَیْنَ یَدَیَّ بِالسَّیْفِ هَامَ الْأَمْوَاتِ وَ الْأَحْیَاءِ وَ الثَّقَلَیْنِ جَمِیعاً فَیَا عَجَبَا وَ کَیْفَ لَا أَعْجَبُ مِنْ أَمْوَاتٍ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ أَحْیَاءً یُلَبُّونَ زُمْرَةً زُمْرَةً بِالتَّلْبِیَةِ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ یَا دَاعِیَ اللَّهِ قَدْ تَخَلَّلُوا بِسِکَکِ الْکُوفَةِ قَدْ شَهَرُوا سُیُوفَهُمْ عَلَی عَوَاتِقِهِمْ لَیَضْرِبُونَ بِهَا هَامَ الْکَفَرَةِ وَ جَبَابِرَتِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ مِنْ جَبَّارَةِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ حَتَّی یُنْجِزَ اللَّهُ مَا وَعَدَهُمْ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً(1) أَیْ یَعْبُدُونَنِی آمِنِینَ لَا یَخَافُونَ أَحَداً مِنْ عِبَادِی لَیْسَ عِنْدَهُمْ تَقِیَّةٌ وَ إِنَّ لِی الْکَرَّةَ بَعْدَ الْکَرَّةِ وَ الرَّجْعَةَ بَعْدَ الرَّجْعَةِ وَ أَنَا صَاحِبُ الرَّجَعَاتِ وَ الْکَرَّاتِ وَ صَاحِبُ الصَّوْلَاتِ وَ النَّقِمَاتِ وَ الدُّولَاتِ الْعَجِیبَاتِ (2)

وَ أَنَا قَرْنٌ مِنْ حَدِیدٍ وَ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

أَنَا أَمِینُ اللَّهِ وَ خَازِنُهُ وَ عَیْبَةُ سِرِّهِ وَ حِجَابُهُ وَ وَجْهُهُ وَ صِرَاطُهُ وَ مِیزَانُهُ وَ أَنَا الْحَاشِرُ إِلَی اللَّهِ وَ أَنَا کَلِمَةُ اللَّهِ الَّتِی یَجْمَعُ بِهَا الْمُفْتَرِقَ وَ یُفَرِّقُ بِهَا الْمُجْتَمِعَ وَ أَنَا أَسْمَاءُ اللَّهِ الْحُسْنَی وَ أَمْثَالُهُ الْعُلْیَا وَ آیَاتُهُ الْکُبْرَی وَ أَنَا صَاحِبُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أُسْکِنُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أُسْکِنُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ إِلَیَّ تَزْوِیجُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِلَیَّ عَذَابُ أَهْلِ النَّارِ وَ إِلَیَّ إِیَابُ الْخَلْقِ جَمِیعاً وَ أَنَا الْإِیَابُ الَّذِی یَئُوبُ إِلَیْهِ کُلُّ شَیْ ءٍ بَعْدَ الْقَضَاءِ وَ إِلَیَّ حِسَابُ الْخَلْقِ جَمِیعاً وَ أَنَا صَاحِبُ

ص: 47

و خداوند افراد زنده ای از آدم تا خاتم صلوات الله علیهم را برمی انگیزد. هر پیامبر مرسلی در رکاب من، مخّ مردگان و زندگان و جن و انس را با شمشیر می کوبد.

عجیب است و چگونه تعجب نکنم از مردگانی که خدا آنان را زنده برمی انگیزد و گروه گروه با این نوا تلبیه می گویند که لبیک ای دعوت کننده! آنان در میان خیابان های کوفه ظاهر می شوند و شمشیرهایشان را بر دوش خود حمل می کنند تا با آن مغز سر کافران و زورگویانشان و پیروان آنها و زورگویان اولین و آخرین را بکوبند، تا خداوند عزوجل وعده خود در خصوص آنها را عملی سازد، چنانچه می فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً»، {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد، همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند.}(1) یعنی مرا در امنیت بپرستند و و از احدی از بندگانم نهراسند و تقیه ای نکنند .

و من بازگشتی پس از بازگشت دارم و رجوعی پس از رجوع؛ من صاحب بازگشت ها و رجعت هایم؛ صاحب حمله ها و گزند ها و چیرگی های شگفت آور هستم؛ من دژ آهنینم و من بنده خدا و برادر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله هستم.

من امین خدا و خزانه دار اویم؛ جایگاه سرّ و حجاب و حقیقت و صراط و میزان هستم؛ من برانگیزنده مردمان به سوی خدایم؛ من کلمه خدا هستم که خدا با آن مؤمنان پراکنده را جمع و کفار مجتمع را پراکنده می سازد.

من نام های نیکوی خدا و مثال های بلند او و آیات عظیم او و صاحب بهشت و جهنم هستم؛ بهشتیان را در بهشت اسکان می دهم و جهنمیان را به جهنم می فرستم؛ تزویج اهل بهشت به دست من و عذاب اهل جهنم نیز به دست من است و آمدن تمام خلق به سوی من است. من آن جایگاهی هستم که هر چیزی بعد از فنا به آن برمی گردد و حساب تمام خلق به سوی من است. من صاحب بخشش هایم؛

ص: 47

الْهِبَاتِ وَ أَنَا الْمُؤَذِّنُ عَلَی الْأَعْرَافِ-(1) وَ أَنَا بَارِزُ الشَّمْسِ أَنَا دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ أَنَا قَسِیمُ النَّارِ-(2)

وَ أَنَا خَازِنُ الْجِنَانِ وَ صَاحِبُ الْأَعْرَافِ-(3)

وَ أَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَعْسُوبُ الْمُتَّقِینَ وَ آیَةُ السَّابِقِینَ وَ لِسَانُ النَّاطِقِینَ وَ خَاتَمُ الْوَصِیِّینَ وَ وَارِثُ النَّبِیِّینَ وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ صِرَاطُ رَبِّیَ الْمُسْتَقِیمُ وَ فُسْطَاطُهُ وَ الْحُجَّةُ عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ مَا فِیهِمَا وَ مَا بَیْنَهُمَا وَ أَنَا الَّذِی احْتَجَّ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکُمْ فِی ابْتِدَاءِ خَلْقِکُمْ وَ أَنَا الشَّاهِدُ یَوْمَ الدِّینِ وَ أَنَا الَّذِی عَلِمْتُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الْقَضَایَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ الْأَنْسَابَ وَ اسْتُحْفِظْتُ آیَاتِ النَّبِیِّینَ الْمُسْتَخْفِینَ الْمُسْتَحْفَظِینَ وَ أَنَا صَاحِبُ الْعَصَا وَ الْمِیسَمِ-(4)

وَ أَنَا الَّذِی سُخِّرَتْ لِیَ السَّحَابُ وَ الرَّعْدُ

ص: 48

من بر اعراف اذن می دهم؛ من خورشید را آشکار می سازم؛ من جنبنده زمین هستم؛ من تقسیم کننده آتش و خزانه دار بهشت و صاحب اعراف می باشم.

من امیرالمؤمنین، رئیس متقیان، آیه سبقت گیرندگان، زبان گویندگان، آخرین اوصیا، وارث انبیا و جانشین پروردگار جهانیانیم؛ من راه مستقیم پروردگار، خیمه او، حجت بر اهل آسمان و زمین و آنچه در آن است و آنچه بین آن دو است، هستم. من کسی هستم که خدا در ابدتای آفرینش شما با او به شما احتجاج کرد؛ من گواه روز جزا و کسی هستم که علم مرگ ها و بلاها و قضاوت ها و فصل الخطاب و علم نسب ها را می دانم و نشانه های انبیایی را که در خفا حافظ اسرار خدا بودند، حفظ نمودم.

من صاحب عصا و وسیله داغ گذاشتنم؛ من کسی هستم که ابر ها و رعد

ص: 48

وَ الْبَرْقُ وَ الظُّلَمُ وَ الْأَنْوَارُ وَ الرِّیَاحُ وَ الْجِبَالُ وَ الْبِحَارُ وَ النُّجُومُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ أَنَا الْقَرْنُ الْحَدِیدُ(1)

وَ أَنَا فَارُوقُ الْأُمَّةِ وَ أَنَا الْهَادِی وَ أَنَا الَّذِی أَحْصَیْتُ کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً بِعِلْمِ اللَّهِ الَّذِی أَوْدَعَنِیهِ وَ بِسِرِّهِ الَّذِی أَسَرَّهُ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیَّ وَ أَنَا الَّذِی أَنْحَلَنِی رَبِّی اسْمَهُ وَ کَلِمَتَهُ وَ حِکْمَتَهُ وَ عِلْمَهُ وَ فَهْمَهُ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ اسْأَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أَسْتَعْدِیکَ عَلَیْهِمْ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ مُتَّبِعِینَ أَمْرَهُ.

و برق و تاریکی ها و انوار و باد ها و کوه ها و دریا ها

و ستارگان و خورشید و ماه مسخر من شدند؛ من دژ آهنینم؛ من فاروق امت و هدایتگرم؛ من کسی هستم که حساب عدد هر چیز را به سبب علمی که خدا در من به ودیعت نهاده و به سبب سرّی که خدا به محمد صلّی اللَّه علیه و آله سپرد و پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله نیز آن را به من نجوا کرد، دارم؛ من کسی هستم که خدا نام و حقیقت و حکمت و علم و فهمش را به من بخشید.

ای جماعت مردم! قبل از آنکه مرا از دست بدهید، از من بپرسید. خدایا! من تو را شاهد می گیرم و تو را بر آنان به یاری می طلبم و حول و قوه ای جز به خدای بلند مرتبه بزرگ نیت ندارم. حمد خدا راست! حمد خدا راست! در حالی که ما تابع امر او هستیم.(1)

مؤلف

بیضاوی در تفسیر آیه «و اذ اخذ الله...» می گوید: گفته شده که این آیه بر ظاهر آن محمول است و وقتی این حکم انبیا باشد که پیمان دادند، امت ها به این پیمان دادن سزاوارترند. و گفته شده که معنای آیه این است که خدا از انبیا و امت هایشان پیمان گرفت و با ذکر پیمان گرفتن از انبیا، از ذکر اخذ پیمان از اممشان بی نیاز شد. و گفته شده که اضافه «میثاق» به «نبیّین»، اضافه مصدر به فاعل است و معنا این می شود که وقتی خدا میثاقی را که انبیا از امت های خود گرفتند اخذ نمود. و گفته شده که مراد پیمان اولاد انبیاست، بنا بر حذف مضاف که اولاد انبیا، بنی اسرائیل بودند، یا اینکه خدا اولاد ناخلف انبیا را از باب استهزاء، «نبیّین» نامید؛ زیرا می گفتند: ما نسبت به نبوت از محمد سزاوارتریم، زیرا ما اهل کتابیم و انبیا از ما هستند. (پایان کلام بیضاوی)(2)

و اکثر مفسران می گویند: پیمان بر نصرت گرفتن، یعنی بشارت دادن امت ها به پیغمبر آخرالزمان است و بُعد این تفسیر مخفی نیست و آنچه در حدیث ذکر شده، مطابق ظاهر آیه است.

و جزری در جریان عمرو اسقف می گوید: گفت: تو را قرن می بینم! پرسید: قرن چیست؟ گفت: قرنی از آهن و «قرن» به فتح قاف، به معنای دژ و قلعه است.

مؤلف

تفسیر واژگان و عبارات حدیث، در «کتاب احوال امیرالمؤمنین علیه السّلام» گذشت .

ص: 49

روایت21.

تفسیر عیاشی: صالح بن میثم می گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره تفسیر آیه «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً»، {با آنکه هر که در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است،}(1) پرسیدم. فرمود: تحقق این آیه زمانی است که علی علیه السّلام می فرماید: من سزاوارترین مردم به این آیه هستم: «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ. الی قوله کَاذِبِینَ»(2)، {و با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد برنخواهد انگیخت. آری، [انجام] این وعده بر او حق است، لیکن بیشتر مردم نمی دانند. تا [خدا] آنچه را در [مورد] آن اختلاف دارند، برای آنان توضیح دهد، و تا کسانی که کافر شده اند، بدانند که آنها خود دروغ می گفته اند.}(3)

روایت22.

امالی صدوق: ثمالی می گوید: امام باقر علیه السّلام به من فرمود: ای اباحمزه! علی علیه السّلام را پایین تر از آنجا که خداوند قرار داده قرار مدهید و او را بالاتر از آنجا که خداوند قرار داده قرار مدهید. همین عظمت علی علیه السّلام را بس که با اهل رجعت (پس از بازگشت به دنیا) می جنگد و اهل بهشت را تزویج می نماید.(4)

در بصائر الدرجات و اختصاص نیز مثل این روایت نقل شده است.

روایت23.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا از زمان آدم علیه السّلام و پس از او، هیچ پیامبری را مبعوث نفرمود، مگر اینکه به دنیا بر می گردد و امیرالمؤمنین علیه السّلام را یاری می کند. و این معنای آیه «لَتُؤمِنُنَّ بِهِ» است، یعنی حتما به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله ایمان می آورید و «لَتَنصُرَنَّ» یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام را یاری می کنید.(5)

روایت24.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم قمی در تفسیر این آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً»، {و از اهلِ کتاب، کسی نیست مگر آنکه پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد، و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود}(6) می گوید: روایت شده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وقتی رجعت نمود، تمام مردم به او ایمان می آورند.

سپس علی بن ابراهیم می گوید: شهر بن حوشب می گوید: حجاج بن یوسف به من گفت: ای شهر! یک آیه ای در قرآن است که مرا عاجز کرده است و معنایش را نمی دانم. من گفتم: کدام آیه است ایها الامیر؟ حجاج گفت: آیه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ» است. به خدا قسم من بسیاری از یهود و نصارا را دستور دادم گردن بزنند

ص: 50

أَرْمَقُهُ بِعَیْنِی فَمَا أَرَاهُ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ حَتَّی یُحْمَلَ فَقُلْتُ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ لَیْسَ عَلَی مَا تَأَوَّلْتَ قَالَ کَیْفَ هُوَ قُلْتُ إِنَّ عِیسَی یَنْزِلُ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَی الدُّنْیَا فَلَا یَبْقَی أَهْلُ مِلَّةٍ یَهُودِیٍّ وَ لَا غَیْرُهُ إِلَّا آمَنَ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یُصَلِّی خَلْفَ الْمَهْدِیِّ قَالَ وَیْحَکَ أَنَّی لَکَ هَذَا وَ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ بِهِ فَقُلْتُ حَدَّثَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام فَقَالَ جِئْتَ وَ اللَّهِ بِهَا مِنْ عَیْنٍ صَافِیَةٍ.

و در آن هنگام آنها را به دقت می نگریستم، هیچ گاه ندیدم که لب های خود را پیش از مرگشان، به منظور ایمان آوردن به عیسی حرکت دهند.

من گفتم: ایها الامیر! تأویل آیه این نیست که شما فهمیده اید. حجاج پرسید: پس تأویل آن چیست؟ گفتم: عیسی بن مریم پیش از روز قیامت به دنیا فرود می آید، و در آن موقع پیروان هیچ دینی اعم از یهودی و غیره نمی ماند جز اینکه قبل از مرگ، به وی ایمان می آورند، و عیسی خود پشت «سر مهدی» نماز می گذارد. حجاج گفت: وای بر تو! این را از کی دانستی و از کجا آورده ای؟ گفتم: محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام (امام محمد باقر علیه السّلام ) به من خبر داد. حجاج گفت: به خدا قسم این تأویل را از چشمه زلالی آورده ای!(1)

روایت25.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم قمی در تفسیر «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ»، {بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است.}(2) گفت: یعنی تأویل آن نرسیده؛ «کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»، {کسانی [هم] که پیش از آنان بودند، همین گونه [پیامبرانشان را] تکذیب کردند.} گفت: این آیه درباره رجعت نازل شده که آن را دروغ پنداشتند و گفتند: رجعتی در کار نیست. سپس خداوند فرمود: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدینَ»، {و از آنان کسی است که بدان ایمان می آورد، و از آنان کسی است که بدان ایمان نمی آورد، و پروردگار تو به [حال] فسادگران داناتر است.}.(3)

روایت26.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم ذیل آیه «وَ لَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِی الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ.» {و اگر، برای هر کسی که ستم کرده است، آنچه در زمین است می بود، قطعاً آن را برای [خلاصی و] بازخرید خود می داد.} می گوید: یعنی هر کس که به حقوق آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله ظلم کند، و فدیه دادن آنچه در زمین است، برای خلاصی در وقت رجعت اتفاق می افتد.(4)

روایت27.

تفسیر قمی: از حضرت صادق علیه السّلام معنی آیه «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم،}(5) را پرسیدند. حضرت از راوی پرسید: اهل تسنن در این مورد چه می گویند؟ راوی عرض کرد: آنها می گویند: این آیه مربوط به قیامت است. حضرت فرمود: آیا خداوند در روز قیامت از هر امتی جمعی را برانگیخته می کند و بقیه را رها می گرداند؟! نه! این در ایام رجعت است، آیه ای که مربوط به قیامت است این است: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»(6)، {و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فروگذار نمی کنیم.} تا آنجا که می فرماید «موعدا».(7)

روایت28.

تفسیر قمی: معاویة بن عمار می گوید: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: معنی زندگی تنگ در آیه «اِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً»، {در حقیقت، زندگیِ تنگ [و سختی] خواهد داشت.}(8) چیست؟ فرمود: به خدا قسم این آیه درباره نواصب (و دشمنان ما) است. عرض کردم: قربانت گردم! ما که آنها را همواره در ناز و نعمت دیده و می بینیم و بدین گونه هم می میرند. فرمود: به خدا آنها هنگام رجعت زندگی ناراحت کننده و گذران تنگی را در پی خواهند داشت که در آن موقع نجاست می خورند.(9)

ص: 51

خص، [منتخب البصائر] سعد عن أحمد بن محمد: مثله.

مانند این روایت در اختصاص نیز آمده است.

روایت29.

تفسیر قمی: در ذیل آیه «وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ»، {و بر [مردم] شهری که آن را هلاک کرده ایم، بازگشتشان [به دنیا] حرام است.}(1) علی بن ابراهیم می گوید: پدرم از حضرت باقر و صادق علیهماالسّلام روایت کرده که فرمودند: هر قریه ای که خداوند مردم آن را با عذاب نابود گردانید، در رجعت به دنیا برنمی گردند. بنابراین، این آیه شریفه بزرگ ترین آیات دال بر رجعت است، زیرا هیچ یک از مسلمانان منکر این نیست که تمام مردم اعم از آنها که با عذاب خدا نابود شده اند یا آنان که وفات یافته اند، همه در قیامت برانگیخته می شوند. و اینکه در این آیه خدا می فرماید «لا یرجعون»، مقصود این است که در رجعت برنمی گردند؛ ولی به قیامت برمی گردند تا به دوزخ درافتند.(2)

مؤلف

امین الدین طبرسی (در تفسیر مجمع البیان) می گوید: علما در معنی این آیه اختلاف نظر دارند و چند وجه ذکر کرده اند: وجه اول اینکه: «لا» در «لا یرجعون» زیادی است و بنابراین معنی آیه این است که حرام است بر مردم قریه ای که ما آن را نابود کردیم که به دنیا برگردند. و گفته شده که معنی آیه این است: واجب است بر چنین قریه ای که وقتی مردم آن با عذاب الهی، نابود گشتند، دیگر به دنیا برنگردند. و با این معنا «حرام» به معنی واجب است.

وجه دوم اینکه: قریه ای که مردم آن با گناهان نابود شده اند، حرام است که اعمال نیک از آنها پذیرفته گردد. زیرا آنها بازگشت به توبه نمی کنند .

وجه سوم اینکه: حرام است آنها بعد از مردن به دنیا برنگردند، بلکه زنده می شوند و به دنیا برمی گردند تا مجازات شوند. سپس طبرسی روایت محمد بن مسلم را ذکر می کند.(3)

روایت30.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السّلام رسید که در مسجد خوابیده بود و مقداری رمل و خاک جمع کرده و به عنوان بالش زیر سر گذاشته بود. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را با پای خود تکان داد و سپس فرمود: برخیز ای جنبنده خدا! پس مردی از اصحاب گفت: ای رسول خدا! آیا ما نیز می توانیم یکدیگر را به این نام بخوانیم؟ فرمود: نه، به خدا قسم این نام مخصوص علی علیه السّلام است! و او همان جنبنده ای است که خدا در کتابش فرمود: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»، {و چون قول [عذاب] بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنان که باید] به نشانه های ما یقین نداشتند.} (4) سپس فرمود: یا علی! وقتی آخرالزمان شود، خدا تو را در نیکوترین صورت می آورد، در حالی که همراهت وسیله داغ نهادن است که دشمنانت را با آن داغ می نهی.

آنگاه راوی به امام صادق علیه السّلام عرضه داشت: اهل تسنن می گویند که در این آیه آمده که

ص: 52

تَکْلِمُهُمْ-(1)

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ کَلَمَهُمُ اللَّهُ فِی نَارِ جَهَنَّمَ إِنَّمَا هُوَ تُکَلِّمُهُمْ مِنَ الْکَلَامِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ هَذَا فِی الرَّجْعَةِ قَوْلُهُ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ حَتَّی إِذا جاؤُ قالَ أَ کَذَّبْتُمْ بِآیاتِی وَ لَمْ تُحِیطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (2) قَالَ الْآیَاتُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ تَزْعُمُ أَنَّ قَوْلَهُ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً عَنَی فِی الْقِیَامَةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَیَحْشُرُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً وَ یَدَعُ الْبَاقِینَ لَا وَ لَکِنَّهُ فِی الرَّجْعَةِ وَ أَمَّا آیَةُ الْقِیَامَةِ وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً(3).

حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ حَدَّثَنِی ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً قَالَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قُتِلَ إِلَّا یَرْجِعُ حَتَّی یَمُوتَ وَ لَا یَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَجُلٌ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَدْ أَفْسَدَتْ قَلْبِی وَ شَکَّکَتْنِی قَالَ عَمَّارٌ وَ أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ (4) الْآیَةَ فَأَیَّةُ دَابَّةٍ هَذِهِ قَالَ عَمَّارٌ وَ اللَّهِ مَا أَجْلِسُ وَ لَا آکُلُ وَ لَا أَشْرَبُ حَتَّی أُرِیَکَهَا فَجَاءَ عَمَّارٌ مَعَ الرَّجُلِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ یَأْکُلُ تَمْراً وَ زُبْداً فَقَالَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ هَلُمَّ فَجَلَسَ عَمَّارٌ وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ مَعَهُ فَتَعَجَّبَ الرَّجُلُ مِنْهُ فَلَمَّا قَامَ عَمَّارٌ قَالَ الرَّجُلُ سُبْحَانَ اللَّهِ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ حَلَفْتَ أَنَّکَ لَا تَأْکُلُ وَ لَا تَشْرَبُ وَ لَا تَجْلِسُ حَتَّی تُرِیَنِیهَا قَالَ عَمَّارٌ قَدْ أَرَیْتُکَهَا إِنْ کُنْتَ تَعْقِلُ.

آن جنبنده به آنان جراحت وارد می سازد! پس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خدا در آتش جهنم به آنان جراحت وارد می سازد، اما آن جنبنده با آنان سخن می گوید. و «تکلمهم» در این آیه از ریشه کلام و سخن گفتن است. دلیل بر این مطلب این است که خدا می فرماید: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ حَتَّی إِذا جاؤُ قالَ أَ کَذَّبْتُمْ بِآیاتی وَ لَمْ تُحیطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم، پس آنان نگاه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند. تا چون [همه کافران] بیایند، [خدا] می فرماید: «آیا نشانه های مرا به دروغ گرفتید و حال آنکه از نظر علم، بدانها احاطه نداشتید؟ آیا [در طول حیات] چه می کردید؟»}(1) فرمود: منظور از «آیات»، امیرالمؤمنین و امامان علیهم السّلام هستند. راوی عرض کرد: اهل تسنن می پندارند که آیه: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» مقصود حشر مردم در قیامت است! امام صادق علیه السّلام فرمود: پس در این صورت خدا در قیامت باید از هر امتی گروهی را جمع نموده و بقیه مردم را محشور ننماید! نه! این آیه در مورد رجعت است. آیه مربوط به حشر در قیامت این آیه است: « وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»، {و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فروگذار نمی کنیم.}. (2)

علی بن ابراهیم می گوید: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» فرمود: همه مؤمنانی که کشته شده اند، به دنیا بر می گردند تا به مرگ طبیعی بمیرند و فقط مؤمنانی که ایمان کامل دارند و کافرانی که در کفر محض می باشند به دنیا رجعت می کنند.

امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی به عمار یاسر گفت: ای ابا الیقظان! آیه ای در قرآن است که دلم را فاسد کرده و مرا به تردید واداشته است! عمار گفت: کدام آیه؟ گفت: در آیه: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»، {و چون قول [عذاب] بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنان که باید] به نشانه های ما یقین نداشتند.} این کدام جنبنده است؟ عمار گفت: به خدا قسم نمی نشینم و نمی خورم و نمی آشامم تا او را به تو نشان دهم!

پس عمار همراه آن مرد به محضر امیرالمؤمنین علیه السّلام شرفیاب شد، در حالی که حضرت مشغول تناول خرما و کره بود! پس فرمود: ای اباالیقظان! جلو بیا! پس عمار نشست و همراه حضرت شروع به خوردن کرد. مرد از کار عمار تعجب نمود! وقتی عمار برخاست، مرد به او گفت: سبحان الله! ای اباالیقظان! تو سوگند یاد کردی که نخوری و نیاشامی و ننشینی تا او را به من نشان دهی! عمار گفت: اگر تعقل می کردی من او را به تو نشان دادم.(3)

روایت31.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم بعد از ذکر آیه «سَیُرِیکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَها»، {به زودی آیاتش را به شما نشان خواهد داد و آن را خواهید شناخت.}(4) می گوید: منظور از «آیات»، امیرالمؤمنین و امامان علیهم السّلام هستند. هنگامی که امیرالمؤمنین و ائمه طاهرین علیه السّلام به دنیا رجعت نمودند، دشمنانی که آنها را می بینند، آنان را می شناسند. دلیل بر اینکه این «آیات» ائمه علیهم السّلام می باشند، این گفته

ص: 53

أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَعْظَمَ مِنِّی فَإِذَا رَجَعُوا إِلَی الدُّنْیَا یَعْرِفُهُمْ أَعْدَاؤُهُمْ إِذَا رَأَوْهُمْ فِی الدُّنْیَا.

امیرالمؤمنین علیه السّلام است که فرمود: «خدا را آیتی بزرگ تر از من نیست.» پس وقتی که آن ذوات مقدسه به دنیا برگشتند، دشمنان آنها، آنان را می شناسند.(1)

روایت32.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در ذیل آیات «طسم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبینِ نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدینَ»، { طا، سین، میم. این است آیات کتاب روشنگر. [بخشی] از گزارش [حال] موسی و فرعون را برای [آگاهی] مردمی که ایمان می آورند، به درستی بر تو می خوانیم: فرعون در سرزمین [مصر] سر برافراشت، و مردمِ آن را طبقه طبقه ساخت، طبقه ای از آنان را زبون می داشت: پسرانشان را سر می برید، و زنانشان را [برای بهره کشی] زنده بر جای می گذاشت، که وی از فسادکاران بود.}(2) می گوید: خداوند با عبارت «نتلوا علیک»، پیامبرش صلّی اللَّه علیه و آله را مورد خطاب قرار داده و تا عبارت «من المفسدین»، به پیامبرش آنچه که بر موسی و یارانش از جانب فرعون رسید، از قبیل قتل و ظلم خبر می دهد تا در مصائب خود حضرت و اهل بیت طاهرینش، موجب تعزیت و تسلی خاطر باشد .

سپس بعد از تسلی خاطر، پیامبرش را بشارت داد که خدا بر آنها تفضل خواهد فرمود و آنان را جانشینان بر روی زمین و امامان امت قرار خواهد داد و آنان را همراه دشمنانشان به دنیا بر می گرداند تا از آنان انتقام بگیرند. پس فرمود: «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم، و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریانشان آنچه را که از جانب آنان بیمناک بودند، بنمایانیم} و فرعون و هامان و جنودشان، کسانی هستند که حق آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله را غصب نمودند و عبارت «منهم»، یعنی از آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله، و عبارت «ما کانوا یحذرون»، یعنی قتل و عذابشان کنیم.

و اگر این آیه درباره موسی و فرعون نازل شده بود، باید می فرمود: «و نری فرعون و هامان و جنودهما «منه» ما کانوا یحذرون»، یعنی از موسی و خدا نباید می فرمود «منهم». پس وقتی فرمود: «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً»، دانستیم که خطاب متوجه پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله است و آنچه که خدا به رسولش وعده داده است. پس از او خواهد بود و امامان از فرزندان او خواهند بود و خدا این مثال را برای رسول و اهل بیتش علیهم السّلام درباره موسی و بنی اسرائیل و دشمنانشان یعنی فرعون و جنودش زد.

پس فرمود: فرعون بنی اسرائیل را کشت و به آنان ظلم نمود، پس خدا موسی را در برابر فرعون و یارانش یاری کرد تا اینکه خدا آنان را هلاک فرمود؛ همچنین است جریان اهل بیت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله که از جانب دشمنانشان دچار قتل و غصب می شوند، سپس خدا آنان و دشمنانشان را به دنیا برمی گرداند تا آنان دشمنانشان را بکشند.

و امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره دشمنانش مثالی زد، مانند مثالی که خدا برای بنی اسرائیل در مورد فرعون و هامان زد. امیر علیه السّلام فرمود: ای مردم! اولین کسی که روی زمین بر خدای عزوجل بغی و ستم نمود،

ص: 54

عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ عَنَاقُ بِنْتُ آدَمَ علیه السلام (1) خَلَقَ اللَّهُ لَهَا عِشْرِینَ إِصْبَعاً فِی کُلِّ إِصْبَعٍ مِنْهَا ظُفُرَانِ طَوِیلَانِ کَالْمِنْجَلَیْنِ الْعَظِیمَیْنِ وَ کَانَ مَجْلِسُهَا فِی الْأَرْضِ مَوْضِعَ جَرِیبٍ فَلَمَّا بَغَتْ بَعَثَ اللَّهُ لَهَا أَسَداً کَالْفِیلِ وَ ذِئْباً کَالْبَعِیرِ وَ نَسْراً کَالْحِمَارِ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی الْخَلْقِ الْأَوَّلِ فَسَلَّطَهُمْ عَلَیْهَا فَقَتَلُوهَا أَلَا وَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ خَسَفَ بِقَارُونَ وَ إِنَّمَا هَذَا مَثَلٌ لِأَعْدَائِهِ الَّذِینَ غَصَبُوا حَقَّهُ فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَلَی أَثَرِ هَذَا الْمَثَلِ الَّذِی ضَرَبَهُ وَ قَدْ کَانَ لِی حَقٌّ حَازَهُ دُونِی مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَ لَمْ أَکُنْ أَشْرَکُهُ فِیهِ وَ لَا تَوْبَةَ لَهُ إِلَّا بِکِتَابٍ مُنْزَلٍ أَوْ بِرَسُولٍ مُرْسَلٍ وَ أَنَّی لَهُ بِالرِّسَالَةِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ فَأَنَّی یَتُوبُ وَ هُمْ فِی بَرْزَخِ الْقِیَامَةِ غَرَّتْهُ الْأَمَانِیُّ وَ غَرَّهُ بِاللَّهِ الْغَرُورُ قَدْ أَشْفَی عَلَی جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ فِی نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ وَ کَذَلِکَ مَثَلُ الْقَائِمِ علیه السلام فِی غَیْبَتِهِ وَ هَرَبِهِ وَ اسْتِتَارِهِ مَثَلُ مُوسَی علیه السلام خَائِفٌ مُسْتَتِرٌ إِلَی أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ فِی خُرُوجِهِ وَ طَلَبِ حَقِّهِ وَ قَتْلِ أَعْدَائِهِ فِی قَوْلِهِ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍ (2) وَ قَدْ ضَرَبَ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا مَثَلًا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِإِدَالَتِهِمْ مِنْ أَعْدَائِهِمْ حَیْثُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لِمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو أَصْبَحْنَا فِی قَوْمِنَا مِثْلَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی آلِ فِرْعَوْنَ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَنَا وَ یَسْتَحْیُونَ نِسَاءَنَا(3).

«عناق» دختر آدم علیه السّلام بود. خدا برایش بیست انگشت آفرید که در هر انگشتی دو ناخن بلند مانند دو داس بزرگ وجود داشت و نشیمنگاه او روی زمین به قدر یک جریب طول داشت. وقتی ستم کرد، خدا برایش شیری مانند فیل و گرگی مانند شتر و عقابی مانند الاغ برانگیخت و این امر در آفرینش اول روی داد. پس خدا آن جانوران را بر آن زن مسلط کرد و آنان او را کشتند. آگاه باشید که خدا فرعون و هامان را کشت و قارون را به دل زمین فرو برد و این مثالی برای دشمنان خداست که حق او را غصب نمودند و خدا هم آنان را هلاک فرمود.

سپس علی علیه السّلام فرمود: بر طبق این مثالی که زدم، من نیز حقی داشتم که آن حق را کسی که از من پایین تر بود، چنین حقی نداشت، من نیز با او در آن حق شریک نبودم (که بخواهد شریک من در امر خلافت باشد) و او توبه و بازگشتی ندارد جز به امر کتاب نازل شده یا رسولی فرستاده شده. و کجا او بعد از محمد صلّی اللَّه علیه و آله که پیامبری پس از او نیست، رسالت خواهد داشت و کجا توبه خواهد کرد؟ پس آن غاصب در برزخ قیامت است و آرزوها وی را فریفته و شیطان او را در امر خدا فریب داده است، و بنای خود را بر لب پرتگاه مشرف به سقوط ساخته و از آنجا در آتش جهنم سقوط می کند و خدا قوم ستم پیشه را هدایت نخواهد کرد.

و همچنین است مثل قائم علیه السّلام در غیبت و فرار و استتاری که از ستمگران دارد، که مانند موسی علیه السّلام پنهان است تا خدا اذن خروجش دهد و حق خود را طلب کند و دشمنانش را بکشد، که خدا فرمود: «أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ الَّذینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ»، {به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست. همان کسانی که به ناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند.}(1) و برای حسین بن علی علیهماالسّلام نیز مثالی در بنی اسرائیل زده شد که بنی اسرائیل مغلوب دشمنانشان شدند، آنجا که علی بن الحسین علیهماالسّلام به منهال بن عمرو فرمود: ما در قوم خود به مانند بنی اسرائیل شدیم در میان آل فرعون که دشمنان ما فرزندان ما را سر بریدند و زنان ما را زنده نگه داشتند.(2)

مؤلف

خبر اخیر را در احوال حسین علیه السّلام آوردیم. و عبارت «فلما تقدم» استدلال بر این مطلب است که منظور از فرعون و هامان و جنودشان، ابوبکر و عمر و پیروانشان هستند، زیرا خدای متعال قبل از ذکر نام فرعون و هامان فرمود: «و نرید ان نمن» و این نوعی وعده است و ظاهر آن نشان می دهد که هنوز امر وعده داده شده، محقق نشده است.

ص: 55

روایت33.

تفسیر قمی: امام زین العابدین علیه السّلام در ذیل آیه «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»، {در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.}(1) فرمود: پیامبرتان صلّی اللَّه علیه و آله به سوی شما برمی گردد.(2)

روایت34.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در ذیل آیه «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»، {و قطعاً غیر از آن عذاب بزرگ تر، از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می چشانیم، امید که آنها [به خدا] بازگردند.}(3) فرمود: «عذاب ادنی»، عذاب رجعت است که عذابی با شمشیر است. و معنای «لعلهم یرجعون» یعنی در رجعت برمی گردند تا عذاب شوند.(4)

روایت35.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در ذیل آیه «فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرینَ»، {پس هشدارداده شدگان را آن گاه که عذاب به خانه آنان فرود آید چه بد صبحگاهی است.}(5) می گوید: منظور عذابی است که در آخر الزمان بر بنی امیه و پیروانشان فرود می آید.(6)

روایت36.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ» تا آنجا که می فرماید: «من سبیل»، {می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم، پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟}(7) می گوید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این آیه درباره رجعت است.(8)

مؤلف

یعنی یکی از این دو زنده گردانیدن در رجعت است و دیگری در قیامت؛ و یکی از آن دو میراندن در دنیا و دیگری در رجعت می باشد. برخی مفسرین دوبار زنده کردن در قبر را برای سؤال و میراندن مجدد در قبر درست دانسته اند و برخی «اماته» اولی را بر خلق آنان به صورت مردگان مانند اینکه نطفه باشند، حمل نموده اند.

روایت37.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَیُرِیکُمْ آیاتِهِ» (آیه سابق) می گوید: مقصود این است که خداوند، امیرالمؤمنین و ائمه معصومین علیهم السّلام را در رجعت به دشمنان آنها نشان می دهد؛ « فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ»، {پس چون سختی [عذاب] ما را دیدند گفتند: «فقط به خدا ایمان آوردیم و بدانچه با او شریک می گردانیدیم کافریم.»}(9) «فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ.» {و [لی] هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند، دیگر ایمانشان برای آنها سودی نداد. سنّت خداست که از [دیرباز] درباره بندگانش چنین جاری شده، و آنجاست که ناباوران زیان کرده اند.}(10)

روایت38.

تفسیر قمی: مقصود از آیه «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»، {و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد، باشد که آنان [به توحید] بازگردند.}(11) این است که ائمه اطهار علیهم السّلام رجعت به دنیا می کنند.(12)

ص: 56

روایت39.

تفسیر قمی: در تفسیر آیه «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ»، {پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد}(1) می گوید: این به هنگامی است که مردم در رجعت از قبر بیرون می آیند، به دنیا بازمی گردند و ظلمت و تاریکی همه مردم را فرا می گیرد و آنها می گویند: این است عذاب دردناک «رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ»، {پروردگارا، این عذاب را از ما دفع کن که ما ایمان داریم.} خداوند جواب رد به آنها می دهد و می فرماید: «أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ»، {آنان را کجا [جای] پند [گرفتن] باشد، و حال آنکه به یقین برای آنان پیامبری روشنگر آمده است.} «ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ»، {پس، از او روی برتافتند و گفتند: «تعلیم یافته ای دیوانه است.» }

وقتی وحی بر پیغمبر رسید و حضرتش از هیبت وحی الهی غش نمود، بی دینان گفتند: پیغمبر دیوانه است. سپس علی بن ابراهیم این آیه را ذکر می کند: «إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ»، {ما این عذاب را اندکی از شما برمی داریم [ولی شما] در حقیقت باز از سر می گیرید.} اگر «یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ» روز قیامت بود، نمی فرمود: شما عود می کنید، زیرا بعد از آخرت و قیامت، حالتی نیست که مردگان عود به آن کنند. سپس علی بن ابراهیم می گوید: «یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ»، {روزی که دست به حمله می زنیم، همان حمله بزرگ [آن گاه] ما انتقام کشنده ایم.}(2) که البته این انتقام و بازخواست در قیامت است.(3)

مؤلف

امین الدین طبرسی در ذیل آیه فوق فرموده است: وقتی قریش دعوت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله را تکذیب نمودند، حضرت هم آنها را نفرین کرد که به قحطی نظیر قحطی زمان حضرت یوسف مبتلا شوند. پس زمین قحطی زد و قریش هم با دعای حضرت، مبتلا به قحطی سختی شدند، به طوری که از فرط گرسنگی میان زمین و آسمان را به صورت دود می دیدند و از روی ناچاری مردار و استخوان می خوردند. آن گاه متوسل به پیغمبر شدند، حضرت هم از خدا خواست که ناراحتی آنها را برطرف سازد.

بعضی از دانشمندان گفته اند: «دخان» در این آیه که می فرماید: آسمان با دود آشکاری می آید از

ص: 57

من أشراط الساعة تدخل فی مسامع الکفار و المنافقین و هو لم یأت بعد و إنه یأتی قبل قیام الساعة فیدخل أسماعهم حتی أن رءوسهم تکون کالرأس الحنیذ و یصیب المؤمن منه مثل الزکمة و تکون الأرض کلها کبیت أوقد فیه لیس فیه خصاص و یمکث ذلک أربعین یوما.

علائم پیش از قیامت است. این دود در گوش های کفار و منافقین فرو می رود و از حرارت آن، سرهای مردم مثل سر بریان خواهد شد! افراد با ایمان هم از آن دود حالتی شبیه به زکام و سرماخوردگی پیدا می کنند. تمام زمین از حرارت آن مانند خانه ای می شود که آتش در آن افروخته باشند و هیچ روزنه ای هم نداشته باشد، و این حالت تا چهل روز خواهد ماند.(1)

روایت40.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: «یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً»، { روزی که زمین به سرعت از [اجسادِ] آنان جدا و شکافته می شود}(2)یعنی در رجعت چنین می شود.(3)

روایت41.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: آیه «حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ»، {تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند.}این وعده دیدن قائم و امیرالمؤمنین علیهماالسّلام در رجعت می باشد. آیه «فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً»، {آن گاه دریابند که یاورِ چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است.} این سخن امیرالمؤمنین علیه السّلام به عمر است که فرمود: ای پسر صهاک! به خدا قسم اگر پیمانم با رسول خدا و عهدم با دستوری از خدا که رسیده نبود، می دیدی کدام یک از ما از حیث ناصر ضعیف تر و از نظر عدد کم تر است! علی بن ابراهیم می گوید: وقتی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آنان را به امور مربوط به رجعت خبر داد، گفتند: چه زمانی رجعت اتفاق می افتد؟ خدا فرمود: ای محمد!: «قُلْ إِنْ أَدْری أَ قَریبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً»، {بگو: «نمی دانم آنچه را که وعده داده شده اید نزدیک است یا پروردگارم برای آن زمانی نهاده است؟»}

و در مورد آیه: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلاَّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً»، {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد، که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت،}(4) گفت: خدا به پیامبر برگزیده اش اخبار وقایع قبل از او را می رساند و اخبار وقایع پس از او که مربوط به قائم علیه السّلام و رجعت و قیامت است را خبر می دهد.(5)

روایت42.

تفسیر قمی: ابو بصیر می گوید: در مورد آیه «فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ»، {پس او را نه نیرویی مانَد و نه یاری.} حضرت فرمود: قدرتی ندارد که با آن در برابر خالقش عرض اندام کند و اگر خدا اراده امر سوئی برایش کند، یاوری ندارد که او را در برابر خدا یاری کند. عرض کردم: منظور از آیه: «إِنَّهُمْ یَکیدُونَ کَیْداً»، {آنان دست به نیرنگ می زنند.} چیست؟ فرمود: قصد نیرنگ زدن به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و علی و فاطمه علیهماالسّلام داشتند. پس خداوند فرمود: ای محمد! «إِنَّهُمْ یَکیدُونَ کَیْداً وَ أَکیدُ کَیْداً فَمَهِّلِ الْکافِرینَ»، {آنان دست به نیرنگ می زنند. و [من نیز] دست به نیرنگ می زنم. پس کافران را مهلت ده.} ای محمد! « أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً»، {کمی آنان را به حال خود واگذار.}(6)

ای محمد اگر قائم علیه السّلام برانگیخته شود، انتقام مرا از جباران و طواغیت قریش

ص: 58

وَ بَنِی أُمَیَّةَ وَ سَائِرِ النَّاسِ.

و بنی امیه و سایر مردمان خواهد گرفت.(1)

روایت43.

تفسیر قمی: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت نموده که درباره آیه «وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی»، {و قطعاً آخرت برای تو از دنیا نیکوتر خواهد بود.} عرض کردم: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»، {و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد، تا خرسند گردی.}(2) یعنی چه؟ فرمود: یعنی خدا به زودی بهشت را به تو می دهد تا خشنود گردی.(3)

روایت44.

تأویل الآیات الظاهرة: بریده اسلمی روایت می کند که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله در ضمن حدیثی به امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: یا علی! خداوند در هفت جا تو را با من حاضر می کند، تا آنجا که فرمود: محل هفتم آنکه در وقتی که هیچ کس نمانده باشد، من و تو هستیم و نابودی احزاب به دست ماست.(4)

روایت45.

عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم می گوید: مأمون (خلیفه عباسی) به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: درباره رجعت چه می فرمایید؟ حضرت فرمود: رجعت درست است. بازگشت بعضی از مردگان در امت های پیشین سابقه داشته و قرآن هم ناطق به آن است. و پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: آنچه در امت های پیشین بوده است، طابق النعل بالنعل در این امت نیز خواهد بود. و هم پیغمبر فرمود: موقعی که فرزند من مهدی قیام می کند، عیسی بن مریم علیهماالسّلام از آسمان فرود آمده و پشت سر او نماز می گزارد. و نیز فرمود: اسلام با غربت آشکار گشت و عن قریب نیز غریب می شود. پس خوشا به حال غربا! عرض شد: یا رسول اللَّه! بعد از آنکه اسلام دوباره غریب شد چه می شود؟ فرمود: حق به صاحب حق بازگشت می کند.(5)

روایت46.

معانی الاخبار: ابن کوّا به علی علیه السّلام عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! نظر شما درباره سخنتان که فرمودید: تعجب است و تمام تعجب از واقعه ای است که بین جمادی و رجب اتفاق می افتد چیست؟ فرمود: وای بر تو ای کور! آن امر جمع کردن پراکندگی ها و نشور اموات و درو کردن گیاهان و مصیبت هایی بعد از مصیبت هاست که هلاک کننده و ویرانگر هستند و من و تو آنجا نیستیم!(6)

روایت47.

معانی الاخبار: عبایه اسدی می گوید: شنیدم که امیرالمؤمنین علیه السّلام

ص: 59

وَ هُوَ مُشْتَکٍ (1)

وَ أَنَا قَائِمٌ عَلَیْهِ لَأَبْنِیَنَّ بِمِصْرَ مِنْبَراً وَ لَأَنْقُضَنَّ دِمَشْقَ حَجَراً حَجَراً وَ لَأُخْرِجَنَّ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی مِنْ کُلِّ کُوَرِ الْعَرَبِ وَ لَأَسُوقَنَّ الْعَرَبَ بِعَصَایَ هَذِهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَأَنَّکَ تُخْبِرُ أَنَّکَ تَحْیَا بَعْدَ مَا تَمُوتُ فَقَالَ هَیْهَاتَ یَا عَبَایَةُ ذَهَبْتَ فِی غَیْرِ مَذْهَبٍ یَفْعَلُهُ رَجُلٌ مِنِّی.

قال الصدوق رضی الله عنه إن أمیر المؤمنین علیه السلام اتقی عبایة الأسدی فی هذا الحدیث و اتقی ابن الکواء فی الحدیث الأول لأنهما کانا غیر محتملین لأسرار آل محمد صلی الله علیه و آله.

در حال شکوه چنین می فرمود و من نزد او ایستاده بودم: در مصر منبری بنا خواهم کرد، تک تک سنگ های دمشق را ویران می کنم، یهود و نصارا را از مخفی گاه های عرب خارج می سازم و عرب را با همین عصایم می رانم. عبایه می گوید: گفتم: یا امیرالمؤمنین! گویا خبر می دهی که بعد از مرگت زنده می شوی!؟ فرمود: هیهات ای عبایه! به خطا رفتی؛ مردی از نسل من چنین خواهد کرد.

شیخ صدوق می فرماید: امیرالمؤمنین علیه السّلام در این حدیث از عبایه تقیه فرمود و در حدیث قبلی نیز از ابن کوّا تقیه نمود، زیرا آن دو نفر توان حمل اسرار آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله را نداشتند.(1)

روایت48.

تأویل الآیات الظاهرة: ابوالجارود از کسی که از علی علیه السّلام شنیده بود، نقل می کند که علی علیه السّلام فرمود: تعجب است و تمام تعجب از واقعه ای است که بین جمادی و رجب اتفاق می افتد. پس مردی برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین! این چه امر شگفت آوری است که دائما از آن تعجب می فرمایید؟ فرمود: مادرت به عزایت بنشیند! چه تعجبی از این بالاتر که مردگانی، هر کس را که دشمن خدا و رسول و اهل بیتش باشد می زنند! و آن تأویل این آیه است که خداوند فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ»، {ای کسانی که ایمان آورده اید، مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده، به دوستی مگیرید. آنها واقعاً از آخرت سلب امید کرده اند، همان گونه که کافرانِ اهل گور قطع امید نموده اند.}(2) پس وقتی کشتار بالا گرفت، خواهید گفت: مُرد یا هلاک شد؟ یا در کدام وادی پای نهاد؟ و آن تأویل این سخن خداست که فرمود: «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»(3)، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم.}(4)

روایت49.

تفسیر قمی: حماد می گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: اهل تسنن درباره این آیه چه می گویند؟ «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم.} گفتم: می گویند: این حشر در قیامت اتفاق می افتد! فرمود: چنین نیست! این آیه درباره رجعت است؛ آیا خدا روز قیامت فقط گروهی از هر امتی را محشور می کند و باقی را رها می سازد؟ آیه مربوط به قیامت این آیه است: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ

ص: 60

نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً(1)

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ مِمَّا یَدُلُّ عَلَی الرَّجْعَةِ قَوْلُهُ وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ (2) فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کُلُّ قَرْیَةٍ أَهْلَکَ اللَّهُ أَهْلَهَا بِالْعَذَابِ لَا یَرْجِعُونَ فِی الرَّجْعَةِ فَأَمَّا إِلَی الْقِیَامَةِ فَیَرْجِعُونَ وَ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ لَمْ یَهْلِکُوا بِالْعَذَابِ وَ مَحَضُوا الْکُفْرَ مَحْضاً یَرْجِعُونَ.

نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»، {و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فروگذار نمی کنیم.}

علی بن ابراهیم می گوید: از آیاتی که دال بر رجعت است این آیه است: «وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ»، {و بر [مردم] شهری که آن را هلاک کرده ایم، بازگشتشان [به دنیا] حرام است.} پس امام صادق علیه السّلام فرمود: هر قریه ای که خدا اهل آن را با عذاب نابود کرد در رجعت برنمی گردند، ولی در قیامت باز می گردند و تنها کسانی که مؤمن خالص باشند و غیر مؤمنان از کسانی که با عذاب هلاک نشدند و کسانی که کفر خالص داشتند، رجعت خواهند کرد.(1)

روایت50.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم، سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و حتماً یاری اش کنید.}(2) فرمود: خدا از زمان حضرت آدم علیه السّلام پیامبری را مبعوث نکرد، مگر اینکه به دنیا رجعت می کند و امیر مؤمنان را یاری می کند. و عبارت «لتؤمننّ» به یعنی به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله ایمان خواهید آورد و عبارت «لتنصرنّه» یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام را یاری خواهید کرد.(3)

علی بن ابراهیم می گوید: و مانند این از چیزهایی از قبیل رجعت و نصرت که خدا به امامان علیهم السّلام وعده داده، فراوان است. پس فرمود: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ»، {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است}(4) منظور امامان است. «وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الی قوله لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً»، {چیزی را با من شریک نگردانند} و این اتفاق در زمان رجعت می افتد و آیه «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم،} تمام این وقایع در رجعت اتفاق می افتد.(5)

روایت51.

تفسیر قمی: عمرو بن شمر می گوید: در محضر امام محمد باقر علیه السّلام ذکر نام جابر شد. حضرت فرمود: خدا جابر را رحمت فرماید. او از نظر علمی به آنجا رسید که تأویل این آیه را می دانست: « إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»، {در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.} یعنی این بازگشت در هنگامه رجعت است.(6)

روایت52.

خرایج و جرایح: حضرت امام باقر علیه السّلام فرمود: امام حسین علیه السّلام پیش از آنکه شهید شود به یارانش فرمود: جدم پیغمبر خدا به من فرمود: ای فرزند! تو را به عراق می برند و آن سرزمینی است که پیغمبران

ص: 61

وَ أَوْصِیَاءُ النَّبِیِّینَ وَ هِیَ أَرْضٌ تُدْعَی عموراء وَ إِنَّکَ تُسْتَشْهَدُ بِهَا وَ یُسْتَشْهَدُ مَعَکَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِکَ لَا یَجِدُونَ أَلَمَ مَسِّ الْحَدِیدِ وَ تَلَا قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ (1) یَکُونُ الْحَرْبُ بَرْداً وَ سَلَاماً عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِمْ فَأَبْشِرُوا فَوَ اللَّهِ لَئِنْ قَتَلُونَا فَإِنَّا نَرِدُ عَلَی نَبِیِّنَا قَالَ ثُمَّ أَمْکُثُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَأَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَنْشَقُّ الْأَرْضُ عَنْهُ فَأَخْرُجُ خَرْجَةً یُوَافِقُ ذَلِکَ خَرْجَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قِیَامَ قَائِمِنَا ثُمَّ لَیَنْزِلَنَّ عَلَیَّ وَفْدٌ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لَمْ یَنْزِلُوا إِلَی الْأَرْضِ قَطُّ وَ لَیَنْزِلَنَّ إِلَیَّ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ جُنُودٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَیَنْزِلَنَّ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ أَنَا وَ أَخِی وَ جَمِیعُ مَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی حَمُولَاتٍ مِنْ حَمُولَاتِ الرَّبِّ خَیْلٍ بُلْقٍ مِنْ نُورٍ لَمْ یَرْکَبْهَا مَخْلُوقٌ ثُمَّ لَیَهُزَّنَّ مُحَمَّدٌ لِوَاءَهُ وَ لَیَدْفَعَنَّهُ إِلَی قَائِمِنَا مَعَ سَیْفِهِ ثُمَّ إِنَّا نَمْکُثُ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ یَخْرُجُ مِنْ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ عَیْناً مِنْ دُهْنٍ وَ عَیْناً مِنْ مَاءٍ وَ عَیْناً مِنْ لَبَنٍ ثُمَّ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْفَعُ إِلَیَّ سَیْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَبْعَثُنِی إِلَی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَلَا آتِی عَلَی عَدُوٍّ لِلَّهِ إِلَّا أَهْرَقْتُ دَمَهُ وَ لَا أَدَعُ صَنَماً إِلَّا أَحْرَقْتُهُ حَتَّی أَقَعَ إِلَی الْهِنْدِ فَأَفْتَحُهَا وَ إِنَّ دَانِیَالَ وَ یُوشَعَ یَخْرُجَانِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولَانِ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یَبْعَثُ اللَّهُ مَعَهُمَا إِلَی الْبَصْرَةِ سَبْعِینَ رَجُلًا فَیَقْتُلُونَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ یَبْعَثُ بَعْثاً إِلَی الرُّومِ فَیَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ ثُمَّ لَأَقْتُلَنَّ کُلَّ دَابَّةٍ حَرَّمَ اللَّهُ لَحْمَهَا حَتَّی لَا یَکُونَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ إِلَّا الطَّیِّبُ وَ أَعْرِضُ عَلَی الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ سَائِرِ الْمِلَلِ وَ لَأُخَیِّرَنَّهُمْ بَیْنَ الْإِسْلَامِ وَ السَّیْفِ فَمَنْ أَسْلَمَ مَنَنْتُ عَلَیْهِ وَ مَنْ کَرِهَ الْإِسْلَامَ أَهْرَقَ اللَّهُ دَمَهُ وَ لَا یَبْقَی رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِنَا إِلَّا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً یَمْسَحُ عَنْ وَجْهِهِ التُّرَابَ وَ یُعَرِّفُهُ أَزْوَاجَهُ وَ مَنْزِلَتَهُ فِی الْجَنَّةِ وَ لَا یَبْقَی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَعْمَی وَ لَا مُقْعَدٌ وَ لَا مُبْتَلًی إِلَّا کَشَفَ اللَّهُ عَنْهُ بَلَاءَهُ بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ

ص: 62

و جانشینانشان به آن برخوردند و آنجا «عمورا» خوانده می شود. تو در آنجا شهید می شوی و جماعتی از اصحاب تو که احساس اسلحه و آهن را نخواهند کرد نیز با تو به شهادت می رسند. آنگاه این آیه را تلاوت نمود: «قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ»، {گفتیم: «ای آتش، برای ابراهیم سرد و بی آسیب باش.»}(1) و سپس فرمود: آتش جنگ بر تو و آنها سرد و سلامت خواهند شد.

پس مژده باد شما را! به خدا قسم اگر این قوم ما را به قتل رسانند، ما به نزد پیغمبرمان برمی گردیم. آنگاه من تا مدت زمانی که خداوند بخواهد، خواهم ماند. من نخستین کسی خواهم بود که قبرش شکافته گردد و به موازات برانگیخته شدن امیرالمؤمنین از قبر و قیام قائم ما، از قبرم بیرون می آیم. آنگاه جماعتی از فرشتگان آسمان به امر الهی فرود می آیند و جبرئیل، میکائیل و اسرافیل با لشکری از فرشتگان، به سوی من نازل می شوند. سپس محمد و علی و من و برادرم (امام حسن علیه السّلام ) و تمام آنها که خدا به واسطه ایمان کامل بر آنان منت نهاده، بر مرکب های ابلق که همه از نورند و تا آن روز آفریده ای بر آنها سوار نگشته، فرود می آییم. سپس محمد صلّی اللَّه علیه و آله پرچم خود را به اهتزاز درآورده و آن را با شمشیر خود به قائم ما می دهد و بدین گونه بعد از آن، تا زمانی که خدا تقدیر فرموده در جهان خواهیم زیست. سپس خدا از مسجد کوفه چشمه ای از روغن و چشمه ای از آب و چشمه ای از شیر خارج می سازد.

سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام شمشیر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به من می دهد و مرا به شرق و غرب می فرستد. و من نزد هیچ دشمن خدایی نمی روم مگر اینکه خونش را می ریزم و بتی را فرو نمی گذارم، مگر آنکه آن را می سوزانم، تا اینکه به هند می روم و آنجا را فتح می کنم.

و دانیال و یوشع به نزد امیرالمؤمنین می روند و می گویند: خدا و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله راست گفتند. خدا همراه آن دو، هفتاد تن را به بصره می فرستد که جنگاوران آنجا را می کشند و خداوند لشکری به روم می فرستند و خدا روم را به دست آنان می گشاید.

من هر جنبنده حرام گوشتی را کشته و نابود می گردانم، به طوری که جز حیوانات حلال گوشت در روی زمین باقی نماند. سپس من یهود و نصارا و سایر ملل را به دین اسلام دعوت می کنم و آنها را در برگزیدن اسلام و شمشیر مخیر می گردانم. هر کس اسلام آورد بر وی منت می نهم و هر کس امتناع ورزید، خون او را می ریزم. و مردی از شیعیان ما نمی ماند مگر آنکه خدا فرشته ای بر او فرومی فرستد که خاک را از چهره او می تکاند و همسران او در بهشت را به او معرفی نموده و منزلت او را در بهشت نشانش می دهد. و روی زمین کور و زمینگیر و مبتلایی نمی ماند، مگر اینکه خدا بلا را به سبب ما اهل بیت از او دفع می نماید.

ص: 62

وَ لَیَنْزِلَنَّ الْبَرَکَةُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ حَتَّی إِنَّ الشَّجَرَةَ لَتَقْصِفُ بِمَا یُرِیدُ اللَّهُ فِیهَا مِنَ الثَّمَرَةِ وَ لَتَأْکُلَنَّ ثَمَرَةَ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ وَ ثَمَرَةَ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (1) ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ لَیَهَبُ لِشِیعَتِنَا کَرَامَةً لَا یَخْفَی عَلَیْهِمْ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ مَا کَانَ فِیهَا حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ یُرِیدُ أَنْ یَعْلَمَ عِلْمَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَیُخْبِرَهُمْ بِعِلْمِ مَا یَعْمَلُونَ.

خص، [منتخب البصائر] مما رواه لی السید علی بن عبد الکریم بن عبد الحمید الحسنی بإسناده عن سهل: مثله

و برکت از آسمان به زمین می بارد، تا جایی که شاخه درخت، به سبب وفور میوه هایی که خدا برایش قرار داده می شکند. و شما میوه زمستانی را در تابستان و میوه تابستان را در زمستان می خورید و این معنای این آیه است: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»، {و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم، ولی تکذیب کردند پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم.}(1)

سپس خدا به شیعیان ما کرامتی عطا می کند که چیزی در زمین و آنچه در آن است بر آنان مخفی نمی ماند، تا جایی که اگر بخواهد علم به امور اهل و عیالش پیدا کند، حتی مطالبی که آنان می دانند را نیز می داند!(2)

در کتاب منتخب البصائر نیز مثل این روایت نقل شده است.

مؤلف

عبارت «لتقصف» یعنی از زیادی میوه هایی که بر شاخه دارد، شاخه هایش می شکند.

روایت53.

منتخب البصائر: موسی حناط می گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام فرمود: ایام الله سه روز است: روزی که قائم علیه السّلام قیام می کند، روز رجعت و روز قیامت.(3)

مانند این حدیث در خصال صدوق(4) و معانی الاخبار(5) نیز نقل شده است .

روایت54.

منتخب البصائر:

ص: 63

جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ وَ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا سَمِعْنَاهُ یَقُولُ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یَکُرُّ فِی الرَّجْعَةِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ یَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ أَرْبَعِینَ سَنَةً حَتَّی یَسْقُطَ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ.

امام صادق علیه السّلام فرمود: اول کسی که در رجعت بر می گردد، حسین بن علی علیهماالسّلام است و چهل سال در زمین می ماند، تا جایی که ابروانش روی چشمان مبارکش می ریزد.(1)

روایت55.

منتخب البصائر: جابر بن یزید از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه یک کشته شدن دارد و یک مرگ؛ کسی که کشته شود، برمی گردد تا بمیرد و کسی که بمیرد، برمی گردد تا کشته شود.

جابر بن یزید می گوید: سپس من این آیه را برای حضرت خواندم که فرمود: « کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»، {هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است.}(2) حضرت فرمود: «و منشورة». پرسیدم: منظور شما از عبارت «و منشورة» چیست؟ فرمود: جبرئیل این آیه را این چنین بر محمد صلّی اللَّه علیه و آله نازل نمود: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ مَنشورَةٌ.» سپس فرمود: در این امت هیچ نیکوکار و بدکاری نیست، مگر اینکه بر می گردد. اما مؤمنان به سمت روشنی دیدگان خود برمی گردند و اما کفار، به سمت خواری خدا بر ایشان برمی گردند. آیا این آیه را نشنیده ای که می فرماید: «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ»، {و قطعاً غیر از آن عذاب بزرگ تر، از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می چشانیم}؟(3) و این آیه را: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ»، {ای کشیده ردایِ شب بر سر، برخیز و بترسان}؟ منظور از این انذار، قیام محمد صلّی اللَّه علیه و آله در رجعت است که در آن هنگام انذار می کند.

و در این آیه «إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ نَذیراً لِلْبَشَرِ»، {که آیات [قرآن] از پدیده های بزرگ است. بشر را هشداردهنده است.}(4) منظور محمد صلّی اللَّه علیه و آله است که در رجعت، بیم دهنده بشر است .

و این آیه «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»، {او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.}(5) خدای عزوجل در رجعت، او را بر همه ادیان غالب می رساند.

و در این آیه «حَتَّی إِذا فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدیدٍ»، {تا وقتی که دری از عذاب دردناک بر آنان گشودیم}(6) منظور از این درب، علی بن ابی طالب علیه السّلام است در روزی که در رجعت بازگشت می کند.

جابر می گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السّلام درباره آیه «رُبَما یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمینَ»، {چه بسا کسانی که کافر شدند آرزو کنند که کاش مسلمان بودند.}(7) فرمود: تأویل این آیه من هستم، وقتی که با شیعیانم خروج می کنیم

ص: 64

وَ خَرَجَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ شِیعَتُهُ وَ نَقْتُلُ بَنِی أُمَیَّةَ فَعِنْدَهَا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمَیْنِ.

و عثمان بن عفان نیز با شیعیانش خروج می کنند و ما بنی امیه را می کشیم. پس در این هنگامه است که کفار آرزو می کنند که ای کاش مسلمان بودند.(1)

روایت56.

منتخب البصائر: بریده اسلمی می گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: تو چه حالی داری وقتی امتم از مهدی علیه السّلام نومید شوند. پس در آن هنگام از جِرم خورشید ندایی به امت برسد که اهل آسمان و زمین به آن ندا خوشحال شوند. گفتم: یا رسول الله! این واقعه بعد از مرگ خلایق است؟ فرمود: به خدا قسم که بعد از مرگ، هدایت و ایمان و نور خواهد بود. عرض کردم: یا رسول الله! کدام عمر طولانی تر است (در این زمان یا در زمان رجعت)؟ فرمود: عمرهای زمان رجعت دو برابر عمرهای این زمان می باشد.(2)

مؤلف

مقصود از عبارت «انّ بعد الموت»، یعنی بعد از مرگ سایر خلایق، نه مرگ مهدی علیه السّلام.

روایت57.

منتخب البصائر: جمیل بن دراج می گوید: تفسیر این آیه را «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ»، {در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعاً یاری می کنیم.}(3) از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم، فرمود: به خدا قسم این در رجعت است. نمی دانی که بسیاری از پیغمبران در دنیا یاری نشدند و کشته گشتند و ائمه هم کشته شدند و کسی آنها را یاری نکرد؟ تأویل این آیه در رجعت است. عرض کردم: تأویل این آیه چیست: «وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ قَرِیبٍ یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ»، {و روزی که منادی از جایی نزدیک ندا درمی دهد، به گوش باش. روزی که فریاد [رستاخیز] را به حقّ می شنوند، آن [روز] روز بیرون آمدن [از زمین] است}؟(4) حضرت فرمود: این آیه نیز مربوط به رجعت است.(5)

در تفسیر علی بن ابراهیم قمی این حدیث را آورده و در پایان می گوید: امامان بعد از پیغمبران کشته شدند و در دنیا یاری نشدند.(6)

مؤلف

پوشیده نماند که این معنی از آنچه مفسرین گفته اند (که آیه مربوط به قیامت است) روشن تر می باشد. زیرا یاری ائمه و گرفتن انتقام آنها از کافران و دشمنان آنها، باید در دنیا و زمان ظهور امام زمان باشد.

روایت58.

منتخب البصائر: زراره می گوید: مطلبی داشتم که ابتدا نمی خواستم آن را از حضرت باقر علیه السّلام بپرسم. سؤال لطیفی را پیش کشیدم تا در خلال آن به مسئله مورد نظرم برسم. آن مسأله لطیف این بود که از آن حضرت پرسیدم: آیا کسی که کشته می شود، مرده است؟ فرمود: نه! مرگ، مرگ و کشته شدن، کشته شدن است (یعنی هر کدام حساب جداگانه دارند). گفتم: احدی

ص: 65

یُقْتَلُ إِلَّا مَاتَ قَالَ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ (1)

قَوْلِکَ قَدْ فَرَّقَ بَیْنَ الْقَتْلِ وَ الْمَوْتِ فِی الْقُرْآنِ فَقَالَ علیه السلام أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ (2) وَ قَالَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ (3) فَلَیْسَ کَمَا قُلْتَ یَا زُرَارَةُ الْمَوْتُ مَوْتٌ وَ الْقَتْلُ قَتْلٌ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا(4) قَالَ فَقُلْتُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ (5) أَ فَرَأَیْتَ مَنْ قُتِلَ لَمْ یَذُقِ الْمَوْتَ فَقَالَ لَیْسَ مَنْ قُتِلَ بِالسَّیْفِ کَمَنْ مَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ إِنَّ مَنْ قُتِلَ لَا بُدَّ أَنْ یَرْجِعَ إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی یَذُوقَ الْمَوْتَ.

شی، [تفسیر العیاشی] عن زرارة: مثله.

کشته نمی شود مگر اینکه می میرد. فرمود: ای زراره! سخن خداوند از سخن تو صادق تر است که بین موت و قتل در قرآن فرق نهاده است. پس حضرت این دو آیه را «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»، {آیا اگر او بمیرد یا کشته شود}(1) و «وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ»، {و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید} (2) که خداوند مرگ و کشته شدن را از هم جدا ساخته است، خواند. سپس فرمود: ای زراره! بنابراین چنین نیست که تو می گویی! مرگ، مرگ و کشته شدن، کشته شدن است، با این فرق که خداوند می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا»، {در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کُشند و کشته می شوند. [این] به عنوان وعده حقّی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست.} (3) زراره می گوید: عرض کردم: خداوند در آیه دیگر می فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»، {هر جانداری چشنده طعم مرگ است.}آیا می فرمایید: کسی که کشته می شود مرگ را نمی چشد؟ فرمود: کسی که با شمشیر در راه خدا کشته می شود، با آن کس که در بسترش جان می دهد یکسان نیستند؛ کسی که کشته می شود ناچار می باید به دنیا برگردد (و مجددا زندگی کند و بعد بمیرد) تا مزه مرگ را بچشد.(4)

این روایت در تفسیر عیاشی هم آمده است.(5)

روایت59.

منتخب البصائر: صفوان می گوید: شنیدم که حضرت رضا علیه السّلام درباره رجعت فرمود: هر مؤمنی که مرده باشد، در رجعت کشته می شود و هر مؤمنی که کشته شده باشد، در رجعت می میرد.(6)

روایت60.

منتخب البصائر: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله خبر رسید که دو دسته از قریش گفته اند که محمد چنین می اندیشد که اگر از دنیا رفت، منصب جانشینی وی به خاندان او بازگشت می کند. روزی که قریش در یک مجلس گرد آمده بودند، آنچه را پنهان می داشت به زبان آورد و به آنها فرمود: شما جماعت قریش چه حالی دارید روزی که بعد از من کافر می شوید، سپس مرا در لشکری از اصحاب خود می بینید که شمشیر کشیده و بر روی و گردن شما فرود می آورم!

در آن موقع جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد! بگو ان شاء الله یا اینکه بگو این شمشیرزن ان شاء اللَّه علی بن ابی طالب است. سپس جبرئیل عرض کرد: یا رسول اللَّه! شما یک رجعت و علی بن ابی طالب دو رجعت خواهید داشت و وعده گاه شما سلام است. ابان بن تغلب عرض کرد: قربانت گردم سلام کجاست؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود:

ص: 66

یَا أَبَانُ السَّلَامُ مِنْ ظَهْرِ الْکُوفَةِ.

سلام واقع در پشت کوفه است.(1)

روایت61.

منتخب البصائر: حضرت باقر یا صادق علیهماالسّلام درباره آیه «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا»، {هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراه تر خواهد بود.} (2) فرمود: این در رجعت خواهد بود.(3)

در تفسیر عیاشی هم این حدیث آمده است.(4)

روایت62.

منتخب البصائر: امام باقر علیه السّلام فرمود: من در منا مریض بودم و پدرم زین العابدین علیه السّلام نزد من بود. غلامی نزد او آمد و گفت: جماعتی از عراقی ها اینجا هستند و از شما اذن زیارت می طلبند. پدرم فرمود: آنها را به داخل خیمه بیاورید. و خود به سوی آنان رفت و آنان را داخل نمود. چیزی نگذشت که صدای خنده پدرم را شنیدم که بلند شد، ولی چیزی نگفتم و در همان حال اندوهگین شدم!

سپس حضرت به نزد من برگشت و فرمود: ای ابا جعفر! گویا از خنده من اندوهی در دل داری! عرض کردم: فدایتان شوم به چه چیزی خندیدید؟ فرمود: این جماعت عراقی از من درباره امری که از پدران و اسلاف تو رسیده بود پرسیدند، در حالی که به آن ایمان و اقرار داشتند. پس از فرط سرور که بین مردم هستند کسانی که مومن و معترف به چنین امری هستند، خنده ام گرفت! پرسیدم: فدایتان شوم! آن امر چیست؟ فرمود: از من درباره مردگان پرسیدند که چه زمانی برانگیخته می شوند( رجعت می کنند) و بر سر دین با زندگان کافر می جنگند؟(5)

مانند این روایت در همین کتاب به سند دیگر نیز منقول است.(6)

روایت63.

منتخب البصائر: سدیر می گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره رجعت سؤال کردم، سه بار فرمود: جماعت قَدَریه آن را انکار می کنند.(7)

روایت64.

منتخب البصائر: ابوبصیر می گوید: بر امام صادق علیه السّلام داخل شدم و عرض کردم: ما در گفتگوهایمان می گوییم: عمر بن ذرّ نمی میرد تا اینکه با قائم آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله می جنگد! فرمود: مثل ابن ذرّ، مثل مردی است که در بنی اسرائیل بود و به او «عبد ربه» گفته می شد و یارانش را به گمراهی می خواند. وقتی که او مرد، مردم به قبرش پناه بردند و گفتند وقتی از قبرش خارج شود، خاک را از سر خود می تکاند و به آنها می گوید:

ص: 67

کَیْتَ وَ کَیْتَ.

چنین شد و چنان گشت (یعنی حکایت برایشان نقل می کند).(1)

روایت65.

منتخب البصائر: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: پروردگار با عظمتم مرا سیر شبانه داد و از پس پرده، آنچه را که بر من وحی کرد، وحی نمود و با کلماتش با من سخن گفت. از جمله کلماتی که با آن با من سخن گفت این بود: ای محمد! من خدایم و معبودی جز من نیست که دانای نهان و آشکارم و رحمان و رحیمم؛ من خدایم و معبودی جز من نیست، که من پادشاه و مقدس و سلام و مؤمن و مهیمن و عزیز و جبار و متکبرم. منزه است خدا از آنچه مشرکان بدان شرک می ورزند. من خدایم و معبودی جز من نیست، که خالق و آفریننده و صورتگرم. نام های نیکو برای من است و هر کس در آسمان ها و زمین است، مرا تسبیح می گوید و من عزت مند فرزانه ام. ای محمد! من خدایم و معبودی جز من نیست، که من اولی هستم که چیزی قبل از من نیست (زمان ندارم) و آخری هستم که بعد از من چیزی نیست؛ من ظاهرم که چیزی بر من فائق نمی آید و من باطنم که چیزی از من مخفی نیست؛ و من خدایم که معبودی جز من نیست و به هر چیزی دانا هستم.

ای محمد! علی اولین نفر از امامان است که پیمان او را می گیرم! ای محمد! علی آخرین کس از امامان است که او را قبض روح می کنم و او آن جنبنده ای است که سخن می گوید. ای محمد! علی کسی است که او را به تمام آنچه بر تو وحی می کنم، آگاه می سازم و تو نمی توانی چیزی را از او کتمان و مخفی کنی. ای محمد! آنچه به صورت سرّی با تو در میان گذاشتم، به او نیز می گویم، پس بین تو و او رازی نیست. ای محمد! علی، عالی و بلند مرتبه است؛ آنچه از حلال و حرام آفریدم، علی به آن آگاه است.(2)

مؤلف

در عبارت «علیٌّ علیٌّ»، اولی اسم و دومی صفت به معنای عالی رتبه است، یا اینکه هر دو اسم هستند و خبرشان محذوف است، مانند اینکه گفته می شود: او فلان است، وقتی در کمالات مشهور و معروف باشد.

روایت66.

منتخب البصائر: در کتاب سلیم بن قیس هلالی آمده است که ابان بن ابی عیاش از او روایت کرده و تمام این کتاب را در حضور جماعتی از اعیان اصحاب، از جمله ابوالطفیل، بر آقا علی بن الحسین علیهماالسّلام خوانده و حضرت نیز آن را صحیح دانسته و فرموده است: اینها احادیث صحیح ماست. روایت شده که ابان می گوید: بعد از قرائت کتاب در محضر امام سجاد علیه السّلام، ابوالطفیل را در منزلش دیدم. پس به من در باب رجعت حدیثی گفت که آن را از جماعتی از اهل بدر و سلمان و مقداد و ابیّ بن کعب شنیده بود.

ص: 68

أَبُو الطُّفَیْلِ فَعَرَضْتُ هَذَا الَّذِی سَمِعْتُهُ مِنْهُمْ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِالْکُوفَةِ فَقَالَ هَذَا عِلْمٌ خَاصٌّ لَا یَسَعُ الْأُمَّةَ جَهْلُهُ وَ رَدُّ عِلْمِهِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ صَدَّقَنِی بِکُلِّ مَا حَدَّثُونِی وَ قَرَأَ عَلَیَّ بِذَلِکَ قِرَاءَةً کَثِیرَةً فَسَّرَهُ تَفْسِیراً شَافِیاً حَتَّی صِرْتُ مَا أَنَا بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ أَشَدَّ یَقِیناً مِنِّی بِالرَّجْعَةِ وَ کَانَ مِمَّا قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ حَوْضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی الدُّنْیَا أَمْ فِی الْآخِرَةِ فَقَالَ بَلْ فِی الدُّنْیَا قُلْتُ فَمَنِ الذَّائِدُ عَنْهُ فَقَالَ أَنَا بِیَدِی فَلْیَرِدَنَّهُ أَوْلِیَائِی وَ لْیُصْرَفَنَّ عَنْهُ أَعْدَائِی وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ لَأُورِدَنَّهُ أَوْلِیَائِی وَ لَأَصْرِفَنَّ عَنْهُ أَعْدَائِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ (1) مَا الدَّابَّةُ قَالَ یَا أَبَا الطُّفَیْلِ الْهُ عَنْ هَذَا فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی بِهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ هِیَ دَابَّةٌ تَأْکُلُ الطَّعَامَ وَ تَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ وَ تَنْکِحُ النِّسَاءَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هُوَ قَالَ هُوَ زِرُّ الْأَرْضِ (2)

الَّذِی تَسْکُنُ الْأَرْضُ بِهِ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هُوَ قَالَ صِدِّیقُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ فَارُوقُهَا وَ رِبِّیُّهَا وَ ذُو قَرْنَیْهَا قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هُوَ قَالَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ (3) وَ الَّذِی صَدَّقَ بِهِ وَ النَّاسُ کُلُّهُمْ کَافِرُونَ غَیْرَهُ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَسَمِّهِ لِی قَالَ قَدْ سَمَّیْتُهُ لَکَ یَا أَبَا الطُّفَیْلِ وَ اللَّهِ لَوْ

ص: 69

ابوالطفیل گفت: آنچه از اینان شنیدم را در کوفه بر علی بن ابی طالب علیه السّلام عرضه نمودم. فرمود: اینها دانش خاصی است که امت حق جهل به آن را ندارند و باید آن را بدانند و علم آن را باید به خدای متعال واگذار کرد. سپس حضرت مرا در تمام آنچه آن خوبان برایم روایت کرده بودند، تصدیق فرمود و قرائات فراوانی از آن احادیث را بر من خواند و تفسیری تامّ نمود، تا جایی که تا روز قیامت کسی از من موقن تر به رجعت نیست.

از مطالبی که پرسیدم این بود که گفتم: یا امیرالمؤمنین ! مرا از حوض پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله باخبر ساز که چنین حوضی در دنیاست یا در آخرت؟ فرمود: در دنیاست! پرسیدم: چه کسی بدان را از آن دور می کند؟ فرمود: من با دستم دوستانم را به آن رسانده و دشمنانم را از آن می رانم. و در روایت دیگری آمده: دوستانم را وارد آن کرده و دشمنانم را از آن منصرف می کنم!

گفتم: یا امیرالمؤمنین! در این آیه «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»، {و چون قول [عذاب] بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنان که باید] به نشانه های ما یقین نداشتند.} منظور از جنبنده چیست؟ فرمود: ای ابا طفیل! از این سؤال بگذر! عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! فدایت شوم مرا مطلع ساز! فرمود: این جنبنده ای است که غذا می خورد و در بازار ها راه می رود و با زنان ازدواج می کند! عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! او کیست؟ فرمود: او قوام دین است که زمین به سبب او آرام می گیرد. عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! او کیست؟ فرمود: او راستگوی این امت و جداکننده آن و عالم متقی آن و ذوالقرنین این امت است! عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! او کیست؟ فرمود: کسی است که خداوند متعال درباره او فرمود: «وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، {و شاهدی از [خویشان] او، پیرو آن است.}(1) و « وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»، {آن کس که نزد او علم کتاب است.}(2) و «وَ الَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ»، {آن کس که راستی آورد و آن را باور نمود.}(3) و تمام مردم به جز او کافرند. عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! او را برایم نام ببر! فرمود: او را برایت نام بردم ای اباطفیل! به خدا قسم

ص: 69

أُدْخِلْتُ عَلَی عَامَّةِ شِیعَتِی الَّذِینَ بِهِمْ أُقَاتِلُ الَّذِینَ أَقَرُّوا بِطَاعَتِی وَ سَمَّوْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اسْتَحَلُّوا جِهَادَ مَنْ خَالَفَنِی فَحَدَّثْتُهُمْ بِبَعْضِ مَا أَعْلَمُ مِنَ الْحَقِّ فِی الْکِتَابِ الَّذِی نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَتَفَرَّقُوا عَنِّی حَتَّی أَبْقَی فِی عِصَابَةٍ مِنَ الْحَقِّ قَلِیلَةٍ أَنْتَ وَ أَشْبَاهُکَ مِنْ شِیعَتِی فَفَزِعْتُ وَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا وَ أَشْبَاهِی مُتَفَرِّقٌ عَنْکَ أَوْ نَثْبُتُ مَعَکَ قَالَ بَلْ تَثْبُتُونَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَعْرِفُهُ وَ لَا یُقِرُّ بِهِ إِلَّا ثَلَاثَةٌ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ نَجِیبٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ یَا أَبَا الطُّفَیْلِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُبِضَ فَارْتَدَّ النَّاسُ ضُلَّالًا وَ جُهَّالًا إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

اگر بر عموم شیعیانم که به کمک آنان با دشمنانم می جنگم داخل شوم، همان شیعیانی که به اطاعت من مؤمنند و مرا امیرالمؤمنین می خوانند و جهاد با دشمن مرا حلال م دانند، و با آنان بخشی از حقایقی را که در کتابی است که جبرئیل علیه السّلام بر محمد صلّی اللَّه علیه و آله نازل نموده بگویم، از گرد من پراکنده می شوند و من در جماعتی اندک از اهل حقیقت می مانم که تو و امثال تو از شیعیان من هستید؛ ابو طفیل می گوید: پس ترسیدم و پرسیدم: من و امثال من از تو جدا می شویم یا با شما ثابت قدم می مانیم؟ فرمود: شما ثابت قدم می مانید!

سپس حضرت رو به من کرد و فرمود: حقیقت امر ما بسیار مشکل است و جز سه دسته آن را نمی شناسند و به آن اقرار نمی کنند: فرشته مقرب، یا نبی مرسل، یا بنده مؤمن نجیبی که خدا قلب او را برای ایمان امتحان نموده! ای ابا الطفیل! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله قبض روح شد، پس مردم به صورت گمراهان و نادانان مرتد شدند، مگر کسانی که خدا به سبب ما اهل بیت، آنان را مصون داشت.(1)

توضیح

کلمه «ربّیّها» به کسر راء، اشاره دارد به آیه شریفه «وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا»، {و چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده های انبوه، کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید، سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن] نگردیدند.}(2)

و بیضاوی گفته: منظور ربانیّون از علمای با تقوا و عباد پروردگار است و گفته شده: جماعاتی هستند که به «ربّه» انتساب دارند و معنای ربّه همان جماعت است.(3)

مؤلف می گوید

من مثل این حدیث را در اصل کتاب سلیم بن قیس دیده ام.(4)

روایت67.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: آنها (خلفای غاصب) خود را به نامی که خدا جز علی بن ابی طالب علیه السّلام را بدان موسوم نگردانید خواندند (مقصود لقب امیرالمؤمنین است) و تأویل (امیرالمؤمنین) هنوز نیامده است. من عرض کردم: قربانت گردم! تأویل آن کی خواهد آمد؟ فرمود: موقعی که تأویل آن نزدیک شد، خداوند پیغمبران و مؤمنین را در پیش روی آن حضرت جمع می کند تا از وی یاری نمایند و این است معنی آیه شریفه «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ الی قوله وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ»، {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم، سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و حتماً یاری اش کنید. [آن گاه] فرمود: «آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟» گفتند: «آری، اقرار کردیم.» فرمود: «پس گواه باشید و من با شما از گواهانم.»}(5) در آن روز خداوند پرچم خود را به علی بن ابی طالب علیه السّلام می دهد و آن حضرت سرکرده جهانیان است و جهانیان نیز در زیر پرچم او خواهند بود، و او امیر و سرکرده آنهاست و این است تأویل کلمه امیرالمؤمنین.(6)

ص: 70

روایت68.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام فرمود: « کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»، {هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است.} با کشته شدن چشنده مرگ نمی شود، بلکه باید برگردد تا طعم مرگ را بچشد( قتل، مرگ نیست).(1)

روایت69.

تفسیر عیاشی: سیرین می گوید: نزد امام صادق علیه السّلام بودم که فرمود: مردم در مورد این آیه چه می گویند؟ «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ»، {و با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت.} سیرین گفت: می گویند: قیامتی نیست و بعث و نشوری در کار نیست! فرمود: دروغ گفتند! به خدا قسم تحقق این آیه در زمانی است که قائم خروج کند و اهل رجعت نیز با او رجعت نمایند. در این حال اهل سنت می گویند: ای گروه شیعیان! دولت شما آشکار شد و این از دروغ های شما شیعیان است که می گویید فلان کس و فلان کس رجعت نمودند؛ نه به خدا قسم خدا کسی را که مرده بر نمی انگیزد. ای سیرین! آیا نمی بینی که مشرکان گفتند: «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ.»؟ مشرکان لات و عزّی را عظیم تر از آن می دانستند که به غیر آن قسم بخورند (پس قسم خورندگان در این آیه مشرکان نیستند بلکه اهل تسنن اند). پس خدا فرمود: «بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذی یَخْتَلِفُونَ فیهِ وَ لِیَعْلَمَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ کانُوا کاذِبینَ إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(2)، {آری، [انجام] این وعده بر او حق است، لیکن بیشتر مردم نمی دانند.تا [خدا] آنچه را در [مورد] آن اختلاف دارند، برای آنان توضیح دهد، و تا کسانی که کافر شده اند، بدانند که آنها خود دروغ می گفته اند. ما وقتی چیزی را اراده کنیم، همین قدر به آن می گوییم: «باش!»، بی درنگ موجود می شود.}(3)

روایت70.

منتخب البصائر: ابوبصیر می گوید: از امام باقر علیه السّلام در مورد آیه «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ... » تا آخر آیه، {در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کُشند و کشته می شوند.}(4) پرسیدم؛ فرمود: این خریدن خدا در میثاق و پیمانش واقع شده. سپس من خواندم «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ»، {همان بازگشت کنندگان، پرستندگان.} پس امام باقر علیه السّلام فرمود: چنین (به حالت رفعی) مخوان، بلکه (به حالت نصبی) بخوان: «التَّائِبینَ الْعابِدینَ»، تا آخر آیه.

سپس فرمود: وقتی آن تائبان و عابدان را دیدی، در رجعت است که خدا جان ها و اموالشان را می خرد. سپس امام باقر علیه السّلام فرمود: هر مؤمنی یک مردن دارد و یک کشته شدن! کسی که بمیرد، برانگیخته می شود تا کشته شود و کسی که کشته شده، رجعت می کند تا بمیرد.(5)

ص: 71

شی، [تفسیر العیاشی] عن أبی بصیر: مثله.

مثل این روایت در تفسیر عیاشی نیز نقل شده است.(1)

روایت71.

منتخب البصائر: ابوالصباح می گوید: به حضرت امام محمد باقر علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم! سؤالی دارم که نمی خواهم نام آن را ببرم! حضرت فرمود: سؤال تو از رجعت است؟ عرض کردم: آری. فرمود: رجعت، قدرت نمایی خداوند است و کسی جز فرقه «قدریه» آن قدرت را انکار نمی کند! روزی از بهشت طبقی برای پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله آوردند که شاخه خرمایی در آن بود که آن را «سنت» می گفتند. پیغمبر هم آن را گرفت، در حالی که طبق، اشاره به سنت و روش مردم پیش از شما بود.(2)

مؤلف

عبارت «تلک القدرة» یعنی این از قدرت های الهی است و فقط قدریه منکر آنند. قدریه فرقه ای از معتزله اهل تسنن می باشند که بسیاری از قدرت های الهی را انکار می کنند. و «قناع» به کسر قاف، طبقی از انواع نخل بوده و موضوع طبق بهشتی، اعلامی از جانب پیغمبر بوده که آنچه در امت آن سرور پدید می آید، بعینه در امت های پیشین نیز واقع شده و مسلم است که رجعت به کرات در امت های پیشین روی داده است.

روایت72.

منتخب البصائر: اصبغ بن نباته می گوید: عبدالله بن ابی بکر یشکری نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام رفت و گفت: ای امیرالمؤمنین! ابوالمعتمر اندکی پیش کلامی گفت که دلم تحمل آن را ندارد! حضرت فرمود: چه گفت؟ عرض کرد: می پندارد که شما به او فرموده اید که از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیده اید که فرمود: ما دیده ایم یا شنیده ایم احوال مردی را که سنش از پدرش بزرگ تر است! امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: این امر بر تو گران آمد؟ گفت: بله؛ آیا شما به این سخن اطمینان داشته و آن را می پذیرید؟ فرمود: بله! وای بر تو ای ابن کوّاء! از من بشنو و بفهم تا تو را از آن مطلع سازم. عزیر نبی از نزد اهل و عیال خود خارج شد، در ماهی که زنش در آستانه وضع حمل بود و عزیر نبی پنجاه سال داشت. وقتی خدا او را به سبب نافرمانی اش مبتلا ساخت و صد سال او را میراند و سپس او را زنده کرد، به نزد اهلش برگشت، در حالی که پنجاه سال داشت، پس پسرش به پیشواز او آمد، در حالی که صد سال داشت و خدا عزیر را به سنی که داشت (همان پنجاه سال) برگرداند.

ص: 72

فَقَالَ مَا تَزِیدُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ نَعَمْ إِنَّ أُنَاساً مِنْ أَصْحَابِکَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ یُرَدُّونَ بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَعَمْ تَکَلَّمْ بِمَا سَمِعْتَ وَ لَا تَزِدْ فِی الْکَلَامِ فَمَا قُلْتَ لَهُمْ قَالَ قُلْتُ لَا أُؤْمِنُ بِشَیْ ءٍ مِمَّا قُلْتُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَیْلَکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ابْتَلَی قَوْماً بِمَا کَانَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ فَأَمَاتَهُمْ قَبْلَ آجَالِهِمُ الَّتِی سُمِّیَتْ لَهُمْ ثُمَّ رَدَّهُمْ إِلَی الدُّنْیَا لِیَسْتَوْفُوا أَرْزَاقَهُمْ ثُمَّ أَمَاتَهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ فَکَبُرَ عَلَی ابْنِ الْکَوَّاءِ وَ لَمْ یَهْتَدِ لَهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَیْلَکَ تَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا-(1)

فَانْطَلَقَ بِهِمْ مَعَهُ لِیَشْهَدُوا لَهُ إِذَا رَجَعُوا عِنْدَ الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنَّ رَبِّی قَدْ کَلَّمَنِی فَلَوْ أَنَّهُمْ سَلَّمُوا ذَلِکَ لَهُ وَ صَدَّقُوا بِهِ لَکَانَ خَیْراً لَهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ قَالُوا لِمُوسَی علیه السلام لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ أَ تَرَی یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ إِنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ رَجَعُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ بَعْدَ مَا مَاتُوا فَقَالَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ مَا ذَاکَ ثُمَّ أَمَاتَهُمْ فَکَأَنَّهُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا وَیْلَکَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ حَیْثُ یَقُولُ وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی-(2)

فَهَذَا بَعْدَ الْمَوْتِ إِذْ بَعَثَهُمْ وَ أَیْضاً مِثْلُهُمْ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ الْمَلَأُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَیْثُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ (3) وَ قَوْلُهُ أَیْضاً فِی عُزَیْرٍ حَیْثُ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ (4) وَ أَخَذَهُ بِذَلِکَ الذَّنْبِ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ وَ رَدَّهُ إِلَی الدُّنْیَا فَ قالَ کَمْ لَبِثْتَ فَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ

ص: 73

یشکری گفت: باز هم برایم بفرمایید! امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمود: هر چه می خواهی بپرس. گفت: بله، بعضی از اصحاب شما می پندارند که بعد از مرگ بازمی گردند! امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هر چه شنیدی را بازگو کن و از خودت چیزی بر کلامشان میفزای. تو به آنها چه گفتی؟ یشکری می گوید: من گفتم: به آنچه گفتید اعتقادی ندارم! امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وای بر تو! خدای عزوجل قومی را به سبب گناهانشان مبتلا کرد و آنان را قبل از اجل معینشان میراند. سپس آنان را به دنیا برگرداند تا روزی هایشان را دریافت کنند و پس از آن، آنان را میراند.

راوی می گوید: ابن کوّاء تکبیر گفت و این سخن را نپذیرفت! امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمود: وای بر تو! آیا نمی دانی خدا در کتابش می فرماید: «وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعینَ رَجُلاً لِمیقاتِنا»، {و موسی از میان قوم خود هفتاد مرد برای میعاد ما برگزید}(1)و آنان را با خود برد تا هنگام رجعت، در مقابل بنی اسرائیل شاهد او باشند که خدایش با او تکلم نموده است. اگر این هفتاد تن در این خصوص تسلیم موسی می شدند و او را در ادعای خود تصدیق می کردند برایشان بهتر بود، ولی آنان به موسی علیه السّلام گفتند: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»، {تا خدا را آشکارا نبینیم، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.» پس- در حالی که می نگریستید- صاعقه شما را فرو گرفت. سپس شما را پس از مرگتان برانگیختیم، باشد که شکرگزاری کنید.}(2) ای پسر کوّاء! آیا می بینی که این گروه بعد از مرگشان به منازل خود برگشتند؟ ابن کوّاء گفت: عبارت «ثم اماتهم» در آیه نیست تا دال بر فرمایش شما باشد! پس امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمود: نه! وای بر تو! آیا خداوند در کتاب خود خبر نداده و نفرموده: «وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی»، {و بر شما ابر را سایه گستر کردیم و بر شما «گزانگبین» و «بلدرچین» فرو فرستادیم.} این امور بعد از مرگشان و پس از برگشتنشان صورت گرفت.

ای ابن کوّاء! همچنین مثل آنان، مثل گروهی از بنی اسرائیل است که خدای عزوجل می فرماید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ»، {آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: «تن به مرگ بسپارید» آن گاه آنان را زنده ساخت.}(3) و سخن خدای متعال درباره عزیر که فرمود: «أَوْ کَالَّذی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِأََةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ»، {یا چون آن کس که به شهری که بام هایش یکسر فروریخته بود، عبور کرد [و با خود می] گفت: «چگونه خداوند، [اهلِ] این [ویرانکده] را پس از مرگشان زنده می کند؟». پس خداوند، او را [به مدت] صد سال میراند}(4) و او را به آن گناه مؤاخذه نمود و سپس او را برانگیخت و به دنیا برگرداند و به او فرمود: «قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ»، {به او] گفت: «چقدر درنگ کردی؟» گفت: «یک روز یا پاره ای از روز را درنگ کردم.» گفت: « [نه] بلکه صد سال درنگ کردی.}

ص: 73

فَلَا تَشُکَّنَّ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ فِی قُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

ای پسر کوّاء! در قدرت خدای عزوجل تردید مکن.(1)

روایت73.

منخب البصائر: عبدالرحمان قصیر می گوید: امام باقر علیه السّلام این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ»، {در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است}(2) و فرمود: می دانی منظور خداوند کیست؟ عرض کردم: مؤمنان می جنگند و می کشند و کشته می شوند. فرمود: نه، هر مؤمنی که کشته شود برمی گردد تا بمیرد و هر مؤمنی که بمیرد، بر می گردد تا کشته شود، و این قدرت الهی را در امر رجعت انکار مکن.(3)

در تفسیر عیاشی نیز مانند این روایت ذکر شده است.(4)

روایت74.

منتخب الاثر: حمران بن اعین می گوید: به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: آیا چیزی در بنی اسرائیل بوده است که در این امت نباشد؟ فرمود: نه! عرض کردم: از معنی این آیه برایم سخن بگویید؛ «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ»، {آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: «تن به مرگ بسپارید» آن گاه آنان را زنده ساخت.}(5) آیا خدا آنان را زنده کرد، به طوری که مردم آنها را زنده دیدند و سپس در همان روز مجددا آنها را میراند یا اینکه آنان را به دنیا برگرداند؟ فرمود: آن روز آنها را زنده کرد و مدتی در جهان زیستند و در خانه ها سکونت نمودند، غذا خوردند و ازدواج کردند و بعد از مدت ها به مرگ طبیعی مردند.(6)

روایت75.

منتخب البصائر: جابر جعفی می گوید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام را در زمین با فرزندش حسین علیه السّلام رجعتی است. وی با پرچم خود می آید تا انتقام خود را از بنی امیه و معاویه و اولاد معاویه و آنها که همراه آنان به جنگ حضرت آمدند، بگیرد. خداوند در آن روز سی هزار نفر از یاوران علی را که همه از اهل کوفه می باشند و هفتاد هزار نفر از سایر مردم شیعه را به یاری علی برانگیخته می گرداند. آن دو لشکر، دوباره در صفین یکدیگر را مانند بار نخست ملاقات می کنند و تمام نفرات لشکر معاویه را از دم شمشیر می گذراند، به طوری که یک نفر آنها باقی نمی ماند که خبر آنها را بیاورد. آنگاه در روز رستخیز هم خداوند آنها را برمی انگیزد و با فرعون و آل فرعون، به بدترین عذاب ها گرفتار می سازد. آنگاه علی علیه السّلام بار دیگر با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به دنیا برمی گردد و پیغمبر، پادشاه روی زمین می شود

ص: 74

الْأَئِمَّةُ علیهم السلام عُمَّالَهُ وَ حَتَّی یَبْعَثَهُ اللَّهُ عَلَانِیَةً فَتَکُونَ عِبَادَتُهُ عَلَانِیَةً فِی الْأَرْضِ کَمَا عَبَدَ اللَّهَ سِرّاً فِی الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ عَقَدَ بِیَدِهِ أَضْعَافاً یُعْطِی اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله مُلْکَ جَمِیعِ أَهْلِ الدُّنْیَا مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ الدُّنْیَا إِلَی یَوْمِ یُفْنِیهَا حَتَّی یُنْجِزَ لَهُ مَوْعُودَهُ فِی کِتَابِهِ کَمَا قَالَ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (1).

و سایر ائمه فرمانداران او خواهند بود، و به عکس بار نخست، این بار به طور آشکار مبعوث می گردد و خدا را آشکارا عبادت می کند. سپس حضرت صادق علیه السّلام فرمود:

آری! و اللَّه امیرالمؤمنین دوبار به دنیا رجعت می کند، و با دست اشاره کرد که چند بار آن حضرت رجعت خواهد کرد. خداوند سلطنت تمام اهل عالم را از روز آفرینش دنیا تا روز فنای جهان، به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله می دهد تا وعده ای که در قرآن به آن حضرت داده، مصداق پیدا کند. چنان که فرمود: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(1)، {تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند}.(2)

روایت76.

منتخب البصائر: خالد بن یحیی می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، ابوبکر را صدیق نامید؟ فرمود: بله! وقتی او با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در غار بود، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: من کشتی فرزندان عبدالمطلب را می بینم که در دریا تلاطم دارد و گم شده است. ابوبکر گفت: تو آن را می بینی؟ فرمود: بله. گفت: یا رسول الله! می توانی آن را نشانم دهی؟ پس فرمود: به من نزدیک شو! پس به حضرت نزدیک شد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دستی بر چشمانش کشید و به او فرمود: نگاه کن! پس ابوبکر نگاه کرد و کشتی را در حال تلاطم در دریا دید. سپس نگاهی به قصرهای اهل مدینه کرد و در درون با خود گفت: اکنون تصدیق می کنم که تو( پیغمبر) ساحر هستی!! پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به او فرمود: تو به راستی تصدیق کننده ای که جادوگر بودن مرا تصدیق کردی!

خالد می گوید: گفتم: چرا عمر را فاروق نامیدند؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بله، مگر نمی دانی که عمر بین حق و باطل جدایی افکند و مردم باطل را گرفتند؟

گفتم: چرا به سالم، لقب امین دادند؟ فرمود: چون وقتی نامه ها را نوشتند و آن را به دست سالم سپردند، امین مردم شد. گفتم: آیا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: از دعوت سعد بپرهیزید؟ فرمود: بله. گفتم: چگونه باید بپرهیزند؟ فرمود: سعد رجعت می کند و با علی علیه السّلام می جنگد!(3)

روایت77.

غیبت شیخ طوسی: خزاز می گوید: علی بن ابی حمزه بر امام رضا علیه السّلام داخل شد و به حضرت عرض کرد: شما امام هستید؟ فرمود: بله. عرضه داشت: من از جد شما امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: هر امامی پشت و فرزندی دارد! فرمود: ای شیخ! آیا فراموش کردی یا خودت را به فراموشی می زنی؟ امام جعفر صادق علیه السّلام چنین نفرموده، بلکه فرموده: همه امامان نسل و عقب دارند، جز امامی که

ص: 75

عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَإِنَّهُ لَا عَقِبَ لَهُ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَکَذَا سَمِعْتُ جَدَّکَ یَقُولُ (1).

حسین بن علی علیهماالسّلام در عهد او رجعت می کند و آن امام نسل ندارد. ابن ابی حمزه گفت: راست گفتی فدایت شوم! من شنیدم که جدت همین گونه می فرمود.(1)

روایت78.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: اولین کسی که به دنیا برمی گردد، حسین بن علی علیهماالسّلام و یارانش، و یزید بن معاویه و یارانش هستند که حضرت دقیقا مانند کشتن آنها در روز عاشورا، آنان را می کشد. سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»(2)، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم.}(3)

روایت79.

تأویل الآیات الظاهرة: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ»، {آیا کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید.}(4) فرمود: موعودی که این وعده به وی داده شده، علی بن ابی طالب علیه السّلام است که خداوند به او وعده داده که در دنیا از دشمنش انتقام بگیرد و در آخرت نیز به وی و دوستانش، وعده بهشت داده است.(5)

روایت80.

مجالس مفید: عبایه اسدی می گوید: شنیدم که امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمود: من آقای پیران هستم؛ در من علامتی از ایوب هست و روزی بیاید که خداوند کسان مرا مانند کسان و فرزندان یعقوب به دورم گرد آورد.(6)

روایت81.

رجال کشی: امام باقر علیه السّلام فرمود: گویا من عبدالله بن شریک عامری را می بینم که عمامه ای سیاه بر سر نهاده که دو تحت الحنک آن بین دو شانه اوست و از پایین کوه، مقابل قائم ما اهل بیت در میان چهار هزار نفر در حال تکبیر و رجعت از کوه بالا می روند!(7)

مؤلف

«لحف» به کسر لام، اصل و بن کوه را گویند.

روایت82.

رجال کشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: من از خدا خواستم اسماعیل را بعد از من زنده بدارد و خدا نپذیرفت، ولی مقام دیگری درباره او به من عطا کرد و آن اینکه او اول کسی است که در میان ده تن از اصحابش برانگیخته می شود. از جمله اصحاب او عبدالله بن شریک است که علمدار اسماعیل است.(8)

ص: 76

خص، [منتخب البصائر] سعد عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب معا عن الوشاء عن أحمد بن عائذ عن أبی سلمة سالم بن مکرم الجمال: مثله و فیه و فیهم عبد الله بن شریک العامری و فیهم صاحب الرایة.

در کتاب منتخب البصائر نیز به سند دیگر مثل این روایت نقل شده و در آن آمده: در میان اصحاب او، عبدالله بن شریک عامری و صاحب رایت نیز هستند.(1)

روایت83.

رجال کشی: جعفر بن فضیل می گوید: به محمد بن فرات گفتم: تو اصبغ را دیده ای؟ گفت: بله، او را با پدرم دیدم و مردی بود که موهای سر و صورتش سفید بود و قد او نیز بلند بود. پدرم به او گفت: برای ما حدیثی نقل کن که از امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیدی! گفت: شنیدم که حضرت می فرمود: من آقای پیران هستم؛ در من علامتی از ایوب هست و روزی بیاید که خداوند کسان مرا مانند کسان و فرزندان ایوب به دورم گرد آورد. محمد بن فرات می گوید: من و پدرم این حدیث را از اصبغ بن نباته شنیدیم. اندکی از این ماجرا نگذشت که اصبغ رحمه الله از دنیا رحلت کرد.(2)

روایت84.

رجال کشی: داود رقی می گوید: به حضرت عرضه داشتم: من پیر شده ام و استخوانم نازک شده! دوست دارم عمرم با کشته شدن در راه شما ختم شود! فرمود: حتما این اتفاق می افتد، اگر زود اتفاق نیفتد، در زمان دور (رجعت) حتما این اتفاق خواهد افتاد و تو در راه ما کشته می شوی.(3)

روایت85.

رجال نجاشی: عبدالله بن خفقه می گوید: ابان بن تغلب به من گفت: از کنار گروهی عبور کردم که به من به خاطر روایتی که از امام صادق علیه السّلام نقل کردم، عیب می گرفتند. به آنها گفتم: چگونه روایت مرا ملامت می کنید، در حالی که من از کسی حدیث نقل می کنم که از هر چیزی از او سؤال کردم، فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چنین فرموده است؟ گروهی از کودکان می گذشتند و این شعر را می خواندند: «عجب و صد عجب از آنچه بین جمادی و رجب روی می دهد!» معنای این سخن را از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم، فرمود: منظور از آن حادثه تعجب آور، ملاقات مردگان با زندگان در رجعت است.(4)

روایت86.

منتخب البصائر: بر کتاب خطب امیرالمؤمنین علیه السّلام دست یافتم و خط سید رضی علی بن طاووس را بر آن دیدم که نوشته بود: نویسنده این کتاب دو نسل بعد از امام صادق علیه السّلام بوده است. پس ممکن است تاریخ کتابت آن سال 200 هجری باشد، زیرا امام صادق علیه السّلام بعد از سال 140 هجری درگذشت. در این کتاب روایاتی از ابن عروه، از ابن صدقه، از امام صادق علیه السّلام نقل شده و بعضی از مطالبش از غیر این دو نقل شده است.

ص: 77

فِی الْکِتَابِ الْمُشَارِ إِلَیْهِ خُطْبَةً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تُسَمَّی الْمَخْزُونَ: وَ هِیَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَحَدِ الْمَحْمُودِ الَّذِی تَوَحَّدَ بِمُلْکِهِ وَ عَلَا بِقُدْرَتِهِ أَحْمَدُهُ عَلَی مَا عَرَّفَ مِنْ سَبِیلِهِ وَ أَلْهَمَ مِنْ طَاعَتِهِ وَ عَلَّمَ مِنْ مَکْنُونِ حِکْمَتِهِ فَإِنَّهُ مَحْمُودٌ بِکُلِّ مَا یُولِی مَشْکُورٌ بِکُلِّ مَا یُبْلِی وَ أَشْهَدُ أَنَّ قَوْلَهُ عَدْلٌ وَ حُکْمَهُ فَصْلٌ وَ لَمْ یَنْطِقْ فِیهِ نَاطِقٌ بِکَانَ إِلَّا کَانَ قَبْلَ کَانَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُ اللَّهِ وَ سَیِّدُ عِبَادِهِ خَیْرُ مَنْ أَهَّلَ أَوَّلًا وَ خَیْرُ مَنْ أَهَّلَ آخِراً فَکُلَّمَا نَسَجَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَرِیقَیْنِ جَعَلَهُ فِی خَیْرِ الْفَرِیقَیْنِ لَمْ یُسْهَمْ فِیهِ عَائِرٌ وَ لَا نِکَاحُ جَاهِلِیَّةٍ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ إِلَیْکُمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ فَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ لِلْخَیْرِ أَهْلًا وَ لِلْحَقِّ دَعَائِمَ وَ لِلطَّاعَةِ عِصَماً یُعْصَمُ بِهِمْ وَ یُقِیمُ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ عَلَی ارْتِضَاءٍ مِنْ ذَلِکَ وَ جَعَلَ لَهَا رُعَاةً وَ حَفَظَةً یَحْفَظُونَهَا بِقُوَّةٍ وَ یُعِینُونَ عَلَیْهَا أَوْلِیَاءَ ذَلِکَ بِمَا وُلُّوا مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِیهَا أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ رُوحَ الْبَصَرِ رُوحُ الْحَیَاةِ الَّذِی لَا یَنْفَعُ إِیمَانٌ إِلَّا بِهِ مَعَ کَلِمَةِ اللَّهِ وَ التَّصْدِیقِ بِهَا فَالْکَلِمَةُ مِنَ الرُّوحِ وَ الرُّوحُ مِنَ النُّورِ وَ النُّورُ نُورُ السَّمَاوَاتِ فَبِأَیْدِیکُمْ سَبَبٌ وَصَلَ إِلَیْکُمْ مِنْهُ إِیْثَارٌ وَ اخْتِیَارٌ نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تَبْلُغُوا شُکْرَهَا خَصَّصَکُمْ بِهَا وَ اخْتَصَّکُمْ لَهَا وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ فَأَبْشِرُوا بِنَصْرٍ مِنَ اللَّهِ عَاجِلٍ وَ فَتْحٍ یَسِیرٍ یُقِرُّ اللَّهُ بِهِ أَعْیُنَکُمْ وَ یَذْهَبُ بِحُزْنِکُمْ کُفُّوا

مَا تَنَاهَی النَّاسُ عَنْکُمْ فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یَخْفَی عَلَیْکُمْ إِنَّ لَکُمْ عِنْدَ کُلِّ طَاعَةٍ عَوْناً مِنَ اللَّهِ یَقُولُ عَلَی الْأَلْسُنِ وَ یَثْبُتُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ وَ ذَلِکَ عَوْنُ اللَّهِ لِأَوْلِیَائِهِ یَظْهَرُ فِی خَفِیِّ نِعْمَتِهِ لَطِیفاً وَ قَدْ أَثْمَرَتْ لِأَهْلِ التَّقْوَی أَغْصَانَ شَجَرَةِ الْحَیَاةِ وَ إِنَّ فُرْقَاناً مِنَ اللَّهِ بَیْنَ أَوْلِیَائِهِ وَ أَعْدَائِهِ فِیهِ شِفَاءٌ لِلصُّدُورِ وَ ظُهُورٌ لِلنُّورِ یُعِزُّ اللَّهُ بِهِ أَهْلَ طَاعَتِهِ وَ یُذِلُّ بِهِ أَهْلَ مَعْصِیَتِهِ فَلْیُعِدَّ امْرُؤٌ لِذَلِکَ عُدَّتَهُ وَ لَا عُدَّةَ لَهُ إِلَّا بِسَبَبِ بَصِیرَةٍ وَ صِدْقِ نِیَّةٍ

ص: 78

در این کتاب خطبه ای از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل شده به نام «خطبة المخزون» که فرمود:

حمد برای خدا یگانه و ستوده است که به سلطنتش یکتاست و به سبب قدرتش، بلند مرتبه است. او را به خاطر نشان دادن راهش و الهام کردن طاعتش بر بشر و تعلیم دادن حکمت های مخفی اش می ستایم؛ چرا که او به سبب همه نعمت هایش محمود است و به سبب همه بلاهایش، مشکور است، و گواهی می دهم که سخن او عدل و حکم او فصل الخطاب است و هیچ گوینده ای نطق به وجود او نکرده، مگر اینکه قبل از حکم آن گوینده بوده است.

و گواهی می دهم که محمد صلّی اللَّه علیه و آله بنده خدا و آقای بندگان اوست. و بهترین کسی است که در اول زمان و آخر زمان برای نبوت شایستگی داشت. پس هر گاه خدا بندگان را دو گروه می کرد، او را در بهترین دو گروه قرار می داد، و در خلقت او هیچ آلوده دامنی سهیم نبود و هیچ نکاح جاهلیتی نقش نداشت.

سپس خدا از خود شما به سمت شما پیامبری مبعوث کرد که مشقت کشیدن شما بر او گران بود و بر هدایت شما حرص داشت و با مؤمنان رؤوف و رحیم بود. پس از آنچه که از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده پیروی کنید و از اولیایی جز او تبعیت نکنید که چه کم متذکر می شوید. زیرا خدا برای خیر، اهلی و برای حق، ارکانی و برای طاعتش، نگه دارنده ای قرار داده که اهل طاعتش را حفظ کند و حق خدا را به طریقی که می پسندد، در بین بندگانش اقامه نماید، و برای آن طاعت نگهبانان و حافظانی قرار داد که آن را با قدرت حفظ می کنند و بر طاعت خدا بندگانش را یاری می کنند و چون متولی حق خدا در طاعت اویند، آن را دوست می دارند.

اما بعد، روح بصیرت، روح حیات است که ایمان جز با این روح نفع ندارد؛ این روح همراه با کلمه خدا و تصدیق به او نافع است. پس آن کلمه از روح است و روح از نور است و نور، نور آسمان هاست. پس سببی در دست شماست که با وجود آن، به شما ایثار و اختیار می رسد و آن نعمتی است که توان ادای شکر آن را ندارید و خدا آن را مخصوص شما گردانیده و شما را نیز به آن اختصاص داده، و این امثال را برای مردم می زنیم و تنها اهل علم در آن تعقل می کنند.

پس بر شما بشارت باد به یاری زودهنگامی از جانب حق و پیروزی آسانی که خدا چشم شما را با آن روشن می کند و اندوه شما را می برد. خود را از چیزهایی که خلایق به انتهای آن رسیده اند بازدارید که این امور از شما مخفی نمی ماند. شما به هنگام هر طاعت خدا، نصرتی از جانب او دارید که بر زبان ها جاری و در دل ها ثابت می شود، و آن یاری خدا نسبت به اولیایش می باشد که در نعمت های پنهانی او به لطافت آشکار می شود و برای اهل تقوا شاخه های درخت زندگی را ثمره می دهد، و جداکننده حق و باطل از جانب خدا بین دوستان و دشمنان اوست که در آن شفای سینه ها و ظهور نور است و خدا با آن اهل طاعتش را عزیز و اهل معصیتش را ذلیل می کند.

پس هر کس باید توشه خود را برای آن امر الهی مهیا کند، و هیچ کس را توشه ای نیست مگر به سبب بصیرت داشتن و صدق نیت

ص: 78

وَ تَسْلِیمٍ سَلَامَةُ أَهْلِ الْخِفَّةِ فِی الطَّاعَةِ ثِقْلُ الْمِیزَانِ وَ الْمِیزَانُ بِالْحِکْمَةِ وَ الْحِکْمَةُ فَضَاءٌ لِلْبَصَرِ وَ الشَّکُّ وَ الْمَعْصِیَةُ فِی النَّارِ وَ لَیْسَا مِنَّا وَ لَا لَنَا وَ لَا إِلَیْنَا قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ مَطْوِیَّةٌ عَلَی الْإِیمَانِ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ إِظْهَارَ مَا فِیهَا فَتَحَهَا بِالْوَحْیِ وَ زَرَعَ فِیهَا الْحِکْمَةَ وَ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ إِنًی (1) یَبْلُغُهُ لَا یُعَجِّلُ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ حَتَّی یَبْلُغَ إِنَاهُ وَ مُنْتَهَاهُ فَاسْتَبْشِرُوا بِبُشْرَی مَا بُشِّرْتُمْ وَ اعْتَرِفُوا بِقُرْبَانِ مَا قُرِّبَ لَکُمْ وَ تَنَجَّزُوا مَا وَعَدَکُمْ إِنَّ مِنَّا دَعْوَةً خَالِصَةً یُظْهِرُ اللَّهُ بِهَا حُجَّتَهُ الْبَالِغَةَ وَ یُتِمُّ بِهَا نِعَمَهُ السَّابِغَةَ وَ یُعْطِی بِهَا الْکَرَامَةَ الْفَاضِلَةَ مَنِ اسْتَمْسَکَ بِهَا أَخَذَ بِحِکْمَةٍ مِنْهَا آتَاکُمُ اللَّهُ رَحْمَتَهُ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ نُورُ الْقُلُوبِ وَ وَضَعَ عَنْکُمْ أَوْزَارَ الذُّنُوبِ وَ عَجَّلَ شِفَاءَ صُدُورِکُمْ وَ صَلَاحَ أُمُورِکُمْ وَ سَلَامٌ مِنَّا دَائِماً عَلَیْکُمْ تَعْلَمُونَ بِهِ فِی دُوَلِ الْأَیَّامِ وَ قَرَارِ الْأَرْحَامِ فَإِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ لِدِینِهِ أَقْوَاماً انْتَخَبَهُمْ لِلْقِیَامِ عَلَیْهِ وَ النُّصْرَةِ لَهُ بِهِمْ ظَهَرَتْ کَلِمَةُ الْإِسْلَامِ وَ أَرْجَاءُ مُفْتَرَضِ الْقُرْآنِ وَ الْعَمَلِ بِالطَّاعَةِ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ خَصَّصَکُمْ بِالْإِسْلَامِ وَ اسْتَخْلَصَکُمْ لَهُ لِأَنَّهُ اسْمُ سَلَامَةٍ وَ جِمَاعُ کَرَامَةٍ(2) اصْطَفَاهُ اللَّهُ فَنَهَجَهُ وَ بَیَّنَ حُجَجَهُ وَ أَرَّفَ أُرَفَهُ وَ حَدَّهُ وَ وَصَفَهُ وَ جَعَلَهُ رِضًی کَمَا وَصَفَهُ وَ وَصَفَ أَخْلَاقَهُ وَ بَیَّنَ أَطْبَاقَهُ وَ وَکَّدَ مِیثَاقَهُ مِنْ ظَهْرٍ وَ بَطْنٍ ذِی حَلَاوَةٍ وَ أَمْنٍ فَمَنْ ظَفَرَ بِظَاهِرِهِ رَأَی عَجَائِبَ مَنَاظِرِهِ فِی مَوَارِدِهِ وَ مَصَادِرِهِ وَ مَنْ فَطَنَ بِمَا بَطَنَ رَأَی مَکْنُونَ الْفِطَنِ وَ عَجَائِبَ الْأَمْثَالِ وَ السُّنَنِ فَظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَا تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ وَ لَا تَفْنَی غَرَائِبُهُ فِیهِ یَنَابِیعُ النِّعَمِ وَ مَصَابِیحُ الظُّلَمِ لَا تُفْتَحُ الْخَیْرَاتُ إِلَّا بِمَفَاتِیحِهِ وَ لَا تَنْکَشِفُ الظُّلَمُ إِلَّا بِمَصَابِیحِهِ فِیهِ تَفْصِیلٌ وَ تَوْصِیلٌ وَ بَیَانُ الِاسْمَیْنِ الْأَعْلَیْنِ اللَّذَیْنِ جُمِعَا فَاجْتَمَعَا

ص: 79

و تسلیم سلامت بودن. کسانی که در طاعت خدا خسته نمی شوند، ترازوی اعمالشان سنگین است و ترازو بر معیار حکمت است و حکمت فضای بصیرت است و شک و معصیت در آتش است و اهل شک و معصیت از ما نیستند و برای ما و به سوی ما حرکت نمی کنند. دل های مؤمنان پیچیده بر ایمان است. وقتی خدا می خواهد که باطن دل ها را آشکار سازد، آن را با وحی می گشاید و حکمت را در آن می کارد و هر چیزی اجلی دارد که به آن می رسد و خدا در هیچ امری شتاب نمی کند تا به مدت معین و منتهای خود برسد .

پس به بشارتی که داده شدید شادمان باشید و به تقربی که به شما نزدیک شده اعتراف کنید و به آنچه خدا به شما وعده کرده، جامه عمل بپوشانید. ما اهل بیت دعوت خالصی داریم که خدا با آن حجت بالغه خود را آشکار می کند و نعمت های سرشار خود را با آن تمام می کند و با آن کرامت فراوان عطا می کند. کسی که به آن چنگ زند، به حکمت چنگ زده است. خدا رحمتش را از خلال آن دعوت خالص می بخشد و از رحمتش دل ها را نورانی می کند و گزند گناهان را از شما برمی دارد، شفای سینه ها و صلاح امورتان را تسریع می کند و سلامی دائمی از ما به شما می رسد که به مدد آن، در دولت های روزگاران و محل استقرار نطفه اطفالتان علم به سلامت خویش دارید، زیرا خداوند برای دین خود اقوامی را انتخاب کرده تا دینش را بر پا دارند و او را یاری کنند. کلمه اسلام و نواحی واجبات قرآن، به سبب آنان آشکار می شود و عمل به طاعت خدا در شرق و غرب عالم، به سبب آنها صورت می گیرد.

سپس خدا شما را مخصوص اسلام قرار داد و برای آن خالصتان نمود؛ زیرا اسلام اسم سلامت است و جمع کننده کرامت هاست و خدا آن را برگزید، آن را راه قرار داد، حجج آن را تبیین نمود، حدود آن را تعیین کرد، آن را وصف نمود و آن را به مانند توصیفش مورد رضایت خود قرار داد و اخلاق اسلام را توصیف و درجات آن را تبیین نمود و میثاق آن را مورد تأکید قرار داد؛ درجاتی شامل ظاهر و باطن که شیرین و پر امنیت است. پس هر کس به ظاهر اسلام دست یابد، منظره های عجیب آن را در موارد و مصادر اسلام خواهد دید و هر کس بر باطن اسلام آگاهی یابد، زیرکی های پنهانی و امثال و سنت های عجیب را خواهد دید.

پس ظاهر اسلام زیبا و باطن آن ژرف است. عجایب آن تمامی ندارد و شگفتی هایش فانی نمی شود. در آن چشمه های نعمت است و چراغ های روشنی بخش در تاریکی ها؛ خوبی ها جز با کلید اسلام گشوده نمی شود و تاریکی ها جز با چراغ های آن برطرف نمی شود. در این دین تفصیلات و اسباب وصول به حقیقت وجود دارد. در آن دو نام بلند مرتبه است (محمد و علیّ صلوات الله علیهما) که جمع شدند، و قبول اجتماع نموده و در کنار هم قرار گرفتند

ص: 79

لَا یَصْلُحَانِ إِلَّا مَعاً یُسَمَّیَانِ فَیُعْرَفَانِ وَ یُوصَفَانِ فَیَجْتَمِعَانِ قِیَامُهُمَا فِی تَمَامِ أَحَدِهِمَا فِی مَنَازِلِهِمَا جَرَی بِهِمَا وَ لَهُمَا نُجُومٌ وَ عَلَی نُجُومِهِمَا نُجُومٌ سِوَاهُمَا تُحْمَی حِمَاهُ وَ تُرْعَی مَرَاعِیهِ وَ فِی الْقُرْآنِ بَیَانُهُ وَ حُدُودُهُ وَ أَرْکَانُهُ وَ مَوَاضِعُ تَقَادِیرِ مَا خُزِنَ بِخَزَائِنِهِ وَ وُزِنَ بِمِیزَانِهِ مِیزَانُ الْعَدْلِ وَ حُکْمُ الْفَصْلِ إِنَّ رُعَاةَ الدِّینِ فَرَّقُوا بَیْنَ الشَّکِّ وَ الْیَقِینِ وَ جَاءُوا بِالْحَقِّ الْمُبِینِ قَدْ بَیَّنُوا الْإِسْلَامَ تِبْیَاناً وَ أَسَّسُوا لَهُ أَسَاساً وَ أَرْکَاناً وَ جَاءُوا عَلَی ذَلِکَ شُهُوداً وَ بُرْهَاناً مِنْ عَلَامَاتٍ وَ أَمَارَاتٍ فِیهَا کِفَاءٌ لِمُکْتَفٍ وَ شِفَاءٌ لِمُشْتَفٍ یَحْمَوْنَ حِمَاهُ وَ یَرْعَوْنَ مَرْعَاهُ وَ یَصُونُونَ مَصُونَهُ وَ یَهْجُرُونَ مَهْجُورَهُ وَ یُحِبُّونَ مَحْبُوبَهُ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ بِرِّهِ وَ بِعَظِیمِ أَمْرِهِ وَ ذِکْرِهِ بِمَا یَجِبُ أَنْ یُذْکَرَ بِهِ یَتَوَاصَلُونَ بِالْوَلَایَةِ وَ یَتَلَاقَوْنَ بِحُسْنِ اللَّهْجَةِ وَ یَتَسَاقَوْنَ بِکَأْسِ الرَّوِیَّةِ وَ یَتَرَاعَوْنَ بِحُسْنِ الرِّعَایَةِ بِصُدُورٍ بَرِیَّةٍ وَ أَخْلَاقٍ سَنِیَّةٍ-(1)

وَ بِسَلَامٍ رَضِیَّةٍ لَا یُشْرَبُ فِیهِ الدَّنِیَّةُ وَ لَا تُشْرَعُ فِیهِ الْغِیبَةُ فَمَنِ اسْتَبْطَنَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً اسْتَبْطَنَ خُلُقاً سَنِیّاً وَ قَطَعَ أَصْلَهُ وَ اسْتَبْدَلَ مَنْزِلَهُ بِنَقْصِهِ مُبْرِماً وَ اسْتِحْلَالِهِ مُجْرِماً مِنْ عَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیْهِ وَ عَقْدٍ مَعْقُودٍ عَلَیْهِ بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ إِیْثَارِ سَبِیلِ الْهُدَی عَلَی ذَلِکَ عَقَدَ خَلْقَهُمْ وَ آخَی أُلْفَتَهُمْ فَعَلَیْهِ یَتَحَابُّونَ وَ بِهِ یَتَوَاصَلُونَ فَکَانُوا کَالزَّرْعِ وَ تَفَاضُلُهُ یَبْقَی فَیُؤْخَذُ مِنْهُ وَ یَفْنَی وَ بَیْعَتُهُ التَّخْصِیصُ وَ یَبْلُغُ مِنْهُ التَّخْلِیصُ فَانْتَظِرْ أَمْرَهُ فِی قِصَرِ أَیَّامِهِ وَ قِلَّةِ مَقَامِهِ فِی مَنْزِلِهِ حَتَّی یَسْتَبْدِلَ مَنْزِلًا لِیَضَعَ مَنْحُولَهُ وَ مَعَارِفَ مُنْقَلَبِهِ فَطُوبَی لِذِی قَلْبٍ سَلِیمٍ أَطَاعَ مَنْ یَهْدِیهِ وَ تَجَنَّبَ مَا یُرْدِیهِ فَیَدْخُلُ مَدْخَلَ الْکَرَامَةِ فَأَصَابَ سَبِیلَ السَّلَامَةِ سَیُبْصِرُ بِبَصَرِهِ وَ أَطَاعَ هَادِیَ أَمْرِهِ دُلَّ أَفْضَلَ الدَّلَالَةِ وَ کَشَفَ غِطَاءَ الْجَهَالَةِ الْمُضِلَّةِ الْمُلْهِیَةِ فَمَنْ أَرَادَ تَفَکُّراً أَوْ تَذَکُّراً فَلْیَذْکُرْ رَأْیَهُ وَ لْیُبْرِزْ بِالْهُدَی مَا لَمْ تُغْلَقْ أَبْوَابُهُ وَ تُفَتَّحْ أَسْبَابُهُ وَ قَبِلَ نَصِیحَةَ مَنْ نَصَحَ بِخُضُوعٍ وَ حُسْنِ خُشُوعٍ بِسَلَامَةِ الْإِسْلَامِ وَ دُعَاءِ التَّمَامِ وَ سَلَامٍ بِسَلَامٍ تَحِیَّةً دَائِمَةً لِخَاضِعٍ مُتَوَاضِعٍ یَتَنَافَسُ بِالْإِیمَانِ وَ یَتَعَارَفُ عِدْلَ الْمِیزَانِ فَلْیَقْبَلْ أَمْرَهُ وَ إِکْرَامَهُ بِقَبُولٍ

ص: 80

و جز با هم چیزی را اصلاح نمی کنند. پس شناخته می شوند و توصیف می شوند و اجتماعشان مشروط به تمامیت یکی از آن دو است و بدون هم در یک منزل جمع نمی شوند و قوامشان به هر دو است. آن دو اسم ستارگانی دارند (مراد امامان علیهم السّلام است) و ستارگانشان نیز ستارگانی غیر از آن دو دارند که از دین خدا حمایت نموده و چراگاه های دین خدا را شبانی می کنند. و در قرآن بیان و حدود و ارکان و مواضع مقدر شده آنچه در گنجینه های خدا هست وجود دارد و مواضع مقدر آنچه که به ترازوی عدالت خدا و حکم فصل کننده او، وزن شده است.

حافظان دین بین شک و یقین جدا کرده اند و حق آشکار را آورده اند و اسلام را به خوبی تبیین نموده اند و برای آن اساس و ارکانی تأسیس کرده اند و شواهد و براهینی مشتمل بر علامات و نشانه ها آورده اند که برای اهل کفایت کافی است و برای طالب شفا، شافی است. آن حافظان از قرق گاه دین حمایت می کنند، از چراگاهش حفاظت می کنند، از آن نگهبانی می کنند، از مبغوضات دین دوری می کنند و به محبوبات دین دوستی می ورزند. همه اینها به حکم خدا و نیکی او و به سبب امر بزرگ اوست، و به سبب فرمودن آنچه واجب الذکر است. این حافظان مردم را به ولایت الهی متصل می کنند، با بیانی نیکو با مردم سخن می گویند، با کاسه سیراب کننده یکدیگر را سیراب می کنند و با مراعاتی خوب، یکدیگر را مراعات می کنند. این امور را با دل هایی احسان کننده و اخلاقی پسندیده و با سلامت نفس از عیوب که دنائت در آن راه ندارد و پنهان نمی شود، به جا می آورند.

پس هر کس از این اخلاق پسندیده را در باطنش پنهان کند، اخلاقی رفیع را پنهان کرده و ریشه فساد را کنده و با نقص وارد کردن به رذایل، منزل خود را تبدیل به مکانی نیکو نموده و با حل کردن فسادهایش در قبال هوای نفسش، مجرم تلقی شده است، زیرا او عهد و عقدی استوار بسته که برّ و تقوا پیشه کند و راه هدایت را ترجیح دهد؛ خدا بر این پیمان آنان را آفریده و الفتشان را برادرانه ساخته است، پس به همین خاطر یکدیگر را دوست می دارند و به همین سبب به هم اتصال دارند. پس مانند زرع و کشت هستند که سود آن باقی است و خوشه چینان از آن می گیرند و تمام می شود. و بیعت آن تخصیص دادن است و خالص آن به فرودستان می رسد .

پس در ایام کوتاه خود که در منزل دنیا اقامت دارد، منتظر خالص محصول زراعت عمل خویش است تا به منزلی برود و حاصل عملش و معرفت به جایگاه اخروی اش را روی زمین بگذارد.

پس خوشا به حال کسی که دلی سالم دارد و از کسی که او را هدایت نموده، اطاعت و از آنچه او را دنیّ و پست می کند، اجتناب می کند. چنین کسی بر جایگاه کرامت وارد می شود و به راه سلامت می رسد؛ با بصیرت خود می بیند و از هادی امر خود اطاعت می کند؛ به بهترین راهنمایی هدایت می شود و پرده جهالت گمراه کننده و به لهو افکن از جلوی دیدگانش برداشته شده. پس هرکس طالب تفکر یا تذکر است، باید رأیش را ذکر و هدایت را آشکار کند، تا وقتی ابواب هدایت بسته نشده و اسباب آن مهیاست و قبل از خیرخواهی کسی که با خضوع و حسن خشوع خیرخواهی نموده و سلامت اسلام و دعای تمام نعمت و سلام در برابر سلام را می خواهد. سلامی دائمی برای شخص خاضع و متواضعی که به سبب ایمان پیشی گرفته و عدل ترازو را می شناسد. پس باید امر و اکرام او پذیرفته شود و قبل از آمدن حادثه کوبنده، از آن بر حذر بود.

ص: 80

وَ لْیَحْذَرْ قَارِعَةً قَبْلَ حُلُولِهَا إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ لَا یَعِی حَدِیثَنَا إِلَّا حُصُونٌ حَصِینَةٌ أَوْ صُدُورٌ أَمِینَةٌ أَوْ أَحْلَامٌ رَزِینَةٌ یَا عَجَباً کُلَّ الْعَجَبِ بَیْنَ جُمَادَی وَ رَجَبٍ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ شُرْطَةِ الْخَمِیسِ مَا هَذَا الْعَجَبُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ مَا لِیَ لَا أَعْجَبُ وَ سَبَقَ الْقَضَاءُ فِیکُمْ وَ مَا تَفْقَهُونَ الْحَدِیثَ إِلَّا صَوْتَاتٍ بَیْنَهُنَّ مَوْتَاتٌ حَصْدُ نَبَاتٍ وَ نَشْرُ أَمْوَاتٍ وَا عَجَبَا کُلَّ الْعَجَبِ بَیْنَ جُمَادَی وَ رَجَبٍ قَالَ أَیْضاً رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الْعَجَبُ الَّذِی لَا تَزَالُ تَعْجَبُ مِنْهُ قَالَ ثَکِلَتِ الْآخَرَ أُمُّهُ وَ أَیُّ عَجَبٍ یَکُونُ أَعْجَبَ مِنْهُ أَمْوَاتٌ یَضْرِبُونَ هَامَ (1) الْأَحْیَاءِ قَالَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ کَأَنِّی أَنْظُرُ قَدْ تَخَلَّلُوا سِکَکَ الْکُوفَةِ وَ قَدْ شَهَرُوا سُیُوفَهُمْ عَلَی مَنَاکِبِهِمْ یَضْرِبُونَ کُلَّ عَدُوٍّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ(2) أَلَا یَا أَیُّهَا النَّاسُ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی إِنِّی بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنَ الْعَالِمِ بِطُرُقِ الْأَرْضِ أَنَا یَعْسُوبُ الدِّینِ وَ غَایَةُ السَّابِقِینَ وَ لِسَانُ الْمُتَّقِینَ وَ خَاتَمُ الْوَصِیِّینَ وَ وَارِثُ النَّبِیِّینَ وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَنَا قَسِیمُ النَّارِ وَ خَازِنُ الْجِنَانِ وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ وَ صَاحِبُ الْأَعْرَافِ وَ لَیْسَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ إِمَامٌ إِلَّا عَارِفٌ بِجَمِیعِ أَهْلِ وَلَایَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ-(3)

ص: 81

امر ما اهل بیت، صعب مستصعب است و آن را جز ملک مقرب یا نبی مرسل یا عبدی که خدا قلب او را برای ایمان آزموده، نمی تواند حمل کند. حدیث ما را جز دژهای محکم یا سینه هایی امین یا بردبارانی با وقار تحمل ندارند. ای عجب و صد عجب از آنچه بین جمادی و رجب واقع می شود!

مردی از شرطة الخمیس (گروه وفاداران به امیرالمؤمنین که ایشان را جانشین بلافصل پیغمبر می دانستند) پرسید: یا امیرالمؤمنین! از چه در عجبید؟ فرمود: چرا تعجب نکنم در حالی که قضای الهی در مورد شما مقدر شده و شما حرف نمی فهمید! آگاه باشید! بانگ های صدایی به وقوع می پیوندد که بین آنها مرگ هاست! دروی گیاهان و رجعت اموات! دو صد عجب از وقایع بین جمادی و رجب!

مرد دیگری گفت: یا امیرالمؤمنین! این چه امری است که پیوسته از آن در عجبید؟ فرمود: مادر مرد اول به عزایش بنشیند! چه امری از این عجیب تر که امواتی مغز سر زندگان را می کوبند. مرد پرسید: چه وقت این اتفاق می افتد؟ فرمود: قسم به کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، گویا من می بینم که در خیابان های کوفه وارد شده اند و شمشیرهایشان را بر دوش آشکار نموده اند و هر دشمن خدا و رسول و مؤمنین را می زنند، و این تأویل این آیه است «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ »، {ای کسانی که ایمان آورده اید، مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده، به دوستی مگیرید. آنها واقعاً از آخرت سلب امید کرده اند، همان گونه که کافرانِ اهل گور قطع امید نموده اند.}(1)

ای مردم! قبل از آنکه مرا از دست بدهید، از من بپرسید که من به راه های آسمان، از عالم به راه هایِ زمین عالم تر هستم. من رئیس دین و غایت سبقت گیرندگان و زبان اهل تقوا و خاتم اوصیا و وارث انبیا و خلیفه رب العالمین هستم. من تقسیم کننده آتش و کلید دار بهشت و صاحب حوض و اعراف هستم، و امامی از ما اهل بیت نیست، مگر اینکه عارف به تمام کسانی است که اهل ولایت او هستند و این معنای سخن خداوند متعال است که فرمود: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»، {[ای پیامبر،] تو فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است.}(2)

ص: 81

أَلَا یَا أَیُّهَا النَّاسُ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَشْغَرَ(1) بِرِجْلِهَا فِتْنَةٌ شَرْقِیَّةٌ تَطَأُ فِی خِطَامِهَا بَعْدَ مَوْتٍ وَ حَیَاةٍ أَوْ تَشِبَّ نَارٌ بِالْحَطَبِ الْجَزْلِ غَرْبِیَّ الْأَرْضِ رَافِعَةً ذَیْلَهَا تَدْعُو یَا وَیْلَهَا بِذَحْلَةٍ أَوْ مِثْلِهَا فَإِذَا اسْتَدَارَ الْفَلَکُ قُلْتُ مَاتَ أَوْ هَلَکَ بِأَیِّ وَادٍ سَلَکَ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً(2) وَ لِذَلِکَ آیَاتٌ وَ عَلَامَاتٌ أَوَّلُهُنَّ إِحْصَارُ الْکُوفَةِ بِالرَّصَدِ وَ الْخَنْدَقِ وَ تَخْرِیقُ الزَّوَایَا فِی سِکَکِ الْکُوفَةِ(3)

وَ تَعْطِیلُ الْمَسَاجِدِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ تَخْفِقُ رَایَاتٌ ثَلَاثٌ حَوْلَ الْمَسْجِدِ الْأَکْبَرِ یُشْبِهْنَ بِالْهُدَی الْقَاتِلُ وَ الْمَقْتُولُ فِی النَّارِ وَ قَتْلٌ کَثِیرٌ وَ مَوْتٌ ذَرِیعٌ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ فِی سَبْعِینَ وَ الْمَذْبُوحُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ قَتْلُ الْأَسْبَغِ الْمُظَفَّرِ صَبْراً فِی بَیْعَةِ الْأَصْنَامِ مَعَ کَثِیرٍ مِنْ شَیَاطِینِ الْإِنْسِ وَ خُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ بِرَایَةٍ خَضْرَاءَ وَ صَلِیبٍ مِنْ ذَهَبٍ أَمِیرُهَا رَجُلٌ مِنْ کَلْبٍ وَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عِنَانِ مَنْ یَحْمِلُ السُّفْیَانِیَّ مُتَوَجِّهاً إِلَی مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ أَمِیرُهَا أَحَدٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ یُقَالُ لَهُ خُزَیْمَةُ أَطْمَسُ الْعَیْنِ الشِّمَالِ عَلَی عَیْنِهِ طَرْفَةٌ-(4)

یَمِیلُ

ص: 82

ای مردم! قبل از آنکه فتنه ای از شرق حادث شود، از من بپرسید که بعد از مرده و زنده شدن خلایق، پای خود را بردارد و در بالای اجزای خویش راه برود، یا اینکه آتش با هیزم بسیار در مغرب زمین افروخته شود و پیش از آنکه فتنه ای با عداوت و کینه یا مثل آن مانند انتقام کشیدن، دامنش را برداشته صدای واویلاه درآورد!

پس وقتی آسمان گرد شد، می گویی: مرد یا هلاک شد؟ به کدام وادی پای نهاد؟ پس در آن روز تأویل این آیه است: «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم.}(1)

و این امر آیات و علاماتی دارد: اولین آن محصور کردن کوفه با قراولان و خندق ساختن و ساختن سنگر در گوشه خیابان های کوفه است. و چهل شب مساجد تعطیل می شود و اطراف مسجد بزرگ سه رایت می جنبد که به رایت هدایت می ماند، لیکن قاتل و مقتول هر دو در آتش اند و کشتار فراوان و مرگ بی شمار، و کشتن نفس زکیه پشت کوفه با هفتاد نفر، و کسی که بین رکن و مقام ذبح می شود، و کشتن اسبغ مظفر به قتل صبر برای بیعت بتان همراه با بسیاری از شیطان های انسی، از علائم وقوع آن فتنه است.

و خروج سفیانی با رایت سبز و صلیبی از طلا که امیر آن مردی از قبیله کلب است، و سفیانی دوازده هزار تن را روانه مکه و مدینه می کند که امیر آن لشکر، فردی از بنی امیه است که به او خزیمه می گویند؛ چشم چپش کور و در چشم دیگرش نقطه ای از خون است؛

ص: 82

بِالدُّنْیَا فَلَا تُرَدُّ لَهُ رَایَةٌ حَتَّی یَنْزِلَ الْمَدِینَةَ فَیَجْمَعَ رِجَالًا وَ نِسَاءً مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَحْبِسَهُمْ فِی دَارٍ بِالْمَدِینَةِ یُقَالُ لَهَا دَارُ أَبِی الْحَسَنِ الْأُمَوِیِّ وَ یَبْعَثُ خَیْلًا فِی طَلَبِ رَجُلٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَدِ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ رِجَالٌ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ بِمَکَّةَ أَمِیرُهُمْ رَجُلٌ مِنْ غَطَفَانَ حَتَّی إِذَا تَوَسَّطُوا الصَّفَائِحَ الْأَبْیَضَ بِالْبَیْدَاءِ یُخْسَفُ بِهِمْ فَلَا یَنْجُو مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا رَجُلٌ وَاحِدٌ یُحَوِّلُ اللَّهُ وَجْهَهُ فِی قَفَاهُ لِیُنْذِرَهُمْ وَ لِیَکُونَ آیَةً لِمَنْ خَلْفَهُ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ (1) وَ یَبْعَثُ السُّفْیَانِیُّ مِائَةً وَ ثَلَاثِینَ أَلْفاً إِلَی الْکُوفَةِ فَیَنْزِلُونَ بِالرَّوْحَاءِ وَ الْفَارُوقِ وَ مَوْضِعِ مَرْیَمَ وَ عِیسَی علیهما السلام بِالْقَادِسِیَّةِ وَ یَسِیرُ مِنْهُمْ ثَمَانُونَ أَلْفاً حَتَّی یَنْزِلُوا الْکُوفَةَ مَوْضِعَ قَبْرِ هُودٍ علیه السلام بِالنُّخَیْلَةِ فَیَهْجُمُوا عَلَیْهِ یَوْمَ زِینَةٍ وَ أَمِیرُ النَّاسِ جَبَّارٌ عَنِیدٌ یُقَالُ لَهُ الْکَاهِنُ السَّاحِرُ فَیَخْرُجُ مِنْ مَدِینَةٍ یُقَالُ لَهُ الزَّوْرَاءُ فِی خَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْکَهَنَةِ وَ یَقْتُلُ عَلَی جِسْرِهَا سَبْعِینَ أَلْفاً حَتَّی یَحْتَمِیَ النَّاسُ الْفُرَاتَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنَ الدِّمَاءِ وَ نَتْنِ الْأَجْسَادِ وَ یَسْبِی مِنَ الْکُوفَةِ أَبْکَاراً لَا یُکْشَفُ عَنْهَا کَفٌّ وَ لَا قِنَاعٌ حَتَّی یُوضَعْنَ فِی الْمَحَامِلِ یُزْلِفُ بِهِنَّ الثُّوَیَّةَ وَ هِیَ الْغَرِیَّیْنِ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنَ الْکُوفَةِ مِائَةُ أَلْفٍ بَیْنَ مُشْرِکٍ وَ مُنَافِقٍ حَتَّی یَضْرِبُونَ دِمَشْقَ لَا یَصُدُّهُمْ عَنْهَا صَادٌّ وَ هِیَ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ وَ تُقْبِلُ رَایَاتُ شَرْقِیِّ الْأَرْضِ لَیْسَتْ بِقُطْنٍ وَ لَا کَتَّانٍ وَ لَا حَرِیرٍ مُخَتَّمَةً فِی رُءُوسِ الْقَنَا بِخَاتَمِ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ یَسُوقُهَا رَجُلٌ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ تُطَیَّرُ بِالْمَشْرِقِ

یُوجَدُ رِیحُهَا بِالْمَغْرِبِ کَالْمِسْکِ الْأَذْفَرِ یَسِیرُ الرُّعْبُ أَمَامَهَا شَهْراً وَ یَخْلُفُ أَبْنَاءُ سَعْدٍ السَّقَّاءِ بِالْکُوفَةِ طَالِبِینَ بِدِمَاءِ آبَائِهِمْ وَ هُمْ أَبْنَاءُ الْفَسَقَةِ حَتَّی یَهْجُمَ عَلَیْهِمْ خَیْلُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَسْتَبِقَانِ کَأَنَّهُمَا فَرَسَا رِهَانٍ شُعْثٌ غُبْرٌ أَصْحَابُ بَوَاکِی وَ قَوَارِحَ (2) إِذْ یَضْرِبُ أَحَدُهُمْ بِرِجْلِهِ بَاکِیَةً یَقُولُ لَا خَیْرَ فِی مَجْلِسٍ بَعْدَ

ص: 83

به دنیا میل دارد و بیرقش برگردانده نمی شود تا اینکه به مدینه می رسد. پس مردان و زنانی از آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله را جمع و آنان را در خانه ای در مدینه، به نام خانه ابی الحسن اموی حبس می کند.

و گروهی را به دنبال مردی از آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله می فرستد که در مکه مردانی گرد او جمع شده اند که امیرشان مردی از قبیله غطفان است. وقتی گروه او به سنگ های عریض و سفید بیداء می رسند، زمین آنان را فرو می برد و جز یک نفر احدی از آنان نجات نمی یابد، و خدا صورت او را پشت سرش قرار می دهد تا باعث بیم آنان شود و نشانه ای برای سایر لشکریانش باشد. در آن روز تأویل این آیه محقق می شود که فرمود: «وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَریبٍ»، {و ای کاش می دیدی هنگامی را که [کافران] وحشت زده اند [آنجا که راهِ] گریزی نمانده است و از جایی نزدیک گرفتار آمده اند.}(1) و سفیانی صد و سی هزار نفر را به کوفه می فرستد و آنان در روحاء و فاروق و مکان مریم و عیسی علیهماالسّلام در قادسیه فرود می آیند و سی هزار تن از آنان حرکت می کنند تا به کوفه و موضع قبر هود علیه السّلام در نخیله می رسند. و در روز عید بر آن مرد از آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله حمله می کنند و امیر مردم، مرد جبار و عنادورزی است که به او کاهن و ساحر گفته می شود. و در میان پنج هزار تن از کاهنان، از شهری به نام زوراء خارج می شود و بر سر پل آن هفتاد هزار تن را می کشد، تا جایی که تا مردم در اثر شدت خون و گندیدگی اجساد کشتگان، سه روز از بهره بردن از آب فرات خودداری می کنند. و دختران بکری که هنوز کف دست و قناعشان دیده نشده، از کوفه به اسارت برده می شوند، تا جایی که به محمل هایی در نزدیک «ثویه» که اراضی نجف است، سپرده می شوند.

سپس صد هزار تن مشرک یا منافق از کوفه خارج شده و در دمشق خیمه می زنند، و کسی نمی تواند از ایشان در آنجا ممانعت کند. و «ارم ذات العماد» همان منطقه است و از مشرق زمین پرچم هایی روی می آورند که نه از پنبه اند و نه از کتان و نه حریر که بر سر نیزه ها ممهور به مهر سید اکبر( یعنی رسول خدا) هستند و مردی از آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله، این پرچم ها را سوق می دهد و اگر در مشرق زمین باشند، بوی آنها در مغرب زمین مانند مشک اذفر به مشام می رسد و رعب و وحشت یک ماه جلوتر از او سیر می کند.

و پسران سعد سقّاء در کوفه، در طلب خون پدرانشان می مانند و اینان پسران فاسقانند. در آنجا می مانند تا لشکر حسین علیه السّلام بر آنان هجوم آورد. این دو لشکر مانند دو اسب مسابقه ای هستند. اصحاب حسین علیه السّلام ژولیده مو و غبارآلوده و گریان و مجروحند. یکی از آنان بر پای خود زده و می گوید: بعد از امروز خیری در زندگی نیست.

ص: 83

یَوْمِنَا هَذَا اللَّهُمَّ فَإِنَّا التَّائِبُونَ الْخَاشِعُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ فَهُمُ الْأَبْدَالُ الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (1) وَ الْمُطَهَّرُونَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

وَ یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ رَاهِبٌ یَسْتَجِیبُ الْإِمَامَ فَیَکُونُ أَوَّلَ النَّصَارَی إِجَابَةً وَ یَهْدِمُ صَوْمَعَتَهُ وَ یَدُقُّ صَلِیبَهَا وَ یَخْرُجُ بِالْمَوَالِی وَ ضُعَفَاءِ النَّاسِ وَ الْخَیْلِ فَیَسِیرُونَ إِلَی النُّخَیْلَةِ بِأَعْلَامِ هُدًی فَیَکُونُ مَجْمَعُ النَّاسِ جَمِیعاً مِنَ الْأَرْضِ کُلِّهَا بِالْفَارُوقِ وَ هِیَ مَحَجَّةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هِیَ مَا بَیْنَ الْبُرْسِ وَ الْفُرَاتِ فَیُقْتَلُ یَوْمَئِذٍ فِیمَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ ثَلَاثَةُ آلَافٍ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فَیَقْتُلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصِیداً خامِدِینَ-(2)

بِالسَّیْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّیْفِ وَ یَخْلُفُ مِنْ بَنِی أَشْهَبَ الزَّاجِرُ اللَّحْظِ فِی أُنَاسٍ مِنْ غَیْرِ أَبِیهِ هُرَّاباً حَتَّی یَأْتُونَ سِبَطْرَی عُوَّذاً بِالشَّجَرِ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ-(3)

وَ مَسَاکِنُهُمُ الْکُنُوزُ الَّتِی غَنِمُوا مِنْ أَمْوَالِ الْمُسْلِمِینَ وَ یَأْتِیهِمْ یَوْمَئِذٍ الْخَسْفُ وَ الْقَذْفُ وَ الْمَسْخُ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ(4) وَ یُنَادِی مُنَادٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ یَا أَهْلَ الْهُدَی اجْتَمِعُوا وَ یُنَادِی مِنْ نَاحِیَةِ الْمَغْرِبِ بَعْدَ مَا تَغِیبُ الشَّمْسُ یَا أَهْلَ الْهُدَی اجْتَمِعُوا وَ مِنَ الْغَدِ عِنْدَ الظُّهْرِ بَعْدَ تَکَوُّرِ الشَّمْسِ فَتَکُونُ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً وَ الْیَوْمَ

ص: 84

خدایا ما توبه کاران خاشع و راکع و ساجد تو هستیم! آنان نیکانی هستند که خداوند عزوجل چنین وصفشان فرمود که: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ»، {خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد.}(1) و مطهرین در این آیه، اشخاصی از آل محمد هستند که شبیه اینان می باشند.

و مرد راهبی از اهل نجران خروج می کند و امام را اجابت می کند. و او اول نصرانی است که اجابت نموده و صومعه خود را ویران می کند، صلیبش را می شکند، غلامان و مردم ضعیف و اسبانی را خارج می کند و همگی همراه علم های هدایت، به نخیله می روند. و نخیله محل اجتماع تمام مردم زمین در منطقه فاروق است و آن راه امیرالمؤمنین علیه السّلام است که بین برس و فرات واقع شده است. در آن روز بین شرق و غرب عالم سه هزار یهودی و نصرانی را می کشد و مردم یکدیگر را می کشند، و آن تأویل این آیه است که: «فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصیداً خامِدینَ»، {سخنشان پیوسته همین بود، تا آنان را دروشده بی جان گردانیدیم.} (2) بی جان با شمشیر و زیر سایه شمشیرها.

و از طایفه بنی اشهب مردی بدنگاه و بدچشم باقی می ماند، با جمعی از مردم که از پدر او نیستند (با او خویشاوندی ندارند) و با ایشان می گریزد، تا اینکه به «سبطری» که نام دهی در دمشق است می آیند، در حالتی که به درختی پناه می برند، و آن روز تأویل این آیه است که: «فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ»، {پس چون عذاب ما را احساس کردند، بناگاه از آن می گریختند. [هان] مگریزید، و به سوی آنچه در آن متنعّم بودید و [به سوی] سراهایتان بازگردید، باشد که شما مورد پرسش قرار گیرید.} (3) و مراد از مساکنشان، گنج هایی است که از اموال مسلمین به غنیمت گرفته اند، و در آن روز فرورفتن در زمین و پرتاب و مسخ شدن آنان را فرا می گیرد و در آن روز تأویل این آیه به وقوع می پیوندد: «وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمینَ بِبَعیدٍ»، {و [خرابه های] آن از ستمگران چندان دور نیست.}(4)

و منادی در ماه رمضان هنگام طلوع خورشید از ناحیه مشرق فریاد می زند: ای اهل هدایت! اجتماع کنید! و پس از غروب خورشید از ناحیه مغرب فریاد می زند: ای اهل هدایت! اجتماع کنید! و فردای آن روز ظهر، هنگام گرفتگی خورشید که هوا تاریک و سیاه می شود نیز فریاد می زند.

ص: 84

الثَّالِثَ یُفَرَّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ بِخُرُوجِ دَابَّةِ الْأَرْضِ وَ تُقْبِلُ الرُّومُ إِلَی قَرْیَةٍ بِسَاحِلِ الْبَحْرِ عِنْدَ کَهْفِ الْفِتْیَةِ وَ یَبْعَثُ اللَّهُ الْفِتْیَةَ مِنْ کَهْفِهِمْ إِلَیْهِمْ مِنْهُمْ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ مَلِیخَا وَ الْآخَرُ کمسلمینا وَ هُمَا الشَّاهِدَانِ الْمُسْلِمَانِ لِلْقَائِمِ (1)

فَیَبْعَثُ أَحَدَ الْفِتْیَةِ إِلَی الرُّومِ فَیَرْجِعُ

بِغَیْرِ حَاجَةٍ وَ یَبْعَثُ بِالْآخَرِ فَیَرْجِعُ بِالْفَتْحِ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً(2) ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً لِیُرِیَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ (3) وَ الْوَزَعُ خَفَقَانُ أَفْئِدَتِهِمْ وَ یَسِیرُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ بِرَایَةِ الْهُدَی وَ السَّیْفِ ذِی الْفَقَارِ وَ الْمِخْصَرَةِ(4)

حَتَّی یَنْزِلَ أَرْضَ الْهِجْرَةِ مَرَّتَیْنِ وَ هِیَ الْکُوفَةُ فَیَهْدِمُ مَسْجِدَهَا وَ یَبْنِیهِ عَلَی بِنَائِهِ الْأَوَّلِ وَ یَهْدِمُ مَا دُونَهُ مِنْ دُورِ الْجَبَابِرَةِ وَ یَسِیرُ إِلَی الْبَصْرَةِ حَتَّی یُشْرِفَ عَلَی بَحْرِهَا وَ مَعَهُ التَّابُوتُ وَ عَصَا مُوسَی فَیَعْزِمُ عَلَیْهِ فَیَزْفِرُ فِی الْبَصْرَةِ زَفْرَةً فَتَصِیرُ بَحْراً لُجِّیّاً لَا یَبْقَی فِیهَا غَیْرُ مَسْجِدِهَا کَجُؤْجُؤِ السَّفِینَةِ عَلَی ظَهْرِ الْمَاءِ ثُمَّ یَسِیرُ إِلَی حَرُورَاءَ حَتَّی یُحْرِقَهَا وَ یَسِیرَ مِنْ بَابِ بَنِی أَسَدٍ حَتَّی یَزْفِرَ زَفْرَةً فِی ثَقِیفٍ وَ هُمْ زَرْعُ فِرْعَوْنَ ثُمَّ یَسِیرُ إِلَی مِصْرَ فَیَصْعَدُ مِنْبَرَهُ فَیَخْطُبُ النَّاسَ فَتَسْتَبْشِرُ الْأَرْضُ بِالْعَدْلِ وَ تُعْطِی السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ الشَّجَرُ ثَمَرَهَا وَ الْأَرْضُ نَبَاتَهَا

ص: 85

و روز سوم با خروج جنبنده زمین، بین حق و باطل فرق نهاده می شود، و طایفه روم به سمت روستایی در ساحل دریا نزد غار جوانان رو می آورد و خدا جوانان را از غارشان به سمت آنان برمی انگیزد. مردی از آنان به نام «ملیخا» و مرد دیگری به نام «کمسلمینا» هستند که دو شاهد تسلیم شونده قیام قائم هستند.

آن حضرت یکی از اصحاب کهف را به سمت روم می فرستد و او نمی تواند کاری بکند، و فرد دیگری را می فرستد که فاتحانه برمی گردد و آن روز تأویل این آیه است: «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً»، {هر که در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است،}(1)

سپس خدا از هر امتی گروهی را برمی انگیزد تا آنچه وعده داده می شدند را ببینند، و آن روز تأویل این آیه است: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ »، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم، پس آنان نگه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند.}(2) و ترس موجب اضطراب دل های آنان می شود.

و صدیق اکبر با پرچم هدایت و شمشیر ذوالفقار و چیزی شبیه تازیانه حرکت می کند تا اینکه دو مرتبه به سرزمین هجرت که همان کوفه است، فرود می آید. پس مسجد آن را ویران نموده و آن را بر بنای نخستینش می سازد، و خانه های ستمگران را که پایین مسجد است ویران می کند و به بصره می رود تا مشرف بر دریای آن شود و همراه او تابوت و عصای موسی است. پس تصمیم بر فتح بصره می گیرد و نفس خود را با درنگی خارج می سازد تا اینکه بصره دریایی ژرف می شود و جز مسجد آنکه مانند سینه کشتی بر پشت آب باقی می ماند، چیزی در آن نمی ماند .

سپس به «حرورا» می رود تا آنجا را به آتش بکشد، و از باب بنی سقیف می رود تا نفس خود را با درنگی در بین قبیله ثقیف که کشت فرعون هستند، خارج سازد. سپس به مصر می رود و از منبر آن بالا می رود و برای مردم خطبه می خواند و زمین را به عدالت بشارت می دهد. و آسمان باران خود، درختان میوه های خود و زمین گیاهان خود را بیرون می دهند،

ص: 85

وَ تَتَزَیَّنُ لِأَهْلِهَا وَ تَأْمَنُ الْوُحُوشُ حَتَّی تَرْتَعِیَ فِی طُرُقِ الْأَرْضِ کَأَنْعَامِهِمْ وَ یُقْذَفُ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ الْعِلْمُ فَلَا یَحْتَاجُ مُؤْمِنٌ إِلَی مَا عِنْدَ أَخِیهِ مِنْ عِلْمٍ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ یُغْنِ اللَّهُ کُلًّا مِنْ سَعَتِهِ-(1)

وَ تُخْرِجُ لَهُمُ الْأَرْضُ کُنُوزَهَا وَ یَقُولُ الْقَائِمُ کُلُوا هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ فَالْمُسْلِمُونَ یَوْمَئِذٍ أَهْلُ صَوَابٍ لِلدِّینِ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا(2) فَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ یَوْمَئِذٍ إِلَّا دِینَهُ الْحَقَ أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ-(3)

فَیَمْکُثُ فِیمَا بَیْنَ خُرُوجِهِ إِلَی یَوْمِ مَوْتِهِ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ وَ نَیِّفٍ وَ عِدَّةُ أَصْحَابِهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مِنْهُمْ تِسْعَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ سَبْعُونَ مِنَ الْجِنِّ وَ مِائَتَانِ وَ أَرْبَعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ مِنْهُمْ سَبْعُونَ الَّذِینَ غَضِبُوا لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذْ هَجَمَتْهُ مُشْرِکُو قُرَیْشٍ فَطَلَبُوا إِلَی نَبِیِّ اللَّهِ أَنْ یَأْذَنَ لَهُمْ فِی إِجَابَتِهِمْ فَأَذِنَ لَهُمْ حَیْثُ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ-(4)

وَ عِشْرُونَ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ مِنْهُمُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ مِائَتَانِ وَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ الَّذِینَ کَانُوا بِسَاحِلِ الْبَحْرِ مِمَّا یَلِی عَدَنَ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ نَبِیُّ اللَّهِ بِرِسَالَةٍ فَأْتُوا مُسْلِمِینَ وَ مِنْ أَفْنَاءِ النَّاسِ أَلْفَانِ وَ ثَمَانُمِائَةٍ وَ سَبْعَةَ عَشَرَ وَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَرْبَعُونَ أَلْفاً مِنْ ذَلِکَ مِنَ الْمُسَوِّمِینَ ثَلَاثَةُ آلَافٍ وَ مِنَ الْمُرْدِفِینَ خَمْسَةُ آلَافٍ

ص: 86

و زمین برای اهلش زینت می شود و حیوانات وحشی ایمنی می یابند، تا جایی که مانند چارپایان اهلی در زمین می چرند. و علم در قلوب مؤمنان افکنده می شود و هیچ مومنی نیازمند مطالب علمی برادر مؤمن خویش نیست، و آن روز تأویل این آیه است که: «یُغْنِ اللَّهُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ»، {خداوند هر یک را از گشایش خود بی نیاز گرداند،}(1)

و زمین گنج های خود را برایشان خارج می کند و قائم علیه السّلام می فرماید: از آنچه در گذشته پیش فرستادید بخورید! پس مسلمانان در آن عصر برای دینداری شان اهل درستی اند و به آنان اذن سخن گفتن داده می شود، و آن روز تأویل این آیه است که: «وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا»، {و [فرمان] پروردگارت و فرشته [ها] صف در صف آیند.}(2) و در آن روز خدا جز دینش چیزی را نمی پذیرد و بدانید که دین خالص، فقط برای خداست، و آن روز تأویل این آیه است که: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ قلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذینَ کَفَرُوا إیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ»، {آیا ننگریسته اند که ما باران را به سوی زمینِ بایر می رانیم، و به وسیله آن کِشته ای را برمی آوریم که دام هایشان و خودشان از آن می خورند؟ مگر نمی بینند؟ و می پرسند: «اگر راست می گویید، این پیروزی [شما] چه وقت است؟» بگو: «روز پیروزی، ایمان کسانی که کافر شده اند سود نمی بخشد و آنان مهلت نمی یابند.» پس، از ایشان روی برتاب و منتظر باش که آنها نیز در انتظارند.}(3)

پس بین روز قیام تا روز مرگش، سی صد و اندی می ماند و تعداد یارانش سی صد و سیزده نفرند که نُه نفرشان از بنی اسرائیل و هفتاد تن از جنّ و دویست و سی و سه نفر دیگر است که هفتاد تن از آنان، همان کسانی هستند که وقتی مشرکین قریش بر پیامبرصلّی اللَّه علیه و آله هجمه بردند، برای پیامبرصلّی اللَّه علیه و آله غضبناک شدند و از پیامبر خدا خواستند که اذن جهادشان دهد و حضرت هم اجازه دادند و این آیه نازل شد: «إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»، {مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و خدا را بسیار به یاد آورده و پس از آنکه مورد ستم قرار گرفته اند یاری خواسته اند. و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.}(4) و بیست تن از آنان اهل یمن هستند که مقداد بن اسود از آنان است. و دویست و چهارده تن از آنان کسانی هستند که در ساحل دریای عدن بودند و پیامبر خداصلّی اللَّه علیه و آله برای آنان نامه دعوت به اسلام نوشت و آنان به حال اسلام در آمدند.

و از مردمان بی نشان هزار و هشتصد و هفده نفر می باشند و از ملائک چهل هزار تن که سه هزار تن از آنان ملائکه نشان دار هستند و پنج هزار نفر از ملائکه مردفین می باشند.

ص: 86

فَجَمِیعُ أَصْحَابِهِ علیه السلام سَبْعَةٌ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفاً وَ مِائَةٌ وَ ثَلَاثُونَ مِنْ ذَلِکَ تِسْعَةُ رُءُوسٍ مَعَ کُلِّ رَأْسٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَرْبَعَةُ آلَافٍ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ عِدَّةَ یَوْمِ بَدْرٍ فَبِهِمْ یُقَاتِلُ وَ إِیَّاهُمْ یَنْصُرُ اللَّهُ وَ بِهِمْ یَنْتَصِرُ وَ بِهِمْ یُقَدَّمُ النَّصْرُ وَ مِنْهُمْ نَضْرَةُ الْأَرْضِ کَتَبْتُهَا کَمَا وَجَدْتُهَا وَ فِیهَا نَقْصُ حُرُوفٍ.

پس تمام یاران حضرت چهل و هفت هزار و صد و سی نفر می باشند که از جمله ایشان، نه نفر رئیس هستند و با هر یک از این رؤسا که از ملائکه هستند، چهار هزار نفر از جن و انس هستند به تعداد اصحاب روز بدر. پس حضرت با اینان به جنگ دشمنانش می رود و خدا اینان را یاری می کند و دینش با اینان یاری می شود و به سبب اینان پیروزی مقدم می شود و خرّمی زمین از اینان به وجود می آید.

این خطبه را همان طور که یافتم نگاشتم و برخی حروف آن ناقص بود.(1)

توضیح

عبارت «لم ینطق فیها ناطق بکان» یعنی هر گونه که از آن تعبیر شود با «فهل کان» به خاطر ضرورت تعبیر است، زیرا «کان» دال بر زمان است و خدا زمان ندارد و قبل از حدوث زمان نیز بوده است.

عبارت «من اهل» یعنی او را اهل و شایسته نبوت و خلافت قرار داد. عبارت «کلما نسج الله مجازا» یعنی آنان را جمع نمود. عبارت «لم یسهم» یعنی در آن شرکت ننمود و سهمی نداشت و «عائر من السهام»، تیری را گویند که پرتاب کننده آن معلوم نیست و کنایه از زنا و اختلاط نسب هاست و ممکن است مأخوذ از «عار» باشد و گویا تصحیف شده عاهر است.

عبارت «فان روح البصر» شاید خبر «أنّ مع کلمة الله» باشد و «روح الحیاة» بدل از «روح البصر» است و به معنای روح ایمانی است که همراه مؤمن است و به سبب آن در حقیقت زنده و بیناست، و این روح جز با کلمة الله نمی باشد و کلمة الله یعنی امام هدایت. عبارت «فالکلمة من الروح» یعنی همراه روح یا اینکه آن نیز از روح که همان روح القدس است گیرنده است و روح از نور می گیرد و نور به دلیل آیه الله نور السموات و الارض خداوند است. عبارت «فبأیدیکم سبب من کلمة الله» یعنی آن سبب از جانب خدا به شما رسیده و خدا شما را مقدم داشته و برگزیده و به آن مخصوص گردانیده و آن نعمتی از جانب خداست که شما را مخصوص آن نموده و بر شما ادای شکر آن ممکن نیست.

عبارت «یظهر» یعنی یاری خدا ظاهر می شود یا خداوند آشکار می شود. در عبارت «انّ فرقاناً» خبر «انّ» یا محذوف است یا بیّن و ظاهر است یا خبر عبارت «یعزّ الله» یا عبارت «فلیعدّ» با در تقدیر گرفتن کلمه «مقول فی حقه» می باشد. و منظور از «فرقان»، قرآن است و کلمه «سلامة» مبتدا و «ثقل المیزان» خبر آن است، یعنی سلامت کسی که اطاعت خفیف می کند و در آن خسته نمی شود. یعنی این سلامتی هنگام سنگینی ترازوی اعمال در قیامت آشکار می شود یا خود آن سبب سنگینی ترازوی اعمال می شود، و ممکن است تسلیم به سلامت اضافه شده باشد و معنا این شود که تسلیمی که موجب سلامت است. و عبارت «و اهل» مبتدا و «ثقّل» به تشدید قاف، بنابر صیغه جمع بودن خبر آن باشد .

ص: 87

قوله و المیزان بالحکمة أی ثقل المیزان بالعمل إنما یکون إذا کان مقرونا بالحکمة فإن عمل الجاهل لا وزن له فتقدیره المیزان یثقل بالحکمة و الحکمة فضاء للبصر أی بصر القلب یجول فیها قوله إنی بالکسر و القصر أی وقتا قوله و اعترفوا بقربان ما قرب لکم أی اعترفوا و صدقوا بقرب ما أخبرکم أنه قریب منکم قوله علیه السلام و أرف أرفه الأرف کصرد جمع الآرفة و هی الحد أی حدد حدوده و بینها ثم الظاهر أنه قد سقط کلام مشتمل علی ذکر القرآن قبل قوله من ظهر و بطن فإنما ذکر بعده أوصاف القرآن و ما ذکر قبله أوصاف الإسلام و إن أمکن أن یستفاد ذکر القرآن من الوصف و التبیین و التحدید المذکورة فی وصف الإسلام لکن الظاهر علی هذا السیاق أن یکون جمیع ذلک أوصاف الإسلام.

و المراد بالاسمین الأعلین محمد و علی صلوات الله علیهما و لهما نجوم أی سائر أئمة الهدی و علی نجومهما نجوم أی علی کل من تلک النجوم دلائل و براهین من الکتاب و السنة و المعجزات الدالة علی حقیتهم و یحتمل أن یکون المراد بالاسمین الکتاب و العترة.

قوله تحمی علی بناء المعلوم و الفاعل النجوم أو علی المجهول و علی التقدیرین الضمیر فی حماه و مراعیه راجع إلی الإسلام و کذا الضمائر بعدهما و کان فی الأصل بعد قوله و أخلاق سنیة بیاض.

و الطرفة بالفتح نقطة حمراء من الدم تحدث فی العین من ضربة و نحوها.

و المیزان بالحکمة: یعنی سنگینی ترازوی اعمال به عمل در هنگامی است که عمل همراه حکمت باشد؛ زیرا عمل جاهل وزن و ارزشی ندارد و تقدیر عبارت این می شود که ترازوی عمل با حکمت سنگین می شود.

الحکمة فضاء البصر: یعنی بصیرت دل در آن حکمت است که حرکت می کند. کلمه «أنّی» با کسر همزه و الف مقصوره، به معنای یک زمانی می آید.

بقربان ما قرّب لکم: یعنی اعتراف و تصدیق کردند به نزدیکی آنچه خبر به شما داده که به شما نزدیک است. در عبارت «أرّف أُرَفه»، أُرف بر وزن «صُرَد» جمع «آرفة» است که عبارت از حدّ است، یعنی حدود آن را تعیین نمود و آن را تبیین نمود. سپس ظاهرا قبل از عبارت «من ظهر و بطن کلامی» مشتمل بر ذکر قرآن ساقط شده و حضرت پس از این جمله، به بیان اوصاف قرآن می پردازد و اوصاف قبلی اوصاف اسلام بود، اگرچه ممکن است که ذکر اوصاف قرآن نیز از وصف و تبیین و حدبندی مذکور در وصف اسلام استفاده شود، ولی طبق این سیاق موجود، ظاهرا جمیع این اوصاف، وصف اسلام است.

منظور از «دو نام بلند»، محمد و علی صلوات الله علیهما است و عبارت «و لها نجوم» یعنی سایر امامان هدایت. و عبارت «و علی نجومهما»، نجوم یعنی بر هر یک از آن ستارگان دلایل و براهینی است از کتاب و سنت و معجزاتی دالّ بر حقانیت ایشان و ممکن است مراد از دو نام بلند قرآن و عترت باشد.

عبارت «تحمی» در صورت اینکه فعل معلوم باشد، فاعل آن نجوم است و در صورتی که مجهول باشد، نایب فاعل آن نجوم است و در هر دو فرض، ضمیر در «حماه و مراعیه» به اسلام راجع است و همچنین ضمایر بعد از آن دو، و در نسخه اصلی بعد از عبارت «و اخلاق سنیّة» سفیدی وجود دارد.

و «طرفه» به فتح طاء، نقطه سرخ رنگی است از خون که در اثر ضربه و مانند آن در چشم شخص می افتد.

مؤلف می گوید

من این خطبه را در نسخه اصلی، بیمار و تحریف شده یافتم و بعضی اجزای آن را از بعضی مؤلفات اصحاب و مؤلفات دیگر تصحیح نمودم، و صاحب کتاب نیز به سقم آن معترف است و با این حال انتفاع از اکثر فواید آن ممکن است و به همین جهت آن را نقل کردم. از خدا می خواهم که از فضل خود برایم نسخه ای مهیا سازد که بتوانم خطبه را با آن تصحیح کنم، و بسیاری از فقرات آن در «کتاب علامات ظهور حضرت علیه السّلام» گذشت.

ص: 88

روایت87.

کافی: حسن بن شاذان واسطی می گوید: نامه ای به خدمت حضرت امام رضا علیه السّلام نوشتم و از ناسازگاری و تعدی مردم «واسط» که از پیروان عثمان بودند و به من آزار می رساندند، شکایت نمودم. حضرت به خط مبارک مرقوم فرموده بودند که: خداوند جل ذکره از دوستان خود عهد و پیمان گرفته که در دولت باطل صبر پیشه سازند. بنابراین تو هم به حکم پروردگارت صبر کن، که چون سرور مردم قیام کند، پیروان باطل را از قبر بیرون آورده و انتقام دوستان مظلوم ما را از آنها می گیرد. در آن موقع است که آنها می گویند: «مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»(1)، {می گویند: «ای وای بر ما، چه کسی ما را از آرامگاهمان برانگیخت؟ این است همان وعده خدای رحمان، و پیامبران راست می گفتند.}(2)

روایت88.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه « فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ»، {و چون تهدید آخر فرا رسد}(3) می گوید: یعنی قائم صلوات الله علیه و اصحابش؛ «لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ»، {تا شما را اندوهگین کنند.} یعنی صورت هایشان سیاه می شود؛ «وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ»، {و در معبد [تان] چنان که بار اول داخل شدند [به زور] درآیند} یعنی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام و اصحابشان.(4)

روایت89.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ»، {تا وقتی آنچه به آنان وعده داده می شود.}(5) می گوید: مقصود قائم و امیرالمؤمنین علیهماالسّلام است.(6)

روایت90.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ»، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم}(7) فرمود: منظور خروج امام حسین علیه السّلام در رجعت است که در میان هفتاد نفر از یارانش که با او کشته شدند، می آید و کلاه خودهای طلاکاری شده بر سر دارند و هر کلاه خودی، دو روی دارد... تا آخر روایت که در باب «آیات مؤوله به قائم علیه السّلام» گذشت.(8)

روایت91.

ارشاد: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: من سید پیران هستم و در من سنتی از ایوب است و خدا اهل مرا برایم جمع می کند، همان طور که برای یعقوب کسانش را جمع کرد و این امر زمانی است که روزگار بگذرد و بگویید: مُرد یا به هلاکت رسید، تا آخر آنچه در باب «اخبار

ص: 89

أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1) بِالْقَائِمِ علیه السلام.

امیرالمومنین علیه السّلام به قائم علیه السّلام» گذشت.(1)

روایت92.

منتخب البصائر: امام باقر علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمود: کسی که می خواهد با پیروان دجال بجنگد، باید با گریه کننده خون عثمان و اهل نهروان بجنگد، و کسی که با این عقیده خدا را ملاقات کند که عثمان مظلوم کشته شده، خدا را خشمگین ملاقات خواهد کرد و دجال را درک نمی کند.

مردی گفت: یا امیرالمؤمنین! اگر چنین گریه کند، قبل از رؤیت دجال بمیرد چه می شود؟ فرمود: از قبرش برانگیخته می شود تا به دجال ایمان بیاورد، اگرچه بینی اش در قبر به خاک مالیده شده باشد.(2)

روایت93.

علل الشرائع: عبدالرحیم قصیر می گوید: امام باقر علیه السّلام به من فرمود: آگاه باشید که اگر قائم ما قیام کند، عایشه را به نزد او می آورند تا او را حدّ (قذف مادر ابراهیم بن رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله ) بزند و انتقام فاطمه دختر محمد صلّی اللَّه علیه و آله را از او بگیرد... تا آخر آنچه در باب «سیره حضرت» گذشت.(3)

روایت94.

ارشاد: امام صادق علیه السّلام فرمود: وقتی اوان قیام قائم علیه السّلام برسد، بارانی در جمادی الآخر و ده روز از رجب بر مردم می بارد که خلایق مثل آن را ندیده اند. پس خدا به سبب آن باران، گوشت تن مؤمنان و بدن های آنان را در قبور زنده می کند و گویا من آنان را می بینم که از سمت «جهینه» می آیند و موی سر خود را از خاک قبر ها می تکانند.(4)

روایت95.

اعلام الوری و ارشاد: امام صادق علیه السّلام فرمود: از پشت کوفه، بیست و هفت مرد

به همراه قائم علیه السّلام خروج می کنند که پانزده تن از قوم موسی علیه السّلام هستند

ص: 90

الَّذِینَ کَانُوا یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ-(1) وَ سَبْعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکَهْفِ وَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو دُجَانَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ الْمِقْدَادُ وَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ فَیَکُونُونَ بَیْنَ یَدَیْهِ أَنْصَاراً وَ حُکَّاماً.

شی، [تفسیر العیاشی] عن المفضل: مثله بتغییر ما و قد مر(2).

که به حق راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند. و هفت تن آنها از اصحاب کهف هستند و یوشع بن نون و سلمان و ابودجانه انصاری و مقداد و مالک اشتر نیز هستند که در دولت او، یاور و حکمران می شوند.(1)

این حدیث با اندک تغییری در تفسیر عیاشی نقل شده است.(2)

روایت96.

غیبت نعمانی: امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر قائم آل محمدصلّی اللَّه علیه و آله قیام کند، خدا او را با ملائکه یاری می کند و اولین کسی که او را تبعیت می کند، محمد صلّی اللَّه علیه و آله است و علی علیه السّلام دومین نفر است... تا آخر آنچه گذشت.(3)

روایت97.

غیبت طوسی: امام رضا علیه السّلام در حدیثی طولانی در باب علامات ظهور قائم علیه السّلام فرمود: صدای سوم که به گوش می رسد، خلایق بدنی را می بینند که مثل چشمه خورشید آشکار است. آن صدا می گوید: این امیرالمؤمنین علیه السّلام است که برای هلاک کردن ظالمان رجعت فرموده است.(4)

مثل این حدیث در غیبت نعمانی نیز مذکور است.

روایت98.

غیبت طوسی: مفضل بن عمر می گوید: قائم علیه السّلام و شیعیانی از دوستانمان را که منتظر او بودند و مردند، یاد نمودیم. پس امام صادق علیه السّلام به ما فرمود: وقتی قائم قیام کند، به نزد مؤمن در قبرش می روند و به او می گویند:

ص: 91

قَدْ ظَهَرَ صَاحِبُکَ فَإِنْ تَشَأْ أَنْ تَلْحَقَ بِهِ فَالْحَقْ وَ إِنْ تَشَأْ أَنْ تُقِیمَ فِی کَرَامَةِ رَبِّکَ فَأَقِمْ (1).

امام تو قیام نمود، اگر می خواهی به او ملحق شوی، ملحق شو و اگر دوست داری در کرامت پروردگارت بمانی، در قبر خود بمان!(1)

روایت99.

من لا یحضره الفقیه: موسی بن عبداللَّه نخعی از امام علی النقی علیه السّلام «زیارت جامعه» را روایت کرده، تا آنجا که حضرت این فقره از زیارت مزبور را خواندند: خداوند مرا از آنان قرار دهد که از آثار شما (اهل بیت عصمت) پیروی می کند؛ از راه شما می رود؛ با هدایت شما هدایت می یابد؛ در جمعیت شما برانگیخته می گردد؛ در رجعت با شما به دنیا بازگشت می کند؛ در دولت شما به ریاست و دولت می رسد؛ در راحتی شما به شرافت نائل می گردد؛ در روزگار (دولت شما) قدرت به هم می رساند؛ و فردا چشمش با دیدن شما روشن می شود.

و در زیارت وداع فرمود: خداوند مرا در دولت شما (آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله) قدرت دهد و به هنگام بازگشت شما، به دنیا زنده کند.(2)

در تهذیب شیخ طوسی نیز این روایت از صدوق نقل شده است.(3)

روایت100.

تهذیب: حضرت صادق علیه السّلام در زیارت «اربعین» فرمود: من گواهی می دهم که مؤمن به شما و به رجعت شما هستم و به شرایع دینم و پایان اعمالم یقین دارم.(4)

روایت101.

من لا یحضره الفقیه: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که ایمان به رجعت ما ندارد و متعه (عقد موقت) را حلال نداند، از ما نیست.(5)

روایت102.

کافی: ابو بصیر از امام ششم علیه السّلام روایت می کند که به آن حضرت عرض کردم: معنی این آیه شریفه چیست؟ «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ، بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»، {و با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد برنخواهد انگیخت. آری، [انجام] این وعده بر او حق است، لیکن بیشتر مردم نمی دانند.}(6) حضرت فرمود: ای ابو بصیر! درباره این آیه چه عقیده داری؟ عرض کردم: آنچه من می دانم این است که مشرکین عقیده داشتند

ص: 92

وَ یَحْلِفُونَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ اللَّهَ لَا یَبْعَثُ الْمَوْتَی قَالَ فَقَالَ تَبّاً لِمَنْ قَالَ هَذَا سَلْهُمْ هَلْ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ أَمْ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَوْجِدْنِیهِ قَالَ فَقَالَ لِی یَا أَبَا بَصِیرٍ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ قَوْماً مِنْ شِیعَتِنَا قِبَاعُ (1)

سُیُوفِهِمْ عَلَی عَوَاتِقِهِمْ فَیَبْلُغُ ذَلِکَ قَوْماً مِنْ شِیعَتِنَا لَمْ یَمُوتُوا فَیَقُولُونَ بُعِثَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ مِنْ قُبُورِهِمْ وَ هُمْ مَعَ الْقَائِمِ فَیَبْلُغُ ذَلِکَ قَوْماً مِنْ عَدُوِّنَا فَیَقُولُونَ یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ مَا أَکْذَبَکُمْ هَذِهِ دَوْلَتُکُمْ فَأَنْتُمْ تَقُولُونَ فِیهَا الْکَذِبَ لَا وَ اللَّهِ مَا عَاشَ هَؤُلَاءِ وَ لَا یَعِیشُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ فَحَکَی اللَّهُ قَوْلَهُمْ فَقَالَ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ.

شی، [تفسیر العیاشی] عن أبی بصیر: مثله (2):

و برای پیغمبر قسم می خوردند که خداوند مردگان را زنده نمی گرداند. حضرت فرمود: اف بر کسی که این عقیده را دارد! حضرت فرمود: از آنها سؤال کن که آنها به خداوند یگانه سوگند می خوردند یا به «لات» و «عزی»؟ عرض کردم: قربانت گردم! مرا در جریان امر بگذار! حضرت فرمود: ای ابو بصیر! هر گاه قائم ما قیام کرد، خداوند گروهی از شیعیان ما را که سر دسته شمشیرشان را بر روی دوش دارند، از قبرهاشان برانگیخته نموده و به سوی قائم می فرستد. چون این خبر به جمعی از شیعیان که هنوز نمرده اند می رسد، به یکدیگر می گویند: فلانی و فلانی و فلانی از قبرهای خود بیرون آمده و هم اکنون با قائم هستند. وقتی این خیر به گوش مردمی از دشمنان می رسد، می گویند: ای جماعت شیعه! چقدر شما دروغگو هستید! این دولت شما است، با این وصف شما در این دولت هم دروغ می گویید. نه، به خدا قسم این اشخاص زنده نشده اند و تا روز قیامت زنده نمی شوند. خداوند هم زبان حال آنها را در آیه «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ» حکایت فرموده است.(1)

در تفسیر عیاشی هم این حدیث آمده است.(2)

مؤلف

سید بن طاوس نیز در کتاب «سعد السعود» از کتاب «ما نزل من القرآن فی اهل البیت» تألیف شیخ مفید، به سند خود این روایت را از حضرت صادق و حضرت باقر علیهماالسّلام نقل کرده است.(3)

روایت103.

کافی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ قَضَیْنا إِلی بَنی إِسْرائیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ»، {و در کتاب آسمانی [شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم که: «قطعاً دو بار در زمین فساد خواهید کرد.}(4) فرمود: منظور از این دو بار، کشتن علی بن ابی طالب و نیزه زدن به امام حسن علیهماالسّلام است؛ و «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبیراً»، {و قطعاً به سرکشی بسیار بزرگی برخواهید خاست.»} منظور از این سرکشی، کشتن حسین علیه السّلام است؛ «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما»، {پس آن گاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد.} فرمود: منظور وقتی است که زمان یاری خون حسین علیه السّلام برسد؛ «بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولی بَأْسٍ شَدیدٍ فَجاسُوا

ص: 93

خِلالَ الدِّیارِ قَوْمٌ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ فَلَا یَدَعُونَ وَتَراً لآِلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا قَتَلُوهُ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا خُرُوجُ الْقَائِمِ علیه السلام.

ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ خُرُوجُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی سَبْعِینَ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَیْهِمُ الْبَیْضُ الْمُذَهَّبَةُ لِکُلِّ بَیْضَةٍ وَجْهَانِ الْمُؤَدُّونَ إِلَی النَّاسِ إِنَّ هَذَا الْحُسَیْنَ قَدْ خَرَجَ حَتَّی لَا یَشُکَّ الْمُؤْمِنُونَ فِیهِ وَ إِنَّهُ لَیْسَ بِدَجَّالٍ وَ لَا شَیْطَانٍ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَإِذَا اسْتَقَرَّتِ الْمَعْرِفَةُ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام جَاءَ الْحُجَّةَ الْمَوْتُ فَیَکُونُ الَّذِی یُغَسِّلُهُ وَ یُکَفِّنُهُ وَ یُحَنِّطُهُ وَ یَلْحَدُهُ فِی حُفْرَتِهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ لَا یَلِی الْوَصِیَّ إِلَّا الْوَصِیُّ.

خِلالَ الدِّیارِ»، {بندگانی از خود را که سخت نیرومندند، بر شما می گماریم تا میان خانه ها [یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند} فرمود: منظور قومی هستند که خدا قبل از قیام قائم برمی انگیزد و آنان هیچ دشمنی از آل محمد را رها نمی کنند، مگر اینکه او را می کشند؛ «وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولاً»، {و این تهدید تحقق یافتنی است.} فرمود: منظور قیام قائم علیه السّلام است.

«ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ»، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم.} فرمود: منظور خروج حسین علیه السّلام در بین هفتاد نفر از یارانش است که کلاه خودهای سفید دارند و هر کلاه خودی دو صورت دارد که به مردم می گویند: این حسین است که خروج کرده تا مؤمنان در مورد او تردید نکنند و او شیطان و دجال نیست و حجت قائم علیه السّلام بین مردم است. وقتی معرفت به اینکه این مرد حسین علیه السّلام است در دل های مؤمنان مستقر شد، حجت علیه السّلام وفات می یابد و این حسین بن علی علیهماالسّلام است که او را غسل می دهد، کفن و حنوط می کند و در قبر قرار می دهد، و امور جانشین نبی را فقط وصی نبی متکفل می شود.(1)

روایت104.

مصباح المتهجد: صفوان می گوید: از حضرت صادق علیه السّلام برای زیارت آقایمان امام حسین علیه السّلام اذن طلبیدم و از حضرت خواستم که اعمالی برایم تعیین فرمایند. و حدیث را ادامه داد تا به اینجا رسید که حضرت صادق علیه السّلام در خلال عبارات زیارت فرمود: و خدا و فرشتگان و انبیا و رسولانش را شاهد می گیرم که من به شما و آمدنتان ایمان دارم و به شرایع دینم و پایان های اعمالم یقین دارم.(2)

روایت105.

مصباح المتهجد: در زیارت حضرت ابوالفضل العباس علیه السّلام این جمله روایت شده: من مؤمن به فضل و مقام شما در نزد خداوند هستم و یقین به برگشتن شما دارم.(3)

روایت106.

مصباح المتهجد و مصباح الزائر: حسین بن روح می گوید: «در ماه رجب در هر یک از مشاهد مشرفه که بودی، وقتی داخل شدی چنین زیارت بخوان.» و زیارت را نقل می کند تا اینجا: «و خدا مرا از نزد شما به بهترین رجعت بازگشت دهد به سوی مرغزارهای پر علف و وسیع و نعمت فراوان و استراحت و رفق و نرمی، تا وقت رسیدن اجل و بهترین سرنوشت، و جای گرفتن در نعیم ابدی و عیش تازه و پیوستگی تناول از نعمت ها و نوشیدن از رحیق و سلسبیل و عسل و آبشخور های گوارا که خستگی و ملالت ندارد، و رحمت خدا و برکات و تحیاتش بر شما باد! تا به نزد شما برگردم و در رجعت شما رستگار شوم.(4)

روایت107.

اقبال و مصباح: ابی القاسم ابن علاء همدانی، وکیل امام عسکری علیه السّلام توقیعی دریافت کرد که در آن نوشته شده بود: مولای ما حسین علیه السّلام در روز پنجشنبه سوم شعبان متولد شد. پس این روز را روزه بدار و این دعا را بخوان. و حدیث را تا این عبارت ادامه داد که فرمود: و بزرگ خانواده و یاری شده با نصرت،

ص: 94

یَوْمَ الْکَرَّةِ الْمُعَوَّضِ مِنْ قَتْلِهِ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ نَسْلِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ الْفَوْزَ مَعَهُ فِی أَوْبَتِهِ وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ عِتْرَتِهِ بَعْدَ قَائِمِهِمْ وَ غَیْبَتِهِ حَتَّی یُدْرِکُوا الْأَوْتَارَ وَ یَثْأَرُوا الثَّأْرَ وَ یُرْضُوا الْجَبَّارَ وَ یَکُونُوا خَیْرَ أَنْصَارٍ إِلَی قَوْلِهِ فَنَحْنُ عَائِذُونَ بِقَبْرِهِ نَشْهَدُ تُرْبَتَهُ وَ نَنْتَظِرُ أَوْبَتَهُ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ.

در روز رجعت که در عوض قتلش به او این عظمت داده شده که که امامان از نسل اویند و شفا در تربت اوست و رستگاری بعد از برگشت با اوست و جانشینان از عترت او هستند بعد از قائمشان و غیبت او، تا به خونخواهی برخیزند و خون او را طلب کنند و آنان بهترین یاورانند... تا اینجا که فرمود: پس ما به قبر او پناهنده ایم و تربت او را شاهدیم و منتظر رجعت او هستیم، و ای پروردگار جهانیان! دعای ما را اجابت بفرما.(1)

روایت108.

مصباح الزائر: در زیارت قائم علیه السّلام در سرداب است که: خدایا! مرا موفق کن در اطاعت او و جای گرفتن در خدمت او و ماندن در دولت او و دوری از نافرمانی او؛ خدایا اگر قبل از دولت او جانم را گرفتی، مرا از کسانی قرار ده که در رجعت او برمی گردند، در دولت او به حکومت می رسند، در ایام حکومتش قدرتمند می شوند، زیر پرچم های او سایه می گیرند و در گروه او محشور شوند و چشمشان با دیدن او روشن شود.(2)

روایت109.

مصباح الزائر: در زیارت دیگر حضرت حجت علیه السّلام آمده: اگر مرگ من پیش از ظهور شما فرا رسید، من به واسطه تو به خدای سبحان توسل می جویم که بر محمد و آل محمد درود فرستد و در زمان ظهور تو، برای من بازگشتی مقدر سازد، و در ایام دولت تو رجعتی قرار دهد تا از راه اطاعت تو به خواسته ام برسد و دلم را از دشمنان تو تشفی بخشم.(3)

روایت110.

مصباح الزائر: ضمن زیارت دیگر حضرت این جمله وارد شده: خداوندا! در زمان حیات و بعد از مردن ما، رخسار مبارک ولی خود را به ما بنما! خدایا من در پیشگاه صاحب این قبه برای تو ایمان به رجعت می آورم.(4)

روایت111.

مصباح الزائر: سید بن طاوس از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هر کس چهل بامداد این دعای عهد را بخواند، از یاوران قائم خواهد بود، و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خداوند (هنگام ظهور) او را از قبر بیرون آورد، و با هر کلمه این دعا، هزار ثواب به او عطا فرماید و هزار گناه از نامه عمل او محو کند.

حاصل مضمون دعا این است: ای خداوندی که خدای نور بزرگ و تخت رفیع و خدای دریای خروشان هستی! و تورات و انجیل و زبور را (بر موسی و عیسی و داود از آسمان) فرو فرستادی، و ای خدای سایه و شعاع آفتاب! و ای خدایی که قرآن عظیم را (بر محمد صلّی اللَّه علیه و آله) نازل فرمودی! و ای خدای فرشتگان مقرب و پیغمبران مرسل! من تو را به قدرت کامله و نورانیت آثار صنع و سلطنت قدیمت می خوانم! ای خدای حی قیوم! تو را به آن نامت که آسمان ها و زمین ها با آن روشن گشت می خوانم. ای زنده ای که پیش از هر زنده ای بوده ای! گواهی می دهم که جز تو خدایی نیست.

ص: 95

قَبْلَ کُلِّ حَیٍّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلَانَا الْإِمَامَ الْهَادِیَ الْمَهْدِیَّ الْقَائِمَ بِأَمْرِکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ الطَّاهِرِینَ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا سَهْلِهَا وَ جَبَلِهَا بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا وَ عَنِّی وَ عَنْ وَالِدَیَّ مِنَ الصَّلَوَاتِ زِنَةَ عَرْشِ اللَّهِ وَ مِدَادَ کَلِمَاتِهِ وَ مَا أَحْصَاهُ عِلْمُهُ وَ أَحَاطَ بِهِ کِتَابُهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُجَدِّدُ لَهُ فِی صَبِیحَةِ یَوْمِی هَذَا وَ مَا عِشْتُ مِنْ أَیَّامِی عَهْداً وَ عَقْداً وَ بَیْعَةً لَهُ فِی عُنُقِی لَا أَحُولُ عَنْهَا وَ لَا أَزُولُ أَبَداً اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ أَنْصَارِهِ وَ أَعْوَانِهِ وَ الذَّابِّینَ عَنْهُ وَ الْمُسَارِعِینَ إِلَیْهِ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِهِ وَ الْمُحَامِینَ عَنْهُ وَ السَّابِقِینَ إِلَی إِرَادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدِینَ بَیْنَ یَدَیْهِ اللَّهُمَّ إِنْ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ الْمَوْتُ الَّذِی جَعَلْتَهُ عَلَی عِبَادِکَ حَتْماً فَأَخْرِجْنِی مِنْ قَبْرِی مُؤْتَزِراً کَفَنِی شَاهِراً سَیْفِی مُجَرِّداً قَنَاتِی مُلَبِّیاً دَعْوَةَ الدَّاعِی فِی الْحَاضِرِ وَ الْبَادِی اللَّهُمَّ أَرِنِی الطَّلْعَةَ الرَّشِیدَةَ وَ الْغُرَّةَ الْحَمِیدَةَ وَ اکْحُلْ نَاظِرِی بِنَظْرَةٍ مِنِّی إِلَیْهِ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَهُ وَ أَوْسِعْ مَنْهَجَهُ وَ اسْلُکْ بِی مَحَجَّتَهُ فَأَنْفِذْ أَمْرَهُ وَ اشْدُدْ

أَزْرَهُ وَ اعْمُرِ اللَّهُمَّ بِهِ بِلَادَکَ وَ أَحْیِ بِهِ عِبَادَکَ فَإِنَّکَ قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُ ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ-(1) فَأَظْهِرِ اللَّهُمَّ لَنَا وَلِیَّکَ وَ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّکَ الْمُسَمَّی بِاسْمِ رَسُولِکَ حَتَّی لَا یَظْفَرَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْبَاطِلِ إِلَّا مَزَّقَهُ وَ یُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُحَقِّقَهُ وَ اجْعَلْهُ اللَّهُمَّ مَفْزَعاً لِمَظْلُومِ عِبَادِکَ وَ نَاصِراً لِمَنْ لَا یَجِدُ لَهُ نَاصِراً غَیْرَکَ وَ مُجَدِّداً لِمَا عُطِّلَ مِنْ أَحْکَامِ کِتَابِکَ وَ مُشَیِّداً لِمَا وَرَدَ مِنْ أَعْلَامِ دِینِکَ وَ سُنَنِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله وَ اجْعَلْهُ مِمَّنْ حَصَّنْتَهُ مِنْ بَأْسِ الْمُعْتَدِینَ اللَّهُمَّ وَ سُرَّ نَبِیَّکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِرُؤْیَتِهِ وَ مَنْ تَبِعَهُ عَلَی دَعْوَتِهِ وَ ارْحَمِ اسْتِکَانَتَنَا بَعْدَهُ اللَّهُمَّ اکْشِفْ هَذِهِ الْغُمَّةَ عَنِ الْأُمَّةِ بِحُضُورِهِ وَ عَجِّلْ لَنَا ظُهُورَهُ إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ

ص: 96

خداوندا! من از جانب مردان و زنانی که ایمان به تو آورده اند و در شرق و غرب زمین در دشت ها و کوه ها و خشکی ها و دریاها به سر می برند، و از جانب من و پدر و مادرم، به اندازه وزن دستگاه سلطنت و ذرات آفرینش و آنچه علمت بدان احاطه دارد، می خواهم که درود و رحمت خود را بر آقا و امام ما «هادی مهدی» راه نمایی که او را خود راهنمایی کرده ای و کسی که دین مقدست بدو پایدار است، برسانی! خداوندا! من بامداد امروز که در آن به سر می برم و هر بامدادی، تا زنده ام عهد و پیمان خود را با امام خویش تجدید می کنم، بیعت او را به گردن می گیرم و هیچ گاه آن را از نظر دور نمی دارم و از یاد نمی برم.

خداوندا! مرا از یاوران و مدافعین او و آنها که سعی در انجام مقاصد او دارند و از پشتیبان های وی و کسانی که در ارادت به حضرتش سبقت گرفته اند و آنان که در رکابش شهید می شوند، قرار بده! پروردگارا! اگر مرگ که آن را برای بندگانت یک امر حتمی قرار داده ای، میان من و آن حضرت جدایی انداخت، مرا از قبرم بیرون آور تا در حالی که کفنم را پوشیده و شمشیرم را از غلاف درآورده و نیزه ام را به دست گرفته ام، در میان آنها که در شهر حاضرند یا آنان که کوچ می کنند، قرار گیرم و دعوت کننده آن حضرت را اجابت کنم.

خداوندا! آن طلعت رعنا و آن صورت زیبا را به من بنما و با نگاهی که به وی می کنم دیدگانم را روشن گردان!

خدایا! او را زود برسان و آمدن آن حضرت را آسان کن و راه آمدنش را هموار گردان و مرا از راهی که او می رود، راه بر! حکمش را نافذ و کارش را رو به راه کن.

پروردگارا! شهرهای خود را به وسیله او آباد کن و بندگانت را زنده گردان، زیرا خود گفته ای و گفته ات راست است: فساد اخلاق مردم در دریا و خشکی آشکار گشته است، به سبب کرده هایشان.

خداوندا! ولی خود و فرزند دختر پیغمبرت را که هم نام پیغمبرت می باشد، ظاهر گردان تا به هر باطلی که می رسد، آن را به هم زده و از میان ببرد، و حق را بر جای خود استوار و آشکار سازد.

پروردگارا! او را پناه بندگان ستمدیده ات و یاور مردمی که جز تو یاوری ندارند قرار ده! او را بفرست تا احکام تعطیل شده کتابت (قرآن) را تجدید و آثار دینت و سنت های پیغمبرت را محکم کند و او را از خطر وجود دشمنان، در پرتو لطف خود نگاهدار! پروردگارا! پیغمبرت محمد صلّی اللَّه علیه و آله و کسانی را که به واسطه پذیرش دعوت وی از پیروان او گشته اند، به دیدن وی شاد گردان و به بیچارگی که ما بعد از پیغمبر پیدا کرده ایم رحم کن! خدایا! این غم و اندوه را (که بر اثر غیبت او به ما رسیده) با حضور او برطرف نما و در ظهور او شتاب کن، دشمنان ما ظهور آن حضرت را بعید می دانند، ولی ما آن را نزدیک می دانیم.

سپس سه مرتبه با دستت به ران پای راستت می زنی و می گویی: یا صاحب الزمان به ظهورت شتاب کن! شتاب کن!(1)

روایت112.

مصباح الزائر: از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: هر کس خواست پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله یا یکی از ائمه صلوات اللَّه علیهم را از دور زیارت کند، بدین گونه زیارت نماید ... تا آنجا که می گوید: من از کسانی هستم که اعتقاد به فضل شما دارم، رجعت شما را اقرار می کنم و این قدرت را از خداوند انکار نمی نمایم و به چیزی جز آنچه خداوند می خواهد عقیده ندارم.(2)

مؤلف

بیشتر این اخبار که متعلق به زیارات و دعاهاست، در کتاب هایی که شهید و شیخ مفید و غیر اینان نوشته اند و نزد ما موجود است، همچنین در کتاب عتیق ما و در کتاب «زوائد الفوائد» پسر رضی الدین علی بن طاوس مذکور است.

روایت113.

کافی: امام صادق علیه السّلام در حدیثی طولانی در باب چگونگی قبض روح مؤمن فرمود: مؤمن پس از قبض روح، آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله را در بهشت رضوی زیارت می کند و با آنان از طعامشان می خورد و از شرابشان می آشامد و در مجالسشان با آنان سخن می گوید، تا اینکه قائم ما اهل بیت قیام می کند. وقتی قیام کرد، خدا مؤمنان را برمی انگیزد و آنان تلبیه گویان و گروه گروه به همراه او می آیند. در این هنگام است که اهل باطل تردید می کنند و حلال کنندگان حرام های خدا مضمحل می شوند و چه اندک باقی می مانند؛ شتاب کنندگان هلاک شوند و اهل قربات نجات می یابند.

به همین خاطر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: تو برادر من هستی و وعده گاه من و تو وادی السلام است.(3)

مؤلف

فیروزآبادی می گوید: «رجل محلّ» کسی است که در محرمات خدا دریدگی می کند یا برای ماه های حرام حرمت قائل نیست. (پایان کلام فیروزآبادی)

«مقرّبون» به فتح راء کسانی هستند که عجله ندارند و آنان هستند که اهل تقرب و تسلیم هستند یا به کسر راء، یعنی کسانی که می گویند فرج نزدیک است و آن را دور نمی انگارند.

ص: 97

بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً الْعَجَلَ یَا مَوْلَایَ یَا صَاحِبَ الزَّمَانِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ تَضْرِبُ عَلَی فَخِذِکَ الْأَیْمَنِ بِیَدِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ تَقُولُ الْعَجَلَ یَا مَوْلَایَ یَا صَاحِبَ الزَّمَانِ ثَلَاثاً.

این روایت در کتاب «المحتضر من کتاب القائم» نوشته فضل بن شاذان هم نقل شده است.

روایت114.

المحتضر من کتاب القائم: امام صادق علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: من فاروق بزرگ تر و صاحب وسیله داغ نهادنم، و من صاحب برخاستن نخست و برخاستن نهایی ام، و صاحب رجعت هایم و صاحب دولت همه دولت هایم، و وعده خدا به دست من تمام می شود و کلمه او به دست من کامل می شود و به سبب من دین کامل می شود.

مؤلف

ادامه این حدیث در ابواب «علوم امامان علیهم السّلام» آمده است.

روایت115.

کامل الزیاره: امام صادق علیه السّلام در باب زیارت امام حسین علیه السّلام، زیارتی فرمود تا به اینجا رسید که: یاری من مهیای شماست تا خدا حکم فرماید و شما را بر انگیزد؛ پس من حتما با شمایم و با دشمن شما همراه نیستم؛ من به رجعت شما ایمان دارم، قدرت خدا را منکر نمی شوم، مشیت او را تکذیب نمی کنم و بر این پندار نیستم که آنچه خدا نخواهد محقق نمی شود.(1)

روایت116.

کامل الزیاره: امام صادق علیه السّلام در باب زیارت امام حسین علیه السّلام فرمود: یاری من مهیای شماست تا خدا شما را برای اقامه دینش زنده کند و برانگیزد، و گواهی می دهم که شما حجت خدایید و به سبب شما امید رحمت خدا می رود. پس من حتما با شمایم و با دشمن شما همراه نیستم؛ من به رجعت شما ایمان دارم، قدرت خدا را منکر نمی شوم و مشیت او را تکذیب نمی کنم .

سپس فرمود: خداوندا! بر امیرالمؤمنین؛ بنده ات و برادر رسولت درود فرست... تا به اینجا که فرمود: خداوندا! کلماتت را به سبب او تمام فرما، وعده ات را با او عملی ساز، دشمنت را به دست او هلاک کن و ما را در زمره موالیان و دوستدارانش بنویس. خدایا! ما را شیعه و ناصر و یاور بر طاعت تو و رسولت و هر کس که او را وکالت دادی و جانشین رسولت گرداندی قرار بده، ای پروردگار جهانیان!(2)

روایت117.

کامل الزیاره:

ص: 98

روی الشیخ حسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر من کتاب القائم للفضل بن شاذان عن محمد بن إسماعیل عن محمد بن سنان: مثله.

حضرت صادق علیه السّلام در باب زیارت امام حسین علیه السّلام فرمود: چون به نزدیک قبر حسین علیه السّلام یا هر یک از ائمه رسیدی، این زیارت را بخوان... تا این جمله:

خدایا! این را آخرین زیارت من از قبر فرزند دختر پیغمبر قرار مده و او (امام حسین علیه السّلام ) را با مقامی پسندیده زنده گردان تا به وسیله او دینت را یاری کنی و دشمنت را بکشی، زیرا تو خود این را به او وعده داده ای، و می دانم که تو خدایی هستی که وعده ات خلاف نمی پذیرد. همچنین این زیارت را می توانی در جنب قبور سایر ائمه علیهم السّلام هم بخوانی.(1)

روایت118.

اقبال الاعمال: سید بن طاووس می گوید: مستحب است که در روز دحوالارض، این دعا خوانده شود... تا آنجا که: ما را در رجعت او برانگیز تا در دولت او از یاورانش باشیم.(2)

روایت119.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ»، {کشته باد انسان، چه ناسپاس است!} این انسان امیرالمؤمنین علی علیه السّلام است و ترجمه آیه این است: «این انسان کشته گشت. مگر چه کرده بود گناهش، چه بود که او را کشتند؟» سپس خداوند می فرماید: «مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ»، {او را از چه چیز آفریده است؟ از نطفه ای خلقش کرد و اندازه مقرّرش بخشید. سپس راه را بر او آسان گردانید.} یعنی راه خیر را برای او آسان ساخت. «ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ»، {آن گاه به مرگش رسانید و در قبرش نهاد. سپس چون بخواهد او را برانگیزد.} مقصود زمان رجعت است. «کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ»، {ولی نه! هنوز آنچه را به او دستور داده، به جای نیاورده است.}(3) منظور این است که آن انسان (امیرالمؤمنین علیه السّلام ) نتوانست مأموریت خود را انجام دهد، از این رو به دنیا برمی گردد تا آنچه را که خدا به وی دستور داده بود اجرا کند.

ابی سلمه می گوید از امام باقر علیه السّلام درباره آیه «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» پرسیدم، فرمود: بله این آیه درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شد و «ما اکفره» یعنی قاتلان او با کشتن حضرتش چقدر کافر شدند. سپس خداوند نسب امیرالمؤمنین علیه السّلام و خلقت او و کرامت خدا در حق ایشان را ذکر نموده و فرمود: «مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ» یعنی او را از طینت انبیاء آفرید و او را در راه خیر مقدر فرمود. «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» یعنی راه هدایت را برایش میسر ساخت و سپس او را به مرگ انبیا میراند و سپس وقتی که بخواهد، او را برمی انگیزد. پرسیدم: تفسیر آیه «ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ»، {سپس چون بخواهد او را برانگیزد.} چیست؟ فرمود: پس از کشته شدنش، در رجعت مدتی می ماند و به آنچه مأمور شده حکم می کند.(4)

مثل این حدیث در تأویل الآیات الظاهره نیز منقول است.(5)

مؤلف

عبارت «ما أکفره» در خبر ابی سلمه، ممکن است ضمیر هاء به امیرالمؤمنین علیه السّلام راجع باشد و استفهام انکاری باشد، چنانچه در خبر قبلی گذشت،

ص: 99

عَنْ عُرْوَةَ ابْنِ أَخِی شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَتَیْتَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ یُجْزِیکَ عِنْدَ قَبْرِ کُلِّ إِمَامٍ وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ قَبْرِ ابْنِ نَبِیِّکَ وَ ابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوداً تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِکَ وَ تَقْتُلُ بِهِ عَدُوَّکَ فَإِنَّکَ وَعَدْتَهُ وَ أَنْتَ الرَّبُّ الَّذِی لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ کَذَلِکَ تَقُولُ عِنْدَ قُبُورِ کُلِّ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.

و ممکن است ضمیر به قرینه مقام به قاتل حضرت راجع باشد و سیاق تعجب باشد، یعنی قاتل حضرت چقدر کافر است، و خبر اول مؤید وجه اول است و اینکه در روایت محمد بن عباس فرمود: منظور قاتل حضرت است که به سبب کشتن ایشان کافر است، مؤید خبر دوم است.

روایت120.

تأویل الآیات الظاهره: جدلیّ می گوید: روزی بر امیرالمؤمنین علیه السّلام وارد شدم، فرمود: من جنبنده زمین هستم!(1)

مؤلف

در باب «علامات ظهور حضرت حجت علیه السّلام» این حدیث از امیرالمؤمنین علیه السّلام گذشت که حضرت پس از ذکر قتل دجال فرمود: بعد از آن قتل، هنگامه بزرگ روی می دهد! پرسیدیم: آن هنگامه چیست یا امیرالمؤمنین؟ فرمود: خروج جنبنده زمین از نزدیکی کوه صفا که خاتم سلیمان و عصای موسی به دست دارد؛ انگشتر را روی صورت هر مؤمنی که می نهد، بر صورت او چنین نقش می بندد: «این حقیقتا مؤمن است»، و آن را روی صورت هر کافری که می گذارد پس روی آن نوشته می شود: «این حقیقتا کافر است»، تا آخر آنچه گذشت.

روایت121.

غیبت شیخ طوسی: جابر جعفی می گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام فرمود: به خدا قسم مردی از ما اهل بیت بعد از مرگش، سی صد و نه سال حکومت می کند؛ پرسیدم: چه زمانی این اتفاق می افتد؟ فرمود: بعد از قائم علیه السّلام. گفتم: قائم چند سال در روزگار خود می ایستد؟ فرمود: نوزده سال و سپس منتصر خروج می کند و خون امام حسین و یارانش را می طلبد، و می کشد و به اسارت می گیرد تا اینکه سفاح خروج می کند.(2)

مؤلف

ظاهرا مراد از «منتصر»، حسین علیه السّلام است و مراد از «سفاح»، امیرالمؤمنین علیه السّلام است، چنانچه خواهد آمد.

روایت122.

منتخب البصائر: جابر می گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام فرمود:

ص: 100

و یحتمل أن یکون راجعا إلی القاتل بقرینة المقام فیکون علی التعجب أی ما أکفر قاتله و یؤید الأول الخبر الأول و یؤید الثانی أن فی روایة محمد بن العباس یعنی قاتله بقتله إیاه.

به خدا قسم مردی از ما اهل بیت بعد از مرگش، سی صد و نه سال حکومت می کند. پرسیدم: چه زمانی این اتفاق می افتد؟ فرمود: بعد از قائم علیه السّلام. گفتم: قائم پیش از فوت کردن، چند سال در روزگار خود می ایستد؟ فرمود: نوزده سال از روز خروجش تا روز مرگش. عرض کردم: بعد از مرگ قائم هرج و مرج می شود؟ فرمود: بله پنجاه سال؛ تا اینکه منتصر به دنیا برمی گردد و خون او و یارانش را می طلبد، پس می کشد و اسیر می کند تا آنجا که گفته می شود: اگر این فرد از فرزندان انبیا بود، این گونه مردم را نمی کشت. پس مردم از سفید و سیاه علیه او جمع و زیاد می شوند تا او را به سمت حرم خدا می گریزانند. وقتی بلا بر او شدت می گیرد و منتصر کشته می شود، سفاح با خشم بر قاتلان منتصر، به دنیا برمی گردد و تمام دشمنان ما را می کشد.

ای جابر! می دانی منتصر و سفاح کیستند؟ منتصر حسین بن علی علیهماالسّلام و سفاح علی بن ابی طالب علیهماالسّلام هستند.(1)

روایت123.

کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به من شش چیز عطا شده است: علم مرگ ها و بلاها؛ وصایا؛ فصل الخطاب بودن؛ من صاحب رجعت ها و دولت همه دولت هایم؛ من صاحب عصا و وسیله داغ نهادنم؛ و من جنبنده ای هستم که با مردم سخن می گوید.(2)

در کتاب بصائر الرجات نیز مثل این روایت مذکور است.(3)

روایت124.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام بسیار می فرمود: من از طرف خدا تقسیم کننده بهشت و آتشم؛ من فاروق اکبر و صاحب عصا و وسیله داغ نهادنم... تا آخر خبر.(4)

ص: 101

وَ اللَّهِ لَیَمْلِکَنَّ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ بَعْدَ مَوْتِهِ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ وَ یَزْدَادُ تِسْعاً قَالَ فَقُلْتُ فَمَتَی یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ بَعْدَ مَوْتِ الْقَائِمِ علیه السلام قُلْتُ لَهُ وَ کَمْ یَقُومُ الْقَائِمُ فِی عَالَمِهِ حَتَّی یَمُوتَ قَالَ فَقَالَ تِسْعَةَ عَشَرَ مِنْ یَوْمِ قِیَامِهِ إِلَی یَوْمِ مَوْتِهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَیَکُونُ بَعْدَ مَوْتِهِ الْهَرْجُ قَالَ نَعَمْ خَمْسِینَ سَنَةً ثُمَّ یَخْرُجُ الْمُنْتَصِرُ إِلَی الدُّنْیَا فَیَطْلُبُ بِدَمِهِ وَ دِمَاءِ أَصْحَابِهِ فَیَقْتُلُ وَ یَسْبِی حَتَّی یُقَالَ لَوْ کَانَ هَذَا مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ مَا قَتَلَ النَّاسَ کُلَّ هَذَا الْقَتْلِ فَیَجْتَمِعُ عَلَیْهِ النَّاسُ أَبْیَضُهُمْ وَ أَسْوَدُهُمْ فَیَکْثُرُونَ عَلَیْهِ حَتَّی یُلْجِئُوهُ إِلَی حَرَمِ اللَّهِ فَإِذَا اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَیْهِ وَ قُتِلَ الْمُنْتَصِرُ خَرَجَ السَّفَّاحُ مِنَ الدُّنْیَا غَضَباً لِلْمُنْتَصِرِ فَیَقْتُلُ کُلَّ عَدُوٍّ لَنَا وَ هَلْ تَدْرِی مَنِ الْمُنْتَصِرُ وَ السَّفَّاحُ یَا جَابِرُ الْمُنْتَصِرُ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ السَّفَّاحُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

در کافی به دو سند دیگر نیز مثل این حدیث نقل شده است.(1)

روایت125.

تهذیب و کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدا قسم روزها و شب ها تمام نمی شود تا اینکه خدا مردگان را زنده می کند و زندگان را می میراند و حق را به اهلش برمی گرداند و دین مرضیّ خود را به پا می دارد... تا آخر آنچه در «کتاب زکات» وارد ساختند.(2)

روایت126.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ»، {و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم.}(3) منظور حسن و حسین علیهماالسّلام هستند. سپس بر حسین علیه السّلام عطف توجه نموده و فرمود: «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً»، {مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد.} و علت این رنج این بود که خدا قبل از حمل حسین علیه السّلام، به رسولش صلّی اللَّه علیه و آله بشارت او را داد و این بشارت را داد که امامت تا روز قیامت در فرزندان اوست.

سپس او را به مصیبت قتل و مصیبت شهادت خود و فرزندانش خبر داد و به او در عوض شهادتش، این را عوض داد که امامت را در نسل او قرار داد و به او خبر داد که کشته می شود، اما به دنیا برگردانده می شود و او را یاری می کند تا دشمنانش را بکشد و او را در زمین حاکم می کند، و این معنای این آیه است: «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ...»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم...}(4) تا آخر آیه. و این آیه «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ...»، {و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم}(5) تا آخر آیه. پس خدا پیامبرش را بشارت داد که اهل بیت تو در زمین حاکم می شوند و به دنیا رجعت می کنند و دشمنانشان را می کشند. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، خبر حسین علیه السّلام و جریان قتلش را به فاطمه علیها سلام داد، پس فاطمه با رنج او را حامله شد.

سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ شنیده اید که کسی را به فرزند پسری بشارت بدهند، ولی او با کراهت او را حامله شود؟ یعنی فاطمه صلوات الله علیها وقتی از قتل حسین علیه السّلام با خبر شد، غمگین شد و با رنج او را حامله شد، و چون علم به این جریان داشت، او را با رنج وضع حمل نمود، و بین حسن و حسین علیهماالسّلام یک طهر فاصله بود و حسین علیه السّلام شش ماه در شکم مادر بود و بیست و چهار ماه مدت شیر خوردنش طول کشید، و این است معنای آیه «وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً»(6)، {و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سی ماه است.}(7)

ص: 102

کا، [الکافی] علی بن محمد و محمد بن الحسن عن سهل بن زیاد عن محمد بن الولید شباب الصیرفی عن سعید الأعرج عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (1).

روایت127.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: «وَ إِنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ»، {و در حقیقت، غیر از این [مجازات]، عذابی [دیگر] برای کسانی که ظلم کرده اند خواهد بود.}(1) منظور از ظلم، ستم به حقوق آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله است و مقصود از عذاب، عذاب رجعت است که با شمشیر خواهد بود.(2)

روایت128.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: «إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ»، {چون آیات ما بر او خوانده شود، گوید: «افسانه های پیشینیان است.» زودا که بر بینی اش داغ نهیم [و رسوایش کنیم].}(3) منظور از قائل در «قال»، دومی است و «اساطیر الاولین»، دروغ های پیشینیان است، و «داغ نهادن» در رجعت است که وقتی امیرالمؤمنین علیه السّلام رجعت فرماید و دشمنانش نیز رجعت کنند، با داغی که همراه دارد بر آنان داغ می نهد و همان طور که بر بینی چهارپایان داغ نهاده می شود، بر بینی و دو لب دشمنانش داغ می گذارد.(4)

روایت129.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می گوید: «قُمْ فَأَنْذِرْ وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ»، {برخیز و بترسان. و پروردگار خود را بزرگ دار.}(5) قیام رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در رجعت است که در آن انذار می دهد.(6)

روایت130.

منتخب البصائر: احمد بن عقبه از پدرش روایت می کند که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند: آیا رجعت صحیح است؟ فرمود: آری. گفتند: نخستین کسی که می آید کیست؟ فرمود: حسین علیه السّلام است که بعد از ظهور قائم علیه السّلام می آید. عرض کردم: آیا همه مردم با او هستند؟ فرمود: نه، بلکه چنان است که خدا می فرماید: «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»، {روزی که در «صور» دمیده شود، و گروه گروه بیایید}(7) گروهی بعد از گروهی می آیند.

و هم آن حضرت فرمود: امام حسین علیه السّلام با یارانش که با وی کشته شدند، در حالی که هفتاد پیغمبری که با حضرت موسی بن عمران برانگیخته شدند، با او هستند و بازگشت به دنیا می کنند. قائم علیه السّلام انگشتر خود را به امام حسین علیه السّلام می دهد. چون قائم رحلت کند، امام حسین علیه السّلام او را غسل می دهد، کفن و حنوط می کند و در قبر می گذارد.

و هم در آن کتاب از جابر جعفی روایت نموده که گفت: شنیدم که حضرت باقر علیه السّلام می فرمود: به خدا قسم مردی از ما اهل بیت بعد از مرگش سیصد و نه سال در جهان سلطنت می کند. عرض کردم: این چه وقت خواهد بود؟ فرمود: بعد از قائم. پرسیدم: قائم در عالم خود چقدر می ماند؟ فرمود: نوزده سال.

ص: 103

آنگاه «منتصر» یعنی حسین علیه السّلام برای طلب خون خود و یارانش به دنیا برمی گردد و از پس او، امیرالمؤمنین علیه السّلام رجعت می کند.

و هم در آن کتاب از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: چون تفسیر روزی که خدا مقدار آن را در قرآن در آیه «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ»، {در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است به سوی «او» بالا می روند.}(1) ذکر کرده از آن حضرت پرسیدند، فرمود: این در موقع بازگشت و رجعت پیغمبر به دنیا است که مدت سلطنتش پنجاه هزار سال خواهد بود. و امیرالمؤمنین نیز چهل و چهار هزار سال سلطنت می کند.(2)

مؤلف

کتاب «الانوار المضیئة» تصنیف شیخ علی بن عبدالحمید نزد من است و این اخبار در آن موجود است. همچنین در این کتاب از امام باقر علیه السّلام روایت شده که فرمود: وقتی قائم علیه السّلام ظهور کند و وارد کوفه شود، خدا از پشت کوفه هفتاد هزار صدّیق را برمی انگیزد که از اصحاب و یاران حضرت می باشند.(3)

روایت131.

منتخب البصائر: علی بن مهزیار می گوید: در بستر خود خواب بودم که در حال خواب شنیدم که گوینده ای می گفت: امسال را حج به جای آور که صاحب الزمان را خواهی دید، و حدیث را مفصلا ذکر نموده، تا اینجا که فرمود: ای پسر مهزیار! وقتی چینی مفقود شد و مغربی حرکت کرد و عباسی حرکت کرد و با سفیانی بیعت شد، به ولیّ خدا اذن خروج داده می شود و بین صفا و مروه و در بین سی صد و سیزده تن خروج می کنم و به کوفه می آیم و مسجد آن را ویران می کنم و آن را طبق بنای نخستش می سازم و ساختمان های زورگویان را که در اطراف مسجد است، ویران می سازم.

و حَجّة الاسلام را به جای آورده و به مدینه می آیم، حجره محل دفن آن دو تن را خراب کرده و آن دو را در حالی که اجسادشان تر و تازه است، بیرون می کشم و امر می کنم که آن دو را در مسیر بقیع به دو چوب دار بزنند. پس آن دو چوبه دار سبز شده و از زیر آن دو نفر، برگ سبز در می آورند. پس مردم با آن دو، امتحانی سخت تر از امتحان نخست می شوند. در آن حال نداکننده فتنه از آسمان ندا می زند: ای آسمان بینداز و ای زمین بگیر! در این هنگام روی زمین، فقط مؤمنی که خدا

ص: 104

ثُمَّ یَخْرُجُ الْمُنْتَصِرُ إِلَی الدُّنْیَا وَ هُوَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَیَطْلُبُ بِدَمِهِ وَ دَمِ أَصْحَابِهِ فَیَقْتُلُ وَ یَسْبِی حَتَّی یَخْرُجَ السَّفَّاحُ وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

وَ رُوِیَتْ عَنْهُ أَیْضاً بِطَرِیقِهِ إِلَی أَسَدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: حِینَ سُئِلَ عَنِ الْیَوْمِ الَّذِی ذَکَرَ اللَّهُ مِقْدَارَهُ فِی الْقُرْآنِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هِیَ کَرَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَکُونُ مُلْکُهُ فِی کَرَّتِهِ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ-(1)

وَ یَمْلِکُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی کَرَّتِهِ أَرْبَعَةً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ.

دلش را برای ایمان خالص کرده باقی می ماند.

عرض کردم: آقای من! بعد از آن چه می شود؟ فرمود: بازگشت! بازگشت! بازگشت! سپس این آیه را تلاوت فرمود «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»(1)، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم.}(2)

مؤلف

در نسخه اصل کتاب «السلطان المفرج»، مانند این حدیث را دیدم .

روایت132.

کامل الزیاره: برید عجلی می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: یابن رسول الله! مرا از اسماعیلی آگاه کنید که خدا در قرآن از او نام برده و می فرماید: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا»، {و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود.}(3) آیا او اسماعیل پسر ابراهیم علیهماالسّلام بود؟ چون مردم خیال می کنند که او اسماعیل، پسر ابراهیم علیهماالسّلام است! حضرت فرمود: اسماعیل قبل از ابراهیم وفات کرد و ابراهیم حجت قائم خدا و صاحب شریعت بود؛ در این صورت پس اسماعیل به سوی چه کسی فرستاده شد که خدا فرمود رسول بود؟

عرض کردم: فدایت شوم! پس این اسماعیل که بود؟ فرمود: او اسماعیل بن حزقیل نبی علیهماالسّلام بود که خدا او را به سوی قومش فرستاد. پس آنان او را تکذیب نموده و کشتند و پوست صورتش را کندند. خدا نیز به خاطر این عمل بر آن قوم غضب نمود و سطاطائیل فرشته عذاب را به سوی او فرستاد. آن فرشته به او گفت: ای اسماعیل! من سطاطائیل فرشته عذابم که خدای عزت مند مرا به سوی تو فرستاده تا قوم تو را چنان که خواستی، با انواع عذاب ها عذاب نمایم. اسماعیل به او فرمود: ای سطاطائیل! در این خصوص من به تو نیازی ندارم.

پس خدا به او وحی نمود: ای اسماعیل! حاجت تو چیست؟ اسماعیل عرض کرد: خداوندا! تو برای خودت پیمان ربوبیت گرفتی و برای محمد صلّی اللَّه علیه و آله پیمان نبوت و برای اوصیایش پیمان ولایت گرفتی و مردم را به آنچه امت پیغمبرت پس از او با حسین علیه السّلام انجام می دهند، خبر دادی و به حسین علیه السّلام وعده دادی که او را به دنیا برگردانی تا اینکه به دست خود از کسانی که با او آن رفتار را داشتند انتقام بگیرد. پروردگارا! حاجت من از تو این است که مرا به دنیا برگردانی تا من نیز از کسی که آن مصیبت را بر من وارد نمود، انتقام بگیرم، همان گونه که حسین علیه السّلام رجعت خواهد نمود .

پس خدا به اسماعیل بن حزقیل وعده رجعت داد و او با حسین بن علی علیهماالسّلام رجعت خواهد کرد.(4)

ص: 105

قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ قُلْتُ یَا سَیِّدِی مَا یَکُونُ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ الْکَرَّةُ الْکَرَّةُ الرَّجْعَةُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً(1).

روایت133.

کامل الزیاره: حریز می گوید: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم! چقدر عمر شما اهل بیت کوتاه شده است! با اینکه این مردم محتاج به شما ائمه هستند، مرگ بعضی زود فرا می رسد؟ حضرت فرمود: ما ائمه هر کدام صحیفه ای (کتابی) داریم که آنچه در مدت عمر خود محتاج به آن هستیم، در آن نوشته است. وقتی آنچه در آن است تمام شد، امام صاحب آن کتاب می داند که مرگش رسیده است! در آن هنگام پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله به نزد وی می آید و به او اطلاع می دهد که خواهد مرد و خبر می دهد که چه مقامی در نزد خداوند دارد.

امام حسین علیه السّلام هم صحیفه ای را که به وی داده شده بود خواند و آنچه بنا بود در سرنوشت او روی دهد دانست، و بعضی چیزهایی که منقضی نمی شد از آن باقی ماند. سپس آن حضرت به کربلا رفت. چیزهایی که باقی ماند این بود که فرشتگان از خداوند خواستند که به آنها اجازه دهد به یاری آن حضرت بروند، خداوند هم به آنها اجازه داد. فرشتگان تا خود را آماده کردند و از آسمان به زیر آمدند، وقت گذشته بود و آن حضرت شربت شهادت نوشیده بود!

از این رو فرشتگان گفتند: پروردگارا! به ما اجازه دادی که فرود آییم و حسین علیه السّلام را یاری کنیم، ولی موقعی که ما رسیدیم، روح مقدس وی به عالم بالا پرواز کرده بود. خداوند به آنها وحی فرستاد که در اطراف بارگاه او باشید تا وقتی که ببینید او از قبر بیرون آمده و او را یاری نمایید، و از حالا پیوسته بروید و بر آنچه در راه یاری نمودن او از دست داده اید گریه کنید که شما را به یاری او و گریستن بر وی امتیاز دادم. پس فرشتگان برای تقرب به ذات الهی و تأسف از یاری وی که از آنها فوت شده بود، گریستند. و چون آن حضرت رجعت کند، آنها از یاوران او خواهند بود.(1)

روایت134.

کنز الفوائد: امام صادق علیه السّلام در تأویل آیه شریفه «یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ»، {آن روز که لرزنده بلرزد، و از پی آن لرزه ای [دگر] افتد.}(2) فرمود: «راجفه» شخصی که با حرکت سریع و اضطراب برمی خیزد، حسین بن علی علیهماالسّلام و دیگری که از پی او می آید علی بن ابی طالب علیهما السلام است. نخستین کسی که در رجعت از قبر بیرون می آید و خاک از سر و روی خود می تکاند حسین بن علی علیهماالسّلام است که با هفتاد و پنج هزار نفر برانگیخته می شوند. چنان که خداوند می فرماید:

ص: 106

«إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»(1)، {در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعاً یاری می کنیم [همان] روزی که ستمگران را پوزش طلبی شان سود نمی دهد، و برای آنان لعنت است، و برایشان بدفرجامیِ آن سرای است.}(2)

مثل این حدیث در تفسیر فرات کوفی نیز نقل شده با این فرق که در آن دارد: با نود و پنج هزار نفر برانگیخته می شود.

نظیر این حدیث در کتاب روضه و کتاب فضائل(3) نیز منقول است.

روایت135.

منتخب البصائر: عبداللَّه بن نجیح یمنی می گوید: از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: معنی این آیه چیست؟ «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ»(4)، {سپس در همان روز است که از نعمتِ [روی زمین] پرسیده خواهید شد.} فرمود: مقصود نعمتی است که خداوند با محمد و آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله به شما روزی فرموده، و اینکه می فرماید: «لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ»، {هرگز چنین نیست، اگر علم الیقین داشتید!} یعنی با چشم ببینید و اینکه می فرماید: «کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ»، {نه چنین است، زودا که بدانید.} یعنی یک بار در رجعت و بار دیگر در قیامت (که درباره دشمنی با پیغمبر و اهل بیت او علیهم السّلام از شما بازخواست می کنند).(5)

روایت136.

رجال نجاشی: مؤمن طاق را با ابو حنیفه حکایات بسیار است، از جمله اینکه روزی ابو حنیفه از وی پرسید: ای ابو جعفر! آیا عقیده به رجعت داری؟ گفت: آری. ابو حنیفه از روی تمسخر گفت: پس از این کیسه خود پانصد درهم به من قرض بده تا وقتی من و تو در رجعت دوباره به دنیا برگشتیم، آن را به تو بپردازم! مؤمن طاق فی الفور در جواب گفت: یک ضامن بیاور که ضمانت کند تو به صورت آدم به دنیا برگردی تا این مبلغ را به تو بدهم، چه می ترسم که تو به شکل بوزینه برگردی و من نتوانم طلب خود را وصول کنم!(6)

این داستان در کتاب «احتجاج» طبرسی هم با اندکی تغییر آمده است.(7)

روایت137.

منتخب البصائر: به امیرالمؤمنین عرض شد: ذوالقرنین کیست؟ حضرت فرمود: مردی بود که خدا او را به سمت قومش برانگیخت، ولی او را تکذیب کردند و ضربه ای بر شاخش زدند و مرد. سپس خدا او را زنده کرد و دوباره او را به سمت قومش فرستاد، ولی او را تکذیب کردند و ضربه ای بر شاخ دیگرش زدند و مرد. سپس خدا او را زنده کرد. پس او ذوالقرنین است، چرا که بر دو شاخش ضربت وارد شده.

ص: 107

تَعَالَی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ(1).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فِی خَمْسَةٍ وَ تِسْعِینَ أَلْفاً(2).

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله.

و در حدیث دیگری آمده است: حضرت امیر علیه السّلام فرمود: در بین شما نیز مانند او هست. و منظور حضرت خودش بود که ضربت می خورد و رجعت دارد.

همچنین ابن اسید کندی که از وفاداران به حضرت امیر علیه السّلام بود، از پدرش نقل می کند که گفت: من با مردم نزد علی علیه السّلام نشسته بودیم که ابن معز و ابن نعج به همراه عبدالله بن وهب به نزد حضرت آمدند، در حالی که لباسی دور گردن او پیچیده و او را می کشاندند. ابن معز و ابن نعج گفتند: ای امیر مؤمنان! او را بکش و با دروغ گویان اهمال مفرما! حضرت فرمود: نزدیک بیا! پس ابن وهب جلو آمد. فرمود: حرف این مرد چیست؟ آن دو گفتند: این مرد خیال می کند شما جنبنده زمین هستید و شما هستید که ضربتی بر سرتان زده می شود که خونش بر لحیه مبارکتان می ریزد. حضرت به ابن وهب فرمود: این دو نفر چه می گویند؟ عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! من حدیثی را که از عمار یاسر شنیده بودم، برای آنان بازگو کردم؛ حضرت فرمود: رهایش کنید که او از غیر خود حدیث می گوید و از پیش خود دروغ نمی سازد. ای پسر ام السوداء! تو حدیث را خیلی خوب می شکافی. این مر را آزاد بگذارید که اگر دروغ بگوید، گناهش وبال گردن خود اوست و اگر راست بگوید، آنچه می گوید درباره من محقق می شود.

همچنین عبایه می گوید: شنیدم علی علیه السّلام می فرمود: من سید پیرانم و در من سنتی از ایوب است. زیرا ایوب به رنج افتاد، سپس خدا او را از رنج نجات داد و چنان که خدای سبحان در قرآن حکایت فرمود، اهل او را همراه مثل آنان به او عطا فرمود و روایت شده که خدا اهلش را که مرده بودند، برایش زنده کرد و سختی را از او برطرف نمود و روایات صحیحی از امامان علیهم السّلام وارد شده که فرموده اند: هر چه در بنی اسرائیل رخ داده، مثل آن نیز دقیقا و کاملا در این امت روی خواهد داد و حضرت فرمود در من شباهتی به ایوب است.

و اینکه حضرت فرمود: به خدا سوگند که خداوند کسانم را برایم جمع می کند، همان گونه که اهل یعقوب به نزد او جمع شدند، زیرا در برهه ای از زمان بین یعقوب و اهلش فاصله افتاد و سپس آنان گرد او جمع شدند.

و حضرت سوگند خورده اند که خدای متعال فرزندانش را برای او جمع خواهد نمود، همان طور که برای یعقوب جمعشان کرد و اجتماع یعقوب و فرزندانش در دار دنیا اتفاق افتاد، پس باید امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز چنین باشد و در رجعت او به دنیا، گرد او جمع شوند. و فرزندان او امامان علیهم السّلام هستند که در احادیث

صحیح و صریحشان، نصوصی بر رجعتشان وارد شده و عاقبت برای متقین است و امامان علیهم السّلام

ص: 108

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: وَ فِیکُمْ مِثْلُهُ یُرِیدُ نَفْسَهُ (1).

وَ مِنْهُ أَیْضاً حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُسَیْدٍ الْکِنْدِیُّ وَ کَانَ مِنْ شُرْطَةِ الْخَمِیسِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنِّی لَجَالِسٌ مَعَ النَّاسِ عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام إِذْ جَاءَ ابْنُ مُعِزٍّ وَ ابْنُ نَعْجٍ مَعَهُمَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ وَهْبٍ قَدْ جَعَلَا فِی حَلْقِهِ ثَوْباً یَجُرَّانِهِ فَقَالا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتُلْهُ وَ لَا تُدَاهِنِ الْکَذَّابِینَ قَالَ ادْنُهْ فَدَنَا فَقَالَ لَهُمَا فَمَا یَقُولُ قَالا یَزْعُمُ أَنَّکَ دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ أَنَّکَ تُضْرَبُ عَلَی هَذَا قُبَیْلَ هَذَا یَعْنُونَ رَأْسَهُ إِلَی لِحْیَتِهِ فَقَالَ مَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَدَّثْتُهُمْ حَدِیثاً حَدَّثَنِیهِ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ قَالَ اتْرُکُوهُ فَقَدْ رَوَی عَنْ غَیْرِهِ یَا ابْنَ أُمِّ السَّوْدَاءِ إِنَّکَ تَبْقُرُ الْحَدِیثَ بَقْراً خَلُّوا سَبِیلَ الرَّجُلِ فَإِنْ یَکُ کَاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صَادِقاً یُصِیبُنِی الَّذِی یَقُولُ.

وَ مِنْهُ أَیْضاً عَنْ عَبَایَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: أَنَا سَیِّدُ الشِّیبِ وَ فِیَّ سُنَّةٌ مِنْ أَیُّوبَ لِأَنَّ أَیُّوبَ ابْتُلِیَ ثُمَّ عَافَاهُ اللَّهُ مِنْ بَلْوَاهُ وَ آتَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ کَمَا حَکَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَرُوِیَ أَنَّهُ أَحْیَا لَهُ أَهْلَهُ الَّذِینَ قَدْ مَاتُوا وَ کَشَفَ ضُرَّهُ وَ قَدْ صَحَّ عَنْهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ کُلُّ مَا کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِثْلُهُ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ قَدْ قَالَ إِنَّ فِیهِ علیه السلام شِبْهَهُ وَ قَوْلُهُ (2) وَ اللَّهِ لَیَجْمَعَنَّ اللَّهُ لِی أَهْلِی کَمَا جُمِعُوا لِیَعْقُوبَ علیه السلام فَإِنَّ یَعْقُوبَ فُرِّقَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَهْلِهِ بُرْهَةً مِنَ الزَّمَانِ ثُمَّ جُمِعُوا لَهُ فَقَدْ حَلَفَ علیه السلام أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی سَیَجْمَعُ لَهُ وُلْدَهُ کَمَا جَمَعَهُمْ لِیَعْقُوبَ وَ قَدْ کَانَ اجْتِمَاعُ یَعْقُوبَ بِوُلْدِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَکُونُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَذَلِکَ فِی الدُّنْیَا یُجْمَعُونَ لَهُ فِی رَجْعَتِهِ علیه السلام وَ وُلْدُهُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام وَ هُمُ الْمَنْصُوصُونَ عَلَی

ص: 108

همان متقین هستند.(1)

روایت138.

اشاره

مختصر البصائر: رضی الدین علی بن طاوس از شاذان بن جبرئیل روایاتی نقل نموده است:

روایت1.

ابن عباس درباره آیه «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعینَ»، {اگر بخواهیم، معجزه ای از آسمان بر آنان فرود می آوریم، تا در برابر آن، گردن ها یشان خاضع گردد.} (2) گفت: این آیه درباره ما و و بنی امیه نازل شده و ما بر آنان دولت مسلطی داریم و گردن های آنان پس از سختی، درباره ما خاضع می شود و بعد از عزتی که داشتند، خوار می شود.(3)

روایت2.

ابو بصیر می گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه ««إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعینَ» پرسیدم، فرمود: گردن های بنی امیه در برابر این آیه خاضع می شود و هنگام زوال خورشید، این آیه ظاهر می شود و آن آیه علی بن ابی طالب علیهماالسّلام است که هنگام زوال خورشید، ساعتی بالای سر مردم آشکار می شود، به گونه ای که صورت مبارکش هویدا می شود و مردم حسب و نسب او را می شناسند.

ص: 109

رَجْعَتِهِمْ فِی أَحَادِیثِهِمُ الصَّحِیحَةِ الصَّرِیحَةِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (1) وَ هُمُ الْمُتَّقُونَ.

سپس حضرت فرمود: آگاه باشید که در آن ایام، بنی امیه به گونه ای هستند که مردی از آنان پشت درختی مخفی می شود و آن درخت می گوید: این مردی از بنی امیه است؛ او را بکشید!(1)

روایت3.

ابی عبدالله جدلیّ می گوید: روزی بر علی علیه السّلام وارد شدم، فرمود: من جنبنده زمین هستم.(2)

روایت4.

ابی عبدالله جدلیّ می گوید: بر علی بن ابی طالب علیهماالسّلام وارد شدم، فرمود: آیا می خواهی قبل از آنکه بیگانه ای بر من و تو وارد شود، تو را از سه مطلب خبر دهم؟ گفتم: بله! فرمود: من بنده خدا هستم؛ من جنبنده راستگو و عادل زمین هستم؛ و من برادر نبی خدا صلّی اللَّه علیه و آله و بنده خدا هستم. آیا تو را از بینی و چشم مهدی علیه السّلام با خبر نسازم؟ گفتم: بله! پس حضرت با دستش به سینه مبارک زد و فرمود: او منم!(3)

روایت5.

ابی عبدالله جدلیّ می گوید: بر علی بن ابی طالب علیهماالسّلام وارد شدم، فرمود: درباره هفت مطلب با تو سخن می گویم، مگر اینکه بیگانه ای داخل بر ما شود؛ گفتم: بفرمایید فدایت شوم! فرمود: آیا بینی و چشم مهدی علیه السّلام را می شناسی؟ گفتم: شمایید یا امیرالمؤمنین؟ فرمود: آیا آن دو دربان ضلالت را که خواری آنان در آخرالزمان آشکار می شود را می شناسی؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین! به گمانم آن دو ابوبکر و عمر هستند. پس فرمود: آیا دابه را می شناسی که چیست و عدالت و راستگویی او کدام است و کجا برانگیخته می شود؟ خدا هلاک کننده کسی است که به او ستم نماید... و حدیث را ادامه داد.(4)

روایت6.

عبایه می گوید:

ص: 110

ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَیَخْبِیَنَّ الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِلَی جَنْبِ شَجَرَةٍ فَتَقُولُ هَذَا رَجُلٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ فَاقْتُلُوهُ.

مردی به نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و عرضه داشت: مرا از دابه باخبر ساز! حضرت فرمود: از او چه می خواهی؟ گفت: دوست دارم علم و دانش او را بدانم! فرمود: او جنبنده مؤمنی است که قرآن می خواند، به خدای رحمان ایمان دارد، غذا تناول می کند و در بازار ها تردد می کند.(1)

روایت7.

صفوان نیز مثل این حدیث را نقل کرده و در آخر آن، این زیاده را آورده که آن مرد پرسید: یا امیرالمؤمنین او کیست؟ فرمود: او علی است! مادرت عزادارت شود!(2)

روایت8.

عبایه می گوید: نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام بودم که فرمود: برادرم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به من فرمود که او خاتم هزار نبی و منِ علی، خاتم هزار وصی هستم و منِ علی، مکلف به تکالیفی هستم که آن اوصیا مکلف به آن نیستند، و من هزار کلمه می دانم که کسی جز من و محمد صلّی اللَّه علیه و آله آن را نمی داند و هر کلمه از آن، بعد از آنکه شما یک کلمه از آن را آموختید، کلید هزار باب است .

فقط سخن این جاست که شما تنها یک آیه از آن علوم را در قرآن می خوانید، که «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»، {و چون قول [عذاب] بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنان که باید] به نشانه های ما یقین نداشتند.}(3) و شما چه می دانید که آن دابه کیست!(4)

روایت9.

عبایه می گوید: به همراه چهارتن دیگر نزد امیرالمؤمنین نشسته بودیم و من پنجمین آنها بودم که حضرت چنین فرمود، و مانند حدیث قبلی را ذکر کرد.(5)

روایت10.

ابو هریره می گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: جنبنده زمین خروج می کند، درحالی که عصای موسی علیه السّلام و انگشتر سلیمان علیه السّلام را همراه دارد و با عصای موسی علیه السّلام، به چهره مؤمنان جلا می دهد و بر چهره کافر، با انگشتر سلیمان علیه السّلام داغ می گذارد.(6)

ص: 111

نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ عَبَایَةَ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ حَدِّثْنِی عَنِ الدَّابَّةِ قَالَ وَ مَا تُرِیدُ مِنْهَا قَالَ أَحْبَبْتُ أَنْ أَعْلَمَ عِلْمَهَا قَالَ هِیَ دَابَّةٌ مُؤْمِنَةٌ تَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَ تُؤْمِنُ بِالرَّحْمَنِ وَ تَأْکُلُ الطَّعَامَ وَ تَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ.

روایت11.

اصبغ بن نباته می گوید: بر امیرالمؤمنین علیه السّلام وارد شدم، در حالی که حضرت نان و سرکه و روغن زیتون تناول می فرمود. عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! خداوند می فرماید: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ» این دابه چیست؟ فرمود: او جنبنده ایست که نان و سرکه و روغن زیتون تناول می کند!(1)

روایت12.

اصبغ بن نباته می گوید: معاویه به من گفت: ای گروه شیعیان! آیا می پندارید که علی علیه السّلام جنبنده زمین است؟ من گفتم: ما قائلیم و یهود نیز چنین معتقدند! معاویه به دنبال رأس الجالوت یهودی فرستاد. ( وقتی آمد) به او گفت: وای بر تو! آیا شما جنبنده زمین را در کتب خود دارید؟ گفت: بله! پرسید: او کیست؟ رأس الجالوت گفت: مردی است! پرسید: نامش را می دانی؟ گفت: نامش «ألیا» است. سپس معاویه رو به من کرد و گفت: وای بر تو ای اصبغ! چقدر کلمه ألیا به کلمه علیّ نزدیک است!(2)

روایت13.

امام باقر علیه السّلام فرمود: مردم درباره آیه «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ» چه می گویند؟ پس فرمود: منظور از جنبنده، امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(3)

روایت14.

صالح بن میثم می گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: برایم حدیث بفرمایید! فرمود: آیا از

ص: 112

پدرت حدیث نشنیده ای؟ عرض کردم: نه! کودک بودم! بعد عرض کردم: من حدیثی عرض می کنم؛ اگر صحیح بود بفرمایید صحیح است و اگر خطا گفتم، مرا از خطایم با خبر سازید. حضرت فرمود: شرط سختی گذاشتی! عرض کردم: من حدیث می گویم؛ اگر درست بود شما سکوت بفرمایید و اگر خطا کردم، مرا از اشتباهم برگردانید! حضرت فرمود: این شرط بر من آسان تر است!

عرض کردم: گویا شما معتقدید که علی علیه السّلام جنبنده زمین است!(1)

روایت15.

صالح بن میثم می گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: برایم حدیث بفرمایید! فرمود: آیا از پدرت حدیث نشنیده ای؟ عرض کردم: نه! وقتی پدرم از دنیا رفت من کودک بودم! بعد عرض کردم: من حدیثی عرض می کنم؛ اگر صحیح بود سکوت بفرمایید و اگر خطا گفتم، مرا از خطایم باخبر سازید. حضرت فرمود: این شرط بر من آسان تر است! عرض کردم: من معتقدم که علی علیه السّلام جنبنده زمین است! صالح می گوید: حضرت سکوت فرمود.

صالح می گوید: سپس امام باقر علیه السّلام فرمود: به خدا قسم تو را چنین می بینم که خواهی گفت: علی علیه السّلام به سمت ما رجعت می کند، و این آیه را خواند: «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ. » { در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.}(2) صالح می گوید: عرض کردم: به خدا قسم این آیه را در بین سوالاتی که قصد داشتم از شما بپرسم قرار داده بودم، ولی آن را فراموش کردم! پس امام باقر علیه السّلام فرمود: آیا تو را به امری بزرگ تر از این خبر ندهم؟ آن امر این است: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشیراً وَ نَذیراً»، {و ما تو را جز [به سِمَتِ] بشارتگر و هشداردهنده برای تمام مردم، نفرستادیم}(3) زمینی نمی ماند مگر اینکه در آن ندای به شهادت به وحدانیت خدا و رسالت محمد صلّی اللَّه علیه و آله سر داده می شود، و با دست مبارک به دوردست ها اشاره فرمود.(4)

روایت16.

امام باقر علیه السّلام درباره آیه «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ. » فرمود: پیامبر شما صلّی اللَّه علیه و آله حتما به سوی شما رجوع می کند و بر شما طالع می شود.(5)

روایت17.

ابی مروان می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه « إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ.» پرسیدم؛ فرمود: به خدا قسم دنیا تمام نمی شود

ص: 113

مِنْ أَبِیکَ قُلْتُ لَا کُنْتُ صَغِیراً قَالَ قُلْتُ فَأَقُولُ فَإِنْ أَصَبْتُ قُلْتَ نَعَمْ وَ إِنْ أَخْطَأْتُ رَدَدْتَنِی عَنِ الْخَطَاءِ قَالَ مَا أَشَدَّ شَرْطَکَ قَالَ قُلْتُ فَأَقُولُ فَإِنْ أَصَبْتُ سَکَتَّ وَ إِنْ أَخْطَأْتُ رَدَدْتَنِی قَالَ هَذَا أَهْوَنُ عَلَیَّ.

قُلْتُ تَزْعُمُ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَابَّةُ الْأَرْضِ.

و عمر آن به سر نمی رسد تا اینکه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و علی علیه السّلام در منطقه «ثویّه» جمع شده و در آنجا مسجدی بنا می کنند که دوازده هزار در دارد و ثویه نام منطقه ای در کوفه است.

ابو مریم انصاری نیز همین سوال را از امام صادق علیه السّلام پرسیده و مانند همین جواب را از حضرتش روایت می کند.(1)

روایت18.

امام صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ»، {و قطعاً غیر از آن عذاب بزرگ تر، از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می چشانیم}(2) فرمود: عذاب دنیایی که غیر از آن عذاب بزرگ تر است، رجعت است.(3)

همچنین زید شحام می گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: عذاب ادنی همان جنبنده زمین است.(4)

روایت19.

ابن عباس از پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله نقل می کند که در خطبه حجة الوداع فرمود: عمالقه را در لشکری به قتل خواهم رساند؛ جبرئیل علیه السّلام به حضرت عرضه داشت: و ممکن است علی علیه السّلام آنان را بکشد! حضرت فرمود: یا من یا علی بن ابی طالب علیه السّلام چنین خواهیم کرد.(5)

روایت20.

امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر تمام مردم منحصر در دو شخص باشند، یکی از آنان امام علیه السّلام خواهد بود، و فرمود: آخرین کسی که می میرد، امام علیه السّلام است تا کسی را بر خدا حجت و عذری نباشد که چرا خدا او را بدون حجت باقی گذارده است.

ص: 114

وَ لَا تَذْهَبُ حَتَّی یَجْتَمِعُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ بِالثُّوَیَّةِ فَیَلْتَقِیَانِ وَ یَبْنِیَانِ بِالثُّوَیَّةِ مَسْجِداً لَهُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ بَابٍ یَعْنِی مَوْضِعاً بِالْکُوفَةِ.

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هَوْذَةَ الْبَاهِلِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ قَوْلُهُ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ(1).

حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ(2)

منظور از امام در این جا، مطلق امام و آخرین کسی که می میرد، یعنی حسین علیه السّلام است؛ زیرا حجت بر خلق فی الجمله با انذار دهنده یا راهنما تمام می شود و منظور از این آخرین نفر، مهدی علیه السّلام نیست، زیرا از امامان علیهم السّلام روایت شده که فرموده اند: حسین بن علی علیهماالسّلام است که مهدی علیه السّلام را غسل می دهد و تا زمانی که خدا بخواهد، در دنیا حکومت می کند و بر معترفین به امامت و واجب الاطاعه بودن آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله واجب است که تسلیم فرمایش معصومین علیهم السّلام باشند و حدیث مرویّ از آنان را به شرط عدم مخالفت با کتاب و سنت، ردّ ننمایند.(1)

روایت21.

ابا بصیر می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: یابن رسول الله! از پدر بزرگوارت شنیدم که فرمود: بعد از قائم علیه السّلام دوازده امام خواهند بود! حضرت صادق فرمود: پدرم فرمودند: دوازده مهدی خواهد بود نه دوازده امام، و آن دوازده مهدی، جمعی از شیعیان ما هستند که مردم را به موالات و شناخت حق ما دعوت می کنند.

صاحب کتاب مذکور می گوید: بدان - خداوند تو را به هدایتش راهنمایی کند - که علم آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله در آن اختلاف نیست، بلکه بعضی از آن علم بعض دیگر را تأیید می کند و ما احادیث فراوانی از امامان سلام الله علیهم در باب رجعت امامان دوازده گانه داریم. پس گویا حضرت ضعفی در راوی در فهم این مطلب از احساس کردند که محتمل است این امر(رجعت امامان دوازده گانه) از علم خاص الهی باشد که خداوند فقط به خواص خود عنایت می کند و با این علم هر کس از مردم را که بخواهد، تکریم می کند،. همان گونه که خدا می فرماید: «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ»، {این فضل خداست، آن را به هر که بخواهد عطا می کند و خدا دارای فضل بسیار است}(2) به همین سبب (ضعف فهم راوی) کلام پدر بزرگوارشان را تأویل نیکویی کردند تا امر بر راوی دشوار نشود و مبادا در قلب خود انکار نماید و کافر شود.

در حدیث از امامان علیهم السّلام وارد شده که فرمودند: هر آنچه دانسته می شود، گفته نمی شود و هر چیزی هم که گفته می شود، وقت تحقق آن فرا نرسیده است و هر آنچه که وقت آن فرارسیده، اهل آن عمل حاضر نشده اند. همچنین روایت شده که نگویید: جبت و طاغوت! (چون شیعیان پیشتر به ابوبکر و عمر، جبت و طاغوت می گفتند) و حرفی از رجعت هم مزنید. اگر اهل تسنن به شما گفتند: شما که قبلا قائل به رجعت بودید!! بگویید: ولی الآن ما قائل به رجعت نیستیم و این از باب

ص: 115

الْمُرَادُ بِالْإِمَامِ هُنَا الَّذِی هُوَ آخِرُ مَنْ یَمُوتُ الْحُسَیْنُ علیه السلام (1)

لِأَنَّ الْحُجَّةَ تَقُومُ عَلَی الْخَلْقِ بِمُنْذِرٍ أَوْ هَادٍ فِی الْجُمْلَةِ دُونَ الْمُشَارِ إِلَیْهِ صلی الله علیه و آله (2)

عَلَی مَا وَرَدَ عَنْهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فِیمَا تَقَدَّمَ مِنْ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام هُوَ الَّذِی یُغَسِّلُ الْمَهْدِیَّ وَ یَحْکُمُ بَعْدَهُ فِی الدُّنْیَا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ یَجِبُ عَلَی مَنْ یُقِرُّ لِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالْإِمَامَةِ وَ فَرْضِ الطَّاعَةِ أَنْ یُسَلِّمَ إِلَیْهِمْ فِیمَا یَقُولُونَ وَ لَا یَرُدَّ شَیْئاً مِنْ حَدِیثِهِمُ الْمَرْوِیِّ عَنْهُمْ إِذَا لَمْ یُخَالِفِ الْکِتَابَ وَ السُّنَّةَ.

تقیه است که خدا بندگانش را در زمان اوصیای انبیا، متعبد به آن کرده بود.(1)

روایت22.

حمران می گوید: عمر دنیا صد هزار سال است که بیست هزار سال آن برای سایر مردم است و هشتاد هزار سال آن برای آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله است.

سید رضی الدین می گوید: من در کتاب طهر بن عبدالله روایت بسیط تری از این روایت را دیده ام.(2)

مؤلف

این احادیث از کتاب حسن بن سلیمان گرفته شده بود و در کتاب کنز الفوائد نیز روایات حسن بن سلیمان از محمد بن عباس یافت می شود.

روایت139.

منتخب البصائر: امام باقر علیه السّلام درباره آیه «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبیلٍ»، {می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟»}(3) فرمود: این آیه مخصوص اقوامی است که بعد از مرگ رجعت می کنند و در خصوص قیامت هم جاری می شود. پس دور باد رحمت خدا از ستمکاران!(4)

روایت140.

کامل الزیارة: امام صادق علیه السّلام فرمود: گویا تختی از نور را می بینم که قرار داده شده است و روی آن گنبدی از یاقوت سرخ زده شده و با جواهر زینت شده، و گویی حسین علیه السّلام را می بینم که بر آن تخت نشسته و اطراف او نود هزار گنبد سبز است، و گویا مؤمنان را می بینم که او را زیارت می کنند و بر او سلام می فرستند.

خدای عزوجل به آنان می فرماید: ای دوستان من! از من حاجت بطلبید. پس چه مدت های مدیدی که آزار دیدید و خوار شدید و ستم کشیدید! پس این روز، روزی است که هر حاجتی از حوائج دنیوی و اخروی را که بخواهید، برایتان برآورده خواهم کرد. پس اکل و شرب این مؤمنان از بهشت خواهد بود و این به خدا قسم کرامتی برای آنان است!(5)

مؤلف

خواستن حوائج دنیوی دال بر این است که این ملاقات در رجعت اتفاق می افتد؛

ص: 116

التَّقِیَّةِ الَّتِی تَعَبَّدَ اللَّهُ بِهَا عِبَادَهُ فِی زَمَنِ الْأَوْصِیَاءِ.

زیرا در آخرت حاجتی از خدا خواسته نمی شود.

روایت141.

غیبت طوسی و احتجاج: حمیری درباره مردی به قائم علیه السّلام نوشت که امامت را قبول داشت و متعه نساء را روا می دانست و قائل به رجعت بود... تا آخر آنچه در باب «توقیعات حضرت» خواهد آمد.(1)

روایت142.

احتجاج: از جمله توقیعاتی که از ناحیه مقدسه امام عصر علیه السّلام به محمد حمیری رسید و خواهد آمد این است: گواهی می دهم که تو حجت خدایی و شما اول و آخر هستید و رجعت شما حقی است که مورد تردید نیست، در روزی که ایمان افراد که تا آن روز ایمان نیاورده اند یا خیری از ایمان خود ندیده اند، نفعی به حالشان ندارد.(2)

روایت143.

علل الشرائع (تألیف محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم): خداوند در قرآن به پیغمبرش خبر داد که اهل بیتش بعد از وی، مبتلای به کشته شدن و غصب حقشان و گرفتاری ها می شوند، و آنگاه آنها را به دنیا برمی گرداند و آنها دشمنان خود را به قتل می رسانند و خداوند زمین را در اختیار آنها قرار می دهد و آن، این آیه شریفه است: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»، {و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.}(3) و نیز این آیه است: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»، {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است.}(4) تا آخر آیه .

روایت144.

رساله سعد بن عبدالله: امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل این آیه را این گونه نازل کرد: «فَإِنَّ لِلظّالِمینَ»، یعنی برای ظالمین به حقوق آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله؛ « عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»، {عذابی [دیگر] برای کسانی که ظلم کرده اند خواهد بود، ولی بیشترشان نمی دانند [که آن عذاب چیست].}(5) و منظور عذاب در رجعت است.

روایت145.

مناقب ابن شهر آشوب: حضرت رضا علیه السّلام در تفسیر آیه «أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ»، {جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید}، فرمود: دابة الارض علی علیه السّلام است.(6)

روایت146.

مناقب ابن شهر آشوب: ابو عبد اللَّه جدلی می گوید: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: دابة الارض من هستم.(7)

ص: 117

فی الآخرة.

روایت147.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ»، {مردگانند نه زندگان}(1) فرمود: یعنی آن مردگان کافرانند که مؤمن نیستند. و در تفسیر آیه «وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ»، {و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد.} فرمود: یعنی آنان ایمان نمی آورند و مشرک هستند. و در تفسیر آیه «إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ»، {معبود شما معبودی است یگانه.} فرمود: همان گونه که خداوند فرموده، معبود یگانه است، ولی اینکه فرمود: «وَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ» فرمود: یعنی به رجعت ایمان نمی آورند که حق است.(2)

در تفسیر عیاشی به سند دیگر نیز این حدیث آمده است.(3)

روایت148.

تفسیر فرات کوفی: ابن عباس درباره آیه «وَ النَّهارِ إِذا جَلاَّها»، {سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند}(4) می گوید: منظور امامان از ما اهل بیت علیهم السّلام هستند که در آخرالزمان در زمین به حکومت می رسند و آن را از قسط و عدل پر می کنند.(5)

روایت149.

تفسیر نعمانی: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اما رد قول منکرین رجعت این آیه است: « وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم، پس آنان نگاه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند.}(6) یعنی در دنیا محشور می شوند اما حشر در آخرت در این آیه است: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»، {و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فرو گذار نمی کنیم.} (7) و این آیه «وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ»، {و بر [مردم] شهری که آن را هلاک کرده ایم، بازگشتشان [به دنیا] حرام است.} (8) یعنی در رجعت چنین بازگشتی حرام است، اما در آخرت بر خواهند گشت.

و مانند این آیه: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»، {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم، سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و حتماً یاری اش کنید.} (9) و تحقق این آیه جز در رجعت اتفاق نمی افتد.

ص: 118

و مثل آیاتی که خدا در آن امامان را مورد خطاب قرار داده و به آنان وعده نصرت و انتقام از دشمنانشان داده است و فرموده: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ... الی قوله لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً» و این تنها در زمان رجعتشان به دنیا واقع می شود .

و مانند این آیه: «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم،} و این آیه: «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»، {در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند}(1) و منظور از معاد، رجعت به دنیاست.

و مانند این آیه: «اَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ»، {آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: «تن به مرگ بسپارید» آن گاه آنان را زنده ساخت.}(2) و این آیه: «وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعینَ رَجُلاً لِمیقاتِنا»، {موسی از میان قوم خود هفتاد مرد برای میعاد ما برگزید.}(3) و سپس خدا پس از مرگ آنان را به دنیا برگرداند و آنان نوشیدند و خوردند، مثل داستان حضرت عزیر علیه السّلام.

روایت150.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: من صاحب عصا و وسیله داغ نهادن هستم... تا آخر حدیث.(4)

روایت151.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: من صاحب عصا و وسیله داغ نهادن هستم.(5)

روایت152.

بصائر الدرجات: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: من صاحب وسیله داغ نهادن هستم و من فاروق اکبر و صاحب رجعت ها و دولت (حاکم بر) همه دولت ها هستم... تا آخر حدیث.(6)

ص: 119

وَ مِثْلُهُ مَا خَاطَبَ اللَّهُ بِهِ الْأَئِمَّةَ وَ وَعَدَهُمْ مِنَ النَّصْرِ وَ الِانْتِقَامِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِلَی قَوْلِهِ لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً(1) وَ هَذَا إِنَّمَا یَکُونُ إِذَا رَجَعُوا إِلَی الدُّنْیَا وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ-(2)

وَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ(3) أَیْ رَجْعَةِ الدُّنْیَا وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ-(4) وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا(5) فَرَدَّهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَی الدُّنْیَا وَ شَرِبُوا وَ نَکَحُوا وَ مِثْلُهُ خَبَرُ الْعُزَیْرِ.

روایت153.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السّلام در تفسیر فرمایش امیرالمؤمنین علیه السّلام که فرمود: ساعت به دست من بر پا می شود، فرمود: منظور حضرت این است که در رجعت قبل از قیامت است که خدا به وسیله من و ذریه من، مؤمنین را یاری می کند.(1)

روایت154.

تفسییر قمی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه: « إِنَّهُمْ یَکیدُونَ کَیْداً»، {آنان دست به نیرنگ می زنند.}(2) فرمود: به رسول خدا و علی و فاطمه صلوات الله علیهم نیرنگ زدند، پس خدا فرمود: ای محمد! «إِنَّهُمْ یَکیدُونَ کَیْداً وَ أَکیدُ کَیْداً فَمَهِّلِ الْکافِرینَ»، {آنان دست به نیرنگ می زنند. و [من نیز] دست به نیرنگ می زنم. پس کافران را مهلت ده} ای محمد! « أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً»، {کمی آنان را به حال خود واگذار.} حضرت فرمود: یعنی اگر قائم علیه السّلام مبعوث شود، انتقام مرا از جباران و طاغوت ها و از قریش و بنی امیه و سایر مردم می گیرد.(3)

روایت155.

تأویل الآیات الظاهرة: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها»، {پروردگارشان به [سزای] گناهشان بر سرشان عذاب آورد و آنان را با خاک یکسان کرد.}(4) فرمود: این در رجعت است؛ و «وَ لا یَخافُ عُقْباها»، {و از پیامدِ کار خویش، بیمی به خود راه نداد.} فرمود: وقتی رجعت صورت بگیرد، خداوند باکی از انجام مثل چنین عذابی ندارد.(5)

مؤلف

تمام این حدیث و شرح آن، در باب «امور غریب تأویل در مورد امامان علیهم السّلام» گذشت.

روایت156.

تأویل الآیات الظاهرة: عبدالله بن نجیح می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: « کَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ ثُمَّ کَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ»، {نه چنین است، زودا که بدانید. باز هم نه چنین است، زودا که بدانید.} پرسیدم، فرمود: منظور از این علم، یک بار در رجعت و یک بار در روز قیامت است.(6)

روایت157.

تأویل الآیات الظاهرة: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذی کانُوا یُوعَدُونَ»، {دیدگانشان فرو افتاده، [غبارِ] مذلّت آنان را فرو گرفته است. این است همان روزی که به ایشان وعده داده می شد.}(7) فرمود: منظور از این روز، روز خروج قائم علیه السّلام است.(8)

ص: 120

روایت158.

رجال کشی: احمد بن علی بن کلثوم می گوید: وقتی در نزد احکم بن بشار سخنی از رجعت به میان می آمد و او آن را منکر می شد، می گفتیم: او یکی از تکذیب کنندگان است.(1)

روایت159.

رجال کشی: امام باقر علیه السّلام فرمود: جابر معنای این آیه را می دانست: «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»، {در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند}(2) و منظور از معاد، رجعت به دنیاست.(3)

روایت160.

رجال کشی: محمد بن مسلم و زراره می گویند: از امام باقر علیه السّلام درباره احادیثی که از جابر روایت می کردیم پرسیدیم و عرض کردیم: ما را با جابر چه کار است که به احادیث او معتقد شویم؟ حضرت فرمود: چه کسی به درجه ایمان جابر رسیده که که این آیه را بخواند و معنای آن را درک کند؟ «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»، {در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.} و منظور از معاد، رجعت به دنیاست.(4)

در رجال کشی به سند دیگر نیز این روایت نقل شده است.(5)

روایت161.

صفات شیعه: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس به هفت چیز اقرار کند، مؤمن است. سپس حضرت یکی از آن هفت چیز را ایمان به رجعت شمرد.(6)

در همان کتاب حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که معتقد به توحید خدا باشد...تا آنجا که فرمود: و اقرار به رجعت و متعه حج و متعه زنان باشد، و به مسأله معراج، سؤال در قبر، حوض و شفاعت، خلق بهشت و دوزخ، صراط و میزان، بعث و نشور و جزاء و حساب ایمان داشته باشد، حقیقتا مؤمن و شیعه ما اهل بیت است.(7)

ص: 121

توضیح نظریه علامه مجلسی درباره رجعت

ای برادر! گمان نمی کنم که بعد از نقل آن همه آیات و روایاتی که درباره اثبات رجعت برای تو نقل کردم، هنوز در عقیده به رجعت شک داشته باشی. باید بدانی که رجعت مسأله ای است که شیعیان در تمام اعصار بالاتفاق معتقد به آن بوده اند و میان آنها، همچون آفتاب نیم روز مشهور و معلوم بوده است، چنان که آن را به شعر در آورده و در تمام شهرهای خود در مقام مناظره با مخالفین (اهل تسنن) بدان استناد می جستند، و مخالفین هم آنها را بدین عقیده سرزنش می نمودند، و در کتاب های مربوطه ثبت کرده اند.

مانند فخر رازی و حاکم نیشابوری و غیر اینان. سخن ابن ابی الحدید نیز در این باره گذشت که مذهب امامیه را در این خصوص توضیح داد. اگر به ملاحظه تطویل کلام نمی بود، بسیاری از سخنان آنها (یعنی علمای اهل تسنن) را ذکر می نمودم.

ولی کسی که ایمان به ائمه اطهار دارد، چگونه در مطلبی که قریب دویست روایت به طور متواتر از چهل و چند نفر از محدثین بزرگ و موثق و علمای اعلام در بیش از پنجاه کتاب آنها نقل شده است، تردید می کند؟! علمای بزرگی مانند ثقة الاسلام کلینی، شیخ صدوق، شیخ طوسی، سید مرتضی، نجاشی، کشی، عیاشی، علی بن ابراهیم قمی، سلیم بن قیس هلالی، شیخ مفید، ابوالفتح کراجکی، نعمانی، صفار، سعد بن عبداللَّه اشعری، ابن قولویه قمی، سید علی بن عبدالحمید بن فخار موسوی، سید رضی الدین علی بن طاوس، و فرزندش مؤلف کتاب «زوائد الفوائد»، محمد بن علی بن

ص: 122

ابراهیم، فرات بن ابراهیم، امین الدین طبرسی، ابراهیم بن محمد ثقفی، محمد بن عباس بن مروان و احمد بن محمد بن خالد برقی (مؤلف کتاب محاسن)، ابن شهر آشوب مازندرانی، شیخ حسن بن سلیمان، قطب الدین راوندی، علامه حلی، سید علی بن عبدالکریم بن عبدالحمید بهاءالدین نیلی، احمد بن داود بن سعید، حسن بن علی بن ابی حمزه، فضل بن شاذان، شیخ شهید محمد بن مکی و حسین بن حمدان، حسن بن محمد بن جمهور نابینا مؤلف کتاب «الواحدة» حسن بن محبوب؛ جعفر بن محمد بن مالک کوفی، طهر بن عبد اللَّه، شاذان بن جبرئیل، و صاحب کتاب الفضائل، و مؤلف کتاب العتیق، و مؤلف کتاب الخطب و غیر اینان از مؤلفین کتاب هایی که در نزد ماست و مؤلف آنها را به طور تحقیق نمی شناسیم. به همین جهت هم اخبار آن را به آنها نسبت ندادیم. هر چند بعضی از اخبار رجعت در آن کتاب ها هست.

اگر چنین مطلبی متواتر نباشد، در چه چیز می توان دعوی تواتر کرد؟ با اینکه تمام طایفه شیعه، این مسأله را در هر عصری از علما و راویان پیش از خود روایت کرده اند.

من فکر می کنم که هر کس در موضوع رجعت تردید کند، در منصب امامت ائمه اطهار علیهم السّلام شک دارد، ولی چون نمی تواند آن را در بین مؤمنین اظهار کند، با حیله و نیرنگ به منظور تخریب دین حنیف اسلام، شبهاتی درباره رجعت که ناشی از ملحدان بی دین است القا نموده و افکار مردم ضعیف الایمان را از اعتقاد به آن منحرف می سازد. «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»، {می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا - گرچه کافران را ناخوش افتد - نور خود را کامل خواهد گردانید.}(1)

و ما برای محکم کاری و تأکید، نام کسانی را که متعرض بیان ادعای رجعت شده و در باب آن کتاب نگاشته یا بر منکران احتجاج نموده و با مخالفان مخاصمه نموده اند می آوریم، به جز نام کسانی که در ذکر احادیث نامشان برده شد و خدا توفیق دهنده است.

1.

احمد بن داود بن سعید جرجانی که شیخ در فهرست می گوید: در باب متعه و رجعت کتاب دارد.

2.

حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی که نجاشی کتاب رجعت او را از جمله کتاب هایش برمی شمرد.

3.

فضل بن شاذان نیشابوری که شیخ طوسی در فهرست و نجاشی مدعی هستند

ص: 123

إبراهیم و فرات بن إبراهیم و مؤلف کتاب التنزیل و التحریف و أبی الفضل الطبرسی و إبراهیم بن محمد الثقفی و محمد بن العباس بن مروان و البرقی و ابن شهرآشوب و الحسن بن سلیمان و القطب الراوندی و العلامة الحلی و السید بهاء الدین علی بن عبد الکریم و أحمد بن داود بن سعید و الحسن بن علی بن أبی حمزة و الفضل بن شاذان و الشیخ الشهید محمد بن مکی و الحسین بن حمدان و الحسن بن محمد بن جمهور العمی مؤلف کتاب الواحدة و الحسن بن محبوب و جعفر بن محمد بن مالک الکوفی و طهر بن عبد الله و شاذان بن جبرئیل و صاحب کتاب الفضائل و مؤلف کتاب العتیق و مؤلف کتاب الخطب و غیرهم من مؤلفی الکتب التی عندنا و لم نعرف مؤلفه علی التعیین و لذا لم ننسب الأخبار إلیهم و إن کان بعضها موجودا فیها.

و إذا لم یکن مثل هذا متواترا ففی أی شی ء یمکن دعوی التواتر مع ما روته کافة الشیعة خلفا عن سلف.

و ظنی أن من یشک فی أمثالها فهو شاک فی أئمة الدین و لا یمکنه إظهار ذلک من بین المؤمنین فیحتال فی تخریب الملة القویمة بإلقاء ما یتسارع إلیه عقول المستضعفین و تشکیکات الملحدین یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ و لنذکر لمزید التشیید و التأکید أسماء بعض من تعرض لتأسیس هذا المدعی و صنف فیه أو احتج علی المنکرین أو خاصم المخالفین سوی ما ظهر مما قدمنا فی ضمن الأخبار و الله الموفق.

فمنهم أحمد بن داود بن سعید الجرجانی قال الشیخ فی الفهرست له کتاب المتعة و الرجعة.

و منهم الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی و عد النجاشی من جملة کتبه کتاب الرجعة.

و منهم الفضل بن شاذان النیسابوری ذکر الشیخ فی الفهرست و النجاشی

ص: 123

که وی کتابی در باب رجعت دارد.

4.

شیخ صدوق که نجاشی از جمله کتب او را کتاب رجعتش بر می شمرد.

5.

عیاشی که شیخ و نجاشی در فهرست خود، کتاب او در باب رجعت را نام می برند.

6.

حسن بن سلیمان که از او نقل روایت کردیم.

اما سایر علمای امامیه بحث رجعت را در کتب مربوطه به بحث غیبت امام عصر علیه السّلام ذکر کرده اند و رساله جداگانه ای در این باب ننگاشته اند و اکثر علمای شیعه که کتاب نوشته اند، در باب غیبت کتابی جداگانه تألیف فرموده اند و قبل از این هم نام کسانی از بزرگان علما و محدثین سترگ را که تردیدی در جلالت آنان نیست را دانستی .

و علامه در کتاب خلاصة الرجال در باب میسر بن عبدالعزیز می گوید: عقیقی گفته: آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله او را مدح کرده اند و او کسی است که در رجعت، اهل جهاد در راه اهل بیت علیهم السّلام است.

مؤلف

گفته شده: معنای سخن عقیقی این است که میسر بن عبدالعزیز، بعد از مردنش با قائم علیه السّلام رجعت می کند و در رکاب او می جنگد. و اظهر نزد من این است که معنای سخن او این است که میسر بن عبدالعزیز با مخالفان جدال می کرد و در باب حقانیت رجعت با آنان احتجاج می کرد.

و امین الدین طبرسی درباره آیه «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ» می گوید: یک معنا این است که وقتی عذاب و وعده آن در خصوص آنان حتمی شد، و معنای دیگر این است که وقتی به گونه ای شدند که هیچ کدام لیاقت رستگاری نداشتند و احدی نیز به سبب آنان شایستگی رستگاری نداشت، و گفته شده: یعنی وقتی خدا بر آنان غضب کرد. و گفته شده: یعنی وقتی در نزدیکی قیامت، عذاب بر آنان نازل شد؛ «أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ» که بین صفا و مروه خروج می کند و به مؤمن خبر می دهد که او مؤمن است و به کافر خبر می دهد که او کافر است و در این هنگام تکلیف مرتفع می شود و توبه قبول نمی شود

ص: 124

أن له کتابا فی إثبات الرجعة.

و منهم الصدوق محمد بن علی بن بابویه فإنه عد النجاشی من کتبه کتاب الرجعة.

و منهم محمد بن مسعود العیاشی ذکر الشیخ و النجاشی فی الفهرست کتابه فی الرجعة.

و منهم الحسن بن سلیمان علی ما روینا عنه الأخبار(1).

و أما سائر الأصحاب فإنهم ذکروها فیما صنفوا فی الغیبة و لم یفردوا لها رسالة و أکثر أصحاب الکتب من أصحابنا أفردوا کتابا فی الغیبة و قد عرفت سابقا من روی ذلک من عظماء الأصحاب و أکابر المحدثین الذین لیس فی جلالتهم شک و لا ارتیاب.

و قال العلامة رحمه الله فی خلاصة الرجال فی ترجمة میسر بن عبد العزیز و قال العقیقی أثنی علیه آل محمد و هو ممن یجاهد فی الرجعة انتهی.

و این نشانه ای از نشانه های قیامت است. و گفته شده: معنای آن این است که مؤمنی باقی نمی ماند، مگر اینکه آن جنبنده دستش را بر روی او می کشد و منافقی نمی ماند، مگر اینکه او را مانند هیزم خشک می کند و در شب جمعه در حالی که مردم به سمت منی می رود، و این از ابن عمر روایت شده است.

و محمد بن کعب قرظی می گوید: از علی علیه السّلام درباره دابة الارض سؤال شد. فرمود: به خدا قسم آگاه باشید که دُم ندارد و محاسن دارد. در این بیان، حضرت اشاره به این دارد که آن جنبنده از انسان هاست.

و از ابن عباس نقل شده که آن دابه، جنبنده ای از جنبندگان زمین است که موهای نرم و پَر چارپایان را دارد و چهار پا دارد.

و از حذیفه نقل شده که او از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: طول قامت جنبنده زمین شصت ذراع است و جوینده او به او نمی رسد و فرار کننده او نمی تواند از دست او رهایی یابد. پس بین دو چشم مؤمن داغ می نهد و می نویسد: «این مؤمن است» و بین دو چشم کافر داغ می نهد و می نویسد: «این کافر است»، و عصای موسی و انگشتر سلیمان علیهماالسّلام با اوست. پس با عصا چهره مؤمن را جلا می دهد و بینی کافر را با انگشتر می شکند، به گونه ای که مؤمن و کافر از هم بازشناخته می شوند.

و از پیامبر روایت شده که آن جنبنده، در روزگار سه خروج دارد: یک بار در انتهای مدینه خروج می کند و صحبت خروجش در بیابان منتشر می شود، ولی در مکه منتشر نمی شود. سپس مدتی طولانی مکث می کند و آنگاه در نزدیکی مکه برای بار دوم خروج می کند و صحبت خروجش در بیابان منتشر می شود و در مکه نیز منتشر می شود.

سپس مردم در یک روز در بزرگ ترین مساجد خدا از حیث احترام و با کرامت ترین آنها، یعنی مسجدالحرام جمع می شوند. آن گاه دابه ایشان را در حالی که در ناحیه ای از مسجد است، به ترس وا می دارد و از سمت مابین رکن حجر الاسود تا درب بنی مخزوم، در وسط آنکه در سمت راست کسی که از مسجد خارج می شود قرار دارد، نزدیک می آید. بعضی مردم با آمدن او پراکنده می شوند و گروهی که می دانند توان عاجز کردن خدای متعال را ندارند، فرار نمی کنند. آن جنبنده به سمت آنان می آید،

ص: 125

و هو علم من أعلام الساعة و قیل لا یبقی مؤمن إلا مسحته و لا یبقی منافق إلا خطمته تخرج لیلة جمع و الناس یسیرون إلی منی عن ابن عمر.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ کَعْبٍ الْقُرَظِیُّ قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ الرَّحْمَنِ عَلَیْهِ عَنِ الدَّابَّةِ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا لَهَا ذَنَبٌ وَ إِنَّ لَهَا لَلِحْیَةً وَ فِی هَذَا إِشَارَةٌ إِلَی أَنَّهَا مِنَ الْإِنْسِ.

و روی عن ابن عباس: أنها دابة من دواب الأرض لها زغب و ریش و لها أربع قوائم.

وَ عَنْ حُذَیْفَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: دَابَّةُ الْأَرْضِ طُولُهَا سِتُّونَ ذِرَاعاً لَا یُدْرِکُهَا طَالِبٌ وَ لَا یَفُوتُهَا هَارِبٌ فَتَسِمُ الْمُؤْمِنَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَتَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُؤْمِنٌ وَ تَسِمُ الْکَافِرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَتَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ کَافِرٌ وَ مَعَهَا عَصَا مُوسَی وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ علیهما السلام فَتَجْلُو وَجْهَ الْمُؤْمِنِ بِالْعَصَا وَ تَحْطِمُ أَنْفَ الْکَافِرِ بِالْخَاتَمِ حَتَّی یُقَالَ یَا مُؤْمِنُ وَ یَا کَافِرُ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ یَکُونُ لِلدَّابَّةِ ثَلَاثُ خَرْجَاتٍ مِنَ الدَّهْرِ فَتَخْرُجُ خُرُوجاً بِأَقْصَی الْمَدِینَةِ فَیَفْشُو ذِکْرُهَا فِی الْبَادِیَةِ وَ لَا یَدْخُلُ ذِکْرُهَا الْقَرْیَةَ یَعْنِی مَکَّةَ ثُمَّ تَمْکُثُ زَمَاناً طَوِیلًا ثُمَّ تَخْرُجُ خَرْجَةً أُخْرَی قَرِیباً مِنْ مَکَّةَ فَیَفْشُو ذِکْرُهَا فِی الْبَادِیَةِ وَ یَدْخُلُ ذِکْرُهَا الْقَرْیَةَ یَعْنِی مَکَّةَ ثُمَّ صَارَ النَّاسُ یَوْماً فِی أَعْظَمِ الْمَسَاجِدِ عَلَی اللَّهِ حُرْمَةً وَ أَکْرَمِهَا عَلَی اللَّهِ یَعْنِی الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ لَمْ تَرُعْهُمْ (1)

إِلَّا وَ هِیَ فِی نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ تَدْنُو وَ تَرْغُو(2)

مَا بَیْنَ الرُّکْنِ الْأَسْوَدِ إِلَی بَابِ بَنِی مَخْزُومٍ عَنْ یَمِینِ الْخَارِجِ فِی وَسَطٍ مِنْ ذَلِکَ فَیُرْفَضُ النَّاسُ عَنْهَا وَ تَثْبُتُ لَهَا عِصَابَةٌ عَرَفُوا أَنَّهُمْ لَنْ یُعْجِزُوا اللَّهَ فَخَرَجَتْ عَلَیْهِمْ

ص: 125

سر خود را از گرد و خاک می تکاند، از کنار آنان عبور می کند و چهره هایشان را جلا می دهد، حتی آنان را مانند ستاره درخشان می گرداند. سپس بر می گردد به سمت زمین، به طوری که طالب آن به آن نمی رسد و گریزنده از آن خلاص نمی شود.

حتی مردی برمی خیزد و برای رهایی از آن به نماز خواندن پناه می برد، ولی دابة الارض از پشت سر او می آید و می گوید: ای فلانی! آیا الآن نماز می گزاری؟ پس به سمت صورت او می آید و بر صورتش داغ می نهد. خلایق آنگاه در شهرها با هم همسایه و در مسافرت ها با هم همراه و در اموال با هم شریک هستند، و کافر از مؤمن باز شناخته می شود، پس به مؤمن با خطاب «یا مؤمن!» و با کافر با خطاب «یا کافر!» مورد تخاطب قرار می گیرند .

و از وهب روایت شده که گفت: صورت دابة الارض صورت انسان و سایر بدنش مانند بدن پرنده است، و مثل چنین موجودی جز در نبوت های الهی دیده نمی شود.

و عبارت «تکلّمهم» یعنی آن جنبنده، به عباراتی که بدشان می آید با آنان سخن می گوید و آن عبارات این است که آنان به سمت آتش می روند، و عبارات را با زبانی القا می کند که آنان می فهمند. گفته شده: معنای تکلمهم این است که به آنان می گوید: این مؤمن و این کافر است، و گفته شده: به آنان می گوید: مردم به آیت ما ایمان نمی آوردند، و این احتمال ظاهر است.

«وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم، پس آنان نگاه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند.}(1) معنای «یوزعون» یعنی دفع می شوند، و گفته شده معنای آن این است که اولین آنها و آخرین آنها را حبس می کنند.

گروهی از امامیه بر این آیه بر صحت رجعت استدلال کرده اند و گفته اند: داخل شدن حرف «من» در عبارت «فوجا ممّن»، به معنای این است که در آن روز مورد اشاره در آیه، بعضی از مردم و نه همگی رجعت دارند و این نمی تواند وصف روز قیامت باشد که خداوند در مورد آن فرموده: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»، {و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فرو گذار نمی کنیم.}(2)

و احادیث ائمه هدی از آل محمد صلوات الله علیهم در این باب بسیار است که خدا هنگام قیام قائم علیه السّلام، گروهی از دوستان وشیعیان حضرت را که قبل از آن درگذشته اند، برمی گرداند تا به فوز ثواب یاری و امداد حضرتش برسند و در ظهور دولت او مسرور گردند. همچنین در این باره روایات فراوان است که خدا قومی از دشمنان خود را رجعت می دهد تا مهدی علیه السّلام از آنان انتقام بگیرد،

ص: 126

تَنْفُضُ رَأْسَهَا مِنَ التُّرَابِ فَمَرَّتْ بِهِمْ فَجَلَّتْ عَنْ وُجُوهِهِمْ حَتَّی تَرَکَتْهَا کَأَنَّهَا الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ ثُمَّ وَلَّتْ فِی الْأَرْضِ لَا یُدْرِکُهَا طَالِبٌ وَ لَا یُعْجِزُهَا هَارِبٌ حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ یَقُومُ فَیَتَعَوَّذُ مِنْهَا بِالصَّلَاةِ فَتَأْتِیهِ مِنْ خَلْفِهِ فَتَقُولُ یَا فُلَانُ الْآنَ تُصَلِّی فَیُقْبِلُ عَلَیْهَا بِوَجْهِهِ فَتَسِمُهُ فِی وَجْهِهِ فَیَتَجَاوَرُ النَّاسُ فِی دِیَارِهِمْ وَ یَصْطَحِبُونَ فِی أَسْفَارِهِمْ وَ یَشْتَرِکُونَ فِی الْأَمْوَالِ یُعْرَفُ الْمُؤْمِنُ مِنَ الْکَافِرِ فَیُقَالُ لِلْمُؤْمِنِ یَا مُؤْمِنُ وَ لِلْکَافِرِ یَا کَافِرُ(1).

و روی عن وهب أنه قال وجهها وجه رجل و سائر خلقها خلق الطیر و مثل ذلک لا یعرف إلا من النبوات الإلهیة.

و قوله تُکَلِّمُهُمْ أی تکلمهم بما یسوؤهم و هو أنهم یصیرون إلی النار بلسان یفهمونه و قیل تحدثهم بأن هذا مؤمن و هذا کافر و قیل بأن تقول لهم أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ و هو الظاهر.

وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ أی یدفعون و قیل یحبس أولهم علی آخرهم.

و استدل بهذه الآیة علی صحة الرجعة من ذهب إلی ذلک من الإمامیة بأن قال دخول من فی الکلام یوجب التبعیض فدل ذلک علی أن الیوم المشار إلیه یحشر فیه قوم دون قوم و لیس ذلک صفة یوم القیامة الذی یقول فیه سبحانه وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً(2) و قد تظاهرت الأخبار عن أئمة الهدی من آل محمد علیه و علیهم السلام بأن الله سیعید عند قیام القائم قوما ممن تقدم موتهم من أولیائه و شیعته لیفوزوا بثواب نصرته و معونته و یبتهجوا بظهور دولته و یعید أیضا قوما من أعدائه لینتقم منهم

ص: 126

و به بعضی از سزای اعمالشان از قبیل عذاب قتل به دست شیعیان حجت علیه السّلام برسند و در اثر مشاهده بلندی مقام او خواری و خذلان ببینند.

و هیچ عاقلی شک ندارد که این امر مقدور خدای متعال و امری ممکن است و خدا در امت های گذشته چنین کاری کرده و قرآن در چندین موضع، مثل داستان عزیر و غیره که در جای خود تفسیر کردیم، از رجعت سخن به میان آورده است، و در حدیثی از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود: در امت من دقیقا آنچه در بنی اسرائیل اتفاق افتاد، اتفاق خواهد افتاد، حتی اگر یکی از بنی اسرائیل داخل سوراخ سوسماری شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد.

ضمنا جماعتی از علما اخبار رجعت را به این معنی تأویل کرده اند که حکومت و اوامر و نواهی حضرات رجعت می کند نه خود شخص آنان، زیرا پنداشتند که رجعت با تکلیف منافات دارد، ولی امر چنین نیست که این عده پنداشته اند. زیرا در رجعت چیزی که اجبار به فعل واجب و ترک حرام نماید نیست و تکلیف در چنین فرضی صحیح است، همان طور که تکلیف با ظهور معجزات و آیات آشکار انبیا علیهم السّلام، مانند شکافتن دریا و اژدها شدن عصا و مانند آن ممکن بود.

دلیل دیگر بر ردّ نظر این عده، این است که رجعت تنها با ظواهر احادیث منقول اثبات نشده که تأویل بردن آن به رجعت دولت و نه شخص در آن راه داشته باشد؛ بلکه آنچه در اثبات رجعت مورد اعتماد و اساس کار است، اجماع شیعه امامیه بر آن است، اگرچه احادیث آن را تأکید نموده و تأیید می نماید. (پایان کلام شیخ طبرسی)(1)

شیخ طوسی نیز در تفسیر تبیان، بر مذهب قائلین به رجعت استدلال کرده است و ما این بحث را به خاطر کثرت فوائد آن ذکر کردیم. و به این جهت که اقوال مخالفان ما در بحث دابة الارض دانسته شود و اینکه در اخبار مخالفین ما نیز وارد شده که دابة الارض صاحب عصا و وسیله داغ نهادن است و این امر را در تمام کتبشان روایت نموده اند و به جهت اینکه مراد از حدیث مستفیض از امیرالمؤمنین علیه السّلام که در مواطن فراوانی فرموده: «من صاحب عصا و وسیله داغ نهادن هستم»، دانسته شود.

و زمخشری در «کشاف» روایت کرده که دابة الارض از کوه صفا خارج می شود و عصای موسی و انگشتر سلیمان را به همراه دارد و با عصای موسی به پیشانی مؤمن یا بین دو چشم او ضربتی می زند که نقطه ای در چهره او آشکار می شود و به خاطر آن، چهره مؤمن نورانی می شود؛ گویی ستاره ای درخشان است، و بین دو چشم او نوشته می شود: «این مؤمن است»، و با انگشتر نقطه ای روی بینی کافر می گذارد که آن نقطه آشکار می شود و صورتش به خاطر آن سیاه شده

ص: 127

و ینالوا بعض ما یستحقونه من العذاب فی القتل علی أیدی شیعته و لیبتلوا بالذل و الخزی بما یشاهدون من علو کلمته.

و لا یمتری عاقل أن هذا مقدور لله تعالی غیر مستحیل فی نفسه و قد فعل الله ذلک فی الأمم الخالیة و نطق القرآن بذلک فی عدة مواضع مثل قصة عزیر و غیره علی ما فسرناه فی موضعه وَ صَحَّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: قَوْلُهُ سَیَکُونُ فِی أُمَّتِی کُلُّ مَا کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَدَهُمْ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ.

عَلَی أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الْعُلَمَاءِ تَأَوَّلُوا مَا وَرَدَ مِنَ الْأَخْبَارِ فِی الرَّجْعَةِ عَلَی رُجُوعِ الدَّوْلَةِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ دُونَ رُجُوعِ الْأَشْخَاصِ لِمَا ظَنُّوا أَنَّ الرَّجْعَةَ تُنَافِی التَّکْلِیفَ وَ لَیْسَ کَذَلِکَ لِأَنَّهُ لَیْسَ فِیهَا مَا یُلْجِئُ إِلَی فِعْلِ الْوَاجِبِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنَ الْقَبِیحِ وَ التَّکْلِیفُ یَصِحُّ مَعَهَا کَمَا یَصِحُّ مَعَ ظُهُورِ الْمُعْجِزَاتِ الْبَاهِرَةِ وَ الْآیَاتِ الْقَاهِرَةِ کَفَلْقِ الْبَحْرِ وَ قَلْبِ الْعَصَا ثُعْبَاناً وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ وَ لِأَنَّ الرَّجْعَةَ لَمْ یَثْبُتْ بِظَوَاهِرِ الْأَخْبَارِ الْمَنْقُولَةِ فَیَتَطَرَّقَ التَّأْوِیلُ عَلَیْهَا وَ إِنَّمَا الْمُعَوَّلُ فِی ذَلِکَ عَلَی إِجْمَاعِ الشِّیعَةِ الْإِمَامِیَّةِ وَ إِنْ کَانَتِ الْأَخْبَارُ تَعْضُدُهُ وَ تُؤَیِّدُهُ انْتَهَی أقول استدل الشیخ فی تفسیره التبیان أیضا علی مذهب القائلین بالرجعة و إنما ذکرنا هذا الکلام بطوله لکثرة فوائده و لیعلم أقوال المخالفین فی الدابة و أنه یظهر من أخبارهم أیضا أن الدابة تکون صاحب العصا و المیسم و قد رووا ذلک فی جمیع کتبهم و لیعلم المراد مما استفیض عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه ذکر فی المواطن الکثیرة أنا صاحب العصا و المیسم.

و روی الزمخشری فی الکشاف أنها تخرج من الصفا و معها عصا موسی و خاتم سلیمان فتضرب المؤمن فی مسجده أو فیما بین عینیه بعصا موسی فتنکت نکتة بیضاء فتفشو تلک النکتة فی وجهه حتی یضی ء لها وجهه کأنه کوکب دری و تکتب بین عینیه مؤمن و تنکت الکافر بالخاتم فی أنفه فتفشو النکتة حتی یسود

ص: 127

و بین دو چشم او نوشته می شود: «این کافر است.»

سپس زمخشری می گوید: برخی آیه را «تکلمهم» خوانده اند از «کلم» که به معنای جرح است و منظور از آن، داغ نهادن با عصا و انگشتری است و جایز است که بدون تشدید خوانده و به آن استدلال شود، یعنی: تَکلِمُهُم، بنا بر اینکه مراد از تکلیم، تجریح است، یعنی دابه ایشان را مجروح می کند. (پایان کلام زمخشری)(1)

نظریه شیخ صدوق

شیخ صدوق در کتاب «اعتقادات» می نویسد: اعتقاد ما درباره رجعت صحیح است، به دلیل این آیه شریفه: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ»، {آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: «تن به مرگ بسپارید» آن گاه آنان را زنده ساخت.}(2) شیخ صدوق می فرماید: اینان هفتاد هزار خانوار بودند که هر سال میان ایشان طاعون می افتاد و اغنیایشان به واسطه قدرتشان بیرون می رفتند و فقرایشان به سبب ضعفشان می ماندند، لذا طاعون بین کسانی که می فرماید کم می شد و بین کسانی که می ماندند، زیاد می شد. کسانی که می ماندند می گفتند: اگر ما هم خارج می شدیم مبتلا به طاعون نمی شدیم، و کسانی که خارج می شدند می گفتند: ما هم اگر می ماندیم، مانند اینان مبتلا می شدیم!

پس اجماع کردند بر اینکه همگی از خانه هایشان بیرون بروند. وقتی طاعون رسید، همگی بیرون رفتند و در کنار ساحل دریایی فرود آمدند. وقتی اثاث خود را روی زمین نهادند، خداوند آنان را ندا داد: همگی بمیرید! پس همگی مردند و عابران آن طریق، نعش های اینان را از وسط راه کنار می زدند و تا مدتی که خدای متعال خواست به همین ترتیب ماندند.

سپس پیامبری از انبیای بنی اسرائیل به نام ارمیا از کنار آنان عبور کرد و عرض کرد: پروردگارا! اگر اراده کنی، می توانی آنان را زنده کنی تا شهرهای تو را آباد سازند و بندگانی برای تو بزایند و همراه عبادت کنندگانت تو را بپرستند. پس خدا به او وحی فرستاد: می خواهی آنان را برای تو زنده کنم؟ گفت: بله! پس خدا آنان را برای او زنده کرد و همراه او برانگیخت. پس اینان مردند و به دنیا رجعت کردند، سپس به مرگ طبیعی اجلشان رسید و مردند.

و داستان عزیز پیغمبر که صد سال بعد از مرگش خداوند او را زنده کرد: «أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ»، {یا چون آن کس که به شهری که بام هایش یکسر فرو ریخته بود، عبور کرد [و با خود می] گفت: «چگونه خداوند، [اهلِ] این [ویرانکده] را پس از مرگشان زنده می کند؟». پس خداوند، او را [به مدت] صد سال میراند. آن گاه او را برانگیخت، [و به او] گفت: «چقدر درنگ کردی؟» گفت: «یک روز یا پاره ای از روز را درنگ کردم.» گفت: « [نه] بلکه صد سال درنگ کردی، به خوراک و نوشیدنیِ خود بنگر [که طعم و رنگِ آن] تغییر نکرده است، و به درازگوش خود نگاه کن [که چگونه متلاشی شده است. این ماجرا برای آن است که هم به تو پاسخ گوییم] و هم تو را [در مورد معاد] نشانه ای برای مردم قرار دهیم. و به [این] استخوان ها بنگر، چگونه آنها را برداشته به هم پیوند می دهیم سپس گوشت بر آن می پوشانیم.» پس هنگامی که [چگونگیِ زنده ساختن مرده] برای او آشکار شد، گفت: « [اکنون] می دانم که خداوند بر هر چیزی تواناست.»}(3) که او صد سال مرد و به دنیا برگشت و و در آن باقی بود و سپس به اجلش درگذشت و او عزیر نبی بود.

ص: 128

لها وجهه و تکتب بین عینیه کافر.

ثم قال و قرئ تکلمهم من الکلم و هو الجرح و المراد به الوسم بالعصا و الخاتم و یجوز أن یستدل بالتخفیف علی أن المراد بالتکلیم التجریح انتهی.

و قال الصدوق رحمه الله فی رسالة العقائد اعتقادنا فی الرجعة أنها حق و قد قال الله عز و جل أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ (1) کان هؤلاء سبعین ألف بیت و کان یقع فیهم الطاعون کل سنة فیخرج الأغنیاء لقوتهم و یبقی الفقراء لضعفهم فیقل الطاعون فی الذین یخرجون و یکثر فی الذین یقیمون فیقول الذین یقیمون لو خرجنا لما أصابنا الطاعون و یقول الذین خرجوا لو أقمنا لأصابنا کما أصابهم.

فأجمعوا علی أن یخرجوا جمیعا من دیارهم إذا کان وقت الطاعون فخرجوا بأجمعهم فنزلوا علی شط بحر فلما وضعوا رحالهم ناداهم الله موتوا فماتوا جمیعا فکنستهم المارة عن الطریق فبقوا بذلک ما شاء الله تعالی.

ثم مر بهم نبی من أنبیاء بنی إسرائیل یقال له أرمیا فقال لو شئت یا رب لأحییتهم فیعمروا بلادک و یلدوا عبادک و عبدوک مع من یعبدک فأوحی الله تعالی إلیه أ فتحب أن أحییهم لک قال نعم فأحیاهم الله له و بعثهم معه فهؤلاء ماتوا و رجعوا إلی الدنیا ثم ماتوا بآجالهم.

و قال الله عز و جل أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(2) فهذا مات مائة سنة و رجع إلی الدنیا و بقی فیها ثم مات بأجله و هو عزیر

ص: 128

و مانند داستان برگزیدگان قوم حضرت موسی که خداوند می فرماید: «ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»، {سپس شما را پس از مرگتان برانگیختیم باشد که شکرگزاری کنید.}(1) که وقتی کلام خدا را شنیدند گفتند: ما ایمان نمی آوریم تا اینکه خدا را آشکارا ببینیم، و صاعقه آنان را به سبب ظلمشان گرفت و مردند! پس موسی علیه السّلام عرضه داشت: خداوندا! وقتی به نزد بنی اسرائیل برگشتم به آنان چه بگویم؟ خداوند آن افراد را برای موسی زنده کرد و آنان به دنیا برگشتند و خوردند و نوشیدند و با زنان ازدواج کردند و صاحب اولاد شدند و سپس به مرگ طبیعی و سررسید اجلشان مردند.

و خداوند عزوجل درباره عیسی علیه السّلام می فرماید: «وَ إِذْ تُخرِجُ الْمَوْتی بِإِذْنِی»، {آن گاه که مردگان را به اذن من [زنده از قبر] بیرون می آوردی.}(2) تمام مردگانی که عیسی علیه السّلام به اذن خداوند زنده کرد، به دنیا برگشتند و در آن بودند و سپس به مرگ طبیعی و رسیدن اجلشان مردند.

و مانند اصحاب کهف که: «وَ لَبِثُوا فی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً»، {و سیصد سال در غارشان درنگ کردند و نُه سال [نیز بر آن] افزودند.}(3) سپس خداوند آنها را بیدار نمود و به دنیا بازگشتند و از هم سؤالاتی کردند، چنان که داستان ایشان معروف است .

اگر کسی اشکال کند و بگوید: خداوند متعال می فرماید: «وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ»، {و می پنداری که ایشان بیدارند، در حالی که خفته اند}(4) یعنی آیه می فرماید: آنان خفته بودند و بیدار به نظر می رسیدند، در جواب او گفته می شود: نخیر ،آنان مرده بودند و صرفا به خواب نرفته بودند، زیرا لفظ «رقود» در قرآن، درباره مرگ نیز استعمال می شود، مانند این آیه: «قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»، {می گویند: «ای وای بر ما، چه کسی ما را از آرامگاهمان برانگیخت؟ این است همان وعده خدای رحمان، و پیامبران راست می گفتند.»}(5) که قائلین در این آیه قطعا مرده بودند، ولی تعبیر «مرقد» برایشان به کار رفته و مثل این استعمال فراوان است.

این گونه رجعت ها که طی آن مردمی در امت های پیشین از این جهان دیده فرو بستند و دوباره زنده شدند بسیار است، و پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود آنچه در این امت است، طابق النعل بالنعل مثل همان هاست که در امت های پیشین وی داده است. بنابراین اصل، لازم است که رجعت نیز در این امت باشد.

ص: 129

و قال الله تعالی فی قصة المختارین من قوم موسی لمیقات ربه ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1) ذلک لما سمعوا کلام الله قالوا لا نصدق حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ(2) بظلمهم فماتوا فقال موسی علیه السلام یا رب ما أقول ببنی إسرائیل إذا رجعت إلیهم فأحیاهم الله له فرجعوا إلی الدنیا فأکلوا و شربوا و نکحوا النساء و ولد لهم الأولاد ثم ماتوا بآجالهم.

و قال الله عز و جل لعیسی علیه السلام و إذ تحیی الموتی بإذنی (3) و جمیع الموتی الذین أحیاهم عیسی علیه السلام بإذن الله رجعوا إلی الدنیا و بقوا فیها ثم ماتوا بآجالهم.

و أصحاب الکهف لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً(4) ثم بعثهم الله فرجعوا إلی الدنیا لیسألوا بینهم و قصتهم معروفة فإن قال قائل إن الله عز و جل قال وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ قیل له فإنهم کانوا موتی و قد قال الله عز و جل قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ (5) و إن قالوا کذلک فإنهم کانوا موتی و مثل هذا کثیر.

إن الرجعة کانت فی الأمم السالفة

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِثْلُ مَا یَکُونُ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ.

فَیَجِبُ عَلَی هَذَا الْأَصْلِ أَنْ یَکُونَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ رَجْعَةٌ

ص: 129

و اهل تسنن نقل کرده اند که وقتی مهدی علیه السّلام خروج می کند، عیسی بن مریم نیز فرود می آید و پشت سر او نماز می گزارد و نزول عیسی به زمین، رجعت او به زمین پس از مرگش می باشد؛ زیرا خداوند می فرماید: «إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ»، {تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می برم.}(1)

و خداوند می فرماید: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً.» و می فرماید: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا.» پس روزی که همه در آن جمع می شوند (روز قیامت)، غیر از آن روزی است که گروهی در آن جمع می شوند (روز رجعت).

و نیز می فرماید: «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»، {و با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت. آری، [انجام] این وعده بر او حق است، لیکن بیشتر مردم نمی دانند.}(2) و مقصود از این بعث و برانگیختن، در رجعت است و رجعت معنای این آیه است که فرمود: «لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذی یَخْتَلِفُونَ فیهِ»، {تا [خدا] آنچه را در [مورد] آن اختلاف دارند، برای آنان توضیح دهد.} و تبیین باید در دنیا باشد نه در آخرت، و من ان شاء الله به زودی کتاب مستقلی در باب رجعت خواهم نوشت و کیفیت رجعت و دلیل های صحت آن را روشن خواهم ساخت.

اعتقاد به تناسخ باطل است و هر کس عقیده به تناسخ داشته باشد، کافر است، زیرا اعتقاد به تناسخ مستلزم ابطال بهشت و دوزخ است.(3)

و شیخ مفید در کتاب «اجوبه مسائل عکبریه» وقتی درباره این آیه از او سوال می شود: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»، {در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعاً یاری می کنیم}(4) به وجوهی پاسخ داده اند و گفته اند امامیه معتقدند: خداوند خدای متعال وعده خود را با نصرت اولیای خود، قبل از آخرت و هنگام قیام قائم علیه السّلام و رجعتی که در عاقبت کار به مؤمان وعده آن را داده است، عملی می سازد.

شیخ مفید در کتاب «الفصول» در جواب مسائلی که از «عکبرا» از وی پرسیده بودند، از حرث بن عبداللَّه روایت کرده که گفت: من در مجلس منصور دوانقی خلیفه عباسی در وقتی که در سر پل بزرگ بغداد بود نشسته بودم، «سوّار» قاضی هم نزد وی بود و سید اسماعیل حمیری اشعاری که در مدح بنی عباس و دولت آنها سروده بود، می خواند و منصور از استماع آن مسرور می گشت. اشعار این بود: خدایی که چیزی شبیه او نیست، حکومت را برای امور دنیوی و دینی به شما داده است

خداوند ملکی به شما داده که زوال ندارد تا اینکه سلطان چین هم به سمت شما کشانده می شود

و ریسمان پوسیده سلطان هند نیز توسط شما گرفته می شود / و سلطان تُرکان نیز با خواری زندانی می شود.

ص: 130

و

قد نقل مخالفونا أنه: إذا خرج المهدی نزل عیسی ابن مریم فصلی خلفه.

و نزوله إلی الأرض رجوعه إلی الدنیا بعد موته لأن الله تعالی قال إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَ (1) و قال عز و جل وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً(2) و قال عز و جل وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا(3) فالیوم الذی یحشر فیه الجمیع غیر الیوم الذی یحشر فیه فوج.

و قال الله عز و جل وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (4) یعنی فی الرجعة و ذلک أنه یقول لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی یَخْتَلِفُونَ فِیهِ و التبیین یکون فی الدنیا لا فی الآخرة و سأجرد فی الرجعة کتابا أبین فیها کیفیتها و الدلالة علی صحة کونها إن شاء الله.

و القول بالتناسخ باطل و من دان بالتناسخ فهو کافر لأن فی التناسخ إبطال الجنة و النار.

و قال الشیخ المفید فی أجوبة المسائل العکبریة حین سئل عن قوله تعالی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(5) و أجاب بوجوه فقال و قد قالت الإمامیة إن الله تعالی ینجز الوعد بالنصر للأولیاء قبل الآخرة عند قیام القائم و الکرة التی وعد بها المؤمنین فی العاقبة.

و روی قدس الله روحه فی کتاب الفصول عن الحارث بن عبد الله الربعی أنه قال کنت جالسا فی مجلس المنصور و هو بالجسر الأکبر و سوار القاضی عنده و السید الحمیری ینشده:

إن الإله الذی لاشی ء یشبهه***آتاکم الملک للدنیا و للدین

آتاکم الله ملکا لا زوال له***حتی یقاد إلیکم صاحب الصین

و صاحب الهند مأخوذ برمته***و صاحب الترک محبوس علی هون

ص: 130

چون قصیده به انتها رسید، سوار قاضی رو کرد به منصور و گفت: این شخص (سید اسماعیل حمیری) با زبان شما را مدح می گوید، ولی دلش با آن موافقت ندارد! به خدا کسانی که این مرد آنها را دوست می دارد، شما بنی عباس نیستید! و او دشمنی شما را در دل پنهان ساخته است.

سید اسماعیل گفت: به خدا قسم قاضی دروغ می گوید! من به راستی در این قصیده تو را مدح گفتم. او این را از روی حسد به من می گوید. چرا که می بیند من نزد شما آمد و رفت دارم و شما به من نظر دارید.

دوستی من نسبت به شما اهل بیت واقعی است و من آن را از پدر و مادرم به ارث برده ام، ولی این مرد (سوار قاضی) و خاندانش در زمان جاهلیت و اسلام از دشمنان شما اهل بیت بوده اند! از این گذشته خداوند درباره خاندان او این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»، {کسانی که تو را از پشت اتاق ها [ی مسکونیِ تو] به فریاد می خوانند، بیشترشان نمی فهمند.}(1)یعنی ای پیغمبر! کسانی که از پشت حجره ها تو را صدا می زنند، بسیاری از آنها نادانند.

منصور گفت: راست گفتی. قاضی سوّار گفت: یا امیرالمؤمنین! وی عقیده به رجعت دارد و به شیخین ناسزا می گوید.

سید اسماعیل گفت: اما اینکه گفت من عقیده به رجعت دارم. من به اتکای این آیه قرآن عقیده به رجعت دارم: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ.» و در جای دیگر از قرآن می فرماید: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً.» پس می دانیم که ما دو بار برانگیخته می شویم که یک دفعه به طور عموم و در دیگری افراد خاصی را به دنیا برمی گرداند. چنان که خدا فرموده: «رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ»، {می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟»}(2) و نیز خداوند درباره عزیر پیغمبر فرموده: «فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ.» و هم فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ.» این منطق قرآن درباره رجعت است.

پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله هم فرمود: طایفه متکبران در روز قیامت به صورت مورچه های ریز برانگیخته می شوند. و نیز فرمود: چیزی در بنی اسرائیل پدید نیامد جز اینکه در امت من نیز می باشد و در امت من هم مثل آن خواهد بود، حتی فرو رفتن در زمین و مسخ شدن آدمی و سنگسار نمودن او. و حذیفه گفت: به خدا قسم دور نیست که خداوند بسیاری از این امت را به صورت بوزینه یا خوک هایی محشور گرداند.

بنابراین رجعتی را که من معتقدم، مسأله ای است که قرآن به آن ناطق و سنت پیغمبر بر آن شاهد است

ص: 131

حتی أتی علی القصیدة و المنصور مسرور فقال سوار إن هذا و الله یا أمیر المؤمنین یعطیک بلسانه ما لیس فی قلبه و الله إن القوم الذین یدین بحبهم لغیرکم و إنه لینطوی علی عداوتکم فقال السید و الله إنه لکاذب و إننی فی مدحتک لصادق و إنه حمله الحسد إذ رآک علی هذه الحال و إن انقطاعی إلیکم و مودتی لکم أهل البیت لمعرق فینا من أبوی و إن هذا و قومه لأعداؤکم فی الجاهلیة و الإسلام و قد أنزل الله عز و جل علی نبیه صلی الله علیه و آله فی أهل بیت هذا إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (1).

فقال المنصور صدقت فقال سوار یا أمیر المؤمنین إنه یقول بالرجعة و یتناول الشیخین بالسب و الوقیعة فیهما فقال السید أما قوله إنی أقول بالرجعة فإنی أقول بذلک علی ما قال الله وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ (2) و قد قال

فی موضع آخر وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً(3) فعلمنا أن هاهنا حشرین أحدهما عام و الآخر خاص و قال سبحانه رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ (4) و قال تعالی فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ (5) و قال تعالی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ (6) فهذا کتاب الله.

وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُحْشَرُ الْمُتَکَبِّرُونَ فِی صُورَةِ الذَّرِّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَمْ یَجْرِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ یَکُونُ فِی أُمَّتِی مِثْلُهُ حَتَّی الْخَسْفُ وَ الْمَسْخُ وَ الْقَذْفُ.

و قال حذیفة و الله ما أبعد أن یمسخ الله عز و جل کثیرا من هذه الأمة قردة و خنازیر.

فالرجعة التی أذهب إلیها ما نطق به القرآن و جاءت به السنة و إنی

ص: 131

و من عقیده دارم که خداوند عزوجل این مرد، یعنی سوار قاضی را به صورت سگ یا بوزینه یا خوک و مورچه ریز به دنیا برمی گرداند! چه به خدا قسم در حقیقت وی ستمگری متکبر و کافر است. راوی گفت در این حالت منصور خندید و سید بالبداهه این اشعار را سرود:

در نزد امام حاکم عادل به زانو نشستم / با سوّار در حالی که ردا یا قطیفه ای داشت.

تا آخر ابیات.(1)

و شیخ مفید در کتاب مذکور می گوید: بعضی از علمای معتزلی مذهب، از مردی از اصحاب امامی مذهب ما - و من هم در مجلس که آکنده از علمای اهل نظر و فقها بود، حاضر بودم - پرسید: اگر چنین است که شما معتقدید که خدا مردگان را هنگام ظهور قائم علیه السّلام قبل از آخرت به دار دنیا برمی گرداند تا به زعم شما مؤمنین از کافرین تشفی انتقام بجویند و مهدی برای آنان از کفار انتقام بگیرد، همان طور که خدا با بنی اسرائیل چنین کرد، چنان که ذکر کردید و به این آیه تمسک کردید که «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم.}(2) مرا با خبر ساز که چگونه مطمئنی که شمر و یزید و عبدالرحمان بن ملجم توبه نمی کنند و از کفر و گمراهیشان برنمی گردند و در آن حال به سمت طاعت امام گرایش پیدا نمی کنند. چرا که اگر چنین کنند، بر تو واجب است آنان را دوست بداری و یقین داشته باشی که ثواب می برند! و این نقصی بر مذهب شیعه است!

شیخ شیعی مورد سوال گفت: من قول به رجعت را از طریق آیات و اخبار معتقدم و دلیل عقلی برای آن آوردن مجال ندارد، و من به این سوال تو پاسخ نمی دهم، زیرا برای پاسخ به آن به هیچ نصی دسترسی ندارم و لزومی ندارد که بدون نصّ در این باب، خود را برای پاسخ به زحمت بیندازم! پس شخص پرسشگر و جماعت معتزله، آن شیخ شیعه را محکوم به عجز و سکوت از جواب کردند.

شیخ مفید فرموده: من در جواب این سوال دو پاسخ دارم: اول اینکه عقل منعی نمی بیند که اشخاصی که پرسشگر سوال نمود مثل شمر و یزید و... ایمان بیاورند، زیرا آنها به هنگام رجعت، قادر بر ایمان آوردن و متمکن از ثواب هستند و اختیار دارند، اما احادیث وارده از امامان علیهم السّلام مفید یقین است که این اشخاص مخلد در آتش هستند و دستور ائمه علیهم السّلام به مقید بودن شیعه به لعن و تبرّی از آنان تا آخرالزمان، باعث می شود که انسان در خلود آنان در جهنم و هدایت نشدنشان شک نکند و یقین کند که اهل سوء اختیار هستند و ایمان نخواهند آورد! پس آنان در این خصوص

ص: 132

لأعتقد أن الله عز و جل یرد هذا یعنی سوارا إلی الدنیا کلبا أو قردا أو خنزیرا أو ذرة فإنه و الله متجبر متکبر کافر. قال فضحک المنصور و أنشأ السید یقول:

جاثیت سوارا أبا شملة***عند الإمام الحاکم العادل

إلی آخر الأبیات و قال رحمه الله فی الکتاب المذکور سأل بعض المعتزلة شیخا من أصحابنا الإمامیة و أنا حاضر فی مجلس فیهم جماعة کثیرة من أهل النظر و المتفقهة فقال له إذا کان من قولک إن الله عز و جل یرد الأموات إلی دار الدنیا قبل الآخرة عند القائم لیشفی المؤمنین کما زعمتم من الکافرین و ینتقم لهم منهم کما فعل ببنی إسرائیل فیما ذکرتموه حیث تتعلقون بقوله تعالی ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً(1) فخبرنی ما الذی یؤمنک أن یتوب یزید و شمر و عبد الرحمن بن ملجم و یرجعوا عن کفرهم و ضلالهم و یصیروا فی تلک الحال إلی طاعة الإمام فیجب علیک ولایتهم و القطع بالثواب لهم و هذا نقض مذاهب الشیعة.

فقال الشیخ المسئول القول بالرجعة إنما قلته من طریق التوقیف و لیس للنظر فیه مجال و أنا لا أجیب عن هذا السؤال لأنه لا نص عندی فیه و لیس یجوز لی أن أتکلف من غیر جهة النص الجواب فشنع السائل و جماعة المعتزلة علیه بالعجز و الانقطاع.

فقال الشیخ أیده الله فأقول أنا إن عن هذا السؤال جوابین أحدهما أن العقل لا یمنع من وقوع الإیمان ممن ذکره السائل لأنه یکون إذ ذاک قادرا علیه و متمکنا منه و لکن السمع الوارد عن أئمة الهدی علیهم السلام بالقطع علیهم بالخلود فی النار و التدین بلعنهم و البراءة منهم إلی آخر الزمان منع من الشک فی حالهم و أوجب القطع علی سوء اختیارهم فجروا فی هذا

ص: 132

مثل فرعون و هامان و قارون هستند و مانند کسانی هستند که خدای متعال حکم یقینی فرموده که در آتش جاودانه اند و قطع داریم که آنان تا ابد ایمان را اختیار نخواهند نمود که خداوند فرمود: «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلاً ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»، {و اگر ما فرشتگان را به سوی آنان می فرستادیم و [اگر] مردگان با آنان به سخن می آمدند، و هر چیزی را دسته دسته در برابر آنان گرد می آوردیم، باز هم ایمان نمی آوردند- جز اینکه خدا بخواهد}(1) و منظور از آیه این است که مگر اینکه خدا آنان را مجبور به ایمان کند و آنان کسانی هستند که خدا درباره آنان فرمود: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ. وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ»، {قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا، کران و لالانی اند که نمی اندیشند. و اگر خدا در آنان خیری می یافت قطعاً شنوایشان می ساخت و اگر آنان را شنوا می کرد، حتماً باز به حال اعراض، روی برمی تافتند.} (2)

سپس خدای متعال در مقام تفصیل اینان، در حالی که کلام را متوجه ابلیس فرموده می فرماید: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعینَ»، {هرآینه جهنّم را از تو و از هر کس از آنان که تو را پیروی کند، از همگی شان، خواهم انباشت.»} (3) و می فرماید: «وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتی إِلی یَوْمِ الدِّینِ»، {و تا روز جزا لعنت من بر تو باد.}(4) و فرموده: «تَبَّتْ یَدا أَبی لَهَبٍ وَ تَبَّ ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَ ما کَسَبَ سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ»، {بریده باد دو دست ابو لهب، و مرگ بر او باد. دارایی او و آنچه اندوخت، سودش نکرد. به زودی در آتشی پُرزبانه درآید.}(5) پس خداوند به طور قطعی به ابولهب وعده آتش داد و ما را مطمئن ساخت که او هدایت را انتخاب نمی کند تا حائز ثواب گردد. وقتی امر به گونه ای بود که ما وصف کردیم، توهم شما نسبت به پاسخ نداشتن شیعه از سوالتان باطل می شود.

جواب دیگر اینکه خداوند سبحان وقتی کافران را در رجعت برمی گرداند تا از آنان انتقام بگیرد، توبه آنان در آن شرایط قبول نیست، زیرا مثل آنان در آن شرایط مثل فرعون است که وقتی در ورطه غرق شدن افتاد «قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ»، {گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آنکه فرزندان اسرائیل به او گرویده اند، نیست، و من از تسلیم شدگانم.}(6) خدای سبحان به او فرمود: «آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدینَ»، {اکنون؟ در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی؟} پس خداوند ایمان او را نپذیرفت و ندامت و کندنش از حال کفر سودی به حال او نبخشید، و حال امثال شمر و یزید مثل حال اهل آخرت است که خداوند توبه آنان را نمی پذیرد و پشیمانی سودی به حالشان ندارد؛ زیرا در شرایط دیدن عذاب خدا یا در آخرت، مجبورند که ایمان بیاورند و نمی توانند ایمان نیاورند و اختیاری ندارند و حکمت و منطق قبول توبه، آنان را در آن حالت تجویز نمی کند و مقتضای حکمت این است که توبه در بعضی احوال (حال اختیار و قدرت بر توبه) صحیح باشد و نه همیشه.

و این جواب صحیح طبق مبنای شیعه است و اخبار فراوانی از آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله در این باب رسیده است. از آنان روایت شده که درباره آیه «یَوْمَ یَأْتی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فی إیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ»، {[اما] روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید، کسی که قبلًا ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد. بگو: «منتظر باشید که ما [هم] منتظریم.»}(7) فرمودند: مقصود از بعض آیات در این آیه، قائم علیه السّلام است که وقتی سوال نمود توبه اهل تسنن پذیرفته نمی شود

ص: 133

الباب مجری فرعون و هامان و قارون و مجری من قطع الله عز و جل علی خلوده فی النار و دل القطع علی أنهم لا یختارون أبدا الإیمان ممن قال الله تعالی وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (1) یرید إلا أن یلجئهم الله و الذین قال الله تعالی فیهم إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (2).

ثم قال جل قائلا فی تفصیلهم و هو یوجه القول إلی إبلیس لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ (3) و قوله تعالی وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ (4) و قوله تعالی تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَ ما کَسَبَ سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ فقطع بالنار علیه و أمن من انتقاله إلی ما یوجب له الثواب و إذا کان الأمر علی ما وصفناه بطل ما توهمتموه علی هذا الجواب.

و الجواب الآخر أن الله سبحانه إذا رد الکافرین فی الرجعة لینتقم منهم لم یقبل لهم توبة و جروا فی ذلک مجری فرعون لما أدرکه الغرق قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ قال الله سبحانه له آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (5) فرد الله علیه إیمانه و لم ینفعه فی تلک الحال ندمه و إقلاعه و کأهل الآخرة الذین لا یقبل الله لهم توبة و لا ینفعهم ندم لأنهم کالملجئین إذ ذاک إلی الفعل و لأن الحکمة تمنع من قبول التوبة أبدا و یوجب اختصاص بعض الأوقات بقبولها دون بعض.

و هذا هو الجواب الصحیح علی مذهب أهل الإمامة و قد جاءت به آثار متظاهرة عن آل محمد صلی الله علیه و آله فروی عنهم فی قوله تعالی یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (6) فقالوا إن هذه الآیة هو القائم علیه السلام فإذا ظهر لم یقبل توبة

ص: 133

و این موجب ساقط شدن حرف پرسشگر است.

سؤال: اگر کسی بگوید: در این پاسخ شما منکر این امر نیستید که خدای سبحان بندگانش را تشویق به عصیان کند و هرج و مرج و طغیان را بر آنان مباح بشمارد! زیرا وقتی آنان قادر بر کفر و انواع ضلال باشند و از قبول توبه شان نومید باشند، انگیزه کف نفس از خباثت های موجود در طبیعت خود را ندارند و لذا از ارتکاب افعال قبیحی که با آن به سود زودگذری می رسند باکی ندارند و کسی که بگوید خداوند تعالی مخلوقاتش را به عصیان تحریک می کند و آنان را دعوت به حلال دانستن گناهان می کند، بر خدا دروغ بسته است.

جواب: در پاسخ به آنان گفته می شود که امر چنین نیست که شما پنداشتید! زیرا هنگام رجعت برای آنان انگیزه ای برای معصیت کردن باقی نمی ماند و به هیچ عنوان داعی برای انجام افعال قبیحه ندارند! زیرا آنان می دانند که به خاطر مخالفت با امامانشان، عذاب بر آنان قطعی شده و به خاطر معاصی که مرتکب شده اند، عذاب خواهند شد و نیز می دانند که اگر قصد انجام فعل قبیحی را بکنند، عذاب آنان مضاعف می شود، لذا در آن حالت، طبیعتی درونی ندارند که آنان را به عذاب بیشتر از قبل دعوت کند، بلکه تمام انگیزه های طبیعی و خطورات نفسانی شان آنان را دعوت به اظهار طاعت خدا و توبه از معاصی به سمت ایمان می کند.

ضمنا اگر ما به این سؤال ملتزم شویم و مفاد اشکال را بپذیریم، باید بگوییم تمام اهل اسلام در آخرت که از قبول توبه نومید شدند، باید به معصیت روی بیاورند و این تشویق خدا باشد که بندگانش گناه کنند! پس هر جوابی که در باب اهل آخرت دادند، ما دقیقا همان جواب را درباره شبهه اهل رجعت می دهیم.

سؤال دیگر: اگر بنا بر مذهب اول و جواب قبلی ما سؤال کنند و بگویند: چگونه ممکن است امثال شمر و یزید در حالی که بعینه عقاب صاحب قبور را در رجعت می بینند و می نگرند که عذاب بر سر آنان فرود می آید بر عناد خود باقی بمانند و بر مخالفت خود اصرار بورزند؟ و چطور ممکن است انگیزه برای عصیان داشته باشند و در ذهنشان عصیان از خدا خطور کند؟ شما امامیه در این ادعای خود حرف زورگویانه و غیر منطقی می زنید!

جواب: به آنها گفته می شود که این اشکال شما، بنا بر مذهب کسی است که جواب او را نقل کردیم و وافی نبود که تقریر جواب او به این نحو است که تمام افرادی را که شمردید مثل شمر و یزید و ... اشکالی ندارد که شبهه ای بر آنان عارض شده باشد که مخالفت با خدا و امامان علیهم السّلام را نیکو بشمرند،

ص: 134

المخالف و هذا یسقط ما اعتمده السائل.

سؤال فإن قالوا فی هذا الجواب ما أنکرتم أن یکون الله تعالی علی ما أصلتموه قد أغری عباده بالعصیان و أباحهم الهرج و المرج و الطغیان لأنهم إذا کانوا یقدرون علی الکفر و أنواع الضلال و قد یئسوا من قبول التوبة لم یدعهم داع إلی الکف عما فی طباعهم و لا انزجروا عن فعل قبیح یصلون به إلی النفع العاجل و من وصف الله تبارک و تعالی بإغراء خلقه بالمعاصی و إباحتهم الذنوب فقد أعظم الفریة علیه.

جواب قیل لهم لیس الأمر علی ما ظننتموه و ذلک أن الدواعی لهم إلی المعاصی ترتفع إذ ذاک و لا یحصل لهم داع إلی قبیح علی وجه من الوجوه و لا سبب من الأسباب لأنهم یکونون قد علموا بما سلف لهم من العذاب وقت الرجعة علی خلاف أئمتهم علیهم السلام و یعلمون فی الحال أنهم معذبون علی ما سبق لهم من العصیان و أنهم إن راموا فعل قبیح تزاید علیهم العقاب و لا یکون لهم عند ذلک طبع یدعوهم إلی ما یتزاید علیهم به العذاب بل یتوفر لهم دواعی الطباع و الخواطر کلها إلی إظهار الطاعة و الانتقال عن العصیان.

و إن لزمنا هذا السؤال لزم جمیع أهل الإسلام مثله فی أهل الآخرة و حالهم فی إبطال توبتهم و کون ندمهم غیر مقبول فمهما أجاب الموحدون لمن ألزمهم ذلک فهو جوابنا بعینه.

سؤال آخر و إن سألوا علی المذهب الأول و الجواب المتقدم فقالوا کیف یتوهم من القوم الإقامة علی العناد و الإصرار علی الخلاف و قد عاینوا فیما تزعمون عقاب القبور و حل بهم عند الرجعة العذاب علی ما تزعمون أنهم مقیمون علیه و کیف یصح أن یدعوهم الدواعی إلی ذلک و یخطر لهم فی فعله الخواطر ما أنکرتم أن تکونوا فی هذه الدعوی مکابرین.

جواب قیل لهم یصح ذلک علی مذهب من أجاب بما حکیناه من أصحابنا بأن یقول إن جمیع ما عددتموه لا یمنع من دخول الشبهة علیهم فی استحسان

ص: 134

زیرا این قبیل اشخاص خیال می کنند که در رجعت زنده شده اند تا مورد تکریم خدا واقع شوند

و دوباره در دنیا به پادشاهی برسند، همان طور که قبلا حاکم بودند، و می پندارند که گمانشان در باب عذاب وعده داده شده به آنان اشتباه بوده است و وقتی عذاب در رجعت بر آنان نازل می شود، قبل از آنکه روح از جسدشان خارج شود، توهم می کنند که لیاقت عذاب شدن را ندارند و این عذاب از جانب خدا بلا است ولی از قبیل حوادث زمان به دولت ها و بلاهایی است که به انبیا علیهم السّلام می رسد.

و صاحبان این جواب می توانند بگویند: آنچه ما در این باب ذکر کردیم، عجیب تر از کفر قوم موسی علیه السّلام و گوساله پرست شدنشان نیست! زیرا آنان معجزات و عذاب وارد بر فرعون و قومش را به خاطر مخالفت با موسی علیه السّلام دیدند. و این عجیب تر از مخالفت مشرکین با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نبود، زیرا مشرکین عجز خود را از آوردن مانند قرآن می دیدند و شاهد معجزات و آیات پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله بودند و خبر دادن های خدا بر وقوع حقایق را از چنین آیاتی مشاهده می کردند: «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ»، {زودا که این جمع درهم شکسته شود و پشت کنند.}(1) و آیه « لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ.»، {به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید، با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد}(2) و آیه «الم غُلِبَتِ الرُّومُ فی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ»، {الف، لام، میم. رومیان شکست خوردند، در نزدیک ترین سرزمین، و [لی] بعد از شکستشان، در ظرف چند سالی، به زودی پیروز خواهند گردید.}(3) و عذاب نازل بر آنان با شمشیر علی علیه السّلام و هلاک هر آن کس که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله وعده هلاکت به او داد. در بین کسانی که اظهار ایمان نمودند منافقین بودند که به خاطر مخالفت با حضرت، به اهل شرک و گمراهی میل پیدا می کردند.

علاوه بر اینها می گوییم: پرسیدن این سوال توسط علمای عقاید معتزلی مذهب جایز نیست، زیرا اینان معترفند که اکثر مخالفان انبیا اهل عناد و لجاجت بودند و اکثر کسانی که اظهار جهل به خدا دارند، خدا را حقیقتا می شناسند و انبیا و وعده های راستین ایشان را نیز می شناسند، ولی در مخالفت خود با انبیا اهل عناد و لجاجت هستند. پس اشکال ندارد که حکم در رجعت و عذاب اهل رجعت به این گونه باشد که توصیف کردیم که به خاطر عنادشان عذاب شوند و خداوند متعال در این خصوص فرموده: «وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»، {و ای کاش [منکران را] هنگامی که بر آتش عرضه می شوند، می دیدی که می گویند: «کاش بازگردانده می شدیم و [دیگر] آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می شدیم.» [ولی چنین نیست] بلکه آنچه را پیش از این نهان می داشتند، برای آنان آشکار شده است. و اگر هم بازگردانده شوند قطعاً به آنچه از آن منع شده بودند برمی گردند و آنان دروغگویند}(4)

ص: 135

الخلاف لأن القوم یظنون أنهم إنما بعثوا بعد الموت تکرمة لهم و لیلوا الدنیا کما کانوا و یظنون أن ما اعتقدوه فی العذاب السالف لهم کان غلطا منهم و إذا حل بهم العقاب ثانیة توهموا قبل مفارقة أرواحهم أجسادهم أن ذلک لیس من طریق الاستحقاق و أنه من الله تعالی لکنه کما یکون الدول و کما حل بالأنبیاء علیهم السلام.

و لأصحاب هذا الجواب أن یقولوا لیس ما ذکرناه فی هذا الباب بأعجب من کفر قوم موسی علیه السلام و عبادتهم العجل و قد شاهدوا منه الآیات و عاینوا ما حل بفرعون و ملئه علی الخلاف و لا هو بأعجب من إقامة أهل الشرک علی خلاف رسول الله صلی الله علیه و آله و هم یعلمون عجزهم عن مثل ما أتی به من القرآن و یشهدون معجزاته و آیاته علیه السلام و یجدون مخبرات أخباره علی حقائقها من قوله

تعالی سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ(1) و قوله عز و جل لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ (2) و قوله عز و جل الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (3) و ما حل بهم من العقاب بسیفه علیه السلام و هلاک کل من توعده بالهلاک هذا و فیمن أظهر الإیمان به المنافقون ینضافون فی خلافه إلی أهل الشرک و الضلال.

علی أن هذا السؤال لا یسوغ لأصحاب المعارف من المعتزلة لأنهم یزعمون أن أکثر المخالفین علی الأنبیاء کانوا من أهل العناد و أن جمهور المظهرین الجهل بالله تعالی یعرفونه علی الحقیقة و یعرفون أنبیاءه و صدقهم و لکنهم فی الخلاف علی اللجاجة و العناد فلا یمتنع أن یکون الحکم فی الرجعة و أهلها علی هذا الوصف الذی حکیناه و قد قال الله تعالی وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ (4)

ص: 135

پس خدای سبحان در این آیه خبر داد که اهل عقاب اگر به دنیا برگردند، در عین حال مشاهده عذاب قبر و محشر و ترس های قیامت و عذاب های دردناکی که شده اند، به کفر و عناد سابق خود بر می گردند.(1)

نظریه شیخ مفید

و نیز مفید در کتاب «ارشاد» آنجا که علامات ظهور قائم آل محمد علیهم السلام را ذکر می کند، می نویسد: و از جمله مردگان از قبرهای خود بیرون می آیند و به دنیا برمی گردند و با یکدیگر مأنوس گشته و به دید و بازدید یکدیگر می روند.

و نیز در ضمن مسائلی که از «ساری» از وی پرسیده اند، سؤال شده بود: معنی روایتی که از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده چیست که فرمود: کسی که قائل به متعه ما و ازدواج موقت (که آن را صیغه هم می گویند) نشود و ایمان به رجعت ما نداشته باشد، از ما نیست؟ آیا مقصود بازگشت به دنیا و مخصوص اهل ایمان است، یا منظور غیر آنها از ظالمان جبارانند که پیش از روز قیامت به دنیا رجوع می کنند؟

شیخ مفید بعد از جواب سؤال از متعه، درباره رجعت نوشت: و اینکه امام فرموده هر کس ایمان به رجعت ما نداشته باشد از ما نیست، مقصود رجعتی است که ایمان به آن، اختصاص به آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله دارد، به این معنی که خداوند مردمی از امت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله را بعد از مردن و پیش از روز قیامت زنده می گرداند. و این عقیده خاندان پیغمبر و از معتقدات شیعیان آنهاست و قرآن مجید هم گواه بر آن است. خداوند در ذکر حشر اکبر و قیامت می فرماید: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»، {و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فرو گذار نمی کنیم.}(2) و خدای سبحان درباره حشر در رجعت قبل از روز قیامت می فرماید: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ»، {و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم، پس آنان نگاه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند.}(3) پس خبر داد که حشر دو قسم عام( قیامت) و خاص( رجعت) دارد.

ص: 136

فأخبر سبحانه إن أهل العقاب لو ردهم إلی الدنیا لعادوا إلی الکفر و العناد مع ما شاهدوا فی القبور و فی المحشر من الأهوال و ما ذاقوا من ألیم العذاب.

و قال رحمه الله فی الإرشاد عند ذکر علامات ظهور القائم علیه السلام و أموات ینشرون من القبور حتی یرجعوا إلی الدنیا فیتعارفون فیها و یتزاورون.

و فی المسائل السرویة أنه سئل الشیخ قدس الله روحه عَمَّا یُرْوَی عَنْ مَوْلَانَا جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام: فِی الرَّجْعَةِ وَ مَا مَعْنَی قَوْلِهِ لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَقُلْ بِمُتْعَتِنَا وَ یُؤْمِنْ بِرَجْعَتِنَا(1).

أ هی حشر فی الدنیا مخصوص للمؤمن أو لغیره من الظلمة الجبارین قبل یوم القیامة.

فکتب الشیخ رحمه الله بعد الجواب عن المتعة و أما قوله علیه السلام من لم یقل برجعتنا فلیس منا فإنما أراد بذلک ما یختصه من القول به فی أن الله تعالی یحشر قوما من أمة محمد صلی الله علیه و آله بعد موتهم قبل یوم القیامة و هذا مذهب یختص به آل محمد صلی الله علیه و آله و القرآن شاهد

به قال الله عز و جل فی ذکر الحشر الأکبر یوم القیامة وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً(2) و قال سبحانه فی حشر الرجعة قبل یوم القیامة وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ (3) فأخبر أن الحشر حشران عام و خاص.

ص: 136

و خدای سبحان در حالی که از حشر ظالمان خبر می دهد، در روز قیامت از قول ظالمان می فرماید: «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبیلٍ»، {می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟»}(1)

علمای اهل تسنن در مورد این آیه تأویل باطلی دارند و آن اینکه می گویند: معنای عبارت «ربنا امتّنا اثنتین و احییتنا اثنتین» آن است که خدا آنان را مرده خلق کرده و سپس بعد از حیات، دوباره آنان را می میراند و این معنای دوبار میراندن است! و این مطلب باطل است و بر زبان عرب جاری نمی شود؛ زیرا فعل تنها بر کسی داخل می شود که بر غیر وصفی باشد که لفظ را بر معنایش منطوی کرده؛ یعنی کسی را که خدا به صورت مرده آفریده را نمی توان گفت: خدا او را اماته کرد و میراند؛ بلکه اماته بر کسی صحیح و جاری است که بعد از حیات، مرگ بر او عارض شده باشد. همچنین گفته نمی شود: خدا میتی را زنده کرد، مگر در صورتی که آن میت قبل از احیایش، میت باشد و این برای کسی که قدری تأمل کند واضح است.

و برخی از عامه پنداشته اند که معنای عبارت «ربنا امتّنا اثنتین» مرگی است که بعد از زندگی در قبرها برای پاسخ به سؤالات اتفاق می افتد؛ پس مرگ اول قبل از در قبر نهادن است و مرگ دوم بعد از دفن است. این تأویل نیز از وجهی دیگر باطل است و آن اینکه زنده کردن برای سؤال و جواب، برای تکلیف کردن بدان به پشمانی نیست که در آن حال انسان بر گذشته اش پشیمان شود. و اینکه این قوم دو بار در طول حیاتشان بر آنچه از دستشان رفته پشیمان شدند، دال بر این است که مراد خداوند در این آیه، زنده کردن برای سؤال و جواب نیست، بلکه منظور خدا حیات در رجعت است که برای تکلیف کردن آنان بر پشیمانی بر تفریط هایشان است و آنان چون در رجعت پشیمان نمی شوند، روز جزا بر آنچه از دستشان رفته پشیمان می شوند .

فصل

رجعت در نزد ما امامیه، اختصاص به مؤمنین خالص و کفار خالص دارد و غیر از این دو دسته رجعت ندارند. وقتی خداوند اراده رجعت دادن این دو دسته را می کند، شیاطین به دشمنان خدا الهام می کنند که به خاطر طغیانشان بر خدا به دنیا برگشته اند؛ در نتیجه سرکشی آنان بیشتر می شود و

ص: 137

و قال سبحانه مخبرا عمن یحشر من الظالمین أنه یقول یوم الحشر الأکبر رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ (1) و للعامة فی هذه الآیة تأویل مردود و هو أن قالوا إن المعنی بقوله رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ أنه خلقهم أمواتا ثم أماتهم بعد الحیاة و هذا باطل لا یستمر علی لسان العرب لأن الفعل لا یدخل إلا علی من کان بغیر الصفة التی انطوی اللفظ علی معناها و من خلقه الله أمواتا لا یقال أماته و إنما یقال ذلک فیمن طرأ علیه الموت بعد الحیاة کذلک لا یقال أحیا الله میتا إلا أن یکون قد کان قبل إحیائه میتا(2) و هذا بین لمن تأمله.

و قد زعم بعضهم أن المراد بقوله رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ الموتة التی تکون بعد حیاتهم فی القبور للمساءلة فتکون الأولی قبل الإقبار و الثانیة بعده و هذا أیضا باطل من وجه آخر و هو أن الحیاة للمساءلة لیست للتکلیف فیندم الإنسان علی ما فاته فی حاله و ندم القوم علی ما فاتهم فی حیاتهم المرتین یدل علی أنه لم یرد حیاة المساءلة لکنه أراد حیاة الرجعة التی تکون لتکلیفهم الندم علی تفریطهم فلا یفعلون ذلک فیندمون یوم العرض علی ما فاتهم من ذلک (3).

خدا با دوستان مؤمن خود از آنان انتقام می گیرد و بر اولیای خود، رجعت به سوی آنان را قرار می دهد و احدی از کفار نمی ماند، مگر اینکه به خاطر عذاب و نقمت و عقاب خدا غمگین می شود و زمین از طاغین پاک می شود و دین فقط برای خدا خالص می شود.

و رجعت تنها برای مؤمنان خالص و کامل و منافقان خالص و کامل از اهل اسلام است و در مؤمنان و کافران امت های پیشین رجعت نیست.(1)

فصل

قومی از مخالفان ما گفته اند: چگونه کفار به اسلام بعد از مرگ به طغیان و سرکشی ادامه می دهند، درحالی که عذاب خدا در برزخ را بعینه دیده اند و یقین کرده اند که بر طریقه باطل هستند؟ به آنان می گوییم: این امر عجیب تر از کفاری نیست که پس از آنکه در دنیا با نرمی بر کفر و ضلالتشان دلیل اقامه شده، عذاب خدا را در برزخ مشاهده می کنند و به روشنی آن را می بینند و درک می کنند و آنگاه می گویند: « فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ»، {می گویند: «کاش بازگردانده می شدیم و [دیگر] آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می شدیم.}(2) و خداوند عزوجل می فرماید: « بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»، { ولی چنین نیست] بلکه آنچه را پیش از این نهان می داشتند، برای آنان آشکار شده است. و اگر هم بازگردانده شوند قطعاً به آنچه از آن منع شده بودند برمی گردند و آنان دروغگویند.} پس بعد از حجتی که ذکر کردیم، شبهه ای برای مخالفان و اهل تسنن نسبت به ادعای امامیه باقی نمی ماند و منت برای خداست.(3)

و هم شیخ مفید در کتاب «ارشاد» می نویسد: سید مرتضی رضی اللَّه عنه در پاسخ مسائلی که از شهر «ری» از وی پرسیده اند، از جمله درباره «رجعت» که سؤال کرده بودند: «عده قلیلی از شیعیان عقیده دارند که «رجعت» یعنی بازگشت دولت آل محمد در زمان قائم علیه السّلام نه رجوع بدن های آنها»، چنین فرموده است:

عقیده شیعه امامیه درباره رجعت آن است که خداوند متعال در موقع ظهور امام زمان مهدی علیه السّلام، مردمی از شیعیان آن حضرت را که قبلا مرده بودند، به دنیا برمی گرداند. تا به ثواب یاری او و مساعدت وی و مشاهده دولت آن حضرت فائز گردند. همچنین مردمی از دشمنان آن حضرت را نیز زنده می گرداند تا از آنها انتقام گیرد و آنها نیز از مشاهده ظهور حق و بالا گرفتن دین پیروان حق، زجر بکشند.

دلیل بر اثبات رجعت این است که هیچ عاقلی تردید ندارد که خداوند قدرت بر زنده گردانیدن مردمی در پایان روزگار را دارد. و این معنی فی نفسه محال نیست، زیرا ما بسیاری از مخالفان ر می بینیم که از باب مستحیل بودن رجعت بر شیعه اشکال می کنند؛ پس وقتی ثابت شد که رجعت عقلا جایز

ص: 138

منهم بأولیائه المؤمنین و یجعل لهم الکرة علیهم فلا یبقی منهم إلا من هو مغموم بالعذاب و النقمة و العقاب و تصفو الأرض من الطغاة و یکون الدین لله تعالی.

و الرجعة أنما هی لممحضی الإیمان من أهل الملة و ممحضی النفاق منهم دون من سلف من الأمم الخالیة.

و از حیز قدرت خداوند خارج نیست، راه اثبات آن به این است که می گوییم علمای شیعه اجماع دارند که این معنی واقع می شود، و ما در کتب خود ثابت نموده ایم که اجماع علمای شیعه حجت است، زیرا حاکی از وجود قول امام علیه السّلام است که حتما باید درست باشد.

و تبیین نمودیم که رجعت منافاتی با تکلیف ندارد و انگیزه های افراد در هنگام رجعت، متردد بین طاعت و عصیان است که همان اثبات اختیار است در عرصه ای که هیچ کس گمان نمی برد که مکلف کردن اهل رجعت باطل باشد. و گفتیم همان طور که تکلیف با معجزات و آیات آشکار صحیح است، همچنین در رجعت نیز تکلیف صحیح است، زیرا در رجعت جبری به سمت طاعت و انجام فعل واجب و منع کردن شخص از انجام فعل قبیح نیست.

اما شیعیانی که رجعت را تأویل به بازگشت دولت و اوامر و نواهی امامان علیهم السّلام و نه ابدان مطهر آنان و زنده کردن مردگان کرده اند، وقتی از اثبات رجعت و بیان امکان آن عاجز شدند و گفتند رجعت با تکلیف منافات دارد، اخبار وارده در باب رجعت را به این امور باطل تأویل کردند!

و این درست نیست! زیرا رجعت که با ظواهر روایات نقل شده اثبات نشده که تأویلات در آن راه یابد! چگونه با خبر واحدی که مفید علم نیست، امری را که یقین به صحت آن داریم را اثبات کنیم؟ بلکه عمده در اثبات رجعت، تکیه بر اجماع امامیه بر رجعت دارد که خداوند هنگام قیام قائم علیه السّلام، امواتی را از دوستان و دشمنانش زنده می کند، طبق آنچه گذشت. پس تأویل بر امری که قطعی است چگونه راه می یابد که بگوییم رجعت ابدان نیست و رجعت اوامر و نواهی است؟ پس معنای مؤول گفته شده محتمل نیست. (پایان کلام سید مرتضی)(1)

گفتار سید بن طاوس

سید بن طاووس در کتاب طرائف می گوید: مسلم در صحیح خود از جابر روایت کرده که می گوید: نزد من هفتاد هزار حدیث است که از امام باقر، از پیامبر صلوات الله علیهما و آله دارم و عامه تمام آن را ترک کرده اند

سپس مسلم

ص: 139

و دخولها تحت المقدور فالطریق إلی إثباتها إجماع الإمامیة علی وقوعها فإنهم لا یختلفون فی ذلک و إجماعهم قد بینا فی مواضع من کتبنا أنه حجة لدخول قول الإمام علیه السلام فیه و ما یشتمل علی قول المعصوم من الأقوال لا بد فیه من کونه صوابا.

و قد بینا أن الرجعة لا تنافی التکلیف و أن الدواعی مترددة معنا حین لا یظن ظان أن تکلیف من یعاد باطل و ذکرنا أن التکلیف کما یصح مع ظهور المعجزات الباهرة و الآیات القاهرة فکذلک مع الرجعة فإنه لیس فی جمیع ذلک ملجئ إلی فعل الواجب و الامتناع من فعل القبیح.

فأما من تأول الرجعة فی أصحابنا علی أن معناها رجوع الدولة و الأمر و النهی من دون رجوع الأشخاص و إحیاء الأموات فإن قوما من الشیعة لما عجزوا عن نصرة الرجعة و بیان جوازها و أنها تنافی التکلیف عولوا علی هذا التأویل للأخبار الواردة بالرجعة.

و هذا منهم غیر صحیح لأن الرجعة لم تثبت بظواهر الأخبار المنقولة فیطرق التأویلات علیها فکیف یثبت ما هو مقطوع علی صحته بأخبار الآحاد التی لا توجب العلم و إنما المعول فی إثبات الرجعة علی إجماع الإمامیة علی معناها بأن الله تعالی یحیی أمواتا عند قیام القائم علیه السلام من أولیائه و أعدائه علی ما بیناه فکیف یطرق التأویل علی ما هو معلوم فالمعنی غیر محتمل انتهی.

و قال السید بن طاوس نور الله ضریحه فی کتاب الطرائف روی مسلم فی صحیحه فی أوائل الجزء الأول بإسناده إلی الجراح بن ملیح قال سمعت جابرا یقول عندی سبعون ألف حدیث عن أبی جعفر محمد الباقر علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله ترکوها کلها(1)

ثم ذکر مسلم فی صحیحه بإسناده إلی محمد بن عمر الرازی قال سمعت

ص: 139

از حریز نقل می کند که گفت: جابر بن یزید جعفی را دیدم و از او حدیثی ننوشتم، زیرا که به رجعت عقیده داشت!!

سپس سید می گوید: نگاه کن! خدا رحمتت کند که چگونه خود را از نفع بردن از هفتاد هزار حدیث نبوی صلّی اللَّه علیه و آله به روایت امام باقر علیه السّلام که از بزرگان اهل بیت اوست و تمسک به او، به حکم حدیث ثقلین واجب است، محروم نمودند!

سپس بدان که اکثر مسلمین یا همه آنان زنده شدن مردگان در دنیا را روایت نموده اند و همچنین حدیث زنده کردن خدا مردگان را برای سؤال و جواب در قبور و همچنین روایت اصحاب کهف را و این کتابشان متضمن این آیه است: « أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ.» و هفتاد نفری که با موسی علیه السّلام بودند و صاعقه بر آنان اصابت کرد، و حدیث عزیر علیه السّلام و کسانی که مسیح علیه السّلام آنان را زنده کرد و حدیث جریج که مورد اجماع امت است و حدیث زنده کردن خدا مردگان را برای سؤال و جواب در قبور.

پس چه فرقی بین این روایات و آنچه اهل بیت علیهم السّلام و شیعیانشان نقل فرموده اند

هست؟ و جابر چه گناهی داشته که باید به خاطر عقیده به رجعت حدیثش ساقط باشد؟(1)

همچنین سید بن طاوس در کتاب «سعد السعود» بعد از نقل کلام شیخ طوسی از «تفسیر تبیان» در ذیل آیه «ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»، قومی از اصحاب ما امامیه بر جواز رجعت به این آیه استدلال کرده اند. پس اگر بر جواز رجعت بر این آیه استدلال شود، صحیح است زیرا کسی که از این استدلال منع کند، قرآن خود او را تکذیب می کند، ولی اگر با آن بر وجوب و ثبوت رجعت استدلال شود، قرآن آن را رد نمی کند.

سپس سید رحمه الله می گوید: بدان که کسانی که رسول خدا در شأن آنان فرمود: «من در میان شما دو چیز گرانبها باقی می گذارم؛ کتاب خدا و عترت از اهل بیتم که از هم جدایی ندارند تا در حوض بر من وارد شوند»، در امر زنده کردن خدا عده ای از مردگان از این امت را در حیات دنیا پس از مرگ، یعنی رجعت اختلاف نظر ندارند وقول مخالف و مؤالف از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله را تصدیق می کنند .

اما از اهل سنت، حمیدی (دانشمند معروف اهل تسنن) در کتاب «جمع بین صحیحین» از ابو سعید خدری روایت کرده که پیغمبر فرمود: روش و شیوه امت های پیش، وجب به وجب و ذراع به ذراع بعینه درباره شما نیز جاری خواهد شد،

ص: 140

حریزا یقول لقیت جابر بن یزید الجعفی فلم أکتب عنه لأنه کان یؤمن بالرجعة ثم قال انظر رحمک الله کیف حرموا أنفسهم الانتفاع بروایة سبعین ألف حدیث عن نبیهم صلی الله علیه و آله بروایة أبی جعفر علیه السلام الذی هو من أعیان أهل بیته الذین أمرهم بالتمسک بهم ثم و إن أکثر المسلمین أو کلهم قد رووا إحیاء الأموات فی الدنیا و حدیث إحیاء الله تعالی الأموات فی القبور للمساءلة و قد تقدمت روایتهم عن أصحاب الکهف و هذا کتابهم یتضمن أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ (1) و السبعون الذین أصابتهم الصاعقة مع موسی علیه السلام و حدیث العزیر علیه السلام و من أحیاه عیسی ابن مریم علیهما السلام و حدیث جریج الذی أجمع علی صحته أیضا و حدیث الذین یحییهم الله تعالی فی القبور للمساءلة فأی فرق بین هؤلاء و بین ما رواه أهل البیت علیهم السلام و شیعتهم من الرجعة و أی ذنب کان لجابر فی ذلک حتی یسقط حدیثه و قال رحمه الله أیضا فی کتاب سعد السعود قال الشیخ فی تفسیره التبیان عند قوله تعالی ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (2) استدل بهذه الآیة قوم من أصحابنا علی جواز الرجعة فإن استدل بها علی جوازها کان صحیحا لأن من منع منه و أحاله فالقرآن یکذبه و إن استدل به علی وجوب الرجعة و حصولها فلا ثم قال السید رحمه الله اعلم أن الذین

قال رسول الله صلی الله علیه و آله فیهم إنی مخلف فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی أهل بیتی لن یفترقا حتی یردا علی الحوض.

لا یختلفون فی إحیاء الله جل جلاله قوما بعد مماتهم فی الحیاة الدنیا من هذه الأمة تصدیقا لما روی المخالف و المؤالف عن صاحب النبوة صلی الله علیه و آله أما المخالف

فروی الحمیدی فی الجمع بین الصحیحین عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لتتبعن سنن من قبلکم شبرا بشبر و ذراعا بذراع حتی

ص: 140

تا آنجا که اگر آنها به سوراخ سوسماری رفته باشند، شما نیز خواهید رفت! عرض کردیم: یا رسول اللَّه! آیا شیوه یهود و نصارا در بین ما جریان می یابد؟ فرمود: اگر جریان نیابد، پس شیوه چه کسی جریان یابد؟!

و از جمله زمخشری در تفسیر «کشاف» از حذیفه روایت نموده که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: شما امت اسلام بعد از من شبیه ترین امت ها به بنی اسرائیل هستید و طابق النعل بالنعل از راهی که آنها رفتند، خواهید رفت، تا جایی که من نمی دانم گوساله پرست هم خواهید شد یا نه؟!

سپس سید بن طاوس می گوید: وقتی این پاره ای از روایات آنها در مطابقت شیوه امت اسلام با امت های گذشته و بنی اسرائیل و یهود باشد و قرآن مجید و اخبار متواتر هم گواه بر این است که مردمی از امت های گذشته و یهود وقتی به موسی بن عمران علیه السّلام گفتند: ما به تو ایمان نمی آوریم، مگر اینکه خدا را به طور آشکار به ما بنمایانی، خدا هم آنها را میرانید و سپس زنده گردانید. به همین دلایل که آنها معتقد هستند، می گوییم که در امت اسلام نیز این وضع جریان دارد و خداوند کسانی را بعد از مرگشان دوباره زنده می گرداند (و این همان رجعت به عقیده شیعه است).

عجب این است که من در روایات اهل تسنن دیده ام که آنها بیش از شیعه در این خصوص روایت نقل کرده اند. از جمله در روایات آنها اشاره به این هست که مولی امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از ضربت زدن ابن ملجم و بعد از رحلتش، مانند ذوالقرنین دوباره به دنیا برمی گردد.

چنان که زمخشری در «کشاف» در داستان ذوالقرنین می گوید: و از علی علیه السّلام روایت شده که فرمود: خداوند ابرها را تحت فرمان ذوالقرنین گذارده بود و پرده ها برای او کشیده و نور برایش پخش شد. از آن حضرت علت این را پرسیدند. فرمود: او دوستدار خدا بود. خدا هم او را دوست می داشت. عبد اللَّه بن کوّاء از آن حضرت پرسید: آیا ذوالقرنین پادشاه بود یا پیغمبر؟

فرمود: نه پادشاه بود و نه پیغمبر، ولی او بنده نیکوکاری بود که یک شاخش در راه بندگی خدا ضربت دید و با همان ضربت مرد، سپس خدا او را زنده گرداند. آنگاه شاخ چپش ضربت دید و دوباره مرد، مجددا خداوند او را زنده گردانید و به همین جهت ذوالقرنین خوانده شد. در میان شما مردم هم کسی مانند ذوالقرنین هست!

همچنین من در کتاب های آنها (اهل تسنن) دیده ام که جماعتی (از مردم عادی) را نام برده اند که آنها بعد از مرگ و پیش از دفن و بعد از دفن، به دنیا برگشتند و حرف زدند و چیزها نقل کردند و سپس مردند! از جمله آنچه حاکم نیشابوری از جد حسام بن عبدالرحمان نقل کرده که قاضی نیشابور بوده که مردی بر او داخل شد. به او گفته شد: نزد این مرد حدیث عجیبی است. پرسید: ای مرد! چه می گویی؟ گفت: بدان که من نبش قبر می کردم؛ زنی مرد و من رفتم که قبر او را بیابم و بر او نماز خواندم؛ وقتی شب تاریک شد، رفتم که قبرش را بشکافم و دست بردم که کفنش را بدزدم! آن زن گفت: سبحان الله! آیا مردی از اهل بهشت

ص: 141

لو دخلوا جحر ضب لتبعتموهم قلنا یا رسول الله الیهود و النصاری قال فمن.(1).

و روی الزمخشری فی الکشاف عن حذیفة: أنتم أشبه الأمم سمتا ببنی إسرائیل لترکبن طریقهم حذو النعل بالنعل و القذة بالقذة حتی أنی لا أدری أ تعبدون العجل أم لا.

قال السید فإذا کانت هذه بعض روایاتهم فی متابعة الأمم الماضیة و بنی إسرائیل و الیهود فقد نطق القرآن الشریف و الأخبار المتواترة أن خلقا من الأمم الماضیة و الیهود لما قالوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فأماتهم الله ثم أحیاهم فیکون علی هذا فی أمتنا من یحییهم الله فی الحیاة الدنیا.

و رأیت فی أخبارهم زیادة علی ما تقوله الشیعة من الإشارة إلی أن مولانا علیا یعود إلی الدنیا بعد ضرب ابن ملجم و بعد وفاته کما رجع ذو القرنین فمنها

ما ذکره الزمخشری فی الکشاف: فی حدیث ذی القرنین و عن علی علیه السلام سخر له السحاب و مدت له الأسباب و بسط له النور.

وَ سُئِلَ عَنْهُ فَقَالَ: أَحَبَّ اللَّهَ فَأَحَبَّهُ وَ سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ مَا ذُو الْقَرْنَیْنِ أَ مَلَکٌ أَمْ نَبِیٌّ فَقَالَ لَیْسَ بِمَلَکٍ وَ لَا نَبِیٍّ لَکِنْ کَانَ عَبْداً صَالِحاً ضُرِبَ عَلَی قَرْنِهِ الْأَیْمَنِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَمَاتَ ثُمَّ بَعَثَهُ اللَّهُ فَضُرِبَ عَلَی قَرْنِهِ الْأَیْسَرِ فَمَاتَ فَبَعَثَهُ اللَّهُ وَ سُمِّیَ ذَا الْقَرْنَیْنِ وَ فِیکُمْ مِثْلُهُ.

و رأیت أیضا فی کتب أخبار المخالفین عن جماعة من المسلمین أنهم رجعوا بعد الممات قبل الدفن و بعد الدفن و تکلموا و تحدثوا ثم ماتوا فمن ذلک ما رواه الحاکم النیسابوری فی تاریخه فی حدیث حسام بن عبد الرحمن عن أبیه عن جده و کان قاضی نیسابور دخل علیه رجل فقیل له إن عند هذا حدیثا عجبا فقال یا هذا ما هو فقال اعلم أنی کنت رجلا نباشا أنبش القبور فماتت امرأة فذهبت لأعرف قبرها فصلیت علیها فلما جن اللیل قال ذهبت لأنبش عنها و ضربت یدی إلی کفنها لأسلبها فقالت سبحان الله رجل من أهل الجنة تسلب

ص: 141

از زنی بهشتی سرقت می کند؟ سپس گفت: آیا نمی دانی تو بر من نماز خواندی و خدای عزوجل هر کس را که بر من نماز خواند آمرزید؟

وقتی مخالفین ما از اهل سنت و غیر هم، این گونه موضوعات را از نباش قبور نقل کرده و در کتاب های خود نوشته اند، چرا حاضر نیستند به علمای اهل بیت علیهم السّلام تأسی نموده و قبول کنند که علمای اهل بیت دوباره به دنیا برگردند؟ و برای چه از روایات ائمه اطهار در خصوص رجعت اظهار تنفر می کنند؟! آیا زن مذکور در این حکایت را بالاتر از اهل بیتی می دانند که محل رجوع امور مهمه هستند؟ رجعتی که علمای ما و اهل بیت پیغمبر و شیعیان آنها معتقدند، از جمله علائم و معجزات پیغمبر اسلام صلّی اللَّه علیه و آله است. چرا مقام آن حضرت در نزد اهل تسنن، با انکار رجعت باید از موسی و عیسی و دانیال پیغمبر کمتر باشد؟ زیرا می دانیم که خداوند متعال به دست آنها مردگان بسیاری را زنده گردانید و تمام علمای اهل تسنن هم به اتفاق آن را قبول دارند.(1)

162

شیخ حسن بن سلیمان در کتاب «المختصر» از کتاب سید جلیل حسن بن کبش نقل می کند که وی از کتاب «مقتضب الاثر» به سند خود از سلمان فارسی روایت نموده که گفت: روزی به خدمت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله رسیدم. حضرت فرمود: ای سلمان! خداوند هیچ پیغمبری را مبعوث نکرد جز اینکه دوازده نقیب برای او قرار داد. عرض کردم: یا رسول اللَّه! این معنی را من از یهود و نصارا هم شنیده ام. فرمود: ای سلمان! می دانی آن دوازده تن که خداوند بعد از من برای پیشوایی برگزیده است، چه کسانی هستند؟ عرض کردم: خدا و پیغمبرش بهتر می دانند. فرمود: ای سلمان! خداوند مرا از نور پاک خود آفرید، مرا خواند و اطاعت کردم. از نور من علی را آفرید، او را نیز خواند و اطاعت کرد. سپس از نور من و علی، فاطمه را خلق کرد، و او را نیز خواند و اطاعت کرد. آنگاه از نور من و علی و فاطمه، حسن و حسین را آفرید. آنها را نیز به بندگی و اطاعت خود فراخواند و اطاعت کردند. خدا هم ما را به پنج اسم خود موسوم کرد: خدا محمود است و من محمد هستم. خدا علی است، این هم علی بن ابی طالب است. خدا فاطر السموات و الارض است، این هم فاطمه است. خداوند صاحب احسان است، این هم حسن است. خداوند محسن است، این نیز حسین است.

از آن پس از نور ما و نور حسین، بقیه امامان نه گانه را آفرید و آنها را به پیروی از خود دعوت کرد. آنها نیز پیش از آنکه آسمانی درست شود و زمینی پهن گردد و هوایی و آبی و فرشته ای و بشری باشد، پذیرفتند و خدا را اطاعت کردند. ما با علم خداوند، انواری بودیم. که او را پاک و منزه می دانستیم و از وی اطاعت می کردیم.

سلمان گفت: عرض کردم: یا رسول اللَّه! پدر و مادرم فدایت گردد! کسی که اینان را بشناسد چه پاداشی دارد؟ فرمود: ای سلمان! هر کس عارف به حق آنها باشد و از آنان پیروی کند، دوستان آنها را دوست بدارد، و از دشمنان آنان بیزاری بجوید،

ص: 142

امرأة من أهل الجنة ثم قالت أ لم تعلم أنک ممن صلیت علی و أن الله عز و جل قد غفر لمن صلی علی.

قال السید فإذا کان هذا قد رووه و دونوه عن نباش القبور فهلا کان لعلماء أهل البیت علیهم السلام أسوة به و لأی حال تقابل روایتهم علیهم السلام بالنفور و هذه المرأة المذکورة دون الذین یرجعون لمهمات الأمور و الرجعة التی یعتقدها علماؤنا و أهل البیت علیهم السلام و شیعتهم تکون

من جملة آیات النبی صلی الله علیه و آله و معجزاته و لأی حال تکون منزلته عند الجمهور دون موسی و عیسی و دانیال و قد أحیا الله جل جلاله علی أیدیهم أمواتا کثیرة بغیر خلاف عند العلماء لهذه الأمور.

به خدا قسم با ما خواهد بود. هر جا ما وارد شویم، آنها نیز وارد می شوند و هر جا مسکن کنیم، آنها نیز ساکن می شوند.عرض کردم: یا رسول اللَّه! آیا می شود بدون اینکه اسامی آنها را بدانم، به آنها ایمان داشته باشم؟ فرمود: نه ای سلمان! آنها را تا حسین دانستی (یعنی امیرالمؤمنین و امام حسن علیهما السلام) بعد از حسین، سید العابدین علی بن الحسین، و بعد از او فرزندش محمد بن علی باقر، شکافنده علم اولین و آخرین از انبیا و مرسلین، بعد از او فرزندش جعفر بن محمد لسان صادق خداوند، بعد از او موسی الکاظم صابر در راه خدا، بعد از او علی بن موسی الرضا، راضی به امر خداوند، بعد از او محمد بن علی برگزیده خلق خداوند، بعد از او علی بن محمد هادی، راهنمای خلق به سوی خدا، بعد از او حسن بن علی امین دین خدا، و بعد از او فرزندش مهدی ناطق و قائم بر حق است.

سلمان گفت: من گریستم و عرض کردم: آیا من آنها را درک می کنم؟ فرمود: ای سلمان! تو و امثال تو که آنها را دوست بدارند، با معرفت آنها را درک می کنند. سلمان گفت: خدا را شکر کردم و سپس عرض کردم: یا رسول اللَّه! آیا من تا زمان آنها خواهم بود؟ فرمود: ای سلمان! این آیه را بخوان: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً»، {پس آن گاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد، بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم، تا میان خانه ها [یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند، و این تهدید تحقق یافتنی است. پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم.}(1)

سلمان گفت: گریه من از روی شوق شدت یافت و گفتم: یا رسول اللَّه! این معنی در زمان شما خواهد بود؟ فرمود: آری! و اللَّه در آن زمان من و علی و فاطمه و حسن و حسین و نه امام اولاد حسین علیهم السّلام که همه مظلوم اهل بیت من بودند، همه یک جا جمع خواهیم بود. آنگاه ابلیس و لشکریان او و مؤمنین واقعی و کافران حقیقی حاضر می شوند تا از یکدیگر قصاص کنند، و هیچ کس ظلم نکند. و ماییم تأویل این آیه: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ»، {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم، و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریانشان آنچه را که از جانب آنان بیمناک بودند، بنمایانیم.}

سلمان می گوید: از محضر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برخاستم و باکی نداشتم که چه زمانی به استقبال مرگ بروم و یا مرگ مرا ملاقات کند.

ص: 143

فَهُوَ وَ اللَّهِ مِنَّا یَرِدُ حَیْثُ نَرِدُ وَ یَسْکُنُ حَیْثُ نَسْکُنُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ یَکُونُ إِیمَانٌ بِهِمْ بِغَیْرِ مَعْرِفَةٍ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ فَقَالَ لَا یَا سَلْمَانُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَّی لِی بِهِمْ قَالَ قَدْ عَرَفْتَ إِلَی الْحُسَیْنِ قَالَ ثُمَّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بَاقِرُ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ لِسَانُ اللَّهِ الصَّادِقُ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ غَیْظَهُ صَبْراً فِی اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا لِأَمْرِ اللَّهِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْمُخْتَارُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَادِی إِلَی اللَّهِ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الصَّامِتُ الْأَمِینُ عَلَی دِینِ اللَّهِ ثُمَّ م ح م د سَمَّاهُ بِاسْمِهِ ابْنُ الْحَسَنِ الْمَهْدِیُّ النَّاطِقُ الْقَائِمُ بِحَقِّ اللَّهِ قَالَ سَلْمَانُ فَبَکَیْتُ ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَّی لِسَلْمَانَ لِإِدْرَاکِهِمْ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّکَ مُدْرِکُهُمْ وَ أَمْثَالُکَ وَ مَنْ تَوَلَّاهُمْ حَقِیقَةَ الْمَعْرِفَةِ قَالَ سَلْمَانُ فَشَکَرْتُ اللَّهَ کَثِیراً ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی مُؤَجَّلٌ إِلَی عَهْدِهِمْ قَالَ یَا سَلْمَانُ اقْرَأْ فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً(1) قَالَ سَلْمَانُ فَاشْتَدَّ بُکَائِی وَ شَوْقِی وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِعَهْدٍ مِنْکَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِنَّهُ لَبِعَهْدٍ مِنِّی وَ لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ تِسْعَةِ أَئِمَّةٍ وَ کُلِّ مَنْ هُوَ مِنَّا وَ مَظْلُومٌ فِینَا إِی وَ اللَّهِ یَا سَلْمَانُ ثُمَّ لَیَحْضُرَنَّ إِبْلِیسُ وَ جُنُودُهُ وَ کُلُّ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً حَتَّی یُؤْخَذَ بِالْقِصَاصِ وَ الْأَوْتَارِ وَ الثَّارَاتِ وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً وَ نَحْنُ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ-(2)

قَالَ سَلْمَانُ فَقُمْتُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا یُبَالِی سَلْمَانُ مَتَی لَقِیَ الْمَوْتَ أَوْ لَقِیَهُ.

ص: 143

مؤلف

این روایت را ابن عیاش در «المقتضب» نقل نموده است. سپس ابن عیاش می گوید: از جعابی احوال طاطری را که از روات این حدیث بود، پرسیدم، گفت او مورد وثوق و اطمینان است و طاطر، شمشیری از شمشیر های منسوب به دریاست که در آن البسه ای مسمی به طاطریه بافته می شد و منتسب به آن منطقه بود.(1)

همچنین نوشجانی برای پدرش مصعب بن وهب چنین سروده:

اگر از من بپرسید که من چه دین و آیینی دارم / آنچه آشکارا می گویم مثل چیزی است که مخفی می کنم

من متدین به دین خدایم که همه تحت قدرت اویند / و او قوی و عزت مندی است که خلق را ضعیف در برابر عظمتش آفرید

و رسول خدا افضل پیامبران است که انبیای گذشته / در محکمات کتب خود به آمدنش بشارت داده اند

و علی علیه السّلام و پس از او / یازده نفر امامند و این وعده تخلف ناپذیر الهی است امامان هدایتگر ما بعد از محمد صلّی اللَّه علیه و آله / دوستی خالص من برای آنان است و مادامی که زنده ام، برای آنان اظهار خلوص دارم

هشت تن از آنان مأمورت خود را انجام داده و رفتند / و چهار تن دیگر برای اتمام دوازده تن مورد امید هستند

و من نسبت به رجعت حق آنان مطمئن هستم / مانند اطمینانم به اینکه مردمک چشمم که به یک طرف رفته، بر خواهد گشت(2)

و من به خط بعضی از بزرگان، به خط شهید اول (ره) دیدم که فرمود: صفوانی می گوید: از حضرت رضا علیه السّلام درباره آیه «امتّنا اثنتین...» تا آخر آیه پرسیدم، فرمود: به خدا قسم این آیه تنها در مورد رجعت تحقق خواهد یافت .

ص: 144

باب سی ام: جانشینان مهدی موعود صلوات اللَّه علیه و اولاد او و آنچه بعد از وی روی می دهد

روایات

روایت1.

کمال الدین: ابو بصیر می گوید: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: یابن رسول اللَّه! از پدرت شنیدم که می فرمود: بعد از قائم، دوازده مهدی خواهد بود. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: پدرم فرموده: دوازده مهدی و نفرمود دوازده امام! آنها مردمی از شیعیان ما هستند که مردم را دعوت به دوستی ما و شناسایی ما می کنند.(1)

روایت2.

غیبت شیخ طوسی: حضرت صادق علیه السّلام ضمن حدیث طولانی فرمود: ای ابو حمزه! ما را بعد از قائم یازده مهدی خواهد بود که همه از اولاد حسین علیه السّلام می باشند.(2)

روایت3.

غیبت شیخ طوسی: جابر جعفی می گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام می فرمود: به خدا قسم مردی از ما اهل بیت بعد از مرگش سیصد و نه سال حکومت می کند. پرسیدم: چه زمانی این اتفاق می افتد؟ فرمود: بعد از قائم. پرسیدم: خود قائم علیه السّلام در روزگار خود چند سال می ماند؟ فرمود: نوزده سال. سپس منتصر خروج می کند و خون های حسین علیه السّلام و یارانش را می طلبد و می کشد و اسیر می کند، تا اینکه سفاح خروج می کند.(3)

روایت4.

ارشاد: شیخ مفید می گوید: بعد از دولت قائم آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله دولتی نخواهد بود، مگر آنچه که در روایتی رسیده که اگر خدا بخواهد، اولاد قائم به جای وی می نشینند. این حدیث هم قاطع و اطمینان بخش نیست. غالب روایات می گوید: مهدی موعود چهل روز پیش از قیامت می میرد و در آن چهل روز هرج و مرج خواهد شد و علامت بیرون آمدن

ص: 145

مردگان و روز رستاخیز برای حساب و پاداش اعمال خود آشکار خواهد شد. و اللَّه اعلم.(1)

أقول

قد ورد فی ذلک روایات و قد ذکرها المصنّف- رحمه اللّه- فی المجلد السابع باب الاضطرار الی الحجة منها ما رواه الصدوق فی کمال الدین ج 1 ص 339 باب اتصال الوصیة بإسناده عن عبد اللّه بن سلیمان العامری عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: ما زالت الأرض الا و للّه تعالی فیها حجة یعرف الحلال من الحرام، و یدعو الی سبیل اللّه، و لا تنقطع الحجة من الأرض الا أربعین یوما قبل القیامة، و إذا رفعت الحجة، أغلق باب التوبة فلا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ الآیة. اولئک شرار خلق اللّه و هم الذین یقوم علیهم القیامة.

و روی مثله البرقی فی المحاسن کتاب مصابیح الظلم الباب 21 تحت الرقم 202( ص 236) بتغییر یسیر، و الظاهر أن ذلک کان معتقد الشیعة فی الصدر الأول، فقد روی الکلینی رحمه اللّه فی أصول الکافی باب تسمیة من رآه علیه السلام( ج 1 ص 329) عن عبد اللّه بن جعفر الحمیری قال: اجتمعت أنا و الشیخ أبو عمرو- رحمه اللّه- عند أحمد بن إسحاق، فغمزنی أحمد بن إسحاق أن أساله عن الخلف فقلت له: یا أبا عمرو! انی ارید أن أسألک عن شی ء و ما أنا بشاک فیما أرید أن أسألک عنه فان اعتقادی و دینی أن الأرض. لا تخلو من حجة الا إذا کان قبل یوم القیامة بأربعین یوما، فإذا کان ذلک رفعت الحجة و أغلق باب التوبة، فلم یک ینفع نفسا ایمانها لم تکن آمنت من قبل أو کسبت فی ایمانها خیرا، فأولئک شرار من خلق اللّه، الحدیث.

و لا یخفی أن تلک الروایات انما تحکم بأن الأرض لا تخلو من حجة الا قبل القیامة بأربعین یوما فعند ذلک ترفع الحجة و أمّا أن تلک الحجة هو المهدی المنتظر بحیث تقوم القیامة بعد ملکه بسبع سنین فلا دلالة فیها، و لا یساعده الاعتبار، فکیف ینتظر الإسلام و المسلمون دهرا من الدهور لیخرج الحجة، و یظهر علی الدین کله و لو کره المشرکون ثمّ یکون بعد سبع سنین او سبعین سنة قیام الساعة؟

فاذا لا بد من الرجعة کما دلت علیها الروایات، و لا بدّ و أن یرجع النبیّ و الأئمّة الهدی علیهم السلام لیخضر عود الإسلام و یثمر شجرة الدین و تورق أغصان التقوی و العلم و تشرق الأرض بنور ربها، و لا بأس بأن یسمی کل منهم بالمهدی علیه السلام کما جاءت به الروایات، و سیذکرها المصنّف رحمه اللّه، مع تأویلها.

روایت5.

تفسیر عیاشی: جابر بن یزید جعفی روایت نموده که از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: به خدا قسم مردی از ما اهل بیت، بعد از مرگش سیصد و نه سال سلطنت می کند. عرض کردم: این کِی خواهد بود؟ فرمود: بعد از مرگ قائم است. عرض کردم: قائم در عالم خود چقدر می ماند؟ فرمود: نوزده سال از موقع قیام تا هنگام مرگش. عرض کردم: آیا بعد از مرگ قائم هرج و مرج می شود؟

فرمود: آری، پنجاه سال.

ص: 146

الْأَمْوَاتِ وَ قِیَامُ السَّاعَةِ لِلْحِسَابِ وَ الْجَزَاءِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ (1)و ذکر الطبرسیّ فی إعلام الوری فی آخر الباب الرابع أنّه قد جاءت الروایة الصحیحة أنّه لیس بعد دولة المهدی علیه السلام دولة الا ما ورد من قیام ولده مقامه الا ما شاء اللّه و لم ترد علی القطع و البت و أکثر الروایات انه لن یمضی من الدنیا الا قبل القیامة بأربعین یوما یکون فیها الهرج و علامة خروج الأموات و قیام الساعة و اللّه اعلم.

آنگاه امام منتصر برای خونخواهی خود و یارانش به دنیا باز می گردد. وی بی دینان را به قتل می رساند و به اسارت می برد، تا جایی که می گویند: اگر این شخص از دودمان پیغمبران بود، این همه مردم را به قتل نمی رساند.

طبقات مردم از سفید و سیاه چنان در اطراف او اجتماع کنند که از کثرت و فشار مردم، ناگزیر شود به حرم خدا پناه ببرد. وقتی گرفتاری وی شدت پیدا کرد و امام منتصر وفات یافت، امام سفاح به دنیا برمی گردد، در حالی که از مرگ امام منتصر غضبناک است. پس تمام دشمنان ستمگر ما را می کشد و تمام زمین را مالک می شود، و خداوند کار او را اصلاح می گرداند و سیصد و نه سال سلطنت می کند، آنگاه امام باقر فرمود: ای جابر! می دانی امام منتصر و سفاح کیستند؟ منتصر حسین علیه السّلام و سفاح امیرالمؤمنین صلوات اللَّه علیه است.(1)

روایت6.

غیبت شیخ طوسی:

ص: 147

قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ الْمَنْصُورُ إِلَی الدُّنْیَا فَیَطْلُبُ دَمَهُ وَ دَمَ أَصْحَابِهِ فَیَقْتُلُ وَ یَسْبِی حَتَّی یُقَالَ لَوْ کَانَ هَذَا مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ مَا قَتَلَ النَّاسَ کُلَّ هَذَا الْقَتْلِ فَیَجْتَمِعُ النَّاسُ عَلَیْهِ أَبْیَضُهُمْ وَ أَسْوَدُهُمْ فَیَکْثُرُونَ عَلَیْهِ حَتَّی یُلْجِئُونَهُ إِلَی حَرَمِ اللَّهِ فَإِذَا اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَیْهِ مَاتَ الْمُنْتَصِرُ وَ خَرَجَ السَّفَّاحُ إِلَی الدُّنْیَا غَضَباً لِلْمُنْتَصِرِ فَیَقْتُلُ کُلَّ عَدُوٍّ لَنَا جَائِرٍ وَ یَمْلِکُ الْأَرْضَ کُلَّهَا وَ یُصْلِحُ اللَّهُ لَهُ أَمْرَهُ وَ یَعِیشُ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ وَ یَزْدَادُ تِسْعاً.

ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا جَابِرُ وَ هَلْ تَدْرِی مَنِ الْمُنْتَصِرُ وَ السَّفَّاحُ یَا جَابِرُ الْمُنْتَصِرُ الْحُسَیْنُ وَ السَّفَّاحُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (1).

حضرت صادق از پدران بزرگوارش علیهم السّلام روایت کرده که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله در شب رحلتش به من فرمود: یا اباالحسن! صحیفه و دواتی بیاور! سپس پیغمبر وصیت خود را املا فرمود، تا به اینجا رسید:... یا علی! بعد از من دوازده امام خواهد بود و بعد از آنها دوازده مهدی می باشد. یا علی! تو نخستین آن دوازده امامی. سپس یک یک ائمه را نام برد تا اینکه فرمود: حسن (عسکری) هم این صحیفه را به فرزندش «م ح م د» که از ما آل محمد صلّی اللَّه علیه و آله محفوظ است، تسلیم کند، اینها دوازده امام هستند. بعد از مهدی موعود، دوازده مهدی دیگر خواهد بود، چون او وفات کرد، آن را تسلیم کند به مهدی اول که دارای سه نام است: یک نام مثل نام من، یک نام مانند نام پدرم عبداللَّه و احمد، و اسم سوم مهدی است و او نخستین مؤمن است.(1)

روایت7.

منتخب البصائر: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بعد از قائم، دوازده مهدی خواهد بود از اولاد حسین علیه السّلام.(2)

روایت8.

کامل الزیاره: از حضرمی و او از حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهماالسّلام روایت می کند که آن دو بزرگوار، از شهر کوفه سخن به میان آورده و از جمله فرمودند: در آنجا مسجد سهله است که خدا هیچ پیغمبری را مبعوث نکرد، جز اینکه در آنجا نماز گزارد. به خدا قسم عدل (حقیقی) از آنجا آشکار می شود. قائم به امر الهی در آنجا منزل دارد و کسانی که بعد از وی قیام به امر خدا می کنند نیز در آنجا می باشند. و آن مسجد، منازل پیغمبران و جانشینان آنها و مردان صالح خداست.(3)

مؤلف

این اخبار که ذکر شد با آنچه که میان ما شیعه مشهور است، مخالفت دارد. راه تأویل آنها به دو گونه است: اول اینکه مقصود از دوازده مهدی، پیغمبر و سایر ائمه غیر قائم باشد، به این معنی که آنها بعد از قائم به دنیا رجعت نموده و به نوبت سلطنت می نمایند، و قبلا هم از شیخ حسن بن سلیمان روایت کردیم که مهدی را به همه ائمه تأویل کرده بود و هم او گفت که قائم بعد از مرگش، دوباره به دنیا برمی گردد. و نیز با این روایت می توان بعضی از

ص: 148

بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی کَانَتْ فِیهَا وَفَاتُهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَبَا الْحَسَنِ أَحْضِرْ صَحِیفَةً وَ دَوَاةً فَأَمْلَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَصِیَّتَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً وَ مَنْ بَعْدَهُمْ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً فَأَنْتَ یَا عَلِیُّ أَوَّلُ الِاثْنَیْ عَشَرَ الْإِمَامِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ لْیُسَلِّمْهَا الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی ابْنِهِ م ح م د الْمُسْتَحْفَظِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَذَلِکَ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً ثُمَّ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ أَوَّلِ الْمَهْدِیِّینَ(1) لَهُ ثَلَاثَةُ أَسَامِی اسْمٌ کَاسْمِی وَ اسْمِ أَبِی وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَحْمَدُ وَ الِاسْمُ الثَّالِثُ الْمَهْدِیُّ وَ هُوَ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ.

اخبار مختلفه را که درباره مدت سلطنت قائم آل محمد رسیده است، با هم جمع کرد.

دوم اینکه این مهدی ها، جانشینان قائم باشند که در زمان سایر ائمه که رجعت به دنیا می کنند، مردم را دعوت به دین خدا می نمایند، تا زمان از وجود حجت خالی نماند، هر چند که جانشینان انبیا و ائمه، حجت های خدایند، و اللَّه یعلم .

أقول

و قد عقد الشیخ الحرّ العاملیّ- قدس اللّه روحه- فی کتابه« الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة» بابا فی أنّه هل بعد دولة المهدی علیه السلام دولة أم لا؟

ثمّ انه بعد ما نقل الروایات الواردة فی ذلک نفیا و اثباتا، وجهها بستة وجوه، من أرادها فلیراجع ص 392- 405.

ص: 149

الأخبار المختلفة التی وردت فی مدة ملکه علیه السلام.

و الثانی أن یکون هؤلاء المهدیون من أوصیاء القائم هادین للخلق فی زمن سائر الأئمة الذین رجعوا لئلا یخلو الزمان من حجة و إن کان أوصیاء الأنبیاء و الأئمة أیضا حججا و الله تعالی یعلم 1. قال السیّد المرتضی- رضوان اللّه علیه- فی إمکان ذلک: انا لا نقطع بزوال التکلیف عند موت المهدی علیه السلام، بل یجوز أن یبقی بعده أئمة یقومون بحفظ الدین و مصالح أهله، و لا یخرجنا ذلک عن التسمیة بالاثنی عشریة، لانا کلفنا أن نعلم امامتهم، و قد بینا ذلک بیانا شافیا، فانفردنا بذلک عن غیرنا. انتهی.

باب سی و یکم : توقیعاتی که از ناحیه مقدسه امام زمان علیه السلام شرف صدور یافته است

روایات

روایت1.

غیبت شیخ طوسی: جمعی از علما از ابوالحسن محمد ابن احمد بن داود قمی برای من نقل کردند که گفت: به خط احمد بن ابراهیم نوبختی و املاء ابوالقاسم حسین بن روح، در پشت نامه ای مشتمل بر جواب مسائل اهل قم که از حسین بن روح پرسیده بودند: «آیا این جواب ها از وجود اقدس امام زمان علیه السّلام است یا از محمّد بن علی شلمغانی؟ زیرا که وی گفته است: جواب این مسائل را من داده ام»، حضرت حجت علیه السّلام نوشته بود:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم. ما بر نامه شما واقف شدیم و از مضمون آن اطلاع یافتیم تمام. جواب ها از ماست و آن مخذول ضال مضل معروف به عزاقری لعنة اللَّه علیه، در یک حرف آن دخالت نداشته است. سابقا نیز جواب هایی به وسیله احمد بن بلال و افرادی مانند او به شما می رسید، بدانید که آنها و این مرد ملعون (شلمغانی) همه از اسلام برگشته و مرتد شده اند، خدا آنها را لعنت کند و مورد خشم خود قرار دهد.

و هم در نامه نوشته بود: قبلا می خواستم بدانم که آن جواب ها را (که احمد بن بلال و غیر او) به ما می دادند، از حضرتت بود یا نه؟ جواب آن بدین مضمون صادر گشت: «آگاه باش که آنچه سابقا به وسیله آنها به شما رسید، ضرر نداشت و جواب ها درست بود.»

و هم شیخ در غیبت می نویسد: