بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 49 : تاریخ امام رضا علیه السلام

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

کتاب تاریخ علی بن موسی الرضا و محمد بن علی الجواد و علی بن محمد الهادی و الحسن بن علی العسکری علیه السلام

مقدمة المؤلف رحمه اللّه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی زیّن سماء الدین بالشمس و القمر محمد و علیّ خیر البشر و بالنجوم الباهرة من آلهما أحد عشر صلوات الله علیهم ما لاح نجم و ظهر و لعنة الله علی من تولی عنهم و کفر أما بعد فهذا هو المجلد الثانی عشر من کتاب بحار الأنوار مما ألّفه الخاطئ الخاسر محمد المدعوّ بباقر ابن النحریر الماهر محمد التقی حشرهما الله مع موالیهما فی الیوم الآخر.

**[ترجمه]بسم الله الرحمن الرحیم

ستایش خداوندی راست که آسمان دین را با خورشید فروزان نبوت محمّد مصطفی و ماه تابان ولایت، علی مرتضی و یازده ستاره درخشان از نژاد این دو زینت بخشیده. درود بی پایان بر این خاندان تا در افق آسمان ستارگان چشمک زنند و لعنت خدا بر کسی که از آنها رو برگرداند و کفر ورزد.

اما بعد، این دوازدهمین جلد بحار الأنوار است که به دست بنده خطاپیشه زیانکار، معروف به باقر فرزند استاد ماهر محمّد تقی نوشته شده؛ خداوند هر دو را با سروران آنها محمّد و آلش علیهم السّلام در روز قیامت محشور فرماید .

**[ترجمه]

أبواب تاریخ الإمام المرتجی و السید المرتضی ثامن أئمة الهدی أبی الحسن علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه و علی آبائه و أولاده أعلام الوری

باب 1 ولادته و ألقابه و کناه و نقش خاتمه و أحوال أمّه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ: نَقْشُ خَاتَمِی ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

سهل عن محمد بن عیسی عن الحسین بن خالد عنه علیه السلام: مثله (1).

**[ترجمه]کافی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: نقش انگشتر من «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» - . کهف / 39[1] - است، یعنی هرچه خدا بخواهد و قوتی نیست جز به سبب خداوند.

در همین کتاب این حدیث به سند دیگر نیز منقول است. - . کافی 6 : 473 -

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی]: وُلِدَ علیه السلام سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ وَ قُبِضَ علیه السلام فِی صَفَرٍ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ قَدِ اخْتُلِفَ فِی تَارِیخِهِ إِلَّا أَنَّ هَذَا التَّارِیخَ هُوَ الْأَقْصَدُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا أُمُّ الْبَنِینَ (2).

**[ترجمه]کافی: حضرت رضا علیه السّلام در سال 148 متولد شد و در سن پنجاه و پنج سالگی در ماه صفر سال 203 شهید گردید. در تاریخ فوت آن جناب اختلاف است که آنچه ذکر شد ان شاء الله به صحت نزدیک تر است. مادرش کنیز صاحب فرزندی به نام ام البنین بود. - . کافی 1 : 486 -

**[ترجمه]

«3»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ کَمَالُ الدِّینِ بْنُ طَلْحَةَ: أَمَّا وِلَادَتُهُ علیه السلام فَفِی حَادِیَ عَشَرَ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ لِلْهِجْرَةِ بَعْدَ وَفَاةِ جَدِّهِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِخَمْسِ

ص: 2


1- 1. الکافی ج 6 ص 473.
2- 2. الکافی ج 1 ص 486.

سِنِینَ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ تُسَمَّی الْخَیْزُرَانَ الْمَرْسِیَّةَ وَ قِیلَ شَقْرَاءَ النُّوبِیَّةَ وَ اسْمُهَا أَرْوَی وَ شَقْرَاءُ لَقَبٌ لَهَا وَ کُنْیَتُهُ أَبُو الْحَسَنِ وَ أَلْقَابُهُ الرِّضَا وَ الصَّابِرُ وَ الرَّضِیُّ وَ الْوَفِیُّ وَ أَشْهَرُهَا الرِّضَا(1) وَ أَمَّا عُمُرُهُ فَإِنَّهُ مَاتَ فِی سَنَةِ مِائَتَیْنِ وَ ثَلَاثٍ وَ قِیلَ مِائَتَیْنِ وَ سَنَتَیْنِ مِنَ الْهِجْرَةِ فِی خِلَافَةِ الْمَأْمُونِ فَیَکُونُ عُمُرُهُ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ قَبْرُهُ بِطُوسَ مِنَ خُرَاسَانَ بِالْمَشْهَدِ الْمَعْرُوفِ بِهِ علیه السلام وَ کَانَ مُدَّةُ بَقَائِهِ مَعَ أَبِیهِ مُوسَی علیه السلام أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ بَقَائِهِ بَعْدَ أَبِیهِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ مَوْلِدُهُ علیه السلام سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ وَ تُوُفِّیَ فِی خِلَافَةِ الْمَأْمُونِ بِطُوسَ وَ قَبْرُهُ هُنَاکَ سَنَةَ مِائَتَیْنِ وَ سِتَّةٍ أُمُّهُ سُکَیْنَةُ النُّوبِیَّةُ وَ یُقَالُ وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ وَ قُبِضَ بِطُوسَ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ اسْمُهَا أُمُّ الْبَنِینَ (2).

**[ترجمه]کشف الغمة: ابن طلحه می گوید: ولادت حضرت رضا علیه السّلام در یازدهم ذیحجه سال 153 هجری پنج سال پس از درگذشت جدش حضرت صادق علیه السّلام واقع شد مادرش کنیزی به نام خیزران مرسیه بود. بعضی گفته اند شقراء نوبیه که اسمش اروی و لقبش شقراء بود. کنیه حضرت رضا علیه السّلام ابوالحسن است و لقب هایش: رضا، صابر، رضی، وفی که از همه مشهورتر همان رضا است. - . کشف الغمة 3 : 70 -

اما مدت عمر امام علیه السّلام چون در سال 203 و بعضی 202 گفته اند در خلافت مأمون پس عمر شریف حضرت 49 سال می شود و آرامگاهش در طوس خراسان و در محلی که معروف به مشهد است قرار دارد .

بیست و چهار سال و چند ماه با پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام بود و پس از پدر، بیست و پنج سال زندگی کرد.

حافظ عبدالعزیز گفته است که آن حضرت در سال 153 متولد شد و در سال 306 و زمان خلافت مأمون، در طوس از دنیا رفت و در همان جا مدفون است. مادرش سکینه نوبیه بود. بعضی گفته اند که ایشان در سال 148 در مدینه متولد شد و در سال 203 در طوس از دنیا رفت و در زمان وفات پنجاه و پنج سال داشت. مادرش کنیزی به نام ام البنین بود. - . کشف الغمة 1 : 90 -

**[ترجمه]

«4»

عم، [إعلام الوری]: وُلِدَ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ وُلِدَ لِإِحْدَی عَشَرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِخَمْسِ سِنِینَ وَ قِیلَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا أُمُّ الْبَنِینَ وَ اسْمُهَا نَجْمَةُ وَ یُقَالُ سَکَنُ النُّوبِیَّةُ وَ یُقَالُ تُکْتَمُ وَ قُبِضَ علیه السلام بِطُوسَ مِنْ خُرَاسَانَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادَ فِی آخِرِ صَفَرٍ وَ قِیلَ إِنَّهُ تُوُفِّیَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِسَبْعٍ بَقِینَ مِنْهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ کَانَتْ مُدَّةُ إِمَامَتِهِ وَ خِلَافَتِهِ لِأَبِیهِ عِشْرِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ فِی أَیَّامِ إِمَامَتِهِ بَقِیَّةُ مُلْکِ الرَّشِیدِ وَ مَلِکَ مُحَمَّدٌ الْأَمِینُ بَعْدَهُ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً ثُمَّ خُلِعَ الْأَمِینُ وَ أُجْلِسَ عَمُّهُ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْمَهْدِیِّ الْمَعْرُوفُ بِابْنِ شَکْلَةَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ أُخْرِجَ مُحَمَّدٌ ثَانِیَةً وَ بُویِعَ لَهُ وَ بَقِیَ بَعْدَ

ص: 3


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 70.
2- 2. المصدر ج 3 ص 90.

ذَلِکَ سَنَةً وَ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ وَ قَتَلَهُ طَاهِرُ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مَلِکَ الْمَأْمُونُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَارُونَ بَعْدَهُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ اسْتُشْهِدَ علیه السلام فِی أَیَّامِ مُلْکِهِ.

**[ترجمه]اعلام الوری: حضرت رضا علیه السّلام به سال 148 هجری در مدینه متولد شد. بعضی گفته اند که آن حضرت روز جمعه یازدهم ذی قعده سال 153 و پنج سال پس از فوت حضرت صادق علیه السّلام متولد شد. گفته شده که ایشان روز پنج شنبه متولد شده است. مادرش کنیز فرزندداری به نام ام البنین بود که او را نجمه می گفتند. بعضی نام او را سکن نوبیه و برخی تکتم نیز گفته اند. و گفته شده که در روز آخر صفر، در طوس خراسان و در قریه سناباد از دنیا رفته است. بعضی گفته اند که هفت روز به آخر ماه رمضان سال 202 از دنیا رفته و در آن زمان پنجاه و پنج سال داشته و مدت امامت و خلافتش بیست سال بوده است.

مدت امامت ایشان مصادف با اواخر سلطنت هارون الرشید و خلافت محمّد امین به مدت سه سال و بیست و پنج روز بوده است. سپس او را خلع کردند و عمویش ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله چهارده روز به جای او نشست و باز دوباره محمّد را آوردند و با او بیعت کردند. وی بار دوم یک سال و هفت ماه خلیفه بود تا اینکه به وسیله طاهر بن حسین کشته شد. سپس مأمون به خلافت رسید که او را عبداللَّه بن هارون می گفتند و بیست سال خلافت کرد. حضرت رضا علیه السّلام در زمان خلافت او شهید شد. - . اعلام الوری: 313 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ ابْنُ نَاتَانَةَ وَ الْهَمَدَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام إِنَّ قَوْماً مِنْ مُخَالِفِیکُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ إِنَّمَا سَمَّاهُ الْمَأْمُونُ الرِّضَا لِمَا رَضِیَهُ لِوِلَایَةِ عَهْدِهِ فَقَالَ علیه السلام کَذَبُوا وَ اللَّهِ وَ فَجَرُوا بَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَمَّاهُ بِالرِّضَا علیه السلام لِأَنَّهُ کَانَ رَضِیَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی سَمَائِهِ وَ رَضِیَ لِرَسُولِهِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فِی أَرْضِهِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ أَ لَمْ یَکُنْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ آبَائِکَ الْمَاضِینَ علیهم السلام رَضِیَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ علیه السلام فَقَالَ بَلَی فَقُلْتُ فَلِمَ سُمِّیَ أَبُوکَ علیه السلام مِنْ بَیْنِهِمُ الرِّضَا قَالَ لِأَنَّهُ رَضِیَ بِهِ الْمُخَالِفُونَ مِنْ أَعْدَائِهِ کَمَا رَضِیَ بِهِ الْمُوَافِقُونَ مِنْ أَوْلِیَائِهِ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنْ آبَائِهِ علیهم السلام فَلِذَلِکَ سُمِّیَ مِنْ بَیْنِهِمُ الرِّضَا علیه السلام (1).

ع، [علل الشرائع] أحمد بن علی بن إبراهیم عن أبیه عن جده: مثله (2)- مع، [معانی الأخبار] مرسلا: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بزنطی می گوید: به حضرت جواد علیه السّلام عرض کردم: گروهی از مخالفین شما معتقدند که لقب رضا را مأمون به پدر شما داد، چون راضی شد که ولی عهد او باشد! فرمود: به خدا دروغ گفته اند و کار نابجایی کرده اند. خداوند بزرگ او را رضا نامیده، زیرا او در آسمان ها مورد رضایت خدا بود و در زمین مورد پسند پیامبر اکرم و ائمه طاهرین علیهم السّلام.

عرض کردم: مگر تمام آباء و اجداد شما از ائمه طاهرین علیهم السّلام مورد پسند خدا و پیامبر و ائمه نبودند؟ فرمود: چرا. عرض کردم: پس چرا پدرت را بین آنها رضا لقب داده اند؟ فرمود: چون مخالفین نیز او را چنان پسندیدند که دوستان و موافقین نیز پسندیده بودند، ولی این موفقیت برای هیچ کدام از آباء گرامش علیهم السّلام دست نداد. به همین جهت در میان ائمه به رضا ملقب شد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 13 -

در علل الشرائع - . علل الشرائع 1 : 226 - و معانی الاخبار - . معانی الاخبار: 65 - نیز مثل این حدیث نقل شده است.

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَفْصٍ قَالَ: کَانَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام یُسَمِّی وَلَدَهُ عَلِیّاً علیه السلام الرِّضَا وَ کَانَ یَقُولُ ادْعُوا لِی وَلَدِیَ الرِّضَا وَ قُلْتُ لِوَلَدِیَ الرِّضَا وَ قَالَ لِی وَلَدِیَ الرِّضَا وَ إِذَا خَاطَبَهُ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: سلیمان بن حفص می گوید: موسی بن جعفر علیه السّلام فرزندش علی را رضا لقب داده بود و می فرمود: فرزند من را رضا صدا بزنید! می فرمود: به رضا چنین گفتم! رضا به من چنین گفت! و وقتی او را مخاطب قرار می داد می فرمود: یا ابا الحسن! - . عیون اخبارالرضا 1 : 14 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مِیثَمٍ یَقُولُ: مَا رَأَیْتُ أَحَداً قَطُّ أَعْرَفَ بِأَمْرِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ أَخْبَارِهِمْ

ص: 4


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 13.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 226.
3- 3. معانی الأخبار ص 65.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 14.

وَ مَنَاکِحِهِمْ مِنْهُ قَالَ اشْتَرَتْ حَمِیدَةُ الْمُصَفَّاةُ وَ هِیَ أُمُّ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ کَانَتْ مِنْ أَشْرَافِ الْعَجَمِ جَارِیَةً مُوَلِّدَةً وَ اسْمُهَا تُکْتَمُ وَ کَانَتْ مِنْ أَفْضَلِ النِّسَاءِ فِی عَقْلِهَا وَ دِینِهَا وَ إِعْظَامِهَا لِمَوْلَاتِهَا حَمِیدَةَ الْمُصَفَّاةِ حَتَّی أَنَّهَا مَا جَلَسَتْ بَیْنَ یَدَیْهَا مُنْذُ مَلَکَتْهَا إِجْلَالًا لَهَا فَقَالَتْ لِابْنِهَا مُوسَی علیه السلام یَا بُنَیَّ إِنَّ تُکْتَمَ جَارِیَةٌ مَا رَأَیْتُ جَارِیَةً قَطُّ أَفْضَلَ مِنْهَا وَ لَسْتُ أَشُکُّ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَیُطَهِّرُ نَسْلَهَا إِنْ کَانَ لَهَا نَسْلٌ وَ قَدْ وَهَبْتُهَا لَکَ فَاسْتَوْصِ بِهَا خَیْراً فَلَمَّا وَلَدَتْ لَهُ الرِّضَا علیه السلام سَمَّاهَا الطَّاهِرَةَ قَالَ فَکَانَ الرِّضَا علیه السلام یَرْتَضِعُ کَثِیراً وَ کَانَ تَامَّ الْخَلْقِ فَقَالَتْ أَعِینُونِی بِمُرْضِعَةٍ فَقِیلَ لَهَا أَ نَقَصَ الدَّرُّ فَقَالَتْ لَا أَکْذِبُ وَ اللَّهِ مَا نَقَصَ وَ لَکِنْ عَلَیَّ وِرْدٌ مِنْ صَلَاتِی وَ تَسْبِیحِی وَ قَدْ نَقَصَ مُنْذُ وَلَدْتُ قَالَ الْحَاکِمُ أَبُو عَلِیٍّ قَالَ الصَّوْلِیُّ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ اسْمَهَا تُکْتَمُ قَوْلُ الشَّاعِرِ یَمْدَحُ الرِّضَا علیه السلام:

أَلَا إِنَّ خَیْرَ النَّاسِ نَفْساً وَ وَالِداً***وَ رَهْطاً وَ أَجْدَاداً عَلِیُّ الْمُعَظَّمُ

أَتَتْنَا بِهِ لِلْعِلْمِ وَ الْحِلْمِ ثَامِناً***إِمَاماً یُؤَدِّی حُجَّةَ اللَّهِ تُکْتَمُ

وَ قَدْ نَسَبَ قَوْمٌ هَذَا الشِّعْرَ إِلَی عَمِّ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ لَمْ أَرْوِهِ لَهُ وَ مَا لَمْ یَقَعْ لِی رِوَایَةً وَ سَمَاعاً فَإِنِّی لَا أُحَقِّقُهُ وَ لَا أُبْطِلُهُ بَلِ الَّذِی لَا أَشُکُّ فِیهِ أَنَّهُ لِعَمِّ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ:

کَفَی بِفِعَالِ امْرِئٍ عَالِمٍ***عَلَی أَهْلِهِ عَادِلًا شَاهِداً

أَرَی لَهُمْ طَارِفاً مُونِقاً***وَ لَا یُشْبِهُ الطَّارِفُ التَّالِدَا

یُمَنُّ عَلَیْکُمْ بِأَمْوَالِکُمْ***وَ تُعْطَوْنَ مِنْ مِائَةٍ وَاحِداً

فَلَا یَحْمَدُ اللَّهَ مُسْتَبْصِرٌ***یَکُونُ لِأَعْدَائِکُمْ حَامِداً

فَضَلْتَ قَسِیمَکَ فِی قُعْدُدٍ***کَمَا فَضَلَ الْوَالِدُ الْوَالِدَا

قَالَ الصَّوْلِیُّ وَجَدْتُ هَذِهِ الْأَبْیَاتَ بِخَطِّ أَبِی عَلَی ظَهْرِ دَفْتَرٍ لَهُ یَقُولُ فِیهِ أَنْشَدَنِی أَخِی لِعَمِّهِ فِی عَلِیٍّ یَعْنِی الرِّضَا علیه السلام تَعْلِیقٌ مُتَوَقٍّ فَنَظَرْتُ فَإِذَا هُوَ بِقَسِیمِهِ فِی الْقُعْدُدِ الْمَأْمُونَ لِأَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ هُوَ الثَّامِنُ مِنْ آبَائِهِمَا جَمِیعاً وَ تُکْتَمُ مِنْ أَسْمَاءِ نِسَاءِ الْعَرَبِ قَدْ جَاءَتْ فِی الْأَشْعَارِ کَثِیراً مِنْهَا فِی شِعْرٍ:

ص: 5

طَافَ

الْخَیَالانِ فَهَاجَا سَقَماً***خَیَالُ تُکْنَی وَ خَیَالُ تُکْتَمَا

قَالَ الصَّوْلِیُّ وَ کَانَتْ لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ الصَّوْلِیِّ عَمِّ أَبِی فِی الرِّضَا علیه السلام مَدَائِحُ کَثِیرَةٌ أَظْهَرَهَا ثُمَّ اضْطُرَّ إِلَی أَنْ سَتَرَهَا وَ تَتَبَّعَهَا فَأَخَذَهَا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَ قَدْ رَوَی قَوْمٌ أَنَّ أُمَّ الرِّضَا علیه السلام تُسَمَّی سَکَنَ النُّوبِیَّةَ وَ سُمِّیَتْ نَجْمَةَ وَ سُمِّیَتْ سِمَانَ وَ تُکْنَی أُمَّ الْبَنِینَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عون بن محمّد کندی می گوید: ابوالحسن علی بن میثم که کسی هرگز به احوال ائمه علیهم السّلام و زندگی و ازدواج آنها واردتر از او نبود گفت: حمیدة مصفاة که مادر حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام و از بزرگ زادگان عجم بود، کنیزی زایمان کرده به نام تکتم خرید که از نظر دینی و عقل و احترام نسبت به سرور خود حمیدة مصفاة، از شایسته ترین زنان محسوب می شد، به طوری که به احترام بانوی خود، در تمام مدتی که در ملک او بود، در مقابلش ننشست .

آن حضرت روزی به فرزندش حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کرد: تکتم زنی است که تاکنون از او بهتر ندیده ام. یقین دارم اگر صاحب فرزند شود، نسل پاکی خواهد داشت. او را به تو بخشیدم؛ قدرش را بدان!

وقتی حضرت رضا علیه السّلام از او متولد شد، امام کاظم علیه السّلام لقب طاهره به او داد. ابن میثم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام خیلی شیر می خورد و فرزندی سالم و فربه بود. تکتم گفت: یک زن شیرده برایم پیدا کنید! گفتند: شیرت کم شده؟ گفت: دروغ نمی گویم، کم نشده، ولی دعاها و نمازهایی می خواندم که از هنگام ولادت او ادعیه ام کم شده است.

حاکم ابو علی گفت: صولی می گفت: دلیل اینکه نام مادر حضرت رضا علیه السّلام تکتم بوده، این شعر شاعر است که آن جناب را مدح می کند:

آگاه باشید بهترین مردم از حیث پاکی نفس و پدر و قوم و اجداد، علیّ بن موسی الرضاست که بسیار با عظمت است

مادر او تکتم، برای علم و حلم هشتمین امام را که حجت های خدا را ادا می کند آورده است

بعضی این شعر را به عموی او ابو ابراهیم بن عباس نسبت داده اند، ولی چنین روایتی به من نرسیده. آنچه که ندیده و نشنیده باشم برایم ثابت نمی شود و آن را رد هم نمی کنم، ولی شعری که شک ندارم متعلق به عموی ابو ابراهیم بن عباس است، این شعر است:

اعمال شخص عالم، کافی است که برای اهلش شاهدی عادل باشد

می بینم که مالی نو و تازه و قابل توجّه دارند و این مال تازه شباهتی به آن مال قدیمی ندارد

بر شما (ای اهل بیت پیامبر) با اموال خودتان منّت می گذارند و فقط یک صدم از اموالتان را به شما می پردازند

آن کسی که (یا آن شیعه ای که) دشمنان شما را مدیحه سرایی کند، خداوند را حمد و سپاس نگفته است تو بر مأمون (که هر دو نسل هشتم از عبدالمطّلب هستید) برتری داری، همان طور که پدرانت بر پدران او برتری داشتند

صولی گوید: این ابیات را با خطّ پدرم، پشت دفتری که مال او بود یافتم. پدرم درباره این اشعار می گفت: «رادرم این اشعار را برایم خوانده و گفته مربوط به عمویمان است که درباره علیّ، یعنی «رضا» علیه السّلام سروده است و در آن دفتر حاشیه ناخوانایی با این مضمون به چشم می خورد: «مراد از «قسیمه فی القعدد»، مأمون است.» زیرا حضرت رضا علیه السّلام و مأمون هر دو با هشت پشت به جناب عبدالمطلب می رسیدند.» و تکتم اسمی است عربی که در اشعار، زیاد به چشم می خورد، از جمله:

دو خیال به طواف آمدند و در اثر بیماری پژمرده شدند؛ خیال زنی تکنی نام و زنی تکتم نام

صولی می گوید: ابراهیم بن عباس عموی پدرم، درباره حضرت رضا علیه السّلام اشعار زیادی داشت که آشکارا آنها را می خواند. اما بعد مجبور شد که آنها را پنهان کند و از هر گوشه و کنار آنها را جمع می کرد. بعضی گفته اند که نام مادر حضرت رضا علیه السّلام، سکن نوبیه بود و نجمه نیز نامیده می شد. نام او را سمان هم گفته اند و کنیه اش ام البنین بود. - . عیون اخبارالرضا 1 : 14 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی حدیث شریح إن رجلا اشتری جاریة و شرطوا أنها مولدة فوجدها تلیدة المولدة التی ولدت بین العرب و نشأت مع أولادهم و تأدبت بآدابهم و التلیدة التی ولدت ببلاد العجم و حملت و نشأت ببلاد العرب انتهی.

قوله و کان تامّ الخلق لعل المراد به هنا عظم الجثة و قوله تکتم فاعل أتتنا و الطارف المستحدث خلاف التالد و المراد بالطارف الرضا علیه السلام و بالتالد المأمون.

قوله یمنّ علیکم علی البناء للمجهول و الخطاب للرضا و کذا قوله تعطون علی بناء المجهول أی یمن المخالفون علیکم من أموالکم التی فی أیدیهم من مائة واحدا أی قلیلا من کثیر و قال الجوهری رجل قُعْدُدٌ و قُعْدَدٌ إذا کان قریب الآباء إلی الجد الأکبر و کان یقال لعبد الصمد بن علی بن عبد الله بن عباس قعدد بنی هاشم و قال الفیروزآبادی قعید النسب و قعدد و قعدد و أقعد و قعدود قریب الآباء من الجد الأکبر و القعدد البعید الآباء منه ضد(2)

أی فضلت المأمون الذی هو قسیمک فی قرب الانتساب إلی عبد المطلب و شریکک فیه کما فضل والدک والده أی کل من آبائک آباءه.

قوله تعلیق متوق من التوقی أی وجدت فی تلک الورقة تعلیقا أی حاشیة علقها علیها مغشوشة لم یوضحها نقیة ففسر فیها قسیمه فی القعدد بالمأمون

ص: 6


1- 1. المصدر ص 14- 16.
2- 2. الصحاح ص 523، القاموس ج 1 ص 328.

و الأصوب فقسیمه کما فی بعض النسخ و علی ما فی أکثر النسخ الحمل علی المجاز و صحح الفیروزآبادی تکنی و تکتم علی بناء المجهول و قال کل منهما اسم لامرأة(1).

**[ترجمه]جزری در شرح حدیث شریح می گوید: مردی کنیزی خرید و شرط کردند که عرب باشد، ولی دیدند عجم است. «مولده» کنیزی است که بین عرب متولد شده و با اولاد عرب بزرگ شده و متأدب به آداب آنان است و «تلیده» کنیزی است که در بلاد عجم متولد شده و در بلاد عجم حامله شده و رشد کرده است. (پایان کلام جزری)

عبارت «و کان تامّ الخلق» شاید مراد از آن در اینجا بزرگی جثه باشد و کلمه «تکتم»، فاعل «اتتنا» است و «طارف» چیز جدید را گویند، بر خلاف «تالد» که چیز قدیمی را گویند. و منظور از «طارف» حضرت رضا علیه السّلام و مراد از تالد، مأمون لعنه الله است.

عبارت «یُمنّ علیکم» مبنی بر مجهول است و خطاب شاعر به حضرت رضا علیه السّلام است. همچنین عبارت «تُعطون» مبنی بر مجهول است، یعنی مخالفان شما با اموالی که در دست دارند بر شما منت می گذارند که از صد سهم، یکی را به شما بدهند، یعنی کمی از اموال زیاد را. جوهری می گوید: «رجل قُعدُدٌ« و قُعدَدٌ کسی را گویند که پدرانش از حیث سن، به جد اکبرش نزدیک باشند و به این عبدالصمد بن علی بن عبدالله بن عباس، قعدد بنی هاشم گفته می شد. و فیروزآبادی می گوید: «قعید النسب» و قعدد و قعدد و اقعد و قعدود کسی را می گویند که پدرانش از حیث سن به جد بزرگ تر نزدیک باشند و «قعدد» به معنای کسی که از حیث سن از اجدادش دور است نیز گفته می شود، و این از واژگان ضد است. و معنا این می شود: ای امام رضا! شما بر مأمون فضیلت داری، با اینکه مأمون از حیث نزدیکی نسب به عبدالمطلب با تو شریک است، همان طور که پدرت موسی بن جعفر علیهما السّلام نیز بر هارون پدر مأمون فضیلت دارد و همه پدران شما، بر همه پدران او برتری دارند.

کلمه «تعلیق مُتوّق» از ریشه «توقّی» است، یعنی در آن ورقه حاشیه ناخوانایی دیدم که به طور پاکیزه و منقّی نبود و در آن قسیم حضرت در قعدد تفسیر به مأمون شده بود و صحیح تر نیز همین است، چنان چه در بعضی نسخ وارد شده، و طبق آنچه در اکثر نسخ آمده، باید حمل بر مجاز شود و فیروزآبادی «تکنی» و «تکتم» را مبنی بر مجهول صحیح دانسته و گفته: در این شعر هر دو اسم زنی هستند.

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا اشْتَرَتْ حَمِیدَةُ أُمُّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام أُمَّ الرِّضَا علیه السلام نَجْمَةَ ذَکَرَتْ حَمِیدَةُ أَنَّهَا رَأَتْ فِی الْمَنَامِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهَا یَا حَمِیدَةُ هِیَ [هَبِی] نَجْمَةَ لِابْنِکَ مُوسَی فَإِنَّهُ سَیُولَدُ لَهُ مِنْهَا خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَوَهَبَتْهَا لَهُ فَلَمَّا وَلَدَتْ لَهُ الرِّضَا علیه السلام سَمَّاهَا الطَّاهِرَةَ وَ کَانَتْ لَهَا أَسْمَاءٌ مِنْهَا نَجْمَةُ وَ أَرْوَی وَ سَکَنُ وَ سِمَانُ وَ تُکْتَمُ وَ هُوَ آخِرُ أَسَامِیهَا.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ مِیثَمٍ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ: سَمِعْتُ أُمِّی تَقُولُ کَانَتْ نَجْمَةُ بِکْراً لَمَّا اشْتَرَتْهَا حَمِیدَةُ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن میثم از پدر خود نقل کرد که وقتی حمیده مادر موسی بن جعفر علیهما السّلام، نجمه، مادر حضرت رضا علیه السّلام را خرید گفت: در خواب پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیدم که فرمود: حمیده! این نجمه متعلق به فرزند تو موسی است، زیرا برایش از او فرزندی که بهترین فرد روی زمین است متولد خواهد شد. حمیده نجمه را به موسی بن جعفر علیهما السّلام بخشید. پس از تولد حضرت رضا او را طاهره نامید و چند اسم داشت از جمله: نجمه، اروی، سکن، سمان، تکتم. آخرین اسمش نیز همین تکتم بود.

علی بن میثم می گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: مادرم گفت: وقتی حمیده نجمه را خرید، دختر و بکر بود. - . عیون اخبارالرضا 1 : 16 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام هُوَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ تُسَمَّی تُکْتَمُ عَلَیْهِ اسْتَقَرَّ اسْمُهَا حِینَ مَلَکَهَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صولی گفت: ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیهما السّلام نسبش چنین است: علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام. مادرش که کنیزی صاحب فرزند بود، تکتم نام داشت. این نام از وقتی که حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام مالک او شد، روی او ماند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 14 -

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: نَقْشُ خَاتَمِهِ علیه السلام وَلِیُّ اللَّهِ.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: نقش انگشتری حضرت رضا علیه السّلام «ولی اللَّه» بود.

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی زَکَرِیَّا الْوَاسِطِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَدَ وَ حَدَّثَنِی مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَدَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام: هَلْ عَلِمْتَ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ قَدِمَ قُلْتُ لَا قَالَ بَلَی قَدْ قَدِمَ رَجُلٌ فَانْطَلِقْ بِنَا إِلَیْهِ فَرَکِبَ وَ رَکِبْنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الرَّجُلِ فَإِذَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ مَعَهُ رَقِیقٌ فَقَالَ لَهُ اعْرِضْ عَلَیْنَا فَعَرَضَ عَلَیْنَا تِسْعَ جَوَارٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لَا حَاجَةَ لِی فِیهَا ثُمَّ قَالَ لَهُ اعْرِضْ عَلَیْنَا قَالَ مَا عِنْدِی شَیْ ءٌ

ص: 7


1- 1. القاموس ج 4 ص 169 و ص 384.
2- 2. المصدر ص 16 و 17.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 14.

فَقَالَ بَلَی اعْرِضْ عَلَیْنَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا عِنْدِی إِلَّا جَارِیَةٌ مَرِیضَةٌ فَقَالَ لَهُ مَا عَلَیْکَ أَنْ تَعْرِضَهَا فَأَبَی عَلَیْهِ ثُمَّ انْصَرَفَ ثُمَّ إِنَّهُ أَرْسَلَنِی مِنَ الْغَدِ إِلَیْهِ فَقَالَ لِی قُلْ لَهُ کَمْ غَایَتُکَ فِیهَا فَإِذَا قَالَ کَذَا وَ کَذَا فَقُلْ قَدْ أَخَذْتُهَا فَأَتَیْتُهُ فَقَالَ مَا أُرِیدُ أَنْ أَنْقُصَهَا مِنْ کَذَا وَ کَذَا قُلْتُ قَدْ أَخَذْتُهَا وَ هُوَ لَکَ فَقَالَ هِیَ لَکَ وَ لَکِنْ مَنِ الرَّجُلُ الَّذِی کَانَ مَعَکَ بِالْأَمْسِ فَقُلْتُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ مِنْ أَیِّ بَنِی هَاشِمٍ (1) فَقُلْتُ مَا عِنْدِی أَکْثَرُ مِنْ هَذَا فَقَالَ أُخْبِرُکَ عَنْ هَذِهِ الْوَصِیفَةِ إِنِّی اشْتَرَیْتُهَا مِنْ أَقْصَی الْمَغْرِبِ فَلَقِیَتْنِی امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَتْ مَا هَذِهِ الْوَصِیفَةُ مَعَکَ فَقُلْتُ اشْتَرَیْتُهَا لِنَفْسِی فَقَالَتْ مَا یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ هَذِهِ الْوَصِیفَةُ عِنْدَ مِثْلِکَ إِنَّ هَذِهِ الْجَارِیَةَ یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ عِنْدَ خَیْرِ أَهْلِ الْأَرْضِ فَلَا تَلْبَثُ عِنْدَهُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی تَلِدَ مِنْهُ غُلَاماً یَدِینُ لَهُ شَرْقُ الْأَرْضِ وَ غَرْبُهَا قَالَ فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَلَمْ تَلْبَثْ عِنْدَهُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی وَلَدَتْ عَلِیّاً علیه السلام (2).

یج، [الخرائج و الجرائح] عن هشام بن الأحمر: مثله (3)- شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب عن هشام بن أحمر: مثله (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هشام بن احمد گفت: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: آیا نشنیدی برده فروشی از مغرب آمده باشد؟ گفتم: نه. فرمود: چرا یک نفر آمده، حرکت کن با هم برویم پیش او! هر دو سوار بر مرکب شده و رفتیم. دیدم مردی با چند برده از طرف مغرب آمده است. فرمود کنیزهای خود را نشان بده. نُه کنیز نشان داد؛ هر کدام را که موسی بن جعفر علیه السّلام مشاهده می کرد می فرمود: این را نمی خواهم. باز هم فرمود: بیاور! گفت: دیگر کنیزی نمانده؟ فرمود: چرا هنوز هست. گفت: نه به خدا. فقط کنیز مریضی دارم. فرمود: چه می شود؟ همان را هم نشان بده! او از نشان دادن امتناع نمود. امام علیه السّلام برگشت. فردا صبح مرا پیش او فرستاد. فرمود: به او بگو آن کنیز را به چند می خواهی بفروشی؟ او خواهد گفت: به فلان مبلغ! بگو خریدم.

من نزد آن مرد برده فروش آمدم و پیغام را رساندم. گفت: از فلان مبلغ کمتر نمی دهم! گفتم: من به همان مبلغ از تو خریدم. او هم قبول کرد و گفت: آن مردی که دیروز با تو بود که بود؟ گفتم: مردی از بنی هاشم است. پرسید: کدام بنی هاشم؟ گفتم: بیشتر از این نمی دانم. گفت: من داستان این کنیز را برایت نقل می کنم؛ او را از دوردست های مغرب خریدم. زنی از اهل کتاب مرا دید و گفت: این کنیز همراه تو چه می کند؟ گفتم: او را برای خودم خریده ام. گفت: چنین کنیزی شایسته نیست نزد چون تو باشد. او باید نزد بهترین فرد روی زمین باشد. به زودی فرزندی از او متولد خواهد شد که شرق و غرب تابع او می شوند. راوی می گوید: کنیز را برای حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام آوردم. چیزی نگذشت که حضرت رضا علیه السّلام از آن کنیز متولد شد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 17 -

در خرائج و جرائح - . خرائج و جرائح: 235 - و در ارشاد مفید - . ارشاد: 287 - نیز این روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

«12»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ ابْنُ الْخَشَّابِ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ: تُوُفِّیَ علیه السلام وَ لَهُ تِسْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ أَشْهُرٌ فِی سَنَةِ مِائَتَیْ سَنَةٍ وَ سِتَّةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ فَکَانَ مَوْلِدُهُ سَنَةَ مِائَةٍ وَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ بَعْدَ مُضِیِّ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بِخَمْسِ سِنِینَ وَ أَقَامَ مَعَ أَبِیهِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً إِلَّا شَهْرَیْنِ وَ کَانَ عُمُرُهُ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً قَبْرُهُ بِطُوسَ بِمَدِینَةِ خُرَاسَانَ أُمُّهُ الْخَیْزُرَانُ الْمَرْسِیَّةُ أُمُّ وَلَدٍ وَ یُقَالُ شَقْرَاءُ النُّوبِیَّةُ وَ تُسَمَّی أَرْوَی أُمَّ الْبَنِینَ یُکْنَی بِأَبِی الْحَسَنِ وَ لَقَبُهُ الرِّضَا وَ الصَّابِرُ وَ الرَّضِیُّ وَ الْوَفِیُ (5).

ص: 8


1- 1. زاد فی المصدر: فقلت من نقبائهم، فقال: أرید أکثر من ذلک. الخ.
2- 2. المصدر ص 17.
3- 3. الخرائج و الجرائح ص 235.
4- 4. الإرشاد ص 287 و 288.
5- 5. کشف الغمّة ج 3 ص 113.

**[ترجمه]کشف الغمة: محمّد بن سنان می گوید: حضرت رضا علیه السّلام در سال 206 هجری چهل و نه سال و چند ماهگی از دنیا رفت. آن حضرت در سال 153 پنج سال و پس از فوت حضرت صادق علیه السّلام به دنیا آمد. او بیست و پنج سال، دو ماه کم با پدرش زندگی کرد و در زمان فوت، چهل و نه سال و چند ماه داشت. قبر مطهرش در طوس که یکی از شهرهای خراسان است قرار دارد. مادرش خیزران مرسیه کنیزی بود که بعضی نامش را شقراء نوبیه گفته اند. نام او را اروی و ام البنین نیز گفته اند. کنیه حضرت رضا ابوالحسن و لقبش رضا و صابر و رضی و وفی بود. - . کشف الغمة 3 : 113 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: کَانَ یُقَالُ لَهُ علیه السلام الرِّضَا وَ الصَّادِقُ وَ الصَّابِرُ وَ الْفَاضِلُ وَ قُرَّةُ أَعْیُنِ الْمُؤْمِنِینَ وَ غَیْظُ الْمُلْحِدِینَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السّلام را رضا، صادق، صابر، فاضل، قرة عین المؤمنین و غیظ ملحدین لقب داده بودند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 250 -

**[ترجمه]

أقول

قاله فی آخر خبر هرثمة بن أعین فی وفاته علیه السلام و الظاهر أنه من کلام الصدوق رحمه الله و قد مضی فی نقش خاتم أبیه علیه السلام أنه کان یتختم بخاتم أبیه و أنه کان نقشه حَسْبِیَ اللَّهُ.

**[ترجمه]در آخر خبر هرثمة بن اعین در مورد وفات حضرت رضا علیه السّلام، جملاتی نقل شده که احتمال دارد از گفتار صدوق باشد. وی می نویسد: قبلا ذکر شد که نقش انگشتری آن جناب، همان نقش انگشتری پدرش بود که انگشتر او را به دست می کرد و نقش انگشتر پدرش «حسبی اللَّه» بود .

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أُمِّی تَقُولُ: سَمِعْتُ نَجْمَةَ أُمَّ الرِّضَا علیه السلام تَقُولُ لَمَّا حَمَلْتُ بِابْنِی عَلِیٍّ لَمْ أَشْعَرْ بِثِقْلِ الْحَمْلِ وَ کُنْتُ أَسْمَعُ فِی مَنَامِی تَسْبِیحاً وَ تَهْلِیلًا وَ تَمْجِیداً مِنْ بَطْنِی فَیُفْزِعُنِی ذَلِکَ وَ یَهُولُنِی فَإِذَا انْتَبَهْتُ لَمْ أَسْمَعْ شَیْئاً فَلَمَّا وَضَعْتُهُ وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ کَأَنَّهُ یَتَکَلَّمُ فَدَخَلَ إِلَیَّ أَبُوهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَقَالَ لِی هَنِیئاً لَکِ یَا نَجْمَةُ کَرَامَةُ رَبِّکَ فَنَاوَلْتُهُ إِیَّاهُ فِی خِرْقَةٍ بَیْضَاءَ فَأَذَّنَ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَی وَ أَقَامَ فِی الْیُسْرَی وَ دَعَا بِمَاءِ الْفُرَاتِ فَحَنَّکَهُ بِهِ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَیَّ وَ قَالَ خُذِیهِ فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَرْضِهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن میثم از پدرش نقل کرد که گفت: از مادرم شنیدم که می گفت: از نجمه مادر حضرت رضا شنیدم که می گفت وقتی به حضرت رضا علیه السّلام حامله شده بودم، سنگینی حمل را احساس نمی کردم و در خواب صدای تسبیح و تهلیل و تمجید از شکم خود می شنیدم که باعث هول و هراس من می شد. همین که بیدار می شدم چیزی نمی شنیدم. همین که متولد شد و روی زمین افتاد، دست بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند کرده؛ لب هایش را حرکت می داد، مثل اینکه چیزی می گوید. پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام وارد شد و فرمود: ای نجمه! گوارا باد تو را این لطفی که خدا به تو فرمود! او را در پارچه ای سفید پیچیدم و به آن جناب دادم. ایشان در گوش راستش اذان گفت و در گوش چپش اقامه. آنگاه آب فرات خواست و کامش را با آب فرات برداشت. بعد به منش برگرداند و فرمود: این طفل را بگیر! این در روی زمین بقیة اللَّه است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 20 -

**[ترجمه]

«15»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلِیلَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ جَمَاعَةً مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ: وُلِدَ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ لِإِحْدَی عَشَرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِخَمْسِ سِنِینَ الْخَبَرَ(3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عتاب بن اسید می گوید: گروهی از اهل مدینه می گفتند: حضرت رضا علیه السّلام در روز پنجشنبه یازدهم ربیع الأول سال 153، پنج سال پس از وفات حضرت صادق علیه السّلام به دنیا آمد؛ تا آخر حدیث. - . عیون اخبارالرضا 1 : 18 -

**[ترجمه]

«16»

کف، [المصباح للکفعمی]: وُلِدَ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ حَادِیَ عَشَرَ ذِی الْقَعْدَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ.

ص: 9


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 250.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 20.
3- 3. المصدر ج 1 ص 18.

**[ترجمه]مصباح کفعمی: حضرت رضا علیه السّلام روز پنجشنبه یازدهم ذی قعده سال 148 در مدینه متولد شد.

**[ترجمه]

«17»

ضه، [روضة الواعظین]: کَانَ مَوْلِدُهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی یَوْمَ الْخَمِیسِ لِإِحْدَی عَشَرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ.

**[ترجمه]روضة الواعظین: ولادت حضرت رضا علیه السّلام روز جمعه و در روایت دیگر روز پنجشنبه یازدهم ذی قعده سال 148 بود. - . روضة الواعظین 1 : 236 -

**[ترجمه]

«18»

الدُّرُوسُ،: وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ وَ قِیلَ یَوْمَ الْخَمِیسِ حَادِیَ عَشَرَ ذِی الْقَعْدَةِ.

**[ترجمه]دروس: آن حضرت روز پنجشنبه یازدهم ذی قعده سال 148 در مدینه متولد شد.

**[ترجمه]

«19»

تَارِیخُ الْغِفَارِیِّ،: وُلِدَ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ الْحَادِیَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ ذِی الْقَعْدَةِ.

**[ترجمه]تاریخ غفاری: ولادت آن حضرت روز جمعه 11 ذی قعده بوده است.

**[ترجمه]

«20»

شا، [الإرشاد]: کَانَ مَوْلِدُ الرِّضَا علیه السلام بِالْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ(1).

**[ترجمه]ارشاد: حضرت رضا علیه السّلام در سال 148 و در مدینه متولد شد. - . ارشاد: 285 -

**[ترجمه]

«21»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یُکْنَی أبو [أَبَا] الْحَسَنِ وَ الْخَاصُّ أَبُو عَلِیٍّ وَ أَلْقَابُهُ سِرَاجُ اللَّهِ وَ نُورُ الْهُدَی وَ قُرَّةُ عَیْنِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَکِیدَةُ الْمُلْحِدِینَ کُفْوُ الْمَلِکِ وَ کَافِی الْخَلْقِ وَ رَبُّ السَّرِیرِ وَ رِئَابُ التَّدْبِیرِ وَ الْفَاضِلُ وَ الصَّابِرُ وَ الْوَفِیُّ وَ الصِّدِّیقُ وَ الرَّضِیُّ قَالَ أَحْمَدُ الْبَزَنْطِیُّ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الرِّضَا لِأَنَّهُ کَانَ رَضِیَ لِلَّهِ تَعَالَی فِی سَمَائِهِ وَ رَضِیَ لِرَسُولِهِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام بَعْدَهُ فِی أَرْضِهِ وَ قِیلَ لِأَنَّهُ رَضِیَ بِهِ الْمُخَالِفُ وَ الْمُؤَالِفُ وَ قِیلَ لِأَنَّهُ

رَضِیَ بِهِ الْمَأْمُونُ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا سَکَنُ النُّوبِیَّةُ وَ یُقَالُ خَیْزُرَانُ الْمَرْسِیَّةُ وَ یُقَالُ نَجْمَةُ رَوَاهُ مِیثَمٌ وَ یُقَالُ صَقْرٌ وَ تُسَمَّی أَرْوَی أُمَّ الْبَنِینَ وَ لَمَّا وَلَدَتِ الرِّضَا سَمَّاهَا الطَّاهِرَةَ وُلِدَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِالْمَدِینَةِ وَ قِیلَ یَوْمَ الْخَمِیسِ لِإِحْدَی عَشَرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ بَعْدَ وَفَاةِ الصَّادِقِ علیه السلام بِخَمْسِ سِنِینَ رَوَاهُ ابْنُ بَابَوَیْهِ وَ قِیلَ سَنَةَ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ فَکَانَ فِی سِنِی إِمَامَتِهِ بَقِیَّةُ مُلْکِ الرَّشِیدِ ثُمَّ مَلَکَ الْأَمِینُ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً وَ مَلَکَ الْمَأْمُونُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ ثَلَاثَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ أَخَذَ الْبَیْعَةَ فِی مُلْکِهِ

ص: 10


1- 1. إرشاد المفید ص 285.

لِلرِّضَا علیه السلام بِعَهْدِ الْمُسْلِمِینَ مِنْ غَیْرِ رِضًا فِی الْخَامِسِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ وَ زَوَّجَهُ ابْنَتَهُ أُمَّ حَبِیبٍ فِی أَوَّلِ سَنَةِ اثْنَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ وَ قِیلَ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ ذَکَرَ ابْنُ هَمَّامٍ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ قِیلَ وَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ قَامَ بِالْأَمْرِ وَ لَهُ تِسْعٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ شَهْرَانِ وَ عَاشَ مَعَ أَبِیهِ تسع [تِسْعاً] وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ بَعْدَ أَبِیهِ أَیَّامَ إِمَامَتِهِ عِشْرِینَ سَنَةً وَ وَلَدُهُ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ فَقَطْ وَ مَشْهَدُهُ بِطُوسَ وَ خُرَاسَانَ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی فِیهَا هَارُونُ إِلَی جَانِبِهِ مِمَّا یَلِی الْقِبْلَةَ وَ هِیَ دَارُ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ مِنْ رُسْتَاقِ نُوقَانَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام، کنیه حضرت رضا ابوالحسن و خواص، آن جناب را ابو علی می گفتند.

لقب های ایشان سراج اللَّه، نور الهدی، قرة عین المؤمنین، مکیدة الملحدین، کفو الملک، کافی الخلق، رب السریر، مصلحت اندیش، فاضل، صابر، وفی، صدیق، رضی بود.

احمد بزنطی می گوید: حضرت را رضا می نامیدند، زیرا مورد رضایت خدا در آسمان و مورد رضایت پیامبر و ائمه علیهم السلام در زمین بود. و گفته شده علت آن بود که مخالف و موافق حضرت، از او راضی بودند. و گفته شده علت این بود که مأمون از ایشان راضی شد. مادر ایشان کنیز ام ولدی بود که سکن نوبیه نام داشت و او را خیزران مرسیه و نجمه نیز گفته اند. این نام ها را میثم روایت کرده. به ایشان صقر نیز گفته شده و اروی ام البنین نیز نامیده شده بود و وقتی حضرت رضا علیه السّلام متولد شد، امام کاظم علیه السّلام او را طاهره نامید.

حضرت روز جمعه در مدینه متولد شد و گفته شده که روز پنج شنبه یازدهم ربیع الاول سال 153 و پنج سال بعد از وفات امام صادق علیه السّلام متولد شد و این مطلب را ابن بابویه روایت کرده و گفته شده تاریخ ولادت آن حضرت سال 151 بوده است.

دوران امامت آن جناب مصادف با اواخر سلطنت هارون الرشید بود که بعد از او پسرش محمّد امین سه سال و هجده روز خلیفه بود، و مأمون بیست سال و سیزده روز حکومت کرد و در زمان فرمانروایی اش، در پنجم رمضان سال 201 بدون رضایت آن جناب برای ولایتعهدی حضرت رضا علیه السّلام بیعت گرفت و دختر خود ام حبیب را در اویل سال 202 به ازدواج او در آورد. بعضی سال 203 گفته اند که در آن زمان ایشان پنجاه و پنج سال داشت. ابن همام چهل و نه سال و شش ماه گفته و چهل و نه سال و چهار ماه نیز گفته شده. موقعی که حضرت به امامت رسید، بیست و نه سال و دو ماه داشت .

ایشان بیست و نه سال و چند ماه با پدرش زندگی کرد و بعد از پدر، امامتش بیست سال طول کشید. آن حضرت فقط یک فرزند داشت که همان امام محمّد تقی علیه السّلام ملقب به امین باشد. آرامگاه ایشان در طوس خراسان و در قبه ای قرار دارد که هارون آنجا به طرف قبله دفن شده. آن قبه، خانه حمید ابن قحطبه طایی بود که در قریه سناباد قرار داشت و از روستاهای نوقان به شمار می رفت. - . مناقب 4 : 366 -

**[ترجمه]

بیان

الرئاب کشداد المصلح و سیأتی بعض أخبار ولادته فی باب شهادته علیه السلام.

**[ترجمه]«رءّاب» بر وزن شداد، مصلح را گویند و برخی اخبار ولادت آن جناب در باب شهادت ایشان خواهد آمد .

**[ترجمه]

باب 2 النصوص علی الخصوص علیه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْعَطَّارُ وَ مَاجِیلَوَیْهِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الشَّامِیِّ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحُسَیْنِ مَوْلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ الزَّیْدِیِّ قَالَ: لَقِیتُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْإِمَامِ بَعْدَکَ بِمِثْلِ مَا أَخْبَرَ بِهِ أَبُوکَ قَالَ فَقَالَ کَانَ أَبِی فِی زَمَنٍ لَیْسَ هَذَا مِثْلَهُ قَالَ یَزِیدُ فَقُلْتُ مَنْ یَرْضَ مِنْکَ بِهَذَا فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ أُخْبِرُکَ یَا أَبَا عُمَارَةَ أَنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی فَأَوْصَیْتُ فِی الظَّاهِرِ إِلَی بَنِیَّ وَ أَشْرَکْتُهُمْ مَعَ عَلِیٍّ ابْنِی وَ أَفْرَدْتُهُ بِوَصِیَّتِی فِی الْبَاطِنِ.

ص: 11


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 366 و 367.

وَ لَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَهُ وَ مَعَهُ خَاتَمٌ وَ سَیْفٌ وَ عَصًا وَ کِتَابٌ وَ عِمَامَةٌ فَقُلْتُ لَهُ مَا هَذَا فَقَالَ أَمَّا الْعِمَامَةُ فَسُلْطَانُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا السَّیْفُ فَعِزَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْکِتَابُ فَنُورُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْعَصَا فَقُوَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْخَاتَمُ فَجَامِعُ هَذِهِ الْأُمُورِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَمْرُ یَخْرُجُ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ إِنَّهَا وَدِیعَةٌ عِنْدَکَ فَلَا تُخْبِرْ بِهَا إِلَّا عَاقِلًا أَوْ عَبْداً امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ أَوْ صَادِقاً وَ لَا تَکْفُرْ نِعَمَ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنْ سُئِلْتَ عَنِ الشَّهَادَةِ فَأَدِّهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها(1) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ (2) فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَفْعَلَ هَذَا أَبَداً قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ وَصَفَهُ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ ابْنُکَ الَّذِی یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ وَ یَسْمَعُ بِتَفْهِیمِهِ وَ یَنْطِقُ بِحِکْمَتِهِ یُصِیبُ وَ لَا یُخْطِئُ وَ یَعْلَمُ وَ لَا یَجْهَلُ قَدْ مُلِئَ حِلْماً وَ عِلْماً وَ مَا أَقَلَّ مُقَامَکَ مَعَهُ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ کَأَنْ لَمْ یَکُنْ فَإِذَا رَجَعْتَ مِنْ سَفَرِکَ فَأَصْلِحْ أَمْرَکَ وَ افْرُغْ مِمَّا أَرَدْتَ فَإِنَّکَ مُنْتَقِلٌ عَنْهُ وَ مُجَاوِرٌ غَیْرَهُ فَاجْمَعْ وُلْدَکَ وَ أَشْهِدِ اللَّهَ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ إِنِّی أُوخَذُ فِی هَذِهِ السَّنَةِ وَ عَلِیٌّ ابْنِی سَمِیُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ سَمِیُّ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أُعْطِیَ فَهْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَهُ وَ بَصَرَهُ وَ رِدَاءَهُ وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ إِلَّا بَعْدَ هَارُونَ بِأَرْبَعِ سِنِینَ فَإِذَا مَضَتْ أَرْبَعُ سِنِینَ فَسَلْهُ عَمَّا شِئْتَ یُجِبْکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (3).

عم، [إعلام الوری] الکلینی عن محمد بن علی عن أبی الحکم: مثله (4)

ص: 12


1- 1. النساء: 58.
2- 2. البقرة: 140.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 23- 26.
4- 4. تراه فی الکافی ج 1 ص 311- 316 فی حدیث و صدر السند: أحمد بن مهران، عن محمّد بن علی، عن أبی الحکم الارمنی.

کتاب الإمامة و التبصرة لعلی بن بابویه عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد عن عبد الله بن محمد الشامی: مثله بیان سیأتی تمام الخبر فی باب النصوص علی الجواد علیه السلام قوله فهم الأول أی أمیر المؤمنین علیه السلام و لعل المراد بالرداء الأخلاق الحسنة لاشتمالها علی صاحبها کما قال تعالی الکبریاء ردائی.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یزید بن سلیط زیدی می گوید: موسی بن جعفر علیهما السّلام را دیدم و عرض کردم: امام بعد از شما کیست، همان طوری که پدرتان امام پس از خود را معین کرد؟ فرمود: پدرم در زمانی زندگی می کرد که حالا مثل آن زمان نیست. عرض کردم: هر کسی با همین سخن شما قانع شود لعنت خدا بر او باد! خنده اش گرفت و سپس فرمود: ای ابا عماره! به تو می گویم. من از منزل که خارج شدم، در ظاهر به تمام فرزندانم وصیت کردم و آنها را با علی پسرم شریک قرار دادم، ولی به تنهایی در باطن، فرزندم علی را وصی قرار دادم.

پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلّم را در خواب دیدم که امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز با ایشان بود و در دست، انگشتر و شمشیر و عصا و کتاب و عمامه ای داشت. عرض کردم: اینها چیست؟ فرمود: عمامه، اقتدار خدای عزوجل است؛ شمشیر، عزت خداست؛ کتاب، نور خداست و عصا، نیروی خداست. اما انگشتر جامع تمام اینها است. بعد پیغمبر اکرم فرمود: پس از تو، امامت متعلق به فرزندت علی است.

سپس فرمود: یزید! آنچه برایت توضیح دادم به امانت به تو سپردم. مبادا جز به مؤمن عاقل و بنده ای که خداوند قلبش را به ایمان آزمایش نموده یا مرد راستگو و درست کردار اطلاع دهی. مبادا نعمت خدا را کفران کنی! اگر تو را به شهادت خواستند، امتناع مکن که خداوند می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» - . نساء / 58 - ، {خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها ردّ کنید.} و نیز می فرماید: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ، - . بقره / 140 - ، {و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟} عرض کردم: هرگز چنین کاری (امتناع از شهادت دادن) نخواهم کرد.

سپس موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم او (علی) را برایم توصیف نمود و فرمود: پسرت علی کسی است که به نور خدا می بیند و با فهماندن او می شنود و به حکمت خدا سخن می گوید؛ هرگز اشتباه نمی کند؛ دانا است و نادانی ندارد؛ گنجینه ای از علم و حلم است. به زودی از او جدا خواهی شد. توقف شما با هم خیلی کم است. وقتی از این سفر برگشتی، کارهای خود را بکن. هر چه مایلی انجام ده که از او جدا می شوی و جای دیگر خواهی رفت. تمام فرزندانت را جمع کن و خدا را بر آنها گواه بگیر که خداوند در گواهی کافی است.

بعد فرمود: ای یزید! مرا همین امسال خواهند گرفت! پسرم علی همنام با علی بن ابی طالب علیه السّلام و علی بن الحسین علیهما السّلام است. به او فهم علی بن ابی طالب علیه السّلام و علم و بینایی و اخلاقش را داده اند. او اجازه ندارد آشکارا صحبت کند، مگر چهار سال پس از هارون الرشید. بعد از گذشتن این چهار سال هر چه می خواهی از او بپرس. ان شاء اللَّه جوابت را می دهد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 23 -

در اعلام الوری - . اعلام الوری: 317 - و کتاب الامامة و التبصرة علی بن بابویه نیز مثل این حدیث منقول است.

مؤلف: تمام حدیث در باب نصوص بر امام جواد علیه السّلام خواهد آمد. عبارت «فهم الاول» منظور از اول امیرالمؤمنین علیه السّلام است و شاید منظور از اعطای ردا به حضرت، اخلاق حسنه باشد، زیرا فرد خوش خلق را در بر می گیرد، همان طور که خدای تعالی فرمود: «کبریا و بزرگی ردای من است.»

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَصْبَغِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ وَ کَانَ وَاقِفِیّاً قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیُّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ قَدِ اشْتَکَی شِکَایَةً شَدِیدَةً وَ قُلْتُ لَهُ إِنْ کَانَ مَا أَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ لَا یُرِیَنَاهُ فَإِلَی مَنْ قَالَ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِی وَ کِتَابُهُ کِتَابِی وَ هُوَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن حسن میثمی که واقفی بود می گوید: محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمی گفت: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم، خیلی ناراحت بود (از بیماری). عرض کردم: اگر اتفاقی بیفتد - که از خدا می خواهم آن اتفاق( فوت شما) نیفتد - چه کسی جانشین شما است؟ فرمود: پسرم علی ؛ نوشته او نوشته من است؛ او وصی و بعد از درگذشتم جانشین من است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 20 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ عِنْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ علیه السلام وَ قَالَ یَا عَلِیُّ هَذَا ابْنِی سَیِّدُ وُلْدِی وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی قَالَ فَضَرَبَ هِشَامٌ یَعْنِی ابْنَ سَالِمٍ یَدَهُ عَلَی جَبْهَتِهِ فَقَالَ إِنَّا لِلَّهِ نَعَی وَ اللَّهِ إِلَیْکَ نَفْسَهُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن یقطین می گوید: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام بودم و پسرش علی نیز حضور داشت. به من فرمود علی! این پسرم سرور فرزندان من است؛ من کنیه خود را به او بخشیدم. در این موقع هشام بن سالم با دست بر پیشانی خود زد و گفت: انا لله! به خدا خبر مرگ خویش را می دهد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 21 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ حُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ وَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ بِبَغْدَادَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ کُنْتُ عِنْدَ الْعَبْدِ

الصَّالِحِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام جَالِساً فَدَخَلَ عَلَیْهِ ابْنُهُ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ یَا عَلِیُّ هَذَا سَیِّدُ وُلْدِی وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی فَضَرَبَ هِشَامٌ بِرَاحَتِهِ جَبْهَتَهُ ثُمَّ قَالَ وَیْحَکَ کَیْفَ قُلْتَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ سَمِعْتُ وَ اللَّهِ مِنْهُ کَمَا قُلْتُ لَکَ فَقَالَ هِشَامٌ أَخْبَرَکَ وَ اللَّهِ أَنَّ الْأَمْرَ فِیهِ مِنْ بَعْدِهِ (3).

ص: 13


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 20.
2- 2. المصدر ج 1 ص 21.
3- 3. المصدر ص 21.

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الکلینی عن محمد بن یحیی عن ابن عیسی عن ابن محبوب عن الحسین بن نعیم: مثله (1)- شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی: مثله- عم، [إعلام الوری] عن الکلینی: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن نعیم صحاف می گوید: من و هشام بن حکم و علی بن یقطین در بغداد بودیم. علی بن یقطین گفت: من خدمت موسی بن جعفر علیهما السّلام نشسته بودم که پسرش حضرت رضا علیه السّلام وارد شد. حضرت کاظم علیه السّلام به من فرمود: ای علی! این پسرم سرور فرزندان من است که کنیه خود را به او بخشیدم. در این موقع هشام با کف دست بر پیشانی خود زد! حسین بن نعیم صحاف گفت: وای بر تو! چه می گویی؟ علی بن یقطین می گوید: من گفتم: به خدا من این حرف را همان طور که نقل کردم، از امام شنیدم. هشام گفت: به خدا قسم به تو گوشزد کرده که امامت پس از او متعلق به این فرزندش است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 21 -

در غیبت طوسی - . غیبت طوسی: 27 - و ارشاد مفید - . ارشاد: 285 - و اعلام الوری نیز مثل این خبر منقول است.

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام: ابْتِدَاءً مِنْهُ هَذَا أَفْقَهُ وُلْدِی وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن یقطین می گوید: موسی بن جعفر علیهما السّلام قبل از این که سؤالی بکنم فرمود: این فقیه ترین فرزندان من است. آنگاه به حضرت رضا علیه السّلام اشاره کرد و فرمود: کنیه خود را به او بخشیده ام. - . عیون اخبارالرضا 1 : 22 -

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَصْبَغِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ غَنَّامِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ قَالَ لِی مَنْصُورُ بْنُ یُونُسَ بُزُرْجَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ یَعْنِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام یَوْماً فَقَالَ لِی یَا مَنْصُورُ أَ مَا عَلِمْتَ مَا أَحْدَثْتُ فِی یَوْمِی هَذَا قُلْتُ لَا قَالَ قَدْ صَیَّرْتُ عَلِیّاً ابْنِی وَصِیِّی وَ الْخَلَفَ مِنْ بَعْدِی فَادْخُلْ عَلَیْهِ وَ هَنِّئْهُ بِذَلِکَ وَ أَعْلِمْهُ أَنِّی أَمَرْتُکَ بِهَذَا قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَهَنَّأْتُهُ بِذَلِکَ وَ أَعْلَمْتُهُ أَنَّ أَبَاهُ أَمَرَنِی بِذَلِکَ ثُمَّ جَحَدَ مَنْصُورٌ بَعْدَ ذَلِکَ فَأَخَذَ الْأَمْوَالَ الَّتِی کَانَتْ فِی یَدِهِ وَ کَسَرَهَا(4).

کش، [رجال الکشی] حمدویه عن الخشاب: مثله (5)

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: منصور بن یونس بزرج می گوید: روزی خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم. فرمود: ای منصور! می دانی امروز چه کرده ام؟ عرض کردم: نه. فرمود: پسرم علی را وصی و جانشین بعد از خود کرده ام. پیش او برو، به او تهنیت بگو و به او اعلام کن که من تو را به این کار مأمور نموده ام.

منصور گفت: خدمت آن جناب رسیدم، تهنیت عرض کردم و اعلام نمودم که پدرش مرا مأمور به این کار کرده است. منصور بعد از نقل این خبر و فوت موسی بن جعفر علیهما السّلام، امامت حضرت رضا علیه السّلام را انکار کرد و اموالی را که در اختیار داشت، صاحب شد و از بین برد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 22 -

در رجال کشی نیز مثل این حدیث منقول است. - . رجال کشی: 398 -

**[ترجمه]

بیان

کسر الأموال کنایة عن التصرف فیها و بذلها من غیر مبالاة قال الفیروزآبادی کسر الرجل قل تعاهده لماله.

**[ترجمه]«کسر اموال» کنایه از تصرف در آن و بذل و بخشش بدون مبالات آن است. فیروزآبادی می گوید: عبارت «کسر الرجل» یعنی مبالات و التزام شخص به مال کم شد.

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ

ص: 14


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 27. الکافی ج 1 ص 311 و فیه محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن ابن محبوب.
2- 2. الإرشاد ص 285.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 22.
4- 4. المصدر ج 1 ص 22.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 398- طبعة الاعلمی بکربلاء.

دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ کَبِرَ سِنِّی فَحَدِّثْنِی مَنِ الْإِمَامُ بَعْدَکَ قَالَ فَأَشَارَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ هَذَا صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: داود رقی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: فدایت شوم! سن من زیاد شده؛ به من خبر بده که امام بعد از شما کیست؟ امام کاظم علیه السّلام به حضرت رضا علیه السّلام اشاره کرد و فرمود: امام شما بعد از من، اوست. - . عیون اخبارالرضا 1 : 23 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ وَ الْبَزَنْطِیِّ مَعاً عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِنِّی قَدْ کَبِرْتُ وَ خِفْتُ أَنْ یَحْدُثَ بِی حَدَثٌ وَ لَا أَلْقَاکَ فَأَخْبِرْنِی مَنِ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ ابْنِی عَلِیٌ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: داود رقی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: سن من زیاد شده و می ترسم بمیرم و دیگر شما را نبینم! به من خبر بده که امام بعد از شما کیست؟ امام کاظم علیه السّلام فرمود: پسرم علی . - . عیون اخبارالرضا 1 : 23 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْمَرْوَزِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْحُجَّةِ عَلَی النَّاسِ بَعْدَهُ فَابْتَدَأَنِی وَ قَالَ یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ عَلِیّاً ابْنِی وَ وَصِیِّی وَ الْحُجَّةُ عَلَی النَّاسِ بَعْدِی وَ هُوَ أَفْضَلُ وُلْدِی فَإِنْ بَقِیتَ بَعْدِی فَاشْهَدْ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ شِیعَتِی وَ أَهْلِ وَلَایَتِی وَ الْمُسْتَخْبِرِینَ عَنْ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: سلیمان مروزی می گوید: خدمت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم و تصمیم داشتم بپرسم که امام بعد از ایشان کیست. ایشان قبل از سؤال من فرمود: ای سلیمان! علی پسر من و جانشین من و حجت خدا بر مردم است. پس از من او بهترین فرزند من است. اگر بعد از من زنده بودی، این مطلب را پیش شیعیان و دوستانم و کسانی که جویای امام بعد از من هستند گواهی بده. - . عیون اخبارالرضا 1 : 26 -

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ الْقَبْرِ نَحْوَ سِتِّینَ رَجُلًا مِنَّا وَ مِنْ مَوَالِینَا إِذْ أَقْبَلَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ یَدُ عَلِیٍّ ابْنِهِ علیه السلام فِی یَدِهِ فَقَالَ أَ تَدْرُونَ مَنْ أَنَا قُلْنَا أَنْتَ سَیِّدُنَا وَ کَبِیرُنَا قَالَ سَمُّونِی وَ انْسُبُونِی فَقُلْنَا أَنْتَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ فَقَالَ مَنْ هَذَا مَعِی قُلْنَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ فَاشْهَدُوا أَنَّهُ وَکِیلِی فِی حَیَاتِی وَ وَصِیِّی بَعْدَ مَوْتِی (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن عبداللَّه هاشمی می گوید: ما در حدود شصت نفر با غلامانمان کنار قبر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم جمع بودیم که موسی بن جعفر علیهما السّلام در حالی که دست فرزندش علی را در دست داشت آمد. پس فرمود: مرا می شناسید؟ عرض کردیم: آری، شما آقا و بزرگ ما هستید! فرمود: نام ببرید و نسب مرا معین کنید. گفتیم: شما موسی بن جعفر هستید! فرمود: این کیست؟ عرض کردیم: او پسر شما علی بن موسی است. فرمود: شاهد باشید که او وکیل من در حیات و وصی من پس از فوت من است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 26 -

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْحُومٍ قَالَ: خَرَجْتُ مِنَ الْبَصْرَةِ أُرِیدُ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا صِرْتُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ لَقِیتُ أَبَا

ص: 15


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 23. و مثله فی الإرشاد ص 285، و الکافی ج 1 ص 312.
2- 2. المصدر ص 23.
3- 3. المصدر ص 26.
4- 4. المصدر نفسه.

إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ هُوَ یُذْهَبُ بِهِ إِلَی الْبَصْرَةِ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَدَفَعَ إِلَیَّ کُتُباً وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِلَهَا بِالْمَدِینَةِ فَقُلْتُ إِلَی مَنْ أَدْفَعُهَا جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ فَإِنَّهُ وَصِیِّی وَ الْقَیِّمُ بِأَمْرِی وَ خَیْرُ بَنِیَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبداللَّه بن مرحوم گفت: از بصره بیرون آمدم و تصمیم مدینه را داشتم. در بین راه حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام را ملاقات کردم که ایشان را به طرف بصره می بردند. پس حضرت به دنبال من فرستاد و من بر ایشان وارد شدم. ایشان چند نامه به من داد و فرمود که آنها را به مدینه برسانم! عرض کردم: فدایت شوم! نامه ها را به چه کسی بدهم؟ فرمود: به پسرم علی که وصی و متعهد کارهای من و بهترین فرزندان من است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 27 -

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ وَ أُمُّهُ مِنْ وُلْدِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ: بَعَثَ إِلَیْنَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَجَمَعَنَا ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرُونَ لِمَ جَمَعْتُکُمْ قُلْنَا لَا قَالَ اشْهَدُوا

أَنَّ عَلِیّاً ابْنِی هَذَا وَصِیِّی وَ الْقَیِّمُ بِأَمْرِی وَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی مَنْ کَانَ لَهُ عِنْدِی دَیْنٌ فَلْیَأْخُذْهُ مِنِ ابْنِی هَذَا وَ مَنْ کَانَتْ لَهُ عِنْدِی عِدَةٌ فَلْیَسْتَنْجِزْهَا مِنْهُ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ بُدٌّ مِنْ لِقَائِی فَلَا یَلْقَنِی إِلَّا بِکِتَابِهِ (2).

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الکلینی عن أحمد بن مهران عن محمد بن علی عن محمد بن الفضیل عن المخزومی و کانت أمه من ولد جعفر بن أبی طالب: مثله (3)

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبداللَّه بن حارث که مادرش از نسل جعفر بن ابی طالب بود، می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام از پی ما فرستاد و ما را جمع کرد و فرمود: می دانید برای چه شما را جمع کرده ام؟ گفتیم: نه، فرمود: گواه باشید که پسرم علی، جانشین و وصی من پس از فوتم و عهده دار کارهای من است. هر کس از من طلبی دارد، از این پسرم بگیرد و هر کس به من مقروض است، باید به او بپردازد و هر کس چاره ای برای دیدن من ندارد، می تواند از طریق نامه فرزندم با من در ارتباط باشد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 27 -

در ارشاد - . ارشاد: 286 - و اعلام الوری - . اعلام الوری: 316 - و غیبت طوسی - . غیبت طوسی: 37 - نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

بیان

الضمیر فی قوله بکتابه راجع إلی علی علیه السلام و یحتمل رجوعه إلی الموصول.

**[ترجمه]ضمیر در کلمه «بکتابه»، به حضرت رضا علیه السّلام راجع است و ممکن است به «من» موصول، یعنی هر کس که از ملاقات حضرت ناگزیر است، برگردد.

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ الْعُرَیْضِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ حَیْدَرِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الْهَاشِمِیِّ أَنَّهُ قَالَ: الْآنَ یَتَّخِذُ الشِّیعَةُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیهما السلام إِمَاماً قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ دَعَاهُ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَأَوْصَی إِلَیْهِ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حیدر بن ایوب می گوید: محمّد بن زید هاشمی گفت: اکنون شیعیان علی بن موسی علیهما السّلام را به عنوان امام خواهند شناخت! گفتم: به چه دلیل؟ گفت: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام او را خواست و به او وصیت کرد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 27 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَیْدَرِ بْنِ أَیُّوبَ قَالَ: کُنَّا بِالْمَدِینَةِ فِی مَوْضِعٍ یُعْرَفُ بِالْقُبَاءِ(5) فِیهِ مُحَمَّدُ بْنُ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ فَجَاءَ بَعْدَ الْوَقْتِ الَّذِی کَانَ یَجِیئُنَا فِیهِ فَقُلْنَا لَهُ جُعِلْنَا فِدَاکَ مَا حَبَسَکَ قَالَ دَعَانَا

ص: 16


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 27.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 27.
3- 3. الکافی ج 1 ص 312، الإرشاد ص 286.
4- 4. عیون الأخبار ج 1 ص 27 و 28.
5- 5. لعله یرید« قباء» فأدخل علیه الالف و اللام.

أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الْیَوْمَ سَبْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَأَشْهَدَنَا لِعَلِیٍّ ابْنِهِ بِالْوَصِیَّةِ وَ الْوَکَالَةِ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ أَنَّ أَمْرَهُ جَائِزٌ عَلَیْهِ وَ لَهُ ثُمَّ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ زَیْدٍ وَ اللَّهِ یَا حَیْدَرُ لَقَدْ عَقَدَ لَهُ الْإِمَامَةَ الْیَوْمَ وَ لِیَقُولَنَّ الشِّیعَةُ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ حَیْدَرٌ قُلْتُ بَلْ یُبْقِیهِ اللَّهُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ هَذَا قَالَ یَا حَیْدَرُ إِذَا أَوْصَی إِلَیْهِ فَقَدْ عَقَدَ لَهُ الْإِمَامَةَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ مَاتَ حَیْدَرٌ وَ هُوَ شَاکٌ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حیدر بن ایوب می گوید: ما در مدینه در محلی به نام قبا بودیم. محمّد بن زید ابن علی نیز آنجا بود، ولی کمی دیرتر از موقع معین آمد. عرض کردیم: فدایت شویم! چه چیز باعث تأخیر شده؟ گفت: موسی بن جعفر علیهما السّلام ما را که هفده نفر از اولاد علی و فاطمه علیهما السّلام بودیم، خواست و ما را گواه به جانشینی فرزندش علی گرفت که وکیل در حیات و جانشین پس از مرگش باشد. هر چه به سود یا زیان موسی بن جعفر علیهما السّلام باشد، حواله به او گشت.

سپس محمّد بن زید گفت: ای حیدر! به خدا قسم مقام امامت را به او سپرد. امروز شیعه پس از فوت موسی بن جعفر علیهما السّلام او را امام خواهند دانست. من گفتم: ان شاء اللَّه امام کاظم علیه السّلام زنده خواهد ماند، این چه حرفی است؟ گفت: حیدر! وقتی به او وصیت کرد، یعنی امامت را به او سپرده. علی بن حکم گفت: حیدر از دنیا رفت در حالی که به امامت حضرت رضا علیه السّلام شک داشت. - . عیون اخبارالرضا 1 : 28 -

**[ترجمه]

«15»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَسَدِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ وَ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: أَوْصَی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَتَبَ لَهُ کِتَاباً أَشْهَدَ فِیهِ سِتِّینَ رَجُلًا مِنْ وُجُوهِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبدالرحمن بن حجاج می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به پسرش علی علیه السّلام وصیت کرد و نامه ای نوشت که شصت نفر از بزرگان مدینه آن را گواهی کردند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 28 -

**[ترجمه]

«16»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ وَ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: أَقَامَ لَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام ابْنَهُ عَلِیّاً علیه السلام کَمَا أَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَقَالَ یَا أَهْلَ الْمَدِینَةِ أَوْ قَالَ یَا أَهْلَ الْمَسْجِدِ هَذَا وَصِیِّی مِنْ بَعْدِی (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن بشیر می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، پسرش علی بن موسی علیهما السّلام را به امامت برای ما تعیین کرد؛ همان طوری که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، علی بن ابی طالب علیهما السّلام را در غدیر خم تعیین کرد و فرمود: ای اهل مدینه! (یا فرمود: ای اهل مسجد!) این پسرم وصی بعد از من است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 28 -

**[ترجمه]

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ قَالَ: خَرَجْنَا إِلَی مَکَّةَ وَ مَعَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ وَ مَعَهُ مَالٌ وَ مَتَاعٌ فَقُلْنَا مَا هَذَا قَالَ لِلْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام أَمَرَنِی أَنْ أَحْمِلَهُ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِهِ علیه السلام وَ قَدْ أَوْصَی إِلَیْهِ قَالَ الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی حَمْزَةَ أَنْکَرَ ذَلِکَ بَعْدَ وَفَاةِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ حَبَسَ الْمَالَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام (4).

ص: 17


1- 1. المصدر ص 28.
2- 2. المصدر ص 28.
3- 3. نفس المصدر ص 28 و 29.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 29.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن علی خزاز می گوید: ما همراه علی بن ابی حمزه که با خود مال و اثاثی داشت، به طرف مکه رفتیم. گفتیم اینها چیست؟ گفت: متعلق به موسی بن جعفر علیهما السّلام عبد صالح است. به من دستور داده بدهم به فرزندش علی که او را وصی خود قرار داده است.

صدوق رحمه الله می گوید: علی بن ابی حمزه پس از وفات موسی بن جعفر علیهما السّلام، منکر امامت حضرت رضا علیه السّلام شد و اموال را به امام رضا علیه السّلام نداد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 29 -

**[ترجمه]

«18»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ مُحْرِزٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا مِنَ الْعِجْلِیَّةِ(1) قَالَ لِی کَمْ عَسَی أَنْ یَبْقَی لَکُمْ هَذَا الشَّیْخُ إِنَّمَا هُوَ سَنَةً أَوْ سَنَتَیْنِ حَتَّی یَهْلِکَ ثُمَّ تَصِیرُونَ لَیْسَ لَکُمْ أَحَدٌ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَلَّا قُلْتَ لَهُ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَدْ أَدْرَکَ مَا یُدْرِکُ الرِّجَالُ وَ قَدِ اشْتَرَیْنَا لَهُ جَارِیَةً تُبَاحُ لَهُ فَکَأَنَّکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَدْ وُلِدَ لَهُ فَقِیهٌ خَلَفٌ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: سلمة بن محرز می گوید: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: مردی از عجلی ها (از فرقه های منحرف) به من گفت: چقدر ممکن است این پیرمرد برای شما باقی بماند؟ یک سال یا دو سال باقی است و بالاخره خواهد مرد! بعد شما دیگر کسی نخواهید داشت که به او مراجعه کنید! حضرت صادق علیه السّلام فرمود: آیا به او نگفتی اینک موسی بن جعفر علیهما السّلام به حد بلوغ رسیده و برای او کنیزی خریده ایم که با او همبستر شود. به زودی ان شاء اللَّه خواهی دید که فرزندی برایش متولد خواهد شد که فقیهی شایسته و جانشین پدرش خواهد بود. - . عیون اخبارالرضا 1 : 29 -

**[ترجمه]

«19»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ خَلَفٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَبْتَدِئُ بِالثَّنَاءِ عَلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ یُطْرِیهِ وَ یَذْکُرُ مِنْ فَضْلِهِ وَ بِرِّهِ مَا لَا یَذْکُرُ مِنْ غَیْرِهِ کَأَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَدُلَّ عَلَیْهِ (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: اسماعیل بن خطاب می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام خیلی از پسرش علی علیه السّلام تعریف می کرد و او را بالا می برد و از مناقب و فضائل او چیزهایی می گفت که درباره دیگر فرزندانش چنین نمی گفت؛ گویا منظورش این بود که او را به عنوان امام معرفی کند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

**[ترجمه]

«20»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ خَلَفٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام یَقُولُ: سَعِدَ امْرُؤٌ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرَی مِنْهُ خَلَفاً وَ قَدْ أَرَانِیَ اللَّهُ مِنِ ابْنِی هَذَا خَلَفاً وَ أَشَارَ إِلَیْهِ یَعْنِی إِلَی الرِّضَا علیه السلام (4).

کش، [رجال الکشی] جعفر بن أحمد عن یونس: مثله (5).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: جعفر بن خلف می گوید: از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام شنیدم که می فرمود: مردی که هنوز نمرده جانشین خود را ببیند، سعادتمند باد! خداوند این فرزندم را به عنوان جانشین به من نشان داد. و به حضرت رضا علیه السّلام اشاره کرد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

در رجال کشی نیز مثل این حدیث منقول است. - . رجال کشی: 404 -

**[ترجمه]

«21»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: خَرَجَتْ إِلَیْنَا أَلْوَاحٌ

ص: 18


1- 1. قیل: العجیلة فرقتان: الأولی: المغیریة أصحاب المغیرة بن سعید العجلیّ، قالوا: اللّه عزّ شأنه علی صورة رجل من نور علی رأسه تاج و یقولون: الامام المنتظر زکریا بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علی علیهم السلام و هو حی مقیم فی جبل حاجز و الثانیة: المنصوریة أصحاب أبی منصور العجلیّ عزی نفسه الی الباقر علیه السلام فتبرأ منه و طرده فادعی الإمامة، و قد زعم أصحابه أنّه عرج الی السماء. قلت: و سیجی ء تحت الرقم 43 انه هارون بن سعید العجلیّ کان من الزیدیة.
2- 2. المصدر ص 29 و 30.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 30.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 30.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 404.

مِنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ فِی الْحَبْسِ فَإِذَا فِیهَا مَکْتُوبٌ عَهْدِی إِلَی أَکْبَرِ وُلْدِی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن مختار می گوید: وقتی که موسی بن جعفر علیهما السّلام در زندان بود، نوشته هایی از طرف او به ما رسید که در آنها نوشته بود: پیمان امامت و جانشینی خود را به فرزند بزرگ ترم واگذاردم. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

**[ترجمه]

«22»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: لَمَّا مَرَّ بِنَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِالْبَصْرَةِ خَرَجَتْ إِلَیْنَا مِنْهُ أَلْوَاحٌ مَکْتُوبٌ فِیهَا بِالْعَرْضِ عَهْدِی إِلَی أَکْبَرِ وُلْدِی (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن مختار می گوید: وقتی حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام وارد بصره شد، چند لوح و نوشته از ایشان به ما رسید که در آنها به کنایه نوشته شده بود: وصی و جانشین من فرزند بزرگ ترم است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

**[ترجمه]

«23»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ مَرْوَانَ الْقَنْدِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ عِنْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ فَقَالَ لِی یَا زِیَادُ هَذَا کِتَابُهُ کِتَابِی وَ کَلَامُهُ کَلَامِی وَ رَسُولُهُ رَسُولِی وَ مَا قَالَ فَالْقَوْلُ قَوْلُهُ (3).

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الکلینی عن أحمد بن مهران عن محمد بن علی عن زیاد: مثله:(4)

قال الصدوق رحمه الله: إن زیاد بن مروان روی هذا الحدیث ثم أنکره بعد مضی موسی علیه السلام و قال بالوقف و حبس ما کان عنده من مال موسی بن جعفر علیه السلام (5).

ص: 19


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 30.
2- 2. عیون الأخبار ج 1 ص 30.
3- 3. المصدر نفسه.
4- 4. الکافی ج 1 ص 321. إرشاد المفید ص 286.
5- 5. زیاد بن مروان أبو الفضل و قیل أبو عبد اللّه الأنباری القندی مولی بنی هاشم روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام و وقف فی الرضا، روی الکشّیّ ص 396 و 416 بإسناده عن یونس بن عبد الرحمن قال: مات أبو الحسن علیه السلام و لیس عنده من قوامه أحد الا و عنده المال الکثیر، و کان ذلک سبب وقفهم و جحدهم موته، و کان عند زیاد القندی سبعون ألف دینار و عند علیّ بن أبی حمزة ثلاثون ألف دینار، قال رأیت ذلک و تبین لی الحق و عرفت من أمر أبی الحسن الرضا علیه السلام ما عملت فکلمت و دعوت الناس إلیه. قال: فبعثا الی و قالا لی: لا تدع الی هذا ان کنت ترید المال فنحن نغنیک، و ضمنا لی عشرة آلاف دینار، و قالا لی: کف. و قال الخطیب: و اما مسجد الانباریین فینسب الیهم لکثرة من سکنه منهم، و أقدم من سکنه منهم زیاد القندی و کان یتصرف أیّام الرشید و کان الرشید ولی أبا وکیع الجراح بن ملیح بیت المال فاستخلف زیادا و کان زیاد شیعیا من الغالیة، فاختان هو و جماعة من الکتاب و اقتطعوا من بیت المال، و صح ذلک عند الرشید فأمر یقطع ید زیاد، فقال: یا أمیر المؤمنین لا یجب علی قطع الید، انما أنا مؤتمن و انما أنا خنت، فکف عن قطع یده.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: زیاد بن مروان قندی می گوید: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم و پسرش علی علیه السّلام حضور داشت. ایشان به من فرمود: ای زیاد! این پسرم نوشته اش نوشته من و سخنش سخن من و پیغامش پیغام من است. هر چه بگوید، مثل این است که من گفته ام. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

در ارشاد - . ارشاد: 286 - و اعلام الوری - . اعلام الوری: 316 - و غیبت طوسی - . غیبت طوسی: 37 - نیز مثل این حدیث منقول است .

شیخ صدوق رحمه الله می گوید: زیاد بن مروان این حدیث را نقل کرد و بعد از وفات امام کاظم علیه السّلام آن را منکر شد و واقفی شد و اموال موسی بن جعفر علیهما السّلام را حبس کرد و به حضرت نداد.

**[ترجمه]

«24»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاکَ علیه السلام مَنِ الَّذِی یَکُونُ بَعْدَکَ فَأَخْبَرَنِی أَنَّکَ أَنْتَ هُوَ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَهَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ قُلْتُ أَنَا وَ أَصْحَابِی بِکَ فَأَخْبِرْنِی مَنِ الَّذِی یَکُونُ بَعْدَکَ قَالَ ابْنِی عَلِیٌّ علیه السلام (1).

کش، [رجال الکشی] حمدویه عن الحسن بن موسی عن البزنطی عن سعید: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: نصر بن قابوس می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: من از پدرت پرسیدم چه کسی جانشین شماست، او شما را به من معرفی کرد. پس از درگذشت حضرت صادق علیه السّلام مردم به طرف راست و چپ رفتند من و دوستانم معتقد به امامت شما شدیم. اکنون بفرمایید چه کسی جانشین شماست؟ فرمود: فرزندم علی . - . عیون اخبارالرضا 1 : 31 -

در رجال کشی نیز مثل این حدیث منقول است. - . رجال کشی: 383 -

**[ترجمه]

«25»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ نُعَیْمِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام: عَلِیٌّ ابْنِی أَکْبَرُ وُلْدِی وَ أَسْمَعُهُمْ لِقَوْلِی وَ أَطْوَعُهُمْ لِأَمْرِی یَنْظُرُ مَعِی فِی کِتَابِ الْجَفْرِ وَ الْجَامِعَةِ وَ لَیْسَ یَنْظُرُ فِیهِ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍ (3).

یر، [بصائر الدرجات] عبد الله بن محمد عن الخشاب: مثله (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: نعیم بن قابوس می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: پسرم علی بزرگ ترین فرزندم و شنواترین آنها نسبت به گفتار من است؛ از همه بیشتر مطیع دستور من است؛ با من در نگاه کردن به کتاب جفر و جامعه شریک است و کسی در آن کتاب نگاه نمی کند مگر اینکه پیغمبر یا وصی پیغمبر باشد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 31 -

در بصائر الدرجات نیز مثل این حدیث منقول است. - . بصائر الدرجات: 158 -

**[ترجمه]

«26»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ عَلِیٌّ ابْنُهُ علیه السلام فِی حَجْرِهِ وَ هُوَ یُقَبِّلُهُ وَ یَمَصُّ لِسَانَهُ وَ یَضَعُهُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ یَضُمُّهُ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ بِأَبِی أَنْتَ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ أَطْهَرَ خَلْقَکَ وَ أَبْیَنَ فَضْلَکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَقَدْ وَقَعَ فِی قَلْبِی لِهَذَا الْغُلَامِ مِنَ الْمَوَدَّةِ مَا لَمْ یَقَعْ لِأَحَدٍ إِلَّا لَکَ فَقَالَ لِی:

ص: 20


1- 1. المصدر ص 31.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 383.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 31.
4- 4. بصائر الدرجات الجزء 3 ب 14 ح 24.

یَا مُفَضَّلُ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَتِی مِنْ أَبِی علیه السلام ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ قَالَ قُلْتُ هُوَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ نَعَمْ مَنْ أَطَاعَهُ رَشَدَ وَ مَنْ عَصَاهُ کَفَرَ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: مفضل بن عمر می گوید: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم، علی پسرش روی دامنش بود، او را می بوسید و زبانش را می مکید، او را روی شانه خود می گذاشت و درآغوش می گرفت و می فرمود: پدرم فدایت! چقدر خوش بو و پاک نهاد و با شخصیتی؟ عرض کردم: فدایت شوم! محبت این پسر در قلب من چنان قرار گرفت که هیچ کس جز شما چنین محبتی در دل من ندارد. فرمود: مفضل! او نسبت به من، چون من نسبت به پدرم است. «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم» - . آل عمران / 34[1] - ، {فرزندانی که بعضی ازآنان از [نسل] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست.} عرض کردم: آقا! این پسر شما امام است بعد از شما؟ فرمود: آری، هر که او را اطاعت کند رستگار است و کسی که با او مخالفت کند، کافر می شود. - . عیون اخبارالرضا 1 : 32 -

**[ترجمه]

«27»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَبْلَ أَنْ یُحْمَلَ إِلَی الْعِرَاقِ بِسَنَةٍ وَ عَلِیٌّ ابْنُهُ علیه السلام بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّهُ سَیَکُونُ فِی هَذِهِ السَّنَةِ حَرَکَةٌ فَلَا تَجْزَعْ مِنْهَا ثُمَّ أَطْرَقَ وَ نَکَتَ بِیَدِهِ فِی الْأَرْضِ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ وَ هُوَ یَقُولُ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ قُلْتُ وَ مَا ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ مَنْ ظَلَمَ ابْنِی هَذَا حَقَّهُ وَ جَحَدَ إِمَامَتَهُ مِنْ بَعْدِی کَانَ کَمَنْ ظَلَمَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام حَقَّهُ وَ جَحَدَ إِمَامَتَهُ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَعَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ نَعَی إِلَیَّ نَفْسَهُ وَ دَلَّ عَلَی ابْنِهِ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَئِنْ مَدَّ اللَّهُ فِی عُمُرِی لَأُسَلِّمَنَّ إِلَیْهِ حَقَّهُ وَ لَأُقِرَّنَّ لَهُ بِالْإِمَامَةِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ مِنْ بَعْدِکَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ الدَّاعِی إِلَی دِینِهِ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ یَمُدُّ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ وَ تَدْعُو إِلَی إِمَامَتِهِ وَ إِمَامَةِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ مِنْ بَعْدِهِ قُلْتُ مَنْ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ قَالَ قُلْتُ فَالرِّضَا وَ التَّسْلِیمَ قَالَ نَعَمْ کَذَلِکَ وَجَدْتُکَ فِی کِتَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَا إِنَّکَ فِی شِیعَتِنَا أَبْیَنُ مِنَ الْبَرْقِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْمُفَضَّلَ کَانَ أُنْسِی وَ مُسْتَرَاحِی وَ أَنْتَ أُنْسُهُمَا وَ مُسْتَرَاحُهُمَا حَرَامٌ عَلَی النَّارِ أَنْ تَمَسَّکَ أَبَداً(2).

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ التَّسْلِیمَ (3).

ص: 21


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 32.
2- 2. المصدر ص 32 و 33.
3- 3. غیبة الشیخ ص 27.

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (1)- عم، [إعلام الوری] عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن سنان می گوید: یک سال پیش از آنکه موسی بن جعفر علیهما السّلام را به عراق ببرند، خدمت ایشان رسیدم. پسرش علی علیه السّلام مقابلش نشسته بود. فرمود: ای محمّد! عرض کردم: بلی آقا! فرمود: امسال برای من سفری پیش می آید و تو از آن ناراحت نباشو بعد سر به زیر انداخت و با دست روی زمین خط می کشید. آنگاه سر به سوی من بلند کرد و فرمود: «یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاء» - . ابراهیم / 27[3] - ، {خدا ستمکاران را گمراه می کند و خدا هر چه بخواهد می کند.} گفتم: چه اتفاقی خواهد افتاد؟ فرمود: هر کس حق این فرزندم را مراعات نکند و امامتش را بعد از من انکار نماید، مثل کسی است که به علی بن ابی طالب علیهما السّلام ستم نموده و پس از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم منکر امامتش شده. فهمیدم که خبر از مرگ خود را می دهد و فرزندش را معرفی می کند!

عرض کردم: به خدا اگر عمرم طولانی شود، حقش را ادا خواهم کرد، به امامتش اعتراف می نمایم و گواهی می دهم که او بعد از تو حجت خدا است و راهنمای دین او است. فرمود: محمّد! عمرت طولانی خواهد شد و مردم را دعوت به امامت او و امام جانشین او پس از مرگش می کنی. عرض کردم: آقا! امام بعد از او کیست؟ فرمود: پسرش محمّد. عرض کردم: راضی هستم و فرمانبردارم. فرمود: درست است. در کتاب امیرالمؤمنین علیه السّلام چنین دیده ام تو در میان شیعیان ما آشکارتر از برق در شب تار می درخشی.

سپس فرمود: ای محمّد! مفضل وسیله انس و آرامش من بود. تو نیز وسیله انس و آرامش آن دو خواهی بود. بر آتش حرام است که تو را لمس کند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 32 -

در غیبت شیخ طوسی - . غیبت طوسی: 27 - نیز مثل این حدیث تا عبارت «فالرضا و التسلیم» و در ارشاد - . ارشاد: 287 - و اعلام الوری نیز مثل آن آمده است.

**[ترجمه]

«28»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ الْعُرَیْضِیِّ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ إِسْحَاقَ وَ عَلِیٍّ ابْنَیْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُمَا دَخَلَا عَلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَسْلَمَ بِمَکَّةَ فِی السَّنَةِ الَّتِی أُخِذَ فِیهَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ مَعَهُمَا کِتَابُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِخَطِّهِ فِیهِ حَوَائِجُ قَدْ أَمَرَ بِهَا فَقَالا إِنَّهُ قَدْ أَمَرَ بِهَذِهِ الْحَوَائِجِ مِنْ هَذَا الْوَجْهِ فَإِنْ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ شَیْ ءٌ فَادْفَعْهُ إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّهُ خَلِیفَتُهُ وَ الْقَیِّمُ بِأَمْرِهِ وَ کَانَ هَذَا بَعْدَ النَّفْرِ بِیَوْمٍ بَعْدَ مَا أُخِذَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِنَحْوٍ مِنْ خَمْسِینَ یَوْماً وَ أَشْهَدَ إِسْحَاقُ وَ عَلِیٌّ ابْنَا أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحُسَیْنَ بْنَ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِیَّ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنَ عُمَرَ وَ حَسَّانَ بْنَ مُعَاوِیَةَ وَ الْحُسَیْنَ بْنَ مُحَمَّدٍ صَاحِبَ الْخَتْمِ عَلَی شَهَادَتِهِمَا أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیهما السلام وَصِیُّ أَبِیهِ علیه السلام وَ خَلِیفَتُهُ فَشَهِدَ اثْنَانِ بِهَذِهِ الشَّهَادَةِ وَ اثْنَانِ قَالا خَلِیفَتُهُ وَ وَکِیلُهُ فَقُبِلَتْ شَهَادَتُهُمْ عِنْدَ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ (3)

الْقَاضِی (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبدالرحمن بن حجاج می گوید: اسحاق و علی دو فرزند حضرت صادق علیه السّلام، در همان سالی که موسی بن جعفر علیهما السّلام را گرفتند، پیش عبدالرحمن بن اسلم به مکه رفتند. آن دو نامه ای به ابن اسلم دادند که به خط خود موسی بن جعفر علیهما السّلام بود و در آن دستوراتی داده بود. آن دو گفتند: این دستورات را داده تا با این پول به آن عمل شود؛پس اگر اتفاقی افتاد، در اختیار پسرش علی علیه السّلام بگذار ،چون او جانشین و کفیل کارهای اوست. این جریان یک روز پس از کوچ کردن حاجیان و پنجاه روز پس از دستگیر شدن موسی بن جعفر علیهما السّلام بود.

اسحاق و علی فرزندان حضرت صادق علیه السّلام، حسین بن احمد منقری و اسماعیل بن عمر و حسان بن معاویه و حسین بن محمّد را که صاحب انگشتر بود به شهادت گرفتند که حضرت رضا علیه السّلام وصی و جانشین پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام است. دو نفر آنها این گواهی را دادند دو نفر دیگر گفتند: جانشین و وکیل اوست و حفص بن غیاث قاضی شهادت آنها را قبول کرد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 39 -

**[ترجمه]

«29»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: قُلْتُ

ص: 22


1- 1. الإرشاد ص 287.
2- 2. الکافی ج 1 ص 319.
3- 3. هو أبو عمر حفص بن غیاث ابن طلق بن معاویة النخعیّ قاضی الکوفة، کان عامیا من أصحاب الباقر و الصادق علیهما السلام، ولی القضاء ببغداد الشرقیة لهارون، ثمّ ولاه قضاء الکوفة و مات بها سنة 194، قال النجاشیّ ص 103: له کتاب و هو 170 حدیث او نحوها. و الذی ینص علی عامیته أنّه قال فی قاموس الرجال ص 364 ج 3: عنونه الخطیب و روی أنّه إذا وامروه فی یتیمة قال لقیّمها سل عنه فان کان رافضیا لم یزوجه.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 39.

لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام مَا قَوْلُکَ فِی أَبِیکَ قَالَ هُوَ حَیٌّ قُلْتُ فَمَا قَوْلُکَ فِی أَخِیکَ أَبِی الْحَسَنِ قَالَ ثِقَةٌ صَدُوقٌ قُلْتُ فَإِنَّهُ یَقُولُ إِنَّ أَبَاکَ قَدْ مَضَی قَالَ هُوَ أَعْلَمُ وَ مَا یَقُولُ فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ فَأَعَادَ عَلَیَّ قُلْتُ فَأَوْصَی أَبُوکَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ إِلَی مَنْ أَوْصَی قَالَ إِلَی خَمْسَةٍ مِنَّا وَ جَعَلَ عَلِیّاً علیه السلام الْمُقَدَّمَ عَلَیْنَا(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بکر بن صالح می گوید: به ابراهیم پسر موسی بن جعفر علیهما السّلام گفتم: نظر تو درباره پدرت چیست؟ گفت: زنده است. گفتم درباره برادرت حضرت رضا علیه السّلام چه عقیده داری؟ گفت: او مورد اعتماد و راستگو است! گفتم: او می گوید که پدرت از دنیا رفته! گفت: او بهتر می داند چه می گوید. باز سخن خود را تکرار کردم، همان جواب را داد. گفتم: پدرت وصیت کرده؟ گفت: بلی. پرسیدم: به چه کس وصیت کرد؟ گفت: به پنج نفر از ما، ولی علی علیه السّلام را بر همه ما مقدم داشته. - . عیون اخبارالرضا 1 : 27 -

**[ترجمه]

«30»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِیٍّ قَالَ: کَانَ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام عِنْدِی مَالٌ فَبَعَثَ فَأَخَذَ بَعْضَهُ وَ تَرَکَ عِنْدِی بَعْضَهُ وَ قَالَ مَنْ جَاءَکَ بَعْدِی یَطْلُبُ مَا بَقِیَ عِنْدَکَ فَإِنَّهُ صَاحِبُکَ فَلَمَّا مَضَی علیه السلام أَرْسَلَ إِلَیَّ عَلِیٌّ ابْنُهُ علیه السلام ابْعَثْ إِلَیَّ بِالَّذِی عِنْدَکَ وَ هُوَ کَذَا وَ کَذَا فَبَعَثْتُ إِلَیْهِ مَا کَانَ لَهُ عِنْدِی (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: داود بن زربی می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام نزد من مقداری پول داشت. کسی را فرستاد مبلغی را گرفت و بقیه را پیش من باقی گذاشت و فرمود: هر کس پس از من بقیه مال را از تو مطالبه کرد، او وصی من و امام بر تو است. پس از درگذشت موسی بن جعفر علیهما السّلام، حضرت رضا علیه السّلام کسی را فرستاد و فرمود: آن مال را که فلان مبلغ است بفرست! هر چه پیش من بود برایش فرستادم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 219 -

**[ترجمه]

«31»

یر، [بصائر الدرجات] إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ خَالِدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَا عَلِیُّ هَذَا أَفْقَهُ وُلْدِی وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِهِ.

**[ترجمه]بصائر الرجات: علی بن یقطین می گوید: امام کاظم علیه السّلام به من فرمود: ای علی! این فقیه ترین فرزندان من است و من کنیه ام را به او بخشیده ام و با دستش به فرزندش علی علیه السّلام اشاره فرمود. - . بصائر الدرجات: 164 -

**[ترجمه]

«32»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَنَسِ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ ابْنِی عَلِیّاً سَیِّدُ وُلْدِی وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی.

**[ترجمه]بصائر الرجات: علی بن یقطین می گوید: شنیدم که امام کاظم علیه السّلام فرمود: علی پسرم آقای فرزندان من است و من کنیه ام را به او بخشیده ام. - . بصائر الدرجات: 164 -

**[ترجمه]

«33»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ ابْنُهُ فَقَالَ هَذَا سَیِّدُ وُلْدِی وَ قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی.

**[ترجمه]بصائر الرجات: علی بن یقطین می گوید: نزد امام کاظم علیه السّلام نشسته بودم که پسرش علی علیه السّلام داخل شد. حضرت فرمود: این آقای فرزندان من است و من کنیه ام را به او بخشیده ام. - 1. بصائر الدرجات: 164 -

**[ترجمه]

«34»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی (3) الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ مَعاً عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی قَدْ کَبِرَتْ سِنِّی فَخُذْ بِیَدِی وَ أَنْقِذْنِی مِنَ النَّارِ مَنْ

ص: 23


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 39 و 40.
2- 2. المصدر ج 2 ص 219.
3- 3. کتاب الغیبة ص 27.

صَاحِبُنَا بَعْدَکَ فَأَشَارَ إِلَی ابْنِهِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ هَذَا صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: داود رقی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: فدایت شوم! سن من زیاد شده. پس دست مرا بگیر و مرا از آتش دوزخ نجات ده! امام ما بعد از شما کیست؟ امام کاظم علیه السّلام به پسرش امام رضا علیه السّلام اشاره نمود و فرمود: این امام شما پس از من است. - . ارشاد: 285 ، اعلام الوری: 315 ، غیبت طوسی: 27 -

**[ترجمه]

«35»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی (2)

الْکُلَیْنِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام أَ لَا تَدُلُّنِی عَلَی مَنْ

آخُذُ مِنْهُ دِینِی فَقَالَ هَذَا ابْنِی عَلِیٌّ إِنَّ أَبِی أَخَذَ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا قَالَ قَوْلًا وَفَی بِهِ (3).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: محمّد بن اسحاق بن عمار می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: مرا راهنمایی نمی فرمایید که از چه کس دستورات دینم را بگیرم؟ فرمود: از این پسرم علی. پدرم دست مرا گرفت و برد کنار قبر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم و فرمود: پسرم! خداوند می فرماید: من تو را خلیفه در روی زمین قرار داده ام و هر گاه خداوند چیزی بگوید، بدان وفا خواهد کرد. - . ارشاد: 285 ، اعلام الوری: 315 ، غیبت طوسی: 27 -

**[ترجمه]

«36»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی (4) الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ نُعَیْمٍ الْقَابُوسِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: ابْنِی عَلِیٌّ أَکْبَرُ وُلْدِی وَ أَبَرُّهُمْ عِنْدِی وَ أَحَبُّهُمْ إِلَیَّ هُوَ یَنْظُرُ مَعِی فِی الْجَفْرِ وَ لَمْ یَنْظُرْ فِیهِ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍ (5).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: نعیم قابوسی می گوید: امام کاظم علیه السّلام فرمود: پسرم علی بزرگ ترین فرزندان من است و نزد من از همه نیکوتر است و محبوب ترین آنان پیش من است و با من در کتاب جفر نظر می کند و کسی جز پیامبر یا جانشین پیامبر در این کتاب نظر نمی کند! - . ارشاد: 285 ، اعلام الوری: 315 ، غیبت طوسی: 28 -

**[ترجمه]

«37»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی (6) الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ مَعاً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: خَرَجَتْ إِلَیْنَا أَلْوَاحٌ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ فِی الْحَبْسِ عَهْدِی إِلَی أَکْبَرِ وُلْدِی أَنْ یَفْعَلَ کَذَا وَ فُلَانٌ لَا تُنِلْهُ شَیْئاً حَتَّی أَلْقَاکَ أَوْ یَقْضِیَ اللَّهُ عَلَیَّ الْمَوْتَ (7).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: حسین بن مختار می گوید: از طرف موسی بن جعفر علیهما السّلام موقعی که زندانی بود، نوشته هایی رسید که در آنها نوشته بود: «پیمان امامت را با فرزند بزرگ ترم بسته ام که فلان کار را بکند و به فلان کس چیزی مده تا تو را ببینم و یا خدا مرگ را برایم مقدر فرماید.» - . ارشاد: 286 ، اعلام الوری: 316 ، غیبت طوسی: 28 -

**[ترجمه]

«38»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی (8) بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَحْدُثَ حَدَثٌ

ص: 24


1- 1. إرشاد المفید ص 285، الکافی ج 1 ص 312.
2- 2. غیبة الشیخ ص 27.
3- 3. الکافی ج 1 ص 312، إرشاد المفید ص 285.
4- 4. الغیبة ص 28.
5- 5. الکافی ج 1 ص 312، إرشاد المفید ص 285.
6- 6. غیبة الشیخ ص 28.
7- 7. الإرشاد ص 286، الکافی ج 1 ص 313.
8- 8. غیبة الشیخ ص 29.

وَ لَا أَلْقَاکَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْإِمَامِ بَعْدَکَ فَقَالَ ابْنِی فُلَانٌ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام (1).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: داود بن سلیمان می گوید: به حضرت کاظم علیه السّلام عرض کردم: من می ترسم اتفاقی بیفتد و دیگر شما را نبینم! امام پس از شما کیست؟ فرمود: فلان پسرم، یعنی امام رضا علیه السّلام. - . ارشاد: 286 ، اعلام الوری: 316 ، غیبت طوسی: 28 -

**[ترجمه]

«39»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاکَ مَنِ الَّذِی یَکُونُ بَعْدَکَ فَأَخْبَرَنِی أَنَّکَ أَنْتَ هُوَ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ذَهَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ قُلْتُ بِکَ أَنَا وَ أَصْحَابِی فَأَخْبِرْنِی مَنِ الَّذِی یَکُونُ مِنْ بَعْدِکَ مِنْ وُلْدِکَ قَالَ ابْنِی فُلَانٌ (2).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: نصر بن قابوس می گوید: به حضرت کاظم علیه السّلام عرض کردم: من از پدر شما پرسیدم: امام پس از شما کیست؟ فرمود: شما (امام کاظم علیه السّلام) هستید. وقتی امام صادق علیه السّلام از دنیا رفت، مردم به چپ و راست رفتند (عقاید متفاوتی در باب امامت پیدا کردند)، ولی من و اصحابم به امامت شما قائل شدیم! شما به من خبر بده که پس از شما، از بین فرزندانت چه کسی امام خواهد بود؟ فرمود: پسرم فلانی! - . ارشاد: 286 ، اعلام الوری: 316 ، غیبت طوسی: 29 -

**[ترجمه]

«40»

شا، [الإرشاد] عم، [إعلام الوری] غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِیٍّ قَالَ: جِئْتُ إِلَی أَبِی إِبْرَاهِیمَ بِمَالٍ قَالَ فَأَخَذَ بَعْضَهُ وَ تَرَکَ بَعْضَهُ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ لِأَیِّ شَیْ ءٍ تَرَکْتَهُ عِنْدِی فَقَالَ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ یَطْلُبُهُ مِنْکَ فَلَمَّا جَاءَ نَعْیُهُ بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَسَأَلَنِی ذَلِکَ الْمَالَ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ (3).

کش، [رجال الکشی] حمدویه عن الحسن بن موسی عن أحمد بن محمد عن بعض أصحابه عن علی بن عقبة أو غیره عن الضحاک: مثله (4).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: داود بن زربی می گوید: مقداری مال نزد امام کاظم علیه السّلام بردم، حضرت بخشی از آن را گرفتند و بخشی را نگرفتند! عرض کردم: خدا خیرتان دهد! چرا بخشی از اموال را نگرفتی و نزد من گذاشتی؟ فرمود: صاحب امر امامت آن را از تو خواهد گرفت. وقتی امام کاظم علیه السّلام از دنیا رفت، امام رضا علیه السّلام کسی را به نزد من فرستاد و آن مال را مطالبه نمود و من آن مال را به او دادم! - . ارشاد: 286 ، اعلام الوری: 317 ، غیبت طوسی: 29 -

در رجال کشی نیز مثل این حدیث منقول است. - . رجال کشی: 265 -

**[ترجمه]

«41»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی رَوَی أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیُّ عَنْ سَعْدٍ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمُ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْخَشَّابُ وَ الْیَقْطِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ فِی حَدِیثٍ لَهُ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَسْأَلُکَ فَقَالَ سَلْ إِمَامَکَ فَقُلْتُ مَنْ تَعْنِی فَإِنِّی لَا أَعْرِفُ إِمَاماً غَیْرَکَ قَالَ هُوَ عَلِیٌّ ابْنِی قَدْ نَحَلْتُهُ کُنْیَتِی قُلْتُ سَیِّدِی أَنْقِذْنِی مِنَ النَّارِ فَإِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَالَ إِنَّکَ الْقَائِمُ بِهَذَا الْأَمْرِ قَالَ أَ وَ لَمْ أَکُنْ قَائِماً ثُمَّ قَالَ یَا حَسَنُ مَا مِنْ إِمَامٍ یَکُونُ قَائِماً فِی أُمَّةٍ إِلَّا وَ هُوَ قَائِمُهُمْ فَإِذَا مَضَی عَنْهُمْ فَالَّذِی یَلِیهِ هُوَ الْقَائِمُ وَ الْحُجَّةُ حَتَّی یَغِیبَ عَنْهُمْ فَکُلُّنَا قَائِمٌ فَاصْرِفْ جَمِیعَ مَا کُنْتَ تُعَامِلُنِی بِهِ إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ وَ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا أَنَا

ص: 25


1- 1. الکافی ج 1 ص 313، الإرشاد ص 286 غیبة الشیخ ص 29.
2- 2. الکافی ج 1 ص 313، الإرشاد ص 286 غیبة الشیخ ص 29.
3- 3. الکافی ج 1 ص 313، الإرشاد ص 286 غیبة الشیخ ص 29.
4- 4. رجال الکشّیّ ص 265.

فَعَلْتُ ذَاکَ بِهِ بَلِ اللَّهُ فَعَلَ بِهِ ذَاکَ حُبّاً(1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: حسن بن حسن در ضمن حدیثی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: سؤالی از شما دارم! فرمود: از امامت بپرس. عرض کردم: منظور شما کیست؟ من جز شما امامی نمی شناسم! فرمود: پسرم علی امام تو است که کنیه خود را به او بخشیده. عرض کردم: آقا! مرا از آتش نجات بخش، زیرا حضرت صادق علیه السّلام فرمود که تو قائم به امر امامت هستی. فرمود: مگر من قائم نیستم؟ بعد فرمود: ای حسن! هر امامی که در میان مردم باشد قائم آنهاست. پس از فوت شدن او کسی که جانشین او است، قائم و حجت خدا است تا از میان ایشان برود. پس همه ما قائم هستیم هر معامله ای که با من می کردی، با فرزندم علی کن! به خدا قسم! به خدا قسم! من این کار را نکرده ام؛ این کار را خدا به واسطه محبتی که به او داشته کرده است. - . غیبت طوسی: 29 -

**[ترجمه]

«42»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ صَفْوَانَ وَ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ لِی إِنَّ جَعْفَراً علیه السلام کَانَ یَقُولُ سَعِدَ امْرُؤٌ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرَی خَلَفَهُ مِنْ نَفْسِهِ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ فَقَالَ هَذَا وَ قَدْ أَرَانِیَ اللَّهُ خَلَفِی مِنْ نَفْسِی (2).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: موسی بن بکر می گوید: نزد امام کاظم علیه السّلام بودم که به من فرمود: امام صادق علیه السّلام می فرمود: هر کس که قبل از مرگش جانشینش را ببیند، سعادت مند می شود. سپس با دست به فرزندش علی علیه السّلام اشاره کرد و فرمود: این فرزند را خدا به عنوان جانشین و خلف من به من نشان داده است. - . غیبت طوسی: 30 -

**[ترجمه]

«43»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ نَافِعٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ قَالَ لِی هَارُونُ بْنُ سَعْدٍ الْعِجْلِیُّ: قَدْ مَاتَ إِسْمَاعِیلُ الَّذِی کُنْتُمْ تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْنَاقَکُمْ وَ جَعْفَرٌ شَیْخٌ کَبِیرٌ یَمُوتُ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ فَتَبْقَوْنَ بِلَا إِمَامٍ فَلَمْ أَدْرِ مَا أَقُولُ فَأَخْبَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمَقَالَتِهِ فَقَالَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَبَی اللَّهُ وَ اللَّهِ أَنْ یَنْقَطِعَ هَذَا الْأَمْرُ حَتَّی یَنْقَطِعَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ فَإِذَا رَأَیْتَهُ فَقُلْ لَهُ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ یَکْبَرُ وَ نُزَوِّجُهُ وَ یُولَدُ لَهُ فَیَکُونُ خَلَفاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ (3).

ک، [إکمال الدین] أبی عن سعد: مثله.

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: هارون بن خارجه می گوید: هارون بن سعد عجلی به من گفت: اسماعیل که چشم به او داشتید و گردن به سوی او می کشیدید از دنیا رفت. جعفر بن محمّد نیز پیرمردی است که امروز و فردا می میرد و آن وقت دیگر امام نخواهید داشت؛ من نتوانستم جواب او را بگویم! به حضرت صادق علیه السّلام جریان را گفتم. فرمود: اشتباه کرده، چنین نیست. خدا امتناع دارد از اینکه تا وقتی که شب و روز باشد، امامت منقرض شود. وقتی او را دیدی بگو اکنون موسی بن جعفر علیهما السّلام بزرگ شده و او را همسری خواهیم داد و فرزندی که شایسته امامت است از او متولد می شود ان شاء اللَّه. - . غیبت طوسی: 30 -

در کمال الدین نیز مانند این خبر منقول است.

**[ترجمه]

«44»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی فِی خَبَرٍ آخَرَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: یَظْهَرُ صَاحِبُنَا وَ هُوَ مِنْ صُلْبِ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَیَمْلَؤُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً وَ یَصْفُو لَهُ الدُّنْیَا(4).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صاحب ما از صلب این مرد ظهور خواهد کرد (و با دست به موسی بن جعفر علیهما السّلام اشاره کرد) پس زمین را پر از عدل و داد می کند، همان طوری که مملو از ظلم و ستم شده باشد، و دنیا به وسیله او پاک می شود. - . غیبت طوسی: 31 -

**[ترجمه]

«45»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَیُّوبُ بْنُ نُوحٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ: کُنْتُ عِنْدَ أَخِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَکَانَ وَ اللَّهِ حُجَّةً فِی الْأَرْضِ بَعْدَ أَبِی علیه السلام إِذْ طَلَعَ ابْنُهُ عَلِیٌّ فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ هَذَا صَاحِبُکَ وَ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَتِی مِنْ أَبِی

ص: 26


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 29 و 30.
2- 2. غیبة الشیخ ص 30.
3- 3. کتاب الغیبة ص 30.
4- 4. المصدر ص 31.

فَثَبَّتَکَ اللَّهُ عَلَی دِینِهِ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی نَعَی وَ اللَّهِ إِلَیَّ نَفْسَهُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَمْضِیَ مَقَادِیرُ اللَّهِ فِیَّ وَ لِی بِرَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ وَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ کَانَ هَذَا قَبْلَ أَنْ یَحْمِلَهُ هَارُونُ الرَّشِیدُ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ تَمَامَ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: ابن فضال می گوید: از علی بن جعفر شنیدم که می گفت: خدمت برادرم موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم. به خدا قسم او حجت خدا روی زمین بعد از پدرم بود. در این موقع پسرش علی وارد شد. امام کاظم علیه السّلام رو به من کرد و فرمود: ای علی! این امام تو است؛ او نسبت به من، مثل من است نسبت به پدرم. خداوند تو را بر عقیده به امامت او پایدار بدارد. من شروع به گریه کرده و با خود گفتم که برادرم خبر مرگ خود را می دهد. فرمود: علی جان! چاره ای نیست. باید مقدرات خدا درباره من انجام شود و من از پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام پیروی می کنم. این جریان سه روز قبل از آن بود که هارون الرشید موسی بن جعفر علیه السّلام را برای مرتبه دوم ببرد... تا آخر خبر. - . غیبت طوسی: 31 -

**[ترجمه]

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ أَبَاکَ أَخْبَرَنَا بِالْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ فَلَوْ خَبَّرْتَنَا بِهِ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِی فَهَزَّهَا ثُمَّ قَالَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ (2) قَالَ فَخَفَقْتُ (3) فَقَالَ لِی مَهْ لَا تُعَوِّدْ عَیْنَیْکَ کَثْرَةَ النَّوْمِ فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَیْ ءٍ فِی الْجَسَدِ شُکْراً(4).

**[ترجمه] - . در متن عربی بحار دو حدیث پیاپی با شماره 45 آمده است. (مترجم) - تفسیر عیاشی: علی بن ابی حمزه می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: پدرت جانشین خود را به ما معرفی کرد. اگر شما نیز جانشین خود را معرفی کنی خوب است! گفت: حضرت دست مرا گرفت و کشید. سپس فرمود: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْحَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ» - . توبه / 115 - ، {و خدا بر آن نیست که گروهی را پس از آنکه هدایتشان نمود بی راه بگذارد، مگر آنکه چیزی را که باید از آن پروا کنند برایشان بیان کرده باشد.} در این موقع من چرتم گرفت. فرمود خوددار باش! چشمت را این قدر به خواب عادت مده! چشم از همه اعضای بدن کمتر شکرگزار است. - . تفسیر عیاشی 2 : 115 -

**[ترجمه]

بیان

لعله علیه السلام بین له أن الله سیظهر لکم الإمام بعدی و یبین و لا یدعکم فی ضلالة.

**[ترجمه]شاید منظور امام از استشهاد به آیه، این باشد که به زودی خداوند جانشین مرا به شما معرفی خواهد کرد و در گمراهی نخواهید ماند.

**[ترجمه]

«46»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی عَنْ سُلَیْمَانَ الصَّیْدِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ فِی مَنْزِلِهِ فَأَخَذَ بِیَدِی فَوَقَفَنِی عَلَی بَیْتٍ مِنَ الدَّارِ فَدَفَعَ الْبَابَ فَإِذَا عَلِیٌّ ابْنُهُ علیه السلام وَ فِی یَدِهِ کِتَابٌ یَنْظُرُ فِیهِ فَقَالَ لِی یَا نَصْرُ تَعْرِفُ هَذَا قُلْتُ نَعَمْ هَذَا عَلِیٌّ ابْنُکَ قَالَ یَا نَصْرُ أَ تَدْرِی مَا هَذَا الْکِتَابُ الَّذِی فِی یَدِهِ یَنْظُرُ فِیهِ فَقُلْتُ لَا قَالَ هَذَا الْجَفْرُ الَّذِی لَا یَنْظُرُ فِیهِ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُوسَی فَلَعَمْرِی مَا شَکَّ نَصْرٌ وَ لَا ارْتَابَ حَتَّی أَتَاهُ وَفَاةُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (5).

**[ترجمه]رجال کشی: نصر بن قابوس می گوید: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام در منزلش بودم. دست مرا گرفت و در مقابل یکی از اطاق ها نگه داشت و درب را باز کرد. چشمم به فرزندش علی افتاد که در دست کتابی داشت و به آن نگاه می کرد! فرمود: ای نصر! این را می شناسی؟ عرض کردم: بلی، پسر شما علی است. فرمود: نصر! می دانی چه کتابی است در دستش که در آن نگاه می کند؟ گفتم: نه. فرمود این جفر است که در آن جز پیامبر یا وصی پیامبر نگاه نمی کند.

حسن بن موسی راوی خبر گفت به جان خودم نصر بن قابوس هرگز در امامت شک نداشت و پس از فوت موسی بن جعفر علیه السّلام تردیدی برایش پیدا نشد. - . رجال کشی: 382 -

**[ترجمه]

«47»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی قَالَ: کَانَ نَشِیطٌ وَ خَالِدٌ یَخْدُمَانِ

ص: 27


1- 1. غیبة الشیخ ص 31.
2- 2. براءة: 115.
3- 3. الخفقة النعسة من النوم، و فی طبعة الکمبانیّ« فحققت» و هکذا« لا تعوذ» کلاهما مصحفان.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 115.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 382.

أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ فَذَکَرَ الْحَسَنُ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ- عَنْ نَشِیطٍ عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ (1) قَالَ لَمَّا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قُلْتُ لِخَالِدٍ أَ مَا تَرَی مَا قَدْ وَقَعْنَا فِیهِ مِنِ اخْتِلَافِ النَّاسِ فَقَالَ لِی خَالِدٌ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ عَهْدِی إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ أَکْبَرِ وُلْدِی وَ خَیْرِهِمْ وَ أَفْضَلِهِمْ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: حسن بن موسی گفت: نشیط و خالد هر دو خدمتگزار موسی بن جعفر علیهما السّلام بودند. حسن از یحیی بن ابراهیم نقل کرد که وقتی مردم درباره امامت حضرت رضا علیه السّلام اختلاف کردند، نشیط به خالد گفت: نمی بینی در چه وضعی قرار گرفتیم که مردم در امامت حضرت رضا علیه السّلام اختلاف کردند؟ خالد به او گفت: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به من فرمود: پیمان امامت را به پسرم علی سپردم که از همه بزرگ تر و بهتر و بافضیلت تر است. - . رجال کشی: 384 -

**[ترجمه]

«48»

ضه، [روضة الواعظین] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ کَبِرَ سِنِّی فَحَدِّثْنِی عَنِ الْبَابِ فَأَشَارَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَالَ هَذَا صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی.

أقول: قد سبق بعض النصوص فی باب النص علی الکاظم علیه السلام و بعضها فی باب وصیته علیه السلام.

ص: 28


1- 1. هو خالد بن نجیح الجوان بیان الجون و هو سفط مغطی بجلد، ظرف لطیب العطّار و قد یهمز و ربما صحفت الکلمة فی نسخ الرجال- کما فی رجال الکشّیّ- بالجواز أو بالحوار و هو غلط صرّح بذلک ابن داود فی رجاله ص 139. و کیف کان، الرجل- اعنی خالد الجوان- من أهل الارتفاع کما صرّح بذلک الکشّیّ ص 276، روی البصائر بإسناده، عن خالد بن نجیح الجوان قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السلام فقنعت رأسی و جلست فی ناحیة و قلت فی نفسی: ویحکم ما أغفلکم عنه تتکلمون عند رب العالمین؟ فنادانی: ویحک: یا خالد! انی و اللّه عبد مخلوق. لی ربّ أعبده، ان لم أعبده و اللّه عذبنی بالنار، فقلت فی نفسی لا و اللّه لا أقول أبدا الا قولک فی نفسک. راجع البصائر الجزء الخامس ب 10 ح 25.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 384.

**[ترجمه]روضة الواعظین: داود بن فرقد می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: پیر شده ام، مرا راهنمایی کن که امام بعد از شما کیست؟ اشاره به حضرت رضا علیه السّلام کرد و فرمود: این بعد از من امام شماست.

مولف: بعضی از روایات قبلا در باب نص بر امام کاظم علیه السلام و نیز در باب وصیت آن امام ذکر شد .

**[ترجمه]

باب 3 معجزاته و غرائب شأنه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد] الرَّیَّانُ بْنُ الصَّلْتِ قَالَ: کُنْتُ بِبَابِ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ فَقُلْتُ لِمُعَمَّرٍ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَسْأَلَ سَیِّدِی أَنْ یَکْسُوَنِی ثَوْباً مِنْ ثِیَابِهِ وَ یَهَبَ لِی مِنَ الدَّرَاهِمِ الَّتِی ضُرِبَتْ بِاسْمِهِ فَأَخْبَرَنِی مُعَمَّرٌ أَنَّهُ دَخَلَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام مِنْ فَوْرِهِ ذَلِکَ قَالَ فَابْتَدَأَنِی أَبُو الْحَسَنِ فَقَالَ یَا مُعَمَّرُ لَا یُرِیدُ الرَّیَّانُ أَنْ نَکْسُوَهُ مِنْ ثِیَابِنَا أَوْ نَهَبَ لَهُ مِنْ دَرَاهِمِنَا قَالَ فَقُلْتُ لَهُ سُبْحَانَ اللَّهِ هَذَا کَانَ قَوْلَهُ لِیَ السَّاعَةَ بِالْبَابِ قَالَ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مُوَفَّقٌ قُلْ لَهُ فَلْیَجِئْنِی فَأَدْخَلَنِی عَلَیْهِ فَسَلَّمْتُ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ وَ دَعَا لِی بِثَوْبَیْنِ مِنْ ثِیَابِهِ فَدَفَعَهُمَا إِلَیَّ فَلَمَّا قُمْتُ وَضَعَ فِی یَدِی ثَلَاثِینَ دِرْهَماً(1).

کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن معمر بن خلاد: مثله (2)- کش، [رجال الکشی] محمد بن مسعود عن علی بن الحسن عن معمر: مثله (3)

**[ترجمه]قرب الاسناد: ریان بن صلت می گوید: من دربان حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بودم. روزی به معمر گفتم: اگر صلاح می دانی به امام رضا علیه السّلام پیشنهاد کن از لباس هایی که پوشیده، جامه ای به من ببخشد و مقداری از درهم هایی که به نام ایشان سکه زده اند را به من لطف فرماید. معمر به من گفت: بدون درنگ خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و قبل از اینکه چیزی بگویم، آن جناب فرمود: معمر! ریان میل ندارد که از لباس های خود و از درهم هایی که به نام ما سکه زده شد به او بدهیم؟ عرض کردم: سبحان اللَّه! هم اکنون درب خانه از من همین تقاضا را می کرد! امام علیه السّلام خندید و فرمود: مؤمن را خدا توفیق می دهد و وسیله بر آوردن حاجتش را فراهم می کند! بگو به نزد من بیاید. معمر مرا وارد کرد؛ سلام کردم، جواب داد و جامه برای من خواست و به من ارزانی داشت. همین که از جای حرکت کردم، سی درهم نیز در دست من گذاشت. - . قرب الاسناد: 198 -

در کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 132 - و رجال کشی - . رجال کشی: 457 - نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

بیان

المؤمن موفق أی یسر الله لریان بأن ألهمنی حاجته أو وفقنی الله لقضاء حاجته بذلک.

**[ترجمه]عبارت «المؤمن موفق» که حضرت فرمود، به این معناست که خدا امر عرض حاجت ریان بر من را آسان نمود یا اینکه من توفیق یافتم حاجت او را بدهم.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَاشِمِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْمَأْمُونِ یَوْماً فَأَجْلَسَنِی وَ أَخْرَجَ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ ثُمَّ دَعَا بِالطَّعَامِ فَطَعِمْنَا ثُمَّ طَیَّبَنَا ثُمَّ أَمَرَ بِسِتَارَةٍ فَضُرِبَتْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی بَعْضِ مَنْ کَانَ فِی السِّتَارَةِ فَقَالَ بِاللَّهِ

ص: 29


1- 1. قرب الإسناد ص 198.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 132.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 457 تحت الرقم 421.

لَمَّا رَثَیْتِ لَنَا مَنْ بِطُوسَ فَأَخَذَتْ تَقُولُ:

سُقْیَا لِطُوسَ وَ مَنْ أَضْحَی بِهَا قَطَناً ***مِنْ عِتْرَةِ الْمُصْطَفَی أَبْقَی لَنَا حَزَناً

قَالَ ثُمَّ بَکَی فَقَالَ لِی یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ یَلُومُنِی أَهْلُ بَیْتِی وَ أَهْلُ بَیْتِکَ أَنْ نَصَبْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَلَماً فَوَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ تَتَعَجَّبُ مِنْهُ جِئْتُهُ یَوْماً فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ آبَاءَکَ مُوسَی وَ جَعْفَراً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام کَانَ عِنْدَهُمْ عِلْمُ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَنْتَ وَصِیُّ الْقَوْمِ وَ وَارِثُهُمْ وَ عِنْدَکَ عِلْمُهُمْ وَ قَدْ بَدَتْ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ قَالَ هَاتِهَا فَقُلْتُ هَذِهِ الزَّاهِرِیَّةُ حَظِیَّتِی وَ لَا أُقَدِّمُ عَلَیْهَا أَحَداً مِنْ جَوَارِیَّ وَ قَدْ حَمَلَتْ غَیْرَ مَرَّةٍ وَ أَسْقَطَتْ وَ هِیَ الْآنَ حَامِلٌ فَدُلَّنِی عَلَی مَا تَتَعَالَجُ بِهِ فَتَسْلَمُ فَقَالَ لَا تَخَفْ مِنْ إِسْقَاطِهَا فَإِنَّهَا تَسْلَمُ وَ تَلِدُ غُلَاماً أَشْبَهَ النَّاسِ بِأُمِّهِ وَ تَکُونُ لَهُ خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ وَ فِی رِجْلِهِ الْیُسْرَی خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَوَلَدَتِ الزَّاهِرِیَّةُ غُلَاماً أَشْبَهَ النَّاسِ بِأُمِّهِ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ وَ فِی رِجْلِهِ الْیُسْرَی خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ عَلَی مَا کَانَ وَصَفَهُ لِیَ الرِّضَا علیه السلام فَمَنْ یَلُومُنِی عَلَی نَصْبِی إِیَّاهُ عَلَماً وَ الْحَدِیثُ فِیهِ زِیَادَةٌ حَذَفْنَاهَا وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبداللَّه بن محمّد هاشمی می گوید: روزی پیش مأمون رفتم. مرا نشاند و هر کس که در آنجا بود را خارج کرد. سپس غذا خواست و با هم خوردیم و بعد عطر خواست و عطر استعمال کردیم. آنگاه دستور داد پرده بزنند و پرده ای زدند. سپس رو به جانب کسانی که پشت پرده بودند کرد و گفت: شما را به خدا قسم بر آن کسی که در طوس دفن شده مرثیه بخوانند! کسی شروع کرد به خواندن این اشعار:

گوارا باد از برای طوس و کسانی که روز کردند در حالی که در طوس ساکنند

از جهت عترت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم و از برای ما اندوه باقی گذاشته شده است

در این موقع مأمون شروع به گریه کرد و به من گفت: قوم و خویش های تو و من مرا سرزنش می کردند که حضرت ابوالحسن علیه السّلام را امتیاز دادم و او را به عنوان ولایت عهد برگزیدم! اکنون برایت جریانی نقل کنم که تعجب کنی: روزی خدمت ایشان رسیدم و گفتم: فدایت شوم! آباء گرامت موسی بن جعفر و حضرت صادق و حضرت باقر و علی بن الحسین علیهم السلام از گذشته و آینده تا روز قیامت اطلاع داشتند. شما نیز وصی و وارث علم آنهایی و قطعا علم ایشان نزد شما هست. من از خدمت شما درخواستی دارم! فرمود: بگو چیست؟ گفتم: این کنیز زاهریه خیلی مورد علاقه من است، او را بسیار دوست می دارم و هیچ کدام از کنیزانم را بر او مقدم نمی دارم. او چندین مرتبه حامله شده و سقط جنین کرده. اکنون نیز حامله است. مرا راهنمایی بفرمایید علاجی بکنم تا فرزند او سالم بماند. فرمود: از سقط جنین او نترس، بچه اش سالم می ماند. پسر بچه ای می زاید که خیلی شبیه به مادرش است. در دست راستش یک انگشت کوچک اضافه دارد که چسبیده است و آویزان نیست. همچنین در پای چپ نیز یک انگشت کوچک اضافه دارد که آویزان نیست و چسبیده است. با خود گفتم گواهی می دهم که خدا بر هر چیزی قادر است.

آن کنیز فرزندی زایید کاملا شبیه به مادرش که در دست راست و پای چپش همان طور که حضرت رضا فرموده بود، انگشت کوچکی اضافه داشت و چسبیده بود. با این مقام چه کسی مرا ملامت می کند که چرا او را امتیاز بخشیدم؟ حدیث مقداری اضافه داشت که آن را حذف کردیم «لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ العلی العظیم». - . عیون اخبارالرضا 2 : 224 -

**[ترجمه]

بیان

قطنا أی مقیما و قال الجوهری حظیت المرأة عند زوجها حظوة و حظوة بالکسر و الضم و حظة أیضا و هی حظیتی و إحدی حظایای.

**[ترجمه]کلمه «قطنا» به معنای مقیم و ساکن است. و جوهری می گوید: عبارت «حظیت المرأة عند زوجها»، «حظوة» به کسر و ضم حاء و مصدر آن «حظة» هم می باشد و آن زن حظیّه من و یکی از حظایای من است، یعنی نزد من قرب و منزلت دارد.

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ بُرَیْدٍ(2) قَالَ: کُنْتُ

ص: 30


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 224، و تراه فی مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 333 نقلا عن الجلاء و الشفاء عن محمّد بن عبد اللّه بن الحسن. و العجب من الصدوق قدّس سرّه- حیث استغرب علمه علیه السلام بما فی بطون الامهات فقال بعد هذا الحدیث: انما علم الرضا( ع) ذلک ممّا وصل إلیه عن آبائه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ذلک ان جبرئیل علیه السلام قد کان نزل علیه بأخبار الخلفاء و أولادهم من بنی أمیّة و ولد العباس و بالحوادث التی تکون فی أیامهم و ما یجری علی أیدیهم، و لا قوة الا باللّه.
2- 2. یزید خ ل، زیاد، خ ل.

عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا فَذُکِرَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ فَقَالَ إِنِّی جَعَلْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا یُظِلَّنِی وَ إِیَّاهُ سَقْفُ بَیْتٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا یَأْمُرُنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ وَ یَقُولُ هَذَا لِعَمِّهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ هَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ الصِّلَةِ إِنَّهُ مَتَی یَأْتِینِی وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ وَ یَقُولُ فِیَّ فَیُصَدِّقُهُ النَّاسُ وَ إِذَا لَمْ یَدْخُلْ عَلَیَّ وَ لَمْ أَدْخُلْ عَلَیْهِ لَمْ یُقْبَلْ قَوْلُهُ إِذَا قَالَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عمیر بن برید می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که صحبت از محمّد بن جعفر شد. حضرت فرمود: من بر خود واجب کردم که با او در زیر سقف یک خانه نباشم. من با خود گفتم که این آقا، ما را امر به نیکی و صله رحم می کند، ولی خودش در مورد عمویش چنین می گوید. حضرت نگاهی به من کرد و فرمود: همین کار من صله رحم و نیکی به اوست. وقتی او پیش من بیاید و رفت و آمد داشته باشد، هر چه درباره من بگوید مردم از او قبول می کنند. وقتی پیش من نیاید و من هم پیش او نروم، چیزی که بگوید قبول نخواهند کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 204 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ قَالَ: إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الطَّاهِرِیَّ کَتَبَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَشْکُو عَمَّهُ بِعَمَلِ السُّلْطَانِ وَ التَّلَبُّسِ بِهِ وَ أَمْرَ وَصِیَّتِهِ فِی یَدَیْهِ فَکَتَبَ علیه السلام أَمَّا الْوَصِیَّةُ فَقَدْ کُفِیتَ أَمْرَهَا فَاغْتَمَّ الرَّجُلُ فَظَنَّ أَنَّهَا تُؤْخَذُ مِنْهُ فَمَاتَ بَعْدَ ذَلِکَ بِعِشْرِینَ یَوْماً(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یقطینی می گوید: محمّد بن عبداللَّه طاهری نامه ای به حضرت رضا علیه السّلام نوشت و در آن نامه شکایت از عمویش کرد که اشتغال به خدمت به سلطان دارد و خود را آلوده به این کار کرده و امر وصیت او نیز در اختیار عمویش می باشد. امام علیه السّلام در جواب نوشت: مسأله وصیت که برای تو حل شده. آن مرد غمگین شد و خیال کرد خدمه سلطان از او خواهند گرفت، ولی پس از بیست روز درگذشت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 204 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زَعْلَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام وَ فِیَّ عَطَشٌ شَدِیدٌ فَکَرِهْتُ أَنْ أَسْتَسْقِیَ فَدَعَا بِمَاءٍ وَ ذَاقَهُ وَ نَاوَلَنِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اشْرَبْ فَإِنَّهُ بَارِدٌ فَشَرِبْتُ (3).

یر، [بصائر الدرجات] ابن عیسی: مثله (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن عبیداللَّه قمی می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. بسیار تشنه شدم، اما دوست نداشتم تقاضا کنم آب بیاورند. پس خود امام آب خواست، مقداری میل نمود و آنگاه آب را به من داد و فرمود: محمّد! بیاشام که آب سردی است! پس من آشامیدم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 204 -

در بصائر الدرجات نیز مثل این خبر منقول است.

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ هَارُونَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ أَخِی عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام فَأَتَاهُ مَنْ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَدْ رَبَطَ ذَقَنَ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ فَمَضَی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ مَضَیْنَا مَعَهُ وَ إِذَا لَحْیَاهُ قَدْ رُبِطَا وَ إِذَا إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ وَ وُلْدُهُ وَ جَمَاعَةُ آلِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَبْکُونَ فَجَلَسَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عِنْدَ رَأْسِهِ وَ نَظَرَ فِی وَجْهِهِ فَتَبَسَّمَ فَنَقَمَ مَنْ کَانَ فِی الْمَجْلِسِ عَلَیْهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّمَا تَبَسَّمَ شَامِتاً بِعَمِّهِ قَالَ وَ خَرَجَ لِیُصَلِّیَ فِی الْمَسْجِدِ فَقُلْنَا لَهُ جُعِلْنَا فِدَاکَ قَدْ سَمِعْنَا فِیکَ مِنْ

ص: 31


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 204.
2- 2. نفس المصدر و أخرجه فی البصائر الجزء 5 ب 10 تحت الرقم 25.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 204.
4- 4. بصائر الدرجات الجزء الخامس ب 10 ح 16.

هَؤُلَاءِ مَا نَکْرَهُ حِینَ تَبَسَّمْتَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّمَا تَعَجَّبْتُ مِنْ بُکَاءِ إِسْحَاقَ وَ هُوَ وَ اللَّهِ یَمُوتُ قَبْلَهُ وَ یَبْکِیهِ مُحَمَّدٌ قَالَ فَبَرَأَ مُحَمَّدٌ وَ مَاتَ إِسْحَاقُ (1).

نجم، [کتاب النجوم] بإسنادنا إلی محمد بن جریر الطبری بإسناده إلی أبی الحسن بن موسی علیه السلام: مثله

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن داود می گوید: من و برادرم خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودیم که یک نفر آمد و خبر آورد که محمّد بن جعفر به حالت احتضار درآمده و چانه اش بند شده. حضرت رضا علیه السّلام حرکت کرد و ما هم در خدمت ایشان رفتیم و دیدیم چانه اش قفل شده. اسحاق بن جعفر و فرزندش با گروهی از آل ابی طالب گریه می کردند. حضرت رضا علیه السّلام بالای سرش نشست، نگاهی به چهره او افکنده و لبخندی زد. کسانی که حضور داشتند از لبخند حضرت رضا علیه السّلام ناراحت شدند. بعضی گفتند که خنده او از سر سرزنش عمویش است. سپس امام علیه السّلام خارج شد تا در مسجد نماز بخواند. پس ما به حضرت عرض کردیم: آقا فدایت شویم! ما شنیدیم کسانی که حضور داشتند، موقعی که شما تبسم فرمودید، بدشان آمد. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: من تعجب کردم از گریه اسحاق! به خدا قسم او قبل از محمّد از دنیا خواهد رفت و محمّد بر جنازه او گریه خواهد کرد! راوی گفت: محمّد خوب شد، ولی اسحاق از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 206 -

در کتاب النجوم نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

بیان

فنقم أی کره و عاب.

**[ترجمه]عبارت «فنقم» یعنی بدش آمد و عیب دانست.

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَذَّاءِ قَالَ حَدَّثَنَا یَحْیَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: مَرِضَ أَبِی مَرَضاً شَدِیداً فَأَتَاهُ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَعُودُهُ وَ عَمِّی إِسْحَاقُ جَالِسٌ یَبْکِی قَدْ جَزِعَ عَلَیْهِ جَزَعاً شَدِیداً قَالَ یَحْیَی فَالْتَفَتَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ مَا یُبْکِی عَمَّکَ قُلْتُ یَخَافُ عَلَیْهِ مَا تَرَی قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ لَا تَغُمَّنَّ فَإِنَّ إِسْحَاقَ سَیَمُوتُ قَبْلَهُ قَالَ یَحْیَی فَبَرَأَ أَبِی مُحَمَّدٌ وَ مَاتَ إِسْحَاقُ (2).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مرسلا: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یحیی بن محمّد بن جعفر می گوید: پدرم سخت مریض شد و حضرت رضا علیه السّلام برای عیادت او آمد. عمویم اسحاق نشسته بود و به شدت گریه می کرد! حضرت فرمود: چرا عمویت گریه می کند؟ گفتم: می ترسد پدرم از دنیا برود. در این موقع حضرت روی به جانب ما کرد و فرمود: ناراحت نباش، اسحاق قبل از او می میرد! یحیی گفت: پدرم خوب شد، ولی اسحاق مرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 206 -

در کتاب مناقب ابن شهرآشوب نیز مثل این حدیث منقول است. - . مناقب 4 : 340 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُوسَی قَالَ: لَمَّا خَرَجَ عَمِّی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ بِمَکَّةَ وَ دَعَا إِلَی نَفْسِهِ وَ دُعِیَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بُویِعَ لَهُ بِالْخِلَافَةِ دَخَلَ عَلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام وَ أَنَا مَعَهُ فَقَالَ لَهُ یَا عَمِّ لَا تُکَذِّبْ أَبَاکَ وَ لَا أَخَاکَ فَإِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَتِمُّ ثُمَّ خَرَجَ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی قَدِمَ الْجَلُودِیُّ فَلَقِیَهُ فَهَزَمَهُ ثُمَّ اسْتَأْمَنَ إِلَیْهِ فَلَبِسَ السَّوَادَ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَخَلَعَ نَفْسَهُ وَ قَالَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لِلْمَأْمُونِ وَ لَیْسَ لِی فِیهِ حَقٌّ ثُمَّ أُخْرِجَ إِلَی خُرَاسَانَ فَمَاتَ بِجُرْجَانَ (4).

ص: 32


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 206.
2- 2. المصدر ج 2 ص 206.
3- 3. المناقب ج 4 ص 340.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 207.

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ مُرْسَلًا: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَمَاتَ بِمَرْوَ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: اسحاق بن موسی می گوید: وقتی عمویم محمّد بن جعفر در مکه قیام کرد، مردم را به سوی خود دعوت نمود، او را امیرالمؤمنین نامیدند و به خلافت با او بیعت کردند، حضرت رضا علیه السّلام در حالی که من هم حضور داشتم، پیش او رفت. حضرت فرمود: عمو جان! نسبت دروغ به پدر و برادرت مده که این کار تو عاقبت ندارد. آنگاه از جای حرکت کرد و رفت. من هم با ایشان به مدینه رفتم؛ طولی نکشید که جلودی با سپاهی به جانب او رفت و شکست خورد و از جلودی امان خواست. جلودی او را امان داد و او لباس سیاه که شعار بنی عباس بود پوشید و بالای منبر رفت، خود را خلع نمود و گفت: خلافت متعلق به مأمون است و مرا حقی در آن نیست! بعد او را به خراسان آوردند و در گرگان از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 207 -

کشف الغمة همین روایت را نقل می کند و می نویسد: «در مرو از دنیا رفت.» - . کشف الغمة 3 : 134 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: قَالَ لِیَ الرَّیَّانُ بْنُ الصَّلْتِ بِمَرْوَ وَ قَدْ کَانَ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ بَعَثَهُ إِلَی بَعْضِ کُوَرِ خُرَاسَانَ فَقَالَ لِی أُحِبُّ أَنْ تَسْتَأْذِنَ لِی عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَأُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ أُحِبُّ أَنْ یَکْسُوَنِی مِنْ ثِیَابِهِ وَ أَنْ یَهَبَ لِی مِنَ الدَّرَاهِمِ الَّتِی ضُرِبَتْ بِاسْمِهِ فَدَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً إِنَّ الرَّیَّانَ بْنَ الصَّلْتِ یُرِیدُ الدُّخُولَ عَلَیْنَا وَ الْکِسْوَةَ مِنْ ثِیَابِنَا وَ الْعَطِیَّةَ مِنْ دَرَاهِمِنَا فَأَذِنْتُ لَهُ فَدَخَلَ وَ سَلَّمَ فَأَعْطَاهُ ثَوْبَیْنِ وَ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً مِنَ الدَّرَاهِمِ الْمَضْرُوبَةِ بِاسْمِهِ (2).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن معمر: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: معمر بن خلاد می گوید: ریان بن صلت که فضل بن سهل به او مأموریت داده بود که به اطراف خراسان برود، روزی در مرو به من گفت: مایلم برای من از حضرت رضا علیه السّلام اجازه بگیری که خدمتش برسم و سلامی عرض کنم! مایلم از لباس های خود به من لطف کند و از درهم هایی که به نامش سکه زدند، به من عنایت فرماید. من خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم، اما قبل از اینکه چیزی بگویم فرمود: ریان بن صلت علاقه دارد پیش ما بیاید و از لباس ها و درهم هایی که به نام من سکه زده شد به او بدهم. به او اجازه دادم! ریّان داخل شد و سلام کرد. بعد حضرت دو جامه و سی درهم که به نام آن جناب سکه زده شده بود، به او داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 208 -

مناقب ابن شهر آشوب - . مناقب 4 : 340 -

**[ترجمه]

«10»

کش، [رجال الکشی] طَاهِرُ بْنُ عِیسَی عَنْ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُجَاعٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ: مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]رجال کشی - رجال کشی 458 - نیز همین روایت را نقل می کنند .

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ مَعاً عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: کُنَّا حَوْلَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا وَ نَحْنُ شُبَّانٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِذْ مَرَّ عَلَیْنَا جَعْفَرُ بْنُ عُمَرَ الْعَلَوِیُّ وَ هُوَ رَثُّ الْهَیْئَةِ فَنَظَرَ بَعْضُنَا إِلَی بَعْضٍ وَ ضَحِکْنَا مِنْ هَیْئَةِ جَعْفَرِ بْنِ عُمَرَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَتَرَوْنَهُ عَنْ قَرِیبٍ کَثِیرَ الْمَالِ کَثِیرَ التَّبَعِ فَمَا مَضَی إِلَّا شَهْرٌ أَوْ نَحْوُهُ حَتَّی وُلِّیَ الْمَدِینَةَ وَ حَسُنَتْ حَالُهُ فَکَانَ یَمُرُّ بِنَا وَ مَعَهُ الْخِصْیَانُ وَ الْحَشَمُ وَ جَعْفَرٌ هَذَا هُوَ جَعْفَرُ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام (5).

ص: 33


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 134.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 208.
3- 3. المناقب ج 4 ص 340.
4- 4. رجال الکشّیّ ص 458.
5- 5. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 208.

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن الحسین: مثله (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن موسی بن جعفر بن محمّد می گوید: ما چند نفر از جوانان بنی هاشم خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودیم که جعفر بن عمر علوی که لباس های کهنه و پاره ای داشت از جلوی ما رد شد. ما به یکدیگر نگاه کردیم و به لباس های پاره او خندیدیم! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: به زودی او را ثروتمند و با قدرت خواهید دید که اطرافش را غلامان گرفته اند! یک ماه بیشتر نگذشت که او فرماندار مدینه شد و اوضاعش رو به راه گردید. از ما می گذشت در حالی که اطرافش را خواجه سرایان و غلامان و چاکران گرفته بودند. این جعفر همان جعفر بن عمر بن حسین بن علی بن عمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 208 -

مناقب ابن شهرآشوب نیز همین روایت را نقل می کند. - . مناقب 4 : 335 -

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ یَقْتُلُ مُحَمَّداً فَقُلْتُ لَهُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَارُونَ یَقْتُلُ مُحَمَّدَ بْنَ هَارُونَ فَقَالَ لِی نَعَمْ عَبْدُ اللَّهِ الَّذِی بِخُرَاسَانَ یَقْتُلُ مُحَمَّدَ ابْنَ زُبَیْدَةَ الَّذِی هُوَ بِبَغْدَادَ فَقَتَلَهُ (2).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنِ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ وَ ذَکَرَ بَعْدَهُ وَ کَانَ علیه السلام یَتَمَثَّلُ:

وَ إِنَّ الضِّغْنَ بَعْدَ الضِّغْنِ یَغْشُو ***عَلَیْکَ وَ یُخْرِجُ الدَّاءَ الدَّفِینَا(3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن بشار می گوید: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: عبداللَّه مأمون، محمّد امین را خواهد کشت! عرض کردم: عبداللَّه پسر هارون محمّد پسر هارون را می کشد؟! فرمود: آری، همان عبداللَّه مأمون که در خراسان است، محمّد امین پسر زبیده را که در بغداد است می کشد. پس او را کشت و همین هم شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 209 -

در مناقب ابن شهرآشوب این را روایت کرده و این شعر را نیز نقل کرده که حضرت علیه السّلام به عنوان مثل خواند:

و کینه پس از کینه بر تو ازدحام می کند و درد به صورت دفن شده بیرون می آید - . مناقب 4 : 335 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ صَفْوَانَ قَالا: حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ قِیَامَا وَ کَانَ مِنْ رُؤَسَاءِ الْوَاقِفَةِ فَسَأَلَنَا أَنْ نَسْتَأْذِنَ لَهُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَفَعَلْنَا فَلَمَّا صَارَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ أَنْتَ إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّکَ لَسْتَ بِإِمَامٍ قَالَ فَنَکَتَ طَوِیلًا فِی الْأَرْضِ مُنَکِّسَ الرَّأْسِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مَا عِلْمُکَ أَنِّی لَسْتُ بِإِمَامٍ قَالَ لِأَنَّا رُوِّینَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَکُونُ عَقِیماً وَ أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ هَذَا السِّنَّ وَ لَیْسَ لَکَ وَلَدٌ قَالَ فَنَکَسَ رَأْسَهُ أَطْوَلَ مِنَ الْمَرَّةِ الْأُولَی ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّهُ لَا تَمْضِی الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَرْزُقَنِیَ اللَّهُ وَلَداً مِنِّی قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی نَجْرَانَ فَعَدَدْنَا الشُّهُورَ مِنَ الْوَقْتِ الَّذِی قَالَ فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی أَقَلَّ مِنْ سَنَةٍ قَالَ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ قِیَامَا هَذَا وَاقِفاً فِی الطَّوَافِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ حَیَّرَکَ اللَّهُ فَوَقَفَ عَلَیْهِ بَعْدَ الدَّعْوَةِ(4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن ابی نجران و صفوان می گویند: حسین بن قیاما که از سران مذهب واقفه بود، از ما در خواست کرد که از حضرت رضا علیه السّلام برایش اجازه دیدار بخواهیم. ما اجازه گرفتیم و همین که وارد شد گفت: تو امام هستی؟ فرمود: آری. گفت: من خدا را شاهد می گیرم که تو امام نیستی. حضرت رضا علیه السّلام سر به زیر انداخت و مدتی زمین را نگاه کرد. آنگاه سر برداشت و فرمود: از کجا فهمیدی که من امام نیستم؟ گفت چون از حضرت صادق علیه السّلام روایت داریم که امام هرگز عقیم و بدون فرزند نیست! تو به این سن رسیده ای و هنوز فرزندی نداری. این مرتبه بیش از دفعه پیش امام سر به زمین انداخت. سپس سر برداشت و فرمود: خدا را گواه می گیرم که طولی نخواهد کشید که دارای فرزندی خواهم شد. عبدالرحمن بن ابی نجران می گوید: از وقتی که حضرت رضا علیه السّلام این فرمایش را فرمود، تاریخ گرفتیم، یک سال طول نکشید که خداوند حضرت جواد علیه السّلام را به او عنایت کرد. راوی می گوید: همین حسین بن قیاما در طواف ایستاده بود که حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به او توجه کرده و فرمود: چرا ایستاده ای؟ خدا سرگردانت کند! پس از این نفرین او جزء واقفیان قرار گرفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 209 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی یَعْقُوبَ عَنْ مُوسَی بْنِ هَارُونَ قَالَ: رَأَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ نَظَرَ إِلَی هَرْثَمَةَ بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ کَأَنِّی بِهِ وَ قَدْ حُمِلَ إِلَی هَارُونَ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ فَکَانَ کَمَا قَالَ (5).

ص: 34


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 335.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 209.
3- 3. المناقب ج 4 ص 335.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 209 و 210.
5- 5. عیون الأخبار ج 2 ص 209 و 210.

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن موسی: مثله (1)

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُوسَی: مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ قَدْ حُمِلَ إِلَی مَرْوَ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: موسی بن هارون می گوید: حضرت رضا علیه السّلام را دیدم که در مدینه به هرثمه نگاه می کرد و فرمود: گویی او را می بینم که پیش هارون می برند و گردنش زده می شود! پس همان طور که حضرت فرموده بود هم شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 209 -

در مناقب ابن شهرآشوب مثل این حدیث نقل شده - . مناقب 4 : 335 - و در کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 139 - نیز همین روایت را نقل می کند، با این تفاوت که می نویسد: «او را به طرف مرو بردند.»

**[ترجمه]

«15»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ أَبِی حَبِیبٍ النِّبَاجِیِ (3) أَنَّهُ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ قَدْ وَافَی النِّبَاجَ وَ نَزَلَ بِهَا فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی یَنْزِلُهُ الْحَاجُّ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ کَأَنِّی مَضَیْتُ إِلَیْهِ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ وَجَدْتُ عِنْدَهُ طَبَقاً مِنْ خُوصِ نَخْلِ الْمَدِینَةِ فِیهِ تَمْرٌ صَیْحَانِیٌّ فَکَأَنَّهُ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ ذَلِکَ التَّمْرِ فَنَاوَلَنِی فَعَدَدْتُهُ فَکَانَ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ تَمْرَةً فَتَأَوَّلْتُ أَنِّی أَعِیشُ بِعَدَدِ کُلِّ تَمْرَةٍ سَنَةً فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ عِشْرِینَ یَوْماً کُنْتُ فِی أَرْضٍ بَیْنَ یَدَیَّ تُعْمَرُ لِلزِّرَاعَةِ حَتَّی جَاءَنِی مَنْ أَخْبَرَنِی بِقُدُومِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ وَ نُزُولِهِ ذَلِکَ الْمَسْجِدَ وَ رَأَیْتُ النَّاسَ یَسْعَوْنَ إِلَیْهِ فَمَضَیْتُ نَحْوَهُ فَإِذَا هُوَ جَالِسٌ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کُنْتُ رَأَیْتُ فِیهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ تَحْتَهُ حَصِیرٌ مِثْلُ مَا کَانَ تَحْتَهُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقُ خُوصٍ فِیهِ تَمْرٌ صَیْحَانِیٌّ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ عَلَیَّ وَ اسْتَدْنَانِی فَنَاوَلَنِی قَبْضَةً مِنْ ذَلِکَ التَّمْرِ فَعَدَدْتُهُ فَإِذَا عَدَدُهُ مِثْلُ ذَلِکَ الْعَدَدِ الَّذِی نَاوَلَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی مِنْهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لَوْ زَادَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَزِدْنَاکَ (4).

عم، [إعلام الوری] مما روت العامة ما رواه أبو عبد الله الحافظ بإسناده عن محمد بن عیسی عن أبی حبیب النباجی و ذکر: مثله.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابی حبیب نباجی می گوید: در خواب پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیدم که به نباج آمد و وارد همان مسجدی شد که حاجیان هر سال در آن مسجد وارد می شوند! من در خواب دیدم که خدمت ایشان رفتم و سلام کرده و ایستادم. در مقابل ایشان طبقی از خوشه های خرمای معروف به صیحانی مدینه بود. گویی می دیدم که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم دست دراز کردند و یک مشت خرما به من دادند. من هم گرفتم و آنها را شمردم؛ دیدم هجده عدد خرما بود! با خود چنین تعبیر کردم که به تعداد هر خرما، یک سال زنده خواهم بود .

بیست روز گذشت تا اینکه من در مزرعه ای که داشتم مشغول کار بودم. یک نفر آمد و خبر آورد که حضرت رضا علیه السّلام از مدینه آمده و در همان مسجد وارد شده است. دیدم مردم با عجله به آن طرف می روند. من هم رفتم. دیدم امام علیه السّلام در همان جایی که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته بود نشسته و زیر آن جناب حصیری فرش است، همان طور که در خواب پیغمبر را روی حصیر دیدم. مقابل حضرت رضا نیز طبق خرمایی از نوع صیحانی قرار داشت. سلام کردم و جواب مرا داد و مرا نزدیک خود خواست! یک مشت خرما به من داد؛ شمردم. مطابق با همان تعدادی بود که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به من داده بود! عرض کردم: بیشتر لطف فرمایید یا بن رسول اللَّه! فرمود: اگر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بیشتر داده بود، ما هم به تو بیشتر می دادیم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 210 -

مثل این حدیث در اعلام الوری نیز نقل شده است. - . اعلام الوری: 321 -

**[ترجمه]

«16»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: لَمَّا أَرَدْتُ الْخُرُوجَ إِلَی الْعِرَاقِ عَزَمْتُ عَلَی تَوْدِیعِ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ فِی نَفْسِی إِذَا وَدَّعْتُهُ سَأَلْتُهُ قَمِیصاً مِنْ ثِیَابِ جَسَدِهِ لِأُکَفَّنَ بِهِ وَ دَرَاهِمَ مِنْ مَالِهِ أَصُوغُ بِهَا لِبَنَاتِی

ص: 35


1- 1. مناقب ابن شهرآشوب ج 4 ص 335.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 139.
3- 3. النباج بتقدیم النون علی الباء ککتاب قریة فی البادیة.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 210.

خَوَاتِیمَ فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ شَغَلَنِی الْبُکَاءُ وَ الْأَسَی عَلَی فِرَاقِهِ عَنْ مَسْأَلَتِهِ ذَلِکَ فَلَمَّا خَرَجْتُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ صَاحَ بِی یَا رَیَّانُ ارْجِعْ فَرَجَعْتُ فَقَالَ لِی أَ مَا تُحِبُّ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ قَمِیصاً مِنْ ثِیَابِ جَسَدِی تُکَفَّنُ فِیهِ إِذَا فَنِیَ أَجَلُکَ أَ وَ مَا تُحِبُّ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ دَرَاهِمَ تَصُوغُ بِهَا لِبَنَاتِکَ خَوَاتِیمَ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی قَدْ کَانَ فِی نَفْسِی أَنْ أَسْأَلَکَ ذَلِکَ فَمَنَعَنِی الْغَمُّ بِفِرَاقِکَ فَرَفَعَ علیه السلام الْوِسَادَةَ وَ أَخْرَجَ قَمِیصاً فَدَفَعَهُ إِلَیَّ وَ رَفَعَ جَانِبَ الْمُصَلَّی فَأَخْرَجَ دَرَاهِمَ فَدَفَعَهَا إِلَیَّ فَعَدَدْتُهَا فَکَانَتْ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ریان بن صلت می گوید: وقتی تصمیم گرفتم به عراق بروم، میل داشتم بروم با حضرت رضا علیه السّلام وداع و خداحافظی کنم. با خود گفتم: پس از خداحافظی، از ایشان تقاضا خواهم کرد که یکی از لباس های تنش را به من عنایت کند تا آن را جزو کفن خود قرار دهم و چند درهم از مال خود امام بخواهم تا با آنها برای دخترانم انگشتر بسازم؛ همین که خداحافظی کردم، چنان گریه مرا گرفت که از غصه جدایی آن جناب فراموش کردم چیزی بخواهم و از خدمتش خارج شدم. ناگاه مرا صدا زده فرمود: ریان، برگرد! برگشتم؛ فرمود: نمی خواهی یکی از پیراهن هایی که پوشیده ام به تو بدهم تا پس از مردن جزو کفن خود قرار دهی؟ نمی خواهی چند درهم به تو بدهم تا با آنها انگشتر برای دخترانت بسازی؟ عرض کردم: آقا! تمام این آرزوها و تصمیم هارا در دل داشتم، اما اندوه جدایی شما مرا مانع شد از اینکه تقاضا کنم. پس حضرت رضا علیه السّلام متکا را بلند کرد و پیراهنی بیرون آورد و به من داد و یک طرف جانماز را کنار زد و مقداری پول در اختیارم گذاشت؛ وقتی شمردم سی درهم بود! - . عیون اخبارالرضا 2 : 211 -

**[ترجمه]

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: کُنْتُ شَاکّاً فِی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ کِتَاباً أَسْأَلُهُ فِیهِ الْإِذْنَ عَلَیْهِ وَ قَدْ أَضْمَرْتُ فِی نَفْسِی أَنْ أَسْأَلَهُ إِذَا دَخَلْتُ عَلَیْهِ عَنْ ثَلَاثِ آیَاتٍ قَدْ عَقَدْتُ قَلْبِی عَلَیْهَا قَالَ فَأَتَانِی جَوَابُ مَا کَتَبْتُ بِهِ إِلَیْهِ عَافَانَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ أَمَّا مَا طَلَبْتَ مِنَ الْإِذْنِ عَلَیَّ فَإِنَّ الدُّخُولَ عَلَیَّ صَعْبٌ وَ هَؤُلَاءِ قَدْ ضَیَّقُوا عَلَیَّ ذَلِکَ فَلَسْتَ تَقْدِرُ عَلَیْهِ الْآنَ وَ سَیَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ کَتَبَ علیه السلام بِجَوَابِ مَا أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْآیَاتِ الثَّلَاثِ فِی الْکِتَابِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا ذَکَرْتُ لَهُ مِنْهُنَّ شَیْئاً وَ لَقَدْ بَقِیتُ مُتَعَجِّباً لَمَّا ذَکَرَ مَا فِی الْکِتَابِ وَ لَمْ أَدْرِ أَنَّهُ جَوَابِی إِلَّا بَعْدَ ذَلِکَ فَوَقَفْتُ عَلَی مَعْنَی مَا کَتَبَ بِهِ علیه السلام (2).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب البزنطی: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بزنطی می گوید: من در امامت حضرت رضا تردید داشتم! پس نامه ای برای آن جناب نوشتم و اجازه خواستم خدمتش برسم. در دل تصمیم داشتم وقتی خدمتش رسیدم، از سه آیه که در دل آنها را انتخاب کرده بودم، سؤال کنم. جواب نامه اش چنین رسید: خدا ما و شما را عافیت دهد. در مورد اجازه آمدن پیش ما، آنچه تقاضا نموده بودی، وارد شدن بر من دشوار است و اینها بسیار در این مورد بر من سخت گرفته اند و اکنون نمی توانی پیش من بیایی و در آینده خواهی آمد. حضرت جواب آن چند آیه ای که در دل تصمیم سؤالش را داشتم نیز برای من نوشته بود، با اینکه به خدا هیچ کدام را در نامه ننوشته بودم. لذا خیلی تعجب کردم از آنچه در نامه نوشته بود! نمی دانستم که همین نامه جواب من است، تا اینکه متوجه جواب سه آیه شدم. آنگاه منظور از آنچه را که حضرت رضا علیه السّلام نوشته بود فهمیدم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 212 -

مثل این حدیث در مناقب ابن شهرآشوب نیز نقل شده است. - . مناقب 4 : 336 -

**[ترجمه]

«18»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: بَعَثَ الرِّضَا علیه السلام إِلَیَّ بِحِمَارٍ فَرَکِبْتُهُ وَ أَتَیْتُهُ وَ أَقَمْتُ عِنْدَهُ بِاللَّیْلِ إِلَی أَنْ مَضَی مِنْهُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَنْهَضَ قَالَ لَا أَرَاکَ أَنْ تَقْدِرَ عَلَی الرُّجُوعِ إِلَی الْمَدِینَةِ قُلْتُ أَجَلْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَبِتْ عِنْدَنَا اللَّیْلَةَ وَ اغْدُ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ أَفْعَلُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ یَا جَارِیَةُ افْرُشِی لَهُ فِرَاشِی وَ اطْرَحِی عَلَیْهِ مِلْحَفَتِیَ الَّتِی

ص: 36


1- 1. المصدر ص 211.
2- 2. نفس المصدر ج 2 ص 212.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 336.

أَنَامُ فِیهَا وَ ضَعِی تَحْتَ رَأْسِهِ مَخَادِّی قَالَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مَنْ أَصَابَ مَا أَصَبْتُ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ لَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِی مِنَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَهُ وَ أَعْطَانِی مِنَ الْفَخْرِ مَا لَمْ یُعْطِهِ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِنَا بَعَثَ إِلَیَّ بِحِمَارِهِ فَرَکِبْتُهُ وَ فَرَشَ لِی فِرَاشَهُ وَ بِتُّ فِی مِلْحَفَتِهِ وَ وُضِعَتْ لِی مَخَادُّهُ مَا أَصَابَ مِثْلَ هَذَا أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ وَ هُوَ قَاعِدٌ مَعِی وَ أَنَا أُحَدِّثُ فِی نَفْسِی فَقَالَ علیه السلام یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَتَی زَیْدَ بْنَ

صُوحَانَ فِی مَرَضِهِ یَعُودُهُ فَافْتَخَرَ عَلَی النَّاسِ بِذَلِکَ فَلَا تَذْهَبَنَّ نَفْسُکَ إِلَی الْفَخْرِ وَ تَذَلَّلْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْتَمَدَ عَلَی یَدِهِ فَقَامَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بزنطی می گوید: حضرت رضا علیه السّلام الاغی برایم فرستاد. من سوار شدم و خدمتش رسیدم و تا مدتی از شب در خدمتش بودم. وقتی حضرت علیه السّلام خواست برخیزد، فرمود: خیال نمی کنم بتوانی به شهر برگردی. گفتم: صحیح است فدایت شوم! فرمود: شب را اینجا پهلوی ما باش و فردا صبح به برکت خدای عزوجل برو. عرض کردم: فدایت شوم! همین کار را می کنم. بعد حضرت به کنیزی فرمود: رختخوابی را که خودم در آن می خوابم برایش بینداز و بالش خودم را زیر سر او بگذار. من در دل با خود گفتم: کیست که بتواند نائل به مقامی شود که من امشب نائل شدم؟! چنان خداوند مرا مقرب امام علیه السّلام گردانید و آنقدر به من لطف فرمود که احدی از اصحاب را چنین مورد لطف قرار نداده است: الاغ خود را فرستاد که سوار آن شوم و رختخواب خود را برایم انداخت که در آن بخوابم و سر بر بالش امام بگذارم! هرگز کسی از اصحاب چنین امتیازی را نیافته! من همین خیال ها را در سر می پروراندم و امام علیه السّلام نیز پهلویم نشسته بود. پس فرمود: ای احمد! حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام به عیادت زید بن صوحان رفت و زید از این موفقیت بر مردم افتخار می کرد. مبادا با خود فخرفروشی کنی! برای خدای عزوجل خوار و کوچک باش. آنگاه به دست خود تکیه کرد و از جای بلند شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 212 -

**[ترجمه]

«19»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُکَتِّبُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ بَشَّارٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام بَعْدَ مُضِیِّ أَبِیهِ علیه السلام فَجَعَلْتُ أَسْتَفْهِمُهُ بَعْضَ مَا کَلَّمَنِی بِهِ فَقَالَ لِی نَعَمْ یَا سَمَاعُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کُنْتُ وَ اللَّهِ أُلَقَّبُ بِهَذَا فِی صَبَایَ وَ أَنَا فِی الْکُتَّابِ قَالَ فَتَبَسَّمَ فِی وَجْهِی (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یحیی بن بشار می گوید: پس از درگذشت امام کاظم علیه السّلام، خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و شروع کردم به پرسیدن چیزهایی که قبلا امام کاظم علیه السّلام به من فرموده بود. پس حضرت به من فرمود: درست است ای سماع! عرض کردم: فدایت شوم! این لقب را در کودکی وقتی به مکتب می رفتم بچه ها به من داده بودند! حضرت تبسمی در صورت من نمود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 214 -

**[ترجمه]

«20»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ قَالَ حَدَّثَنِی مَوْلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: کُنْتُ وَ جَمَاعَةً مَعَ الرِّضَا علیه السلام فِی مَفَازَةٍ فَأَصَابَنَا عَطَشٌ شَدِیدٌ وَ دَوَابَّنَا حَتَّی خِفْنَا عَلَی أَنْفُسِنَا فَقَالَ لَنَا الرِّضَا علیه السلام ائْتُوا مَوْضِعاً وَصَفَهُ لَنَا فَإِنَّکُمْ تُصِیبُونَ الْمَاءَ فِیهِ قَالَ فَأَتَیْنَا الْمَوْضِعَ فَأَصَبْنَا الْمَاءَ وَ سَقَیْنَا دَوَابَّنَا حَتَّی رَوِیَتْ وَ رَوِینَا وَ مَنْ مَعَنَا مِنَ الْقَافِلَةِ ثُمَّ رَحَلْنَا فَأَمَرَنَا علیه السلام بِطَلَبِ الْعَیْنِ فَطَلَبْنَاهَا فَمَا أَصَبْنَا إِلَّا بَعْرَ الْإِبِلِ وَ لَمْ نَجِدْ لِلْعَیْنِ أَثَراً فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِرَجُلٍ مِنْ وُلْدِ قَنْبَرٍ کَانَ یَزْعُمُ أَنَّ لَهُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ سَنَةً فَأَخْبَرَنِی الْقَنْبَرِیُّ بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِیثِ سَوَاءً قَالَ کُنْتُ أَنَا أَیْضاً مَعَهُ فِی خِدْمَتِهِ وَ أَخْبَرَنِی الْقَنْبَرِیُّ أَنَّهُ کَانَ فِی ذَلِکَ مُصْعِداً إِلَی خُرَاسَانَ (3).

ص: 37


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 212 و 213.
2- 2. المصدر ج 2 ص 214.
3- 3. نفس المصدر ج 2 ص 217.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن حفص می گوید: غلام موسی بن جعفر علیه السّلام برایم نقل کرد که با چند نفر دیگر در یک بیابان، در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودیم. تشنگی شدیدی بر ما و چارپایان مستولی شد که ترس از تلف شدن داشتیم. حضرت رضا علیه السّلام محلی را برای ما توصیف نمود و فرمود: به آنجا بروید که در آنجا آب خواهید یافت. به آن محل رفتیم؛ آب را یافتیم و خودمان و چارپایان سیراب شدیم و هر که در قافله بود سیراب شد. بعد که کوچ کردیم، فرمود: بروید همان چشمه را پیدا کنید! هر چه جستجو کردیم اثری از چشمه نبود و جز فضله شتران چیزی نیافتیم! همین جریان را برای مردی از اولاد قنبر که مدعی بود که صد و بیست سال دارد نقل کردم؛ آن مرد جریان را برایم بدون کم و کاست نقل کرد و گفت: من نیز در خدمت حضرت رضا بودم. او می گفت که در آن سفر با حضرت به خراسان می رفتند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 217 -

**[ترجمه]

«21»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِیُّ وَ غَیْرُ وَاحِدٍ مِنَ الْمَشَایِخِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنِ ابْنِ أَبِی کَثِیرٍ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ مُوسَی علیه السلام وَقَفَ النَّاسُ فِی أَمْرِهِ فَحَجَجْتُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ فَإِذَا أَنَا بِالرِّضَا علیه السلام فَأَضْمَرْتُ فِی قَلْبِی أَمْراً فَقُلْتُ أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ (1) الْآیَةَ فَمَرَّ علیه السلام کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ عَلَیَّ فَقَالَ أَنَا وَ اللَّهِ الْبَشَرُ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْکَ أَنْ تَتَّبِعَنِی فَقُلْتُ مَعْذِرَةً إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکَ فَقَالَ مَغْفُورٌ لَکَ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن ابی کثیر می گوید: پس از درگذشت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، مردم درباره جانشین او متوقف شدند. من در همان سال به مکه رفتم. ناگهان حضرت رضا علیه السّلام را دیدم در دل فکری به خاطرم رسید. گفتم: «أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ» - . قمر / 24 - ، {آیا تنها بشری از خودمان را پیروی کنیم.} در این موقع امام علیه السّلام مثل برق از جلوی من رد شد و فرمود: به خدا قسم من همان بشری هستم که بر تو واجب است از من پیروی کنی! عرض کردم: از خدا و از شما پوزش می خواهم! فرمود: اشکالی ندارد، گناهت بخشیده است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 217 -

**[ترجمه]

«22»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو مُحَمَّدٍ الْغِفَارِیُّ قَالَ: لَزِمَنِی دَیْنٌ ثَقِیلٌ فَقُلْتُ مَا لِلْقَضَاءِ غَیْرُ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا أَصْبَحْتُ أَتَیْتُ مَنْزِلَهُ فَاسْتَأْذَنْتُ فَأَذِنَ لِی فَلَمَّا دَخَلْتُ قَالَ لِیَ ابْتِدَاءً یَا بَا مُحَمَّدٍ قَدْ عَرَفْنَا حَاجَتَکَ وَ عَلَیْنَا قَضَاءُ دَیْنِکَ فَلَمَّا أَمْسَیْنَا أَتَی بِطَعَامٍ لِلْإِفْطَارِ فَأَکَلْنَا فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ تَبِیتُ أَوْ تَنْصَرِفُ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی إِنْ قَضَیْتَ حَاجَتِی فَالانْصِرَافُ أَحَبُّ إِلَیَّ قَالَ فَتَنَاوَلَ علیه السلام مِنْ تَحْتِ الْبِسَاطِ قَبْضَةً فَدَفَعَهَا إِلَیَّ فَخَرَجْتُ فَدَنَوْتُ مِنَ السِّرَاجِ فَإِذَا هِیَ دَنَانِیرُ حُمْرٌ وَ صُفْرٌ فَأَوَّلُ دِینَارٍ وَقَعَ بِیَدِی وَ رَأَیْتُ نَقْشَهُ

کَانَ عَلَیْهِ یَا بَا مُحَمَّدٍ الدَّنَانِیرُ خَمْسُونَ سِتَّةٌ وَ عِشْرُونَ مِنْهَا لِقَضَاءِ دَیْنِکَ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ لِنَفَقَةِ عِیَالِکَ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ فَتَّشْتُ الدَّنَانِیرَ فَلَمْ أَجِدْ ذَلِکَ الدِّینَارَ وَ إِذَا هِیَ لَا یَنْقُصُ شَیْئاً(3).

یج، [الخرائج و الجرائح] محمد بن عبد الرحمن: مثله (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو محمّد غفاری می گوید: مبتلا به قرض سنگینی شدم و با خود گفتم راه چاره ای برای پرداخت قرضم نیست، مگر اینکه به مولایم علی بن موسی الرضا علیهما السّلام پناه ببرم. پس سحرگاه به منزل آن جناب رفتم و اجازه خواستم. حضرت علیه السّلام به من اجازه داد. همین که وارد شدم، قبل از اینکه چیزی بگویم فرمود: ای ابا محمّد! می دانیم حاجت تو چیست و ما قرضت را ادا خواهیم کرد. وقتی شب شد، حضرت رضا علیه السّلام برای افطار غذا آورد و با هم خوردیم. بعد فرمود: امشب اینجا می خوابی یا می روی؟عرض کردم: آقا! اگر حاجت مرا روا سازی رفتن برایم بهتر است. حضرت دست زیر فرش برد و مقداری پول به من داد. پول را گرفتم و خارج شدم، نزدیک چراغ رفتم و دیدم که تمام طلای ناب قرمز و زرد است. اول دیناری که به دستم رسید، چنان به چشمم خورد که گویی روی آن نوشته بود: «ای ابا محمّد! اینها پنجاه دینار است که بیست و شش دینار آن برای قرضت و بیست و چهار دینار دیگر برای مخارج خانواده ات می باشد.» صبحگاه هر چه جستجو کردم، آن دینار را نیافتم و دیدم همان پنجاه دینار درست است و چیزی کم نیست. - . عیون اخبارالرضا 2 : 218 -

مانند این حدیث در الخرائج و الجرائح نیز منقول است. - . خرائج و جرائح: 204 -

**[ترجمه]

«23»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْفَامِیُّ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی بْنِ عُمَرَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ: کَانَ عِنْدِی جَارِیَتَانِ حَامِلَتَانِ فَکَتَبْتُ إِلَی الرِّضَا

ص: 38


1- 1. القمر: 24.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 217 و بعده: و حدّثنی بهذا الحدیث غیر واحد من المشایخ عن محمّد بن أبی عبد اللّه الکوفیّ بهذا الاسناد.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 218.
4- 4. الخرائج و الجرائح ص 204 و فیه« خمسمائة» بدل« خمسین».

علیه السلام أُعْلِمُهُ ذَلِکَ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ مَا فِی بُطُونِهِمَا ذَکَرَیْنِ وَ أَنْ یَهَبَ لِی ذَلِکَ قَالَ فَوَقَّعَ علیه السلام أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ ابْتَدَأَنِی علیه السلام بِکِتَابٍ مُفْرَدٍ نُسْخَتُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ عَافَانَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ بِأَحْسَنِ عَافِیَةٍ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِهِ الْأُمُورُ بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُمْضِی فِیهَا مَقَادِیرَهُ عَلَی مَا یُحِبُّ یُولَدُ لَکَ غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَسَمِّ الْغُلَامَ مُحَمَّداً وَ الْجَارِیَةَ فَاطِمَةَ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَوُلِدَ لِی غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ عَلَی مَا قَالَ علیه السلام (1).

نجم، [کتاب النجوم] بإسنادنا إلی الحمیری و فی کتاب الدلائل الحمیری بإسناده إلی عمر بن بزیع: مثله.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عمر بن بزیع گفت: من دو کنیز داشتم که هر دو حامله بودند. نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشتم که به ایشان اطلاع دهم و تقاضا کردم دعا فرماید آن دو نوزاد پسر باشند و خداوند آنها را به من ببخشد. حضرت در جواب نوشت: ان شاء اللَّه چنین خواهم کرد. بعد حضرت نامه ای جداگانه برایم فرستاد بدین مضمون: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. خداوند ما و تو را در دنیا و آخرت به رحمت خود به بهترین وجه عافیت و سلامت بخشد ، کارها در دست خداست که طبق تقدیر او انجام می شود. ان شاء اللَّه برای تو یک پسر و یک دختر متولد خواهد شد. به برکت خدای عزوجل پسر را محمّد و دختر را فاطمه نام بگذار.» راوی می گوید: همان طور که امام فرموده بود، یک پسر و یک دختر برایم متولد شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 218 -

مانند این حدیث در کتاب النجوم نیز منقول است.

**[ترجمه]

«24»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ شَاذَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ: قَالَ لَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُغِیرَةِ کُنْتُ وَاقِفِیّاً وَ حَجَجْتُ عَلَی ذَلِکَ فَلَمَّا صِرْتُ بِمَکَّةَ اخْتَلَجَ فِی صَدْرِی شَیْ ءٌ فَتَعَلَّقْتُ بِالْمُلْتَزَمِ ثُمَّ قُلْتُ اللَّهُمَّ قَدْ عَلِمْتَ طَلِبَتِی وَ إِرَادَتِی فَأَرْشِدْنِی إِلَی خَیْرِ الْأَدْیَانِ فَوَقَعَ فِی نَفْسِی أَنْ آتِیَ الرِّضَا علیه السلام فَأَتَیْتُ الْمَدِینَةَ فَوَقَفْتُ بِبَابِهِ فَقُلْتُ لِلْغُلَامِ قُلْ لِمَوْلَاکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ بِالْبَابِ فَسَمِعْتُ نِدَاءَهُ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ ادْخُلْ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْمُغِیرَةِ فَدَخَلْتُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ قَدْ أَجَابَ اللَّهُ دَعْوَتَکَ وَ هَدَاکَ لِدِینِهِ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَمِینُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ (2).

یج، [الخرائج و الجرائح] ابن فضال عن ابن المغیرة: مثله (3)- کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن ابن المغیرة: مثله (4)- ختص، [الإختصاص] ابن الولید عن الصفار عن أحمد بن محمد عن ابن فضال:

مثله:(5).

ص: 39


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 218 و 219.
2- 2. المصدر ج 2 ص 219.
3- 3. الخرائج و الجرائح ص 207.
4- 4. کشف الغمّة ج 3 ص 135.
5- 5. الاختصاص للمفید ص 84.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن علی بن فضال می گوید: عبدالله بن المغیرة گفت: من واقفی مذهب بودم و با همین عقیده به مکه رفتم. وارد مکه که شدم در دلم فکری پیدا شد! پس به ملتزم چنگ زدم و گفتم: خدایا! تو می دانی نظر و تصمیم من چیست! مرا به بهترین راه های دین هدایت فرما! چنین به دلم گذشت که بروم خدمت حضرت رضا علیه السّلام. به مدینه آمدم و درب خانه ایستادم و به غلام گفتم: از آقایت برایم اجازه بگیر و بگو مردی از اهالی عراق درب خانه است. پس صدای امام علیه السّلام را شنیدم که می فرمود: عبداللَّه بن مغیره! داخل شو. وارد شدم. همین که چشمش به من افتاد فرمود: خداوند دعای تو را مستجاب کرد و به دین خود هدایتت نمود. گفتم: شهادت می دهم که تو حجت خدا و امین او در میان خلقی. - . عیون اخبارالرضا 2 : 219 -

در خرایج - . خرائج و جرائح: 207 - و کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 135 - و اختصاص - . اختصاص: 84 - نیز مثل این حدیث منقول است .

**[ترجمه]

«25»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: سَأَلَنِی الْعَبَّاسُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ أَنْ أَسْأَلَ الرِّضَا علیه السلام أَنْ یَخْرِقَ کُتُبَهُ إِذَا قَرَأَهَا مَخَافَةَ أَنْ یَقَعَ فِی یَدِ غَیْرِهِ قَالَ الْوَشَّاءُ فَابْتَدَأَنِی علیه السلام بِکِتَابٍ قَبْلَ أَنْ أَسْأَلَهُ أَنْ یَخْرِقَ کُتُبَهُ فِیهِ أَعْلِمْ صَاحِبَکَ أَنِّی إِذَا قَرَأْتُ کُتُبَهُ إِلَیَّ خَرَقْتُهَا(1).

کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن الوشاء: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: وشاء می گوید: عباس بن جعفر بن محمّد بن اشعث از من درخواست کرد که از حضرت رضا علیه السّلام بخواهم هر وقت عباس نامه ای برای حضرتش فرستاد، پس از خواندن نامه آن را پاره کند که مبادا به دست دیگری بیافتد. هنوز من تقاضای عباس را که نامه هایش را پاره کند عرض نکرده بودم که حضرت رضا علیه السّلام شروع به نوشتن نامه ای کرد. امام علیه السّلام نوشت: «به دوستت بگو وقتی من نامه اش را می خوانم پاره می کنم». - . عیون اخبارالرضا 2 : 219 -

مثل این حدیث در کشف الغمة نیز منقول است. - . کشف الغمة 3 : 136 -

**[ترجمه]

«26»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: هَوِیتُ فِی نَفْسِی إِذَا دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنْ أَسْأَلَهُ کَمْ أَتَی عَلَیْکَ مِنَ السِّنِّ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ جَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ جَعَلَ یَنْظُرُ إِلَیَّ وَ یَتَفَرَّسُ فِی وَجْهِی ثُمَّ قَالَ کَمْ أَتَی لَکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَأَنَا أَکْبَرُ مِنْکَ قَدْ أَتَی عَلَیَّ اثْنَتَانِ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ وَ اللَّهِ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ هَذَا فَقَالَ قَدْ أَخْبَرْتُکَ (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بزنطی می گوید: تصمیم داشتم خدمت حضرت رضا علیه السّلام که رسیدم، بپرسم چند سال دارد. وقتی وارد شدم و مقابلش نشستم، با دقت به صورت من نگاه کرده و فرمود: چند سال داری؟ گفتم: فدایت شوم! فلان قدر سن دارم! فرمود: من از تو بزرگ ترم. مرا چهل و دو سال است. عرض کردم: فدایت شوم! به خدا قسم تصمیم داشتم همین سؤال را از شما بکنم! فرمود: جوابت را دادم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 220 -

**[ترجمه]

«27»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ فَیْضِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: حَدَّثَنِی زروان الْمَدَائِنِیُّ بِأَنَّهُ دَخَلَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِی فَوَضَعَهَا عَلَی صَدْرِهِ قَبْلَ أَنْ أَذْکُرَ لَهُ شَیْئاً مِمَّا أَرَدْتُ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدَ بْنَ آدَمَ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ لَمْ یَکُنْ إِمَاماً فَأَخْبَرَنِی بِمَا أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ قَبْلَ أَنْ أَسْأَلَهُ (4).

کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن زروان: مثله (5).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: فیض بن مالک می گوید: زوران مدائنی نقل کرد که خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و تصمیم داشتم راجع به عبداللَّه بن جعفر از او سؤال کنم. قبل از اینکه چیزی بگویم، امام دست مرا گرفت و روی سینه خود گذاشت و فرمود: ای محمّد بن آدم! عبداللَّه امام نبود! پس چیزی که تصمیم سؤالش را داشتم، قبل از پرسش به من خبر داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 220 -

مثل این حدیث در کشف الغمة نیز منقول است. - . کشف الغمة 3 : 136 -

**[ترجمه]

«28»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ قَالَ سَمِعْتُ هِشَامَ الْعَبَّاسِیِّ یَقُولُ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ أَنْ یُعَوِّذَنِی لِصُدَاعٍ أَصَابَنِی وَ أَنْ یَهَبَ لِی ثَوْبَیْنِ مِنْ ثِیَابِهِ أُحْرِمُ فِیهِمَا فَلَمَّا دَخَلْتُ سَأَلْتُ عَنْ

ص: 40


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 219.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 136.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 220.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 220.
5- 5. کشف الغمّة ج 3 ص 136.

مَسَائِلَ فَأَجَابَنِی وَ نَسِیتُ حَوَائِجِی فَلَمَّا قُمْتُ لِأَخْرُجَ وَ أَرَدْتُ أَنْ أُوَدِّعَهُ قَالَ لِیَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِی وَ عَوَّذَنِی ثُمَّ دَعَا بِثَوْبَیْنِ مِنْ ثِیَابِهِ فَدَفَعَهُمَا إِلَیَّ وَ قَالَ لِی أَحْرِمْ فِیهِمَا قَالَ الْعَبَّاسِیُّ وَ طَلَبْتُ بِمَکَّةَ ثَوْبَیْنِ سَعِیدِیَّیْنِ أُهْدِیهِمَا لِابْنِی فَلَمْ أُصِبْ بِمَکَّةَ فِیهَا شَیْئاً عَلَی مَا أَرَدْتُ فَمَرَرْتُ بِالْمَدِینَةِ فِی مُنْصَرَفِی فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ وَ أَرَدْتُ الْخُرُوجَ دَعَا بِثَوْبَیْنِ سَعِیدِیَّیْنِ-(1) عَلَی عَمَلِ الْوَشْیِ الَّذِی کُنْتُ طَلَبْتُهُ فَدَفَعَهُمَا إِلَیَ (2).

یج، [الخرائج و الجرائح] الیقطینی: مثله (3)

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِیِّ قَالَ: طَلَبْتُ بِمَکَّةَ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یقطینی می گوید: شنیدم که هشام عباسی می گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و تصمیم داشتم درخواست کنم که برای دردسری که عارضم می شد تعویذی در حقم لطف فرماید و دو جامه از لباس های خود را به من عنایت فرماید که در آن احرام ببندم. همین که وارد شدم و چند مسأله سؤال کردم و حضرت علیه السّلام جوابم را داد، حاجت خود را فراموش کردم. از جای حرکت کردم تا خارج شوم. خواستم خداحافظی کنم که حضرت علیه السّلام فرمود: بنشین! رو به رویش نشستم؛ دست روی سرم گذاشت و دعا خواند، بعد دو جامه از جامه های خود را خواست و به من عنایت کرد و فرمود: با این دو جامه احرام ببند!

عباسی گفت: در مکه دو جامه سعیدی - . قریه ای است در مصر که پارچه های آن معروف است. - جستجو کردم تا به پسرم هدیه کنم! هر چه تفحص کردم در مکه نیافتم! در بازگشت به مدینه آمدم و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم، پس از خداحافظی دو جامه سعیدی رنگارنگ به همان کیفیتی که من می خواستم به من لطف فرمود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 220 -

مثل این حدیث در خرائج و جرائح نیز آمده است - . خرائج و جرائح: 206 - و در کشف الغمة عبارت «طلبت بمکة» نقل شده است. - . کشف الغمة 3 : 138 -

**[ترجمه]

«29»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِلَی بَعْضِ أَمْلَاکِهِ فِی یَوْمٍ لَا سَحَابَ فِیهِ فَلَمَّا بَرَزْنَا قَالَ حَمَلْتُمْ مَعَکُمُ الْمَمَاطِرَ قُلْنَا لَا وَ مَا حَاجَتُنَا إِلَی الْمِمْطَرِ وَ لَیْسَ سَحَابٌ وَ لَا نَتَخَوَّفُ الْمَطَرَ فَقَالَ لَکِنِّی حَمَلْتُهُ وَ سَتُمْطَرُونَ قَالَ فَمَا مَضَیْنَا إِلَّا یَسِیراً حَتَّی ارْتَفَعَتْ سَحَابَةٌ وَ مُطِرْنَا حَتَّی أَهَمَّتْنَا أَنْفُسُنَا مِنْهَا فَمَا بَقِیَ مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا ابْتَلَ (5).

یج، [الخرائج و الجرائح] محمد البرقی عن الحسین بن موسی: مثله (6)- کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن الحسن بن موسی: مثله (7).

ص: 41


1- 1. السعیدیة قریة بمصر، و ضرب من برود الیمن، قاله الفیروزآبادی.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 220.
3- 3. الخرائج و الجرائح ص 206.
4- 4. کشف الغمّة ج 3 ص 138.
5- 5. عیون الأخبار ج 2 ص 221.
6- 6. لم نجده فی الخرائج و الجرائح المطبوع.
7- 7. کشف الغمّة ج 3 ص 138.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن موسی می گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السّلام از مدینه به سمت یکی از ملک هایش خارج شدیم. آن روز در آسمان ابری وجود نداشت! وقتی از شهر خارج شدیم فرمود: با خود بارانی برداشته اید؟ عرض کردیم: احتیاج به بارانی نیست، ابری وجود ندارد و ما از باران باکی نداریم! فرمود: ولی من برداشته ام و امروز بر شما باران خواهد آمد. چیزی از راه را نپیموده بودیم که ابری آسمان را پوشاند و شروع به باریدن کرد! چنان بارانی بارید که بر جان خود ترسیدیم! از ما کسی باقی نمانده بود مگر اینکه خیس شده بود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 221 -

در خرائج و جرائح و کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 138 - نیز مانند این حدیث نقل شده است.

**[ترجمه]

«30»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ مِهْرَانَ أَنَّهُ: کَتَبَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ لِابْنٍ لَهُ فَکَتَبَ علیه السلام إِلَیْهِ وَهَبَ اللَّهُ لَکَ ذَکَراً صَالِحاً فَمَاتَ ابْنُهُ ذَلِکَ وَ وُلِدَ لَهُ ابْنٌ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: موسی بن مهران نامه ای به حضرت رضا علیه السّلام نوشت و تقاضا کرد تا برای پسرش دعا کند. حضرت علیه السّلام در جواب او نوشت: «خداوند به تو پسری صالح عنایت کرد.» آن پسرش از دنیا رفت و خدا پسر دیگری به او داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 221 -

**[ترجمه]

«31»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: نَزَلْتُ بِبَطْنِ مَرٍّ فَأَصَابَنِی الْعِرْقُ الْمَدِینِیُّ فِی جَنْبِی وَ فِی رِجْلِی فَدَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ مَا لِی أَرَاکَ مُتَوَجِّعاً فَقُلْتُ إِنِّی لَمَّا أَتَیْتُ بَطْنَ مَرٍّ أَصَابَنِی الْعِرْقُ الْمَدِینِیُّ فِی جَنْبِی وَ فِی رِجْلِی فَأَشَارَ علیه السلام إِلَی الَّذِی فِی جَنْبِی تَحْتَ الْإِبْطِ فَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ وَ تَفَلَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَیْسَ

عَلَیْکَ بَأْسٌ مِنْ هَذَا وَ نَظَرَ إِلَی الَّذِی فِی رِجْلِی فَقَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ بُلِیَ مِنْ شِیعَتِنَا بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مِثْلَ أَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَا أَبْرَأُ وَ اللَّهِ مِنْ رِجْلِی أَبَداً قَالَ الْهَیْثَمُ فَمَا زَالَ یَعْرَجُ مِنْهَا حَتَّی مَاتَ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن فضیل می گوید: وارد بطن مرّ شدم و در پهلو و پایم مبتلا به درد معروف به عرق مدینی گردیدم. در مدینه خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. فرمود: چرا ناراحتی؟ عرض کردم: وقتی وارد بطن مرّ شدم از پهلو و پا مبتلا به عرق مدینی گردیدم. حضرت به جایی از پهلویم و زیر شانه ام که درد می کرد اشاره کرد، چیزی خواند، آب دهان بر آن مالید و فرمود: این ناراحتی تو برطرف شد. آنگاه نگاهی نیز به پایم کرد و فرمود: حضرت باقر علیه السّلام فرموده است: هر یک از شیعیان ما مبتلا به دردی شود و شکیبا باشد، خداوند برای او ثواب هزار شهید را می نویسد. با خود گفتم: پس به خدا قسم هیچ وقت درد پایم خوب نخواهد شد. هیثم گفت: تا وقتی که زنده بود، می لنگید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 221 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری عرج إذا أصابه شی ء فی رجله فخمع (3) و مشی مشیة العرجان و لیس بخلقة فإذا کان ذلک خلقة قلت عرج بالکسر.

**[ترجمه]جوهری می گوید: «عرج» یعنی وقتی مرضی به پایش برسد و لنگ شود که عبارت «خمع» نیز به کار برده می شود و گفته می شود مانند لنگ ها گام برداشت و باید این عیب مادرزادی نباشد که اگر لنگی پا مادرزادی باشد، گفته می شود: عرج با کسر راء.

**[ترجمه]

«32»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: قَدِمَتْ عَلَیَّ أَحْمَالٌ فَأَتَانِی رَسُولُ الرِّضَا علیه السلام قَبْلَ أَنْ أَنْظُرَ فِی الْکُتُبِ أَوْ أُوَجِّهَ بِهَا إِلَیْهِ فَقَالَ لِی یَقُولُ الرِّضَا علیه السلام سَرِّحْ إِلَیَّ بِدَفْتَرٍ وَ لَمْ یَکُنْ لِی فِی مَنْزِلِی دَفْتَرٌ أَصْلًا قَالَ فَقُلْتُ وَ أَطْلُبُ مَا لَا أَعْرِفُ بِالتَّصْدِیقِ لَهُ فَلَمْ أَجِدْ شَیْئاً وَ لَمْ أَقَعْ عَلَی شَیْ ءٍ فَلَمَّا وَلَّی الرَّسُولُ قُلْتُ مَکَانَکَ فَحَلَلْتُ بَعْضَ الْأَحْمَالِ فَتَلَقَّانِی دَفْتَرٌ لَمْ أَکُنْ عَلِمْتُ بِهِ إِلَّا أَنِّی عَلِمْتُ أَنَّهُ لَمْ یَطْلُبْ إِلَّا الْحَقَّ فَوَجَّهْتُ بِهِ إِلَیْهِ (4).

ص: 42


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 221.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 221.
3- 3. راجع الصحاح ص 328، و فی الکمبانیّ فجمع، و هو تصحیف و الخموع الغمز بالرجل عند المشی کما یمشی الأعرج.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 221 و 222.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن راشد می گوید: مقداری اسباب و نامه آوردم. فرستاده ای از طرف حضرت رضا علیه السّلام قبل از آنکه من در نامه نگاه کنم و چیزی به نزد او بفرستم، آمد و گفت: حضرت رضا علیه السّلام می فرماید: دفتری پیش تو است برای ما بفرست. من در منزل دفتری نداشتم. گفتم: بایدجستجو کنم، با اینکه چنین چیزی نداریم، چون او بی جهت نمی گوید! هر چه جستم چیزی نیافتم. وقتی پیک تصمیم به بازگشت گرفت، گفتم: بایست! یکی از بارها را باز کردم و دفتری به چشمم خورد که قبلا ندیده بودم، جز اینکه می دانستم حضرت رضا علیه السّلام چیزی را که حقیقت نداشته باشد نمی خواهد. پس دفتر را برایش فرستادم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 221 -

**[ترجمه]

«33»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ بْنِ یَزِیدَ الْکِرْمَانِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْمِصْرِیِّ قَالَ: قَدِمَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ أَسْأَلُهُ الْإِذْنَ فِی الْخُرُوجِ إِلَی مِصْرَ أَتَّجِرُ إِلَیْهَا فَکَتَبَ إِلَیَّ أَقِمْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَأَقَمْتُ سَنَتَیْنِ ثُمَّ قَدِمَ الثَّالِثَةَ فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ أَسْتَأْذِنُهُ فَکَتَبَ إِلَیَّ اخْرُجْ مُبَارَکاً لَکَ صَنَعَ اللَّهُ لَکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَتَغَیَّرُ قَالَ فَخَرَجْتُ فَأَصَبْتُ بِهَا خَیْراً وَ وَقَعَ الْهَرْجُ بِبَغْدَادَ فَسَلِمْتُ عَنْ تِلْکَ الْفِتْنَةِ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو محمّد مصری می گوید: حضرت رضا علیه السّلام تشریف آوردند. من نامه ای خدمت ایشان نوشتم و تقاضا کردم اجازه دهد برای تجارت به جانب مصر بروم. در جواب نوشت: تا وقتی خدا بخواهد همین جا بمان! دو سال ماندم، تا اینکه سال سوم رسید. باز نامه نوشته و اجازه خواستم؛ در جواب نوشت: برو با برکت، خداوند تو را حفظ می فرماید، وضع تغییر خواهد کرد. من به قصد این سفر خارج شدم و سود فراوان بردم. ضمنا در بغداد اغتشاش و هرج و مرجی اتفاق افتاد که من از این آشوب به سلامت بودم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 222 -

**[ترجمه]

«34»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْکُوفِیِّ عَنْ عَمِّهِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَارِثَةَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: کَانَ لَا یَعِیشُ لِی وَلَدٌ وَ تُوُفِّیَ لِی بَضْعَةَ عَشَرَ مِنَ الْوُلْدِ فَحَجَجْتُ وَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَخَرَجَ إِلَیَّ وَ هُوَ مُتَأَزِّرٌ بِإِزَارٍ مُوَرَّدٍ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ قَبَّلْتُ یَدَهُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ مَسَائِلَ ثُمَّ شَکَوْتُ إِلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ مَا أَلْقَی مِنْ قِلَّةِ بَقَاءِ الْوَلَدِ فَأَطْرَقَ طَوِیلًا وَ دَعَا مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ لِی إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ تَنْصَرِفَ وَ لَکَ حَمْلٌ وَ أَنْ یُولَدَ لَکَ وَلَدٌ بَعْدَ وَلَدٍ وَ تَمَتَّعَ بِهِمَا أَیَّامَ حَیَاتِکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا أَرَادَ أَنْ یَسْتَجِیبَ الدُّعَاءَ فَعَلَ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ فَانْصَرَفْتُ مِنَ الْحَجِّ إِلَی مَنْزِلِی فَأَصَبْتُ أَهْلِی ابْنَةَ خَالِی حَامِلًا فَوَلَدَتْ لِی غُلَاماً سَمَّیْتُهُ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ حَمَلَتْ بَعْدَ ذَلِکَ فَوَلَدَتْ غُلَاماً سَمَّیْتُهُ مُحَمَّداً وَ کَنَّیْتُهُ بِأَبِی الْحَسَنِ فَعَاشَ إِبْرَاهِیمُ نَیِّفاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَاشَ أَبُو الْحَسَنِ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً ثُمَّ إِنَّهُمَا اعْتَلَّا جَمِیعاً وَ خَرَجْتُ حَاجّاً وَ انْصَرَفْتُ وَ هُمَا عَلِیلَانِ فَمَکَثَا بَعْدَ قُدُومِی شَهْرَیْنِ ثُمَّ تُوُفِّیَ إِبْرَاهِیمُ فِی أَوَّلِ الشَّهْرِ وَ تُوُفِّیَ مُحَمَّدٌ فِی آخِرِ الشَّهْرِ ثُمَّ مَاتَ بَعْدَهُمَا بِسَنَةٍ وَ نِصْفٍ وَ لَمْ یَکُنْ یَعِیشُ لَهُ قَبْلَ ذَلِکَ وَلَدٌ إِلَّا شَهْراً(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن عبداللَّه بن حارثه کرخی می گوید: برای من بچه نمی ماند و در حدود سیزده چهارده بچه از من فوت شده بود. پس برای انجام حج به مکه رفتم و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. امام به طرف من آمد، در حالی که پیراهنی گلرنگ در تن داشت! سلام کردم و دستش را بوسیدم و چند مسأله از ایشان سؤال کردم. سپس از زنده نماندن فرزند شکایت کردم. آن حضرت مدتی سر به زیر انداخت. آنگاه شروع به دعا کرد و فرمود: امیدوارم در بازگشت فرزندی در حمل داشته باشی و بعد از یک فرزند، فرزندی دیگر برایت متولد شود و در طول زندگی از وجود آن دو بهره مند شوی! خدا وقتی بخواهد دعایی را مستجاب نماید، مستجاب می کند و «وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیر» - . مائده / 120[2] - ، {او بر هر چیزی قادر است.}

راوی می گوید: وقتی از مکه بازگشتم، دیدم زنم که دختر خاله ام بود حامله است. او پسری زایید که اسمش را ابراهیم گذاشتم. بعد باز حامله شد و پسر دیگری زایید که نامش را محمّد گذاشتم و کنیه او را ابوالحسن نهادم. ابراهیم سی و چند سال زنده بود و ابوالحسن نیز بیست و چهار سال. تا اینکه هر دو با هم مریض شدند و من به مکه رفتم. پس از بازگشتم هنوز خوب نشده بودند! بعد از برگشتن من، ابراهیم دو ماه دیگر زنده بود و بعد در اول ماه ابراهیم از دنیا رفت و در آخر ماه محمّد. راوی می گوید: یک سال و نیم بعد خود کرخی از دنیا رفت و برای او قبل از این فرزندی نمی ماند مگر یک ماه! - . عیون اخبارالرضا 2 : 222 -

**[ترجمه]

«35»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی رَجُلٍ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَوْصِ بِمَا تُرِیدُ وَ اسْتَعِدَّ لِمَا لَا بُدَّ مِنْهُ فَکَانَ مَا قَدْ قَالَ فَمَاتَ بَعْدَهُ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ (3).

ص: 43


1- 1. المصدر ص 222.
2- 2. المصدر ص 222.
3- 3. نفس المصدر ص 223.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: سعد بن سعد از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که ایشان نگاه به مردی کرد و فرمود: بنده خدا! وصیت خود را بکن و آماده سفری باش که چاره ای از آن نیست. پس همان طور شد و او سه روز بعد از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 223 -

**[ترجمه]

«36»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُسَافِرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام بِمِنًی فَمَرَّ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ مَعَ قَوْمٍ مِنْ آلِ بَرْمَکَ فَقَالَ مَسَاکِینُ هَؤُلَاءِ لَا یَدْرُونَ مَا یَحُلُّ بِهِمْ فِی هَذِهِ السَّنَةِ ثُمَّ قَالَ هَاهْ وَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا هَارُونُ وَ أَنَا کَهَاتَیْنِ وَ ضَمَّ بِإِصْبَعَیْهِ قَالَ مُسَافِرٌ فَوَ اللَّهِ مَا عَرَفْتُ مَعْنَی حَدِیثِهِ حَتَّی دَفَنَّاهُ مَعَهُ (1).

یر، [بصائر الدرجات] ابن یزید عن الوشاء عن مسافر: مثله (2)- شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی عن الحسین بن محمد عن المعلی عن مسافر: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: مسافر می گوید: در منی خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که یحیی بن خالد با گروهی از آل برمک رد شدند. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: چقدر بیچاره اند اینها! نمی دانند امسال چه بر سر آنها خواهد آمد! سپس فرمود از همه عجیب تر داستان من و هارون است که مانند این دو انگشت من است. و انگشتان خود را به هم چسبانید. مسافر گفت: معنی این جمله امام را نفهمیدیم تا آن جناب را پهلوی هارون دفن کردیم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 225 -

در بصائر الدرجات و ارشاد - . ارشاد: 289 - نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

«37»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: کُنْتُ کَتَبْتُ مَعِی مَسَائِلَ کَثِیرَةً قَبْلَ أَنْ أَقْطَعَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ جَمَعْتُهَا فِی کِتَابٍ مِمَّا رُوِیَ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام وَ غَیْرِ ذَلِکَ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ أَتَثَبَّتَ فِی أَمْرِهِ وَ أَخْتَبِرَهُ فَحَمَلْتُ الْکِتَابَ فِی کُمِّی وَ صِرْتُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أَرَدْتُ أَنْ آخُذَ مِنْهُ خَلْوَةً فَأُنَاوِلَهُ الْکِتَابَ فَجَلَسْتُ نَاحِیَةً وَ أَنَا مُتَفَکِّرٌ فِی طَلَبِ الْإِذْنِ عَلَیْهِ وَ بِالْبَابِ جَمَاعَةٌ جُلُوسٌ یَتَحَدَّثُونَ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ فِی الْفِکْرَةِ وَ الِاحْتِیَالِ فِی الدُّخُولِ عَلَیْهِ إِذَا أَنَا بِغُلَامٍ قَدْ خَرَجَ مِنَ الدَّارِ فِی یَدِهِ کِتَابٌ فَنَادَی أَیُّکُمُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ ابْنُ ابْنَةِ إِلْیَاسَ الْبَغْدَادِیِّ فَقُمْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ أَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ فَمَا حَاجَتُکَ قَالَ هَذَا الْکِتَابُ أُمِرْتُ بِدَفْعِهِ إِلَیْکَ فَهَاکَ خُذْهُ فَأَخَذْتُهُ وَ تَنَحَّیْتُ نَاحِیَةً فَقَرَأْتُهُ فَإِذَا وَ اللَّهِ فِیهِ جَوَابُ مَسْأَلَةٍ مَسْأَلَةٍ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَطَعْتُ عَلَیْهِ وَ تَرَکْتُ الْوَقْفَ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن علی وشاء می گوید: مسائل زیادی را قبل از یقین به امامت حضرت رضا علیه السّلام نوشته بودم. آن مسائل را در نامه ای که روایات آباء گرامش علیهم السّلام و چیزهای دیگر را در آن نوشته بود گذاشتم و میل داشتم در مورد امامت ایشان یقین پیدا کنم و آزمایش نمایم. نامه را در آستین پنهان کردم و به منزل ایشان رفتم. تصمیم داشتم موقعیت خلوتی پیدا کنم و نامه را تقدیمش کنم. گوشه ای نشستم و به فکر اجازه گرفتن و وارد شدن خدمت ایشان بودم. جلوی درب خانه عده ای نشسته بودند و صحبت می کردند. در همان بین که من فکر می کردم چگونه وارد شوم، غلامی از خانه خارج شد و در دست نامه ای داشت. غلام صدا زد: کدام یک از شما حسن بن علی وشاء پسر دختر الیاس بغدادی است؟ من از جای حرکت کردم و گفتم: من حسن بن علی وشاء هستم؛ چه کار داری؟ گفت دستور داده اند این نامه را به تو بدهم. بگیر! نامه را گرفته، به گوشه ای رفتم و شروع به خواندن آن کردم. به خدا قسم دیدم تمام مسائلی که می خواستم بپرسم را یک یک جواب داده بود. در این موقع قطع به امامت ایشان پیدا کردم و مذهب واقفه را ترک کردم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 250 -

**[ترجمه]

«38»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام غُلَامَهُ وَ مَعَهُ رُقْعَةٌ فِیهَا ابْعَثْ إِلَیَّ بِثَوْبٍ مِنْ ثِیَابِ مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا مِنْ ضَرْبِ کَذَا

ص: 44


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 225.
2- 2. بصائر الدرجات الجزء 10 ب 9 ح 14.
3- 3. إرشاد المفید ص 289 و 290.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 250.

فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ لِلرَّسُولِ لَیْسَ عِنْدِی ثَوْبٌ بِهَذِهِ الصِّفَةِ وَ مَا أَعْرِفُ هَذَا الضَّرْبَ مِنَ الثِّیَابِ فَأَعَادَ الرَّسُولَ إِلَیَّ بَلْ فَاطْلُبْهُ فَأَعَدْتُ إِلَیْهِ الرَّسُولَ وَ قُلْتُ لَیْسَ عِنْدِی مِنْ هَذَا الضَّرْبِ شَیْ ءٌ فَأَعَادَ إِلَیَّ الرَّسُولَ اطْلُبْ فَإِنَّ عِنْدَکَ مِنْهُ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ

الْوَشَّاءُ وَ قَدْ کَانَ أَبْضَعَ مَعِی رَجُلٌ ثَوْباً مِنْهَا وَ أَمَرَنِی بِبَیْعِهِ وَ کُنْتُ قَدْ نَسِیتُهُ فَطَلَبْتُ کُلَّ شَیْ ءٍ کَانَ مَعِی فَوَجَدْتُهُ فِی سَفَطٍ تَحْتَ الثِّیَابِ کُلِّهَا فَحَمَلْتُهُ إِلَیْهِ (1).

کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن الوشاء: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: و شاء می گوید: حضرت رضا علیه السّلام غلام خود را با نامه ای فرستاد و در نامه نوشته بود جامه ای از جامه های فلان محل و از فلان نوع را برایم بفرست. در جواب نامه نوشتم و به غلام نیز گفتم جامه ای با این مشخصات ندارم و چنین نوع جامه ای ندیده ام. غلام دوباره برگشت و گفت: حضرت فرموده است تو جستجو کن! غلام را فرستادم و گفتم: من از این نوع جامه ندارم. برای مرتبه سوم او را برگردانده و فرموده بود: تو جستجو کن، از آن نوع در پیش تو هست! حسن بن علی وشاء گفت: مردی از آن نوع جامه یکی پیش من امانت گذاشته بود که بفروشم، ولی من فراموش کرده بودم. هر چه داشتم جستجو کردم تا بالاخره در جامه دانی که زیر لباس،ها بود آن را پیدا کردم و برایش بردم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 250 -

این حدیث در کشف الغمة نیز منقول است. - . کشف الغمة 3 : 135 -

**[ترجمه]

«39»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ الصَّیْرَفِیُّ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أُرِیدُ الْخُرُوجَ إِلَی الْأَعْوَضِ-(3) فَقَالَ حَیْثُمَا ظَفِرْتَ بِالْعَافِیَةِ فَالْزَمْهُ فَلَمْ یُقْنِعْهُ ذَلِکَ فَخَرَجَ یُرِیدُ الْأَعْوَضَ فَقُطِعَ عَلَیْهِ الطَّرِیقُ وَ أُخِذَ کُلُّ شَیْ ءٍ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْمَالِ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صفوان بن یحیی می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. حسین بن خالد صیرفی خدمتش رسید و عرض کرد: فدایت شوم! من تصمیم دارم به اعوض (موضعی در مدینه) بروم. فرمود: هر جا سلامتی را یافتی از دست مده! این فرمایش امام او را قانع نکرد و به جانب اعوض رفت. در بین راه دزدان تمام اموالش را گرفتند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 230 -

**[ترجمه]

«40»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ الْجَهْمِ قَالَ: کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام إِلَیَّ بَعْدَ مَا انْصَرَفْتُ مِنْ مَکَّةَ فِی صَفَرٍ یَحْدُثُ إِلَی أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ قِبَلَکُمْ حَدَثٌ فَکَانَ مِنْ أَمْرِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمْرِ أَهْلِ بَغْدَادَ وَ قَتْلِ أَصْحَابِ زُهَیْرٍ وَ هَزِیمَتِهِمْ قَالَ وَ حَدَّثَنِی إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَبِی إِسْرَائِیلَ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ أَنَا رَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ فَقِیلَ لِی لَا یُولَدُ لَکَ وَلَدٌ حَتَّی تَجُوزَ الْأَرْبَعِینَ فَإِذَا جُزْتَ الْأَرْبَعِینَ وُلِدَ لَکَ مِنْ حَائِلَةِ اللَّوْنِ خَفِیفَةِ الثَّمَنِ (5).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن جهم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام پس از بازگشت من از مکه، نامه ای برایم نوشت به این مضمون: «پس از چهار ماه در محل شما حادثه به وقوع می پیوندد.» پس حادثه محمّد ابن ابراهیم و جریان بغداد و کشته شدن یاران زبیر و فرار آنها به وقوع پیوست. ابن جهم می گوید: ابراهیم بن اسرائیل نقل کرد که حضرت رضا علیه السّلام فرمود: من در خواب دیده ام که به من گفته شده برایت فرزندی متولد نخواهد شد، مگر پس از گذشت چهل سال از عمرت. پس از چهل سال، از زنی که دارای این نشانه است و رنگش تغییر یافته و او را به قیمت ارزان خریداری کرده ای، فرزندی برایت متولد خواهد شد. - . قرب الاسناد: 231 -

**[ترجمه]

بیان

أمر محمد بن إبراهیم إشارة إلی محاربة جنود المأمون و الأمین و خلع الأمین و قتله و محمد بن إبراهیم بن الأغلب الإفریقی کان من أصحاب الأمین

ص: 45


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 250.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 135.
3- 3. الاعوض: موضع بالمدینة.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 230.
5- 5. قرب الإسناد ص 231 و 232.

و زهیر بن المسیب من أصحاب المأمون و هذا إشارة إلی ما کان فی أول الأمر من غلبة الأمین.

**[ترجمه]جریان محمّد بن ابراهیم اشاره است به جنگی که بین مأمون و امین اتفاق افتاد که منجر به کشته شدن امین گردید. محمّد بن ابراهیم آفریقایی از یاران امین بود و زهیر بن مسیب از فرزندان مأمون. این فرمایش امام اشاره به پیروز شدن امین است در ابتدای کار.

**[ترجمه]

«41»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: اسْتَقْبَلْتُ الرِّضَا علیه السلام إِلَی الْقَادِسِیَّةِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی اکْتَرِ لِی حُجْرَةً لَهَا بَابَانِ بَابٌ إِلَی خَانٍ وَ بَابٌ إِلَی خَارِجٍ فَإِنَّهُ أَسْتَرُ عَلَیْکَ قَالَ وَ بَعَثَ إِلَیَّ بِزِنْفِیلَجَةٍ فِیهَا دَنَانِیرُ صَالِحَةٌ وَ مُصْحَفٌ وَ کَانَ یَأْتِینِی رَسُولُهُ فِی حَوَائِجِهِ فَأَشْتَرِی لَهُ وَ کُنْتُ یَوْماً وَحْدِی فَفَتَحْتُ الْمُصْحَفَ لِأَقْرَأَ فِیهِ فَلَمَّا نَشَرْتُهُ نَظَرْتُ فِی «لَمْ یَکُنْ» فَإِذَا فِیهَا أَکْثَرُ مِمَّا فِی أَیْدِینَا أَضْعَافَهُ فَقَدِمْتُ عَلَی قِرَاءَتِهَا فَلَمْ أَعْرِفْ شَیْئاً فَأَخَذْتُ الدَّوَاةَ وَ الْقِرْطَاسَ فَأَرَدْتُ أَنْ أَکْتُبَهَا لِکَیْ أَسْأَلَ عَنْهَا فَأَتَانِی مُسَافِرٌ قَبْلَ أَنْ أَکْتُبَ مِنْهَا شَیْئاً مَعَهُ مِنْدِیلٌ وَ خَیْطٌ وَ خَاتَمَةٌ فَقَالَ مَوْلَایَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَضَعَ الْمُصْحَفَ فِی مِنْدِیلٍ وَ تَخْتِمَهُ وَ تَبْعَثَ إِلَیْهِ بِالْخَاتَمِ قَالَ فَفَعَلْتُ (1).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: ابن ابی نصر می گوید: به استقبال حضرت رضا علیه السّلام تا قادسیه رفتم و خدمتش رسیده سلام کردم. حضرت فرمود: برایم یک خانه اجاره کن که دارای دو درب باشد؛ یک درب به مهمانخانه و یک درب به خارج. اگر این طور باشد، برای تو محفوظ تر است. ابن ابی نصر می گوید: حضرت برایم کیسه ای فرستاد که مقداری دینار داشت و یک قرآن. ایشان مرتب کسی را می فرستاد و هر چه می خواست من از بازار تهیه می کردم. یک روز که تنها بودم قرآن را گشودم تا بخوانم. همین که باز کردم چشمم به سوره «لم یکن» افتاد. مشاهده کردم در این سوره چند برابر آنچه در قرآن های معمولی وجود دارد، هست.

شروع کردم به خواندن، چیزی نفهمیدم! کاغذ و قلم برداشتم و خواستم بنویسم و از مولایم سؤال کنم. مسافری قبل از نوشتن من وارد شد که به همراه خود یک حواله با مقداری نخ و انگشتر امام را آورده بود. گفت: امام علیه السّلام فرموده: قرآن را در این پارچه ببند، آن را مهر بزن و با انگشتر برایش بفرست. ابن ابی نصر گفت: این دستور را انجام دادم. - . بصائر الدرجات: 246 -

**[ترجمه]

«42»

یر، [بصائر الدرجات] مُعَاوِیَةُ بْنُ حُکَیْمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ بِالْحَمْرَاءِ فِی مَشْرَبَةٍ مُشْرِفَةٍ عَلَی الْبَرِّ وَ الْمَائِدَةُ بَیْنَ أَیْدِینَا إِذْ رَفَعَ رَأْسَهُ فَرَأَی رَجُلًا مُسْرِعاً فَرَفَعَ یَدَهُ مِنَ الطَّعَامِ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ فَصَعِدَ إِلَیْهِ فَقَالَ الْبُشْرَی جُعِلْتُ فِدَاکَ مَاتَ الزُّبَیْرِیُّ فَأَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ وَ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ إِنِّی أَصَبْتُهُ قَدِ ارْتَکَبَ فِی لَیْلَتِهِ هَذِهِ ذَنْباً لَیْسَ بِأَکْبَرِ ذُنُوبِهِ قَالَ وَ اللَّهِ مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ فَأَکَلَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ جَاءَ رَجُلٌ مَوْلًی لَهُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَاتَ الزُّبَیْرِیُّ فَقَالَ وَ مَا کَانَ سَبَبُ مَوْتِهِ فَقَالَ شَرِبَ الْخَمْرَ الْبَارِحَةَ فَغَرِقَ فِیهِ فَمَاتَ (2).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: سلیمان بن جعفر جعفری می گوید: در حمراء کنار چشمه ای که مشرف به بیابان بود، خدمت حضرت رضا علیه السّلام نشسته بودم. غذا حاضر بود. در این موقع سر بلند کرد و مشاهده نمود مردی به سرعت می آید. حضرت دست از غذا کشید. آن مرد رسید و از جا حرکت نموده گفت: آقا بشارت! زبیری از دنیا رفت! امام علیه السّلام سر به زیر انداخت، رنگش تغییر کرد و صورتش زرد شد. آنگاه سر برداشت و فرمود:

این مرد دیشب گناهی انجام داد که بزرگ ترین گناهش نبود! بعد فرمود: «مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نارا» - . نوح / 25 - ، {[تا] به سبب گناهانشان غرقه گشتند و [پس از مرگ] در آتشی درآورده شدند}. سپس دست دراز کرد و شروع به غذا خوردن نمود. هنوز مدتی نگذشته بود که غلامش آمد و عرض کرد: فدایت شوم، زبیری مرد! فرمود: سبب مرگش چه بود؟ عرض کرد: آنقدر شراب خورده بود که از کثرت شرب خمر مرد. - . بصائر الدرجات: 247 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی حدیث وحشی أنه مات غرقا فی الخمر أی متناهیا فی شربها و الإکثار منه مستعار من الغرق.

ص: 46


1- 1. بصائر الدرجات الجزء 5 باب 11 ح 8.
2- 2. المصدر ح 12 و مثله فی الخرائج ص 243.

**[ترجمه]جزری در داستان وحشی می گوید: عبارت «فلان مات غرقا فی الخمر»، یعنی در اثر زیاد نوشیدن از خمر مرد، و غرق شدن در خمر، استعاره از زیاد نوشیدن آن است.

**[ترجمه]

«43»

یر، [بصائر الدرجات] الْهَیْثَمُ النَّهْدِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَشْیَاءَ وَ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ السِّلَاحِ فَأَغْفَلْتُهُ فَخَرَجْتُ وَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحُسَیْنِ بْنِ بَشِیرٍ فَإِذَا غُلَامُهُ وَ مَعَهُ رُقْعَتُهُ وَ فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَنَا بِمَنْزِلَةِ أَبِی وَ وَارِثُهُ وَ عِنْدِی مَا کَانَ عِنْدَهُ (1).

یج، [الخرائج و الجرائح] محمد بن الفضیل: مثله (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن فیض صیرفی می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و چند سؤال کردم. تصمیم داشتم از سلاح نیز سؤال کنم که فراموشم شد؛ از خدمتش خارج شدم و پیش ابوالحسین بن بشیر رفتم. در این موقع دیدم غلام امام علیه السّلام آمد و نامه ای آورده بود که در آن نوشته بود: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. من مانند پدرم هستم و هر چه نزد پدرم بود، نزد من نیز هست (یعنی سلاح تیز نزد من است). - . بصائر الدرجات: 252 -

در خرائج و جرائح نیز مثل این حدیث منقول است. - . خرائج و جرائح: 237 -

**[ترجمه]

«44»

یر، [بصائر الدرجات] مُوسَی بْنُ عُمَرَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: سَمِعْتُ الْأَخْرَسَ بِمَکَّةَ یَذْکُرُ الرِّضَا علیه السلام فَنَالَ مِنْهُ قَالَ فَدَخَلْتُ مَکَّةَ فَاشْتَرَیْتُ سِکِّیناً فَرَأَیْتُهُ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّهُ إِذَا خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَأَقَمْتُ عَلَی ذَلِکَ فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا بِرُقْعَةِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بِحَقِّی عَلَیْکَ لَمَّا کَفَفْتَ عَنِ الْأَخْرَسِ فَإِنَّ اللَّهَ ثِقَتِی وَ هُوَ حَسْبِی (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: احمد بن عمر حلّال می گوید: روزی اخرس در مکه نسبت به حضرت رضا علیه السّلام بدزبانی کرد و نسبت های ناشایست داد. وارد مکه شدم و کاردی خریدم. همین که چشمم به او افتاد، به خدا قسم یاد کردم که او را وقتی از مسجد خارج شد بکشم. جلو درب مسجد ایستادم. ناگهان نامه حضرت رضا علیه السّلام رسید به این مضمون: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. تو را به حق خودم بر تو قسم می دهم که دست از اخرس برداری! خدا پشتیبان و کفیل من است. - . بصائر الدرجات: 252 -

**[ترجمه]

«45»

ختص،(4) [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی قَالَ: أَلْحَحْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی شَیْ ءٍ أَطْلُبُهُ مِنْهُ وَ کَانَ یَعِدُنِی فَخَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ یَسْتَقْبِلُ وَالِیَ الْمَدِینَةِ وَ کُنْتُ مَعَهُ فَجَاءَ إِلَی قُرْبِ قَصْرِ فُلَانٍ فَنَزَلَ فِی مَوْضِعٍ تَحْتَ شَجَرَاتٍ وَ نَزَلْتُ مَعَهُ أَنَا وَ لَیْسَ مَعَنَا ثَالِثٌ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا الْعِیدُ قَدْ أَظَلَّنَا وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَمْلِکُ دِرْهَماً فَمَا سِوَاهُ فَحَکَّ بِسَوْطِهِ الْأَرْضَ حَکّاً شَدِیداً ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ فَتَنَاوَلَ بِیَدِهِ سَبِیکَةَ ذَهَبٍ فَقَالَ انْتَفِعْ بِهَا وَ اکْتُمْ مَا رَأَیْتَ (5).

ص: 47


1- 1. بصائر الدرجات الجزء 5 ب 12 ح 5.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 237.
3- 3. بصائر الدرجات الجزء 5 ب 12 ح 6.
4- 4. بصائر الدرجات الجزء 8 ب 2 ح 2. الاختصاص: 270.
5- 5. و رواه الراوندیّ فی الخرائج و الجرائح ص 203، و زاد بعده: قال: فبورک فیها حتّی اشتریت بخراسان ما کانت قیمته سبعین ألف دینار، فصرت أغنی الناس من أمثالی هناک کما سیجی ء.

شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی عن أحمد بن محمد عن محمد بن الحسن عن محمد بن عیسی: مثله (1).

**[ترجمه]اختصاص و بصائر الدرجات: ابراهیم بن موسی می گوید: در مورد درخواستی که از حضرت رضا علیه السّلام داشتم خیلی اصرار کردم و حضرت علیه السّلام مرتب مرا وعده می داد. روزی به استقبال فرماندار مدینه بیرون آمد و من نیز در خدمتش بودم. حضرت به نزدیک قصر فلان رسید و زیر چند درخت فرود آمد. من نیز پایین شدم و کس دیگری با ما نبود. عرض کردم: آقا! عید نزدیک است و من یک هم درهم ندارم. با شلاق خطی روی زمین کشید. بعد دست به زمین زد و از داخل آن شمش طلایی بیرون آورد و فرمود: از این بهره ببر، ولی آنچه مشاهده کردی را پنهان کن. - . اختصاص: 270 ، بصائر الدرجات: 374 -

مثل این حدیث در ارشاد شیخ مفید نیز منقول است. - . ارشاد: 289 -

**[ترجمه]

«46»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ وَ هُوَ مِنْ آلِ مِهْرَانَ: وَ کَانُوا یَقُولُونَ بِالْوَقْفِ وَ کَانَ عَلَی رَأْیِهِمْ فَکَاتَبَ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ تَعَنَّتَ فِی الْمَسَائِلِ فَقَالَ کَتَبْتُ إِلَیْهِ کِتَاباً وَ أَضْمَرْتُ فِی نَفْسِی أَنِّی مَتَی دَخَلْتُ عَلَیْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ هِیَ قَوْلُهُ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ قَوْلُهُ فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ قَوْلُهُ إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ(2) قَالَ أَحْمَدُ فَأَجَابَنِی عَنْ کِتَابِی وَ کَتَبَ فِی آخِرِهِ الْآیَاتِ الَّتِی أَضْمَرْتُهَا فِی نَفْسِی أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْهَا وَ لَمْ أَذْکُرْهَا فِی کِتَابِی إِلَیْهِ فَلَمَّا وَصَلَ الْجَوَابُ نَسِیتُ مَا کُنْتُ أَضْمَرْتُهُ فَقُلْتُ أَیُّ شَیْ ءٍ هَذَا مِنْ جَوَابِی ثُمَّ ذَکَرْتُ أَنَّهُ مَا أَضْمَرْتُهُ (3).

یج، [الخرائج و الجرائح] البزنطی: مثله (4).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: احمد بن محمد بن ابی نصر از آل مهران است و آنها معتقد به وقف بودند و احمد نیز همین عقیده را داشت. او نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشت و خیلی در سؤال های خویش سخت گرفت. گفت نامه ای نوشتم و تصمیم گرفتم وقتی خدمت ایشان رسیدم، سه سؤال از قرآن بکنم: یکی درباره این آیه: «أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ» - . زخرف / 40 - ، {پس آیا تو می توانی کران را شنوا کنی، یا نابینایان و کسی را که همواره در گمراهی آشکاری است راهنمایی؟} دوم آیه «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ» - . انعام / 125 - ، {پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید.} و این آیه «إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ» - . قصص / 56 - ، {در حقیقت، تو هر که را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند.} احمد می گوید: حضرت جواب نامه مرا داد و در آخر نامه، همان آیاتی را که در دل تصمیم داشتم بپرسم نوشته بود. من آن وقت تصمیم قبلی خود را فراموش کرده بودم! پس از خواندن نامه با خود گفتم که این قسمت مربوط به جواب نامه من نیست. بعد یادم آمد آنچه را در دل تصمیم داشتم. - . غیبت طوسی: 51 -

مثل این روایت در خرائج و جرائح نیز منقول است.

**[ترجمه]

«47»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ فِی مَجْلِسِ الرِّضَا علیه السلام فَعَطِشْتُ عَطَشاً شَدِیداً وَ تَهَیَّبْتُهُ أَنْ أَسْتَسْقِیَ فِی مَجْلِسِهِ فَدَعَا بِمَاءٍ فَشَرِبَ مِنْهُ جُرْعَةً ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا هَاشِمٍ اشْرَبْ فَإِنَّهُ بَرْدٌ طَیِّبٌ فَشَرِبْتُ ثُمَّ عَطِشْتُ عَطْشَةً أُخْرَی فَنَظَرَ إِلَی الْخَادِمِ وَ قَالَ شَرْبَةً مِنْ مَاءِ سَوِیقِ سُکَّرٍ قَالَ لَهُ بَلِّ السَّوِیقَ وَ انْثُرْ عَلَیْهِ السُّکَّرَ بَعْدَ بَلِّهِ وَ قَالَ اشْرَبْ یَا أَبَا هَاشِمٍ فَإِنَّهُ یَقْطَعُ الْعَطَشَ (5).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابو هاشم جعفری می گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. خیلی تشنه شدم. هیبت و جلال امام چنان مرا تحت تأثیر قرار داده بود که نخواستم در حضورش آب طلب کنم. در این موقع امام آب خواست و جرعه ای نوشید. آنگاه فرمود: ابو هاشم! میل کن! آب سرد خوبی است. من نوشیدم. باز دو مرتبه سخت تشنه شدم. حضرت نگاهی به خادم کرد و فرمود: مقداری آرد با آب و شکر بیاور. غلام آنها را آورد، آرد را در آب ریخت و مقداری شکر نیز روی آن پاشید و بعد از مخلوط کردن آرد با آب فرمود: ابو هاشم! این شربت را بخور که عطش را از بین می برد.

**[ترجمه]

«48»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: إِنِّی کُنْتُ مِنَ الْوَاقِفَةِ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ أَشُکُّ فِی الرِّضَا علیه السلام فَکَتَبْتُ أَسْأَلُهُ عَنْ مَسَائِلَ وَ نَسِیتُ مَا کَانَ أَهَمَّ الْمَسَائِلِ إِلَیَّ فَجَاءَ الْجَوَابُ مِنْ جَمِیعِهَا ثُمَّ قَالَ وَ قَدْ نَسِیتَ مَا کَانَ أَهَمَّ الْمَسَائِلِ عِنْدَکَ

ص: 48


1- 1. الإرشاد ص 289، و رواه الکلینی فی الکافی ج 1 ص 488.
2- 2. الزخرف: 40، الانعام: 125، القصص: 56.
3- 3. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 51 و 52.
4- 4. لم نجده الخرائج و الجرائح المطبوع.
5- 5. لم نجده المصدر.

فَاسْتَبْصَرْتُ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهُ أَشْتَهِی أَنْ تَدْعُوَنِی إِلَی دَارِکَ فِی أَوْقَاتٍ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا مَفْسَدَةَ لَنَا مِنَ الدُّخُولِ عَلَیْکُمْ مِنْ أَیْدِی الْأَعْدَاءِ قَالَ ثُمَّ إِنَّهُ بَعَثَ إِلَیَّ مَرْکُوباً فِی آخِرِ یَوْمٍ فَخَرَجْتُ وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ الْعِشَاءَیْنِ وَ قَعَدَ یُمْلِی عَلَیَّ الْعُلُومَ ابْتِدَاءً وَ أَسْأَلُهُ فَیُجِیبُنِی إِلَی أَنْ مَضَی کَثِیرٌ مِنَ اللَّیْلِ ثُمَّ قَالَ لِلْغُلَامِ هَاتِ الثِّیَابَ الَّتِی أَنَامُ فِیهَا لِیَنَامَ أَحْمَدُ الْبَزَنْطِیُّ فِیهَا قَالَ فَخَطَر بِبَالِی لَیْسَ فِی الدُّنْیَا مَنْ هُوَ أَحْسَنُ حَالًا مِنِّی بَعَثَ الْإِمَامُ مَرْکُوبَهُ إِلَیَّ وَ جَاءَ وَ قَعَدَ إِلَیَّ ثُمَّ أَمَرَ لِی بِهَذَا الْإِکْرَامِ وَ کَانَ قَدِ اتَّکَأَ عَلَی یَدَیْهِ لِیَنْهَضَ فَجَلَسَ وَ قَالَ یَا أَحْمَدُ لَا تَفْخَرْ عَلَی أَصْحَابِکَ بِذَلِکَ فَإِنَّ صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ مَرِضَ فَعَادَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَکْرَمَهُ وَ وَضَعَ

یَدَهُ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ جَعَلَ یُلَاطِفُهُ فَلَمَّا أَرَادَ النُّهُوضَ قَالَ یَا صَعْصَعَةُ لَا تَفْخَرْ عَلَی إِخْوَانِکَ بِمَا فَعَلْتُ فَإِنِّی إِنَّمَا فَعَلْتُ جَمِیعَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ تَکْلِیفاً لِی (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: بزنطی می گوید: من از واقفی مذهبان بودم و در امامت حضرت رضا علیه السّلام شک داشتم. یک بار نامه ای نوشتم و چند سؤال کردم، ولی فراموش کردم مهم ترین سؤالی را که داشتم بنویسم. جواب نامه ام رسید. حضرت علیه السّلام جواب همه سؤالاتم را نوشته بود و بعد فرموده بود: مهم ترین سؤال خود را فراموش کردی بنویسی. من به امامت ایشان یقین کردم. بعد عرض کردم: یابن رسول الله! مایلم وقتی که دشمنان برای من و شما ایجاد ناراحتی نکنند، خدمتتان برسم. یک روز نزدیک غروب حضرت مرکبی برای من فرستاد و من خدمتش رسیدم و نماز مغرب و عشا را با حضرت خواندم. پس حضرت شروع کرد به توضیح دادن مسائل علمی برای من، بدون اینکه من بپرسم. من هم می نوشتم! گاهی نیز من سؤالی می کردم و امام جواب آن را می داد، تا اینکه مقدار زیادی از شب گذشت. حضرت به غلام فرمود: رختخوابی که خودم در آن می خوابم را بیاور تا احمد بزنطی در آن بخوابد .

بزنطی می گوید: به دلم گذشت که کسی در دنیا بهتر از من نیست؛ امام وسیله سواری خود را برایم فرستاد و آمد و با من نشست. بعد چنین لطفی را درباره من نمود! در این موقع امام علیه السّلام تکیه بر دو دست خویش کرد تا از جا حرکت کند. پس نشست و آنگاه فرمود: احمد! مبادا بر دوستانت به واسطه این مقام فخر کنی! صعصعة بن صوحان مریض شد. امیرالمؤمنین علیه السّلام به عیادتش رفت و خیلی به او عنایت فرمود و دست خود را روی پیشانی اش گذاشت و شروع به ملاطفت او نمود. موقعی که خواست از جا حرکت کند، فرمود: ای صعصعه! مبادا بر برادران خود راجع به آنچه نسبت به تو روا داشتم فخر کنی! من تمام این کارها را که کردم، به واسطه این بود که وظیفه داشتم. - . خرائج و جرائح: 237 -

**[ترجمه]

«49»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی الْقَزَّازِ: وَ کَانَ یَؤُمُّ فِی مَسْجِدِ الرِّضَا بِخُرَاسَانَ قَالَ أَلْحَحْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فِی شَیْ ءٍ طَلَبْتُهُ مِنْهُ فَخَرَجَ یَسْتَقْبِلُ بَعْضَ الطَّالِبِیِّینَ وَ جَاءَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَمَالَ إِلَی قَصْرٍ هُنَاکَ فَنَزَلَ تَحْتَ صَخْرَةٍ بِقُرْبِ الْقَصْرِ وَ أَنَا مَعَهُ وَ لَیْسَ مَعَنَا ثَالِثٌ فَقَالَ أَذِّنْ فَقُلْتُ تَنْتَظِرُ یَلْحَقُ بِنَا أَصْحَابُنَا فَقَالَ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ لَا تُؤَخِّرَنَّ صَلَاةً عَنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا إِلَی آخِرِ وَقْتِهَا مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ عَلَیْکَ ابْدَأْ بِأَوَّلِ الْوَقْتِ فَأَذَّنْتُ وَ صَلَّیْنَا.

فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ طَالَتِ الْمُدَّةُ فِی الْعِدَةِ الَّتِی وَعَدْتَنِیهَا وَ أَنَا مُحْتَاجٌ وَ أَنْتَ کَثِیرُ الشُّغُلِ وَ لَا أَظْفَرُ بِمَسْأَلَتِکَ کُلَّ وَقْتٍ قَالَ فَحَکَّ بِسَوْطِهِ الْأَرْضَ حَکّاً شَدِیداً ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مَوْضِعِ الْحَکِّ فَأَخْرَجَ سَبِیکَةَ ذَهَبٍ فَقَالَ خُذْهَا بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِیهَا وَ انْتَفِعْ بِهَا وَ اکْتُمْ مَا رَأَیْتَ قَالَ فَبُورِکَ لِی فِیهَا حَتَّی اشْتَرَیْتُ بِخُرَاسَانَ مَا کَانَتْ قِیمَتُهُ سَبْعِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَصِرْتُ أَغْنَی النَّاسِ مِنْ أَمْثَالِی هُنَاکَ (2).

ص: 49


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 237.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 230، و تراه فی الکافی ج 1 ص 488.

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابراهیم بن موسی القزاز که امام جماعت مسجد حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بود می گوید: در چیزی که از حضرت رضا علیه السّلام طلب نموده بودم، پافشاری کردم. حضرت به استقبال بعضی از طالبیّین خارج شدند. وقت نماز رسید و حضرت به قصری که آنجا بود رفتند و زیر صخره ای در نزدیکی قصر پیاده شدند. من هم با ایشان بودم و شخص ثالثی با نبود. حضرت فرمود: اذان بگو! من عرض کردم: آیا منتظر می مانی اصحاب ما به ما ملحق شوند؟ حضرت فرمود: خدا تو را بیامرزد! هرگز بدون سببی که متوجه تو شده، نمازی را از اول وقت به آخر وقت موکول مکن و ابتدا به اول وقت کن. پس من اذان دادم و نماز خواندیم.

بعد گفتم: یابن رسول الله! زمانی طولانی از وعده ای که به من دادی گذشته است. من نیازمندم و شما سرتان شلوغ است و من موفق نمی شوم هر وقت که بخواهم خدمت برسم. قزاز راوی می گوید: حضرت با تازیانه اش زمین را به شدت کندند و با دستشان به موضع کندن زدند و شمش طلایی بیرون آوردند و فرمودند: این را بگیر! خدا در آن به تو برکت بدهد و از آن بهره مند شو و آنچه را که دیدی کتمان مکن. قزاز می گوید: آن مال برای من برکت کرد، تا جایی که در خراسان چیزی را که قیمتش هفتاد هزار دینار بود می خریدم و از اقران خود در آنجا ثروت مندتر شدم. - . خرائج و جرائح: 237 -

**[ترجمه]

«50»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ مَالَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَرْضِ کَأَنَّهُ یَکْشِفُ شَیْئاً فَظَهَرَتْ سَبَائِکُ ذَهَبٍ ثُمَّ مَسَحَ بِیَدِهِ عَلَی الْأَرْضِ فَغَابَتْ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَوْ أَعْطَانِی وَاحِدَةً مِنْهَا قَالَ لَا إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَمْ یَأْتِ وَقْتُهُ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: اسماعیل بن ابی الحسن می گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که حضرت دست به جانب زمین برد، مثل اینکه چیزی را می گشاید. در این موقع چند شمش طلا نمودار شدو باز دست به زمین کشید و طلاها پنهان گردید! با خود گفتم: اگر یک شمش به من بدهد خیلی خوب است. فرمود: نه، وقت آن هنوز نرسیده است. - . خرائج و جرائح: 204 -

**[ترجمه]

بیان

یعنی خروج خزائن الأرض و تصرفنا فیها إنما هو فی زمن القائم علیه السلام.

**[ترجمه]یعنی بیرون آوردن خزائن زمین و تصرف ما در آنها، مربوط به زمان قائم علیه السّلام است.

**[ترجمه]

«51»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السِّنْدِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ بِالْهِنْدِ أَنَّ لِلَّهِ فِی الْعَرَبِ حُجَّةً فَخَرَجْتُ مِنْهَا فِی الطَّلَبِ فَدُلِلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَصَدْتُهُ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ أَنَا لَا أُحْسِنُ مِنَ الْعَرَبِیَّةِ کَلِمَةً فَسَلَّمْتُ بِالسِّنْدِیَّةِ فَرَدَّ عَلَیَّ بِلُغَتِی فَجَعَلْتُ أُکَلِّمُهُ بِالسِّنْدِیَّةِ وَ هُوَ یُجِیبُنِی بِالسِّنْدِیَّةِ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی سَمِعْتُ بِالسِّنْدِ أَنَّ لِلَّهِ حُجَّةً فِی الْعَرَبِ فَخَرَجْتُ فِی الطَّلَبِ فَقَالَ بِلُغَتِی نَعَمْ أَنَا هُوَ ثُمَّ قَالَ فَسَلْ عَمَّا تُرِیدُ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا أَرَدْتُهُ فَلَمَّا أَرَدْتُ الْقِیَامَ مِنْ عِنْدِهِ قُلْتُ إِنِّی لَا أُحْسِنُ الْعَرَبِیَّةَ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یُلْهِمَنِیهَا لِأَتَکَلَّمَ بِهَا مَعَ أَهْلِهَا فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی شَفَتِی فَتَکَلَّمْتُ بِالْعَرَبِیَّةِ مِنْ وَقْتِی (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابو اسماعیل سندی گفت: در هند بودم و شنیدم خداوند در بین عرب ها حجتی دارد. در جستجوی او بر آمدم تا مرا راهنمایی به حضرت رضا علیه السّلام کردند. با اینکه یک کلمه عربی نمی دانستم خدمت آن جناب رسیدم و به زبان هندی سلام کردم. ایشان با همان لهجه خودم جواب داد. من به زبان هندی با ایشان صحبت می کردم و آن جناب نیز به همان زبان جوابم را می داد. عرض کردم: من در هند شنیدم که خداوند در میان عرب حجتی قرار داده، پس در جستجوی او بر آمدم. به زبان هندی فرمود: آری، من همان حجت هستم. بعد فرمود: هر چه مایلی بپرس. هر سؤالی داشتم پرسیدم. وقتی خواستم از جای حرکت کنم عرض کردم: من عربی یاد ندارم، از خدا بخواه مرا به این زبان مطلع گرداند تا بتوانم صحبت کنم. دست مبارک خود را بر روی لب های من مالید و از همان دم شروع کردم به عربی صحبت کردن. - . خرائج و جرائح: 204 -

**[ترجمه]

«52»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَحْیَی قَالَ: زَوَّدَتْنِی جَارِیَةٌ لِی ثَوْبَیْنِ مُلْحَمَیْنِ وَ سَأَلَتْنِی أَنْ أُحْرِمَ فِیهِمَا فَأَمَرْتُ الْغُلَامَ فَوَضَعَهُمَا فِی الْعَیْبَةِ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی الْوَقْتِ الَّذِی یَنْبَغِی أَنْ أُحْرِمَ فِیهِ دَعَوْتُ بِالثَّوْبَیْنِ لِأَلْبَسَهُمَا ثُمَّ اخْتَلَجَ فِی صَدْرِی فَقُلْتُ مَا أَظُنُّهُ یَنْبَغِی لِی أَنْ أَلْبَسَ مُلْحَماً وَ أَنَا مُحْرِمٌ فَتَرَکْتُهَا وَ لَبِسْتُ غَیْرَهُمَا فَلَمَّا صِرْتُ بِمَکَّةَ کَتَبْتُ کِتَاباً إِلَی أَبِی الْحَسَنِ وَ بَعَثْتُ إِلَیْهِ بِأَشْیَاءَ کَانَتْ عِنْدِی وَ نَسِیتُ أَنْ أَکْتُبَ إِلَیْهِ أَسْأَلُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ هَلْ یَجُوزُ لَهُ لُبْسُ الْمُلْحَمِ فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ جَاءَ الْجَوَابُ بِکُلِّ مَا سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ فِی أَسْفَلِ الْکِتَابِ لَا بَأْسَ (3) بِالْمُلْحَمِ

ص: 50


1- 1. المصدر ص 204.
2- 2. المصدر ص 204 فلیراجع.
3- 3. الملحم: جنس من الثیاب و هو ما کان سداه أبریسم و لحمته غیر أبریسم.

أَنْ یَلْبَسَهُ الْمُحْرِمُ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: حسن بن علی بن یحیی می گوید: کنیزم دو جامه ابریشم بافت و در سفر مکه برایم گذاشت و تقاضا کرد در همان دو احرام ببندم. به غلام خود دستور دادم آن دو جامه را داخل چمدانم بگذارد. وقتی به محلی که باید احرام بست رسیدم، آن دو پارچه را برای احرام خواستم. بعد در دلم گذشت که گمان نمی کنم صحیح باشد در چنین پارچه ای احرام ببندم. به همین جهت با پارچه دیگری احرام بستم. به مکه که رسیدم نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشتم و چیزهایی نیز تقدیم کردم، ولی فراموشم شد که راجع به جامه ابریشمی بپرسم که آیا جایز است با آن احرام ببندند یا نه. طولی نکشید که هر چه سؤال کرده بودم جوابش آمد و در آخر نامه نوشته بود اشکالی ندارد که با پارچه ابریشم بافت احرام ببندند. - . خرائج و جرائح: 356 -

**[ترجمه]

«53»

یج، [الخرائج و الجرائح] قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ یَحْیَی: کَانَ لَنَا أَخٌ یَرَی رَأْیَ الْإِرْجَاءِ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ کَانَ یَطْعَنُ عَلَیْنَا فَکَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَشْکُوهُ إِلَیْهِ وَ أَسْأَلُهُ الدُّعَاءَ فَکَتَبَ إِلَیَّ سَیَرْجِعُ حَالُهُ إِلَی مَا تُحِبُّ وَ إِنَّهُ لَنْ یَمُوتَ إِلَّا عَلَی دِینِ اللَّهِ وَ سَیُولَدُ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ لَهُ غُلَامٌ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ یَحْیَی فَمَا مَکَثْنَا إِلَّا أَقَلَّ مِنْ سَنَةٍ حَتَّی رَجَعَ إِلَی الْحَقِّ فَهُوَ الْیَوْمَ خَیْرُ أَهْلِ بَیْتِی وَ وُلِدَ لَهُ بَعْدَ [کِتَابِ] أَبِی الْحَسَنِ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ تِلْکَ غُلَامٌ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: علی بن حسین بن یحیی می گوید: برادری به نام عبداللَّه داشتم که مذهب مرجئه داشت و همیشه بر ما خرده می گرفت. نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشتم و شکایت او را کرده و تقاضا نمودم برایش دعا فرماید. در جواب نوشت به زودی به مذهبی که تو دوست داری برمی گردد و او از دنیا نخواهد رفت، مگر با دین خدا که به زودی از کنیزی که دارد برایش پسری متولد می شود.

علی بن الحسین گفت: کمتر از یک سال طول کشید که او به مذهب حق برگشت. او امروز از بهترین فامیل و خانواده ما است و پس از فرمایش امام، برایش همین پسر بچه از کنیزی متولد شد.

**[ترجمه]

«54»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْمِصْرِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الرَّقِّیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُنِی وَ یَسْأَلُنِی إِذْ قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا ابْتَلَی اللَّهُ عَبْداً مُؤْمِناً بِبَلِیَّةٍ فَصَبَرَ عَلَیْهَا إِلَّا کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ شَهِیدٍ قَالَ وَ لَمْ یَکُنْ قَبْلَ ذَلِکَ فِیَّ شَیْ ءٌ مِنْ ذِکْرِ الْعِلَلِ وَ الْمَرَضِ وَ الْوَجَعِ فَأَنْکَرْتُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ وَ قُلْتُ مَا أَخْجَلَ هَذَا فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی رَجُلٌ أَنَا مَعَهُ فِی حَدِیثٍ قَدْ عَنَیْتُ بِهِ إِذْ حَدَّثَنِی بِالْوَجَعِ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ فَوَدَّعْتُهُ وَ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَلَحِقْتُ بِأَصْحَابِی وَ قَدْ رَحَلُوا فَاشْتَکَیْتُ رِجْلِی مِنْ لَیْلَتِی فَقُلْتُ هَذَا مِمَّا عِبْتُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ تَوَرَّمَتْ ثُمَّ أَصْبَحْتُ وَ قَدِ اشْتَدَّ الْوَرَمُ فَذَکَرْتُ قَوْلَهُ علیه السلام فَلَمَّا وَصَلْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ جَرَی فِیهَا الْقَیْحُ وَ صَارَ جُرْحاً عَظِیماً لَا أَنَامُ وَ لَا أنتم [أُنِیمُ](3) فَعَلِمْتُ أَنَّهُ حَدَّثَ بِهَذَا الْحَدِیثِ لِهَذَا الْمَعْنَی وَ بَقِیتُ بَضْعَةَ عَشَرَ شَهْراً صَاحِبَ فِرَاشٍ قَالَ الرَّاوِی ثُمَّ أَفَاقَ ثُمَّ نَکَسَ مِنْهُمَا وَ مَاتَ (4).

ص: 51


1- 1. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.
2- 2. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.
3- 3. کذا، و لعله« أفتعل» من النوم، و أصله« أنتوم» حذفت واوه، و الأظهر أنه« انیم» من باب الافعال ای لا أنام أنا نفسی و لا أجعل رفقتی ینامون.
4- 4. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابو محمّد رقی می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و سلام کردم. شروع کرد با من به صحبت و سؤال کردن. در بین کلام به من فرمود: ای ابا محمّد! خداوند بنده مؤمنی را به بلایی گرفتار نمی کند که در آن بلا صبر کند، مگر اینکه به اندازه شهیدی به او پاداش خواهد داد. گفت: قبل از فرمایش امام صحبتی از بیماری و مرض در کار نبود. این سخن امام را بی مناسبت دانستم و با خود حرفی زدم که شرمنده ام. گفتم: با مردی که به او احترام می گذارم صحبت می کنم، ولی در بین سخن از بیماری به میان می آورد، با اینکه جای این حرف نیست.

امام را وداع کردم، از خدمتش مرخص شدم و به دوستان خود رسیدم که حرکت کرده بودند. از همان شب پایم درد گرفت. با خود گفتم: این به واسطه عیبجویی است که کردم. فردا صبح پایم ورم کرد و پیوسته ورمش شدید می شد. به یاد فرمایش امام علیه السّلام در مدینه افتادم. وقتی به مدینه رسیدم پایم چرک کرد و جراحت بزرگی شد که از شدت درد خوابم نمی برد و دوستانم را از خواب انداخته بودم. فهمیدم آن فرمایشی که سخن از بیماری به میان آورد به واسطه همین پیشامد بوده و بیش از پانزده ماه بستری بودم. راوی گفت: او خوب شد. اما بعدها در هر دو پا گرفتار این بیماری شد و از دنیا برفت. - . خرائج و جرائح: 360 -

**[ترجمه]

«55»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرَةَ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی الرِّضَا وَ امْرَأَتِی حُبْلَی فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی قَدْ خَلَّفْتُ أَهْلِی وَ هِیَ حَامِلٌ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهُ ذَکَراً فَقَالَ لِی وَ هُوَ ذَکَرٌ فَسَمِّهِ عُمَرَ فَقُلْتُ نَوَیْتُ أَنْ أُسَمِّیَهُ عَلِیّاً وَ أَمَرْتُ الْأَهْلَ بِهِ قَالَ علیه السلام سَمِّهِ

عُمَرَ فَوَرَدْتُ الْکُوفَةَ وَ قَدْ وُلِدَ ابْنٌ لِی وَ سُمِّیَ عَلِیّاً فَسَمَّیْتُهُ عُمَرَ فَقَالَ لِی جِیرَانِی لَا نُصَدِّقُ بَعْدَهَا بِشَیْ ءٍ مِمَّا کَانَ یُحْکَی عَنْکَ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ کَانَ أَنْظَرَ إِلَیَّ مِنْ نَفْسِی (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: احمد بن عمره می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رفتم. زنم حامله بود. عرض کردم: یا بن رسول اللَّه! وقتی می آمدم زنم حامله بود. دعا بفرمایید خداوند پسری به من عنایت کند. فرمود: او پسر است، ولی اسمش را عمر بگذار! عرض کردم: من تصمیم دارم اسمش را علی بگذارم و به خانواده ام نیز سفارش همین اسم را کرده ام. فرمود: نه، عمر بگذار. وقتی وارد کوفه شدم، فرزندی برایم متولد شده بود که نامش را علی گذاشته بودند، ولی نام او را عوض کردم و عمر گذاشتم. همسایگانم (که سنی بودند) گفتند: دیگر هر چه درباره (تشیع) تو بگویند قبول نمی کنیم. فهمیدم که امام علیه السّلام صلاح مرا از خودم بهتر متوجه بود. - . خرائج و جرائح: 360 -

**[ترجمه]

«56»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: أَتَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ قُلْتُ امْرَأَتِی أُخْتُ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ بِهَا حَمْلٌ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهُ ذَکَراً قَالَ هُمَا اثْنَانِ قُلْتُ فِی نَفْسِی هُمَا مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ بَعْدَ انْصِرَافِی فَدَعَانِی وَ قَالَ سَمِّ وَاحِداً عَلِیّاً وَ الْأُخْرَی أُمَّ عُمَرَ فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ وَ قَدْ وُلِدَ لِی غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ فِی بَطْنٍ فَسَمَّیْتُ کَمَا أَمَرَنِی فَقُلْتُ لِأُمِّی مَا مَعْنَی أُمِّ عُمَرَ فَقَالَتْ إِنَّ أُمِّی کَانَتْ تُدْعَی أُمَّ عُمَرَ(2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: بکر بن صالح می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: زنم خواهر محمّد بن سنان است که حامله است. دعا بفرمایید که خداوند پسری به من ارزانی فرماید. فرمود: زنت دوقلو می زاید. هنگام خارج شدن با خود تصمیم گرفتم که اسم آن دو را محمّد و علی بگذارم. حضرت مرا صدا زد و فرمود: نام یکی را علی نام بگذار و دیگری را ام عمر. وارد کوفه که شدم، دیدم که خداوند به من یک پسر و یک دختر داده بود. همان طوری که امام دستور داده بود آنها را نامگذاری کردم. از مادرم پرسیدم: ام عمرچیست؟ گفت: مادر من نامش ام عمر بوده. - . خرائج و جرائح: 360 -

**[ترجمه]

«57»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُسَافِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ کَأَنَّ وَجْهَ قَفَصٍ وُضِعَ عَلَی الْأَرْضِ فِیهِ أَرْبَعُونَ فَرْخاً قَالَ علیه السلام إِنْ کُنْتَ صَادِقاً خَرَجَ مِنَّا رَجُلٌ فَعَاشَ أَرْبَعُونَ یَوْماً فَخَرَجَ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ طَبَا طَبَا فَعَاشَ أَرْبَعِینَ یَوْماً(3).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: مسافر می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: در خواب صورت قفسی را روی زمین دیدم که چهل جوجه داخل آن بود. فرمود: اگر راست بگویی، از ما خانواده شخصی خروج خواهد کرد که چهل روز بیشتر زندگی نمی کند. پس ابراهیم طباطبا قیام کرد و چهل روز قیام او طول کشید. - . خرائج و جرائح: 363 -

**[ترجمه]

«58»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ بِخُرَاسَانَ: إِنِّی حَیْثُ أَرَادُوا بِیَ الْخُرُوجَ جَمَعْتُ عِیَالِی فَأَمَرْتُهُمْ أَنْ یَبْکُوا عَلَیَّ حَتَّی أَسْمَعَ ثُمَّ فَرَّقْتُ فِیهِمُ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِینَارٍ ثُمَّ قُلْتُ أَمَا إِنِّی لَا أَرْجِعُ إِلَی عِیَالِی أَبَداً(4).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: وشاء از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که در خراسان فرمود: وقتی خواستند مرا از مدینه خارج کنند، خانواده ام را جمع کردم و به آنها گفتم برایم گریه کنند تا صدای گریه آنها را بشنوم. بعد دوازده هزار دینار به آنها دادم و گفتم که من دیگر از این سفر بر نمی گردم. - . خرائج و جرائح: 363 -

**[ترجمه]

«59»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: لَدَغَتْنِی عَقْرَبٌ فَأَقْبَلْتُ أَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنْکَرَ السَّامِعُ وَ تَعَجَّبَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ قَدْ کُنْتُ رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ رَسُولَ اللَّهِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ أَخْبَرْتُ بِهِ أَحَداً(5).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: وشاء می گوید: مرا عقربی گزید! شروع کردم به گفتن یا رسول اللَّه! کسی که صدای مرا می شنید این فریاد را بیجا می دانست و تعجب می کرد. حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: به خدا پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیده است. گفت: من در خواب پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیده بودم، ولی به هیچ کس نگفته بودم. - . خرائج و جرائح: 364 -

**[ترجمه]

«60»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شُبْرُمَةَ قَالَ: مَرَّ بِنَا الرِّضَا علیه السلام فَاخْتَصَمْنَا فِی إِمَامَتِهِ فَلَمَّا خَرَجَ خَرَجْتُ أَنَا وَ تَمِیمُ بْنُ یَعْقُوبَ السَّرَّاجُ مِنْ أَهْلِ بِرْمَةَ وَ نَحْنُ

ص: 52


1- 1. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.
2- 2. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.
3- 3. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.
4- 4. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.
5- 5. لم نعثر علیه فی الخرائج المطبوع.

مُخَالِفُونَ لَهُ نَرَی رَأْیَ الزَّیْدِیَّةِ فَلَمَّا صِرْنَا فِی الصَّحْرَاءِ وَ إِذَا نَحْنُ بِضِیَاءٍ فَأَوْمَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی خِشْفٍ مِنْهَا فَإِذَا هُوَ قَدْ جَاءَ حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَخَذَ أَبُو الْحَسَنِ یَمْسَحُ رَأْسَهُ وَ رَفَعَهُ إِلَی غُلَامِهِ فَجَعَلَ الْخِشْفُ یَضْطَرِبُ لِکَیْ یَرْجِعَ إِلَی مَرْعَاهُ فَکَلَّمَهُ الرِّضَا بِکَلَامٍ لَا نَفْهَمُهُ فَسَکَنَ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلْتُ بَلَی یَا سَیِّدِی أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ قَالَ لِلظَّبْیِ اذْهَبْ فَجَاءَ الظَّبْیُ وَ عَیْنَاهُ تَدْمَعَانِ فَتَمَسَّحَ بِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ رَعَی فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام تَدْرِی مَا تَقُولُ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ تَقُولُ دَعَوْتَنِی فَرَجَوْتُ أَنْ تَأْکُلَ مِنْ لَحْمِی فَأَجَبْتُکَ وَ أَحْزَنْتَنِی حِینَ أَمَرْتَنِی بِالذَّهَابِ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: عبداللَّه بن شبرمة می گوید: حضرت رضا علیه السّلام از کنار ما رد شد، در حالی که ما در مورد امامت آن حضرت بحث می کردیم. پس از اینکه خارج شد، من و تیم بن یعقوب سراج که از اهالی برمه بود، در خدمت آن جناب بودیم، ولی هر دو زیدی مذهب و مخالف امامت ایشان بودیم. وقتی میان بیابان رسیدیم، ناگهان گله ای آهو پیدا شد. حضرت رضا به یک بره آهو اشاره کرد. آهو آمد تا رو به روی امام علیه السّلام ایستاد. حضرت رضا جلو رفت، سر او را با دست مالید و او را بلند کرد و به دست غلام خود داد. بره آهو دست و پا می زد که پیش همراهان خود برگردد. امام علیه السّلام با او سخنی گفت که آرام شد و ما نفهمیدیم.

بعد فرمود: ای عبداللَّه! ایمان نمی آوری؟ عرض کردم: چرا آقا! شما امام و حجت خدا بر خلقی. من از مذهبی که داشتم توبه کردم. بعد به آهو فرمود که برگرد.آهو در حالی که از چشمانش اشک جاری بود، خود را به امام علیه السّلام مالید و صدایی کرد و رفت. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: می دانی چه می گوید؟ عرض کردم: خدا و پیغمبر و فرزند پیامبر می دانند. فرمود: می گوید مرا خواستی، امیدوار شدم که از گوشتم خواهی خورد. وقتی دستور دادی برگردم محزون شدم. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

«61»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ مِهْرَانَ قَالَ: أَتَیْتُ الرِّضَا علیه السلام یَوْماً أَنَا وَ أَحْمَدُ الْبَزَنْطِیُّ بِالصَّرْیَاءِ وَ کُنَّا تَشَاجَرْنَا فِی سِنِّهِ فَقَالَ أَحْمَدُ إِذَا دَخَلْنَا عَلَیْهِ فَاذْکُرْنِی حَتَّی أَسْأَلَهُ عَنْ سِنِّهِ فَإِنِّی قَدْ أَرَدْتُ ذَلِکَ غَیْرَ مَرَّةٍ فَأَنْسَی فَلَمَّا دَخَلْنَا عَلَیْهِ وَ سَلَّمْنَا وَ جَلَسْنَا أَقْبَلَ عَلَی أَحْمَدَ فَکَانَ أَوَّلُ مَا قَالَ یَا أَحْمَدُ کَمْ أَتَی عَلَیْکَ مِنَ السِّنِینَ قَالَ تِسْعٌ وَ ثَلَاثُونَ فَقَالَ وَ لَکِنْ أَنَا قَدْ أَتَتْ عَلَیَّ ثَلَاثٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً(2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: اسماعیل بن مهران می گوید: روزی من و احمد بزنطی در صریاء با هم درباره سن حضرت رضا علیه السّلام بحث کردیم. احمد گفت: وقتی خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدیم، یادم بیاور در این مورد از خود آن جناب سؤال کنیم. من بارها تصمیم داشته ام بپرسم، ولی فراموشم شده. خدمت آن جناب رسیدیم و سلام کردیم. اولین حرفی که فرمود این بود که از احمد پرسید: چند سال داری؟ عرض کرد: سی و نه سال! فرمود: اما من چهل و چهار سال دارم. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

«62»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَجُلٍ بِمَرْوَ وَ کَانَ مَعَنَا رَجُلٌ وَاقِفِیٌّ فَقُلْتُ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ قَدْ کُنْتُ مِثْلَکَ ثُمَّ نَوَّرَ اللَّهُ قَلْبِی فَصُمِ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ وَ اغْتَسِلْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ سَلِ اللَّهَ أَنْ یُرِیَکَ فِی مَنَامِکَ مَا تَسْتَدِلُّ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ فَرَجَعْتُ إِلَی الْبَیْتِ وَ قَدْ سَبَقَنِی کِتَابُ أَبِی الْحَسَنِ یَأْمُرُنِی فِیهِ أَنْ أَدْعُوَ إِلَی هَذَا الْأَمْرِ ذَلِکَ الرَّجُلَ فَانْطَلَقْتُ إِلَیْهِ وَ أَخْبَرْتُهُ وَ قُلْتُ احْمَدِ اللَّهَ وَ اسْتَخِرْ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قُلْتُ لَهُ إِنِّی وَجَدْتُ کِتَابَ أَبِی الْحَسَنِ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی الدَّارِ أَنْ أَقُولَ لَکَ مَا کُنَّا فِیهِ وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُنَوِّرَ اللَّهُ قَلْبَکَ فَافْعَلْ مَا قُلْتُ لَکَ مِنَ الصَّوْمِ وَ الدُّعَاءِ فَأَتَانِی یَوْمَ السَّبْتِ فِی السَّحَرِ فَقَالَ لِی أَشْهَدُ أَنَّهُ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ

ص: 53


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 207.
2- 2. المصدر نفسه ص 207.

الطَّاعَةِ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ أَتَانِی أَبُو الْحَسَنِ الْبَارِحَةَ فِی النَّوْمِ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ وَ اللَّهِ لِتَرْجِعَنَّ إِلَی الْحَقِّ وَ زَعَمَ أَنَّهُ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ إِلَّا اللَّهُ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: حسن بن علی وشاء می گوید: در مرو پیش مردی بودم و به همراه ما مردی واقفی مذهب نیز بود. به او گفتم: از خدا بترس! من هم مثل تو بودم، بعد خداوند دلم را به نور ولایت روشن کرد. روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و غسل کن و دو رکعت نماز بخوان و از خدا بخواه که در خواب تو را راهنمایی کند که امام را بشناسی. وقتی به خانه آمدم، نامه حضرت رضا علیه السّلام جلوتر رسیده بود که در آن مرا امر می کرد که آن مرد را دعوت به امامت ایشان نمایم. من پیش او رفتم و گفتم: خدا را ستایش کن و از او بخواه که راهنمایی ات کند. جریان نامه حضرت رضا علیه السّلام را برایش توضیح داده و گفتم: همان کاری که توصیه کردم راجع به روزه و دعا فراموش نکن. آن مرد روز شنبه سحرگاه پیش من آمد و گفت: گواهی می دهم که او امامی است که اطاعتش واجب است. پرسیدم: از کجا فهمیدی؟ گفت: دیشب حضرت رضا علیه السّلام در خوابم آمد و فرمود: ابراهیم! به خدا قسم تو به حقیقت (امامت من) بر می گردی! راوی خیال می کرد احدی جز خدا از این امر مطلع نیست. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

«63»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُسَافِرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَوْماً قُمْ فَانْظُرْ فِی تِلْکَ الْعَیْنِ حِیتَانٌ فَنَظَرْتُ فَإِذَا فِیهَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِنِّی رَأَیْتُ ذَلِکَ فِی النَّوْمِ وَ رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ لِی یَا عَلِیُّ مَا عِنْدَنَا خَیْرٌ لَکَ فَقُبِضَ بَعْدَ أَیَّامٍ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: از مسافر نقل شده که گفت: روزی حضرت رضا علیه السّلام به من فرمود: حرکت کن و ببین آیا در این چشمه دو مار است؟ نگاه کردم و دیدم دو مار در چشمه است. عرض کردم: آری. فرمود: من این وضع را در خواب دیدم. پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم به من فرمود: آنچه نزد ما برای تو آماده گردیده برایت بهتر است . و پس از چند روز حضرت علیه السّلام از دنیا رفت. - . خرائج و جرائح: 366 -

**[ترجمه]

«64»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی الْحَسَنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُونُسَ قَالَ: خَرَجْنَا نُرِیدُ مَکَّةَ فَنَزَلْنَا الْمَدِینَةَ وَ بِهَا هَارُونُ الرَّشِیدُ یُرِیدُ الْحَجَّ فَأَتَانِی الرِّضَا وَ عِنْدِی قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ قَدْ حَضَرَ الْغَدَاءُ فَدَخَلَ الْغُلَامُ فَقَالَ بِالْبَابِ رَجُلٌ یُکَنَّی أَبَا الْحَسَنِ یَسْتَأْذِنُ عَلَیْکَ فَقُلْتُ إِنْ کَانَ الَّذِی أَعْرِفُ فَأَنْتَ حُرٌّ فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِالرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ انْزِلْ فَنَزَلَ وَ دَخَلَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام بَعْدَ الطَّعَامِ یَا فَضْلُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَتَبَ لِلْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِینَارٍ وَ کَتَبَ بِهَا إِلَیْکَ فَادْفَعْهَا إِلَی الْحُسَیْنِ قَالَ قُلْتُ وَ اللَّهِ مَا لَهُمْ

عِنْدِی قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ فَإِنْ أَخْرَجْتَهَا عِنْدِی ذَهَبْتُ فَإِنْ کَانَ لَکَ فِی ذَلِکَ رَأْیٌ فَعَلْتُ فَقَالَ یَا فَضْلُ ادْفَعْهَا إِلَیْهِ فَإِنَّهُ سَیَرْجِعُ إِلَیْکَ قَبْلَ أَنْ تَصِیرَ إِلَی مَنْزِلِکَ فَدَفَعْتُهَا إِلَیْهِ قَالَ فَرَجَعَتْ إِلَیَّ کَمَا قَالَ (3).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: فضل بن یونس می گوید: ما به قصد مکه خارج شدیم. به مدینه که رسیدیم، هارون الرشید در آنجا بود و تصمیم حج داشت. حضرت رضا علیه السّلام به دیدن من آمد. در موقعی که گروهی از دوستان حضور داشتند و سفره گسترده بود، غلامی آمد و گفت: مردی به نام ابوالحسن اجازه می خواهد. گفتم: اگر همان ابوالحسن باشد که من می شناسم، تو آزادی! از اطاق بیرون شدم و دیدم که حضرت رضا علیه السّلام است. عرض کردم: بفرمایید! حضرت داخل شد و پس از غذا فرمود: امیرالمؤمنین برای حسین بن زید ده هزار دینار به تو حواله داده. این پول را به او بده! عرض کردم: قسم به خدا چنین پولی پیش من ندارد اگر این پول را بدهم از دستم خواهد رفت اگر شما صلاح بدانید هر چه بفرمایید انجام می دهم. فرمود: این پول را به او بده، قبل از اینکه به وطن خود برسی به تو برگشت خواهد کرد. آن پول را دادم و همان طوری که فرموده بود، آن پول به من برگشت کرد. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

«65»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ مِنْ هَذَا صَاحِبِ الرَّقَّةِ قَالَ لَیْسَ عَلَیَّ مِنْهُ بَأْسٌ إِنَّ لِلَّهِ بِلَاداً تُنْبِتُ الذَّهَبَ قَدْ حَمَاهَا بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ بِالذَّرِّ فَلَوْ أَرَادَتْهَا الْفِیَلَةُ مَا وَصَلَتْ إِلَیْهَا قَالَ الْوَشَّاءُ إِنِّی سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْبِلَادِ وَ قَدْ سَمِعْتُ الْحَدِیثَ قَبْلَ مَسْأَلَتِی فَأُخْبِرْتُ أَنَّهُ بَیْنَ بَلْخٍ وَ التُّبَّتِ وَ أَنَّهَا تُنْبِتُ الذَّهَبَ وَ فِیهَا نَمْلٌ کِبَارٌ أَشْبَاهُ الْکِلَابِ عَلَی حَلْقِهَا قَلِیسٌ لَا یَمُرُّ بِهَا الطَّیْرُ فَضْلًا عَنْ غَیْرِهِ تَکْمُنُ بِاللَّیْلِ فِی جُحْرِهَا

ص: 54


1- 1. نفس المصدر ص 207.
2- 2. لم نعثر علیه فی المصدر.
3- 3. المصدر ص 207.

وَ تَظْهَرُ بِالنَّهَارِ فَرُبَّمَا غَزَوْا الْمَوْضِعَ عَلَی الدَّوَابِّ الَّتِی تَقْطَعُ ثَلَاثِینَ فَرْسَخاً فِی لَیْلَةٍ لَا یُعْرَفُ شَیْ ءٌ مِنَ الدَّوَابِّ یَصْبِرُ صَبْرَهَا فَیُوقِرُونَ أَحْمَالَهُمْ وَ یَخْرُجُونَ فَإِذَا النَّمْلُ خَرَجَتْ فِی الطَّلَبِ فَلَا تَلْحَقُ شَیْئاً إِلَّا قَطَعَتْهُ تُشْبِهُ بِالرِّیحِ مِنْ سُرْعَتِهَا وَ رُبَّمَا شَغَلُوهُمْ بِاللَّحْمِ تُتَّخَذُ لَهَا إِذَا لَحِقَتْهُمْ یُطْرَحُ لَهَا فِی الطَّرِیقِ وَ إِلَّا إِنْ لَحِقَتْهُمْ قَطَعَتْهُمْ وَ دَوَابَّهُمْ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: احمد بن عمر حلال می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم! من از این شخص بر شما بیم دارم (منظورش هارون بود). فرمود: مرا از طرف او هیچ ناراحتی نخواهد رسید. خداوند سرزمین هایی دارد که در آنجا طلا می روید. خداوند این سرزمین را به وسیله ضعیف ترین موجودات نگهداری می کند. پس اگر فیل هم بخواهد از آنجا عبور کند، نمی تواند. وشاء گفت: من از امام سؤال کردم: آن سرزمین کجاست؟ چون قبل از این سؤال، حدیث را شنیده بودم. به من خبر داده شد که آن سرزمین بین بلخ و تبت است که در آنجا طلا می روید. در آن سرزمین مورچه های بزرگی شبیه سگ وجود دارد که طوقی در گردن دارند و پرنده از آنجا عبور نمی کند، چه رسد به دیگران. آنها شب در لانه خود مخفی می شوند و روز بیرون می آیند و گاهی به وسیله مرکب های سواری که سی فرسخ را در یک شب طی می کنند، از این محل عبور می نمایند و بدون اینکه به آنها آب و علفی بدهند، بارشان را سنگین می کنند و از این سرزمین خارج می گردند. مورچه ها قافله را تعقیب می کنند به هر چه برسند آن را پاره پاره می کنند و مثل باد در راه رفتن سرعت دارند! گاهی به وسیله گوشتی که قبلا آماده کرده اند این مورچه ها را سرگرم می کنند و در سر راه برای آنها می ریزند، وگرنه در صورتی که به آنها برسند، خود و مرکب های آنها را پاره پاره می کنند. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

«66»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام بِالْمَدِینَةِ فَمَرَّ مَعَ قَوْمٍ بِقَاعِدٍ فَقَالَ هَذَا إِمَامُ الرَّافِضَةِ فَقُلْتُ لَهُ علیه السلام أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ هَذَا الْقَاعِدُ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ مُؤْمِنٌ مُسْتَکْمِلُ الْإِیمَانِ فَلَمَّا کَانَ بِاللَّیْلِ دَعَا عَلَیْهِ فَاحْتَرَقَ دُکَّانُهُ وَ نَهَبَ السُّرَّاقُ مَا بَقِیَ مِنْ مَتَاعِهِ فَرَأَیْتُ مِنَ الْغَدِ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی الْحَسَنِ خَاضِعاً مُسْتَکِیناً فَأَمَرَ لَهُ بِشَیْ ءٍ ثُمَّ قَالَ یَا صَفْوَانُ أَمَا إِنَّهُ مُؤْمِنٌ مُسْتَکْمِلُ الْإِیمَانِ وَ مَا یُصْلِحُهُ غَیْرُ مَا رَأَیْتَ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: صفوان بن یحیی می گوید: در مدینه با چند نفر خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم و از کنار شخصی که نشسته بود رد شدیم. آن شخص گفت: این امام رافضیان است. عرض کردم: شنیدید آن مرد چه گفت؟ فرمود: چرا، او مؤمنی است که در راه تکمیل ایمان است. وقتی شب شد، حضرت برایش دعا کرد. پس دکانش آتش گرفت و دزدها بقیه سرمایه اش را بردند. فردا صبح او را خدمت حضرت رضا علیه السّلام دیدم که با خضوع نشسته بود و امام علیه السّلام دستور داد به او کمک کردند. بعد فرمود: صفوان! این مؤمنی است که در راه تکمیل ایمان است و جز آنچه که دیدی، چیزی به صلاح او نبود. - . خرائج و جرائح: 369 -

**[ترجمه]

«67»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الرَّازِیِّ قَالَ: کُنْتُ فِی خِدْمَةِ الرِّضَا علیه السلام لَمَّا جَعَلَهُ الْمَأْمُونُ وَلِیَّ عَهْدِهِ فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ فِی کَفِّهِ مُدْیَةٌ مَسْمُومَةٌ وَ قَدْ قَالَ لِأَصْحَابِهِ وَ اللَّهِ لَآتِیَنَّ هَذَا الَّذِی یَزْعُمُ أَنَّهُ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَدْ دَخَلَ لِهَذَا الطَّاغِیَةِ فِیمَا دَخَلَ فَأَسْأَلُهُ عَنْ حُجَّتِهِ فَإِنْ کَانَ لَهُ حُجَّةٌ وَ إِلَّا أَرَحْتُ النَّاسَ مِنْهُ فَأَتَاهُ وَ اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ أُجِیبُکَ عَنْ مَسْأَلَتِکَ عَلَی شَرِیطَةٍ تَفِی لِی بِهَا فَقَالَ وَ مَا هَذِهِ الشَّرِیطَةُ قَالَ إِنْ أَجَبْتُکَ بِجَوَابٍ یُقْنِعُکَ وَ تَرْضَاهُ تَکْسِرُ الَّذِی فِی کُمِّکَ وَ تَرْمِی بِهِ فَبَقِیَ الْخَارِجِیُّ مُتَحَیِّراً وَ أَخْرَجَ الْمُدْیَةَ وَ کَسَّرَهَا ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ دُخُولِکَ لِهَذَا الطَّاغِیَةِ فِیمَا دَخَلْتَ لَهُ وَ هُمْ عِنْدَکَ کُفَّارٌ وَ أَنْتَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَمَلَکَ عَلَی هَذَا فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ أَ رَأَیْتَکَ هَؤُلَاءِ أَکْفَرُ عِنْدَکَ أَمْ عَزِیزُ مِصْرَ وَ أَهْلُ مَمْلَکَتِهِ أَ لَیْسَ هَؤُلَاءِ عَلَی حَالٍ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مُوَحِّدُونَ وَ أُولَئِکَ لَمْ یُوَحِّدُوا اللَّهَ وَ لَمْ یَعْرِفُوهُ یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ نَبِیٌّ ابْنُ نَبِیٍّ قَالَ لِلْعَزِیزِ

ص: 55


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 207.
2- 2. لم نجده فی المصدر المطبوع.

وَ هُوَ کَافِرٌ اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ وَ کَانَ یُجَالِسُ الْفَرَاعِنَةَ وَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْبَرَنِی عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ أَکْرَهَنِی عَلَیْهِ فَمَا الَّذِی أَنْکَرْتَ وَ نَقَمْتَ عَلَیَّ فَقَالَ لَا عَتْبَ عَلَیْکَ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ نَبِیِّ اللَّهِ وَ أَنَّکَ صَادِقٌ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: محمّد بن زید می گوید: در آن زمانی که حضرت رضا ولیعهد مأمون بود، روزی در خدمت ایشان بودم. مردی از خوارج که در دست کاردی مسموم داشت وارد شد. او به دوستان خود گفته بود: می روم پیش این کسی که مدعی است پسر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و ولایتعهد مأمون شده ببینم چه دلیلی برای این کار خود دارد. اگر دلیل قانع کننده ای داشت قبول می کنم، وگرنه مردم را از دستش آسوده می نمایم.

آن مرد وارد شد. حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: جواب سؤالت را می دهم، مشروط بر اینکه یک شرط را بپذیری. گفت: چه شرطی؟ فرمود: به شرط اینکه اگر جواب سؤالت را دادم و قانع شدی، کاردی را که در آستین پنهان کرده ای بشکنی و دور بیندازی. مرد خارجی مذهب متحیر ماند و کارد را خارج نموده و دسته اش را شکست .

آنگاه پرسید: چرا ولایتعهدی این ستمگر را پذیرفتی با اینکه آنها را کافر می دانی؟ شما پسر پیامبری! چه چیز شما را بر این کار واداشت؟ فرمود: بگو ببینم؛ اینها در نظر تو کافرند یا عزیز مصر و اطرافیانش؟ مگر اینها به وحدانیت خدا قائل نیستند، با اینکه آنها نه خدا را می شناختند و نه موحد بودند؟ یوسف پسر یعقوب پیغمبر که پدرش نیز پیامبر بود، به عزیز مصر که کافر بود گفت: مرا وزیر دارایی خود قرار ده که مردی وارد و امین هستم و با فرعون ها نشست و برخاست می کرد. من از اولاد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم هستم. مرا به این کار مجبور کرد و به زور مرا وادار کرد. چرا کار مرا نمی پسندی و از من خوشت نمی آید؟ مرد خارجی گفت: ایرادی بر شما نیست. من گواهی می دهم که شما پسر پیامبری و راست می گویی. - . خرائج و جرائح: 245 -

**[ترجمه]

«68»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ رَیَّانَ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی أَسْأَلُهُ عَنْ هَذِهِ الدَّنَانِیرِ الْمَضْرُوبَةِ بِاسْمِهِ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ قَالَ لِغُلَامِهِ إِنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ یَشْتَهِی مِنْ هَذِهِ الدَّنَانِیرِ الَّتِی عَلَیْهَا اسْمِی فَهَلُمَّ بِثَلَاثِینَ مِنْهَا فَجَاءَ بِهَا الْغُلَامُ فَأَخَذْتُهَا ثُمَّ قُلْتُ فِی نَفْسِی لَیْتَهُ کَسَانِی مِنْ بَعْضِ مَا عَلَیْهِ فَالْتَفَتَ إِلَی غُلَامِهِ وَ قَالَ قُلْ لَهُمْ لَا تَغْسِلُوا ثِیَابِی وَ تَأْتُونَ بِهَا کَمَا هِیَ فَأَتَوْا بِقَمِیصٍ وَ سِرْوَالٍ وَ نَعْلٍ فَدَفَعُوهَا إِلَیَ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ریان بن صلت می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام در خراسان وارد شدم و با خود گفتم: سؤالی راجع به دینارهایی که به نام خودش سکه زده شده، می کنم. همین که وارد شدم به غلامش فرمود: ابو محمّد مایل است از دینارهایی که نام من بر آن نقش شده داشته باشد. سی دینار بیاور! غلام آنها را آورد و من گرفتم. بعد با خود گفتم: ای کاش از لباس های خود جامه ای به من می داد. در این موقع رو به غلام خود نمود و فرمود: بگو لباس های مرا نشویند و همان طور اینجا بیاورند. بعد یک پیراهن با شلوار و یک جفت نعلین آوردند و به من دادند. - . خرائج و جرائح: 245 -

**[ترجمه]

«69»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّهُ أَنْشَدَ دِعْبِلٌ الْخُزَاعِیُّ قَصِیدَتَهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ بِدَرَاهِمَ رَضَوِیَّةٍ فَرَدَّهَا فَقَالَ خُذْهَا فَإِنَّکَ تَحْتَاجُ إِلَیْهَا قَالَ فَانْصَرَفْتُ إِلَی الْبَیْتِ وَ قَدْ سُرِقَ جَمِیعُ مَالِی فَکَانَ النَّاسُ یَأْخُذُونَ دِرْهَماً مِنْهَا وَ یُعْطُونِّی دَنَانِیرَ فَغَنِیتُ بِهَا(3).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: روایت شده که دعبل خزاعی قصیده ای سرود. حضرت درهم هایی رضوی برایش فرستاد، ولی دعبل آنها را رد کرد. حضرت فرمود: درهم ها را بگیر که به آن محتاج می شوی! دعبل می گوید: به خانه رفتم و دیدم تمام مالم به سرقت رفته و مردم یک درهم رضوی از من می گرفتند و یک دینار عوض آن به من می دادند و من با آن درهم ها بی نیاز شدم. - . خرائج و جرائح: 245 -

**[ترجمه]

«70»

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ فِی السَّنَةِ الَّتِی حَجَّ فِیهَا هَارُونُ یُرِیدُ الْحَجَّ فَانْتَهَی إِلَی جَبَلٍ عَنْ یَسَارِ الطَّرِیقِ یُقَالُ لَهُ فَارِعٌ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ بَانِی فَارِعٍ وَ هَادِمُهُ یُقْطَعُ إِرْباً إِرْباً فَلَمْ نَدْرِ مَا مَعْنَی ذَلِکَ فَلَمَّا بَلَغَ هَارُونُ ذَلِکَ الْمَوْضِعَ نَزَلَهُ وَ صَعِدَ یَحْیَی بْنُ جَعْفَرٍ الْجَبَلَ وَ أَمَرَ أَنْ یُبْنَی لَهُ فِیهِ مَجْلِساً فَلَمَّا رَجَعَ مِنْ مَکَّةَ صَعِدَ إِلَیْهِ وَ أَمَرَ بِهَدْمِهِ فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَی الْعِرَاقِ قُطِعَ جَعْفَرُ بْنُ یَحْیَی إِرْباً إِرْباً(4).

ص: 56


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 245.
2- 2. المصدر ص 245.
3- 3. الخرائج و الجرائح ص 245.
4- 4. الإرشاد ص 289. و تراه فی الکافی ج 1 ص 488. المناقب ج 4 ص 340.

**[ترجمه]ارشاد: در همان سالی که هارون برای حج آمده بود، حضرت رضا علیه السّلام از مدینه خارج شد تا در طرف چپ راه به کوهی به نام فارع رسید. امام علیه السّلام نگاهی کرد و فرمود: سازنده فارع و خراب کننده آن را قطعه قطعه می کنند. ما نفهمیدیم معنی فرمایش ایشان چیست.

وقتی هارون به این محل رسید، در آنجا فرود آمد. یحیی بن جعفر برمکی بالای کوه رفت و دستور داد در آنجا برایش کوشکی بسازند. پس از مراجعت از مکه به همان محل رفت و دستور داد آن را ویران کنند. وقتی به عراق رسید، جعفر را کشتند و پاره پاره کردند. - . ارشاد: 289 -

**[ترجمه]

بیان

الإرب بکسر الهمزة و سکون الراء العضو.

**[ترجمه]«ارب» به کسر همزه و سکون راء عضو را می گویند.

**[ترجمه]

«71»

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُسَافِرٍ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ هَارُونُ بْنُ الْمُسَیَّبِ أَنْ یُوَاقِعَ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرٍ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام اذْهَبْ إِلَیْهِ وَ قُلْ لَا تَخْرُجْ غَداً فَإِنَّکَ إِنْ خَرَجْتَ غَداً هُزِمْتَ وَ قُتِلَ أَصْحَابُکَ وَ إِنْ قَالَ لَکَ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ هَذَا فَقُلْ رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ قَالَ فَأَتَیْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا تَخْرُجْ غَداً فَإِنَّکَ إِنْ خَرَجْتَ هُزِمْتَ وَ قُتِلَ أَصْحَابُکَ فَقَالَ لِی مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ هَذَا قُلْتُ رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ قَالَ نَامَ الْعَبْدُ فَلَمْ یَغْسِلِ اسْتَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَانْهَزَمَ وَ قُتِلَ أَصْحَابُهُ (1).

**[ترجمه]ارشاد: مسافر می گوید: وقتی هارون بن مسیب تصمیم جنگ با محمّد بن جعفر را گرفت، حضرت رضا علیه السّلام فرمود: برو به او بگو فردا به جنگ نرو که اگر فردا بروی، شکست خواهی خورد و سربازانت کشته می شوند. اگر گفت این مطلب را از کجا فهمیده ای، بگو در خواب دیدم. گفت: من پیش هارون بن مسیب رفتم و گفتم فدایت شوم! مبادا فردا بروی که شکست می خوری و همراهانت کشته می شوند. گفت: از کجا دانستی؟ گفتم: در خواب دیدم گفت: آدم می خوابد و مقعدش را نمی شوید. فردا به جنگ رفت، شکست خورد و یارانش کشته شدند. - . ارشاد: 295 -

**[ترجمه]

«72»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] هَارُونُ بْنُ مُوسَی فِی خَبَرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی مَفَازَةٍ فَحَمْحَمَ فَرَسُهُ فَخَلَّی عَنْهُ عِنَانَهُ فَمَرَّ الْفَرَسُ یَتَخَطَّی إِلَی أَنْ بَالَ وَ رَاثَ وَ رَجَعَ فَنَظَرَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ وَ قَالَ إِنَّهُ لَمْ یُعْطَ دَاوُدُ شَیْئاً إِلَّا وَ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ أَکْثَرَ مِنْهُ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: هارون بن موسی در خبری نقل کرد که با حضرت رضا علیه السّلام در بیابانی بودم. اسبش شیهه ای کشید و امام مهار او را رها کرد. اسب رفت تا به یک کناری ادرار کرد و فضله انداخت، بعد برگشت. حضرت رضا علیه السّلام نگاهی کرد و فرمود: به خاندان داود هر چه داده اند، به محمّد و آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم بیشتر از آن داده اند. - . مناقب 4 : 334 -

**[ترجمه]

«73»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب سُلَیْمَانُ الْجَعْفَرِیُّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ الْبَیْتُ مَمْلُوءٌ مِنَ النَّاسِ یَسْأَلُونَهُ وَ هُوَ یُجِیبُهُمْ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی یَنْبَغِی أَنْ یَکُونُوا أَنْبِیَاءَ فَتَرَکَ النَّاسَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ الْأَئِمَّةَ حُلَمَاءُ عُلَمَاءُ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَنْبِیَاءَ وَ لَیْسُوا أَنْبِیَاءَ(3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: سلیمان جعفری می گوید: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. خانه پر از جمعیت بود و پیوسته از ایشان سؤال می کردند و جواب آنها را می داد. من با خود گفتم: اینها شایسته مقام پیامبری نیستند. در این موقع امام روی از مردم برتافت و به من توجه نمود و فرمود: سلیمان! امامان بردبار و دانا هستند. نادانان آنها را با اینکه پیامبر نیستند انبیا می شمارند. - . مناقب 4 : 334 -

**[ترجمه]

«74»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَفْطَسِ: دَخَلْتُ عَلَی الْمَأْمُونِ فَقَرَّبَنِی وَ حَیَّانِی ثُمَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ الرِّضَا مَا کَانَ أَعْلَمَهُ لَقَدْ أَخْبَرَنِی بِعَجَبٍ سَأَلْتُهُ لَیْلَةً وَ قَدْ بَایَعَ لَهُ النَّاسُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَرَی لَکَ أَنْ تَمْضِیَ إِلَی الْعِرَاقِ وَ أَکُونَ خَلِیفَتَکَ بِخُرَاسَانَ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ لَا لَعَمْرِی وَ لَکِنَّهُ مِنْ دُونِ خُرَاسَانَ قَدْ جَاءَتْ أَنَّ لَنَا هَاهُنَا مَسْکَناً وَ لَسْتُ بِبَارِحٍ حَتَّی یَأْتِیَنِی الْمَوْتُ وَ مِنْهَا الْمَحْشَرُ لَا مَحَالَةَ

ص: 57


1- 1. الإرشاد ص 295، و تراه فی الکافی ج 1 ص 491. و أخرجه فی المناقب ج 4 ص 339.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 334.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 334.

فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ قَالَ عِلْمِی بِمَکَانِی کَعِلْمِی بِمَکَانِکَ قُلْتُ وَ أَیْنَ مَکَانِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَقَالَ لَقَدْ بَعُدَتِ الشُّقَّةُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَمُوتُ بِالْمَشْرِقِ وَ تَمُوتُ بِالْمَغْرِبِ فَجَهَدْتُ الْجَهْدَ کُلَّهُ وَ أَطْمَعْتُهُ فِی الْخِلَافَةِ فَأَبَی.

الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ قَالَ: دَعَانِی سَیِّدِیَ الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَقَالَ یَا حَسَنُ مَاتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیُّ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ أُدْخِلَ فِی قَبْرِهِ السَّاعَةَ وَ دَخَلَا عَلَیْهِ مَلَکَا الْقَبْرِ فَسَأَلَاهُ مَنْ رَبُّکَ فَقَالَ اللَّهُ ثُمَّ قَالا مَنْ نَبِیُّکَ فَقَالَ مُحَمَّدٌ فَقَالا مَنْ وَلِیُّکَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ الْحَسَنُ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ الْحُسَیْنُ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالا ثُمَّ مَنْ فَلَجْلَجَ فَزَجَرَاهُ وَ قَالا ثُمَّ مَنْ فَسَکَتَ فَقَالا لَهُ أَ فَمُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ أَمَرَکَ بِهَذَا ثُمَّ ضَرَبَاهُ بمقعمة [بِمِقْمِعَةٍ] مِنْ نَارٍ فَأَلْهَبَا عَلَیْهِ قَبْرَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِ سَیِّدِی فَوَرَّخْتُ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَمَا مَضَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی وَرَدَتْ کُتُبُ الْکُوفِیِّینَ بِمَوْتِ الْبَطَائِنِیِّ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ أَنَّهُ أُدْخِلَ قَبْرَهُ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ.

وَ فِی الرَّوْضَةِ، قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْغِفَارِیُّ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: أَنَّهُ أَلَحَّ عَلَیَّ غَرِیمٌ لِی وَ آذَانِی فَلَمَّا مَضَی عَنِّی مَرَرْتُ مِنْ وَجْهِی إِلَی صِرْیَا(1) لِیُکَلِّمَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فِی أَمْرِی فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَإِذَا الْمَائِدَةُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لِی کُلْ فَأَکَلْتُ فَلَمَّا رُفِعَتِ الْمَائِدَةُ أَقْبَلَ یُحَادِثُنِی ثُمَّ قَالَ ارْفَعْ مَا تَحْتَ ذَاکَ الْمُصَلَّی فَإِذَا هِیَ ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ وَ تَزِیدُ فَإِذَا فِیهَا دِینَارٌ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ ثَابِتٌ فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَهْلُ بَیْتِهِ مِنْ جَانِبٍ وَ فِی الْجَانِبِ الْآخَرِ إِنَّا لَمْ نَنْسَکَ فَخُذْ هَذِهِ الدَّنَانِیرَ فَاقْضِ بِهَا دَیْنَکَ وَ أَنْفِقْ مَا بَقِیَ عَلَی عِیَالِکَ (2).

ص: 58


1- 1. هی قریة أسسها موسی بن جعفر علیه السلام علی ثلاثة أمیال من المدینة. راجع مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 382.
2- 2. المصدر ص 338.

مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ: قِیلَ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّکَ قَدْ شَهَرْتَ نَفْسَکَ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ جَلَسْتَ مَجْلِسَ أَبِیکَ وَ سَیْفُ هَارُونَ یُقَطِّرُ الدَّمَ فَقَالَ جَوَابِی هَذَا مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ أَخَذَ أَبُو جَهْلٍ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنَّنِی لَسْتُ بِنَبِیٍّ وَ أَنَا أَقُولُ لَکُمْ إِنْ أَخَذَ هَارُونُ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنَّنِی لَسْتُ بِإِمَامٍ.

مُسَافِرٌ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام بِمِنًی فَمَرَّ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ فَغَطَّی أَنْفَهُ مِنَ الْغُبَارِ فَقَالَ علیه السلام مَسَاکِینُ لَا یَدْرُونَ مَا یَحُلُّ بِهِمْ فِی هَذِهِ السَّنَةِ ثُمَّ قَالَ وَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا هَارُونُ وَ أَنَا کَهَاتَیْنِ وَ ضَمَّ بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: محمّد بن عبداللَّه بن افطس می گوید: روزی پیش مأمون رفتم. مرا نزدیک خود جای داد و تهنیت گفت. سپس گفت: خدا حضرت رضا علیه السّلام را رحمت کند، چقدر دانا بود! او از یک جریان شگفت انگیز به من خبر داد. پس از آنکه مردم با او بیعت کردند، شبی به او گفتم خوب است شما به عراق تشریف ببرید و من جانشین شما در خراسان باشم. لبخندی زد و فرمود: نه به جان خود قسم نرسیده به خراسان محل سکنای من است. از این سرزمین نخواهم رفت تا مرگ گریبانم را بگیرد، به ناچار از همین جا به محشر وارد خواهم شد. عرض کردم: فدایت شوم! از کجا فهمیدی؟ فرمود: جای خود را می دانم، همان طوری که جایگاه تو را می دانم. گفتم: محل من کجا خواهد بود؟ فرمود: فاصله بین من و تو زیاد است؛ من در مشرق از دنیا می روم و تو در مغرب! خیلی کوشش کردم و او را به طمع خلافت انداختم، ولی نپذیرفت.

حسن بن علی وشاء گفت: حضرت رضا علیه السّلام مرا از مرو خواست و فرمود: امروز علی بن ابی حمزه بطائنی مرد و همین ساعت او را در قبر گذاشتند و دو ملک وارد قبر او شدند و از خدایش سؤال کردند گفت: اللَّه. بعد پرسیدند پیغمبرت کیست؟ گفت: محمّد. گفتند امام تو کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب. پرسیدند بعد از او چه؟ گفت: حسن بن علی. از امام بعد پرسیدند. گفت: حسین بن علی. بعد از آن جناب را علی بن حسین تعیین کرد. پس از زین العابدین گفت محمّد بن علی و بعد از ایشان جعفر بن محمّد و پس از او موسی بن جعفر. بعد پرسید: پس از موسی بن جعفر کیست؟ زبانش بند شد. او را شکنجه کردند و پرسیدند: بعد از موسی بن جعفر کیست؟ ساکت شد. به او گفتند: موسی بن جعفر به تو چنین دستوری را داد؟ بعد او را با حربه ای از آتش چنان زدند که قبرش آتش گرفت و تا روز قیامت می سوزد. گفت: من از خدمت حضرت رضا علیه السّلام خارج شدم و تاریخ فوتی را که امام فرموده بود یادداشت کردم. طولی نکشید که نامه کوفیان رسید که خبر از فوت بطائنی در همان روز می دادند و نوشته بودند که در همان ساعت او را به قبر سپرده اند.

در روضه می نویسد: عبداللَّه بن ابراهیم غفاری در یک خبر طولانی گفت: شخصی که از من طلبکار بود، خیلی برای طلب خود سخت گرفت و مرا آزرد. همین که مرا رها کرد فوری به طرف صریا (دهی نزدیک مدینه) رفتم تا حضرت رضا علیه السّلام درباره بدهکاری من با آن طلبکار صحبت کند. خدمت ایشان رسیدم. سفره گسترده بود و فرمود: غذا بخور. غذا خوردم و سفره برچیده شد. امام علیه السّلام با من شروع به صحبت کرد. بعد فرمود: این جانماز را بلند کن! وقتی بلند کردم زیر آن سیصد و چند دینار بود. در روی یک دینار نوشته بود: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ و علی اهل خاندان او است.» در طرف دیگر نوشته بود: «ما از تو فراموش نکرده ایم این پول ها را بردار و قرض خود را بپرداز و بقیه را صرف در مخارج خانواده خود بکن.» - . مناقب 4 : 338 -

محمّد بن سنان گفت: به حضرت رضا علیه السّلام گفتند: تو خود را با این کار مشهور کردی وجانشین پدر شدی، با اینکه از دم شمشیر هارون خون می چکد. فرمود: جواب من همان جوابی است که پیامبر اکرم فرمود که اگر ابو جهل یک مو از سر من کم کرد، بدانید که من پیامبر نیستم. من نیز می گویم که اگر هارون یک مو از سرم کم کرد، بدانید که امام نیستم.

مسافر گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام در منی بودم. یحیی بن خالد از آنجا عبور کرد و دماغش از غبار خاک آلوده شده بود. امام علیه السّلام فرمود: چقدر بیچاره هستند اینها! نمی دانند امسال چه بر سر آنها خواهد آمد. از اینها عجیب تر جریان هارون و من است که با او مثل این دو انگشت خواهم بود. بعد دو انگشت خود را به هم چسبانید. - . مناقب 4 : 340 -

**[ترجمه]

«75»

عم، [إعلام الوری] قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ مِمَّا رَوَتْهُ الْعَامَّةُ مِمَّا ذَکَرَهُ الْحَاکِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ أَنَّهُ قَالَ: نَظَرَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی رَجُلٍ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَوْصِ بِمَا تُرِیدُ وَ اسْتَعِدَّ لِمَا لَا بُدَّ مِنْهُ فَمَاتَ الرَّجُلُ بَعْدَ ذَلِکَ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ (2).

**[ترجمه]اعلام الوری و مناقب ابن شهر آشوب: از آنچه اهل سنت در معجزات حضرت رضا صلوات الله علیه نقل کرده اند، این روایت است که حاکم ابو عبداللَّه حافظ به اسناد خود از سعد بن سعد نقل کرده که او گفت: حضرت رضا علیه السّلام به مردی نگاه کرده و فرمود: بنده خدا! هر وصیت داری بکن و آماده باش برای سفری که چاره پذیر نیست. آن مرد پس از سه روز از دنیا رفت. - . اعلام الوری: 322 ، مناقب 4 : 345 -

**[ترجمه]

«76»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْغِفَارِیُّ قَالَ: کَانَ لِرَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیَّ حَقٌّ فَأَلَحَّ عَلَیَّ فَأَتَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ لِمَوْلَاکَ فُلَانٍ عَلَیَّ حَقّاً وَ قَدْ شَهَّرَنِی فَأَمَرَنِی بِالْجُلُوسِ عَلَی الْوِسَادَةِ فَلَمَّا أَکَلْنَا وَ فَرَغْنَا قَالَ ارْفَعِ الْوِسَادَةَ وَ خُذْ مَا تَحْتَهَا فَرَفَعْتُهَا فَإِذَا دَنَانِیرُ فَأَخَذْتُهَا فَلَمَّا أَتَیْتُ الْمَنْزِلَ نَظَرْتُ إِلَی الدَّنَانِیرِ فَإِذَا هِیَ ثَمَانِیَةٌ وَ أَرْبَعُونَ دِینَاراً وَ فِیهَا دِینَارٌ یَلُوحُ مَنْقُوشٌ عَلَیْهِ حَقُّ الرَّجُلِ عَلَیْکَ ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ دِینَاراً وَ مَا بَقِیَ فَهُوَ لَکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ عَرَّفْتُ مَا لَهُ عَلَیَّ عَلَی التَّحْدِیدِ-(3)

أَتَی رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ الْأَنْصَارِ بِحُقَّةِ فِضَّةٍ مُقَفَّلٍ عَلَیْهَا وَ قَالَ لَمْ یُتْحِفْکَ أَحَدٌ بِمِثْلِهَا فَفَتَحَهَا وَ أَخْرَجَ مِنْهَا سَبْعَ شَعَرَاتٍ وَ قَالَ هَذَا شَعْرُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَمَیَّزَ الرِّضَا علیه السلام أَرْبَعَ طَاقَاتٍ مِنْهَا وَ قَالَ هَذَا شَعْرُهُ فَقَبِلَ فِی ظَاهِرِهِ دُونَ بَاطِنِهِ ثُمَّ إِنَّ الرِّضَا علیه السلام أَخْرَجَهُ مِنَ الشُّبْهَةِ بِأَنْ وَضَعَ الثَّلَاثَةَ عَلَی النَّارِ فَاحْتَرَقَتْ ثُمَّ وَضَعَ

ص: 59


1- 1. المصدر ص 340، و تری حدیث المسافر فی الکافی ج 1 ص 491.
2- 2. المصدر ص 341.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 345.

الْأَرْبَعَةَ فَصَارَتْ کَالذَّهَبِ (1)

وَ لَمَّا نَزَلَ الرِّضَا علیه السلام فِی نَیْسَابُورَ بِمَحَلَّةِ فَوْزَا أَمَرَ بِبِنَاءِ حَمَّامٍ وَ حَفْرِ قَنَاةٍ وَ صَنْعَةِ حَوْضٍ فَوْقَهُ مُصَلًّی فَاغْتَسَلَ مِنَ الْحَوْضِ وَ صَلَّی فِی الْمَسْجِدِ فَصَارَ ذَلِکَ سُنَّةً فَیُقَالُ گرمابه رضا وَ آب رضا وَ حوض کاهلان وَ مَعْنَی ذَلِکَ أَنَّ رَجُلًا وَضَعَ هِمْیَاناً عَلَی طَاقِهِ وَ اغْتَسَلَ مِنْهُ وَ قَصَدَ إِلَی مَکَّةَ نَاسِیاً فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنَ الْحَجِّ أَتَی الْحَوْضَ لِلْغُسْلِ فَرَآهُ مَشْدُوداً فَسَأَلَ النَّاسَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالُوا قَدْ أَوَی فِیهِ ثُعْبَانٌ وَ قَامَ عَلَی طَاقِهِ فَفَتَحَهُ الرَّجُلُ وَ دَخَلَ فِی الْحَوْضِ وَ أَخْرَجَ هِمْیَانَهُ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا مِنْ مُعْجِزِ الْإِمَامِ فَنَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالَ أی کاهلان أَنْ لَا یَأْخُذُوهَا فَسُمِّیَ بِذَلِکَ حوض کاهلان وَ سُمِّیَ الْمَحَلَّةُ فَوْزَ لِأَنَّهُ فُتِحَ أَوَّلًا فَصَحَّفُوهَا وَ قَالُوا فَوْزَا(2).

عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فِی بَیْتٍ دَاخِلٍ فِی جَوْفِ بَیْتٍ لَیْلًا فَرَفَعَ یَدَهُ فَکَانَتْ کَأَنَّ فِی الْبَیْتِ عَشَرَةَ مَصَابِیحَ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَخَلَّا یَدَهُ ثُمَّ أَذِنَ لَهُ (3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: قفاری می گوید: مردی از آل ابو رافع غلام رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم بر گردن من طلبی داشت و بر من اصرار می کرد. من به نزد حضرت رضا علیه السّلام آمدم و عرض کردم: یا بن رسول الله! فلان غلام شما بر گردن من حقی دارد و مرا شهره عام و خاص کرده! حضرت امر فرمودند که من بر متکا بنشینم. وقتی غذا خوردیم و فارغ شدیم، فرمود: متکا را بالا بزن و آنچه زیر آن است را بردار! وقتی آن را بلند کردم دیدم زیر آن دینارهایی است. آنها را برداشتم و به منزل آوردم و دیدم چهل و هشت دینار است. در یک دینار این جمله نقش بسته بود: «حق آن مرد بر تو بیست و هشت دینار است و مابقی آن برای توست.» به خدا قسم دقیقا نمی دانستم او چقدر از من طلب دارد! - . مناقب 4 : 348 -

مردی از اولاد انصار یک جعبه نقره ای که قفل داشت خدمت حضرت رضا علیه السّلام آورده گفت: کسی مثل چنین هدیه ای برای شما نیاورده. درب آن را گشود و هفت دانه مو بیرون آورد و گفت: این موی پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. حضرت رضا علیه السّلام چهار دانه آن را جدا کرده فرمود: اینها موی پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. آن مرد به ظاهر قبول کرد، ولی در باطن قبول نداشت. حضرت رضا علیه السّلام او را از این تردید خارج کرد. سه دانه موی باقیمانده را که روی آتش گذاشت، آتش گرفت و سوخت، ولی آن چهار دانه موی دیگر را که بر آتش گذاشت، مثل طلا درخشید. - . مناقب 4 : 348 -

وقتی حضرت رضا در نیشابور به محله فوزا وارد شد، دستور داد حمامی در آنجا بسازند و قناتی حفر کنند و حوضی بسازند که بالایش مسجد و محل نماز باشد. امام علیه السّلام در همان حوض شستشو کرد و در مسجد نماز خواند. به همین جهت آنها را به نام حضرت رضا علیه السّلام خواندند «گرمابه رضا» و «آب رضا» و حوض «کاهلان». و نام کاهلان برای آن است که مردی همیان خود را روی طاق حوض گذاشت و در آن حوض خود را شستشو کرد و به جانب مکه رفت و همیان را فراموش کرد. پس از بازگشت از مکه برای شستشو به نزدیک حوض آمد. دید همیان همان طور سر جایش است.

از مردم پرسید: جریان این همیان چیست که اینجا باقی مانده؟ گفتند یک مار بزرگ اینجا خانه کرده. آن مرد بالای طاق رفت و همیان خود را برداشت و در حوض غسل کرد. وی می گفت: این از اعجاز امام است. بعضی از آنها به یکدیگر نگاه کرده گفتند: ای کاهل مردم! سستی کردید و همیان را قبلا برنداشتید؛ به همین جهت معروف به حوض کاهلان شد و آن محله را فوز گفتند، چون اول فتح شد، بعد تصحیف کرده آن را فوزا گفتند.

حسین بن منصور از برادر خود نقل کرد که گفت: در یک صندوق خانه خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. حضرت علیه السّلام در شب دست خود را بلند کرد گویی در اطاق ده چراغ روشن است. در این موقع مردی اجازه ورود خواست. پس حضرت دست را پایین آورد و اجازه داد وارد شود. - . مناقب 4 : 348 -

**[ترجمه]

«77»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَنْصُورٍ: مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]مانند این حدیث اخیر در کشف الغمة نیز مرویّ است. - . کشف الغمة 3 : 138 -

**[ترجمه]

«78»

کِتَابُ النُّجُومِ، بِإِسْنَادِنَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُفِیدِ بْنِ جُنَیْدٍ الشَّامِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ قَدْ کَثُرَ الْخَوْضُ فِیکَ وَ فِی عَجَائِبِکَ فَلَوْ شِئْتَ أَتَیْتَ بِشَیْ ءٍ وَ حَدَّثْتُهُ عَنْکَ فَقَالَ وَ مَا تَشَاءُ قَالَ تُحْیِی لِی أَبِی وَ أُمِّی فَقَالَ انْصَرِفْ إِلَی مَنْزِلِکَ فَقَدْ أَحْیَیْتُهُمَا فَانْصَرَفْتُ وَ اللَّهِ وَ هُمَا فِی الْبَیْتِ أَحْیَاءُ فَأَقَامَا عِنْدِی عَشَرَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ قَبَضَهُمَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.

**[ترجمه]النجوم: محمّد بن جریر طبری از مفید بن جنید شامی نقل می کند که گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: مردم خیلی از کارهای شگفت انگیز شما صحبت می کنند. اگر یکی از آنها را به من هم نشان بدهی، آن را تعریف می کنم. فرمود: چه می خواهی؟ عرض کرد: اینکه پدر و مادرم را برایم زنده کنی. فرمود: برو به خانه ات هر دو را زنده کرده ام! گفت: به خدا قسم وارد خانه شدم هر دو در خانه نشسته بودند و مدت ده روز با من بودند و باز خداوند جان آن دو را گرفت.

**[ترجمه]

«79»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ مِنْ مَنَاقِبِهِ علیه السلام: أَنَّهُ لَمَّا جَعَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام وَلِیَّ عَهْدِهِ وَ أَقَامَهُ خَلِیفَةً مِنْ بَعْدِهِ کَانَ فِی حَاشِیَةِ الْمَأْمُونِ أُنَاسٌ کَرِهُوا

ص: 60


1- 1. المناقب ج 4 ص 348.
2- 2. المناقب ج 4 ص 348.
3- 3. المصدر ص 348.
4- 4. کشف الغمّة ج 3 ص 138، و تراه فی الکافی ج 1 ص 487.

ذَلِکَ وَ خَافُوا خُرُوجَ الْخِلَافَةِ عَنْ بَنِی الْعَبَّاسِ وَ رَدَّهَا إِلَی بَنِی فَاطِمَةَ عَلَی الْجَمِیعِ السَّلَامُ فَحَصَلَ عِنْدَهُمْ مِنَ الرِّضَا علیه السلام نُفُورٌ وَ کَانَ عَادَةُ الرِّضَا علیه السلام إِذَا جَاءَ إِلَی دَارِ الْمَأْمُونِ لِیَدْخُلَ عَلَیْهِ یُبَادِرُ مَنْ بِالدِّهْلِیزِ مِنَ الْحَاشِیَةِ إِلَی السَّلَامِ عَلَیْهِ وَ رَفْعِ السِّتْرِ بَیْنَ یَدَیْهِ لِیَدْخُلَ فَلَمَّا حَصَلَتْ لَهُمُ النَّفْرَةُ عَنْهُ تَوَاصَوْا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ قَالُوا إِذَا جَاءَ لِیَدْخُلَ عَلَی الْخَلِیفَةِ أَعْرِضُوا عَنْهُ وَ لَا تَرْفَعُوا السِّتْرَ لَهُ فَاتَّفَقُوا عَلَی ذَلِکَ.

فَبَیْنَا هُمْ قُعُودٌ إِذْ جَاءَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی عَادَتِهِ فَلَمْ یَمْلِکُوا أَنْفُسَهُمْ أَنْ سَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ رَفَعُوا السِّتْرَ عَلَی عَادَتِهِمْ فَلَمَّا دَخَلَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ کَوْنَهُمْ مَا وَقَفُوا عَلَی مَا اتَّفَقُوا عَلَیْهِ وَ قَالُوا النَّوْبَةُ الْآتِیَةُ إِذَا جَاءَ لَا نَرْفَعُهُ لَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ جَاءَ فَقَامُوا وَ سَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ وَقَفُوا وَ لَمْ یَبْتَدِرُوا إِلَی رَفْعِ السِّتْرِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ رِیحاً شَدِیدَةً دَخَلَتْ فِی السِّتْرِ فَرَفَعَتْهُ أَکْثَرَ مِمَّا کَانُوا یَرْفَعُونَهُ ثُمَّ دَخَلَ فَسَکَنَتِ الرِّیحُ فَعَادَ إِلَی مَا کَانَ فَلَمَّا خَرَجَ عَادَتِ الرِّیحُ دَخَلَتْ فِی السِّتْرِ رَفَعَتْهُ حَتَّی خَرَجَ ثُمَّ سَکَنَتْ فَعَادَ السِّتْرُ.

فَلَمَّا ذَهَبَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا هَلْ رَأَیْتُمْ قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَا قَوْمِ هَذَا رَجُلٌ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةٌ وَ لِلَّهِ بِهِ عِنَایَةٌ أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّکُمْ لَمَّا لَمْ تَرْفَعُوا لَهُ السِّتْرَ أَرْسَلَ اللَّهُ الرِّیحَ وَ سَخَّرَهَا لَهُ لِرَفْعِ السِّتْرِ کَمَا سَخَّرَهَا لِسُلَیْمَانَ فَارْجِعُوا إِلَی خِدْمَتِهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ فَعَادُوا إِلَی مَا کَانُوا عَلَیْهِ وَ زَادَتْ عَقِیدَتُهُمْ فِیهِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ کَانَ بِخُرَاسَانَ امْرَأَةٌ تُسَمَّی زَیْنَبَ فَادَّعَتْ أَنَّهَا عَلَوِیَّةٌ مِنْ سُلَالَةِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ صَارَتْ تَصُولُ عَلَی أَهْلِ خُرَاسَانَ بِنَسَبِهَا فَسَمِعَ بِهَا عَلِیٌّ الرِّضَا علیه السلام فَلَمْ یَعْرِفْ نَسَبَهَا فَأُحْضِرَتْ إِلَیْهِ فَرَدَّ نَسَبَهَا وَ قَالَ هَذِهِ کَذَّابَةٌ فَسَفِهَتْ عَلَیْهِ وَ قَالَتْ کَمَا قَدَحْتَ فِی نَسَبِی فَأَنَا أَقْدَحُ فِی نَسَبِکَ فَأَخَذَتْهُ الْغَیْرَةُ الْعَلَوِیَّةُ فَقَالَ علیه السلام لِسُلْطَانِ خُرَاسَانَ وَ کَانَ لِذَلِکَ السُّلْطَانِ بِخُرَاسَانَ مَوْضِعٌ وَاسِعٌ فِیهِ سِبَاعٌ مُسَلْسَلَةٌ لِلِانْتِقَامِ مِنَ الْمُفْسِدِینَ یُسَمَّی ذَلِکَ الْمَوْضِعُ بِرْکَةَ السِّبَاعِ فَأَخَذَ الرِّضَا علیه السلام بِیَدِ تِلْکَ الْمَرْأَةِ وَ أَحْضَرَهَا عِنْدَ ذَلِکَ السُّلْطَانِ وَ قَالَ هَذِهِ کَذَّابَةٌ عَلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام وَ لَیْسَتْ مِنْ نَسْلِهِمَا فَإِنَّ مَنْ کَانَ حَقّاً

ص: 61

بَضْعَةً مِنْ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ فَإِنَّ لَحْمَهُ حَرَامٌ عَلَی السِّبَاعِ فَأَلْقُوهَا فِی بِرْکَةِ السِّبَاعِ فَإِنْ کَانَتْ صَادِقَةً فَإِنَّ السِّبَاعَ لَا تَقْرَبُهَا وَ إِنْ کَانَتْ کَاذِبَةً فَتَفْتَرِسُهَا السِّبَاعُ.

فَلَمَّا سَمِعَتْ ذَلِکَ مِنْهُ قَالَتْ فَانْزِلْ أَنْتَ إِلَی السِّبَاعِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَإِنَّهَا لَا تَقْرَبُکَ وَ لَا تَفْتَرِسُکَ فَلَمْ یُکَلِّمْهَا وَ قَامَ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ السُّلْطَانُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی بِرْکَةِ السِّبَاعِ وَ اللَّهِ لَأَنْزِلَنَّ إِلَیْهَا فَقَامَ السُّلْطَانُ وَ النَّاسُ وَ الْحَاشِیَةُ وَ جَاءُوا وَ فَتَحُوا بَابَ الْبِرْکَةِ فَنَزَلَ الرِّضَا علیه السلام وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ مِنْ أَعْلَی الْبِرْکَةِ فَلَمَّا حَصَلَ بَیْنَ السِّبَاعِ أَقْعَتْ جَمِیعُهَا إِلَی الْأَرْضِ عَلَی أَذْنَابِهَا وَ صَارَ یَأْتِی إِلَی وَاحِدٍ وَاحِدٍ یَمْسَحُ وَجْهَهُ وَ رَأْسَهُ وَ ظَهْرَهُ وَ السَّبُعُ یُبَصْبِصُ لَهُ هَکَذَا إِلَی أَنْ أَتَی عَلَی الْجَمِیعِ ثُمَّ طَلَعَ وَ النَّاسُ یُبْصِرُونَهُ فَقَالَ لِذَلِکَ السُّلْطَانِ أَنْزِلْ هَذِهِ الْکَذَّابَةَ عَلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ لِیَتَبَیَّنَ لَکَ فَامْتَنَعَتْ فَأَلْزَمَهَا ذَلِکَ السُّلْطَانُ وَ أَمَرَ أَعْوَانَهُ بِإِلْقَائِهَا فَمُذْ رَآهَا السِّبَاعُ وَثَبُوا إِلَیْهَا وَ افْتَرَسُوهَا فَاشْتَهَرَ اسْمُهَا بِخُرَاسَانَ بِزَیْنَبَ الْکَذَّابَةِ وَ حَدِیثُهَا هُنَاکَ مَشْهُورٌ(1).

**[ترجمه]کشف الغمة: محمّد بن طلحه می گوید: وقتی مأمون حضرت رضا علیه السّلام را ولایت عهد و جانشین خود قرار داد، بعضی از اطرافیان مأمون ناراضی بودند و می ترسیدند که خلافت از خاندان بنی عباس خارج شود و به خاندان فاطمی علیهم السّلام منتقل گردد. به همین جهت از حضرت رضا خوششان نمی آمد. عادت حضرت رضا این بود که هر وقت می آمد، پیش از مأمون کسانی که در اطاق جلو بودند از جای حرکت می کردند و سلام کرده، پرده را بالا می گرفتند تا داخل شود. وقتی این ناراحتی را نسبت به آن جناب پیدا کردند، با هم قرار گذاشتند که وقتی امام آمد و خواست پیش مأمون برود، به او توجه نکنند و پرده را برندارند.

در همان بین که نشسته بودند حضرت رضا علیه السّلام وارد شد. آنها بدون اختیار سلام کردند و پرده را طبق عادت قبلی برداشتند. وقتی امام داخل شد، یکدیگر را سرزنش کردند که چرا بر خلاف قرارداد عمل کرده اند و گفتند: مرتبه دیگر که آمد، پرده را برنمی داریم. باز در آن روز وقتی امام علیه السّلام وارد شد، از جای حرکت کرده سلام کردند و ایستادند و پرده را برنداشتند. خداوند باد شدیدی فرستاد و پرده را بیشتر از مقداری که آنها برمی داشتند بلند کرد. وقتی وارد شد باد از وزش ایستاد و پرده به جای خود برگشت. در موقع برگشتن باد دو مرتبه وزید و زیر پرده زد و آن را بالا برد تا امام خارج گردید. بعد دو مرتبه باد ایستاد و پرده سر جایش برگشت.

پس از رفتن امام علیه السّلام رو به یکدیگر کردند و گفتند: دیدید؟! بعضی از آنها گفتند: این مرد را نزد خدا منزلتی است و خداوند به او توجه دارد. مگر ندیدید که وقتی پرده را برنداشتید بادی وزید و پرده بالا رفت؟ خداوند باد را برای بلند کردن پرده در اختیار او گذاشت، چنان چه در اختیار سلیمان بود! باز گردید و او را خدمتگزاری کنید. پس به خدمتگزاری قبل برگشتند و عقیده آنها درباره حضرت رضا علیه السّلام زیادتر ازپیش شد.

از آن جمله نقل شده که در خراسان زنی به نام زینب بود که ادعا می کرد من علوی هستم و از نژاد فاطمه زهرایم و نسب خود را برای اهل خراسان به آنها وصل می کرد. حضرت رضا علیه السّلام این سخن را شنید. امام علیه السّلام نسب او را صحیح نمی دانست و از پی او فرستاد و نسبش را رد کرد و فرمود که او دروغگو است. آن زن نادانی کرد و گفت: همان طوری که نژاد مرا رد کردی، من نیز نسب تو را رد می کنم. استاندار خراسان محلی داشت که حیوانات درنده را برای انتقام گرفتن از خرابکاران در آنجا نگهداری می کردند و آن محل را برکة السباع می نامیدند. پس غیرت علوی در آن جناب به جوش آمد و او را پیش استاندار برد و فرمود: این زن بر علی و فاطمه علیهما السّلام دروغ می بندد و از نژاد آن دو نیست. اگر واقعا پاره تن علی و فاطمه باشد، گوشت او بر درندگان حرام است. او را میان درندگان بیندازید، در صورتی که راستگو باشد، درندگان با وی کاری ندارند و اگر دروغگو باشد، پاره پاره اش می کنند.

زن که این پیشنهاد را شنید گفت: اگر راست می گویی و با تو کاری ندارند، خودت اول برو پیش درندگان! امام علیه السّلام در جواب او چیزی نفرمود و از جای حرکت کرد. استاندار گفت: کجا می روید؟ فرمود: پیش درندگان! به خدا قسم پایین می روم و داخل آنها می شوم. استاندار و اطرافیان از جای حرکت کرده آمدند و درب برکة السباع را باز کردند. حضرت رضا علیه السّلام پایین رفت. مردم از بالای «برکة السباع» گودال درندگان را تماشا می کردند. همین که امام به حیوانات رسید، همه بر روی دو پا و دم بر زمین نشستند. امام علیه السّلام پیش یکی یکی آنها می رفت و بر صورت و سرشان دست می کشید و آن درنده با حالتی تضرع آمیز، صدا می داد. وقتی که امام تمام آنها را مورد ملاطفت قرار داد، از آنجا خارج شد، در حالی که مردم تماشا می کردند.

سپس فرمود: این دروغگو را نیز بفرست تا راست و دروغ او بر تو کشف بشود. زن از پایین رفتن امتناع ورزید. استاندار او را مجبور کرد و به مأمورین دستور داد که او را به زور در گودال درندگان بیندازند. همین که چشم درندگان به او افتاد، حمله کرده و او را پاره پاره کردند. نام این زن در خراسان به زینب کذابه شهرت یافت و داستان او در این ناحیه مشهور است. - . کشف الغمة 3 : 71 -

**[ترجمه]

«80»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: قَالَ لِیَ الرِّضَا علیه السلام اشْتَرِ لِی جَارِیَةً مِنْ صِفَتِهَا کَذَا وَ کَذَا فَأَصَبْتُ لَهُ جَارِیَةً عِنْدَ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ کَمَا وَصَفَ فَاشْتَرَیْتُهَا وَ دَفَعْتُ الثَّمَنَ إِلَی مَوْلَاهَا وَ جِئْتُ بِهَا إِلَیْهِ فَأَعْجَبَتْهُ وَ وَقَعَتْ مِنْهُ فَمَکَثْتُ أَیَّاماً ثُمَّ لَقِیَنِی مَوْلَاهَا وَ هُوَ یَبْکِی فَقَالَ اللَّهَ اللَّهَ فِیَّ لَسْتُ أَتَهَنَّأُ الْعَیْشَ وَ لَیْسَ لِی قَرَارٌ وَ لَا نَوْمٌ فَکَلِّمْ أَبَا الْحَسَنِ یَرُدَّ عَلَیَّ الْجَارِیَةَ وَ یَأْخُذِ الثَّمَنَ فَقُلْتُ أَ مَجْنُونٌ أَنْتَ أَنَا أَجْتَرِئُ أَنْ أَقُولَ لَهُ یَرُدُّهَا عَلَیْکَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً یَا سُلَیْمَانُ صَاحِبُ الْجَارِیَةِ یُرِیدُ أَنْ أَرُدَّهَا عَلَیْهِ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ قَدْ سَأَلَنِی أَنْ أَسْأَلَکَ قَالَ فَرُدَّهَا عَلَیْهِ وَ خُذِ الثَّمَنَ فَفَعَلْتُ وَ مَکَثْنَا أَیَّاماً ثُمَّ لَقِیَنِی مَوْلَاهَا فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ سَلْ أَبَا الْحَسَنِ یَقْبَلِ الْجَارِیَةَ فَإِنِّی لَا أَنْتَفِعُ بِهَا وَ لَا أَقْدِرُ أَدْنُو مِنْهَا قُلْتُ لَا أَقْدِرُ أَبْتَدِئُهُ بِهَذَا قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ فَقَالَ یَا سُلَیْمَانُ صَاحِبُ الْجَارِیَةِ یُرِیدُ أَنْ أَقْبِضَهَا مِنْهُ وَ أَرُدَّ عَلَیْهِ الثَّمَنَ قُلْتُ قَدْ سَأَلَنِی

ص: 62


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 71- 74.

ذَلِکَ قَالَ فَرُدَّ عَلَیَّ الْجَارِیَةَ وَ خُذِ الثَّمَنَ (1).

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ قَالَ فُلَانُ بْنُ مُحْرِزٍ: بَلَغَنَا أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُعَاوِدَ أَهْلَهُ لِلْجِمَاعِ تَوَضَّأَ وُضُوءَ الصَّلَاةِ فَأُحِبُّ أَنْ تَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الثَّانِیَ عَنْ ذَلِکَ قَالَ الْوَشَّاءُ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَابْتَدَأَنِی مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ فَقَالَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِذَا جَامَعَ وَ أَرَادَ أَنْ یُعَاوِدَ تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ إِذَا أَرَادَ أَیْضاً تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ فَخَرَجْتُ إِلَی الرَّجُلِ فَقُلْتُ قَدْ أَجَابَنِی عَنْ مَسْأَلَتِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ (2).

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ لِیَ ابْتِدَاءً إِنَّ أَبِی کَانَ عِنْدِیَ الْبَارِحَةَ قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ أَبِی قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ أَبِی فِی الْمَنَامِ إِنَّ جَعْفَراً کَانَ یَجِی ءُ إِلَی أَبِی فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ یَا حَسَنُ إِنَّ مَنَامَنَا وَ یَقَظَتَنَا وَاحِدٌ.

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاشَانِیِّ قَالَ: أَخْبَرَنِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ حَمَلَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام مَالًا لَهُ خَطَرٌ فَلَمْ أَرَهُ سُرَّ بِهِ فَاغْتَمَمْتُ لِذَلِکَ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی قَدْ حَمَلْتُ مِثْلَ هَذَا الْمَالِ وَ مَا سُرَّ بِهِ فَقَالَ یَا غُلَامُ الطَّسْتَ وَ الْمَاءَ وَ قَعَدَ عَلَی کُرْسِیٍّ وَ قَالَ لِلْغُلَامِ صُبَّ عَلَیَّ الْمَاءَ فَجَعَلَ یَسِیلُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ فِی الطَّسْتِ ذَهَبٌ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ مَنْ کَانَ هَکَذَا لَا یُبَالِی بِالَّذِی حُمِلَ إِلَیْهِ (3).

وَ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ وَ هَارُونُ یَخْطُبُ قَالَ تَرَوْنِی وَ إِیَّاهُ نُدْفَنُ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ(4).

**[ترجمه]کشف الغمة: سلیمان جعفری می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به من فرمود: برای من کنیزی با این مشخصات خریداری کن. کنیزی با آن مشخصات را پیش یکی از اهالی مدینه پیدا کردم، او را خریدم و پولش را به صاحبش رد کردم و او را پیش حضرت رضا علیه السّلام آوردم. امام از آن کنیز خوشش آمد و با او همبستر شد. پس از چند روز صاحب کنیز را دیدم که گریه می کند. می گفت: به خدا دیگر زندگی بر من ناگوار است، قرار و آرام و خواب از سرم رفته! با حضرت رضا علیه السّلام صحبت کن تا آن کنیز را به من پس بدهد و پولش را دریافت کند. گفتم: تو دیوانه هستی؟ من جرأت دارم بگویم کنیز را رد کند؟ بعد خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و قبل از اینکه چیزی بگویم فرمود: صاحب کنیز علاقه دارد کنیزش را رد کنم؟ عرض کردم: آری به خدا از من خواهش کرده که به شما عرض کنم. فرمود: کنیز را پیش او برگردان و پولش را بگیر. این کار را کردم. پس از چند روز صاحب کنیز گفت از حضرت رضا درخواست کن کنیز را قبول کند که نمی توانم از او بهره بگیرم و نزدیکش شوم. گفتم من نمی توانم به ایشان چنین پیشنهادی بکنم. بعد خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. فرمود: مایل است کنیز را پس بگیرم و پول را به او بدهم؟ عرض کردم: از من خواهش کرد که چنین درخواستی از شما بکنم. فرمود: بگو کنیز را بیاورد و پول را بگیرد. - . کشف الغمة 3 : 133 -

ماجرای دیگر اینکه حسن بن علی وشاء می گوید: فلان بن محرز گفت شنیده بودیم که حضرت صادق علیه السّلام هر وقت برای مرتبه دوم قصد آمیزش داشت، وضو می گرفت، مثل وضوی نماز. دلم می خواست در این مورد از حضرت رضا علیه السّلام سؤال بکنم. وشاء گفت:خدمت آن جناب رسیدم و قبل از اینکه چیزی بگویم، فرمود: حضرت صادق هر وقت با خانواده خود آمیزش می کرد، بعد که برای مرتبه دوم چنین قصدی داشت وضو می گرفت، مثل وضوی نماز. من پیش آن مرد رفتم و گفتم که امام جواب سؤال مرا قبل از اینکه بپرسم داد. - . کشف الغمة 3 : 136 -

ماجرای دیگر اینکه حسن بن علی وشاء از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که قبل از اینکه چیزی به من بگویم فرمود: پدرم دیشب پیش من بود. عرض کردم: پدرت؟ فرمود: بلی، پدرم. باز پرسیدم: پدرت؟ فرمود: آری، پدرم. در خواب حضرت صادق علیه السّلام می آمد پیش پدرم و می فرمود: پسر جان! چنین و چنان کن و فلان کار را انجام ده! پسر جان آن کار را بکن! گفت پس از چند روز خدمت آن جناب رسیدم و فرمود: حسن! خواب و بیداری ما یکی است.

علی بن محمّد کاشانی گفت: یکی از اصحاب گفت: مال زیادی را خدمت حضرت رضا علیه السّلام بردند. ایشان از آوردن آن مال شاد نشد. از این وضع غمگین شدم و با خود گفتم چنین پولی را برای امام آوردم ولی خوشحال نشد. فرمود: غلام طشت با آب بیاور! بعد روی صندلی نشست و به غلام دستور داد که آب روی دستش بریزد و دیدم که از بین انگشتانش طلا می ریخت. بعد رو به من کرد و فرمود: کسی که چنین باشد، به آنچه برایش می آورند اهمیت نمی دهد. - . کشف الغمة 3 : 137 -

موسی بن عمران گفت: در مسجد مدینه در کنار حضرت رضا علیه السّلام بودم و هارون مشغول سخنرانی بود. امام فرمود: خواهید دید که من و او را در یک محل دفن می کنند. - . کشف الغمة 3 : 138 -

**[ترجمه]

«81»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَطَّابٍ: وَ کَانَ

ص: 63


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 133- 134.
2- 2. المصدر ج 3 ص 136.
3- 3. نفس المصدر ج 3 ص 137.
4- 4. نفس المصدر ج 3 ص 138.

وَاقِفِیّاً قَالَ کُنْتُ فِی الْمَوْقِفِ یَوْمَ عَرَفَةَ فَجَاءَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ مَعَهُ بَعْضُ بَنِی عَمِّهِ فَوَقَفَ أَمَامِی وَ کُنْتُ مَحْمُوماً شَدِیدَ الْحُمَّی وَ قَدْ أَصَابَنِی عَطَشٌ شَدِیدٌ قَالَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لِغُلَامٍ لَهُ شَیْئاً لَمْ أَعْرِفْهُ فَنَزَلَ الْغُلَامُ فَجَاءَ بِمَاءٍ فِی مَشْرَبَةٍ فَنَاوَلَهُ فَشَرِبَ وَ صَبَّ الْفَضْلَةَ عَلَی رَأْسِهِ مِنَ الْحَرِّ ثُمَّ قَالَ امْلَأْ فَمَلَأَ الشربة [الْمَشْرَبَةَ] ثُمَّ قَالَ اذْهَبْ فَاسْقِ ذَلِکَ الشَّیْخَ قَالَ فَجَاءَنِی بِالْمَاءِ فَقَالَ لِی أَنْتَ مَوْعُوکٌ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اشْرَبْ قَالَ فَشَرِبْتُ قَالَ فَذَهَبَتْ وَ اللَّهِ الْحُمَّی فَقَالَ لِی یَزِیدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَیْحَکَ یَا عَلِیُّ فَمَا تُرِیدُ بَعْدَ هَذَا مَا تَنْتَظِرُ قَالَ یَا أَخِی دَعْنَا قَالَ لَهُ یَزِیدُ فَحَدَّثْتُ بِحَدِیثِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شُعَیْبٍ وَ کَانَ وَاقِفِیّاً مِثْلَهُ قَالَ کُنْتُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی جَنْبِی إِنْسَانٌ ضَخْمٌ آدِمٌ فَقُلْتُ لَهُ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ لِی مَوْلًی لِبَنِی هَاشِمٍ قُلْتُ فَمَنْ أَعْلَمُ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ الرِّضَا علیه السلام قُلْتُ فَمَا

بَالُهُ لَا یَجِی ءُ عَنْهُ کَمَا جَاءَ عَنْ آبَائِهِ قَالَ فَقَالَ لِی مَا أَدْرِی مَا تَقُولُ وَ نَهَضَ وَ تَرَکَنِی فَلَمْ أَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی جَاءَنِی بِکِتَابٍ فَدَفَعَهُ إِلَیَّ فَقَرَأْتُهُ فَإِذَا خَطٌّ لَیْسَ بِجَیِّدٍ فَإِذَا فِیهِ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّکَ تَحْکِی (1)

مِنْ آبَائِکَ وَ إِنَّ لَکَ مِنَ الْوَلَدِ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الذُّکُورِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ حَتَّی عَدَّهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ لَکَ مِنَ الْبَنَاتِ فُلَانَةُ وَ فُلَانَةُ حَتَّی عَدَّ جَمِیعَ الْبَنَاتِ بِأَسْمَائِهِنَّ قَالَ فَکَانَتْ لَهُ بِنْتٌ تُلَقَّبُ بِالْجَعْفَرِیَّةِ قَالَ فَخَطَّ عَلَی اسْمِهَا فَلَمَّا قَرَأْتُ الْکِتَابَ قَالَ لِی هَاتِهِ قُلْتُ دَعْهُ قَالَ لَا أُمِرْتُ أَنْ آخُذَهُ مِنْکَ قَالَ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ قَالَ الْحَسَنُ فَأَجِدُهُمَا مَاتَا عَلَی شَکِّهِمَا(2).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن خطاب که واقفی مذهب بود گفت: روز عرفه در موقف بودم. حضرت رضا علیه السّلام با چند نفر از پسر عموهایش آمد و مقابل من ایستاد. من در تب شدیدی می سوختم و خیلی تشنه بودم. حضرت رضا علیه السّلام به غلامی که همراهش بود چیزی فرمود که من نفهمیدم. غلام رفت و ظرف آبی را آورد تقدیم امام کرد. ایشان مقداری را آشامید و بقیه را برای رفع حرارت و گرما بر روی سر خود ریخت و باز فرمود: ظرف را پر آب کن! آنگاه فرمود: برو به این پیرمرد بده! غلام آب را آورد و گفت: تو تب داری؟ گفتم: بلی. گفت: این آب را بیاشام. گفت: همین که آشامیدم به خدا قسم تب از من برطرف شد. یزید بن اسحاق گفت: وای بر تو یا علی! چه می خواهی و انتظار چه چیزی را می کشی؟ گفت: برادر، مرا رها کن!

یزید جریان ابراهیم بن شعیب را که مثل او واقفی بود برایش نقل کرد. گفت: در مسجد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بودم. مردی قوی هیکل و گندمگون پهلوی من بود. پرسیدم: از کدام فامیل هستی؟ گفت: من غلام بنی هاشم هستم. پرسیدم: کدام یک از بنی هاشم امروز از همه داناتر است؟ گفت: حضرت رضا علیه السّلام .

گفتم: پس چرا کارهایی که پدرانش انجام می دادند از او چیزی صادر نمی شود؟ گفت: نمی دانم تو چه می گویی! آنگاه از جای حرکت کرد و رفت. چیزی نگذشت که نامه ای برای من آورد و به من داد. نامه را که خط خوبی نداشت خواندم. نوشته بود: ابراهیم! تو شبیه آباء خود هستی و چند فرزند داری که چند نفر آنها پسر و چند نفر دخترند و آنها و تمام دخترانش را یکی یکی نام برده بود.

گفت: دختری داشت که به او جعفریه می گفتند! روی نام او خط کشیده بود. نامه را که خواندم، گفت: نامه را برگردان. گفتم: نه، باشد. غلام گفت: به من دستور داد ه اند نامه را از تو بگیرم. گفت: پس نامه را به او رد کردم. حسن بن وشاء گفت: هر دوی آنها در حال شک و تردید در مورد امامت حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفتند. - . رجال کشی: 398 -

**[ترجمه]

بیان

تحکی من آبائک أی تشبههم فی الخلقة أو عدد الأولاد أو أنک تحکی عن آبائک فلا أخبرک بأسمائهم و لکن أخبرک بأسماء أولادک لخفائها و لا یبعد أن یکون تصحیف آبائی أی تحکی عن آبائی أنه کان یظهر منهم المعجزات فها أنا أیضا أظهرها.

ص: 64


1- 1. فی المصدر: نجل.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 398 الرقم 341.

**[ترجمه]عبارت «تحکی من آبائهم» یعنی تو شبیه پدرانت در خلقت یا تعداد فرزندان هستی، یا اینکه تو اسم پدرانت را می دانی و من نام آنان را به تو نمی گویم، ولی تو را از نام اولادت خبر می دهم که مخفی است. و بعید نیست «آبائک تصحیف آبائی» باشد، یعنی از پدران من حکایت می کند که معجزات از آنان ظاهر می شد؛ من نیز مانند آنها معجزات را آشکار می کنم.

**[ترجمه]

«82»

کش، [رجال الکشی] نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ قَالَ حَدَّثَنِی إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَطَرٍ وَ زَکَرِیَّا اللُّؤْلُؤِیِّ قَالَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ شُعَیْبٍ: کُنْتُ جَالِساً فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی جَانِبِی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَحَادَثْتُهُ مَلِیّاً وَ سَأَلَنِی مِنْ أَیْنَ أَنْتَ فَأَخْبَرْتُهُ أَنِّی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ قُلْتُ لَهُ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ مَوْلًی لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ قَالَ وَ مَا هِیَ قُلْتُ تُوصِلُ إِلَیْهِ رُقْعَةً قَالَ نَعَمْ إِذَا شِئْتَ فَخَرَجْتُ وَ أَخَذْتُ قِرْطَاساً وَ کَتَبْتُ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنْ آبَائِکَ کَانَ یُخْبِرُنَا بِأَشْیَاءَ فِیهَا دَلَالاتٌ وَ بَرَاهِینُ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ تُخْبِرَنِی بِاسْمِی وَ اسْمِ أَبِی وَ وُلْدِی قَالَ ثُمَّ خَتَمْتُ الْکِتَابَ وَ دَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَانِی بِکِتَابٍ مَخْتُومٍ فَفَضَضْتُهُ وَ قَرَأْتُهُ فَإِذَا فِی أَسْفَلَ مِنَ الْکِتَابِ بِخَطٍّ رَدِیٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّ مِنْ آبَائِکَ شُعَیْباً وَ صَالِحاً وَ إِنَّ مِنْ أَبْنَائِکَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فُلَانَةَ وَ فُلَانَةَ غَیْرَ أَنَّهُ زَادَ أَسْمَاءَ لَا نَعْرِفُهَا قَالَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَهْلِ الْمَجْلِسِ اعْلَمْ أَنَّهُ کَمَا صَدَقَکَ فِی غَیْرِهَا فَقَدْ صَدَقَکَ فِیهَا فَابْحَثْ عَنْهَا(1).

**[ترجمه]رجال کشی: ابراهیم بن شعیب می گوید: در مسجد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته بودم. پهلوی من مردی از اهالی مدینه بود. مدتی با هم مشغول صحبت شدیم. وی از من پرسید اهل کجایی؟ گفتم: مردی از اهالی عراقم. پرسیدم: تو که هستی؟ گفت: یکی از غلامان حضرت رضایم. گفتم من از تو تقاضایی دارم. گفت: چه تقاضایی؟ گفتم: نامه ای دارم. نامه را به آن جناب می رسانی؟ گفت: آری، هر وقت بخواهی. پس بیرون رفتم، کاغذی تهیه کردم و چنین نوشتم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. آباء گرام و اجدادت قبلا به ما خبرهایی از غیب می دادند که دلیل بر امامت آنها بود. مایلم اسم من و پدر و فرزندانم را برایم بنویسی. بعد نامه را مهر زدم و به او دادم. فردا نامه ای سر به مهر برایم آورد. آن را گشودم و خواندم. در پایین نامه به خطی که خوب نبود چنین نوشته بود: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ای ابراهیم! پدرانت شعیب و صالح هستند و فرزندانت محمّد و علی و فلان دختر و فلان دختر، و چند اسم دیگر را هم اضافه کرده بود که من آنها را نمی شناختم. یکی از حاضرین مجلس گفت: همان طور که سخن ایشان در مورد آنها درست است، در مورد ناشناسان نیز صحیح است. تو جستجو کن ببین چگونه است. - . کشف الغمة 3 : 138 -

**[ترجمه]

«83»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ إِبْرَاهِیمَ: مِثْلَهُ وَ فِی آخِرِهِ فَقَالَ النَّاسُ لَهُ اسْمُ حِنْثٍ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: از ابراهیم مثل این روایت را نقل کرده و در آخر آن آورده: «مردم به او گفتند: اسم حنث و اولاد زنا است.» - . مناقب 4 : 371 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المعنی أنها اسم أولاد الزنا الذین لا تعرفهم فإنه یقال لولد الزنا ولد الحنث لأنه حصل بالإثم.

**[ترجمه]شاید معنا این باشد که آن اسم اولاد زنا باشد که تو آنان را نمی شناسی، زیرا به ولد زنا، ولد حنث گفته می شود، چرا که با گناه درست شده است.

**[ترجمه]

«84»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (3)

ص: 65


1- 1. المصدر ص 399 و 400.
2- 2. مناقب ابن شهرآشوب ج 4 ص 371، و فیه: اسم حنث أنبأک، و قال المحشی فی الذیل: کذا فی النسخ المتقنة الموجودة عندی، و اما النسخة المطبوعة بالغری فقد أبدلها بما فی نسخة الکشّیّ سواء.
3- 3. فی المصدر المطبوع جدیدا بالنجف و کان علیه معولنا« علی بن الحسین بن عبد ربّه» و قال المحشی فی الذیل: فی النسخة المطبوعة« عبد اللّه» بدل« عبد ربه» و التصحیح من کتب الرجال» أقول: عنونه الأردبیلیّ فی جامع الرواة مرتین باللفظین و حکم بانهما. شخص واحد. و فیه نقلا عن رجال الأسترآبادی بعد ذکر الخبر الآتی عن محمّد بن نصیر عن محمّد بن عیسی:« و هذا ربما نبه علی ان علیّ بن الحسین بن عبد ربه، هو علیّ بن الحسین بن عبد اللّه و هو غیر بعید، و عندی انه علی وجه لیس بغلط فی النسخ، بل لانه کان یقال علیه الاسمان، و لو لقبا و کنایة، و اللّه اعلم» انتهی.

قَالَ: سَأَلْتُهُ أَنْ یُنْسِئَ فِی أَجَلِی فَقَالَ إِنْ تَلْقَی رَبَّکَ لِیَغْفِرَ لَکَ خَیْرٌ لَکَ فَحَدَّثَ بِذَلِکَ إِخْوَانَهُ بِمَکَّةَ ثُمَّ مَاتَ بِالْخُزَیْمِیَّةِ بِالْمُنْصَرَفِ مِنْ سَنَتِهِ وَ هَذِهِ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَتَیْنِ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ فَقَدْ نَعَی إِلَیَّ نَفْسِی (1).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن حسین بن عبداللَّه می گوید: از آن جناب درخواست کردم که مرگم به تأخیر افتد. فرمود: اگر پروردگارت را ملاقات کنی و از گناه تو گذشته باشد، برایت بهتر است. راوی این جریان را به دوستان خود در مکه نقل کرد. سپس همان سال هنگام بازگشت از سفر حج، در خزیمیه از دنیا رفت، این جریان در سال 229 بود. - . اگر این تاریخ صحیح باشد، درخواست از حضرت رضا علیه السّلام نکرده است، چون حضرت رضا در سال 203 از دنیا رفت. - راوی گفت: خبر از مرگم داد. - . رجال کشی: 430 -

**[ترجمه]

«85»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی قَالَ: کَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ یَسْأَلُهُ الدُّعَاءَ فِی زِیَادَةِ عُمُرِهِ حَتَّی یَرَی مَا یُحِبُّ فَکَتَبَ إِلَیْهِ فِی جَوَابِهِ تَصِیرُ إِلَی رَحْمَةِ اللَّهِ خَیْرٌ لَکَ فَتُوُفِّیَ الرَّجُلُ بِالْخُزَیْمِیَّةِ(2).

**[ترجمه]رجال کشی: احمد بن محمّد بن عیسی می گوید: علی بن حسین بن عبداللَّه نامه ای برای ایشان نوشت و در آن نامه تقاضا کرد که عمرش افزون شود تا خوشحال گردد. در جوابش نوشت: «اگر به جانب رحمت خدای رهسپار شوی برایت بهتر است.» آن مرد در خزیمیه از دنیا رفت. - . رجال کشی: 430 -

**[ترجمه]

«86»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ فِی کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ بِخَطِّهِ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَالِکِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاوُسٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ سَمَّ أَبَاکَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ نَعَمْ سَمَّهُ فِی ثَلَاثِینَ رُطَبَةً قُلْتُ لَهُ فَمَا کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهَا مَسْمُومَةٌ قَالَ غَابَ عَنْهُ الْمُحَدِّثُ قُلْتُ وَ مَنِ الْمُحَدِّثُ قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ سَتُعَمَّرُ فَعَاشَ مِائَةَ سَنَةٍ(3).

**[ترجمه]رجال کشی: عبداللَّه بن طاوس می گوید: از حضرت رضا علیه السّلام پرسیدم: آیا یحیی بن خالد پدرت موسی بن جعفر علیهما السّلام را مسموم کرد؟ فرمود: آری، به وسیله سی دانه خرمای زهرآلود. عرض کردم: نمی دانست که خرماها مسموم است؟ فرمود: آنکه به او خبر می داد (محدث) از پیش آن جناب رفته بود. پرسیدم محدث کیست؟ فرمود: فرشته ای است بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل که با پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بود و او با ائمه علیهم السّلام است، ولی آن طور نیست که هر وقت بخواهد دسترسی به او داشته باشد. سپس فرمود: تو عمری طولانی خواهی داشت. پس او صد سال زندگی کرد. - . رجال کشی: 503 -

**[ترجمه]

«87»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْقَاسِمِ (4)

ص: 66


1- 1. رجال الکشّیّ ص 430.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 430، و الخزیمیة منزلة من منازل الحاجّ بین الاجفر و الثعلبیة، قاله الفیروزآبادی.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 503 فی حدیث.
4- 4. کذا فی نسخة الکمبانیّ. و فی المصدر المطبوع و هکذا جامع الرواة و غیر ذلک نقلا عن الکشّیّ« الحسن بن القاسم»، و قال الممقانی: ان الشیخ عد الحسین بن قاسم فی رجاله من أصحاب الرضا علیه السلام و استظهر بعضهم کونه مصحف الحسن لیکون موافقا. لهذا الذی فی کش، و قال صاحب قاموس الرجال: قلت بعد کون نسخة الکشّیّ کثیرة التحریف فلیستظهر أن الحسن هذا مصحف الحسین لیکون موافقا لما فی رجال الشیخ، مع أن نسخ الکشّیّ فی هذا مختلفة بین الحسن و الحسین، و لذا عنونه القهبائی هنا، و قال: سیجی ء فی الحسین، و عنونه فی الحسین أیضا و نقل الخبر مع اختلاف فیه، راجع قاموس الرجال ج 3 ص 225.

قَالَ: حَضَرَ بَعْضَ وُلْدِ جَعْفَرٍ علیه السلام الْمَوْتُ فَأَبْطَأَ عَلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام فَغَمَّنِی ذَلِکَ لِإِبْطَائِهِ عَنْ عَمِّهِ قَالَ ثُمَّ جَاءَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ قَامَ قَالَ الْحُسَیْنُ فَقُمْتُ مَعَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَمُّکَ فِی الْحَالِ الَّتِی هُوَ فِیهَا تَقُومُ وَ تَدَعُهُ فَقَالَ عَمِّی یَدْفِنُ فُلَاناً یَعْنِی الَّذِی هُوَ عِنْدَهُمْ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْنَا أَنْ تَمَاثَلَ الْمَرِیضُ وَ دَفَنَ أَخَاهُ الَّذِی کَانَ عِنْدَهُمْ صَحِیحاً قَالَ الْحَسَنُ الْخَشَّابُ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْقَاسِمِ یَعْرِفُ الْحَقَّ بَعْدَ ذَلِکَ وَ یَقُولُ بِهِ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: حسین بن قاسم می گوید: یکی از فرزندان حضرت صادق علیه السّلام به حالت احتضار رسید و حضرت رضا به دیدن او نیامد. من از تأخیر حضرت غمگین شدم که دیر بر بالین عمویش آمد. بعد تشریف آورد، ولی مختصری نشست و سپس از جای حرکت کرد. حسین گفت: من هم حرکت کردم و به آن جناب گفتم: فدایت شوم! عمویت در حالی است که مشاهده می کنی؛ او را می گذاری و می روی؟ فرمود: عمویم فلان کس (یکی از همان کسانی که در بالینش بود) را دفن خواهد کرد. گفت: به خدا چیزی نگذشت که بیمار خوب شد و برادرش را دفن کرد که آن وقت سالم بود. حسن خشاب گفت: حسین بن قاسم بعد از این جریان عارف به حق شد و به مقام امام آشنا گردید. - . رجال کشی: 510 -

**[ترجمه]

بیان

تماثل العلیل قارب البرء.

**[ترجمه]عبارت «تماثل المریض» یعنی نزدیک شد که بیماری اش خوب شود.

**[ترجمه]

«88»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ وَاقِفٌ وَ قَدْ کَانَ أَبِی سَأَلَ أَبَاهُ عَنْ سَبْعِ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُ فِی سِتٍّ وَ أَمْسَکَ عَنِ السَّابِعَةِ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَسْأَلَنَّهُ عَمَّا سَأَلَ أَبِی أَبَاهُ فَإِنْ أَجَابَ بِمِثْلِ جَوَابِ أَبِیهِ فَکَانَتْ دَلَالَةً فَسَأَلْتُهُ فَأَجَابَ بِمِثْلِ جَوَابِ أَبِیهِ أَبِی فِی الْمَسَائِلِ السِّتِّ فَلَمْ یَزِدْ فِی الْجَوَابِ وَاواً وَ لَا یَاءً وَ أَمْسَکَ عَنِ السَّابِعَةِ وَ قَدْ کَانَ أَبِی قَالَ لِأَبِیهِ إِنِّی أَحْتَجُّ عَلَیْکَ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَّکَ زَعَمْتَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ لَمْ یَکُنْ إِمَاماً فَوَضَعَ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ ثُمَّ قَالَ نَعَمْ احْتَجِّ عَلَیَّ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا کَانَ فِیهِ مِنْ إِثْمٍ فَهُوَ فِی رَقَبَتِی فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ قَالَ إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِنَا یُبْتَلَی بِبَلِیَّةٍ أَوْ یَشْتَکِی فَیَصْبِرُ عَلَی ذَلِکَ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ أَلْفِ شَهِیدٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَ اللَّهِ مَا کَانَ لِهَذَا ذِکْرٌ

ص: 67


1- 1. رجال الکشّیّ ص 510.

فَلَمَّا مَضَیْتُ وَ کُنْتُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ خَرَجَ بِی عِرْقُ الْمَدَنِیِ (1) فَلَقِیتُ مِنْهُ شِدَّةً فَلَمَّا کَانَ مِنْ قَابِلٍ حَجَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قَدْ بَقِیَ مِنْ وَجَعِی بَقِیَّةٌ فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَوِّذْ رِجْلِی وَ بَسَطْتُهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لِی لَیْسَ عَلَی رِجْلِکَ هَذِهِ بَأْسٌ وَ لَکِنْ أَرِنِی رِجْلَکَ الصَّحِیحَةَ فَبَسَطْتُهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَعَوَّذَهَا فَلَمَّا خَرَجْتُ لَمْ أَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی خَرَجَ بِیَ الْعِرْقُ وَ کَانَ وَجَعُهُ یَسِیراً(2).

**[ترجمه]کافی: حسین بن عمر بن یزید می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. من آن موقع واقفی مذهب بودم. پدرم از پدرش حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام هفت سؤال کرده بود که شش سؤال او را آن جناب جواب داده بود و سؤال هفتم را جواب نداده بود. با خود گفتم از همان مسائلی که پدرم از پدرش پرسیده بود، خواهم پرسید. اگر همان جواب پدرش را داد، دلیل بر امامت او است. پس سؤال کردم و در مورد آن شش مسأله، همان جواب را داد و یک واو و یا را کم و زیاد نکرد، ولی جواب هفتم را نداد. پدرم به پدرش گفته بود که من روز قیامت پیش خدا با تو احتجاج خواهم کرد که می گویی عبداللَّه امام نیست. حضرت رضا علیه السّلام دست خود را روی گردن گذاشت و فرمود: بسیار خوب، پیش خداوند احتجاج کن؛ هر گناهی داشت به گردن من!

همین که از آن جناب جدا شدم فرمود: هر یک از شیعیان ما مبتلا به گرفتاری شود یا بیمار گردد و صبر نماید، خداوند به او پاداش هزار شهید را می دهد. با خود گفتم: به خدا قسم! جای این صحبت اینجا نبود.

وقتی به راه افتادم، در بین راه مبتلا به عرق مدینی شدم (رشته نخی است که به تدریج از پا خارج می شود و خیلی درد دارد). این درد بسیار مرا آزار داد. سال بعد که به حج رفتم خدمت آن جناب رسیدم. هنوز مختصری از ناراحتی ام باقی بود. من شکایت کرده و گفتم: فدایت شوم! برای پایم دعایی بکن! و پایم را مقابل آن جناب گشودم. فرمود: این پایت هیچ ناراحتی ندارد، ولی آن پای سالمت را نشان بده. پایم را گشودم. دعایی به آن خواند و من از خدمت آن جناب که مرخص شدم، طولی نکشید که آن پایم نیز مبتلا به عرق مدینی شد، ولی دردش کم بود. - . کافی 1 : 354 -

**[ترجمه]

«89»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ قِیَامَا الْوَاسِطِیِّ وَ کَانَ مِنَ الْوَاقِفَةِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ یَکُونُ إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ فَقُلْتُ لَهُ هُوَ ذَا أَنْتَ لَیْسَ لَکَ صَامِتٌ وَ لَمْ یَکُنْ وُلِدَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْدُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَیَجْعَلَنَّ اللَّهُ مِنِّی مَا یُثْبِتُ بِهِ الْحَقَّ وَ أَهْلَهُ وَ یَمْحَقُ بِهِ الْبَاطِلَ وَ أَهْلَهُ فَوُلِدَ لَهُ بَعْدَ سَنَةٍ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَقِیلَ لِابْنِ قِیَامَا أَ لَا تُقْنِعُکَ هَذِهِ الْآیَةُ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَآیَةٌ عَظِیمَةٌ وَ لَکِنْ کَیْفَ أَصْنَعُ بِمَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی ابْنِهِ (3).

**[ترجمه]کافی: ابن قیاما که واقفی مذهب بود، گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و گفتم: آیا ممکن است دو امام وجود داشته باشد؟ فرمود: نه، مگر اینکه یکی از آنها ساکت باشد. گفتم: شما اکنون همان طور هستی که امام ساکتی برایت نیست (یعنی فرزند نداری). هنوز حضرت جواد علیه السّلام متولد نشده بود. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: به خدا قسم خداوند به من فرزندی خواهد داد که به وسیله او حق را ثابت می کند و باطل را از میان می برد. پس از یک سال حضرت جواد علیه السّلام برایش متولد شد. از ابن قیاما پرسیدند: همین دلیل تو را قانع نمی کند؟ گفت: به خدا قسم این دلیل بزرگی است، ولی با که آنچه حضرت صادق علیه السّلام درباره فرزندش فرموده چه کنم؟ - . کافی 1 : 321 -

**[ترجمه]

«90»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: أَتَیْتُ خُرَاسَانَ وَ أَنَا وَاقِفٌ فَحَمَلْتُ مَعِی مَتَاعاً وَ کَانَ مَعِی ثَوْبُ وَشْیٍ (4) فِی بَعْضِ الرِّزَمِ وَ لَمْ أَشْعُرْ بِهِ وَ لَمْ أَعْرِفْ مَکَانَهُ فَلَمَّا قَدِمْتُ مَرْوَ وَ نَزَلْتُ فِی بَعْضِ مَنَازِلِهَا لَمْ أَشْعُرْ إِلَّا وَ رَجُلٌ مَدَنِیٌّ مِنْ بَعْضِ مُوَلَّدِیهَا فَقَالَ لِی إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ لَکَ:

ص: 68


1- 1. عرق المدینی أو المدنیّ مرکب اضافی، و هو خیط یخرج من الرجل تدریجا و یشتد وجعه، منه رحمه اللّه فی مرآة العقول.
2- 2. الکافی ج 1 ص 354.
3- 3. الکافی ج 1 ص 321 و 354.
4- 4. یقال: وشی الثوب یشیه و شیا: نمنمه و نقشه و حسنه، فهو واش و الثوب موشی فالوشی مصدر- یقال علی نقش الثوب و یکون من کل نوع من الثیاب الموشیة تسمیة بالمصدر و الوشاء کشداد مبالغة فی الواشی، و الذی یبیع ثیاب الابریسم. و أمّا الرزم فهو جمع رزمة ما شد فی ثوب واحد.

ابْعَثْ إِلَیَّ الثَّوْبَ الْوَشْیِ الَّذِی عِنْدَکَ قَالَ فَقُلْتُ وَ مَنْ أَخْبَرَ أَبَا الْحَسَنِ بِقُدُومِی وَ أَنَا قَدِمْتُ آنِفاً وَ مَا عِنْدِی ثَوْبُ وَشِیٍ فَرَجَعَ إِلَیْهِ وَ عَادَ إِلَیَّ فَقَالَ یَقُولُ لَکَ بَلَی هُوَ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ رِزْمَةِ کَذَا وَ کَذَا فَطَلَبْتُهُ حَیْثُ قَالَ فَوَجَدْتُهُ فِی أَسْفَلِ الرِّزْمَةِ فَبَعَثْتُ بِهِ إِلَیْهِ (1).

**[ترجمه]کافی: وشاء می گوید: در روزگاری که واقفی مذهب بودم، وارد خراسان شدم. با خود مقداری جنس داشتم که پیراهن خوش رنگی هم جزو آنها بود. آن را در بسته ای داشتم، ولی متوجه آن نبودم و نمی دانستم کجاست. وارد مرو که شدم و ساکن یکی از منازل گردیدم، مردی از اهالی مدینه به من گفت: حضرت رضا علیه السّلام به تو پیغام داده که آن جامه رنگین را برایش بفرستی. گفتم چه کسی به حضرت رضا علیه السّلام از آمدن من خبر داده، من که هم اکنون وارد شده ام؟ ولی جامه رنگین ندارم. آن مرد خدمت حضرت رضا رفت و برگشت و گفت: حضرت می فرماید: آن جامه در فلان جا است و داخل فلان بسته است. در جستجوی پیراهن شدم و آن را در همان جا که فرموده بود، در ته بسته یافتم و برایش فرستادم. - . کافی 1 : 335 -

**[ترجمه]

«91»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَحْرَشٍ قَالَ حَدَّثَتْنِی حَکِیمَةُ بِنْتُ مُوسَی قَالَتْ: رَأَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَاقِفاً عَلَی بَابِ بَیْتِ الْحَطَبِ وَ هُوَ یُنَاجِی وَ لَسْتُ أَرَی أَحَداً فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی لِمَنْ تُنَاجِی فَقَالَ هَذَا عَامِرٌ الزَّهْرَائِیُّ أَتَانِی یَسْأَلُنِی وَ یَشْکُو إِلَیَّ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَ کَلَامَهُ فَقَالَ لِی إِنَّکِ إِنْ سَمِعْتِ بِهِ حُمِمْتِ سَنَةً فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَهُ فَقَالَ لِیَ اسْمَعِی فَاسْتَمَعْتُ فَسَمِعْتُ شِبْهَ الصَّفِیرِ وَ رَکِبَتْنِی الْحُمَّی فَحُمِمْتُ سَنَةً(2).

**[ترجمه]کافی: محمّد بن جحرش می گوید: حکیمه دختر موسی بن جعفر علیهما السّلام به من گفت: دیدم که حضرت رضا علیه السّلام جلو درب هیزم خانه ایستاده و آرام با شخصی صحبت می کند. با اینکه کسی آنجا حضور نداشت عرض کردم: آقای من! با که حرف می زنید؟ فرمود: این شخص عامر زهرایی است که آمده تقاضای دعا می کند و از درد خود شکایت دارد. عرض کردم: آقا! میل دارم سخن او را بشنوم. فرمود: اگر بشنوی یک سال بیمار خواهی شد، عرض کردم: مایلم بشنوم. فرمود: گوش کن! صدایی شبیه صفیر شنیدم. پس همان دم تب عارض من شد و به مدت یک سال تب داشتم. - . کافی 1 : 395 -

**[ترجمه]

«92»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]مثل این روایت در مناقب ابن شهرآشوب آمده است. - . مناقب 4 : 344 -

**[ترجمه]

«93»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: شَخَصْتُ إِلَی خُرَاسَانَ وَ مَعِی حُلَلُ وَشْیٍ لِلتِّجَارَةِ فَوَرَدْتُ مَدِینَةَ مَرْوَ لَیْلًا وَ کُنْتُ أَقُولُ بِالْوَقْفِ عَلَی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَوَافَقَ مَوْضِعَ نُزُولِی غُلَامٌ أَسْوَدُ کَأَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ لِی یَقُولُ لَکَ سَیِّدِی وَجِّهْ إِلَیَّ بِالْحِبَرَةِ الَّتِی مَعَکَ لِأُکَفِّنَ بِهَا مَوْلًی لَنَا قَدْ تُوُفِّیَ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَنْ سَیِّدُکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ مَا مَعِی حِبَرَةٌ وَ لَا حُلَّةٌ إِلَّا وَ قَدْ بِعْتُهَا فِی الطَّرِیقِ فَمَضَی ثُمَّ عَادَ إِلَیَّ فَقَالَ لِی بَلَی قَدْ بَقِیَتِ الْحِبَرَةُ قِبَلَکَ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی مَا أَعْلَمُهَا مَعِی فَمَضَی وَ عَادَ الثَّالِثَةَ فَقَالَ هِیَ فِی عَرْضِ السَّفَطِ الْفُلَانِیِّ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی إِنْ صَحَّ قَوْلُهُ فَهِیَ دَلَالَةٌ وَ کَانَتِ ابْنَتِی قَدْ دَفَعَتْ إِلَیَّ حِبَرَةً وَ قال [قَالَتْ] ابْتَعْ لِی بِثَمَنِهَا شَیْئاً مِنَ الْفَیْرُوزَجِ وَ السَّبَجِ مِنْ خُرَاسَانَ وَ نَسِیتُهَا

ص: 69


1- 1. الکافی ج 1 ص 335.
2- 2. الکافی ج 1 ص 395.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 344، و فیه عامر الدهرائی.

فَقُلْتُ لِغُلَامِی هَاتِ هَذَا السَّفَطَ الَّذِی ذَکَرَهُ فَأَخْرَجَهُ إِلَیَّ وَ فَتَحَهُ فَوَجَدْتُ الْحِبَرَةَ فِی عَرْضِ ثِیَابٍ فِیهِ فَدَفَعْتُهَا إِلَیْهِ وَ قُلْتَ لَا آخُذُ لَهَا ثَمَناً فَعَادَ إِلَیَّ وَ قَالَ تُهْدِی مَا لَیْسَ لَکَ دَفَعَتْهَا إِلَیْکَ ابْنَتُکَ فُلَانَةُ وَ سَأَلَتْکَ بَیْعَهَا وَ أَنْ تَبْتَاعَ لَهَا بِثَمَنِهَا فَیْرُوزَجاً وَ سَبَجاً-(1)

فَابْتَعْ لَهَا بِهَذَا مَا سَأَلَتْ وَ وَجَّهَ مَعَ الْغُلَامِ الثَّمَنَ الَّذِی یُسَاوِی الْحِبَرَةَ بِخُرَاسَانَ فَعَجِبْتُ مِمَّا وَرَدَ عَلَیَّ وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَکْتُبَنَّ لَهُ مَسَائِلَ أَنَا شَاکٌّ فِیهَا وَ لَأَمْتَحِنَنَّهُ بِمَسَائِلَ سُئِلَ أَبُوهُ علیه السلام عَنْهَا فَأَثْبَتُّ تِلْکَ الْمَسَائِلَ فِی دَرَجٍ وَ عُدْتُ إِلَی بَابِهِ وَ الْمَسَائِلُ فِی کُمِّی وَ مَعِی صَدِیقٌ لِی مُخَالِفٌ لَا یَعْلَمُ شَرْحَ هَذَا الْأَمْرِ فَلَمَّا وَافَیْتُ بَابَهُ رَأَیْتُ الْعَرَبَ وَ الْقُوَّادَ وَ الْجُنْدَ یَدْخُلُونَ إِلَیْهِ فَجَلَسْتُ نَاحِیَةَ دَارِهِ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مَتَی أَنَا أَصِلُ إِلَی هَذَا وَ أَنَا مُتَفَکِّرٌ وَ قَدْ طَالَ قُعُودِی وَ هَمَمْتُ بِالانْصِرَافِ إِذْ خَرَجَ خَادِمٌ یَتَصَفَّحُ الْوُجُوهَ وَ یَقُولُ أَیْنَ ابْنُ ابْنَةِ إِلْیَاسَ فَقُلْتُ هَا أَنَا ذَا فَأَخْرَجَ مِنْ کُمِّهِ دَرَجاً وَ قَالَ هَذَا جَوَابُ مَسَائِلِکَ وَ تَفْسِیرُهَا فَفَتَحْتُهُ وَ إِذَا فِیهِ الْمَسَائِلُ الَّتِی فِی کُمِّی وَ جَوَابُهَا وَ تَفْسِیرُهَا فَقُلْتُ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَلَی نَفْسِی أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ قُمْتُ فَقَالَ لِی رَفِیقِی إِلَی أَیْنَ تُسْرِعُ فَقُلْتُ قَدْ قَضَیْتُ حَاجَتِی فِی هَذَا الْوَقْتِ وَ أَنَا أَعُودُ لِلِقَائِهِ بَعْدَ هَذَا.

عم، [إعلام الوری] قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مما روته العامة من معجزاته روی الحسن بن محمد بن أحمد السمرقندی المحدث بالإسناد عن الحسن بن علی الوشاء: مثله (2)

ص: 70


1- 1. الفیروزج: حجر کریم معروف و فتح فائه أشهر من کسرها، و السبج معرب« شبه» محرکة خرز أسود شدید السواد قال فی البرهان: هو حجر أسود له بریق یشبه الکهرباء فی اللطافة و الخفة طبیعته بارد یابس و له خواص عدیدة یصنع منه الخاتم، و غیر ذلک، اه، و أمّا قراءة المصنّف« السیح» و هو ضرب من البرود و العباء المخطط، فلا یناسب ذکر الفیروزج، مع أن البرد أیضا نوع من الحبرة فقد رغبت ابنته عنها لتبتاع بثمنها ما ترغب فیه النساء من الحلی و الحلل، لا أن تستبدل حبرتها بعباءة.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 336.

**[ترجمه]عیون المعجزات: حسن بن علی وشاء می گوید: در حالی که با خود مقداری جنس برای فروش داشتم، به طرف خراسان رفتم و شب وارد مرو شدم. آن زمان هنوز واقفی مذهب بودم. غلام سیاهی که شباهت به اهل مدینه داشت، پیش من آمد و گفت: مولایم می فرماید: آن پارچه سیاهی که همراه داری برایم بفرست. می خواهم به وسیله آن، غلام خود را که از دنیا رفته کفن کنم. گفتم آقای تو کیست؟ گفت: حضرت رضا علیه السّلام. گفتم: با من پارچه و لباسی نیست، هر چه داشتم در راه فروختم. رفت و دو مرتبه برگشت و گفت: آن پارچه پیش تو مانده است، هنوز آن را نفروخته ای. گفتم: من خبر ندارم. رفت و برای مرتبه سوم آمد و گفت: آن پارچه در فلان بسته است. با خود گفتم اگر حرفش درست باشد، دلیلی است بر امامت او.

دخترم یک پارچه سیاه به من داده بود که آن را بفروشم و با پولش انگشتری فیروزه و چادری خط خطی برایش از خراسان بخرم، ولی من آن را فراموش کرده بودم. به غلام خود گفتم تا فلان بسته را بیاورد. وقتی آورد گشودم، داخل آن همان پارچه را یافتم و به غلام تسلیم کردم و گفتم: بهایش را نمی خواهم. برگشت و گفت: حضرت فرموده است: چیزی را که از تو نیست می بخشی؟ این پارچه را فلان دخترت به تو داده که از بهایش برای او فیروزه و چادر خط خطی به وسیله پول آن بخری. آنچه را که او خواسته خریداری کن. ایشان بهای پارچه را که در خراسان به آن قیمت خرید و فروش می شد، توسط غلام فرستاده بود.

از آنچه که دیدم خیلی تعجب کردم. با خود گفتم: به خدا قسم مسائلی را که درآن مشکوک هستم برایش می نویسم و او را به وسیله همان مسائلی که از پدرش می پرسیدم، آزمایش خواهم کرد. پس آن مسائل را در کاغذی نوشتم و آن را در آستین خود نهادم و به درب خانه امام رفتم. دوستی داشتم که به همراه من بود، ولی از نظر مذهب با من مخالف بود او از این جریان اطلاعی نداشت.

به درب خانه که رسیدم، دیدم مردم و سپاهیان و سربازان خدمتش می رسند. در یک طرف حیاط نشستم و با خود گفتم: یعنی چه وقت من می توانم خدمتش برسم؟ در اندیشه بودم و مدتی طول کشید. تصمیم گرفتم برگردم که در همان موقع غلامی خارج شده و در حالی که در چهره مردم دقیق می شد می پرسید: پسر دختر الیاس کیست؟ گفتم: من هستم. از داخل آستین نامه ای خارج کرد و گفت: این جواب سؤال ها و تفسیر آنها است. گفتم: خدا و پیامبرش را گواه می گیرم بر خود که تو حجت خدایی و استغفار و توبه می نمایم! در این موقع از جای حرکت کردم. رفیقم گفت: با این عجله کجا می روی؟ گفتم: حاجت من برآورده شده؛ برای دیدن امام بعد خواهم آمد .

در اعلام الوری و مناقب ابن شهر آشوب - . مناقب 4 : 336 - نیز از روایاتی که عامه آن را در باب معجزات حضرت نقل نموده اند، مثل این حدیث را از وشاء نقل کرده است.

**[ترجمه]

بیان

السیح ضرب من البرود و عباءة مخططة(1).

**[ترجمه]کلمه «سیح» نوعی از برد و عبای راه راه است.

**[ترجمه]

«94»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی مُسَافِرٌ قَالَ: أَمَرَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حِینَ أُخْرِجَ بِهِ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام أَنْ یَنَامَ عَلَی بَابِهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَبَداً مَا دَامَ حَیّاً إِلَی أَنْ یَأْتِیَهُ خَبَرُهُ قَالَ فَکُنَّا نَفْرُشُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ لِأَبِی الْحَسَنِ فِی الدِّهْلِیزِ ثُمَّ یَأْتِی بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَیَنَامُ فَإِذَا أَصْبَحَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ کُنَّا رُبَّمَا خَبَأْنَا الشَّیْ ءَ مِنْهُ مِمَّا یُؤْکَلُ فَیَجِی ءُ وَ یُخْرِجُهُ وَ یُعْلِمُنَا أَنَّهُ عَلِمَ بِهِ مَا کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یُخْبَأُ مِنْهُ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةٌ أَبْطَأَ عَنَّا وَ اسْتَوْحَشَ الْعِیَالُ وَ ذُعِرُوا وَ دَخَلَنَا مِنْ ذَلِکَ مَدْخَلٌ عَظِیمٌ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَی الدَّارَ وَ دَخَلَ عَلَی الْعِیَالِ وَ قَصَدَ إِلَی أُمِّ أَحْمَدَ وَ قَالَ لَهَا هَاتِی الَّذِی أَوْدَعَکِ أَبِی فَصَرَخَتْ وَ لَطَمَتْ وَ شَقَّتْ وَ قَالَتْ مَاتَ سَیِّدِی فَکَفَّهَا وَ قَالَ لَا تَتَکَلَّمِی حَتَّی یَجِی ءَ الْخَبَرُ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ سَفَطاً(2).

أقول: سنورد کثیرا من معجزاته علیه السلام فی الأبواب الآتیة لکونها أنسب بها.

**[ترجمه]خرائج و جرائح: مسافر می گوید: وقتی خواستند حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام را به بغداد ببرند، به حضرت رضا علیه السّلام دستور داد که تا وقتی زنده است در اطاقش بخوابد تا خبر فوت او به آن جناب برسد. مسافر می گوید: ما هر شب رختخواب حضرت رضا علیه السّلام را در اطاق موسی بن جعفر علیهما السّلام می انداختیم. حضرت پس از نماز عشا می آمد و آنجا می خوابید و صبح که می شد، به منزل خود می رفت. گاهی خوردنی پنهان می کردیم، وقتی می آمد می رفت و خوردنی را برمی داشت و به ما می فرمود: من می دانم چه پنهان کرده اید، شایسته نیست آن را از من پنهان کنید.

یک شب تأخیر کرد. خانواده موسی بن جعفر علیهما السّلام از تأخیر ایشان نگران شدند. من خیلی ناراحت شدم. فردا صبح وارد خانه شد و پیش خانواده موسی بن جعفر علیهما السّلام رفت. ام احمد را خواست و به او فرمود: آن امانت ها که پدرم به تو سپرده بیاور.ام احمد ناله ای کرد و گریبان چاک زد و گفت: مولایم از دنیا رفت! حضرت علیه السّلام او را از این کار بازداشت و فرمود: چیزی نگو تا خبر رسمی برسد. ام احمد هم بسته ای را به ایشان تقدیم کرد. - . خرائج و جرائح: 369 -

مؤلف: بسیاری از معجزات حضرت را در باب های آینده خواهیم آورد، زیرا آن معجزات با باب های آینده تناسب بیشتری دارند.

**[ترجمه]

«95»

وَ رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ،: أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْوَاقِفَةِ جَمَعَ مَسَائِلَ مُشْکِلَةً فِی طُومَارٍ وَ قَالَ فِی نَفْسِهِ إِنْ عَرَفَ الرِّضَا علیه السلام مَعْنَاهُ فَهُوَ وَلِیُّ الْأَمْرِ فَلَمَّا أَتَی الْبَابَ وَقَفَ لِیَخِفَّ الْمَجْلِسُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ الْخَادِمُ وَ بِیَدِهِ رُقْعَةٌ فِیهَا جَوَابُ مَسَائِلِهِ بِخَطِّ الْإِمَامِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْخَادِمُ أَیْنَ الطُّومَارُ فَأَخْرَجَهُ فَقَالَ لَهُ یَقُولُ لَکَ وَلِیُّ اللَّهِ هَذَا جَوَابُ مَا فِیهِ فَأَخَذَهُ وَ مَضَی.

قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ یَوْماً فِی مَجْلِسِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَاتَ فُلَانٌ فَصَبَرَ هُنَیْئَةً وَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غُسِّلَ وَ کُفِّنَ وَ حُمِلَ إِلَی حُفْرَتِهِ ثُمَّ صَبَرَ هُنَیْئَةً وَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وُضِعَ فِی قَبْرِهِ وَ سُئِلَ عَنْ رَبِّهِ فَأَجَابَ ثُمَّ سُئِلَ عَنْ نَبِیِّهِ فَأَقَرَّ ثُمَّ سُئِلَ عَنْ إِمَامِهِ فَعَدَّهُمْ حَتَّی وَقَفَ عِنْدِی فَمَا بَالُهُ وَقَفَ وَ کَانَ الرَّجُلُ وَاقِفِیّاً

ص: 71


1- 1. الصحاح ص 377.
2- 2. لم نجده فی الخرائج و الجرائح و رواه الکلینی فی الکافی ج 1 ص 381.

وَ قَالَ إِنَّ الرِّضَا علیه السلام لَمَّا قَدِمَ مِنْ خُرَاسَانَ تَوَجَّهَتْ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ مِنَ الْأَطْرَافِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ قَدْ تَوَجَّهَ إِلَیْهِ بِهَدَایَا وَ تُحَفٍ فَأُخِذَتِ الْقَافِلَةُ وَ أُخِذَ مَالُهُ وَ هَدَایَاهُ وَ ضُرِبَ عَلَی فِیهِ فَانْتَثَرَتْ نَوَاجِذُهُ فَرَجَعَ إِلَی قَرْیَةٍ هُنَاکَ فَنَامَ فَرَأَی الرِّضَا علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَقُولُ لَا تَحْزَنْ إِنَّ هَدَایَاکَ وَ مَالَکَ وَصَلَتْ إِلَیْنَا وَ أَمَّا هَمُّکَ بِثَنَایَاکَ فَخُذْ مِنَ السُّعْدِ الْمَسْحُوقِ وَ احْشُ بِهِ فَاکَ قَالَ فَانْتَبَهَ مَسْرُوراً وَ أَخَذَ مِنَ السُّعْدِ وَ حَشَا بِهِ فَاهُ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ نَوَاجِذَهُ قَالَ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ قَدْ وَجَدْتَ مَا قُلْنَاهُ لَکَ فِی السُّعْدِ حَقّاً فَادْخُلْ هَذِهِ الْخِزَانَةَ فَانْظُرْ فَدَخَلَ فَإِذَا مَالُهُ وَ هَدَایَاهُ کُلُّهَا عَلَی حِدَتِهِ.

**[ترجمه]مشارق الانوار برسی: مردی از واقفی مذهبان مسائلی مشکل را در طوماری نوشت و با خود گفت: اگر جواب این مسائل را حضرت رضا علیه السّلام بداند، پس او امام است. همین که به درب خانه رسید، ایستاد تا مجلس خلوت شود. در همین هنگام خادم به همراه نامه ای بیرون آمد که جواب تمام مسائل، به خط خود امام علیه السّلام در آن نوشته شده بود. خادم گفت: آن طومار را چه کردی؟ مرد واقفی طومار را خارج کرد. غلام گفت: ولیّ خدا می فرماید: در این نامه جواب مسائلی که در طومار نوشته ای، داده شده. آن مرد طومار را گرفت و رفت.

و نیز روایت شده که حضرت رضا علیه السّلام روزی در مجلس خود فرمود: لا اله الا اللَّه، فلان کس از دنیا رفت! پس از مدتی فرمود: لا اله الا اللَّه، او را غسل دادند، کفن کردند و به جانب قبرش بردند. بعد کمی صبر کرد و فرمود: لا اله الا اللَّه، او را در قبرش نهادند. از پروردگارش سؤال کردند و او جواب داد. بعد از پیامبرش پرسیدند، اقرار کرد. بعد از امامش پرسیدند، یک یک را شمرد، اما به من که رسید توقف کرد. آن مرد واقفی مذهب بود.

نیز می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام وارد خراسان شد، شیعیان از اطراف به جانب او روی آوردند، از آن جمله علی بن اسباط با مقداری هدیه و پیشکش به همین تصمیم عازم خراسان شد. دزدان، قافله را ربودند، اموال و هدیه های او را بردند و ضربتی به دهانش زدند که دندان های عقب دهانش افتاد. وی به دهی که در آن نزدیکی بود برگشت و در آنجا خوابید. حضرت رضا علیه السّلام را در خواب دید که حضرت به او فرمود: محزون مباش! هدایا و اموالت به من رسید. اما گوش کن درباره دندان های پیشین خود؛ سعد (ماده ای که برای دندان نافع است) کوبیده را در دهان بگیر. علی بن اسباط می گوید: وقتی از خواب بیدار شد، مقداری سعد کوبیده را در دهان گرفت و خداوند دندان های عقب دهانش را به او برگردانید. وقتی خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید، حضرت علیه السّلام فرمود: آنچه درباره سعد به تو سفارش کرده بودم نتیجه اش را مشاهده کردی. اینک داخل این انبار برو! علی بن اسباط داخل شد و دید تمام مال ها و هدیه هایش به تفکیک در آنجاست.

**[ترجمه]

«96»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَرِضَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الرِّضَا علیه السلام فَعَادَهُ فَقَالَ کَیْفَ تَجِدُکَ قَالَ لَقِیتُ الْمَوْتَ بَعْدَکَ یُرِیدُ مَا لَقِیَهُ مِنْ شِدَّةِ مَرَضِهِ فَقَالَ کَیْفَ لَقِیتَهُ قَالَ شَدِیداً أَلِیماً قَالَ مَا لَقِیتَهُ إِنَّمَا لَقِیتَ مَا یَبْدَؤُکَ بِهِ وَ یُعَرِّفُکَ بَعْضَ حَالِهِ إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ مُسْتَرِیحٌ بِالْمَوْتِ وَ مُسْتَرَاحٌ مِنْهُ فَجَدِّدِ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ بِالْوَلَایَةَ تَکُنْ مُسْتَرِیحاً فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذِهِ مَلَائِکَةُ رَبِّی بِالتَّحِیَّاتِ وَ التُّحَفِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْکَ وَ هُمْ قِیَامٌ بَیْنَ یَدَیْکَ فَأْذَنْ لَهُمْ فِی الْجُلُوسِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام اجْلِسُوا مَلَائِکَةَ رَبِّی ثُمَّ قَالَ لِلْمَرِیضِ سَلْهُمْ أُمِرُوا بِالْقِیَامِ بِحَضْرَتِی فَقَالَ الْمَرِیضُ سَأَلْتُهُمْ فَذَکَرُوا أَنَّهُ لَوْ حَضَرَکَ کُلُّ مَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ مَلَائِکَتِهِ لَقَامُوا لَکَ وَ لَمْ یَجْلِسُوا حَتَّی تَأْذَنَ لَهُمْ هَکَذَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ غَمَّضَ الرَّجُلُ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا شَخْصُکَ مَاثِلٌ لِی مَعَ أَشْخَاصِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ وَ قَضَی الرَّجُلُ.

ص: 72

**[ترجمه]دعوات راوندی: حضرت جواد علیه السّلام فرمود: یکی از اصحاب حضرت رضا علیه السّلام مریض شد. امام علیه السّلام به عیادت او رفت و به او فرمود: چه می بینی؟ عرض کرد: مرگ را بعد از شما دیدم! منظورش شدت ناراحتی بود که در اثر مرض می دید. فرمود: چگونه یافتی مرگ را؟ گفت: سخت و دردناک! فرمود: هنوز مرگ را ندیده ای! آنچه دیدی مقدمه مرگ بود که نشانه ای از آن را به تو نشان دادند. مردم دو نوع هستند: بعضی به وسیله مرگ آسوده می شوند و گروهی به وسیله مرگشان، دیگران از شرشان خلاص می شوند. ایمان خود را به خدا و ولایت تجدید کن تا به وسیله مرگ آسوده شوی! آن مرد نیز همین کار را کرد. در این موقع عرض کرد: یا بن رسول اللَّه! فرشته های خدا با تهنیت و تحفه آمده اند، سلام می کنند و در مقابل شما ایستاده اند! اجازه بفرمایید بنشینند. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: بنشینید ملائکه خدا! آنگاه به مریض فرمود: بپرس به آنها دستور داده اند که مقابل من بایستند؟ مرد مریض می گوید: من پرسیدم و آنها گفتند: اگر تمام ملائکه در خدمت شما بیایند همه می ایستند و نمی نشینند، مگر به آنها اجازه دهی! خداوند این چنین به آنها امر کرده. در این موقع آن مرد چشم فرو بست و عرض کرد: السّلام علیک یا بن رسول اللَّه! اینک شما را در مقابل خود می یابم، با حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و پیشوایان بعد از او. و در این موقع از دنیا رفت. - . دعوات راوندی: 248 -

**[ترجمه]

باب 4 وروده علیه السلام البصرة و الکوفة و ما ظهر منه علیه السلام فیهما من الاحتجاجات و المعجزات

الأخبار

«1»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام أَتَیْتُ الْمَدِینَةَ فَدَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ بِالْأَمْرِ وَ أَوْصَلْتُ إِلَیْهِ مَا کَانَ مَعِی وَ قُلْتُ إِنِّی سَائِرٌ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ عَرَفْتُ کَثْرَةَ خِلَافِ النَّاسِ وَ قَدْ نُعِیَ إِلَیْهِمْ مُوسَی علیه السلام وَ مَا أَشُکُّ أَنَّهُمْ سَیَسْأَلُونِّی عَنْ بَرَاهِینِ الْإِمَامِ وَ لَوْ أَرَیْتَنِی شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَخْفَ عَلَیَّ هَذَا فَأَبْلِغْ أَوْلِیَاءَنَا بِالْبَصْرَةِ وَ غَیْرِهَا أَنِّی قَادِمٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ ثُمَّ أَخْرَجَ إِلَیَّ جَمِیعَ مَا کَانَ لِلنَّبِیِّ عِنْدَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بُرْدَتِهِ وَ قَضِیبِهِ وَ سِلَاحِهِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَقُلْتُ وَ مَتَی تَقْدَمُ عَلَیْهِمْ قَالَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنْ وُصُولِکَ وَ دُخُولِکَ الْبَصْرَةَ فَلَمَّا قَدِمْتُهَا سَأَلُونِی عَنِ الْحَالِ فَقُلْتُ لَهُمْ إِنِّی أَتَیْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِیَوْمٍ وَاحِدٍ فَقَالَ إِنِّی مَیِّتٌ لَا مَحَالَةَ فَإِذَا وَارَیْتَنِی فِی لَحْدِی فَلَا تُقِیمَنَّ وَ تَوَجَّهْ إِلَی الْمَدِینَةِ بِوَدَائِعِی هَذِهِ وَ أَوْصِلْهَا إِلَی ابْنِی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی فَهُوَ وَصِیِّی وَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدِی فَفَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی بِهِ وَ أَوْصَلْتُ الْوَدَائِعَ إِلَیْهِ وَ هُوَ یُوَافِیکُمْ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنْ یَوْمِی هَذَا فَاسْأَلُوهُ عَمَّا شِئْتُمْ فَابْتَدَرَ الْکَلَامَ عَمْرُو بْنُ هَدَّابٍ (1) عَنِ الْقَوْمِ وَ کَانَ نَاصِبِیّاً یَنْحُو نَحْوَ التَّزَیُّدِ وَ الِاعْتِزَالِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ رَجُلٌ مِنْ أَفَاضِلِ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ فِی وَرَعِهِ وَ زُهْدِهِ وَ عِلْمِهِ وَ سِنِّهِ وَ لَیْسَ هُوَ کَشَابٍّ مِثْلِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ لَعَلَّهُ لَوْ سُئِلَ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ مُعْضِلَاتِ الْأَحْکَامِ لَحَارَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ کَانَ حَاضِراً

ص: 73


1- 1. قال الفیروزآبادی: و هدبة بن خالد- و یعرف بهداب ککتان- محدث.

فِی الْمَجْلِسِ لَا تَقُلْ یَا عَمْرُو ذَلِکَ فَإِنَّ عَلِیّاً عَلَی مَا وَصَفَ مِنَ الْفَضْلِ وَ هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ یَقُولُ إِنَّهُ یَقْدَمُ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَکَفَاکَ بِهِ دَلِیلًا وَ تَفَرَّقُوا.

فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مِنْ دُخُولِیَ الْبَصْرَةَ إِذَا الرِّضَا علیه السلام قَدْ وَافَی فَقَصَدَ مَنْزِلَ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ دَاخِلًا لَهُ دَارَهُ وَ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ یَتَصَرَّفُ بَیْنَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ فَقَالَ یَا حَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ أَحْضِرْ جَمِیعَ الْقَوْمِ الَّذِینَ حَضَرُوا عِنْدَ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ وَ غَیْرَهُمْ مِنْ شِیعَتِنَا وَ أَحْضِرْ جَاثَلِیقَ النَّصَارَی وَ رَأْسَ الْجَالُوتِ وَ مُرِ الْقَوْمَ یَسْأَلُوا عَمَّا بَدَا لَهُمْ فَجَمَعَهُمْ کُلَّهُمْ وَ الزَّیْدِیَّةَ وَ الْمُعْتَزِلَةَ وَ هُمْ لَا یَعْلَمُونَ لِمَا یَدْعُوهُمُ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ فَلَمَّا تَکَامَلُوا ثَنِیَ لِلرِّضَا علیه السلام وِسَادَةً فَجَلَسَ عَلَیْهَا ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ هَلْ تَدْرُونَ لِمَ بَدَأْتُکُمْ بِالسَّلَامِ قَالُوا لَا قَالَ لِتَطْمَئِنَّ أَنْفُسُکُمْ قَالُوا مَنْ أَنْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّیْتُ الْیَوْمَ صَلَاةَ الْفَجْرِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ وَالِی الْمَدِینَةِ وَ أَقْرَأَنِی بَعْدَ أَنْ صَلَّیْنَا کِتَابَ صَاحِبِهِ إِلَیْهِ وَ اسْتَشَارَنِی فِی کَثِیرٍ مِنْ أُمُورِهِ فَأَشَرْتُ عَلَیْهِ بِمَا فِیهِ الْحَظُّ لَهُ وَ وَعَدْتُهُ أَنْ یَصِیرَ إِلَیَّ بِالْعَشِیِّ بَعْدَ الْعَصْرِ مِنْ هَذَا الْیَوْمِ لِیَکْتُبَ عِنْدِی جَوَابَ کِتَابِ صَاحِبِهِ وَ أَنَا وَافٍ لَهُ بِمَا وَعَدْتُهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

فَقَالَتِ الْجَمَاعَةُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا نُرِیدُ مَعَ هَذَا الدَّلِیلِ بُرْهَاناً وَ أَنْتَ عِنْدَنَا الصَّادِقُ الْقَوْلِ وَ قَامُوا لِیَنْصَرِفُوا فَقَالَ لَهُمُ الرِّضَا علیه السلام لَا تَتَفَرَّقُوا فَإِنِّی إِنَّمَا جَمَعْتُکُمْ لِتَسْأَلُوا عَمَّا شِئْتُمْ مِنْ آثَارِ النُّبُوَّةِ وَ عَلَامَاتِ الْإِمَامَةِ الَّتِی لَا تَجِدُونَهَا إِلَّا عِنْدَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَهَلُمُّوا مُسَائِلَکُمْ فَابْتَدَأَ عَمْرُو بْنُ هَدَّابٍ فَقَالَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیَّ ذَکَرَ عَنْکَ أَشْیَاءَ لَا تَقْبَلُهَا الْقُلُوبُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام وَ مَا تِلْکَ قَالَ أَخْبَرَنَا عَنْکَ أَنَّکَ تَعْرِفُ کُلَّ مَا أَنْزَلَهُ اللَّهُ وَ أَنَّکَ تَعْرِفُ کُلَّ لِسَانٍ وَ لُغَةٍ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام صَدَقَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ فَأَنَا أَخْبَرْتُهُ بِذَلِکَ فَهَلُمُّوا فَاسْأَلُوا قَالَ فَإِنَّا نَخْتَبِرُکَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ بِالْأَلْسُنِ وَ اللُّغَاتِ

ص: 74

وَ هَذَا رُومِیٌّ وَ هَذَا هِنْدِیٌّ وَ فَارِسِیٌّ وَ تُرْکِیٌّ فَأَحْضَرْنَاهُمْ فَقَالَ علیه السلام فَلْیَتَکَلَّمُوا بِمَا أَحَبُّوا أُجِبْ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِلِسَانِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَسَأَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَسْأَلَةً بِلِسَانِهِ وَ لُغَتِهِ فَأَجَابَهُمْ عَمَّا سَأَلُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لُغَاتِهِمْ فَتَحَیَّرَ النَّاسُ وَ تَعَجَّبُوا وَ أَقَرُّوا جَمِیعاً بِأَنَّهُ أَفْصَحُ مِنْهُمْ بِلُغَاتِهِمْ ثُمَّ نَظَرَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی ابْنِ هَدَّابٍ فَقَالَ إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُکَ أَنَّکَ سَتُبْتَلَی فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ بِدَمِ ذِی رَحِمٍ لَکَ کُنْتَ مُصَدِّقاً لِی قَالَ لَا فَإِنَّ الْغَیْبَ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی قَالَ علیه السلام أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ

رَسُولٍ (1) فَرَسُولُ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ مُرْتَضًی وَ نَحْنُ وَرَثَةُ ذَلِکَ الرَّسُولِ الَّذِی أَطْلَعَهُ اللَّهُ عَلَی مَا شَاءَ مِنْ غَیْبِهِ فَعَلِمْنَا مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ الَّذِی أَخْبَرْتُکَ بِهِ یَا ابْنَ هَدَّابٍ لَکَائِنٌ إِلَی خَمْسَةِ أَیَّامٍ فَإِنْ لَمْ یَصِحَّ مَا قُلْتُ فِی هَذِهِ الْمُدَّةِ(2) فَإِنِّی کَذَّابٌ مُفْتَرٍ وَ إِنْ صَحَّ فَتَعْلَمُ أَنَّکَ الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ذَلِکَ دَلَالَةٌ أُخْرَی أَمَا إِنَّکَ سَتُصَابُ بِبَصَرِکَ وَ تَصِیرُ مَکْفُوفاً فَلَا تُبْصِرُ سَهْلًا وَ لَا جَبَلًا وَ هَذَا کَائِنٌ بَعْدَ أَیَّامٍ وَ لَکَ عِنْدِی دَلَالَةٌ أُخْرَی إِنَّکَ سَتَحْلِفُ یَمِیناً کَاذِبَةً فَتُضْرَبُ بِالْبَرَصِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ تَاللَّهِ لَقَدْ نَزَلَ ذَلِکَ کُلُّهُ بِابْنِ هَدَّابٍ فَقِیلَ لَهُ صَدَقَ الرِّضَا أَمْ کَذَبَ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُ فِی الْوَقْتِ الَّذِی أَخْبَرَنِی بِهِ أَنَّهُ کَائِنٌ وَ لَکِنَّنِی کُنْتُ أَتَجَلَّدُ ثُمَّ إِنَّ الرِّضَا الْتَفَتَ إِلَی الْجَاثَلِیقِ فَقَالَ هَلْ دَلَّ الْإِنْجِیلُ عَلَی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ دَلَّ الْإِنْجِیلُ عَلَی ذَلِکَ مَا جَحَدْنَاهُ فَقَالَ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ السَّکْتَةِ الَّتِی لَکُمْ فِی السِّفْرِ الثَّالِثِ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی لَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نُظْهِرَهُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَرَّرْتُکَ أَنَّهُ اسْمُ مُحَمَّدٍ وَ ذِکْرُهُ وَ أَقَرَّ عِیسَی بِهِ

ص: 75


1- 1. الجن: 27.
2- 2. فی المصدر و هکذا نسخة الکمبانیّ زیادة« إلّا» و هو سهو.

وَ أَنَّهُ بَشَّرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمُحَمَّدٍ لَتُقِرُّ بِهِ وَ لَا تُنْکِرُهُ قَالَ الْجَاثَلِیقُ إِنْ فَعَلْتَ أَقْرَرْتُ فَإِنِّی لَا أَرُدُّ الْإِنْجِیلَ وَ لَا أَجْحَدُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَخُذْ عَلَی السِّفْرِ الثَّالِثِ الَّذِی فِیهِ ذِکْرُ مُحَمَّدٍ وَ بِشَارَةُ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ قَالَ الْجَاثَلِیقُ هَاتِ فَأَقْبَلَ الرِّضَا علیه السلام یَتْلُو ذَلِکَ السِّفْرَ مِنَ الْإِنْجِیلِ حَتَّی بَلَغَ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ فَقَالَ یَا جَاثَلِیقُ مَنْ هَذَا الْمَوْصُوفُ قَالَ الْجَاثَلِیقُ صِفْهُ قَالَ لَا أَصِفُهُ إِلَّا بِمَا وَصَفَهُ اللَّهُ هُوَ صَاحِبُ النَّاقَةِ وَ الْعَصَا وَ الْکِسَاءِ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلَالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ یَهْدِی إِلَی الطَّرِیقِ الْأَقْصَدِ وَ الْمِنْهَاجِ الْأَعْدَلِ وَ الصِّرَاطِ الْأَقْوَمِ سَأَلْتُکَ یَا جَاثَلِیقُ بِحَقِّ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ وَ کَلِمَتِهِ هَلْ تَجِدُونَ هَذِهِ الصِّفَةَ فِی الْإِنْجِیلِ لِهَذَا النَّبِیِّ فَأَطْرَقَ الْجَاثَلِیقُ مَلِیّاً وَ عَلِمَ أَنَّهُ إِنْ جَحَدَ الْإِنْجِیلَ کَفَرَ فَقَالَ نَعَمْ هَذِهِ الصِّفَةُ مِنَ الْإِنْجِیلِ وَ قَدْ ذَکَرَ عِیسَی فِی الْإِنْجِیلِ هَذَا النَّبِیَّ وَ لَمْ یَصِحَّ عِنْدَ النَّصَارَی أَنَّهُ صَاحِبُکُمْ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَمَّا إِذَا لَمْ تَکْفُرْ بِجُحُودِ الْإِنْجِیلِ وَ أَقْرَرْتَ بِمَا فِیهِ مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدٍ فَخُذْ عَلَیَّ فِی السِّفْرِ الثَّانِی فَإِنِّی أُوجِدُکَ ذِکْرَهُ وَ ذِکْرَ وَصِیِّهِ وَ ذِکْرَ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ وَ ذِکْرَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَلَمَّا سَمِعَ الْجَاثَلِیقُ وَ رَأْسُ الْجَالُوتِ ذَلِکَ عَلِمَا أَنَّ الرِّضَا علیه السلام عَالِمٌ بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ فَقَالا وَ اللَّهِ قَدْ أَتَی بِمَا لَا یُمْکِنُنَا رَدُّهُ وَ لَا دَفْعُهُ إِلَّا بِجُحُودِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ لَقَدْ بَشَّرَ بِهِ مُوسَی وَ عِیسَی جَمِیعاً وَ لَکِنْ لَمْ یَتَقَرَّرَ عِنْدَنَا بِالصِّحَّةِ أَنَّهُ مُحَمَّدٌ هَذَا فَأَمَّا اسْمُهُ فَمُحَمَّدٌ فَلَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نُقِرَّ لَکُمْ بِنُبُوَّتِهِ وَ نَحْنُ شَاکُّونَ أَنَّهُ مُحَمَّدُکُمْ أَوْ غَیْرُهُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام احْتَجَجْتُمْ بِالشَّکِّ فَهَلْ بَعَثَ اللَّهُ قَبْلُ أَوْ بَعْدُ مِنْ وُلْدِ آدَمَ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا نَبِیّاً اسْمُهُ مُحَمَّدٌ أَوْ تَجِدُونَهُ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْکُتُبِ الَّذِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرَ مُحَمَّدٍ فَأَحْجَمُوا عَنْ جَوَابِهِ وَ قَالُوا لَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نُقِرَّ لَکَ بِأَنْ مُحَمَّداً هُوَ مُحَمَّدُکُمْ لِأَنَّا إِنْ أَقْرَرْنَا لَکَ بِمُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ وَ ابْنَتِهِ وَ ابْنَیْهَا عَلَی مَا ذَکَرْتُمْ أَدْخَلْتُمُونَا فِی الْإِسْلَامِ کَرْهاً

ص: 76

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَنْتَ یَا جَاثَلِیقُ آمِنٌ فِی ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ إِنَّهُ لَا یَبْدَؤُکَ مِنَّا شَیْ ءٌ تَکْرَهُ مِمَّا تَخَافُهُ وَ تَحْذَرُهُ قَالَ أَمَّا إِذْ قَدْ آمَنْتَنِی فَإِنَّ هَذَا النَّبِیُّ الَّذِی اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ هَذَا الْوَصِیُّ الَّذِی اسْمُهُ عَلِیٌّ وَ هَذِهِ الْبِنْتُ الَّتِی اسْمُهَا فَاطِمَةُ وَ هَذَانِ السِّبْطَانِ اللَّذَانِ اسْمُهُمَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَهَذَا الَّذِی ذَکَرْتَهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ(1) مِنِ اسْمِ هَذَا النَّبِیِّ وَ هَذَا الْوَصِیِّ وَ هَذِهِ الْبِنْتِ وَ هَذَیْنِ السِّبْطَیْنِ صِدْقٌ وَ عَدْلٌ أَمْ کِذْبٌ وَ زُورٌ قَالَ بَلْ صِدْقٌ وَ عَدْلٌ مَا قَالَ إِلَّا الْحَقَّ فَلَمَّا أَخَذَ الرِّضَا علیه السلام إِقْرَارَ الْجَاثَلِیقِ بِذَلِکَ قَالَ لِرَأْسِ الْجَالُوتِ فَاسْمَعِ الْآنَ یَا رَأْسَ الْجَالُوتِ السِّفْرَ الْفُلَانِیَّ مِنْ زَبُورِ دَاوُدَ قَالَ هَاتِ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی مَنْ وَلَّدَکَ فَتَلَا الرِّضَا علیه السلام السِّفْرَ الْأَوَّلَ مِنَ الزَّبُورِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی ذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ سَأَلْتُکَ یَا رَأْسَ الْجَالُوتِ بِحَقِّ اللَّهِ هَذَا فِی زَبُورِ دَاوُدَ وَ لَکَ مِنَ الْأَمَانِ وَ الذِّمَّةِ وَ الْعَهْدِ مَا قَدْ أَعْطَیْتُهُ الْجَاثَلِیقَ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ نَعَمْ هَذَا بِعَیْنِهِ فِی الزَّبُورِ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام بِحَقِّ الْعَشْرِ الْآیَاتِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ فِی التَّوْرَاةِ هَلْ تَجِدُ صِفَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فِی التَّوْرَاةِ مَنْسُوبِینَ إِلَی الْعَدْلِ وَ الْفَضْلِ قَالَ نَعَمْ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَافِرٌ بِرَبِّهِ وَ أَنْبِیَائِهِ.

قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام فَخُذِ الْآنَ فِی سِفْرِ کَذَا مِنَ التَّوْرَاةِ فَأَقْبَلَ الرِّضَا علیه السلام یَتْلُو التَّوْرَاةَ وَ رَأْسُ الْجَالُوتِ یَتَعَجَّبُ مِنْ تِلَاوَتِهِ وَ بَیَانِهِ وَ فَصَاحَتِهِ وَ لِسَانِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ نَعَمْ هَذَا أَحْمَادٌ وَ إِلْیَا وَ بِنْتُ أَحْمَادٍ وَ شَبَّرُ وَ شَبِیرٌ وَ تَفْسِیرُهُ بِالْعَرَبِیَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَتَلَا الرِّضَا علیه السلام إِلَی تَمَامِهِ.

فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَمَّا فَرَغَ مِنْ تِلَاوَتِهِ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ مُحَمَّدٍ لَوْ لَا الرِّئَاسَةُ الَّتِی

ص: 77


1- 1. ما بین العلامتین ساقط من نسخة الکمبانیّ، فراجع.

حَصَلَتْ لِی عَلَی جَمِیعِ الْیَهُودِ لَآمَنْتُ بِأَحْمَدَ وَ اتَّبَعْتُ أَمْرَکَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی وَ الزَّبُورَ عَلَی دَاوُدَ مَا رَأَیْتُ أَقْرَأَ لِلتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ مِنْکَ وَ لَا رَأَیْتُ أَحْسَنَ تَفْسِیراً وَ فَصَاحَةً لِهَذِهِ الْکُتُبِ مِنْکَ فَلَمْ یَزَلِ الرِّضَا علیه السلام مَعَهُمْ فِی ذَلِکَ إِلَی وَقْتِ الزَّوَالِ فَقَالَ لَهُمْ حِینَ حَضَرَ وَقْتُ الزَّوَالِ أَنَا أُصَلِّی وَ أَصِیرُ إِلَی الْمَدِینَةِ لِلْوَعْدِ الَّذِی وَعَدْتُ وَالِیَ الْمَدِینَةِ لِیَکْتُبَ جَوَابَ کِتَابِهِ وَ أَعُودُ إِلَیْکُمْ بُکْرَةً إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَأَذَّنَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ أَقَامَ وَ تَقَدَّمَ الرِّضَا علیه السلام فَصَلَّی بِالنَّاسِ وَ خَفَّفَ الْقِرَاءَةَ وَ رَکَعَ تَمَامَ السُّنَّةِ وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ عَادَ إِلَی مَجْلِسِهِ ذَلِکَ فَأَتَوْهُ بِجَارِیَةٍ رُومِیَّةٍ فَکَلَّمَهَا بِالرُّومِیَّةِ وَ الْجَاثَلِیقُ یَسْمَعُ وَ کَانَ فَهِماً بِالرُّومِیَّةِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام بِالرُّومِیَّةِ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکِ مُحَمَّدٌ أَمْ عِیسَی فَقَالَتْ کَانَ فِیمَا مَضَی عِیسَی أَحَبَّ إِلَیَّ حِینَ لَمْ أَکُنْ عَرَفْتُ مُحَمَّداً فَأَمَّا بَعْدَ أَنْ عَرَفْتُ مُحَمَّداً فَمُحَمَّدٌ الْآنَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عِیسَی وَ مِنْ کُلِّ نَبِیٍّ فَقَالَ لَهَا الْجَاثَلِیقُ فَإِذَا کُنْتِ دَخَلْتِ فِی دِینِ مُحَمَّدٍ فَتُبْغِضِینَ عِیسَی قَالَتْ مَعَاذَ اللَّهِ بَلْ أُحِبُّ عِیسَی وَ أُومِنُ بِهِ وَ لَکِنَّ مُحَمَّداً أَحَبُّ إِلَیَّ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لِلْجَاثَلِیقِ فَسِّرْ لِلْجَمَاعَةِ مَا تَکَلَّمَتْ بِهِ الْجَارِیَةُ وَ مَا قُلْتَ أَنْتَ لَهَا وَ مَا أَجَابَتْکَ بِهِ فَفَسَّرَ لَهُمُ الْجَاثَلِیقُ ذَلِکَ کُلَّهُ ثُمَّ قَالَ الْجَاثَلِیقُ یَا ابْنَ مُحَمَّدٍ هَاهُنَا رَجُلٌ سِنْدِیٌّ وَ هُوَ نَصْرَانِیٌّ صَاحِبُ احْتِجَاجٍ وَ کَلَامٍ بِالسِّنْدِیَّةِ فَقَالَ لَهُ أَحْضِرْنِیهِ فَأَحْضَرَهُ فَتَکَلَّمَ مَعَهُ بِالسِّنْدِیَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَ یُحَاجُّهُ وَ یَنْقُلُهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَی شَیْ ءٍ بِالسِّنْدِیَّةِ فِی النَّصْرَانِیَّةِ فَسَمِعْنَا السِّنْدِیَّ یَقُولُ ثبطی ثبطی ثبطلة فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قَدْ وَحَّدَ اللَّهَ بِالسِّنْدِیَّةِ ثُمَّ کَلَّمَهُ فِی عِیسَی وَ مَرْیَمَ فَلَمْ یَزَلْ یُدْرِجُهُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ إِلَی أَنْ قَالَ بِالسِّنْدِیَّةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ رَفَعَ مِنْطِقَةً کَانَتْ عَلَیْهِ فَظَهَرَ مِنْ تَحْتِهَا زُنَّارٌ فِی وَسَطِهِ فَقَالَ اقْطَعْهُ أَنْتَ بِیَدِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَدَعَا الرِّضَا علیه السلام بِسِکِّینٍ فَقَطَعَهُ ثُمَّ قَالَ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ خُذِ السِّنْدِیَّ إِلَی الْحَمَّامِ وَ طَهِّرْهُ وَ اکْسُهُ وَ عِیَالَهُ وَ احْمِلْهُمْ جَمِیعاً إِلَی الْمَدِینَةِ

ص: 78

فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ مُخَاطَبَةِ الْقَوْمِ قَالَ قَدْ صَحَّ عِنْدَکُمْ صِدْقُ مَا کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ یُلْقِی عَلَیْکُمْ عَنِّی قَالُوا نَعَمْ وَ اللَّهِ لَقَدْ بَانَ لَنَا مِنْکَ فَوْقَ ذَلِکَ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ قَدْ ذَکَرَ لَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ أَنَّکَ تُحْمَلُ إِلَی خُرَاسَانَ فَقَالَ صَدَقَ مُحَمَّدٌ إِلَّا(1) أَنِّی أُحْمَلُ مُکَرَّماً مُعَظَّماً مُبَجَّلًا: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ: فَشَهِدَ لَهُ الْجَمَاعَةُ بِالْإِمَامَةِ وَ بَاتَ عِنْدَنَا تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَدَّعَ الْجَمَاعَةَ وَ أَوْصَانِی بِمَا أَرَادَ وَ مَضَی وَ تَبِعْتُهُ حَتَّی إِذَا صِرْنَا فِی وَسَطِ الْقَرْیَةِ عَدَلَ عَنِ الطَّرِیقَ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ انْصَرِفْ فِی حِفْظِ اللَّهِ غَمِّضْ طَرْفَکَ فَغَمَّضْتُهُ ثُمَّ قَالَ افْتَحْ عَیْنَیْکَ فَفَتَحْتُهُمَا فَإِذَا أَنَا عَلَی بَابِ مَنْزِلِی بِالْبَصْرَةِ وَ لَمْ أَرَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ وَ حَمَلْتُ السِّنْدِیَّ وَ عِیَالَهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فِی وَقْتِ الْمَوْسِمِ: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ: کَانَ فِیمَا أَوْصَانِی بِهِ الرِّضَا علیه السلام فِی وَقْتِ مُنْصَرَفِهِ مِنَ الْبَصْرَةِ أَنْ قَالَ لِی صِرْ إِلَی الْکُوفَةِ فَاجْمَعِ الشِّیعَةَ هُنَاکَ وَ أَعْلِمْهُمْ أَنِّی قَادِمٌ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْزِلَ فِی دَارِ حَفْصِ بْنِ عُمَیْرٍ الْیَشْکُرِیِّ فَصِرْتُ إِلَی الْکُوفَةِ فَأَعْلَمْتُ الشِّیعَةَ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَادِمٌ عَلَیْکُمْ فَأَنَا یَوْماً عِنْدَ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ إِذْ مَرَّ بِی سَلَامٌ خَادِمُ الرِّضَا فَعَلِمْتُ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَدْ قَدِمَ فَبَادَرْتُ إِلَی دَارِ حَفْصِ بْنِ عُمَیْرٍ فَإِذَا هُوَ فِی الدَّارِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لِی احْتَشِدْ مِنْ طَعَامٍ تُصْلِحُهُ لِلشِّیعَةِ فَقُلْتُ قَدِ احْتَشَدْتُ وَ فَرَغْتُ مِمَّا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی تَوْفِیقِکَ فَجَمَعْنَا الشِّیعَةَ فَلَمَّا أَکَلُوا قَالَ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْ مَنْ بِالْکُوفَةِ مِنَ الْمُتَکَلِّمِینَ وَ الْعُلَمَاءِ فَأَحْضِرْهُمْ فَأَحْضَرْنَاهُمْ فَقَالَ لَهُمُ الرِّضَا علیه السلام إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَجْعَلَ لَکُمْ حَظّاً مِنْ نَفْسِی کَمَا جَعَلْتُ لِأَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْلَمَنِی کُلَّ کِتَابٍ أَنْزَلَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی جَاثَلِیقَ وَ کَانَ مَعْرُوفاً بِالْجَدَلِ وَ الْعِلْمِ وَ الْإِنْجِیلِ فَقَالَ یَا جَاثَلِیقُ هَلْ تَعْرِفُ لِعِیسَی صَحِیفَةً فِیهَا خَمْسَةُ أَسْمَاءٍ یُعَلِّقُهَا فِی عُنُقِهِ إِذَا کَانَ بِالْمَغْرِبِ فَأَرَادَ الْمَشْرِقَ فَتَحَهَا فَأَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ بِاسْمٍ وَاحِدٍ مِنْ خَمْسَةِ الْأَسْمَاءِ أَنْ تَنْطَوِیَ لَهُ الْأَرْضُ فَیَصِیرَ مِنَ الْمَغْرِبِ إِلَی الْمَشْرِقِ وَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ فِی لَحْظَةٍ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ لَا عِلْمَ

ص: 79


1- 1. فی طبعة الکمبانیّ« علی أنی» و هو سهو.

لِی بِهَا وَ أَمَّا الْأَسْمَاءُ الْخَمْسَةُ فَقَدْ کَانَتْ مَعَهُ یَسْأَلُ اللَّهَ بِهَا أَوْ بِوَاحِدٍ مِنْهَا یُعْطِیهِ اللَّهُ جَمِیعَ مَا یَسْأَلُهُ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ إِذَا لَمْ تُنْکِرِ الْأَسْمَاءَ فَأَمَّا الصَّحِیفَةُ فَلَا یَضُرُّ أَقْرَرْتَ بِهَا أَمْ أَنْکَرْتَهَا اشْهَدُوا عَلَی قَوْلِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعَاشِرَ النَّاسِ أَ لَیْسَ أَنْصَفُ النَّاسِ مَنْ حَاجَّ خَصْمَهُ بِمِلَّتِهِ وَ بِکِتَابِهِ وَ بِنَبِیِّهِ وَ شَرِیعَتِهِ قَالُوا نَعَمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ بِإِمَامٍ بَعْدَ مُحَمَّدٍ إِلَّا مَنْ قَامَ بِمَا قَامَ بِهِ مُحَمَّدٌ حِینَ یُفْضَی الْأَمْرُ إِلَیْهِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلْإِمَامَةِ إِلَّا مَنْ حَاجَّ الْأُمَمَ بِالْبَرَاهِینِ لِلْإِمَامَةِ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ وَ مَا هَذَا الدَّلِیلُ عَلَی الْإِمَامِ قَالَ أَنْ یَکُونَ عَالِماً بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ فَیُحَاجَّ أَهْلَ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ أَهْلَ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ أَهْلَ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ وَ أَنْ یَکُونَ عَالِماً بِجَمِیعِ اللُّغَاتِ حَتَّی لَا یَخْفَی عَلَیْهِ لِسَانٌ وَاحِدٌ فَیُحَاجَّ کُلَّ قَوْمٍ بِلُغَتِهِمِ ثُمَّ یَکُونَ مَعَ هَذِهِ الْخِصَالِ تَقِیّاً نَقِیّاً مِنْ کُلِّ دَنَسٍ طَاهِراً مِنْ کُلِّ عَیْبٍ عَادِلًا مُنْصِفاً حَکِیماً رَءُوفاً رَحِیماً غَفُوراً عَطُوفاً صَادِقاً مُشْفِقاً بَارّاً أَمِیناً مَأْمُوناً رَاتِقاً فَاتِقاً فَقَامَ إِلَیْهِ نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ مَا أَقُولُ فِی إِمَامٍ شَهِدَتْ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ قَاطِبَةً

بِأَنَّهُ کَانَ أَعْلَمَ أَهْلِ زَمَانِهِ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ کَانَ مِثْلَهُ قَالَ فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ تَحَیَّرُوا فِی أَمْرِهِ قَالَ إِنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ عَمَرَ بُرْهَةً مِنَ الزَّمَانِ فَکَانَ یُکَلِّمُ الْأَنْبَاطَ بِلِسَانِهِمْ وَ یُکَلِّمُ أَهْلَ خُرَاسَانَ بِالدَّرِیَّةِ وَ أَهْلَ رُومٍ بِالرُّومِیَّةِ وَ یُکَلِّمُ الْعَجَمَ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ کَانَ یَرِدُ عَلَیْهِ مِنَ الْآفَاقِ عُلَمَاءُ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فَیُحَاجُّهُمْ بِکُتُبِهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ فَلَمَّا نَفِدَتْ مُدَّتُهُ وَ کَانَ وَقْتُ وَفَاتِهِ أَتَانِی مَوْلًی بِرِسَالَتِهِ یَقُولُ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْأَجَلَ قَدْ نَفِدَ وَ الْمُدَّةَ قَدِ انْقَضَتْ وَ أَنْتَ وَصِیُّ أَبِیکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا کَانَ وَقْتُ وَفَاتِهِ دَعَا عَلِیّاً وَ أَوْصَاهُ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الصَّحِیفَةَ الَّتِی کَانَ فِیهَا الْأَسْمَاءُ الَّتِی خَصَّ اللَّهُ بِهَا الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ ادْنُ مِنِّی فَغَطَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَ عَلِیٍّ علیه السلام بِمُلَاءَةٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَخْرِجْ لِسَانَکَ فَأَخْرَجَهُ

ص: 80

فَخَتَمَهُ بِخَاتَمِهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ اجْعَلْ لِسَانِی فِی فِیکَ فَمُصَّهُ وَ ابْلَعْ عَنِّی (1) کُلَّ مَا تَجِدُ فِی فِیکَ فَفَعَلَ عَلِیٌّ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ فَهَّمَکَ مَا فَهَّمَنِی وَ بَصَّرَکَ مَا بَصَّرَنِی وَ أَعْطَاکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا أَعْطَانِی إِلَّا النُّبُوَّةَ فَإِنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی ثُمَّ کَذَلِکَ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ فَلَمَّا مَضَی مُوسَی عَلِمْتُ کُلَّ لِسَانٍ وَ کُلَّ کِتَابٍ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: محمّد بن فضل هاشمی می گوید: بعد از درگذشت موسی بن جعفر علیهما السّلام، وارد مدینه شدم و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و به امامت بر آن جناب سلام نمودم، ودایعی که به همراه من بود به حضرتش تقدیم کردم و عرض کردم: من عازم بصره هستم. می دانم که مردم در مورد امامت اختلاف دارند. خبر شهادت موسی بن جعفر علیهما السّلام به آنها رسیده و قطعا آنها از من سؤال هایی راجع به امامت می نمایند. چنان چه صلاح بدانید، از دلائل امامت مقداری برایم اظهار فرمایید تا به وسیله آنها جواب بگویم. فرمود: این امر بر من مخفی نیست. پس به دوستان ما در بصره بگو که من به قدرت و نیروی پروردگار، آنجا خواهم آمد.

در این هنگام ودایع امامت و آنچه در نزد امام وقت باید باشد، از برد و چوبدستی و سلاح پیغمبر و سایر ودایع را به من نشان داد. عرض کردم: چه وقت به بصره تشریف می آورید؟ فرمود: سه روز بعد از رسیدن تو به آنجا، خواهم آمد. وقتی وارد بصره شدم، مردم از من از اوضاع و احوال امامت جویا شدند. گفتم: من یک روز قبل از شهادت موسی بن جعفر علیهما السّلام خدمت آن جناب رسیدم. فرمود: من از دنیا خواهم رفت. وقتی مرا به خاک سپردید، اینجا نمان. به مدینه برو و این امانت ها را برسان به فرزندم علی بن موسی الرضا علیهما السّلام. او جانشین و امام بعد از من است.آنچه دستور داد انجام دادم، ودایع را رسانیدم و گفتم که آن جناب، تا سه روز دیگر وارد بصره خواهد شد. هر سؤالی که داشتید از خودشان بپرسید .

در این موقع عمرو بن هدّاب که مردی ناصبی بود و تمایل به زیدیه و معتزله داشت، گفت: حسن بن محمّد یکی از شخصیت های برجسته خاندان بنی هاشم از نظر عقل و پرهیزکاری و علم و سن است. او مانند جوانی چون علی بن موسی الرضا علیهما السّلام کم تجربه نیست. ممکن است علی بن موسی الرضا اگر سؤال های مشکل دینی از او شود، سرگردان بماند. حسن بن محمّد که در مجلس حضور داشت، رو به عمرو بن هداب کرد و گفت: این سخن را نگو! علی بن موسی الرضا علیهما السّلام همان طوری که محمّد بن فضل می گوید، دارای مقامی بس شامخ و جلالت قدر است و به طوری که او می گوید، تا سه روز دیگر خواهد آمد و تو با خودش گفتگو خواهی کرد و دلایل کافی را خواهی شنید. مردم پس از این سخنان متفرق شدند.

روز سوم پس از ورود من به بصره که فرا رسید، حضرت رضا علیه السّلام وارد منزل حسن بن محمّد شد. حسن بن محمّد با احترام تمام مقدم حضرتش را گرامی داشت و خودش در مقابل آن جناب به پای ایستاد و دستوراتش را اجرا می کرد.

علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: همه آن اشخاصی که پیش محمّد بن فضل سه روز قبل جمع شده بودند و سایر دوستان ما را جمع کن. جاثلیق نصارا و رأس الجالوت یهود را نیز احضار نما و به مردم امر کن که هر چه می خواهند، سؤال کنند. حسن بن محمّد همه را احضار نمود و زیدی مذهبان و معتزلیان نیز حضور یافتند. کسی نمی دانست علت احضار آنها چیست. وقتی که جمع شدند، برای حضرت رضا علیه السّلام جایگاه مخصوصی با پشتی ترتیب داد. آن جناب بر روی تشک نشست و بر آنها سلام کرد و فرمود: می دانید چرا من ابتدا به شما سلام کردم؟ عرض کردند: نه. فرمود: تا دل های شما مطمئن گردد. پرسیدند: شما کیستید؟ فرمود: من علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام و پسر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم هستم. نماز صبح را در مدینه در مسجد پیغمبر و با فرماندار مدینه خواندم. نامه ای که از دوستش رسیده بود برایم خواند و درباره مسائل زیادی با من مشورت نمود. پس من آنچه صلاحش بود راهنمایی کردم و به او وعده دادم که پس از نماز عصر همین امروز به منزل ما بیاید تا جواب نامه دوستش را در آنجا بنویسد. من هم به این وعده وفا خواهم کرد و حول و قوه ای جز به سبب خدا نیست .

مردم عرض کردند: یا ابن رسول اللَّه! با این دلیل دیگر ما را احتیاج به برهانی نیست. تو در نزد ما راستگو هستی. سپس از جای حرکت کردند تا بروند. آن جناب فرمود: متفرق نشوید! من شما را جمع کردم تا هر سؤالی که از آثار نبوت و علامت های امامت و آن چیزهایی که جز نزد ما پیدا نخواهید کرد دارید بنمایید. اینک سؤال کنید!

باز عمرو بن هداب شروع به صحبت کرد و گفت: محمّد بن فضل هاشمی از شما چیزهایی نقل کرد که انسان نمی تواند بپذیرد.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: چه حرف هایی؟ عمرو جواب داد: می گفت: شما به هر چه خدا نازل نموده عالم هستی و تمام زبان ها و لغات را می دانی! فرمود: درست گفته. من حاضرم، هر چه می خواهی بپرس. عمرو گفت: ما پیش از هر چیز شما را با زبان ها و لغات آزمایش می کنیم؛ این شخص رومی است، آن دیگری هندی و این شخص ترک زبان است و قبلا آنها را آورده ام. شما با آنها به زبانشان صحبت کنید! فرمود: هر چه مایلند به زبان خود بپرسند تا ان شاء الله جواب بدهم.

هر کدام سؤالی به زبان خود کردند و حضرت رضا علیه السّلام به زبان خودشان جواب آنها را داد، به طوری که در شگفت شدند و تعجب کردند و اعتراف کردند که آن جناب، از خودشان به زبان آنها گویاتر و واردتر است.

سپس حضرت رو به جانب عمرو بن هداب کرد و فرمود: اگر من به تو خبر دهم که در همین روزها مبتلا به خون خویشاوندی خواهی شد، سخن مرا تصدیق خواهی کرد؟ جواب داد: نه، زیرا غیب را جز خدا کسی نمی داند. حضرت فرمود: مگر خداوند نمی فرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ». - . جن / 27 - ، {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} پیغمبر مورد پسند خداوند است و ما ورثه او هستیم. او همان پیغمبری است که خداوند بر رازهای نهانش آگاه نموده و ما نیز آنچه را که پیش از این بوده و آنچه را که تا روز قیامت خواهد شد، می دانیم. آنچه به تو گفتم از مبتلا شدن به خون خویشاوند، تا سه روز دیگر واقع می شود. اگر تا سه روز نشد من دروغگو و بهتان زننده ام، ولی چنان چه انجام شد، بدان که تو مخالف خدا و پیغمبری! اینک دلیل دیگری؛ تو از چشم نابینا خواهی شد، آن گونه که کوه و بیابان را نخواهی دید. این جریان نیز چند روز دیگر واقع می شود.

پیشامد دیگری نیز هست: قسم به دروغ خواهی خورد و بر اثر آن قسم دروغ، مبتلا به مرض برص می شوی.

محمّد بن فضل گفت: به خدا سوگند آنچه که حضرت رضا علیه السّلام فرموده بود واقع شد. به او می گفتند: حالا بگو حضرت رضا علیه السّلام راست گفت یا دروغ؟ جواب داد: من همان وقت می دانستم که راست می گوید، ولی نمی توانستم قبول کنم!

در این موقع حضرت رو به طرف جاثلیق رهبر نصرانیان کرد و فرمود: آیا انجیل دلالت بر نبوت پیغمبر اسلام محمّد بن عبداللَّه دارد یا نه؟ جاثلیق گفت: اگر دلالت می داشت ما انکار نمی کردیم! حضرت فرمود: سکته ای [جای خالی] که در سفر سوم است چیست؟ جاثلیق جواب داد: یکی از اسماء خدا است که جایز نیست اظهار کنیم. حضرت فرمود: اگر من برایت ثابت کنم که اسم حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و اوصاف اوست و اینکه عیسی به او اقرار داشته و بنی اسرائیل را به ظهورش بشارت داده، قبول خواهی کرد؟ جاثلیق گفت: اگر این کار را بکنی قبول می کنم، زیرا من انجیل را رد نمی کنم و اهل انکار نیز نیستم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اینک توجه کن به سفر سوم که در آن بشارت حضرت عیسی به ظهور حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. جاثلیق گفت: بخوان! حضرت شروع کرد به خواندن سفر سوم از انجیل، تا به اوصاف حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید. حضرت پرسید: این شخص را که توصیف می کند کیست؟ جاثلیق گفت: او را وصف کن! حضرت فرمود: جز آنچه خدا توصیف کرده نمی گویم. صاحب شتر و عصا و رداء است؛ پیغمبر درس نخوانده ای است که نامش در تورات و انجیل ذکر شده؛ امر به معروف و نهی از منکر می نماید؛ آنچه را که پاکیزه است، حلال می داند و هر چه را که ناپاک است، حرام می نماید؛ گرفتاری و بندهای گران آنها را بر می دارد و آنها را به راه راست تر و منهاج عادل تر و طریق استوارتر هدایت می کند .

حضرت ادامه داد: ای جاثلیق! تو را به حق عیسی روح اللَّه و کلمه خدا قسم می دهم؛ آیا این صفات را در انجیل راجع به پیغمبر ما نمی خوانید؟ در این هنگام جاثلیق سر به زیر انداخت و در فکر فرو رفت و متوجه شد که اگر انجیل را انکار کند، کافر می شود. پس گفت: صحیح است، این اوصاف در انجیل هست و عیسی چنین بشارتی را داده، ولی در نزد نصرانیان ثابت نشده که همان شخصِ پیغمبر شما است! حضرت فرمود: اینک که انجیل را انکار نکردی و اقرار به این اوصاف نمودی، به سفر دوم توجه کن که در آن از محمّد و جانشین او و دخترش فاطمه و حسن و حسین فرزندانش یاد نموده است.

جاثلیق و رأس الجالوت که این سخن را شنیدند، متوجه شدند که حضرت رضا علیه السّلام به تورات و انجیل کاملا وارد است. پس با خود گفتند: از راهی بر ما استدلال می نماید که امکان رد آن نیست، مگر منکر تورات و انجیل و زبور شویم. گفتند: صحیح است، موسی و عیسی بشارت به ظهور چنین پیغمبری داده اند، ولی برای ما ثابت نشده که همان محمّد شما است یا دیگری است. حضرت رضا فرمود: اکنون که در شک افتادید، بگویید که آیا خداوند، پیغمبری را جز پیغمبر ما قبل یا بعد از فرزندان آدم تاکنون به نام محمّد مبعوث نموده است؟ یا چنین اوصافی را در کتاب پیغمبری جز حضرت محمّد می یابید؟ آنها از جواب دادن به سؤال حضرت عاجز شدند و گفتند: بر ما جایز نیست که اقرار کنیم آن محمّد، همین محمّد شما است، زیرا چنان چه اقرار به محمّد و وصی او و دختر و فرزندانش حسن و حسین بنماییم، ما را مجبور به داخل شدن در اسلام می کنید.

حضرت رضا علیه السّلام به جاثلیق فرمود: خدا و پیغمبر را گواه می گیرم که در امانی! از طرف ما آنچه که مخالف طبع تو است، متوجه تو نشود. جاثلیق گفت: اکنون که امان دادی، این پیغمبری که اسم او محمّد است و این وصی که نامش علی است و دخترش که فاطمه نامیده می شود و آن دو فرزندی که موسوم به حسن و حسین هستند، نامشان در تورات و انجیل و زبور ثبت است. علی بن موسی الرضا علیهما السّلام پرسید: آنچه من از پیغمبر و جانشین او و دخترش و دو فرزندانش در تورات و انجیل و زبور گفتم، صدق و عدل است یا کذب و باطل؟ عرض کرد: صدق و عدل است و جز حق چیزی نگفته اند!

در این موقع که جاثلیق اقرار صریح نمود، حضرت به رأس الجالوت فرمود: اکنون فلان سفر از زبور داود را گوش کن! عرض کرد: بفرمایید. آن جناب سفر اول را تلاوت نمود تا رسید به نام محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام. فرمود تو را به خدا قسم می دهم، آیا این نام ها در زبور نیست؟ تو نیز دارای همان امانی هستی که به جاثلیق دادم. جواب داد: صحیح است، آنچه فرمودید، با نام هایشان عینا در زبور وجود دارد. حضرت فرمود: تو را به آن ده آیه ای که خداوند بر موسی بن عمران نازل کرد قسم می دهم، آیا اوصاف حضرت محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام در تورات وجود دارد که عدالت و فضیلت از صفات برجسته آنها است؟ جواب داد: آری، هر کسی منکر آن باشد، به خدا و انبیای او کافر شده است.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اکنون به فلان سفر از تورات توجه کن. آن جناب شروع به خواندن تورات کرد. رأس الجالوت از تلاوت حضرت در شگفت بود. همین که به نام محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید، رأس الجالوت گفت: راست است. این احماد و ألیا و بنت احماد و شبر و شبیر است (تفسیر این اسامی محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین می شود). حضرت رضا علیه السّلام تا آخر آن قرائت نمود.

پس از تمام شدن تلاوت، رأس الجالوت گفت: به خدا قسم ای پسر محمّد! اگر ریاستی که بر تمام یهود پیدا کرده ام مانع نمی شد، دستور تو را پیروی می کردم. به خدایی که تورات را بر موسی و زبور را بر داود نازل کرده کسی را ندیده ام که تورات و انجیل و زبور را بهتر از شما تلاوت کند و بهتر و شیرین تر از شما تفسیر نماید.

تا هنگام ظهر، حضرت رضا علیه السّلام پیوسته با آنها مناظره می کرد. در این موقع فرمود: من نماز ظهر را می خوانم و سپس به مدینه خواهم رفت، به جهت همان وعده ای که به فرماندار داده ام تا جواب نامه رفیقش را بنویسد. فردا صبح زود خواهم آمد ان شاء اللَّه. عبداللَّه بن سلیمان اذان گفت و اقامه نیز خواند. حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السّلام پیش ایستاد و نماز خواند. قرائت را مختصر و رکوع و سجود را کامل انجام داد و بعد از نماز، از بصره خارج شد و فردا صبح به همان مجلس بازگشت. دختری رومی را خدمت ایشان آوردند که به زبان رومی با او صحبت نمود. جاثلیق سخنان آن جناب را می شنید و به زبان رومی کاملا آشنا بود. حضرت رضا به آن دختر فرمود: کدام یک از این دو نفر را بیشتر دوست می داری؛ عیسی یا حضرت محمّد را؟ دختر در جواب گفت: قبلا عیسی را بیشتر دوست می داشتم، تا زمانی که حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را نشناخته بودم، ولی اکنون محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را از هر پیغمبری بیشتر دوست می دارم. جاثلیق گفت: حالا که داخل اسلام شده ای، به عیسی بغض داری؟ گفت: هرگز چنین نیست، عیسی را هم دوست می دارم و به او ایمان دارم، ولی محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم بیشتر مورد علاقه من است.

حضرت رضا علیه السّلام رو به جاثلیق کرد و فرمود: آنچه را که این دختر گفت، برای مردم تفسیر کن. جاثلیق تمام گفته های او را تفسیر کرد و سپس گفت: ای پسر محمّد! مردی هندی اینجا است که نصرانی است و قدرت بحث و مناظره هم دارد. فرمود او را بیاورید. آن مرد را حاضر کردند. حضرت با زبان هندی سخن گفت و سپس شروع کرد به استدلال نمودن و پیوسته او را با همان زبان هندی به مطلب نزدیک تر می کرد. تا جایی که شنیدند مرد هندی می گوید: ثبطی ثبطله! علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: به زبان سندیّ به وحدانیت خدا اقرار می کند. پس از آن در مورد عیسی و مریم با او صحبت فرمود. کم کم آن مرد چنان تحت تأثیر استدلال آن جناب قرار گرفت که به زبان هندی گفت: «اشهد ان لا اله الا اللَّه و اشهد ان محمّدا رسول اللَّه.» آنگاه کمربند خود را بالا زد و در زیر آن زناری هویدا شد. عرض کرد: تقاضا دارم این زنار را به دست خود قطع فرمایی! حضرت رضا علیه السّلام کاردی خواست و آن را قطع کرد. سپس به محمّد بن فضل هاشمی فرمود: این مرد هندی را به حمام ببر و تطهیر کن و لباسی برای او و خانواده اش تهیه نما و همه آنها را به مدینه بفرست.

پس از تمام شدن این جریان، رو به مردم کرد و فرمود: اینک ثابت شد راستی گفتار محمّد بن فضل که از من برای شما نقل می کرد؟ همه تصدیق کردند و عرض نمودند که برای ما، بیشتر از آنچه که او گفته بود ثابت شد. محمّد بن فضل به ما گفته بود که شما را به خراسان خواهند برد. فرمود: صحیح است، ولی با احترام و کمال تعظیم می برند.

محمّد بن فضل گفت: مردم به امامت آن جناب اعتراف کردند و شب را حضرت رضا علیه السّلام در بصره ماند. صبحگاه با مردم وداع کرد و سفارش هایی به من فرمود. پس از آن تشریف برد. من از پی آن جناب رفتم تا به وسط راه رسیدم. حضرت از جاده منحرف شد و چهار رکعت نماز خواند. پس از آن فرمود: محمّد برگرد! در پناه خدا، چشم خویش را ببند! همین که بستم فرمود: باز کن! باز کردم و در مقابل در خانه خودمان بودم. دیگر حضرت را ندیدم و آن مرد هندی را با خانواده اش، در هنگام حج به مدینه فرستادم.

محمّد بن فضل گفت: از جمله سفارش هایی که حضرت رضا علیه السّلام در هنگام رفتن از بصره به من فرمود، این بود که به کوفه برو و دوستان ما را جمع کن و به آنها خبر ده که من به آنجا خواهم آمد. دستور داد به خانه حفص بن عمیر یشکری وارد شوم. من به کوفه رفتم و جریان را به شیعیان اطلاع دادم. روزی در خانه نصر بن مزاحم بودم که سلّام، غلام حضرت رضا علیه السّلام آمد. فهمیدم آن جناب تشریف آورده و فوری به خانه حفص بن عمیر رفتم. دیدم امام علیه السّلام آنجا تشریف دارند. سلام کردم. ایشان بعد از جواب سلام فرمود: غذایی که شایسته دوستان ما باشد برای آنها تهیه کن. عرض کردم: تهیه کرده ام و آنچه لازم بود، آماده شده است. فرمود: ستایش خدای را که به تو توفیق عنایت فرموده.

شیعیان را جمع کردم و حضرت پس از صرف غذا به من فرمود: ای محمد! ببین در کوفه از دانشمندان هر کس که هست حاضر نما. آنگاه فرمود: من مایلم همان طوری که مردم بصره از وجودم استفاده برده اند، شما نیز بهره مند شوید. خداوند به من هر کتابی را که بر پیغمبران نازل فرموده، آموخته است. سپس رو به جاثلیق که مردی دانشمند و مطلع از انجیل و اهل استدلال بود کرد و فرمود: آیا از نوشته ای که حضرت عیسی پیوسته به گردن خویش آویخته بود اطلاع داری؟ می دانی که در آن پنج اسم وجود داشت که اگر در مغرب بود و می خواست به مشرق رود، آن صحیفه را می گشود و خدا را به یکی از آن پنج اسم قسم می داد که زمین برایش پیچیده شود و این فاصله از مغرب به مشرق و از مشرق به مغرب را در لحظه ای می پیمود؟ جاثلیق گفت: نه، ولی اسماء پنجگانه ای که خداوند را به وسیله آنها قسم می داد و آنچه که می خواست برآورده می شد، می دانم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اللَّه اکبر! حالا که منکر پنج اسم نیستی، مهم نیست که نوشته را قبول داشته باشی یا نداشته باشی. مردم! شاهد سخن او باشید!

سپس رو به طرف مردم کرد و فرمود: آیا منصف ترین شخص کسی نیست که در استدلال با خصم، از روی کتاب و دین و ملت و شریعت خود او بحث کند؟ جواب دادند: آری. پس فرمود: امام کسی است که هنگامی که متصدی امامت شده، قیام کند به آنچه پیامبر قیام کرده، و شایسته امامت فقط کسی است که درباره امامت، با تمام ملل با براهین استدلال کند. رأس الجالوت پرسید: آن استدلال برای امامت چیست؟ فرمود: به این طور که عالم به تورات و انجیل و زبور و قرآن کریم باشد؛ تمام لغات را بداند، به طوری که هیچ زبانی نباشد که از آن اطلاع نداشته باشد؛ و با هر دسته به زبان خودشان صحبت کند. با تمام این اوصاف باید پرهیزگار و پاکیزه از هر ناپاکی و مبرا از هر عیب باشد؛ عادل و منصف و حکیم و رؤوف، مهربان و بخشنده و عطوف، راستگو و خیرخواه و نیکوکار، امین و مورد اعتماد، کاربر و توانا در رتق و فتق امور باشد.

نصر بن مزاحم از جای حرکت کرد و گفت: درباره جعفر بن محمّد علیه السّلام چه می فرمایی؟ فرمود: چه بگویم درباره پیشوایی که تمام امت محمّد گواهند بر اینکه دانشمندترین مردم زمان خود بود! پرسید: درباره موسی بن جعفر علیهما السّلام چه می گویی؟

در جواب فرمود: آن جناب نیز مانند حضرت صادق علیه السّلام بود. مردم درباره او در شگفت بودند. موسی بن جعفر علیهما السّلام مدتی زندگی کرد، با هر ملتی به زبان خودشان صحبت می کرد؛ با خراسانیان به لغت محلی خودشان و با رومیان به زبان رومی و با سایر مردم به زبان خودشان. دانشمندان جهان از یهود و نصارا خدمتش می رسیدند و او با آنها به وسیله کتاب و زبان خودشان احتجاج می کرد.

پس از انقضای مدت عمرش، پیکی از طرف آن جناب پیش من آمد و پیغامی به این مضمون آورد: پسرم! اجل من سر آمده و عمرم تمام شده. تو وصی و جانشین پدرت هستی. پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم هنگام وفات، علی علیه السّلام را خواست و سفارش هایی به ایشان کرد و صحیفه ای را که در آن اسمایی است که به انبیا و اوصیا اختصاص دارد، به او واگذارد. سپس فرمود: نزدیک من بیا! آنگاه سر خویش را در لحاف پیچید و فرمود: زبانت را بیرون بیاور! بعد با انگشترش زبان علی را مهر کرد، سپس فرمود: علی زبانت را در دهان من قرار ده و بمک و آنچه در دهان خود یافتی ببلع!

علی علیه السّلام دستور پیغمبر را اجرا کرد. آنگاه فرمود: خداوند به تو فهمانید آنچه به من فهمانیده، و بینش تو را به اندازه من قرار داده و دانش تو را نیز به همان مقدار که به من داده عنایت کرد، جز اینکه پیغمبری بعد از من نخواهد بود. هر یک از امامان نیز همین طورند. بعد از درگذشت موسی بن جعفر علیهما السّلام، من به هر زبانی آشنا شدم و از تمام کتاب ها اطلاع پیدا کردم. - . خرائج و جرائح: 204 -

**[ترجمه]

باب 5 استجابة دعواته علیه السلام

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلَ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبْلَغَ اللَّهُ مِنْ قَدْرِکَ أَنْ تَدَّعِیَ مَا ادَّعَی أَبُوکَ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ علیه السلام أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً فَوَهَبَ لَهُ مَرْیَمَ وَ وَهَبَ لِمَرْیَمَ عِیسَی علیه السلام فَعِیسَی مِنْ مَرْیَمَ وَ مَرْیَمُ مِنْ عِیسَی وَ عِیسَی وَ مَرْیَمُ علیهما السلام شَیْ ءٌ وَاحِدٌ وَ أَنَا مِنْ أَبِی وَ أَبِی مِنِّی وَ أَنَا وَ أَبِی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ فَأَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لَا إِخَالُکَ تَقْبَلُ مِنِّی وَ لَسْتَ مِنْ غَنَمِی وَ لَکِنْ هَلُمَّهَا فَقَالَ رَجُلٌ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ کُلُّ مَمْلُوکٍ لِی قَدِیمٍ فَهُوَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ (3) فَمَا کَانَ مِنْ مَمَالِیکِهِ أَتَی لَهُ سِتَّةُ أَشْهُرٍ فَهُوَ قَدِیمٌ حُرٌّ قَالَ فَخَرَجَ الرَّجُلُ فَافْتَقَرَ حَتَّی مَاتَ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مَبِیتُ لَیْلَةٍ لَعَنَهُ اللَّهُ (4).

ص: 81


1- 1. فی طبعة الکمبانیّ« و ابلغ عنی ذلک» و هو تصحیف.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 204- 206.
3- 3. یس: 39.
4- 4. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 308.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: داود بن محمّد نهدی از یکی از اصحاب نقل کرد که گفت: پسر ابی سعید مکاری خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و گفت: خدا شما را به جایی رسانیده که ادعای مقام پدرت را می کنی؟! فرمود: تو را چه شده؟ خدا چراغت را خاموش کند و فقیر شوی! مگر نمی دانی خداوند به عمران وحی کرد که من به تو پسری خواهم داد، ولی بعد مریم را به او عنایت کرد، اما به مریم عیسی را بخشید؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است. این دو با هم یکی هستند. من از پدرم و پدرم از من است؛ ما هر دو یکی هستیم. پسر ابو سعید گفت: اکنون یک سؤال از تو می کنم. فرمود: من گمان نمی کنم جوابم را بپذیری. تو از پیروان ما نیستی، ولی بسیار خوب، بگو!

گفت: مردی موقع مرگ گفته هر غلام و کنیزی که از قدیم دارم، در راه خدا آزاد است. فرمود: جواب این است که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ» - . یس / 39 - ، {تا چون شاخکِ خشکِ خوشه خرما برگردد.} هر کدام از غلام و کنیزانش که شش ماه مالک آنها بوده، او قدیمی و آزاد است. آن مرد رفت، ولی فقیر شد و تا زنده بود با فقر زندگی می کرد، به طوری که هزینه گذران یک شب خود را نداشت. خدا لعنتش کند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 308 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ وَ الْمُکَتِّبُ وَ حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ وَ الْهَمَدَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ وَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: رُفِعَ إِلَی الْمَأْمُونِ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام یَعْقِدُ مَجَالِسَ الْکَلَامِ وَ النَّاسُ یَفْتَتِنُونَ بِعِلْمِهِ فَأَمَرَ مُحَمَّدَ بْنَ عَمْرٍو الطُّوسِیَّ حَاجِبَ الْمَأْمُونِ فَطَرَدَ النَّاسَ عَنْ مَجْلِسِهِ وَ أَحْضَرَهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ زَبَرَهُ وَ اسْتَخَفَّ بِهِ فَخَرَجَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام مِنْ عِنْدِهِ مُغْضَباً وَ هُوَ یُدَمْدِمُ بِشَفَتَیْهِ وَ یَقُولُ وَ حَقِّ الْمُصْطَفَی وَ الْمُرْتَضَی وَ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ لَأَسْتَنْزِلَنَّ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِدُعَائِی عَلَیْهِ مَا یَکُونُ سَبَباً لِطَرْدِ کِلَابِ أَهْلِ هَذِهِ الْکُورَةِ إِیَّاهُ وَ اسْتِخْفَافِهِمْ بِهِ وَ بِخَاصَّتِهِ وَ عَامَّتِهِ.

ثُمَّ إِنَّهُ علیه السلام انْصَرَفَ إِلَی مَرْکَزِهِ وَ اسْتَحْضَرَ الْمِیضَاةَ وَ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ قَنَتَ فِی الثَّانِیَةِ فَقَالَ:

اللَّهُمَّ یَا ذَا الْقُدْرَةِ الْجَامِعَةِ وَ الرَّحْمَةِ الْوَاسِعَةِ وَ الْمِنَنِ الْمُتَتَابِعَةِ وَ الْآلَاءِ الْمُتَوَالِیَةِ وَ الْأَیَادِی الْجَمِیلَةِ وَ الْمَوَاهِبِ الْجَزِیلَةِ یَا مَنْ لَا یُوصَفُ بِتَمْثِیلٍ وَ لَا یُمَثَّلُ بِنَظِیرٍ وَ لَا یُغْلَبُ بِظَهِیرٍ یَا مَنْ خَلَقَ فَرَزَقَ وَ أَلْهَمَ فَأَنْطَقَ وَ ابْتَدَعَ فَشَرَعَ وَ عَلَا فَارْتَفَعَ وَ قَدَّرَ فَأَحْسَنَ وَ صَوَّرَ فَأَتْقَنَ وَ احْتَجَّ فَأَبْلَغَ وَ أَنْعَمَ فَأَسْبَغَ وَ أَعْطَی فَأَجْزَلَ یَا مَنْ سَمَا فِی الْعِزِّ فَفَاتَ خَوَاطِرَ الْأَبْصَارِ وَ دَنَا فِی اللُّطْفِ فَجَازَ هَوَاجِسَ الْأَفْکَارِ یَا مَنْ تَفَرَّدَ بِالْمُلْکِ فَلَا نِدَّ لَهُ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ وَ تَوَحَّدَ بِالْکِبْرِیَاءِ فَلَا ضِدَّ لَهُ فِی جَبَرُوتِ شَأْنِهِ یَا مَنْ حَارَتْ فِی کِبْرِیَاءِ هَیْبَتِهِ دَقَائِقُ لَطَائِفِ الْأَوْهَامِ وَ حَسَرَتْ دُونَ إِدْرَاکِ عَظَمَتِهِ

ص: 82

خَطَائِفُ أَبْصَارِ الْأَنَامِ یَا عَالِمَ خَطَرَاتِ قُلُوبِ الْعَالَمِینَ وَ یَا شَاهِدَ لَحَظَاتِ أَبْصَارِ النَّاظِرِینَ یَا مَنْ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِهَیْبَتِهِ وَ خَضَعَتِ الرِّقَابُ لِجَلَالَتِهِ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ ارْتَعَدَتِ الْفَرَائِصُ مِنْ فَرَقِهِ یَا بَدِی ءُ یَا بَدِیعُ یَا قَوِیُّ یَا مَنِیعُ یَا عَلِیُّ یَا رَفِیعُ صَلِّ عَلَی مَنْ شَرَّفْتَ الصَّلَاةَ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ انْتَقِمْ لِی مِمَّنْ ظَلَمَنِی وَ اسْتَخَفَّ بِی وَ طَرَدَ الشِّیعَةَ عَنْ بَابِی وَ أَذِقْهُ مَرَارَةَ الذُّلِّ وَ الْهَوَانِ کَمَا أَذَاقَنِیهَا وَ اجْعَلْهُ طَرِیدَ الْأَرْجَاسِ وَ شَرِیدَ الْأَنْجَاسِ.

قَالَ أَبُو الصَّلْتِ عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ الْهَرَوِیُّ: فَمَا اسْتَتَمَّ مَوْلَایَ علیه السلام دُعَاءَهُ حَتَّی وَقَعَتِ الرَّجْفَةُ فِی الْمَدِینَةِ وَ ارْتَجَّ الْبَلَدُ وَ ارْتَفَعَتِ الزَّعْقَةُ وَ الصَّیْحَةُ وَ اسْتَفْحَلَتِ النَّعْرَةُ وَ ثَارَتِ الْغَبَرَةُ وَ هَاجَتِ الْقَاعَةُ فَلَمْ أُزَایِلْ مَکَانِی إِلَی أَنْ سَلَّمَ مَوْلَایَ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ اصْعَدِ السَّطْحَ فَإِنَّکَ سَتَرَی امْرَأَةً بَغِیَّةً عُثَّةً رِثَّةً مُهَیِّجَةَ الْأَشْرَارِ مُتَّسِخَةَ الْأَطْمَارِ یُسَمِّیهَا أَهْلُ هَذِهِ الْکُورَةِ سُمَانَةَ لِغَبَاوَتِهَا وَ تَهَتُّکِهَا قَدْ أَسْنَدَتْ مَکَانَ الرُّمْحِ إِلَی نَحْرِهَا قَصَباً وَ قَدْ شَدَّتْ وِقَایَةً لَهَا حَمْرَاءَ إِلَی طَرْفِهِ مَکَانَ اللِّوَاءِ فَهِیَ تَقُودُ جُیُوشَ الْقَاعَةِ وَ تَسُوقُ عَسَاکِرَ الطَّغَامِ إِلَی قَصْرِ الْمَأْمُونِ وَ مَنَازِلِ قُوَّادِهِ فَصَعِدْتُ السَّطْحَ فَلَمْ أَرَ إِلَّا نُفُوساً تَنْتَزِعُ بِالْعَصَا وَ هَامَاتٍ تُرْضَخُ بِالْأَحْجَارِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ الْمَأْمُونَ مُتَدَرِّعاً قَدْ بَرَزَ مِنْ قَصْرِ الشَّاهْجَانِ مُتَوَجِّهاً لِلْهَرَبِ فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا بِشَاجِرْدِ الْحَجَّامِ قَدْ رَمَی مِنْ بَعْضِ أَعَالِی السُّطُوحِ بِلَبِنَةٍ ثَقِیلَةٍ فَضَرَبَ بِهَا رَأْسَ الْمَأْمُونِ فَأُسْقِطَتْ بَیْضَتُهُ بَعْدَ أَنْ شُقَّتْ جَلْدَةُ هَامَتِهِ فَقَالَ لِقَاذِفِ اللَّبِنَةِ بَعْضُ مَنْ عَرَفَ الْمَأْمُونَ وَیْلَکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَسَمِعْتُ سُمَانَةَ

ص: 83

تَقُولُ اسْکُتْ لَا أُمَّ لَکَ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ التَّمَیُّزِ وَ الْمُحَابَاةِ وَ لَا یَوْمَ إِنْزَالِ النَّاسِ عَلَی طَبَقَاتِهِمْ فَلَوْ کَانَ هَذَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَا سَلَّطَ ذُکُورَ الْفُجَّارِ عَلَی فُرُوجِ الْأَبْکَارِ وَ طُرِدَ الْمَأْمُونُ وَ جُنُودُهُ أَسْوَأَ طَرْدٍ بَعْدَ إِذْلَالٍ وَ اسْتِخْفَافٍ شَدِیدٍ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن هاشم از هروی نقل می کند که گفت: به مأمون خبر دادند که حضرت رضا علیه السّلام مجالسی تشکیل داده و در آنها درباره اعتقادات مذهبی مناظره می کند و مردم شیفته دانش او شده اند. مأمون به محمّد بن عمرو طوسی حاجب خود دستور داد تا مردم را متفرق کند و امام علیه السّلام را حاضر نماید. همین که چشم مأمون به آن جناب افتاد، خیلی خشم گرفت و او را سبک شمرد. حضرت رضا علیه السّلام با خشم تمام از پیش او خارج شد، در حالی که زیر لب آرام چنین می گفت: به حق مصطفی صلی اللَّه علیه و آله و سلم و علی مرتضی و فاطمه زهرا صلوات الله علیهما؛ به نیروی خدا به وسیله دعای خود چنان او و یارانش را در این سرزمین خوار کنم که سگ های این آب و خاک او را طرد کنند!

سپس امام علیه السّلام به منزل خود رفت، آب خواست، وضو گرفت و دو رکعت نماز خواند. آنگاه در رکعت دوم در قنوت چنین گفت:

خداوندا! ای که دارای قدرت جامع و رحمت واسع و منت های پیاپی و نعمت های متوالی و زیبا و بخشش های فراوان هستی! ای که به تمثیل وصف نمی شوی و با نظیر متمثل نمی شوی و با یاور مورد غلبه واقع نمی شوی! ای کسی که آفریدی و روزی دادی، الهام کردی و به سخن آوردی، نوآوری کردی و آغاز نمودی، بلند مرتبه شدی و رفیع گشتی، تقدیر کردی و نیکوکار کردی، تصویرگری کردی و متقن عمل کردی، احتجاج کردی و رساندی، نعمت دادی و آن نعمت را فرو ریختی، و عطا کردی و زیاد بخشیدی! ای خدایی که در عزت مندی بلندمرتبه شدی و از خطور دیده ها را میراندی و در لطف نزدیک شدی و از یاد افکار عبور نمودی! ای کسی که متفرد در سلطنتی و در ملکوت سلطنت تو شریکی نیست! و ای کسی که با کبریائت متوحدی و در جبروت شأن و منزلتت معارضی نیست! ای کسی که در بزرگی هیبتت اوهام ریزبین و لطیف متحیرند و دیدگان سریع مردم از ادراک عظمتت در حسرتند! ای کسی که به آنچه به دل جهانیان خطور می کند عالم هستی! ای کسی که شاهد لحظات چشم های بینندگان هستی! ای کسی که صورت ها برای هیبتش خاضع می شوند و گردن ها برای جلالتش خاضع می شوند و مفاصل از خوف او به لرزه می افتند! ای ازلی، ای ایجاد کننده، ای قوی، ای بلند مرتبه! از کسی که به من ستم کرد و مرا خوار کرد و شیعیان را از در خانه ام راند، از طرف من انتقام بگیر و تلخی ذلت را همان طور که به من چشاند، به او بچشان و او را مطرود پلیدی ها و پراکنده نجاسات قرار بده! عبدالسّلام ابوالصلت بن صالح هروی گفت: هنوز دعای امام تمام نشده بود که در شهر شور و شری به پا خاست و داد و فریاد بلند شد و انقلابی بزرگ بر پا گردید و شهرشلوغ شد. من از جای خود تکان نخوردم، تا امام علیه السّلام نمازش را سلام داد.

فرمود: ابا صلت! برو بالای پشت بام. خواهی دید که زنی تبهکار و بدکاره، شری به پا کرده. او را اهل این شهر سمانه به واسطه بی حیایی و گمراهی اش می نامند. خواهی دید که او به جای نیزه، یک نی بلندی برداشته و پارچه قرمزی به جای پرچم به آن آویخته و رهبری این انقلاب را می کند و سپاه ستم پیشه را جلوی قصر مأمون و سپهدارانش می برد.

من بالا رفتم و جز انبوه جمعیت که با چوبدستی حمله می کردند و سنگ بر سر دیگران می زدند چیزی ندیدم. مأمون زره پوشیده بود و از قصر شاهجان برای جنگ خارج شده بود. در همین موقع یک شاگرد خون گیری از بالای یکی از پشت بام ها پارچه آجری بزرگی بر فرق مأمون زد. کلاهخود او چنان از سرش افتاد که فرقش را مجروح کرد.

یک نفر به آن کسی که سنگ زده بود گفت: وای بر تو! این امیرالمؤمنین است. سمانه حرف او را شنیده گفت: ساکت باش بی مادر! امروز روز تشخیص نیست که هر کس را در مقام خودش قرار دهند. اگر این امیرالمؤمنین بود، مردهای زناکار را بر دختران پشت پرده مسلط نمی کرد. آنان بعد از اینکه کمال خواری و مذلت را به آنها چشاندند، مأمون و سپاهش را راندند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 173 -

**[ترجمه]

«3»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْهَرَوِیُّ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ نَهَبُوا أَمْوَالَهُ فَصَلَبَ الْمَأْمُونُ أَرْبَعِینَ غُلَاماً وَ أَسْلَی دِهْقَانَ مَرْوَ وَ أَمَرَ أَنْ یُطَوَّلَ جُدْرَانُهُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ مِنِ اسْتِخْفَافِ الرِّضَا فَانْصَرَفَ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ وَ حَلَّفَهُ أَنْ لَا یَقُومَ وَ قَبَّلَ رَأْسَهُ وَ

جَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ لَمْ تَطِبْ نَفْسِی بَعْدُ مَعَ هَؤُلَاءِ فَمَا تَرَی فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام اتَّقِ اللَّهَ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ مَا وَلَّاکَ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ خَصَّکَ بِهِ فَإِنَّکَ قَدْ ضَیَّعْتَ أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ وَ فَوَّضْتَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِکَ إِلَی آخِرِ مَا أَوْرَدْنَاهُ فِی بَابِ مَا جَرَی بَیْنَهُ علیه السلام وَ بَیْنَ الْمَأْمُونِ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: همین روایت را از هروی نقل کرده در آخر اضافه نموده که: «اموال مأمون را به غارت بردند. پس مأمون چهل غلام را زندانی کرد، کدخدای مرو را راضی نمود و دستور داد دیوارهای زندان آنها را بلند کنند و فهمید که این پیشامد، به واسطه استخفاف حضرت رضا علیه السّلام به وجود آمد. پس به جانب آن جناب رفت و وارد خانه ایشان شد و حضرت را قسم داد که از جای حرکت نکند. آنگاه سر مبارک امام را بوسید و در مقابل حضرت رضا نشست و گفت: دلم از این گروه راضی نمی شود. پس از این جریان شما چه صلاح می دانید؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمود: از خدا بترس در مورد امت محمّد و در مورد این وظیفه ای که به عهده گرفته ای و خدا تو را به آن مختص کرده! تو اوضاع مسلمانان را درهم ریخته ای و کارها را به دیگران سپرده ای» تا آخر روایت که در باب جریانهای امام با مأمون ذکر خواهد شد. - . مناقب 4 : 345 -

**[ترجمه]

بیان

الزبر الزجر و المنع و الانتهار و یقال دمدم علیه إذا کلمه مغضبا و الزعق الصیاح و استفحل الأمر أی تفاقم و عظم و قاعة الدار ساحتها و لعل المراد أهل المیدان من الأجامرة و العثة العجوز و المرأة البذیة و الحمقاء و الرثة بالکسر المرأة الحمقاء و فلان رث الهیئة أی سیئ الحال و فی مناسبة لفظ السمانة للغباوة و التهتک خفاء إلا أن یقال سمی به لتسمنه من الشر و لعله کان سمامة من السم و الطغام کسحاب أوغاد الناس و أسلی دهقان مرو(3)

أی أرضاه و کشف همه.

**[ترجمه]کلمه «الزبر» به معنای نهی و منع و بازداشتن از کلام است. عبارت «دمدم علیه» وقتی به کار برده می شود که کسی با غضب با دیگری صحبت نماید. و کلمه «زعق» به معنای فریاد است. عبارت «استفحل الامر» یعنی کار را بزرگ شمرد و «قاعة الدار» عرصه منزل را گویند و شاید مراد اهل میدان از آتش زنان باشد. و «عثه» پیرزن را گویند و به زن بدکار و نادان نیز گفته می شود، و کلمه «رثّة» به کسر راء، زن احمق را گویند و فلانی «رثّ الهیئة» است، یعنی بد حال است. و در مناسبت داشتن لفظ سمانه با کودنی و پرده دری خفایی وجود دارد، مگر این گونه توجیه شود که آن زن را سمانه می گفتند، زیرا «واسعة الشر» بوده و شاید نام او سمامه باشد که از سم مأخوذ باشد. و «طغام» بر وزن سحاب، مردم ضعیف را گویند و عبارت «اسلا دهقان مرو»، یعنی کشاورز مروزی را راضی کرد و غمش را از بین برد.

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیَّ یَقُولُ: اسْتَحْلَفَ الزُّبَیْرَ بْنَ بَکَّارٍ رَجُلٌ مِنَ الطَّالِبِیِّینَ عَلَی شَیْ ءٍ بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ فَحَلَفَ فَبَرَصَ وَ أَنَا رَأَیْتُهُ وَ بِسَاقَیْهِ وَ قَدَمَیْهِ بَرَصٌ کَثِیرٌ وَ کَانَ أَبُوهُ بَکَّارٌ قَدْ ظَلَمَ الرِّضَا علیه السلام فِی شَیْ ءٍ فَدَعَا عَلَیْهِ فَسَقَطَ فِی وَقْتِ دُعَائِهِ علیه السلام عَلَیْهِ حَجَرٌ مِنْ قَصْرٍ فَانْدَقَّتْ عُنُقُهُ

ص: 84


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 173 و 174.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 345 و 346.
3- 3. و لعلّ الأظهر کون« اسلا» أو« أسلاء» کما فی نسخة المناقب علما لدهقان مرو.

وَ أَمّا أَبُوهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُصْعَبٍ فَإِنَّهُ مَزَّقَ عَهْدَ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَ أَمَانَهُ بَیْنَ یَدَیِ الرَّشِیدِ وَ قَالَ اقْتُلْهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ لَا أَمَانَ لَهُ فَقَالَ یَحْیَی لِلرَّشِیدِ إِنَّهُ خَرَجَ مَعَ أَخِی بِالْأَمْسِ وَ أَنْشَدَهُ أَشْعَاراً لَهُ فَأَنْکَرَهَا فَحَلَّفَهُ یَحْیَی بِالْبَرَاءَةِ وَ تَعْجِیلِ الْعُقُوبَةِ فَحُمَّ مِنْ وَقْتِهِ وَ مَاتَ بَعْدَ ثَلَاثَةٍ وَ انْخَسَفَ قَبْرُهُ مَرَّاتٍ کَثِیرَةً وَ ذَکَرَ خَبَراً طَوِیلًا اخْتَصَرْتُ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن محمّد بن اسحاق خراسانی می گوید: از علی بن محمّد نوفلی شنیدم که می گفت: مردی از اولاد ابی طالب، زبیر بن بکار را در مورد جریانی بین منبر و قبر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به قسم واداشت. زبیر قسم یاد کرد و مبتلا به برص شد. من خودم او را دیدم که در دو ساق و قدمش برص زیادی داشت. پدر او بکار نیز به حضرت رضا علیه السّلام در موردی ستم نمود و امام علیه السّلام او را نفرین کرد. در همان موقع سنگی از قصر سرازیر شد و گردنش را شکست.

اما پدرش عبداللَّه بن مصعب، عهد نامه یحیی بن عبداللَّه بن حسن و امانی را که به او داده بودند در مقابل هارون الرشید پاره پاره کرد و به هارون گفت: این مرد را بکش که امان از برای چنین کسی نیست! یحیی به هارون گفت: او دیروز با برادرم خروج کرد، و برای شاهد شعرهایی که گفته بود برای هارون خواند، ولی عبداللَّه منکر شد. یحیی او را به قسم واداشت که بگوید از نیرو و قدرت پروردگار بیزارم و در صورتی که دروغ بگوید، در عقوبتش عجله شود. پس همان دم سیاه شد و پس از سه روز از دنیا رفت و قبرش چندین مرتبه او را بیرون انداخت. این جریان را مفصل نقل نموده که من مختصر کردم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 224 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: لَمَّا کَانَ فِی السَّنَةِ الَّتِی بَطَشَ هَارُونُ بِآلِ بَرْمَکَ بَدَأَ بِجَعْفَرِ بْنِ یَحْیَی وَ حَبَسَ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ وَ نَزَلَ بِالْبَرَامِکَةِ مَا نَزَلَ کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَاقِفاً بِعَرَفَةَ یَدْعُو ثُمَّ طَأْطَأَ رَأْسَهُ فَسُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی کُنْتُ أَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْبَرَامِکَةِ بِمَا فَعَلُوا بِأَبِی علیه السلام فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لِیَ الْیَوْمَ فِیهِمْ فَلَمَّا انْصَرَفَ لَمْ یَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی بُطِشَ بِجَعْفَرٍ وَ یَحْیَی وَ تَغَیَّرَتْ أَحْوَالُهُمْ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن فضیل می گوید: در همان سال که هارون بر برامکه خشم گرفت، ابتدا جعفر بن یحیی را کیفر کرد و یحیی بن خالد را زندانی نمود. آنگاه روزگار برامکه سیاه شد. همان سال حضرت رضا علیه السّلام در عرفات دعا می کرد. آنگاه سر خود را تکان داد. دلیل این کار امام را از او جویا شدند. فرمود: من از خدا در خواست می کردم که جزای برامکه را بدهد که با پدرم آن کارها را کردند. امروز دعایم درباره آنها مستجاب شد. پس از رفتن حضرت رضا علیه السّلام، چیزی نگذشت که هارون بر جعفر و یحیی خشم گرفت و اوضاع برامکه از هم پاشید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 225 -

**[ترجمه]

«6»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ: مِثْلَهُ.(3)

ص: 85


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 224.
2- 2. المصدر ص 225.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 137.

**[ترجمه]کشف الغمة: این کتاب نیز مثل این حدیث را نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 137 -

**[ترجمه]

باب 6 معرفته صلوات الله علیه بجمیع اللغات و کلام الطیر و البهائم و بعض غرائب أحواله

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَزَّکٍ (1)

عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: کَانَ غِلْمَانٌ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی الْبَیْتِ صَقَالِبَةٌ وَ رُومٌ وَ کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قَرِیباً مِنْهُمْ فَسَمِعَهُمْ بِاللَّیْلِ یَتَرَاطَنُونَ بِالصَّقْلَبِیَّةِ(2)

وَ الرُّومِیَّةِ وَ یَقُولُونَ إِنَّا کُنَّا نَفْتَصِدُ فِی کُلِّ سَنَةٍ فِی بِلَادِنَا ثُمَّ لَیْسَ نُفْصَدُ هَاهُنَا فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَجَّهَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی بَعْضِ الْأَطِبَّاءِ فَقَالَ لَهُ افْصِدْ فُلَاناً عِرْقَ کَذَا وَ افْصِدْ فُلَاناً عِرْقَ کَذَا وَ افْصِدْ فُلَاناً عِرْقَ کَذَا ثُمَّ قَالَ یَا یَاسِرُ لَا تَفْتَصِدْ أَنْتَ قَالَ فَافْتَصَدْتُ فَوَرِمَتْ یَدِی وَ احْمَرَّتْ فَقَالَ لِی یَا یَاسِرُ مَا لَکَ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ أَ لَمْ أَنْهَکَ عَنْ ذَلِکَ هَلُمَّ یَدَکَ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَیْهَا وَ تَفَلَ فِیهَا ثُمَّ أَوْصَانِی أَنْ لَا أَتَعَشَّی فَکُنْتُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا أَتَعَشَّی ثُمَّ أُغَافَلُ فَأَتَعَشَّی فَتَضْرِبُ عَلَیَ (3).

یر، [بصائر الدرجات] محمد بن جزک: مثله (4)- قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن یاسر: مثله (5).

ص: 86


1- 1. محمّد بن جزک الجمال من أصحاب الهادی علیه السلام و فی المناقب محمّد ابن جندل.
2- 2. الصقالبة جیل کانت تتاخم بلادهم بلاد الخزر بین بلغار و قسطنطینیة و التراطن و الرطانة الکلام بالاعجمیة، و فی طبعة الکمبانیّ« یتواطئون» و هو تصحیف.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 227.
4- 4. بصائر الدرجات الجزء 7 ب 12 ح 4.
5- 5. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 344.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یاسر خادم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام چند غلام رومی و صقلبی (سرزمینی بین بلغار و قسطنطنیه) داشت. روزی آن جناب نزدیک ایشان بود که شنید به زبان مادری خود و رومی با هم صحبت می کنند و می گویند: ما هر سال یک مرتبه در مملکت خود فصد می کنیم و خون می گیریم. اما اینجا نمی بینیم کسی فصد کند. فردا صبح حضرت رضا علیه السّلام پی یکی از پزشکان فرستاد و به او دستور داد که فلان کس را از فلان رگ فصد کن و فلان کس را از فلان رگ. سپس به یاسر فرمود: ای یاسر! تو فصد نکن. یاسر گفت: من فصد کردم، دستم ورم کرد و قرمز شد. فرمود: تو را چه شده؟ من جریان را به ایشان عرض کردم. فرمود: مگر من تو را از این کار نهی نکردم؟ دستت را بیاور! آنگاه دست خود را روی آن کشید و آب دهان مالید و سفارش کرد که شب شام نخوردم. تا مدت ها پس از سفارش ایشان شام نمی خوردم. بعضی از اوقات که غافل می شدم و شام می خوردم، حالم را بر هم می زد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 227 -

در بصائر - . بصائر الدرجات: 338 - و مناقب ابن شهرآشوب - . مناقب 4 : 344 - نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ أَتَغَدَّی مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَیَدْعُو بَعْضَ غِلْمَانِهِ بِالصَّقْلَبِیَّةِ وَ الْفَارِسِیَّةِ وَ رُبَّمَا بَعَثْتُ غُلَامِی هَذَا بِشَیْ ءٍ مِنَ الْفَارِسِیَّةِ فَیُعَلِّمُهُ وَ رُبَّمَا کَانَ یَنْغَلِقُ الْکَلَامُ عَلَی غُلَامِهِ بِالْفَارِسِیَّةِ فَیَفْتَحُ هُوَ عَلَی غُلَامِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو هاشم جعفری می گوید: روزی من با حضرت رضا علیه السّلام غذا می خوردم. ایشان بعضی وقت ها غلام خود را به زبان صقلبی و فارسی صدا می زد و بعضی از اوقات من غلام خود را از پی کاری می فرستادم و به فارسی به او چیزی می گفتم و امام علیه السّلام متوجه می شد. گاهی نیز صحبتی که به فارسی می کرد، به طور مبهم می گفت که فهم آن بر غلام مشکل می شد. آنگاه خود حضرت به غلامش توضیح می داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 228 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام یُکَلِّمُ النَّاسَ بِلُغَاتِهِمْ وَ کَانَ وَ اللَّهِ أَفْصَحَ النَّاسِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِکُلِّ لِسَانٍ وَ لُغَةٍ فَقُلْتُ لَهُ یَوْماً یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ مَعْرِفَتِکَ بِهَذِهِ اللُّغَاتِ عَلَی اخْتِلَافِهَا فَقَالَ یَا أَبَا الصَّلْتِ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَتَّخِذَ حُجَّةً عَلَی قَوْمٍ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ لُغَاتِهِمْ أَ وَ مَا بَلَغَکَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أُوتِینَا فَصْلَ الْخِطَابِ فَهَلْ فَصْلُ الْخِطَابِ إِلَّا مَعْرِفَةُ اللُّغَاتِ (2).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الهروی: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هروی می گوید: حضرت رضا علیه السّلام با مردم به زبان مادری خودشان صحبت می کرد! به خدا سوگند نسبت به هر زبان و لغت، فصیح ترین و شیرین گفتارترین مردم بود. روزی به ایشان عرض کردم: من در تعجبم از اینکه شما تمام این زبان ها را، با وجود اختلافی که با هم دارند می دانید! فرمود: ابا صلت! من حجت خدا بر مردمم. خداوند کسی را حجت خویش بر مردم قرار نمی دهد که زبان آنها را نداند. مگر فرمایش امیرالمؤمنین علیه السّلام را نشنیده ای که فرمود: به ما فصل خطاب داده اند. آیا فصل خطاب جز دانستن زبان های مردم چیز دیگری است؟ - . عیون اخبارالرضا 2 : 228 -

در مناقب ابن شهرآشوب نیز مثل این حدیث منقول است. - . مناقب 4 : 333 -

**[ترجمه]

«4»

ب، [قرب الإسناد] مُعَاوِیَةُ بْنُ حُکَیْمٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: قَالَ لِیَ الرِّضَا علیه السلام ابْتِدَاءً إِنَّ أَبِی کَانَ عِنْدِیَ الْبَارِحَةَ قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ أَبِی قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ أَبِی قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ فِی الْمَنَامِ إِنَّ جَعْفَراً کَانَ یَجِی ءُ إِلَی أَبِی فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ لِی یَا حَسَنُ إِنَّ مَنَامَنَا وَ یَقَظَتَنَا وَاحِدَةٌ(4).

**[ترجمه]قرب الاسناد: وشاء می گوید: حضرت رضا علیه السّلام بدون مقدمه به من فرمود: پدرم دیشب نزد من بود! پرسیدم: پدرت؟ فرمود: پدرم! پرسیدم: پدرت؟ فرمود: پدرم! پرسیدم: پدرت؟ فرمود: در خواب امام صادق علیه السّلام به نزد پدرم می آمد و می فرمود: ای پسرکم! چنین و چنان کن. وشاء می گوید: بعد از این جریان بر حضرت رضا علیه السّلام وارد شدم، به من فرمود: ای حسن! خواب و بیداری ما یکسان است. - . قرب الاسناد: 202 -

**[ترجمه]

«5»

ب، [قرب الإسناد] مُعَاوِیَةُ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: قَالَ لِیَ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاهُنَا وَ الْتَزَمْتُهُ (5).

**[ترجمه]قرب الاسناد: وشاء می گوید: حضرت رضا علیه السّلام در خراسان به من فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم را اینجا در عالم رؤیا دیدم و همراه و ملتزم ایشان شدم! - . قرب الاسناد: 203 -

**[ترجمه]

«6»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: کُنْتُ أَتَغَدَّی مَعَهُ فَیَدْعُو بَعْضَ

ص: 87


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 228.
2- 2. المصدر نفسه.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 333.
4- 4. قرب الإسناد ص 202.
5- 5. نفس المصدر ص 203.

غِلْمَانِهِ بِالصِّقْلَابِیَّةِ وَ الْفَارِسِیَّةِ وَ رُبَّمَا یَقُولُ غُلَامِی هَذَا یَکْتُبُ شَیْئاً مِنَ الْفَارِسِیَّةِ فَکُنْتُ أَقُولُ لَهُ اکْتُبْ فَکَانَ یَکْتُبُ فَیَفْتَحُ هُوَ عَلَی غُلَامِهِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو هاشم جعفری می گوید: روزی با حضرت رضا علیه السّلام غذا می خوردم. بعضی وقت ها غلام خود را به زبان صقلبی و فارسی صدا می زد و بسیاری از اوقات می فرمود: این غلامم چیزی به فارسی بنویسد، و من به او می گفتم: بنویس و غلام می نوشت. آنگاه امام علیه السّلام به غلامش در نوشتن کمک می کرد. - . بصائر الدرجات: 336 -

**[ترجمه]

«7»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا بَا هَاشِمٍ کَلِّمْ هَذَا الْخَادِمَ بِالْفَارِسِیَّةِ فَإِنَّهُ یَزْعُمُ أَنَّهُ یُحْسِنُهَا فَقُلْتُ لِلْخَادِمِ زانویت چیست فَلَمْ یُجِبْنِی فَقَالَ علیه السلام یَقُولُ رُکْبَتُکَ ثُمَّ قُلْتُ نافت چیست فَلَمْ یُجِبْنِی فَقَالَ علیه السلام سُرَّتُکَ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو هاشم جعفری می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. فرمود: با این غلام به فارسی صحبت کن! او خیال می کند فارسی می داند. من به خادم گفتم: «زانویت» یعنی چه؟» جوابم را نداد! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: می گوید: «رُکبتک.» باز از او پرسیدم: «نافت» یعنی چه؟ جوابم را نداد! حضرت فرمود: «سرتک»، یعنی ناف تو. - . بصائر الدرجات: 338 -

**[ترجمه]

«8»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَعْرُوفِ بِغَزَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ سُلَیْمَانَ مِنْ وُلْدِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی حَائِطٍ لَهُ إِذْ جَاءَ عُصْفُورٌ فَوَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَخَذَ یَصِیحُ وَ یُکْثِرُ الصِّیَاحَ وَ یَضْطَرِبُ فَقَالَ لِی یَا فُلَانُ أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذَا الْعُصْفُورُ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّهَا تَقُولُ إِنَّ حَیَّةً تُرِیدُ أَکْلَ

فِرَاخِی فِی الْبَیْتِ فَقُمْ فَخُذْ تِیکَ النَّبْعَةَ وَ ادْخُلِ الْبَیْتَ وَ اقْتُلِ الْحَیَّةَ قَالَ فَأَخَذْتُ النَّبْعَةَ وَ هِیَ الْعَصَا وَ دَخَلْتُ الْبَیْتَ وَ إِذَا حَیَّةٌ تَجُولُ فِی الْبَیْتِ فَقَتَلْتُهَا(3).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب یج، [الخرائج و الجرائح] عن سلیمان الجعفری: مثله (4)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: از سلیمان که یکی از اولاد ابی طالب است، نقل می کند که گفت: در در باغ آن جناب، خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. در این موقع گنجشکی آمد و جلوی آن جناب نشست و پشت سر هم شروع کرد به سر و صدا کردن و آشکارا حالت اضطراب در او دیده می شد. فرمود: فلانی! می دانی این گنجشک چه می گوید؟ عرض کردم: خدا و پیامبر و فرزند پیامبر داناترند! فرمود: می گوید ماری در خانه است و می خواهد جوجه های مرا بخورد. برخیز و این چوب را بردار و داخل خانه شو و آن مار را بکش. گفت چوب را برداشتم و وارد خانه شدم. دیدم ماری در خانه راه می رود. پس او را کشتم. - . بصائر الدرجات: 345 -

مثل این حدیث در مناقب ابن شهرآشوب - . مناقب 4 : 334 - و خرائج و جرائح - . خرائج و جرائح: 206 - نیز مندرج است.

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری النبع شجر تتخذ منه القسی الواحدة نبعة و تتخذ من أغصانها السهام.

**[ترجمه]جوهری می گوید: «نبع» درختی است که از آن چسب گرفته می شود و مفردش «نبعة» است و از شاخه های آن تیر گرفته می شود .

**[ترجمه]

«9»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ کَأَنَّهُ کَلَامُ الْخَطَاطِیفِ مَا فَهِمْتُ مِنْهُ شَیْئاً سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ ثُمَّ سَکَتَ (5).

ص: 88


1- 1. بصائر الدرجات الجزء السابع ب 11 ح 13.
2- 2. بصائر الدرجات الجزء السابع ب 12 ح 2.
3- 3. بصائر الدرجات الجزء السابع ب 14 ح 19.
4- 4. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 334 و تراه فی الخرائج و الجرائح ص 206 و 207.
5- 5. بصائر الدرجات الجزء العاشر ب 17 ح 22.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: وشاء می گوید: دیدم حضرت رضا علیه السّلام سر بر آسمان دارد و طوری سخن می گوید مانند صدای چلچله. یک ساعت بود که هیچ نمی فهمیدم. بعد از ساعتی ساکت شد. - . بصائر الدرجات: 511 -

**[ترجمه]

«10»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مِهْرَانَ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یَعْمَلَ لَهُ مِقْدَارَ السَّاعَاتِ فَحَمَلْنَاهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا وَصَلْنَا إِلَیْهِ نَالَنَا مِنَ الْعَطَشِ أَمْرٌ عَظِیمٌ فَمَا قَعَدْنَا حَتَّی خَرَجَ إِلَیْنَا بَعْضُ الْخَدَمِ وَ مَعَهُ قِلَالٌ مِنْ مَاءٍ أَبْرَدِ مَا یَکُونُ فَشَرِبْنَا فَجَلَسَ علیه السلام عَلَی کُرْسِیٍّ فَسَقَطَتْ حَصَاةٌ فَقَالَ مَسْرُورٌ هشت أَیْ ثَمَانِیَةٌ ثُمَّ قَالَ لِمَسْرُورٍ در ببند أَیْ أَغْلِقِ الْبَابَ.

(1)

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: در یک خبر طولانی از علی بن مهران نقل می کند که گفت: حضرت رضا علیه السّلام به او دستور داد که برایش وسیله ای که ساعت ها را تعیین می نماید بسازم. وقتی آن را درست کردم و برایش بردیم، در بین راه خیلی خسته شدیم. هنوز ننشسته بودیم که یکی از خادمان خارج شد و کوزه ای که آبی بسیار سرد داشت برای ما آورد و ما نوشیدیم. حضرت رضا علیه السّلام روی یک صندلی نشست، چند ریگ افتاد! مسرور گفت: «هشت!» بعد حضرت رضا علیه السّلام به زبان فارسی به مسرور فرمود: «در ببند». - . مناقب 4 : 334 -

**[ترجمه]

باب 7 عبادته علیه السلام و مکارم أخلاقه و معالی أموره و إقرار أهل زمانه بفضله

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبَّادٍ قَالَ: کَانَ جُلُوسُ الرِّضَا علیه السلام فِی الصَّیْفِ عَلَی حَصِیرٍ وَ فِی الشِّتَاءِ عَلَی مِسْحٍ وَ لُبْسُهُ الْغَلِیظَ مِنَ الثِّیَابِ حَتَّی إِذَا بَرَزَ لِلنَّاسِ تَزَیَّنَ لَهُمْ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو عباد می گوید: حضرت رضا علیه السّلام در تابستان روی بوریا و در زمستان روی پلاس می نشست و لباس خشن می پوشید، مگر موقعی که میان جمعیت می رفت که خود را برای آنها می آراست. - . عیون اخبارالرضا 2 : 178 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ قَالَ: حَدَّثَتْنِی جَدَّتِی أُمُّ أَبِی وَ اسْمُهَا عُذْرٌ قَالَتِ اشْتُرِیتُ مَعَ عِدَّةِ جَوَارٍ مِنَ الْکُوفَةِ وَ کُنْتُ مِنْ مُوَلَّدَاتِهَا قَالَتْ فَحُمِلْنَا إِلَی الْمَأْمُونِ فَکُنَّا فِی دَارِهِ فِی جَنَّةٍ مِنَ الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ الطِّیبِ وَ کَثْرَةِ الدَّنَانِیرِ فَوَهَبَنِی الْمَأْمُونُ لِلرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا صِرْتُ فِی دَارِهِ فَقَدْتُ جَمِیعَ مَا کُنْتُ فِیهِ مِنَ النَّعِیمِ وَ کَانَتْ عَلَیْنَا قَیِّمَةٌ تُنَبِّهُنَا مِنَ اللَّیْلِ وَ تَأْخُذُنَا بِالصَّلَاةِ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ أَشَدِّ مَا عَلَیْنَا فَکُنْتُ أَتَمَنَّی الْخُرُوجَ مِنْ دَارِهِ إِلَی أَنْ وَهَبَنِی لَجَدِّکَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی مَنْزِلِهِ کَأَنِّی قَدْ أُدْخِلْتُ الْجَنَّةَ

ص: 89


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 334.
2- 2. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 178، و المسح- بالکسر- البلاس یقعد علیه- و الکساء من شعر کثوب الرهبان.

قَالَ الصُّولِیُّ وَ مَا رَأَیْتُ امْرَأَةً قَطُّ أَتَمَّ مِنْ جَدَّتِی هَذِهِ عَقْلًا وَ لَا أَسْخَی کَفّاً وَ تُوُفِّیَتْ فِی سَنَةِ سَبْعِینَ وَ مِائَتَیْنِ وَ لَهَا نَحْوُ مِائَةِ سَنَةٍ فَکَانَتْ تَسْأَلُ عَنْ أَمْرِ الرِّضَا علیه السلام کَثِیراً فَتَقُولُ مَا أَذْکُرُ مِنْهُ شَیْئاً إِلَّا أَنِّی کُنْتُ أَرَاهُ یَتَبَخَّرُ بِالْعُودِ الْهِنْدِیِّ النِّی ءِ(1) وَ یَسْتَعْمِلُ بَعْدَهُ مَاءَ وَرْدٍ وَ مِسْکاً وَ کَانَ علیه السلام إِذَا صَلَّی الْغَدَاةَ وَ کَانَ یُصَلِّیهَا فِی أَوَّلِ وَقْتٍ ثُمَّ یَسْجُدُ فَلَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی أَنْ تَرْتَفِعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَجْلِسُ لِلنَّاسِ أَوْ یَرْکَبُ وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یَقْدِرُ أَنْ یَرْفَعَ صَوْتَهُ فِی دَارِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ إِنَّمَا کَانَ یَتَکَلَّمُ النَّاسَ قَلِیلًا وَ کَانَ جَدِّی عَبْدُ اللَّهِ یَتَبَرَّکُ بِجَدَّتِی هَذِهِ فَدَبَّرَهَا یَوْمَ وُهِبَتْ لَهُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ خَالُهُ الْعَبَّاسُ بْنُ الْأَخْنَفِ الْحَنَفِیُّ الشَّاعِرُ فَأَعْجَبَتْهُ فَقَالَ لِجَدِّی هَبْ لِی هَذِهِ الْجَارِیَةَ فَقَالَ هِیَ مُدَبَّرَةٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ الْأَخْنَفِ:

یَا عُذْرُ زُیِّنَ بِاسْمِکِ الْعُذْرُ***وَ أَسَاءَ لَمْ یُحْسِنْ بِکِ الدَّهْرُ

(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صولی می گوید: مادرِ پدرم که عذر نام داشت، گفت: مرا با صد کنیز دیگر از کوفه خریدند. من کنیزی زایمان کرده بودم. ما را برای مأمون بردند. حرمسرای او بهشتی بود از خوراکی و سایر چیزهای خوب و پول فراوان. مأمون مرا به حضرت رضا علیه السّلام بخشید. وقتی وارد خانه حضرت رضا علیه السّلام شدم، آنچه نعمت را که در خانه مأمون بود، از دست دادم. یک کنیز سرپرست ما بود که ما را شب ها بیدار می کرد و به نماز وامی داشت. این جریان از همه برای ما سخت تر بود. من آرزو داشتم از خانه آن جناب خارج شوم. تا بالاخره مرا به جد تو عبداللَّه بن عباس بخشید. وقتی به منزل او رفتم مثل اینکه داخل بهشت شده ام.

صولی گفت: زنی را عاقل تر و سخاوتمندتر از جده خود ندیدم. در سال 270 از دنیا رفت که در آن وقت صد سال داشت. خیلی از اوقات راجع به حضرت رضا علیه السّلام از او می پرسیدند و او در جواب می گفت: چیزی از آن جناب به خاطر ندارم، جز اینکه عود هندی بخور می کرد و پس از آن گلاب و مشک به کار می برد. وقتی نماز صبح را می خواند، در اول وقت نماز صبح را به جای می آورد. پس از آن به سجده می رفت و سر از سجده بر نمی داشت تا خورشید بالا می آمد. بعد حرکت می کرد و می نشست برای رفع نیازمندی های مردم یا سوار می شد و می رفت.

هیچ کس نمی توانست صدایش را در خانه آن جناب بلند کند - هر کس می خواست باشد - مردم آرام صحبت می کردند. جدم عبداللَّه از این جده ام تبرک می جست. همان روز که او را به جدم بخشیدند، با او قرارداد بست که پس از فوت جدم، آزاد باشد. روزی عباس بن احنف حنفی دایی جدم، به منزل او وارد شد و از این کنیز خوشش آمد و گفت: این کنیز را به من ببخش! جدم در جواب او گفت: این کنیز مدبره است، یعنی قرارداد آزادی پس از مرگ من دارد. نمی توانم او را ببخشم. او هم این شعر را او درباره جده ام سرود:

ای عذر! با نامت که عذر است مزین باش و روزگار به تو بد کرد و نیکی ننمود! - . عیون اخبارالرضا 2 : 179 -

**[ترجمه]

«3»

لی، [الأمالی] للصدوق ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَبِی ذَکْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ الْعَبَّاسِ یَقُولُ: مَا رَأَیْتُ الرِّضَا علیه السلام سُئِلَ عَنْ شَیْ ءٍ قَطُّ إِلَّا عَلِمَهُ وَ لَا رَأَیْتُ أَعْلَمَ مِنْهُ بِمَا کَانَ فِی الزَّمَانِ إِلَی وَقْتِهِ وَ عَصْرِهِ وَ کَانَ الْمَأْمُونُ یَمْتَحِنُهُ بِالسُّؤَالِ عَنْ کُلِّ شَیْ ءٍ فَیُجِیبُ فِیهِ وَ کَانَ کَلَامُهُ کُلُّهُ وَ جَوَابُهُ وَ تَمَثُّلُهُ انْتِزَاعَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ وَ کَانَ یَخْتِمُهُ فِی کُلِّ ثَلَاثٍ وَ یَقُولُ لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أَخْتِمَهُ فِی أَقْرَبَ مِنْ ثَلَاثَةٍ لَخَتَمْتُ وَ لَکِنِّی مَا مَرَرْتُ بِآیَةٍ قَطُّ إِلَّا فَکَّرْتُ فِیهَا وَ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ أُنْزِلَتْ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ فَلِذَلِکَ صِرْتُ أَخْتِمُ فِی کُلِّ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ (3).

**[ترجمه]امالی صدوق و عیون اخبارالرضا: ابو ذکوان می گوید: از ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: هر چه از حضرت رضا علیه السّلام می پرسیدند، می دانست. کسی راجع به تاریخ گذشته تا آن روز، از حضرت رضا علیه السّلام واردتر نبود. مأمون او را با سؤال هایی در هر مورد آزمایش می کرد. حضرت جواب آنها را می داد و در تمام سخن ها و جواب ها و مثال هایی که می آورد، از قرآن استفاده می کرد. هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم می کرد و می فرمود: اگر بخواهم در کمتر از سه روز ختم کنم می توانم، ولی به هر آیه ای که می رسم، در آن دقت می کنم که درباره چه چیز و چه زمانی نازل شده. به همین جهت در هر سه روز یک مرتبه ختم می کنم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 180 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: مَا رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام جَفَا أَحَداً بِکَلَامِهِ قَطُّ وَ مَا رَأَیْتُ قَطَعَ عَلَی أَحَدٍ کَلَامَهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْهُ وَ مَا رَدَّ أَحَداً عَنْ حَاجَةٍ

ص: 90


1- 1. الزیادة من هامش المصدر، و النّی ء الذی لم ینضج بعد.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 179.
3- 3. المصدر ج 2 ص 180.

یَقْدِرُ عَلَیْهَا وَ لَا مَدَّ رِجْلَیْهِ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا اتَّکَأَ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِیهِ وَ مَمَالِیکِهِ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ تَفَلَ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ یُقَهْقِهُ فِی ضَحِکِهِ قَطُّ بَلْ کَانَ ضَحِکُهُ التَّبَسُّمَ وَ کَانَ إِذَا خَلَا وَ نُصِبَتْ مَائِدَتُهُ أَجْلَسَ مَعَهُ عَلَی مَائِدَتِهِ مَمَالِیکَهُ حَتَّی الْبَوَّابِ وَ السَّائِسِ وَ کَانَ علیه السلام قَلِیلَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ کَثِیرَ السَّهَرِ یُحْیِی أَکْثَرَ لَیَالِیهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی الصُّبْحِ وَ کَانَ کَثِیرَ الصِّیَامِ فَلَا یَفُوتُهُ صِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ وَ یَقُولُ ذَلِکَ صَوْمُ الدَّهْرِ وَ کَانَ علیه السلام کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ وَ الصَّدَقَةِ فِی السِّرِّ وَ أَکْثَرُ ذَلِکَ یَکُونُ مِنْهُ فِی اللَّیَالِی الْمُظْلِمَةِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ رَأَی مِثْلَهُ فِی فَضْلِهِ فَلَا تُصَدِّقُوهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن عباس می گوید: هرگز ندیدم حضرت رضا علیه السّلام با سخن خود کسی را برنجاند و هرگز ندیدم سخن کسی را قطع کند تا او صحبت خود را تمام می کرد و هرگز محتاجی را که قدرت رفع حاجتش را داشت، رد نکرد. هرگز پاهای خود را مقابل کسی که نشسته بود دراز نمی کرد و در مقابل کسی که نشسته بود، تکیه نمی کرد و هرگز غلامان خود را ناسزا نمی گفت و ندیدم که آب دهان به زمین بیندازد، و هرگز در موقع خنده قهقهه نمی زد، بلکه خنده آن جناب تبسم بود.

در خلوت سفره اش را که می گستردند، غلامان خود و حتی دربان ها و مهتر چهارپایان را بر سفره خویش می نشاند. شب ها کم می خوابید و بسیار بیدار بود. بیشتر شب ها از ابتدای شب تا صبح، شب زنده دار بود. بسیار روزه می گرفت. روزه سه روز در ماه از او فوت نمی شد و می فرمود: این سه روز، روزه تمام عمر است. بسیار کار خیر می کرد و در پنهانی صدقه می داد. بیشتر در شب های تاریک چنین کاری را می کرد. هر کس بگوید که چون او کسی را از نظر مقام و شخصیت دیده است، باور نکنید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 184 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: جِئْتُ إِلَی بَابِ الدَّارِ الَّتِی حُبِسَ فِیهَا الرِّضَا علیه السلام بِسَرَخْسَ وَ قَدْ قُیِّدَ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ السَّجَّانَ فَقَالَ لَا سَبِیلَ لَکُمْ إِلَیْهِ فَقُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهُ رُبَّمَا صَلَّی فِی یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ إِنَّمَا یَنْفَتِلُ مِنْ صَلَاتِهِ سَاعَةً فِی صَدْرِ النَّهَارِ وَ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ عِنْدَ اصْفِرَارِ الشَّمْسِ فَهُوَ فِی هَذِهِ الْأَوْقَاتِ قَاعِدٌ فِی مُصَلَّاهُ یُنَاجِی رَبَّهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَاطْلُبْ لِی فِی هَذِهِ الْأَوْقَاتِ إِذْناً عَلَیْهِ فَاسْتَأْذَنَ لِی عَلَیْهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ قَاعِدٌ فِی مُصَلَّاهُ مُتَفَکِّرٌ الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هروی می گوید: موقعی که حضرت رضا علیه السّلام در داخل زندان بود و او را در بند کرده بودند، از زندانبان اجازه خواستم به خدمت آن جناب برسم. گفت: نمی توانی خدمتش برسی! پرسیدم: برای چه؟ گفت: چون او در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند. فقط اول صبح یک ساعت و قبل از ظهر نیز ساعتی فراغت دارد و یکی هم موقع زرد شدن آفتاب که در این موقع، در محراب خود نشسته و مشغول مناجات با خدا است. گفتم: در همین موقع برای من اجازه بگیر. اجازه گرفت و خدمتش رسیدم. دیدم در محراب خود نشسته و در اندیشه است... تا آخر خبر. - . عیون اخبارالرضا 2 : 184 -

**[ترجمه]

«6»

التَّهْذِیبُ، الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یُصَلِّی فِی جُبَّةِ خَزٍّ.

**[ترجمه]تهذیب: سلیمان جعفری می گوید: حضرت رضا علیه السّلام را دیدم که در جبه خزی نماز می خواند. - . تهذیب 2 : 212 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ (3)

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ رَجَاءَ بْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ یَقُولُ: بَعَثَنِی الْمَأْمُونُ فِی إِشْخَاصِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ وَ أَمَرَنِی أَنْ آخُذَ بِهِ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ الْأَهْوَازِ وَ فَارِسَ وَ لَا آخُذَ بِهِ

ص: 91


1- 1. نفس المصدر ج 2 ص 184.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 184.
3- 3. هذا هو الصحیح بقرینة سائر الأسانید. و مطابقته للمصدر، و فی نسخة الکمبانیّ: « الهمدانیّ، عن أحمد بن علی الأنصاریّ» و هو سهو و تخلیط.

عَلَی طَرِیقِ قُمَّ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَحْفَظَهُ بِنَفْسِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ حَتَّی أَقْدَمَ بِهِ عَلَیْهِ فَکُنْتُ مَعَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَرْوَ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ رَجُلًا کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ مِنْهُ وَ لَا أَکْثَرَ ذِکْراً لَهُ فِی جَمِیعِ أَوْقَاتِهِ مِنْهُ وَ لَا أَشَدَّ خَوْفاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

کَانَ إِذَا أَصْبَحَ صَلَّی الْغَدَاةَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ص حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةً یَبْقَی فِیهَا حَتَّی یَتَعَالَی النَّهَارُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ یُحَدِّثُهُمْ وَ یَعِظُهُمْ إِلَی قُرْبِ الزَّوَالِ ثُمَّ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ عَادَ إِلَی مُصَلَّاهُ- فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَامَ وَ صَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یَقْرَأُ فِی الْأَرْبَعِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِیهِمَا فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُقِیمُ وَ یُصَلِّی الظُّهْرَ فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ اللَّهَ وَ حَمَّدَهُ وَ کَبَّرَهُ وَ هَلَّلَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ یَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ شُکْراً لِلَّهِ فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ قَامَ فَصَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی ثَانِیَةِ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ فَإِذَا سَلَّمَ أَقَامَ وَ صَلَّی الْعَصْرَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةً یَقُولُ فِیهَا

مِائَةَ مَرَّةٍ حَمْداً لِلَّهِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ وَ قَنَتَ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یَقُومَ وَ یُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَتَیْنِ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَجْلِسُ بَعْدَ التَّسْلِیمِ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّی یُمْسِیَ ثُمَّ یُفْطِرُ.

ص: 92

ثُمَّ یَلْبَثُ حَتَّی یَمْضِیَ مِنَ اللَّیْلِ قَرِیبٌ مِنَ الثُّلُثِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ یَسْجُدُ بَعْدَ التَّعْقِیبِ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ فَإِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ قَامَ مِنْ فِرَاشِهِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ الِاسْتِغْفَارِ فَاسْتَاکَ ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ فَصَلَّی ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَیَیْنِ مِنْهَا فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ التَّسْبِیحِ وَ یَحْتَسِبُ بِهَا مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثُمَّ یُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْمُلْکِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنْسَانِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْهَا الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الْوَتْرَ رَکْعَةً یَقْرَأُ فِیهَا الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ یَقْنُتُ فِیهَا قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ یَقُولُ فِی قُنُوتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیْتَ فَإِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَ تَعَالَیْتَ ثُمَّ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ سَبْعِینَ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا قَرُبَ الْفَجْرُ قَامَ فَصَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ أَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ صَلَّی الْغَدَاةَ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ حَتَّی یَتَعَالَی النَّهَارُ

ص: 93

وَ کَانَتْ قِرَاءَتُهُ فِی جَمِیعِ الْمَفْرُوضَاتِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَّا فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ فِیهَا بِالْحَمْدِ وَ سُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ سَبِّحْ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنْسَانِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْغَاشِیَةِ وَ کَانَ یَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ فِی الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ الْغَدَاةِ وَ یُخْفِی الْقِرَاءَةَ فِی الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ کَانَ یُسَبِّحُ فِی الْأُخْرَاوَیْنِ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ کَانَ قُنُوتُهُ فِی جَمِیعِ صَلَوَاتِهِ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَجَلُّ الْأَکْرَمُ وَ کَانَ إِذَا أَقَامَ فِی بَلْدَةٍ عَشَرَةَ أَیَّامٍ صَائِماً لَا یُفْطِرُ فَإِذَا جَنَّ اللَّیْلُ بَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَ الْإِفْطَارِ وَ کَانَ فِی الطَّرِیقِ یُصَلِّی فَرَائِضَهُ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّهُ کَانَ یُصَلِّیهَا ثَلَاثاً وَ لَا یَدَعُ نَافِلَتَهَا وَ لَا یَدَعُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعَ وَ الْوَتْرَ وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فِی سَفَرٍ وَ لَا

حَضَرٍ وَ کَانَ لَا یُصَلِّی مِنْ نَوَافِلِ النَّهَارِ فِی السَّفَرِ شَیْئاً وَ کَانَ یَقُولُ بَعْدَ کُلِّ صَلَاةٍ یَقْصُرُهَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ هَذَا لِتَمَامِ الصَّلَاةِ وَ مَا رَأَیْتُهُ صَلَّی صَلَاةَ الضُّحَی فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ وَ کَانَ لَا یَصُومُ فِی السَّفَرِ شَیْئاً وَ کَانَ علیه السلام یَبْدَأُ فِی دُعَائِهِ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یُکْثِرُ مِنْ ذَلِکَ فِی الصَّلَاةِ وَ غَیْرِهَا وَ کَانَ یُکْثِرُ بِاللَّیْلِ فِی فِرَاشِهِ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ فَإِذَا مَرَّ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ بَکَی وَ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ تَعَوَّذَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ کَانَ علیه السلام یَجْهَرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی جَمِیعِ صَلَوَاتِهِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قَالَ سِرّاً اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا ثَلَاثاً وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ سُورَةَ الْجَحْدِ قَالَ فِی نَفْسِهِ سِرّاً یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ رَبِّیَ اللَّهُ

ص: 94

وَ دِینِیَ الْإِسْلَامُ ثَلَاثاً وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا بَلَی وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ بَلَی وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی سُورَةِ الْجُمُعَةِ قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ وَ کَانَ إِذَا فَرَغَ مِنَ الْفَاتِحَةِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ إِذَا قَرَأَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی قَالَ سِرّاً سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ إِذَا قَرَأَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَالَ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ سِرّاً وَ کَانَ لَا یَنْزِلُ بَلَداً إِلَّا قَصَدَهُ النَّاسُ یَسْتَفْتُونَهُ فِی مَعَالِمِ دِینِهِمْ فَیُجِیبُهُمْ وَ یُحَدِّثُهُمُ الْکَثِیرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وَرَدْتُ بِهِ عَلَی الْمَأْمُونِ سَأَلَنِی عَنْ حَالِهِ فِی طَرِیقِهِ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا شَاهَدْتُ مِنْهُ فِی لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ ظَعْنِهِ وَ إِقَامَتِهِ فَقَالَ بَلَی یَا ابْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ هَذَا خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُهُمْ وَ أَعْبَدُهُمْ فَلَا تُخْبِرْ أَحَداً بِمَا شَهِدْتَ مِنْهُ لِئَلَّا یَظْهَرَ فَضْلُهُ إِلَّا عَلَی لِسَانِی وَ بِاللَّهِ أَسْتَعِینُ عَلَی مَا أَقْوَی مِنَ الرَّفْعِ مِنْهُ وَ الْإِسَاءَةِ بِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: رجاء بن ابی ضحاک می گوید: مأمون مرا از پی حضرت رضا علیه السّلام فرستاد تا او را از مدینه بیاورم و دستور داد که او را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم، نه راه قم. او سفارش کرد که شبانه روز خودم مواظب او باشم تا وقتی که حضرت را بر مأمون وارد سازم! من از مدینه تا مرو در خدمت آن جناب بودم. به خدا کسی را از او پرهیزکارتر و ذکرگوتر در تمام اوقاتش ندیدم. همچنین کسی را ندیده ام که بیشتر از او، از خدای عزوجل خوف داشته باشد.

سحرگاه نماز صبحش را می خواند. پس از نماز در محراب خود به تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل مشغول بود و صلوات بر پیامبر و آلش می فرستاد تا خورشید طلوع می کرد. بعد سر به سجده می گذاشت و آن سجده را چنان طولانی می کرد تا آفتاب بلند شود. بعد رو به مردم می کرد و با آنها به گفتگو می پرداخت یا ایشان را موعظه می کرد تا نزدیک ظهر. بعد باز وضوی خود را تازه می کرد و به طرف محراب خویش می رفت. همین که اذان ظهر می شد، از جای حرکت می کرد و شش رکعت نماز می خواند. در رکعت اول حمد و «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و در رکعت دوم، حمد و قل هو اللَّه و در چهار رکعت دیگر، حمد و قل هو اللَّه می خواند. در هر دو رکعت سلام می داد و در رکعت دوم قبل از رکوع، پس از خواندن قرائت، قنوت می خواند. بعد اذان می گفت و باز دو رکعت دیگر می خواند. پس از آن شش رکعت، نماز ظهرش را می خواند.

بعد از سلام نماز، مشغول تسبیح و تکبیر و تهلیل می شد تا وقتی خدا می خواست، بعد به سجده شکر می رفت و صد مرتبه در سجده شکر می گفت: «شکرا للَّه.» سر که بر می داشت، باز شش رکعت نماز می خواند. در هر رکعت حمد و «قل هو اللَّه» می خواند و در دو رکعتی سلام می داد و در رکعت دوم، بعد از قرائت در هر نماز قنوت می خواند. باز اذان می گفت و دو رکعت دیگر را شروع می کرد و در رکعت دوم قنوت می خواند. پس از تمام شدن شش رکعت، نماز عصر را می خواند. بعد از تمام شدن نماز عصر، در محراب می نشست و به ذکر خدا از حمد و سپاس و تکبیر مشغول بود، تا وقتی که بخواهد. پس از آن به سجده می رفت و در سجده صد مرتبه می گفت: «حمدا للَّه.»

پس از اینکه خورشید غروب کرد، وضو می گرفت و نماز مغرب را سه رکعت می خواند، با اذان و اقامه. و در رکعت دوم قبل از رکوع و پس از قرائت، قنوت می خواند. پس از سلام در محل نماز می نشست و تسبیح و حمد و تکبیر می گفت و هر چه مایل بود تهلیل می نمود. بعد به سجده شکر می رفت. سپس سر بر می داشت و حرفی نمی زد و برای چهار رکعت دوم قبل از رکوع، قنوت می خواند. در رکعت اول از این چهار رکعت، سوره حمد و «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و در دومی حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» می خواند. پس از سلام دادن مشغول تعقیب می شد، تا وقتی که می خواست. آنگاه افطار می کرد.

بعد صبر می کرد تا نزدیک یک ثلث از شب بگذرد. آنگاه چهار رکعت نماز عشاء را می خواند. در رکعت دوم قبل از رکوع و پس از قرائت، قنوت می خواند. پس از سلام در مصلای خود می نشست و تا وقتی که می خواست، به ذکر و تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل مشغول می شد. آنگاه پس از تعقیب، سجده شکر می کرد. بعد برای استراحت به رختخواب خویش می رفت.

در ثلث آخر شب با تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل و استغفار از رختخواب خارج می شد. اول مسواک می کرد، بعد وضو می گرفت و بعد مشغول نماز شب می شد. هشت رکعت نماز می خواند و در هر دو رکعت، سلام می داد. در رکعت های اول در همه این نماز، حمد را یک مرتبه و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را سی مرتبه می خواند. و نماز جعفر طیار را چهار رکعت می خواند. در رکعت دوم از آنها سلام می داد و در هر رکعت دومی پس از قرائت و قبل از رکوع، قنوت می خواند. این چهار رکعت نماز جعفر بن ابی طالب را جزو نماز شب محسوب می کرد و بعد دو رکعت باقیمانده را می خواند، در اولی حمد و سوره الملک و در دومی حمد و سوره هل أتی را.

سپس بر می خاست و دو رکعت نماز شفع را می خواند. در هر رکعت از آن دو حمد را یک مرتبه و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را سه مرتبه و در رکعت دوم قنوت می خواند. بعد حرکت می کرد و نماز وتر را یک رکعت می خواند، حمد را یک بار و قل هو اللَّه را سه بار قرائت می کرد و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» را یک مرتبه و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» را یک مرتبه. در این یک رکعت نیز قبل از رکوع و پس از قرائت، قنوت می خواند و در قنوت خود می گفت: خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست. خدایا! ما را در زمره کسانی که هدایت کردی، هدایت کن و در زمره کسانی که عافیت دادی، عافیت ده و در زمره کسانی که سرپرستی فرمودی، سرپرستی کن و در آنچه دادی، بر ما برکت ده و ما را از شر آنچه مقدر کردی، محفوظ بدار که تویی که حکم می کنی و کسی بر تو حکم نمی کند و کسی را که تو سرپرست باشی، خوار نمی گردد و کسی را که تو با او دشمنی کنی، عزیز نمی شود. پروردگارا! تو مبارک و متعالی هستی!

بعد هفتاد مرتبه می گفت: از خدا پوزش می طلبم و از او توبه می خواهم. و پس از سلام تا جایی که خدا می خواست، مشغول تعقیب می شد.

نزدیک طلوع فجر که می شد، از جای حرکت می کرد و دو رکعت نماز فجر را می خواند. در رکعت اول حمد و «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و در دومی حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را می خواند. پس از طلوع فجر، اذان و اقامه می گفت و نماز صبح را دو رکعت می خواند. بعد از سلام مشغول تعقیب می شد، تا خورشید طلوع می کرد. بعد به سجده شکر می رفت تا خورشید برآید.

در تمام نمازهای واجب، در رکعت اول حمد و «انا انزلناه» را می خواند و در رکعت دوم، حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ»، جز در نماز صبح و ظهر و عصر روز جمعه که در آن روز، حمد و سوره جمعه و سوره منافقین را می خواند. در نماز عشای شب جمعه، در رکعت اول حمد و سوره جمعه را می خواند و در رکعت دوم حمد و سوره سبح. در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه، رکعت اول حمد و «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ» را می خواند و در رکعت دوم، حمد و «هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ» را قرائت می کرد.

در نماز مغرب و عشاء و نماز شب و شفع و وتر و نماز صبح، قرائت را بلند می خواند و در نماز ظهر و عصر کوتاه. در دو رکعت آخر تسبیح می خواند و سه مرتبه می گفت: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر.» نیز قنوت آن جناب در تمام نمازهایش چنین بود: «رب اغفر و ارحم و تجاوز عما تعلم انک انت الاعز الاجل الاکرم»، (یعنی خدایا! ببخش و رحم کن و از آنچه می دانی بگذر که تو اعز و اجل و اکرم هستی!)

هر وقت ده روز در شهری می ماند، روزه می گرفت. همین که شب می شد، اول نماز می خواند، سپس افطار می کرد. و در سفر نمازهای واجب خود را دو رکعتی می خواند، به جز نماز مغرب که آن را سه رکعت می خواند و نماز نافله و نماز شب، شفع و وتر و دو رکعت فجر را در سفر و غیر سفر ترک نمی کرد .

ولی نوافل نمازهای روزانه را در سفر نمی خواند. پس از هر نمازی که قصر می خواند، سی مرتبه می گفت: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» و می فرمود: این به جای بقیه نماز است. ندیدم که ایشان نماز ضحی را در سفر و غیر سفر بخواند. و در سفر روزه نمی گرفت. در دعا ابتدا صلوات بر محمّد و آلش می فرستاد و پیوسته این صلوات را در نماز و غیر نماز می فرستاد.

شب در رختخواب قرآن زیاد می خواند. وقتی به آیه ای می رسید که اسم بهشت یا جهنم در آن بود، گریه می کرد و از خدا بهشت را درخواست می کرد و از جهنم به او پناه می برد. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را در شب و روز و در تمام نمازهایش بلند می خواند. وقتی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را می خواند، با صدای آهسته ای می گفت: «اللَّه احد.» وقتی سوره تمام می شد، سه مرتبه می گفت: «کذلک اللَّه ربنا.» وقتی سوره جحد را می خواند، در دل می گفت: «یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ.» وقتی نماز می خواند می گفت: «ربی اللَّه و دینی الاسلام»، {پروردگار من الله و دینم اسلام است.} پس از خواندن سوره تین و زیتون می گفت: «بلی و انا علی ذلک من الشاهدین»، {بله و من بر این امر از گواهانم.} وقتی سوره «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ» را می خواند، پس از تمام شدن آن می گفت: «سبحانک اللهم بلی»، {خدایا تو منزهی، بلی.} در سوره جمعه می گفت: «قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ للذین اتقوا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» - . جمعه / 11[1] - ، {بگو: «آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است، و خدا بهترین روزی دهندگان است.»} وقتی سوره فاتحه را تمام می کرد، می گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.» بعد از خواندن سوره «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»، آهسته می گفت: «سبحان ربی الاعلی.» وقتی به آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» می رسید، آهسته می گفت: «لبیک اللهم لبیک.»

در هر شهری که وارد می شد، مردم گردش اجتماع می کردند و مطالب دینی و سؤالات مذهبی خود را از ایشان می پرسیدند و حضرت به آنها جواب می داد. بیشتر اوقات از پدرش و از آباء گرامی خود، علی بن ابی طالب و پیامبر اکرم صلوات الله علیهم برای آنها حدیث نقل می کرد. وقتی آن جناب را پیش مأمون آوردم، از حالش پرسید. من هر چه را که در طول سفر، در شب و روز و هنگام کوچ یا اقامت دیده بودم، برایش نقل کردم. گفت: صحیح است! پسر ابی ضحاک! این شخص بهترین فرد روی زمین است و از همه داناتر و عابدتر است. مبادا آنچه را که دیده ای به کسی اظهار کنی تا فضل و مقام او فقط از زبان من منتشر شود. در مورد تصمیمی که راجع به مقامی که به او می خواهم بدهم و او را بلند کنم و به او بد کنم، از خداوند کمک می خواهم! - . عیون اخبارالرضا 1 : 180 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ نَصْرٍ الرَّازِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ: قَالَ رَجُلٌ لِلرِّضَا علیه السلام وَ اللَّهِ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَشْرَفُ مِنْکَ أَباً فَقَالَ التَّقْوَی شَرَّفَتْهُمْ وَ طَاعَةُ اللَّهِ أَحْظَتْهُمْ فَقَالَ لَهُ آخَرُ أَنْتَ وَ اللَّهِ خَیْرُ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ لَا تَحْلِفْ یَا هَذَا خَیْرٌ مِنِّی مَنْ کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَطْوَعَ لَهُ وَ اللَّهِ مَا نُسِخَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن موسی بن نصر رازی می گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: مردی به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: به خدا قسم که روی زمین، کسی از نظر نژاد بهتر از شما نیست. فرمود: تقوا و پرهیزکاری آنها را به این مقام رسانده و اطاعت و بندگی، موجب مقام آنها شده. دیگری عرض کرد: به خدا تو از تمام مردم بهتری. فرمود: این قسم را نخور. بهتر از من کسی است که پرهیزکارتر از من باشد و بیشتر از خدا اطاعت کند. به خدا قسم که این آیه نسخ نشده: «وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» - . حجرات / 13 - ، {و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.} - . عیون اخبارالرضا 2 : 236 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنِ ابْنِ ذَکْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ الْعَبَّاسِ یَقُولُ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: حَلَفْتُ بِالْعِتْقِ وَ لَا أَحْلِفُ

ص: 95


1- 1. علی ما أنوی به من الرفع منه و الاشادة به خ ل، راجع عیون أخبار الرضا ج 2 ص 180- 183.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 236.

بِالْعِتْقِ إِلَّا أَعْتَقْتُ رَقَبَةً وَ أَعْتَقْتُ بَعْدَهَا جَمِیعَ مَا أَمْلِکُ إِنْ کَانَ یَرَی أَنَّهُ خَیْرٌ مِنْ هَذَا وَ أَوْمَأَ إِلَی عَبْدٍ أَسْوَدَ مِنْ غِلْمَانِهِ بِقَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنْ یَکُونَ لِی عَمَلٌ صَالِحٌ فَأَکُونَ أَفْضَلَ بِهِ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن ذکوان می گوید: از ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: قسم به آزادی بندگان خوردم و هر وقت چنین قسمی بخورم، یک بنده آزاد می کنم و بعد هر چه دارم آزاد می نمایم. اگر من خیال کنم که به واسطه خویشاوندی با پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم از این غلام سیاهم بهترم (اشتباه است)، مگر اینکه عمل صالحی داشته باشم که به واسطه عمل صالحم از او بهتر باشم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 237 -

**[ترجمه]

بیان

فی بعض النسخ و لا أحلف بالعتق فالجملة حالیة معترضة بین الحلف و المحلوف علیه و هو قوله إن کان یری أی إن کنت أری و هکذا قاله علیه السلام فغیره الراوی فرواه علی الغیبة لئلا یتوهم تعلق حکم الحلف بنفسه کما فی قوله تعالی أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ و حاصل المعنی أنه علیه السلام حلف بالعتق إن کان یعتقد أن فضله علی عبده الأسود بمحض قرابة الرسول صلی الله علیه و آله بدون انضمام الاعتقادات الحسنة و الأعمال الصالحة و ذلک لا ینافی کونها مع تلک الأمور سببا لأعلی درجات الشرف و معنی المعترضة و الحال أن دأبی و شأنی أنی إذا حلفت بالعتق و وقع الحنث أعتقت رقبة ثم أعتقت جمیع الرقاب التی فی ملکی تبرعا أو للحلف بالعتق و مرجوحیته أو المعنی أنی هکذا أنوی الحلف بالعتق.

و یحتمل أن یکون غرضه علیه السلام کراهة الحلف بالعتق و یکون المعنی أنی کلما حلفت بالعتق صادقا أیضا أعتق جمیع ممالیکی کفارة لذلک.

و علی التقادیر الغرض بیان غلظة هذا الیمین إظهارا لغایة الاعتناء بإثبات المحلوف علیه و لا یبعد أن یکون غرضه أنی کلما أحلف بالعتق تقیة لا أنوی الحلف بل أنوی تنجیز العتق فلذا أعتق رقبة.

و یحتمل أن یکون و أعتقت معطوفا علی قوله حلفت فیکون قسما ثانیا أو عتقا معلقا بالشرط المذکور فیکون ما قبله فقط معترضا.

و فی بعض النسخ ألا أحلف فیتضاعف انغلاق الخبر و إشکاله و یمکن أن یتکلف بأن المعنی أنی حلفت سابقا أو أحلف الآن أن لا أحلف بالعتق لأمر من الأمور إلا حلفا واحدا و هو قوله أعتقت رقبة فیکون الکلام متضمنا لحلفین

ص: 96


1- 1. المصدر ج 2 ص 237.

الأول ترک الحلف بالعتق مطلقا و الثانی الحلف بأنه إن کان یری أنه أفضل بالقرابة یعتق رقبة و یعتق بعدها جمیع ما یملک فیکون الغرض إبداء عذر لترک الحلف بالعتق بعد ذلک و بیان الاعتناء بشأن هذا الحلف و ابتداء الحلف الثانی قوله إلا أعتقت رقبة و علی التقادیر فی الخبر تقیة لذکر الحلف بالعتق الذی هو موافق للعامة فیه هذا غایة ما یمکن أن یتکلف فی حل هذا الخبر و الله یعلم و حججه علیه السلام معانی کلامهم.

**[ترجمه]در بعضی نسخه ها عبارت «و لا احلف بالعتق» دارد که با این حساب، جمله حالیه و معترضه بین قسم و محلوف علیه که عبارت «ان کان یری» باشد، شده و معنا این می شود که اگر من ببینم که ... و حضرت نیز این گونه فرموده اند و راوی آن را تغییر داده و به ضمیر غایب «یری» برگردانده است تا کسی توهم نکند که حکم حلف به خود حضرت تعلق دارد، مانند این آیه که «أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِین» - . نور / 7 - ، { پنجم این است که [شوهربگوید:] لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد.}

حاصل معنا اینکه حضرت سوگند به «عتق» خورده است. اگر معتقد باشد فضلش بر غلام سیاهش فقط به صرف خویشاوندی با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم باشد، بدون انضمام اعتقادات صحیح و اعمال صالح و این منافاتی ندارد که حضرت علیه السّلام با وجود اعتقادات صحیح و اعمال صالح، درجات بالای شرافت را احراز فرموده باشد. و معنای جمله معترض و حالیه مذکور این است که دأب و شأن من این است که وقتی سوگند به عتق بخورم و حنث قسم کنم، بنده ای آزاد کنم و بعد تمام بندگانم را که در ملک من هستند، از باب استحباب آزاد کنم یا از باب قسم به آزاد کردن و مرجوحیت آزاد کردن بقیه باشد، یا معنای کلام حضرت این است که من این گونه به آزاد کردن بنده قسم یاد می کنم.

و ممکن است مقصود حضرت این باشد که قسم خوردن برای آزاد کردن، مکروه است و معنا این باشد که وقتی من قسم راستی به آزاد کردن می خورم نیز به خاطر کفاره قسمم، تمام ممالیک خود را آزاد می کنم. و بنا بر هر یک از این تقدیرها، غرض بیان سنگینی این قسم و اظهار نهایت اعتنای حضرت به اثبات محلوف علیه است، و بعید نیست منظور این باشد که من هرگاه از روی تقیه قسم می خورم نیت قسم ندارم، بلکه تنجیز عتق را در نیت دارم، به همین سبب بنده ای را آزاد می کنم .

ممکن است عبارت «و اعتقت» عطف به عبارت «حلفت» باشد که قسم دومی باشد، یا منظور عتقی باشد که معلق بر آن شرط مذکور است و در نتیجه جمله ما قبل آن فقط معترضه می باشد.

در برخی نسخه ها عبارت «الّا احلف» دارد که در این صورت، مجمل بودن و مبهم بودن حدیث دو برابر می شود. و ممکن است با تکلف توجیه شود، به این نحو که معنی این است که من سابقا سوگند یاد کردم یا الآن سوگند می خورم که به خاطر امری از امور، تنها یک بار سوگند بر آزاد کردن بخورم که همان عبارت «اعتقت رقبه» باشد. در نتیجه کلام دارای دو قسم است: قسم اول ترک قسم خوردن به عتق به نحو مطلق است، و قسم دوم سوگند به اینکه نظر مبارک حضرت این بوده، از حیث قرابت به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم، افضل این است که یک بنده را آزاد کند و بعد از آن تمام عبید خود را آزاد کند که در نتیجه منظور، عذرتراشی برای ترک قسم به آزاد کردن بندگان و بیان اعتنا و اهمیت دادن به جایگاه این قسم باشد و ابتدای قسم دوم عبارت الّا اعتقت رقبه باشد، و بر همه تقدیرها در حدیث تقیه ای برای ذکر قسم به آزادی موجود است و آن موافقت با عامه در این امر است. این نهایت چیزی است که می توان برای رفع تکلف در این خبر بیان نمود و خدا و حجت های او علیهم السّلام معانی کلامشان را می دانند.

**[ترجمه]

«10»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الْحِمْیَرِیُّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ قَالَ: لَمَّا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام جَمَعْتُ مِنْ مَسَائِلِهِ مِمَّا سُئِلَ عَنْهُ وَ أَجَابَ عَنْهُ خَمْسَ عَشَرَةَ أَلْفَ مَسْأَلَةٍ(1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: یقطینی می گوید: وقتی مردم درباره حضرت رضا علیه السّلام اختلاف کردند من پانزده هزار مسأله از مسائلی را که از آن جناب سؤال شده بود و جواب داده بود، جمع آوری کردم. - . غیبت طوسی: 52 -

**[ترجمه]

«11»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِذَا أَکَلَ أُتِیَ بِصَحْفَةٍ فَتُوضَعُ قُرْبَ مَائِدَتِهِ فَیَعْمِدُ إِلَی أَطْیَبِ الطَّعَامِ مِمَّا یُؤْتَی بِهِ فَیَأْخُذُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ شَیْئاً فَیُوضَعُ فِی تِلْکَ الصَّحْفَةِ ثُمَّ یَأْمُرُ بِهَا لِلْمَسَاکِینِ ثُمَّ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَةَ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ثُمَّ یَقُولُ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَیْسَ کُلُّ إِنْسَانٍ یَقْدِرُ عَلَی عِتْقِ رَقَبَةٍ فَجَعَلَ لَهُمُ السَّبِیلَ إِلَی الْجَنَّةِ بِإِطْعَامِ الطَّعَامِ (2).

کا، [الکافی] العدة عن أحمد بن محمد عن أبیه عن معمر: مثله (3).

**[ترجمه]محاسن برقی: معمر بن خلاد می گوید: هر وقت برای حضرت رضا سفره می گستردند، قدحی نزدیک آن جناب می گذاشتند. ایشان از هر غذایی به قدری برمی داشت و در آن قدح می ریخت. بعد دستور می داد آن را به فقرا بدهند. بعد این آیه را می خواند: «فَلا اقتَحَمَ العَقَبَةَ» - . بلد / 11 - ، {و[لی] نخواست از گردنه [عاقبت نگری] بالا رَوَد!} سپس می فرمود: خداوند می داند که همه مردم قدرت بنده آزاد کردن ندارند. لذا با غذا دادن به فقرا، برای آنها راهی به بهشت گشوده است. - . محاسن: 392 -

در کافی نیز مثل این حدیث منقول است. - . کافی 4 : 52 -

**[ترجمه]

«12»

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الْغِفَارِیِّ قَالَ: کَانَ لِرَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَالُ لَهُ فُلَانٌ عَلَیَّ حَقٌّ فَتَقَاضَانِی وَ أَلَحَّ عَلَیَّ فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ صَلَّیْتُ الصُّبْحَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَوَجَّهْتُ نَحْوَ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ بِالْعُرَیْضِ فَلَمَّا قَرُبْتُ مِنْ بَابِهِ فَإِذَا هُوَ قَدْ طَلَعَ عَلَی حِمَارٍ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ وَ رِدَاءٌ فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ اسْتَحْیَیْتُ مِنْهُ فَلَمَّا لَحِقَنِی وَقَفَ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ کَانَ

ص: 97


1- 1. کتاب الغیبة للشیخ الطوسیّ ص 52.
2- 2. کتاب المحاسن ص 392.
3- 3. الکافی ج 4 ص 52.

شَهْرُ رَمَضَانَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِمَوْلَاکَ فُلَانٍ عَلَیَّ حَقٌّ وَ قَدْ وَ اللَّهِ شَهَرَنِی وَ أَنَا أَظُنُّ فِی نَفْسِی أَنَّهُ یَأْمُرُهُ بِالْکَفِّ عَنِّی وَ اللَّهِ مَا قُلْتُ لَهُ کَمْ لَهُ عَلَیَّ وَ لَا سَمَّیْتُ لَهُ شَیْئاً فَأَمَرَنِی بِالْجُلُوسِ إِلَی رُجُوعِهِ فَلَمْ أَزَلْ حَتَّی صَلَّیْتُ الْمَغْرِبَ وَ أَنَا صَائِمٌ فَضَاقَ صَدْرِی وَ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَرِفَ فَإِذَا هُوَ قَدْ طَلَعَ عَلَیَّ وَ حَوْلَهُ النَّاسُ وَ قَدْ قَعَدَ لَهُ السُّؤَّالُ وَ هُوَ یَتَصَدَّقُ عَلَیْهِمْ فَمَضَی فَدَخَلَ بَیْتَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَدَعَانِی فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَدَخَلْتُ مَعَهُ فَجَلَسَ وَ جَلَسْتُ مَعَهُ فَجَعَلْتُ أُحَدِّثُهُ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ وَ کَانَ أَمِیرَ الْمَدِینَةِ وَ کَانَ کَثِیراً مَا أُحَدِّثُهُ عَنْهُ فَلَمَّا فَرَغْتُ قَالَ مَا أَظُنُّکَ أَفْطَرْتَ بَعْدُ قُلْتُ لَا فَدَعَا لِی بِطَعَامٍ فَوُضِعَ بَیْنَ یَدَیَّ وَ أَمَرَ الْغُلَامَ أَنْ یَأْکُلَ مَعِی فَأَصَبْتُ وَ الْغُلَامَ مِنَ الطَّعَامِ فَلَمَّا فَرَغْنَا قَالَ ارْفَعِ الْوِسَادَةَ وَ خُذْ مَا تَحْتَهَا فَرَفَعْتُهَا فَإِذَا دَنَانِیرُ فَأَخَذْتُهَا وَ وَضَعْتُهَا فِی کُمِّی وَ أَمَرَ أَرْبَعَةً مِنْ عَبِیدِهِ أَنْ یَکُونُوا مَعِی حَتَّی یَبْلُغُوا بِی مَنْزِلِی فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ طَائِفَ ابْنِ الْمُسَیَّبِ یَدُورُ وَ أَکْرَهُ أَنْ یَلْقَانِی وَ مَعِی عَبِیدُکَ قَالَ أَصَبْتَ أَصَابَ اللَّهُ بِکَ الرَّشَادَ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَنْصَرِفُوا إِذَا رَدَدْتُهُمْ فَلَمَّا دَنَوْتُ مِنْ مَنْزِلِی وَ آنَسْتُ رَدَدْتُهُمْ وَ صِرْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ دَعَوْتُ السِّرَاجَ وَ نَظَرْتُ إِلَی الدَّنَانِیرِ فَإِذَا هِیَ ثَمَانِیَةٌ وَ أَرْبَعُونَ دِینَاراً وَ کَانَ حَقُّ الرَّجُلِ عَلَیَّ ثَمَانِیَةً وَ عِشْرِینَ دِینَاراً وَ کَانَ فِیهَا دِینَارٌ یَلُوحُ فَأَعْجَبَنِی حُسْنُهُ فَأَخَذْتُهُ وَ قَرَّبْتُهُ مِنَ السِّرَاجِ فَإِذَا عَلَیْهِ نَقْشٌ وَاضِحٌ حَقُّ الرَّجُلِ عَلَیْکَ ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ دِینَاراً وَ مَا بَقِیَ فَهُوَ لَکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ عَرَّفْتُ مَا لَهُ عَلَیَّ عَلَی التَّحْدِیدِ(1).

**[ترجمه]ارشاد: غفاری می گوید: مردی از آل ابی رافع، آزادشده پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم که فلان نامش بود، از من طلبکار بود و طلبش را از من مطالبه کرد و بسیار سخت گرفت. وقتی سخت گیری او را دیدم، نماز صبح را در مسجد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم خواندم. آنگاه خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. آن وقت امام در عریض بود. همین که به در خانه اش رسیدم، دیدم که آن جناب سوار الاغی است و می آمد و پیراهنی با ردایی بر تن داشت. همین که چشم من به آن جناب افتاد خجالت کشیدم. به من که رسید ایستاد و نگاهی به من کرد. من سلام دادم و ماه رمضان بود. عرض کردم: آقا، فدایت شوم! غلام شما فلانی از من طلبکار است و آبرویم را برده است. من با خود خیال می کردم دستور خواهد داد که فعلا از من دست بردارد. به خدا نگفتم چقدر طلب او است و نه چیزی در این مورد تعیین کردم. حضرت دستور داد بنشینم تا برگردد.

همان جا بودم تا نماز مغرب را خواندم و من در حال روزه بودم. دلم گرفت و تصمیم به بازگشت گرفتم. در همین موقع دیدم که امام علیه السّلام می آید و مردم اطرافش را گرفته اند و گداها سر راهش نشسته اند و امام به آنها کمک می کرد. بعد به خانه اش رفت. سپس خارج شد و مرا خواست. خدمتش رسیدم و با آن جناب وارد شدم. شروع کردم به صحبت کردن از پسر مسیب که فرماندار مدینه بود. خیلی وقت ها من از او با امام صحبت می کردم. حرفم که تمام شد فرمود: خیال نمی کنم که افطار کرده باشی. عرض کردم: نه. برایم غذا آوردند. ایشان غذا را جلوی من گذاشت و به غلام خود دستور داد با من غذا بخورد و من با غلام غذا خوردم.

غذا که تمام شد فرمود: بالش را بلند کن و هر چه زیر آن هست، برای خود بردار! بالش را که یک طرف کردم، دیدم زیر آن مقداری دینار طلا است. آنها را برداشتم و در جیب نهادم. به چهار نفر از غلامانش دستور داد که به همراه من بیایند تا به منزل برسم؛ عرض کردم: فدایت شوم! شبگرد امیر مدینه در حال گردش است، دلم نمی خواهد مرا با غلامان شما ببیند. فرمود: صحیح است، خدا تو را رهبری کند. بعد به غلامانش فرمود هر وقت که او گفت، برگردند.

نزدیک منزل خود که رسیدم و ترس از من زائل شد، آنها را برگرداندم. وارد منزل که شدم چراغ خواستم و نگاهی به پول ها کردم. در میان آنها یک دینار بود که می درخشید. از زیبایی آن خوشم آمد. آن را برداشتم و نزدیک چراغ بردم. دیدم به خطی روشن نوشته است: «حق آن مرد بر تو بیست و هشت دینار است و باقیمانده پول ها از آن تو است.» به خدا قسم من کاملا و به طور یقین نمی دانستم که مقدار قرض او را چقدر است! - . ارشاد: 288 -

**[ترجمه]

«13»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُوسَی بْنُ سَیَّارٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ أَشْرَفَ عَلَی حِیطَانِ طُوسَ وَ سَمِعْتُ وَاعِیَةً فَاتَّبَعْتُهَا فَإِذَا نَحْنُ بِجَنَازَةٍ فَلَمَّا بَصُرْتُ بِهَا رَأَیْتُ سَیِّدِی وَ قَدْ ثَنَی رِجْلَهُ عَنْ فَرَسِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ نَحْوَ الْجَنَازَةِ فَرَفَعَهَا ثُمَّ أَقْبَلَ یَلُوذُ بِهَا

کَمَا تَلُوذُ السَّخْلَةُ بِأُمِّهَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ وَ قَالَ یَا مُوسَی بْنَ سَیَّارٍ مَنْ شَیَّعَ جَنَازَةَ وَلِیٍّ مِنْ أَوْلِیَائِنَا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ لَا ذَنْبَ عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا وُضِعَ الرَّجُلُ عَلَی

ص: 98


1- 1. کتاب الإرشاد ص 288.

شَفِیرِ قَبْرِهِ رَأَیْتُ سَیِّدِی قَدْ أَقْبَلَ فَأَخْرَجَ النَّاسَ عَنِ الْجَنَازَةِ حَتَّی بَدَا لَهُ الْمَیِّتُ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ أَبْشِرْ بِالْجَنَّةِ فَلَا خَوْفَ عَلَیْکَ بَعْدَ هَذِهِ السَّاعَةِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَلْ تَعْرِفُ الرَّجُلَ فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا بُقْعَةٌ لَمْ تَطَأْهَا قَبْلَ یَوْمِکَ هَذَا فَقَالَ لِی یَا مُوسَی بْنَ سَیَّارٍ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّا مَعَاشِرَ الْأَئِمَّةِ تُعْرَضُ عَلَیْنَا أَعْمَالُ شِیعَتِنَا صَبَاحاً وَ مَسَاءً فَمَا کَانَ مِنَ التَّقْصِیرِ فِی أَعْمَالِهِمْ سَأَلْنَا اللَّهَ تَعَالَی الصَّفْحَ لِصَاحِبِهِ وَ مَا کَانَ مِنَ الْعُلُوِّ سَأَلْنَا اللَّهَ الشُّکْرَ لِصَاحِبِهِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: موسی بن سیار می گوید: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم و وارد کوچه های طوس شدیم. ناگاه سر و صدایی شنیدم و از پی آن صدا رفتم. دیدم جنازه ای است. همین که چشمم به جنازه افتاد، دیدم که حضرت رضا علیه السّلام پای از رکاب خارج کرد، پیاده شد، به طرف جنازه رفت و جنازه را بلند کرد! آن حضرت مثل بره ای که به مادرش بچسبد به آن جنازه چسبیده بود. بعد به من فرمود: ای موسی بن سیار! هر کس جنازه یکی از دوستان ما را تشییع کند، آنچنان گناهانش می ریزد که گویی تازه از مادر متولد شده و گناهی برایش نمی ماند. سپس همان طور رفت تا آن جنازه را کنار قبر گذاشتند. در این موقع امام علیه السّلام جلو رفت و مردم را از اطراف جنازه دور کرد تا میت را مشاهده کرد. پس دست روی سینه اش گذاشت و فرمود: ای فلانی پسر فلان کس! تو را به بهشت بشارت می دهم! پس از این ساعت دیگر ترسی بر تو نیست.

عرض کردم: فدایت شوم! آیا این مرد را می شناسی؟ به خدا قسم تا امروز به این سرزمین پا نگذاشته ای! فرمود: موسی! مگر نمی دانی اعمال شیعیان هر صبح و شام بر ما ائمه عرضه می شود؛ هر کوتاهی که داشته باشند از خدا درخواست می کنیم از آن چشم پوشی نماید و هر کار نیک که داشته باشند، از پروردگار تقاضا می کنیم پاداش آنها را بدهد. - . مناقب 4 : 341 -

**[ترجمه]

«14»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْجِلَاءُ وَ الشِّفَاءُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی الْیَقْطِینِیُّ: لَمَّا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام جَمَعْتُ مِنْ مَسَائِلِهِ مِمَّا سُئِلَ عَنْهُ وَ أَجَابَ فِیهِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ أَلْفَ مَسْأَلَةٍ وَ قَدْ رَوَی عَنْهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُصَنِّفِینَ مِنْهُمْ أَبُو بَکْرٍ الْخَطِیبُ فِی تَارِیخِهِ وَ الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ وَ السَّمْعَانِیُّ فِی رِسَالَتِهِ وَ ابْنُ الْمُعْتَزِّ فِی کِتَابِهِ وَ غَیْرُهُمْ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: یقطینی می گوید: وقتی مردم درباره حضرت رضا علیه السّلام اختلاف کردند، من هجده هزار مسأله از مسائلی که از آن جناب سؤال شده بود و جواب داده بود جمع کردم و جماعتی از مصنفین مثل ابوبکر خطیب در تاریخش، ثعلبی در تفسیرش، سمعانی در رساله اش و ابن معتز در کتابش و غیر اینها نیز از حضرت روایت نقل کرده اند. - . مناقب 4 : 350 -

**[ترجمه]

«15»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام عَنْ طَعْمِ الْخُبْزِ وَ الْمَاءِ فَقَالَ طَعْمُ الْمَاءِ طَعْمُ الْحَیَاةِ وَ طَعْمُ الْخُبْزِ طَعْمُ الْعَیْشِ (3)

یَاسِرٌ الْخَادِمُ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ کَأَنَّ قَفَصاً فِیهِ سَبْعَ عَشْرَةَ قَارُورَةً إِذْ وَقَعَ الْقَفَصُ فَتَکَسَّرَتِ الْقَوَارِیرُ فَقَالَ إِنْ صُدِقْتَ رُؤْیَاکَ یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلِکُ سَبْعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ یَمُوتُ فَخَرَجَ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِالْکُوفَةِ مَعَ أَبِی السَّرَایَا فَمَکَثَ سَبْعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ مَاتَ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: از حضرت رضا علیه السّلام راجع به مزه نان و آب پرسیدند: فرمود: آب مزه حیات می دهد و نان مزه عیش. - . مناقب 4 : 353 -

یاسر خادم می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: در خواب دیدم قفسی است که در آن هفده شیشه وجود دارد. ناگاه قفس افتاد و شیشه ها شکست. فرمود: اگر خوابت راست باشد، یکی از خانواده ما خروج خواهد کرد و هفده روز حکومت می کند، بعد خواهد مرد. محمّد بن ابراهیم در کوفه با ابو السرایا قیام کرد و هفده روز دوران حکومتش طول کشید، بعد از دنیا رفت. - . مناقب 4 : 352 -

**[ترجمه]

«16»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: دَخَلَ الرِّضَا علیه السلام الْحَمَّامَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ النَّاسِ دَلِّکْنِی فَجَعَلَ یُدَلِّکُهُ فَعَرَّفُوهُ فَجَعَلَ الرَّجُلُ یَسْتَعْذِرُ مِنْهُ وَ هُوَ یُطَیِّبُ قَلْبَهُ وَ یُدَلِّکُهُ.

ص: 99


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 341.
2- 2. المناقب ج 4 ص 350.
3- 3. المصدر ج 4 ص 353.
4- 4. نفس المصدر ج 4 ص 352. و رواه الکلینی فی الروضة ص 257.

وَ فِی الْمُحَاضِرَاتِ أَنَّهُ لَیْسَ فِی الْأَرْضِ سَبْعَةُ أَشْرَافٍ عِنْدَ الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ کُتِبَ عَنْهُمُ الْحَدِیثُ إِلَّا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام (1).

یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ النَّوْبَخْتِیُّ قَالَ: مَرَّ رَجُلٌ بِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَعْطِنِی عَلَی قَدْرِ مُرُوَّتِکَ قَالَ لَا یَسَعُنِی ذَلِکَ فَقَالَ عَلَی قَدْرِ مُرُوَّتِی قَالَ أَمَّا إِذاً فَنَعَمْ ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ أَعْطِهِ مِائَتَیْ دِینَارٍ وَ فَرَّقَ علیه السلام بِخُرَاسَانَ مَالَهُ کُلَّهُ فِی یَوْمِ عَرَفَةَ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ إِنَّ هَذَا لَمَغْرَمٌ فَقَالَ بَلْ هُوَ الْمَغْنَمُ لَا تَعُدَّنَّ مَغْرَماً مَا ابْتَعْتَ بِهِ أَجْراً وَ کَرَماً(2).

**[ترجمه]مناقب: حضرت رضا علیه السّلام وارد حمام شد. شخصی گفت: مرا دلاکی کن! حضرت شروع کرد به کیسه کشیدن. در این بین مرد، آن جناب را شناخت و بنای عذرخواهی کرد، ولی امام علیه السّلام در ضمن اینکه او را دلخوش می کرد، همچنان او را کیسه می کشید!

در محاضرات می نویسد: در روی زمین شخصی وجود ندارد که از هفت پشت پیش خاص و عام دارای شخصیت باشد و از آنها حدیث نقل کند، جز علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم. - . مناقب 4 : 362 -

یعقوب بن اسحاق نوبختی می گوید: مردی گذارش به حضرت رضا علیه السّلام افتاد. عرض کرد: آقا! به اندازه جوانمردی خود به من ببخش! حضرت فرمود: آنقدر برایم مقدور نیست. عرض کرد: پس به قدر جوانمردی من به من ببخش! فرمود: این کار اشکالی ندارد. و امر کرد: ای غلام! به این مرد دویست دینار بده!

دیگر اینکه حضرت رضا علیه السّلام در روزه عرفه، تمام اموال خود را در خراسان بین فقرا تقسیم کرد. فضل بن سهل عرض کرد: این کار موجب زیان است! فرمود: نه، موجب سود است. هرگز کاری که موجب اجر و پاداش شود، نباید زیان به حساب آوری. - . مناقب 4 : 360 -

**[ترجمه]

«17»

عم، [إعلام الوری] رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ: مَا رَأَیْتُ أَعْلَمَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ لَا رَآهُ عَالِمٌ إِلَّا شَهِدَ لَهُ بِمِثْلِ شَهَادَتِی وَ لَقَدْ جَمَعَ الْمَأْمُونُ فِی مَجَالِسَ لَهُ ذَوَاتِ عَدَدٍ عُلَمَاءَ الْأَدْیَانِ وَ فُقَهَاءَ الشَّرِیعَةِ وَ الْمُتَکَلِّمِینَ فَغَلَبَهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ حَتَّی مَا بَقِیَ أَحَدٌ مِنْهُمْ إِلَّا أَقَرَّ لَهُ بِالْفَضْلِ وَ أَقَرَّ عَلَی نَفْسِهِ بِالْقُصُورِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ کُنْتُ أَجْلِسُ فِی الرَّوْضَةِ وَ الْعُلَمَاءُ بِالْمَدِینَةِ مُتَوَافِرُونَ فَإِذَا أَعْیَا الْوَاحِدُ مِنْهُمْ عَنْ مَسْأَلَةٍ أَشَارُوا إِلَیَّ بِأَجْمَعِهِمْ وَ بَعَثُوا إِلَیَّ بِالْمَسَائِلِ فَأُجِیبُ عَنْهَا.

قَالَ أَبُو الصَّلْتِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام کَانَ یَقُولُ لِبَنِیهِ هَذَا أَخُوکُمْ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی عَالِمُ آلِ مُحَمَّدٍ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَدْیَانِکُمْ وَ احْفَظُوا مَا یَقُولُ لَکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام غَیْرَ مَرَّةٍ یَقُولُ لِی إِنَّ عَالِمَ آلِ مُحَمَّدٍ لَفِی صُلْبِکَ وَ لَیْتَنِی أَدْرَکْتُهُ فَإِنَّهُ سَمِیُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ.

ص: 100


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 362.
2- 2. کتاب المناقب ج 4 ص 360 و ص 361.

**[ترجمه]اعلام الوری: ابوالصلت هروی می گوید: من کسی را از حضرت رضا علیه السّلام داناتر ندیدم. هر دانشمندی خدمتش رسید همین سخن مرا گفت. مأمون در مجلسی دانشمندان بزرگ ادیان و فقها و متکلمین را جمع کرد. حضرت رضا علیه السّلام بر همه پیروز شد و کسی میان آنها باقی نماند که به مقام آن جناب اعتراف نکند و خود را در مقابلش کوچک نشمارد.

از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در حرم پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم می نشستم. دانشمندان مدینه اجتماع می کردند و هر کدام در مسأله ای فرو می ماندند، همگی به من اشاره می کردند و آنها را پیش من می فرستادند و من جواب آنها را می دادم.

ابا صلت گفت: محمّد بن اسحاق بن موسی بن جعفر علیهما السّلام برایم نقل کرد که حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به فرزندان خود می فرمود: این برادر شما علی بن موسی الرضا علیهما السّلام، عالم آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. در مسائل دینی به او مراجعه کنید و هر چه گفت، قبول نمایید. من از پدرم جعفر بن محمّد علیهما السّلام شنیدم که چندین مرتبه فرمود عالم آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم در صلب تو است، کاش او را درک می کردم. او هم نام امیرالمؤمنین علی علیه السّلام است. - . اعلام الوری: 328 -

**[ترجمه]

«18»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَلْخٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام فِی سَفَرِهِ إِلَی خُرَاسَانَ فَدَعَا یَوْماً بِمَائِدَةٍ لَهُ فَجَمَعَ عَلَیْهَا مَوَالِیَهُ مِنَ السُّودَانِ وَ غَیْرِهِمْ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَوْ عَزَلْتَ لِهَؤُلَاءِ مَائِدَةً فَقَالَ مَهْ إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَاحِدٌ وَ الْأُمَّ وَاحِدَةٌ وَ الْأَبَ وَاحِدٌ وَ الْجَزَاءَ بِالْأَعْمَالِ.

**[ترجمه]کافی: عبداللَّه بن صلت از مردی بلخی نقل کرد که گفت: من در سفر خراسان در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. روزی غذا خواست و تمام غلامان خود را از سیاه و غیر سیاه در سر سفره جمع کرد. عرض کردم: فدایت شوم! خوب است برای آنها سفره جداگانه می انداختند! فرمود: نه، خدای ما یکی است و مادر و پدرمان نیز یکی است و جزا و پاداش، به عمل اشخاص بستگی دارد. - . کافی 8 : 230 -

**[ترجمه]

«19»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَنْدَلٍ عَنْ یَاسِرٍ عَنِ الْیَسَعِ بْنِ حَمْزَةَ قَالَ: کُنْتُ أَنَا فِی مَجْلِسِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أُحَدِّثُهُ وَ قَدِ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ خَلْقٌ کَثِیرٌ یَسْأَلُونَهُ عَنِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ طُوَالٌ آدَمُ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ رَجُلٌ مِنْ مُحِبِّیکَ وَ مُحِبِّی آبَائِکَ وَ أَجْدَادِکَ علیهم السلام مَصْدَرِی مِنَ الْحَجِّ وَ قَدِ افْتَقَدْتُ نَفَقَتِی وَ مَا مَعِی مَا أَبْلُغُ بِهِ مَرْحَلَةً فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُنْهِضَنِی إِلَی بَلَدِی وَ لِلَّهِ عَلَیَّ نِعْمَةٌ فَإِذَا بَلَغْتُ بَلَدِی تَصَدَّقْتُ بِالَّذِی تُولِینِی عَنْکَ فَلَسْتُ مَوْضِعَ صَدَقَةٍ فَقَالَ لَهُ اجْلِسْ رَحِمَکَ اللَّهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ یُحَدِّثُهُمْ حَتَّی تَفَرَّقُوا وَ بَقِیَ هُوَ وَ سُلَیْمَانُ الْجَعْفَرِیُّ وَ خَیْثَمَةُ وَ أَنَا فَقَالَ أَ تَأْذَنُونَ لِی فِی الدُّخُولِ فَقَالَ لَهُ سُلَیْمَانُ قَدَّمَ اللَّهُ أَمْرَکَ فَقَامَ فَدَخَلَ الْحُجْرَةَ وَ بَقِیَ سَاعَةً ثُمَّ خَرَجَ وَ رَدَّ الْبَابَ وَ أَخْرَجَ یَدَهُ مِنْ أَعْلَی الْبَابِ وَ قَالَ أَیْنَ الْخُرَاسَانِیُّ فَقَالَ هَا أَنَا ذَا فَقَالَ خُذْ هَذِهِ الْمِائَتَیْ دِینَارٍ وَ اسْتَعِنْ بِهَا فِی مَئُونَتِکَ وَ نَفَقَتِکَ وَ تَبَرَّکْ بِهَا وَ لَا تَصَدَّقْ بِهَا عَنِّی وَ اخْرُجْ فَلَا أَرَاکَ وَ لَا تَرَانِی ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ سُلَیْمَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَقَدْ أَجْزَلْتَ وَ رَحِمْتَ فَلِمَا ذَا سَتَرْتَ وَجْهَکَ عَنْهُ فَقَالَ

مَخَافَةَ أَنْ أَرَی ذُلَّ السُّؤَالِ فِی وَجْهِهِ لِقَضَائِی حَاجَتَهُ أَ مَا سَمِعْتَ حَدِیثَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ تَعْدِلُ سَبْعِینَ حِجَّةً وَ الْمُذِیعُ بِالسَّیِّئَةِ مَخْذُولٌ وَ الْمُسْتَتِرُ بِهَا مَغْفُورٌ لَهُ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ الْأُوَلِ:

مَتَی آتِهِ یَوْماً لِأَطْلُبَ حَاجَةً***رَجَعْتُ إِلَی أَهْلِی وَ وَجْهِی بِمَائِهِ

(1).

ص: 101


1- 1. الکافی ج 4 ص 23 و 24.

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن الیسع: مثله (1).

**[ترجمه]کافی: یسع بن حمزه می گوید: در مجلس حضرت رضا علیه السّلام بودم و با هم صحبت می کردیم. عده زیادی نیز در خدمتش بودند که از مسائل حلال و حرام می پرسیدند. در این موقع مردی بلند قد و گندمگون وارد شد و عرض کرد: یابن رسول اللَّه! سلام علیکم، من مردی از دوستان و ارادتمندان شما خانواده هستم از مکه می آیم و پول خود را گم کردم و آن قدر که مرا به وطنم برساند ندارم. اگر صلاح بدانید به من کمک فرمایید تا به شهر خود برسم. من در آنجا دارای ثروت هستم و خدا مرا از نعمت خویش بهره مند کرده. وقتی به شهر خود رسیدم، آنچه به من عنایت کرده ای از طرف شما صدقه می دهم. من خود نمی توانم از صدقه استفاده کنم! فرمود: خدا رحمتت کند، بنشین! بعد شروع کرد به صحبت کردن با مردم، تا اینکه همه متفرق شدند و آن مرد با سلیمان جعفری و جثیمه و من باقی ماندیم. حضرت فرمود: اجازه می دهید من وارد اندرون شوم؟ سلیمان عرض کرد: خدا امر شما را جلو بیندازد. امام علیه السّلام وارد اطاق شد و ساعتی در آنجا بود. بعد درب را باز کرد و همان پشت درب ایستاد، دست خود را از بالای درب خارج نمود و فرمود: خراسانی کجا است؟ عرض کردم: من اینجا هستم. فرمود این دویست دینار را بگیر و از آن برای مخارج خویش استفاده کن و به آن تبرک بجو. نمی خواهد از طرف من صدقه بدهی. برو که مرا نبینی و من تو را نبینم.

سپس حضرت علیه السّلام بیرون آمد. سلیمان عرض کرد: خیلی به او لطف کردید و مورد شفقت خویش قرارش دادید. چرا صورت خود را از او پوشانیدی؟ فرمود: ترسیدم خواری سؤال را در چهره اش مشاهده کنم. کسی که کار بد را شیوع دهد خوار است و هر که پنهان نماید، خدایش او را می آمرزد. مگر نشنیده ای این شعر شاعر را؟

هر وقت روزی به نزد او می روم تا حاجتی بخواهم، به نزد اهل خود بر می گردم در حالی که صورتم پر آب(خجالت) است. - . کافی 4 : 23 -

مثل این روایت در مناقب ابن شهرآشوب نیز منقول است. - . مناقب 4 : 361 -

**[ترجمه]

«20»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَغْدَادِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ قَالَ: نَزَلَ بِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ضَیْفٌ وَ کَانَ جَالِساً عِنْدَهُ یُحَدِّثُهُ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ فَتَغَیَّرَ السِّرَاجُ فَمَدَّ الرَّجُلُ یَدَهُ لِیُصْلِحَهُ فَزَبَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ بَادَرَهُ بِنَفْسِهِ فَأَصْلَحَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّا قَوْمٌ لَا نَسْتَخْدِمُ أَضْیَافَنَا(2).

**[ترجمه]کافی: ابو عبداللَّه بغدادی از شخصی نقل کرد که گفت: مهمانی برای حضرت رضا علیه السّلام آمد. آن جناب با او نشسته بود و صحبت می کردند. شب بود و چراغ کم نور شد. مهمان دست دراز کرد تا درستش کند، ولی حضرت رضا علیه السّلام مانع شد و خود مشغول اصلاح چراغ گردید تا درست شد. آنگاه فرمود: ما خانواده ای هستیم که مهمان خود را به خدمت نمی گماریم. - . کافی 6 : 283 -

**[ترجمه]

«21»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: أَکَلَ الْغِلْمَانُ یَوْماً فَاکِهَةً فَلَمْ یَسْتَقْصُوا أَکْلَهَا وَ رَمَوْا بِهَا فَقَالَ لَهُمْ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمُ اسْتَغْنَیْتُمْ فَإِنَّ أُنَاساً لَمْ یَسْتَغْنُوا أَطْعِمُوهُ مَنْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ (3).

**[ترجمه]کافی: یاسر خادم می گوید: غلامان حضرت رضا علیه السّلام مشغول میوه خوردن بودند و نیم خورده میوه را می انداختند. حضرت رضا علیه السّلام به آنها فرمود: سبحان اللَّه! اگر شما بی نیاز هستید، گروهی هستند که به این میوه احتیاج دارند، بدهید به کسانی که احتیاج دارند. - . کافی 6 : 297 -

**[ترجمه]

«22»

کا، [الکافی] عَنْهُ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ وَ نَادِرٍ جَمِیعاً قَالا: قَالَ لَنَا أَبُو الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ قُمْتُ عَلَی رُءُوسِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَأْکُلُونَ فَلَا تَقُومُوا حَتَّی تَفْرُغُوا وَ لَرُبَّمَا دَعَا بَعْضَنَا فَیُقَالُ هُمْ یَأْکُلُونَ فَیَقُولُ دَعُوهُمْ حَتَّی یَفْرُغُوا.

وَ رُوِیَ عَنْ نَادِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِذَا أَکَلَ أَحَدُنَا لَا یَسْتَخْدِمُهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ طَعَامِهِ.

وَ رَوَی نَادِرٌ الْخَادِمُ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَضَعُ جَوْزِینَجَةً عَلَی الْأُخْرَی وَ یُنَاوِلُنِی (4).

**[ترجمه]کافی: یاسر خادم و نادر هر دو گفتند: حضرت رضا علیه السّلام به ما می فرمود که اگر من در موقعی که غذا می خورید بالای سر شما ایستادم، از جای حرکت نکنید تا غذایتان را بخورید. ایشان گاهی اوقات یکی از ما را صدا می زد. عرض می کردند: غذا می خورد! می فرمود: بگذارید غذایش تمام شود.

از نادر خادم روایت شده که حضرت رضا هر وقت یکی از ماها غذا می خورد، از او کاری نمی خواست تا غذایش تمام شود .

نادر خادم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام دو تا جوز قند را روی هم می گذاشت و به من می داد که بخورم. - . کافی 6 : 298 -

**[ترجمه]

«23»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرَّازِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ تَمْرٌ بَرْنِیٌّ وَ هُوَ مُجِدٌّ فِی أَکْلِهِ یَأْکُلُهُ بِشَهْوَةٍ فَقَالَ یَا سُلَیْمَانُ ادْنُ فَکُلْ قَالَ فَدَنَوْتُ فَأَکَلْتُ مَعَهُ

ص: 102


1- 1. مناقب ابن شهرآشوب ج 4 ص 361.
2- 2. الکافی ج 6 ص 283.
3- 3. الکافی ج 6 ص 297.
4- 4. المصدر ج 6 ص 298. و جوزینجة معرب جوزینة، و هی ما یعمل من السکر و الجوز، منه رحمه اللّه فی المرآة.

وَ أَنَا أَقُولُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَرَاکَ تَأْکُلُ هَذَا التَّمْرَ بِشَهْوَةٍ فَقَالَ نَعَمْ إِنِّی لَأُحِبُّهُ.

قَالَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبِی تَمْرِیّاً وَ أَنَا تَمْرِیٌّ وَ شِیعَتُنَا یُحِبُّونَ التَّمْرَ لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ طِینَتِنَا وَ أَعْدَاؤُنَا یَا سُلَیْمَانُ یُحِبُّونَ الْمُسْکِرَ لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ(1).

**[ترجمه]کافی: سلیمان جعفری گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. مقداری خرمای برنی جلوی آن جناب بود که با کمال اشتها مشغول خوردن بود. فرمود: سلیمان، بیا بخور! من جلو رفتم و خوردم. آنگاه عرض کردم: فدایت شوم! چنین می بینم که خیلی با علاقه از این خرما می خوری! فرمود: آری، خرما را دوست دارم. عرض کردم چرا؟ فرمود: زیرا پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم خرما دوست داشت. امیرالمؤمنین صلی اللَّه علیه و آله و سلم نیز به خرما علاقه داشت. امام حسن علیه السّلام و همچنین حضرت حسین علیه السّلام نیز همان طور بودند. حضرت زین العابدین علیه السّلام و حضرت باقر علیه السّلام هم به خرما علاقه داشتند. حضرت صادق علیه السّلام نیز چنین بود. پدرم موسی بن جعفر علیهما السّلام هم خرما دوست داشت. من هم به خرما علاقه دارم. شیعیان ما نیز خرما را دوست می دارند، چون آنها از سرشت ما آفریده شده اند، ولی دشمنان ما به شراب علاقه دارند، زیرا آنها را از شعله آتش آفریده اند. - . کافی 6 : 345 -

**[ترجمه]

«24»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَدِ اخْتَضَبَ بِالسَّوَادِ(2).

**[ترجمه]کافی: حسن بن جهم می گوید: خدمت ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیهما السّلام رسیدم و حضرت با رنگ سیاه خضاب کرده بود. - . کافی 6 : 480 -

**[ترجمه]

«25»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْکُوفِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْکِرْمَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام مَا تَقُولُ فِی الْمِسْکِ فَقَالَ إِنَّ أَبِی أَمَرَ فَعُمِلَ لَهُ مِسْکٌ فِی بَانٍ بِسَبْعِمِائَةِ دِرْهَمٍ فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ یُخْبِرُهُ أَنَّ النَّاسَ یَعِیبُونَ ذَلِکَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ یَا فَضْلُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ یُوسُفَ ص وَ هُوَ نَبِیٌّ کَانَ یَلْبَسُ الدِّیبَاجَ مُزَرَّداً بِالذَّهَبِ وَ یَجْلِسُ عَلَی کَرَاسِیِّ الذَّهَبِ فَلَمْ یَنْقُصْ ذَلِکَ مِنْ حِکْمَتِهِ شَیْئاً قَالَ ثُمَّ أَمَرَ فَعُمِلَتْ لَهُ غَالِیَةٌ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ (3).

**[ترجمه]کافی: محمّد بن ولید کرمانی می گوید: به حضرت جواد علیه السّلام عرض کردم: درباره مشک چه می فرمایید؟ فرمود: پدرم دستور داده بود که از مشک با برگ درخت بان (که درخت معطری است و از برگش برای بوی خوش استفاده می کنند)، مشکی به هفتصد درهم بسازند. فضل بن سهل برایش نوشت که مردم این کار را عیب می دانند. در جوابش نوشت: «مگر تو نمی دانی که یوسف با اینکه پیامبر بود، لباس دیبا که آمیخته با طلا بود می پوشید و روی صندلی طلا می نشست؟ این کار از مقام علم و دانش او را نکاست.» بعد دستور داد عطردانی به چهار هزار درهم برایش بسازند. - . کافی 6 : 516 -

**[ترجمه]

«26»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: أَمَرَنِی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَعَمِلْتُ لَهُ دُهْناً فِیهِ مِسْکٌ وَ عَنْبَرٌ فَأَمَرَنِی أَنْ أَکْتُبَ فِی قِرْطَاسٍ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ أُمَّ الْکِتَابِ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قَوَارِعَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ أَجْعَلَهُ بَیْنَ الْغِلَافِ وَ الْقَارُورَةِ فَفَعَلْتُ ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَتَغَلَّفَ بِهِ وَ أَنَا أَنْظُرُ إِلَیْهِ (4).

ص: 103


1- 1. الکافی ج 6 ص 345 و 346.
2- 2. الکافی ج 6 ص 480 و هو صدر حدیث.
3- 3. المصدر ج 6 ص 516 و 517.
4- 4. نفس المصدر ج 6 ص 516.

**[ترجمه]کافی: معمر بن خلاد می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به من دستور داد برایش روغنی تهیه کنم که در آن مشک و عنبر باشد. و به من فرمود که آیة الکرسی و سوره ام الکتاب و دو قل اعوذ و آیاتی که برای حفظ از شیطان خوب است، در کاغذی بنویسم و آن را بین شیشه و جعبه آن قرار دهم. این کار را کردم و بعد که خدمتش رسیدم، محاسن خود را عطرآگین می کرد و من تماشا می کردم. - . کافی 6 : 516 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی قوارع القرآن الآیات التی من قرأها أمن من شیاطین الإنس و الجن کأنها تقرع الشیطان.

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: «قوارع القرآن» آیاتی را گویند که هرکس بخواند، از شیاطین انس و جن ایمنی می یابد و گویی این آیات، شیاطین را می کوبد.

**[ترجمه]

«27»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: خَرَجَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَوَجَدْتُ مِنْهُ رَائِحَةَ التَّجْمِیرِ(1).

**[ترجمه]کافی: حسن بن جهم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام از منزل خارج شد، در حالی که بوی خوش بخور از آن جناب ساطع بود. - . کافی 6 : 518 -

**[ترجمه]

«28»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَدَّهِنُ بِالْخِیرِیِ (2).

**[ترجمه]کافی: حسن بن جهم می گوید: دیدم حضرت رضا علیه السّلام با خیری (یک نوع گل که نوعی از آن گل همیشه بهار است) سر و صورت خود را روغن می زد. - . کافی 6 : 522 -

**[ترجمه]

«29»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یُتَرِّبُ الْکِتَابَ (3).

**[ترجمه]کافی: از بزنطی نقل شده که می گفت: حضرت رضا علیه السّلام پس از اینکه نامه ای می نوشت، آن را خاک می زد تا خشک شود. - . کافی 2 : 673 -

**[ترجمه]

بیان

أی یذر علی مکتوبه بعد تمامه التراب و قیل کنایة عن التواضع فیه و قیل المعنی جعله علی الأرض عند تسلیمه إلی الحامل و لا یخفی بعدهما.

**[ترجمه]یعنی بعد از پایان نامه، بر روی مکتوبات خاک می پاشید، و گفته شده کنایه از تواضع در نامه نگاری بوده، و گفته شده که وقتی می خواست آن را به حامل نامه بدهد، آن را روی زمین می نهاد و بُعد این احتمال آشکار است.

**[ترجمه]

«30»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ بَیْنَ یَدَیْهِ إِبْرِیقٌ یُرِیدُ أَنْ یَتَهَیَّأَ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ فَدَنَوْتُ لِأَصُبَّ عَلَیْهِ فَأَبَی ذَلِکَ وَ قَالَ مَهْ یَا حَسَنُ فَقُلْتُ لَهُ لِمَ تَنْهَانِی أَنْ أَصُبَّ عَلَی یَدِکَ تَکْرَهُ أَنْ أُوجَرَ قَالَ تُؤْجَرُ أَنْتَ وَ أُوزَرُ أَنَا فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ فَقَالَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً وَ هَا أَنَا ذَا أَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ هِیَ الْعِبَادَةُ فَأَکْرَهُ أَنْ یَشْرَکَنِی فِیهَا أَحَدٌ(4).

**[ترجمه]کافی: وشاء می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم، در مقابلش آفتابه ای بود که می خواست وضو بگیرد. جلو رفتم تا آب بریزم. مانع شد و فرمود: صبر کن حسن! عرض کردم: آقا! چرا نمی گذاری آب روی دست شما بریزم؟ نمی خواهی به ثواب برسم؟ فرمود: تو اجر می بری، ولی من گناه. عرض کردم: برای چه؟ فرمود: مگر این آیه را نشنیده ای که خداوند می فرماید: «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» - . کهف / 110 - ، {پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.} اکنون من می خواهم وضو برای نماز بگیرم که خودش عبادتی است. نمی خواهم کسی را در عبادت خود شریک گردانم. - . کافی 3 : 69 -

**[ترجمه]

«31»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا مِنْ وَرَاءِ نَهَرِ بَلْخَ قَالَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَإِنْ أَجَبْتَنِی فِیهَا بِمَا عِنْدِی قُلْتُ بِإِمَامَتِکَ

ص: 104


1- 1. الکافی کتاب الزی و التجمل باب البخور ح 3، راجع ج 6 ص 518.
2- 2. المصدر ج 6 ص 522، و هو صدر حدیث.
3- 3. المصدر ج 2 ص 673.
4- 4. الکافی ج 3 ص 69.

فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ رَبِّکَ مَتَی کَانَ وَ کَیْفَ کَانَ وَ عَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ کَانَ اعْتِمَادُهُ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَیَّنَ الْأَیْنَ بِلَا أَیْنٍ وَ کَیَّفَ الْکَیْفَ بِلَا کَیْفٍ وَ کَانَ اعْتِمَادُهُ عَلَی قُدْرَتِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ الرَّجُلُ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِیّاً وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْقَیِّمُ بَعْدَهُ بِمَا أَقَامَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ الصَّادِقُونَ وَ أَنَّکَ الْخَلَفُ مِنْ بَعْدِهِمْ (1).

**[ترجمه]کافی: بزنطی می گوید: مردی از پشت نهر بلخ خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و گفت: من یک سؤال از شما می کنم؛ اگر جوابش را آن طور که من می دانم دادی، قائل به امامت شما می شوم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: هر چه مایلی سؤال کن! عرض کردم: بفرمایید خدا از کِی بوده و چگونه است و بر چه چیز تکیه دارد؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمود: خداوند جا و مکان را آفریده، بدون اینکه احتیاجی به جا و مکان داشته باشد، و چگونگی و کیفیت را او به وجود آورده، بدون اینکه خود کیفیتی داشته باشد. اعتماد او بر قدرت خویش است. آن مرد از جای حرکت کرد، پیشانی امام را بوسیده و گفت: اشهد ان لا اله الا اللَّه و أن محمّدا رسول اللَّه و گواهی می دهم که علی علیه السّلام جانشین پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و نگهبان آنچه پیامبر به یادگار گذاشت اوست و شما پیشوایان واقعی و جانشینان بعد از او هستید. - . کافی 1 : 88 -

**[ترجمه]

«32»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: ذَکَرْتُ لِلرِّضَا علیه السلام شَیْئاً فَقَالَ اصْبِرْ فَإِنِّی أَرْجُو أَنْ یَصْنَعَ اللَّهُ لَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا ادَّخَرَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا خَیْرٌ لَهُ مِمَّا عَجَّلَ لَهُ فِیهَا ثُمَّ صَغَّرَ الدُّنْیَا وَ قَالَ أَیُّ شَیْ ءٍ هِیَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ صَاحِبَ النِّعْمَةِ عَلَی خَطَرٍ إِنَّهُ یَجِبُ عَلَیْهِ حُقُوقُ اللَّهِ فِیهَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَکُونُ عَلَیَّ النِّعَمُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا أَزَالُ مِنْهَا عَلَی وَجَلٍ وَ حَرَّکَ یَدَهُ حَتَّی أَخْرُجَ مِنَ الْحُقُوقِ الَّتِی تَجِبُ لِلَّهِ عَلَیَّ فِیهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنْتَ فِی قَدْرِکَ تَخَافُ هَذَا قَالَ نَعَمْ فَأَحْمَدُ رَبِّی عَلَی مَا مَنَّ بِهِ عَلَیَ (2).

**[ترجمه]کافی: بزنطی می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام چیزی را عرض کردم. فرمود: صبر کن، من امیدوارم خداوند برای تو درست کند. آنگاه فرمود: آنچه خداوند در آخرت برای مؤمنین ذخیره کرده، بسیار بهتر است از آنچه در این دنیا به آنها می دهد. بعد دنیا را کوچک شمرده و فرمود: دنیا چیست؟! کسی که ثروتمند است، پیوسته خطر او را تهدید می کند، و حقوق خدا بر او واجب است. به خدا خداوند مرا نعمت هایی داده که پیوسته از جانب آنها بیمناکم، تا وقتی حقوقی را که خدا واجب کرده خارج کنم. عرض کردم: فدایت شوم! شما با این مقامی که دارید باز می ترسید؟ فرمود: آری، خدا را ستایش می کنم بر این نعمتی که به من ارزانی داشته است. - . کافی 3 : 502 -

**[ترجمه]

«33»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ لِبَعْضِ مَوَالِیهِ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ هُوَ یَدْعُو لَهُ یَا فُلَانُ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْکَ وَ مِنَّا ثُمَّ أَقَامَ حَتَّی إِذَا کَانَ یَوْمُ الْأَضْحَی فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنَّا وَ مِنْکَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قُلْتَ فِی الْفِطْرِ شَیْئاً وَ تَقُولُ فِی الْأَضْحَی غَیْرَهُ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ إِنِّی قُلْتُ لَهُ فِی الْفِطْرِ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْکَ وَ مِنَّا لِأَنَّهُ فَعَلَ مِثْلَ فِعْلِی وَ نَاسَبْتُ أَنَا وَ هُوَ فِی الْفِعْلِ وَ قُلْتُ لَهُ فِی الْأَضْحَی تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنَّا وَ مِنْکَ لِأَنَّا یُمْکِنُنَا أَنْ نُضَحِّیَ وَ لَا یُمْکِنُهُ أَنْ یُضَحِّیَ فَقَدْ فَعَلْنَا نَحْنُ غَیْرَ فِعْلِهِ (3).

ص: 105


1- 1. الکافی ج 1 ص 88.
2- 2. المصدر ج 3 ص 502.
3- 3. الکافی ج 4 ص 181.

**[ترجمه]کافی: محمّد بن فضل از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که برای یکی از غلامان خود در روز عید فطر دعا کرد و فرمود: فلانی! خدا از تو و از ما قبول فرماید. بعد باز در روز عید قربان به همان غلام فرمود: خداوند از ما و از تو قبول فرماید. عرض کردم: یا بن رسول اللَّه! در روز عید فطر سخنی فرمودی که در عید قربان آن را نفرمودی. فرمود: صحیح است، من در روز عید فطر به او گفتم: خدا از تو و از ما قبول فرماید، چون او کاری کرد شبیه کار من و ما هر دو در انجام کار با هم شبیه شدیم، ولی در عید قربان گفتم خدا قبول فرماید از ما و از تو چون برای ما ممکن است قربانی کردن، ولی برای او امکان این کار نیست، ما کاری غیر کار او را انجام دادیم. - . کافی 4 : 181 -

**[ترجمه]

«34»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام فِی بَعْضِ الْحَاجَةِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَنْصَرِفَ إِلَی مَنْزِلِی فَقَالَ لِیَ انْصَرِفْ مَعِی فَبِتْ عِنْدِیَ اللَّیْلَةَ فَانْطَلَقْتُ مَعَهُ فَدَخَلَ إِلَی دَارِهِ مَعَ الْمَغِیبِ فَنَظَرَ إِلَی غِلْمَانِهِ یَعْمَلُونَ بِالطِّینِ أَوَارِیَ الدَّوَابِّ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ وَ إِذَا مَعَهُمْ أَسْوَدُ لَیْسَ مِنْهُمْ فَقَالَ مَا هَذَا الرَّجُلُ مَعَکُمْ قَالُوا یُعَاوِنُنَا وَ نُعْطِیهِ شَیْئاً قَالَ قَاطَعْتُمُوهُ عَلَی أُجْرَتِهِ فَقَالُوا لَا هُوَ یَرْضَی مِنَّا بِمَا نُعْطِیهِ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِمْ یَضْرِبُهُمْ بِالسَّوْطِ وَ غَضِبَ لِذَلِکَ غَضَباً شَدِیداً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِمَ تُدْخِلُ عَلَی نَفْسِکَ فَقَالَ إِنِّی قَدْ نَهَیْتُهُمْ عَنْ مِثْلِ هَذَا غَیْرَ مَرَّةٍ أَنْ یَعْمَلَ مَعَهُمْ أَحَدٌ حَتَّی یُقَاطِعُوهُ أُجْرَتَهُ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مَا مِنْ أَحَدٍ یَعْمَلُ لَکَ شَیْئاً بِغَیْرِ مُقَاطَعَةٍ ثُمَّ زِدْتَهُ لِذَاکَ الشَّیْ ءِ ثَلَاثَةَ أَضْعَافٍ عَلَی أُجْرَتِهِ إِلَّا ظَنَّ أَنَّکَ قَدْ نَقَصْتَهُ أُجْرَتَهُ وَ إِذَا قَاطَعْتَهُ ثُمَّ أَعْطَیْتَهُ أُجْرَتَهُ حَمِدَکَ عَلَی الْوَفَاءِ فَإِنْ زِدْتَهُ حَبَّةً عَرَفَ ذَلِکَ لَکَ وَ رَأَی أَنَّکَ قَدْ زِدْتَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: سلیمان بن جعفر جعفری می گوید: برای کاری خدمت حضرت رضا علیه السّلام رفته بودم. تصمیم به بازگشت به منزل خود گرفتم. حضرت به من فرمود: بیا با من امشب را پیش ما باش. پس در خدمت ایشان به راه افتادم و حضرت با مغیب وارد منزل خود شد. چشمش به غلامان افتاد که برای چهارپایان آخور درست می کردند. در بین آنها غلام سیاهی را دید که از غلامان آن جناب نبود.

فرمود این مرد کیست که به شما کمک می کند؟ عرض کردند: کمک می کند و ما به او مبلغی خواهیم داد. فرمود: مزدش را معین کرده اید؟ عرض کردند: نه، هر چه ما بدهیم او راضی خواهد شد. امام علیه السّلام با شلاق غلامان را تنبیه کرد و بسیار خشمگین شد. عرض کردم: آقا، ناراحت نشوید! فرمود: من چند مرتبه آنها را از این کار نهی کرده ام که کسی را به کاری که وامی دارند، اجرتش را تعیین کنند. هر کسی که برای تو کاری انجام دهد، بدون اینکه با او طی کنی، اگر سه برابر هم به او بدهی خیال خواهد کرد که اجرتش را کم داده ای، اما اگر با او قطع نمایی، وقتی اجرتش را دادی از تو خوشحال خواهد شد که به گفته خود وفا کردی. اگر یک ذرّه هم زیادی بدهی، سپاس آن را خواهد داشت و متوجه است که اضافه به او داده ای. - . کافی 5 : 288 -

**[ترجمه]

توضیح

قال الجوهری و مما یضعه الناس فی غیر موضعه قولهم للمعلف آری و إنما الآری محبس الدابة و قد تسمی الأخیة أیضا آریا و هو حبل تشد به الدابة فی محبسها و الجمع الأواری یخفف و یشدد.

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ لِعَلِیِّ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ النَّجَاشِیِّ الْأَسَدِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام أَنْتَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ عَلَی الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ.

ص: 106


1- 1. الکافی ج 5 ص 288.

**[ترجمه]جوهری می گوید: از جمله عبارات غلط بین مردم آن است که به آخور چارپایان «ارّی» می گویند. ارّی فقط محل بستن دابه است و «اخیة» را اریّ هم نام می کنند و آن ریسمانی است که با آن چارپا را در آخورش می بندند و جمع آن «اواریّ» به تشدید و تخفیف یاء است.

در کتاب امامت و تبصره ابن بابویه، از عباس بن نجاشی اسدی نقل می کند که به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آیا شما امام هستید؟ فرمود: آری، به خدا قسم بر انس و جن .

**[ترجمه]

باب 8 ما أنشد علیه السلام من الشعر فی الحکم

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی عَبَّادٍ عَنْ عَمِّهِ قَالَ: سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَوْماً یُنْشِدُ شِعْراً وَ قَلِیلًا مَا کَانَ یُنْشِدُ شِعْراً:

کُلُّنَا نَأْمُلُ مَدّاً فِی الْأَجَلِ***وَ الْمَنَایَا هُنَّ آفَاتُ الْأَمَلِ

لَا تَغُرَّنْکَ أَبَاطِیلُ الْمُنَی***وَ الْزَمِ الْقَصْدَ وَ دَعْ عَنْکَ الْعِلَلَ

إِنَّمَا الدُّنْیَا کَظِلٍّ زَائِلٍ***حَلَّ فِیهِ رَاکِبٌ ثُمَّ رَحَلَ

فَقُلْتُ لِمَنْ هَذَا أَعَزَّ اللَّهُ الْأَمِیرَ فَقَالَ لِعِرَاقِیٍّ لَکُمْ قُلْتُ أَنْشَدَنِیهِ أَبُو الْعَتَاهِیَةِ لِنَفْسِهِ فَقَالَ هَاتِ اسْمَهُ وَ دَعْ عَنْکَ هَذَا إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ (1) وَ لَعَلَّ الرَّجُلَ یَکْرَهُ هَذَا(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن یحیی بن ابی عباد از عموی خود نقل کرد که گفت: روزی از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که این اشعار را می خواند، با اینکه آن جناب کم شعر می خواند:

همه ما درازی اجل و عمر را آرزو داریم و مرگ ها آفت عمل است

اباطیل آرزو تو را نفریبد و ملتزم به نیت خود باش و عذرها را از خود جدا کن!

همانا دنیا مانند سایه ای است که از بین می رود که سواری در آن می آید و سپس کوچ می کند

عرض کردم: آقا این اشعار از کیست؟ فرمود: متعلق به شخصی از عراق شما است. عرض کردم: ابو العتاهیه این شعر را برای ما خواند و گفت: از من است. فرمود: اسم او را بگو، از ذکر این لقب های ناپسند پرهیز کن. خداوند می فرماید: «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ» - . حجرات / 11 - ، {و به همدیگر لقب های زشت مدهید.} شاید آن مرد از این لقب (ابو العتاهیه یعنی احمق) خوشش نیاید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 177 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ ابْنُ عِصَامٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُؤَدِّبُ وَ الْوَرَّاقُ وَ الدَّقَّاقُ جَمِیعاً عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ الْجَوَّانِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ اسْمَهُ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ الْمَأْمُونَ قَالَ هَلْ رَوَیْتَ مِنَ الشِّعْرِ شَیْئاً فَقَالَ قَدْ رَوَیْتُ مِنْهُ الْکَثِیرَ فَقَالَ أَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی الْحِلْمِ فَقَالَ علیه السلام:

إِذَا کَانَ دُونِی مَنْ بُلِیتُ بِجَهْلِهِ***أَبَیْتُ لِنَفْسِی أَنْ تُقَابِلَ بِالْجَهْلِ

وَ إِنْ کَانَ مِثْلِی فِی مَحَلِّی مِنَ النُّهَی***أَخَذْتُ بِحِلْمِی کَیْ أُجَلَّ عَنِ الْمِثْلِ

ص: 107


1- 1. الحجرات: 11، و مراده علیه السلام أن سم الرجل و لا تکنه بأبی العتاهیة فان العتاهیة، ضلال الناس من التجنن و الدهش، و یقال أیضا للرجل الاحمق فتکنیته بذلک من تنابز الألقاب، و قد نهی اللّه عنه. قال الفیروزآبادی: و أبو العتاهیة ککراهیة لقب أبی إسحاق إسماعیل بن[ أبی] القاسم بن سوید، لا کنیته.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 177 178.

وَ إِنْ کُنْتُ أَدْنَی مِنْهُ فِی الْفَضْلِ وَ الْحِجَی***عَرَفْتُ لَهُ حَقَّ التَّقَدُّمِ وَ الْفَضْلِ

قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ بَعْضُ فِتْیَانِنَا قَالَ فَأَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی السُّکُوتِ عَنِ الْجَاهِلِ وَ تَرْکِ عِتَابِ الصَّدِیقِ فَقَالَ علیه السلام

إِنِّی لَیَهْجُرُنِی الصَّدِیقُ تَجَنُّباً***فَأُرِیهِ أَنَّ لِهَجْرِهِ أَسْبَاباً

وَ أَرَاهُ إِنْ عَاتَبْتُهُ أَغْرَیْتُهُ***فَأَرَی لَهُ تَرْکَ الْعِتَابِ عِتَاباً

وَ إِذَا بُلِیتُ بِجَاهِلٍ مُتَحَکِّمٍ***یَجِدُ الْمُحَالَ مِنَ الْأُمُورِ صَوَاباً

أَوْلَیْتُهُ مِنِّی السُّکُوتَ وَ رُبَّمَا***کَانَ السُّکُوتُ عَنِ الْجَوَابِ جَوَاباً

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ علیه السلام بَعْضُ فِتْیَانِنَا قَالَ فَأَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی اسْتِجْلَابِ الْعَدُوِّ حَتَّی یَکُونَ صَدِیقاً فَقَالَ علیه السلام:

وَ ذِی غِلَّةٍ سَالَمْتُهُ فَقَهَرْتُهُ***فَأَوْقَرْتُهُ مِنِّی لِعَفْوِ التَّجَمُّلِ

وَ مَنْ لَا یُدَافِعْ سَیِّئَاتِ عَدُوِّهِ***بِإِحْسَانِهِ لَمْ یَأْخُذِ الطَّوْلَ مِنْ عَلِ

وَ لَمْ أَرَ فِی الْأَشْیَاءِ أَسْرَعَ مَهْلَکاً***لِغِمْرٍ قَدِیمٍ مِنْ وِدَادٍ مُعَجَّلٍ

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ بَعْضُ فِتْیَانِنَا فَقَالَ فَأَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی کِتْمَانِ السِّرِّ فَقَالَ علیه السلام:

وَ إِنِّی لَأَنْسَی السِّرَّ کَیْلَا أُذِیعَهُ***فَیَا مَنْ رَأَی سِرّاً یُصَانُ بِأَنْ یُنْسَی

مَخَافَةَ أَنْ یَجْرِیَ بِبَالِی ذِکْرُهُ***فَیَنْبِذَهُ قَلْبِی إِلَی مُلْتَوَی حَشًا

فَیُوشِکُ مَنْ لَمْ یُفْشِ سِرّاً وَ جَالَ فِی***خَوَاطِرِهِ أَنْ لَا یُطِیقَ لَهُ حَبْساً

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ إِذَا أَمَرْتَ أَنْ تترب [یُتَرَّبَ] الْکِتَابُ کَیْفَ تَقُولُ قَالَ تَرِّبْ قَالَ فَمِنَ السَّحَا قَالَ سَحِّ قَالَ فَمِنَ الطِّینِ قَالَ طَیِّنْ فَقَالَ یَا غُلَامُ تَرِّبْ هَذَا الْکِتَابَ وَ سَحِّهِ وَ طَیِّنْهُ وَ امْضِ بِهِ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ وَ خُذْ لِأَبِی الْحَسَنِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ (1).

**[ترجمه]عیون: موسی بن محمّد محاربی از مردی که نامش را برد، از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که مأمون به آن جناب عرض کرد: آیا شعر هم از حفظ داری؟ فرمود: خیلی زیاد! عرض کرد بهترین شعری که درباره حلم و شکیبایی می دانی برایم بخوان. حضرت این اشعار را خواند: وقتی کسی که من به جهل او مبتلایم از من پست تر است، از نفس خود ابا کردم که با جهل دست و پنجه نرم کند

و وقتی مانند من در جایگاهی برابر از نظر عقلی با من باشد، به حلمم چنگ می زنم تا از مثل خودم برتری یابم

و اگر من در فضیلت و خرد از او پایین تر باشم، برای او حق تقدم و فضل می شناسم

مأمون گفت: چقدر شعر زیبایی است! چه کسی این شعر را سروده؟ فرمود: یکی از جوانان ما. عرض کرد: بهترین شعری که درباره سکوت از کار نادان و سرزنش نکردن دوست می دانی برایم بخوان! حضرت این اشعار را خواند:

من وقتی دوستم از من اجتناب و دوری می ورزد، به او نشان می دهم که دوری از او اسباب و علت هایی دارد

و به او نشان می دهم که اگر او را مورد عتاب قرار دهم، او را تحریک کرده ام و ترک عتاب را برای او عتابی می دانم

و وقتی به شخص جاهل و زورگویی مبتلا می شوم که امور محال را صواب می بیند، از خود در برابر او پیمان سکوت می گیرم و چه بسا سکوت از جواب، خود جواب باشد!

مأمون گفت: چقدر شعر زیبایی است! چه کسی سروده؟ فرمود: یکی از جوانان ما. عرض کرد: بهترین شعری که درباره برگرداندن دشمن، به طوری که دوست انسان شود برایم بخوان! فرمود:

بسا شده است که با شخص شرور و نیرنگ بازی از راه صلح و دوستی در آمده و بر وی غالب شده ام، و او را زیر بار عفو و بخشش برده و گرانبار کرده ام

و هر کس اعمال زشت دشمن خویش را با عفو و احسان و نیکی از خود دفع نکند، او انعام و بخشش یا بردباری را از مقام بالاتری فرانگرفته و نیاموخته است

و من برای برطرف کردن ماجرای بگو مگو و کشمکش و اختلاف میان دو تن، راهی سریع تر و نتیجه بخش تر از مودت و مهربانی با شتاب ندیده ام مأمون گفت: چقدر عالی بود، گوینده شعر کیست؟ فرمود: یکی از جوانان ما! عرض کرد: بهترین شعری که درباره پنهان داشتن سرّ می دانی بخوان! فرمود:

مرا رسم این است که سرّ دیگری را فراموش کنم تا مبادا شایع گردد، پس اگر از کسی سرّی داری، آن را به فراموشی بسپار، (نتیجتا) آن (سرّ) محفوظ خواهد ماند

این به فراموشی سپردن از آن جهت است که مبادا آن سرّ به یاد من آید و دلم آن را بر اطراف خود افکند

و خیلی قریب و شدنی است که شخصی سرّی را فاش ننموده و در خاطره و ذهنش مرتّب می گذرد و او را بی طاقت می کند و نمی تواند آن را بپوشاند، و بی اختیار آن را فاش می سازد

مأمون عرض کرد: وقتی بخواهی نامه را خشک کنی چه می گویی؟ فرمود: می گویم با خاک خشک کن! عرض کرد: برای پیچیدن نامه چه می فرمایی؟ فرمود: می گویم آن را بپیچ و داخل پاکت کن! عرض کرد: برای مهر زدن چه می فرمایی؟ فرمود: می گویم با گل آن را مهر کن! مأمون رو به غلام کرد و گفت: این نامه را بپیچ و داخل پاکت کن و بر آن مهر بزن و پیش فضل بن سهل ببر و برای حضرت رضا علیه السّلام سیصد هزار درهم بگیر! - . عیون اخبارالرضا 2 : 174 -

**[ترجمه]

بیان

الغل بالکسر الحقد و الضغن و یقال أتیته من عل أی من موضع عال و الغمر بالکسر الحقد و الغل قوله علیه السلام فیا من رأی کلام علی التعجب

ص: 108


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 174 و 175.

أی من رأی سرا یکون صیانته بنسیانه و الحال أن النسیان ظاهرا ینافی الصیانة و قوله مخافة متعلق بالمصرع الأولی قوله إلی ملتوی حشا أی من یکون لوی و زحیر فی أحشائه و فی بعض النسخ حسا بکسر الحاء المهملة و تشدید السین المهملة و هو وجع یأخذ النفساء بعد الولادة و علی التقدیرین کنایة عن عدم الصبر علی ضبط السر و منازعة النفس إلی إفشائه.

و قال الجوهری سحاة کل شی ء قشره و سحاء الکتاب مکسور ممدود و سحوت القرطاس و سحیته أسحاه إذا قشرته و سحوت الکتاب و سحیته إذا شددته بالسحاء.

و قال الصدوق رحمه الله بعد إیراد هذا الخبر کان سبیل ما یقبله الرضا علیه السلام عن المأمون سبیل ما کان یقبله النبی صلی الله علیه و آله من الملوک و سبیل ما کان یقبله الحسن بن علی علیهما السلام من معاویة و سبیل ما کان یقبله الأئمة علیهم السلام من آبائه من الخلفاء و من کانت الدنیا کله له فغلب علیها ثم أعطی بعضها فجائز له أن یأخذه.

**[ترجمه]«غل» به کسر غین، حقد و کینه را گویند. و عبارت «اتیته من عل» یعنی از موضع بلندی آمدم، و «غمر» به کسر غین، کینه و دشمنی را گویند. و عبارت «فیا من رأی» کلامی بر پایه تعجب است، یعنی چه کسی دیده حفظ رازی با فراموش کردن آن باشد، حال اینکه نسیان ظاهرا با صیانت منافات دارد. و عبارت «مخافة» متعلق به مصرع نخست است و عبارت «الی ملتوی حشا» یعنی کسی که در امعاء و احشایش درد و بیماری منجر به خونریزی دارد، و در بعضی نسخ «حسّا» دارد به کسر حاء و تشدید سین که عبارت است از دردی که بعد از زاییدن، زن نفساء (تازه زاییده) را فرا می گیرد و بر هر دو تقدیر کنایه از عدم صبر بر رازداری و جنگ با نفس برای افشای راز است .

جوهری می گوید: «سحاة» در هر چیزی پوست آن را گویند و «سحاء الکتاب» به کسر سین و با الف ممدوده است. و عبارت «سحوت القرطاس» یا سحیته و اسحاه، یعنی کتاب را جلد کردم و «سحوت الکتاب و سحیته» یعنی کتاب را با جلد محکمش نمودم.

شیخ صدوق بعد از ذکر این خبر می نویسد: اینکه حضرت رضا علیه السّلام پیشکش مأمون را می پذیرد، شبیه پذیرفتن پیشکشی های پادشاهان توسط پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم و مانند پذیرفتن امام حسن علیه السّلام است از معاویه و مانند قبول کردن سایر اجداد آن جناب است از خلفای زمان خود. کسی که تمام دنیا متعلق به او باشد وآن را از دستش بگیرند، اگر مقداری را دادند، جایز است که آن مقدار را بگیرد.

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ وَ جَمَاعَةٍ قَالُوا: دَخَلْنَا عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَعْضُنَا جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ مَا لِی أَرَاکَ مُتَغَیِّرَ الْوَجْهِ فَقَالَ علیه السلام إِنِّی بَقِیتُ لَیْلَتِی سَاهِراً مُفَکِّراً فِی قَوْلِ مَرْوَانَ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ-(1)

ص: 109


1- 1. روی الأغانی عن محمّد بن یحیی بن أبی مرة التغلبی قال: مررت بجعفر بن عثمان الطائی یوما و هو علی باب منزله، فسلمت علیه فقال لی: مرحبا یا أخا تغلب اجلس فجلست فقال لی: أ ما تعجب من ابن أبی حفصة- لعنة اللّه- حیث یقول: أنی یکون و لیس ذاک بکائن***لبنی البنات وراثة الاعمام فقلت: بلی و اللّه انی لا تعجب منه و أکثر اللعن علیه، فهل قلت فی ذلک شیئا؟ فقال: نعم قلت: لم لا یکون و ان ذاک لکائن***لبنی البنات وراثة الاعمام للبنت نصف کامل من ماله***و العم متروک بغیر سهام ما للطلیق و للتراث و انما***صلی الطلیق مخافة الصمصام فراجع.

أَنَّی یَکُونُ وَ لَیْسَ ذَاکَ بِکَائِنٍ***لِبَنِی الْبَنَاتِ وِرَاثَةُ الْأَعْمَامِ

ثُمَّ نِمْتُ فَإِذَا أَنَا بِقَائِلٍ قَدْ أَخَذَ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَّی یَکُونُ وَ لَیْسَ ذَاکَ بِکَائِنٍ***لِلْمُشْرِکِینَ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ

لِبَنِی الْبَنَاتِ نَصِیبُهُمْ مِنْ جَدِّهِمْ***وَ الْعَمُّ مَتْرُوکٌ بِغَیْرِ سِهَامٍ

مَا لِلطَّلِیقِ وَ لِلتُّرَاثِ وَ إِنَّمَا***سَجَدَ الطَّلِیقُ مَخَافَةَ الصَّمْصَامِ

قَدْ کَانَ أَخْبَرَکَ الْقُرْآنُ بِفَضْلِهِ***فَمَضَی الْقَضَاءُ بِهِ مِنَ الْحُکَّامِ

إِنَّ ابْنَ فَاطِمَةَ الْمُنَوَّهَ بِاسْمِهِ***حَازَ الْوِرَاثَةَ عَنْ بَنِی الْأَعْمَامِ

وَ بَقِیَ ابْنُ نَثْلَةَ وَاقِفاً مُتَرَدِّداً***یَرْثِی وَ یُسْعِدُهُ ذَوُو الْأَرْحَامِ

(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: معمر بن خلاد با چند نفر گفتند: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدیم. یکی از ما عرض کرد: آقا! چرا رنگ چهرتان تغییر کرده؟ فرمود: دیشب پیوسته بیدار بودم و درباره این شعر مروان بن ابی حفصه فکر می کردم:

از کجا می شود و این شدنی نخواهد بود که دخترزاده ها ارث به جای عموها ببرند؟

بعد خوابم برد در خواب شنیدم شخصی چارچوب در را گرفته بود، این شعر را خواند:

از چه رو و برای چه - و این شدنی نخواهد بود - که مشرکین پرچمداران اسلام باشند

دخترزادگان نصیب ارث خود را از جدّشان می برند، در حالی که عمو بدون سهم الارث کنار می رود

آنکه در لشکر کفر بوده و اسیر مسلمین شده و با فدیه آزاد گشته،

چگونه ارث نبوّت برد؟ چه بسا آزاده شده که از ترس شمشیر اظهار اسلام کرده

و قرآن از پیش، تو را به فضل و مقام آنکه ارث بر بود (به آیه مباهله و آیه تطهیر و آیه خاتم بخشی و...) خبر داده است و آنچه از احکام درباره او بود، گفته است آن فردی که فرزند فاطمه (بنت اسد)، که مشهور و زبانزد همگان است؛ او ارث نبوّت را می برد از عموزاده ها

امّا فرزند نتیله (بنت جناب، مادر عبّاس بن مطّلب) متحیّر کناری می ایستد و می گرید و خویشانش با وی همدمی می کنند - . عیون اخبارالرضا 2 : 175 -

**[ترجمه]

بیان

المراد بالطلیق العباس حیث أسر یوم بدر فأطلق بالفداء و الصمصام السیف الصارم الذی لا ینثنی و الضمیر فی قوله بفضله راجع إلی أمیر المؤمنین علیه السلام بمعونة المقام و قرینة ما سیذکر بعده إذ هو المراد بابن فاطمة و المراد بابن نثلة العباس فإن اسم أمه کانت نثلة و قد مر بیان حالها فی باب أحوال العباس و المراد بقضاء الحکام ما قضی به أبو بکر بینهما کما هو المشهور و قد مضی منازعة أخری أیضا بین الصادق علیه السلام و بین داود بن علی العباسی و أنه قضی هشام للصادق علیه السلام.

**[ترجمه]منظور از «طلیق» عباس است که جنگ بدر اسیر شد و با فدیه آزاد گردید. و «صمصام» به شمشیر برانی گویند که کج نمی شود، و ضمیر در عبارت «بفضله»، به قرینه مقام و قرینه ای که خواهد آمد، به امیرالمؤمنین علیه السّلام راجع است، زیرا منظور از ابن فاطمه، حضرت امیر علیه السّلام و مراد از ابن نثله، عباس است که نام مادرش نثله بود و احوال او در بیان احوالات عباس گذشت. و منظور از قضای حکام، قضاوت ابوبکر بین آن دو است که مشهور است، و منازعه دیگری که بین حضرت صادق و داود بن علی عباسی نیز در گرفت و هشام به نفع حضرت صادق علیه السّلام حکم کرد.

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ:

إِنَّکَ فِی دَارٍ لَهَا مُدَّةٌ***یُقْبَلُ فِیهَا عَمَلُ الْعَامِلِ

أَ لَا تَرَی الْمَوْتَ مُحِیطاً بِهَا***یَکْذِبُ فِیهَا أَمَلُ الْآمِلِ

تُعَجِّلُ الذَّنْبَ لِمَا تَشْتَهِی***وَ تَأْمُلُ التَّوْبَةَ فِی قَابِلٍ

وَ الْمَوْتُ یَأْتِی أَهْلَهُ بَغْتَةً***مَا ذَاکَ فِعْلَ الْحَازِمِ الْعَاقِلِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ریان بن صلت می گوید حضرت رضا این شعر را می خواند و آن را به عبدالمطلب نسبت می داد:

تو اکنون در خانه و سرایی هستی که مدّت ماندنت محدود است و در همین مدّت کوتاه، عمل هر عاملی مورد قبول است

آیا نمی بینی که مرگ از هر سو این سرا را فرا گرفته، و آرزوها را مرتّب بر باد فنا می دهد؟!

و در این مدّت کم و کوتاه سراسر می کوشی و شتاب داری که امیال نفسانی و شهوات خود را سیر کنی، و توبه و بازگشت به سوی حق را به عقب انداخته و وعده می دهی

با اینکه مرگ بدون خبر و ناگهان فرا می رسد! اکنون ببین شخص با فکر و اندیشه چه باید کند - . عیون اخبارالرضا 2 : 176 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ الْکَاتِبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ کَاتِبِ أَبِی الْفَیَّاضِ

ص: 110


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 175 و 176.
2- 2. المصدر ج 2 ص 176.

عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَضَرْنَا مَجْلِسَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَشَکَا رَجُلٌ أَخَاهُ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

أَعْذِرْ أَخَاکَ عَلَی ذُنُوبِهِ***وَ اسْتُرْ وَ غَطِّ عَلَی عُیُوبِهِ

وَ اصْبِرْ عَلَی بُهْتِ السَّفِیهِ***وَ لِلزَّمَانِ عَلَی خُطُوبِهِ

وَ دَعِ الْجَوَابَ تَفَضُّلًا***وَ کِلِ الظَّلُومَ إِلَی حَسِیبِهِ

(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن حسین کاتب ابی فیاض از قول پدرش می گوید: ما در مجلس امام رضا علیه السّلام حاضر بودیم و مردی از برادرش شکایت می کرد. حضرت چنین خواندند:

برادرت را به خاطر گناهانش معذور دار و عیوبش را بپوشان

و بر بهتان های سفیه صبر کن و بر گرفتاری های زمانه بردباری نما

و جواب را از باب تفضل رها کن و ظالم را به حسابگرش واگذار - . عیون اخبارالرضا 2 : 176 -

**[ترجمه]

«6»

کشف، [کشف الغمة] عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ الْأَخْضَرِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ کَاتِبِ الْفَرَائِضِ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]کشف الغمة: مثل این حدیث در این کتاب منقول است. - . کشف الغمة 3 : 93 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَبْدِ الرُّمَّانِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ:

خَلَقْتَ الْخَلَائِقَ فِی قُدْرَةٍ***فَمِنْهُمْ سَخِیٌّ وَ مِنْهُمْ بَخِیلٌ

فَأَمَّا السَّخِیُّ فَفِی رَاحَةٍ***وَ أَمَّا الْبَخِیلُ فَشُؤْمٌ طَوِیلٌ (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: امام رضا علیه السّلام از پدرانشان علیهم السّلام نقل فرمود که امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمود:

خداوندا! مردم را بر یک فطرت آفریدی، ولی بعضی دست و دلباز و بخشنده و پاره ای خسیس و تنگ نظرند

و امّا آنکه سخی است، پس در کمال راحتی و سعه صدر و خوشی به سر می برد، ولی آنکه بخیل است نهایت شومی و بدبختی را داراست - . عیون اخبارالرضا 2 : 177 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: أَنْشَدَنِی الرِّضَا علیه السلام لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ:

یَعِیبُ النَّاسُ کُلُّهُمْ زَمَاناً***وَ مَا لِزَمَانِنَا عَیْبٌ سِوَانَا

نَعِیبُ زَمَانَنَا وَ الْعَیْبُ فِینَا***وَ لَوْ نَطَقَ الزَّمَانُ بِنَا هَجَانَا

وَ إِنَّ الذِّئْبَ یَتْرُکُ لَحْمَ ذِئْبٍ***وَ یَأْکُلُ بَعْضُنَا بَعْضاً عِیَاناً

لَبِسْنَا لِلْخِدَاعِ مُسُوکَ طِیبٍ***فَوَیْلٌ لِلْغَرِیبِ إِذَا أَتَانَا(4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ریان بن صلت می گوید: حضرت رضا علیه السّلام برای من این شعر را از عبدالمطلب خواندند:

مردم همگی زمان را عیب می کنند و عیبی جز ما برای زمانه ما نیست

ما زمان خود را عیبب می کنیم، در حالی که عیب از خود ماست و اگر زمان درباره ما سخن بگوید، ما را مذمت می کند

و گرگ گوشت گرگ را رها می کند و نمی خورد، ولی بعضی از ما آشکارا برخی دیگر را می خورد

ما برای نیرنگ مشک هایی خوشبو پوشیدیم؛ پس وای به حال غریب وقتی به نزد ما آید! - . عیون اخبارالرضا 2 : 177 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنِ ابْنِ ذَکْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام یُنْشِدُ کَثِیراً:

إِذَا کُنْتَ فِی خَیْرٍ فَلَا تَغْتَرِرْ بِهِ***وَ لَکِنْ قُلِ اللَّهُمَّ سَلِّمْ وَ تَمِّمْ (5).

ص: 111


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 176.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 93.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 177.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 177.
5- 5. المصدر ج 2 ص 178.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن عباس می گوید: امام رضا علیه السّلام این شعر را بسیار می خواندند:

وقتی در خیری بودی به آن مغرور مشو و لکن بگو خداوندا! ما را سالم بدار و کمال عطا کن! - . عیون اخبارالرضا 2 : 178 -

**[ترجمه]

«10»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب لَهُ علیه السلام:

لَبِسْتُ بِالْعِفَّةِ ثَوْبَ الْغِنَی***وَ صِرْتُ أَمْشِی شَامِخَ الرَّأْسِ

لَسْتُ إِلَی النَّسْنَاسِ مُسْتَأْنِساً***لَکِنَّنِی آنَسُ بِالنَّاسِ

إِذَا رَأَیْتُ التِّیهَ مِنْ ذِی الْغِنَی***تِهْتُ عَلَی التَّائِهِ بِالْیَأْسِ

مَا إِنْ تَفَاخَرْتُ عَلَی مُعْدِمٍ***وَ لَا تَضَعْضَعْتُ لِإِفْلَاسٍ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: این شعرها منتسب به حضرت رضا علیه السّلام است:

با حیا لباس بی نیازی پوشیدم و سربلند راه می روم

انسی به نسناس ندارم و به مردم انس دارم

وقتی کبر را از فرد دارایی دیدی، بر فرد سرگردان لگد می زند و او را لگد مال می کند

بر فرد ندار تفاخر نمی کنی و برای نداری خود را ذلیل نمی کنی - . مناقب 4 : 361 -

**[ترجمه]

بیان

التیه بالکسر الکبر قوله بالیأس أی عما فی أیدی الناس و التوکل علی الله (2).

**[ترجمه]«تیه» به کسر تاء به معنای کبر است و عبارت «بالیأس»، یعنی با نومیدی از آنچه در دست مردم است و با توکل بر خدا.

**[ترجمه]

«11»

ختص، [الإختصاص]: کَتَبَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ عِظْنِی فَکَتَبَ علیه السلام:

إِنَّکَ فِی دُنْیَا لَهَا مُدَّةٌ***یُقْبَلُ فِیهَا عَمَلُ الْعَامِلِ

أَ مَا تَرَی الْمَوْتَ مُحِیطاً بِهَا***یُسْلَبُ مِنْهَا أَمَلُ الْآمِلِ

تُعَجِّلُ الذَّنْبَ بِمَا تَشْتَهِی***وَ تَأْمُلُ التَّوْبَةَ مِنْ قَابِلٍ

وَ الْمَوْتُ یَأْتِی أَهْلَهُ بَغْتَةً***مَا ذَاکَ فِعْلُ الْحَازِمِ الْعَاقِلِ.

(3)

ص: 112


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 361.
2- 2. قال أمیر المؤمنین علیه السلام: ما أحسن تواضع الأغنیاء للفقراء و أحسن منه تیه الفقراء علی الأغنیاء اتکالا علی اللّه.
3- 3. الاختصاص ص 98.

**[ترجمه]اختصاص: مأمون برای حضرت رضا علیه السّلام نوشت که مرا پندی ده. آن جناب در جوابش این اشعار را نوشت:

تو مدتی در این دنیا هستی که عمل عامل در آن قبول می شود

آیا مرگ را محیط به دنیا نمی بینی که آرزوی آرزومند را از او می گیرد؟

گناهی را که هوای نفست می طلبد، جلو می اندازی و آرزوی توبه در آینده داری!

و مرگ ناگهان بر اهلش وارد می شود و این تسویف توبه، کار شخص دوراندیش و عاقل نیست - . اختصاص: 98 -

**[ترجمه]

باب 9 ما کان بینه علیه السلام و بین هارون لعنه الله و ولاته و أتباعه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی یَعْقُوبَ الْبَلْخِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ یَحْیَی یَقُولُ: سَمِعْتُ عِیسَی بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ لِهَارُونَ حَیْثُ تَوَجَّهَ مِنَ الرَّقَّةِ إِلَی مَکَّةَ اذْکُرْ یَمِینَکَ الَّتِی حَلَفْتَ بِهَا فِی آلِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّکَ حَلَفْتَ إِنِ ادَّعَی أَحَدٌ بَعْدَ مُوسَی الْإِمَامَةَ ضَرَبْتَ عُنُقَهُ صَبْراً وَ هَذَا عَلِیٌّ ابْنُهُ یَدَّعِی هَذَا الْأَمْرَ وَ یُقَالُ فِیهِ مَا یُقَالُ فِی أَبِیهِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ مُغْضَباً فَقَالَ وَ مَا تَرَی تُرِیدُ أَنْ أَقْتُلَهُمْ کُلَّهُمْ قَالَ مُوسَی فَلَمَّا سَمِعْتُ ذَلِکَ صِرْتُ إِلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ علیه السلام مَا لِی وَ لَهُمْ وَ اللَّهِ لَا یَقْدِرُونَ إِلَیَّ عَلَی شَیْ ءٍ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: موسی بن مهران می گوید: از جعفر بن یحیی شنیدم که می گفت: وقتی هارون الرشید از رقه متوجه مکه بود، عیسی بن جعفر به او گفت: یادت می آید از قسمی که درباره اولاد ابی طالب خوردی که اگر کسی بعد از موسی بن جعفر علیهما السّلام ادعای امامت کند، گردن او را بزنی؟ اکنون پسرش علی بن موسی علیهما السّلام مدعی مقام امامت است و مردم به آنچه که درباره پدرش معتقد بودند، درباره او نیز معتقدند. هارون با قیافه ای پر از خشم به او نگاه کرد و گفت: منظورت چیست؟ می خواهی همه آنها را بکشم؟ موسی گفت: همین که این سخن را از او شنیدم، خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و جریان را عرض کردم. فرمود: مرا با آنها چه کار؟ به خدا هیچ کاری نمی تواند نسبت به من انجام دهد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 226 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: لَمَّا مَضَی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ تَکَلَّمَ الرِّضَا علیه السلام خِفْنَا عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّکَ قَدْ أَظْهَرْتَ أَمْراً عَظِیماً وَ إِنَّمَا نَخَافُ عَلَیْکَ هَذَا الطَّاغِیَ فَقَالَ لِیَجْهَدْ جَهْدَهُ فَلَا سَبِیلَ لَهُ عَلَیَّ قَالَ صَفْوَانُ فَأَخْبَرَنَا الثِّقَةُ أَنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ قَالَ لِلطَّاغِی هَذَا عَلِیٌّ ابْنُهُ قَدْ قَعَدَ وَ

ادَّعَی الْأَمْرَ لِنَفْسِهِ فَقَالَ مَا یَکْفِینَا مَا صَنَعْنَا بِأَبِیهِ تُرِیدُ أَنْ نَقْتُلَنَّهُمْ جَمِیعاً وَ لَقَدْ کَانَتِ الْبَرَامِکَةُ مُبْغِضِینَ لِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُظْهِرِینَ الْعَدَاوَةَ لَهُمْ (2).

ص: 113


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 226.
2- 2. المصدر نفسه.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صفوان بن یحیی می گوید: پس از درگذشت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، حضرت رضا علیه السّلام اظهار امامت کرد و ما از این کار ترسیدیم. عرض کردم: آقا! شما کار بزرگی کردید. من از این ستمگر می ترسم! فرمود: هر چه کوشش می تواند بکند؛ او نمی تواند نسبت به من عملی انجام دهد.

صفوان گفت: شخص مورد اعتمادی برایم نقل کرد که یحیی بن خالد به هارون ستمگر گفت: پسر موسی بن جعفر علیهما السّلام مدعی امامت است و خود را جانشین پدر می داند. هارون گفت: بس نیست برای تو آنچه که نسبت به پدرش انجام دادیم؟ می خواهی همه اینها را بکشم؟ و برمکیان نسبت به اهل بیت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم کینه داشتند و با ایشان اظهار دشمنی می کردند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 226 -

**[ترجمه]

«3»

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ إِلَی قَوْلِهِ: فَلَا سَبِیلَ لَهُ عَلَیَ (1).

**[ترجمه]ارشاد: این روایت را تا عبارت «فلا سبیل له علی» نقل کرده است. - . ارشاد: 288 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الطَّبِیبِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام دَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام السُّوقَ فَاشْتَرَی کَلْباً وَ کَبْشاً وَ دِیکاً فَلَمَّا کَتَبَ صَاحِبُ الْخَبَرِ إِلَی هَارُونَ بِذَلِکَ قَالَ قَدْ أَمِنَّا جَانِبَهُ وَ کَتَبَ الزُّبَیْرِیُّ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیهما السلام قَدْ فَتَحَ بَابَهُ وَ دَعَا إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ هَارُونُ وَا عَجَبَا مِنْ هَذَا یَکْتُبُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی قَدِ اشْتَرَی کَلْباً وَ دِیکاً وَ کَبْشاً وَ یَکْتُبُ فِیهِ مَا یَکْتُبُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن طبیب می گوید: شنیدم که علی بن جعفر می گفت: پس از درگذشت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، حضرت رضا علیه السّلام به بازار رفت و یک سگ و یک قوچ با یک خروس خرید. جاسوس هارون وقتی این گزارش را به هارون نوشت، گفت: از دست او راحت شدیم! بعد فرماندار مدینه به نام زبیری گزارش داد که علی بن موسی الرضا علیهما السّلام درب خانه اش را گشوده و مردم را به جانب خویش دعوت می کند. هارون گفت: واقعا از این جریان جای تعجب است! آن فرد می نویسد علی بن موسی الرضا سگ و خروس و قوچ خریده و می نویسد آنچه را می خواهد! - . عیون اخبارالرضا 2 : 205 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ جَرِیرِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی مَسْرُوقٍ قَالَ: دَخَلَ عَلَی الرِّضَا علیه السلام جَمَاعَةٌ مِنَ الْوَاقِفَةِ فِیهِمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عِمْرَانَ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنَا عَنْ أَبِیکَ علیه السلام مَا حَالُهُ فَقَالَ قَدْ مَضَی علیه السلام فَقَالَ لَهُ فَإِلَی مَنْ عَهِدَ فَقَالَ إِلَیَّ فَقَالَ لَهُ إِنَّکَ لَتَقُولُ قَوْلًا مَا قَالَهُ أَحَدٌ مِنْ آبَائِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَمَنْ دُونَهُ قَالَ لَکِنْ قَدْ قَالَهُ خَیْرُ آبَائِی وَ أَفْضَلُهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَ مَا تَخَافُ هَؤُلَاءِ عَلَی نَفْسِکَ فَقَالَ لَوْ خِفْتُ عَلَیْهَا کُنْتُ عَلَیْهَا مُعِیناً إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ أَبُو لَهَبٍ فَتَهَدَّدَهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ خُدِشْتُ مِنْ قِبَلِکَ خَدْشَةً فَأَنَا کَذَّابٌ فَکَانَتْ أَوَّلَ آیَةٍ نَزَعَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ أَوَّلُ آیَةٍ أَنْزِعُ بِهَا لَکُمْ إِنْ خُدِشْتُ خَدْشاً مِنْ قِبَلِ هَارُونَ فَأَنَا کَذَّابٌ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ بْنُ مِهْرَانَ قَدْ أَتَانَا مَا نَطْلُبُ إِنْ أَظْهَرْتَ هَذَا الْقَوْلَ قَالَ فَتُرِیدُ مَا ذَا أَ تُرِیدُ أَنْ أَذْهَبَ إِلَی هَارُونَ فَأَقُولَ لَهُ إِنِّی إِمَامٌ وَ أَنْتَ لَسْتَ فِی شَیْ ءٍ

ص: 114


1- 1. الإرشاد ص 288 الکافی ج 1 ص 487.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 205.

لَیْسَ هَکَذَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَوَّلِ أَمْرِهِ إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ لِأَهْلِهِ وَ مَوَالِیهِ وَ مَنْ یَثِقُ بِهِ فَقَدْ خَصَّهُمْ بِهِ دُونَ النَّاسِ وَ أَنْتُمْ تَعْتَقِدُونَ الْإِمَامَةَ لِمَنْ کَانَ قَبْلِی مِنْ آبَائِی وَ تَقُولُونَ إِنَّهُ إِنَّمَا یَمْنَعُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی أَنْ یُخْبِرَ أَنَّ أَبَاهُ حَیٌّ تَقِیَّةٌ فَإِنِّی لَا أَتَّقِیکُمْ فِی أَنْ أَقُولَ إِنِّی إِمَامٌ فَکَیْفَ أَتَّقِیکُمْ فِی أَنْ أَدَّعِیَ أَنَّهُ حَیٌّ لَوْ کَانَ حَیّاً(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو مسروق می گوید: گروهی از واقفی مذهبان از جمله علی بن ابی حمزه بطائنی، محمّد بن اسحاق بن عمار، حسین بن عمران و حسین بن ابی سعید مکاری خدمت حضرت رسیدند. علی بن ابی حمزه گفت: فدایت شوم! ما را از وضع پدر خود آگاه کن. فرمود: از دنیا رفت. عرض کرد: جانشین او کیست؟ فرمود: من. گفت: شما سخنی را می گویی که هیچ کدام از آباء گرامت، از علی بن ابی طالب علیه السّلام گرفته تا دیگران چنین آشکارا نگفتند. فرمود: بهترین جد و پدر گرامم، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم چنین حرفی را فرموده! علی بن ابی حمزه گفت: از اینها بر جان خود نمی ترسی؟ فرمود: اگر بترسم در خون خود شرکت کرده ام! یک روز ابولهب خدمت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید و آن جناب را تهدید کرد. پیغمبر اکرم به او فرمود: اگر از جانب تو به من خدشه ای وارد شد، من دروغگو هستم. این اولین معجزه ای بود که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم اظهار کرد. اینک من نیز اول نشانه امامت را اظهار می کنم؛ اگر از جانب هارون به من خدشه ای وارد شد، من دروغگو هستم!

حسین بن مهران به حضرت عرضه داشت: بسیار خوب، اگر آشکارا این سخن را اظهار کنی، آنچه که ما در جستجویش بودیم تمام است. فرمود: بالاتر از این چه می خواهی؟ مایلی بروم پیش هارون و به او بگویم که من امام هستم و تو هیچ کاره هستی؟ پیغمبر اکرم در ابتدای رسالت خود چنین نکرد. این حرف را به خانواده و غلامان و خویشاوندانی که به آنها اعتماد داشت می گفت و به آنها این امتیاز را داد. شما به امامت پدرانم که قبل از من بوده اند معتقد هستید و می گویید حضرت رضا علیه السّلام از روی تقیه اظهار نمی کند که پدرش زنده است. من در اینکه آشکارا می گویم امام هستم از شما تقیه نمی کنم. اگر پدرم زنده باشد، چطور در اظهار زنده بودن ایشان تقیه می کنم؟ - . عیون اخبارالرضا 2 : 213 -

**[ترجمه]

بیان

نزع بها أی نزع الشک بها و لعله کان برع أی فاق قوله قد أتانا ما نطلب أی من الدلالة و المعجزة و لما علقوا ذلک علی الإظهار قال علیه السلام قد أظهرت ذلک الآن و لیس الإظهار بأن أذهب إلی هارون و أقول له ذلک و یحتمل أن یکون المعنی قد أتانا ما نطلب من القدح فی إمامتک لترک التقیة فالجواب أنی لم أترک ما یلزم من التقیة فی ذلک و الأول أظهر.

**[ترجمه]عبارت «نزع بها» یعنی شک را با آن از بین برد، و عبارت «برع» یعنی چیره شد، و عبارت «قد اتانا ما نطلب» یعنی دلالات و معجزاتی که می طلبیم و وقتی بر اظهار معجزه اصرار کردند، حضرت علیه السّلام فرمود: الآن معجزه را آشکار کردم و اظهار معجزه به این نیست که بروم پیش هارون و آن را به او بگویم، و ممکن است معنا این باشد که طعن هایی که به جهت ترک تقیه ات بر تو داریم، به ما رسیده و جواب حضرت این است که من ترک تقیه لازم در این خصوص نکرده ام و احتمال اول ظاهرتر است.

**[ترجمه]

«6»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب صَفْوَانُ بْنُ یَحْیَی قَالَ: لَمَّا مَضَی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ تَکَلَّمَ الرِّضَا خِفْنَا عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ وَ قُلْنَا لَهُ إِنَّکَ قَدْ أَظْهَرْتَ أَمْراً عَظِیماً وَ إِنَّا نَخَافُ عَلَیْکَ مِنْ هَذَا الطَّاغِی فَقَالَ علیه السلام یَجْهَدُ جَهْدَهُ فَلَا سَبِیلَ لَهُ عَلَیَّ. حَمْزَةُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَرَّجَانِیُّ قَالَ: خَرَجَ هَارُونُ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مَرَّتَانِ وَ خَرَجَ الرِّضَا علیه السلام مَرَّتَانِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام مَا أَبْعَدَ الدَّارَ وَ أَقْرَبَ اللِّقَاءَ یَا طُوسُ سَتَجْمَعُنِی وَ إِیَّاهُ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: صفوان بن یحیی می گوید: پس از درگذشت موسی بن جعفر علیهما السّلام، حضرت رضا علیه السّلام اظهار امامت کرد، به طوری که ما از جانب هارون نسبت به ایشان ترسیدیم. عرض کردیم: آقا! شما کار بزرگی کردید و ما از این ستمگر وحشت داریم. فرمود: هر کار می خواهد بکند، نمی تواند ضرری به من برساند .

حمزة بن جعفر ارجانی می گوید: هارون از مسجدالحرام دو مرتبه خارج شد، حضرت رضا علیه السّلام نیز دو مرتبه. علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: چقدر فاصله ما زیاد است و به زودی از نزدیک یکدیگر را ملاقات خواهیم کرد. ای طوس! تو من و هارون را با هم جمع خواهی کرد! - . مناقب 4 : 340 -

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی أَیَّامِ هَارُونَ إِنَّکَ قَدْ شَهَرْتَ نَفْسَکَ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ جَلَسْتَ مَجْلِسَ أَبِیکَ وَ سَیْفُ هَارُونَ یُقَطِّرُ الدَّمَ قَالَ جَرَّأَنِی عَلَی هَذَا مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ أَخَذَ أَبُو جَهْلٍ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنِّی لَسْتُ بِنَبِیٍّ وَ أَنَا أَقُولُ لَکُمْ إِنْ أَخَذَ هَارُونُ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنِّی لَسْتُ بِإِمَامٍ (3).

ص: 115


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 213.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 340.
3- 3. روضة الکافی ص 257.

مُهَجُ الدَّعَوَاتِ، عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً فِی مَنْزِلِهِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ هَارُونَ الرَّشِیدِ فَقَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَامَ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّهُ لَا یَدْعُونِی فِی هَذَا الْوَقْتِ إِلَّا لِدَاهِیَةٍ فَوَ اللَّهِ لَا یُمْکِنُهُ أَنْ یَعْمَلَ بِی شَیْئاً أَکْرَهُهُ لِکَلِمَاتٍ وَقَعَتْ إِلَیَّ مِنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَخَرَجْتُ مَعَهُ حَتَّی دَخَلْنَا عَلَی هَارُونَ الرَّشِیدِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام قَرَأَ هَذَا الْحِرْزَ إِلَی آخِرِهِ فَلَمَّا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ نَظَرَ إِلَیْهِ هَارُونُ الرَّشِیدُ وَ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدْ أَمَرْنَا لَکَ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ اکْتُبْ حَوَائِجَ أَهْلِکَ فَلَمَّا وَلَّی عَنْهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام وَ هَارُونُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ فِی قَفَاهُ قَالَ أَرَدْتَ وَ أَرَادَ اللَّهُ وَ مَا أَرَادَ اللَّهُ خَیْرٌ.

**[ترجمه]کافی: محمّد بن سنان می گوید: در زمان هارون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: خودت را در مورد امامت مشهور کرده ای و به جای پدر خویش نشسته ای، با اینکه از دم شمشیر هارون خون می چکد. فرمود: فرمایش پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم که فرمود اگر ابوجهل یک سر مو از من کم کند بدانید که من پیغمبر نیستم، به من جرات داده. من نیز می گویم اگر هارون یک سر مو از من کم کرد، بدانید من امام نیستم. - . کافی 8 : 257 -

مهج الدعوات: ابوالصلت هروی می گوید: یک روز حضرت رضا علیه السّلام در خانه نشسته بود که پیک هارون وارد شد و گفت: حرکت کن بیا که هارون شما را می خواهد! امام علیه السّلام از جای حرکت کرد و به من فرمود: هارون در این موقع مرا نمی خواهد مگر برای یک پیشامد بزرگ، ولی به خدا قسم به واسطه کلمات و حرزی که از جدم پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به من رسیده، نمی تواند مرا ذره ای ناراحت کند.

ابا صلت گفت: در خدمت آن جناب رفتم. همین که وارد بر هارون شد و چشمش به او افتاد، این حرز را تا آخر خواند. مقابل هارون که ایستاد هارون گفت: برای شما صد هزار درهم نوشته ام که بدهند. نیازها و احتیاجات خانواده و فامیل خود را بنویس تا برآورم.

پس از رفتن حضرت رضا، هارون مرتب به آن جناب چشم دوخته بود و از پشت ایشان را تماشا می کرد و گفت: من تصمیمی گرفته بودم، خدا اراده دیگری داشت. آنچه خدا اراده کرده بهتر است .

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ: قِیلَ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّکَ مُتَکَلِّمُ بِهَذَا الْکَلَامِ وَ السَّیْفُ یُقَطِّرُ الدَّمَ فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ وَادِیاً مِنْ ذَهَبٍ حَمَاهُ بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ النَّمْلِ فَلَوْ رَامَتْهُ الْبَخَاتِیُّ لَمْ تَصِلْ إِلَیْهِ.

**[ترجمه]کافی: یونس از قول مردی نقل می کند که به امام رضا علیه السّلام گفته شد: شما چطور ادعای امامت داری، در حالی که از شمشیر هارون خون می چکد؟ حضرت فرمود: خدا بیابانی دارد از طلا که آن را با ضعیف ترین مخلوقش یعنی مورچه حفظ می کند و اگر شتران خراسانی قصد آن سرزمین را بکنند، دستشان به آن نمی رسد. - . کافی 2 : 59 -

**[ترجمه]

باب 10 طلب المأمون الرضا صلوات الله علیه من المدینة و ما کان عند خروجه منها و فی الطریق إلی نیسابور

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ وَ أَبِی مُحَمَّدٍ النِّیلِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاهَوَیْهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الصَّائِغِ عَنْ عَمِّهِ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی خُرَاسَانَ أُؤَامِرُهُ فِی قَتْلِ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ الَّذِی حَمَلَهُ إِلَی خُرَاسَانَ فَنَهَانِی عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَ نَفْساً مُؤْمِنَةً بِنَفْسٍ کَافِرَةٍ قَالَ

فَلَمَّا صَارَ إِلَی الْأَهْوَازِ قَالَ لِأَهْلِ الْأَهْوَازِ اطْلُبُوا لِی قَصَبَ سُکَّرٍ فَقَالَ بَعْضُ أَهْلِ الْأَهْوَازِ مِمَّنْ لَا یَعْقِلُ أَعْرَابِیٌّ لَا یَعْلَمُ أَنَّ الْقَصَبَ لَا یُوجَدُ فِی الصَّیْفِ

ص: 116

فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا الْقَصَبُ لَا یَکُونُ فِی هَذَا الْوَقْتِ إِنَّمَا یَکُونُ فِی الشِّتَاءِ فَقَالَ بَلَی اطْلُبُوهُ فَإِنَّکُمْ سَتَجِدُونَهُ فَقَالَ إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ مَا طَلَبَ سَیِّدِی إِلَّا مَوْجُوداً فَأَرْسَلُوا إِلَی جَمِیعِ النَّوَاحِی فَجَاءَ أَکَرَةُ إِسْحَاقَ فَقَالُوا عِنْدَنَا شَیْ ءٌ ادَّخَرْنَاهُ لِلْبَذْرَةِ نَزْرَعُهُ وَ کَانَتْ هَذِهِ إِحْدَی بَرَاهِینِهِ فَلَمَّا صَارَ إِلَی قَرْیَةٍ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ لَکَ الْحَمْدُ إِنْ أَطَعْتُکَ وَ لَا حُجَّةَ لِی إِنْ عَصَیْتُکَ وَ لَا صُنْعَ لِی وَ لَا لِغَیْرِی فِی إِحْسَانِکَ وَ لَا عُذْرَ لِی إِنْ أَسَأْتُ مَا أَصَابَنِی مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنْکَ یَا کَرِیمُ اغْفِرْ لِمَنْ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ قَالَ صَلَّیْنَا خَلْفَهُ أَشْهُراً فَمَا زَادَ فِی الْفَرَائِضِ عَلَی الْحَمْدِ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی الْأُولَی وَ الْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی الثَّانِیَةِ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن صائغ از عموی خود نقل کرد که گفت: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام به خراسان رفتم و درباره کشتن رجاء بن ابی ضحاک که از طرف مأمون مأموریت داشت حضرت رضا علیه السّلام را ببرد، اجازه خواستم. مرا از این کار نهی کرد و فرمود: می خواهی یک نفر مؤمن را به واسطه یک کافر بکشی؟ وقتی به اهواز رسید، از اهالی آنجا خواست که برایش نیشکر بیاورند. یکی از نادانان اهواز گفت: این مرد عرب نمی داند که نیشکر در تابستان یافت نمی شود. عرض کردند: آقای ما! در این وقت نیشکر پیدا نمی شود. فصل آن زمستان است! فرمود: می دانم، ولی شما جستجو کنید، خواهید یافت. اسحاق بن محمّد گفت: به خدا قسم مولای من چیزی را که نباشد، نخواهد خواست. پس به اطراف فرستادند و زارعین اسحاق گفتند: ما مقداری نیشکر برای بذر نگه داشته بودیم. این یکی از معجزات آن جناب بود.

وقتی به دهی رسید، شنیدم که در سجده می گوید: اگر تو را اطاعت کنم، حمد برای توست و اگر تو را معصیت کنم، عذری ندارم و من و غیر من در باب احسان تو کاره ای نیستیم و اگر من بد کنم ،عذری ندارم؛ آنچه از حسنات به من می رسد، از توست ای کریم! مؤمنین و مؤمنات را در شرق و غرب زمین بیامرز! گفت: چند ماه پشت سر آن جناب نماز خواندیم در نمازهای واجب رکعت اول، جز حمد و «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» و در رکعت دوم، جز حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» چیز دیگر نخواند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 205 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُخَوَّلٍ السِّجِسْتَانِیِّ قَالَ: لَمَّا وَرَدَ الْبَرِیدُ بِإِشْخَاصِ الرِّضَا علیه السلام إِلَی خُرَاسَانَ کُنْتُ أَنَا بِالْمَدِینَةِ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ لِیُوَدِّعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَدَّعَهُ مِرَاراً کُلَّ ذَلِکَ یَرْجِعُ إِلَی الْقَبْرِ وَ یَعْلُو صَوْتُهُ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ فَتَقَدَّمْتُ إِلَیْهِ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ هَنَّأْتُهُ فَقَالَ زُرْنِی فَإِنِّی أَخْرُجُ مِنْ جِوَارِ جَدِّی ص فَأَمُوتُ فِی غُرْبَةٍ وَ أُدْفَنُ فِی جَنْبِ هَارُونَ قَالَ فَخَرَجْتُ مُتَّبِعاً لِطَرِیقِهِ حَتَّی مَاتَ بِطُوسَ وَ دُفِنَ إِلَی جَنْبِ هَارُونَ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: سجستانی می گوید: وقتی پیک برای بردن حضرت رضا به خراسان وارد شد، من در مدینه بودم. آن جناب برای وداع با پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم وارد مسجد شد و چندین مرتبه وداع کرد. هر بار که به طرف قبر پیامبر اکرم برمی گشت، صدایش به گریه بلند می شد. جلو رفتم و سلام کردم. جواب سلامم را داد. من تهنیت عرض کردم. فرمود: مرا خوب ببین و زیارت کن که از جوار قبر جدم خارج می شوم و در بلاد غربت از دنیا خواهم رفت و در کنار هارون دفن می شوم. راوی گفت: من نیز از پی آن جناب رفتم، تا در طوس از دنیا رفت و کنار هارون دفن شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 217 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمٍ الشَّاذَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْوَشَّاءِ: قَالَ لِیَ الرِّضَا علیه السلام إِنِّی حَیْثُ أَرَادُوا الْخُرُوجَ بِی مِنَ الْمَدِینَةِ جَمَعْتُ عِیَالِی فَأَمَرْتُهُمْ أَنْ یَبْکُوا عَلَیَّ حَتَّی أَسْمَعَ ثُمَّ فَرَّقْتُ فِیهِمُ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِینَارٍ ثُمَّ قُلْتُ أَمَا إِنِّی لَا أَرْجِعُ إِلَی عِیَالِی أَبَداً(3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: وشاء می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به من فرمود: وقتی خواستند مرا از مدینه خارج کنند، زن و فرزندم را جمع کردم و گفتم بر من گریه کنند تا بشنوم. بعد دوازده هزار دینار بین آنها تقسیم کردم. سپس گفتم که من دیگر به سوی اهل و عیالم بازگشت ندارم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 218 -

**[ترجمه]

«4»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: لَمَّا بَعَثَ الْمَأْمُونُ رَجَاءَ(4)

بْنَ

ص: 117


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 205 و 206.
2- 2. المصدر ج 2 ص 217.
3- 3. نفس المصدر ج 2 ص 218.
4- 4. فی الطبعة الکمبانیّ« جابر بن أبی الضحّاک» و هو سهو.

أَبِی الضَّحَّاکِ لِحَمْلِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَلَی طَرِیقِ الْأَهْوَازِ لَمْ یَمُرَّ عَلَی طَرِیقِ الْکُوفَةِ فَبَقِیَ بِهِ أَهْلُهَا وَ کُنْتُ بِالشَّرْقِیِّ مِنْ آبِیدَجَ مَوْضِعٌ فَلَمَّا سَمِعْتُ بِهِ سِرْتُ إِلَیْهِ بِالْأَهْوَازِ وَ انْتَسَبْتُ لَهُ وَ کَانَ أَوَّلَ لِقَائِی لَهُ وَ کَانَ مَرِیضاً وَ کَانَ زَمَنَ الْقَیْظِ فَقَالَ ابْغِنِی طَبِیباً فَأَتَیْتُهُ بِطَبِیبٍ فَنَعَتَ لَهُ بَقْلَةً فَقَالَ الطَّبِیبُ لَا أَعْرِفُ أَحَداً عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ یَعْرِفُ اسْمَهَا غَیْرَکَ فَمِنْ أَیْنَ عَرَفْتَهَا

أَلَا إِنَّهَا لَیْسَتْ فِی هَذَا الْأَوَانِ وَ لَا هَذَا الزَّمَانِ قَالَ لَهُ فَابْغِ لِی قَصَبَ السُّکَّرِ فَقَالَ الطَّبِیبُ وَ هَذِهِ أَدْهَی مِنَ الْأُولَی مَا هَذَا بِزَمَانِ قَصَبِ السُّکَّرِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام هُمَا فِی أَرْضِکُمْ هَذِهِ وَ زَمَانِکُمْ هَذَا وَ هَذَا مَعَکَ فَامْضِیَا إِلَی شَاذَرْوَانِ الْمَاءِ وَ اعْبَرَاهُ فَیُرْفَعُ لَکُمْ جَوْخَانٌ أَیْ بَیْدَرٌ(1)

فَاقْصِدَاهُ فَسَتَجِدَانِ رَجُلًا هُنَاکَ أَسْوَدَ فِی جَوْخَانِهِ فَقُولَا لَهُ أَیْنَ مَنْبِتُ الْقَصَبِ السُّکَّرِ وَ أَیْنَ مَنَابِتُ الْحَشِیشَةِ الْفُلَانِیَّةِ ذَهَبَ عَلَی أَبِی هَاشِمٍ اسْمُهَا فَقَالَ یَا أَبَا هَاشِمٍ دُونَکَ الْقَوْمُ فَقُمْتُ وَ إِذَا الْجَوْخَانُ وَ الرَّجُلُ الْأَسْوَدُ قَالَ فَسَأَلْنَاهُ فَأَوْمَأَ إِلَی ظَهْرِهِ فَإِذَا قَصَبُ السُّکَّرِ فَأَخَذْنَا مِنْهُ حَاجَتَنَا وَ رَجَعْنَا إِلَی الْجَوْخَانِ فَلَمْ نَرَ صَاحِبَهُ فِیهِ فَرَجَعْنَا إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ فَقَالَ لِیَ الطَّبِیبُ ابْنُ مَنْ هَذَا قُلْتُ ابْنُ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ فَعِنْدَهُ مِنْ أَقَالِیدِ النُّبُوَّةِ شَیْ ءٌ قُلْتُ نَعَمْ وَ قَدْ شَهِدْتُ بَعْضَهَا وَ لَیْسَ بِنَبِیٍّ قَالَ وَصِیُّ نَبِیٍّ قُلْتُ أَمَّا هَذَا فَنَعَمْ فَبَلَغَ ذَلِکَ رَجَاءَ بْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ لَئِنْ أَقَامَ بَعْدَ هَذَا لَیَمُدَّنَّ إِلَیْهِ الرِّقَابَ فَارْتَحَلَ بِهِ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابو هاشم جعفری می گوید: وقتی مأمون، رجاء بن ابی ضحاک را مأمور آوردن حضرت رضا علیه السّلام از راه اهواز کرد، رجاء از راه کوفه نیامد! اهالی کوفه انتظار آن جناب را داشتند. من در قسمت شرقی محلی به نام آبیدج بودم. همین که شنیدم آن جناب را به طرف مرو می برند، خود را به اهواز رساندم، خدمتش رسیدم و خود را معرفی کردم. اولین مرتبه ای بود که ایشان را می دیدم. امام علیه السّلام کسالت داشت، هوا هم گرم بود. به من فرمود: برایم طبیبی بیاور.

پزشکی آوردم. حضرت رضا علیه السّلام یک نوع گیاهی را برایش نام برد که طبیب گفت کسی را روی زمین ندیده ام که اسم این گیاه را بداند، جز شما. از کجا اطلاع پیدا کرده ای؟! ولی این گیاه در چنین وقتی یافت نمی شود و از گیاهان دوران گذشته است. حضرت به او فرمود: برایم مقداری نیشکر تهیه کن. پزشک عرض کرد: این سخت تر از اولی است، زیرا حالا وقت نیشکر نیست. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: این دو چیز در همین سرزمین و هم اکنون وجود دارد. این شخص (به من اشاره کرد) با تو خواهد آمد. به طرف آب شاذروان می روید و از آب رد می شوید. آسیابی خواهید دید. به طرف آسیاب می روید. در آنجا مردی سیاه را در آسیاب خواهید دید. به او بگویید نیشکر و فلان گیاه کجا می روید (اسم آن گیاه را راوی فراموش کرده). آنگاه فرمود: حرکت کن! من با آن پزشک رفتم. به آسیاب رسیدیم و آن مرد سیاه را دیدیم. از او پرسیدیم و به پشت سر خود اشاره کرد. دیدیم نیشکر است. هر چه لازم بود برداشتیم. به آسیاب برگشتیم، اما آسیابان را ندیدیم. پس خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدیم و حضرت خدا را ستایش کرد.

طبیب به من گفت: این مرد پسر کیست؟ گفتم: پسر پیغمبر ما است. گفت: از امتیازات نبوت چیزی دارد؟ گفتم: آری، من خودم مقداری از آنها را دیده ام، ولی پیغمبر نیست. پرسید: جانشین پیامبر است؟ گفتم: آری. رجاء بن ابی ضحاک وقتی این جریان را شنید، به همراهان خود گفت: اگر بیشتر در این محل اقامت کند، مردم فریفته او می شوند. باید حرکت کنیم. پس از آنجا کوچ کرد. - . خرائج و جرائح: 236 -

**[ترجمه]

«5»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی حَبِیبٍ النِّبَاجِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مَنْصُورٍ السَّرَخْسِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ قَالَ کُنْتُ فِی جُحْفَةَ نَائِماً فَرَأَیْتُ رَسُولَ

ص: 118


1- 1. البیدر: الموضع الذی یداس فیه الطعام، و لعل« جوخان» مرکب ای موضع الشعیر.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 236.

اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ فَأَتَیْتُهُ فَقَالَ لِی یَا فُلَانُ سُرِرْتُ بِمَا تَصْنَعُ مَعَ أَوْلَادِی فِی الدُّنْیَا فَقُلْتُ لَوْ تَرَکْتُهُمْ فَبِمَنْ أَصْنَعُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَلَا جَرَمَ تُجْزَی مِنِّی فِی الْعُقْبَی فَکَانَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقٌ فِیهِ تَمْرٌ صَیْحَانِیٌّ فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَأَعْطَانِی قَبْضَةً فِیهَا ثَمَانِیَ عَشْرَةَ تَمْرَةً فَتَأَوَّلْتُ ذَلِکَ أَنِّی أَعِیشَ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً فَنَسِیتُ ذَلِکَ فَرَأَیْتُ یَوْماً ازْدِحَامَ النَّاسِ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَقَالُوا أَتَی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَرَأَیْتُهُ جَالِساً فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقٌ فِیهِ تَمْرٌ صَیْحَانِیٌ (1)

فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَنَاوَلَنِی قَبْضَةً فِیهَا ثَمَانِیَ عَشْرَةَ تَمْرَةً فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی مِنْهُ فَقَالَ لَوْ زَادَکَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَزِدْنَاکَ ذَکَرَهُ عُمَرُ الْمُلَّا الْمَوْصِلِیُّ فِی الْوَسِیلَةِ إِلَّا أَنَّهُ رَوَی أَنَّ ابْنَ عُلْوَانَ قَالَ رَأَیْتُ فِی مَنَامِی کَأَنَّ قَائِلًا یَقُولُ قَدْ جَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْبَصْرَةِ قُلْتُ وَ أَیْنَ نَزَلَ فَقِیلَ فِی حَائِطِ بَنِی فُلَانٍ قَالَ فَجِئْتُ الْحَائِطَ فَوَجَدْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً وَ مَعَهُ أَصْحَابُهُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ أَطْبَاقٌ فِیهَا رُطَبٌ بَرْنِیٌّ-(2) فَقَبَضَ بِیَدِهِ کَفّاً مِنْ رُطَبٍ وَ أَعْطَانِی فَعَدَدْتُهَا فَإِذَا هِیَ ثَمَانِیَ عَشَرَةَ رُطَبَةً ثُمَّ انْتَبَهْتُ فَتَوَضَّأْتُ وَ صَلَّیْتُ وَ جِئْتُ إِلَی الْحَائِطِ فَعَرَفْتُ الْمَکَانَ الَّذِی فِیهِ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَعْدَ ذَلِکَ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ قَدْ جَاءَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ أَیْنَ نَزَلَ فَقِیلَ فِی حَائِطِ بَنِی فُلَانٍ فَمَضَیْتُ فَوَجَدْتُهُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِیهِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ أَطْبَاقٌ فِیهَا رُطَبٌ وَ نَاوَلَنِی ثَمَانِیَ عَشَرَةَ رُطَبَةً فَقُلْتُ یَا ابْنَ

رَسُولِ اللَّهِ زِدْنِی فَقَالَ لَوْ زَادَکَ جَدِّی لَزِدْتُکَ ثُمَّ بَعَثَ إِلَیَّ بَعْدَ أَیَّامِ یَطْلُبُ مِنِّی رِدَاءً وَ ذَکَرَ طُولَهُ وَ عَرْضَهُ فَقُلْتُ لَیْسَ هَذَا عِنْدِی فَقَالَ بَلَی هُوَ فِی السَّفَطِ الْفُلَانِیِّ بَعَثَتْ بِهِ امْرَأَتُکَ مَعَکَ قَالَ فَذَکَرْتُ فَأَتَیْتُ السَّفَطَ فَوَجَدْتُ الرِّدَاءَ فِیهِ کَمَا قَالَ (3).

ص: 119


1- 1. قال الفیروزآبادی: الصیحانی: من تمر المدینة، نسب الی صیحان لکبش کان یربط إلیها، أو اسم الکبش الصیاح، و هو من تغییرات النسب کصنعانی.
2- 2. قال الفیروزآبادی: البرنی تمر معروف معرب اصله« برنیک» أی الحمل الجید.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 342.

**[ترجمه]مناقب: ابو حبیب نباجی می گوید: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در خواب دیدم و محمّد بن منصور سرخسی، از محمّد بن کعب قرظی نقل کرد و گفت: در جحفه پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که به من فرمود: با آن خوبی که نسبت به اولاد من نمودی مرا شاد کردی ! عرض کردم: اگر به آنها نکنم، پس به چه کس خوبی بکنم؟ فرمود: بالاخره در آخرت جزایش را خواهی دید. جلوی آن حضرت ظرفی پر از خرمای صیحانی بود. تقاضای خرما کردم. یک مشت به من داد که هجده دانه بود. با خود تأویل کردم که هجده سال دیگر زندگی می کنم و این خواب را فراموش کردم. بعدها یک روز دیدم که مردم جمع شده اند! پرسیدم چه خبر است؟ گفتند: علی بن موسی الرضا علیهما السّلام آمده است. دیدم آن جناب در همان محل نشسته و جلویش ظرفی پر از خرمای صیحانی است! تقاضا کردم مقداری به من لطف فرماید. حضرت یک مشت به من داد که هجده دانه بود. عرض کردم: بیشتر لطف فرمایید. فرمود: اگر جدم بیشتر می داد، من هم بیشتر می دادم!

این روایت را عمر ملّای موصلی، در کتاب «وسیله» خود نقل می کند، جز اینکه او می نویسد: ابن علوان گفت: در خواب دیدم مثل اینکه کسی گفت: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم به بصره آمده! پرسیدم: کجا وارد شده؟ گفتند: در باغ فلانی! به آن باغ رفتم و دیدم پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته و اصحاب در خدمتش حضور دارند. جلوی آن حضرت ظرفی پر از خرمای برنی بود. یک مشت خرما به من داد. شمردم؛ هجده دانه بود. من از خواب بیدار شدم، وضو گرفتم و نماز خواندم و به آن باغ رفتم و همان محلی که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته بود، نشانه گذاشتم.

بعدها شنیدم که مردم می گویند: علی بن موسی الرضا علیهما السّلام آمده. پرسیدم: کجا وارد شده؟ گفتند: در باغ فلان کس. به آن باغ رفتم و دیدم در همان محل که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته بود، نشسته است و یک ظرف خرما جلوی اوست. هجده دانه خرما به من داد. عرض کردم بیشتر بدهید. فرمود: اگر جدم بیشتر می داد، من هم می دادم. پس از چند روز کسی را پیش من فرستاد و از من ردایی را با تعیین طول و عرض آن خواست! گفتم: چنین ردایی پیش من نیست. فرمود: چرا در فلان جامه دان است که زنت به همراه تو کرده. گفت: یادم آمد! مراجعه که کردم دیدم همان ردا در جامه دان است. - . مناقب 4 : 342 -

**[ترجمه]

«6»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أُمَیَّةَ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِمَکَّةَ فِی السَّنَةِ الَّتِی حَجَّ فِیهَا ثُمَّ صَارَ إِلَی خُرَاسَانَ وَ مَعَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یُوَدِّعُ الْبَیْتَ فَلَمَّا قَضَی طَوَافَهُ عَدَلَ إِلَی الْمَقَامِ فَصَلَّی عِنْدَهُ فَصَارَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَی عُنُقِ مُوَفَّقٍ یُطَوفُ بِهِ فَصَارَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی الْحِجْرِ فَجَلَسَ فِیهِ فَأَطَالَ فَقَالَ لَهُ مُوَفَّقٌ قُمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ مَا أُرِیدُ أَنْ أَبْرَحَ مِنْ مَکَانِی هَذَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ وَ اسْتَبَانَ فِی وَجْهِهِ الْغَمُّ فَأَتَی مُوَفَّقٌ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ جَلَسَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی الْحِجْرِ وَ هُوَ یَأْبَی أَنْ یَقُومَ فَقَامَ أَبُو الْحَسَنِ فَأَتَی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا حَبِیبِی فَقَالَ مَا أُرِیدُ أَنْ أَبْرَحَ مِنْ مَکَانِی هَذَا قَالَ بَلَی یَا حَبِیبِی ثُمَّ قَالَ کَیْفَ أَقُومُ وَ قَدْ وَدَّعْتَ الْبَیْتَ وَدَاعاً لَا تَرْجِعُ إِلَیْهِ فَقَالَ قُمْ یَا حَبِیبِی فَقَامَ مَعَهُ (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: امیة بن علی می گوید: در آن سال که حضرت رضا علیه السّلام به حج رفته بود و بعد به خراسان رفت، من در مکه بودم. فرزندش امام جواد علیه السّلام نیز همراه او بود. حضرت رضا علیه السّلام مشغول طواف و وداع خانه خدا بود. پس از اینکه طوافش تمام شد به طرف مقام ابراهیم رفت و نماز خواند. ابو جعفر حضرت جواد علیه السّلام نیز روی شانه موفق بود و طواف می کرد. حضرت جواد علیه السّلام در کنار حجرالاسود نشست، موفق عرض کرد: آقا! فدایت شوم حرکت کن! فرمود: دلم نمی خواهد از این محل حرکت کنم، تا وقتی که خدا بخواهد. آشکارا اندوه از چهره اش هویدا بود. موفق خدمت حضرت رضا رفت و عرض کرد: آقا! حضرت جواد علیه السّلام در کنار حجرالاسود است و حرکت نمی کند. حضرت رضا علیه السّلام از جای حرکت کرد، پیش فرزند خود آمد و فرمود: عزیزم، حرکت کن! عرض کرد: پدر جان نمی خواهم از این مکان حرکت کنم. فرمود: نه عزیزم، حرکت کن! عرض کرد: پدر جان! چگونه حرکت کنم با توجه به اینکه چنان خانه خدا را وداع کردید که مثل اینکه دو مرتبه برنمی گردید. فرمود: پسرم حرکت کن! پس امام جواد علیه السّلام از جای حرکت کرد. - . کشف الغمة 3 : 215 -

**[ترجمه]

باب 11 وروده علیه السلام بنیسابور و ما ظهر فیه من المعجزات

الأخبار

«1»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ اللَّیْثِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَنْبَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ خَالِهِ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام لَمَّا دَخَلَ نَیْسَابُورَ وَ هُوَ رَاکِبٌ بَغْلَةً شَهْبَاءَ وَ قَدْ خَرَجَ عُلَمَاءُ نَیْسَابُورَ فِی اسْتِقْبَالِهِ فَلَمَّا صَارَ إِلَی الْمُرَبَّعَةِ تَعَلَّقُوا بِلِجَامِ بَغْلَتِهِ وَ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَدِّثْنَا بِحَقِّ آبَائِکَ الطَّاهِرِینَ حَدِیثاً عَنْ آبَائِکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ فَأَخْرَجَ رَأْسَهُ مِنَ الْهَوْدَجِ وَ عَلَیْهِ مِطْرَفُ خَزٍّ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ شَبَابِ

ص: 120


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 215. باب أحوال أبی جعفر الثانی علیه السلام.

أَهْلِ الْجَنَّةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَنِ اللَّهِ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ جَلَّ وَجْهُهُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی عِبَادِی فَاعْبُدُونِی وَ لْیَعْلَمْ مَنْ لَقِیَنِی مِنْکُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً بِهَا أَنَّهُ قَدْ دَخَلَ حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَا إِخْلَاصُ الشَّهَادَةِ لِلَّهِ قَالَ علیه السلام طَاعَةُ اللَّهِ وَ طَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَلَایَةُ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: ابو صلت هروی می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام وارد نیشابور شد، من در خدمتش بودم. ایشان سوار بر قاطری خاکستری رنگ بود و دانشمندان نیشابور به استقبال آمده بودند. همین که به خانه رسید، آنها لجام قاطر را گرفتند و عرض کردند: یا ابن رسول اللَّه! تو را به حق آباء طاهرینت قسم می دهیم حدیثی برای ما از اجداد خود نقل کن. حضرت که ردای خزی بر تن داشت، سر از محمل بیرون کرد و فرمود: پدرم موسی بن جعفر از پدر خود جعفر بن محمّد، از پدرش محمّد بن علی، از پدر خود علی بن الحسین، از پدرش حسین بن علی سرور جوانان بهشت از امیرالمؤمنین علیهم السّلام، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نقل کرد که فرمود: جبرئیل امین از خداوند عزیز نقل کرد که فرمود: من خدای یکتایم که جز من خدایی نیست. بندگانم! مرا بپرستید و توجه داشته باشید که هر کس با شهادت لا اله الا اللَّه مرا ملاقات کند، با اخلاص داخل حصن و دژ محکم من شده و هر کس داخل حصار من شود، از عذابم ایمن است. عرض کردند: یا بن رسول اللَّه! اخلاص در مورد شهادت به لا اله الا اللَّه چیست؟ فرمود: اطاعت خدا و پیامبر و ولایت اهل بیت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم. - . امالی طوسی: 588 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبُو وَاسِعٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ سَمِعْتُ جَدَّتِی خَدِیجَةَ بِنْتَ حَمْدَانَ بْنِ پسنده قَالَتْ: لَمَّا دَخَلَ الرِّضَا علیه السلام نَیْسَابُورَ نَزَلَ مَحَلَّةَ الْغَرْبِیِّ نَاحِیَةً تُعْرَفُ بلاش آباد فِی دَارِ جَدَّتِی پسنده وَ إِنَّمَا سُمِّیَ پسنده لِأَنَّ الرِّضَا علیه السلام ارْتَضَاهُ مِنْ بَیْنِ النَّاسِ وَ پسنده هِیَ کَلِمَةٌ فَارِسِیَّةٌ مَعْنَاهَا مَرْضِیٌّ فَلَمَّا نَزَلَ علیه السلام دَارَنَا زَرَعَ لَوْزَةً فِی جَانِبٍ مِنْ جَوَانِبِ الدَّارِ فَنَبَتَتْ وَ صَارَتْ شَجَرَةً وَ أَثْمَرَتْ فِی سَنَةٍ فَعَلِمَ النَّاسُ بِذَلِکَ فَکَانُوا یَسْتَشْفُونَ بِلَوْزِ تِلْکَ الشَّجَرَةِ فَمَنْ أَصَابَتْهُ عِلَّةٌ تَبَرَّکَ بِالتَّنَاوُلِ مِنْ ذَلِکَ اللَّوْزِ مُسْتَشْفِیاً بِهِ فَعُوفِیَ وَ مَنْ أَصَابَهُ رَمَدٌ جَعَلَ ذَلِکَ اللَّوْزَ عَلَی عَیْنِهِ فَعُوفِیَ وَ کَانَتِ الْحَامِلُ إِذَا عَسُرَ عَلَیْهَا وِلَادَتُهَا تَنَاوَلَتْ مِنْ ذَلِکَ اللَّوْزِ فَتَخِفُّ عَلَیْهَا الْوِلَادَةُ وَ تَضَعُ مِنْ سَاعَتِهَا وَ کَانَ إِذَا أَخَذَ دَابَّةً مِنَ الدَّوَابِّ الْقُولَنْجُ أُخِذَ مِنْ قُضْبَانِ تِلْکَ الشَّجَرَةِ فَأُمِرَّ عَلَی بَطْنِهَا فَتَعَافَی وَ یَذْهَبُ عَنْهَا رِیحُ الْقُولَنْجِ بِبَرَکَةِ الرِّضَا علیه السلام فَمَضَتِ الْأَیَّامُ عَلَی تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ یَبِسَتْ فَجَاءَ جَدِّی حَمْدَانُ وَ قَطَعَ أَغْصَانَهَا فَعَمِیَ وَ جَاءَ ابْنٌ لِحَمْدَانَ یُقَالُ لَهُ أَبُو عَمْرٍو فَقَطَعَ تِلْکَ الشَّجَرَةَ مِنْ وَجْهِ الْأَرْضِ فَذَهَبَ مَالُهُ کُلُّهُ بِبَابِ فَارِسٍ وَ کَانَ مَبْلَغُهُ سَبْعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ إِلَی ثَمَانِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ لَمْ یَبْقَ لَهُ شَیْ ءٌ.

وَ کَانَ لِأَبِی عَمْرٍو هَذَا ابْنَانِ کَاتِبَانِ وَ کَانَا یَکْتُبَانِ لِأَبِی الْحَسَنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ سمجور یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا أَبُو الْقَاسِمِ وَ لِلْآخَرِ أَبُو صَادِقٍ فَأَرَادَا عِمَارَةَ تِلْکَ الدَّارِ وَ أَنْفَقَا عَلَیْهَا عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ قَلَعَا الْبَاقِیَ مِنْ أَصْلِ تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ هُمَا لَا یَعْلَمَانِ مَا یَتَوَلَّدُ

ص: 121

عَلَیْهِمَا مِنْ ذَلِکَ فَوَلَّی أَحَدُهُمَا ضَیَاعاً لِأَمِیرِ خُرَاسَانَ فَرُدَّ إِلَی نَیْسَابُورَ فِی مَحْمِلٍ قَدِ اسْوَدَّتْ رِجْلُهُ الْیُمْنَی فَشُرِحَتْ رِجْلُهُ فَمَاتَ مِنْ تِلْکَ الْعِلَّةِ بَعْدَ شَهْرٍ وَ أَمَّا الْآخَرُ وَ هُوَ الْأَکْبَرُ فَإِنَّهُ کَانَ فِی دِیوَانِ السُّلْطَانِ بِنَیْسَابُورَ یَکْتُبُ کِتَاباً وَ عَلَی رَأْسِهِ قَوْمٌ مِنَ الْکُتَّابِ وُقُوفٌ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ دَفَعَ اللَّهُ عَیْنَ السَّوْءِ عَنْ کَاتِبِ هَذَا الْخَطِّ فَارْتَعَشَتْ یَدُهُ مِنْ سَاعَتِهِ وَ سَقَطَ الْقَلَمُ مِنْ یَدِهِ وَ خَرَجَتْ بِیَدِهِ بَثْرَةٌ وَ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَدَخَلَ إِلَیْهِ أَبُو الْعَبَّاسِ الْکَاتِبُ مَعَ جَمَاعَةٍ فَقَالُوا لَهُ هَذَا الَّذِی أَصَابَکَ مِنَ الْحَرَارَةِ فَیَجِبُ أَنْ تَفْتَصِدَ فَافْتَصَدَ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَعَادُوا إِلَیْهِ مِنَ الْغَدِ وَ قَالُوا لَهُ یَجِبُ أَنْ تَفْتَصِدَ الْیَوْمَ أَیْضاً فَفَعَلَ فَاسْوَدَّتْ یَدُهُ فَشُرِحَتْ وَ مَاتَ مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ مَوْتُهُمَا جَمِیعاً فِی أَقَلَّ مِنْ سَنَةٍ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو واسع محمّد پسر احمد بن محمّد بن اسحاق نیشابوری می گوید: از مادر بزرگم که خدیجه دختر حمدان بن پسنده بود شنیدم که می گفت وقتی حضرت رضا علیه السّلام وارد نیشابور شد، وارد خانه مادر بزرگم که مشهور به «پسنده» بود و خانه اش در محله «بلاش آباد» در قسمت غربی شهر قرار داشت گردید. این لقب را از آن جهت به او دادند که او مورد پسند حضرت رضا علیه السّلام قرار گرفت. او می گفت وقتی حضرت وارد خانه ما شد، در یک قسمت از خانه دانه بادامی را کاشت که رویید و درختی شد و همان سال میوه داد. مردم متوجه این اعجاز شدند و از آن درخت شفا می جستند و هر کس ناراحتی پیدا می کرد، تبرک می جست و از بادام آن درخت شفا می یافت. هر که مبتلا به چشم درد می شد، از همان بادام روی چشم خود می گذاشت و خوب می شد. اگر وضع حمل بر زنی دشوار می گردید، از بادام آن درخت که می خورد و زایمان او ساده می شد و فوری وضع حمل می کرد. اگر حیوانی مبتلا به دل درد می گردید، از شاخه آن درخت می گرفتند و روی شکمش می کشیدند و خوب می شد و به برکت حضرت رضا علیه السّلام، باد قلنج از او برطرف می گردید.

مدت ها گذشت تا اینکه بالاخره این درخت خشک شد. جدم حمدان شاخه های آن را قطع کرد و کور شد. یک پسر حمدان به نام ابو عمر این درخت را از بیخ و بن برکند و تمام ثروتش در باب فارس که معادل هفتاد تا هشتاد هزار درهم بود، از بین رفت و چیزی برایش نماند.

این ابو عمر دو پسر داشت که نویسنده ابوالحسن محمّد بن ابراهیم سمجور بودند و یکی ابوالقاسم و دیگری ابو صادق نام داشتند. آنها تصمیم گرفتند این خانه را بسازند و مبلغ بیست هزار درهم خرج ساختمان آن کردند و بقیه درخت را از ریشه بیرون آوردند، بی آنکه بدانند چه بر سر آنها خواهد آمد. به خاطر این کارشان، یکی از آنها متصدی املاک امیر خراسان شد و به نیشابور برگشت و یک پایش سیاه شد که آن را قطع کردند. یک ماه بعد هم به واسطه این بیماری از دنیا رفت.

برادر دیگر که بزرگ تر و متصدی دیوان فرمانروای نیشابور بود، مشغول نوشتن نامه ای شد. چند نفر از نویسندگان نیز بالای سرش حضور داشتند. یکی از آنها گفت: خدا چشم بد را از نویسنده این نامه دور کند! همان دم دستش چنان لرزید که قلم از دستش افتاد، دانه ای در دستش پیدا شد و به منزل خود رفت. ابوالعباس کاتب با چند نفر به دیدن او رفتند و گفتند: این ناراحتی که پیدا کرده ای از گرمی است، باید رگ بزنی. آن روز رگ زد، فردا دوباره به دیدنش رفتند و گفتند: امروز هم باید فصد کنی.آن روز هم رگ زد، اما دستش سیاه شد و آن را قطع کردند و به واسطه همین بیماری از دنیا رفت. هر دو برادر در فاصله کمتر از یک سال مردند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 132 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی شرح کمنع کشف و قطع و الشرحة القطعة من اللحم.

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: «شرح» بر وزن منع به معنای باز کردن و بریدن است و شرحه، تکه ای از گوشت را گویند.

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمُذَکِّرِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزْرَجِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام حِینَ رَحَلَ مِنْ نَیْسَابُورَ وَ هُوَ رَاکِبٌ بَغْلَةً شَهْبَاءَ فَإِذَا مُحَمَّدُ بْنُ رَافِعٍ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَارِثِ وَ یَحْیَی بْنُ یَحْیَی وَ إِسْحَاقُ بْنُ رَاهَوَیْهِ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ قَدْ تَعَلَّقُوا بِلِجَامِ بَغْلَتِهِ بِالْمُرَبَّعَةِ فَقَالُوا بِحَقِّ آبَائِکَ الطَّاهِرِینَ حَدِّثْنَا بِحَدِیثٍ سَمِعْتَهُ مِنْ أَبِیکَ فَأَخْرَجَ رَأْسَهُ مِنَ الْعَمَّارِیَّةِ وَ عَلَیْهِ مِطْرَفُ خَزٍّ ذُو وَجْهَیْنِ: وَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِیَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِیَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بَاقِرُ عِلْمِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی سَیِّدُ شَبَابِ الْجَنَّةِ الْحُسَیْنُ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یَقُولُ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِی مَنْ جَاءَ مِنْکُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِالْإِخْلَاصِ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی (2).

ص: 122


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 132 و 133.
2- 2. المصدر ج 2 ص 134.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو صلت هروی می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام خواست از نیشابور برود، سوار بر قاطر خاکستری رنگ بود. ناگهان محمد بن رافع و احمد بن حارث و یحیی بن یحیی و اسحاق بن راهویه و عده ای از دانشمندان نیشابور در مربعه به لجام قاطر آویختند و عرض کردند: یا ابن رسول اللَّه! تو را به حق آباء طاهرینت قسم می دهیم که حدیثی برای ما نقل کنی که از پدرت شنیده باشی! حضرت که ردای خزی دو روی در تن داشت، سر از محمل بیرون کرد و فرمود: پدرم عبد صالح موسی بن جعفر از پدر خود صادق جعفر بن محمّد، از پدرش محمّد بن علی شکافنده علم انبیا، از پدر خود علی بن الحسین سید عبادت کنندگان، از پدرش حسین بن علی سرور جوانان بهشت، از امیرالمؤمنین علیهم السّلام نقل کرد که فرمود: از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: جبرئیل علیه السّلام از خداوند عزیز نقل کرد که فرمود: من خدای یکتایم که جز من خدایی نیست. بندگانم! مرا بپرستید و توجه داشته باشید که هر کس با شهادت لا اله الا اللَّه مرا ملاقات کند، با اخلاص داخل حصن و دژ محکم من شده و هر کس داخل حصار من شود، از عذابم ایمن است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 134 -

**[ترجمه]

«4»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ رَاهَوَیْهِ قَالَ: لَمَّا وَافَی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام نَیْسَابُورَ وَ أَرَادَ أَنْ یَرْحَلَ مِنْهَا إِلَی الْمَأْمُونِ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَصْحَابُ الْحَدِیثِ فَقَالُوا لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ تَرْحَلُ عَنَّا وَ لَا تُحَدِّثُنَا بِحَدِیثٍ فَنَسْتَفِیدَهُ مِنْکَ وَ قَدْ کَانَ قَعَدَ فِی الْعَمَّارِیَّةِ فَأَطْلَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یَقُولُ سَمِعْتُ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا.

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابن المتوکل عن الأسدی عن محمد بن الحسین الصوفی عن یوسف بن عقیل: مثله (1).

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: اسحاق بن راهویه می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام به نیشابور رسید و خواست از آنجا به جانب مأمون کوچ کند، دانشمندان حدیث پیرامونش را گرفتند و گفتند: یا ابن رسول اللَّه! می خواهی از میان ما بروی، بی آنکه حدیثی از شما بشنویم؟ آن وقت حضرت که داخل عماری شده بود، سر از عماری خارج کرد و فرمود: از پدرم موسی بن جعفر شنیدم که فرمود از پدرم جعفر بن محمّد شنیدم که می گفت از پدرم محمّد ابن علی شنیدم که می گفت از پدرم علی بن الحسین شنیدم که آن جناب از پدرش حسین بن علی می گفت از پدرم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب شنیدم که می فرمود از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که آن جناب فرمود: از جبرئیل شنیدم که می گفت: از خداوند عزیز شنیدم که فرمود: لا اله الا اللَّه حصن و دژ محکم من است و هر کس داخل حصن من شود، از عذابم ایمن است. همین که مرکب آن جناب به راه افتاد، ایشان با صدای بلند فریاد زد: گفتن این کلمه دارای شرط هایی است که من یکی از شرایط آن هستم.

در کتاب عیون اخبارالرضا این روایت به سند دیگری نیز منقول است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 135 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] یُقَالُ: إِنَّ الرِّضَا علیه السلام لَمَّا دَخَلَ نَیْسَابُورَ نَزَلَ فِی مَحَلَّةٍ یُقَالُ لَهُ الفروینی (2) فِیهَا حَمَّامٌ وَ هُوَ الْحَمَّامُ الْمَعْرُوفُ الْیَوْمَ بِحَمَّامِ الرِّضَا وَ کَانَتْ هُنَاکَ عَیْنٌ قَدْ قَلَّ مَاؤُهَا فَأَقَامَ عَلَیْهَا مَنْ أَخْرَجَ مَاءَهَا حَتَّی تَوَفَّرَ وَ کَثُرَ وَ اتَّخَذَ خَارِجَ الدَّرْبِ حَوْضاً یُنْزَلُ إِلَیْهِ بِالْمَرَاقِی إِلَی هَذِهِ الْعَیْنِ فَدَخَلَهُ الرِّضَا علیه السلام وَ اغْتَسَلَ فِیهِ ثُمَّ خَرَجَ مِنْهُ فَصَلَّی عَلَی ظَهْرِهِ وَ النَّاسُ یَنْتَابُونَ (3)

ذَلِکَ الْحَوْضَ وَ یَغْتَسِلُونَ فِیهِ وَ یَشْرَبُونَ مِنْهُ الْتِمَاساً لِلْبَرَکَةِ وَ یُصَلُّونَ عَلَی ظَهْرِهِ وَ یَدْعُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی حَوَائِجِهِمْ فَتُقْضَی لَهُمْ وَ هِیَ الْعَیْنُ الْمَعْرُوفَةُ بِعَیْنِ کهلان یَقْصِدُهَا النَّاسُ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا(4).

ص: 123


1- 1. نفس المصدر ج 2 ص 135.
2- 2. الغربی فلیتحرر خ ل.
3- 3. فی النسخ یتناوبون، و هو تصحیف. و الانتیاب: الإتیان مرة بعد اخری و التناوب: اتیان هذا ثمّ اتیان ذاک علی التقاسم.
4- 4. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 135 و 136.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: وقتی حضرت رضا علیه السّلام وارد نیشابور شد، به محله غربی رفت که در آنجا حمامی بود که حالا معروف به گرمابه رضا است. در آنجا چشمه ای بود که آبش کم شده بود. ایشان کسی را گماشت که روی چشمه کار کرد و آبش زیاد شد و خارج درب حمام، حوضی ترتیب داد که به وسیله پلکان از آن پایین می رفتند تا به آن چشمه می رسیدند. حضرت رضا علیه السّلام در آن حوض شستشو کرد و بعد خارج شد و بالای آن نماز خواند. مردم برای شستشو در آن حوض بر یک دیگر سبقت می گرفتند و یکی پس از دیگری در حوض پیکر خود را می شستند و از آب آن به عنوان تبرک می نوشیدند و بالای حوض نماز می خواندند و از خداوند درخواست حاجات خود می کردند و حاجتشان برآورده می شد. آن چشمه معروف به کهلان است که هنوز مردم از آن استفاده می کنند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 135 -

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الثَّعَالِبِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَعْرُوفِ بِالصَّفْوَانِیِّ قَالَ: خَرَجَتْ قَافِلَةٌ مِنْ خُرَاسَانَ إِلَی کِرْمَانَ فَقَطَعَ اللُّصُوصُ عَلَیْهِمُ الطَّرِیقَ وَ أَخَذُوا مِنْهُمْ رَجُلًا اتَّهَمُوهُ بِکَثْرَةِ الْمَالِ فَبَقِیَ فِی أَیْدِیهِمْ مُدَّةً یُعَذِّبُونَهُ لِیَفْتَدِیَ مِنْهُمْ نَفْسَهُ وَ أَقَامُوهُ فِی الثَّلْجِ فَشَدُّوهُ وَ مَلَئُوا فَاهُ مِنْ ذَلِکَ الثَّلْجِ فَرَحِمَتْهُ امْرَأَةٌ مِنْ نِسَائِهِمْ فَأَطْلَقَتْهُ وَ هَرَبَ فَانْفَسَدَ فَمُهُ وَ لِسَانُهُ حَتَّی لَمْ یَقْدِرْ عَلَی الْکَلَامِ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی خُرَاسَانَ وَ سَمِعَ بِخَبَرِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ أَنَّهُ بِنَیْسَابُورَ فَرَأَی فِیمَا رَأَی النَّائِمُ کَأَنَّ قَائِلًا یَقُولُ لَهُ إِنَّ ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ وَرَدَ خُرَاسَانَ فَسَلْهُ عَنْ عِلَّتِکَ فَرُبَّمَا یُعَلِّمُکَ دَوَاءً مَا تَنْتَفِعُ بِهِ قَالَ فَرَأَیْتُ کَأَنِّی قَدْ قَصَدْتُهُ علیه السلام وَ شَکَوْتُ إِلَیْهِ مَا کُنْتُ دُفِعْتُ إِلَیْهِ وَ أَخْبَرْتُهُ بِعِلَّتِی فَقَالَ خُذِ الْکَمُّونَ وَ السَّعْتَرَ وَ الْمِلْحَ وَ دُقَّهُ وَ خُذْ مِنْهُ فِی فَمِکَ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَإِنَّکَ تُعَافَی فَانْتَبَهَ الرَّجُلُ مِنْ مَنَامِهِ وَ لَمْ یُفَکِّرْ فِیمَا کَانَ رَأَی فِی مَنَامِهِ وَ لَا اعْتَدَّ بِهِ حَتَّی وَرَدَ بَابَ نَیْسَابُورَ فَقِیلَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَدِ ارْتَحَلَ مِنْ نَیْسَابُورَ وَ هُوَ بِرِبَاطِ سَعْدٍ فَوَقَعَ فِی نَفْسِ الرَّجُلِ أَنْ یَقْصِدَهُ وَ یَصِفَ لَهُ أَمْرَهُ لِیَصِفَ لَهُ مَا یَنْتَفِعُ بِهِ مِنَ الدَّوَاءِ فَقَصَدَهُ إِلَی رِبَاطِ سَعْدٍ فَدَخَلَ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَانَ مِنْ أَمْرِی کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ قَدِ انْفَسَدَ عَلَیَّ فَمِی وَ لِسَانِی حَتَّی لَا أَقْدِرُ عَلَی الْکَلَامِ إِلَّا بِجُهْدٍ فَعَلِّمْنِی دَوَاءً أَنْتَفِعُ بِهِ فَقَالَ علیه السلام أَ لَمْ أُعَلِّمْکَ اذْهَبْ فَاسْتَعْمِلْ مَا وَصَفْتُهُ لَکَ فِی مَنَامِکَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُعِیدَهُ عَلَیَّ فَقَالَ علیه السلام لِی خُذْ مِنَ الْکَمُّونِ وَ السَّعْتَرِ وَ الْمِلْحِ فَدُقَّهُ وَ خُذْ مِنْهُ فِی فَمِکَ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَإِنَّکَ سَتُعَافَی قَالَ الرَّجُلُ فَاسْتَعْمَلْتُ مَا وَصَفَهُ لِی فَعُوفِیتُ.

قال أبو حامد أحمد بن علی بن الحسین الثعالبی سمعت أبا أحمد عبد الله بن عبد الرحمن المعروف بالصفوانی یقول: رأیت هذا الرجل و سمعت منه هذه الحکایات (1)

ص: 124


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 211.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبداللَّه بن عبدالرحمن معروف به صفوانی می گوید: قافله ای از خراسان به جانب کرمان می رفت و دزدها سر راه بر آن قافله را گرفتند و مردی را که گمان می کردند ثروت سرشاری دارد گرفتند. آن شخص مدتی در دست آنها بود که پیوسته آزارش می کردند تا پول بدهد و خود را خلاص کند. او را میان برف نگه داشته و بستند و دهانش را پر از برف کردند. یکی از زنان دزدها دلش به حال او سوخت و بازش کرد و آن مرد از دست آنها فرار کرد، ولی زبان و دهانش به خاطر سرمای برف معیوب شد، به طوری که دیگر قدرت حرف زدن نداشت .

سپس آن مرد به جانب خراسان رفت و شنید که حضرت رضا علیه السّلام به این ناحیه آمده و در نیشابور است. در خواب دید کسی به او گفت: حضرت رضا علیه السّلام وارد خراسان شده؛ از او درخواست کن. ممکن است دوایی به تو بیاموزد که ناراحتی تو رفع شود. در همان خواب دید که خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیده و از رنجی که برده بود، شکایت کرد و درد خود را اظهار نمود. حضرت به او فرمود: زیره را با مرزه و نمک خوب بکوب و دو یا سه مرتبه در دهان بگیر، خوب خواهی شد. از خواب بیدار شد، ولی توجهی به خواب خود نکرد تا وارد نیشابور شد. به او گفتند: حضرت رضا علیه السّلام از نیشابور خارج شده و در رباط سعد است.

تصمیم گرفت خدمت امام علیه السّلام برسد و جریان خود را به عرض آن جناب برساند تا شاید دوایی بدهد و خوب شود. پس به جانب رباط سعد رفت و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید، جریان خود را عرض کرد و گفت: اکنون قادر بر سخن گفتن نیستم، مگر با زحمت زیاد. مرا دوایی بده که شفا یابم! فرمود: مگر به تو دوا را نیاموختم؟ برو هر چه در خواب به تو گفتم بکار بند! عرض کرد: اگر ممکن است دو مرتبه برایم بفرمایید. فرمود: زیره و مرزه را با نمک بکوب و دو مرتبه یا سه مرتبه در دهان بگیر، خوب خواهی شد. آن مرد گفت همین کار را کردم، خوب شدم.

ابو حامد احمد بن علی بن حسین ثعالبی گفت: از ابو احمد عبداللَّه بن عبدالرحمن معروف به صفوانی شنیدم که می گفت خودم آن مرد را دیدم و از او تمام این جریان را شنیدم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 211 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی الکمون کتنور حب معروف مدر مجش هاضم طارد للریاح و ابتلاع ممضوغه بالملح یقطع اللعاب و الکمون الحلو الأنیسون و الحبشی شبیه بالشونیز و الأرمنی الکراویا و البری الأسود.

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: «کمّون» بر وزن تنّور، دانه ای معروف و گرد و ضد نفخ است و هضم کننده غذا و برنده نفخ است و بلعیدن جویده آن، لعاب را از بین می برد، و کمّون حلوای انیسون و حبشی است که شبیه سیاه دانه است و ارمنی آن کروی خشک آن سیاه است .

**[ترجمه]

باب 12 خروجه علیه السلام من نیسابور إلی طوس و منها إلی مرو

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام مِنْ نَیْسَابُورَ إِلَی الْمَأْمُونِ فَبَلَغَ قُرْبَ الْقَرْیَةِ الْحَمْرَاءِ قِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ زَالَتِ الشَّمْسُ أَ فَلَا تُصَلِّی فَنَزَلَ علیه السلام فَقَالَ ائْتُونِی بِمَاءٍ فَقِیلَ مَا مَعَنَا مَاءٌ فَبَحَثَ علیه السلام بِیَدِهِ الْأَرْضَ فَنَبَعَ مِنَ الْمَاءِ مَا تَوَضَّأَ بِهِ هُوَ وَ مَنْ مَعَهُ وَ أَثَرُهُ بَاقٍ إِلَی الْیَوْمِ فَلَمَّا دَخَلَ سَنَابَادَ أسند [اسْتَنَدَ] إِلَی الْجَبَلِ الَّذِی یُنْحَتُ مِنْهُ الْقُدُورُ فَقَالَ اللَّهُمَّ انْفَعْ بِهِ وَ بَارِکْ فِیمَا یُجْعَلُ فِیمَا یُنْحَتُ مِنْهُ ثُمَّ أَمَرَ علیه السلام فَنُحِتَ لَهُ قُدُورٌ مِنَ الْجَبَلِ وَ قَالَ لَا یُطْبَخُ مَا آکُلُهُ إِلَّا فِیهَا وَ کَانَ علیه السلام خَفِیفَ الْأَکْلِ قَلِیلَ الطَّعْمِ فَاهْتَدَی النَّاسُ إِلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ ظَهَرَتْ بَرَکَةُ دُعَائِهِ علیه السلام فِیهِ ثُمَّ دَخَلَ دَارَ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ وَ دَخَلَ الْقُبَّةَ الَّتِی فِیهَا قَبْرُ هَارُونَ الرَّشِیدِ ثُمَّ خَطَّ بِیَدِهِ إِلَی جَانِبِهِ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ تُرْبَتِی وَ فِیهَا أُدْفَنُ وَ سَیَجْعَلُ اللَّهُ هَذَا الْمَکَانَ مُخْتَلَفَ شِیعَتِی وَ أَهْلِ مَحَبَّتِی وَ اللَّهِ مَا یَزُورُنِی مِنْهُمْ زَائِرٌ وَ لَا یُسَلِّمُ عَلَیَّ مِنْهُمْ مُسَلِّمٌ إِلَّا وَجَبَ لَهُ غُفْرَانُ اللَّهِ وَ رَحْمَتُهُ بِشَفَاعَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ صَلَّی رَکَعَاتٍ وَ دَعَا بِدَعَوَاتٍ فَلَمَّا فَرَغَ سَجَدَ سَجْدَةً طَالَ مَکْثُهُ فَأَحْصَیْتُ لَهُ فِیهَا خَمْسَمِائَةَ تَسْبِیحَةٍ ثُمَّ انْصَرَفَ (1).

ص: 125


1- 1. المصدر ج 2 ص 136.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالصلت هروی می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام از نیشابور به جانب مرو رهسپار شد، به ده سرخ رسید. عرض کردند: یا بن رسول الله! ظهر شده، نماز نمی خوانید؟ حضرت پایین آمد و فرمود: آب بیاورید! عرض کردند: آب همراه نداریم! با دست زمین را کاوید، چشمه آبی ظاهر شد و آن جناب و همراهان وضو گرفتند و هنوز اثر آن چشمه تا امروز باقی است. وقتی حضرت وارد سناباد شد، به کوهی که از آن ظرف های خوراک پزی (هر کاوه) می سازند تکیه نمود و چنین دعا کرد: بار خدایا! از سنگ این کوه به مردم نفع برسان و هر چه در ظرف های آن می گذارند، در آن برکت عنایت فرما! و دستور داد برایش چند دیگ غذاپزی از سنگ آن کوه بسازند و فرمود غذای مرا فقط در این دیگ ها بپزید. حضرت رضا علیه السّلام کم خوراک و کم اشتها بود. از آن روز مردم متوجه این کار شدند و اثر دعای حضرت رضا علیه السّلام درباره آن کوه آشکار شد.

بعد وارد خانه حمید بن قحطبه طایی شد و داخل قبه ای که هارون آنجا دفن شده بود گردید، با دست مبارک خطی در یک طرف قبر هارون کشید و فرمود: این آرامگاه من است که در آن دفن می شوم. خداوند اینجا را محل آمد و رفت شیعیان و دوستداران من قرار می دهد. به خدا قسم هر کدام از آنها که مرا زیارت کنند یا به من سلام کنند، به واسطه شفاعت ما خاندان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم، آمرزش و رحمت خداوند برای آنها لازم می شود .

بعد رو به قبله ایستاد و چند رکعت نماز گزارد و دعاهایی خواند. پس از تمام شدن دعا، سجده ای طولانی کرد که من شمردم پانصد تسبیح در آن سجده گفت. بعد از آنجا خارج شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 136 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبُو نَصْرٍ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدٍ الضَّبِّیُّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ جَدَّتِی یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ: لَمَّا قَدِمَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا بِنَیْسَابُورَ أَیَّامَ الْمَأْمُونِ قُمْتُ فِی حَوَائِجِهِ وَ التَّصَرُّفِ فِی أَمْرِهِ مَا دَامَ بِهَا فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی مَرْوَ شَیَّعْتُهُ إِلَی سَرَخْسَ فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ سَرَخْسَ أَرَدْتُ أَنْ أُشَیِّعَهُ إِلَی مَرْوَ فَلَمَّا سَارَ مَرْحَلَةً أَخْرَجَ رَأْسَهُ مِنَ الْعَمَّارِیَّةِ وَ قَالَ لِی یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ انْصَرِفْ رَاشِداً فَقَدْ قُمْتَ بِالْوَاجِبِ وَ لَیْسَ لِلتَّشْیِیعِ غَایَةٌ قَالَ قُلْتُ بِحَقِّ الْمُصْطَفَی وَ الْمُرْتَضَی وَ الزَّهْرَاءِ لَمَّا حَدَّثْتَنِی بِحَدِیثٍ تَشْفِینِی بِهِ حَتَّی أَرْجِعَ فَقَالَ تَسْأَلُنِی الْحَدِیثَ وَ قَدْ أُخْرِجْتُ مِنْ جِوَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا أَدْرِی إِلَی مَا یَصِیرُ أَمْرِی قَالَ قُلْتُ بِحَقِّ الْمُصْطَفَی وَ الْمُرْتَضَی وَ الزَّهْرَاءِ لَمَّا حَدَّثْتَنِی بِحَدِیثٍ تَشْفِینِی بِهِ حَتَّی أَرْجِعَ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی أَنَّهُ سَمِعَ أَبَاهُ یَذْکُرُ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَاهُ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَذْکُرُ أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ اسْمِی مَنْ قَالَهُ مُخْلِصاً مِنْ قَلْبِهِ دَخَلَ حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ عَذَابِی.

قال الصدوق رحمه الله الإخلاص أن یحجزه هذا القول عما حرم الله عز و جل (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو نصر احمد بن حسین بن احمد بن عبید ضبی از پدر خود نقل کرد که گفت: از مادربزرگم شنیدم که از پدر خود نقل می کرد که وقتی حضرت رضا علیه السّلام وارد نیشابور شد، در زمان مأمون من کمر به خدمت آن آقا بستم و تا وقتی در نیشابور تشریف داشت، کارهایش را انجام می دادم. موقعی که خواست به طرف مرو برود، من تا سرخس آن جناب را مشایعت کردم. از سرخس که خارج شد، تصمیم داشتم تا مرو ایشان را مشایعت کنم. یک منزل که رفت، سر از محمل بیرون آورد و فرمود: بنده خدا! برو به سلامت، تو وظیفه خود را انجام دادی. مشایعت حد و اندازه ای ندارد.

عرض کردم: تو را به حق محمّد مصطفی و علی مرتضی و فاطمه زهرا علیهم السلام که حدیثی برایم نقل کن تا باعث شفای دلم شود، آنگاه برگردم. حضرت فرمود: از من حدیث می پرسی با اینکه مرا از جوار پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم خارج کرده اند و نمی دانم بالاخره چه خواهند کرد؟ باز عرض کردم: شما را به حق محمّد مصطفی و علی مرتضی و فاطمه زهرا علیهم السّلام برایم حدیثی نقل فرمایید تا موجب شفای دلم گردد، آنگاه مراجعت کنم. فرمود: پدرم از جد خود نقل کرد که از پدرش شنیده است که آن جناب نقل کرد که از پدرش شنیده که می فرمود: علی بن ابی طالب علیه السّلام می فرمود: از پیامبر اکرم شنیده که فرموده است: خداوند فرموده: لا اله الا اللَّه اسم من است؛ هر که این کلمه را با اخلاص بگوید، وارد حصن و دژ محکم من می شود و هر که وارد حصن من گردید، از عذابم ایمن است.

صدوق رحمة اللَّه علیه می گوید: اخلاص درباره گفتن این جمله، این است که تلفظ به این کلام، او را از چیزی که بر او حرام است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 137 -

**[ترجمه]

«3»

کشف، [کشف الغمة] نَقَلْتُ مِنْ کِتَابٍ لَمْ یَحْضُرْنِی الْآنَ اسْمُهُ مَا صُورَتُهُ حَدَّثَ الْمَوْلَی السَّعِیدُ إِمَامُ الدُّنْیَا عِمَادُ الدِّینِ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْوَزَّانُ فِی مُحَرَّمٍ سَنَةَ سِتٍّ وَ تِسْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ قَالَ: أَوْرَدَ صَاحِبُ کِتَابِ تَارِیخِ نَیْسَابُورَ فِی کِتَابِهِ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام لَمَّا دَخَلَ إِلَی نَیْسَابُورَ فِی السَّفَرَةِ الَّتِی فَازَ(2) فِیهَا بِفَضِیلَةِ الشَّهَادَةِ کَانَ فِی مَهْدٍ عَلَی بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ عَلَیْهَا مَرْکَبٌ مِنْ فِضَّةٍ خَالِصَةٍ فَعَرَضَ لَهُ فِی السُّوقِ الْإِمَامَانِ الْحَافِظَانِ لِلْأَحَادِیثِ النَّبَوِیَّةِ أَبُو زُرْعَةَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَسْلَمَ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُمَا اللَّهُ فَقَالا أَیُّهَا السَّیِّدُ ابْنَ السَّادَةِ أَیُّهَا الْإِمَامُ وَ ابْنَ الْأَئِمَّةِ

ص: 126


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 137.
2- 2. فی الکمبانیّ« خص» و هو تصحیف.

أَیُّهَا السُّلَالَةُ الطَّاهِرَةُ الرَّضِیَّةُ أَیُّهَا الْخُلَاصَةُ الزَّاکِیَةُ النَّبَوِیَّةُ بِحَقِّ آبَائِکَ الْأَطْهَرِینَ وَ أَسْلَافِکَ الْأَکْرَمِینَ إِلَّا أَرَیْتَنَا وَجْهَکَ الْمُبَارَکَ الْمَیْمُونَ وَ رَوَیْتَ لَنَا حَدِیثاً عَنْ آبَائِکَ عَنْ جَدِّکَ نَذْکُرُکَ بِهِ فَاسْتَوْقَفَ الْبَغْلَةَ وَ رَفَعَ الْمِظَلَّةَ وَ أَقَرَّ عُیُونَ الْمُسْلِمِینَ بِطَلْعَتِهِ الْمُبَارَکَةِ الْمَیْمُونَةِ فَکَانَتْ ذُؤَابَتَاهُ کَذُوَابَتَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ عَلَی طَبَقَاتِهِمْ قِیَامٌ کُلُّهُمْ وَ کَانُوا بَیْنَ صَارِخٍ وَ بَاکٍ وَ مُمَزِّقٍ ثَوْبَهُ وَ مُتَمَرِّغٍ فِی التُّرَابِ وَ مُقْبِلٍ حِزَامَ بَغْلَتِهِ وَ مُطَوِّلٍ عُنُقَهُ إِلَی مِظَلَّةِ الْمَهْدِ إِلَی أَنِ انْتَصَفَ النَّهَارُ وَ جَرَتِ الدُّمُوعُ کَالْأَنْهَارِ وَ سَکَنَتِ الْأَصْوَاتُ وَ صَاحَتِ الْأَئِمَّةُ وَ الْقُضَاةُ مَعَاشِرَ النَّاسِ اسْمَعُوا وَ عُوا وَ لَا تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عِتْرَتِهِ وَ أَنْصِتُوا فَأَمْلَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ هَذَا الْحَدِیثَ وَ عُدَّ مِنَ الْمَحَابِرِ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً سِوَی الدُّوِیِّ وَ الْمُسْتَمْلِی أَبُو زُرْعَةَ الرَّازِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَسْلَمَ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُمَا اللَّهُ فَقَالَ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ زَیْنُ الْعَابِدِینَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ شَهِیدُ أَرْضِ کَرْبَلَاءَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ شَهِیدُ أَرْضِ الْکُوفَةِ قَالَ حَدَّثَنِی أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَبَّ الْعِزَّةِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی یَقُولُ کَلِمَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی صَدَقَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ صَدَقَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام قَالَ الْأُسْتَاذُ أَبُو الْقَاسِمِ الْقُشَیْرِیُّ إِنَّ هَذَا الْحَدِیثَ بِهَذَا السَّنَدِ بَلَغَ بَعْضَ أُمَرَاءِ السَّامَانِیَّةِ فَکَتَبَهُ بِالذَّهَبِ وَ أَوْصَی أَنْ یُدْفَنَ مَعَهُ فَلَمَّا مَاتَ رُئِیَ فِی الْمَنَامِ فَقِیلَ مَا فَعَلَ اللَّهُ بِکَ فَقَالَ غَفَرَ اللَّهُ لِی بِتَلَفُّظِی بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ تَصْدِیقِی مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ مُخْلِصاً وَ إِنِّی کَتَبْتُ هَذَا الْحَدِیثَ بِالذَّهَبِ تَعْظِیماً وَ احْتِرَاماً(1).

ص: 127


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 144 و 145.

**[ترجمه]کشف الغمة: صاحب تاریخ نیشابور در کتاب خود می نویسد: وقتی حضرت رضا علیه السّلام، در همان سفری که به درجه شهادت نائل گردید وارد نیشابور شد، سوار بر قاطری خاکستری رنگ بود که بر روی آن مهدی آراسته به نقره خالص قرار داشت. در بین راه دو پیشوای حافظ حدیث پیامبر، ابو زرعه و محمّد بن اسلم طوسی مهار استر آن جناب را گرفتند و عرض کردند: آقای ما! ای پیشوایی که فرزند ائمه طاهرینی! ای بازمانده نژاد پسندیده! تو را به حق اجداد ارجمندت قسم می دهیم سایبان مهد را یک طرف بزن تا جمال مبارک شما را ببینیم و حدیثی از اجداد خود بیان کن که یادبودی برای ما باشد!

امام علیه السّلام استر را نگه داشت و سایبان را کناری زد. چشم جمعیت به جمال انورش روشن گردید و گیسوان مبارکش شبیه گیسوان پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم بود. تمام طبقات ایستاده و محو در تماشای رخسار مبارکش بودند. بعضی با مشاهده آن جناب فریادی از شادی کشیدند. عده ای با شیفتگی از این موهبت اشک شوق می ریختند. هر کدام به طریقی قدردانی می کردند. بعضی از شوق گریبان چاک می زدند و خویش را در خاک می انداختند و لجام استر را می بوسیدند و گردن برمی افراشتند تا آن جناب را مشاهده کنند. تا اینکه ظهر شد. در این موقع نویسندگان و قضات فریاد کشیدند:

ای مردم! گوش کنید و به خاطر بسپارید پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در مورد عترتش نیازارید! ساکت باشید! بیست و چهار هزار قلمدان خارج شد، غیر از کسانی که دوات به کار بردند. تقاضاکننده ابو زرعه و محمّد بن اسلم طوسی بودند.

امام فرمود: پدرم موسی بن جعفر از پدرش حضرت صادق نقل کرد، ایشان از محمّد بن علی و آن سرور از علی بن الحسین و آن جناب از حسین بن علی شهید کربلا و حسین بن علی از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و علی از پیامبر اکرم صلوات الله علیهم و آن جناب از جبرئیل و او گفت: از خدای متعال شنیدم که فرمود: کلمه لا اله الا الله دژ محکم من است؛ هرکس آن را بگوید داخل دژ من شده و هر کس داخل دژ من شد، از عذاب من در امان است. راست گفته اند خدا و جبرئیل و پیامبر اکرم و ائمه طاهرین علیهم السّلام .

استاد ابوالقاسم قشیری گفت: این حدیث را با همین سند یکی از امرای سامانی با طلا نوشت و وصیت کرد که آن را با او دفن کنند. پس از اینکه از دنیا رفت، در خواب او را دیدند و گفتند: خدا با تو چه کرد؟ گفت: به واسطه تلفظ به لا اله الا اللَّه و تصدیق پیامبری محمّد مصطفی با اخلاص و به واسطه اینکه آن حدیث را از جهت احترام و عظمت با طلا نوشتم، مرا بخشید. - . کشف الغمة 3 : 144 -

**[ترجمه]

بیان

الدَّوَاةُ بالفتح ما یکتب منه و الجمع دَوًی مثل نَوَاة و نَوًی و دُوِیٌّ أیضا علی فعول جمع الجمع مثل صَفَاة و صَفًا و صُفِیٌّ.

**[ترجمه]«دواة» به فتح دال، چیزی است که از جوهر آن می نویسند و جمع آن «دویّ» است، مثل «نواة» که جمع آن «نویّ» است و همچنین «دُویٌّ» بر وزن فعول جمع الجمع آن است، مثل صفاة و صفاً و صفیّ .

**[ترجمه]

باب 13 ولایة العهد و العلة فی قبوله علیه السلام لها و عدم رضاه علیه السلام بها و سائر ما یتعلق بذلک

الأخبار

«1»

کشف، [کشف الغمة]: فِی أَوَّلِ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ کَانَتِ الْبَیْعَةُ لِلرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: اول ماه رمضان سال 201 با حضرت رضا علیه السّلام در مورد ولایت عهدی بیعت گردید. - . کشف الغمة 3 : 171 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْقُلْزُمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی زِیَادٍ الْجَدِّیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ أَیُّوبَ الْعَلَوِیِّ: أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَسْتَعْمِلَ الرِّضَا علیه السلام جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْتَعْمِلَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِی فَحَسَدَهُ بَنُو هَاشِمٍ وَ قَالُوا أَ تُوَلِّی رَجُلًا جَاهِلًا لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ بِتَدْبِیرِ الْخِلَافَةِ فَابْعَثْ إِلَیْهِ یَأْتِنَا فَتَرَی مِنْ جَهْلِهِ مَا نَسْتَدِلُّ بِهِ عَلَیْهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ بَنُو هَاشِمٍ یَا أَبَا الْحَسَنِ اصْعَدِ الْمِنْبَرَ وَ انْصِبْ لَنَا عَلَماً نَعْبُدُ اللَّهَ عَلَیْهِ فَصَعِدَ علیه السلام الْمِنْبَرَ فَقَعَدَ مَلِیّاً لَا یَتَکَلَّمُ مُطْرِقاً ثُمَّ انْتَفَضَ انْتِفَاضَةً وَ اسْتَوَی قَائِماً وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ قَالَ أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ إِلَی آخِرِ مَا أَوْرَدْتُهُ فِی کِتَابِ التَّوْحِیدِ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: قاسم بن ایوب علوی گفت: مأمون وقتی تصمیم گرفت حضرت رضا علیه السّلام را ولیعهد خود کند، بنی هاشم را جمع کرد و گفت: من تصمیم دارم حضرت رضا علیه السّلام را به ولایت عهدی خود برگزینم. بنی هاشم بر او رشک برده و گفتند: می خواهی شخصی که اطلاعی ندارد و وارد به سیاست اداره مملکت نیست به این مقام برسانی؟ از پی او بفرست بیاید تا نادانی او کشف شود و سخن ما ثابت گردد!

پس از پی حضرت رضا علیه السّلام فرستاد و حضرت آمد. بنی هاشم تقاضا کردند: ای ابا الحسن! به منبر برو و راه و روش پرستش خدا را بیان فرما!

امام علیه السّلام بر منبر رفت و مدتی روی منبر ساکت سر به زیر انداخته بود. یک مرتبه سر برداشت و راست نشست و خدا را ستایش نمود و درود بر پیامبر و آلش فرستاد و آنگاه فرمود: اول پرستش خدا شناختن اوست... تا آخر فرمایش آن جناب که در کتاب توحید ذکر کرده ام. - . عیون اخبارالرضا 1 : 149 -

**[ترجمه]

«3»

ع، [علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ تَاتَانَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: إِنَّ الْمَأْمُونَ قَالَ لِلرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیه السلام

ص: 128


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 171.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 149- 153.

یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ عَرَفْتُ فَضْلَکَ وَ عِلْمَکَ وَ زُهْدَکَ وَ وَرَعَکَ وَ عِبَادَتَکَ وَ أَرَاکَ أَحَقَّ بِالْخِلَافَةِ مِنِّی فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام بِالْعُبُودِیَّةِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَفْتَخِرُ وَ بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا أَرْجُو النَّجَاةَ مِنْ شَرِّ الدُّنْیَا وَ بِالْوَرَعِ عَنِ الْمَحَارِمِ أَرْجُو الْفَوْزَ بِالْمَغَانِمِ وَ بِالتَّوَاضُعِ فِی الدُّنْیَا أَرْجُو الرِّفْعَةَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ فَإِنِّی قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أَعْزِلَ نَفْسِی عَنِ الْخِلَافَةِ وَ أَجْعَلَهَا لَکَ وَ أُبَایِعَکَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام إِنْ کَانَتْ هَذِهِ الْخِلَافَةُ لَکَ وَ جَعَلَهَا اللَّهُ لَکَ فَلَا یَجُوزُ أَنْ تَخْلَعَ لِبَاساً أَلْبَسَکَهُ اللَّهُ وَ تَجْعَلَهُ لِغَیْرِکَ وَ إِنْ کَانَتِ الْخِلَافَةُ لَیْسَتْ لَکَ فَلَا یَجُوزُ لَکَ أَنْ تَجْعَلَ لِی مَا لَیْسَ لَکَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ قَبُولِ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ لَسْتُ أَفْعَلُ ذَلِکَ طَائِعاً أَبَداً فَمَا زَالَ یُجْهِدُ بِهِ أَیَّاماً حَتَّی یَئِسَ مِنْ قَبُولِهِ فَقَالَ لَهُ فَإِنْ لَمْ تَقْبَلِ الْخِلَافَةَ وَ لَمْ تُحِبَّ مُبَایَعَتِی لَکَ فَکُنْ وَلِیَّ عَهْدِی لِتَکُونَ لَکَ الْخِلَافَةُ بَعْدِی.

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنِّی أَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا قَبْلَکَ مَقْتُولًا بِالسَّمِّ مَظْلُوماً تَبْکِی عَلَیَّ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ وَ مَلَائِکَةُ الْأَرْضِ وَ أُدْفَنُ فِی أَرْضِ غُرْبَةٍ إِلَی جَنْبِ هَارُونَ الرَّشِیدِ فَبَکَی الْمَأْمُونُ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الَّذِی یَقْتُلُکَ أَوْ یَقْدِرُ عَلَی الْإِسَاءَةِ إِلَیْکَ وَ أَنَا حَیٌّ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَمَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ مَنِ الَّذِی یَقْتُلُنِی لَقُلْتُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّمَا تُرِیدُ بِقَوْلِکَ هَذَا التَّخْفِیفَ عَنْ نَفْسِکَ وَ دَفْعِ هَذَا الْأَمْرِ عَنْکَ لِیَقُولَ النَّاسُ أَنَّکَ زَاهِدٌ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ مُنْذُ خَلَقَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا زَهِدْتُ فِی الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا تُرِیدُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ مَا أُرِیدُ قَالَ الْأَمَانُ عَلَی الصِّدْقِ قَالَ لَکَ الْأَمَانُ قَالَ تُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ یَقُولَ النَّاسُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی لَمْ یَزْهَدْ فِی الدُّنْیَا بَلْ زَهِدَتِ الدُّنْیَا فِیهِ أَ لَا تَرَوْنَ کَیْفَ قَبِلَ وِلَایَةَ الْعَهْدِ طَمَعاً فِی الْخِلَافَةِ فَغَضِبَ الْمَأْمُونُ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ تَتَلَقَّانِی أَبَداً بِمَا أَکْرَهُهُ وَ قَدْ أَمِنْتَ سَطْوَتِی فَبِاللَّهِ أُقْسِمُ لَئِنْ قَبِلْتَ وِلَایَةَ الْعَهْدِ وَ إِلَّا أَجْبَرْتُکَ عَلَی ذَلِکَ فَإِنْ فَعَلْتَ وَ إِلَّا ضَرَبْتُ عُنُقَکَ

ص: 129

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قَدْ نَهَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُلْقِیَ بِیَدِی إِلَی التَّهْلُکَةِ فَإِنْ کَانَ الْأَمْرُ عَلَی هَذَا فَافْعَلْ مَا بَدَا لَکَ وَ أَنَا أَقْبَلُ ذَلِکَ عَلَی أَنِّی لَا أُوَلِّی أَحَداً وَ لَا أَعْزِلُ أَحَداً وَ لَا أَنْقُضُ رَسْماً وَ لَا سُنَّةً وَ أَکُونُ فِی الْأَمْرِ مِنْ بَعِیدٍ مُشِیراً فَرَضِیَ مِنْهُ بِذَلِکَ وَ جَعَلَهُ وَلِیَّ عَهْدِهِ عَلَی کَرَاهَةٍ مِنْهُ علیه السلام لِذَلِکَ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع و عیون اخبارالرضا و امالی صدوق: ابوالصلت هروی گفت: مأمون به حضرت رضا علیه السّلام گفت: یا ابن رسول اللَّه! مقام علم و دانش و زهد و پارسایی و عبادت شما را می دانم. شما از من به خلافت شایسته تر هستید. امام علیه السّلام در جواب او فرمود: به پرستش خدا افتخار می کنم و با زهد و پارسایی امیدوارم از شر دنیا آسوده شوم و با خودداری و پرهیزگاری نسبت به کارهای حرام، امید رستگاری و مزایای آخرت را دارم و با تواضع در دنیا، انتظار مقام بلند را در آخرت نزد خدا دارم.

مأمون گفت: من تصمیم دارم خود را از خلافت خلع کنم و شما را به جای خود برگزینم و با شما بیعت کنم! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اگر این خلافت مال تو است و خدا به تو داده، جایز نیست خود را خلع کنی و جامه ای که خداوند بر تن تو آراسته، به دیگری بدهی. و اگر مال تو نیست، نمی توانی چیزی که مال خودت نیست به من بدهی. مأمون گفت: یا ابن رسول اللَّه! بالاخره چاره ای نداری، باید قبول کنی. حضرت فرمود: هرگز من به اراده خود و آزادانه قبول نخواهم کرد. چند روز پی در پی مأمون اصرار داشت و حضرت رضا علیه السّلام نمی پذیرفت، تا دیگر از قبول کردن مأیوس شد. مأمون گفت: حالا که خلافت را نمی پذیری و مایل نیستی با تو بیعت کنم، ولیّ عهدی را بپذیر که بعد از من به خلافت برسی.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: به خدا قسم پدرم از آباء گرامی خود، از امیرالمؤمنین علیهم السّلام و آن جناب از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم برایم نقل کرد که فرموده: من قبل از تو به وسیله زهر ستم از دنیا می روم، آن گونه که ملائکه آسمان و زمین بر من گریه می کنند و در بلاد غربت کنار هارون الرشید دفن خواهم شد. مأمون گریه کرد و سپس عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه! چه کسی قدرت دارد با زنده بودن من تو را بکشد یا بی ادبی نسبت به شما روا دارد؟ فرمود: اگر بخواهم بگویم چه کسی قاتل من است، می گویم. گفت: شما با این حرف خود می خواهید سر از ولایت عهدی باز زنید و کناره بگیرید تا مردم بگویند شما زاهد و پارسا هستید!

فرمود: به خدا قسم از وقتی پروردگار مرا آفریده، دروغ نگفته ام و در دنیا برای رسیدن به دنیا زهد پیشه نکرده ام. من می دانم منظور تو چیست. مأمون گفت: چه نظر دارم؟ فرمود: اگر امان بدهی حقیقت را می گویم. گفت: شما دارای امان هستید. فرمود: می خواهی مردم بگویند: علی بن موسی الرضا علیهما السّلام زاهد و پارسا نیست؛ دنیا از او برگشته بود. آیا دیدید چگونه ولیعهدی را به طمع خلافت قبول کرد؟ مأمون خشمگین شد و گفت: پیوسته حرف هایی می زنی که مرا ناراحت می کنی و از قدرت من خود را در امان می بینی! به خدا قسم! اگر ولایت عهدی را پذیرفتی که هیچ، وگرنه به اجبار وادارت می کنم و در صورتی که نپذیری گردنت را می زنم.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: خداوند مرا نهی نموده از اینکه به دست خود خویشتن را به هلاکت اندازم. حال که چنین است، هر کار که مایلی بکن، ولی قبول می کنم مشروط بر اینکه در عزل و نصب امراء و فرمانداران دخالت نداشته باشم و رسم و راه و روشی را که مردم دارند، تغییر ندهم و از دور طرف مشورت تو باشم. مأمون به همین مقدار راضی شد و با نارضایتی و اکراهی که حضرت نسبت به قبول این امر داشت، او را به ولایت عهدی خود منصوب نمود. - . علل الشرائع 1 : 226 ، عیون اخبارالرضا 2 : 139 ، امالی صدوق: 68 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّکَ قَبِلْتَ وِلَایَةَ الْعَهْدِ مَعَ إِظْهَارِکَ الزُّهْدَ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ علیه السلام قَدْ عَلِمَ اللَّهُ کَرَاهَتِی لِذَلِکَ فَلَمَّا خُیِّرْتُ بَیْنَ قَبُولِ ذَلِکَ وَ بَیْنَ الْقَتْلِ اخْتَرْتُ الْقَبُولَ عَلَی الْقَتْلِ وَیْحَهُمْ أَ مَا عَلِمُوا أَنَّ یُوسُفَ علیه السلام کَانَ نَبِیّاً رَسُولًا فَلَمَّا دَفَعَتْهُ الضَّرُورَةُ إِلَی تَوَلِّی خَزَائِنِ الْعَزِیزِ قَالَ لَهُ اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ وَ دَفَعَتْنِی الضَّرُورَةُ إِلَی قَبُولِ ذَلِکَ عَلَی إِکْرَاهٍ وَ إِجْبَارٍ بَعْدَ الْإِشْرَافِ عَلَی الْهَلَاکِ عَلَی أَنِّی مَا دَخَلْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ إِلَّا دُخُولَ خَارِجٍ مِنْهُ فَإِلَی اللَّهِ الْمُشْتَکَی وَ هُوَ الْمُسْتَعَانُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا، امالی صدوق: ریان می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه! مردم می گویند شما ولایت عهدی مأمون را چگونه پذیرفتی، با اینکه زاهد و پارسا در دنیا هستی؟ فرمود: خدا می داند که من به میل خود نپذیرفتم. وقتی بین کشته شدن و قبول ولایت عهدی مخیر شدم، پذیرفتم تا کشته نشوم. وای بر آنها! مگر نمی دانند یوسف با اینکه پیامبر بود، مجبور شد که متصدی خزائن عزیز مصر شود؟ به او گفت: «اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ» - . یوسف / 55 - ، {مرا بر خزانه های این سرزمین بگمار، که من نگهبانی دانا هستم.} من با نارضایتی و اجبار، پس از اینکه نزدیک بود کشته شوم، به قبول این کار مجبور شدم. با اینکه من این امر را پذیرفتم، اما عملا از آن کناره دارم، درد دل خود را به خدا می کنم و او محل مددخواهی است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 139 ، امالی صدوق: 72 -

**[ترجمه]

«5»

لی، [الأمالی] للصدوق عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَاسِرٍ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ الرِّضَا علیه السلام الْعَهْدَ سَمِعْتُهُ وَ قَدْ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی مُکْرَهٌ مُضْطَرٌّ فَلَا تُؤَاخِذْنِی کَمَا لَمْ تُؤَاخِذْ عَبْدَکَ وَ نَبِیَّکَ یُوسُفَ حِینَ وَقَعَ إِلَی وِلَایَةِ مِصْرَ.

**[ترجمه]امالی صدوق: یاسر خادم می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام ولیعهد شد، دیدم دست های خود را به آسمان بلند کرده و می گوید: خدایا! تو می دانی که به زور و اجبار پذیرفتم. پس مرا مؤاخذه نفرما، همان طوری که یوسف پیامبر را وقتی عهده دار فرمانروایی مصر شد، مؤاخذه نکردی. - . امالی صدوق: 659 -

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصُّولِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: صَعِدَ الْمَأْمُونُ الْمِنْبَرَ لِیُبَایِعَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ جَاءَتْکُمْ بَیْعَةُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ قَرَأْتُ هَذِهِ الْأَسْمَاءَ عَلَی الصُّمِّ وَ الْبُکْمِ لَبَرَءُوا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

ص: 130


1- 1. علل الشرائع ج 1 ص 226، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 139 أمالی الصدوق ص 68.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 139، أمالی الصدوق ص 72، و هکذا أخرجه فی علل الشرائع ج 2 ص 227 و 228.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 147.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا و امالی صدوق: حسن بن جهم از پدر خود نقل کرد که گفت: مأمون بر منبر رفت تا با حضرت رضا علیه السّلام به ولایت عهدی بیعت کند. پس رو به جمعیت کرده و گفت: مردم! اینک باید با علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بیعت کنید! به خدا سوگند اگر این نام ها را بر کور و کر بخوانم، به خواست و اجازه خدا شفا می یابد! - . عیون اخبارالرضا 2 : 147 ، امالی صدوق: 660 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلِیلَانَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ: سَمِعْتُ جَمَاعَةً مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ وُلِدَ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ لِإِحْدَی عَشَرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِخَمْسِ سِنِینَ وَ تُوُفِّیَ بِطُوسَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ مِنْ رُسْتَاقِ نُوقَانَ وَ دُفِنَ فِی دَارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی فِیهَا هَارُونُ الرَّشِیدُ إِلَی جَانِبِهِ مِمَّا یَلِی الْقِبْلَةَ وَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ قَدْ تَمَّ عُمُرُهُ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ مِنْهَا مَعَ أَبِیهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام تِسْعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ شَهْرَیْنِ وَ بَعْدَ أَبِیهِ أَیَّامَ إِمَامَتِهِ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ قَامَ علیه السلام بِالْأَمْرِ وَ لَهُ تِسْعٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ شَهْرَانِ وَ کَانَ فِی أَیَّامِ إِمَامَتِهِ علیه السلام بَقِیَّةُ مُلْکِ الرَّشِیدِ ثُمَّ مَلِکَ بَعْدَ الرَّشِیدِ مُحَمَّدٌ الْمَعْرُوفُ بِالْأَمِینِ وَ هُوَ ابْنُ زُبَیْدَةَ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً ثُمَّ خُلِعَ الْأَمِینُ وَ أُجْلِسَ عَمُّهُ إِبْرَاهِیمُ بْنُ شَکْلَةَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ أُخْرِجَ مُحَمَّدُ ابْنُ زُبَیْدَةَ مِنَ الْحَبْسِ وَ بُویِعَ لَهُ ثَانِیَةً وَ جَلَسَ فِی الْمُلْکِ سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ ثُمَّ مَلِکَ عَبْدُ اللَّهِ الْمَأْمُونُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ ثَلَاثَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً فَأَخَذَ الْبَیْعَةَ فِی مُلْکِهِ- لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِعَهْدِ الْمُسْلِمِینَ مِنْ غَیْرِ رِضَاهُ وَ ذَلِکَ بَعْدَ أَنْ تَهَدَّدَهُ بِالْقَتْلِ وَ أَلَحَّ عَلَیْهِ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی فِی کُلِّهَا یَأْبَی عَلَیْهِ حَتَّی أَشْرَفَ مِنْ تَأَبِّیهِ عَلَی الْهَلَاکِ فَقَالَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّکَ قَدْ نَهَیْتَنِی عَنِ الْإِلْقَاءِ بِیَدِی إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ قَدْ أَشْرَفْتُ مِنْ قِبَلِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَأْمُونِ عَلَی الْقَتْلِ مَتَی لَا أَقْبَلُ وِلَایَةَ عَهْدِهِ وَ قَدْ أُکْرِهْتُ وَ اضْطُرِرْتُ کَمَا اضْطُرَّ یُوسُفُ وَ دَانِیَالُ علیه السلام إِذْ قَبِلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْوِلَایَةَ مِنْ طَاغِیَةِ زَمَانِهِ اللَّهُمَّ لَا عَهْدَ إِلَّا عَهْدُکَ وَ لَا وِلَایَةَ إِلَّا مِنْ قِبَلِکَ فَوَفِّقْنِی لِإِقَامَةِ دِینِکَ وَ إِحْیَاءِ سُنَّةِ نَبِیِّکَ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْمَوْلَی وَ النَّصِیرُ وَ نِعْمَ الْمَوْلَی أَنْتَ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ ثُمَّ قَبِلَ علیه السلام وِلَایَةَ الْعَهْدِ مِنَ الْمَأْمُونِ وَ هُوَ بَاکٍ حَزِینٌ عَلَی أَنْ لَا یُوَلِّیَ أَحَداً وَ لَا یَعْزِلَ أَحَداً وَ لَا یُغَیِّرَ رَسْماً وَ لَا سُنَّةً وَ أَنْ یَکُونَ فِی الْأَمْرِ مُشِیراً مِنْ بَعِیدٍ فَأَخَذَ

ص: 131

الْمَأْمُونُ لَهُ الْبَیْعَةَ عَلَی النَّاسِ الْخَاصِّ مِنْهُمْ وَ الْعَامِّ فَکَانَ مَتَی مَا ظَهَرَ لِلْمَأْمُونِ مِنَ الرِّضَا علیه السلام فَضْلٌ وَ عِلْمٌ وَ حُسْنُ تَدْبِیرٍ حَسَدَهُ عَلَی ذَلِکَ وَ حَقِدَهُ عَلَیْهِ حَتَّی ضَاقَ صَدْرُهُ مِنْهُ فَغَدَرَ بِهِ فَقَتَلَهُ بِالسَّمِّ وَ مَضَی إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ کَرَامَتِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عتاب بن اسید می گوید: از گروهی از اهل مدینه شنیدم که می گفتند: حضرت رضا علیه السّلام روز پنجشنبه یازدهم ربیع الاول سال 153 هجری، پنج سال پس از وفات حضرت صادق علیه السّلام متولد شد و در طوس در دهی به نام سناباد که از اطراف نوقان بود، از دنیا رفت و در خانه حمید بن قحطبه طایی در همان قبه ای که هارون الرشید دفن شده بود، در قسمت قبله قبر او دفن شد. وفات وی در سال 203 و در حالی که نه روز از ماه رمضان باقی مانده بود و عمر شریفش چهل و نه سال و شش ماه بود، رخ داد.

ایشان بیست و نه سال با پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام زندگی کرد و بعد از پدر، مدت امامتش بیست سال و چهار ماه بود. موقعی که به امامت رسید، بیست و نه سال و دو ماه سن داشت. مدت امامت آن سرور مصادف بود با اواخر سلطنت هارون الرشید و پس از او محمّد، معروف به امین پسر زبیده سه سال و بیست و پنج روز حکومت کرد و بعد که امین خلع شد، عمویش ابراهیم بن شکله چهارده روز حکومت کرد. بعد محمّد امین را از زندان بیرون آوردند و برای مرتبه دوم با او بیعت کردند که یک سال و شش ماه و بیست و سه روز حکومت کرد.

بعد از او عبداللَّه مأمون به حکومت رسید که بیست سال و بیست و سه روز حکومت کرد. او در زمان فرمانروایی خود برای حضرت رضا علیه السّلام به ولایت عهدی بیعت گرفت، با اینکه آن سرور راضی نبود و او را تهدید به قتل کرد و آن قدر اصرار ورزید و با اینکه پیوسته حضرت رضا علیه السّلام امتناع داشت، بالاخره جان خویش را در خطر دید و پذیرفت. حضرت فرمود: خدایا! تو نهی کرده ای از اینکه انسان به دست خود خویشتن را به هلاکت برساند. اینک از طرف مأمون نزدیک به کشتن رسیده ام. اگر ولایت عهدی او را نپذیرم، مجبور و مضطرم، همان طوری که یوسف و دانیال هر کدام از طرف ستمگر زمان خود مجبور شدند. خدایا! عهدی جز از طرف تو و فرمانروایی جز از جانب تو نیست! مرا توفیق ده برای انجام وظایف دینی و احیای سنت پیامبرت، تو نگهبان و یاری کننده هستی!

آنگاه در حالی که اشک می ریخت و محزون بود ولایت عهدی را پذیرفت، به شرط اینکه کسی را به مقام فرمانروایی نصب نکند و عزل ننماید و رسم و سنتی را تغییر ندهد و از دور اظهار نظر کند. مأمون بیعت آن جناب را از عموم مردم گرفت و هر گاه از حضرت رضا علیه السّلام فضیلت و دانش و حسن تدبیری آشکار می گشت، مأمون بر آن جناب رشک می برد و کینه او را به دل می گرفت. تا اینکه بالاخره سخت ناراحت شد و با مکر و حیله، او را با زهر کشت و آن جناب رهسپار رضوان و رحمت خدا گردید. - . عیون اخبارالرضا 1 : 8 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاهِرٍ قَالَ: أَشَارَ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ عَلَی الْمَأْمُونِ أَنْ یَتَقَرَّبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله بِصِلَةِ رَحِمِهِ بِالْبَیْعَةِ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام لِیَمْحُوَ بِذَلِکَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ الرَّشِیدِ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ یَقْدِرُ عَلَی خِلَافِهِ فِی شَیْ ءٍ فَوَجَّهَ مِنْ خُرَاسَانَ بِرَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ وَ یَاسِرٍ الْخَادِمِ لِیُشْخِصَا إِلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ ذَلِکَ فِی سَنَةِ مِائَتَیْنِ فَلَمَّا وَصَلَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام إِلَی الْمَأْمُونِ وَ هُوَ بِمَرْوَ وَلَّاهُ الْعَهْدَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَمَرَ لِلْجُنْدِ بِرِزْقِ سَنَةٍ وَ کَتَبَ إِلَی الْآفَاقِ بِذَلِکَ وَ سَمَّاهُ الرِّضَا علیه السلام وَ ضَرَبَ الدَّرَاهِمَ بِاسْمِهِ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِلُبْسِ الْخُضْرَةِ وَ تَرْکِ السَّوَادِ وَ زَوَّجَهُ ابْنَتَهُ أُمَّ حَبِیبَةَ وَ زَوَّجَ ابْنَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام ابْنَتَهُ أُمَّ الْفَضْلِ بِنْتَ الْمَأْمُونِ وَ تَزَوَّجَ هُوَ بِتُورَانَ بِنْتِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ زَوَّجَهُ بِهَا عَمُّهُ الْفَضْلُ وَ کُلُّ هَذَا فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ وَ مَا کَانَ یُحِبُّ أَنْ یُتِمَّ الْعَهْدَ لِلرِّضَا علیه السلام بَعْدَهُ قَالَ الصُّولِیُّ وَ قَدْ صَحَّ عِنْدِی مَا حَدَّثَنِی بِهِ عُبَیْدُ اللَّهِ مِنْ جِهَاتٍ مِنْهَا أَنَّ عَوْنَ بْنَ مُحَمَّدٍ حَدَّثَنِی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی سَهْلٍ النَّوْبَخْتِیِّ أَوْ عَنْ أَخٍ لَهُ قَالَ لَمَّا عَزَمَ الْمَأْمُونُ عَلَی الْعَقْدِ لِلرِّضَا علیه السلام بِالْعَهْدِ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَعْتَبِرَنَّ مَا فِی نَفْسِ الْمَأْمُونِ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ أَ یُحِبُّ تَمَامَهُ أَوْ هُوَ یَتَصَنَّعُ بِهِ فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ عَلَی یَدِ خَادِمٍ لَهُ کَانَ یُکَاتِبُنِی بِأَسْرَارِهِ عَلَی یَدِهِ قَدْ عَزَمَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ عَلَی عَقْدِ الْعَهْدِ وَ الطَّالِعُ السَّرَطَانُ وَ فِیهِ الْمُشْتَرِی وَ السَّرَطَانُ وَ إِنْ کَانَ شَرَفُ الْمُشْتَرِی فَهُوَ بُرْجٌ مُنْقَلِبٌ لَا یَتِمُّ أَمْرٌ یُعْقَدُ فِیهِ وَ مَعَ هَذَا

ص: 132


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 8- 20.

فَإِنَّ الْمِرِّیخَ فِی الْمِیزَانِ (1) فِی بَیْتِ الْعَاقِبَةِ وَ هَذَا یَدُلُّ عَلَی نَکْبَةِ الْمَعْقُودِ لَهُ وَ عَرَّفْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ذَلِکَ لِئَلَّا یُعَتِّبَ عَلَیَّ إِذَا وَقَفَ عَلَی هَذَا مِنْ غَیْرِی فَکَتَبَ إِلَیَّ إِذَا قَرَأْتَ جَوَابِی إِلَیْکَ فَارْدُدْهُ إِلَیَّ مَعَ الْخَادِمِ وَ نَفْسَکَ أَنْ یَقِفَ أَحَدٌ عَلَی مَا عَرَّفْتَنِیهِ وَ أَنْ یَرْجِعَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ عَنْ عَزْمِهِ لِأَنَّهُ إِنْ فَعَلَ ذَلِکَ أَلْحَقْتُ الذَّنْبَ بِکَ وَ عَلِمْتُ أَنَّکَ سَبَبُهُ قَالَ فَضَاقَتْ عَلَیَّ الدُّنْیَا وَ تَمَنَّیْتُ أَنِّی مَا کُنْتُ کَتَبْتُ إِلَیْهِ ثُمَّ بَلَغَنِی أَنَّ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ ذَا الرِّئَاسَتَیْنِ قَدْ تَنَبَّهَ عَلَی الْأَمْرِ وَ رَجَعَ عَنْ عَزْمِهِ وَ کَانَ حَسَنَ الْعِلْمِ بِالنُّجُومِ فَخِفْتُ وَ اللَّهِ عَلَی نَفْسِی وَ رَکِبْتُ إِلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ أَ تَعْلَمُ فِی السَّمَاءِ نَجْماً أَسْعَدَ مِنَ الْمُشْتَرِی قَالَ لَا قُلْتُ أَ فَتَعْلَمُ أَنَّ فِی الْکَوَاکِبِ نَجْماً یَکُونُ فِی حَالٍ أَسْعَدَ مِنْهَا فِی شَرَفِهَا قَالَ لَا فَقُلْتُ فَأَمْضِ الْعَزْمَ عَلَی رَأْیِکَ إِذْ کُنْتَ تَعْقِدُهُ وَ سَعْدُ الْفَلَکِ فِی أَسْعَدِ حَالاتِهِ فَأَمْضَی الْأَمْرَ عَلَی ذَلِکَ فَمَا عَلِمْتُ أَنِّی مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا حَتَّی وَقَعَ الْعَقْدُ فَزَعاً مِنَ الْمَأْمُونِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبیداللَّه بن عبداللَّه بن طاهر می گوید: فضل بن سهل به مأمون پیشنهاد کرد که با صله رحم و بیعت گرفتن به ولایت عهد برای حضرت رضا علیه السّلام، به خدای عزوجل و رسول او صلی اللَّه علیه و آله و سلم تقرب جوید تا بدین وسیله بر ستمی که هارون نسبت به این خانواده روا داشت، سرپوش نهاده شود. مأمون قدرت مخالفت با فضل را در هیچ کاری نداشت. پس رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم را از خراسان فرستاد تا در سال 200 محمّد بن جعفر بن محمّد و حضرت رضا علیه السّلام را بیاورند.

وقتی حضرت رضا علیه السّلام در مرو پیش مأمون آمد، او را ولیعهد خویش قرار داد و حقوق یک سال سپاهیان را پرداخت. این جریان را برای تمام مناطق مسلمان نشین نوشت و آن جناب را به رضا ملقب گرداند، درهم به نام ایشان سکه زد و دستور داد مردم لباس سبز بپوشند و پوشیدن لباس سیاه را ترک کنند. دختر خود ام حبیبه را به ازدواج او و دختر دیگرش ام الفضل را به ازدواج پسرش محمّد بن علی علیهما السّلام درآورد و خود با توران، دختر حسن بن سهل به صلاحدید عمویش فضل بن سهل ازدواج کرد. تمام این جریان ها در یک روز انجام شد، اما مایل نبود که مسأله ولایت عهدی برای حضرت رضا علیه السّلام صورت واقع پیدا کند.

صولی گفت: آنچه عبیداللَّه برایم نقل کرد، از چند جهت برای من ثابت شد:

از آن جمله عون بن محمّد از فضل بن ابی سهل نوبختی یا برادرش مرا حدیث کرد که گفت: وقتی مأمون تصمیم به ولایت عهدی حضرت رضا علیه السّلام گرفت، با خود گفتم: من باید آزمایش کنم که آیا مأمون واقعا می خواهد حضرت رضا علیه السّلام ولیعهدش باشد یا تظاهر می کند؟ پس نامه ای نوشتم و به وسیله خادمی که همیشه نامه های محرمانه خود را توسط او برایم می فرستاد، برایش فرستادم، بدین مضمون:

«ذوالریاستین تصمیم ولایت عهد را گرفته، با اینکه طالع سرطان است و در این طالع مشتری و سرطان است، گرچه مشتری شرف دارد، ولی برجی قابل تغییر است که هیچ کار در آن به اتمام نمی رسد، با اینکه مریخ نیز در میزان است در خانه عاقبت که این خود دلیل بر نکبت کاری است که تصمیم به آن گرفته می شود.» این جریان را به امیرالمؤمنین گزارش دادم تا اگر بر این اوضاع به وسیله دیگری اطلاع حاصل کرد، مرا سرزنش نکند.

در جواب من نوشت: «وقتی نامه مرا خواندی، آن را به وسیله خادم برگردان، مبادا کسی مطلع شود از آنچه به من خبر دادی که جانت در خطر است و مبادا ذوالریاستین از تصمیم خود برگردد، زیرا اگر او منصرف شود، تقصیر تو است و می دانم که تو موجب آن شده ای.»

راوی می گوید: این خیلی بر من گران آمد و آرزو می کردم که کاش این جریان را ننوشته بودم. بعد مطلع شدم که فضل بن سهل ذوالریاستین، متوجه اوضاع شده و از تصمیم خود منصرف گردیده. او به علم نجوم وارد بود و من بر جان خود بیمناک شدم. پس سوار شده پیش فضل رفتم و به او گفتم: در آسمان ستاره ای مسعودتر از مشتری سراغ داری؟ گفت: نه. گفتم: آیا در میان ستارگان، ستاره ای پیدا می شود که در موقع شرف مشتری از مشتری مبارک تر باشد؟ گفت: نه. گفتم: تصمیم خود را اجرا کن که فلک در مسعودترین حالات است. او تصمیم را اجرا کرد و تا وقتی جریان ولایت عهد تمام نشده بود، من نمی دانستم از ترس مأمون زنده خواهم ماند یا کشته می شوم! - . عیون اخبارالرضا 2 : 147 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علی خلافه أی خلاف الفضل قوله و نفسک أی احذر نفسک و احفظها.

**[ترجمه]عبارت «علی خلافه» یعنی خلاف فضل و عبارت «و نفسک» یعنی از جان خود بر حذر باش و آن را حفظ نما.

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ حَدَّثَنِی یَاسِرٌ الْخَادِمُ لَمَّا رَجَعَ مِنْ خُرَاسَانَ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ بِأَخْبَارِهِ کُلِّهَا قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ حَدَّثَنِی الرَّیَّانُ بْنُ الصَّلْتِ وَ کَانَ مِنْ رِجَالِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ وَ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ الرَّاشِدِیَّیْنِ کُلُّ هَؤُلَاءِ حَدَّثُوا بِأَخْبَارِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَالُوا: لَمَّا انْقَضَی أَمْرُ الْمَخْلُوعِ وَ اسْتَوَی أَمْرُ الْمَأْمُونِ کَتَبَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَسْتَقْدِمُهُ إِلَی خُرَاسَانَ فَاعْتَلَّ عَلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام بِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ فَمَا زَالَ الْمَأْمُونُ یُکَاتِبُهُ وَ یَسْأَلُهُ حَتَّی عَلِمَ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ لَا یَکُفُّ عَنْهُ

ص: 133


1- 1. زاد فی بعض نسخ المصدر[ الذی هو الرابع، و وتد الأرض].
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 147 و 148.

فَخَرَجَ وَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَهُ سَبْعُ سِنِینَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ لَا تَأْخُذْ عَلَی طَرِیقِ الْکُوفَةِ وَ قُمْ فَحَمَلَ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ الْأَهْوَازِ وَ فَارِسَ حَتَّی وَافَی مَرْوَ فَلَمَّا وَافَی مَرْوَ عَرَضَ عَلَیْهِ الْمَأْمُونُ أَنْ یَتَقَلَّدَ الْإِمْرَةَ وَ الْخِلَافَةَ فَأَبَی الرِّضَا علیه السلام فِی ذَلِکَ وَ جَرَتْ فِی هَذَا مُخَاطَبَاتٌ کَثِیرَةٌ وَ بَقُوا فِی ذَلِکَ نَحْواً مِنْ شَهْرَیْنِ کُلُّ ذَلِکَ یَأْبَی عَلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام أَنْ یَقْبَلَ مَا یَعْرِضَ عَلَیْهِ فَلَمَّا أَکْثَرَ الْکَلَامَ وَ الْخِطَابَ فِی هَذَا قَالَ الْمَأْمُونُ فَوِلَایَةُ الْعَهْدِ فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ وَ قَالَ لَهُ عَلَی شُرُوطٍ أَسْأَلُکَهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ سَلْ مَا شِئْتَ قَالُوا فَکَتَبَ الرِّضَا علیه السلام إِنِّی أُدْخِلَ فِی وِلَایَةِ الْعَهْدِ عَلَی أَنْ لَا آمُرَ وَ لَا أَنْهَی وَ لَا أَقْضِیَ وَ لَا أُغَیِّرَ شَیْئاً مِمَّا هُوَ قَائِمٌ وَ تُعْفِیَنِی عَنْ ذَلِکَ کُلِّهِ فَأَجَابَهُ الْمَأْمُونُ إِلَی ذَلِکَ وَ قَبِلَهَا عَلَی کُلِّ هَذِهِ الشُّرُوطِ وَ دَعَا الْمَأْمُونُ الْقُوَّادَ وَ الْقُضَاةَ وَ الشَّاکِرِیَّةِ(1)

وَ وُلْدَ الْعَبَّاسِ إِلَی ذَلِکَ فَاضْطَرَبُوا عَلَیْهِ فَأَخْرَجَ أَمْوَالًا کَثِیرَةً وَ أَعْطَی الْقُوَّادَ وَ أَرْضَاهُمْ إِلَّا ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنْ قُوَّادِهِ أَبَوْا ذَلِکَ أَحَدُهُمُ

الْجَلُودِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ عِمْرَانَ وَ ابْنُ مویس (2) فَإِنَّهُمْ أَبَوْا أَنْ یَدْخُلُوا فِی بَیْعَةِ الرِّضَا علیه السلام فَحَبَسَهُمْ وَ بُویِعَ لِلرِّضَا علیه السلام وَ کَتَبَ بِذَلِکَ إِلَی الْبُلْدَانِ وَ ضُرِبَتِ الدَّنَانِیرُ وَ الدَّرَاهِمُ بِاسْمِهِ وَ خُطِبَ لَهُ عَلَی الْمَنَابِرِ وَ أَنْفَقَ الْمَأْمُونُ عَلَی ذَلِکَ أَمْوَالًا کَثِیرَةً فَلَمَّا حَضَرَ الْعِیدُ بَعَثَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُهُ أَنْ یَرْکَبَ وَ یَحْضُرَ الْعِیدَ وَ یَخْطُبَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُ النَّاسِ وَ یَعْرِفُوا فَضْلَهُ وَ تَقِرَّ قُلُوبُهُمْ عَلَی هَذِهِ الدَّوْلَةِ الْمُبَارَکَةِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ قَدْ عَلِمْتَ مَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مِنَ الشُّرُوطِ فِی دُخُولِی فِی هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّمَا أُرِیدُ بِهَذَا أَنْ یَرْسُخَ فِی قُلُوبِ الْعَامَّةِ وَ الْجُنْدِ وَ الشَّاکِرِیَّةِ هَذَا الْأَمْرُ فَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُهُمْ وَ یُقِرُّوا بِمَا فَضَّلَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ فَلَمْ یَزَلْ یُرَادُّهُ الْکَلَامَ فِی ذَلِکَ

ص: 134


1- 1. الشاکریة جمع الشاکری معرب« چاکر» بالفارسیة، و هو الاجیر و المستخدم.
2- 2. أبو یونس خ، أبو مونس خ.

فَلَمَّا أَلَحَّ عَلَیْهِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ أَعْفَیْتَنِی مِنْ ذَلِکَ فَهُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ وَ إِنْ لَمْ تُعْفِنِی خَرَجْتُ کَمَا کَانَ یَخْرُجُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَمَا خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ الْمَأْمُونُ اخْرُجْ کَمَا تُحِبُّ وَ أَمَرَ الْمَأْمُونُ الْقُوَّادَ وَ النَّاسَ أَنْ یُبَکِّرُوا إِلَی بَابِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَعَدَ النَّاسُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی الطُّرُقَاتِ وَ السُّطُوحِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ وَ اجْتَمَعَ الْقُوَّادُ عَلَی بَابِ الرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَامَ الرِّضَا علیه السلام فَاغْتَسَلَ وَ تَعَمَّمَ بِعِمَامَةٍ بَیْضَاءَ مِنْ قُطْنٍ وَ أَلْقَی طَرَفاً مِنْهَا عَلَی صَدْرِهِ وَ طَرَفاً بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ تَشَمَّرَ ثُمَّ قَالَ لِجَمِیعِ مَوَالِیهِ افْعَلُوا مِثْلَ مَا فَعَلْتُ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ عُکَّازَةً وَ خَرَجَ وَ نَحْنُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ حَافٍ قَدْ شَمَّرَ سَرَاوِیلَهُ إِلَی نِصْفِ السَّاقِ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ مُشَمَّرَةٌ فَلَمَّا قَامَ وَ مَشَیْنَا بَیْنَ یَدَیْهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ کَبَّرَ أَرْبَعَ تَکْبِیرَاتٍ فَخُیِّلَ إِلَیْنَا أَنَّ الْهَوَاءَ وَ الْحِیطَانَ تُجَاوِبُهُ وَ الْقُوَّادُ وَ النَّاسُ عَلَی الْبَابِ قَدْ تَزَیَّنُوا وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ وَ تَهَیَّئُوا بِأَحْسَنِ هَیْئَةٍ فَلَمَّا طَلَعْنَا عَلَیْهِمْ بِهَذِهِ الصُّورَةِ حُفَاةً قَدْ تَشَمَّرْنَا وَ طَلَعَ الرِّضَا وَقَفَ وَقْفَةً عَلَی الْبَابِ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَبْلَانَا وَ رَفَعَ بِذَلِکَ صَوْتَهُ وَ رَفَعْنَا أَصْوَاتَنَا فَتَزَعْزَعَتْ مَرْوُ مِنَ الْبُکَاءِ وَ الصِّیَاحِ فَقَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَسَقَطَ الْقُوَّادُ عَنْ دَوَابِّهِمْ وَ رَمَوْا بِخِفَافِهِمْ لَمَّا نَظَرُوا إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ صَارَتْ مَرْوُ ضَجَّةً وَاحِدَةً وَ لَمْ یَتَمَالَکِ النَّاسُ مِنَ الْبُکَاءِ وَ الضَّجَّةِ فَکَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَمْشِی وَ یَقِفُ فِی کُلِّ عَشَرَةِ خُطُوَاتٍ وَقْفَةً یُکَبِّرُ اللَّهَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ فَیُتَخَیَّلُ إِلَیْنَا أَنَّ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ الْحِیطَانَ تُجَاوِبُهُ وَ بَلَغَ الْمَأْمُونَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ بَلَغَ الرِّضَا الْمُصَلَّی عَلَی هَذَا السَّبِیلِ افْتَتَنَ بِهِ النَّاسُ فَالرَّأْیُ أَنْ تَسْأَلَهُ أَنْ یَرْجِعَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فَسَأَلَهُ الرُّجُوعَ فَدَعَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِخُفِّهِ فَلَبِسَهُ وَ رَجَعَ (1).

ص: 135


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 149- 151.

شا، [الإرشاد] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ وَ الرَّیَّانُ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ الْعِیدُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن ابراهیم می گوید: یاسر خادم پس از فوت حضرت رضا علیه السّلام و بازگشت از خراسان، تمام جریان ها را برایم تعریف کرد. ریان بن صلت که از طرفداران حسن بن سهل بود نیز نقل کرد و پدرم از عرفه و صالح دو پسر سعید نیز نقل کرد و تمام اینها، وقایع حضرت رضا علیه السّلام را برایم تشریح کردند و گفتند: وقتی کار رقیب مأمون (محمّد امین) تمام شد و مأمون بر حکومت مسلط گردید، نامه ای به حضرت رضا علیه السّلام نوشت و درخواست کرد که به خراسان بیاید. حضرت رضا علیه السّلام به چند دلیل عذر خواست، ولی مأمون مرتب در این مورد نامه می نوشت و تقاضا می کرد، تا اینکه حضرت رضا علیه السّلام فهمید که از او دست برنمی دارد! پس حضرت به همراه فرزندش حضرت جواد علیه السّلام که در آن وقت هفت سال داشت، خارج شد و مأمون نوشت که از راه کوفه و قم نیاید! آن جناب را از راه بصره و اهواز و فارس آوردند تا بالاخره به مرو رسید. وقتی وارد شد، مأمون خلافت را به ایشان عرضه داشت، اما آن جناب نپذیرفت. در این مورد مدت دو ماه با یکدیگر گفتگو داشتند که حضرت رضا علیه السّلام نمی پذیرفت.

بعد که گفتگو به طول انجامید، مأمون گفت: پس ولیعهدی مرا بپذیر! حضرت قبول کرد، ولی با چند شرط. مأمون گفت هر شرطی مایلی بکن! فرمود: من ولایت عهدی را می پذیرم، به شرط اینکه امر و نهی نکنم و قضاوت ننمایم و هیچ چیز را تغییر ندهم و مرا از تمام این کارها معاف داری. مأمون پذیرفت. آنگاه جریان را بر فرماندهان لشکر و قضات و خدمتکاران عرضه داشت و آنها ناراحت شدند. پس مقداری پول بین سپاهیان تقسیم کرد، آنها خوشحال شدند و رضایت دادند، جز سه نفر از فرماندهان که نپذیرفتند. یکی جلوی، دومی علی بن عمران و نفر سوم ابن مونس بود. آنها بیعت حضرت رضا علیه السّلام را نپذیرفتند. مأمون ایشان را زندانی کرد. آنگاه ازآنها برای حضرت رضا علیه السّلام بیعت گرفت و به تمام نقاط نوشت و درهم و دینار به اسم ایشان سکه زد و روی منبرها به نامش خطبه خواند. مأمون برای برگزاری این جشن خرج ها کرد.

وقتی عید فرا رسید، مأمون از حضرت رضا خواست که سوار شود و در مجلس عید حاضر گردد و خطبه بخواند تا دل مردم مطمئن شود و مقام آن جناب را دریابند و به واسطه این دولت مبارک، خوشحال شوند. حضرت رضا در جواب فرمود: تو می دانی که ما با هم چه قراری داریم. مأمون پیغام داد: من می خواهم با این کار، موضوع ولیعهدی پیش سپاهیان و فرماندهان و سربازان ثابت شود و مطمئن شوند و خوشحال بگردند و در این باره پیوسته چند مرتبه پیغام فرستاد.

وقتی خیلی اصرار کرد، حضرت رضا علیه السّلام فرمود: یا امیرالمؤمنین! اگر مرا معاف داری بهتر است و در صورتی که معذورم نداری، همان طوری که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم و علی مرتضی خارج می شدند، خارج خواهم شد. مأمون گفت: هر طور مایلی خارج شو! مأمون به فرماندهان و مردم دستور داد که صبح زود در خانه حضرت رضا علیه السّلام جمع شوند. مردم از زن و مرد و بچه سر راه حضرت رضا نشستند و حتی روی پشت بام ها رفتند. سرلشکران نیز درب خانه ایستادند.

خورشید که طلوع کرد، حضرت رضا علیه السّلام غسل کرد و عمامه ای سفید از پنبه به سر بست و یک سر آن را روی سینه انداخت و یک سرش را بین دو شانه و دامن به کمر زد. بعد به غلامان خود دستور داد که مثل من بکنید! حضرت عصایی به دست گرفت و خارج شد. ما جلوی آن جناب بودیم؛ پاهایش برهنه بود و شلوار خود را تا نصف ساق پا بالا زده بود و لباسی بلند داشت.

همین که از جای حرکت کرد و ما در مقابلش راه می رفتیم، صورت به طرف آسمان بلند کرد و چهار مرتبه گفت: اللَّه اکبر! چنین به نظر ما آمد که در و دیوار و آسمان با او هم صدا شدند. سپاهیان و سپهداران بر در خانه خود را در لباس زمین آراسته و غرق در سلاح، به زیباترین صورت آماده بودند. همین که ما پای برهنه با دامن و شلوار بالا زده از منزل خارج شدیم، حضرت رضا بر در خانه ایستاد و فرمود: خدا بزرگ تر است! خدا بزرگ تر است که ما را هدایت فرمود! خدا بزرگ تر است که ما را از چارپایان ورزی داد! و حمد بر اوست که بر ما کرم فراوان کرد! حضرت صدا به این تکبیرها بلند کرد و ما نیز با صدای بلند با ایشان هم آهنگ شدیم.

مرو از گریه و ناله به لرزه آمد. حضرت سه مرتبه این تکبیر را گفت. تمام فرماندهان از اسب ها به زیر آمدند و چکمه های خویش را از پا درآوردند. وقتی چشمشان به حضرت رضا علیه السّلام افتاد، مرو یک پارچه گریه شد و مردم نمی توانستند از گریه و ناله خودداری کنند.

حضرت رضا علیه السّلام در هر ده قدم می ایستاد و چهار تکبیر می گفت؛ مثل اینکه در و دیوار و آسمان با او هم صدا شده باشند. این خبر به مأمون رسید. فضل بن سهل ذوالریاستین به او گفت: اگر حضرت رضا علیه السّلام با این وضع تا مصلی برود، مردم فریفته او می شوند. صلاح این است که تقاضا کنی برگردد. مأمون کسی را فرستاد و تقاضا کرد که برگردد. حضرت رضا علیه السّلام کفش های خود را خواست، آنها را پوشید و برگشت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 149 -

در ارشاد مفید نیز این حدیث از عبارت «لما حضر العید» به بعد منقول است. - . ارشاد: 293 -

**[ترجمه]

بیان

العکازة بضم العین و تشدید الکاف عصا فی أسفلها حدیدة و التزعزع التحرک الشدید.

**[ترجمه]«عکّازة» به ضم عین و تشدید کاف، عصایی است که در پایین آن آهن است و «تزعزع» عبارت است از تحرک شدید.

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی قَالَ رَوَی أَصْحَابُنَا عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَصْلَحَکَ اللَّهُ کَیْفَ صِرْتَ إِلَی مَا صِرْتَ إِلَیْهِ مِنَ الْمَأْمُونِ وَ کَأَنَّهُ أَنْکَرَ ذَلِکَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَا هَذَا أَیُّهُمَا أَفْضَلُ النَّبِیُّ أَوِ الْوَصِیُّ قَالَ لَا بَلِ النَّبِیُّ قَالَ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ مُسْلِمٌ أَوْ مُشْرِکٌ قَالَ لَا بَلْ مُسْلِمٌ قَالَ فَإِنَّ الْعَزِیزَ عَزِیزَ مِصْرَ کَانَ مُشْرِکاً وَ کَانَ یُوسُفُ نَبِیّاً وَ إِنَّ الْمَأْمُونَ مُسْلِمٌ وَ أَنَا وَصِیٌّ وَ یُوسُفُ سَأَلَ الْعَزِیزَ أَنْ یُوَلِّیَهُ حِینَ قَالَ اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ وَ أَنَا أُجْبِرْتُ عَلَی ذَلِکَ (2).

شی، [تفسیر العیاشی] عن الحسن بن موسی: مثله (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن موسی می گوید: اصحاب ما از حضرت رضا نقل کرده اند که مردی به آن جناب عرض کرد: چگونه ولایت عهدی مأمون را پذیرفتی؟ آن مرد، این کار را عیب می دانست. امام علیه السّلام به او فرمود: بگو ببینم پیغمبر بالاتر است یا وصی؟ گفت: پیامبر. پرسید: مسلمان بهتر است یا مشرک؟ گفت: مسلمان. فرمود: عزیز مصر مشرک بود و یوسف، پیامبر! مأمون مسلمان است و من وصی هستم. یوسف از عزیز خواست که او را متصدی دارایی اش کند و گفت: {مرا مسؤول گنجینه های زمین کن که من حافظ و دانایم.} ولی مرا مجبور به این کار کردند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 138 -

مثل این روایت در تفسیر عیاشی نیز مرویّ است. - . تفسیر عیاشی 2 : 180 -

**[ترجمه]

«11»

شا، [الإرشاد] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیُّ عَنْ جَدِّهِ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَلَمَةَ قَالَ: کُنْتُ بِخُرَاسَانَ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ فَسَمِعْتُ أَنَّ ذَا الرِّئَاسَتَیْنِ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ یَقُولُ وَا عَجَبَا لَقَدْ رَأَیْتُ عَجَباً سَلُونِی مَا رَأَیْتُ فَقَالُوا مَا رَأَیْتَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَالَ رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أُقَلِّدَکَ أَمْرَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَفْسَخَ مَا فِی رَقَبَتِی وَ أَجْعَلَهُ فِی رَقَبَتِکَ وَ رَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیهما السلام یَقُولُ لَهُ اللَّهَ اللَّهَ لَا طَاقَةَ لِی بِذَلِکَ وَ لَا قُوَّةَ فَمَا رَأَیْتُ خِلَافَةً قَطُّ کَانَتْ أَضْیَعَ مِنْهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَتَفَصَّی مِنْهَا وَ یَعْرِضُهَا عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی یَرْفُضُهَا وَ یَأْبَی (4).

ص: 136


1- 1. إرشاد المفید ص 293 و 294.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 138.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 180، و الآیة فی سورة یوسف: 55.
4- 4. الإرشاد ص 290، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 141.

**[ترجمه]ارشاد و عیون اخبارالرضا: موسی بن سلمه می گوید: من در خراسان با محمّد بن جعفر بودم. یک روز شنیدم که فضل بن سهل ذوالریاستین خارج شده و می گوید: مردم! چیز عجیبی دیده ام! از من بپرسید چه دیده ای؟ گفتند: چه دیده ای؟ گفت: دیدم امیرالمؤمنین به علی بن موسی علیهما السّلام می گوید: من تصمیم دارم تو را خلیفه کنم و فرمانروای مسلمانان شوی. علی بن موسی علیهما السّلام می گوید: مبادا، مبادا! که من طاقت این کار را ندارم و قادر نیستم! من خلافتی را ندیدم که از این ضایع تر شود! امیرالمؤمنین شانه از زیر بار آن خالی می کند و به حضرت رضا علیه السّلام عرضه می دارد و ایشان هم امتناع می ورزد و قبول نمی کند! - . ارشاد: 290 ، عیون اخبارالرضا 2 : 141 -

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: أَکْثَرَ النَّاسُ فِی بَیْعَةِ الرِّضَا علیه السلام مِنَ الْقُوَّادِ وَ الْعَامَّةِ وَ مَنْ لَا یُحِبُّ ذَلِکَ وَ قَالُوا إِنَّ هَذَا مِنْ تَدْبِیرِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ فَبَلَغَ الْمَأْمُونَ ذَلِکَ فَبَعَثَ إِلَیَّ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَصِرْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا رَیَّانُ بَلَغَنِی أَنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ بَیْعَةَ الرِّضَا علیه السلام کَانَتْ مِنْ تَدْبِیرِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُونَ هَذَا قَالَ وَیْحَکَ یَا رَیَّانُ أَ یَجْسُرُ أَحَدٌ أَنْ یَجِی ءَ إِلَی خَلِیفَةٍ قَدِ اسْتَقَامَتْ لَهُ الرَّعِیَّةُ وَ الْقُوَّادُ وَ اسْتَوَتْ لَهُ الْخِلَافَةُ فَیَقُولَ لَهُ ادْفَعِ الْخِلَافَةَ مِنْ یَدِکَ إِلَی غَیْرِکَ أَ یَجُوزُ هَذَا فِی الْعَقْلِ قُلْتُ لَهُ لَا وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا یَجْسُرُ عَلَی هَذَا أَحَدٌ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا کَانَ کَمَا یَقُولُونَ وَ لَکِنْ سَأُخْبِرُکَ بِسَبَبِ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا کَتَبَ إِلَیَّ مُحَمَّدٌ أَخِی یَأْمُرُنِی بِالْقَدُومِ عَلَیْهِ فَأَبَیْتُ عَلَیْهِ عَقَدَ لِعَلِیِّ بْنِ عِیسَی بْنِ مَاهَانَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُقَیِّدَنِی بِقَیْدٍ وَ یَجْعَلَ الْجَامِعَةَ فِی عُنُقِی فَوَرَدَ عَلَیَّ بِذَلِکَ الْخَبَرِ وَ بَعَثْتُ هَرْثَمَةَ بْنَ أَعْیَنَ إِلَی سِجِسْتَانَ وَ کِرْمَانَ وَ مَا وَالاهُمَا فَأَفْسَدَ عَلَیَّ أَمْرِی وَ انْهَزَمَ هَرْثَمَةُ وَ خَرَجَ صَاحِبُ السَّرِیرِ وَ غَلَبَ عَلَی کُوَرِ خُرَاسَانَ مِنْ نَاحِیَتِهِ فَوَرَدَ عَلَیَّ هَذَا کُلُّهُ فِی أُسْبُوعٍ فَلَمَّا وَرَدَ ذَلِکَ عَلَیَّ لَمْ یَکُنْ لِی قُوَّةٌ بِذَلِکَ وَ لَا کَانَ لِی مَالٌ أَتَقَوَّی بِهِ وَ رَأَیْتُ مِنْ قُوَّادِی وَ رِجَالِیَ الْفَشَلَ وَ الْجُبْنَ أَرَدْتُ أَنْ أَلْحَقَ بِمَلِکِ کَابُلَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی مَلِکُ کَابُلَ رجُلٌ کَافِرٌ وَ یَبْذُلُ مُحَمَّدٌ لَهُ الْأَمْوَالَ فَیَدْفَعُنِی إِلَی یَدِهِ فَلَمْ أَجِدْ وَجْهاً أَفْضَلَ مِنْ أَنْ أَتُوبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذُنُوبِی وَ أَسْتَعِینَ بِهِ عَلَی هَذِهِ الْأُمُورِ وَ أَسْتَجِیرَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمَرْتُ بِهَذَا الْبَیْتِ وَ أَشَارَ إِلَی بَیْتٍ تُکْنَسُ وَ صَبَبْتُ عَلَیَّ الْمَاءَ وَ لَبِسْتُ ثَوْبَیْنِ أَبْیَضَیْنِ وَ صَلَّیْتُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قَرَأْتُ فِیهَا مِنَ الْقُرْآنِ مَا حَضَرَنِی وَ دَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتَجَرْتُ بِهِ وَ عَاهَدْتُهُ عَهْداً وَثِیقاً بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ إِنْ أَفْضَی اللَّهُ بِهَذَا الْأَمْرِ إِلَیَّ وَ کَفَانِی عَادِیَتَهُ وَ هَذِهِ الْأُمُورَ الْغَلِیظَةَ أَنْ أَضَعَ هَذَا الْأَمْرَ فِی مَوْضِعِهِ الَّذِی وَضَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ

ص: 137

ثُمَّ قَوِیَ فِیهِ قَلْبِی فَبَعَثْتُ طَاهِراً إِلَی عَلِیِّ بْنِ عِیسَی بْنِ هامان [مَاهَانَ] فَکَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ وَ رَدَدْتُ هَرْثَمَةَ إِلَی رَافِعِ بْنِ أَعْیَنَ فَظَفِرَ بِهِ وَ قَتَلَهُ وَ بَعَثْتُ إِلَی صَاحِبِ السَّرِیرِ فَهَادَنْتُهُ وَ بَذَلْتُ لَهُ شَیْئاً حَتَّی رَجَعَ فَلَمْ یَزَلْ أَمْرِی یَقْوَی حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ مُحَمَّدٍ مَا کَانَ وَ أَفْضَی اللَّهُ إِلَیَّ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ اسْتَوَی لِی فَلَمَّا وَافَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِی بِمَا عَاهَدْتُهُ عَلَیْهِ أَحْبَبْتُ أَنْ أَفِیَ لِلَّهِ تَعَالَی بِمَا عَاهَدْتُهُ فَلَمْ أَرَ أَحَداً أَحَقَّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَوَضَعْتُهَا فِیهِ فَلَمْ یَقْبَلْهَا إِلَّا عَلَی مَا قَدْ عَلِمْتَ فَهَذَا کَانَ سَبَبَهَا فَقُلْتُ وَفَّقَ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا رَیَّانُ إِذَا کَانَ غَداً وَ حَضَرَ النَّاسُ فَاقْعُدْ بَیْنَ هَؤُلَاءِ الْقُوَّادِ وَ حَدِّثْهُمْ بِفَضْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أُحْسِنُ مِنَ الْحَدِیثِ شَیْئاً إِلَّا مَا سَمِعْتُهُ مِنْکَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَجِدُ أَحَداً یُعِینُنِی عَلَی هَذَا الْأَمْرِ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَجْعَلَ أَهْلَ قُمَّ شِعَارِی وَ دِثَارِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا أُحَدِّثُ عَنْکَ بِمَا سَمِعْتُهُ مِنْکَ مِنَ الْأَخْبَارِ فَقَالَ نَعَمْ حَدِّثْ عَنِّی بِمَا سَمِعْتَهُ مِنِّی مِنَ الْفَضَائِلِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قَعَدْتُ بَیْنَ الْقُوَّادِ فِی الدَّارِ: فَقُلْتُ حَدَّثَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ: حَدَّثَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلِیٌّ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ کُنْتُ أُخَلِّطُ الْحَدِیثَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ لَا أَحْفَظُهُ عَلَی وَجْهِهِ وَ حَدَّثْتُ بِحَدِیثِ خَیْبَرَ وَ بِهَذِهِ الْأَحَادِیثِ الْمَشْهُورَةِ فَقَالَ لِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَالِکٍ الْخُزَاعِیُّ رَحِمَ اللَّهُ عَلِیّاً کَانَ رَجُلًا صَالِحاً وَ کَانَ الْمَأْمُونُ قَدْ بَعَثَ غُلَاماً إِلَی الْمَجْلِسِ یَسْمَعُ الْکَلَامَ فَیُؤَدِّیهِ إِلَیْهِ قَالَ الرَّیَّانُ فَبَعَثَ إِلَیَّ الْمَأْمُونُ فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ فَلَمَّا رَآنِی قَالَ یَا رَیَّانُ مَا أَرْوَاکَ لِلْأَحَادِیثِ وَ أَحْفَظَکَ لَهَا ثُمَّ قَالَ قَدْ بَلَغَنِی مَا قَالَ الْیَهُودِیُّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَالِکٍ فِی قَوْلِهِ رَحِمَ اللَّهُ عَلِیّاً کَانَ رَجُلًا صَالِحاً وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ

ص: 138

وَ کَانَ هِشَامُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الرَّاشِدِیُّ الْهَمْدَانِیُّ مِنْ أَخَصِّ النَّاسِ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام مِنْ قَبْلِ أَنْ یُحْمَلَ وَ کَانَ عَالِماً أَدِیباً لَبِیباً وَ کَانَتْ أُمُورُ الرِّضَا علیه السلام تَجْرِی مِنْ عِنْدِهِ وَ عَلَی یَدِهِ وَ یَصِیرُ الْأَمْوَالُ مِنَ النَّوَاحِی کُلِّهَا إِلَیْهِ قَبْلَ حَمْلِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَلَمَّا حُمِلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام اتَّصَلَ هِشَامُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِذِی الرِّئَاسَتَیْنِ فَقَرَّبَهُ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ وَ أَدْنَاهُ فَکَانَ یَنْقُلُ أَخْبَارَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ وَ الْمَأْمُونِ فَحَظِیَ بِذَلِکَ عِنْدَهُمَا وَ کَانَ لَا یُخْفِی عَلَیْهِمَا مِنْ أَخْبَارِهِ شَیْئاً فَوَلَّاهُ الْمَأْمُونُ حِجَابَةَ الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ لَا یَصِلُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام إِلَّا مَنْ أَحَبَّ وَ ضَیَّقَ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَکَانَ مَنْ یَقْصِدُهُ مِنْ مَوَالِیهِ لَا یَصِلُ إِلَیْهِ وَ کَانَ لَا یَتَکَلَّمُ الرِّضَا علیه السلام فِی دَارِهِ بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَوْرَدَهُ هِشَامٌ عَلَی الْمَأْمُونِ وَ ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ وَ جَعَلَ الْمَأْمُونُ الْعَبَّاسَ ابْنَهُ فِی حَجْرِ هِشَامٍ وَ قَالَ أَدِّبْهُ فَسُمِّیَ هِشَامَ الْعَبَّاسِیِّ لِذَلِکَ قَالَ وَ أَظْهَرَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ عَدَاوَةً شَدِیدَةً لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ حَسَدَهُ عَلَی مَا کَانَ الْمَأْمُونُ یُفَضِّلُهُ بِهِ فَأَوَّلُ مَا ظَهَرَ لِذِی الرِّئَاسَتَیْنِ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّ ابْنَةَ عَمِّ الْمَأْمُونِ کَانَتْ تُحِبُّهُ وَ کَانَ یُحِبُّهَا وَ کَانَ مَفْتَحُ بَابِ حُجْرَتِهَا إِلَی مَجْلِسِ الْمَأْمُونِ وَ کَانَتْ تَمِیلُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ تُحِبُّهُ وَ تَذْکُرُ ذَا الرِّئَاسَتَیْنِ وَ تَقَعُ فِیهِ فَقَالَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ حِینَ بَلَغَهُ ذِکْرُهَا لَهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ بَابُ دَارِ النِّسَاءِ مُشْرَعاً إِلَی مَجْلِسِکَ فَأَمَرَ الْمَأْمُونُ بِسَدِّهِ وَ کَانَ الْمَأْمُونُ یَأْتِی الرِّضَا علیه السلام یَوْماً وَ الرِّضَا علیه السلام یَأْتِی الْمَأْمُونَ یَوْماً.

وَ کَانَ مَنْزِلُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِجَنْبِ مَنْزِلِ الْمَأْمُونِ فَلَمَّا دَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی الْمَأْمُونِ وَ نَظَرَ إِلَی الْبَابِ مَسْدُوداً قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الْبَابُ الَّذِی سَدَدْتَهُ فَقَالَ رَأَی الْفَضْلُ ذَلِکَ وَ کَرِهَهُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا لِلْفَضْلِ وَ الدُّخُولِ بَیْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَرَمِهِ قَالَ فَمَا تَرَی قَالَ فَتْحَهُ وَ الدُّخُولَ عَلَی ابْنَةِ عَمِّکَ وَ لَا تَقْبَلْ قَوْلَ الْفَضْلِ فِیمَا لَا یَحِلُّ وَ لَا یَسَعُ فَأَمَرَ

ص: 139

الْمَأْمُونُ بِهَدْمِهِ وَ دَخَلَ عَلَی ابْنَةِ عَمِّهِ فَبَلَغَ الْفَضْلَ ذَلِکَ فَغَمَّهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ریان بن صلت می گوید: مردم از سپهداران و سایرین، درباره ولایت عهد حضرت رضا علیه السّلام خیلی حرف می زدند. آنهایی که این پیشامد را دوست نداشتند، معتقد بودند که این کار را فضل بن سهل ذوالریاستین پیشنهاد کرده. این خبر به مأمون رسید و در دل شب از پی من فرستاد. من هم پیش او رفتم. گفت: ای ریان! شنیده ام که مردم می گویند بیعت حضرت رضا علیه السّلام از تدبیر فضل بن سهل بوده. گفتم: مردم این عقیده را دارند. گفت: مگر چنین چیزی امکان دارد؟ کسی جرأت دارد به خلیفه ای که بر کارها مسلط شده و لشکری و کشوری در تحت فرمان او هستند، پیشنهاد کند که خلافت را رها کن و به دیگری تسلیم نما؟ آیا عقل باور می کند؟ گفتم: نه به خدا قسم یا امیرالمؤمنین! کسی چنین جراتی نمی کند. گفت: به خدا آن طور که می گویند نیست، ولی من علت آن را برایت می گویم .

وقتی برادرم محمّد نامه نوشت که پیش او بروم و من امتناع کردم، عیسی بن ماهان را امیر لشکر نمود و دستور داد مرا دست بسته با غل جامعه - . زنجیری که با آن دست و گردن را با هم می بندند.(مترجم) - پیش او ببرد! من این خبر را شنیدم. در همان موقع هرثمة بن اعین را به جانب کرمان و سیستان فرستاده بودم و کاری از پیش نبرده بود و فرار کرد. صاحب سریر نیز قیام کرد و بر استان خراسان پیروز شد. تمام این وقایع در یک هفته اتفاق افتاد.

در این موقع دیگر من نه از نظر مالی و نه از لحاظ سپاه نیروی مدافعه نداشتم و آشکارا سستی و ضعف را در فرماندهان و سپاهیان می دیدم. تصمیم گرفتم پیش پادشاه کابل بروم و با خود گفتم: فرمانروای کابل مردی کافر است. محمّد به او پول خواهد داد و او مرا به محمد تسلیم می نماید. راهی بهتر از این نیافتم که از گناهان خود توبه کنم و از خدا کمک بخواهم و به او پناه برم! دستور دادم این خانه را جاروب کنند (اشاره به اطاقی کرد) غسل کردم و دو جامه سفید پوشیدم و چهار رکعت نماز خواندم. هر چه قرآن از حفظ بودم در آن چهار رکعت خواندم و دعا کردم و از خدا پناه خواستم و با نیت پاک با او عهد کردم که اگر حکومت به من رسید و از دست ستم محمّد برادرم آسوده شدم و مشکلات من حل شد، خلافت را به محلی که خداوند قرار داده برگردانم.

دلم آرام شد. طاهر را به جانب علی بن عیسی بن ماهان فرستادم و آن وقایع اتفاق افتاد و هرثمه را پیش رافع برگرداندم و بر او پیروز شد و او را کشت. به صاحب سریر پیغام دادم و با او صلح کردم و مقداری پول در اختیارش گذاشتم تا اینکه برگشت. پیوسته کار من بالا می گرفت تا بالاخره محمّد کشته شد و خداوند خلافت را به من سپرد و بر کارها مسلط شدم.

وقتی خداوند را که آنچه خواسته بودم به من داد. من نیز خواستم به عهد خود وفا کنم و کسی را شایسته تر به خلافت از حضرت رضا علیه السّلام نیافتم! به او پیشنهاد کردم، ولی نپذیرفت، مگر به همان وضع که خود خبر داری. این بود علت ولایت عهدی ایشان .

گفتم: خدا به امیرالمؤمنین توفیق دهد. گفت: ریان! فردا برو میان مردم و سرهنگان بنشین و برای آنها از فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل کن. گفتم: من حدیثی درباره فضیلت ایشان یاد ندارم، جز آنچه خودتان نقل کرده اید! گفت: سبحان اللَّه! یک نفر را پیدا نمی کنم که به من کمک کند! دلم می خواست در این راه اطرافیان من از اهالی قم می بودند.

گفتم: یا امیرالمؤمنین! من هر چه از خود شما شنیده ام نقل کنم؟ گفت: بسیار خوب، هر چه از من شنیده ای از قول من نقل کن. فردا صبح میان سرهنگان نشستم و گفتم: امیرالمؤمنین از پدر خود، از آباء گرام خویش، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نقل کرد که فرمود: هر کس من مولای اویم، پس علی مولای اوست. امیرالمؤمنین از پدر خود، از آباء گرام خویش نقل کرد که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: منزلت علی پیش من، مانند منزلت هارون نسبت به موسی است. من حدیث ها را با هم مخلوط می کردم و آن طور که باید حفظ نبودم.

حدیث خیبر و از این قبیل احادیث مشهور را برای آنها نقل کردم. پس عبداللَّه بن مالک خزاعی گفت: خدا علی را رحمت کند، مردی صالح بود. مأمون غلامی را مأمور کرده بود آنچه را که می شنود به او گزارش دهد. ریان گفت: روزی مأمون از پی من فرستاد. من پیش او رفتم. همین که چشمش به من افتاد گفت: چه خوب حدیث نقل می کنی و حفظ کرده ای! بعد گفت: شنیدم چه گفت آن یهودی عبداللَّه بن مالک (خدا رحمت کند علی را مردی صالح بود) اگر خدا بخواهد، قسم به ذات پاکش که او را خواهم کشت.

هشام بن ابراهیم راشدی همدانی، از نزدیک ترین اصحاب حضرت رضا علیه السّلام قبل از اینکه از مدینه به مرو بیاید بود. وی مردی دانشمند و بافهم بود و کارهای حضرت رضا علیه السّلام به وسیله و در دست او اجرا می شد. هر چه از اطراف پول می آوردند، به دست او می رسید. بعد از اینکه حضرت رضا علیه السّلام را به مرو آوردند، هشام بن ابراهیم پیش ذوالریاستین آمد و او هشام را مقرب گردانید و بسیار به خود نزدیک کرد. هشام اسرار حضرت رضا علیه السّلام را به ذوالریاستین و مأمون گزارش می داد و با این کار، نزد آن دو مقامی کسب کرد و هر جریانی که بود، از آن دو مخفی نمی کرد.

مأمون او را دربان حضرت رضا علیه السّلام کرد و کسی که او اجازه می داد، می توانست خدمت حضرت رضا علیه السّلام برسد. و بر آن جناب سخت گرفت، به طوری که بعضی از غلامان حضرت نمی توانستند خدمتش برسند. هر حرفی که حضرت رضا علیه السّلام در خانه خود می زد، هشام به مأمون و ذوالریاستین گزارش می داد. مأمون پسر خود عباس را برای تعلیم و تربیت در اختیار هشام گذاشت و به او دستور داد که پسرش را تربیت کند. به همین جهت او را هشام عباسی لقب دادند. وی گفت:

ذوالریاستین خیلی نسبت به حضرت رضا علیه السّلام کینه داشت. چون مأمون آن جناب را زیاد احترام می کرد و بر ذوالریاستین مقدم می داشت. اول جریانی که عداوت او را نسبت به حضرت رضا علیه السّلام آشکار کرد، این بود که مأمون دختر عمویش را خیلی دوست داشت و او نیز مأمون را دوست می داشت. این علاقه به اندازه ای بود که دری از خانه او به مجلس مأمون باز می شد. آن زن نسبت به حضرت رضا علیه السّلام ارادت می ورزید و از ذوالریاستین متنفر بود و بدگویی می کرد. وقتی ذوالریاستین فهمید که از او بدگویی می کند، به مأمون گفت: صحیح نیست که درب خانه زن خود را از میان مجلس خویش قرار دهی! پس مأمون دستور داد که آن درب را بستند.

یک روز مأمون خدمت حضرت رضا علیه السّلام می رسید و یک روز حضرت رضا علیه السّلام پیش مأمون می آمد. خانه حضرت رضا پهلوی خانه مأمون قرار داشت. آن روز همین که حضرت رضا علیه السّلام وارد شد و مشاهده کرد که درب بسته شده، فرمود: یا امیرالمؤمنین! چرا درب را بسته ای؟ مأمون گفت: فضل بن سهل صلاح دانست. فرمود: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.» فضل را چه که در کار امیرالمؤمنین و خانواده اش دخالت کند؟ مأمون گفت: شما چه صلاح می دانید؟ فرمود: درب را بگشا و هر وقت خواستی پیش دختر عمویت برو. سخن فضل را در موردی که برای او روا و شایسته نیست نپذیر. مأمون دستور داد دیوار را خراب کنند و پیش دختر عموی خود رفت. این خبر که به فضل رسید، خیلی افسرده شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 151 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا رَجَعَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ الْجَامِعِ وَ قَدْ أَصَابَهُ الْعَرَقُ وَ الْغُبَارُ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ فَرَجِی مِمَّا أَنَا فِیهِ بِالْمَوْتِ فَعَجِّلْ لِیَ السَّاعَةَ وَ لَمْ یَزَلْ مَغْمُوماً مَکْرُوباً إِلَی أَنْ قُبِضَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یاسر خادم می گوید: هر وقت حضرت رضا علیه السّلام روز جمعه از مسجد جامع مراجعت می کرد، در حالی که عرق می ریخت و گرد و غبار بر چهره اش بود، دست هایش را بلند می کرد و می فرمود: خدایا! اگر فرج من از این گرفتاری با مرگ است، هم اکنون مرگ مرا برسان. ایشان پیوسته غمگین و افسرده بود تا از دنیا رفت، صلوات اللَّه علیه. - . عیون اخبارالرضا 2 : 15 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَمَلَکَ عَلَی الدُّخُولِ فِی وِلَایَةِ الْعَهْدِ فَقَالَ مَا حَمَلَ جَدِّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الدُّخُولِ فِی الشُّورَی (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن عرفه می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: چه موجب شد که این کار را پذیرفتی؟ فرمود: آنچه جدم امیرالمؤمنین را وادار نمود که در شورا وارد شود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 140 -

**[ترجمه]

بیان

أی لئلا ییأس الناس من خلافتنا و یعلموا بإقرار المخالف أن لنا فی هذا الأمر نصیبا و یحتمل أن یکون التشبیه فی أصل الاشتمال علی المصالح الخفیة.

**[ترجمه]یعنی تا مردم از خلافت ما مأیوس نشوند و بفهمند که مخالفین هم اعتراف دارند که ما را در خلافت حقی است، ممکن است این تشبیه در اصل شمول خود، از جهت اسراری مخفی باشد.

**[ترجمه]

«15»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا دَخَلَ الرِّضَا علیه السلام فِی هَذَا الْأَمْرِ طَائِعاً وَ قَدْ حُمِلَ إِلَی الْکُوفَةِ مُکْرَهاً ثُمَّ أُشْخِصَ مِنْهَا عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ فَارِسَ إِلَی مَرْوَ(3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابا صلت هروی می گوید: به خدا قسم حضرت رضا علیه السّلام به میل خوداین کار را نپذیرفت. او را به اجبار به کوفه و از آنجا از راه بصره و فارس، به مرو بردند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 141 -

**[ترجمه]

«16»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ النَّحْوِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُبْدُونٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام بِالْعَهْدِ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ فَقَامَ الْعَبَّاسُ الْخَطِیبُ فَتَکَلَّمَ فَأَحْسَنَ ثُمَّ خَتَمَ ذَلِکَ بِأَنْ أَنْشَدَ:

لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ شَمْسٍ وَ مِنْ قَمَرٍ***فَأَنْتَ شَمْسٌ وَ هَذَا ذَلِکَ الْقَمَرُ

(4).

ص: 140


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 151 154.
2- 2. المصدر ج 2 ص 140.
3- 3. نفس المصدر ج 2 ص 141.
4- 4. نفس المصدر ج 2 ص 146.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن ابی عبدون می گوید: وقتی مأمون با حضرت رضا علیه السّلام بیعت کرد و او را ولیعهد خویش قرار داد، حضرت رضا را پهلوی خود نشانید. عباس خطیب از جای حرکت کرد و سخنرانی بسیار خوبی کرد. سپس در آخر گفتار خود این شعر را خواند:

مردم باید شمس و قمری داشته باشند، پس تو خورشیدی و این ماه است - . عیون اخبارالرضا 2 : 146 -

**[ترجمه]

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا بُویِعَ الرِّضَا علیه السلام بِالْعَهْدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ یُهَنِّئُونَهُ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِمْ فَأَنْصَتُوا ثُمَّ قَالَ بَعْدَ أَنِ اسْتَمَعَ کَلَامَهُمْ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْفَعَّالِ لِمَا یَشَاءُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَقُولُ وَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَضَدَهُ اللَّهُ بِالسَّدَادِ وَ وَفَّقَهُ لِلرَّشَادِ عَرَفَ مِنْ حَقِّنَا مَا جَهِلَهُ غَیْرُهُ فَوَصَلَ أَرْحَاماً قُطِعَتْ وَ آمَنَ أَنْفُساً فَزِعَتْ بَلْ أَحْیَاهَا وَ قَدْ تَلِفَتْ وَ أَغْنَاهَا إِذَا افْتَقَرَتْ مُبْتَغِیاً رِضَا رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا یُرِیدُ جَزَاءً مِنْ غَیْرِهِ وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ وَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ وَ إِنَّهُ جَعَلَ إِلَیَّ عَهْدَهُ وَ الْإِمْرَةَ الْکُبْرَی إِنْ بَقِیتُ بَعْدَهُ فَمَنْ حَلَّ عُقْدَةً أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِشَدِّهَا وَ فَصَمَ عُرْوَةً أَحَبَّ اللَّهُ إِیثَاقَهَا فَقَدْ أَبَاحَ حَرِیمَهُ وَ أَحَلَّ حُرَمَهُ إِذْ کَانَ بِذَلِکَ زَارِیاً عَلَی الْإِمَامِ مُنْهَتِکاً حُرْمَةَ الْإِسْلَامِ بِذَلِکَ جَرَی السَّالِفُ فَصَبَرَ مِنْهُ عَلَی الْفَلَتَاتِ وَ لَمْ یَتَعَرَّضْ بَعْدَهَا عَلَی الْعَزَمَاتِ خَوْفاً مِنْ شَتَاتِ الدِّینِ وَ اضْطِرَابِ حَمْلِ الْمُسْلِمِینَ وَ لِقُرْبِ أَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ رَصَدِ الْمُنَافِقِینَ فُرْصَةً تَنْتَهِزُ وَ بَائِقَةً تَبْتَدِرُ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن محمّد بن اسحاق از پدر خود نقل کرد که گفت: وقتی با حضرت رضا علیه السّلام به ولایت عهدی بیعت شد، اطرافش را گرفتند و تهنیت گفتند. آن جناب اشاره کرد که ساکت شوند و همگی سکوت کردند. سپس بعد از استماع کلامشان فرمود:

بسم الله الرحمن الرحیم. حمد برای خدایی است که هر چه بخواهد می کند و «لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِه» - . رعد / 41[1] - ، {چیزی حکم او را باز نمی دارد} و قضای او را رد نمی کند و «یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُور» - . غافر / 19[2] - ، {نگاه های دزدانه و آنچه دل ها پنهان می دارند را می داند.} و صلوات خدا بر محمد در اولین و آخرین و بر آل پاکش. من علی پسر موسی بن جعفر علیهما السّلام می گویم: امیرالمؤمنین که خدا او را ثابت قدم بدارد و در راه ارشاد و هدایت موفقش فرماید، متوجه حق ما که مردم رعایت نمی کردند شد، خویشاوندی قطع شده را وصل کرد، دل های وحشت زده را ایمن گردانید و آنها را که مشرف به مرگ بودند، زندگی بخشید و در هنگام تنگدستی ایشان را کمک کرد و در حالی که منظورش خدا بود، از کسی اجر و پاداش نخواست. «سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ وَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِین» - . هود / 115[3] - ، {خداوند پاداش سپاسگزاران را می دهد و هرگز پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.}

مأمون مرا ولیعهد خویش گردانید و خلافت را پس از خود به من سپرد. اگر زنده بمانم، بعد از او هر کس گرهی که خداوند دستور داد باز کند و دستاویزی را که خدا محکم کرده بگشاید، خون خانواده خود را ریخته و ناموس خود را از دست داده، زیرا با این کار به امام توهین نموده و احترام اسلام را از میان برداشته است. سرور ما امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز در چنین موقعیتی قرار داشت و بر کارهای بی فکری آنها صبر کرد و متعرض تصمیم های ناپسند ایشان نشد تا رخنه در دین پیدا نشود و اختلاف بین مسلمانان نیفتد. زیرا مسلمانان تازه دوران جاهلیت را پشت سر گذاشته بودند و منافقین انتظار فرصتی را می کشیدند تا اسلام را دچار خطر نمایند. «وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِین» - . انعام / 57[1] - ، {و من نمی دانم با من و شما چگونه عمل می شود.فرمان جز به دست خدا نیست، که حق را بیان می کند، و او بهترین داوران است.} - . عیون اخبارالرضا 2 : 146 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام زاریا أی عاتبا ساخطا غیر راض و السالف أبو بکر أی جری بنقض العهد و یحتمل أمیر المؤمنین علیه السلام أی وقع علیه نقض بیعته و إنکار حقه فصبر أی أمیر المؤمنین علیه السلام و یمکن أن یقرأ علی المجهول و قال الجزری و منه حدیث عمر إن بیعة أبی بکر فلتة وقی الله شرها أراد بالفلتة الفجأة و الفلتة کل شی ء فعل من غیر رویة و إنما بودر بها خوف انتشار الأمر انتهی.

و الضمیر فی بعدها راجع إلی الفلتات و العزمات الحقوق الواجبة اللازمة له علیه السلام أو ما عزموا علیه بعد تلک الفلتة.

ص: 141


1- 1. المصدر ج 2 ص 146- 147.

**[ترجمه]کلمه «زاریا» یعنی عتاب کننده و خشم گیرنده و ناراضی، و منظور از «سالف»، ابوبکر است، یعنی پیمان شکست. و ممکن است مقصود امیرالمؤمنین علیه السّلام باشد، یعنی نقض بیعت و انکار حقش بر او واقع شد. عبارت «صبر» یعنی امیر علیه السّلام صبر کرد و ممکن است مجهول نیز خوانده شود و جزری می گوید: سخن عمر نیز از این باب است که بیعت ابوبکر، امری ناگهانی بود که خدا شر آن را حفظ کرد. و منظور از «فلته» امر ناگهانی است و هر امری را گویند که بدون اندیشه انجام شود، و از ترس انتشار امر وصایت امیر علیه السّلام مبادرت به این بیعت شد. (پایان سخن جزری) و ضمیر در «بعدها» به «فلتات» راجع است، و «عزمات» حقوق لازمه و واجبه حضرت علیه السّلام را گویند یا آن چیزی را که بعد از آن بیعت ناگهانی تصمیم به انجامش گرفتند.

**[ترجمه]

«18»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی الْمَوْجِ (1) أَبُو الْحُسَیْنِ الرَّازِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَفِظَ مِنَّا مَا ضَیَّعَ النَّاسُ وَ رَفَعَ مِنَّا مَا وَضَعُوهُ حَتَّی قَدْ لُعِنَّا عَلَی مَنَابِرِ الْکُفْرِ ثَمَانِینَ عَاماً وَ کُتِمَتْ فَضَائِلُنَا وَ بُذِلَتِ الْأَمْوَالُ فِی الْکَذِبِ عَلَیْنَا وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْبَی لَنَا إِلَّا أَنْ یُعْلِیَ ذِکْرَنَا وَ یُبَیِّنَ فَضْلَنَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا بِنَا وَ إِنَّمَا هُوَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَرَابَتِنَا مِنْهُ حَتَّی صَارَ أَمْرُنَا وَ مَا نَرْوِی عَنْهُ أَنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدَنَا مِنْ أَعْظَمِ آیَاتِهِ وَ دَلَالاتِ نُبُوَّتِهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسین رازی می گوید: از پدرم شنیدم که نقل می کرد از کسی که او از حضرت رضا علیه السّلام شنیده بود که می فرمود: خدا را سپاسگزارم که موقعیت و مقام ما را حفظ فرمود، با اینکه مردم آن را زیر پا گذاشتند، و آنچه ایشان ندیده گرفتند، خداوند بالاتر برد، به طوری که هشتاد سال روی منبرهای کفر ما را لعنت کردند و فضائل و مناقب ما را پنهان می نمودند و پول ها خرج کردند تا بر ما دروغ ببندند، ولی بر خلاف میل آنها، خداوند پیوسته مقام ما را بالا می برد و شخصیت ما را بیشتر منتشر می کرد. به خدا قسم این موقعیت به واسطه ما نبود، بلکه به واسطه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بود که با او خویشاوندیم، به طوری که حال ما بعد از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، آنچه ما نقل می کنیم که بعدا چه خواهد شد، از بزرگ ترین دلائل نبوت آن حضرت بود (که قبلا اطلاع داده بود چنین می شود). - . عیون اخبارالرضا 2 : 164 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام ما هذا بنا أی استخفافهم أو رفعه تعالی أو هما معا.

**[ترجمه]عبارت «ما هذا بنا» یعنی استخفاف دشمنان ما نسبت به ما کارگر نشد، یا بالا بردن ما توسط خدا، بالا بردن رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و ممکن است هر دو معنا مقصود باشد.

**[ترجمه]

«19»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: قَدْ ذَکَرَ قَوْمٌ أَنَّ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ أَشَارَ عَلَی الْمَأْمُونِ بِأَنْ یَجْعَلَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَلِیَّ عَهْدِهِ مِنْهُمْ أَبُو عَلِیٍّ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ السَّلَامِیُّ فَإِنَّهُ ذَکَرَ ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ الَّذِی صَنَّفَهُ فِی أَخْبَارِ خُرَاسَانَ قَالَ فَکَانَ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ وَزِیرَ الْمَأْمُونِ وَ مُدَبِّرَ أُمُورِهِ وَ کَانَ مَجُوسِیّاً فَأَسْلَمَ عَلَی یَدَیْ یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیِّ وَ صَحِبَهُ وَ قِیلَ بَلْ أَسْلَمَ سَهْلٌ وَالِدُ الْفَضْلِ عَلَی یَدَیِ الْمَهْدِیِّ وَ إِنَّ الْفَضْلَ اخْتَارَهُ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیُّ لِخِدْمَةِ الْمَأْمُونِ وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ فَتَغَلَّبَ عَلَیْهِ وَ اسْتَبَدَّ بِالْأَمْرِ دُونَهُ وَ إِنَّمَا لُقِّبَ بِذِی الرِّئَاسَتَیْنِ لِأَنَّهُ تَقَلَّدَ الْوِزَارَةَ وَ رِئَاسَةَ الْجُنْدِ فَقَالَ الْفَضْلُ حِینَ اسْتَخْلَفَ الْمَأْمُونُ یَوْماً لِبَعْضِ مَنْ کَانَ یُعَاشِرُهُ أَیْنَ یَقَعُ فِعْلِی فِیمَا أَتَیْتُهُ مِنْ فِعْلِ أَبِی مُسْلِمٍ فِیمَا أَتَاهُ فَقَالَ إِنَّ أَبَا مُسْلِمٍ حَوَّلَهَا مِنْ قَبِیلَةٍ إِلَی قَبِیلَةٍ وَ أَنْتَ حَوَّلْتَهَا مِنْ أَخٍ إِلَی أَخٍ وَ بَیْنَ الْحَالَتَیْنِ مَا تَعْلَمُهُ قَالَ الْفَضْلُ فَإِنِّی أُحَوِّلُهَا مِنْ قَبِیلَةٍ إِلَی قَبِیلَةٍ ثُمَّ أَشَارَ عَلَی الْمَأْمُونِ بِأَنْ یَجْعَلَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَلِیَّ عَهْدِهِ فَبَایَعَهُ وَ أَسْقَطَ بَیْعَةَ الْمُؤْتَمَنِ أَخِیهِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَرَدَ عَلَی الْمَأْمُونِ وَ هُوَ بِخُرَاسَانَ سَنَةَ مِائَتَیْنِ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ فَارِسَ مَعَ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ وَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام مُتَزَوِّجاً

ص: 142


1- 1. أبی الملوح، خ ل.
2- 2. نفس المصدر ص 164 و 165.

بِابْنَةِ الْمَأْمُونِ فَلَمَّا بَلَغَ خَبَرُهُ الْعَبَّاسِیِّینَ بِبَغْدَادَ سَاءَهُمْ ذَلِکَ فَأَخْرَجُوا إِبْرَاهِیمَ بْنَ الْمَهْدِیِّ وَ بَایَعُوهُ بِالْخِلَافَةِ فَفِیهِ یَقُولُ دِعْبِلٌ الْخُزَاعِیُ:

یَا مَعْشَرَ الْأَجْنَادِ لَا تَقْنَطُوا***خُذُوا عَطَایَاکُمْ وَ لَا تَسْخَطُوا

فَسَوْفَ یُعْطِیکُمْ حَنِینِیَّةً***یَلَذُّهَا الْأَمْرَدُ وَ الْأَشْمَطُ

وَ الْمَعْبَدِیَّاتِ لِقُوَّادِکُمْ***لَا تَدْخُلُ الْکِیسَ وَ لَا تُرْبَطُ

وَ هَکَذَا یَرْزُقُ أَصْحَابَهُ***خَلِیفَةٌ مُصْحَفُهُ الْبَرْبَطُ

وَ ذَلِکَ أَنَّ إِبْرَاهِیمَ الْمَهْدِیَّ کَانَ مُولَعاً بِضَرْبِ الْعُودِ مُنْهَمِکاً بِالشَّرَابِ فَلَمَّا بَلَغَ الْمَأْمُونَ خَبَرُ إِبْرَاهِیمَ عَلِمَ أَنَّ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ أَخْطَأَ عَلَیْهِ وَ أَشَارَ بِغَیْرِ الصَّوَابِ فَخَرَجَ مِنْ مَرْوَ مُنْصَرِفاً إِلَی الْعِرَاقِ وَ احْتَالَ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ حَتَّی قَتَلَهُ غَالِبٌ خَالُ الْمَأْمُونِ فِی الْحَمَّامِ بِسَرَخْسَ مُغَافَصَةً فِی شَعْبَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ احْتَالَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام حَتَّی سُمَّ فِی عِلَّةٍ کَانَتْ أَصَابَتْهُ فَمَاتَ وَ أَمَرَ بِدَفْنِهِ بِسَنَابَادَ مِنْ طُوسَ بِجَنْبِ قَبْرِ الرَّشِیدِ وَ ذَلِکَ فِی صَفَرِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ کَانَ ابْنَ اثْنَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ قِیلَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً هَذَا مَا حَکَاهُ أَبُو عَلِیٍّ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ السَّلَامِیُّ فِی کِتَابِهِ وَ الصَّحِیحُ عِنْدِی أَنَّ الْمَأْمُونَ إِنَّمَا وَلَّاهُ الْعَهْدَ وَ بَایَعَ لَهُ لِلنَّذْرِ الَّذِی قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ لَمْ یَزَلْ مُعَادِیاً وَ مُبْغِضاً لَهُ وَ کَارِهاً لِأَمْرِهِ لِأَنَّهُ کَانَ مِنْ صَنَائِعِ آلِ بَرْمَکَ وَ مَبْلَغُ سِنِّ الرِّضَا علیه السلام تِسْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ کَانَتْ وَفَاتُهُ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ کَمَا قَدْ أَسْنَدْتُهُ فِی هَذَا الْکِتَابِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بعضی معتقد بودند که فضل بن سهل، مأمون را وادار کرد که علی بن موسی الرضا علیهما السّلام را ولیعهد خویش کند، از آن جمله ابو علی حسین بن احمد سلامی در کتاب خود به نام اخبار خراسان همین مطلب را گوشزد می کند. وی می نویسد: فضل بن سهل ذوالریاستین، وزیر و مشاور مأمون بود که قبلا دین مجوس داشت و به دست یحیی بن خالد برمکی مسلمان شد. بعضی گفته اند پدر فضل، یعنی سهل به دست مهدی خلیفه عباسی مسلمان شد و فضل را یحیی بن خالد برمکی برای خدمتکاری مأمون انتخاب کرد و جزو اطرافیان مأمون قرار داد، ولی بعد فضل خیلی پیشرفت کرد، به طوری که بدون مراجعه به مأمون، کارها را انجام می داد.

او را بدین جهت ذوالریاستین گفتند که هم وزیر کشور و هم وزیر لشکر بود! روزی فضل پس از رسیدن مأمون به خلافت، رو به اطرافیان خود کرد وگفت: اگر کار من با کار ابو مسلم خراسانی مقایسه شود، چگونه است؟ یک نفر گفت: ابو مسلم خلافت را از یک قبیله به قبیله ای دیگری منتقل کرد، ولی تو از برادری به برادر دیگر منتقل کردی و خودت می دانی که چقدر با هم فرق دارد.

فضل گفت: من هم از یک قبیله به قبیله ای دیگری انتقال خواهم داد. بعد مأمون را واداشت تا علی بن موسی الرضا علیهما السّلام را ولیعهد خود کند. به همین جهت مأمون بیعت برادر خود مؤتمن را از بین برد و با حضرت رضا علیه السّلام بیعت نمود.

حضرت رضا علیه السّلام در سال 200 هجری از راه بصره و فارس به همراه رجاء بن ابی ضحاک پیش مأمون آمد و با دختر او ازدواج کرد. این خبر که در بغداد به بنی عباس رسید، خیلی ناراحت شدند به همین جهت با ابراهیم بن مهدی به خلافت بیعت کردند. در این مورد دعبل بن علی خزاعی این شعر را سرود:

ای سپاهیان! ناراحت نباشید، شما حقوق و جیره خود را بگیرید!

به زودی این خلیفه نغمه شورانگیز حنین را برای شما می نوازد که پیر و جوان را سرمست کند!

ولی نغمه معروف معبدی را اختصاص به سپه داران می دهد و داخل کیسه نمی کنند و در مکانی نمی بندند

چنین حقوق و جیره می دهد به یاران خود خلیفه ای که کتاب دینی او بربط باشد

اشاره او به ابراهیم بن مهدی است که خیلی به نواختن عود علاقه داشت و شراب خوار عجیبی بود. وقتی جریان خلیفه شدن ابراهیم به مأمون رسید، فهمید که فضل بن سهل در این پیشنهاد او را گول زده و صلاحدیدش به ضرر اوست. به همین جهت از مرو خارج شد و به جانب عراق حرکت کرد. او در ماه شعبان سال 203 فضل بن سهل را به وسیله دایی خود «غالب»، در حمام سرخس کشت و همواره فرصتی می جست که حضرت رضا علیه السّلام را هم از بین ببرد. تا اینکه آن جناب مریض شد. او از بیماری امام استفاده کرد و سمی ترتیب داد و آن جناب را به وسیله سمّ شهید کرد و دستور داد که او را در سناباد، پهلوی قبر هارون الرشید دفن کنند. وفات آن حضرت در صفر سال 203 رخ داد که در آن زمان، پنجاه و دو سال داشت و بعضی پنجاه و پنج سال گفته اند.

این نظریه ابو علی حسین بن احمد سلامی است که در کتاب خود نقل می کند. ولی عقیده من این است که مأمون، حضرت رضا علیه السّلام را به واسطه نذری که کرده بود و قبلا ذکر شد، ولیعهد خود کرد. فضل بن سهل همیشه با حضرت رضا علیه السّلام دشمنی می ورزید و نمی توانست او را ببیند، چون فضل از کسانی بود که برمکیان او را روی کار آورده بودند. حضرت رضا علیه السّلام چهل و نه سال و شش ماه داشت و در سال 203 شهید شد، چنان چه در همین کتاب ذکر کردم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 165 -

**[ترجمه]

بیان

قوله حنینیة أی نغمة حنینیة من الحنین بمعنی الشوق و الطرب.

و فی بعض النسخ حبیبیة بالباءین الموحدتین و علی التقدیرین إشارة إلی نغمة من النغمات و الأظهر أنه حسینیة کما فی بعض النسخ و هی نغمة معروفة و الشمط بیاض الرأس یخالطه سواد.

و المعبدیات نغمة معروفة و غافصه فاجأه و أخذه علی غرة.

ص: 143


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 165 و 166.

**[ترجمه]کلمه «حنینیه» یعنی نغمه. حنینیه که از «حنین» به معنای شوق و طرب می آید و در بعضی نسخه ها «حبیبیه» دارد و بر هر دو تقدیر، اشاره به آهنگی از آهنگ هاست و اظهر آن است که «حسینیه» باشد، چنان چه در بعضی نسخ آمده و آن نغمه ای معروف است. و «شمط» سفیدی سر است که با سیاهی مخلوط شود. و «معبدیات» نغمه معروفی است. و عبارت «غافصه» یعنی ناگهانی و با نیرنگ او را گرفت.

**[ترجمه]

«20»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ لِیَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ انْظُرْ بَعْضَ مَنْ تَثِقُ بِهِ تُوَلِّیهِ هَذِهِ الْبُلْدَانَ الَّتِی قَدْ فَسَدَتْ عَلَیْنَا فَقُلْتُ لَهُ تَفِی لِی وَ أَفِی لَکَ فَإِنِّی إِنَّمَا دَخَلْتُ فِیمَا دَخَلْتُ عَلَی أَنْ لَا آمُرَ فِیهِ وَ لَا أَنْهَی وَ لَا أَعْزِلَ وَ لَا أُوَلِّیَ وَ لَا أَسِیرَ حَتَّی یُقَدِّمَنِیَ اللَّهُ قَبْلَکَ فَوَ اللَّهِ إِنَّ الْخِلَافَةَ لَشَیْ ءٌ مَا حَدَّثَتْ بِهِ نَفْسِی وَ لَقَدْ کُنْتُ بِالْمَدِینَةِ أَتَرَدَّدُ فِی طُرُقِهَا عَلَی دَابَّتِی وَ إِنَّ أَهْلَهَا وَ غَیْرَهُمْ یَسْأَلُونِّیَ الْحَوَائِجَ فَأَقْضِیهَا لَهُمْ فَیَصِیرُونَ کَالْأَعْمَامِ لِی وَ إِنَّ کُتُبِی لَنَافِذَةٌ فِی الْأَمْصَارِ وَ مَا زِدْتَنِی فِی نِعْمَةٍ هِیَ عَلَیَّ مِنْ رَبِّی فَقَالَ أَفِی لَکَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: معمر بن خلاد می گوید: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: مأمون به من گفت: یا ابا الحسن! خوب است یک نفر از کسانی که به آنها اعتماد داری را معرفی کنی تا فرماندار فلان شهر کنم که وضع آنجا درهم پاشیده است. من گفتم: اگر تو به شرط من وفا کنی، من هم شرط تو را وفا می کنم. من ولایت عهدی را پذیرفتم، به شرط اینکه امر و نهی نکنم و عزل و نصب ننمایم و کسی را فرماندار و کسی را برکنار ننمایم، تا بالاخره خداوند مرا قبل از تو از این دنیا ببرد. به خدا قسم خلافت چیزی است که هرگز خود را به آن وعده نداده ام. وقتی در مدینه بودم سوار بر مال سواری خود می شدم و میان کوچه و بازار رفت و آمد می کردم. اهالی مدینه و دیگران حاجات و نیازهای خود را از من درخواست می کردند و من برآورده می نمودم. آنها مثل عمو و خویشاوند من بودند، نامه های مرا در شهرها می پذیرفتند و سفارش های مرا رد نمی کردند. تو بر نعمتی که خداوند به من عنایت فرموده بود اضافه نکردی. مأمون گفت: قبول دارم! شرط شما را وفا می کنم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 166 -

**[ترجمه]

«21»

ع، [علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الرَّازِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَخْبَرَنِی الرَّیَّانُ بْنُ شَبِیبٍ خَالُ الْمُعْتَصِمِ أَخُو مَارِدَةَ أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَأْخُذَ الْبَیْعَةَ لِنَفْسِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِلرِّضَا علیه السلام بِوِلَایَةِ الْعَهْدِ وَ لِلْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ بِالْوِزَارَةِ أَمَرَ بِثَلَاثَةِ کَرَاسِیَّ فَنُصِبَتْ لَهُمْ فَلَمَّا قَعَدُوا عَلَیْهَا أَذِنَ لِلنَّاسِ فَدَخَلُوا یُبَایِعُونَ فَکَانُوا یُصَفِّقُونَ بِأَیْمَانِهِمْ عَلَی أَیْمَانِ الثَّلَاثَةِ مِنْ أَعْلَی الْإِبْهَامِ إِلَی الْخِنْصِرِ وَ یَخْرُجُونَ حَتَّی بَایَعَ فِی آخِرِ النَّاسِ فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ فَصَفَّقَ بِیَمِینِهِ مِنَ الْخِنْصِرِ إِلَی أَعْلَی الْإِبْهَامِ فَتَبَسَّمَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ثُمَّ قَالَ کُلُّ مَنْ بَایَعَنَا بَایَعَ بِفَسْخِ الْبَیْعَةِ غَیْرَ هَذَا الْفَتَی فَإِنَّهُ بَایَعَنَا بِعَقْدِهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ مَا فَسْخُ الْبَیْعَةِ مِنْ عَقْدِهَا قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَقْدُ الْبَیْعَةِ هُوَ مِنْ أَعْلَی الْخِنْصِرِ إِلَی أَعْلَی الْإِبْهَامِ وَ فَسْخُهَا مِنْ أَعْلَی الْإِبْهَامِ إِلَی أَعْلَی الْخِنْصِرِ قَالَ فَمَاجَ النَّاسُ فِی ذَلِکَ وَ أَمَرَ الْمَأْمُونُ بِإِعَادَةِ النَّاسِ إِلَی الْبَیْعَةِ عَلَی مَا وَصَفَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَالَ النَّاسُ کَیْفَ یَسْتَحِقُّ الْإِمَامَةَ مَنْ لَا یَعْرِفُ عَقْدَ الْبَیْعَةِ إِنَّ مَنْ عَلِمَ لَأَوْلَی بِهَا مِمَّنْ لَا یَعْلَمُ قَالَ فَحَمَلَهُ ذَلِکَ عَلَی مَا فَعَلَهُ مِنْ سَمِّهِ (2).

ص: 144


1- 1. المصدر ج 2 ص 166 و 167.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 228، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 238.

**[ترجمه]علل الشرائع و عیون اخبارالرضا: ریان بن شبیب دایی معتصم و برادر مارده می گوید: وقتی مأمون خواست برای خود بیعت به خلافت و برای حضرت رضا علیه السّلام به ولایت عهد و برای فضل بن سهل به وزارت بگیرد، دستور داد سه کرسی گذاشتند. وقتی هر کدام بر کرسی خود قرار گرفتند، به مردم اجازه ورود داد. مردم وارد شدند و شروع به بیعت کردند و با دست راست، از بالای انگشت شست تا انگشت کوچک بر دست راست هر یک از این سه نفر می گذاشتند و خارج می شدند. تا بالاخره جوانی از انصار در آخر بیعت کرد و دست راست خود را از انگشت کوچک تا بالای شست بر دست آنها گذاشت. حضرت رضا علیه السّلام تبسم کرد و آنگاه فرمود: هر کس با ما بیعت کرد، بیعتی کرد که آن را بشکند، جز این جوان که بیعت محکم و پایدار کرد. مأمون گفت: شکستن و پایداری بیعت از کجا معلوم شد؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمود: پایداری بیعت از بالای انگشت کوچک تا بالای انگشت شست است و فسخ بیعت از بالای شست تا بالای انگشت کوچک است. مردم با شنیدن این جریان با یکدیگر به صحبت پرداختند. مأمون دستور داد برگردند و آن طوری که حضرت رضا علیه السّلام دستور می دهد بیعت کنند. مردم می گفتند: از کجا لیاقت امامت دارد کسی که شیوه بیعت کردن را نمی داند؟ کسی که می داند از او شایسته تر است. این سخنان باعث شد که مأمون، حضرت رضا علیه السّلام را مسموم کند. - . علل الشرائع 1 : 228 ، عیون اخبارالرضا 2 : 238 -

**[ترجمه]

«22»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَفْطَسُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْمَأْمُونِ فَقَرَّبَنِی وَ حَیَّانِی ثُمَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ الرِّضَا علیه السلام مَا کَانَ أَعْلَمَهُ لَقَدْ أَخْبَرَنِی بِعَجَبٍ سَأَلْتُهُ لَیْلَةً وَ قَدْ بَایَعَ لَهُ النَّاسُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَرَی لَکَ أَنْ تَمْضِیَ إِلَی الْعِرَاقِ وَ أَکُونَ خَلِیفَتَکَ بِخُرَاسَانَ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ لَا لَعَمْرِی وَ لَکِنَّهُ مِنْ دُونِ خُرَاسَانَ تَدَرُّجَاتٌ إِنَّ لَنَا هُنَا مَکْثاً وَ لَسْتُ بِبَارِحٍ حَتَّی یَأْتِیَنِی الْمَوْتُ وَ مِنْهَا الْمَحْشَرُ لَا مَحَالَةَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ فَقَالَ عِلْمِی بِمَکَانِی کَعِلْمِی بِمَکَانِکَ قُلْتُ وَ أَیْنَ مَکَانِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَقَالَ لَقَدْ بَعُدَتِ الشُّقَّةُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَمُوتُ فِی الْمَشْرِقِ وَ تَمُوتُ بِالْمَغْرِبِ فَقُلْتُ صَدَقْتَ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ وَ آلُ مُحَمَّدٍ فَجَهَدْتُ الْجُهْدَ کُلَّهُ وَ أَطْمَعْتُهُ فِی الْخِلَافَةِ وَ مَا سِوَاهَا فَمَا أَطْمَعَنِی فِی نَفْسِهِ (1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: محمّد بن عبداللَّه افطس می گوید: پیش مأمون رفتم؛ مرا احترام کرد و تهنیت گفت. سپس گفت: خدا رحمت کند حضرت رضا علیه السّلام را، چقدر دانا بود! شبی که مردم با او بیعت کرده بودند، مرا از امر عجیبی خبر داد. به او گفتم: خوب است شما به عراق تشریف ببرید و من جانشین شما در خراسان باشم! لبخندی زد و فرمود: نه، قسم به جان خودم که من باید همین نزدیکی های خراسان باشم و در این سرزمین بمانم تا مرگ گریبانم را بگیرد و بالاخره از همین سرزمین محشور خواهم شد.

عرض کردم: فدایت شوم! از کجا این مطلب را می دانی؟ فرمود: همان طور که محل دفن خود را می دانم، مکان دفن تو را نیز می دانم! پرسیدم: محل دفن من کجا است؟ فرمود: بین من و تو فاصله زیاد است؛ من در مشرق از دنیا می روم و تو در مغرب. گفتم: صحیح می فرمایید؛ خدا و پیامبر و اهل بیت او بهتر می دانند. و خیلی کوشش کردم تا او را در مورد خلافت و چیزهای دیگر به طمع اندازم، ولی قبول نکرد. - . غیبت طوسی: 52 -

**[ترجمه]

بیان

لعل التدرجات من قولهم أدرجه فی أکفانه و قد مضی فی باب المعجزات (2).

**[ترجمه]شاید «تدرجات» از عبارت «ادرجه فی اکفانه» گرفته شده باشد که در باب معجزات گذشت.

**[ترجمه]

«23»

شا، [الإرشاد]: ذَکَرَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْأَخْبَارِ وَ رُوَاةِ السِّیَرِ مِنْ أَیَّامِ الْخُلَفَاءِ أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا أَرَادَ الْعَقْدَ لِلرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام وَ حَدَّثَ نَفْسَهُ بِذَلِکَ أَحْضَرَ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ وَ أَعْلَمَهُ بِمَا قَدْ عَزَمَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ وَ أَمَرَهُ بِالاجْتِمَاعِ مَعَ أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ عَلَی ذَلِکَ فَفَعَلَ وَ اجْتَمَعَا بِحَضْرَتِهِ فَجَعَلَ الْحَسَنُ یُعَظِّمُ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ یُعَرِّفُهُ مَا فِی إِخْرَاجِ الْأَمْرِ مِنْ أَهْلِهِ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ إِنِّی عَاهَدْتُ اللَّهَ أَنَّنِی إِنْ ظَفِرْتُ بِالْمَخْلُوعِ أَخْرَجْتُ الْخِلَافَةَ إِلَی أَفْضَلِ آلِ أَبِی طَالِبٍ وَ مَا أَعْلَمُ أَحَداً أَفْضَلَ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَلَمَّا رَأَی الْفَضْلُ وَ الْحَسَنُ عَزِیمَتَهُ عَلَی ذَلِکَ أَمْسَکَا عَنْ مُعَارَضَتِهِ فَأَرْسَلَهُمَا إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَعَرَضَا عَلَیْهِ ذَلِکَ فَامْتَنَعَ مِنْهُ فَلَمْ یَزَالا بِهِ حَتَّی أَجَابَ فَرَجَعَا إِلَی الْمَأْمُونِ فَعَرَّفَاهُ إِجَابَتَهُ فَسُرَّ بِذَلِکَ وَ جَلَسَ لِلْخَاصَّةِ فِی یَوْمِ خَمِیسٍ وَ خَرَجَ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ وَ أَعْلَمَ النَّاسَ بِرَأْیِ الْمَأْمُونِ فِی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ أَنَّهُ قَدْ وَلَّاهُ

ص: 145


1- 1. غیبة الشیخ ص 52 و 53.
2- 2. راجع ص 57 تحت الرقم 74.

عَهْدَهُ وَ سَمَّاهُ الرِّضَا وَ أَمَرَهُمْ بِلُبْسِ الْخُضْرَةِ وَ الْعَوْدِ لِبَیْعَتِهِ فِی الْخَمِیسِ عَلَی أَنْ یَأْخُذُوا رِزْقَ سَنَةٍ.

فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ رَکِبَ النَّاسُ عَلَی طَبَقَاتِهِمْ مِنَ الْقُوَّادِ وَ الْحُجَّابِ وَ الْقُضَاةِ وَ غَیْرِهِمْ فِی الْحَضْرَةِ وَ جَلَسَ الْمَأْمُونُ وَ وَضَعَ لِلرِّضَا علیه السلام وِسَادَتَیْنِ عَظیِمَتَیْنِ حَتَّی لَحِقَ بِمَجْلِسِهِ وَ فَرْشِهِ وَ أَجْلَسَ الرِّضَا علیه السلام عَلَیْهِمَا فِی الْخُضْرَةِ وَ عَلَیْهِ عِمَامَةٌ وَ سَیْفٌ ثُمَّ أَمَرَ ابْنَهُ الْعَبَّاسَ بْنَ الْمَأْمُونِ أَنْ یُبَایِعَ لَهُ أَوَّلَ النَّاسِ فَرَفَعَ الرِّضَا یَدَهُ فَتَلَقَّی بِظَهْرِهَا وَجْهَ نَفْسِهِ وَ بِبَطْنِهَا وُجُوهَهُمْ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ ابْسُطْ یَدَکَ لِلْبَیْعَةِ وَ قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَکَذَا کَانَ یُبَایِعُ فَبَایَعَهُ النَّاسُ وَ یَدُهُ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ وَ وُضِعَتِ الْبِدَرُ وَ قَامَتِ الْخُطَبَاءُ وَ الشُّعَرَاءُ فَجَعَلُوا یَذْکُرُونَ فَضْلَ الرِّضَا علیه السلام وَ مَا کَانَ مَعَ الْمَأْمُونِ فِی أَمْرِهِ ثُمَّ دَعَا أَبُو عَبَّادٍ بِالْعَبَّاسِ بْنِ الْمَأْمُونِ فَوَثَبَ فَدَنَا مِنْ أَبِیهِ فَقَبَّلَ یَدَهُ وَ أَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ ثُمَّ نُودِیَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ قُمْ فَقَامَ وَ مَشَی حَتَّی قَرُبَ مِنَ الْمَأْمُونِ وَ وَقَفَ وَ لَمْ یُقَبِّلْ یَدَهُ فَقِیلَ لَهُ امْضِ فَخُذْ جَائِزَتَکَ وَ نَادَاهُ الْمَأْمُونُ ارْجِعْ یَا أَبَا جَعْفَرٍ إِلَی مَجْلِسِکَ فَرَجَعَ ثُمَّ جَعَلَ أَبُو عَبَّادٍ یَدْعُو بِعَلَوِیٍّ وَ عَبَّاسِیٍّ فَیَقْبَضَانِ جَوَائِزَهُمَا حَتَّی نَفِدَتِ الْأَمْوَالُ ثُمَّ قَالَ الْمَأْمُونُ لِلرِّضَا علیه السلام اخْطُبِ النَّاسَ وَ تَکَلَّمْ فِیهِمْ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ لَنَا عَلَیْکُمْ حَقٌّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکُمْ عَلَیْنَا حَقٌّ بِهِ فَإِذَا أَنْتُمْ أَدَّیْتُمْ إِلَیْنَا ذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْنَا الْحَقُّ لَکُمْ وَ لَا یُذْکَرُ عَنْهُ غَیْرُ هَذَا فِی ذَلِکَ الْمَجْلِسِ وَ أَمَرَ الْمَأْمُونُ فَضُرِبَتِ الدَّرَاهِمُ فَطُبِعَ عَلَیْهَا اسْمُ الرِّضَا وَ زَوَّجَ إِسْحَاقَ بْنَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ بِنْتَ عَمِّهِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَمَرَهُ فَحَجَّ بِالنَّاسِ وَ خَطَبَ لِلرِّضَا علیه السلام فِی بَلَدِهِ بِوِلَایَةِ الْعَهْدِ.

وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ قَالَ: حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ عَبْدَ الْحَمِیدِ بْنَ سَعِیدٍ یَخْطُبُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ

ص: 146

فَقَالَ لَهُ فِی الدُّعَاءِ لَهُ وَلِیُّ عَهْدِ الْمُسْلِمِینَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام:

سِتَّةٌ آبَاؤُهُمْ مَنْ هُمْ***أَفْضَلُ مَنْ یَشْرَبُ صَوْبَ الْغَمَامِ

وَ ذَکَرَ الْمَدَائِنِیُّ عَنْ رِجَالِهِ قَالَ لَمَّا جَلَسَ الرِّضَا علیه السلام فِی الْخِلَعِ بِوِلَایَةِ الْعَهْدِ فَأَقَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ الْخُطَبَاءُ وَ الشُّعَرَاءُ وَ خَفَقَتِ الْأَلْوِیَةُ عَلَی رَأْسِهِ فَذُکِرَ عَنْ بَعْضِ مَنْ حَضَرَ مِمَّنْ کَانَ یَخْتَصُّ بِالرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ کُنْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ أَنَا مُسْتَبْشِرٌ بِمَا جَرَی فَأَوْمَأَ إِلَیَّ أَنِ ادْنُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقَالَ لِی مِنْ حَیْثُ لَا یَسْمَعُهُ غَیْرِی لَا تَشْغَلْ قَلْبَکَ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ لَا تَسْتَبْشِرْ لَهُ فَإِنَّهُ شَیْ ءٌ لَا یَتِمُّ وَ کَانَ فِیمَنْ وَرَدَ عَلَیْهِ مِنَ الشُّعَرَاءِ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ إِنِّی قَدْ قُلْتُ قَصِیدَةً فَجَعَلْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أَنْشُدَهَا عَلَی أَحَدٍ قَبْلَکَ فَأَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ حَتَّی خَفَّ مَجْلِسُهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ هَاتِهَا قَالَ فَأَنْشَدَهُ قَصِیدَتَهُ الَّتِی أَوَّلُهَا:

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِهَا فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ إِنْشَادِهَا قَامَ الرِّضَا علیه السلام فَدَخَلَ إِلَی حُجْرَتِهِ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ خَادِماً بِخِرْقَةِ خَزٍّ فِیهَا سِتُّمِائَةِ دِینَارٍ وَ قَالَ لِخَادِمِهِ قُلْ لَهُ اسْتَعِنْ بِهَذِهِ فِی سَفَرِکَ وَ أَعْذِرْنَا فَقَالَ لَهُ دِعْبِلٌ لَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا أَرَدْتُ وَ لَا لَهُ خَرَجْتُ وَ لَکِنْ قُلْ لَهُ اکْسُنِی ثَوْباً مِنْ أَثْوَابِکَ وَ رُدَّهَا عَلَیْهِ فَرَدَّهَا الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ خُذْهَا وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِجُبَّةٍ مِنْ ثِیَابِهِ فَخَرَجَ دِعْبِلٌ حَتَّی وَرَدَ قُمَّ فَلَمَّا رَأَوُا الْجُبَّةَ مَعَهُ أَعْطَوْهُ فِیهَا أَلْفَ دِینَارٍ فَأَبَی عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا خِرْقَةً مِنْهَا بِأَلْفِ دِینَارٍ ثُمَّ خَرَجَ مِنْ قُمَّ فَاتَّبَعُوهُ فَقَطَعُوا عَلَیْهِ الطَّرِیقَ وَ أَخَذُوا الْجُبَّةَ وَ رَجَعَ إِلَی قُمَّ فَکَلَّمَهُمْ فِیهَا فَقَالُوا لَیْسَ إِلَیْهَا سَبِیلٌ وَ لَکِنْ إِنْ شِئْتَ فَهَذِهِ أَلْفُ دِینَارٍ وَ قَالَ لَهُمْ وَ خِرْقَةً مِنْهَا فَأَعْطَوْهُ أَلْفَ دِینَارٍ وَ خِرْقَةً مِنْهَا(1).

**[ترجمه]ارشاد: گروهی از تاریخ نویسان و وقایع نگاران که درباره زندگی خلفا تحقیق دارند، نوشته اند که وقتی مأمون تصمیم گرفت حضرت رضا علیه السّلام را ولیعهد خود کند، فضل بن سهل را خواست و جریان را با او در میان گذاشت و به او گفت: در این مورد با برادرت حسن بن سهل نیز مشورت کن. وی این کار را کرد و هر دو پیش مأمون آمدند. حسن بن سهل پیوسته اظهار می کرد که این کار مشکلی است و خلافت از این خاندان خارج می شود! مأمون گفت: من با خدا پیمان بسته ام که اگر بر برادر خود پیروز شوم، خلافت را به شایسته ترین اولاد علی بسپارم! امروز کسی را روی زمین از علی بن موسی الرضا علیهما السّلام شایسته تر نمی دانم.

فضل و حسن که دیدند مأمون تصمیم جدی دارد مخالفت نکردند. مأمون آن دو را پیش حضرت رضا علیه السّلام فرستاد و ولایت عهدی را به آن جناب عرضه داشت، ولی ایشان امتناع ورزیدند و آنها آن قدر اصرار کردند تا پذیرفت. پس پیش مأمون برگشتند و مأمون را از قبول کردن آن جناب مطلع کردند! مأمون خیلی خوشحال شد و روز پنجشنبه مجلسی برای خواص تشکیل داد و فضل بن سهل به مردم اطلاع داد که نظر مأمون درباره حضرت رضا علیه السّلام چیست و او را ولیعهد خویش کرده و لقب رضا را به او بخشیده است. او دستور داد که آنها لباس سبز بپوشند و روز پنجشنبه با او بیعت کنند و مواجب و حقوق یک سال خود را دریافت نمایند.

آن روز تمام طبقات از سپهداران و وزیران و قاضیان سوار شده و در آن مجلس حاضر شدند. مأمون نشست و برای حضرت رضا علیه السّلام دو پشتی بزرگ نزدیک خود قرار داده بود. آن جناب با لباس سبز در جایگاه خود نشست، در حالی که عمامه ای بر سر داشت و شمشیری بر کمر آویخته بود. خود مأمون دستور داد اولین کس پسرش عباس بن مأمون با حضرت بیعت کند. امام علیه السّلام دست خود را به طوری بلند کرد که پشت دست آن جناب مقابل صورت خودش و کف دستش رو به مردم قرار گرفت. مأمون گفت: دست خود را برای بیعت بگشایید! حضرت فرمود: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم این چنین بیعت می کرد. مردم بیعت کردند و دست حضرت رضا علیه السّلام بالای دست آنها بود. آنها کیسه های زر برای جایزه نهادند و گویندگان و شعرا به پا خاستند و شروع به ذکر فضل و منقبت حضرت رضا علیه السّلام کردند و شرح همبستگی آن جناب را با مأمون دادند.

سپس ابو عباد، عباس پسر مأمون را صدا زد. وی از جای حرکت کرد، جلوی پدر خود مأمون رفت و دست او را بوسید و او دستور داد که بنشیند! بعد محمّد بن جعفر بن محمّد را صدا زدند. فضل بن سهل به او گفت: از جای حرکت کن! برخاست و آمد تا نزدیک مأمون ایستاد، ولی دست او را نبوسید. به او گفتند: برو جایزه ات را بگیر! ولی مأمون گفت: برگرد سر جایت بنشین! و او برگشت. ابو عباد هر یک از علوی ها و عباسیان را صدا می زد و آنها جایزه خود را دریافت می کردند تا پول ها تمام شد.

بعد مأمون به حضرت رضا علیه السّلام پیشنهاد کرد که سخنرانی کند. امام علیه السّلام پس از حمد پروردگار فرمود: ما را به واسطه قرابت با پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم حقی است بر شما، و شما را نیز به واسطه آن جناب بر ما حقی است. وقتی شما حق ما را ادا کردید، بر ما نیز واجب می شود که حق شما را ادا کنیم. جز همین جملات دیگر چیزی نقل نشده که امام در این مجلس فرموده باشد. مأمون دستور داد درهم به نام حضرت رضا علیه السّلام سکه بزنند و دختر اسحاق ابن جعفر بن محمّد را به ازدواج پسر عمویش اسحاق بن موسی بن جعفر در آورد و آن سال او را امیرالحاج کرد و خطبه به نام حضرت رضا علیه السّلام به ولایت عهدی خواندند.

یحیی بن حسن علوی گفت: کسی که از عبدالحمید بن سعید شنیده بود، نقل کرد که او در مدینه روی منبر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم در دعای خود گفت: ولیعهد مسلمانان علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام است. پدران آنها شش نفرند و با فضیلت ترین اشخاصی هستند که از باران ابرها می آشامند .

مدائنی در رجال می نویسد: وقتی حضرت رضا علیه السّلام بر کرسی ولایت عهدی نشست، خطبا و شاعران جمع شدند و پرچم ها بر روی سر آن جناب به اهتزاز درآمد. شخصی از حاضرین که جزو اصحاب خاص حضرت رضا علیه السّلام بود گفت: من آن روز رو به روی حضرت رضا علیه السّلام بودم و چشم آن جناب به من افتاد که از این پیشامد خوشحالم! ایشان اشاره کرد که نزدیک شوم. نزدیک آن جناب رفتم و او به طوری که کسی نمی شنید به من فرمود: دل به این کار مبند و خوشحال نباش! این وضع عاقبت ندارد و به انجام نمی رسد.

و از شعرایی که بر حضرت وارد شد، دعبل بن علی خزاعی بود که وقتی بر حضرت وارد شد گفت: من قصیده ای سروده ام و با خود عهد کرده ام که قبل از شما، آن را بر احدی نخوانم. حضرت امر به جلوسش کرد، به گونه ای که محل نشستنش خفیف بود. بعد به او امر به خواندن کرد. دعبل قصیده ای را که اول آن این بیت است خواند:

مدارس آیاتی که از تلاوت خالی است و منزل وحی که حیاطش را خاک گرفته است

تا به آخر رسید. وقتی از خواندن شعر فارغ شد، حضرت رضا علیه السّلام برخاست و داخل حجره شد و خرقه ای از پوست خز که در آن ششصد دینار بود، آورد و به خادمش فرمود: به دعبل بگو در سفر خود از این پول کمک بگیر و ما را معذور کن. دعبل به او گفت: به خدا قسم من اراده گرفتن صله از شما نداشتم و به این هدف هم به اینجا نیامدم! ولی به آقا بگو لباسی از البسه اش را به من صله دهد و آن لباس خز را برگرداند. حضرت رضا علیه السّلام نیز لباس خز را به دعبل برگرداند و به او فرمود: این را بگیر، و علاوه بر آن لباسی از البسه خود را به او بخشید. دعبل خارج شد و رفت تا اینکه به قم رسید. وقتی مردم لباس حضرت را دیدند، خواستند با هزار دینار آن را از او بگیرند، ولی او قبول نکرد و گفت: نه، به خدا قسم یک نخ آن را به هزار دینار نمی دهم!

سپس دعبل از قم خارج شد و مردم او را تعقیب کردند و راه رفتن او را بریدند و لباس را گرفتند. دعبل به قم برگشت و لباس را از آنان مطالبه کرد. گفتند: راهی برای به دست آوردن آن نداری! ولی اگر می خواهی این هزار دینار را بگیر. گفت: هزار دینار را با یک نخ آن بدهید! آنها نیز هزار دینار را با یک تکه لباس به او دادند! - . ارشاد: 291 -

**[ترجمه]

بیان

الخلع بکسر الخاء و فتح اللام جمع الخلعة و خفق الألویة تحرکها و اضطرابها.

ص: 147


1- 1. إرشاد المفید ص 291- 293.

**[ترجمه]«خلع» به کسر خاء و فتح لام جمع خلعت است و «خفق الالویه» به معنای تحرک و اضطراب لواءها و پرچم هاست.

**[ترجمه]

«24»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: ذَکَرَ أَخْبَارَ الْبَیْعَةِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ وَ ذَکَرَ صُورَةَ خَطِّ الرِّضَا علیه السلام عَلَی کِتَابِ الْعَهْدِ نَحْواً مِمَّا سَیَأْتِی ثُمَّ قَالَ وَ قَالَ ابْنُ الْمُعْتَزِّ:

وَ أَعْطَاکُمُ الْمَأْمُونُ حَقَّ خِلَافَةٍ***لَنَا حَقُّهَا لَکِنَّهُ جَادَ بِالدُّنْیَا

فَمَاتَ الرِّضَا مِنْ بَعْدِ مَا قَدْ عَلِمْتُمْ***وَ لَاذَتْ بِنَا مِنْ بَعْدِهِ مَرَّةً أُخْرَی

وَ کَانَ دَخَلَ عَلَیْهِ الشُّعَرَاءُ فَأَنْشَدَ دِعْبِلٌ:

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَة***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

وَ أَنْشَدَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ:

أَزَالَتْ عَزَاءَ الْقَلْبِ بَعْدَ التَّجَلُّدِ***مَصَارِعُ أَوْلَادِ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ

وَ أَنْشَدَ أَبُو نُوَاسٍ

مُطَهَّرُونَ نَقِیَّاتٌ جُیُوبُهُمْ ***تُتْلَی الصَّلَاةُ عَلَیْهِمْ أَیْنَمَا ذُکِرُوا

مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَوِیّاً حِینَ تَنْسُبُهُ***فَمَا لَهُ فِی قَدِیمِ الدَّهْرِ مُفْتَخَرٌ

وَ اللَّهُ لَمَّا بَرَأَ خَلْقاً فَأَتْقَنَهُ***صَفَّاکُمْ وَ اصْطَفَاکُمْ أَیُّهَا الْبَشَرُ

فَأَنْتُمُ الْمَلَأُ الْأَعْلَی وَ عِنْدَکُمْ***عِلْمُ الْکِتَابِ وَ مَا جَاءَتْ بِهِ السُّوَرُ

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قَدْ جِئْتَنَا بِأَبْیَاتٍ مَا سَبَقَکَ أَحَدٌ إِلَیْهَا یَا غُلَامُ هَلْ مَعَکَ مِنْ نَفَقَتِنَا شَیْ ءٌ فَقَالَ ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ فَقَالَ أَعْطِهَا إِیَّاهُ ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ سُقْ إِلَیْهِ الْبَغْلَةَ(1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: جریان بیعت را چنان چه قبلا نقل شد ذکر کرده و صورت خط حضرت رضا علیه السّلام را در مورد نامه ولایت عهدی، همان طوری بعدا نقل می شود، نقل می کند و آنگاه می نویسد: ابن المعتز این شعر را سرود:

و مأمون خلافتی را به شما سپرد که حق ما بود، ولی او به دنیا جود کرد

پس حضرت رضا علیه السّلام بعد از آنکه شما فهمیدید از دار دنیا رفت و خلافت پس از او بار دیگر به ما پناه آورد!

در بین شاعرانی که برای مدح خدمت آن جناب رسیدند، یکی دعبل ابن علی خزاعی بود که این قصیده را سرود:

مدارس آیاتی که از تلاوت خالی است و منزل وحی که حیاطش را خاک گرفته است

ابراهیم بن عباس این شعر را خواند:

ماتم قلب بعد از کشمکش ها و به خاک افتادن اولاد پیامبر حضرت محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم از بین رفت

ابو نواس این شعر را سرود:

آنان پاکانی هستند که گریبان هایشان پاکیزه است و هر جا نامشان برده می شود، بر آنان صلوات فرستاده می شود

کسی که هنگام معرفی نسب علوی نباشد، افتخاری از روزگار قدیم نخواهد داشت

وقتی خدا خلقش را آفرید و آن را متقن خلق کرد، ای انسان ها (امامان!) شما را پاکیزه نمود و برگزید شما انبوه پاکان عالم بالایید و علم قرآن و آنچه سوره های قرآن آورده اند، با شماست

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: شعری سروده ای که کسی تاکنون چنین نسروده است! ای غلام! چقدر پول از مخارج ما باقیمانده؟ گفت: سیصد دینار. فرمود: آن را بده به ابو نواس! سپس فرمود: غلام! همین قاطر سواری مرا نیز به او بده! - . مناقب 4 : 362 -

**[ترجمه]

«25»

کشف، [کشف الغمة]: قَالَ الْفَقِیرُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی عَلِیُّ بْنُ عِیسَی أَثَابَهُ اللَّهُ وَ فِی سَنَةِ سَبْعِینَ وَ سِتِّمِائَةٍ وَصَلَ مِنْ مَشْهَدِهِ الشَّرِیفِ أَحَدُ قُوَّامِهِ وَ مَعَهُ الْعَهْدُ الَّذِی کَتَبَهُ لَهُ الْمَأْمُونُ بِخَطِّ یَدِهِ وَ بَیْنَ سُطُورِهِ وَ فِی ظَهْرِهِ بِخَطِّ الْإِمَامِ علیه السلام مَا هُوَ مَسْطُورٌ فَقَبَّلْتُ مَوَاقِعَ أَقْلَامِهِ وَ سَرَّحْتُ طَرْفِی فِی رِیَاضِ کَلَامِهِ وَ عَدَّدْتُ الْوُقُوفَ عَلَیْهِ مِنْ مِنَنِ اللَّهِ وَ إِنْعَامِهِ وَ نَقَلْتُهُ حَرْفاً فَحَرْفاً وَ هُوَ بِخَطِّ الْمَأْمُونِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ کَتَبَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَارُونَ الرَّشِیدِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَلِیِّ عَهْدِهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اصْطَفَی الْإِسْلَامَ

ص: 148


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 362- 366.

دِیناً وَ اصْطَفَی لَهُ مِنْ عِبَادِهِ رُسُلًا دَالِّینَ وَ هَادِینَ إِلَیْهِ یُبَشِّرُ أَوَّلُهُمْ بِآخِرِهِمْ وَ یُصَدِّقُ تَالِیهِمْ مَاضِیَهُمْ حَتَّی انْتَهَتْ نُبُوَّةُ اللَّهِ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ دُرُوسٍ مِنَ الْعِلْمِ وَ انْقِطَاعٍ مِنَ الْوَحْیِ وَ اقْتِرَابٍ مِنَ السَّاعَةِ فَخَتَمَ اللَّهُ بِهِ النَّبِیِّینَ وَ جَعَلَهُ شَاهِداً لَهُمْ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِمْ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَابَهُ الْعَزِیزَ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ بِمَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ وَ وَعَدَ وَ أَوْعَدَ وَ حَذَّرَ وَ أَنْذَرَ وَ أَمَرَ بِهِ وَ نَهَی عَنْهُ لِیَکُونَ لَهُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَی خَلْقِهِ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ فَبَلَّغَ عَنِ اللَّهِ رِسَالَتَهُ وَ دَعَا إِلَی سَبِیلِهِ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ الْمُجَادَلَةِ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ثُمَّ بِالْجِهَادِ وَ الْغِلْظَةِ حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ اخْتَارَ لَهُ مَا عِنْدَهُ فَلَمَّا انْقَضَتِ النُّبُوَّةُ وَ خَتَمَ اللَّهُ بِمُحَمَّدٍ ص الْوَحْیَ وَ الرِّسَالَةَ جَعَلَ قِوَامَ الدِّینِ وَ نِظَامَ أَمْرِ الْمُسْلِمِینَ بِالْخِلَافَةِ وَ إِتْمَامَهَا وَ عِزَّهَا وَ الْقِیَامَ بِحَقِّ اللَّهِ تَعَالَی فِیهَا بِالطَّاعَةِ الَّتِی بِهَا یُقَامُ فَرَائِضُ اللَّهِ وَ حُدُودُهُ وَ شَرَائِعُ الْإِسْلَامِ وَ سُنَنُهُ وَ یُجَاهَدُ لَهَا عَدُوُّهُ فَعَلَی خُلَفَاءِ اللَّهِ طَاعَتُهُ فِیمَا اسْتَحْفَظَهُمْ وَ اسْتَرْعَاهُمْ مِنْ دِینِهِ وَ عِبَادِهِ وَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ طَاعَةُ خُلَفَائِهِمْ وَ مُعَاوَنَتُهُمْ عَلَی إِقَامَةِ حَقِّ اللَّهِ وَ عَدْلِهِ وَ أَمْنِ السَّبِیلِ وَ حَقْنِ الدِّمَاءِ وَ صَلَاحِ ذَاتِ الْبَیْنِ وَ جَمْعِ الْأُلْفَةِ وَ فِی خِلَافِ ذَلِکَ اضْطِرَابُ حَبْلِ الْمُسْلِمِینَ وَ اخْتِلَالُهُمْ وَ اخْتِلَافُ مِلَّتِهِمْ وَ قَهْرُ دِینِهِمْ وَ اسْتِعْلَاءُ عَدُوِّهِمْ وَ تَفَرُّقُ الْکَلِمَةِ وَ خُسْرَانُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَحَقٌّ عَلَی مَنِ اسْتَخْلَفَهُ اللَّهُ فِی أَرْضِهِ وَ ائْتَمَنَهُ عَلَی خَلْقِهِ أَنْ یُجْهِدَ لِلَّهِ نَفْسَهُ وَ یُؤْثِرَ مَا فِیهِ رِضَا اللَّهِ وَ طَاعَتُهُ وَ یَعْتَدَّ لِمَا اللَّهُ مُوَافِقُهُ عَلَیْهِ وَ مُسَائِلُهُ عَنْهُ وَ یَحْکُمَ بِالْحَقِّ وَ یَعْمَلَ بِالْعَدْلِ فِیمَا حَمَلَهُ اللَّهُ وَ قَلَّدَهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِنَبِیِّهِ دَاوُدَ علیه السلام یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا

ص: 149

یَوْمَ الْحِسابِ (1) وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ (2) وَ بَلَغَنَا أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ لَوْ ضَاعَتْ سَخْلَةٌ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ لَتَخَوَّفْتُ أَنْ یَسْأَلَنِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّ الْمَسْئُولَ عَنْ خَاصَّةِ نَفْسِهِ الْمَوْقُوفَ عَلَی عَمَلِهِ فِیمَا بَیْنَ اللَّهِ وَ

بَیْنَهُ لَیُعْرَضُ عَلَی أَمْرٍ کَبِیرٍ وَ عَلَی خَطَرٍ عَظِیمٍ فَکَیْفَ بِالْمَسْئُولِ عَنْ رِعَایَةِ الْأُمَّةِ وَ بِاللَّهِ الثِّقَةُ وَ إِلَیْهِ الْمَفْزَعُ وَ الرَّغْبَةُ فِی التَّوْفِیقِ وَ الْعِصْمَةِ وَ التَّسْدِیدِ وَ الْهِدَایَةِ إِلَی مَا فِیهِ ثَبُوتُ الْحُجَّةِ وَ الْفَوْزُ مِنَ اللَّهِ بِالرِّضْوَانِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَنْظَرُ الْأُمَّةِ لِنَفْسِهِ وَ أَنْصَحُهُمْ لِلَّهِ فِی دِینِهِ وَ عِبَادِهِ مِنْ خَلَائِقِهِ فِی أَرْضِهِ مَنْ عَمِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی مُدَّةِ أَیَّامِهِ وَ بَعْدَهَا وَ أَجْهَدَ رَأْیَهُ وَ نَظَرَهُ فِیمَنْ یُوَلِّیهِ عَهْدَهُ وَ یَخْتَارُهُ لِإِمَامَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ رِعَایَتِهِمْ بَعْدَهُ وَ یَنْصِبُهُ عَلَماً لَهُمْ وَ مَفْزَعاً فِی جَمْعِ أُلْفَتِهِمْ وَ لَمِّ شَعَثِهِمْ وَ حَقْنِ دِمَائِهِمْ وَ الْأَمْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ مِنْ فِرْقَتِهِمْ وَ فَسَادِ ذَاتِ بَیْنِهِمْ وَ اخْتِلَافِهِمْ وَ رَفْعِ نَزْغِ الشَّیْطَانِ وَ کَیْدِهِ عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الْعَهْدَ بَعْدَ الْخِلَافَةِ مِنْ تَمَامِ أَمْرِ الْإِسْلَامِ وَ کَمَالِهِ وَ عِزِّهِ وَ صَلَاحِ أَهْلِهِ وَ أَلْهَمَ خُلَفَاءَهُ مِنْ تَوْکِیدِهِ لِمَنْ یَخْتَارُونَهُ لَهُ مِنْ بَعْدِهِمْ مَا عَظُمَتْ بِهِ النِّعْمَةُ وَ شَمِلَتْ فِیهِ الْعَافِیَةُ وَ نَقَضَ اللَّهُ بِذَلِکَ مَکْرَ أَهْلِ الشِّقَاقِ وَ الْعَدَاوَةِ وَ السَّعْیِ فِی الْفُرْقَةِ وَ التَّرَبُّصِ لِلْفِتْنَةِ وَ لَمْ یَزَلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مُنْذُ أَفَضَتْ إِلَیْهِ الْخِلَافَةُ فَاخْتَبَرَ بَشَاعَةَ مَذَاقِهَا وَ ثِقْلَ مَحْمِلِهَا وَ شِدَّةَ مَئُونَتِهَا وَ مَا یَجِبُ عَلَی مَنْ تَقَلَّدَهَا مِنِ ارْتِبَاطِ طَاعَةِ اللَّهِ وَ مُرَاقَبَتِهِ فِیمَا حَمَّلَهُ مِنْهَا فَأَنْصَبَ بَدَنَهُ وَ أَسْهَرَ عَیْنَهُ وَ أَطَالَ فِکْرَهُ فِیمَا فِیهِ عِزُّ الدِّینِ وَ قَمْعُ الْمُشْرِکِینَ وَ صَلَاحُ الْأُمَّةِ وَ نَشْرُ الْعَدْلِ وَ إِقَامَةُ الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ مَنَعَهُ ذَلِکَ مِنَ الْخَفْضِ وَ الدَّعَةِ وَ مَهْنَإِ الْعَیْشِ عِلْماً بِمَا اللَّهُ سَائِلُهُ عَنْهُ وَ مَحَبَّةً أَنْ یَلْقَی اللَّهَ مُنَاصِحاً لَهُ فِی دِینِهِ وَ عِبَادِهِ وَ مُخْتَاراً لِوِلَایَةِ عَهْدِهِ وَ رِعَایَةِ الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ أَفْضَلَ مَنْ

ص: 150


1- 1. ص: 26.
2- 2. الحجر: 92.

یَقْدِرُ عَلَیْهِ فِی دِینِهِ وَ وَرَعِهِ وَ عِلْمِهِ وَ أَرْجَاهُمْ لِلْقِیَامِ فِی أَمْرِ اللَّهِ وَ حَقِّهِ مُنَاجِیاً اللَّهَ بِالاسْتِخَارَةِ فِی ذَلِکَ وَ مَسْأَلَتِهِ الْهَامَّةِ مَا فِیهِ رِضَاهُ وَ طَاعَتُهُ فِی آنَاءِ لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ مُعْمِلًا فِی طَلَبِهِ وَ الْتِمَاسِهِ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِکْرَهُ وَ نَظَرَهُ مُقْتَصِراً مِمَّنْ عَلِمَ حَالَهُ وَ مَذْهَبَهُ مِنْهُمْ عَلَی عِلْمِهِ وَ بَالِغاً فِی الْمَسْأَلَةِ عَمَّنْ خَفِیَ عَلَیْهِ أَمْرُهُ جُهْدَهُ وَ طَاقَتَهُ حَتَّی اسْتَقْصَی أُمُورَهُمْ مَعْرِفَةً وَ ابْتَلَی أَخْبَارَهُمْ مُشَاهَدَةً وَ اسْتَبْرَأَ أَحْوَالَهُمْ مُعَایَنَةً وَ کَشَفَ مَا عِنْدَهُمْ مُسَاءَلَةً فَکَانَتْ خِیَرَتُهُ بَعْدَ اسْتِخَارَتِهِ لِلَّهِ وَ إِجْهَادِهِ نَفْسَهُ فِی قَضَاءِ حَقِّهِ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فِی الْبَیْتَیْنِ جَمِیعاً عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِمَا رَأَی مِنْ فَضْلِهِ الْبَارِعِ وَ عِلْمِهِ النَّافِعِ وَ وَرَعِهِ الظَّاهِرِ وَ زُهْدِهِ الْخَالِصِ وَ تَخَلِّیهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ تَسَلُّمِهِ مِنَ النَّاسِ وَ قَدِ اسْتَبَانَ لَهُ مَا لَمْ تَزَلِ الْأَخْبَارُ عَلَیْهِ مُتَوَاطِئَةً وَ الْأَلْسُنُ عَلَیْهِ مُتَّفِقَةً وَ الْکَلِمَةُ فِیهِ جَامِعَةً وَ لَمَّا لَمْ یَزَلْ یَعْرِفُهُ بِهِ مِنَ الْفَضْلِ یَافِعاً وَ نَاشِئاً وَ حَدَثاً وَ مُکْتَهِلًا فَعَقَدَ لَهُ بِالْعَقْدِ وَ الْخِلَافَةِ مِنْ بَعْدِهِ وَاثِقاً بِخِیَرَةِ اللَّهِ فِی ذَلِکَ إِذْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُ فَعَلَهُ إِیثَاراً لَهُ وَ لِلدِّینِ وَ نَظَراً لِلْإِسْلَامِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ طَلَباً لِلسَّلَامَةِ وَ ثَبَاتِ الْحُجَّةِ وَ النَّجَاةِ فِی الْیَوْمِ الَّذِی یَقُومُ النَّاسُ فِیهِ لِرَبِّ الْعالَمِینَ وَ دَعَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وُلْدَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ خَاصَّتَهُ وَ قُوَّادَهُ وَ خَدَمَهُ فَبَایَعُوا مُسَارِعِینَ مَسْرُورِینَ عَالِمِینَ بِإِیثَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ طَاعَةَ اللَّهِ عَلَی الْهَوَی فِی وُلْدِهِ وَ غَیْرِهِمْ مِمَّنْ هُوَ أَشْبَکُ مِنْهُ رَحِماً وَ أَقْرَبُ قَرَابَةً وَ سَمَّاهُ الرِّضَا إِذْ کَانَ رِضًا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَبَایِعُوا مَعْشَرَ أَهْلِ بَیْتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ بِالْمَدِینَةِ الْمَحْرُوسَةِ مِنْ قُوَّادِهِ وَ جُنْدِهِ وَ عَامَّةِ الْمُسْلِمِینَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِلرِّضَا مِنْ بَعْدِهِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ بَرَکَتِهِ وَ حُسْنِ قَضَائِهِ لِدِینِهِ وَ عِبَادِهِ بَیْعَةً مَبْسُوطَةً إِلَیْهَا أَیْدِیکُمْ مُنْشَرِحَةً لَهَا صُدُورُکُمْ عَالِمِینَ بِمَا

أَرَادَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِهَا وَ آثَرَ طَاعَةَ اللَّهِ وَ النَّظَرَ لِنَفْسِهِ وَ لَکُمْ فِیهَا شَاکِرِینَ لِلَّهِ عَلَی مَا أُلْهِمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَضَاءِ حَقِّهِ فِی رِعَایَتِکُمْ وَ حِرْصِهِ عَلَی رُشْدِکُمْ وَ صَلَاحِکُمْ رَاجِینَ عَائِدَةَ ذَلِکَ فِی جَمْعِ أُلْفَتِکُمْ وَ حَقْنِ دِمَائِکُمْ وَ لَمِ

ص: 151

شَعَثِکُمْ وَ سَدِّ ثُغُورِکُمْ وَ قُوَّةِ دِینِکُمْ وَ وَقْمِ عَدُوِّکُمْ وَ اسْتِقَامَةِ أُمُورِکُمْ وَ سَارِعُوا إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ الْأَمْنُ إِنْ سَارَعْتُمْ إِلَیْهِ وَ حَمَدْتُمُ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ عَرَفْتُمُ الْحَظَّ فِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ کَتَبَ بِیَدِهِ فِی یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ لِسَبْعٍ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ صُورَةُ مَا کَانَ عَلَی ظَهْرِ الْعَهْدِ بِخَطِّ الْإِمَامِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْفَعَّالِ لِمَا یَشَاءُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ أَقُولُ وَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَضَّدَهُ اللَّهُ بِالسَّدَادِ وَ وَفَّقَهُ لِلرَّشَادِ عَرَفَ مِنْ حَقِّنَا مَا جَهِلَهُ غَیْرُهُ فَوَصَلَ أَرْحَاماً قُطِعَتْ وَ آمَنَ نُفُوساً فَزِعَتْ بَلْ أَحْیَاهَا وَ قَدْ تَلِفَتْ وَ أَغْنَاهَا إِذِ افْتَقَرَتْ مُبْتَغِیاً رِضَا رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا یُرِیدُ جَزَاءً مِنْ غَیْرِهِ وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ وَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ وَ إِنَّهُ جَعَلَ إِلَیَّ عَهْدَهُ وَ الْإِمْرَةَ الْکُبْرَی إِنْ بَقِیتُ بَعْدَهُ فَمَنْ حَلَّ عُقْدَةً أَمَرَ اللَّهُ بِشَدِّهَا وَ قَصَمَ عُرْوَةً أَحَبَّ اللَّهُ إِیثَاقَهَا فَقَدْ أَبَاحَ حَرِیمَهُ وَ أَحَلَّ مُحَرَّمَهُ إِذْ کَانَ بِذَلِکَ زَارِیاً عَلَی الْإِمَامِ مُنْتَهِکاً حُرْمَةَ الْإِسْلَامِ بِذَلِکَ جَرَی السَّالِفُ فَصَبَرَ مِنْهُ عَلَی الْفَلَتَاتِ وَ لَمْ یَعْتَرِضْ بَعْدَهَا عَلَی الْعَزَمَاتِ خَوْفاً عَلَی شَتَاتِ الدِّینِ وَ اضْطِرَابِ حَبْلِ الْمُسْلِمِینَ وَ لِقُرْبِ أَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ رَصَدِ فُرْصَةٍ تَنْتَهِزُ وَ بَائِقَةٍ تَبْتَدِرُ وَ قَدْ جَعَلْتُ لِلَّهِ عَلَی نَفْسِی إِنِ اسْتَرْعَانِی أَمْرَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَلَّدَنِی خِلَافَتَهُ الْعَمَلَ فِیهِمْ عَامَّةً وَ فِی بَنِی الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ خَاصَّةً بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْ لَا أَسْفِکَ دَماً حَرَاماً وَ لَا أُبِیحَ فَرْجاً وَ لَا مَالًا إِلَّا مَا سَفَکَتْهُ حُدُودُهُ وَ أَبَاحَتْهُ فَرَائِضُهُ وَ أَنْ أَتَخَیَّرَ الْکُفَاةَ جُهْدِی وَ طَاقَتِی وَ جَعَلْتُ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِی عَهْداً مُؤَکَّداً یَسْأَلُنِی اللَّهُ عَنْهُ فَإِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلًا-(1)

ص: 152


1- 1. الإسراء: 34.

وَ إِنْ أَحْدَثْتُ أَوْ غَیَّرْتُ أَوْ بَدَّلْتُ کُنْتُ لِلْغِیَرِ مُسْتَحِقّاً وَ لِلنَّکَالِ مُتَعَرِّضاً وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِهِ وَ إِلَیْهِ أَرْغَبُ فِی التَّوْفِیقِ لِطَاعَتِهِ وَ الْحَوْلِ بَیْنِی وَ بَیْنَ مَعْصِیَتِهِ فِی عَافِیَةٍ لِی وَ لِلْمُسْلِمِینَ وَ الْجَامِعَةُ وَ الْجَفْرُ یَدُلَّانِ عَلَی ضِدِّ ذَلِکَ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ یَقْضِی بِالْحَقِ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ لَکِنِّی امْتَثَلْتُ أَمْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ آثَرْتُ رِضَاهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُنِی وَ إِیَّاهُ وَ أَشْهَدْتُ اللَّهُ عَلَی نَفْسِی بِذَلِکَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً وَ کَتَبْتُ بِخَطِّی بِحَضْرَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَهُ وَ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ وَ سَهْلِ بْنِ الْفَضْلِ وَ یَحْیَی بْنِ أَکْثَمَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاهِرٍ وَ ثُمَامَةَ بْنِ أَشْرَسَ وَ بِشْرِ بْنِ الْمُعْتَمِرِ وَ حَمَّادِ بْنِ النُّعْمَانِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ الشُّهُودُ عَلَی الْجَانِبِ الْأَیْمَنِ شَهِدَ یَحْیَی بْنُ أَکْثَمَ عَلَی مَضْمُونِ هَذَا الْمَکْتُوبِ ظَهْرِهِ وَ بَطْنِهِ وَ هُوَ یَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یُعَرِّفَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَافَّةَ الْمُسْلِمِینَ بَرَکَةَ هَذَا الْعَهْدِ وَ الْمِیثَاقِ وَ کَتَبَ بِخَطِّهِ فِی التَّارِیخِ الْمُبَیَّنِ فِیهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ طَاهِرِ بْنِ الْحُسَیْنِ أَثْبَتَ شَهَادَتَهُ فِیهِ بِتَارِیخِهِ شَهِدَ حَمَّادُ بْنُ النُّعْمَانِ بِمَضْمُونِهِ ظَهْرِهِ وَ بَطْنِهِ وَ کَتَبَ بِیَدِهِ فِی تَارِیخِهِ بِشْرُ بْنُ الْمُعْتَمِرِ یَشْهَدُ بِمِثْلِ ذَلِکَ الشُّهُودُ عَلَی الْجَانِبِ الْأَیْسَرِ رَسَمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَهُ قِرَاءَةَ هَذِهِ الصَّحِیفَةِ الَّتِی هِیَ صَحِیفَةُ الْمِیثَاقِ نَرْجُو أَنْ نَجُوزَ بِهَا الصِّرَاطَ ظَهْرِهَا وَ بَطْنِهَا بِحَرَمِ سَیِّدِنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ الرَّوْضَةِ وَ الْمِنْبَرِ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ بِمَرْأًی وَ مَسْمَعٍ مِنْ وُجُوهِ بَنِی هَاشِمٍ وَ سَائِرِ الْأَوْلِیَاءِ وَ الْأَحْفَادِ بَعْدَ اسْتِیفَاءِ شُرُوطِ الْبَیْعَةِ عَلَیْهِ بِمَا أَوْجَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ وَ لْتَبْطُلِ الشُّبْهَةُ الَّتِی کَانَتِ اعْتَرَضَتْ آرَاءَ الْجَاهِلِینَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ کَتَبَ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ بِأَمْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِالتَّارِیخِ فِیهِ (1).

ص: 153


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 172- 179.

**[ترجمه]کشف الغمة: علی بن عیسی اربلی می نویسد: در سال 677 یکی از خدمتگزاران حرم حضرت رضا علیه السّلام آمد و به همراه او عهدنامه مأمون بود که درباره ولایت عهدی حضرت رضا علیه السّلام به خط خود نوشته بود. در بین خطوط و در پشت عهدنامه، جملاتی از امام علیه السّلام به خط خودش بود که من روی خط ها را بوسیدم و این موفقیت را که زیارت خط حضرت رضا است، از الطاف و نعمت های خدا می دانم! عهدنامه را به طور کامل و بدون افتادن یک حرف نقل کردم که این است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. این نامه ای است که عبداللَّه مأمون پسر هارون الرشید امیرالمؤمنین، برای علی بن موسی بن جعفر علیهم السلام ولیعهد خود نوشته است.

اما بعد، خداوند اسلام را به عنوان دین برگزید و از میان بندگان خود گروهی را به منصب رسالت اختصاص داد که راهنما و هادی به سوی او باشند. اولین پیامبر بشارت آمدن آخرین پیغمبر را می داد و پیامبر بعد، پیامبر قبل را تصدیق می کرد تا بالاخره مقام نبوت منتهی به محمّد مصطفی صلی اللَّه علیه و آله و سلم شد. بعد از آنکه مدتی بود که پیامبری نیامده بود و علم دین به دست فراموشی می رفت و وحی قطع شده بود و قیامت نزدیک می گردید، سلسله پیامبران به وسیله او ختم شد و آن جناب را شاهد و گواه بر پیامبران قرار داد و قرآن کریم را - که اشتباه بردار نیست و از جانب خدای عزیز است - بر او فرو فرستاد که دارای حلال و حرام و بیم و امید و امر و نهی است تا حجت رسای او بر خلق باشد و هر کس منحرف شد، واقعا کوتاهی از خود او باشد و هر کس که حیات و زندگی جاوید یافت که با دلیل و برهان پذیرفته باشد و خدا شنوا و دانا است .

پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسالت خویش را انجام داد و مردم را به وسیله حکمت و پند و اندرز و بحث و مناظره نیکو، بعد به وسیله جنگ و جهاد و سختگیری، با همان وضعی که به او دستور داده بود، به دین خدا دعوت کرد، تا بالاخره آن جناب مأموریت خویش را انجام داد و از دنیا رفت و خدا آنچه نزد خودش بود را برای او اختیار کرد. وقتی نبوت پایان پذیرفت و وحی و رسالت تمام شد، خداوند پایداری و قوام دین و رهبری مسلمانان را به خلافت و جانشینی پیامبر واگذاشت و تکمیل شدن مقام خلافت و انجام وظایف، به اطاعت و فرمانبرداری مردم بستگی دارد تا بتوان حدود خدا و فرایض را انجام داد و دستورات اسلام و سنت پیغمبر را اجرا کرد و با دشمنان دین به پیکار برخاست.

خلفا باید در مورد چیزی که حفظ و حراست آن را از ایشان خواسته، از قبیل مسائل دینی و امور بندگان، مطیع خدا باشند و مسلمانان لازم است از خلفا اطاعت نمایند و آنها را بر انجام حق خدا و عدالت و امنیت و جلوگیری از خونریزی و اصلاح بین مردم و ایجاد اتحاد کمک کنند که در غیر این صورت، اختلاف در بین مردم و ملت پدید می آید و دین شکست می خورد و دشمن پیروز می شود و هماهنگی از میان می رود و موجب زیان دنیا و آخرت می گردد.

واقعا لازم است کسی که نماینده خداست، بین مردم کوشش کند و آنچه را که موجب رضای خداست، بر هر کاری مقدم دارد؛ در مورد اموری که خدا از او بازخواست می کند، اهمیت بدهد و در فرمانروایی خویش عدالت و دادگری کند، چنان چه خداوند به پیامبر خود داود چنین می فرماید: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ» - . ص / 26 - ، {ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گردانیدیم پس میان مردم به حقّ داوری کن، و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به در کند. در حقیقت کسانی که از راه خدا به در می روند، به [سزای] آنکه روز حساب را فراموش کرده اند عذابی سخت خواهند داشت.} و نیز فرموده: «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُون» - . حجر / 92 - ، {پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، از آنچه انجام می دادند.}

شنیده ایم که عمر بن خطاب گفته است: اگر یک گوساله در کنار شط فرات گم شود، می ترسم خداوند از من بازخواست کند. به خدا قسم کسی که فقط از او بازخواست راجع به عمل خودش می کنند و در مقابل خدا می ایستد تا رسیدگی به کارهای شخصی او شود، در یک موقعیت بس خطرناک قرار دارد، چه رسد به کسی که جوابگوی مسئولیت رهبری مردم را دارد. به خدا پناهنده می شوم و در توفیق و نگهداری و کمک و هدایت به راه راست و نائل شدن به رضا و رحمت پروردگار، امید به او دارم.

داناترین مردم نسبت به خود و خیرخواه ترین آنها در راه دین از میان مردم، کسی است که به دستور خدا و سنت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم از زمان حکومت او و بعد از آن عمل کند و تمام کوشش خود را درباره انتخاب کسی که او را ولیعهد خویش و پیشوای مسلمانان و فرمانروای آنها بعد از خویش قرار می دهد، به کار ببرد و او را پناه آنها و مدافع حقوق ایشان و مانع اختلاف و موجب امنیت و برطرف کننده کشمکش و نزاع های مردم و جلوگیر از وسوسه های شیطان و حیله بازی قرار می دهد. خداوند عزیز جانشین تعیین کردن را پس از خلافت، سبب کمال و تکمیل شدن دین قرار داده و به خلفا دستور داده که در مورد انتخاب کسی که او را پس از خود حافظ و نگهبان مسلمانان قرار می دهند، بسیار توجه داشته باشند. خداوند حیله بازی گمراهان و اختلاف اندازی دشمنان را از میان برمی دارد و کسانی را که سعی در ایجاد اختلاف و فتنه انگیزی دارند، سرکوب می کند.

از وقتی خلافت به امیرالمؤمنین رسیده، پیوسته با دقت نظر خود و سنگینی مسئولیت و رنج فراوان، در اندیشه آن بوده که آن را به چه کس بسپارد که مطیع خدا باشد و مراقب وظیفه سنگین رهبری باشد. او خیلی در این مورد زحمت کشیده و بیدار خوابی دیده و فکر کرده که کاری کند که موجب عزت دین و ریشه کن کردن مشرکین و نفع مردم و نشر عدل و داد و به پا داشتن دستورات قرآن و سنت پیامبرشود. این مسئولیت، او را از آسایش و راحتی و خوشگذرانی بازداشته، چون متوجه است که خداوند از او بازخواست خواهد کرد. و بسیار مایل است کسی را انتخاب کند که صلاح دین و مردم باشد و شخصی را ولیعهد و فرمانروای مردم پس از خود بنماید که از تمام آنها در دین و دانش و تقوا و پرهیزکاری برتر باشد، و از همه بیشتر متوجه وظیفه خویش باشد، پیوسته و در شب و روز از خدا تقاضا داشته که یک نفر از خاندان خویش، از میان فرزندان عباس و علی بن ابی طالب علیه السّلام پیدا کند؛ از آنها که می شناسد که دارای علم و دین و مذهب هستند.

تمام کوشش را در این راه به کار برده تا بالاخره پس از بررسی کامل و مشاهدات احوال و اخبار و وضع آنها و تقاضای راهنمایی کردن از خدا در مورد انجام وظیفه از میان دو فامیل (عباسی و ابو طالب)، علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام را انتخاب کرده، چون دارای فضل و کمال بی نظیر و دانش فراوان و پرهیزگاری و پارسایی و بی اعتنایی به دنیا بوده و مورد توجه تمام مردم است. مقام او برای خلیفه آشکار گردید، زیرا همه در فضل و شخصیت و عظمت او اتفاق داشتند. او را از کودکی تا جوانی و بزرگی به فضل و دانش می شناخت. به همین جهت او را ولیعهد خویش قرار داد تا بعد از او خلیفه باشد، با اطمینان به اینکه برگزیده خدا همین است، زیرا خدا می داند که این کار را برای دین کرده و از جهت مصلحت اسلام و مسلمین انجام داده تا آسایش و رستگاری خود را در روز رستاخیز تأمین کند.

امیرالمؤمنین فرزند خود و بستگان و نزدیکان و سپهبدان و خدمتکاران را خواست. همه با آغوش باز بیعت کردند، چون می دانستند اطاعت خدا را برخواسته نفس خویش در مورد فرزندان و خویشاوندان نزدیک خود مقدم داشته است. و او را رضا لقب داد، زیرا در نزد امیرالمؤمنین پسندیده است. اینک ای خانواده امیرالمؤمنین و سپهداران و ساکنین این مرز و بوم و تمام مسلمانان! با امیرالمؤمنین و با حضرت رضا به ولایت عهدی بیعت کنید. و غنیمت شمارید این نعمت و برکت را که خداوند مقرر فرمود؛ بیعتی با دست گشاده و آغوش باز، و خدا را سپاسگزار باشید در مورد این تصمیم امیرالمؤمنین که اطاعت خدا را بر خواسته خود مقدم داشت که مراعات شما را کرد و خدا او را به راه راست و طریق استوار راهنمایی کرد. امیدوار است که این کار موجب همبستگی شما گردد و از خونریزی جلوگیری کند و باعث اتحاد و دفاع از مرز و تقویت دین و سرکوبی دشمنان و انتظام امور شما گردد. سبقت بگیرید بر یکدیگر در راه اطاعت خدا و امیرالمؤمنین که این موجب آسایش شما است، اگر قدر بدانید. خدا را سپاسگزار باشید و خواهید فهمید چه نعمتی به شما داده است، ان شاء اللَّه.

این عهدنامه را در روز دوشنبه هفتم ماه رمضان سال 201 هجری با دست خود نوشت.

اما آنچه که پشت عهدنامه به خط حضرت رضا علیه السّلام بود این است:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم. حمد برای خدایی است که هر چه بخواهد می کند و چیزی حکم او را باز نمی دارد و قضای او را رد نمی کند و نگاه های دزدانه و آنچه دل ها پنهان می دارند، می داند. و صلوات خدا بر محمد در اولین و آخرین و بر آل پاکش. من علی بن موسی بن جعفر می گویم: امیرالمؤمنین که خدایش استوار دارد و توفیقش دهد، متوجه حق ما که دیگران توجه نداشتند شد، رعایت خویشاوندی را که دیگران قطع کرده بودند کرده، بلکه او آن را زنده کرد، با اینکه از بین رفته بود، و خویشاوندان خود را بی نیاز کرد، با اینکه فقیر شده بودند، به جهت رضای خدا که جز او از دیگری پاداش و اجری نمی خواهد. «وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ وَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِین» - . هود / 115[1] - ، {به زودی خدا جزای سپاسگزاران را می دهد و پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد.}

او مرا ولیعهد خود نمود و فرمانروایی بزرگ را به من واگذار کرد، در صورتی که پس از او زنده بمانم، هر کس گرهی را که خدا دستور داده بسته شود بگشاید و دستاویزی را که خدا خواسته محکم باشد، بشکند، خون خود و خانواده اش را مباح نموده، زیرا با این کار سوء قصد نسبت به امام نموده و هتک حرمت اسلام کرده است. همین روش را جد بزرگوارم در گذشته در پیش گرفت و بر کارهای بی مطالعه آنها صبر کرد و اعتراضی بر تصمیم های ایشان ننمود تا مبادا اختلاف در دین به وجود آید و اتحاد مسلمانان از بین برود، چون آنها تازه زمان جاهلیت را پشت سر گذاشته بودند و منافقین انتظار فرصت می کشیدند و چشم به آتش فتنه داشتند.

با خدای خود پیمان بسته ام که اگر به خلافت رسیدم و قرار شد در میان مردم حکومت کنم، در میان تمام مردم، مخصوصا بنی عباس اطاعت از خدا و پیامبرش را کنم و خونریزی نکنم و بی احترامی به ناموس مردم ننمایم، مگر در مواردی که حدود و مقررات خدا، اجازه و الزام چنین عملی را نموده باشد. تمام سعی و کوششم را به کار برم در انتخاب کسانی که لیاقت فرمانروایی دارند، پیمانی محکم بسته ام که خداوند از من بازخواست نماید. او می فرماید: «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلًا» - . اسراء / 34 - ، {و به پیمان [خود] وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.}

اگر تغییر و تبدیل بیجا دادم، مستوجب کیفر و آماده عقوبت باشم. به خدا پناه می برم از خشم او. امیدوارم او خود در راه بندگی و اطاعتش توفیق عنایت فرماید و در صورتی که صلاح و سلامتی من و مسلمانان در آن باشد، فاصله شود بین من و نافرمانی خودش.

اما جامعه و جفر بر خلاف این دلالت دارند. «وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّه» - . انعام / 57[2] - ، {و من نمی دانم به من و شما چه خواهد شد. و حکم تنها از آن خداست} که به حق حکم می کند و او بهترین داوران است.

اما من فرمان امیرالمؤمنین را پذیرفتم و خواسته او را قبول کردم. خداوند من و او را نگه دارد خدا را گواه می گیرم و در آنچه گفتم که او خوب گواهی است.

به خط خود در حضور امیرالمؤمنین و فضل بن سهل و سهل بن فضل و یحیی بن اکثم و عبداللَّه بن طاهر و ثمامة بن اشرس و بشر بن معتمر و حماد ابن نعمان در ماه رمضان سال 201 هجری نوشتم .

شهود در جانب راست: یحیی بن اکثم گواه است بر پشت و روی این نامه و او از خداخواهان است که برکت این عهد و پیمان، نصیب تمام مسلمانان و امیرالمؤمنین شود. با خط خود در تاریخ تعیین شده نوشت.

عبداللَّه بن طاهر نیز در همان تاریخ گواهی کرد.

حماد بن نعمان گواه است بر مضمون این عهدنامه پشت و روی آن در همان تاریخ.

بشیر بن معتمر نیز شاهد این عهدنامه است.

شهود طرف چپ: دستور داد امیرالمؤمنین این پیمان نامه را که امیدواریم به وسیله آن از صراط بگذریم. پشت و رویش را در حرم پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، بین قبر مبارک و منبر آن جناب در مقابل تمام مردم از بنی هاشم و سایر ارادتمندان و خانواده ها پس از اینکه شرایط بیعت انجام شد و حجت بر مسلمانان تمام گردید بخوانند تا دیگر شبهه و برای اعتراض نادانان شکی باقی نماند. «ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْه» - . آل عمران / 179[1] - ، {خدا بر آن نیست که مؤمنان را به این [حالی] که شما بر آن هستید، واگذارد.} و فضل بن سهل به دستور امیرالمؤمنین علیه السّلام در همان تاریخ نوشت. - . کشف الغمة 3 : 172 -

**[ترجمه]

بیان

أقول أخذنا أخبار کشف الغمة من نسخة قدیمة مصححة کانت علیها إجازات العلماء الکرام و کان مکتوبا علیها فی هذا الموضع علی الهامش أشیاء نذکرها و هی هذه و کتب بقلمه الشریف تحت قوله و الخلافة من بعده جعلت فداک و کتب تحت ذکر اسمه علیه السلام وصلتک رحم و جزیت خیرا و کتب عند تسمیته بالرضا رضی الله عنک و أرضاک و أحسن فی الدارین جزاک و کتب بقلمه الشریف تحت الثناء علیه أثنی الله علیک فأجمل و أجزل لدیک الثواب فأکمل.

ثم کان علی الهامش بعد ذلک العبد الفقیر إلی الله تعالی الفضل بن یحیی عفا الله عنه قابلت المکتوب الذی کتبه الإمام علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه و علی آله الطاهرین مقابلة بالذی کتبه الإمام المذکور علیه السلام حرفا فحرفا و ألحقت ما فات منه و ذکرت أنه من خطه علیه السلام و ذلک فی یوم الثلاثاء مستهل المحرم من سنة تسع و تسعین و ستمائة الهلالیة بواسط و الحمد لله علی ذلک و له المنة انتهی.

قوله علیه السلام أن أتخیر الکفاة أی أختار لکفایة أمور الخلق و إمارتهم من یصلح لذلک قوله للغیر هو بکسر الغین و فتح الیاء اسم للتغییر قوله رسم أی کتب و أمر أن یقرأ هذه الصحیفة فی حرم الرسول صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]ما روایات کتاب کشف الغمة را از نسخه ای قدیمی و تصحیح شده که اجازات علمای کرام بر آن مندرج است گرفتیم و در موضع نقل این خبر اخیر، در حاشیه چیزهایی نوشته شده بود که نقل می کنیم: و به قلم شریفش زیر عبارت «و الخلافة من بعده» نوشته: فدایت شوم. و زیر نامش نوشته است: صله رحم نمودی و جزای خیر دادی. و زیر نام رضا نوشته بود: خدا از تو راضی شود و تو را راضی نماید و در دو دنیا جزایت دهد. و با قلم شریفش زیر مدح و ثنایش نوشته بود: خدا تو را ثنا گوید و ثوابت را زیبا و فراوان و کامل فرماید.

سپس در حاشیه، بعد از ذکر این مطلب نوشته بود: بنده فقیر پروردگار فضل بن یحیی که خدا از او درگذرد. من مکتوبی را که امام علی بن موسی الرضا علیهما السّلام نوشته بود، با آنچه امام مذکور نوشته بود، حرف به حرف مقابله کردم و قسمت های فوت شده را ملحق نمودم و تذکر دادم که این خط امام علیه السّلام است و این در روز سه شنبه اول محرم 699 قمری در واسط اتفاق افتاد. و حمد برای خداست به خاطر این امر و منت نیز او راست. پایان.

عبارت «ان اتخیر الکفاة» یعنی برای کفایت امور خلق و فرمانروایی آنها، کسی را انتخاب می کنم که برای این کار صلاحیت دارد. کلمه «للغیر» به کسر غین و فتح یاء، اسم است برای تغییر، و عبارت «رسم» یعنی کتب و امر نمود که این صحیفه را در حرم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم بخوانند.

**[ترجمه]

«26»

کشف، [کشف الغمة]: رَأَیْتُ خَطَّهُ علیه السلام فِی وَاسِطٍ سَنَةَ سَبْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ سِتِّمِائَةٍ جَوَاباً عَمَّا کَتَبَهُ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَصَلَ کِتَابُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَهُ یَذْکُرُ مَا ثَبَتَ مِنَ الرِّوَایَاتِ وَ رَسَمَ أَنْ أَکْتُبَ لَهُ مَا صَحَّ عِنْدِی مِنْ حَالِ هَذِهِ الشَّعْرَةِ الْوَاحِدَةِ وَ الْخَشَبَةِ الَّتِی لِرَحَی الْیَدِ(1) لِفَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ زَوْجِهَا وَ بَنِیهَا فَهَذِهِ الشَّعْرَةُ الْوَاحِدَةُ شَعْرَةٌ مِنْ شَعْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا شُبْهَةَ وَ لَا شَکَّ وَ هَذِهِ الْخَشَبَةُ الْمَذْکُورَةُ لِفَاطِمَةَ علیها السلام لَا رَیْبَ وَ لَا شُبْهَةَ وَ أَنَا قَدْ تَفَحَّصْتُ وَ تَحَدَّیْتُ وَ کَتَبْتُ إِلَیْکَ فَاقْبَلْ قَوْلِی فَقَدْ أَعْظَمَ اللَّهُ لَکَ فِی هَذَا الْفَحْصِ أَجْراً عَظِیماً وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ وَ کَتَبَ

ص: 154


1- 1. و هی الطاحونة التی تدحرج بالید، و قد صحفت الکلمة فی النسخة الکمبانیّ« المد» و فی نسخة المصدر المطبوع ج 3 ص 179« المسد».

عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ عَلَیَّ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ مِنْ هِجْرَةِ صَاحِبِ التَّنْزِیلِ جَدِّی صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: خط حضرت رضا علیه السّلام را در سال 677 در واسط دیدم که جواب نامه مأمون را به این مضمون داده بود:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. نامه امیرالمؤمنین که خداوند او را عمر طولانی دهد رسید. چند روایت در آن ذکر کرده بود و نوشته بود که من توضیح دهم این یک مو از موهای پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و آن چوب مربوط به آسیاب دستی فاطمه زهرا سلام الله علیها دختر پیامبر اکرم است. درود خدا بر او و پدر و شوهر و فرزندانش باد!

این یک مو از موی های پیامبر اکرم است، بدون شک و شبهه و این چوب همان چوب آسیاب فاطمه علیها السّلام است. من بدون تردید و با اطلاع و یقین برای تو نوشتم. سخنم را بپذیر. خداوند در این کنجکاوی به تو اجر زیاد خواهد داد. از خداخواهان توفیقم. این نامه را علی بن موسی بن جعفر علیهم السلام در سال 201 از هجرت صاحب قرآن، جد خود صلی اللَّه علیه و آله و سلم نوشت. - . کشف الغمة 3 : 179 -

**[ترجمه]

«27»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ لِیَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَوْ کَتَبْتَ إِلَی بَعْضِ مَنْ یُطِیعُکَ فِی هَذِهِ النَّوَاحِی الَّتِی قَدْ فَسَدَتْ عَلَیْنَا قَالَ قُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ وَفَیْتَ لِی وَفَیْتُ لَکَ إِنَّمَا دَخَلْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی دَخَلْتُ فِیهِ عَلَی أَنْ لَا آمُرَ وَ لَا أَنْهَی وَ لَا أُوَلِّیَ وَ لَا أَعْزِلَ وَ مَا زَادَنِی هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی دَخَلْتُ فِیهِ فِی النِّعْمَةِ عِنْدِی شَیْئاً وَ لَقَدْ کُنْتُ بِالْمَدِینَةِ وَ کِتَابِی یَنْفُذُ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَرْکَبُ حِمَارِی وَ أَمُرُّ فِی سِکَکِ الْمَدِینَةِ وَ مَا بِهَا أَعَزُّ مِنِّی وَ مَا کَانَ بِهَا أَحَدٌ یَسْأَلُنِی حَاجَةً یُمْکِنُنِی قَضَاؤُهَا لَهُ إِلَّا قَضَیْتُهَا لَهُ فَقَالَ لِی أَفِی بِذَلِکَ (2).

**[ترجمه]کافی: معمر بن خلاد می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به من فرمود: مأمون به من گفت: یا ابا الحسن! خوب است به یک نفر از کسانی که در این اطراف هستند و کار ما را خراب می کنند، چیزی بنویسی (و آنان را از این کار بازداری)! من گفتم: ای امیر مؤمنان! اگر تو به شرط من وفا کنی، من هم شرط تو را وفا می کنم. من ولایت عهدی را پذیرفتم، به شرط اینکه امر و نهی نکنم و نصب و عزل و ننمایم. و این امری که در آن داخل شدم، چیزی از نعمت ها را برای من زیاد ننمود.من در مدینه بودم در حالی که نامه ام در شرق و غرب نفوذ داشت و سوار بر الاغ خود می شدم و میان کوچه و بازار مدینه رفت و آمد می کردم و جایی از آنجا برای من عزیزتر نبود و اهالی مدینه حاجات و نیازهای خود را از من درخواست نمی کردند، مگر اینکه من برآورده می نمودم. پس مأمون به من گفت: من به شرط خود پایبندم. - . کافی 8 : 151 -

**[ترجمه]

«28»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ الْقَزْوِینِیِّ قَالَ: لَمَّا جَاءَتْنَا بَیْعَةُ الْمَأْمُونِ لِلرِّضَا علیه السلام بِالْعَهْدِ إِلَی الْمَدِینَةِ خَطَبَ بِهَا النَّاسَ عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ سَعِیدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْمُسَاحِقِیُّ فَقَالَ فِی آخِرِ خُطْبَتِهِ أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلِیُّ عَهْدِکُمْ هَذَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام:

سَبْعَةٌ آبَاؤُهُمْ مَنْ هُمْ ***أَخْیَرُ مَنْ یَشْرَبُ صَوْبَ الْغَمَامِ

(3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هارون قزوینی می گوید: وقتی خبر بیعت مأمون با حضرت رضا علیه السّلام به عنوان ولیعهدی به مدینه رسید، عبدالجبار بن سعید بن سلیمان بن مساحقی سخنرانی کرد و در آخر سخنان خود گفت: می دانید ولیعهد شما کیست؟ علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم است. هفت تن پدران آنهایند که بهترین کسانی هستند که از باران ابرها می آشامند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 145 -

**[ترجمه]

تذییل

قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب تنزیه الأنبیاء.

فإن قیل کیف تولی علیه السلام العهد للمأمون و تلک جهة لا یستحق الإمامة منها أ و لیس هذا إیهاما فیما یتعلق بالدین.

قلنا قد مضی من الکلام فی سبب دخول أمیر المؤمنین صلوات الله علیه فی الشوری ما هو أصل لهذا الباب و جملته أن ذا الحق له أن یتوصل إلیه من کل

ص: 155


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 179 و 180.
2- 2. الکافی ج 8 ص 151.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 145.

جهة و سبب لا سیما إذا کان یتعلق بذلک الحق تکلیف علیه فإنه یصیر واجبا علیه التوصل و التمحل بالتصرف فالإمامة یستحقه الرضا علیه السلام بالنص من آبائه علیهم السلام علیه فإذا دفع عن ذلک و جعل إلیه من وجه آخر أن یتصرف وجب علیه أن یجیب إلی ذلک الوجه لیصل منه إلی حقه.

و لیس فی هذا إیهاما لأن الأدلة الدالة علی استحقاقه علیه السلام للإمامة بنفسه یمنع من دخول الشبهة بذلک و إن کان فیه بعض الإیهام یحسنه دفع الضرورة إلیه کما حملته و آباءه علیهم السلام علی إظهار مبایعة الظالمین و القول بإمامتهم و لعله علیه السلام أجاب إلی ولایة العهد للتقیة و الخوف لأنه لم یؤثر الامتناع علی من ألزمه ذلک و حمله علیه فیفضی الأمر إلی المجاهرة و المباینة و الحال لا یقتضیها و هذا بین.

ص: 156

**[ترجمه]سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء می نویسد: اگر اشکال شود که چگونه حضرت رضا علیه السّلام ولایت عهدی مأمون را پذیرفت، مگر نه این است که قبول ولایت عهد اشاره است به اینکه شایسته مقام رهبری و امامت نیست و این خود اشکال است در دین؟

در جواب می گوییم که قبلا یادآور شدیم در وارد شدن امیرالمؤمنین صلوات اللَّه علیه در شورا که اصل اشکال در آنجا است. خلاصه جواب این است: حق مال اوست و می تواند به هر وسیله ای که ممکن است به حق خود برسد، مخصوصا موقعی که مکلف نیز بشود که از این راه وارد گردد که در این صورت بر او واجب می شود اقدام و توصل با هر وسیله ای که امکان رسیدن به مقصود را موجب می شود.

امامت با تصریح آباء گرام و نص آنها، حق حضرت رضا علیه السّلام است. وقتی حقش را بگیرند ولی راه دیگری برایش باز کنند، لازم است از آن راه برود تا به حق خود برسد .

این کار نیز موجب شک و تردید نمی شود، زیرا دلایلی که امامت آن جناب را ثابت می کند، مانع از شک و شبهه است، گرچه مختصر ایهامی وجود داشته باشد که الزام و اجبار آن جناب بر این کار، آن ایهام را نیز رفع می کند. چنان چه همین مطلب آن جناب و آباء گرامش را وادار کرد که با ظالمین بیعت کنند و آنها را به نام امام بخوانند. شاید حضرت رضا علیه السّلام از روی ترس و تقیه ولایت عهدی را پذیرفت، زیرا قبول نکردن در مأمون اثر نداشت و به زور ایشان را وادار به این کار کرد و باید از در مخالفت علنی وارد می شد و آن زمان چنین کاری صحیح نبود .

**[ترجمه]

باب 14 سائر ما جری بینه علیه السلام و بین المأمون و أمرائه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: وَجَدْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ نُسْخَةَ کِتَابِ الْحِبَاءِ وَ الشَّرْطِ مِنَ الرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیه السلام إِلَی الْعُمَّالِ فِی شَأْنِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ وَ أَخِیهِ وَ لَمْ أُرَوَّ ذَلِکَ عَنْ أَحَدٍ أَمَّا بَعْدُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الْبَدِی ءِ الْبَدِیعِ الْقَادِرِ الْقَاهِرِ الرَّقِیبِ عَلَی عِبَادِهِ الْمُقِیتِ عَلَی خَلْقِهِ الَّذِی خَضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِمُلْکِهِ وَ ذَلَّ کُلُّ شَیْ ءٍ لِعِزَّتِهِ وَ اسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِقُدْرَتِهِ وَ تَوَاضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِسُلْطَانِهِ وَ عَظَمَتِهِ وَ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْمُهُ وَ أَحْصَاهُ عَدَدَهُ فَلَا یَئُودُهُ کَبِیرٌ وَ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ صَغِیرٌ الَّذِی لَا تُدْرِکُهُ أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ صِفَةُ الْوَاصِفِینَ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ الْمَثَلُ الْأَعْلی فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی شَرَعَ الْإِسْلَامَ دِیناً فَفَضَّلَهُ وَ عَظَّمَهُ وَ شَرَّفَهُ وَ کَرَّمَهُ وَ جَعَلَهُ الدِّینَ الْقَیِّمَ الَّذِی لَا یَقْبَلُ غَیْرَهُ وَ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ الَّذِی لَا یَضِلُّ مَنْ لَزِمَهُ وَ لَا یَهْتَدِی مَنْ صَدَفَ عَنْهُ وَ جَعَلَ فِیهِ النُّورَ وَ الْبُرْهَانَ وَ الشِّفَاءَ وَ الْبَیَانَ وَ بَعَثَ بِهِ مَنِ اصْطَفَی مِنْ مَلَائِکَتِهِ إِلَی مَنِ اجْتَبَی مِنْ رُسُلِهِ فِی الْأُمَمِ الْخَالِیَةِ وَ الْقُرُونِ الْمَاضِیَةِ حَتَّی انْتَهَتْ رِسَالَتُهُ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَخَتَمَ بِهِ النَّبِیِّینَ وَ قَفَّی بِهِ عَلَی آثَارِ الْمُرْسَلِینَ وَ بَعَثَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ وَ بَشِیراً لِلْمُؤْمِنِینَ الْمُصَدِّقِینَ وَ نَذِیراً لِلْکَافِرِینَ الْمُکَذِّبِینَ لِتَکُونَ لَهُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ وَ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَوْرَثَ أَهْلَ بَیْتِهِ مَوَارِیثَ النُّبُوَّةِ وَ اسْتَوْدَعَهُمُ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ

ص: 157

وَ جَعَلَهُمْ مَعْدِنَ الْإِمَامَةِ وَ الْخِلَافَةِ وَ أَوْجَبَ وَلَایَتَهُمْ وَ شَرَّفَ مَنْزِلَتَهُمْ فَأَمَرَ رَسُولَهُ بِمَسْأَلَةِ أُمَّتِهِ مَوَدَّتَهُمْ إِذْ یَقُولُ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) وَ مَا وَصَفَهُمْ بِهِ مِنْ إِذْهَابِ الرِّجْسِ عَنْهُمْ وَ تَطْهِیرِهِ إِیَّاهُمْ فِی قَوْلِهِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً(2) ثُمَّ إِنَّ الْمَأْمُونَ بَرَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عِتْرَتِهِ وَ وَصَلَ أَرْحَامَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَرَدَّ أُلْفَتَهُمْ وَ جَمَعَ فُرْقَتَهُمْ وَ رَأَبَ صَدْعَهُمْ وَ رَتَقَ فَتْقَهُمْ وَ أَذْهَبَ اللَّهُ بِهِ الضَّغَائِنَ وَ الْإِحَنَ بَیْنَهُمْ وَ أَسْکَنَ التَّنَاصُرَ وَ التَّوَاصُلَ وَ الْمَحَبَّةَ وَ الْمَوَدَّةَ قُلُوبَهُمْ فَأَصْبَحَتْ بِیُمْنِهِ وَ حِفْظِهِ وَ بَرَکَتِهِ وَ بِرِّهِ وَ صِلَتِهِ أَیْدِیهُمْ وَاحِدَةً وَ کَلِمَتُهُمْ جَامِعَةً وَ أَهْوَاؤُهُمْ مُتَّفِقَةً وَ رَعَی الْحُقُوقَ لِأَهْلِهَا وَ

وَضَعَ الْمَوَارِیثَ مَوَاضِعَهَا وَ کَافَأَ إِحْسَانَ الْمُحْسِنِینَ وَ حَفِظَ بَلَاءَ الْمُبْلَیْنَ وَ قَرَّبَ وَ بَاعَدَ عَلَی الدِّینِ- ثُمَّ اخْتَصَّ بِالتَّفْضِیلِ وَ التَّقْدِیمِ وَ التَّشْرِیفِ مَنْ قَدَّمَتْهُ مَسَاعِیهِ فَکَانَ ذَلِکَ ذَا الرِّئَاسَتَیْنِ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ إِذْ رَآهُ لَهُ مُؤَازِراً وَ بِحَقِّهِ قَائِماً وَ بِحُجَّتِهِ نَاطِقاً وَ لِنُقَبَائِهِ نَقِیباً وَ لِخُیُولِهِ قَائِداً وَ لِحُرُوبِهِ مُدَبِّراً وَ لِرَعِیَّتِهِ سَائِساً وَ إِلَیْهِ دَاعِیاً وَ لِمَنْ أَجَابَ إِلَی طَاعَتِهِ مُکَافِئاً وَ لِمَنْ عَنَدَ(3) عَنْهَا مُبَایِناً وَ بِنُصْرَتِهِ مُنْفَرِداً وَ لِمَرَضِ الْقُلُوبِ وَ النِّیَّاتِ مُدَاوِیاً لَمْ یَنْهَهُ عَنْ ذَلِکَ قِلَّةُ مَالٍ وَ لَا عَوَزُ رِجَالٍ وَ لَمْ یَمِلْ بِهِ طَمَعٌ وَ لَمْ یَلْفِتْهُ عَنْ نِیَّتِهِ وَ بَصِیرَتِهِ وَجَلٌ بَلْ عِنْدَ مَا یُهَوِّلُهُ الْمُهَوِّلُونَ وَ یُرْعِدُ وَ یُبْرِقُ بِهِ الْمُبْرِقُونَ الْمُرْعِدُونَ وَ کَثْرَةُ الْمُخَالِفِینَ وَ الْمُعَانِدِینَ مِنَ الْمُجَاهِدِینَ وَ الْمُخَاتِلِینَ أَثْبَتُ مَا یَکُونُ عَزِیمَةً وَ أَجْرَأُ جَنَاناً وَ أَنْفَذُ مَکِیدَةً وَ أَحْسَنُ تَدْبِیراً وَ أَقْوَی تَثَبُّتاً فِی حَقِّ الْمَأْمُونِ وَ الدُّعَاءِ إِلَیْهِ حَتَّی قَصَمَ أَنْیَابَ الضَّلَالَةِ وَ فَلَّ حَدَّهُمْ وَ قَلَّمَ أَظْفَارَهُمْ وَ حَصَدَ شَوْکَتَهُمْ وَ صَرَعَهُمْ مَصَارِعَ الْمُلْحِدِینَ فِی دِینِهِ النَّاکِثِینَ لِعَهْدِهِ الْوَانِینَ فِی أَمْرِهِ الْمُسْتَخِفِّینَ بِحَقِّهِ الْآمِنِینَ لِمَا حَذَّرَ مِنْ سَطْوَتِهِ وَ بَأْسِهِ مَعَ آثَارِ ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ فِی صُنُوفِ الْأُمَمِ

ص: 158


1- 1. الشوری: 23.
2- 2. الأحزاب: 33.
3- 3. فی المصدر: و لمن عدل.

مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ مَا زَادَ اللَّهُ بِهِ فِی حُدُودِ دَارِ الْمُسْلِمِینَ مِمَّا قَدْ وَرَدَتْ أَنْبَاؤُهُ عَلَیْکُمْ وَ قُرِئَتْ بِهِ الْکُتُبُ عَلَی مَنَابِرِکُمْ وَ حَمَلَتْ أَهْلُ الْآفَاقِ عَنْکُمْ إِلَی غَیْرِکُمْ فَانْتَهَی شُکْرُ ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ بَلَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عِنْدَهُ وَ قِیَامَهُ بِحَقِّهِ وَ ابْتِذَالَهُ مُهْجَتَهُ وَ مُهْجَةَ أَخِیهِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ الْمَیْمُونِ النَّقِیبَةِ الْمَحْمُودِ السِّیَاسَةِ إِلَی غَایَةٍ تَجَاوَزَ فِیهَا الْمَاضِینَ وَ فَاقَ بِهَا الْفَائِزِینَ وَ انْتَهَتْ مُکَافَاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِیَّاهُ إِلَی مَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْقَطَائِعِ وَ الْجَوَاهِرِ وَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ لَا یَفِی بِیَوْمٍ مِنْ أَیَّامِهِ وَ لَا مَقَامٍ مِنْ مَقَامَاتِهِ فَتَرَکَهُ زُهْداً فِیهِ وَ ارْتِفَاعاً مِنْ هِمَّتِهِ عَنْهُ وَ تَوْفِیراً لَهُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ إِطْرَاحاً لِلدُّنْیَا وَ اسْتِصْغَاراً لَهَا وَ إِیثَاراً لِلْآخِرَةِ وَ مُنَافَسَةً فِیهَا وَ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا لَمْ یَزَلْ لَهُ سَائِلًا وَ إِلَیْهِ رَاغِباً مِنَ التَّخَلِّی وَ التَّزَهُّدِ فَعَظُمَ ذَلِکَ عِنْدَهُ وَ عِنْدَنَا لِمَعْرِفَتِنَا بِمَا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَکَانِهِ الَّذِی هُوَ بِهِ مِنَ الْعِزِّ لِلدِّینِ وَ السُّلْطَانِ وَ الْقُوَّةِ عَلَی صَلَاحِ الْمُسْلِمِینَ وَ جِهَادِ الْمُشْرِکِینَ وَ مَا أَرَی اللَّهَ بِهِ مِنْ تَصْدِیقِ نِیَّتِهِ وَ یُمْنِ نَقِیبَتِهِ وَ صِحَّةِ تَدْبِیرِهِ وَ قُوَّةِ رَأْیِهِ وَ نُجْحِ طَلِبَتِهِ وَ مُعَاوَنَتِهِ عَلَی الْحَقِّ وَ الْهُدَی وَ الْبِرِّ وَ التَّقْوَی فَلَمَّا وَثِقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَثِقْنَا مِنْهُ بِالنَّظَرِ لِلدِّینِ وَ إِیْثَارِ مَا فِیهِ صَلَاحُهُ وَ أَعْطَیْنَاهُ سُؤْلَهُ الَّذِی یُشْبِهُ قَدْرَهُ وَ کَتَبْنَا لَهُ کِتَابَ حِبَاءٍ وَ شَرْطٍ قَدْ نَسَخَ فِی أَسْفَلِ کِتَابِی هَذَا وَ أَشْهَدْنَا اللَّهَ عَلَیْهِ وَ مَنْ حَضَرَنَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِنَا وَ الْقُوَّادِ وَ الصَّحَابَةِ وَ الْقُضَاةِ وَ الْفُقَهَاءِ وَ الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْکِتَابَ بِهِ إِلَی الْآفَاقِ لِیَذِیعَ وَ یَشِیعَ فِی أَهْلِهَا وَ یُقْرَأَ عَلَی مَنَابِرِهَا وَ یَثْبُتَ عِنْدَ وُلَاتِهَا وَ قُضَاتِهَا فَسَأَلَنِی أَنْ أَکْتُبَ بِذَلِکَ وَ أَشْرَحَ مَعَانِیَهُ وَ هِیَ عَلَی ثَلَاثَةِ أَبْوَابٍ فَفِی الْبَابِ الْأَوَّلِ الْبَیَانُ عَنْ کُلِّ آثَارِهِ الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ بِهَا حَقَّهُ عَلَیْنَا وَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ الْبَابُ الثَّانِی الْبَیَانُ عَنْ مَرْتَبَتِهِ فِی إِزَاحَةِ عِلَّتِهِ فِی کُلِّ مَا دَبَّرَ وَ دَخَلَ فِیهِ وَ لَا سَبِیلَ عَلَیْهِ فِیمَا تَرَکَ وَ کَرِهَ وَ ذَلِکَ مَا لَیْسَ لِخَلْقٍ مِمَّنْ فِی عُنُقِهِ بَیْعَةٌ إِلَّا لَهُ وَحْدَهُ

ص: 159

وَ لِأَخِیهِ وَ مِنْ إِزَاحَةِ الْعِلَّةِ تَحْکِیمُهُمَا فِی کُلِّ مَنْ بَغِیَ عَلَیْهِمَا وَ سَعَی بِفَسَادٍ عَلَیْنَا وَ عَلَیْهِمَا وَ عَلَی أَوْلِیَائِنَا لِئَلَّا یَطْمَعَ طَامِعٌ فِی خِلَافٍ عَلَیْهِمَا وَ لَا مَعْصِیَةٍ لَهُمَا وَ لَا احْتِیَالٍ فِی مَدْخَلٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمَا وَ الْبَابُ الثَّالِثُ الْبَیَانُ فِی إِعْطَائِنَا إِیَّاهُ مَا أَحَبَّ مِنْ مِلْکِ التَّخَلِّی وَ حِلْیَةِ الزُّهْدِ وَ حُجَّةِ التَّحْقِیقِ لِمَا سَعَی فِیهِ مِنْ ثَوَابِ الْآخِرَةِ بِمَا یَتَقَرَّرُ فِی قَلْبِ مَنْ کَانَ فِی ذَلِکَ مِنْهُ وَ مَا یَلْزَمُنَا لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الْعِزِّ وَ الْحِبَاءِ الَّذِی بَذَلْنَاهُ لَهُ وَ لِأَخِیهِ مِنْ مَنْعِهِمَا مَا نَمْنَعُ مِنْهُ أَنْفُسَنَا وَ ذَلِکَ مُحِیطٌ بِکُلِّ مَا یَحْتَاطُ فِیهِ مُحْتَاطٌ فِی أَمْرِ دِینٍ وَ دُنْیَا وَ هَذِهِ نُسْخَةُ الْکِتَابِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ وَ شَرْطٌ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ الْمَأْمُونِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلِیِّ عَهْدِهِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی لِذِی الرِّئَاسَتَیْنِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ فِی یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ لِسَبْعٍ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ سَنَةِ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی تَمَّمَ اللَّهُ فِیهِ دَوْلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَقَدَ لِوَلِیِّ عَهْدِهِ وَ أَلْبَسَ النَّاسَ اللِّبَاسَ الْأَخْضَرَ وَ بَلَغَ أَمَلَهُ فِی صَلَاحِ وَلِیِّهِ وَ الظَّفَرِ بِعَدُوِّهِ إِنَّا دَعَوْنَاکَ إِلَی مَا فِیهِ بَعْضُ مُکَافَاتِکَ عَلَی مَا قُمْتَ بِهِ مِنْ حَقِّ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ حَقِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلِیِّ عَهْدِهِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ حَقِّ هَاشِمٍ الَّتِی بِهَا یُرْجَی صَلَاحُ الدِّینِ وَ سَلَامَةُ ذَاتِ الْبَیْنِ بَیْنِ الْمُسْلِمِینَ إِلَی أَنْ ثَبَتَتِ النِّعْمَةُ عَلَیْنَا وَ عَلَی الْعَامَّةِ بِذَلِکَ وَ بِمَا عَاوَنْتَ عَلَیْهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ إِقَامَةِ الدِّینِ وَ السُّنَّةِ وَ إِظْهَارِ الدَّعْوَةِ الثَّانِیَةِ وَ إِیْثَارِ الْأَوْلَی مَعَ قَمْعِ الشِّرْکِ وَ کَسْرِ الْأَصْنَامِ وَ قَتْلِ الْعُتَاةِ وَ سَائِرِ آثَارِکَ الْمُمَثَّلَةِ لِلْأَمْصَارِ فِی الْمَخْلُوعِ وَ فِی الْمُتَسَمَّی بِالْأَصْفَرِ الْمُکَنَّی بِأَبِی السَّرَایَا وَ فِی الْمُتَسَمَّی بِالْمَهْدِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الطَّالِبِیِّ وَ التُّرْکِ الخزلجیة وَ فِی طَبَرِسْتَانَ وَ مُلُوکِهَا إِلَی بُنْدَارَ هُرْمُزَ بْنِ شروین وَ فِی الدَّیْلَمِ وَ مَلِکِهَا وَ فِی کَابُلَ وَ مَلِکِهَا المهوزین ثُمَّ مَلِکِهَا الْأَصْفَهْبُدِ وَ فِی ابْنِ الْمُبْرَمِ وَ جِبَالِ بداربنده وَ غرشستان وَ الغور وَ أَصْنَافِهَا وَ فِی خُرَاسَانَ خَاقَانَ وَ ملون صَاحِبِ جَبَلِ التَّبَّتِ وَ فِی کیمان وَ التغرغر وَ فِی إِرْمِینِیَّةَ وَ الْحِجَازِ وَ صَاحِبِ السَّرِیرِ وَ صَاحِبِ

ص: 160

الْخَزَرِ وَ فِی الْمَغْرِبِ وَ حُرُوبِهِ.

وَ تَفْسِیرُ ذَلِکَ فِی دِیوَانِ السِّیرَةِ وَ کَانَ مَا دَعَوْنَاکَ إِلَیْهِ وَ هُوَ مَعُونَةٌ لَکَ مِائَةَ أَلْفِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ غَلَّةَ عَشَرَةِ أَلْفِ أَلْفِ دِرْهَمٍ جَوْهَراً سِوَی مَا أَقْطَعَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَ ذَلِکَ وَ قِیمَةُ مِائَةِ أَلْفِ أَلْفِ دِرْهَمٍ جَوْهَراً یَسِیرُ عِنْدَ مَا أَنْتَ لَهُ مُسْتَحِقٌّ فَقَدْ تَرَکْتَ مِثْلَ ذَلِکَ حِینَ بَذَلَهُ لَکَ الْمَخْلُوعُ وَ آثَرْتَ اللَّهَ وَ دِینَهُ وَ أَنَّکَ شَکَرْتَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلِیَّ عَهْدِهِ وَ آثَرْتَ تَوْفِیرَ ذَلِکَ کُلِّهِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ جُدْتَ لَهُمْ بِهِ وَ سَأَلْتَنَا أَنْ تَبْلُغَکَ الْخَصْلَةُ الَّتِی لَمْ تَزَلْ إِلَیْهَا تَائِقاً مِنَ الزُّهْدِ وَ التَّخَلِّی لِیَصِحَّ عِنْدَ مَنْ شَکَّ فِی سَعْیِکَ لِلْآخِرَةِ دُونَ الدُّنْیَا تَرْکُکَ الدُّنْیَا وَ مَا عَنْ مِثْلِکَ یُسْتَغْنَی فِی حَالٍ وَ لَا مِثْلُکَ رُدَّ عَنْ طَلِبَتِهِ وَ لَوْ أَخْرَجَتْنَا طَلِبَتُکَ عَنْ شَطْرِ النِّعَمِ عَلَیْنَا فَکَیْفَ بِأَمْرٍ رُفِعَتْ فِیهِ الْمَئُونَةُ وَ أُوجِبَتْ بِهِ الْحُجَّةُ عَلَی مَنْ کَانَ یَزْعُمُ أَنَّ دُعَاءَکَ إِلَیْنَا لِلدُّنْیَا لَا لِلْآخِرَةِ وَ قَدْ أَجَبْنَاکَ إِلَی مَا سَأَلْتَ وَ جَعَلْنَا ذَلِکَ لَکَ مُؤَکَّداً بِعَهْدِ اللَّهِ وَ مِیثَاقِهِ الَّذِی لَا تَبْدِیلَ لَهُ وَ لَا تَغْیِیرَ وَ فَوَّضْنَا الْأَمْرَ فِی وَقْتِ ذَلِکَ إِلَیْکَ فَمَا أَقَمْتَ فَعَزِیزٌ مُزَاحُ الْعِلَّةِ مَدْفُوعٌ عَنْکَ الدُّخُولُ فِیمَا تَکْرَهُ مِنَ الْأَعْمَالِ کَائِناً مَا کَانَ نَمْنَعُکَ مِمَّا نَمْنَعُ مِنْهُ أَنْفُسَنَا فِی الْحَالاتِ کُلِّهَا وَ أنا [إِذَا] أَرَدْتَ التَّخَلِّیَ فَمُکَرَّمٌ مُزَاحُ الْبَدَنِ وَ حَقٌّ لِبَدَنِکَ الرَّاحَةُ وَ الْکَرَامَةُ ثُمَّ نُعْطِیکَ مَا تَتَنَاوَلُهُ مِمَّا بَذَلْنَاهُ لَکَ فِی هَذَا الْکِتَابِ فَتَرَکْتُهُ الْیَوْمَ وَ جَعَلْنَا لِلْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ مِثْلَ مَا جَعَلْنَاهُ لَکَ وَ نِصْفُ مَا بَذَلْنَاهُ مِنَ الْعَطِیَّةِ وَ أَهْلُ ذَلِکَ هُوَ لَکَ وَ بِمَا بَذَلَ مِنْ نَفْسِهِ فِی جِهَادِ الْعُتَاةِ وَ فَتْحِ الْعِرَاقِ مَرَّتَیْنِ وَ تَفْرِیقِ جُمُوعِ الشَّیْطَانِ بِیَدَیْهِ حَتَّی قَوَّی الدِّینَ وَ خَاضَ نِیرَانَ الْحُرُوبِ وَفَاءً وَ شُکْراً(1) بِنَفْسِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَنْ سَاسَ مِنْ أَوْلِیَاءِ الْحَقِّ وَ أَشْهَدْنَا اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ خِیَارَ خَلْقِهِ وَ کُلَّ مَنْ أَعْطَانَا بَیْعَتَهُ وَ صَفْقَةَ یَمِینِهِ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ بَعْدَهُ عَلَی مَا فِی هَذَا الْکِتَابِ وَ جَعَلْنَا اللَّهَ عَلَیْنَا کَفِیلًا وَ أَوْجَبْنَا عَلَی أَنْفُسِنَا

ص: 161


1- 1. فی المصدر: و وقانا عذاب السموم بنفسه.

الْوَفَاءَ بِمَا شَرَطْنَا مِنْ غَیْرِ اسْتِثْنَاءٍ بِشَیْ ءٍ یَنْقُضُهُ فِی سِرٍّ وَ عَلَانِیَةٍ وَ الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ وَ الْعَهْدُ فَرْضٌ مَسْئُولٌ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْوَفَاءِ مَنْ طَلَبَ مِنَ النَّاسِ الْوَفَاءَ وَ کَانَ مَوْضِعاً لِلْقُدْرَةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ (1) وَ کَتَبَ الْحَسَنُ بْنُ سَهْلٍ تَوْقِیعَ الْمَأْمُونِ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ أَوْجَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی نَفْسِهِ جَمِیعَ مَا فِی هَذَا الْکِتَابِ وَ أَشْهَدَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ جَعَلَهُ عَلَیْهِ دَاعِیاً وَ کَفِیلًا وَ کَتَبَ بِخَطِّهِ فِی صَفَرٍ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ تَشْرِیفاً لِلْحِبَاءِ وَ تَوْکِیداً لِلشَّرِیطَةِ تَوْقِیعُ الرِّضَا علیه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ أَلْزَمَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی نَفْسَهُ جَمِیعَ مَا فِی الْکِتَابِ عَلَی مَا وُکِّدَ فِیهِ مِنْ یَوْمِهِ وَ غَدِهِ مَا دَامَ حَیّاً وَ جَعَلَ اللَّهَ عَلَیْهِ رَاعِیاً وَ کَفِیلًا وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً وَ کَتَبَ بِخَطِّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مِنْ هَذِهِ السَّنَةِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: در بعضی از کتاب ها، نسخه کتاب حباء و شرط حضرت رضا علیه السّلام را که درباره فضل بن سهل و برادرش به عمال و فرمانروایان نوشته دیدم، ولی تاکنون از کسی روایتش را نشنیده ام:

اما بعد، حمد برای خدای ازلی و ابداع گر است که قادر و قاهر است و بر بندگانش رقیب است و بر خلقش تواناست؛ خدایی که همه چیز برای فرمانروایی او خضوع کرده، همه چیز برای عزت او خوار گشته، همه چیز تسلیم قدرت او گشته و همه چیز برای سلطنت و عظمت او تواضع نموده، و علمش به همه چیز احاطه دارد و عدد اشیا را احصا کرده و هیچ بزرگی او را خسته نمی کند و هیچ کوچکی از او مخفی نمی ماند؛ خدایی که چشم های بینندگان او را نمی بیند و توصیف وصف کنندگان او را احاطه نمی کند. «لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ الْمَثَلُ الْأَعْلی فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیم» - . روم / 27[1] - ، {خلق و امر و مثل اعلی در آسمان ها و زمین برای اوست و او عزیز و حکیم است.}

حمد برای خدایی است که اسلام را دین قرار داد، پس آن را فضیلت بخشید و بزرگ نمود و شرافت داد و تکریم کرد و آن را دین قیمی قرار داد که غیر آن پذیرفته نیست، و آن را راه راستی قرار داد که هر که همراه آن باشد، گم نشود و هر که از آن روی گرداند، هدایت نشد .

و در اسلام نور و برهان و شفا و بیان قرار داد و به سبب آن ملائکه برگزیده اش را برای رسولان منتخبش در امت های گذشته و قرن های گذشته برانگیخت، تا اینکه امر رسالتش به محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید. پس انبیا را به او ختم کرد و او را در پی آثار رسولان آورد و او را مایه رحمت عالمیان و بشارتگر مؤمنان مصدق و انذار دهنده کافران مکذب برانگیخت تا حجت بالغه داشته باشد. «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیم» - . انفال / 42[1] - ، {و کسی که هلاک شود، از روی دلیل هلاک شود و کسی که زنده است، از روی دلیل زنده بماند. و خدا شنوای داناست.}

و حمد برای خدایی است که میراث های نبوت را در اختیار اهل بیت پیامبر قرار داد و علم و حکمت را در آنان به امانت گذاشت و آنها را معدن امامت و خلافت قرار داد و ولایتشان را واجب و منزلتشان را بلند نمود. پس به رسول خود دستور داد که از امت خود مودت آنها را بخواهد و فرمود: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . شوری / 23 - ، {بگو: «به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.»} و آنچه با آن وصفشان کرد که عبارت است از بردن پلیدی از آنان و تطهیرشان توسط خدا در آیه: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - ، {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.}

مأمون نسبت به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم در مورد خانواده اش اظهار محبت کرد و ارتباط خویشاوندی برقرار نمود و آنها را گرد هم آورد و از تفرق ایشان جلوگیری کرد، ناراحتی آنها را برطرف نمود و شکافی را که بین ایشان بود، ترمیم کرد. خداوند به وسیله او کینه و دشمنی های این خانواده را از بین برد و همبستگی و همکاری و محبت و دوستی بین ایشان به وجود آورد و به برکت و لطف و رعایتی که او نموده، با یکدیگر متحد و همداستان شدند. مأمون حق را به صاحبش سپرد و میراث پیامبر را به وارث او واگذاشت و به نیکوکاران پاداش داد و به فعالیت خدمتگزاران دین توجه کرد و قرب و منزلت و فاصله را بر اساس دین نهاد. آنگاه کسی را مقدم داشت و به مقام رسانید که سعی و کوشش بیشتری در راه دین داشت و آن کس فضل بن سهل ذوالریاستین بود که وزیری لایق و شایسته و سپهداری باتدبیر و رعیت نواز و تبلیغ کننده برای مأمون بود. هر کس را که مطیع دستگاه خلافت بود، بی پاداش نمی گذاشت و از آن کس آنکه مخالفت می ورزید، فاصله می گرفت و تنها یاور و شفابخش ناراحتی های قلب ها بود.

نه دست تهی او را از کار باز می داشت و نه بی یاوری و نداشتن همکار، مانع از پیشرفت او بود. طمع در او رخنه نکرد و بیم و ترس او را از ارادت باز نداشت. در مواردی که هر پر جراتی به لرزه در می آمد، با آن مخالفین فراوان و جنگجویان دلاور، باز محکم ترین تصمیم ها را داشت. و از همه پرجرأت تر بود و تدبیر و صلاح اندیشی او از همه نیکوتر و از همه نسبت به مأمون و تبلیغ درباره او پایدارتر بود. تا بالاخره پنجه های گمراهی را درهم شکست و ناخن از آنها گرفت و قدرت ایشان را درهم کوبید و به خاک هلاک افکند. آنها که از راه دین منحرف شدند یا پیمان را شکستند یا در اطاعت از امر او کوتاهی کردند و حق مأمون را رعایت ننمودند و اعتنایی به کیفر و قدرت او نکردند، با خدمت های دیگری که ذوالریاستین در مورد سایر ملت ها کرد که به وسیله او کشور اسلام گسترش یافت، چنان چه جریان آن را شنیده اید و فتح نامه ها روی منبرهای شما خوانده شده و آنها که دیده اید، برای دیگران نقل کرده اند.

بالاخره فعالیت و کوشش ذوالریاستین و انجام وظیفه و از جان گذشتگی او و برادرش ابی محمّد حسن بن سهل، به حدی رسید که بی سابقه بود و کسی چنان وفاداری نکرده بود. در مقابل امیرالمؤمنین او را پاداش داد، ثروت ها بخشید و املاکی به او واگذار کرد و جواهراتی در اختیارش نهاد، گرچه تمام آنها پاداش یک روز فعالیت او نیست. اما ذوالریاستین به واسطه پارسایی و همت بلند و بخشش به مسلمانان و بی اعتنایی به دنیا و بی ارزشی آن در نظرش و توجه و گذشت وعلاقه به عالم آخرت، آنها را نپذیرفت .

پیوسته تقاضا داشت و مکرر درخواست می کرد که کناره گیری کند، ولی این کار در نظر مأمون و ما خیلی دشوار می نمود. چون می دانستیم وجود او چقدر در مورد کمک به دین مفید است و چقدر نیرو و قدرت است برای مسلمانان و پیکار با مشرکان و صدق و صفایی که دارد، با حسن تدبیر و نیک اندیشی و شدت کمک و پشتیبانی او از حق و حقیقت و تقوا و نیکوکاری.

امیرالمؤمنین به او اطمینان کرد، ما نیز اطمینان نمودیم که خیرخواه دین است و صلاح دین را بر هر چیز مقدم می دارد. و خواسته او را پذیرفتیم و نامه حبا و شرط را که در آخر همین نامه است، برای او نوشتیم. و خدا و هر کس از خانواده ما و سرهنگان و سپهداران و صحابه و قاضیان و فقها که حضور دارند، از خاص و عام بر آن نامه گواه گرفتیم. امیرالمؤمنین صلاح دید که این نامه به تمام شهرهایی که تحت حکومت اسلام است نوشته شود تا بین مردم منتشر گردد و روی منبرها بخوانند و فرمانداران و قاضیان به آن توجه کنند. به همین جهت از من خواست که این نامه را بنویسم و آن را توضیح دهم و مشتمل بر سه باب است:

باب اول: توضیح خدمات و فعالیت های او است که موجب حقی برای او می شود پیش ما و مسلمانان.

باب دوم: توضیح مقام او و اختیاراتی که به او داده شده در مواردی که خودش مایل بوده، اما آنچه نپذیرفته جای بحث و ایراد نیست. ضمنا این اختیارات به هیچ یک از مسلمانان جز او و برادرش داده نشده، از جمله این اختیارات آن است که به خود ایشان واگذار شده حکومت درباره کسی که به آن دو ستم روا دارد و سعی کند بین ما و آنها و دوستانمان را به هم بزند تا مبادا کسی درباره مخالفت با آنها طمع پیدا کند، در حالی که ایشان خطایی نکرده اند و راهی نیست برای دخالت کردن بین آنها و ما.

باب سوم: شرح بخشش ما است به او که عبارت است از اختیار کناره گیری از مقام و زهد و پارسایی در دنیا که این خود ثابت می کند کوشش آنها در راه برقراری امور خلافت، برای دین و آخرت بوده و شک و تردید کسانی را که در این باره داشتند، از میان می برد، و شرح آنچه بر خود لازم شمرده ایم از احترام و عزت نسبت به آنها و عطایا و جوایزی که به او و برادرش اختصاص داده ایم، به این معنی که از هر گزندی که خود را حفظ می کنیم، آن دو را نیز حفظ نماییم و این شامل تمام مواردی که باید احتیاط نمود در امور دینی و دنیایی می شود.

این است نسخه آن نامه: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. این نوشته و شرط از عبداللَّه مأمون امیرالمؤمنین و ولیعهدش علی بن موسی الرضا علیهما السّلام است برای ذوالریاستین فضل بن سهل که در روز دوشنبه هفتم ماه رمضان سال 201 هجری نوشته شد؛ همان روزی که خداوند دولت امیرالمؤمنین مأمون را تکمیل نمود و بیعت برای ولیعهدش گرفته شد و به مردم لباس سبز پوشانید و به آرزوی خود درباره دوست و پیروزی بر دشمن رسید.

ما تو را دعوت می کنیم به پذیرش مختصری از پاداش اعمالی که در راه خدا و پیامبر و جانشین او امیرالمؤمنین و ولیعهدش علی بن موسی الرضا و حق هاشم انجام داده ای، که مایه برقراری دین و اصلاح بین مسلمین می شود، که این اعمال موجب نعمت بر ما و تمام مسلمانان است. و کمکی که مخصوصا به امیرالمؤمنین کرده ای، از اقامه دین و سنت پیامبر و بیعت دوم و انتخاب بیعت اولی، با فعالیتی که در راه نابودی شرک و بت پرستی و ریشه کن کردن ستمگران و سایر فعالیت ها که درباره منکوب نمودن و سرکوب کردن و برکنار کردن خلیفه مخلوع (محمّد امین) در شهرها کرده ای.

و خدمتی که درباره شورش ابو السرایا و شورش شخصی که ملقب به مهدی بود به نام محمّد بن جعفر طالبی و آن مرد ترک خزلجی در طبرستان و فرمانروایان آن ناحیه، تا بعد او هرمز بن شروین کردی و کارهایی که در دیلم و فرمانروای آن و کابل و پادشاه آن مهوزین و بعد از او پادشاه دیگر اسپهبد نمودی و در مورد ابن مبرم و جبال بدار بنده و غرشستان و غور و سایر جاها کرده ای و در مورد خاقان خراسان و فرمانروای تبت و کیمان تغرغر و ارمینه و حجاز و صاحب السریر و فرمانروای خزر و کارهایی که در جنگ های مغرب نموده ای. تفسیر این جریان ها در دیوان تاریخ ثبت شده. آنچه که ما تو را به پذیرش آن دعوت می کنیم، کمکی است برای تو که عبارت است از صد ملیون درهم و معادل ده ملیون درهم غله به غیر آنچه قبلا امیرالمؤمنین به تو بخشیده، و بهای صد ملیون درهم که هر وقت خواستی به تو پرداخت می شود، با اینکه تو چنین پولی را وقتی خلیفه مخلوع (محمّد امین) به تو می پرداخت رها کردی و قبول نکردی و خدا و دین را مقدم داشتی، و تو سپاس مقام امیرالمؤمنین و ولیعهدش را داشتی و بیش از اینها نسبت به مسلمانان خدمت کردی و بر آنها لطف نمودی.

از ما پیوسته تقاضا می کردی که در مورد کناره گیری و زهد، به آرزوی خود برسی تا آنها که تردید دارند که آیا خدمات تو برای رسیدن به مقام دنیوی است یا منظورت خدا بود، ببینند تو نظری به دنیا نداری و از مقام کناره گیری کردی، با اینکه در هر حال نمی توان از مثل تو بی نیاز بود و نه می توان خواسته ات را قبول نکرد، گرچه تقاضای تو ما را از نعمت های بزرگی محروم نماید، چه رسد به کاری که خرج ها برداشته و موجب اثبات این مطلب می شود برای کسانی که مشکوک هستند که خدمات تو برای آخرت بوده نه دنیا.

آنچه درخواست کرده ای پذیرفتیم و آن را با عهد و پیمان خدایی مؤکد نمودیم که قابل تغییر و تبدیل نباشد و موقع آن را به خودت واگذار نمودیم. هر وقت خواستی چنان کن. تا وقتی در شغل خود بمانی، همه نوع اختیار خواهی داشت و هرگز به کاری که بر خلاف میل تو است، هر چه باشد، وادار نخواهی شد، و از هر ناراحتی که خود را نگه داریم، تو را نیز نگه خواهیم داشت. هر وقت نیز که خواستی کناره گیری کنی، آسایش سزاوارتر است و باید استراحت نمایی.

سپس آنچه مایل باشی از مبالغی که در این نامه قید شده که امروز نمی گیری، به تو خواهیم داد و برای حسن بن سهل نیز تمام امتیازات تو را قرار دادیم و نصف جایزه ای که به او بخشیده ایم، زیرا او با تو همکاری کرده و جان خویش را در پیکار با ستمکاران به خطر انداخته، از جمله دو بار فتح عراق و متفرق نمودن سپاهیان شیطان تا بالاخره دین را تقویت نمود، و به واسطه وفاداری و سپاسگزاری که نسبت به ما داشت، در شعله آتش جنگ، خود و خانواده و سربازانی که در اختیار داشت را در آتش افکند.

خداوند و ملائکه و تمام مسلمانانی که امروز بیعت کرده اند و بعد می نمایند را گواه می گیرم بر آنچه در این عهدنامه نوشته شده، و خدا را کفیل قرار می دهم و بر خود واجب می کنم وفای به این عهد را بدون استثنایی که موجب نقض عهد شود، چه پنهان و چه آشکارا. مؤمنین باید به عهد خود وفادار باشند و از پیمان بازخواست می شود، و شایسته ترین افراد به وفاکردن نسبت به پیمان، همان کسی است که از مردم تقاضای وفای به عهد می نماید و قدرت این کار را دارد. خداوند در این آیه می فرماید: «و أََوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ» - . نحل / 91 - ، {و چون با خدا پیمان بستید، به پیمان خود وفا کنید و سوگندهای [خود را] پس از استوار کردن آنها مشکنید، با اینکه خدا را بر خود ضامن [وگواه] قرار داده اید، زیرا خدا آنچه را که انجام می دهید می داند.}

حسن بن سهل فرمان مأمون را نوشت که در آن چنین بود:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. امیرالمؤمنین بر خویشتن واجب نمود عمل کردن به آنچه در این عهدنامه قید شده و خدا را بر خود شاهد و ناظر قرارداد در ماه صفر سال 202 از جهت اهمیت این عطا و بخشش و تأکید راجع به این پیمان نامه به خط خود نوشت.

حضرت رضا علیه السّلام نیز چنین نوشت: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ علی بن موسی بر خود لازم و واجب کرد آنچه در این عهدنامه نوشته با تمام تأکیدهای آن از امروز تا فردا و تا هر وقت زنده بود و خدا را شاهد و کفیل خود قرار داد که او در شهادت و گواهی کافی است ، به خط خود نوشت در همان صفر سال 202. الحمد للَّه رب العالمین و صلی اللَّه علی محمّد و آله و سلم و حسبنا اللَّه و نعم الوکیل. - . عیون اخبارالرضا 2 : 154 -

**[ترجمه]

إیضاح

رأبت الإناء أصلحته و منه قولهم اللهم ارأب بینهم أی أصلح و الإحن بکسر الهمزة و فتح الحاء جمع الإحنة بالکسر و هی الحقد قوله و حفظ بلاء المبلین البلاء النعمة و منه قول سید الساجدین علیه السلام و أبلوا البلاء الحسن فی نصره و العوز القلة و الفقر و یقال لفته عن رأیه أی صرفه و یقال أرعد الرجل و أبرق إذا تهدد و أوعد و القصم بالقاف و الفاء الکسر.

و قال الجوهری قال أبو عبید النقیبة النفس یقال فلان میمون النقیبة إذا کان مبارک النفس قال ابن السکیت إذا کان میمون المشورة قوله فی إزاحة علته أی فی إزالة موانعه فی کل ما دبر و الغرض تمکینه التام قوله و ذلک ما لیس أی هذا التمکین التام مختص به من بین کل من فی عنقه بیعة لا یشرکه فیه أحد و فی بعض النسخ لما أی ذلک التمکین لسوابق لم تحصل إلا له و لأخیه.

ص: 162


1- 1. النحل: 91.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 154- 159.

قوله من ملک التخلی أی له أن یختار التخلی و یزهد فیما فیه من الإمارة و ذلک حجة یتحقق بها فی قلوب الناس أنه إنما سعی فی تمکین الخلیفة للآخرة لا للدنیا و یزول شک من کان فی ذلک شاکا و قوله ما یلزمنا معطوف علی قوله و ذلک محیط أی منعهما ما نمنع به أنفسنا یشتمل علی کل ما یحتاط فیه محتاط فی دین أو دنیا فیدل علی أنا نراعی فیهما کل ما نراعی فی أنفسنا من الحفظ من شرور الدنیا و الآخرة.

قوله و إظهار الدعوة الثانیة لعلها إشارة إلی البیعة الثانیة مع ولایة العهد قوله تائقا من تاقت نفسه إلی الشی ء أی اشتاقت.

**[ترجمه]«رأبت الاناء» یعنی ظرف را اصلاح کردم و عبارت «اللهم ارأب بینهم» یعنی خدایا بینشان اصلاح فرما از همین باب است، و «إحن» به کسر همزه و فتح حاء، جمع «إحنة» است و معنای آن کینه است. در عبارت «حفظ بلاء المبلین»، «بلاء» نعمت است و قول امام سجاد علیه السّلام که فرمود: «ابلؤا البلاء الحسن فی نصره» یعنی در یاری او به نعمت نیکویی رسیدند. و «عوز» به معنای قلت و فقر است و عبارت «لفته عن رأیه»، یعنی او را از نظرش منصرف کرد و عبارت «ارعد الرجل و ابرق» یعنی مرد تهدید کرد و وعده داد، و کلمه «قصم» با قاف و فاء، به معنای شکستن است .

جوهری می گوید: ابوعبید گفته: «النقیبة النفس» یعنی گفته می شود فلانی میمون النقیبة است، زمانی که نفسش مبارک باشد. ابن سکیت می گوید: وقت میمون النقیبة وقتی است که مشورت با او خوش یمن باشد. عبارت «فی ازاحة علته» یعنی در از بین بردن موانعش، در هر چیزی که تدبیر نموده و مقصود تمکین و طاعت تامّ اوست. عبارت «و ذلم ما لیس» یعنی این تمکین تامّ در بین همه کسانی که در گردنشان بیعت است، مخصوص اوست و احدی در آن با او شریک نمی شود. و در بعضی نسخه ها «لما» دارد، یعنی آن تمکین به خاطر سوابقی است که جز یرای او و برادرش حاصل نشده است.

عبارت «من ملک التخلی» یعنی می تواند تخلی را اختیار کند و از امارتی که در آن است چشم بپوشد، و آن حجتی است که با آن در دل مردم محقق می شود که او برای آخرتش سعی در تمکین خلیفه نموده و نه برای دنیا، و شک صاحبان تردید در این زمینه زائل می شود. و عبارت «ما یلمزنا» عطف است بر عبارت «و ذلک محیط»، یعنی منع آن دو همان چیزی است که ما با آن خودمان را باز می داریم و شامل همه اموری می شود که انسان اهل احتیاط در آن احتیاط می کند، در امور دین باشد یا دنیا، پس دلالت می کند بر اینکه ما در خصوص آن دو رعایت می کنیم تمام آن چیزی را که در مورد خودمان مراعات می کنیم، از قبیل حفظ از شرور دنیا و آخرت.

عبارت «و اظهار الدعوة الثانیة» شاید اشاره باشد به بیعت دوم همراه با ولایت عهد حضرت. «گکلمه تائقا» از «تاقت نفسه الی الشیء» می آید، یعنی نفس او به فلان چیز اشتیاق پیدا کرد.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصُّولِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ الْمُبَرَّدِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَافِظُ عَنْ ثُمَامَةَ بْنِ أَشْرَسَ قَالَ: عَرَضَ الْمَأْمُونُ یَوْماً لِلرِّضَا علیه السلام بِالامْتِنَانِ عَلَیْهِ بِأَنْ وَلَّاهُ الْعَهْدَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ مَنْ أَخَذَ بِرَسُولِ اللَّهِ لَخَلِیقٌ أَنْ یُعْطِیَ بِهِ.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ثمامة بن اشرس می گوید: روزی مأمون راجع به مقام ولایت عهدی که به او داده بود، به حضرت رضا علیه السّلام منت نهاد! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که به واسطه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به موقعیت و مقامی رسیده، لازم است به خاطر همان پیغمبر نیز بخشش نماید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 144 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] رُوِیَ: أَنَّهُ قَصَدَ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ مَعَ هِشَامِ بْنِ عَمْرٍو الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ جِئْتُکَ فِی سِرٍّ فَأَخْلِ لِیَ الْمَجْلِسَ فَأَخْرَجَ الْفَضْلُ یَمِیناً مَکْتُوبَةً بِالْعِتْقِ وَ الطَّلَاقِ وَ مَالًا کَفَّارَةً لَهُ وَ قَالا لَهُ إِنَّا جِئْنَاکَ لِنَقُولَ کَلِمَةَ حَقٍّ وَ صِدْقٍ وَ قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ الْإِمْرَةَ إِمْرَتُکُمْ وَ الْحَقَّ حَقُّکُمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ الَّذِی نَقُولُ بِأَلْسِنَتِنَا عَلَیْهِ ضَمَائِرُنَا وَ إِلَّا نُعْتِقْ مَا نَمْلِکُ وَ النِّسَاءُ طَوَالِقُ وَ عَلَیَّ ثَلَاثُونَ حِجَّةً رَاجِلًا إِنَّا عَلَی أَنْ نَقْتُلَ الْمَأْمُونَ وَ نُخَلِّصَ لَکَ الْأَمْرَ حَتَّی یَرْجِعَ الْحَقُّ إِلَیْکَ فَلَمْ یَسْمَعْ مِنْهُمَا وَ شَتَمَهُمَا وَ لَعَنَهُمَا وَ قَالَ لَهُمَا کَفَرْتُمَا النِّعْمَةَ فَلَا تَکُونُ لَکُمَا سَلَامَةٌ وَ لَا لِی إِنْ رَضِیتُ بِمَا قُلْتُمَا فَلَمَّا سَمِعَ الْفَضْلُ ذَلِکَ مِنْهُ مَعَ هِشَامٍ عَلِمَا أَنَّهُمَا أَخْطَئَا فَقَصَدَا الْمَأْمُونَ بَعْدَ أَنْ قَالا لِلرِّضَا علیه السلام أَرَدْنَا بِمَا فَعَلْنَا أَنْ نُجَرِّبَکَ فَقَالَ لَهُمَا الرِّضَا علیه السلام کَذَبْتُمَا فَإِنَّ قُلُوبَکُمَا عَلَی مَا أَخْبَرْتُمَانِی إِلَّا أَنَّکُمَا لَمْ تَجِدَانِی نَحْوَ مَا أَرَدْتُمَا

ص: 163

فَلَمَّا دَخَلَا عَلَی الْمَأْمُونِ قَالا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا قَصَدْنَا الرِّضَا وَ جَرَّبْنَاهُ وَ أَرَدْنَا أَنْ نَقِفَ عَلَی مَا یُضْمِرُهُ لَکَ فَقُلْنَا وَ قَالَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ وُفِّقْتُمَا فَلَمَّا خَرَجَا مِنْ عِنْدِ الْمَأْمُونِ قَصَدَهُ الرِّضَا علیه السلام وَ أَخْلَیَا الْمَجْلِسَ وَ أَعْلَمَهُ مَا قَالا وَ أَمَرَهُ أَنْ یَحْفَظَ نَفْسَهُ مِنْهُمَا فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنَ الرِّضَا علیه السلام عَلِمَ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام هُوَ الصَّادِقُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: نوشته اند که روزی فضل بن سهل به همراه هشام بن عمر خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدند. فضل گفت: ما آمده ایم که سرّی را با شما در میان گذاریم، مجلس را خلوت کنید. آنگاه قسم نامه ای را بیرون آوردند که در آن قسم به آزادی بندگان و طلاق زنان و مال زیادی به عنوان کفاره قید شده بود و گفتند: ما آمده ایم که یک حقیقت و واقعیت را اقرار کنیم. ما می دانیم فرمانروایی متعلق به شما است و حق مال شما است و آنچه که اقرار می کنیم، از صمیم قلب است. در صورتی دروغ بگوییم، همه بندگان مان آزاد و زنانمان طلاق داده شوند و سی مرتبه پیاده به حج بروم اگر مأمون را نکشیم و خلافت را به تو نسپاریم تا حق به صاحبش برسد. امام علیه السّلام به حرف آمد و گوش نداد و آن دو را فحش داد و لعنت کرد و فرمود: شما کفران نعمت کردید! اگر من تن به گفته شما بدهم، نه شما سالم می مانید نه من.

فضل که گفتار حضرت رضا علیه السّلام را شنید، فهمید که اشتباه کرده. لذا به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردند: ما می خواستیم شما را آزمایش کنیم. امام فرمود: دروغ می گویید! آنچه می گفتید از ته دل بود، ولی مرا با خود موافق نیافتید.

آن دو پیش مأمون رفتند و به او گفتند: یا امیرالمؤمنین! ما خدمت حضرت رضا علیه السّلام رفتیم و او را آزمایش کردیم. خواستیم ببینیم در واقع نسبت به شما چگونه است. ما چنین گفتیم و ایشان چنان. وقتی آن دو از پیش مأمون خارج شدند، حضرت رضا علیه السّلام وارد شد و مجلس را خلوت کردند. ایشان جریان را به مأمون گوشزد فرمود و او را امر کرد که جان خویش را از این دو حفظ کند. مأمون وقتی این جریان را از حضرت رضا علیه السّلام شنید، فهمید که آن جناب راست می گوید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 167 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ قَالَ: بَعَثَ الْمَأْمُونُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام جَارِیَةً فَلَمَّا أُدْخِلَتْ إِلَیْهِ اشْمَأَزَّتْ مِنَ الشَّیْبِ فَلَمَّا رَأَی کَرَاهَتَهَا رَدَّهَا إِلَی الْمَأْمُونِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ بِهَذِهِ الْأَبْیَاتِ:

نَعَی نَفْسِی إِلَی نَفْسِی الْمَشِیبُ***وَ عِنْدَ الشَّیْبِ یَتَّعِظُ اللَّبِیبُ

فَقَدْ وَلَّی الشَّبَابُ إِلَی مَدَاهُ***فَلَسْتُ أَرَی مَوَاضِعَهُ تَئُوبُ

سَأَبْکِیهِ وَ أَنْدُبُهُ طَوِیلًا***وَ أَدْعُوهُ إِلَیَّ عَسَی یُجِیبُ

وَ هَیْهَاتَ الَّذِی قَدْ فَاتَ مِنْهُ***تُمَنِّینِی بِهِ النَّفْسُ الْکَذُوبُ

وَدَاعُ الْغَانِیَاتِ بَیَاضُ رَأْسِی***وَ مَنْ مُدَّ الْبَقَاءُ لَهُ یَشِیبُ

أَرَی الْبِیضَ الْحِسَانَ یَحُدْنَ عَنِّی***وَ فِی هِجْرَانِهِنَّ لَنَا نَصِیبٌ

فَإِنْ یَکُنِ الشَّبَابُ مَضَی حَبِیباً***فَإِنَّ الشَّیْبَ أَیْضاً لِی حَبِیبٌ

سَأَصْحَبُهُ بِتَقْوَی اللَّهِ حَتَّی***یُفَرِّقَ بَیْنَنَا الْأَجَلُ الْقَرِیبُ

(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن محمّد حسنی می گوید: مأمون کنیزی برای حضرت رضا علیه السّلام فرستاد. کنیز که وارد شد، از دیدن آن جناب که پیری از چهره اش آشکار بود خوشش نیامد. امام علیه السّلام که متوجه نگرانی کنیز شده بود، او را پیش مأمون برگرداند و این شعرها را برایش نوشت: پیری و سپیدی مویم به من خبر مرگم را می دهد، و شخص زیرک و هشیار هنگام پیری نصیحت پذیر است

آری، ایام جوانی سپری شد و مدّتش به آخر رسید، و دیگر بازگشتنی از آن به جای خود، نخواهم دید

در فراق و دوری اش می گریم و ناله سر می دهم، و همواره او را می خوانم، باشد که بپذیرد و بازگردد

و هیهات که آنچه را که از دست داده ام، این نفس دروغ زن مرا به آرزوی بازگشت آن وا می دارد

زنان زیبا و خوش اندام از موی سفید من می هراسند، و هر کس که بودنش طول کشید، پیر خواهد گشت

نکورویان سیمین تن را می نگرم که از من گریزانند، و مفارقت و جدایی آنان ما را اکنون نصیب است

پس اگر جوانی - که اکنون گذشته است - محبوب ما بود، اینک پیری هم همچنان برای من محبوب است

من با همین پیری و سالخوردگی رفاقت کرده و دوست می شوم، با پروای از خداوند،

تا اینکه اجل که چندانی هم از آمدنش نمانده است، فرا رسد و میان من و او جدایی اندازد - . عیون اخبارالرضا 2 : 178 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری الغانیة الجاریة التی غنیت بزوجها و قد تکون التی غنیت بحسنها و جمالها.

**[ترجمه]جوهری می گوید: «غانیه» کنیز آوازه خوان برای همسرش را گویند و گاهی به کنیزی گفته می شود که آواز حسن و جمالش را می خواند.

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا خَلَا جَمَعَ حَشَمَهُ کُلَّهُمْ عِنْدَهُ الصَّغِیرَ وَ الْکَبِیرَ فَیُحَدِّثُهُمْ وَ یَأْنَسُ بِهِمْ وَ یُؤْنِسُهُمْ وَ کَانَ علیه السلام إِذَا جَلَسَ عَلَی الْمَائِدَةِ لَا یَدَعُ صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً حَتَّی السَّائِسَ وَ الْحَجَّامَ إِلَّا أَقْعَدَهُ مَعَهُ عَلَی مَائِدَتِهِ

ص: 164


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 167.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 178.

قَالَ یَاسِرٌ فَبَیْنَا نَحْنُ عِنْدَهُ یَوْماً إِذْ سَمِعْنَا وَقْعَ الْقُفْلِ الَّذِی کَانَ عَلَی بَابِ الْمَأْمُونِ إِلَی دَارِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ لَنَا الرِّضَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قُومُوا تَفَرَّقُوا فَقُمْنَا عَنْهُ فَجَاءَ الْمَأْمُونُ وَ مَعَهُ کِتَابٌ طَوِیلٌ فَأَرَادَ الرِّضَا علیه السلام أَنْ یَقُومَ فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ الْمَأْمُونُ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَقُومَ إِلَیْهِ.

ثُمَّ جَاءَ حَتَّی انْکَبَّ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَبَّلَ وَجْهَهُ وَ قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ عَلَی وِسَادَةٍ فَقَرَأَ ذَلِکَ الْکِتَابَ عَلَیْهِ فَإِذَا هُوَ فَتْحٌ لِبَعْضِ قُرَی کَابُلَ فِیهِ إِنَّا فَتَحْنَا قَرْیَةَ کَذَا وَ کَذَا فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام وَ سَرَّکَ فَتْحُ قَرْیَةٍ مِنْ قُرَی الشِّرْکِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أَ وَ لَیْسَ فِی ذَلِکَ سُرُورٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اتَّقِ اللَّهَ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَا وَلَّاکَ اللَّهُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ خَصَّکَ بِهِ فَإِنَّکَ قَدْ ضَیَّعْتَ أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ وَ فَوَّضْتَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِکَ یَحْکُمُ فِیهِمْ بِغَیْرِ حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَعَدْتَ فِی هَذِهِ الْبِلَادِ وَ تَرَکْتَ بَیْتَ الْهِجْرَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْیِ وَ إِنَّ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ یُظْلَمُونَ دُونَکَ وَ لا یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً وَ یَأْتِی عَلَی الْمَظْلُومِ دَهْرٌ یُتْعِبُ فِیهِ نَفْسَهُ وَ یَعْجِزُ عَنْ نَفَقَتِهِ فَلَا یَجِدُ مَنْ یَشْکُو إِلَیْهِ حَالَهُ وَ لَا یَصِلُ إِلَیْکَ فَاتَّقِ اللَّهَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ وَ ارْجِعْ إِلَی بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أَ مَا عَلِمْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ وَالِیَ الْمُسْلِمِینَ مِثْلُ الْعَمُودِ فِی وَسَطِ الْفُسْطَاطِ مَنْ أَرَادَهُ أَخَذَهُ قَالَ الْمَأْمُونُ یَا سَیِّدِی فَمَا تَرَی قَالَ أَرَی أَنْ تَخْرُجَ مِنْ هَذِهِ الْبِلَادِ وَ تَتَحَوَّلَ إِلَی مَوْضِعِ آبَائِکَ وَ أَجْدَادِکَ وَ تَنْظُرَ فِی أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ وَ لَا تَکِلَهُمْ إِلَی غَیْرِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَائِلُکَ عَمَّا وَلَّاکَ فَقَامَ الْمَأْمُونُ فَقَالَ نِعْمَ مَا قُلْتَ یَا سَیِّدِی هَذَا هُوَ الرَّأْیُ وَ خَرَجَ وَ أَمَرَ أَنْ تُقَدَّمَ النَّوَائِبُ وَ بَلَغَ ذَلِکَ ذَا الرِّئَاسَتَیْنِ فَغَمَّهُ غَمّاً شَدِیداً وَ قَدْ کَانَ غَلَبَ عَلَی الْأَمْرِ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْمَأْمُونِ عِنْدَهُ رَأْیٌ فَلَمْ یَجْسُرْ أَنْ یُکَاشِفَهُ ثُمَّ قَوِیَ الرِّضَا علیه السلام جِدّاً فَجَاءَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ إِلَی الْمَأْمُونِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الرَّأْیُ الَّذِی أَمَرْتَ بِهِ فَقَالَ أَمَرَنِی سَیِّدِی أَبُو الْحَسَنِ بِذَلِکَ وَ هُوَ الصَّوَابُ

ص: 165

فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا بِصَوَابٍ قَتَلْتَ بِالْأَمْسِ أَخَاکَ وَ أَزَلْتَ الْخِلَافَةَ عَنْهُ وَ بَنُو أَبِیکَ مُعَادُونَ لَکَ وَ جَمِیعُ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ الْعَرَبِ ثُمَّ أَحْدَثْتَ هَذَا الْحَدَثَ الثَّانِیَ أَنَّکَ جَعَلْتَ وِلَایَةَ الْعَهْدِ لِأَبِی الْحَسَنِ وَ أَخْرَجْتَهَا مِنْ بَنِی أَبِیکَ وَ الْعَامَّةُ وَ الْعُلَمَاءُ وَ الْفُقَهَاءُ وَ آلُ عَبَّاسٍ لَا یَرْضَوْنَ بِذَلِکَ وَ قُلُوبُهُمْ مُتَنَافِرَةٌ عَنْکَ وَ الرَّأْیُ أَنْ تُقِیمَ بِخُرَاسَانَ حَتَّی تَسْکُنَ قُلُوبُ النَّاسِ عَلَی هَذَا وَ یَتَنَاسَوْا مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ مُحَمَّدٍ أَخِیکَ وَ هَاهُنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَشَایِخُ قَدْ خَدَمُوا الرَّشِیدَ وَ عَرَفُوا الْأَمْرَ فَاسْتَشِرْهُمْ فِی ذَلِکَ فَإِنْ أَشَارُوا بِهِ فَأَمْضِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ مِثْلُ مَنْ قَالَ مِثْلُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عِمْرَانَ وَ ابْنِ مُونِسَ وَ الْجَلُودِیِّ وَ هَؤُلَاءِ هُمُ الَّذِینَ نَقَمُوا بَیْعَةَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ لَمْ یَرْضَوْا بِهِ فَحَبَسَهُمُ الْمَأْمُونُ بِهَذَا السَّبَبِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ نَعَمْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَی الْمَأْمُونِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا صَنَعْتَ فَحَکَی لَهُ مَا قَالَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ وَ دَعَا الْمَأْمُونُ بِهَؤُلَاءِ النَّفَرِ فَأَخْرَجَهُمْ مِنَ الْحَبْسِ فَأَوَّلُ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی عِمْرَانَ فَنَظَرَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام بِجَنْبِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ أُعِیذُکَ بِاللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ تُخْرِجَ هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَکُمْ وَ خَصَّکُمْ بِهِ وَ تَجْعَلَهُ فِی أَیْدِی أَعْدَائِکُمْ وَ مَنْ کَانَ آبَاؤُکَ یَقْتُلُونَهُمْ وَ یُشَرِّدُونَهُمْ فِی الْبِلَادِ قَالَ الْمَأْمُونُ لَهُ یَا ابْنَ الزَّانِیَةِ وَ أَنْتَ بَعْدُ عَلَی هَذَا قَدِّمْهُ یَا حَرَسِیُّ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ أُدْخِلَ ابْنُ مُونِسَ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام بِجَنْبِ الْمَأْمُونِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا الَّذِی بِجَنْبِکَ وَ اللَّهِ صَنَمٌ یُعْبَدُ دُونَ اللَّهِ قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ الزَّانِیَةِ وَ أَنْتَ بَعْدُ عَلَی هَذَا یَا حَرَسِیُّ قَدِّمْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ فَضَرَبَ عُنُقَهُ ثُمَّ أُدْخِلَ الْجَلُودِیُّ وَ کَانَ الْجَلُودِیُّ فِی خِلَافَةِ الرَّشِیدِ لَمَّا خَرَجَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ بِالْمَدِینَةِ بَعَثَهُ الرَّشِیدُ وَ أَمَرَهُ إِنْ ظَفِرَ بِهِ أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ أَنْ یُغِیرَ عَلَی دُورِ آلِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَنْ یَسْلُبَ نِسَاءَهُمْ وَ لَا یَدَعَ عَلَی وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ إِلَّا ثَوْباً وَاحِداً فَفَعَلَ الْجَلُودِیُّ ذَلِکَ وَ قَدْ کَانَ مَضَی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَصَارَ الْجَلُودِیُّ إِلَی بَابِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَانْهَجَمَ عَلَی دَارِهِ مَعَ خَیْلِهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام جَعَلَ النِّسَاءَ کُلَّهُنَ

ص: 166

فِی بَیْتٍ وَ وَقَفَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ فَقَالَ الْجَلُودِیُّ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَدْخُلَ الْبَیْتَ فَأَسْلُبَهُنَّ کَمَا أَمَرَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَنَا أَسْلُبُهُنَّ لَکَ وَ أَحْلِفُ أَنِّی لَا أَدَعُ عَلَیْهِنَّ شَیْئاً إِلَّا أَخَذْتُهُ فَلَمْ یَزَلْ یَطْلُبُ إِلَیْهِ وَ یَحْلِفُ لَهُ حَتَّی سَکَنَ فَدَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَلَمْ یَدَعْ عَلَیْهِنَّ شَیْئاً حَتَّی أَقْرَاطَهُنَّ وَ خَلَاخِیلَهُنَّ وَ إِزَارَهُنَّ إِلَّا أَخَذَهُ مِنْهُنَّ وَ جَمِیعَ مَا کَانَ فِی الدَّارِ مِنْ قَلِیلٍ وَ کَثِیرٍ فَلَمَّا کَانَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ أُدْخِلَ الْجَلُودِیُّ عَلَی الْمَأْمُونِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَبْ لِی هَذَا الشَّیْخَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا سَیِّدِی هَذَا الَّذِی فَعَلَ بِبَنَاتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ مِنْ سَلْبِهِنَّ فَنَظَرَ الْجَلُودِیُّ إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ یُکَلِّمُ الْمَأْمُونَ وَ یَسْأَلُهُ عَنْ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُ وَ یَهَبَهُ لَهُ فَظَنَّ أَنَّهُ یُعِینُ عَلَیْهِ لِمَا کَانَ الْجَلُودِیُّ فَعَلَهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَسْأَلُکَ بِاللَّهِ وَ بِخِدْمَتِی لِلرَّشِیدِ أَنْ لَا تَقْبَلَ قَوْلَ هَذَا فِیَّ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدِ اسْتَعْفَی وَ نَحْنُ نُبِرُّ قَسَمَهُ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَقْبَلُ فِیکَ قَوْلَهُ أَلْحِقُوهُ بِصَاحِبَیْهِ فَقُدِّمَ وَ ضُرِبَ عُنُقُهُ وَ رَجَعَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ إِلَی أَبِیهِ سَهْلٍ وَ قَدْ کَانَ الْمَأْمُونُ أَمَرَ أَنْ تُقَدَّمَ النَّوَائِبُ فَرَدَّهَا ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ فَلَمَّا قَتَلَ الْمَأْمُونُ هَؤُلَاءِ عَلِمَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ أَنَّهُ قَدْ عَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا صَنَعْتَ بِتَقْدِیمِ النَّوَائِبِ قَالَ الْمَأْمُونُ یَا سَیِّدِی مُرْهُمْ أَنْتَ بِذَلِکَ فَخَرَجَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ صَاحَ بِالنَّاسِ قَدِّمُوا النَّوَائِبَ قَالَ فَکَأَنَّمَا وَقَعَتْ فِیهِمُ النِّیرَانُ وَ أَقْبَلَتِ النَّوَائِبُ یَتَقَدَّمُ وَ یَخْرُجُ وَ قَعَدَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ مَنْزِلَهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ قَعَدْتَ فِی بَیْتِکَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ ذَنْبِی عَظِیمٌ عِنْدَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ عِنْدَ الْعَامَّةِ وَ النَّاسُ یَلُومُونَنِی بِقَتْلِ أَخِیکَ الْمَخْلُوعِ وَ بَیْعَةِ الرِّضَا علیه السلام وَ لَا آمَنُ السُّعَاةَ وَ الْحُسَّادَ وَ أَهْلَ الْبَغْیِ أَنْ یَسْعَوْا بِی فَدَعْنِی أَخْلُفْکَ بِخُرَاسَانَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ لَا نَسْتَغْنِی عَنْکَ فَأَمَّا مَا قُلْتَ إِنَّهُ یُسْعَی بِکَ وَ یُبْغَی لَکَ الْغَوَائِلُ فَلَیْسَ أَنْتَ عِنْدَنَا إِلَّا الثِّقَةَ الْمَأْمُونَ النَّاصِحَ

ص: 167

الْمُشْفِقَ فَاکْتُبْ لِنَفْسِکَ مَا تَثِقُ بِهِ مِنَ الضَّمَانِ وَ الْأَمَانِ وَ أَکِّدْ لِنَفْسِکَ مَا تَکُونُ بِهِ مُطْمَئِنّاً فَذَهَبَ وَ کَتَبَ لِنَفْسِهِ کِتَاباً وَ جَمَعَ عَلَیْهِ الْعُلَمَاءَ وَ أَتَی بِهِ الْمَأْمُونَ فَقَرَأَهُ وَ أَعْطَاهُ الْمَأْمُونُ کُلَّ مَا أَحَبَّ وَ کَتَبَ لَهُ بِخَطِّهِ کِتَابَ الْحَبْوَةِ إِنِّی قَدْ حَبَوْتُکَ بِکَذَا وَ کَذَا مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الضِّیَاعِ وَ السُّلْطَانِ وَ بَسَطَ لَهُ مِنَ الدُّنْیَا أَمَلَهُ فَقَالَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ خَطُّ أَبِی الْحَسَنِ فِی هَذَا الْأَمَانِ یُعْطِینَا مَا أَعْطَیْتَ فَإِنَّهُ وَلِیُّ عَهْدِکَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام قَدْ شَرَطَ عَلَیْنَا أَنْ لَا یَعْمَلَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ لَا یُحْدِثَ حَدَثاً فَلَا نَسْأَلُهُ مَا یَکْرَهُهُ فَاسْأَلْهُ أَنْتَ فَإِنَّهُ لَا یَأْبَی عَلَیْکَ فِی هَذَا فَجَاءَ وَ اسْتَأْذَنَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ یَاسِرٌ فَقَالَ لَنَا الرِّضَا علیه السلام قُومُوا فَتَنَحَّوْا فَتَنَحَّیْنَا فَدَخَلَ فَوَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ سَاعَةً فَرَفَعَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مَا حَاجَتُکَ یَا فَضْلُ قَالَ یَا سَیِّدِی هَذَا مَا کَتَبَهُ لِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ أَوْلَی أَنْ تُعْطِیَنَا مِثْلَ مَا أَعْطَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ کُنْتَ وَلِیَّ عَهْدِ الْمُسْلِمِینَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام اقْرَأْهُ وَ کَانَ کِتَاباً فِی أَکْبَرِ جِلْدٍ فَلَمْ یَزَلْ قَائِماً حَتَّی قَرَأَهُ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَا فَضْلُ لَکَ عَلَیْنَا هَذَا مَا اتَّقَیْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَاسِرٌ فَنَقَضَ عَلَیْهِ أَمْرَهُ فِی کَلِمَةٍ وَاحِدَةٍ فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ وَ خَرَجَ الْمَأْمُونُ وَ خَرَجْنَا مَعَ الرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ بِأَیَّامٍ وَ نَحْنُ فِی بَعْضِ الْمَنَازِلِ وَرَدَ عَلَی ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ کِتَابٌ مِنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ أَنِّی نَظَرْتُ فِی تَحْوِیلِ هَذِهِ السَّنَةِ فِی حِسَابِ النُّجُومِ وَ وَجَدْتُ فِیهِ أَنَّکَ تَذُوقُ فِی شَهْرِ کَذَا یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ حَرَّ الْحَدِیدِ وَ حَرَّ النَّارِ وَ أَرَی أَنْ تَدْخُلَ أَنْتَ وَ الرِّضَا وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْحَمَّامَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَتَحْتَجِمَ فِیهِ وَ تَصُبَّ الدَّمَ عَلَی بَدَنِکَ لِیَزُولَ نَحْسُهُ عَنْکَ فَبَعَثَ الْفَضْلُ إِلَی الْمَأْمُونِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ بِذَلِکَ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَدْخُلَ الْحَمَّامَ مَعَهُ وَ یَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام أَیْضاً ذَلِکَ فَکَتَبَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام رُقْعَةً فِی ذَلِکَ وَ سَأَلَهُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لَسْتُ بِدَاخِلٍ

ص: 168

غَداً الْحَمَّامَ وَ لَا أَرَی لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ تَدْخُلَ الْحَمَّامَ غَداً وَ لَا أَرَی لِلْفَضْلِ أَنْ یَدْخُلَ الْحَمَّامَ غَداً فَأَعَادَ إِلَیْهِ الرُّقْعَةَ مَرَّتَیْنِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لَسْتُ بِدَاخِلٍ غَداً الْحَمَّامَ فَإِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی النَّوْمِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ یَقُولُ لِی یَا عَلِیُّ لَا تَدْخُلِ الْحَمَّامَ غَداً فَلَا أَرَی لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا لِلْفَضْلِ أَنْ تَدْخُلَا الْحَمَّامَ غَداً فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ صَدَقْتَ یَا سَیِّدِی وَ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ لَسْتُ بِدَاخِلٍ غَداً الْحَمَّامَ وَ الْفَضْلُ فَهُوَ أَعْلَمُ وَ مَا یَفْعَلُهُ قَالَ یَاسِرٌ فَلَمَّا أَمْسَیْنَا وَ غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ لَنَا الرِّضَا علیه السلام قُولُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا یَنْزِلُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَأَقْبَلْنَا نَقُولُ کَذَلِکَ فَلَمَّا صَلَّی الرِّضَا علیه السلام الصُّبْحَ قَالَ لَنَا قُولُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا یَنْزِلُ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَمَا زِلْنَا نَقُولُ ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ قَرِیباً مِنْ طُلُوعِ الشَّمْسِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام اصْعَدِ السَّطْحَ فَاسْتَمِعْ هَلْ تَسْمَعُ شَیْئاً فَلَمَّا صَعِدْتُ سَمِعْتُ الضَّجَّةَ وَ النَّحِیبَ وَ کَثُرَ ذَلِکَ فَإِذَا بِالْمَأْمُونِ قَدْ دَخَلَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی کَانَ إِلَی دَارِهِ مِنْ دَارِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ یَا سَیِّدِی یَا أَبَا الْحَسَنِ آجَرَکَ اللَّهُ فِی الْفَضْلِ وَ کَانَ دَخَلَ الْحَمَّامَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ قَوْمٌ بِالسُّیُوفِ فَقَتَلُوهُ وَ أُخِذَ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی الْحَمَّامِ وَ کَانُوا ثَلَاثَةَ نَفَرٍ أَحَدُهُمْ ابْنُ خَالَةِ الْفَضْلِ ذُو الْقَلَمَیْنِ-(1)

قَالَ وَ اجْتَمَعَ الْقُوَّادُ وَ الْجُنْدُ وَ مَنْ کَانَ مِنْ رِجَالِ ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ عَلَی بَابِ الْمَأْمُونِ فَقَالُوا اغْتَالَهُ وَ قَتَلَهُ فَلَنَطْلُبَنَّ بِدَمِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا سَیِّدِی تَرَی أَنْ تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ وَ تُفَرِّقَهُمْ قَالَ یَاسِرٌ فَرَکِبَ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لِیَ ارْکَبْ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنَ الْبَابِ نَظَرَ الرِّضَا علیه السلام إِلَیْهِمْ وَ قَدِ اجْتَمَعُوا وَ جَاءُوا بِالنِّیرَانِ لِیُحْرِقُوا الْبَابَ فَصَاحَ بِهِمْ وَ أَوْمَأَ إِلَیْهِمْ بِیَدِهِ تَفَرَّقُوا فَتَفَرَّقُوا قَالَ یَاسِرٌ فَأَقْبَلَ النَّاسُ وَ اللَّهِ یَقَعُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ مَا أَشَارَ إِلَی أَحَدٍ إِلَّا رَکَضَ وَ مَرَّ وَ لَمْ یَقِفْ لَهُ أَحَدٌ(2).

ص: 169


1- 1. ذی العلمین خ ل.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 159- 164.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یاسر خادم می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام منزل را خلوت می دید، تمام غلامان و اطرافیان خود را از کوچک و بزرگ جمع می نمود و برای آنها حدیث می کرد و با ایشان انس می گرفت. آنها نیز به آن جناب مأنوس می شدند. وقتی سر سفره می نشست، تمام آنها را از صغیر و کبیر جمع می کرد و با خود می نشاند، حتی مهتر اسبان و خون گیر را.

یاسر گفت: یک روز ما در خدمت آن جناب بودیم که صدای قفل دربی که میان خانه ایشان و مأمون بود آمد. به ما فرمود: حرکت کنید! متفرق شوید! ما از جای حرکت کردیم. مأمون وارد شد و در دست نامه ای دراز داشت. حضرت رضا علیه السّلام به احترامش خواست حرکت کند، ولی مأمون او را قسم به حق پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم داد که برنخیزد.

مأمون جلو آمد و حضرت رضا را در آغوش گرفت، صورتش را بوسید و مقابل آن جناب روی تشک نشست. نامه را که فتحنامه یکی از قریه های کابل بود، برای ایشان قرائت کرد که نوشته بود: ما فلان قریه را فتح کردیم. وقتی تمام شد، حضرت به مأمون فرمود: خوشحال شدی از اینکه یکی از قریه های مشرکین فتح شد؟ مأمون گفت: مگر این کار خوشحالی ندارد؟ فرمود: یا امیرالمؤمنین! از خدا بترس در مورد امت محمّد که زمامدار آنها شده ای و این امتیاز به تو داده شد، زیرا تو کار آنها را خراب کرده ای و به دیگری واگذار نموده ای که میان آنها بر خلاف حکم خدا رفتار می کنند. تو خود در این سرزمین نشسته ای و مرکز هجرت و محل وحی را واگذاشته ای. مهاجرین و انصار مورد ستم قرار می گیرند و هیچ ملاحظه ای درباره مؤمنین ندارند. سال ها بر یک بیچاره مظلوم می گذرد که با رنج و مشقت خوراک خود را می تواند به دست آورد و کسی را نمی بیند که از حال خود به او شکایت کند و دستش به تو نیز نمی رسد.

ای امیر مؤمنان! از خدا بترس درباره امور مسلمانان! برگرد به مرکز نبوت و مسکن مهاجر و انصار! مگر نمی دانی که فرمانروای مسلمانان همچون عمود خیمه است که در وسط قرار دارد و هر کس که خواست، می تواند دستش را به او بگیرد!

مأمون عرض کرد: آقای من! شما چه صلاح می دانید؟ فرمود: من صلاح می دانم که از این سرزمین خارج شوی و به زادگاه آباء و اجداد خود منتقل گردی و به کار مسلمانان برسی و ایشان را به دیگری وانگذاری، زیرا خداوند از تو در خصوص آنچه به تو حکومتش را داده می پرسد! مأمون از جای حرکت کرد و گفت: خوب فرمایشی فرمودی! آنگاه خارج شد و دستور داد وسایل حرکت را آماده کنند. این خبر که به ذوالریاستین رسید، خیلی غمگین شد. او آن روزها سوار بر کار بود، به طوری که مأمون نمی توانست از او سرپیچی کند و نمی توانست آشکارا بگوید، ولی بعد حضرت رضا علیه السّلام خیلی نیرومند شد. بالاخره ذوالریاستین پیش مأمون آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! این چه کاری است که کرده ای؟ گفت: سید و سرورم ابوالحسن چنین دستوری را داده و حرف درستی است.

گفت: این حرف صحیح نیست. دیروز برادرت را کشتی و خلافت او را گرفتی. برادرانت و تمام عراقیان و خانواده ات و همه عرب با تو کینه دار شدند. باز این کار دوم را انجام دادی و ولایت عهدی را به حضرت رضا علیه السّلام سپردی و خلافت را از آل عباس خارج کردی، با اینکه عموم مردم و علما و فقها و آل عباس این کار تو را نپسندیدند و از تو متنفر هستند. صلاح این است که تو در خراسان بمانی تا این ناراحتی ها برطرف شود و جریان محمّد امین را فراموش کنند. پیرمردهایی که به پدرت هارون الرشید خدمت کرده اند، در اینجا حضور دارند و وارد هستند. با آنها مشورت کن و اگر صلاح دانستند انجام ده.

مأمون گفت: مثل که؟ فضل گفت: از قبیل علی بن ابی عمران و ابن مونس و جلودی. اینها همان کسانی بودند که با ولایت عهدی حضرت رضا علیه السّلام مخالفت کردند و راضی نشدند، مأمون به همین علت ایشان را زندانی کرده بود. گفت: بسیار خوب، فردا حضرت رضا علیه السّلام پیش مأمون آمد و فرمود: چه کردی؟ وی جریان ذوالریاستین را نقل کرد. مأمون آن چند نفر را خواست و از زندان احضار کرد. اولین کسی که وارد شد، علی بن ابی عمران بود که دید حضرت رضا علیه السّلام کنار مأمون نشسته. او گفت:

تو را به خدا می سپارم یا امیرالمؤمنین! از اینکه خلافت را از خاندان خود خارج کنی و در اختیار کسانی قرار دهی که آباء و اجدادت آنها را می کشتند و به اطراف جهان متواری می کردند. مأمون گفت: زنا زاده! تو باز هم همان عقیده سابق را داری. جلاد گردن او را بزن! پس او را گردن زدند .

ابن مونس را وارد کردند. همین که چشمش به حضرت رضا علیه السّلام در کنار مأمون افتاد، گفت: یا امیرالمؤمنین! به خدا قسم این کسی که پهلوی تو نشسته، مثل بت پرستیده می شود (یعنی مردم به او علاقه شدیدی دارند). مأمون گفت: زنازاده! همان افکار سابق خود را داری! جلاد! گردن او را بزن! پس گردنش را زدند. بعد جلودی را وارد کردند.

جلودی در زمان خلافت هارون الرشید که محمّد بن جعفر بن محمّد در مدینه قیام کرده بود، مأمور شد با سپاهی به مدینه رود و اگر بر محمّد دست یافت، او را بکشد و خانه های اولاد علی را غارت کند و هر چه زنان آنها از لباس و زینت آلات دارند، به غنیمت بگیرد و فقط یک جامه بر تن ایشان باقی بگذارد. جلودی این کارها را کرد. آن وقت موسی بن جعفر علیهما السّلام از دنیا رفته بود. جلودی به درب خانه حضرت رضا علیه السّلام رفت و با سپاهش به خانه ایشان حمله کرد. حضرت رضا علیه السّلام این وضع را که مشاهده کرد، تمام زنان را داخل یک اطاق کرد و خودش جلو درب اطاق ایستاد. جلودی گفت: من باید وارد اطاق شوم و هر چه این زنان دارند بگیرم! دستور امیرالمؤمنین است! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: من هر چه دارند از آنها برای تو می گیرم و سوگند خورد که هر چه داشته باشند، خواهم گرفت. پیوسته آن جناب از جلودی تقاضا می کرد و قسم می خورد تا بالاخره او راضی شد. حضرت رضا علیه السّلام وارد اطاق گردید و هر چه زنان داشتند، از گوشواره و خلخال (زینتی است که به پا می بندند) و جامه از آنها گرفت و هر چه در خانه وجود داشت، از کم و زیاد برداشت و به او داد.

امروز که جلودی را وارد کردند، حضرت رضا علیه السّلام به مأمون گفت: یا امیرالمؤمنین! این پیرمرد را به من ببخش. مأمون گفت: آقا! می شناسید این مرد را؟ همان کسی است که نسبت به دختران پیامبر آن ستم را روا داشت و آنها را غارت کرد! جلودی که می دید حضرت رضا علیه السّلام با مأمون صحبت می کند، خیال کرد به واسطه کارهایی که در مدینه انجام داده بود، از او بدگویی می کند. لذا رو به مأمون کرد و گفت: ای امیر مؤمنان! تو را به خدا و به خدمتی که برای هارون الرشید انجام داده ام، مبادا سخن این شخص را درباره من بپذیری. مأمون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: خودش نمی خواهد، ما هم قسم او را می پذیریم. بعد رو به جلودی کرد و گفت: نه، به خدا سخن او را درباره تو نمی پذیرم! او را نیز به دو رفیقش ملحق کنید! جلاد پیش آمد و گردن او را نیز زد.

ذوالریاستین پیش پدر خود سهل آمد. مأمون دستور داده بود که مقدمه سفر آماده شود و پیش قراولان خارج گردند. اما ذوالریاستین آنها را برگرداند. وقتی مأمون این سه نفر را کشت، فهمید که دیگر تصمیم قطعی گرفته است. حضرت رضا علیه السّلام از او پرسید: چه شد سپاه جلودار؟ مأمون گفت: آقا! شما بروید امر کنید حرکت کنند. حضرت رضا علیه السّلام خارج شد و فریاد زد که پیش قراولان و جلودارها بروند. مثل اینکه آتش در میان افروختند. پس مقدمه سپاه به جنبش در آمد و از شهر خارج شدند.

ذوالریاستین در خانه نشست. مأمون از پی او فرستاد. وقتی آمد گفت: چرا خانه نشین شده ای؟ گفت: من هم پیش فامیل و خانواده تو گناه بزرگی انجام داده ام و هم در نظر مردم. مرا برای کشته شدن برادرت و بیعت حضرت رضا علیه السّلام سرزنش می کنند و اطمینان ندارم که سخن چینان و حسودان از من بدگویی نکنند. اجازه بده من در خراسان نماینده تو باشم. مأمون گفت: ما به تو احتیاج داریم و اما اینکه مدعی هستی ممکن است از تو سخن چینی کنند، ما به تو اطمینان داریم و مورد اعتماد مایی. برای خود هر چه مایلی از ضمانت و امان نامه بنویس و هر چه مایلی آن را محکم کن تا اطمینان حاصل کنی.

ذوالریاستین نامه بلندبالایی نوشت و علما و دانشمندان را گواه گرفت و پیش مأمون آورد. مأمون هر چه او خواسته بود قبول کرد و با خط خود نامه ای که شامل عطا و بخشش های او بود، به ذو الریاستین نوشت: من فلان مبلغ و فلان باغ و بوستان را به تو بخشیدم و به تو این اختیارات را دادم، و هر چه دلش می خواست به او داد. ذوالریاستین گفت: ای امیر مؤمنان! باید حضرت رضا علیه السّلام نیز خطش در این نامه باشد وآنچه شما بخشیده اید، ایشان نیز امضا کنند. چون ولیعهد شما هستند. مأمون گفت: تو می دانی که حضرت رضا علیه السّلام با ما شرط کرده که دخالت در چنین کارهایی نکند. من از او تقاضا نمی کنم. ممکن است مایل نباشد. خودت از او درخواست کن که هرگز تو را رد نمی کند.

در این مورد ذوالریاستین اجازه ورود به خدمت حضرت رضا علیه السّلام را خواست. یاسر گفت: حضرت رضا علیه السّلام به ما فرمود: حرکت کنید و دور شوید! ما متفرق شدیم و او وارد شد و یک ساعت در مقابل امام ایستاد. آنگاه حضرت رضا علیه السّلام سر بلند کرده فرمود: فضل! چه می خواهی؟ عرض کرد: آقا! این عطا و بخشش امیرالمؤمنین است نسبت به من. شما شایسته ترید به این لطف و عنایت، چون ولیعهد مسلمانان هستید.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: بخوان! نامه در یک پوست بزرگ بود. او همان طور ایستاده تمام نامه را خواند. وقتی خواندن آن را تمام کرد، حضرت رضا علیه السّلام فرمود: فضل! تمام اینها که در نامه قید کرده ای به تو ارزانی می دارم، تا وقتی که از خدا بپرهیزی. یاسر گفت: با یک کلمه تمام آن شرایط را باطل کرد. پس فضل از خدمت ایشان خارج شد. مأمون نیز حرکت کرد و ما هم با حضرت رضا علیه السّلام خارج شدیم.

چند روز گذشت. در یکی از منازل بین راه نامه ای از طرف برادرش حسن بن سهل به ذوالریاستین رسید. در آن نامه نوشته بود که من در تحویل امسال در حساب نجوم دقت کردم. چنین دیدم که تو در فلان ماه روز چهار شنبه مبتلا به حرارت آهن و آتش می شوی. من صلاح می دانم که در آن روز تو و مأمون و حضرت رضا علیه السّلام داخل حمام شوید و تو خون خواهی بگیر تا خون حجامت روی بدنت بریزد و نحسی برطرف شود. فضل برای مأمون یادداشتی فرستاد و جریان را گوشزد کرد و تقاضا نمود که با او به حمام برود و از حضرت رضا علیه السّلام نیز درخواست کند که با آنها بیاید. مأمون نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام فرستاد و این تقاضا را کرد. حضرت در جواب ایشان نوشت: من فردا وارد حمام نمی شوم. صلاح تو و فضل نیست که فردا وارد حمام شوید.

باز دو مرتبه مأمون نامه نوشت. حضرت رضا علیه السّلام در جواب فرمود: من فردا به حمام نمی روم! پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیشب در خواب دیدم، به من فرمود: علی جان! فردا به حمام نرو! برای شما و فضل نیز صلاح نمی دانم که فردا به حمام بروید. در جواب مأمون نوشت: پیغمبراکرم صحیح فرموده است و شما نیز صحیح می فرمایید. من فردا به حمام نمی روم! فضل خودش می داند، هر چه می خواهد انجام دهد.

یاسر گفت: شب که شد و خورشید غروب کرد، حضرت رضا علیه السّلام به ما فرمود: بگویید: پناه به خدا می بریم از شر آنچه امشب بر ما نازل می شود! ما همین کلمات را می گفتیم. حضرت رضا علیه السّلام نماز صبح را که خواند، باز فرمود: بگویید: به خدا پناه می بریم از شری که امروز پدید می آید، و ما پیوسته این سخن را تکرار می کردیم.

نزدیک طلوع آفتاب حضرت رضا به من فرمود: بالای پشت بام برو و گوش بده ببین چیزی می شنوی؟ همین که بالا رفتم، دیدم صدای ضجه و ناله بلند است و پیوسته زیاد می شود. در این موقع دیدم مأمون از دربی که از خانه او به خانه آن جناب بود وارد خانه حضرت رضا علیه السّلام شد و به ایشان می گفت: ای ابوالحسن! فضل از دنیا رفت! خدا به شما اجر بدهد. وارد حمام شده بود که گروهی با شمشیر حمله کرده و او را کشتند. کسانی که مرتکب این کار شده بودند را گرفته اند یکی از آنها پسر خاله خود فضل است به نام ذو القلمین. سپهداران و سپاهیان آنها که طرفدار فضل بودند، درب خانه مأمون اجتماع کردند و فریاد می زدند مأمون او را کشته! ما می خواهیم انتقام خون او را بگیریم!

مأمون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: اگر صلاح بدانید شما خارج شوید و اینها را متفرق کنید. یاسر گفت: حضرت رضا علیه السّلام سوار شد و به من نیز فرمود: سوار شو! همین که از خانه خارج شدیم، حضرت رضا علیه السّلام دید جمع شده اند و آتش افروخته اند تا درب خانه را آتش بزنند. فریاد زد و با دست اشاره کرد که متفرق شوند. همه متفرق شدند. یاسر گفت: مردم چنان با عجله از هم فاصله می گرفتند که روی هم می افتادند و به هر کس اشاره می کرد، می دوید و می رفت و احدی باقی نماند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 159 -

**[ترجمه]

«6»

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: لَمَّا عَزَمَ الْمَأْمُونُ الْخُرُوجَ مِنْ خُرَاسَانَ إِلَی بَغْدَادَ خَرَجَ وَ خَرَجَ مَعَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ وَ خَرَجْنَا مَعَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَوَرَدَ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ کِتَابٌ مِنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ وَ نَحْنُ فِی بَعْضِ الْمَنَازِلِ فِی الطَّرِیقِ أَنِّی نَظَرْتُ فِی تَحْوِیلِ السَّنَةِ وَ ذَکَرَ مِثْلَ مَا أَوْرَدْنَا إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]ارشاد: یاسر خادم می گوید: وقتی مأمون تصمیم گرفت از خراسان به بغداد برود، خارج شد و ذوالریاستین فضل بن سهل نیز با او رفت و ما نیز با حضرت رضا علیه السّلام خارج شدیم. در یکی از منازل بین راه بودیم که فضل بن سهل نامه ای از برادرش حسن بن سهل دریافت کرد. من نگاهی به وضعیت تحویل سال کردم... و مثل آنچه که آوردیم، تا آخر خبر را نقل کرد. - . ارشاد: 294 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام یظلمون علی البناء للمجهول دونک أی قبل أن یصلوا إلیک و الإل بالکسر العهد و القرابة قوله مثل العمود أی فی ظهوره للناس و عدم مانع عن الوصول إلیه و کونه فی وسط الممالک و یمکن أن یکون المراد بالنوائب العساکر المعدة للنوائب أو أسباب السفر المعدة لها أو العساکر الذین ینتابون فی الخدمة أو الطبول المسماة فی عرف العجم بالنوبة السلطانیة.

**[ترجمه]عبارت «یظلمون» مبنی بر مجهول است و «دونک» یعنی قبل از اینکه به تو برسند و «الّ» با کسر همزه، به معنای پیمان و خویشی است. و عبارت «مقل العمود» یعنی در ظاهر شدنش بر مردم و عدم مانعی در رسیدن به آن، و اینکه در وسط ممالک واقع شده است و ممکن است منظور از «نوائب»، لشکرهایی باشد که مهیای مصیبت است یا اسباب سفر که مهیای آن است یا لشکرهایی که برای خدمت جانشین هم می شوند یا طبل هایی که در عرف عجم به نوبه سلطانیه شهرت دارند.

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: جِئْتُ إِلَی بَابِ الدَّارِ الَّتِی حُبِسَ فِیهِ الرِّضَا علیه السلام بِسَرَخْسَ وَ قَدْ قُیِّدَ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ السَّجَّانَ فَقَالَ لَا سَبِیلَ لَکُمْ إِلَیْهِ فَقُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهُ رُبَّمَا صَلَّی فِی یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ إِنَّمَا یَنْفَتِلُ مِنْ صَلَاتِهِ سَاعَةً فِی صَدْرِ النَّهَارِ وَ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ عِنْدَ اصْفِرَارِ الشَّمْسِ فَهُوَ فِی هَذِهِ الْأَوْقَاتِ قَاعِدٌ فِی مُصَلَّاهُ یُنَاجِی رَبَّهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَاطْلُبْ لِی فِی هَذِهِ الْأَوْقَاتِ إِذْناً عَلَیْهِ فَاسْتَأْذَنَ لِی عَلَیْهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ قَاعِدٌ فِی مُصَلَّاهُ مُتَفَکِّرٌ قَالَ أَبُو الصَّلْتِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا شَیْ ءٌ یَحْکِیهِ عَنْکُمُ النَّاسُ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّکُمْ تَدَّعُونَ أَنَّ النَّاسَ لَکُمْ عَبِیدٌ فَقَالَ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ شَاهِدٌ بِأَنِّی لَمْ أَقُلْ ذَلِکَ قَطُّ وَ لَا سَمِعْتُ أَحَداً مِنْ آبَائِی علیهم السلام قَالَهُ قَطُّ وَ أَنْتَ الْعَالِمُ بِمَا لَنَا مِنَ الْمَظَالِمِ عِنْدَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَنَّ هَذِهِ مِنْهَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ یَا عَبْدَ السَّلَامِ إِذَا کَانَ النَّاسُ کُلُّهُمْ عَبِیدَنَا عَلَی مَا حَکَوْهُ عَنَّا فَمِمَّنْ نَبِیعُهُمْ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَدَقْتَ

ص: 170


1- 1. إرشاد المفید ص 294 و 295. و أخرجه فی الکافی ج 1 ص 490 و 491.

ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ السَّلَامِ أَ مُنْکِرٌ أَنْتَ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا مِنَ الْوَلَایَةِ کَمَا یُنْکِرُهُ غَیْرُکَ قُلْتُ مَعَاذَ اللَّهِ بَلْ أَنَا مُقِرٌّ بِوَلَایَتِکُمْ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابا صلت هروی می گوید: آمدم درب خانه ای که حضرت رضا علیه السّلام در سرخس در آن زندانی بود و در آنجا ایشان را در قید کرده بودند! از زندانبان اجازه خواستم. گفت: نمی توانی خدمت ایشان بروی. گفتم: چرا؟ گفت: چون ایشان در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند. فقط یک ساعت اول روز فارغ است و قبل از ظهر و موقع غروب آفتاب که در همین ساعات نیز در محل نماز نشسته و به مناجات مشغول است.

گفتم: در یکی از همین مواقع برای من اجازه بگیر. اجازه گرفت. دیدم در محل نماز نشسته و در اندیشه است. عرض کردم: یا بن رسول اللَّه! این چه چیزی است که مردم از شما حکایت می کنند؟ پرسید: چه چیز؟ گفتم: می گویند شما مدعی هستید که مردم بنده شما هستند. دست به جانب آسمان دراز کرده گفت: «اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَة» - . زمر / 46[1] - ، {ای خدای آفریننده آسمان و زمین که آشکار و پنهان را می دانی!} تو خبر داری که من هرگز چنین چیزی نگفته ام و نه شنیده ام که یکی از اجدادم مدعی شده باشد. خدایا! تو می دانی که این امت چه ستم ها به ما روا داشته اند که این یکی از آنها است.

آنگاه رو به من کرد و فرمود: اگر آن طوری که می گویند مردم تمام برده و بنده ما باشند، آنها را به چه کس بفروشیم؟ عرض کردم: صحیح می فرمایید یا ابن رسول اللَّه! سپس فرمود: مگر تو ولایت ما را که خدا واجب نموده، چنان چه دیگران انکار دارند، منکری؟ عرض کردم: معاذ اللَّه، هرگز! من به ولایت شما اقرار دارم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 183 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُبَادَةَ قَالَ: لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ مَا کَانَ وَ قُتِلَ دَخَلَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَبْکِی وَ قَالَ لَهُ هَذَا وَقْتُ حَاجَتِی إِلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَتَنْظُرُ فِی الْأَمْرِ وَ تُعِینُنِی قَالَ لَهُ عَلَیْکَ التَّدْبِیرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَیْنَا الدُّعَاءُ فَلَمَّا خَرَجَ الْمَأْمُونُ قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام لِمَ أَخَّرْتَ أَعَزَّکَ اللَّهُ مَا قَالَ لَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَبَیْتَهُ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا بَا حَسَنٍ لَسْتُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ فِی شَیْ ءٍ قَالَ فَرَآنِی قَدِ اغْتَمَمْتُ فَقَالَ وَ مَا لَکَ فِی هَذَا لَوْ آلَ الْأَمْرُ إِلَی مَا تَقُولُ وَ أَنْتَ مِنِّی کَمَا أَنْتَ مَا کَانَتْ نَفَقَتُکَ إِلَّا فِی کُمِّکَ وَ کُنْتَ کَوَاحِدٍ مِنَ النَّاسِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن ابی عباده می گوید: وقتی جریان کشته شدن فضل بن سهل پدید آمد، مأمون خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و در حالی که گریه می کرد، گفت: اکنون موقع احتیاج من به شما رسیده که با دقت مرا کمک کنی! فرمود: تو باید با فکر و مصلحت بینی، نقشه خود را اجرا کنی و ما دعا کنیم. وقتی مأمون خارج شد، عرض کردم: آقا چرا قبول نکردید و به تأخیر انداختید؟ فرمود: این کارها به من ربطی ندارد. در این موقع متوجه شد که من افسرده شدم. فرمود: از این کار به تو چه نفعی می رسد؟ اگر آن طور که تو می گویی اوضاع تغییر کند و تو نسبت به من همین طور که هستی باشی؟ خرج زیادی نداری و مثل یکی از بقیه مردم خواهی بود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 164 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام ما کانت نفقتک إلا فی کمک کنایة عن قلتها بحیث یقدر أن یحملها معه فی کمه أو عن کونها حاضرة له یتعب فی تحصیلها و الأول أظهر.

**[ترجمه]عبارت «ما کانت نفقتک الا فی کمّک» کنایه از قلت کنایه آن است، به گونه ای که می تواند آن را با خود در آستینش حمل نماید، یا کنایه از این است که نفقه اش حاضر است و در تحصیل آن رنجی نمی برد و احتمال اول ظاهرتر است.

**[ترجمه]

«9»

کشف، [کشف الغمة]: وَ مِمَّا تَلَقَّتْهُ الْأَسْمَاعُ وَ نَقَلَتْهُ الْأَلْسُنُ فِی بِقَاعِ الْأَصْقَاعِ أَنَّ الْخَلِیفَةَ الْمَأْمُونَ وَجَدَ فِی یَوْمِ عِیدٍ انْحِرَافَ مِزَاجٍ أَحْدَثَ عِنْدَهُ ثِقْلًا عَنِ الْخُرُوجِ إِلَی الصَّلَاةِ بِالنَّاسِ فَقَالَ لِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام یَا أَبَا الْحَسَنِ قُمْ وَ صَلِّ بِالنَّاسِ فَخَرَجَ الرِّضَا علیه السلام وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ قَصِیرٌ أَبْیَضُ وَ عِمَامَةٌ بَیْضَاءُ نَظِیفَةٌ وَ هُمَا مِنْ قُطْنٍ وَ فِی یَدِهِ قَضِیبٌ فَأَقْبَلَ مَاشِیاً یَؤُمُّ الْمُصَلَّی وَ هُوَ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَی أَبَوَیَّ آدَمَ وَ نُوحٍ السَّلَامُ عَلَی أَبَوَیَّ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ السَّلَامُ عَلَی أَبَوَیَّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ السَّلَامُ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ فَلَمَّا رَآهُ النَّاسُ أُهْرِعُوا إِلَیْهِ وَ انْثَالُوا عَلَیْهِ لِتَقْبِیلِ یَدَیْهِ.

فَأَسْرَعَ بَعْضُ الْحَاشِیَةِ إِلَی الْخَلِیفَةِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَدَارَکِ

ص: 171


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 183 و 184.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 164.

النَّاسَ وَ اخْرُجْ صَلِّ بِهِمْ وَ إِلَّا خَرَجَتِ الْخِلَافَةُ مِنْکَ الْآنَ فَحَمَلَهُ عَلَی أَنْ خَرَجَ بِنَفْسِهِ وَ جَاءَ مُسْرِعاً وَ الرِّضَا علیه السلام بَعْدُ مِنْ کَثْرَةِ الزِّحَامِ عَلَیْهِ لَمْ یَخْلُصْ إِلَی الْمُصَلَّی فَتَقَدَّمَ الْمَأْمُونُ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ (1).

وَ قَالَ الْآبِیُّ فِی نَثْرِ الدُّرِّ: عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام سَأَلَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ فِی مَجْلِسِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ الْخَلْقُ مُجْبَرُونَ فَقَالَ اللَّهُ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ یُجْبِرَ ثُمَّ یُعَذِّبَ قَالَ فَمُطْلَقُونَ قَالَ اللَّهُ أَحْکَمُ مِنْ أَنْ یُهْمِلَ عَبْدَهُ وَ یَکِلَهُ إِلَی نَفْسِهِ أُتِیَ الْمَأْمُونُ بِنَصْرَانِیٍّ قَدْ فَجَرَ بِهَاشِمِیَّةٍ فَلَمَّا رَآهُ أَسْلَمَ فَغَاظَهُ ذَلِکَ وَ سَأَلَ الْفُقَهَاءَ فَقَالُوا هَدَرَ الْإِسْلَامُ مَا قَبْلَهُ فَسَأَلَ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ اقْتُلْهُ لِأَنَّهُ أَسْلَمَ حِینَ رَأَی الْبَأْسَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ(2).

قَالَ عَمْرُو بْنُ مَسْعَدَةَ: بَعَثَنِی الْمَأْمُونُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام لِأُعْلِمَهُ بِمَا أَمَرَنِی بِهِ مِنْ کِتَابٍ فِی تَقْرِیظِهِ فَأَعْلَمْتُهُ ذَلِکَ فَأَطْرَقَ مَلِیّاً وَ قَالَ یَا عَمْرُو إِنَّ مَنْ أَخَذَ بِرَسُولِ اللَّهِ لَحَقِیقٌ أَنْ یُعْطِیَ بِهِ (3).

**[ترجمه]کشف الغمة: از چیزهایی که گوش ها شنیده و زبان ها نقل کرده و در جایگاه های نواحی نقل است، آن است که مأمون در روز عید انحراف مزاج و قدری سنگینی پیدا کرد و نتوانست برای نماز با مردم خارج شود. پس به امام رضا علیه السّلام عرض کرد: ای ابا الحسن! شما بروید و با مردم نماز بخوانید! حضرت رضا علیه السّلام در حالی که پیراهنی کوتاه و سفید و عمامه ای سفید و پاکیزه - که هر دو از پنبه بود - پوشیده بود و عصایی در دست داشت، پیاده به راه افتاد و برای امامت مردم جلو رفت و فرمود: سلام بر دو پدرم آدم و نوح! سلام بر دو پدرم ابراهیم و اسماعیل! سلام بر دو پدرم محمد و علی! سلام بر بر بندگان صالح خدا! وقتی مردم او را دیدند، با شتاب به سمت او شتافتند و برای بوسیدن دستش هجوم آوردند.

بعضی از اطرافیان با سرعت به سمت مأمون رفتند و گفتند: ای امیر مؤمنان! مردم را دریاب و با آنان نماز بخوان، وگرنه همین الآن خلافت از دستت می رود. و او را بردند تا اینکه خودش بیرون رفت و با شتاب آمد و حضرت رضا علیه السّلام در اثر ازدحام جمعیت نتوانست به محل نماز برسد و مأمون مقدم شد و با مردم نماز خواند. - . کشف الغمة 3 : 87 -

آبی در نثر الدر نوشته است که روزی فضل بن سهل در حضور مأمون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: آقا! مردم در کارهای خود مجبورند؟ فرمود: خدا عادل تر است از اینکه مجبور کند و باز عذاب نماید. گفت: پس آزاد هستند؟ فرمود: او حکیم تر از آن است که بنده خود را رها کند و او را به خود واگذارد.

روزی مردی نصرانی را آوردند که با زنی هاشمی زنا کرده بود. همین که چشمش به مأمون افتاد مسلمان شد! مأمون عصبانی شد و از فقها پرسید: این شخص را چه باید کرد؟ گفتند: اسلام آوردن گناهان قبل او را از بین می برد! از حضرت رضا علیه السّلام پرسید، فرمود: او را بکش، زیرا او موقعی که شکنجه و کیفر را مشاهده کرد اسلام آورد. خداوند می فرماید: «فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ» - . غافر / 84 - ، {پس چون سختی [عذاب] ما را دیدند گفتند: «فقط به خدا ایمان آوردیم و بدانچه با او شریک می گردانیدیم کافریم.} تا آخر سوره.

عمرو بن مسعده می گوید: مأمون مرا نزد حضرت رضا علیه السّلام فرستاد تا امر مأمون در زمینه تقریظ کتابش را به حضرت اعلام کنم. دستور مأمون را که به حضرت اعلام کردم، حضرت مدتی فکر کرد و فرمود: یا عمرو! کسی که به موقعیت و مقامی به واسطه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسیده، لازم است به خاطر همان پیغمبر نیز بخشش کند. - . کشف الغمة 3 : 142 -

**[ترجمه]

بیان

التقریظ مدح الإنسان و هو حی و حاصل الجواب أنه أخذ الخلافة بسبب الانتساب برسول الله ص فهو حقیق بأن یکرم أهل بیته علیهم السلام.

**[ترجمه]«تقریظ» عبارت است از مدح انسان در زمان حیاتش و حاصل جواب حضرت به عمرو این است که حضرت، ولایت عهدی را به سبب انتساب به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم اخذ کرده و او خود شایسته است به اینکه اهل بیت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را اکرام کند.

**[ترجمه]

«10»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ الْآبِیُّ: أُدْخِلَ رَجُلٌ إِلَی الْمَأْمُونِ أَرَادَ ضَرْبَ رَقَبَتِهِ وَ الرِّضَا علیه السلام حَاضِرٌ فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَا تَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ أَقُولُ إِنَّ اللَّهَ لَا یَزِیدُکَ بِحُسْنِ الْعَفْوِ إِلَّا عِزّاً فَعَفَا عَنْهُ-(4)

وَ قَالَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَخْبِرْنِی عَنْ جَدِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بِأَیِّ وَجْهٍ

ص: 172


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 87.
2- 2. غافر: 84.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 142.
4- 4. المصدر ج 3 ص 143.

هُوَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ لَمْ تَرْوِ عَنْ أَبِیکَ- عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ حُبُّ عَلِیٍّ إِیمَانٌ وَ بُغْضُهُ کُفْرٌ فَقَالَ بَلَی قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَقَسَمَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بَعْدَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَارِثُ عِلْمِ رَسُولِ اللَّهِ.

قَالَ أَبُو الصَّلْتِ الْهَرَوِیُّ: فَلَمَّا رَجَعَ الرِّضَا إِلَی مَنْزِلِهِ أَتَیْتُهُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ مَا أَجَبْتَ بِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا أَبَا الصَّلْتِ أَنَا کَلَّمْتُهُ مِنْ حَیْثُ هُوَ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ أَبِی یُحَدِّثُ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ یَا عَلِیُّ أَنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَقُولُ لِلنَّارِ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: آبی می گوید: مردی را پیش مأمون آوردند و خواست گردن او را بزند و حضرت رضا علیه السّلام حضور داشت! مأمون گفت: آقا! شما چه می فرمایید؟ فرمود: من می گویم خداوند با بخشش این مرد، تنها بر عزت خودت می افزاید. مأمون او را بخشید. - . کشف الغمة 3 : 143 -

مأمون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: آقا! بفرمایید که جدت علی بن ابی طالب، چگونه تقسیم کننده بهشت و جهنم است. فرمود: مگر خودت این روایت را از پدرت و ایشان از آباء خود، از عبداللَّه بن عباس نقل نکردی که گفت: شنیدم که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: محبت علی ایمان و کینه و بغض او کفر است؟ مأمون گفت: چرا. فرمود: پس بهشت و جهنم را تقسیم کرد. مأمون گفت: خدا مرا پس از شما زنده نگه ندارد! واقعا که شما وارث علم پیامبری!

ابو صلت گفت: وقتی حضرت رضا به منزل خود برگشت، من خدمتش رسیدم و عرض کردم: خوب جوابی به امیرالمؤمنین دادی! فرمود: من جواب او را به نحوی که می پسندید دادم. از پدرم شنیدم که از آباء گرامی خود از حضرت علی علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم به من فرمود: علی جان! تو بهشت و جهنم را تقسیم می کنی به آتش می گویی: این شخص مال من است و این شخص از تو است! - . کشف الغمة 3 : 147 -

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ شَاذَوَیْهِ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: حَضَرَ الرِّضَا علیه السلام مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ بِمَرْوَ وَ قَدِ اجْتَمَعَ فِی مَجْلِسِهِ جَمَاعَةٌ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ خُرَاسَانَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ أَخْبِرُونِی عَنْ مَعْنَی هَذِهِ الْآیَةِ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا(2) فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ الْأُمَّةَ کُلَّهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَا تَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَا أَقُولُ کَمَا قَالُوا وَ لَکِنِّی أَقُولُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ الْعِتْرَةَ الطَّاهِرَةَ ثُمَّ اسْتَدَلَّ علیه السلام بِالْآیَاتِ وَ الرِّوَایَاتِ إِلَی أَنْ قَالَ الْمَأْمُونُ وَ الْعُلَمَاءُ جَزَاکُمُ اللَّهُ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ عَنِ الْأُمَّةِ خَیْراً فَمَا نَجِدُ الشَّرْحَ وَ الْبَیَانَ فِیمَا اشْتَبَهَ عَلَیْنَا إِلَّا عِنْدَکُمْ (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ریان بن صلت گفت: حضرت رضا علیه السّلام در مجلس مأمون در مرو حضور داشت. گروهی از دانشمندان عراق و خراسان نیز بودند. مأمون گفت: معنی این آیه را بیان کنید: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» - . فاطر / 32 - ، {سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم.} دانشمندان گفتند: منظور تمام امت مسلمان است! مأمون رو به حضرت رضا کرد و پرسید: شما چه می فرمایید؟ فرمود: من سخن آنها را نمی گویم، من می گویم منظور خداوند، عترت پاک پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. آنگاه امام به آیات و روایاتی استدلال فرمود تا بالاخره مأمون و علما گفتند: خداوند به شما اهل بیت پیامبر از طرف امت جزای خیر دهد. ما توضیح و تفسیر مسائل مشکل را فقط از شما می توانیم فرا گیریم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 228 -

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] جَعْفَرُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْفَقِیهُ الْقُمِّیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ الْحَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیَّ ثُمَّ الْهَاشِمِیَّ یَقُولُ: لَمَّا قَدِمَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام عَلَی الْمَأْمُونِ أَمَرَ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ أَنْ یَجْمَعَ لَهُ أَصْحَابَ الْمَقَالاتِ مِثْلَ الْجَاثَلِیقِ وَ رَأْسِ الْجَالُوتِ وَ رُؤَسَاءِ الصَّابِئِینَ وَ الْهِرْبِذِ الْأَکْبَرِ وَ أَصْحَابِ زَرْدَهُشْتَ وَ نِسْطَاسَ

ص: 173


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 147.
2- 2. فاطر: 32.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 228 و تمام الخبر الی ص 240.

الرُّومِیِّ وَ الْمُتَکَلِّمِینَ لِیَسْمَعَ کَلَامَهُ وَ کَلَامَهُمْ فَجَمَعَهُمُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ ثُمَّ أَعْلَمَ الْمَأْمُونَ بِاجْتِمَاعِهِمْ فَقَالَ أَدْخِلْهُمْ عَلَیَّ فَفَعَلَ فَرَحَّبَ بِهِمُ الْمَأْمُونُ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ إِنِّی إِنَّمَا جَمَعْتُکُمْ لِخَیْرٍ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ تُنَاظِرُوا ابْنَ عَمِّی هَذَا الْمَدَنِیَّ الْقَادِمَ عَلَیَّ فَإِذَا کَانَ بُکْرَةً فَاغْدُوا عَلَیَّ وَ لَا یَتَخَلَّفْ مِنْکُمْ أَحَدٌ فَقَالُوا السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ مُبْکِرُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ فَبَیْنَا نَحْنُ فِی حَدِیثٍ لَنَا عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا یَاسِرٌ وَ کَانَ یَتَوَلَّی أَمْرَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا سَیِّدِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ فِدَاکَ أَخُوکَ إِنَّهُ اجْتَمَعَ إِلَیَّ أَصْحَابُ الْمَقَالاتِ وَ أَهْلُ الْأَدْیَانِ وَ الْمُتَکَلِّمُونَ مِنْ جَمِیعِ الْمِلَلِ فَرَأْیُکَ فِی الْبُکُورِ عَلَیْنَا إِنْ أَحْبَبْتَ کَلَامَهُمْ وَ إِنْ کَرِهْتَ ذَلِکَ فَلَا تَتَجَشَّمْ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ نَصِیرَ إِلَیْکَ خَفَّ ذَلِکَ عَلَیْنَا فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَبْلِغْهُ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ قَدْ عَلِمْتُ مَا أَرَدْتَ وَ أَنَا صَائِرٌ إِلَیْکَ بُکْرَةً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ فَلَمَّا مَضَی یَاسِرٌ الْتَفَتَ إِلَیْنَا ثُمَّ قَالَ لِی یَا نَوْفَلِیُّ أَنْتَ عِرَاقِیٌّ وَ رِقَّةُ الْعِرَاقِیِّ غَیْرُ غَلِیظَةٍ فَمَا عِنْدَکَ فِی جَمْعِ ابْنِ عَمِّکَ عَلَیْنَا أَهْلَ الشِّرْکِ وَ أَصْحَابَ الْمَقَالاتِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یُرِیدُ الِامْتِحَانَ وَ یُحِبُّ أَنْ یَعْرِفَ مَا عِنْدَکَ وَ لَقَدْ بَنَی عَلَی أَسَاسٍ غَیْرِ وَثِیقِ الْبُنْیَانِ وَ بِئْسَ وَ اللَّهِ مَا بَنَی فَقَالَ لِی وَ مَا بِنَاؤُهُ فِی هَذَا الْبَابِ قُلْتُ إِنَّ أَصْحَابَ الْکَلَامِ وَ الْبِدَعِ خِلَافُ الْعُلَمَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَالِمَ لَا یُنْکِرُ غَیْرَ الْمُنْکَرِ وَ أَصْحَابُ الْمَقَالاتِ وَ الْمُتَکَلِّمُونَ وَ أَهْلُ الشِّرْکِ أَصْحَابُ إِنْکَارٍ وَ مُبَاهَتَةٍ إِنِ احْتَجَجْتَ عَلَیْهِمْ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَاحِدٌ قَالُوا صَحِّحْ وَحْدَانِیَّتَهُ وَ إِنْ قُلْتَ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا ثَبِّتْ رِسَالَتَهُ ثُمَّ یُبَاهِتُونَ الرَّجُلَ وَ هُوَ یُبْطِلُ عَلَیْهِمْ بِحُجَّتِهِ وَ یُغَالِطُونَهُ حَتَّی یَتْرُکَ قَوْلَهُ فَاحْذَرْهُمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا نَوْفَلِیُّ أَ فَتَخَافُ أَنْ یَقْطَعُونِی عَلَی حُجَّتِی قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا خِفْتُ عَلَیْکَ قَطُّ وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُظْفِرَکَ اللَّهُ بِهِمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ لِی یَا نَوْفَلِیُّ أَ تُحِبُّ أَنْ تَعْلَمَ مَتَی یَنْدَمُ الْمَأْمُونُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِذَا سَمِعَ

ص: 174

احْتِجَاجِی عَلَی أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ عَلَی أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ عَلَی أَهْلِ الزَّبُورِ بِزَبُورِهِمْ وَ عَلَی الصَّابِئِینَ بِعِبْرَانِیَّتِهِمْ وَ عَلَی أَهْلِ الْهَرَابِذَةِ بِفَارِسِیَّتِهِمْ وَ عَلَی أَهْلِ الرُّومِ بِرُومِیَّتِهِمْ وَ عَلَی أَصْحَابِ الْمَقَالاتِ بِلُغَاتِهِمْ فَإِذَا قَطَعْتُ کُلَّ صِنْفٍ وَ دَحَضَتْ حُجَّتُهُ وَ تَرَکَ مَقَالَتَهُ وَ رَجَعَ إِلَی قَوْلِی عَلِمَ الْمَأْمُونُ أَنَّ الْمَوْضِعَ الَّذِی هُوَ بِسَبِیلِهِ لَیْسَ بِمُسْتَحِقٍّ لَهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَکُونُ النَّدَامَةُ مِنْهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَلَمَّا أَصْبَحْنَا أَتَانَا الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ابْنُ عَمِّکَ یَنْتَظِرُکَ وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ فَمَا رَأْیُکَ فِی إِتْیَانِهِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام تَقَدَّمْنِی وَ إِنِّی صَائِرٌ إِلَی نَاحِیَتِکُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ تَوَضَّأَ علیه السلام وُضُوءَهُ لِلصَّلَاةِ وَ شَرِبَ شَرْبَةَ سَوِیقٍ وَ سَقَانَا مِنْهُ ثُمَّ خَرَجَ وَ خَرَجْنَا مَعَهُ حَتَّی دَخَلْنَا عَلَی الْمَأْمُونِ فَإِذَا الْمَجْلِسُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ فِی جَمَاعَةِ الطَّالِبِیِّینَ وَ الْهَاشِمِیِّینَ وَ الْقُوَّادُ حُضُورٌ فَلَمَّا دَخَلَ الرِّضَا علیه السلام قَامَ الْمَأْمُونُ وَ قَامَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ وَ جَمِیعُ بَنِی هَاشِمٍ فَمَا زَالُوا وُقُوفاً وَ الرِّضَا علیه السلام جَالِسٌ مَعَ الْمَأْمُونِ حَتَّی أَمَرَهُمْ بِالْجُلُوسِ فَجَلَسُوا فَلَمْ یَزَلِ الْمَأْمُونُ مُقْبِلًا عَلَیْهِ یُحَدِّثُهُ سَاعَةً ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْجَاثَلِیقِ فَقَالَ یَا جَاثَلِیقُ هَذَا ابْنُ عَمِّی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیِّنَا وَ ابْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأُحِبُّ أَنْ تُکَلِّمَهُ وَ تُحَاجَّهُ وَ تُنْصِفَهُ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ أُحَاجُّ رَجُلًا یَحْتَجُّ عَلَیَّ بِکِتَابٍ أَنَا مُنْکِرُهُ وَ نَبِیٍّ لَا أُومِنُ بِهِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام یَا نَصْرَانِیُّ فَإِنِ احْتَجَجْتُ عَلَیْکَ بِإِنْجِیلِکَ أَ تُقِرُّ بِهِ قَالَ الْجَاثَلِیقُ وَ هَلْ أَقْدِرُ عَلَی دَفْعِ مَا نَطَقَ بِهِ الْإِنْجِیلُ نَعَمْ وَ اللَّهِ أُقِرُّ بِهِ عَلَی رَغْمِ أَنْفِی ثُمَّ قَرَأَ الرِّضَا علیه السلام عَلَیْهِ الْإِنْجِیلَ وَ أَثْبَتَ عَلَیْهِ أَنَّ نَبِیَّنَا ص مَذْکُورٌ فِیهِ ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِعَدَدِ حَوَارِیِّ عِیسَی علیه السلام وَ أَحْوَالِهِمْ وَ احْتَجَّ

بِحُجَجٍ کَثِیرَةٍ أَقَرَّ بِهَا ثُمَّ قَرَأَ عَلَیْهِ کِتَابَ شَعْیَا وَ غَیْرَهُ إِلَی أَنْ قَالَ الْجَاثَلِیقُ لِیَسْأَلْکَ غَیْرِی فَلَا وَ حَقِّ الْمَسِیحِ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ فِی عُلَمَاءِ الْمُسْلِمِینَ مِثْلَکَ.

ص: 175

فَالْتَفَتَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی رَأْسِ الْجَالُوتِ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِ بِالتَّوْرَاةِ وَ الزَّبُورِ وَ کِتَابِ شَعْیَا وَ حَیْقُوقَ حَتَّی أُقْحِمَ وَ لَمْ یُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ دَعَا علیه السلام بِالْهِرْبِذِ الْأَکْبَرِ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِ حَتَّی انْقَطَعَ هِرْبِذُ مَکَانَهُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ فِیکُمْ أَحَدٌ یُخَالِفُ الْإِسْلَامَ وَ أَرَادَ أَنْ یَسْأَلَ فَلْیَسْأَلْ غَیْرَ مُحْتَشِمٍ فَقَامَ إِلَیْهِ عِمْرَانُ الصَّابِی وَ کَانَ وَاحِداً فِی الْمُتَکَلِّمِینَ فَقَالَ یَا عَالِمَ النَّاسِ لَوْ لَا أَنَّکَ دَعَوْتَ إِلَی مَسْأَلَتِکَ لَمْ أُقْدِمْ عَلَیْکَ بِالْمَسَائِلِ فَلَقَدْ دَخَلْتُ الْکُوفَةَ وَ الْبَصْرَةَ وَ الشَّامَ وَ الْجَزِیرَةَ وَ لَقِیتُ الْمُتَکَلِّمِینَ فَلَمْ أَقَعْ عَلَی أَحَدٍ یُثْبِتُ لِی وَاحِداً لَیْسَ غَیْرُهُ قَائِماً بِوَحْدَانِیَّتِهِ أَ فَتَأْذَنُ أَنْ أَسْأَلَکَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنْ کَانَ فِی الْجَمَاعَةِ عِمْرَانُ الصَّابِی فَأَنْتَ هُوَ قَالَ أَنَا هُوَ قَالَ سَلْ یَا عِمْرَانُ وَ عَلَیْکَ بِالنَّصَفَةِ وَ إِیَّاکَ وَ الْخَطَلَ وَ الْجَوْرَ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی مَا أُرِیدُ إِلَّا أَنْ تُثْبِتَ لِی شَیْئاً أَتَعَلَّقُ بِهِ فَلَا أَجُوزُهُ قَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَازْدَحَمَ النَّاسُ وَ انْضَمَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَاحْتَجَّ الرِّضَا علیه السلام عَلَیْهِ وَ طَالَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا إِلَی الزَّوَالِ فَالْتَفَتَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی الْمَأْمُونِ فَقَالَ الصَّلَاةُ قَدْ حَضَرَتْ فَقَالَ عِمْرَانُ یَا سَیِّدِی لَا تَقْطَعْ عَلَیَّ مَسْأَلَتِی فَقَدْ رَقَّ قَلْبِی قَالَ الرِّضَا علیه السلام نُصَلِّی وَ نَعُودُ فَنَهَضَ وَ نَهَضَ الْمَأْمُونُ فَصَلَّی الرِّضَا علیه السلام دَاخِلًا وَ صَلَّی النَّاسُ خَارِجاً خَلْفَ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ ثُمَّ خَرَجَا فَعَادَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی مَجْلِسِهِ وَ دَعَا بِعِمْرَانَ فَقَالَ سَلْ یَا عِمْرَانُ فَسَأَلَهُ عَنِ الصَّانِعِ تَعَالَی وَ صِفَاتِهِ وَ أُجِیبَ إِلَی أَنْ قَالَ أَ فَهِمْتَ یَا عِمْرَانُ قَالَ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَدْ فَهِمْتُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَلَی مَا وَصَفْتَ وَ وَحَّدْتَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ الْمَبْعُوثُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً نَحْوَ الْقِبْلَةِ وَ أَسْلَمَ-(1) قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ فَلَمَّا نَظَرَ الْمُتَکَلِّمُونَ إِلَی کَلَامِ عِمْرَانَ الصَّابِی وَ کَانَ جَدِلًا لَمْ یَقْطَعْهُ عَنْ حُجَّتِهِ أَحَدٌ قَطُّ لَمْ یَدْنُ مِنَ الرِّضَا علیه السلام أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَسْأَلُوهُ عَنْ شَیْ ءٍ وَ أَمْسَیْنَا فَنَهَضَ الْمَأْمُونُ وَ الرِّضَا علیه السلام فَدَخَلَا وَ انْصَرَفَ النَّاسُ وَ کُنْتُ مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا إِذْ بَعَثَ إِلَیَّ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ فَأَتَیْتُهُ فَقَالَ لِی یَا نَوْفَلِیُ

ص: 176


1- 1. ان شئت تفصیل هذه المباحث فراجع المصدر ج 1 ص 156- 177.

أَ مَا رَأَیْتَ مَا جَاءَ بِهِ صَدِیقُکَ لَا وَ اللَّهِ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی خَاضَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ هَذَا قَطُّ وَ لَا عَرَفْنَاهُ بِهِ إِنَّهُ کَانَ یَتَکَلَّمُ بِالْمَدِینَةِ أَوْ یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ أَصْحَابُ الْکَلَامِ قُلْتُ قَدْ کَانَ الْحَاجُّ یَأْتُونَهُ فَیَسْأَلُونَهُ عَنْ أَشْیَاءَ مِنْ حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ فَیُجِیبُهُمْ وَ رُبَّمَا کَلَّمَ مَنْ یَأْتِیهِ یُحَاجُّهُ فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ یَا بَا مُحَمَّدٍ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْهِ أَنْ یَحْسُدَهُ هَذَا الرَّجُلُ فَیَسُمَّهُ أَوْ یَفْعَلَ بِهِ بَلِیَّةً فَأَشِرْ عَلَیْهِ بِالْإِمْسَاکِ عَنْ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ قُلْتُ إِذاً لَا یَقْبَلُ مِنِّی وَ مَا أَرَادَ الرَّجُلُ إِلَّا امْتِحَانَهُ لِیَعْلَمَ هَلْ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ مِنْ عُلُومِ آبَائِهِ علیهم السلام فَقَالَ لِی قُلْ لَهُ إِنَّ عَمَّکَ قَدْ کَرِهَ هَذَا الْبَابَ وَ أَحَبَّ أَنْ تُمْسِکَ عَنْ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ لِخِصَالٍ شَتَّی فَلَمَّا انْقَلَبْتُ إِلَی مَنْزِلِ الرِّضَا علیه السلام أَخْبَرْتُهُ بِمَا کَانَ مِنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ حَفِظَ اللَّهُ عَمِّی مَا أَعْرَفَنِی بِهِ لِمَ کَرِهَ ذَلِکَ یَا غُلَامُ صِرْ إِلَی عِمْرَانَ الصَّابِی فَأْتِنِی بِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَا أَعْرِفُ مَوْضِعَهُ وَ هُوَ عِنْدَ بَعْضِ إِخْوَانِنَا مِنَ الشِّیعَةِ قَالَ فَلَا بَأْسَ قَرِّبُوا إِلَیْهِ دَابَّةً فَصِرْتُ إِلَی عِمْرَانَ فَأَتَیْتُهُ بِهِ فَرَحَّبَ بِهِ وَ دَعَا بِکِسْوَةٍ فَخَلَعَهَا عَلَیْهِ وَ حَمَلَهُ وَ دَعَا بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ فَوَصَلَهُ بِهَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَکَیْتَ فِعْلَ جَدِّکَ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ هَکَذَا یَجِبُ ثُمَّ دَعَا علیه السلام بِالْعَشَاءِ فَأَجْلَسَنِی عَنْ یَمِینِهِ وَ أَجْلَسَ عِمْرَانَ عَنْ یَسَارِهِ حَتَّی إِذَا فَرَغْنَا قَالَ لِعِمْرَانَ انْصَرِفْ مُصَاحِباً وَ بَکِّرْ عَلَیْنَا نُطْعِمْکَ طَعَامَ الْمَدِینَةِ فَکَانَ عِمْرَانُ بَعْدَ ذَلِکَ یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ الْمُتَکَلِّمُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْمَقَالاتِ فَیُبْطِلُ أَمْرَهُمْ حَتَّی اجْتَنَبُوهُ وَ وَصَلَهُ الْمَأْمُونُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ أَعْطَاهُ الْفَضْلُ مَالًا وَ حَمَلَهُ وَ وَلَّاهُ الرِّضَا علیه السلام صَدَقَاتِ بَلْخٍ فَأَصَابَ الرَّغَائِبَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن محمّد نوفلی هاشمی گفت: وقتی حضرت رضا علیه السّلام از مدینه تشریف آورد، مأمون به فضل بن سهل دستور داد تا دانشمندان و صاحبنظران ادیان از قبیل جاثلیق و رأس الجالوت و پیشوایان صابئین (ستاره پرستان) و بزرگ زردشتیان (هربذ اکبر) و نسطاس رومی را جمع کند تا شاهد مناظره آنها با حضرت رضا علیه السّلام باشد.

فضل تمام آنها را در مجلسی جمع کرد و به مأمون خبر داد که همه حاضر هستند! اجازه ورود به آنها داد و به دانشمندان احترام کرد و گفت: شما را برای عملی پسندیده جمع کرده ام. پسر عمویم از مدینه آمده. فردا صبح زود همه بیایید و برای مناظره حاضر باشید و کسی تخلف نجوید. همه قبول کردند.

نوفلی می گوید: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که یاسر خادم وارد شد. یاسر که متصدی کارهای حضرت رضا علیه السّلام بود عرض کرد: آقای من! امیرالمؤمنین سلام می رساند و عرض می کند برادرت فدایت شود! دانشمندان مذاهب اجتماع کرده اند؛ چنان چه مایل باشید فردا صبح تشریف بیاورید. اگر ناراحت می شوید لازم نیست خود را به زحمت بیندازید. چنان چه خواسته باشید، ما خدمت شما می آییم. فرمود: سلام مرا به او برسان و بگو فهمیدم چه می گوید و ان شاء اللَّه صبح زود خواهم آمد.

پس از رفتن یاسر، حضرت رضا علیه السّلام رو به من کرد و فرمود: تو مردی عراقی و خوش قریحه هستی. می دانی منظور مأمون از جمع کردن دانشمندان و مشرکین چیست؟ عرض کردم: منظورش امتحان کردن شما است! می خواهد بفهمد اطلاعات شما چقدر است، ولی کار را بر پایه ای سست بنا نهاده.

فرمود: چطور؟ عرض کردم: متکلمین بر خلاف علما هستند، زیرا عالم آنچه را که مقبول نیست قبول نمی کند، ولی آنها پیوسته جدل می نمایند و حقایق را انکار می کنند. اگر وحدانیت خدا را اثبات کنی، می گویند یگانگی او را برای ما توجیه نما! اگر درباره نبوت پیغمبر استدلال کنی، می گویند رسالت او را ثابت کن! آنقدر ستیزه و مغالطه می کنند تا طرف سخن خود را پس بگیرد. فدایت شوم، از آنها بر حذر باش!

حضرت رضا علیه السّلام تبسمی کرد و فرمود: می ترسی که بر من پیروز شوند و دلایل مرا رد کنند؟ عرض کردم: نه نمی ترسم. امیدوارم خداوند شما را پیروز گرداند. فرمود: می دانی مأمون چه وقت پشیمان می شود؟ وقتی من با اهل تورات به وسیله تورات خودشان و با اصحاب انجیل به وسیله انجیل و با زبوریان به وسیله زبور و با صابئین به عبرانی و با زردشتیان به زبان فارسی و با رومیان به زبان رومی و با هر یک از دانشمندان، به زبان محلی خودشان استدلال کنم. وقتی تمام فرقه ها را مغلوب کردم و رأی خود را رها کرده و گفتار مرا پذیرفتند، مأمون پشیمان می شود، و لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم.

صبحگاه فضل بن سهل آمد و عرض کرد: فدایت شوم! پسر عمویت انتظار شما را دارد. تمام دانشمندان جمع شده اند. تشریف بیاورید! فرمود: شما بروید، من هم از پی شما خواهم آمد.

سپس برای نماز وضو گرفت و مختصر غذایی میل کرد. به من نیز دستور داد در خدمتش باشم! از جای حرکت کرده و پیش مأمون رفتیم. تمام دانشمندان اجتماع کرده بودند. محمّد بن جعفر و عده ای از طالبیین و بنی هاشم و سرلشکران و سپهداران نیز حضور داشتند .

همین که حضرت رضا علیه السّلام وارد شد، مأمون از جای حرکت کرد. محمّد بن جعفر و سایر بنی هاشم نیز حرکت کردند و همان طوری که ایستاده بودند، حضرت رضا و مأمون نشستند. بعد به آنها اجازه نشستن داد و نشستند. مأمون ساعتی با حضرت رضا علیه السّلام گرم صحبت بود و آنگاه رو به جاثلیق کرد و گفت: این پسر عمویم علی بن موسی الرضا از فرزندان فاطمه زهرا دختر پیغمبر ما و پسر علی بن ابی طالب است. مایلم با او مناظره کنی، ولی انصاف را از دست ندهی.

جاثلیق گفت: یا امیرالمؤمنین! چگونه می توان با شخصی مناظره کرد که به کتابی که من منکر آن هستم و به گفتار پیغمبری که من آن را قبول ندارم، استدلال می کند؟ علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: اگر من با انجیل خودت با تو استدلال نمایم می پذیری؟ جواب داد: چگونه ممکن است قبول نکنم کتاب خود را؟ به خدا قسم قبول می کنم، اگرچه بر خلاف میلم باشد.

در این هنگام حضرت رضا علیه السّلام شروع به خواندن انجیل نمود و اثبات کرد که پیغمبر ما صلی اللَّه علیه و آله و سلم در انجیل نام برده شده. سپس تعداد حواریین عیسی علیه السّلام و احوالشان را به جاثلیق خبر داد و استدلال های زیادی نقل کرد که تمام آنها را پذیرفت. کتاب اشعیای نبی و کتاب های دیگری را برای او خواند، تا اینکه جاثلیق گفت: کس دیگری از شما سؤال کند، قسم به عیسی مسیح که خیال نمی کنم در میان دانشمندان مسلمان نظیری داشته باشی!

در این موقع حضرت متوجه رأس الجالوت شد و با تورات و زبور و کتاب اشعیا و حیقوق پیغمبر با او مناظره کرد تا مغلوب شد و نتوانست جواب بگوید.

پس از آن با هربذ اکبر، بزرگ زردشتیان مناظره نمود و او را نیز مغلوب کرد. پس از پایان بحث با هربذ اکبر، حضرت رضا علیه السّلام رو به جمعیت کرد و فرمود: اگر کسی در میان شما مخالف اسلام هست و مایل است سؤالی کند، مبادا خجالت بکشد! هر چه مایل است بپرسد! از میان دانشمندان، عمران صابی که از متکلمین بی نظیر بود گفت: اگر شما خودتان دعوت به سؤال نمی کردید من جسارت نمی کردم؛ من کوفه و بصره و شام و جزیره را زیر پا گذاشته ام و با بسیاری از دانشمندان بحث کرده ام، اما هیچ کدام نتوانسته اند یکتایی خدا را که احتیاج به غیر ندارد اثبات کنند. اکنون اگر اجازه می دهید از شما بپرسم!

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اگر در میان جمعیت عمران صابی باشد، تو هستی! عرض کرد: بلی من عمرانم. فرمود: بپرس، ولی متوجه باش انصاف را از دست ندهی و مبادا ستیزه و ستم روا داری. عرض کرد: به خدا قسم مایلم برایم ثابت کنی تا دستاویزی داشته باشم و برای خودم نیز ثابت شود. فرمود: بپرس.

موقعیت حساس عمران و گفتگوی او با حضرت رضا، چنان اثری گذاشت که مردم آهسته با هم اظهار نظر می کردند و به هم نزدیک شدند. سکوت تمام مجلس را فرا گرفت و همه دقت می کردند که مناظره به کجا منتهی خواهد شد.

مردم ازدحام کردند و برخی به برخی دیگر منضمّ شدند و احتجاج حضرت رضا علیه السّلام با عمران به طول انجامید، تا اذان ظهر را اعلام کردند. در این موقع امام علیه السّلام رو به مأمون کرد و فرمود: هنگام نماز است! عمران عرض کرد: آقای من! بحث را قطع نفرمایید، پرتوی از انوار هدایت بر قلبم تابیده؛ احساس می کنم دلم خیلی نرم گردیده. فرمود: نماز می خوانم و باز برمی گردیم.

حضرت رضا علیه السّلام در داخل مجلس نماز خواند. مردم هم در خارج پشت سر محمّد بن جعفر نماز خواندند. پس از نماز، مجلس برای مرتبه دوم تشکیل شد. حضرت رضا علیه السّلام عمران را پیش خواند و فرمود: سؤال کن! عمران از آفریدگار و صفاتش سؤال کرد و جواب کافی شنید. تا اینکه فرمود: فهمیدی؟ جواب داد: بلی آقای من! فهمیدم و گواهی می دهم خداوند همان طوری است که شما توصیف فرمودی و اینکه محمّد بنده و برگزیده خداوند است و دین او دین حق و حقیقت است. پس رو به جانب قبله کرد، به سجده افتاد و اسلام آورد.

نوفلی می گوید: دانشمندان همین که دیدند عمران صابی که دانشمندی توانا بود و هیچ کس در مناظره با او تاب و توان نداشت اسلام آورد، دیگر کسی جرات اشکال پیدا نکرد و چیزی سؤال نکردند. شب شد؛ مأمون و حضرت رضا علیه السّلام از جای حرکت کردند و داخل منزل شدند. سایرین نیز متفرق گردیدند. نوفلی گفت: من با جمعی از اصحابمان بودم که محمّد بن جعفر از پی من فرستاد و من پیش او رفتم! گفت: دیدی و درست توجه کردی که حضرت رضا چه کرد؟ من هیچ سابقه چنین قدرت علمی را از ایشان نداشتم. بعد سؤال کرد در مدینه هم علما با او مناظره می کردند؟ گفتم: آری، حاجیان در هنگام حج خدمتش می رسیدند و از مسائل حلال و حرام سؤال می کردند. گاهی با بعضی از دانشمندان ادیان مناظره نیز می کرد.

محمّد بن جعفر گفت: ای ابا محمد! می ترسم این مرد بر او رشک برد و مسمومش کند یا بلایی بر سرش آورد! بگو خودداری کند. گفتم: از من نمی پذیرد. مأمون می خواهد آزمایش کند که آیا از علوم و آثار اجدادش در اختیار دارد یا نه؟ گفت: بگو عمویت مایل نیست این قسمت ها تکرار شود و علاقمند است به چند دلیل، ترک مناظره نمایی.

وقتی در منزل ایشان خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و گفتار محمّد بن جعفر را عرض کردم، حضرت رضا تبسمی کرد و فرمود: خدا حفظ کند عمویم را، نمی دانم چرا به این کار علاقه ندارد! در این هنگام به غلامی فرمود که از پی عمران صابی برود. عرض کردم: من جای او را می دانم، پیش رفقایم منزل دارد. فرمود: اشکالی ندارد، وسیله سواری برایش ببر و او را بیاور. من نزد عمران رفتم و او را آوردم. حضرت رضا علیه السّلام احترامش کرد و خلعتی به او ارزانی داشت و موکبی سواری به اضافه ده هزار درهم نیز به او هدیه کرد!

من عرض کردم: فدایت شوم! از امیرالمؤمنین علیه السّلام جد بزرگوارت پیروی کردی؟ فرمود: این کار لازم است. آنگاه دستور داد غذا بیاورند، مرا طرف راست و عمران را طرف چپ نشانید و پس از صرف غذا به عمران فرمود: اکنون همراه بعضی برو و فردا صبح بیا تا از غذاهای مدینه برایت تهیه نمایم. عمران بعد از اسلام آوردن، با دانشمندان و صاحبنظران بحث می کرد و دلایل آنها را رد می کرد، به طوری که احتراز می کردند که با او مناظره کنند. مأمون نیز به او ده هزار درهم داد. فضل بن سهل به او مقداری بخشید و موکبی سواری داد. حضرت رضا علیه السّلام او را متصدی موقوفات بلخ نمود و او ثروتی انبوه به دست آورد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 154 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ قَالَ: قَدِمَ سُلَیْمَانُ الْمَرْوَزِیُّ مُتَکَلِّمُ خُرَاسَانَ عَلَی الْمَأْمُونِ فَأَکْرَمَهُ وَ وَصَلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّ ابْنَ عَمِّی عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیه السلام قَدِمَ عَلَیَّ مِنَ الْحِجَازِ وَ هُوَ یُحِبُّ الْکَلَامَ وَ أَصْحَابَهُ فَلَا عَلَیْکَ أَنْ تَصِیرَ إِلَیْنَا یَوْمَ التَّرْوِیَةِ لِمُنَاظَرَتِهِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ

ص: 177


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 154- 178.

أَسْأَلَ مِثْلَهُ فِی مَجْلِسِکَ فِی جَمَاعَةٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَیَنْتَقِصَ عِنْدَ الْقَوْمِ إِذَا کَلَّمَنِی وَ لَا یَجُوزُ الِاسْتِقْصَاءُ عَلَیْهِ قَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّمَا وَجَّهْتُ إِلَیْکَ لِمَعْرِفَتِی بِقُوَّتِکَ وَ لَیْسَ مُرَادِی إِلَّا أَنْ تَقْطَعَهُ عَنْ حُجَّةٍ وَاحِدَةٍ فَقَطْ فَقَالَ سُلَیْمَانُ حَسْبُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اجْمَعْ بَیْنَهُ وَ بَیْنِی وَ خَلِّنِی وَ الذَّمَّ-(1)

فَوَجَّهَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ إِنَّهُ قَدْ قَدِمَ عَلَیْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مَرْوَ وَ هُوَ وَاحِدُ خُرَاسَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْکَلَامِ فَإِنْ خَفَّ عَلَیْکَ أَنْ تَتَجَشَّمَ الْمَصِیرَ إِلَیْنَا فَعَلْتَ فَنَهَضَ علیه السلام لِلْوُضُوءِ وَ قَالَ لَنَا تَقَدَّمُونِی وَ عِمْرَانُ الصَّابِی مَعَنَا فَصِرْنَا إِلَی الْبَابِ فَأَخَذَ یَاسِرٌ وَ خَالِدٌ بِیَدِی فَأَدْخَلَانِی عَلَی الْمَأْمُونِ فَلَمَّا سَلَّمْتُ قَالَ أَیْنَ أَخِی أَبُو الْحَسَنِ أَبْقَاهُ اللَّهُ قُلْتُ خَلَّفْتُهُ یَلْبَسُ ثِیَابَهُ وَ أَمَرَنَا أَنْ نَتَقَدَّمَ ثُمَّ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ عِمْرَانَ مَوْلَاکَ مَعِی وَ هُوَ بِالْبَابِ فَقَالَ مَنْ عِمْرَانُ قُلْتُ الصَّابِی الَّذِی أَسْلَمَ عَلَی یَدَیْکَ قَالَ فَلْیَدْخُلْ فَدَخَلَ فَرَحَّبَ بِهِ الْمَأْمُونُ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عِمْرَانُ لَمْ تَمُتْ حَتَّی صِرْتَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی شَرَّفَنِی بِکُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا عِمْرَانُ هَذَا سُلَیْمَانُ الْمَرْوَزِیُّ مُتَکَلِّمُ خُرَاسَانَ قَالَ عِمْرَانُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ یَزْعُمُ أَنَّهُ وَاحِدُ خُرَاسَانَ فِی النَّظَرِ وَ یُنْکِرُ الْبَدَاءَ قَالَ فَلِمَ لَا تُنَاظِرُهُ قَالَ عِمْرَانُ ذَاکَ إِلَیْهِ فَدَخَلَ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ کُنْتُمْ قَالَ عِمْرَانُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا سُلَیْمَانُ الْمَرْوَزِیُّ فَقَالَ سُلَیْمَانُ أَ تَرْضَی بِأَبِی الْحَسَنِ وَ بِقَوْلِهِ فِیهِ فَقَالَ عِمْرَانُ قَدْ رَضِیتُ بِقَوْلِ أَبِی الْحَسَنِ فِی الْبَدَاءِ عَلَی أَنْ یَأْتِیَنِی فِیهِ بِحُجَّةٍ أَحْتَجُّ بِهَا عَلَی نُظَرَائِی مِنْ أَهْلِ النَّظَرِ.

فَاحْتَجَّ علیه السلام عَلَیْهِ فِی الْبَدَاءِ وَ الْإِرَادَةِ وَ غَیْرِهِمَا مِنْ مَسَائِلِ التَّوْحِیدِ حَتَّی انْقَطَعَ سُلَیْمَانُ وَ لَمْ یُحِرْ جَوَاباً فَقَالَ الْمَأْمُونُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا سُلَیْمَانُ هَذَا أَعْلَمُ هَاشِمِیٍّ ثُمَّ تَفَرَّقَ الْقَوْمُ.

ص: 178


1- 1. یقال: افعل کذا و خلاک ذم، أی زال عنک الذم.

قَالَ الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ: کَانَ الْمَأْمُونُ یَجْلِبُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام مِنْ مُتَکَلِّمِی الْفِرَقِ وَ أَهْلِ الْأَهْوَاءِ الْمُضِلَّةِ کُلَّ مَنْ سَمِعَ بِهِ حِرْصاً عَلَی انْقِطَاعِ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْحُجَّةِ مَعَ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَ ذَلِکَ حَسَداً مِنْهُ لَهُ وَ لِمَنْزِلَتِهِ مِنَ الْعِلْمِ فَکَانَ لَا یُکَلِّمُهُ أَحَدٌ إِلَّا أَقَرَّ لَهُ بِالْفَضْلِ وَ الْتَزَمَ الْحُجَّةَ لَهُ عَلَیْهِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ یَأْبَی إِلَّا أَنْ یُعْلِیَ کَلِمَتَهُ وَ یُتِمَّ نُورَهُ وَ یَنْصُرَ حُجَّتَهُ وَ هَکَذَا وَعَدَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ فَقَالَ إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(1) یَعْنِی بِالَّذِینَ آمَنُوا الْأَئِمَّةَ الْهُدَاةَ علیهم السلام وَ أَتْبَاعَهُمُ الْعَارِفِینَ وَ الْآخِذِینَ عَنْهُمْ یَنْصُرُهُمْ بِالْحُجَّةِ عَلَی مُخَالِفِیهِمْ مَا دَامُوا فِی الدُّنْیَا وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ بِهِمْ فِی الْآخِرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُخْلِفُ وَعْدَهُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن محمّد نوفلی گفت: سلیمان مروزی که دانشمندی بی نظیر در خراسان بود، پیش مأمون آمد. خلیفه به او احترام زیاد کرد و گفت: پسر عمویم علی بن موسی الرضا از حجاز آمده و علاقه ای به مناظره دارد. چنان چه مایل باشی در روز ترویه بیا با او مناظره کن. سلیمان گفت: یا امیرالمؤمنین! می ترسم در حضور شما و بنی هاشم از او سؤال کنم و نتواند جواب بگوید. در این صورت دنبال گیری بحث صلاحیت ندارد. مأمون گفت: اتفاقا من هم از پی تو فرستادم چون می دانستم قدرت مناظره داری. نظر من هم همین است که اگر شده، او را در یک مسأله هم مغلوب کنی! سلیمان گفت: در این صورت اشکالی ندارد، مجلسی ترتیب بده، ولی دیگر بعد از مغلوب شدن ایشان بر من ایراد نکنی و سرزنش ننمایی! مأمون از پی حضرت رضا علیه السّلام فرستاده و پیغام داد مردی از اهل مرو که یگانه خراسان است آمده در صورتی که ناراحت نشوید، اینجا تشریف بیاورید. حضرت رضا علیه السّلام وضو گرفت و به من و عمران صابی فرمود: شما جلو بروید، من می آیم. ما هم رفتیم. یاسر و خالد دست مرا گرفتند و پیش مأمون بردند. پرسید: برادرم ابوالحسن کو؟ خدا او را حفظ نماید! گفتم: لباس می پوشید. به ما دستور داد زودتر خدمت شما بیاییم. گفتم: یا امیرالمؤمنین! عمران صابی اینجاست! پرسید: عمران کیست؟ گفتم: هم او که به دست شما ایمان آورد! مأمون دستور داد عمران را داخل کنند و نسبت به او احترام کرد و به عمران گفت: بالاخره نمردی و جزو بنی هاشم شدی! عمران جواب داد: یا امیرالمؤمنین! خدای را ستایش می کنم که این شرافت را به وسیله شما به من ارزانی داشت. مأمون گفت: این شخص سلیمان متکلم خراسان است، عمران در جواب گفت: خیال می کند در خراسان نظیر ندارد، با اینکه مخالف بداء است. مأمون گفت: چرا با او مناظره نمی کنی؟ عمران پاسخ داد: بسته به میل اوست! در همین موقع حضرت رضا علیه السّلام وارد شد و پرسید: درباره چه چیز صحبت می کردید؟ عمران عرض کرد: یا بن رسول الله! این شخص سلیمان مروزی است. سلیمان گفت: هر چه علی بن موسی الرضا علیه السّلام در مورد بحث ما فرمود راضی هستی؟ عمران پذیرفت و درخواست کرد امام علیه السّلام دلیلی بیاورد که او به وسیله آن دلیل، مطلب را برای اهل بحث و دقت نظر اثبات کند .

علی بن موسی الرضا علیهما السّلام در مورد بداء و اراده و سایر مسائل توحید، به طوری استدلال کرد که سلیمان نتوانست سخن بگوید. در این موقع که او از جواب عاجز شد، مأمون گفت: ای سلیمان! این شخص دانشمندترین بنی هاشم است. پس از آن مجلس خاتمه پذیرفت و متفرق شدند.

صدوق رحمة اللَّه علیه می گوید: مأمون از رشک و حسدی که در علم و دانش به آن جناب می برد، دانشمندان و صاحبنظران ملت های مختلف را برای حضرت رضا علیه السّلام جمع می کرد تا شاید بتوانند علی بن موسی الرضا علیهما السّلام را مغلوب کنند و شاید در مقابل یکی از آنها فروماند. هر کس با آن جناب بحث می کرد، به فضل و دانش او اقرار می نمود و مغلوب می گردید. زیرا خداوند پیشوایان خود را کمک می فرماید. خدا خود در قرآن می فرماید: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» - . غافر / 51 - ، {در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان بر پای می ایستند قطعاً یاری می کنیم.} منظورش از کسانی که ایمان آورده اند، ائمه علیهم السّلام و پیروان عارف آنها است و کسانی که از ایشان استفاده کرده اند که آنها را به وسیله دلیل، در دنیا و در آخرت بر مخالفین خود پیروز می گرداند. خداوند وعده خلافی نمی نماید. - . عیون اخبارالرضا 1 : 179 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْمَکِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: لَمَّا جَمَعَ الْمَأْمُونُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام أَهْلَ الْمَقَالاتِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ الدِّیَانَاتِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الصَّابِئِینَ وَ سَائِرِ أَهْلِ الْمَقَالاتِ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ أَلْزَمَهُ حُجَّتَهُ کَأَنَّهُ أُلْقِمَ حَجَراً قَامَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ تَقُولُ بِعِصْمَةِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا تَعْمَلُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی (3) إِلَی آخِرِ مَا قَالَ فَأَجَابَهُ علیه السلام عَنْ جَمِیعِ ذَلِکَ حَتَّی بَکَی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ وَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ أَنْطِقَ فِی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ علیهم السلام بَعْدَ یَوْمِی هَذَا إِلَّا بِمَا ذَکَرْتَهُ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هروی می گوید: وقتی مأمون دانشمندان و صاحبنظران مسلمان و سایر ادیان از یهود و نصارا و مجوس و صابئین را برای بحث با حضرت رضا علیه السّلام جمع کرد، هر کدام از آنها که مناظره کردند، چنان مغلوب شدند که دهان آنها قفل گردید. پس علی بن محمّد بن جهم از جای حرکت کرده گفت: یا بن رسول اللَّه! شما مدعی هستید که پیمبران معصوم هستند؟ فرمود: آری. گفت: پس این آیه را چه می کنی: «وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی.» - . طه / 121 - ، {و [این گونه] آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بی راهه رفت.} تا آخر اشکال هایی که گرفت. حضرت رضا علیه السّلام تمام آنها را جواب داد، به طوری که علی بن محمّد بن جهم گریه اش گرفت و گفت: یا ابن رسول اللَّه! من توبه می کنم از اینکه درباره انبیا و پیمبران جز گفته شما را نگویم. - . عیون اخبارالرضا 1 : 191 -

**[ترجمه]

«15»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام فَسَأَلَهُ الْمَأْمُونُ عَنِ الْأَخْبَارِ الْمُوهِمَةِ لِعَدَمِ عِصْمَةِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَأَجَابَ علیه السلام عَنْ کُلٍ

ص: 179


1- 1. غافر: 51.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 179- 191، و الحدیث مختصر.
3- 3. طه: 121.
4- 4. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 191- 195، و الحدیث مختصر.

مِنْهَا فَکَانَ الْمَأْمُونُ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَقّاً وَ قَدْ کَانَ یَقُولُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَدْ کَانَ یَقُولُ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ قَدْ کَانَ یَقُولُ جَزَاکَ اللَّهُ عَنْ أَنْبِیَائِهِ خَیْراً یَا أَبَا الْحَسَنِ فَلَمَّا أَجَابَ علیه السلام عَنْ کُلِّ مَا أَرَادَ أَنْ یَسْأَلَهُ قَالَ الْمَأْمُونُ لَقَدْ شَفَیْتَ صَدْرِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَوْضَحْتَ لِی مَا کَانَ مُلْتَبِساً عَلَیَّ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ أَنْبِیَائِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ [بْنِ] الْجَهْمِ فَقَامَ الْمَأْمُونُ إِلَی الصَّلَاةِ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ وَ تَبِعْتُهُمَا فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ کَیْفَ رَأَیْتَ ابْنَ أَخِیکَ فَقَالَ عَالِمٌ وَ لَمْ نَرَهُ یَخْتَلِفُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ الَّذِینَ قَالَ فِیهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَلَا إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِی وَ أَطَایِبَ أَرُومَتِی أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی وَ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی بَابِ ضَلَالٍ وَ انْصَرَفَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَوْتُ عَلَیْهِ وَ أَعْلَمْتُهُ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ الْمَأْمُونِ وَ جَوَابِ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ لَهُ فَضَحِکَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا سَمِعْتَهُ مِنْهُ فَإِنَّهُ سَیَغْتَالُنِی وَ اللَّهُ یَنْتَقِمُ لِی مِنْهُ.

قال الصدوق رحمه الله هذا الحدیث غریب من طریق علی بن محمد بن الجهم مع نصبه و بغضه و عداوته لأهل البیت علیهم السلام (1).

أقول: قد أوردت تلک الأخبار بتمامها فی کتاب الاحتجاجات و کتاب النبوة و إنما أوردت منها هاهنا ما یناسب المقام.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن محمّد بن جهم می گوید: در مجلس مأمون بودم و حضرت رضا علیه السّلام نیز حضور داشت. مأمون اخباری که اشاره داشت به اینکه پیمبران معصوم نیستند سؤال می کرد و حضرت رضا علیه السّلام تمام آنها را جواب داد. مأمون پیوسته می گفت: شما واقعا پسر پیامبری! گاهی نیز می گفت: خدا به شما چه نعمتی ارزانی داشته یا بن رسول الله! گاهی هم می گفت: خدا از این بیشتر به شما نعمت دهد و یک وقت هم می گفت: یا ابا الحسن! خدا از جانب انبیا به شما پاداش نیک عنایت کند!

وقتی هر چه پرسید حضرت جواب فرمود، مأمون گفت: دلم را شفا دادی یا ابن رسول اللَّه! و آنچه درباره آن اشتباه داشتم واضح نمودی. خداوند از طرف انبیا و اسلام به تو خیر دهد!

علی بن محمّد بن جهم گفت: مأمون دست محمّد بن جعفر را که در مجلس حضور داشت گرفت و برای نماز حرکت کرد. من نیز از پی آن دو رفتم. مأمون به او گفت: دیدی پسر برادرت چه کرد؟! محمّد بن جعفر گفت: او دانشمندی است که ندیده ام از دانشمند دیگری استفاده کرده باشد. مأمون گفت: پسر برادرت از خاندان پیامبر است که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم درباره آنها می فرماید: خاندان من و پاک سرشتان فرزندانم، در کودکی از همه مردم بردبارترند و در بزرگی از همه داناتر؛ به آنها چیزی نیاموز که آنها از شما داناترند و هرگز شما را از راه راست منحرف نمی کنند و به گمراهی نمی کشانند. حضرت رضا علیه السّلام به خانه خود برگشت.

فردا صبح خدمت آن جناب رسیدم و سخن مأمون و جواب عمویش را عرض کردم؛ لبخندی زد و فرمود: پسر جهم! مبادا حرف او تو را گول بزند! او به زودی مرا مسموم می کند، ولی خدا از او انتقام خواهد گرفت .

شیخ صدوق رحمه الله می گوید: این حدیث از طریق علی بن محم بن الجهم عجیب است که آن را با وجود نصب و بغض و دشمنی اش با اهل بیت علیهم السّلام نقل کرده است! - . عیون اخبارالرضا 1 : 195 -

مؤلف: این اخبار را به تفصیل در «کتاب احتجاجات» و «کتاب نبوت» ذکر کرده ام و آنچه در اینجا نوشته ام، همان مقداری بوده که با مقام مناسبت داشته است.

**[ترجمه]

«16»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام: أَنَّ الرِّضَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیه السلام لَمَا جَعَلَهُ الْمَأْمُونُ وَلِیَّ عَهْدِهِ احْتَبَسَ الْمَطَرُ فَجَعَلَ بَعْضُ حَاشِیَةِ الْمَأْمُونِ وَ الْمُتَعَصِّبِینَ عَلَی الرِّضَا علیه السلام یَقُولُونَ انْظُرُوا لَمَّا جَاءَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ صَارَ وَلِیَّ عَهْدِنَا فَحَبَسَ اللَّهُ تَعَالَی عَنَّا الْمَطَرَ وَ اتَّصَلَ ذَلِکَ بِالْمَأْمُونِ فَاشْتَدَّ

ص: 180


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 195- 204.

عَلَیْهِ فَقَالَ لِلرِّضَا علیه السلام قَدِ احْتَبَسَ الْمَطَرُ فَلَوْ دَعَوْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُمْطِرَ النَّاسَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام نَعَمْ قَالَ فَمَتَی تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ کَانَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی الْبَارِحَةَ فِی مَنَامِی وَ مَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ یَا بُنَیَّ انْتَظِرْ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَابْرُزْ إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ اسْتَسْقِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَیَسْقِیهِمْ وَ أَخْبِرْهُمْ بِمَا یُرِیکَ اللَّهُ مِمَّا لَا یَعْلَمُونَ حَالَهُ لِیَزْدَادَ عِلْمُهُمْ بِفَضْلِکَ وَ مَکَانِکَ مِنْ رَبِّکَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ غَدَا إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ خَرَجَ الْخَلَائِقُ یَنْظُرُونَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ یَا رَبِّ أَنْتَ عَظَّمْتَ حَقَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَتَوَسَّلُوا بِنَا کَمَا أَمَرْتَ وَ أَمَّلُوا فَضْلَکَ وَ رَحْمَتَکَ وَ تَوَقَّعُوا إِحْسَانَکَ وَ نِعْمَتَکَ فَاسْقِهِمْ سَقْیاً نَافِعاً عَامّاً غَیْرَ رَائِثٍ وَ لَا ضَائِرٍ وَ لْیَکُنِ ابْتِدَاءُ مَطَرِهِمْ بَعْدَ انْصِرَافِهِمْ مِنْ مَشْهَدِهِمْ هَذَا إِلَی مَنَازِلِهِمْ وَ مَقَارِّهِمْ- قَالَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ نَسَجَتِ الرِّیَاحُ فِی الْهَوَاءِ الْغُیُومَ وَ أَرْعَدَتْ وَ أَبْرَقَتْ وَ تَحَرَّکَ النَّاسُ کَأَنَّهُمْ یَرَوْنَ التَّنَحِّیَ عَنِ الْمَطَرِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی رِسْلِکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ فَلَیْسَ هَذَا الْغَیْمُ لَکُمْ إِنَّمَا هُوَ لِأَهْلِ بَلَدِ کَذَا فَمَضَتِ السَّحَابَةُ وَ عَبَرَتْ ثُمَّ جَاءَتْ سَحَابَةٌ أُخْرَی تَشْتَمِلُ عَلَی رَعْدٍ وَ بَرْقٍ فَتَحَرَّکُوا فَقَالَ عَلَی رِسْلِکُمْ فَمَا هَذِهِ لَکُمْ إِنَّمَا هِیَ لِأَهْلِ بَلَدِ کَذَا فَمَا زَالَ حَتَّی جَاءَتْ عَشْرُ سَحَابَاتٍ وَ عَبَرَتْ وَ یَقُولُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ عَلَی رِسْلِکُمْ لَیْسَتْ هَذِهِ لَکُمْ إِنَّمَا هِیَ لِأَهْلِ بَلَدِ کَذَا ثُمَّ أَقْبَلَتْ سَحَابَةٌ حَادِیَةَ عَشَرَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ هَذِهِ بَعَثَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ فَاشْکُرُوا اللَّهَ تَعَالَی عَلَی تَفَضُّلِهِ عَلَیْکُمْ وَ قُومُوا إِلَی مَنَازِلِکُمْ وَ مَقَارِّکُمْ فَإِنَّهَا مُسَامِتَةٌ لَکُمْ وَ لِرُءُوسِکُمْ مُمْسِکَةٌ عَنْکُمْ إِلَی أَنْ تَدْخُلُوا مَقَارَّکُمْ ثُمَّ یَأْتِیکُمْ مِنَ الْخَیْرِ مَا یَلِیقُ بِکَرَمِ اللَّهِ تَعَالَی وَ جَلَالِهِ وَ نَزَلَ مِنَ الْمِنْبَرِ فَانْصَرَفَ النَّاسُ فَمَا زَالَتِ السَّحَابَةُ مُمْسِکَةً إِلَی أَنْ قَرُبُوا مِنْ مَنَازِلِهِمْ ثُمَّ جَاءَتْ بِوَابِلِ الْمَطَرِ فَمَلَأَتِ الْأَوْدِیَةَ وَ الْحِیَاضَ وَ الْغُدْرَانَ وَ الْفَلَوَاتِ فَجَعَلَ النَّاسُ یَقُولُونَ هَنِیئاً لِوُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَرَامَاتُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ.

ص: 181

ثُمَّ بَرَزَ إِلَیْهِمُ الرِّضَا علیه السلام وَ حَضَرَتِ الْجَمَاعَةُ الْکَثِیرَةُ مِنْهُمْ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ فِی نِعَمِ اللَّهِ عَلَیْکُمْ فَلَا تُنَفِّرُوهَا عَنْکُمْ بِمَعَاصِیهِ بَلِ اسْتَدِیمُوهَا بِطَاعَتِهِ وَ شُکْرِهِ عَلَی نِعَمِهِ وَ أَیَادِیهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ لَا تَشْکُرُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیْ ءٍ بَعْدَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بَعْدَ الِاعْتِرَافِ بِحُقُوقِ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنْ مُعَاوَنَتِکُمْ لِإِخْوَانِکُمُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی دُنْیَاهُمُ الَّتِی هِیَ مَعْبَرَتُهُمْ إِلَی جِنَانِ رَبِّهِمْ فَإِنَّ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ کَانَ مِنْ خَاصَّةِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ قَوْلًا مَا یَنْبَغِی لِقَائِلٍ أَنْ یَزْهَدَ فِی فَضْلِ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِ إِنْ تَأَمَّلَهُ وَ عَمِلَ عَلَیْهِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلَکَ فُلَانٌ یَعْمَلُ مِنَ الذُّنُوبِ کَیْتَ وَ کَیْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ قَدْ نَجَا وَ لَا یَخْتِمُ اللَّهُ تَعَالَی عَمَلَهُ إِلَّا بِالْحُسْنَی وَ سَیَمْحُو اللَّهُ عَنْهُ السَّیِّئَاتِ وَ یُبَدِّلُهَا لَهُ حَسَنَاتٍ إِنَّهُ کَانَ مَرَّةً یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ عَرَضَ لَهُ مُؤْمِنٌ قَدِ انْکَشَفَتْ عَوْرَتُهُ وَ هُوَ لَا یَشْعُرُ فَسَتَرَهَا عَلَیْهِ وَ لَمْ یُخْبِرْهُ بِهَا مَخَافَةَ أَنْ یَخْجَلَ ثُمَّ إِنَّ ذَلِکَ الْمُؤْمِنَ عَرَفَهُ فِی مَهْوَاةٍ فَقَالَ لَهُ أَجْزَلَ اللَّهُ لَکَ الثَّوَابَ وَ أَکْرَمَ لَکَ الْمَآبَ وَ لَا نَاقَشَکَ الْحِسَابَ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ فِیهِ فَهَذَا الْعَبْدُ لَا یُخْتَمُ لَهُ إِلَّا بِخَیْرٍ بِدُعَاءِ ذَلِکَ الْمُؤْمِنِ فَاتَّصَلَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهَذَا الرَّجُلِ فَتَابَ وَ أَنَابَ وَ أَقْبَلَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمْ یَأْتِ عَلَیْهِ سَبْعَةُ أَیَّامٍ حَتَّی أُغِیرَ عَلَی سَرْحِ الْمَدِینَةِ فَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَثَرِهِمْ جَمَاعَةً ذَلِکَ الرَّجُلُ أَحَدُهُمْ فَاسْتُشْهِدَ فِیهِمْ قَالَ الْإِمَامُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام وَ أَعْظَمَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْبَرَکَةَ فِی الْبِلَادِ بِدُعَاءِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ کَانَ لِلْمَأْمُونِ مَنْ یُرِیدُ أَنْ یَکُونَ هُوَ وَلِیَّ عَهْدِهِ مِنْ دُونِ الرِّضَا علیه السلام وَ حُسَّادٌ کَانُوا بِحَضْرَةِ الْمَأْمُونِ لِلرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لِلْمَأْمُونِ بَعْضُ أُولَئِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُعِیذُکَ بِاللَّهِ أَنْ تَکُونَ تَارِیخَ الْخُلَفَاءِ فِی إِخْرَاجِکَ هَذَا الشَّرَفَ الْعَمِیمَ وَ الْفَخْرَ الْعَظِیمَ مِنْ بَیْتِ وُلْدِ الْعَبَّاسِ إِلَی بَیْتِ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ لَقَدْ أَعَنْتَ عَلَی نَفْسِکَ وَ أَهْلِکَ جِئْتَ بِهَذَا السَّاحِرِ وَلَدِ السَّحَرَةِ وَ قَدْ کَانَ خَامِلًا فَأَظْهَرْتَهُ وَ مُتَّضِعاً فَرَفَعْتَهُ وَ مَنْسِیّاً فَذَکَّرْتَ بِهِ وَ مُسْتَخَفّاً فَنَوَّهْتَ بِهِ قَدْ مَلَأَ الدُّنْیَا مَخْرَقَةً وَ تَشَوُّقاً بِهَذَا الْمَطَرِ الْوَارِدِ عِنْدَ دُعَائِهِ مَا أَخْوَفَنِی أَنْ یُخْرِجَ هَذَا الرَّجُلُ

ص: 182

هَذَا الْأَمْرَ عَنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ إِلَی وُلْدِ عَلِیٍّ بَلْ مَا أَخْوَفَنِی أَنْ یَتَوَصَّلَ بِسِحْرِهِ إِلَی إِزَالَةِ نِعْمَتِکَ وَ التَّوَثُّبِ عَلَی مَمْلَکَتِکَ هَلْ جَنَی أَحَدٌ عَلَی نَفْسِهِ وَ مُلْکِهِ مِثْلَ جِنَایَتِکَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ قَدْ کَانَ هَذَا الرَّجُلُ مُسْتَتِراً عَنَّا یَدْعُو إِلَی نَفْسِهِ فَأَرَدْنَا أَنْ نَجْعَلَهُ وَلِیَّ عَهْدِنَا لِیَکُونَ دُعَاؤُهُ لَنَا وَ لِیُعْرَفَ بِالْمُلْکِ وَ الْخِلَافَةِ لَنَا وَ لِیَعْتَقِدَ فِیهِ الْمَفْتُونُونَ بِهِ أَنَّهُ لَیْسَ مِمَّا ادَّعَی فِی قَلِیلٍ وَ لَا کَثِیرٍ وَ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَنَا مِنْ دُونِهِ وَ قَدْ خَشِینَا إِنْ تَرَکْنَاهُ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ أَنْ یَنْفَتِقَ عَلَیْنَا مِنْهُ مَا لَا نَسُدُّهُ وَ یَأْتِیَ عَلَیْنَا مِنْهُ مَا لَا نُطِیقُهُ وَ الْآنَ فَإِذْ قَدْ فَعَلْنَا بِهِ مَا فَعَلْنَا وَ أَخْطَأْنَا فِی أَمْرِهِ بِمَا أَخْطَأْنَا وَ أَشْرَفْنَا مِنَ الْهَلَاکِ بِالتَّنْوِیهِ بِهِ عَلَی مَا أَشْرَفْنَا فَلَیْسَ یَجُوزُ التَّهَاوُنُ فِی أَمْرِهِ وَ لَکِنَّا نَحْتَاجُ أَنْ نَضَعَ مِنْهُ قَلِیلًا قَلِیلًا حَتَّی نُصَوِّرَهُ عِنْدَ الرَّعِیَّةِ بِصُورَةِ مَنْ لَا یَسْتَحِقُّ لِهَذَا الْأَمْرِ ثُمَّ نُدَبِّرَ فِیهِ بِمَا یَحْسِمُ عَنَّا مَوَادَّ بَلَائِهِ قَالَ الرَّجُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَوَلِّنِی مُجَادَلَتَهُ فَإِنِّی أُفْحِمُهُ وَ أَصْحَابَهُ وَ أَضَعُ مِنْ قَدْرِهِ فَلَوْ لَا هَیْبَتُکَ فِی صَدْرِی لَأَنْزَلْتُهُ مَنْزِلَتَهُ وَ بَیَّنْتُ لِلنَّاسِ قُصُورَهُ عَمَّا رَشَّحْتَهُ لَهُ قَالَ الْمَأْمُونُ مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ هَذَا قَالَ فَاجْمَعْ وُجُوهَ أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ وَ الْقُوَّادَ وَ الْقُضَاةَ وَ خِیَارَ الْفُقَهَاءِ لِأُبَیِّنَ نَقْصَهُ بِحَضْرَتِهِمْ فَیَکُونَ أَخْذاً لَهُ عَنْ مَحَلِّهِ الَّذِی أَحْلَلْتَهُ فِیهِ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُمْ بِصَوَابِ فِعْلِکَ قَالَ فَجَمَعَ الْخَلْقَ الْفَاضِلِینَ مِنْ رَعِیَّتِهِ فِی مَجْلِسٍ وَاسِعٍ قَعَدَ فِیهِ لَهُمْ وَ أَقْعَدَ الرِّضَا علیه السلام بَیْنَ یَدَیْهِ فِی مَرْتَبَتِهِ الَّتِی جَعَلَهَا لَهُ فَابْتَدَأَ هَذَا الْحَاجِبُ الْمُتَضَمِّنُ لِلْوَضْعِ مِنَ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لَهُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ أَکْثَرُوا عَنْکَ الْحِکَایَاتِ وَ أَسْرَفُوا فِی وَصْفِکَ بِمَا أَرَی أَنَّکَ إِنْ وَقَفْتَ عَلَیْهِ بَرِئْتَ إِلَیْهِمْ مِنْهُ فَأَوَّلُ ذَلِکَ أَنَّکَ دَعَوْتَ اللَّهَ فِی الْمَطَرِ الْمُعْتَادِ مَجِیؤُهُ فَجَاءَ فَجَعَلُوهُ آیَةً لَکَ مُعْجِزَةً أَوْجَبُوا لَکَ بِهَا أَنْ لَا نَظِیرَ لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَدَامَ اللَّهُ مُلْکَهُ وَ بَقَاءَهُ لَا یُوَازَنُ بِأَحَدٍ إِلَّا رَجَحَ بِهِ وَ قَدْ أَحَلَّکَ الْمَحَلَّ الَّذِی عَرَفْتَ فَلَیْسَ مِنْ حَقِّهِ عَلَیْکَ أَنْ تُسَوِّغَ الْکَاذِبِینَ لَکَ وَ عَلَیْهِ مَا یَتَکَذَّبُونَهُ

ص: 183

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام مَا أَدْفَعُ عِبَادَ اللَّهِ عَنِ التَّحَدُّثِ بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَیَّ وَ إِنْ کُنْتُ لَا أَبْغِی أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ أَمَّا ذِکْرُکَ صَاحِبَکَ الَّذِی أَحَلَّنِی فَمَا أَحَلَّنِی إِلَّا الْمَحَلَّ الَّذِی أَحَلَّهُ مَلِکُ مِصْرَ یُوسُفَ الصِّدِّیقَ علیه السلام وَ کَانَتْ حَالُهُمَا مَا قَدْ عَلِمْتَ فَغَضِبَ الْحَاجِبُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ یَا ابْنَ مُوسَی لَقَدْ عَدَوْتَ طَوْرَکَ وَ تَجَاوَزْتَ قَدْرَکَ أَنْ بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی بِمَطَرٍ مُقَدَّرٍ وَقْتُهُ لَا یَتَقَدَّمُ وَ لَا یَتَأَخَّرُ جَعَلْتَهُ آیَةً تَسْتَطِیلُ بِهَا وَ صَوْلَةً تَصُولُ بِهَا کَأَنَّکَ جِئْتَ بِمِثْلِ آیَةِ الْخَلِیلِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لَمَّا أَخَذَ رُءُوسَ الطَّیْرِ بِیَدِهِ وَ دَعَا أَعْضَاءَهَا الَّتِی کَانَ فَرَّقَهَا عَلَی الْجِبَالِ فَأَتَیْنَهُ سَعْیاً وَ تَرَکَّبْنَ عَلَی الرُّءُوسِ وَ خَفَقْنَ وَ طِرْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَوَهَّمُ فَأَحْیِ هَذَیْنِ وَ سَلِّطْهُمَا عَلَیَّ فَإِنَّ ذَلِکَ یَکُونُ حِینَئِذٍ آیَةً مُعْجِزَةً فَأَمَّا الْمَطَرُ الْمُعْتَادُ مَجِیؤُهُ فَلَسْتَ أَحَقَّ بِأَنْ یَکُونَ جَاءَ بِدُعَائِکَ مِنْ غَیْرِکَ الَّذِی دَعَا کَمَا دَعَوْتَ وَ کَانَ الْحَاجِبُ قَدْ أَشَارَ إِلَی أَسَدَیْنِ مُصَوَّرَیْنِ عَلَی مَسْنَدِ الْمَأْمُونِ الَّذِی کَانَ مُسْتَنِداً إِلَیْهِ وَ کَانَا مُتَقَابِلَیْنِ عَلَی الْمَسْنَدِ فَغَضِبَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ صَاحَ بِالصُّورَتَیْنِ دُونَکُمَا الْفَاجِرَ فَافْتَرِسَاهُ وَ لَا تُبْقِیَا لَهُ عَیْناً وَ لَا أَثَراً فَوَثَبَتِ الصُّورَتَانِ وَ قَدْ عَادَتَا أَسَدَیْنِ فَتَنَاوَلَا الْحَاجِبَ وَ عَضَّاهُ وَ رَضَّاهُ وَ هَشَمَاهُ وَ أَکَلَاهُ وَ لَحَسَا دَمَهُ وَ الْقَوْمُ یَنْظُرُونَ مُتَحَیِّرِینَ مِمَّا یُبْصِرُونَ فَلَمَّا فَرَغَا مِنْهُ أَقْبَلَا عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَالا یَا وَلِیَّ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ مَا ذَا تَأْمُرُنَا نَفْعَلُ بِهَذَا أَ نَفْعَلُ بِهِ فِعْلَنَا بِهَذَا یُشِیرَانِ إِلَی الْمَأْمُونِ فَغُشِیَ عَلَی الْمَأْمُونِ مِمَّا سَمِعَ مِنْهُمَا فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قِفَا فَوَقَفَا ثُمَّ قَالَ الرِّضَا علیه السلام صُبُّوا عَلَیْهِ مَاءَ وَرْدٍ وَ طَیِّبُوهُ فَفُعِلَ ذَلِکَ بِهِ وَ عَادَ الْأَسَدَانِ یَقُولَانِ أَ تَأْذَنُ لَنَا أَنْ نُلْحِقَهُ بِصَاحِبِهِ الَّذِی أَفْنَیْنَاهُ قَالَ لَا فَإِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تَدْبِیراً هُوَ مُمْضِیهِ فَقَالا مَا ذَا تَأْمُرُنَا فَقَالَ عُودَا إِلَی مَقَرِّکُمَا کَمَا کُنْتُمَا فَعَادَا إِلَی الْمَسْنَدِ وَ صَارَا صُورَتَیْنِ کَمَا کَانَتَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَفَانِی شَرَّ حُمَیْدِ بْنِ مِهْرَانَ یَعْنِی الرَّجُلَ الْمُفْتَرَسَ ثُمَّ قَالَ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا الْأَمْرُ لِجَدِّکُمْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَکُمْ فَلَوْ شِئْتَ لَنَزَلْتُ عَنْهُ لَکَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَوْ شِئْتُ لَمَا نَاظَرْتُکَ

ص: 184

وَ لَمْ أَسْأَلْکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَعْطَانِی مِنْ طَاعَةِ سَائِرِ خَلْقِهِ مِثْلَ مَا رَأَیْتَ مِنْ طَاعَةِ هَاتَیْنِ الصُّورَتَیْنِ إِلَّا جُهَّالَ بَنِی آدَمَ فَإِنَّهُمْ وَ إِنْ خَسِرُوا حُظُوظَهُمْ فَلِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ تَدْبِیرٌ وَ قَدْ أَمَرَنِی بِتَرْکِ الِاعْتِرَاضِ عَلَیْکَ وَ إِظْهَارِ مَا أَظْهَرْتُهُ مِنَ الْعَمَلِ مِنْ تَحْتِ یَدِکَ کَمَا أَمَرَ یُوسُفَ علیه السلام بِالْعَمَلِ مِنْ تَحْتِ یَدِ فِرْعَوْنِ مِصْرَ قَالَ فَمَا زَالَ الْمَأْمُونُ ضَئِیلًا إِلَی أَنْ قَضَی فِی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام مَا قَضَی (1).

**[ترجمه]عیون: حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام از پدر خود، از جد بزرگوارش نقل کرد که حضرت رضا علیه السّلام وقتی ولیعهد مأمون شد، مدتی باران نیامد. گروهی از اطرافیان مأمون و طرفداران او می گفتند: ببین! از وقتی که علی بن موسی الرضا علیهما السّلام ولیعهد شد، باران قطع گردید. این حرف به گوش مأمون رسید و ناراحت شد. به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: مدتی است باران نمی بارد، اگر صلاح بدانید دعا بفرمایید، شاید خداوند باران عنایت کند. فرمود: بسیار خوب. مأمون پرسید: چه وقت برای طلب باران می روید؟ (آن روز جمعه بود). حضرت فرمود: روز دوشنبه. پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم با امیرالمؤمنین علیهما السّلام دیشب به خوابم آمدند و فرمودند: پسرم! انتظار روز دوشنبه را داشته باش، پس به صحرا برو و طلب باران کن! خداوند باران می بارد و به آنها نشان بده مقامی را که خداوند به تو اختصاص داده تا بیشتر از فضل و مقامت در نزد خدای عزوجل مطلع شوند.

روز دوشنبه به صحرا رفت و مردم تمام به تماشا آمده بودند. حضرت روی منبر رفت، حمد و سپاس خدا را بجای آورد و گفت: بار خدایا! تو مقام ما خاندان نبوت را بالا برده ای. مردم به ما توسل می جویند، همان طوری که دستور داده ای و امیدوارند که مشمول فضل و عنایت و لطف و نعمت تو شوند. خدایا! بارانی نافع و فراگیر و بدون تأخیر و بی ضرر بر آنان بفرست. این باران وقتی می بارد که آنها از اینجا رفته اند و به منزل های خود رسیده باشند .

گفت: به خدایی که محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را به نبوت ارسال داشت، بادها ابرها را به یکدیگر پیوستند و رعد و برق شروع شد. مردم به واسطه باران به خود جنبیدند و تصمیم رفتن داشتند. حضرت رضا فرمود: صبر کنید مردم! این ابر مال شما نیست، مربوط به فلان شهرستان است. آن ابر رد شد و باز ابر دیگری آمد که دارای رعد و برق بود. مردم دوباره حرکت کردند. فرمود: صبر کنید! این ابر برای شما نیست، مربوط به فلان ناحیه است. همین طور تا ده ابر می آمد و رد می شد و حضرت رضا علیه السّلام می فرمود: صبر کنید! این ابر مربوط به شما نیست، برای فلان ناحیه است. تا ابر یازدهم آمد و فرمود: این یکی را خدا برای شما فرستاده، بر لطف و نعمت خدا سپاسگزاری کنید و به منزل های خود بروید، ولی او نمی بارد تا وقتی شما وارد منزل های خود شوید. بعد آن طور که شایسته کرم و لطف خداست خواهد بارید. در این موقع از منبر پایین آمد. مردم بازگشتند. ابر پیوسته در هوا بود، ولی نمی بارید تا مردم نزدیک منزل های خود رسیدند. آنگاه بارانی شدید بارید که تمام نهرها و حوض ها و گودی ها و بیابان ها پر از آب شد. مردم می گفتند: واقعا چه مقامی دارد پسر پیامبر! گوارا باد او را این مقام و لطف خدا!

بعد حضرت رضا علیه السّلام بیرون آمد. گروهی از مردم نیز اجتماع داشتند. به آنها فرمود: مردم! از خدا بپرهیزید و قدر نعمت او را بدانید. مبادا با معصیت، نعمت را از خود سلب کنید! به وسیله اطاعت و بندگی و شکر و سپاسگزاری، دوام و بقای آن نعمت ها را بخواهید. بدانید که شما سپاس و شکر چیزی را بعد از ایمان به خدا و اعتراف به حقوق اولیای خدا از آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نخواهید داشت که نزد شما، از کمک به برادران دینی خود در امور دنیا که وسیله رسیدن به بهشت خدا است محبوب تر باشد. کسی که چنین کند، از مقربین درگاه خدا خواهد بود.

پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم در این مورد فرمایشی فرموده که با تأمل و اندیشه درباره فرمایش آن جناب، با این پاداش و لطفی که خدا می فرماید، کسی از کمک به برادران دینی خود کناره گیری نمی کند. عرض کردند: یا رسول اللَّه! فلانی از کثرت گناه بیچاره شد؛ چون فلان و فلان کارهای زشت را انجام می دهد! پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: اتفاقا او رستگار است، خداوند عاقبتش را ختم به خیر می کند و تمام گناهانش از بین می برد و تبدیل به ثواب می کند. یک روز او از راهی رد می شد. مرد مؤمنی را دید که عورتش مکشوف است و خودش متوجه نیست. پس بدون اینکه مطلعش کند، عورت او را پوشاند که مبادا خجالت بکشد. بعد آن مؤمن در بازگشت به منزل، متوجه شد و به او گفت: خدا پاداش تو را بدهد و در آخرت جزای تو را عنایت کند و در حساب قیامت بر تو آسان بگیرد. خداوند هم دعای او را مستجاب کرد. این شخص به واسطه دعای آن مؤمن سعادتمند است.

فرمایش پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم به آن مرد رسید و توبه و انابه کرد و از کارهای خود دست کشید و رو به در خانه خدا آورد. هنوز یک هفته نگذشته بود که گروهی اطراف مدینه را غارت کردند. پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم مسلمانان را که این مرد نیز جزو آنها بود و شهید شد، به تعقیب ایشان فرستاد

حضرت جواد علیه السّلام فرمود: خداوند به دعای حضرت رضا علیه السّلام، در آن سرزمین برکت و نعمت را فراوان کرد. کسانی اطراف مأمون بودند که قبل از ولیعهد شدن حضرت رضا علیه السّلام، خود را نامزد ولیعهدی می دانستند و حسودانی وجود داشتند که پیوسته بدگویی می کردند. یکی از آنها به مأمون گفت: یا امیرالمؤمنین! مبادا این شرافت و عظمت را از خاندان بنی عباس خارج کنی که کاری بی سابقه در میان خلفا خواهد شد و خلافت منتقل به اولاد علی شود که خود و خانواده ات را نابود کرده ای. این جادوگر جادوگرزاده را که در گوشه ای افتاده بود و کسی او را نمی شناخت، آوردی و به این مقام رساندی و مشهورش کردی! از یاد رفته بود، او را به مردم معرفی کردی. راجع به بارانی که در موقع دعای او آمد، دنیا را از دروغ و به خود بالیدنش پر کرده! من می ترسم خلافت را از خاندان عباسی خارج کند و به اولاد علی منتقل شود. من می ترسم که تو را کنار بزند و تکیه بر مقامت کند؛ کسی مثل تو بر خود و مملکت خویش خیانت نکرده است!

مأمون گفت: او با فاصله ای که از ما داشت، مردم را به جانب خود دعوت می کرد. او را ولیعهد خود کردم تا مردم را به طرف من دعوت کند و اعتراف به خلافت و زمامداری ما بکند. در ضمن کسانی که فریفته او شده اند، متوجه شوند که غیر از آنچه آنها معتقد بوده اند نیست و خلافت حق ما است. ترسیدم که اگر او را به همان حال واگذارم، شکافی بر ضرر ما به وجود آورد که امکان جلوگیری آن نباشد و وقتی متوجه شویم که قدرت دفاع نداشته باشیم. اکنون که او را به این مقام رسانده ایم و اشتباهی که در موردش کرده ایم و با این بزرگ کردن او خود را به خطر انداخته ایم، صحیح نیست به او بی احترامی کنیم. باید کم کم از قدر مقامش بکاهیم تا مردم چنین بفهمند که او لیاقت این مقام را ندارد. سپس چاره ای بیندیشیم که به طور کلی خطر او را رفع کند.

آن مرد گفت: مجادله و جواب او را به من واگذار. من او و یارانش را مغلوب می کنم و قدر قیمتش را پایین می آورم. اگر از شما نمی ترسیدم، او را به مقام و منزلت خودش جای می دادم و به مردم می فهماندم که شایسته این مقام نیست.

مأمون گفت: از این کار چیزی در نظرم محبوب تر نیست! گفت: پس در این صورت بزرگان کشور، از فرماندهان و قاضیان و دانشمندان را جمع کن تا من در مقابل آنها نقص او را ثابت کنم و از مرتبه ای که به او داده ای، پایین بیاورم، با اینکه آنها خیال می کنند کار خوبی کرده ای.

مأمون دستور داد برجستگان کشور را در مجلس بزرگی دعوت کنند. حضرت رضا علیه السّلام را نیز پهلوی خود در همان مقامی که به او داده بود نشاند. همان مرد که تصمیم داشت از مقام آن جناب بکاهد، ابتدا گفت مردم از شما داستان ها نقل می کنند و در تمجید و توصیف شما مبالغه می نمایند، به طوری که اگر خود شما مطلع شوید، از حرف های ایشان متنفر خواهید شد! اول موضوعی که حرف می زنند همان باران آمدن است که به موقع خودش می آمد. شما دعا کردی و پس از دعای شما که باران آمد، این پیشامد را برای شما معجزه قرار داده اند که شما را در دنیا نظیری نیست. این امیرالمؤمنین که اکنون حاضرند، اگر با هر کسی در دنیا مقایسه شوند برتری دارند. ایشان شما را به این مقام امتیاز داد، اینک صحیح نیست اجازه دهی دروغ بافان این مطالب را که به امیرالمؤمنین کنایه و گوشه دارد، منتشر کنند.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: من نمی توانم جلوی مردم را بگیرم که از نعمت هایی که خداوند به من ارزانی داشته صحبت نکنند، گرچه تصمیم به اختلاف و شورش ندارم؛ اما آنچه توضیح دادی که دوست تو مرا به این مقام رسانیده، این مقامی که به من داده عینا شبیه مقامی است که پادشاه مصر به یوسف صدیق داد و خود از آن واقعه اطلاع داری.

حاجب در این موقع عصبانی شده گفت: ای پسر موسی! خیلی ادعای بزرگی می کنی و از حد خود پا را فراتر گذاشته ای! بارانی که خداوند به موقع و بدون تقدیم و تأخیر می فرستد، تو آن را برای خود معجزه گرفته ای و این قدر بزرگ کرده ای، مثل اینکه معجزه ابراهیم خلیل را انجام داده ای که سر مرغان را به دست گرفت و اعضای کوبیده شده و درهم آمیخته آنها را فرا خواند و آمدند و بر سرها متصل شدند و باز زندگی از سر گرفته و به اجازه خدا به پرواز در آمدند! اگر در این ادعا راست می گویی، این دو شکل و صورت را زنده کن و بر من مسلط گردان، آن وقت معجزه و نشانه ای درست خواهد بود. اما بارانی را که در موقع خود می آید، نمی توانی ادعا کنی که به دعای شما یا آن کسانی که با شما در دعا شرکت داشته اند آمده است. حاجب اشاره به نقش دو شیر کرد که روی پشتی مأمون بود و بر آن تکیه داشت و هر دو رو به روی هم بودند. علی بن موسی الرضا علیه السّلام خشمگین شد و فریاد زد:

این مرد پست را بگیرید و پاره پاره کنید و اثری از او باقی نگذارید! در این موقع آن دو نقش تجسم پیدا کردند و دو شیر شدند و حاجب را با دندان های خود پاره پاره کردند، او را خوردند و خونش را از روی زمین لیسیدند. مردم از آنچه می دیدند در حیرت و شگفت بودند. شیرها همین که از کار او فراغت حاصل کردند، به حضرت رضا علیه السّلام گفتند: یا ولی اللَّه! چه دستور می دهی؟ همین بلا را بر سر این دیگری نیز می آوریم! و اشاره به مأمون کافر کردند. مأمون از شنیدن این کلام بیهوش شد! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: صبر کنید و بایستید!

سپس امام رضا علیه السّلام دستور داد به سر و صورت مأمون گلاب بپاشند تا به هوش بیاید و همین کار را کردند. باز دو شیر گفتند: اجازه می دهید این ظالم را هم به دوستش ملحق کنیم؟ فرمود: نه، خدا را درباره او تدبیری است که اجرا خواهد کرد! پرسیدند: پس ما را چه دستور می فرمایید؟ فرمود: برگردید به محل اول خودتان، همان طور که بودید. شیرها دو مرتبه به پشتی برگشتند و دو نقش شدند .

مأمون گفت: خدا را شکر که شر حمید بن مهران را از سر من رفع کرد! منظورش همان کسی بود که شیرها او را پاره پاره کردند. بعد به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: این قدرت در اختیار جدتان پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بود و اینک در اختیار شما است. اگر بخواهی به نفع شما از خلافت کناره گیری می کنم! حضرت فرمود: اگر خلافت را می خواستم، با تو در این مورد مناظره نمی کردم و از تو درخواست نمی کردم. خداوند فرمانبرداری سایر مخلوقات را در اختیارم قرار داده، چنان چه در مورد این دو نقش مشاهده کردی! مگر آدم های نادان که آنها گر چه زیان می کنند، ولی خداوند درباره آنها تدبیری دارد و به من دستور داده که با تو معارضه نکنم و هر چه انجام می دهم، زیر نظر تو باشد، چنان چه یوسف صدیق مأمور بود زیر نظر فرعون مصر کار کند.

مأمون از آن پس پیوسته خوار و ذلیل بود، تا بالاخره کار خود را نسبت به حضرت رضا علیه السّلام انجام داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 167 -

**[ترجمه]

بیان

قوله غیر رائث قال الجزری فی حدیث الاستسقاء عجلا غیر رائث أی غیر بطی ء متأخر انتهی. قوله و لا ضائر أی ضار و الرسل بالکسر التأنی و الوابل المطر الشدید قوله فی مهواه أی مسیره من قولهم هوی یهوی إذا أسرع فی السیر و المهواة المطمئن من الأرض قوله أن تکون تاریخ الخلفاء کنایة عن عظم تلک الواقعة و فظاعتها بزعمه فإن الناس یؤرخون الأمور بالوقائع و الدواهی.

و المخرقة بالقاف الشعبدة و السحر کما یظهر من استعمالاتهم و إن لم نجد فی اللغة و لعلها من الخرق بمعنی السفه و الکذب أو من المخراق الذی یضرب به و فی بعض النسخ بالفاء من الخرافات و التشوق التزین و التطلع و فی بعض النسخ التسوق بالسین المهملة و القاف و لعله مأخوذ من السوق أی أعمال أهل السوق من الأدانی و فی القاموس ساوقه فاخره فی السوق و یقال

فلان یرشح للوزارة أی یربی و یؤهل لها و لحس القصعة أکل بقیة ما فیه باللسان و الضئیل کأمیر الصغیر الدقیق الحقیر و النحیف.

**[ترجمه]جزری در حدیث استسقاء درباره کلمه «غیر رائث» می گوید: «عجلا غیر رائث» یعنی غیر کند و بدون تأخیر. (پایان کلام جرزی) کلمه «غیر ضائر» یعنی ضرر زننده و «رسل» با کسر راء، به معنای تأنی است و «وابل»، باران تند است. کلمه «فی مهواه» یعنی در مسیر خودش و از کلمه هوی یهوی به معنای سرعت به خرج دادن در حرکت مأخوذ است و مهواة به چیزی که در زمین آرام گرفته گویند. عبارت «ان تکون تاریخ الخلفاء» کنایه از بزرگی آن واقعه و فجیع بودن آن به گمان آن شخص است، زیرا مردم امور را با وقایع و مصیبات تاریخ گذاری می کنند.

«مخرقه» با قاف به معنای شعبده و جادو است، چنان چه از استعمالاتشان ظاهر می شود، اگرچه در لغت نیافتیم و ممکن است از «خرق» به معنای سفاهت و کذب باشد یا از «مخراق» به معنای دستمالی باشد که با آن به جایی ضربه می زنند و در بعضی نسخه ها با فاء و از «خرافات» گرفته می شود. و «تشوق» به معنای زینت و اطلاع است و در بعضی نسخه ها «تسوق» است و شاید این واژه از «سوق» مأخوذ باشد، یعنی اعمال اشخاص پست که در بازار از آنان سر می زند. و در قاموس آمده که عبارت «ساوقه» یعنی در بازار بر او مفاخره نمود. عبارت «فلان یرشح للوزارة» یعنی فلانی تربیت می شود تا اهلیت وزارت را پیدا کند و عبارت «لحس القصعه» یعنی با زبانش بقیه آن را لیسید و «ضئیل» بر وزن امیر، خوار و نحیف و کوچک را گویند.

**[ترجمه]

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا الْغَلَابِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی بْنِ زَیْدٍ: أَنَّ الْمَأْمُونَ أَمَرَنِی بِقَتْلِ رَجُلٍ فَقَالَ اسْتَبْقِنِی فَإِنَّ لِی شُکْراً فَقَالَ وَ مَنْ أَنْتَ وَ مَا شُکْرُکَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَتَرَفَّعَ عَنْ شُکْرِ أَحَدٍ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ عِبَادَهُ بِشُکْرِهِ فَشَکَرُوهُ

ص: 185


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 167- 172.

فَعَفَا عَنْهُمْ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن عیسی بن زید می گوید: مأمون به من دستور داد مردی را بکشم. آن مرد گفت: اجازه بده که مرا شکری است تا انجام دهم. مأمون گفت: تو که هستی که شکر کنی؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمود: یا امیرالمؤمنین! تو را به خدا قسم می دهم از اینکه مانع شوی از شکر کردن دیگری، گر چه کم باشد، زیرا خداوند دستور می دهد بندگانش سپاس او را بدارند. آنها سپاسگزاری می کنند و خداوند نیز ایشان را می بخشد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 165 -

**[ترجمه]

«18»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] السِّنَانِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنْ هَرْثَمَةَ بْنَ أَعْیَنَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ یَعْنِی الرِّضَا علیه السلام فِی دَارِ الْمَأْمُونِ وَ کَانَ قَدْ ظَهَرَ فِی دَارِ الْمَأْمُونِ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَدْ تُوُفِّیَ وَ لَمْ یَصِحَّ هَذَا الْقَوْلُ فَدَخَلْتُ أُرِیدُ الْإِذْنَ عَلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ فِی بَعْضِ ثِقَاتِ خَدَمِ الْمَأْمُونِ غُلَامٌ یُقَالُ لَهُ صَبِیحٌ الدَّیْلَمِیُّ وَ کَانَ یَتَوَلَّی سَیِّدِی حَقَّ وَلَایَتِهِ وَ إِذَا صَبِیحٌ قَدْ خَرَجَ فَلَمَّا رَآنِی قَالَ لِی یَا هَرْثَمَةُ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنِّی ثِقَةُ الْمَأْمُونِ عَلَی سِرِّهِ وَ عَلَانِیَتِهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ اعْلَمْ یَا هَرْثَمَةُ أَنَّ الْمَأْمُونَ دَعَانِی وَ ثَلَاثِینَ غُلَاماً مِنْ ثِقَاتِهِ عَلَی سِرِّهِ وَ عَلَانِیَتِهِ فِی الثُّلُثِ الْأَوَّلِ مِنَ اللَّیْلِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قَدْ صَارَ لَیْلُهُ نَهَاراً مِنْ کَثْرَةِ الشُّمُوعِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سُیُوفٌ مَسْلُولَةٌ مَشْحُوذَةٌ مَسْمُومَةٌ فَدَعَا بِنَا غُلَاماً غُلَاماً وَ أَخَذَ عَلَیْنَا الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ بِلِسَانِهِ وَ لَیْسَ بِحَضْرَتِنَا أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ غَیْرُنَا فَقَالَ لَنَا هَذَا الْعَهْدُ لَازِمٌ لَکُمْ أَنَّکُمْ تَفْعَلُونَ مَا أَمَرْتُکُمْ بِهِ وَ لَا تُخَالِفُوا مِنْهُ شَیْئاً قَالَ فَحَلَفْنَا لَهُ فَقَالَ یَأْخُذُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ سَیْفاً بِیَدِهِ وَ امْضُوا حَتَّی تَدْخُلُوا عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا فِی حُجْرَتِهِ فَإِنْ وَجَدْتُمُوهُ قَائِماً أَوْ قَاعِداً أَوْ نَائِماً فَلَا تُکَلِّمُوهُ وَ ضَعُوا أَسْیَافَکُمْ عَلَیْهِ وَ اخْلِطُوا لَحْمَهُ وَ دَمَهُ وَ شَعْرَهُ وَ عَظْمَهُ وَ مُخَّهُ ثُمَّ اقْلِبُوا عَلَیْهِ بِسَاطَهُ وَ امْسَحُوا أَسْیَافَکُمْ بِهِ وَ صِیرُوا إِلَیَّ وَ قَدْ جَعَلْتُ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ عَلَی هَذَا الْفِعْلِ وَ کِتْمَانِهِ عَشْرَ بِدَرِ دَرَاهِمَ وَ عَشْرَ ضِیَاعٍ مُنْتَجَبَةٍ وَ الْحُظُوظَ عِنْدِی مَا حُیِّیتُ وَ بَقِیتُ قَالَ فَأَخَذْنَا الْأَسْیَافَ بِأَیْدِینَا وَ دَخَلْنَا عَلَیْهِ فِی حُجْرَتِهِ فَوَجَدْنَاهُ مُضْطَجِعاً یُقَلِّبُ طَرَفَ یَدَیْهِ وَ یَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ لَا نَعْرِفُهُ قَالَ فَبَادَرَ الْغِلْمَانُ إِلَیْهِ بِالسُّیُوفِ وَ وَضَعْتُ سَیَفِی وَ أَنَا قَائِمٌ أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ کَأَنَّهُ قَدْ کَانَ عَلِمَ بِمَصِیرِنَا إِلَیْهِ فَلَبِسَ عَلَی بَدَنِهِ مَا لَا تَعْمَلُ فِیهِ السُّیُوفُ فَطَوَوْا عَلَیْهِ بِسَاطَهُ وَ خَرَجُوا حَتَّی دَخَلُوا عَلَی الْمَأْمُونِ

ص: 186


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 165.

فَقَالَ مَا صَنَعْتُمْ قَالُوا فَعَلْنَا مَا أَمَرْتَنَا بِهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا تُعِیدُوا شَیْئاً مِمَّا کَانَ فَلَمَّا کَانَ عِنْدَ تَبَلُّجِ الْفَجْرِ خَرَجَ الْمَأْمُونُ فَجَلَسَ مَجْلِسَهُ مَکْشُوفَ الرَّأْسِ مُحَلَّلَ الْأَزْرَارِ وَ أَظْهَرَ وَفَاتَهُ وَ قَعَدَ لِلتَّعْزِیَةِ ثُمَّ قَامَ حَافِیاً فَمَشَی لِیَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ أَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ حُجْرَتَهُ سَمِعَ هَمْهَمَةً فَأُرْعِدَ ثُمَّ قَالَ مَنْ عِنْدَهُ قُلْتُ لَا عِلْمَ لَنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَسْرِعُوا وَ انْظُرُوا قَالَ صَبِیحٌ فَأَسْرَعْنَا إِلَی الْبَیْتِ فَإِذَا سَیِّدِی علیه السلام جَالِسٌ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی وَ یُسَبِّحُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ ذَا نَرَی شَخْصاً فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی وَ یُسَبِّحُ فَانْتَفَضَ الْمَأْمُونُ وَ ارْتَعَدَ ثُمَّ قَالَ غَرَرْتُمُونِی لَعَنَکُمُ اللَّهُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ مِنْ بَیْنِ الْجَمَاعَةِ فَقَالَ لِی یَا صَبِیحُ أَنْتَ تَعْرِفُهُ فَانْظُرْ مَنِ الْمُصَلِّی عِنْدَهُ قَالَ صَبِیحٌ فَدَخَلْتُ وَ تَوَلَّی الْمَأْمُونُ رَاجِعاً فَلَمَّا صِرْتُ عِنْدَ عَتَبَةِ الْبَابِ قَالَ لِی یَا صَبِیحُ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ قَدْ سَقَطْتُ لِوَجْهِی فَقَالَ قُمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ قَالَ فَرَجَعْتُ إِلَی الْمَأْمُونِ فَوَجَدْتُ وَجْهَهُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَقَالَ لِی یَا صَبِیحُ مَا وَرَاکَ قُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ وَ اللَّهِ جَالِسٌ فِی حُجْرَتِهِ وَ قَدْ نَادَانِی وَ قَالَ لِی کَیْتَ وَ کَیْتَ قَالَ فَشَدَّ أَزْرَارَهُ وَ أَمَرَ بِرَدِّ أَثْوَابِهِ وَ قَالَ قُولُوا إِنَّهُ کَانَ غُشِیَ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ قَدْ أَفَاقَ قَالَ هَرْثَمَةُ فَأَکْثَرْتُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شُکْراً وَ حَمْداً ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِیَ الرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا رَآنِی قَالَ یَا هَرْثَمَةُ لَا تُحَدِّثْ بِمَا حَدَّثَکَ بِهِ صَبِیحٌ أَحَداً إِلَّا مَنِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ بِمَحَبَّتِنَا وَ وَلَایَتِنَا فَقُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی ثُمَّ قَالَ لِی علیه السلام یَا هَرْثَمَةُ وَ اللَّهِ لَا یَضُرُّنَا کَیْدُهُمْ شَیْئاً حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هرثمة بن اعین می گوید: خدمت آقا و مولایم علی بن موسی الرضا علیه السّلام در خانه مأمون رسیدم. میان خانه مأمون چنان مشهور شده بود که حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفته، ولی این حرف صحت نداشت. وارد شدم و اجازه خواستم که خدمتش برسم.

میان غلامان مورد اعتماد مأمون شخصی بود به نام صبیح دیلمی که به واقع ارادتمند حضرت رضا علیه السّلام بود. در این موقع دیدم صبیح خارج می شود. تا چشمش به من افتاد گفت: هرثمه! مگر نمی دانی من مورد اعتماد و اطمینان مأمون در اسرارش هستم؟ گفتم: چرا. گفت: مرا مأمون با سی نفر غلام از کسانی که مورد اعتمادش بود خواست. ثلث اول شب بود که وارد شدم. او در تالاری روشن نشسته بود که از زیادی شمع، مثل روز بود. جلوی او شمشیرهایی زهرآلود و برهنه قرار داشت.

یک نفر یک نفر از ما را خواست و عهد و پیمان گرفت. هیچ کس غیر از ما در آنجا نبود. گفت: پیمان ببندید که هر چه به شما دستور دادم، انجام دهید و مخالفت نکنید. همه قسم یاد کردیم. گفت: هر کدام یک شمشیر را بردارید و بروید به خانه علی بن موسی الرضا علیهما السلام! اگر دیدید ایستاده یا نشسته یا خواب است، با او هیچ صحبت نکنید، شمشیرهای خود را بر پیکرش بگذارید و خون و گوشت و پوست و موی او را با مغز استخوانش مخلوط کنید. بعد فرش اطاقش را برمی گردانید و دم شمشیرهای خود را با آن پاک می کنید. پس از انجام مأموریت پیش من برمی گردید. در مقابل این کار و کتمان آن، برای هر کدام شما ده کیسه درهم و ده باغ عالی و تا زنده باشم، بهره های کافی می دهم.

ما شمشیرها را برداشتیم و وارد اطاق حضرت رضا علیه السّلام شدیم. دیدیم در بستر است و دست خود را تکان می دهد و چیزی می گوید که ما نمی فهمیدیم! غلامان با شمشیرها حمله کردند، ولی من شمشیر نکشیدم و ایستادم و تماشا می کردم؛ گویا اطلاع داشت که ما برای کشتنش می آییم، چون در زیر لباس های خود چیزی پوشیده بود که شمشیر در آن کارگر نبود. فرش را درهم پیچیدند و پیش مأمون بازگشتند.

مأمون پرسید: چه کردید؟ گفتند: آنچه دستور دادی انجام دادیم. گفت: مبادا به کسی چیزی بگویید! نزدیک صبح مأمون با سر برهنه و گریبان چاک زده به مجلس خود نشست و خود را تعزیه دار نشان می داد. بعد با پای برهنه حرکت کرد و رفت تا حضرت رضا علیه السّلام را ببیند. من هم با او بودم! وارد اطاق که شد و صدای حرف شنید، لرزه بر اندامش افتاد! پرسید: کیست نزد او؟ گفتم: نمی دانم. گفت: زود برو ببین! من به سرعت رفتم و دیدم مولایم نشسته و در محراب مشغول نماز و تسبیح است!

گفتم: یا امیرالمؤمنین! یک نفر در محراب مشغول نماز و تسبیح خدا است. مأمون سخت به لرزه افتاد و گفت: مرا فریب دادید، خدا لعنت کند شما را! بعد از میان آنها رو به من کرده گفت: صبیح! تو او را می شناسی. برو ببین کیست نماز می خواند! صبیح گفت وارد شدم و مأمون برگشت. همین که به درب خانه رسیدم، صدای امام علیه السّلام بلند شد که فرمود: صبیح! عرض کردم: بلی آقای من! و به رو به زمین خوردم. فرمود:حرکت کن! خدا تو را رحمت کند. «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ» - . صف / 8 - ، {می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا - گرچه کافران را ناخوش افتد - نور خود را کامل خواهد گردانید.} پیش مأمون برگشتم و دیدم صورتش چون شب تار سیاه شده! گفت: صبیح! چه خبر؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین! به خدا قسم در میان خانه نشسته است! مرا صدا زد و به من این سخنان را گفت. در این موقع مأمون گریبان خود را بست و دستور داد لباس هایش را بیاورند و گفت: بگویید بیهوش شده بود، ولی به هوش آمد!

هرثمه گفت: من خیلی شکر و سپاس خدا را بجا آوردم. بعد خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. همین که مرا دید فرمود: هرثمه! مبادا آنچه صبیح به تو گفت را به دیگری بگویی! مگر کسانی را که می دانی خداوند دل های آنها را به نور ولایت و محبت ما روشن کرده. عرض کردم: بسیار خوب. سپس فرمود: هرثمه! به خدا قسم مکر و حیله آنها در ما اثر ندارد، تا وقتش برسد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 214 -

**[ترجمه]

«19»

أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی فِی کِتَابِ الْعُیُونِ وَ الْمَحَاسِنِ عَنِ الشَّیْخِ الْمُفِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا سَارَ الْمَأْمُونُ إِلَی خُرَاسَانَ وَ کَانَ مَعَهُ الرِّضَا عَلِیُ

ص: 187


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 214- 216.

بْنُ مُوسَی علیه السلام فَبَیْنَا هُمَا یَسِیرَانِ إِذْ قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی فَکَّرْتُ فِی شَیْ ءٍ فَنُتِجَ لِیَ الْفِکْرُ الصَّوَابُ فِیهِ فَکَّرْتُ فِی أَمْرِنَا وَ أَمْرِکُمْ وَ نَسَبِنَا وَ نَسَبِکُمْ فَوَجَدْتُ الْفَضِیلَةَ فِیهِ وَاحِدَةً وَ رَأَیْتُ اخْتِلَافَ شِیعَتِنَا فِی ذَلِکَ مَحْمُولًا عَلَی الْهَوَی وَ الْعَصَبِیَّةِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ لِهَذَا الْکَلَامِ جَوَاباً إِنْ شِئْتَ ذَکَرْتُهُ لَکَ وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَکْتُ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ إِنِّی لَمْ أَقُلْهُ إِلَّا لِأَعْلَمَ مَا عِنْدَکَ فِیهِ قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً ص فَخَرَجَ عَلَیْنَا مِنْ وَرَاءِ أَکَمَةٍ مِنْ هَذِهِ الْآکَامِ یَخْطُبُ إِلَیْکَ ابْنَتَکَ کُنْتَ مُزَوِّجَهُ إِیَّاهَا فَقَالَ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ هَلْ أَحَدٌ یَرْغَبُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام أَ فَتَرَاهُ کَانَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَخْطُبَ إِلَیَّ قَالَ فَسَکَتَ الْمَأْمُونُ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَمَسُّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِماً.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا و محاسن: روایت شده که وقتی مأمون به خراسان می رفت، حضرت رضا علیه السّلام نیز با او بود. در بین راه مأمون گفت: یا ابا الحسن! من در یک موضوعی فکر کرده ام تا بالاخره حقیقت را کشف کردم. از نظر نژاد درباره خودمان و شما اندیشیدم؛ دیدم مقام و مرتبه ما یکی است. اختلافی که دوستان و طرفداران ما با یکدیگر دارند، یک کار بیهوده و تعصب بیجا است!

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: این سخن جوابی دارد. اگر مایل باشی جوابش را بدهم، وگرنه ساکت باشم. مأمون گفت: من این حرف را نزدم، مگر اینکه بفهمم شما چه خواهی گفت. فرمود: تو را به خدا قسم می دهم؛ اگر خداوند پیامبرش محمّد مصطفی صلی اللَّه علیه و آله و سلم را زنده کند و از همین پشت تپه ها بیاید و دختر تو را خواستگاری کند، آیا به این ازدواج راضی هستی؟ گفت: سبحان اللَّه! آیا کسی هست که میل به ازدواج پیغمبر با دخترش نداشته باشد؟ فرمود: حالا بگو ببینم؛ آیا حلال است که پیغمبر از دختر من خواستگاری کند؟ مأمون لحظه ای سکوت کرد و آنگاه گفت: به خدا قسم که شما به پیغمبر از ما نزدیک ترید!

**[ترجمه]

«20»

وَ عَنِ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ قَالَ: قَالَ الْمَأْمُونُ یَوْماً لِلرِّضَا علیه السلام أَخْبِرْنِی بِأَکْبَرِ فَضِیلَةٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یَدُلُّ عَلَیْهَا الْقُرْآنُ قَالَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام فَضِیلَةٌ فِی الْمُبَاهَلَةِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ الْآیَةَ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام فَکَانَا ابْنَیْهِ وَ دَعَا فَاطِمَةَ علیها السلام فَکَانَتْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ نِسَاءَهُ وَ دَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَانَ نَفْسَهُ بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَثَبَتَ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ تَعَالَی أَجَلَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَفْضَلَ فَوَاجِبٌ أَنْ لَا یَکُونَ أَحَدٌ أَفْضَلَ مِنْ نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أَ لَیْسَ قَدْ ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْأَبْنَاءَ بِلَفْظِ الْجَمْعِ وَ إِنَّمَا دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنَیْهِ خَاصَّةً وَ ذَکَرَ النِّسَاءَ بِلَفْظِ الْجَمْعِ وَ إِنَّمَا دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنَتَهُ وَحْدَهَا فَأَلَّا جَازَ أَنْ یَذْکُرَ الدُّعَاءَ لِمَنْ هُوَ نَفْسُهُ وَ یَکُونَ الْمُرَادُ نَفْسَهُ فِی الْحَقِیقَةِ دُونَ غَیْرِهِ فَلَا یَکُونَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا ذَکَرْتَ مِنَ الْفَضْلِ

ص: 188

قَالَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام لَیْسَ یَصِحُّ مَا ذَکَرْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الدَّاعِیَ إِنَّمَا یَکُونُ دَاعِیاً لِغَیْرِهِ کَمَا أَنَّ الْآمِرَ آمِرٌ لِغَیْرِهِ وَ لَا یَصِحُّ أَنْ یَکُونَ دَاعِیاً لِنَفْسِهِ فِی الْحَقِیقَةِ کَمَا لَا یَکُونُ آمِراً لَهَا فِی الْحَقِیقَةِ وَ إِذَا لَمْ یَدْعُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلًا فِی الْمُبَاهَلَةِ إِلَّا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَدْ ثَبَتَ أَنَّهُ نَفْسُهُ الَّتِی عَنَاهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِی کِتَابِهِ وَ جَعَلَ لَهُ حُکْمَهُ ذَلِکَ فِی تَنْزِیلِهِ قَالَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِذَا وَرَدَ الْجَوَابُ سَقَطَ السُّؤَالُ.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا و محاسن: روزی مأمون به حضرت رضا عرض کرد: بزرگ ترین فضیلت امیرالمؤمنین علیه السّلام را برایم نقل کن که شاهدی از قرآن داشته باشد. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: فضیلتی که در آیه مباهله است که خداوند می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ» تا آخر آیه. - . آل عمران / 61[1] - {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه کن.} پیغمبر اکرم، امام حسن و امام حسین را که دو فرزندش بودند، با فاطمه علیهما السّلام آورد که در آیه تعبیر به زنان شده. امیرالمؤمنین علیه السّلام را نیز آورد که به تصریح آیه، او نفس پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. پس ثابت شد که هیچ کس از پیامبر اکرم بالاتر و برتر نیست، در نتیجه بنا به حکم خدا، کسی نیز از نفس پیامبر بالاتر نخواهد بود.

مأمون گفت: مگر خداوند در این آیه فرزندان را به لفظ جمع نگفته؟ ولی پیغمبر فقط دو فرزندش را آورد و «نساء» نیز به لفظ جمع است که ایشان فقط دخترشان را آوردند، چرا این طور نباشد که منظور از فراخواندن نفس خود، واقعا خود پیغمبر باشد نه دیگری؟ در این صورت فضیلتی که نقل فرمودی ثابت نمی شود.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: ای امیر مؤمنان! این که گفتی صحیح نیست. به جهت اینکه انسان دیگری را فرا می خواند نه خودش را، و چنان چه امر به دیگری می کند، درست نیست که واقعا خودش را فراخواند، چنان چه نمی تواند به خودش امر کند. و وقتی که پیامبر اکرم غیر از امیرالمؤمنین علیه السّلام مرد دیگری را در مباهله دعوت نکرد، ثابت می شود که منظور از نفسی که خداوند در آیه تصریح می کند هم ایشان است و این مقام را در قرآن به او اختصاص داده. مأمون گفت: وقتی جواب صحیح داده شد، دیگر جای سؤال نیست .

**[ترجمه]

باب 15 ما کان یتقرب به المأمون إلی الرضا علیه السلام فی الاحتجاج علی المخالفین

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَمَّادٍ قَالَ: کَانَ الْمَأْمُونُ یَعْقِدُ مَجَالِسَ النَّظَرِ وَ یَجْمَعُ الْمُخَالِفِینَ لِأَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام وَ یُکَلِّمُهُمْ فِی إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ تَفْضِیلِهِ عَلَی جَمِیعِ الصَّحَابَةِ تَقَرُّباً إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ الَّذِینَ یَثِقُ بِهِمْ لَا تَغْتَرُّوا بِقَوْلِهِ فَمَا یَقْتُلُنِی وَ اللَّهِ غَیْرُهُ وَ لَکِنَّهُ لَا بُدَّ لِی مِنَ الصَّبْرِ حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتابُ أَجَلَهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: اسحاق بن حماد می گوید: مأمون مجالس مناظره تشکیل می داد و مخالفین اهل بیت علیهم السّلام را جمع می کرد و با آنها درباره امامت علی ابن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السّلام و برتری او از تمام صحابه بحث می کرد تا بدین وسیله خود را به حضرت رضا علیه السّلام نزدیک کند. حضرت رضا علیه السّلام به اصحاب و دوستانی که به آنها اعتماد داشت، می فرمود: گول کارهای او را نخورید، جز او کس دیگری مرا نخواهد کشت! چاره ای ندارم؛ باید صبر کنم، «حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتابُ أَجَلَه» - . بقره / 235[1] - ، {تا آن زمان فرا رسد.} - . عیون اخبارالرضا 2 : 184 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ الرَّازِیِّ عَنِ إِسْحَاقَ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ: سَمِعْنَا(2)

یَحْیَی بْنَ أَکْثَمَ الْقَاضِیَ قَالَ أَمَرَنِی الْمَأْمُونُ بِإِحْضَارِ جَمَاعَةٍ مِنْ

ص: 189


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 184 و 185.
2- 2. جمعنا، خ ل.

أَهْلِ الْحَدِیثِ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَهْلِ الْکَلَامِ وَ النَّظَرِ فَجَمَعْتُ لَهُ مِنَ الصِّنْفَیْنِ زُهَاءَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا ثُمَّ مَضَیْتُ بِهِمْ فَأَمَرْتُهُمْ بِالْکَیْنُونَةِ فِی مَجْلِسِ الْحَاجِبِ لِأُعْلِمَهُ بِمَکَانِهِمْ فَفَعَلُوا فَأَعْلَمْتُهُ فَأَمَرَنِی بِإِدْخَالِهِمْ فَفَعَلْتُ فَدَخَلُوا وَ سَلَّمُوا فَحَدَّثَهُمْ سَاعَةً وَ آنَسَهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَجْعَلَکُمْ بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی یَوْمِی هَذَا حُجَّةً فَمَنْ کَانَ حَاقِناً أَوْ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَقُمْ إِلَی قَضَاءِ حَاجَتِهِ وَ انْبَسِطُوا وَ سَلُّوا أَخْفَافَکُمْ وَ ضَعُوا أَرْدِیَتَکُمْ فَفَعَلُوا مَا أُمِرُوا بِهِ فَقَالَ یَا أَیُّهَا الْقَوْمُ إِنَّمَا اسْتَحْضَرْتُکُمْ لِأَحْتَجَّ بِکُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِمَامِکُمْ وَ لَا تَمْنَعْکُمْ جَلَالَتِی وَ مَکَانِی مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ حَیْثُ کَانَ وَ رَدِّ الْبَاطِلِ عَلَی مَنْ أَتَی بِهِ وَ أَشْفِقُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ مِنَ النَّارِ وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِرِضْوَانِهِ وَ إِیثَارِ طَاعَتِهِ فَمَا أَحَدٌ تَقَرَّبَ إِلَی مَخْلُوقٍ بِمَعْصِیَةِ الْخَالِقِ إِلَّا سَلَّطَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ فَنَاظِرُونِی بِجَمِیعِ عُقُولِکُمْ إِنِّی رَجُلٌ أَزْعُمُ أَنَّ عَلِیّاً خَیْرُ الْبَشَرِ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَإِنْ کُنْتُ مُصِیباً فَصَوِّبُوا قَوْلِی وَ إِنْ کُنْتُ مُخْطِئاً فَرُدُّوا عَلَیَّ وَ هَلُمُّوا فَإِنْ شِئْتُمْ سَأَلْتُکُمْ وَ إِنْ شِئْتُمْ سَأَلْتُمُونِی- فَقَالَ لَهُ الَّذِینَ یَقُولُونَ بِالْحَدِیثِ بَلْ نَسْأَلُکَ فَقَالَ هَاتُوا وَ قَلِّدُوا کَلَامَکُمْ رَجُلًا مِنْکُمْ فَإِذَا تَکَلَّمَ فَإِنْ کَانَ عِنْدَ أَحَدِکُمْ زِیَادَةٌ فَلْیَزِدْ وَ إِنْ أَتَی بِخَلَلٍ فَسَدِّدُوهُ فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ أَمَّا نَحْنُ فَنَزْعُمُ أَنَّ خَیْرَ النَّاسِ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَبُو بَکْرٍ مِنْ قِبَلِ أَنَّ الرِّوَایَةَ الْمُجْمَعَ عَلَیْهَا جَاءَتْ عَنِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله قَالَ اقْتَدُوا بِالَّذِینَ مِنْ بَعْدِی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَلَمَّا أَمَرَ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ بِالاقْتِدَاءِ بِهِمَا عَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ یَأْمُرْ بِالاقْتِدَاءِ إِلَّا بِخَیْرِ النَّاسِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ الرِّوَایَاتُ کَثِیرَةٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ کُلُّهَا حَقّاً أَوْ کُلُّهَا بَاطِلًا أَوْ بَعْضُهَا حَقّاً وَ بَعْضُهَا بَاطِلًا فَلَوْ کَانَتْ کُلُّهَا حَقّاً کَانَتْ کُلُّهَا بَاطِلًا مِنْ قِبَلِ أَنَّ بَعْضَهَا یَنْقُضُ بَعْضاً وَ لَوْ کَانَتْ کُلُّهَا بَاطِلًا کَانَ فِی بُطْلَانِهَا بُطْلَانُ الدِّینِ وَ دُرُوسُ الشَّرِیعَةِ فَلَمَّا بَطَلَ الْوَجْهَانِ ثَبَتَ الثَّالِثُ بِالاضْطِرَارِ وَ هُوَ أَنَّ بَعْضَهَا حَقٌّ وَ بَعْضَهَا

ص: 190

بَاطِلٌ فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ فَلَا بُدَّ مِنْ دَلِیلٍ عَلَی مَا یَحِقُّ مِنْهَا لِیُعْتَقَدَ وَ یُنْفَی خِلَافُهُ فَإِذَا کَانَ دَلِیلُ الْخَبَرِ فِی نَفْسِهِ حَقّاً کَانَ أَوْلَی مَا أَعْتَقِدُهُ وَ آخُذُ بِهِ وَ رِوَایَتُکَ هَذِهِ مِنَ الْأَخْبَارِ الَّتِی أَدِلَّتُهَا بَاطِلَةٌ فِی نَفْسِهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحْکَمُ الْحُکَمَاءِ وَ أَوْلَی الْخَلْقِ بِالصِّدْقِ وَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ الْأَمْرِ بِالْمُحَالِ وَ حَمْلِ النَّاسِ عَلَی التَّدَیُّنِ بِالْخِلَافِ وَ ذَلِکَ أَنَّ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَا مُتَّفِقَیْنِ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ أَوْ مُخْتَلِفَیْنِ فَإِنْ کَانَا مُتَّفِقَیْنِ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ کَانَا وَاحِداً فِی الْعَدَدِ وَ الصِّفَةِ وَ الصُّورَةِ وَ الْجِسْمِ وَ هَذَا مَعْدُومٌ أَنْ یَکُونَ اثْنَانِ بِمَعْنًی وَاحِدٍ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ وَ إِنْ کَانَا مُخْتَلِفَیْنِ فَکَیْفَ یَجُوزُ الِاقْتِدَاءُ بِهِمَا وَ هَذَا تَکْلِیفُ مَا لَا یُطَاقُ لِأَنَّکَ إِنِ اقْتَدَیْتَ بِوَاحِدٍ خَالَفْتَ الْآخَرَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی اخْتِلَافِهِمَا أَنَّ أَبَا بَکْرٍ سَبَی أَهْلَ الرِّدَّةِ وَ رَدَّهُمْ عُمَرُ أَحْرَاراً وَ أَشَارَ عُمَرُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ بِعَزْلِ خَالِدٍ وَ بِقَتْلِهِ بِمَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ عَلَیْهِ وَ حَرَّمَ عُمَرُ الْمُتْعَةَ وَ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ أَبُو بَکْرٍ وَ وَضَعَ عُمَرُ دِیوَانَ الْعَطِیَّةِ وَ لَمْ یَفْعَلْهُ أَبُو بَکْرٍ وَ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ وَ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ عُمَرُ وَ لِهَذَا نَظَائِرُ کَثِیرَةٌ قَالَ الصَّدُوقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی هَذَا فَصْلٌ لَمْ یَذْکُرْهُ الْمَأْمُونُ لِخَصْمِهِ وَ هُوَ أَنَّهُمْ لَمْ یَرْوُوا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ اقْتَدُوا بِالَّذِینَ مِنْ بَعْدِی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ إِنَّمَا رَوَوْا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ مِنْهُمْ مَنْ رَوَی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَلَوْ کَانَتِ الرِّوَایَةُ صَحِیحَةً لَکَانَ مَعْنَی قَوْلِهِ بِالنَّصْبِ اقْتَدُوا بِالَّذِینَ مِنْ بَعْدِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْعِتْرَةِ یَا أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ مَعْنَی قَوْلِهِ بِالرَّفْعِ اقْتَدُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ بِالَّذِینَ مِنْ بَعْدِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْعِتْرَةِ رَجَعْنَا إِلَی حَدِیثِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ آخَرُ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ کُنْتُ مُتَّخِذاً خَلِیلًا لَاتَّخَذْتُ أَبَا بَکْرٍ خَلِیلًا فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا مُسْتَحِیلٌ مِنْ قِبَلِ أَنَّ رِوَایَاتِکُمْ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله آخَی بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ أَخَّرَ عَلِیّاً فَقَالَ علیه السلام لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ مَا أَخَّرْتُکَ إِلَّا لِنَفْسِی فَأَیُّ الرِّوَایَتَیْنِ ثَبَتَتْ بَطَلَتِ الْأُخْرَی

ص: 191

قَالَ آخَرُ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ عَلَی الْمِنْبَرِ خَیْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ قَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا مُسْتَحِیلٌ مِنْ قِبَلِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَوْ عَلِمَ أَنَّهُمَا أَفْضَلُ مَا وَلَّی عَلَیْهِمَا مَرَّةً عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ مَرَّةً أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ وَ مِمَّا یُکَذِّبُ هَذِهِ الرِّوَایَةَ قَوْلُ عَلِیٍّ علیه السلام قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَوْلَی بِمَجْلِسِهِ مِنِّی بِقَمِیصِی وَ لَکِنِّی أَشْفَقْتُ أَنْ یَرْجِعَ النَّاسُ کُفَّاراً وَ قَوْلُهُ علیه السلام أَنَّی یَکُونَانِ خَیْراً مِنِّی وَ قَدْ عَبَدْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَهُمَا وَ عَبَدْتُهُ بَعْدَهُمَا قَالَ آخَرُ فَإِنَّ أَبَا بَکْرٍ أَغْلَقَ بَابَهُ وَ قَالَ هَلْ مِنْ مُسْتَقِیلٍ فَأُقِیلَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَدَّمَکَ رَسُولُ اللَّهِ فَمَنْ ذَا یُؤَخِّرُکَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا بَاطِلٌ مِنْ قِبَلِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَعَدَ عَنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ رَوَیْتُمْ أَنَّهُ قَعَدَ عَنْهَا حَتَّی قُبِضَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ أَنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ تُدْفَنَ لَیْلًا لِئَلَّا یَشْهَدَا جَنَازَتَهَا وَ وَجْهٍ آخَرَ وَ هُوَ أَنَّهُ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْتَخْلَفَهُ فَکَیْفَ کَانَ لَهُ أَنْ یَسْتَقِیلَ وَ هُوَ یَقُولُ لِلْأَنْصَارِیِّ قَدْ رَضِیتُ لَکُمْ أَحَدَ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ أَبَا عُبَیْدَةَ وَ عُمَرَ قَالَ آخَرُ إِنَّ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَنْ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَیْکَ مِنَ النِّسَاءِ فَقَالَ عَائِشَةُ فَقَالَ مِنَ الرِّجَالِ فَقَالَ أَبُوهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا بَاطِلٌ مِنْ قِبَلِ أَنَّکُمْ رَوَیْتُمْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وُضِعَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَائِرٌ مَشْوِیٌّ فَقَالَ اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَیُّ رِوَایَتِکُمْ تُقْبَلُ فَقَالَ آخَرُ فَإِنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ مَنْ فَضَّلَنِی عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ جَلَدْتُهُ حَدَّ الْمُفْتَرِی قَالَ الْمَأْمُونُ کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَقُولَ عَلِیٌّ علیه السلام أَجْلِدُ الْحَدَّ مَنْ لَا یَجِبُ الْحَدُّ عَلَیْهِ فَیَکُونُ مُتَعَدِّیاً لِحُدُودِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَامِلًا بِخِلَافِ أَمْرِهِ وَ لَیْسَ تَفْضِیلُ مَنْ فَضَّلَهُ عَلَیْهِمَا فِرْیَةً وَ قَدْ رَوَیْتُمْ عَنْ إِمَامِکُمْ أَنَّهُ قَالَ وُلِّیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ فَأَیُ

ص: 192

الرَّجُلَیْنِ أَصْدَقُ عِنْدَکُمْ أَبُو بَکْرٍ عَلَی نَفْسِهِ أَوْ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی أَبِی بَکْرٍ مَعَ تَنَاقُضِ الْحَدِیثِ فِی نَفْسِهِ وَ لَا بُدَّ لَهُ فِی قَوْلِهِ مِنْ أَنْ یَکُونَ صَادِقاً أَوْ کَاذِباً فَإِنْ کَانَ صَادِقاً فَأَنَّی عَرَفَ ذَلِکَ أَ بِوَحْیٍ فَالْوَحْیُ مُنْقَطِعٌ أَوْ بِالنَّظَرِ فَالنَّظَرُ مُتَحَیِّرٌ(1) وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ صَادِقٍ فَمِنَ الْمُحَالِ أَنْ یَلِیَ أَمْرَ الْمُسْلِمِینَ وَ یَقُومَ بِأَحْکَامِهِمْ وَ یُقِیمَ حُدُودَهُمْ وَ هُوَ کَذَّابٌ قَالَ آخَرُ فَقَدْ جَاءَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ سَیِّدَا کُهُولِ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا الْحَدِیثُ مُحَالٌ لِأَنَّهُ لَا یَکُونُ فِی الْجَنَّةِ کَهْلٌ وَ یُرْوَی أَنَّ أَشْجَعِیَّةَ کَانَتْ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ عَجُوزٌ فَبَکَتْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً عُرُباً أَتْراباً(2) فَإِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ یُنْشَأُ شَابّاً إِذَا دَخَلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ رَوَیْتُمْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِنَّهُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا قَالَ آخَرُ قَدْ جَاءَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ لَمْ أُبْعَثْ فِیکُمْ لَبُعِثَ عُمَرُ قَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا مُحَالٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (4) فَهَلْ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ مَنْ لَمْ یُؤْخَذْ مِیثَاقُهُ عَلَی النُّبُوَّةِ مَبْعُوثاً وَ مَنْ أُخِذَ مِیثَاقُهُ عَلَی النُّبُوَّةِ مُؤَخَّراً قَالَ آخَرُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَظَرَ إِلَی عُمَرَ یَوْمَ عَرَفَةَ فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَاهَی بِعِبَادِهِ عَامَّةً وَ بِعُمَرَ خَاصَّةً

ص: 193


1- 1. فی المصدر: او بالتظنی فالمتظنی متحیر، أو بالنظر فالنظر مبحث.
2- 2. الواقعة: 37.
3- 3. النساء: 163.
4- 4. الأحزاب: 33.

فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَهَذَا مُسْتَحِیلٌ مِنْ قِبَلِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَکُنْ لِیُبَاهِیَ بِعُمَرَ وَ یَدَعَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَیَکُونَ عُمَرُ فِی الْخَاصَّةِ وَ النَّبِیُّ فِی الْعَامَّةِ وَ لَیْسَتْ هَذِهِ الرِّوَایَةُ بِأَعْجَبَ مِنْ رِوَایَتِکُمْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَسَمِعْتُ خَفَقَ نَعْلَیْنِ فَإِذَا بِلَالٌ مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّمَا قَالَتِ الشِّیعَةُ عَلِیٌّ خَیْرٌ مِنْ أَبِی بَکْرٍ فَقُلْتُمْ عَبْدُ أَبِی بَکْرٍ خَیْرٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّ السَّابِقَ أَفْضَلُ مِنَ الْمَسْبُوقِ وَ کَمَا رَوَیْتُمْ أَنَّ الشَّیْطَانَ یَفِرُّ مِنْ حِسِّ عُمَرَ وَ أَلْقَی عَلَی لِسَانِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُنَّ الْغَرَانِیقُ الْعُلَی (1)

فَفَرَّ مِنْ عُمَرَ وَ أَلْقَی عَلَی لِسَانِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِزَعْمِکُمُ الْکُفْرَ قَالَ آخَرُ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ نَزَلَ الْعَذَابُ مَا نَجَا إِلَّا عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ

ص: 194


1- 1. الغرانیق جمع الغرنوق و هو الحسن الجمیل یقال: شاب غرنوق و غرانق، اذا کان ممتلئا ریا. روی عن ابن عبّاس و غیره ان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لما تلا سورة و النجم و بلغ الی قوله:\i« أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی، وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری»\E القی الشیطان فی تلاوته:« تلک الغرانیق العلی و ان شفاعتهن لترجی». فسر بذلک المشرکون فلما انتهی الی السجدة سجد المسلمون و سجد أیضا المشرکون لما سمعوا من ذکر آلهتهم بما اعجبهم. فهذا الخبر ان صح محمول علی انه کان یتلو القرآن، فلما بلغ الی هذا الموضع و ذکر أسماء آلهتهم قال بعض الحاضرین من الکافرین« تلک الغرانیق العلی ...» القی ذلک فی تلاوته، توهم ان ذلک من القرآن، فأضافه اللّه سبحانه الی الشیطان لانه انما حصل باغوائه و وسوسته. و هذا أورده المرتضی قدس اللّه روحه فی کتاب التنزیه، و هو قول الناس للحق من ائمة الزیدیة، و هو وجه حسن فی تأویله، راجع مجمع البیان ج 7 ص 91. تنزیه الأنبیاء ص 107- 109. أقول: قد ذکر العلامة المؤلّف هذه القصة فی باب عصمة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله( ج 17 ص 56- 69) فراجع.

قَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا خِلَافُ الْکِتَابِ نَصّاً لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ (1) فَجَعَلْتُمْ عُمَرَ مِثْلَ الرَّسُولِ.

قَالَ آخَرُ فَقَدْ شَهِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعُمَرَ بِالْجَنَّةِ فِی عَشَرَةٍ مِنَ الصَّحَابَةِ فَقَالَ لَوْ کَانَ هَذَا کَمَا زَعَمْتَ کَانَ عُمَرُ لَا یَقُولُ لِحُذَیْفَةَ نَشَدْتُکَ بِاللَّهِ أَ مِنَ الْمُنَافِقِینَ أَنَا فَإِنْ کَانَ قَدْ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ لَمْ یُصَدِّقْهُ حَتَّی زَکَّاهُ حُذَیْفَةُ وَ صَدَّقَ حُذَیْفَةَ وَ لَمْ یُصَدِّقِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَهَذَا عَلَی غَیْرِ الْإِسْلَامِ وَ إِنْ کَانَ قَدْ صَدَّقَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلِمَ سَأَلَ حُذَیْفَةَ وَ هَذَانِ الْخَبَرَانِ مُتَنَاقِضَانِ فِی أَنْفُسِهِمَا فَقَالَ آخَرُ فَقَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وُضِعَتْ أُمَّتِی فِی کِفَّةِ الْمِیزَانِ وَ وُضِعْتُ فِی أُخْرَی فَرَجَحْتُ بِهِمْ ثُمَّ وُضِعَ مَکَانِی أَبُو بَکْرٍ فَرَجَحَ بِهِمْ ثُمَّ عُمَرُ فَرَجَحَ ثُمَّ رُفِعَ الْمِیزَانُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا مُحَالٌ مِنْ قِبَلِ أَنَّهُ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَجْسَامِهِمَا أَوْ أَعْمَالِهِمَا فَإِنْ کَانَتِ الْأَجْسَامُ فَلَا یَخْفَی عَلَی ذِی رُوحٍ أَنَّهُ مُحَالٌ لِأَنَّهُ لَا یَرْجَحُ أَجْسَامُهُمَا بِأَجْسَامِ الْأُمَّةِ وَ إِنْ کَانَتْ أَفْعَالُهُمَا فَلَمْ یَکُنْ بَعْدُ فَکَیْفَ یَرْجَحُ بِمَا لَیْسَ وَ خَبِّرُونِی بِمَا یَتَفَاضَلُ النَّاسُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ بِالْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ قَالَ فَأَخْبِرُونِی فَمَنْ فَضَلَ صَاحِبَهُ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّ الْمَفْضُولَ عَمِلَ بَعْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِأَکْثَرَ مِنْ عَمَلِ الْفَاضِلِ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَ یَلْحَقُ بِهِ فَإِنْ قُلْتُمْ نَعَمْ أَوْجَدْتُکُمْ فِی عَصْرِنَا هَذَا مَنْ هُوَ أَکْثَرُ جِهَاداً وَ حَجّاً وَ صَوْماً وَ صَلَاةً وَ صَدَقَةً مِنْ أَحَدِهِمْ قَالُوا صَدَقْتَ لَا یَلْحَقُ فَاضِلُ دَهْرِنَا فَاضِلَ عَصْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ الْمَأْمُونُ فَانْظُرُوا فِیمَا رَوَتْ أَئِمَّتُکُمُ الَّذِینَ أَخَذْتُمْ عَنْهُمْ أَدْیَانَکُمْ فِی فَضَائِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَایَسُوا إِلَیْهَا مَا رَوَوْا فِی فَضَائِلِ تَمَامِ الْعَشَرَةِ الَّذِینَ شَهِدُوا لَهُمْ بِالْجَنَّةِ فَإِنْ کَانَتْ جُزْءاً مِنْ أَجْزَاءٍ کَثِیرَةٍ فَالْقَوْلُ قَوْلُکُمْ وَ إِنْ کَانُوا قَدْ رَوَوْا فِی فَضَائِلِ عَلِیٍّ علیه السلام أَکْثَرَ فَخُذُوا عَنْ أَئِمَّتِکُمْ مَا رَوَوْا وَ لَا تَعْدُوهُ قَالَ فَأَطْرَقَ الْقَوْمُ جَمِیعاً

ص: 195


1- 1. الأنفال: 33.

فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَا لَکُمْ سَکَتُّمْ قَالُوا قَدِ اسْتَقْصَیْنَا قَالَ الْمَأْمُونُ فَإِنِّی أَسْأَلُکُمْ خَبِّرُونِی أَیُّ الْأَعْمَالِ کَانَ أَفْضَلَ یَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله قَالُوا السَّبْقُ إِلَی الْإِسْلَامِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (1) قَالَ فَهَلْ عَلِمْتُمْ أَحَداً أَسْبَقَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی الْإِسْلَامِ قَالُوا إِنَّهُ سَبَقَ حَدَثاً لَمْ یَجْرِ عَلَیْهِ حُکْمٌ وَ أَبُو بَکْرٍ أَسْلَمَ کَهْلًا قَدْ جَرَی عَلَیْهِ الْحُکْمُ وَ بَیْنَ هَاتَیْنِ الْحَالَتَیْنِ فَرْقٌ قَالَ الْمَأْمُونُ فَخَبِّرُونِی عَنْ إِسْلَامِ عَلِیٍّ علیه السلام أَ بِإِلْهَامٍ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ بِدُعَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَإِنْ قُلْتُمْ بِإِلْهَامٍ فَقَدْ فَضَّلْتُمُوهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِأَنَّ النَّبِیَّ لَمْ یُلْهَمْ بَلْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَاعِیاً وَ مُعَرِّفاً وَ إِنْ قُلْتُمْ بِدُعَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَهَلْ دَعَاهُ مِنْ قِبَلِ نَفْسِهِ أَمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ قُلْتُمْ مِنْ قِبَلِ نَفْسِهِ فَهَذَا خِلَافُ مَا وَصَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّهُ علیه صلوات الله فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ (2) وَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (3) وَ إِنْ کَانَ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ أَمَرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِدُعَاءِ عَلِیٍّ مِنْ بَیْنِ صِبْیَانِ النَّاسِ وَ إِیثَارِهِ عَلَیْهِمْ فَدَعَاهُ ثِقَةً بِهِ وَ عِلْماً بِتَأْیِیدِ اللَّهِ تَعَالَی إِیَّاهُ وَ خَلَّةٌ أُخْرَی خَبِّرُونِی عَنِ الْحَکِیمِ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُکَلِّفَ خَلْقَهُ مَا لَا یُطِیقُونَ فَإِنْ قُلْتُمْ نَعَمْ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ قُلْتُمْ لَا فَکَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَأْمُرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِدُعَاءِ مَنْ لَمْ یُمْکِنْهُ قَبُولُ مَا یُؤْمَرُ بِهِ لِصِغَرِهِ وَ حَدَاثَةِ سِنِّهِ وَ ضِعْفِهِ عَنِ الْقَبُولِ وَ خَلَّةٌ أُخْرَی هَلْ رَأَیْتُمُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَعَا أَحَداً مِنْ صِبْیَانِ أَهْلِهِ وَ غَیْرِهِمْ فَیَکُونَ أُسْوَةَ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّهُ لَمْ یَدْعُ غَیْرَهُ فَهَذِهِ فَضِیلَةٌ لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلَی جَمِیعِ صِبْیَانِ النَّاسِ ثُمَّ قَالَ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ بَعْدَ السَّبْقِ إِلَی الْإِیمَانِ قَالُوا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ فَهَلْ تُحَدِّثُونَ لِأَحَدٍ مِنَ الْعَشَرَةِ فِی الْجِهَادِ مَا لِعَلِیٍّ علیه السلام فِی جَمِیعِ مَوَاقِفِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْأَثَرِ هَذِهِ بَدْرٌ قُتِلَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فِیهَا نَیِّفٌ وَ سِتُّونَ رَجُلًا

ص: 196


1- 1. الواقعة: 10.
2- 2. ص: 8.
3- 3. النجم: 3.

قَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْهُمْ نَیِّفاً وَ عِشْرِینَ وَ أَرْبَعُونَ لِسَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ قَائِلٌ کَانَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی عَرِیشِهِ یُدَبِّرُهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ لَقَدْ جِئْتَ بِهَا عَجِیبَةً أَ کَانَ یُدَبِّرُ دُونَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَوْ مَعَهُ فَیَشْرَکُهُ أَوْ لِحَاجَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی رَأْیِ أَبِی بَکْرٍ أَیُّ الثَّلَاثِ أَحَبُّ إِلَیْکَ فَقَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ أَنْ أَزْعُمَ أَنَّهُ یُدَبِّرُ دُونَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَوْ یَشْرَکُهُ أَوْ بِافْتِقَارٍ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِ قَالَ فَمَا الْفَضِیلَةُ فِی الْعَرِیشِ فَإِنْ کَانَتْ فَضِیلَةُ أَبِی بَکْرٍ بِتَخَلُّفِهِ عَنِ الْحَرْبِ فَیَجِبُ أَنْ یَکُونَ کُلُّ مُتَخَلِّفٍ فَاضِلًا أَفْضَلَ مِنَ الْمُجَاهِدِینَ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً(1) قَالَ إِسْحَاقُ بْنُ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ ثُمَّ قَالَ لِیَ اقْرَأْ هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ فَقَرَأْتُ حَتَّی بَلَغْتُ وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً إِلَی قَوْلِهِ وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً(2) فَقَالَ فِیمَنْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ قُلْتُ فِی عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ فَهَلْ بَلَغَکَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ حِینَ أَطْعَمَ الْمِسْکِینَ وَ الْیَتِیمَ وَ الْأَسِیرَ إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً عَلَی مَا وَصَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فَقُلْتُ لَا قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَفَ سَرِیرَةَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ نِیَّتَهُ فَأَظْهَرَ ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ تَعْرِیفاً لِخَلْقِهِ أَمْرَهُ فَهَلْ عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَصَفَ فِی شَیْ ءٍ مِمَّا وَصَفَ فِی الْجَنَّةِ مَا فِی هَذِهِ السُّورَةِ قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَذِهِ فَضِیلَةٌ أُخْرَی فَکَیْفَ یَکُونُ الْقَوَارِیرُ مِنْ فِضَّةٍ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ یُرِیدُ کَأَنَّهَا مِنْ صَفَائِهَا مِنْ فِضَّةٍ یُرَی دَاخِلُهَا کَمَا یُرَی خَارِجُهَا وَ هَذَا مِثْلُ قَوْلِهِ علیه السلام یَا أَنْجَشَةُ رُوَیْداً سَوْقَکَ بِالْقَوَارِیرِ-(3) وَ عَنَی بِهِ النِّسَاءَ

ص: 197


1- 1. النساء: 95.
2- 2. الدهر: 9.
3- 3. قال فی الإصابة: انجشة الأسود الحادی- کان حسن الصوت بالحداء، و قال البلاذری کان حبشیا یکنی أبا ماریة، روی أبو داود الطیالسی فی مسنده عن حماد بن سلمة. عن ثابت عن انس قال: کان انجشة یحدو بالنساء و کان البراء بن مالک یحدو بالرجال فاذا اعتقب الإبل قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: یا انجشة! رویدک سوقک بالقواریر. و رواه الشیخان مختصرا و رواه مسلم من طریق سلیمان بن طرخان التیمی عن أنس قال: کان للنبی صلّی اللّه علیه و آله حاد یقال له انجشة فقال له النبیّ« ص»: رویدا سوقک بالقواریر، راجع الإصابة ج 1 ص 80. و أمّا فی نسخة الکمبانیّ و هکذا المصدر بدل« انجشة» إسحاق، فهو تصحیف.

کَأَنَّهُنَّ الْقَوَارِیرُ رِقَّةً وَ قَوْلُهُ علیه السلام رَکِبْتُ فَرَسَ أَبِی طَلْحَةَ فَوَجَدْتُهُ بَحْراً أَیْ کَأَنَّهُ بَحْرٌ مِنْ کَثْرَةِ جَرْیِهِ وَ عَدْوِهِ وَ کَقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ(1) أَیْ کَأَنَّهُ مَا یَأْتِیهِ الْمَوْتُ وَ لَوْ أَتَاهُ مِنْ مَکَانٍ وَاحِدٍ لَمَاتَ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ أَ لَسْتَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنَّ الْعَشَرَةَ فِی الْجَنَّةِ فَقُلْتُ بَلَی قَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ مَا أَدْرِی أَ صَحِیحٌ هَذَا الْحَدِیثُ أَمْ لَا أَ کَانَ عِنْدَکَ کَافِراً قُلْتُ لَا قَالَ أَ فَرَأَیْتَ لَوْ قَالَ مَا أَدْرِی أَ هَذِهِ السُّورَةُ قُرْآنٌ أَمْ لَا أَ کَانَ عِنْدَکَ کَافِراً قُلْتُ بَلَی قَالَ أَرَی فَضْلَ الرَّجُلِ یَتَأَکَّدُ خَبِّرْنِی یَا إِسْحَاقُ أَنَّ حَدِیثَ الطَّائِرِ الْمَشْوِیِّ أَ صَحِیحٌ عِنْدَکَ قَالَ بَلَی قَالَ بَانَ وَ اللَّهِ عِنَادُکَ لَا یَخْلُو هَذَا مِنْ أَنْ یَکُونَ کَمَا دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوْ یَکُونَ مَرْدُوداً أَوْ عَرَفَ اللَّهُ الْفَاضِلَ مِنْ خَلْقِهِ وَ کَانَ الْمَفْضُولُ أَحَبَّ إِلَیْهِ أَوْ تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَعْرِفِ الْفَاضِلَ مِنَ الْمَفْضُولِ فَأَیُّ الثَّلَاثِ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنْ تَقُولَ بِهِ قَالَ إِسْحَاقُ فَأَطْرَقْتُ سَاعَةً ثُمَّ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی أَبِی بَکْرٍ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا(2) فَنَبَّهَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی صُحْبَةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَقَلَّ عِلْمَکُمْ بِاللُّغَةِ وَ الْکِتَابِ أَ مَا یَکُونُ الْکَافِرُ صَاحِباً لِلْمُؤْمِنِ فَأَیُّ فَضِیلَةٍ فِی هَذِهِ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ

ص: 198


1- 1. إبراهیم: 17.
2- 2. التوبة: 40.

ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا(1) فَقَدْ جَعَلَهُ لَهُ صَاحِباً وَ قَالَ الْهُذَلِیُ:

وَ لَقَدْ غَدَوْتُ وَ صَاحِبِی وَحْشِیَّةٌ***تَحْتَ الرِّدَاءِ بَصِیرَةٌ بِالْمَشْرِقِ

وَ قَالَ الْأَزْدِیُ

وَ لَقَدْ دَعَوْتُ الْوَحْشَ فِیهِ وَ صَاحِبِی***مَحْضُ الْقَوَائِمِ مِنْ هِجَانٍ هَیْکَلٍ

فَصَیَّرَ فَرَسَهُ صَاحِبَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَإِنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَعَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا-(2) وَ أَمَّا قَوْلُهُ لا تَحْزَنْ فَخَبِّرْنِی عَنْ حُزْنِ أَبِی بَکْرٍ أَ کَانَ طَاعَةً أَوْ مَعْصِیَةً فَإِنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ کَانَ طَاعَةً فَقَدْ جَعَلْتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَنْهَی عَنِ الطَّاعَةِ وَ هَذَا خِلَافُ صِفَةِ الْحَکِیمِ وَ إِنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ مَعْصِیَةٌ فَأَیُّ فَضِیلَةٍ لِلْعَاصِی وَ خَبِّرْنِی عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ عَلَی مَنْ قَالَ إِسْحَاقُ فَقُلْتُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ مُسْتَغْنِیاً عَنِ السَّکِینَةِ قَالَ فَخَبِّرْنِی عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (3) أَ تَدْرِی مَنِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ النَّاسَ انْهَزَمُوا یَوْمَ حُنَیْنٍ فَلَمْ یَبْقَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا سَبْعَةٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ عَلِیٌّ علیه السلام یَضْرِبُ بِسَیْفِهِ وَ الْعَبَّاسُ أَخَذَ بِلِجَامِ بَغْلَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْخَمْسَةُ مُحْدِقُونَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَوْفاً مِنْ أَنْ یَنَالَهُ سِلَاحُ الْکُفَّارِ حَتَّی أَعْطَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَسُولَهُ علیه صلوات الله علیه الظَّفَرَ عَنَی بِالْمُؤْمِنِینَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ عَلِیّاً علیه السلام وَ مَنْ حَضَرَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَمَنْ کَانَ أَفْضَلَ أَ مَنْ کَانَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَتِ السَّکِینَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ أَمْ مَنْ کَانَ فِی الْغَارِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ أَهْلًا لِنُزُولِهَا عَلَیْهِ؟

ص: 199


1- 1. الکهف: 37.
2- 2. المجادلة: 7.
3- 3. التوبة: 25 و 26.

یَا إِسْحَاقُ مَنْ أَفْضَلُ مَنْ کَانَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ أَمْ مَنْ نَامَ عَلَی مِهَادِهِ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّی تَمَّ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا عَزَمَ عَلَیْهِ مِنَ الْهِجْرَةِ- إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یَأْمُرَ عَلِیّاً علیه السلام بِالنَّوْمِ عَلَی فِرَاشِهِ وَ وِقَایَتِهِ بِنَفْسِهِ فَأَمَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ تَسْلَمُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ سَمْعاً وَ طَاعَةً ثُمَّ أَتَی مَضْجَعَهُ وَ تَسَجَّی بِثَوْبِهِ وَ أَحْدَقَ الْمُشْرِکُونَ بِهِ لَا یَشُکُّونَ فِی أَنَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَجْمَعُوا أَنْ یَضْرِبَهُ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْ قُرَیْشٍ رَجُلٌ ضَرْبَةً لِئَلَّا یُطَالِبَ الْهَاشِمِیُّونَ بِدَمِهِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَسْمَعُ مَا الْقَوْمُ فِیهِ مِنَ التَّدْبِیرِ فِی تَلَفِ نَفْسِهِ فَلَمْ یَدْعُهُ ذَلِکَ إِلَی الْجَزَعِ کَمَا جَزِعَ أَبُو بَکْرٍ فِی الْغَارِ وَ هُوَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَحْدَهُ فَلَمْ یَزَلْ صَابِراً مُحْتَسِباً فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی مَلَائِکَةً تَمْنَعُهُ مِنْ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَامَ فَنَظَرَ الْقَوْمُ إِلَیْهِ فَقَالُوا أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ وَ مَا عِلْمِی بِهِ قَالُوا فَأَنْتَ غَرَرْتَنَا ثُمَّ لَحِقَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ أَفْضَلَ لِمَا بَدَا مِنْهُ إلا مَا یَزِیدُ [إِلَّا] خَیْراً حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ وَ هُوَ مَحْمُودٌ مَغْفُورٌ

لَهُ یَا إِسْحَاقُ أَ مَا تَرْوِی حَدِیثَ الْوَلَایَةِ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ ارْوِهِ فَرَوَیْتُهُ فَقَالَ أَ مَا تَرَی أَنَّهُ أَوْجَبَ لِعَلِیٍّ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ مِنَ الْحَقِّ مَا لَمْ یُوجِبْ لَهُمَا عَلَیْهِ قُلْتُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ هَذَا قَالَهُ بِسَبَبِ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ قَالَ وَ أَیْنَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا قُلْتُ بِغَدِیرِ خُمٍّ بَعْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ قَالَ فَمَتَی قُتِلَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ قُلْتُ بِمُؤْتَةَ قَالَ أَ فَلَیْسَ قَدْ کَانَ قُتِلَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ قَبْلَ غَدِیرِ خُمٍّ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَخَبِّرْنِی لَوْ رَأَیْتَ ابْناً لَکَ أَتَتْ عَلَیْهِ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً یَقُولُ مَوْلَایَ مَوْلَی ابْنِ عَمِّی أَیُّهَا النَّاسُ فَاقْبَلُوا أَ کُنْتَ تَکْرَهُ ذَلِکَ فَقُلْتُ بَلَی قَالَ أَ فَتُنَزِّهُ ابْنَکَ عَمَّا لَا تُنَزِّهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَیْحَکُمْ أَ جَعَلْتُمْ فُقَهَاءَکُمْ أَرْبَابَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (1) وَ اللَّهِ مَا صَامُوا لَهُمْ وَ لَا صَلَّوْا لَهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ أَمَرُوا لَهُمْ فَأُطِیعُوا.

ثُمَّ قَالَ أَ تَرْوِی قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ هَارُونَ أَخُو مُوسَی لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ قُلْتُ بَلَی

ص: 200


1- 1. براءة: 31.

قَالَ فَعَلِیٌّ علیه السلام کَذَلِکَ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَارُونُ نَبِیٌّ وَ لَیْسَ عَلِیٌّ کَذَلِکَ فَمَا الْمَنْزِلَةُ الثَّالِثَةُ إِلَّا الْخِلَافَةُ وَ هَذَا کَمَا قَالَ الْمُنَافِقُونَ إِنَّهُ اسْتَخْلَفَهُ اسْتِثْقَالًا لَهُ فَأَرَادَ أَنْ یُطَیِّبَ نَفْسَهُ وَ هَذَا کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ مُوسَی حَیْثُ یَقُولُ لِهَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ (1) فَقُلْتُ إِنَّ مُوسَی خَلَّفَ هَارُونَ فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ حَیٌّ ثُمَّ مَضَی إِلَی مِیقَاتِ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَلَّفَ عَلِیّاً علیه السلام حِینَ خَرَجَ إِلَی غَزَاتِهِ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ مُوسَی حِینَ خَلَّفَ هَارُونَ أَ کَانَ مَعَهُ حَیْثُ مَضَی إِلَی مِیقَاتِ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَ وَ لَیْسَ قَدِ اسْتَخْلَفَهُ عَلَی جَمِیعِهِمْ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام خَلَّفَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حِینَ خَرَجَ فِی غَزَاتِهِ فِی الضُّعَفَاءِ وَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ إِذْ کَانَ أَکْثَرُ قَوْمِهِ مَعَهُ وَ إِنْ کَانَ قَدْ جَعَلَهُ خَلِیفَتَهُ عَلَی جَمِیعِهِمْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُ جَعَلَهُ خَلِیفَةً عَلَیْهِمْ فِی حَیَاتِهِ إِذَا غَابَ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ قَوْلُهُ علیه السلام عَلِیٌّ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ هُوَ وَزِیرُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَیْضاً بِهَذَا الْقَوْلِ لِأَنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ فِیمَا دَعَا وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی (2) وَ إِذَا کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْهُ صلی الله علیه و آله بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی فَهُوَ وَزِیرُهُ کَمَا کَانَ هَارُونُ وَزِیرَ مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ خَلِیفَتُهُ کَمَا کَانَ هَارُونُ خَلِیفَةَ مُوسَی علیه السلام ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِ النَّظَرِ وَ الْکَلَامِ فَقَالَ أَسْأَلُکُمْ أَوْ تَسْأَلُونِّی قَالُوا بَلْ نَسْأَلُکَ فَقَالَ قُولُوا فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ أَ لَیْسَتْ إِمَامَةُ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نَقَلَ ذَلِکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ مَنْ نَقَلَ الْفَرْضَ مِثْلُ الظُّهْرُ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ وَ فِی مائتین [مِائَتَیْ] دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ الْحَجُّ إِلَی مَکَّةَ فَقَالَ بَلَی قَالَ فَمَا بَالُهُمْ لَمْ یَخْتَلِفُوا فِی جَمِیعِ الْفَرْضِ وَ اخْتَلَفُوا فِی خِلَافَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَحْدَهَا

ص: 201


1- 1. الأعراف: 142.
2- 2. طه: 29- 32.

قَالَ الْمَأْمُونُ لِأَنَّ جَمِیعَ الْفَرْضِ لَا یَقَعُ فِیهِ مِنَ التَّنَافُسِ وَ الرَّغْبَةِ مَا یَقَعُ فِی الْخِلَافَةِ فَقَالَ آخَرُ مَا أَنْکَرْتَ أَنْ یَکُونَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُمْ بِاخْتِیَارِ رَجُلٍ یَقُومُ مَقَامَهُ رَأْفَةً بِهِمْ وَ رِقَّةً عَلَیْهِمْ أَنْ یَسْتَخْلِفَ هُوَ بِنَفْسِهِ فَیُعْصَی خَلِیفَتُهُ فَیَنْزِلَ الْعَذَابُ فَقَالَ أَنْکَرْتُ ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْأَفُ بِخَلْقِهِ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ بَعَثَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّ فِیهِمُ الْعَاصِیَ وَ الْمُطِیعَ فَلَمْ یَمْنَعْهُ ذَلِکَ مِنْ إِرْسَالِهِ وَ عِلَّةٌ أُخْرَی لَوْ أَمَرَهُمْ بِاخْتِیَارِ رَجُلٍ مِنْهُمْ کَانَ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَأْمُرَهُمْ کُلَّهُمْ أَوْ بَعْضَهُمْ فَلَوْ أَمَرَ الْکُلَّ مَنْ کَانَ الْمُخْتَارُ وَ لَوْ أَمَرَ بَعْضاً دُونَ بَعْضٍ کَانَ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ عَلَی هَذَا الْبَعْضِ عَلَامَةٌ فَإِنْ قُلْتَ الْفُقَهَاءُ فَلَا بُدَّ مِنْ تَحْدِیدِ الْفَقِیهِ وَ سِمَتِهِ قَالَ آخَرُ فَقَدْ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا رَآهُ الْمُسْلِمُونَ حَسَناً فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسَنٌ وَ مَا رَأَوْهُ قَبِیحاً فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبِیحٌ فَقَالَ هَذَا الْقَوْلُ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یُرِیدَ کُلَّ الْمُؤْمِنِینَ أَوِ الْبَعْضَ فَإِنْ أَرَادَ الْکُلَّ فَهُوَ مَفْقُودٌ لِأَنَّ الْکُلَّ لَا یُمْکِنُ اجْتِمَاعُهُمْ وَ إِنْ کَانَ الْبَعْضَ فَقَدْ رَوَی کُلٌّ فِی صَاحِبِهِ حُسْناً مِثْلُ رِوَایَةِ الشِّیعَةِ فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ رِوَایَةِ الْحَشْوِیَّةِ فِی غَیْرِهِ فَمَتَی یَثْبُتُ مَا یُرِیدُونَ مِنَ الْإِمَامَةِ قَالَ آخَرُ فَیَجُوزُ أَنْ یُزْعَمَ أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَخْطَئُوا قَالَ کَیْفَ نَزْعُمُ أَنَّهُمْ أَخْطَئُوا وَ اجْتَمَعُوا عَلَی ضَلَالَةٍ وَ هُمْ لَا یَعْلَمُونَ فَرْضاً وَ لَا سُنَّةً لِأَنَّکَ تَزْعُمُ أَنَّ الْإِمَامَةَ لَا فَرْضٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا سُنَّةٌ مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَکَیْفَ یَکُونُ فِیمَا لَیْسَ عِنْدَکَ بِفَرْضٍ وَ لَا سُنَّةٍ خَطَأٌ قَالَ آخَرُ إِنْ کُنْتَ تَدَّعِی لِعَلِیٍّ علیه السلام مِنَ الْإِمَامَةِ دُونَ غَیْرِهِ فَهَاتِ بَیِّنَتَکَ عَلَی مَا تَدَّعِی فَقَالَ مَا أَنَا بِمُدَّعٍ وَ لَکِنِّی مُقِرٌّ وَ لَا بَیِّنَةَ عَلَی مُقِرٍّ وَ الْمُدَّعِی مَنْ یَزْعُمُ أَنَّ إِلَیْهِ التَّوْلِیَةَ وَ الْعَزْلَ وَ أَنَّ إِلَیْهِ الِاخْتِیَارَ وَ الْبَیِّنَةُ لَا تَعْرَی مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ شُرَکَائِهِ فَهُمْ خُصَمَاءُ أَوْ یَکُونَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ الْغَیْرُ مَعْدُومٌ فَکَیْفَ یُؤْتَی بِالْبَیِّنَةِ عَلَی هَذَا

ص: 202

قَالَ آخَرُ فَمَا کَانَ الْوَاجِبَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ مُضِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا فَعَلَهُ قَالَ أَ فَمَا وَجَبَ عَلَیْهِ أَنْ یُعْلِمَ النَّاسَ أَنَّهُ إِمَامٌ فَقَالَ إِنَّ الْإِمَامَةَ لَا تَکُونُ بِفِعْلٍ مِنْهُ فِی نَفْسِهِ وَ لَا بِفِعْلٍ مِنَ النَّاسِ فِیهِ مِنِ اخْتِیَارٍ أَوْ تَفْضِیلٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ إِنَّمَا یَکُونُ بِفِعْلٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ کَمَا قَالَ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً(1) وَ کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِدَاوُدَ علیه السلام یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (2) وَ کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمَلَائِکَةِ فِی آدَمَ علیه السلام إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً(3) فَالْإِمَامُ إِنَّمَا یَکُونُ إِمَاماً مِنْ قِبَلِ اللَّهِ بِاخْتِیَارِهِ إِیَّاهُ فِی بَدْءِ الصَّنِیعَةِ وَ التَّشْرِیفِ فِی النَّسَبِ وَ الطَّهَارَةِ فِی الْمَنْشَإِ وَ الْعِصْمَةِ فِی الْمُسْتَقْبَلِ وَ لَوْ کَانَتْ بِفِعْلٍ مِنْهُ فِی نَفْسِهِ کَانَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ الْفِعْلَ مُسْتَحِقّاً لِلْإِمَامَةِ وَ إِذَا عَمِلَ خِلَافَهَا اعْتَزَلَ فَیَکُونُ خَلِیفَةً قِبَلَ أَفْعَالِهِ وَ قَالَ آخَرُ فَلِمَ أَوْجَبْتَ الْإِمَامَةَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِخُرُوجِهِ مِنَ الطُّفُولِیَّةِ إِلَی الْإِیمَانِ کَخُرُوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الطُّفُولِیَّةِ إِلَی الْإِیمَانِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ ضَلَالَةِ قَوْمِهِ عَنِ الْحُجَّةِ وَ اجْتِنَابِهِ الشِّرْکَ کَبَرَاءَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الضَّلَالَةِ وَ اجْتِنَابِهِ الشِّرْکَ لِأَنَّ الشِّرْکَ ظُلْمٌ عَظِیمٌ وَ لَا یَکُونُ الظَّالِمُ إِمَاماً وَ لَا مَنْ عَبَدَ وَثَناً بِإِجْمَاعٍ وَ مَنْ أَشْرَکَ فَقَدْ حَلَّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَحَلَّ أَعْدَائِهِ فَالْحُکْمُ فِیهِ الشَّهَادَةُ عَلَیْهِ بِمَا اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ الْأُمَّةُ حَتَّی یَجِی ءَ إِجْمَاعٌ آخَرُ مِثْلُهُ وَ لِأَنَّ مَنْ حُکِمَ عَلَیْهِ مَرَّةً فَلَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ حَاکِماً فَیَکُونَ الْحَاکِمُ مَحْکُوماً عَلَیْهِ فَلَا یَکُونُ حِینَئِذٍ فَرْقٌ بَیْنَ الْحَاکِمِ وَ الْمَحْکُومِ عَلَیْهِ قَالَ آخَرُ فَلِمَ لَمْ یُقَاتِلْ عَلِیٌّ علیه السلام أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ کَمَا قَاتَلَ مُعَاوِیَةَ فَقَالَ الْمَسْأَلَةُ مُحَالٌ لِأَنَّ لَمْ اقْتِضَاءٌ وَ لَا یَفْعَلُ نَفْیٌ وَ النَّفْیُ لَا یَکُونُ لَهُ عِلَّةٌ إِنَّمَا الْعِلَّةُ لِلْإِثْبَاتِ وَ إِنَّمَا یَجِبُ أَنْ یُنْظَرَ فِی أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السلام أَ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ أَمْ مِنْ قِبَلِ غَیْرِهِ فَإِنْ صَحَّ أَنَّهُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَالشَّکُّ فِی تَدْبِیرِهِ کُفْرٌ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلا

ص: 203


1- 1. البقرة: 124.
2- 2. ص: 26.
3- 3. البقرة: 30.

وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً(1) فَأَفْعَالُ الْفَاعِلِ تَبَعٌ لِأَصْلِهِ فَإِنْ کَانَ قِیَامُهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَفْعَالُهُ عَنْهُ وَ عَلَی النَّاسِ الرِّضَا وَ التَّسْلِیمُ وَ قَدْ تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقِتَالَ یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ یَوْمَ صَدَّ الْمُشْرِکُونَ هَدْیَهُ عَنِ الْبَیْتِ فَلَمَّا وَجَدَ الْأَعْوَانَ وَ قَوِیَ حَارَبَ کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَوَّلِ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ (2) ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ(3) قَالَ آخَرُ إِذَا زَعَمْتَ أَنَّ إِمَامَةَ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّهُ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ فَلِمَ لَمْ یَجُزْ إِلَّا التَّبْلِیغُ وَ الدُّعَاءُ کَمَا لِلْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ جَازَ لِعَلِیٍّ أَنْ یَتْرُکَ مَا أُمِرَ بِهِ مِنْ دَعْوَةِ النَّاسِ إِلَی طَاعَتِهِ فَقَالَ مِنْ قِبَلِ أَنَّا لَمْ نَدَّعِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام أُمِرَ بِالتَّبْلِیغِ فَیَکُونَ رَسُولًا وَ لَکِنَّهُ علیه السلام وُضِعَ عَلَماً بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ بَیْنَ خَلْقِهِ فَمَنْ تَبِعَهُ کَانَ مُطِیعاً وَ مَنْ خَالَفَهُ کَانَ عَاصِیاً فَإِنْ وَجَدَ أَعْوَاناً یَتَقَوَّی بِهِمْ جَاهَدَ وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً فَاللَّوْمُ عَلَیْهِمْ لَا عَلَیْهِ لِأَنَّهُمْ أُمِرُوا بِطَاعَتِهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَمْ یُؤْمَرْ هُوَ بِمُجَاهَدَتِهِمْ إِلَّا بِقُوَّةٍ وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبَیْتِ عَلَی النَّاسِ الْحِجُّ إِلَیْهِ فَإِذَا حَجُّوا أَدَّوْا مَا عَلَیْهِمْ وَ إِذَا لَمْ یَفْعَلُوا کَانَتِ اللَّائِمَةُ عَلَیْهِمْ لَا عَلَی الْبَیْتِ وَ قَالَ آخَرُ إِذَا وَجَبَ أَنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ إِمَامٍ مُفْتَرَضِ الطَّاعَةِ بِالاضْطِرَارِ فَکَیْفَ یَجِبُ بِالاضْطِرَارِ أَنَّهُ عَلِیٌّ علیه السلام دُونَ غَیْرِهِ فَقَالَ مِنْ قِبَلِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَفْرِضُ مَجْهُولًا وَ لَا یَکُونُ الْمَفْرُوضُ مُمْتَنِعاً إِذِ الْمَجْهُولُ مُمْتَنِعٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ دَلَالَةِ الرَّسُولِ عَلَی الْفَرْضِ لِیَقْطَعَ الْعُذْرَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَ عِبَادِهِ أَ رَأَیْتَ لَوْ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی النَّاسِ صَوْمَ شَهْرٍ وَ لَمْ یُعْلِمِ النَّاسَ أَیُّ شَهْرٍ هُوَ وَ لَمْ یُسَمِّ کَانَ عَلَی النَّاسِ اسْتِخْرَاجُ ذَلِکَ بِعُقُولِهِمْ حَتَّی یُصِیبُوا مَا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَیَکُونُ النَّاسُ حِینَئِذٍ مُسْتَغْنِینَ عَنِ الرَّسُولِ وَ الْمُبَیِّنِ لَهُمْ وَ عَنِ الْإِمَامِ النَّاقِلِ خَبَرَ الرَّسُولِ إِلَیْهِمْ

ص: 204


1- 1. النساء: 65.
2- 2. الحجر: 85.
3- 3. التوبة: 5.

وَ قَالَ آخَرُ مِنْ أَیْنَ أَوْجَبْتَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ بَالِغاً حِینَ دَعَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ صَبِیّاً حِینَ دَعَا وَ لَمْ یَکُنْ جَازَ عَلَیْهِ الْحُکْمُ وَ لَا بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ فَقَالَ مِنْ قِبَلِ أَنَّهُ لَا یَعْرَی فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِمَّنْ أُرْسِلَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِیَدْعُوَهُ فَإِنْ کَانَ کَذَلِکَ فَهُوَ مُحْتَمِلٌ لِلتَّکْلِیفِ قَوِیٌّ عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ إِنْ کَانَ مِمَّنْ لَمْ یُرْسَلْ إِلَیْهِ فَقَدْ لَزِمَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ (1) وَ کَانَ مَعَ ذَلِکَ قَدْ کَلَّفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِبَادَ اللَّهِ مَا لَا یُطِیقُونَ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ هَذَا مِنَ الْمُحَالِ الَّذِی یَمْتَنِعُ کَوْنُهُ وَ لَا یَأْمُرُ بِهِ حَکِیمٌ وَ لَا یَدُلُّ عَلَیْهِ الرَّسُولُ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ أَنْ یَأْمُرَ بِالْمُحَالِ وَ جَلَّ الرَّسُولُ عَنْ أَنْ یَأْمُرَ بِخِلَافِ مَا یُمْکِنُ کَوْنُهُ فِی حِکْمَةِ الْحَکِیمِ فَسَکَتَ الْقَوْمُ عِنْدَ ذَلِکَ جَمِیعاً فَقَالَ الْمَأْمُونُ قَدْ

سَأَلْتُمُونِی وَ نَقَضْتُمْ عَلَیَّ أَ فَأَسْأَلُکُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَ لَیْسَ رَوَتِ الْأُمَّةُ بِإِجْمَاعٍ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ(2)

قَالُوا بَلَی قَالَ وَ رَوَوْا عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَنْ عَصَی اللَّهَ بِمَعْصِیَةٍ صَغُرَتْ أَوْ کَبُرَتْ ثُمَّ اتَّخَذَهَا دِیناً وَ مَضَی مُصِرّاً عَلَیْهَا فَهُوَ مُخَلَّدٌ بَیْنَ أَطْبَاقِ الْجَحِیمِ قَالُوا بَلَی قَالَ فَخَبِّرُونِی عَنْ رَجُلٍ یَخْتَارُهُ الْعَامَّةُ فَتَنْصِبُهُ خَلِیفَةً هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُقَالَ لَهُ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَسْتَخْلِفْهُ الرَّسُولُ فَإِنْ قُلْتُمْ نَعَمْ کَابَرْتُمْ وَ إِنْ قُلْتُمْ لَا وَجَبَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمْ یَکُنْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکُمْ مُتَعَرِّضُونَ لِأَنْ تَکُونُوا مِمَّنْ وَسَمَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِدُخُولِ النَّارِ وَ خَبِّرُونِی فِی أَیِّ قَوْلَیْکُمْ صَدَقْتُمْ أَ فِی قَوْلِکُمْ مَضَی صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَسْتَخْلِفْ أَوْ فِی قَوْلِکُمْ لِأَبِی بَکْرٍ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنْ کُنْتُمْ صَدَقْتُمْ فِی الْقَوْلَیْنِ فَهَذَا

ص: 205


1- 1. الحاقّة: 46.
2- 2. هذا الحدیث من المتواترات عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عند الخاصّة و العامّة تراه فی کنز العمّال ج 3 ص 355، صحیح البخاریّ ج 1 ص 31.

مَا لَا یُمْکِنُ کَوْنُهُ إِذْ کَانَ مُتَنَاقِضاً وَ إِنْ کُنْتُمْ صَدَقْتُمْ فِی أَحَدِهِمَا بَطَلَ الْآخَرُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ دَعُوا التَّقْلِیدَ وَ تَجَنَّبُوا الشُّبُهَاتِ فَوَ اللَّهِ مَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا مِنْ عَبْدٍ لَا یَأْتِی إِلَّا بِمَا یَعْقِلُ وَ لَا یَدْخُلُ إِلَّا فِیمَا یَعْلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ وَ الرَّیْبُ شَکٌّ وَ إِدْمَانُ الشَّکِّ کُفْرٌ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَاحِبُهُ فِی النَّارِ وَ خَبِّرُونِی هَلْ یَجُوزُ ابْتِیَاعُ أَحَدِکُمْ عَبْداً فَإِذَا ابْتَاعَهُ صَارَ مَوْلَاهُ وَ صَارَ الْمُشْتَرِی عَبْدَهُ قَالُوا لَا قَالَ کَیْفَ جَازَ أَنْ یَکُونَ مَنِ اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ لِهَوَاکُمْ وَ اسْتَخْلَفْتُمُوهُ صَارَ خَلِیفَةً عَلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ وَلَّیْتُمُوهُ أَ لَا کُنْتُمْ أَنْتُمُ الْخُلَفَاءَ عَلَیْهِ بَلْ تُوَلُّونَ خَلِیفَةً وَ تَقُولُونَ إِنَّهُ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِذَا سَخِطْتُمْ عَلَیْهِ قَتَلْتُمُوهُ کَمَا فُعِلَ بِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لِأَنَّ الْإِمَامَ وَکِیلُ الْمُسْلِمِینَ إِذَا رَضُوا عَنْهُ وَلَّوْهُ وَ إِذَا سَخِطُوا عَلَیْهِ عَزَلُوهُ قَالَ فَلِمَنِ الْمُسْلِمُونَ وَ الْعِبَادُ وَ الْبِلَادُ قَالُوا الله [لِلَّهِ] عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَاللَّهُ أَوْلَی أَنْ یُوَکِّلَ عَلَی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ مِنْ غَیْرِهِ لِأَنَّ مِنْ إِجْمَاعِ الْأُمَّةِ أَنَّهُ مَنْ أَحْدَثَ فِی مُلْکِ غَیْرِهِ حَدَثاً فَهُوَ ضَامِنٌ وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یُحْدِثَ فَإِنْ فَعَلَ فَآثِمٌ غَارِمٌ ثُمَّ قَالَ خَبِّرُونِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هَلِ اسْتَخْلَفَ حِینَ مَضَی أَمْ لَا فَقَالُوا لَمْ یَسْتَخْلِفْ قَالَ فَتَرْکُهُ ذَلِکَ هُدًی أَمْ ضَلَالٌ قَالُوا هُدًی قَالَ فَعَلَی النَّاسِ أَنْ یَتَّبِعُوا الْهُدَی وَ یَتَنَکَّبُوا الضَّلَالَةَ قَالُوا قَدْ فَعَلُوا ذَلِکَ قَالَ فَلِمَ اسْتَخْلَفَ النَّاسُ بَعْدَهُ وَ قَدْ تَرَکَهُ هُوَ فَتَرْکُ فِعْلِهِ ضَلَالٌ وَ مُحَالٌ أَنْ یَکُونَ خِلَافُ الْهُدَی هُدًی وَ إِذَا کَانَ تَرْکُ الِاسْتِخْلَافِ هُدًی فَلِمَ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ وَ لَمْ یَفْعَلْهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ جَعَلَ عُمَرُ الْأَمْرَ بَعْدَهُ شُورَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ خِلَافاً عَلَی صَاحِبِهِ زَعَمْتُمْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ وَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ اسْتَخْلَفَ وَ عُمَرَ لَمْ یَتْرُکِ الِاسْتِخْلَافَ کَمَا تَرَکَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِزَعْمِکُمْ وَ لَمْ یَسْتَخْلِفْ کَمَا فَعَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ جَاءَ بِمَعْنًی ثَالِثٍ فَخَبِّرُونِی أَیُّ ذَلِکَ تَرَوْنَهُ صَوَاباً فَإِنْ رَأَیْتُمْ فِعْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَوَاباً فَقَدْ خَطَّأْتُمْ أَبَا بَکْرٍ وَ کَذَلِکَ الْقَوْلُ فِی بَقِیَّةِ الْأَقَاوِیلِ

ص: 206

وَ خَبِّرُونِی أَیُّهُمَا أَفْضَلُ مَا فَعَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِزَعْمِکُمْ مِنْ تَرْکِ الِاسْتِخْلَافِ أَوْ مَا صَنَعَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الِاسْتِخْلَافِ وَ خَبِّرُونِی هَلْ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ تَرْکُهُ مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله هُدًی وَ فِعْلُهُ مِنْ غَیْرِهِ هُدًی فَیَکُونَ هُدًی ضِدَّ هُدًی فَأَیْنَ الضَّلَالُ حِینَئِذٍ وَ خَبِّرُونِی هَلْ وُلِّیَ أَحَدٌ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِاخْتِیَارِ الصَّحَابَةِ مُنْذُ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَوْمِ فَإِنْ قُلْتُمْ لَا فَقَدْ أَوْجَبْتُمْ أَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ عَمِلُوا ضَلَالَةً بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله

وَ إِنْ قُلْتُمْ نَعَمْ کَذَّبْتُمُ الْأُمَّةَ وَ أَبْطَلَ قَوْلَکُمْ الْوُجُودُ الَّذِی لَا یُدْفَعُ وَ خَبِّرُونِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ (1) أَ صِدْقٌ هَذَا أَمْ کِذْبٌ قَالُوا صِدْقٌ قَالَ أَ فَلَیْسَ مَا سِوَی اللَّهِ لِلَّهِ إِذْ کَانَ مُحْدِثَهُ وَ مَالِکَهُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَفِی هَذَا بُطْلَانُ مَا أَوْجَبْتُمْ مِنِ اخْتِیَارِکُمْ خَلِیفَةً تَفْتَرِضُونَ طَاعَتَهُ إِذَا اخْتَرْتُمُوهُ وَ تُسَمُّونَهُ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْتُمُ اسْتَخْلَفْتُمُوهُ وَ هُوَ مَعْزُولٌ عَنْکُمْ إِذَا غَضِبْتُمْ عَلَیْهِ وَ عَمِلَ بِخِلَافِ مَحَبَّتِکُمْ وَ هُوَ مَقْتُولٌ إِذَا أَبَی الِاعْتِزَالَ وَیْلَکُمْ لَا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَتَلْقَوْا وَبَالَ ذَلِکَ غَداً إِذَا قُمْتُمْ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا وَرَدْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ کَذَّبْتُمْ عَلَیْهِ مُتَعَمِّدِینَ وَ قَدْ قَالَ مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ نَصَحْتُ لَهُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ أَرْشَدْتُهُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ أَخْرَجْتُ مَا وَجَبَ عَلَیَّ إِخْرَاجُهُ مِنْ عُنُقِی اللَّهُمَّ إِنِّی لَمْ أَدَعْهُمْ فِی رَیْبٍ وَ لَا فِی شَکٍّ اللَّهُمَّ إِنِّی أَدِینُ بِالتَّقَرُّبِ إِلَیْکَ بِتَقْدِیمِ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله کَمَا أَمَرَنَا بِهِ رَسُولُکَ صَلَوَاتُکَ وَ سَلَامُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ ثُمَّ افْتَرَقْنَا فَلَنْ نَجْتَمِعَ بَعْدَ ذَلِکَ حَتَّی قُبِضَ الْمَأْمُونُ.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِیُّ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ: فَسَکَتَ الْقَوْمُ فَقَالَ لَهُمْ لِمَ سَکَتُّمْ قَالُوا لَا نَدْرِی مَا نَقُولُ قَالَ یَکْفِینِی هَذِهِ الْحُجَّةُ عَلَیْکُمْ ثُمَّ أَمَرَ بِإِخْرَاجِهِمْ

ص: 207


1- 1. الأنعام: 12.

قَالَ فَخَرَجْنَا مُتَحَیِّرِینَ خَجِلِینَ ثُمَّ نَظَرَ الْمَأْمُونُ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ فَقَالَ هَذَا أَقْصَی مَا عِنْدَ الْقَوْمِ فَلَا یَظُنَّ ظَانٌّ أَنَّ جَلَالَتِی مَنَعَتْهُمْ مِنَ النَّقْضِ عَلَیَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: اسحاق بن حماد بن زید می گوید: از یحیی بن اکثم قاضی شنیدم که گفت: مأمون به من دستور داد که گروهی از اهل حدیث و گروهی از دانشمندان علم کلام و استدلال را احضار کنم. من از هر دو دسته در حدود چهل نفر را جمع کردم و به آنها گفتم که در تالار نگهبان و اطاق انتظار باشند تا من به مأمون اطلاع بدهم. وقتی به مأمون اطلاع دادم، دستور داد آنها را وارد کنم. وارد که شدند، مأمون ساعتی با آنها صحبت کرد و ملاطفت نمود.

سپس گفت: من می خواهم امروز بین خود و شما، خدا را حجت قرار دهم. هر کس احتیاج به قضای حاجت دارد، برود حاجت خود را انجام دهد. آزاد باشید و کفش های خود را درآورید و ردای خویش را کنار بگذارید. آنها آنچه که مأمون توصیه کرد انجام دادند. آنگاه گفت: من شما را آورده ام تا با شما مناظره کنم و حجت را بر شما تمام نمایم. از خدا بپرهیزید! مواظب خود و اعتقاد خویش باشید. مبادا مقام و موقعیت من، مانع از حقیقت گویی شما هر جا که باشد، شود. و یا مانع رد کردن باطل، از هر کس که ادعا کرد، شود. از آتش جهنم بترسید و در فرمانبرداری او خود را به خدا نزدیک کنید که هر کس خود را به مخلوقی نزدیک کرد، به وسیله معصیت و نافرمانی خدا همان شخص را بر او مسلط می گرداند. با تمام نیرو و هوش و عقل خود با من مناظره کنید.

من معتقدم که علی پس از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، بهترین انسان است. اگر صحیح است تصدیق کنید، وگرنه با دلیل رد نمایید. اگر مایل هستید من از شما در این مورد سؤال کنم، می خواهید شما از من بپرسید.

علمای حدیث گفتند که ما سؤال می کنیم. گفت: سؤال کنید، ولی یک نفر را انتخاب نمایید. چنان چه شخص دیگری دلیل اضافی داشت، دلیل خود را می آورد و اگر اشتباهی برای آن شخص رخ داد، شما اصلاح کنید.

یکی از آنها گفت: ما می گوییم بهترین مردم بعد از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم ابوبکر است، زیرا روایتی که همه بر آن اعتراف دارند، از پیغمبر نقل شده که فرمود: بعد از من پیرو دو نفر، ابا بکر و عمر باشید. وقتی پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم امر به اقتدای به آن دو کرد، می فهمیم که ایشان حتما امر به اقتدای به بهترین مردم کرده است.

مأمون گفت: روایت ها زیاد است؛ یا همه آنها صحیح است یا همه باطل یا بعضی صحیح و برخی باطل. چنان چه همه درست باشند، لازم است همه باطل باشند، زیرا برخی از روایات نقیض بعضی دیگر است. و اگر همه باطل باشد، دین از بین می رود. چون ممکن نیست همه صحیح یا همه باطل باشد، پس بعضی صحیح و بعضی باطل است. در این صورت هر روایتی باید به وسیله دلیلی اثبات شود تا بتوان به آن اعتقاد آورد و چنان چه مضمون روایت، دلیل بر صحت آن باشد، بهتر است که آن را معتقد شویم و اخذ کنیم .

این روایت تو از روایاتی است که دلیل بطلان آن با خودش همراه است. به دلیل اینکه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم راستگوترین مردم است و آنها را به کار محال تکلیف نمی کند، زیرا این دو مرد یا از تمام جهات یکسان هستند. در این صورت لازم است دو فرد متمایز از یکدیگر، یک فرد باشند و این غیر ممکن است. چنان چه آنها با یکدیگر اختلاف داشته باشند، چگونه صحیح است پیروی هر دو؟ چون انجام تکلیف محال می شود. اگر از یکی پیروی کنی، مخالفت با دیگری است. دلیل اختلاف آن دو این است که ابا بکر اهل ردّه را اسیر کرد و عمر آنها را آزاد بشمرد. عمر به ابی بکر گفت که خالد را عزل کند و او را به انتقام خون مالک بن نویره بکشد، اما ابی بکر امتناع ورزید! عمر متعه را حرام کرد، ولی ابوبکر این کار را نکرد. عمر دفتر عطایا برای خلافت تشکیل داد، اما ابا بکر نکرد! ابا بکر برای خود جانشین تعیین کرد، ولی عمر این عمل را انجام نداد

شیخ صدوق رحمه الله می گوید: در باب این دو حدیث مطلبی است که مأمون آن را به خصم نگفت. و آن اینکه اهل تسنن روایت نقل نکرده اند که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده باشد: «اقتدوا بالذین من بعدی ابی بکر و عمر» (به حالت جرّ)، بلکه روایت کرده اند: «ابوبکر و عمر» (به حالت رفع). و برخی از آنان هم روایت کرده اند: «ابا بکر و عمر» (به حالت نصب). اگر روایت صحیح باشد، معنای حالت نصبی این می شود: ای ابابکر و ای عمر! به دو چیزی که بعد از من می آیند، یعنی کتاب خدا و عترت اقتدا کنید. و معنای حالت رفعی این می شود: ای مردم و ای ابوبکر و ای عمر! به دو چیزی که بعد از من می آیند، یعنی کتاب خدا و عترت اقتدا کنید.

بر می گردیم به ادامه سخن مأمون.

یکی دیگر از دانشمندان اهل حدیث گفت: پیغمبر فرمود: «اگر دوستی برای خود می گرفتم، ابا بکر را انتخاب می کردم.»

مأمون جواب داد: این صحیح نیست، زیرا روایات خودتان این طور است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم، بین اصحاب خود برادری قرار داد و علی را نگه داشت. علی از نگهداشتن خود سؤال کرد. فرمود: تو را برای برادری خود نگه داشته ام. هر کدام از دو روایت که صحیح باشد، دیگری باطل است .

نفر سوم گفت: علی علیه السّلام روی منبر گفت: بهترین مردم بعد از پیغمبر، ابوبکر و عمر است. مأمون گفت: این محال است، زیرا اگر پیغمبر آن دو را بهترین مردم می دانست، یک مرتبه عمرو بن عاص و مرتبه دیگر اسامة بن زید را امیر بر آنها قرار نمی داد. از شواهد کذب این روایت، فرمایش علی علیه السّلام است که فرمود: پیغمبر از دنیا رفت. من از پیراهن خود به مقامش شایسته تر بودم، ولی به واسطه اینکه مردم از دین برنگردند، صبر کردم. و فرمایش دیگر آن حضرت که فرمود: کجا آن دو بهتر از منند، با اینکه قبل از آنها و بعد از آنها خدا را پرستش کردم!

دیگری گفت: ابا بکر در خانه خود را بست و گفت: هر کس بیعت خود را پس بگیرد، من بیعت او را فسخ می کنم! علی علیه السّلام فرمود: پیغمبر تو را مقدم داشته، چه کس می تواند تو را از این مقام محروم گرداند؟

مأمون گفت: این سخن باطل است، زیرا خودتان روایت می کنید که علی از بیعت با ابا بکر تا بعد از درگذشت فاطمه علیها السّلام خودداری کرد و فاطمه به علی صلوات الله علیهما وصیت کرد در شب دفنش نمایند تا آنها در تشییع جنازه اش حضور پیدا نکنند.

از جهت دیگر اگر پیغمبر، ابا بکر را جانشین خود قرار داده بود، ابو بکر چگونه می توانست بیعت خود را فسخ نماید؟ و دیگر نمی گفت به آن مرد انصاری که من برای جانشینی پیغمبر، یکی از این دو نفر را می پسندم، یعنی عمر و ابو عبیده.

دانشمند دیگری گفت: عمرو بن عاص به پیغمبر عرض کرد: کدام یک از زنان نزد شما محبوب ترند؟ فرمود: عایشه. عرض کرد: از مردان چه؟ فرمود: پدرش.

مأمون در جواب گفت: این نیز باطل است، زیرا خودتان روایت کرده اید که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم مرغ بریانی در مقابل گذارده بود و گفت: بار خدایا! محبوب ترین بنده خود را برسان تا از این غذا بخورد! علی علیه السّلام وارد شد. کدام یک از این دو روایت شما صحیح است؟

یکی دیگر از دانشمندان گفت: علی علیه السّلام گفته که هر کس مرا بر ابا بکر و عمر فضیلت دهد، او را حد افترا می زنم. مأمون گفت: چگونه ممکن است به کسی که حدّ بر او لازم نیست تازیانه بزند؟ در این صورت با فرمان خدا مخالفت کرده و این تفضیل آیا دروغ نیست؟ شما خودتان روایت کرده اید که ابا بکر گفت: «من امیر بر شما شده ام، با اینکه از شما بهتر نیستم.» کدام یک از این دو نفر نزد تو راستگوتر هستند؛ ابوبکر نسبت به خودش یا علی درباره ابوبکر، با اینکه حدیث متناقض است: ابوبکر در این گفتار یا راستگو است و یا دروغگو! این موضوع را از کجا فهمیده؟ اگر به وحی باشد که وحی قطع شده است. اگر نظر شخصی اوست که خیال و نظر تحیر و سرگردانی است و در صورتی که دروغگو باشد، محال است کسی که دروغگو باشد، عهده دار پیشوایی و متصدی احکام و حدود مسلمانان گردد.

دیگری گفت: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: «ابوبکر و عمر دو آقای پیرمردهای بهشت هستند.»

مأمون جواب داد: این حدیث محال است، زیرا در بهشت پیری نیست. روایت شده که پیرزنی به نام اشجعیه در خدمت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بود. آن جناب فرمود: در بهشت پیر زن ها داخل نمی شوند! اشک هایش جاری شد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّا أَنْشَأْنا هُنَّ إِنْشاءً فَجَعَلْنا هُنَّ أَبْکاراً عُرُباً أَتْراباً» - . واقعه / 37 - ، {ما آنان را پدید آورده ایم پدید آوردنی! و ایشان را دوشیزه گردانیده ایم، شوی دوستِ همسال.} اگر شما خیال می کنید وقتی داخل بهشت شوند، خداوند آنها را جوان خواهد نمود. خودتان روایت کرده اید که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم درباره امام حسن و امام حسین علیه السّلام فرمود: «آنها دو آقای جوانان اهل بهشتند، از پیشینیان و کسانی که بعد بیایند و پدرشان بهتر از آن دو است.»

دانشمند دیگری گفت: از پیغمبر روایت شده که فرموده است: «اگر من مبعوث به پیغمبری نمی شدم، عمر مبعوث می شد.»

مأمون گفت: این نیز صحیح نیست، زیرا خداوند می فرماید: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ» - . نساء / 163 - ، {ما همچنان که به نوح و پیامبران بعد از او، وحی کردیم، به تو [نیز] وحی کردیم.} و در این آیه می فرماید: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ. - . احزاب / 33 - » {و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی وعیسی پسر مریم.} آیا ممکن است کسی که از او پیمان نبوت نگرفته اند، برانگیخته شود و آن کس که پیمان از او گرفته اند، مبعوث نشود؟

یکی دیگر از دانشمندان گفت: پیغمبر در روز عرفه به عمر نگاهی نمود، تبسم کرد و فرمود: خداوند یک مرتبه به تمام بندگانش مباهات نمود و تنها به عمر افتخار کرد.

مأمون گفت: این هم محال است، در صورتی که پیغمبرش جزو عموم مردم باشد، ولی عمر خاص باشد! این روایت خنده دارتر از آن روایت دیگر نیست که می گویند پیغمبر فرمود: داخل بهشت شدم، ناگاه متوجه صدای نعلین گردیدم. نگاه کردم دیدم غلام ابوبکر بلال، زودتر از من به بهشت رفته! شیعه می گوید: علی بهتر از ابوبکر است، شما می گویید غلام ابوبکر بهتر از پیغمبر است، زیرا آن کس که زودتر به بهشت رود البته بهتر خواهد بود.

روایت دیگری که می گویید: همین که شیطان وجود عمر را احساس می کند، فرار می نماید نیز مضحک است، زیرا همان شیطان بنا به گفته شما، به زبان پیغمبر انداخت: «أنهن الغرانیق العلی.» از عمر می ترسید ولی - نعوذ بالله - به زبان پیغمبر کفر جاری می کند!

دانشمند دیگری گفت: پیغمبر فرمود: اگر عذاب نازل شود، جز عمر کسی نجات نخواهد یافت.

مأمون جواب داد: این مخالف قرآن است، زیرا خداوند می فرماید: «ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» - . انفال / 33 - ، {و [لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند.} شما عمر را مانند پیغمبر قرار داده اید.

دیگری گفت: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم گواهی نموده است که عمر، یکی از ده نفر صحابه ای است که به بهشت می روند. مأمون گفت: اگر این حدیث، آن طوری که می گویید صحیح باشد، عمر به حذیفه نمی گفت: تو را به خدا سوگند می دهم؛ آیا من از منافقین هستم؟ در صورتی که پیغمبر به عمر فرموده باشد تو اهل بهشتی و او را تصدیق نکند تا حذیفه تزکیه اش نماید. با این وصف حذیفه را تصدیق نموده و پیغمبر را به درستگویی قبول نکرده است. این خلاف دین است و اگر سخن پیغمبر را تصدیق کرده، پس چرا عمر از حذیفه چنین می پرسد؟ این دو خبر با یکدیگر تناقض دارد.

دیگری گفت: پیغمبر فرموده است: مرا در یک طرف ترازو و امتم را در طرف دیگر گذاشتند. من سنگین تر بودم! به جای من ابوبکر را گذاشتند، او هم سنگین تر شد. سپس عمر را گذاشتند، او نیز سنگین تر شد. سپس ترازو را برداشتند.

مأمون گفت: این هم محال است، زیرا از نظر جسم سنگین تر شده اند یا از نظر عبادت؟ اگر از لحاظ جسم باشد که معلوم است درست نیست،، زیرا جسم آنها سنگین تر از امت نیست و اگر سنگینی به واسطه اعمال صالح آن دو باشد، این حرفی است. ولی چگونه آنها با نداشتن عمل فضیلت می یابند؟ بعد مأمون پرسید: مردم به چه چیز از یکدیگر امتیاز پیدا می کنند؟ یک نفر جواب داد: به عمل صالح! مأمون گفت: آیا کسی که در زمان پیغمبر فضیلت و برتری بر دیگری داشته باشد، بعد از درگذشت پیغمبر آن دیگری بیشتر از شخص برتر عمل نماید، آیا باز به او می رسد؟ اگر بگویید می رسد، خودتان کسانی را در این زمان می یابید که بیشتر از اصحاب پیغمبر جهاد و حج و روزه و صدقه دارند. همه اعتراف کردند شخصی که امروز برتری داشته باشد، به مقام آن کسی که در زمان پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم برتری دارد نمی رسد.

مأمون اضافه کرد: دلیل دیگر اینکه دقت کنید کسانی که دین و ایمانتان را از آنها اقتباس می کنید، چه مقدار در فضائل علی علیه السّلام روایت نقل کرده اند و سپس مقایسه کنید فضائلی که درباره آن ده نفر بشارت داده شده نقل کرده اند؛ اگر به یک جزء از اجزاء بسیار زیاد فضائل علی علیه السّلام رسید، حرف شما درست است. چنان چه فضائل علی بسیار بیشتر شد، پس از پیشوایان خود پیروی کنید و دیگر چنین سخن هایی نگویید. در این موقع همه سر به زیر انداختند و سکوت اختیار کردند .

مأمون گفت: چرا ساکت شدید؟ گفتند: ما سؤالات خود را تمام کردیم! گفت: حالا من سؤال می کنم. بگویید در اول بعثت چه عملی بهترین اعمال محسوب می شده؟ گفتند: سبقت به اسلام آوردن، زیرا خداوند می فرماید: «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» - . واقعه / 10 - ، {و سبقت گیرندگان مقدّمند آنانند همان مقرّبانِ [خدا].} مأمون پرسید: آیا کسی زودتر از علی علیه السّلام ایمان آورده؟ در جواب گفتند: او هنوز بالغ نشده بود که ایمان آورد و به ایمانش حکمی جاری نمی شود. ولی ابوبکر در حال پیری اسلام را پذیرفت. این نوع ایمان مورد توجه است و بین این دو ایمان فرق است.

مأمون این اشکال را بدین طریق پاسخ داد: پرسید: آیا اسلام علی بن ابی طالب علیه السّلام به وسیله الهام از جانب خدا بود یا به دعوت پیغمبر؟ اگر بگویید: خدا الهام نمود، او را بر پیغمبر مزیت داده اید، چون به پیغمبر الهام نشد و جبرئیل بر او نازل گردید. اگر پیغمبر او را دعوت به اسلام کرده، یا از طرف خودش علی علیه السّلام را دعوت کرده یا از طرف خدا؛ اگر بگویید به دلخواه خودش بوده، این خلاف گفته خدا است که فرموده: «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ» - . ص / 86 - ، {و من از کسانی نیستم که چیزی از خود بسازم [و به خدا نسبت دهم].} و آیه دیگر می فرماید: «ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی» - . نجم / 3 - ، {و از سر هوس سخن نمی گوید.} اگر خداوند او را امر کرده که علی علیه السّلام را به اسلام دعوت کند، در این صورت خداوند که دانای تمام رازهاست، علی علیه السّلام را از میان تمام بچه ها به این امتیاز اختصاص داده است، چون او را خوب می شناخته.

دلیل دیگر؛ بفرمایید که آیا ممکن است خداوند بنده اش را تکلیف به کاری کند که نتواند انجام دهد؟ اگر بگویید ممکن است، کافر شده اید و چنان چه بگویید تکلیف نمی کند، چگونه ممکن است به پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم دستور بدهد که علی را به ایمان دعوت نماید، با اینکه ایمانش به واسطه کوچکی و عدم بلوغ پذیرفته نمی شود؟ و از جهت دیگر، آیا بچه دیگری، از خویشاوند یا غیر خویشاوند را دعوت کرده تا از علی پیروی کند؟ چنان چه بگویید دعوت نکرده، این امتیاز مخصوص علی بن ابی طالب علیه السّلام است که از بین تمام فرزندان عرب، این فضیلت را تنها دارا باشد.

سپس پرسید: بگویید کدام عمل بعد ایمان در صدر اسلام بهتر بود؟ جواب دادند پیکار در راه خدا. مأمون پرسید: آیا سابقه جهاد برای یکی از آن ده نفر به اندازه علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل شده؟ در جنگ بدر شصت و چند نفر از کفار کشته شدند که بیست و چند نفر را تنها علی کشت و چهل نفر را سایر مسلمانان. یک نفر گفت: ابوبکر با پیغمبر در تخت روان تدبیر جنگ می کرد. مأمون گفت: سخنی شگفت انگیز گفتی! آیا در تخت روان شخصا تدبیر جنگ را می کرد، بدون پیغمبر یا با حضرت رسول در تدبیر شریک بود یا پیغمبر به صوابدید و صلاح او احتیاج داشت؟ کدام شق را انتخاب می کنی؟ در جواب گفت: پناه می برم به خدا از اینکه بگویم به تنهایی تدبیر می کرد یا با شرکت پیغمبر یا آن حضرت به ابا بکر احتیاج داشت.

مأمون گفت: پس بودن در تخت روان چه فضیلتی است؟ اگر فضیلت به گوشه گیری از جنگ است، باید هر کس که از جنگ تخلف می جوید، بر مجاهدین برتری داشته باشد، با اینکه خداوند می فرماید: «لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً» - . نساء / 95 - ، {مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند یکسان نمی باشند. خداوند، کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند به درجه ای بر خانه نشینان مزیّت بخشیده، و همه را خدا وعده [پاداش] نیکوداده، و [لی] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است} اسحاق بن حماد می گوید: در این موقع مأمون به من گفت: سوره «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْر»، {آیا انسان را آن هنگام از روزگار [به یاد] آید} را بخوان! خواندم تا رسیدم به این آیه: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً»، {و به [پاس] دوستیِ [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند.} تا این قسمت از سوره: «وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً»، {و کوشش شما مقبول افتاده است.} مأمون سؤال کرد: آیا شنیده ای که علی علیه السّلام در موقعی که فقیر و یتیم و اسیر را اطعام نمود، به آنها گفته باشد: «إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً»، {«ما برای خشنودی خداست که به شما می خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم} چنان چه خداوند در سوره بیان می فرماید؟ جواب دادم: نه من نشنیده ام. مأمون گفت: خداوند از قلب و نیت علی علیه السّلام آگاه بود. از این جهت برای شناساندن نیت علی علیه السّلام، این قسمت را در قرآن آورده است. آیا خداوند در قرآن یک جای دیگر این مقدار توصیف بهشت را نموده، از قبیل «قواریر من فضة» - . انسان / 1 و 8 و 22 و 9 و 16 - ، {شیشه های بلورین مانند نقره}؟ جواب دادم نه. مأمون گفت: این فضیلت دیگری است از برای علی که در سوره اختصاصی او، این مقدار بهشت را وصف کرده است. بعد پرسید: می دانی چطور شیشه از نقره می شود؟ گفتم: نمی دانم. مأمون گفت: منظورش این است که ظرف های بلورین به اندازه ای شفاف است که مانند نقره سفید است و داخل آنها می درخشد و از خارج مشاهده می شود.

این آیه از نظر او، مانند فرمایش پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است که به انجشه می فرمود: «رویدا سوقک بالقواریر.» (اکنون که شترها کند می روند، آوازی که برای شیشه ها می خوانی بخوان!) منظورش زن ها است که آنها را از نظر لطافت و صفا، به شیشه تشبیه نموده، یا این سخن حضرت که فرمود: «رکبت فرس ابی طلحة فوجدته بحرا.» (سوار بر اسب ابی طلحه شدم و آن را دریایی یافتم.) این کنایه از تندروی اسب است، و این آیه که می فرماید: «وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ» - . ابراهیم / 17 - ، {و مرگ از هر جانبی به سویش می آید ولی نمی میرد و عذابی سنگین به دنبال دارد.} منظورش این است که گویی مرگ بر او وارد می شود، با اینکه مرگ نیامده و اگر آمده بود، می میرد.

بعد به من گفت: اسحاق! تو نیز از کسانی نیستی که معتقدند آن ده نفر در بهشت هستند؟ جواب دادم چرا. مأمون گفت: به نظر تو اگر یک نفر بگوید: نمی دانم این حدیث صحیح است یا نه، به این سخن کافر می شود؟ جواب دادم: نه! پرسید: اگر همان شخص بگوید: نمی دانم که این آیه از قرآن است یا نه، کافر می شود؟ گفتم: بلی، کافر می شود. مأمون گفت: این باعث فضیلت بیشتری برای علی علیه السّلام می گردد.

بعد مأمون رو به من کرد و گفت: اسحق! آیا حدیث پرنده بریان در نزد تو صحیح است؟ گفتم: آری. مأمون گفت: پس لجاجت و ستیزه تو آشکار گردید، زیرا از این سه وجه خارج نیست؛ یا همان طوری که پیغمبر درخواست نمود، محبوب ترین خلق خدا پیش او آمد یا خواسته اش پذیرفته نشد.

وجه دیگر اینکه خداوند با فضیلت ترین بنده اش را می شناخت، ولی آن کس که فضیلتش کمتر بود، بیشتر مورد محبتش قرار داشت (منظور علی علیه السّلام است که به نظر آن دانشمندان، ابوبکر بر او فضیلت دارد). وجه سوم اینکه بگویی خداوند نمی داند کدام بنده فضیلت بر دیگری دارد! از این سه قسمت کدام یک را انتخاب می کنی؟

اسحاق می گوید: مدتی سر به زیر انداختم و سپس گفتم: خداوند درباره ابوبکر می گوید: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» - . توبه / 40 - ، {و او نفر دوم از دو تن بود، آنگاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.»} چنان چه ملاحظه می کنید، خداوند امتیاز مصاحبت با پیغمبر را به ابوبکر می دهد. مأمون گفت: تعجب می کنم که چقدر اطلاع شما درباره لغت و قرآن کم است! مگر در قرآن نخوانده ای که خداوند کافر را مصاحب با مؤمن قرار داده؟ اینکه ابا بکر مصاحب پیغمبر باشد، چه فضیلتی را برایش ثابت می کند؟ در این آیه می فرماید: «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا» - . کهف / 37 - ، {رفیقش - در حالی که با او گفت وگو می کرد - به او گفت: «آیا به آن کسی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد، کافر شدی؟»} چنان چه ملاحظه می کنید، شخص کافر را مصاحب مؤمن قرار داده است! در این شعر، هذلی اسب خویش را مصاحب خود قرار داده است:

من صبح کردم در حالی که اسبم وحشی است و زیر ردا به مشرق می نگرد!

ازدی نیز در این شعر همین کار را کرده:

و بدون تردید ترسیدم و و حشت کردم از تنهایی در آن مکان و تنها همدم و دمساز من چهارپایی نجیب و ساق سپید و بلند قامت بود

پس تنها مصاحب بودن شخص با پیغمبر، فضیلتی را ایجاب نمی کند. و اما این قسمت از آیه «إِنَّ اللَّهَ مَعَنا»، {خدا با ما است} نیز دلیل بر فضیلت نمی شود، زیرا خداوند با نیکوکار و بدکردار هست. نشنیده ای این آیه را که می فرماید «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا» - . مجادله / 7 - ، {هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست، و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست.}.

این قسمت آیه که می فرماید: «لا تَحْزَنْ»، {غمگین مباش.} اینک جواب ده که آیا حزن ابی بکر، طاعت خدا بود یا معصیت؟ اگر بگویی طاعت بوده، پس چرا پیغمبر نهی از طاعت و بندگی کرده؟ این کار از شخصی حکیم سر نمی زند و اگر معصیت باشد، معصیت فضیلتی به وجود نمی آورد! بگو ببینم، در همین آیه: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ»، {پس خدا آرامش خود را بر او فروفرستاد.} خداوند می فرماید: {آرامش خویش را بر او نازل فرموده!} بر چه کسی نازل کرده؟ در جواب گفتم: بر ابا بکر نازل فرموده، زیرا پیغمبر بی نیاز از آرامش بود. مأمون گفت: در این آیه که خداوند اشاره به جنگ حنین می کند، تصریح می فرماید که آرامش و سکون را بر پیغمبر و مؤمنین نازل کرده: «وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» - 2. توبه / 25 - ، {در روز «حُنَین» آن هنگام که شمارِ زیادتان شما را به شگفت آورده بود، ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد، و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید، سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید. آنگاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد.} ضمنا ای اسحق! آیا می دانی مراد از مؤمنین در این آیه کیانند؟ گفتم: نه. گفت: تمام مسلمانان در جنگ حنین فرار کردند، مگر هفت نفر از بنی هاشم: علی علیه السّلام با شمشیر از پیغمبر دفاع می کرد؛ عباس لجام استر را گرفته بود و پنج نفر دیگر آن حضرت را در میان گرفته بودند تا آسیبی به حضرتش نرسد تا بالاخره خداوند پیروزی عنایت کرد.

منظور از مؤمنین در این آیه، علی و بقیه بنی هاشم هستند که حضور داشتند. حالا بگو ببینم؛ کدام یک از این دو نفر دارای فضیلت بیشتری هستند: کسی که در جنگ حنین با جان دفاع می کرد و سکون و آرامش بر او و پیغمبر نازل شد یا آن کسی که در غار به همراه پیغمبر بود و شایسته سکون و آرامش هم نبود؟

ای اسحاق! کدام یک فضیلت بیشتری دارند؟ آن کسی که در غار با پیغمبر بود یا کسی که در رختخواب پیغمبر خوابید و جان خویش را سپر بلای او کرد تا جریان هجرت به طور کامل وقوع پیدا کرد؟ خداوند به پیغمبر دستور داد علی را مأمور کند که در رختخوابش بخوابد و جان خویش را فدای پیغمبر کند. وقتی مأموریت را به او فرمود، عرض کرد: من در رختخواب شما بخوابم شما سالم می مانید؟ فرمود: آری. عرض کرد: با جان و دل می پذیرم. سپس نزد رختخواب حضرت آمد و خوابید و لحاف را بر خود پیچید. مشرکین او را محاصره کردند و همه یقین داشتند که پیغمبر خوابیده و تصمیم داشتند هر کدام یک شمشیر بزنند تا خونش میان قبایل پراکنده شود و بنی هاشم نتوانند کسی را به جای او بکشند. علی علیه السّلام کاملا متوجه بود و می شنید چه تدبیری اندیشیده اند و چگونه می خواهند او را از میان بردارند. این موقعیت خطرناک ولی حساس، به هیچ وجه او را وادار نکرد که التماس و زاری کند و ناراحت شود، چنان چه می پذیرم که در غار ناراحت شد! خداوند از آشفتگی خاطرش حکایت می کند، با اینکه ابوبکر با پیغمبر همراه بود، ولی علی که تنها در رختخواب خوابید، کوهی استوار و مردی استوار بود. خداوند با قدرت خویش، او را از آسیب قریش محفوظ نگه داشت.

صبحگاه که سر برداشت، به او نگریستند و پرسیدند: کو محمّد؟ گفت: از کجا می دانم. گفتند: توما را فریب دادی. پس از تمام شدن این جریان خدمت پیغمبر رسید.

علی به واسطه جانبازی ها و فداکاری هایی که می کرد و عظمتی که داشت، همیشه بر تمام صحابه برتری داشت، تا خدای او را به جوار رحمتش برد. آن پسندیده مرد، مورد مغفرت و عنایت پروردگار است. آنگاه مأمون گفت: اسحاق! حدیث ولایت را روایت نمی کنی؟ گفتم: چرا. گفت: حدیث را برایم بازگو کن! خواندم، گفت: ببین در این حدیث، پیغمبر به گردن ابوبکر و عمر برای علی حقی اثبات می کند که آن دو را هرگز چنین حقی بر علی نیست. گفتم: مردم می گویند: این سخن را به واسطه زید بن حارثه فرموده (چون زید غلام پیغمبر بود، یعنی علی بعد از من بر زید تسلط خواهد داشت). پرسید: چه وقت این فرمایش را فرموده؟ جواب دادم: در غدیر خم، بعد از مراجعت از مکه. سؤال کرد: زید چه وقت از دنیا رفت؟ در جواب گفتم: در جنگ موته! گفت: مگر زید قبل از غدیر خم از دنیا نرفته بود؟ جواب دادم: چرا. مأمون گفت: از طرف دیگر اگر تو فرزندی داشته باشی که به سن پانزده سالگی در میان مردم فریاد زند مردم! بدانید که غلام من، غلام پسر عمویم خواهد بود! از این پسرت ناراحت نمی شوی و تنفر نداری؟ گفتم: چرا. گفت: مایلی پسرت از چنین کرداری منزه باشد، ولی به پیغمبر این نسبت را می دهی؟ آنگاه رو به جمعیت کرد و گفت: وای بر شما! اختیارتان را به دست علمای خود داده اید! خداوند می فرماید: «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ» - . توبه / 31 - ، {اینان دانشمندان و راهبان خود و مسیح پسر مریم را به جای خدا به الوهیّت گرفتند.} به خدا سوگند نه نماز برای ایشان می خوانند و نه روزه می گیرند. آنها دستور دادند و مردم اطاعت کردند!

سپس گفت: فرمایش پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نسبت به علی علیه السّلام را قبول داری که فرمود: «تو نسبت به من، مانند هارون هستی نسبت به موسی؟» جواب دادم: بلی. گفت: مگر هارون، برادر پدر و مادری موسی نبود؟ تصدیق کردم. گفت: علی هم همین طور برادر پدر مادری پیغمبر می شود؟! گفتم: نه. گفت: هارون پیغمبر بود، علی که پیغمبر نبود. پس این دو مقام برای علی نیست، دیگر چیزی جز خلافت و جانشینی باقی نمی ماند که هارون جانشین موسی بود، علی هم جانشین پیغمبر است. این فرمایش را در موقعی فرمود که مردم ناسپاس و دورو گفته بودند علی را در مدینه گذاشت، چون میل نداشت او را با خود ببرد. آن حضرت برای ردّ گفتار منافقین و تنزیه ساحت قدس علی علیه السّلام، حدیث منزلت را بیان کرد، همان طوری که خداوند از حضرت موسی حکایت می کند که به برادرش گفت: «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ» - . اعراف / 142 - ، {در میان قوم من جانشینم باش، و [کار آنان را] اصلاح کن، و راه فسادگران را پیروی مکن}

گفتم: حضرت موسی، وقتی به دعوت پروردگار به طور می رفت، هارون را در زمان حیات جانشین خود کرد. پیغمبر نیز علی را هنگامی که به جنگ رهسپار بود، جانشین خود قرار داد. (منظورش اینکه جانشینی اختصاص به زمان حیات داشته نه بعد).

مأمون گفت: مگر موسی هنگام رفتن، کسی از اصحاب به همراهش بود؟ جواب دادم: بلی. پرسید: هارون را جانشین خود بر همه اصحاب آنها که باقی بودند و آنهایی که رفته بودند قرار نداده بود؟ گفتم: چرا همین طور است.

مأمون گفت: در این صورت علی جانشین پیغمبر است بر تمام مردم، اگرچه بیشتر آنها را به جنگ برده بود و فقط زنان و ناتوانان و بچه ها باقی مانده بودند! دلیل بر اینکه در زمان حیات و هنگام غیبت و هم پس از مرگ جانشین اوست، این فرمایش پیغمبر است: «علی نسبت به من، مانند هارون است نسبت به موسی، جز اینکه بعد از من پیغمبری نخواهد بود.» این سخن صریح است در اینکه علی جانشین بعد از من است، ولی پیغمبر نمی تواند باشد، چون پیغمبری به من ختم شده است .

از همین فرمایش بیشتر استفاده می شود که علی علیه السّلام وزیر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نیز هست، زیرا موسی در بین مناجات خود عرض کرد: «وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی» - . طه / 29 - ، {برای من دستیاری از کسانم قرار ده، هارون برادرم را، پشتم را به او استوار کن، و او را شریک کارم گردان.} وقتی علی علیه السّلام مقامش نسبت به پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم مانند هارون نسبت به موسی باشد، پس وزیر پیغمبر خواهد بود، همان طور که هارون وزیر موسی علیه السّلام و جانشین او بود.

در این موقع رو به جانب متکلمین و دانشمندان علم کلام کرد و گفت: من از شما سؤال کنم یا شما از من می پرسید؟ گفتند: ما سؤال می کنیم: گفت بگویید.

یکی از آنها گفت: مگر امامت علی علیه السّلام از جانب خدا نبود که می گویید پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، آن را به طور وجوب و لزوم مثل نماز ظهر که چهار رکعت است و پنج درهم زکات که در دویست درهم باید داد و حج خانه خدا، بیان کرده؟ مأمون گفت: چرا. گفت: پس چرا در هیچ کدام از واجبات اختلاف پیدا نشده و تنها در خلافت حضرت علی علیه السّلام اختلاف به وجود آمد؟

مأمون گفت: زیرا آن علاقه و میل و رغبتی که در به دست آوردن مقام خلافت هست، در سایر واجبات دین چنین کشمکش و فعالیتی برای احراز آن نیست.

دیگری گفت: من می گویم: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم به خودشان واگذاشت تا یک نفر را از میان خویش انتخاب کنند، از ترس اینکه اگر خودش انتخاب کند، مبادا با جانشینش مخالفت کنند و در نتیجه مشمول عذاب گردند. لذا از شفقت و مهری که به امت داشت، خلیفه تعیین نکرد! مأمون گفت: خودت سخن خودت را انکار و ابطال کردی، زیرا بگو ببینم؛ خدا به مردم مهربان تر است یا پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم؟خدا پیغمبرش صلی اللَّه علیه و آله و سلم را می فرستد، با اینکه می داند بعضی مخالفت می کنند و برخی می پذیرند و شفقت و محبتی که به مخلوق دارد، مانع از فرستادن پیامبر نمی شود .

دلیل دیگر اینکه اگر آنها را امر کند از میان خود انتخاب کنند، از دو صورت خارج نیست: یا به همه دستور داده یا به بعضی؛ اگر به همه دستور دهد که انتخاب کنند، کسی باقی نمی ماند برای انتخاب و اگر به یک عده امر کند، باید آنها را مستحضر نماید. اگر بگویی آنها دانشمندان و فقیهان هستند، باید حد و مرز و خصوصیات چنین دانشمندانی را معین فرماید.

دیگری گفت: از پیغمبر اکرم روایت رسیده که هر چه را که مسلمانان خوب می دانند، در نظر خدا همان خوب است و هر چه را که بد بدانند، بد است. مأمون گفت: آیا تمام مؤمنین خوب بدانند یا بعضی؟ اگر منظور همه است که این امکان ندارد، چون اجتماع همه آنها در چنین مورد محال است و اگر بعضی باشد، باز درست نیست، چون هر دسته برای پیشوای خود فضل و منقبتی نقل کرده اند، چنان چه شیعه درباره علی علیه السّلام و معتقدین مذهب حشویه برای دیگران؛ پس چگونه می توان امامت را ثابت کرد؟

دیگری گفت: آیا ممکن است بگوییم که اصحاب محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم اشتباه و خطا کرده اند؟ مأمون گفت: چگونه ما نسبت خطا و اشتباه به اصحاب می توانیم بدهیم، با فرض اینکه چنین کاری را آنها نه واجب و نه مستحب می دانند؟ زیرا بنا بر عقیده تو، امامت از طرف خدا تعیین نشده و سنت پیامبر اکرم هم نبوده. پس در کاری که خدا و پیامبر دستوری نداده اند، نسبت خطا و اشتباه صحیح نیست.

دیگری گفت: اگر تو مدعی امامت علی علیه السّلام هستی، بر ادعای خود دلیل و بینه بیاور! مأمون گفت: من مدعی نیستم، من معتقدم کسی که معتقد و معترف باشد، بینه و گواه لازم ندارد. مدعی کسی است که می گوید: اختیار عزل و نصب و حکومت با اوست و او می تواند انتخاب کند که با این حساب، شما مدعی هستید. اکنون اگر گواه بخواهید، از میان خود بیاورید که تمامتان مدعی هستید و نمی توانید گواه باشید. اگر بخواهید از مخالفین خود گواهی بیاورید، بنا بر عقیده شما که می گویید اجماع بر خلافت ابا بکر شده، دیگر غیری باقی نمی ماند. پس چگونه بینه و گواه می آورید.

دیگری گفت: بعد از درگذشت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم، علی علیه السّلام وظیفه اش چه بود و چه می باید انجام می داد؟ مأمون گفت: وظیفه حضرت همان کارهایی بود که کرد. گفت: مگر لازم نبود که به مردم اعلام کند من امام هستم؟ مأمون گفت: امامت به خواست خود انسان نیست و مردم چنین اختیاری ندارند که تعیین امامت کنند. منصب امامت از جانب خدا به امام داده می شود، چنان چه به ابراهیم می فرماید: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» - . بقره / 124 - ، {[خدا به او] فرمود: «من تو را پیشوای مردم قرار دادم.} و چنان چه به داود می فرماید: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ» - . ص / 26 - ، {ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گردانیدیم.} و چنان چه به ملائکه در مورد آدم می گوید: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» - . بقره / 30 - ، {من در زمین جانشینی خواهم گماشت».} پس تعیین کننده امام، خدا است که او، به واسطه شخصیت و عظمت نژادی و پاکی طینت و عصمت در آینده انتخاب می کند. اگر به انتخاب شخصی باشد، کسی که دارای این شرایط شد، شایسته امامت می شود و وقتی بر خلاف رفتار کرد، کناره گیری می کند و در این صورت تا آن وقت که این افعال را انجام نداده، خلیفه است.

دیگری گفت: به چه دلیل امامت را پس از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم برای علی علیه السّلام لازم می شمارید؟ گفت: به واسطه اینکه از کودکی مانند خود پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم ایمان داشت و چون قوم و قبیله خویش مشرک و کافر نبود. چنان چه پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نیز چنین بود، زیرا شرک گناه بزرگی است.

هرگز ظالم و کسی که بت پرستیده باشد، امام نمی شود. و به اتفاق جمیع، کسی که مشرک باشد، دشمن خدا است و از جمعیت مسلمان خارج است، زیرا اجتماع مسلمانان شاهد شرک اوست تا باز گواهی بر اسلامش دهند. دلیل دیگر اینکه شخصی که محکوم باشد، جایز نیست حاکم شود، چون حاکم خود خطاکار و محکوم بوده و دیگر فرقی بین حاکم و محکوم نخواهد بود .

دیگری گفت: چرا علی علیه السّلام با ابا بکر و عمر و عثمان جنگ نکرد، چنان چه با معاویه جنگ کرد؟ مأمون گفت: این سؤال صحیح نیست، زیرا پرسیدن اینکه چرا چنین شد، مقتضی و علت می خواهد، اما اینکه می گویی جنگ نکرد، نفی است. نکردن که نفی است، دلیل نمی خواهد. جنگ کردن که اثبات است، دلیل لازم دارد. ضمنا باید دقت کنیم که آیا امامت علی علیه السّلام از جانب خدا است یا از طرف دیگری؛ اگر ثابت شد از جانب خداست، اعتراض بر کاری که او کرده کفر است، به دلیل این آیه: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً» - . نساء / 65 - ، {ولی چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دل هایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملًا سرِ تسلیم فرود آورند.}

پس کار او برگشت به اصل مطلب دارد. اگر امامت علی علیه السّلام به تعیین خدا بوده، کارهایش نیز از جانب او است و مردم باید تسلیم محض باشند. پیغمبر اکرم نیز در جریان حدیبیه که مشرکین نگذاشتند قربانی خود را به خانه خدا برساند، از جنگ کردن خودداری نمود و همین که نیرو گرفت و مسلمانان زیاد شدند، جنگ کرد. چنان چه خداوند در مورد جریان اول می فرماید: «فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ» - . حجر / 85 - ، {پس به خوبی صرف نظر کن.} بعد دستور می دهد: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ» - . توبه / 5 - ، {مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید.}

دیگری گفت: شما که امامت علی علیه السّلام را از جانب خدا می دانید و اطاعتش را واجب می شمارید، چرا او مثل انبیا مردم را تبلیغ و دعوت نکرد و از دعوت مردم به اطاعت نمودن از خودش خودداری کرد؟ مأمون گفت: ما ادعا نمی کنیم که علی علیه السّلام دستور داشت که تبلیغ کند، بعد او را پیامبر بدانیم؛ او واسطه بین خدا و مردم بود و هر که از او پیروی کرد، مطیع است و هر که مخالفت کرد، عاصی. اگر قدرت و نیرو یافت، جهاد می کند و اگر نیرو نداشت، سرزنشی بر او نیست. بلکه بر مردم است، زیرا آنها باید در هر صورت از علی علیه السّلام پیروی کنند. خدا به علی علیه السّلام دستور نداده که با آنها پیکار کند، مگر با داشتن یار و یاور و او مانند خانه کعبه است که مردم برای انجام حج، باید رهسپار خانه خدا شوند. اگر حج به جا آوردند، وظیفه خود را انجام داده اند و اگر حج نگزاردند، ایراد بر مردم است، نه بر خانه خدا.

دیگری گفت: در صورتی که به ناچار برای مردم امامی لازم است که از او پیروی کنند، چرا آن امام باید علی علیه السّلام باشد و دیگری نباشد؟ گفت: چون خدا چیز نامعلومی را واجب نمی کند و هرگز چیزی که واجب شود، ممتنع نخواهد بود. اگر مجهول و نامعلوم باشد، و ممتنع است و امکان تشخیص آن نیست، پیامبر باید مردم را به دستور واجب راهنمایی کند تا بهانه مردم بین خود و خدا از میان برود. مثلا اگر خدا روزه گرفتن یک ماه را واجب کند، ولی مردم ندانند کدام ماه است و او هم معین نکرده باشد، تو می گویی مردم به وسیله عقل خود آن ماه را درآورند تا دستور خدا را انجام دهند؟ در این صورت دیگر احتیاج به پیامبر و امام نیست که توضیح دهند.

دیگری گفت: چگونه شما ادعا می کنید که علی علیه السّلام در هنگام ایمان آوردن بالغ بوده، با اینکه مردم می گویند موقعی که او را دعوت کرده اند، کودکی غیر مکلف بوده و به حد بلوغ نرسیده بود؟ مأمون گفت: علی علیه السّلام یا از آن گروه به شمار می رفته که پیامبر برای دعوت آنها آمده، اگر چنین باشد که دارای حد تکلیف بوده و می توانسته فرایض را انجام دهد. اگر هم پیامبر مأمور تبلیغ او نبوده، در این صورت آن جناب مشمول این آیه می شود: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ» - . حاقة / 46 - ، {و اگر [او] پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم} و بدون اجازه خدا چنین کاری را کرده!! به اضافه اینکه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم، مردم را دعوت به کاری کرده که خدا قدرت آن را هنوز به ایشان نداده و چنین چیزی محال است و امکان ندارد، و شخص حکیم این کار را نمی کند و پیامبر هم اقدام به این عمل نمی کند. خدا بزرگ تر از آن است که امر به محال کند و پیامبر بزرگوارتر از آن است که بر خلاف آنچه حکمت خدا اقتضا می کند، کاری انجام دهد. در این موقع تمام دانشمندان سکوت کردند.

مأمون گفت: شما از من سؤال کردید و بر من ایراد گرفتید؛ حالا اجازه می دهید من سؤال کنم؟ گفتند: آری. گفت: آیا این روایت به اجماع و اتفاق امت از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نقل نشده که فرمود: «هر که بر من عمدا دروغ ببندد، نشیمنگاهش پر از آتش می شود؟» گفتند: صحیح است. گفت: باز روایت کرده اند که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده است: «هر که معصیت خدا را کند، چه کوچک و چه بزرگ و این کار را دین خود بشمارد و با اصرار بر آن کار از دنیا برود، در طبقات جهنم مخلد خواهد بود»؟ گفتند: صحیح است. گفت: بفرمایید آیا کسی را که مردم انتخاب کنند و او را به مقام خلافت برسانند، می توان او را جانشین پیغمبر گفت که از جانب خدا تعیین شده یا اینکه پیغمبر او را جانشین خود قرار نداده است؟ اگر بگویید می توان گفت، لجبازی کرده اید؛ اگر بگویید نه، در این صورت باید اعتراف کنید که ابابکر خلیفه پیغمبر نیست و از جانب خدا معین نشده و شما بر پیغمبر دروغ می بندید و از همان دسته ای هستید که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم وعده آتش به ایشان داده است.

بگویید ببینم! از این دو ادعای شما کدام یک صحیح است: اینکه می گویید پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم از دنیا رفت و کسی را به جانشینی خود تعیین نکرد یا این گفته شما نسبت به ابا بکر که خلیفه پیامبر است؟ اگر هر دو صحیح است که این محال است، زیرا با هم نقیض هستند و اگر یکی از آن دو صحیح باشد، دیگری باطل است.

از خدا بپرهیزید! مواظب خود باشید و تقلید را رها کنید و از پی مطالب نادرست نروید! به خدا قسم خداوند نمی پذیرد از بنده، مگر چیزی را که درک کند و قدم به جایی بگذارد که می داند صحیح است، اما تردید، شک است و ادامه شک، کفر به خداست و کسی که در شک بماند، اهل آتش است.

بگویید ببینم! آیا یکی از شما می تواند بنده ای را بخرد و وقتی او را خرید، همان بنده بشود مالک و آقای خریدار؟ گفتند: نه. گفت: پس چگونه ممکن است کسی را که اجتماع کرده و از روی خواهش نفس او را برگزیدید و خلیفه کردید، مگر نباید خلیفه و نماینده شما باشد؟ چون او را شما تعیین کردید، باز به او می گویید خلیفه پیغمبر و موقعی که از دستش ناراحت می شوید، او را می کشید، چنان چه درباره عثمان بن عفان کردید؟

یکی از آنها گفت: زیرا امام نماینده مسلمانان است. وقتی از او راضی باشند، به او نمایندگی می دهند و موقعی که ناراضی بودند، عزلش می کنند. مأمون پرسید: مسلمانان و بندگان و جهان مال کیست؟ گفتند: از آن خداوند. گفت: پس خدا باید وکیل و نماینده در میان مردم و در جهان را تعیین کند، زیرا تمام مسلمانان اتفاق دارند که هر کسی در ملک دیگر بدون اجازه اش تصرفی بکند، ضامن است و نباید بدون اجازه اش تصرف کند و اگر چنین کرد، گناه کرده و باید غرامت بپردازد.

سپس مأمون گفت: بگویید ببینم! آیا پیغمبر وقتی از دنیا رفت، کسی را به جانشینی خود تعیین کرد یا نه؟ گفتند: نه؛ جانشین تعیین نکرد! گفت: این تعیین نکردن جانشین خوب بود یا بد؟ گفتند: خوب بود! گفت: پس مردم هم باید از همین کار خوب پیغمبر پیروی کنند و از گمراهی بپرهیزند. گفتند: مردم نیز همین کار را کردند. پرسید: پس چرا مردم خلیفه تعیین کردند، با اینکه پیغمبر خودش تعیین نکرده بود؟ پیروی نکردن از او ضلالت است. غیر ممکن است ضد کار خوب، خوب باشد! اگر جانشین تعیین نکردن خوب بود، چرا ابوبکر جانشین تعیین کرد و بعد از خود عمر را خلیفه نمود؟ یا اینکه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم چنین نکرد و چرا باز عمر بر خلاف رفتار ابا بکر، خلافت را به شورا بین مسلمانان محول کرد؟

می گویید پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم خلیفه تعیین نکرد و ابا بکر جانشین تعیین نمود و عمر نیز به کلی تعیین کردن جانشین را رها نکرد، چنان چه پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم رها کرده بود، و نه مثل ابوبکر تعیین کرد، یک کار تازه و راه سومی را در پیش گرفت. بفرمایید کدام یک از این سه کار درست است؟ اگر کار پیغمبر را درست بدانید، ابا بکر راخطاکار دانسته اید و به همین ترتیب بقیه.

و نیز بگویید به نظر شما کدام یک بهتر است؟ کار پیغمبر که خلیفه تعیین نکرده یا کار دیگران که تعیین کردند؟ و باز بگویید ممکن است تعیین نکردن پیغمبر کار خوبی باشد و تعیین کردن دیگران نیز کار خوبی باشد. در این صورت دو کار ضد و نقیض هر دو خوب خواهند شد، پس دیگر کار بد چه خواهد بود؟

بگویید ببینم! آیا بعد از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، تا امروز کسی به وسیله انتخاب صحابه فرمانروا و رهبر آنها شده؟ اگر بگویید نه، لازم می آید که تمام مردم پس از پیغمبر به گمراهی مبتلا شده باشند. اگر بگویید چرا، تعیین کرده اند، نسبت دروغ به امت اسلام داده اید و سخن شما بر خلاف واقعیت موجود است.

این آیه را توضیح دهید که خداوند می فرماید: «قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ.» - . انعام / 12 - { بگو: «آنچه در آسمان ها و زمین است از آنِ کیست؟» بگو: «از آنِ خداست»} صحیح است یا دروغ؟ گفتند: درست است! گفت: طبق این آیه مگر هر چه جز خداست، متعلق به خدا نیست؟ جواب دادند: چرا. گفت: همین آیه عمل شما را باطل می کند که خلیفه ای انتخاب کنید و خودتان برگزینید، بعد او را خلیفه پیغمبر بنامید؛ وقتی بر او خشم می گیرید بر کنارش می کنید که بر خلاف میل شما رفتار کرده و اگر بر کنار نرفت، او را می کشید. متوجه باشید بر خدا دروغ نبندید که نتیجه این اعمال زشت خود را فردا که در پیشگاه او ایستادید، خواهید دید. آن موقع که خدمت پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم برسید که عمدا بر آن جناب دروغ می بندید، زیرا خودش فرمود هر کسی عمدا بر من دروغ ببندد، نشیمنگاهش پر از آتش خواهد شد.

در این موقع رو به قبله نمود، دست های خود را بلند کرد و گفت: بار خدایا! من نصیحت خود را کردم و راهنمایی نمودم. خدایا! من آنچه وظیفه ام بود در گفتن حقیقت، به آنان گفتم؛ دیگر شک و شبهه ای برای ایشان باقی نماند. خداوندا! عقیده دینی من این است که علی بن ابی طالب علیه السّلام پس از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم، از تمام مردم برتر و بالاتر است؛ همان طوری که خود پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم ما را به این معنی امر کرده است.

راوی گفت: ما متفرق شدیم و دیگر تا مأمون از دنیا رفت، چنین اجتماعی پیدا نکردیم.

محمّد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری در حدیث دیگری گفت: در این موقع همه ساکت شدند. مأمون گفت: چرا سکوت کردید. گفتند: نمی دانیم چه بگوییم. گفت: همین قدر مرا کافی است که حجت بر شما تمام شد. و دستور داد ایشان را خارج کنند.

گفت: شرمنده و متحیر خارج شدیم! سپس مأمون نگاهی به فضل بن سهل کرد و و گفت: این نهایت قدرت و نیروی استدلال آنها بود. جای این گمان برای کسی باقی نماند که خیال کند مقام و موقعیت من مانع از این شد که دلایل مرا رد کنند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 185 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری قولهم هم زهاء مائة أی قدر مائة قوله من کان المختار هذا مبنی علی أن المأمور بالاختیار یجب أن یکون مغایرا للمختار للزوم المغایرة بین الفاعل و المحل و فیه نظر قوله و البینة لا تعری حاصله أنکم لما ادعیتم أن لکم الاختیار و العزل فالبینة علیکم و لا یمکنکم إقامة البینة إذ البینة إن کان ممن یوافقکم فهو مدع و لا یقبل قوله و إن کان من غیرکم فالغیر مفقود لدعواکم الإجماع أو لأن الغیر لا یشهد لکم قوله و لا من عبد وثنا بإجماع حاصله أن الظالم و عابد الوثن لا یستحق الإمامة فی تلک الحالة اتفاقا و الأصل استصحاب هذا الحکم بعد زوال تلک الحالة أیضا.

**[ترجمه]جوهری می گوید: عبارت «هم زهاء مائة» یعنی به تعداد صد تن. عبارت «من کان المختار» این مبنی بر این است که مأمور به اختیار مغایر با شخص مختار باشد، به دلیل لزوم مغایرت بین فاعل و محلّ. و عبارت «و البینة لا تعری» ناظر به همین مطلب است و حاصل معنایش این است که وقتی شما این عقیده را بر می گزینید که حق اختیار و عزل دارید، بینه بر عهده شماست و در عین حال نمی توانید اقامه بینه کنید، زیرا اگر بینه از کسی باشد که موافق شماست، او مدعی است و سخنش مقبول نیست و اگر بینه از غیر شماست، غیری در کار نیست، زیرا شما ادعای اجماع دارید، یا به این دلیل که غیر به نفع شما شهادت نمی دهد. و عبارت «و لا من عبد وثنا باجماع» حاصل آن این است که ظالم و بت پرست، به اجماع مستحق امامت در حال ظلم و بت پرستی نیستند و اصل نیز استصحاب حکم عدم استحقاق بعد از زوال حالت ظلم و بت پرستی است .

**[ترجمه]

«3»

یف، [الطرائف]: مِنَ الطَّرَائِفِ الْمَشْهُورَةِ مَا بَلَغَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فِی مَدْحِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ مَدْحِ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام ذَکَرَهُ ابْنُ مِسْکَوَیْهِ صَاحِبُ التَّارِیخِ الْمُسَمَّی بِحَوَادِثِ الْإِسْلَامِ فِی کِتَابٍ سَمَّاهُ نَدِیمَ الْفَرِیدِ یَقُولُ فِیهِ حَیْثُ ذَکَرَ کِتَاباً کَتَبَهُ بَنُو هَاشِمٍ یَسْأَلُونَ جَوَابَهُمْ مَا هَذَا لَفْظُهُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَی رَغْمِ أَنْفِ الرَّاغِمِینَ أَمَّا بَعْدُ عَرَفَ الْمَأْمُونُ کِتَابَکُمْ وَ تَدْبِیرَ أَمْرِکُمْ وَ مَخْضَ زُبْدَتِکُمْ وَ أَشْرَفَ عَلَی قُلُوبِ صَغِیرِکُمْ وَ کَبِیرِکُمْ وَ عَرَفَکُمْ مُقْبِلِینَ وَ مُدْبِرِینَ وَ مَا آلَ إِلَیْهِ کِتَابُکُمْ قَبْلَ کِتَابِکُمْ فِی مُرَاوَضَةِ الْبَاطِلِ وَ صَرْفِ وُجُوهِ الْحَقِّ عَنْ مَوَاضِعِهَا وَ نَبْذِکُمْ کِتَابَ اللَّهِ تَعَالَی وَ الْآثَارَ وَ کُلَّ مَا جَاءَکُمْ بِهِ الصَّادِقُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حَتَّی کَأَنَّکُمْ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ الَّتِی هَلَکَتْ بِالْخَسْفَةِ وَ الْغَرَقِ وَ الرِّیحِ وَ الصَّیْحَةِ وَ الصَّوَاعِقِ وَ الرَّجْمِ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها وَ الَّذِی هُوَ أَقْرَبُ إِلَی الْمَأْمُونِ

ص: 208


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 185- 200.

مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ لَوْ لَا أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ إِنَّ الْمَأْمُونَ تَرَکَ الْجَوَابَ عَجْزاً لَمَا أَجَبْتُکُمْ مِنْ سُوءِ أَخْلَاقِکُمْ وَ قِلَّةِ أَخْطَارِکُمْ وَ رَکَاکَةِ عُقُولِکُمْ وَ مِنْ سَخَافَةِ مَا تَأْوُونَ إِلَیْهِ مِنْ آرَائِکُمْ فَلْیَسْتَمِعْ مُسْتَمِعٌ فَلْیُبَلِّغْ شَاهِدٌ غَائِباً.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ قُرَیْشٌ فِی أَنْفُسِهَا وَ أَمْوَالِهَا لَا یَرَوْنَ أَحَداً یُسَامِیهِمْ وَ لَا یُبَارِیهِمْ فَکَانَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله أَمِیناً مِنْ أَوْسَطِهِمْ بَیْتاً وَ أَقَلِّهِمْ مَالًا وَ کَانَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَتْ بِهِ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ فَوَاسَتْهُ بِمَالِهَا ثُمَّ آمَنَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَبْعَ سِنِینَ لَمْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ شَیْئاً طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ لَمْ یَعْبُدْ وَثَناً وَ لَمْ یَأْکُلْ رِبًا وَ لَمْ یُشَاکِلِ الْجَاهِلِیَّةَ فِی جَهَالاتِهِمْ وَ کَانَتْ عُمُومَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِمَّا مُسْلِمٌ مَهِینٌ أَوْ کَافِرٌ مُعَانِدٌ إِلَّا حَمْزَةَ فَإِنَّهُ لَمْ یَمْتَنِعْ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَا یَمْتَنِعُ الْإِسْلَامُ مِنْهُ فَمَضَی لِسَبِیلِهِ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ أَمَّا أَبُو طَالِبٍ فَإِنَّهُ کَفَلَهُ وَ رَبَّاهُ وَ لَمْ یَزَلْ مُدَافِعاً عَنْهُ وَ مَانِعاً مِنْهُ فَلَمَّا قَبَضَ اللَّهُ أَبَا طَالِبٍ فَهَمَّ الْقَوْمُ وَ أَجْمَعُوا عَلَیْهِ لِیَقْتُلُوهُ فَهَاجَرَ إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فَلَمْ یَقُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَدٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ کَقِیَامِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَإِنَّهُ آزَرَهُ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ وَ نَامَ فِی مَضْجَعِهِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ بَعْدُ مُتَمَسِّکاً بِأَطْرَافِ الثُّغُورِ وَ یُنَازِلُ الْأَبْطَالَ وَ لَا یَنْکُلُ عَنْ قَرْنٍ وَ لَا یُوَلِّی عَنْ جَیْشٍ مَنِیعُ الْقَلْبِ یُؤَمَّرُ عَلَی الْجَمِیعِ وَ لَا یُؤَمَّرُ عَلَیْهِ أَحَدٌ أَشَدُّ النَّاسِ وَطْأَةً عَلَی الْمُشْرِکِینَ وَ أَعْظَمُهُمْ جِهَاداً فِی اللَّهِ وَ أَفْقَهُهُمْ فِی دِینِ اللَّهِ وَ أَقْرَؤُهُمْ لِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَعْرَفُهُمْ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ هُوَ صَاحِبُ الْوَلَایَةِ فِی حَدِیثِ غَدِیرِ خُمٍّ وَ صَاحِبُ قَوْلِهِ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ صَاحِبُ یَوْمِ الطَّائِفِ (1)

ص: 209


1- 1. أی حین ناجاه من دون الناس، و لما قالوا فی ذلک قال صلّی اللّه علیه و آله: ما أنا ناجیته بل اللّه ناجاه.

وَ کَانَ أَحَبَّ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَاحِبَ الْبَابِ فُتِحَ لَهُ وَ سُدَّ أَبْوَابُ الْمَسْجِدِ وَ هُوَ صَاحِبُ الرَّایَةِ یَوْمَ خَیْبَرَ وَ صَاحِبُ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ فِی الْمُبَارَزَةِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ آخَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ هُوَ مَنِیعٌ جَزِیلٌ وَ هُوَ صَاحِبُ آیَةِ وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً(1) وَ هُوَ زَوْجُ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ هُوَ خَتَنُ خَدِیجَةَ علیها السلام وَ هُوَ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّاهُ وَ کَفَلَهُ وَ هُوَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی نُصْرَتِهِ وَ جِهَادِهِ وَ هُوَ نَفْسُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی یَوْمِ الْمُبَاهَلَةِ وَ هُوَ الَّذِی لَمْ یَکُنْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یُنْفِذَانِ حُکْماً حَتَّی یَسْأَلَانِهِ عَنْهُ فَمَا رَأَی إِنْفَاذَهُ أَنْفَذَاهُ وَ مَا لَمْ یَرَهُ رَدَّاهُ وَ هُوَ دَخَلَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فِی الشُّورَی وَ لَعَمْرِی لَوْ قَدَرَ أَصْحَابُهُ عَلَی دَفْعِهِ عَنْهُ علیه السلام کَمَا دُفِعَ الْعَبَّاسُ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ وَجَدُوا إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا لَدَفَعُوهُ فَأَمَّا تَقْدِیمُکُمُ الْعَبَّاسَ عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ (2) وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ مَا فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْمَنَاقِبِ وَ الْفَضَائِلِ وَ الْآیِ الْمُفَسِّرَةِ فِی الْقُرْآنِ خَلَّةٌ وَاحِدَةٌ فِی رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ أَوْ غَیْرِهِ لَکَانَ مُسْتَأْهِلًا مُتَأَهِّلًا لِلْخِلَافَةِ مُقَدَّماً عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ بِتِلْکَ الْخَلَّةِ ثُمَّ لَمْ یَزَلِ الْأُمُورُ تَتَرَاقَی بِهِ إِلَی أَنْ وَلِیَ أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یَعْنِ بِأَحَدٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِلَّا بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ تَعْظِیماً لِحَقِّهِ وَ صِلَةً لِرَحِمِهِ وَ ثِقَةً بِهِ فَکَانَ مِنْ أَمْرِهِ الَّذِی یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ ثُمَّ نَحْنُ وَ هُمْ یَدٌ وَاحِدَةٌ کَمَا زَعَمْتُمْ حَتَّی قَضَی اللَّهُ تَعَالَی بِالْأَمْرِ إِلَیْنَا فَأَخَفْنَاهُمْ وَ ضَیَّقْنَا عَلَیْهِمْ وَ قَتَلْنَاهُمْ أَکْثَرَ مِنْ قَتْلِ بَنِی أُمَیَّةَ إِیَّاهُمْ وَیْحَکُمْ إِنَّ بَنِی أُمَیَّةَ إِنَّمَا قَتَلُوا مِنْهُمْ مَنْ سَلَّ سَیْفاً وَ إِنَّا مَعْشَرَ بَنِی الْعَبَّاسِ قَتَلْنَاهُمْ جُمَلًا فَلَتُسْأَلَنَّ أَعْظُمُ الْهَاشِمِیَّةِ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ وَ لَتُسْأَلَنَّ نُفُوسٌ أُلْقِیَتْ

ص: 210


1- 1. الدهر: 3.
2- 2. التوبة: 19.

فِی دِجْلَةَ وَ الْفُرَاتِ وَ نُفُوسٌ دُفِنَتْ بِبَغْدَادَ وَ الْکُوفَةِ أَحْیَاءً هَیْهَاتَ إِنَّهُ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ وَ أَمَّا مَا وَصَفْتُمْ فِی أَمْرِ الْمَخْلُوعِ وَ مَا کَانَ فِیهِ مِنْ لُبْسٍ فَلَعَمْرِی مَا لَبَّسَ عَلَیْهِ أَحَدٌ غَیْرُکُمْ إِذْ هَوَیْتُمْ عَلَیْهِ النَّکْثَ وَ زَیَّنْتُمْ لَهُ الْغَدْرَ وَ قُلْتُمْ لَهُ مَا عَسَی أَنْ یَکُونَ مِنْ أَمْرِ أَخِیکَ وَ هُوَ رَجُلٌ مُغَرَّبٌ وَ مَعَکَ الْأَمْوَالُ وَ الرِّجَالُ نَبْعَثُ إِلَیْهِ فَیُؤْتَی بِهِ فَکَذَّبْتُمْ وَ دَبَّرْتُمْ وَ نَسِیتُمْ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَنْ ... بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ-(1) وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمْ مِنِ اسْتِبْصَارِ الْمَأْمُونِ فِی الْبَیْعَةِ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَمَا بَایَعَ لَهُ الْمَأْمُونُ إِلَّا مُسْتَبْصِراً فِی أَمْرِهِ عَالِماً بِأَنَّهُ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ عَلَی ظَهْرِهَا أَبْیَنَ فَضْلًا وَ لَا أَظْهَرَ عِفَّةً وَ لَا أَوْرَعَ وَرَعاً وَ لَا أَزْهَدَ زُهْداً فِی الدُّنْیَا وَ لَا أَطْلَقَ نَفْساً وَ لَا أَرْضَی فِی الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ لَا أَشَدَّ فِی ذَاتِ اللَّهِ مِنْهُ وَ أَنَّ الْبَیْعَةَ لَهُ لَمُوَافِقَةٌ رِضَا الرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ جَهَدْتُ وَ مَا أَجِدُ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ کَانَتْ بَیْعَتِی بَیْعَةَ مُحَابَاةٍ لَکَانَ الْعَبَّاسُ ابْنِی وَ سَائِرُ وُلْدِی أَحَبَّ إِلَی قَلْبِی وَ أَجْلَی فِی عَیْنِی وَ لَکِنْ أَرَدْتُ أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ أَمْراً فَلَمْ یَسْبِقْ أَمْرِی أَمْرَ اللَّهِ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمْ مِمَّا مَسَّکُمْ مِنَ الْجَفَاءِ فِی وَلَایَتِی فَلَعَمْرِی مَا کَانَ ذَلِکَ إِلَّا مِنْکُمْ بِمُظَافَرَتِکْم عَلَیْهِ وَ مُمَایَلَتِکُمْ إِیَّاهُ فَلَمَّا قَتَلْتُهُ وَ تَفَرَّقْتُمْ عَبَادِیدَ فَطَوْراً أَتْبَاعاً لِابْنِ أَبِی خَالِدٍ وَ طَوْراً أَتْبَاعاً لِأَعْرَابِیٍّ وَ طَوْراً أَتْبَاعاً لِابْنِ شَکْلَةَ ثُمَّ لِکُلِّ مَنْ سَلَّ سَیْفاً عَلَیَّ وَ لَوْ لَا أَنَّ شِیمَتِیَ الْعَفْوُ وَ طَبِیعَتِیَ التَّجَاوُزُ مَا تَرَکْتُ عَلَی وَجْهِهَا مِنْکُمْ أَحَداً فَکُلُّکُمْ حَلَالُ الدَّمِ مُحِلٌّ بِنَفْسِهِ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتُمْ مِنَ الْبَیْعَةِ لِلْعَبَّاسِ ابْنِی أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ وَیْلَکُمْ إِنَّ الْعَبَّاسَ غُلَامٌ حَدَثُ السِّنِّ وَ لَمْ یُؤْنَسْ رُشْدُهُ وَ لَمْ یُمْهَلْ وَحْدَهُ وَ لَمْ تُحْکِمْهُ التَّجَارِبُ تُدَبِّرُهُ النِّسَاءُ وَ تَکْفُلُهُ الْإِمَاءُ ثُمَّ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یَعْرِفْ

ص: 211


1- 1. إشارة الی قوله تعالی فی الحجّ: 60\i« وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ»\E.

حَلَالًا مِنْ حَرَامٍ إِلَّا مَعْرِفَةً لَا تَأْتِی بِهِ رَعِیَّةٌ وَ لَا تَقُومُ بِهِ حُجَّةٌ وَ لَوْ کَانَ مُسْتَأْهِلًا قَدْ أَحْکَمَتْهُ التَّجَارِبُ وَ تَفَقَّهَ فِی الدِّینِ وَ بَلَغَ مَبْلَغَ أَمِیرِ الْعَدْلِ فِی الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ صَرَفَ النَّفْسَ عَنْهَا مَا کَانَ لَهُ عِنْدِی فِی الْخِلَافَةِ إِلَّا مَا کَانَ لِرَجُلٍ مِنْ عَکٍّ وَ حِمْیَرٍ(1) فَلَا تُکْثِرُوا فِی هَذَا الْمَقَالِ فَإِنَّ لِسَانِی لَمْ یَزَلْ مَخْزُوناً عَنْ أُمُورٍ وَ أَنْبَاءٍ کَرَاهِیَةَ أَنْ تَخْنُثَ النُّفُوسُ عِنْدَ مَا تَنْکَشِفُ عِلْماً بِأَنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ مُظْهِرُ قَضَاهُ یَوْماً فَإِذَا أَبَیْتُمْ إِلَّا کَشْفَ الْغِطَاءِ وَ قَشْرَ الْعَظَاءِ فَالرَّشِیدُ أَخْبَرَنِی عَنْ آبَائِهِ وَ عَمَّا وَجَدَ فِی کِتَابِ الدَّوْلَةِ وَ غَیْرِهَا أَنَّ السَّابِعَ مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ لَا تَقُومُ لِبَنِی الْعَبَّاسِ بَعْدَهُ قَائِمَةٌ وَ لَا تَزَالُ النِّعْمَةُ مُتَعَلِّقَةً عَلَیْهِمْ بِحَیَاتِهِ فَإِذَا أَوْدَعْتَ فَوَدِّعْهَا فَإِذَا أَوْدَعَ فَوَدِّعَاهَا وَ إِذَا فَقَدْتُمْ شَخْصِی فَاطْلُبُوا لِأَنْفُسِکُمْ مَعْقِلًا وَ هَیْهَاتَ مَا لَکُمْ إِلَّا السَّیْفَ یَأْتِیکُمُ الْحَسَنِیُّ الثَّائِرُ الْبَائِرُ فَیَحْصُدُکُمْ حَصْداً أَوِ السُّفْیَانِیُّ الْمُرْغَمُ وَ الْقَائِمُ الْمَهْدِیُّ یَحْقُنُ دِمَاءَکُمْ إِلَّا بِحَقِّهَا

ص: 212


1- 1. عک و حمیر قبیلتان معروفتان من القحطانیة من ساکنی الیمن أبعدهم من الفضل و التقدّم و المکارم. فعک: بطن اختلف فی نسبه فقال بعضهم: بنوعک بن عدثان بن عبد اللّه ابن الازد، من کهلان من القحطانیة، و ذهب آخرون الی أنهم من العدنانیة و عک أصغر من معد بن عدنان أبو العدنانیة. و قال آخرون: انه عک بن الدیث بن عدنان بن أدد أخو معد بن عدنان. و کیف کان فقد ارتدوا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بالاعلاب فخرج الیهم بأمر أبی بکر الطاهرین أبی هالة فواقعهم بالاعلاب فقتلهم شر قتلة، و حاربوا سنة 37 ه مع معاویة بن أبی سفیان أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام. و أمّا حمیر- وزان منبر- ینتسب الی حمیر بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان و اسم الحمیر العرنجج، و هم أیضا حاربوا مع معاویة بن أبی سفیان أمیر المؤمنین بصفین مع قائدهم ذی الکلاع الحمیری. و المراد أن العباس بن المأمون و لو بلغ من العلم و الفقه و الزهد ما بلغ لم یستحق و لم یستأهل للخلافة و وزانه وزان رجل من عک أو حمیر حیث لا نصیب لهم فی الإمامة لان الإمامة فی قریش غرسوا فی هذا البطن من هاشم و هم آل أبی طالب علی و بنوه علیهم الصلاة و السلام.

وَ أَمَّا مَا کُنْتُ أَرَدْتُهُ مِنَ الْبَیْعَةِ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی بَعْدَ اسْتِحْقَاقٍ مِنْهُ لَهَا فِی نَفْسِهِ وَ اخْتِیَارٍ مِنِّی لَهُ فَمَا کَانَ ذَلِکَ مِنِّی إِلَّا أَنْ أَکُونَ الْحَاقِنَ لِدِمَائِکُمْ وَ الذَّائِدَ عَنْکُمْ بِاسْتِدَامَةِ الْمَوَدَّةِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ وَ هِیَ الطَّرِیقُ أَسْلُکُهَا فِی إِکْرَامِ آلِ أَبِی طَالِبٍ وَ مُوَاسَاتِهِمْ فِی الْفَیْ ءِ بِیَسِیرِ مَا یُصِیبُهُمْ مِنْهُ وَ إِنْ تَزْعُمُوا أَنِّی أَرَدْتُ أَنْ یَئُولَ إِلَیْهِمْ عَاقِبَةٌ وَ مَنْفَعَةٌ فَإِنِّی فِی تَدْبِیرِکُمْ وَ النَّظَرِ لَکُمْ وَ لِعَقَبِکُمْ وَ أَبْنَائِکُمْ مِنْ بَعْدِکُمْ وَ أَنْتُمْ سَاهُونَ لَاهُونَ تَائِهُونَ فِی غَمْرَةٍ تَعْمَهُونَ لَا تَعْلَمُونَ مَا یُرَادُ بِکُمْ وَ مَا أَظْلَلْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ النَّقِمَةِ وَ ابْتِزَازِ النِّعْمَةِ هِمَّةُ أَحَدِکُمْ أَنْ یُمْسِیَ مَرْکُوباً وَ یُصْبِحَ مَخْمُوراً تُبَاهُونَ بِالْمَعَاصِی وَ تَبْتَهِجُونَ بِهَا وَ آلِهَتُکُمْ الْبَرَابِطُ مُخَنَّثُونَ مُؤَنَّثُونَ لَا یَتَفَکَّرُ مُتَفَکِّرٌ مِنْکُمْ فِی إِصْلَاحِ مَعِیشَةٍ وَ لَا اسْتِدَامَةِ نِعْمَةٍ وَ لَا اصْطِنَاعِ مَکْرُمَةٍ وَ لَا کَسْبِ حَسَنَةٍ یَمُدُّ بِهَا عُنُقَهُ یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ أَضَعْتُمُ الصَّلَاةَ وَ اتَّبَعْتُمُ الشَّهَوَاتِ وَ أَکْبَبْتُمْ عَلَی اللَّذَّاتِ عَنِ النَّغَمَاتِ فَسَوْفَ تَلْقَوْنَ غَیّاً وَ ایْمُ اللَّهِ لَرُبَّمَا أُفَکِّرُ فِی أَمْرِکُمْ فَلَا أَجِدُ أُمَّةً مِنَ الْأُمَمِ اسْتَحَقُّوا الْعَذَابَ حَتَّی نَزَلَ بِهِمْ لِخَلَّةٍ مِنَ الْخِلَالِ إِلَّا أُصِیبَ تِلْکَ الْخَلَّةُ بِعَیْنِهَا فِیکُمْ مَعَ خِلَالٍ کَثِیرَةٍ لَمْ أَکُنْ أَظُنُّ أَنَّ إِبْلِیسَ اهْتَدَی إِلَیْهَا وَ لَا أَمَرَ بِالْعَمَلِ عَلَیْهَا وَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ عَنْ قَوْمِ صَالِحٍ أَنَّهُ کَانَ فِیهِمْ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ فَأَیُّکُمْ لَیْسَ مَعَهُ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ قَدِ اتَّخَذْتُمُوهُمْ شِعَاراً وَ دِثَاراً اسْتِخْفَافاً بِالْمَعَادِ وَ قِلَّةَ یَقِینٍ بِالْحِسَابِ وَ أَیُّکُمْ لَهُ رَأْیٌ یُتَّبَعُ أَوْ رَوِیَّةٌ تُنْفَرُ فَشَاهَتِ الْوُجُوهُ وَ عُفِّرَتِ الْخُدُودُ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمْ مِنَ الْعَثْرَةِ کَانَتْ فِی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام نَوَّرَ اللَّهُ وَجْهَهُ فَلَعَمْرِی إِنَّهَا عِنْدِی لَلنَّهْضَةُ وَ الِاسْتِقْلَالُ الَّذِی أَرْجُو بِهِ قَطْعَ الصِّرَاطِ وَ

الْأَمْنَ وَ النَّجَاةَ مِنَ الْخَوْفِ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ وَ لَا أَظُنُّ عَمِلْتُ عَمَلًا هُوَ عِنْدِی أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ أَعُودَ بِمِثْلِهَا إِلَی مِثْلِهِ وَ أَیْنَ لِی بِذَلِکَ وَ أَنَّی لَکُمْ بِتِلْکَ السَّعَادَةِ

ص: 213

وَ أَمَّا قَوْلُکُمْ إِنِّی سَفِهْتُ آرَاءَ آبَائِکُمْ وَ أَحْلَامَ أَسْلَافِکُمْ فَکَذَلِکَ قَالَ مُشْرِکُو قُرَیْشٍ إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ (1) وَیْلَکُمْ إِنَّ الدِّینَ لَا یُؤْخَذُ إِلَّا مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَافْقَهُوا وَ مَا أَرَاکُمْ تَعْقِلُونَ وَ أَمَّا تَعْیِیرُکُمْ إِیَّایَ بِسِیَاسَةِ الْمَجُوسِ إِیَّاکُمْ فَمَا أَذْهَبَکُمُ الْأَنَفَةُ مِنْ ذَلِکَ وَ لَوْ سَاسَتْکُمُ الْقِرَدَةُ وَ الْخَنَازِیرُ مَا أَرَدْتُمْ إِلَّا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَعَمْرِی لَقَدْ کَانُوا مَجُوساً فَأَسْلَمُوا کَآبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا فِی الْقَدِیمِ فَهُمُ الْمَجُوسُ الَّذِینَ أَسْلَمُوا وَ أَنْتُمُ الْمُسْلِمُونَ الَّذِینَ ارْتَدُّوا- فَمَجُوسِیٌّ أَسْلَمَ خَیْرٌ مِنْ مُسْلِمٍ ارْتَدَّ فَهُمْ یَتَنَاهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَتَقَرَّبُونَ مِنَ الْخَیْرِ وَ یَتَبَاعَدُونَ مِنَ الشَّرِّ وَ یَذُبُّونَ عَنْ حَرَمِ الْمُسْلِمِینَ یَتَبَاهَجُونَ بِمَا نَالَ الشِّرْکَ وَ أَهْلَهُ مِنَ النُّکْرِ وَ یَتَبَاشَرُونَ بِمَا نَالَ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْخَیْرِ مِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا وَ لَیْسَ مِنْکُمْ إِلَّا لَاعِبٌ بِنَفْسِهِ مَأْفُونٌ فِی عَقْلِهِ وَ تَدْبِیرِهِ إِمَّا مُغَنٍّ أَوْ ضَارِبِ دَفٍّ أَوْ زَامِرٍ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ الَّذِینَ قَتَلْتُمُوهُمْ بِالْأَمْسِ نُشِرُوا فَقِیلَ لَهُمْ لَا تَأْنَفُوا فِی مَعَایِبَ تَنَالُونَهُمْ بِهَا لَمَا زَادُوا عَلَی مَا صَیَّرْتُمُوهُ لَکُمْ شِعَاراً وَ دِثَاراً وَ صِنَاعَةً وَ أَخْلَاقاً لَیْسَ فِیکُمْ إِلَّا مَنْ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزِعَ وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنَعَ وَ لَا تَأْنَفُونَ وَ لَا تَرْجِعُونَ إِلَّا خَشْیَةً وَ کَیْفَ یَأْنَفُ مَنْ یَبِیتُ مَرْکُوباً وَ یُصْبِحُ بِإِثْمِهِ مُعْجَباً کَأَنَّهُ قَدِ اکْتَسَبَ حَمْداً غَایَتُهُ بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ لَا یُبَالِی أَنْ یَنَالَ شَهْوَتَهُ بِقَتْلِ أَلْفِ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ أَوْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَیْهِ مَنْ زَیَّنَ لَهُ مَعْصِیَةً أَوْ أَعَانَهُ فِی فَاحِشَةٍ تُنَظِّفُهُ الْمَخْمُورَةُ وَ تَرْبُدُهُ الْمَطْمُورَةُ فَشَتَّتِ الْأَحْوَالُ فَإِنِ ارْتَدَعْتُمْ مِمَّا أَنْتُمْ فِیهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ الْفَضَائِحِ وَ مَا تَهْذَرُونَ بِهِ مِنْ عَذَابِ أَلْسِنَتِکُمْ وَ إِلَّا فَدُونَکُمْ تُعْلَوْا بِالْحَدِیدِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکُّلِی وَ هُوَ حَسْبِی.

**[ترجمه]طرایف: از مطالب شنیدنی که مشهور شده، مدح و ستایشی است که مأمون از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام و اولادش می کند که ابن مسکویه صاحب کتاب تاریخ موسوم به «حوادث الاسلام»، در کتابی که آن را «ندیم الفرید» نام نهاده، می گوید: در جواب نامه ای که بنی هاشم (منظور همان بنی العباس است که هاشمی نسب بودند) به او می نویسند و درخواست می کنند جوابش را بدهد، مأمون در جواب ایشان چنین می نویسد:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. حمد و سپاس خدا جهان را سزا است. درود بر خاتم انبیا و اهل بیت آن جناب، بر خلاف گروهی که خوششان نمی آید (که بر اهل پیغمبر هم صلوات بفرستم).

نامه شما را متوجه شدم و منظورتان را درک کردم و کاملا بر خواسته کوچک و بزرگ شما واقفم. می دانم چگونه اشخاصی هستید؛ وقتی روی می آورید و زمانی که از کسی برمی گردید و نتیجه این نامه را نیز می دانم که قبل از آن چقدر در پی باطل بودید و حق را پایمال می کردید و کتاب و سنت پیامبر را پشت سر انداخته بودید، و وجوه حق را از مواضع آن منحرف کردید و کتاب خدا و آثار نبوت و هر چه که پیامبر راستگو محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم آورد، همگی شما را کنار زدند؛ گویا شما از ملت های پیامبران گذشته هستید که زمین آنها را فرو برد، یا به طوفان و غرق و صاعقه و صیحه و سنگسار گرفتار شدند.

«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها » - . محمد / 24[1] - ، {آیا درباره آیات قرآن اندیشه نمی کنید؟ بر دل های شما مهر نادانی زده شده}، به آن خدایی که «مِنْ حَبْلِ الْوَرِید» - . ق / 16[2] - ، {از رگ گردن} به من نزدیک تر است، اگر نمی گفتید که نتوانست جواب نامه را بدهد، جواب شما را به واسطه اخلاق بد و بی ارزشی شما و نادانی و منظورهای پستی که دارید نمی دادم! اینک گوش دهید و به دیگران نیز برسانید.

اما بعد، خداوند بزرگ، پیامبر ما محمّد مصطفی صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در فاصله ممتدی از پیامبران فرستاد؛ زمانی که قریش سرگرم افتخار خویش به اموال و مقام خود بودند و خیال نمی کردند کسی برتر و بالاتر از آنها باشد. پیامبر ما شخص امین و مورد اعتمادی از خانواده های متوسط آنها به شمار می رفت و از همه تهیدست تر بود. اولین کسی که به او ایمان آورد، خدیجه دختر خویلد بود که ثروت خویش را در اختیار آن جناب گذاشت. پس از او امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام ایمان آورد و هفت سال بود که ایمان داشت و یک چشم به هم زدن برای خدا شریک قائل نبود، نه بت پرستید و نه خدای خویش را خورد و در نادانی های مردمان جاهلیت شرکت نداشت، با اینکه عموهای پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بعضی مسلمان بودند، ولی کاری از دستشان بر نمی آمد، و بعضی کافر و دشمن سرسخت بودند، به جز حمزه که او سرپیچی از اسلام نکرد و اسلام نیز او را پذیرفت و با اعتقاد کامل زندگی را بدرود گفت.

ابو طالب عهده دار نگهداری و حمایت از پیغمبر بود و پیوسته از او دفاع می کرد و جانبداری می نمود. همین که او از دنیا رفت، اجتماع کردند و تصمیم گرفتند که پیغمبر را بکشند. به ناچار به سوی گروهی مهاجرت کرد که خانه و آشیانه خویش را در اختیارش گذاشتند و از مهاجرین به گرمی استقبال کردند و آنها را بر خویش مقدم می داشتند، گرچه خود نیز وضع خوبی نداشتند. آری، کسی که جلوی آز و طمع خویش را بگیرد رستگار است.

هیچ کدام از مهاجرین مانند علی بن ابی طالب علیه السّلام از پیغمبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله و سلم حمایت نکردند. او جان خویش را در طبق اخلاص نهاده از پیغمبر حمایت می کرد و در رختخواب او خوابید. پس از مهاجرت نیز مرزبان اسلام و جوابگوی شجاعان عرب بود و هرگز از دشمن نهراسید و از سپاهی روی برنگرداند. دلیری بود که بر تمام مسلمانان آن زمان فرمانروایی و سپهداری نمود، ولی کسی فرمانروا و سپهدار بر او نشد و از تمام مسلمانان در نابودی شرک و بت پرستی بیشتر کوشش می کرد. در جنگ و جهاد و علم و دانش و اطلاع بر قرآن مجید و دانستن حلال و حرام نظیری نداشت. پرچم ولایت در غدیر خم به او اختصاص یافت و هم اوست که پیغمبر درباره اش فرمود: «تو نسبت به من، مانند هارون نسبت به موسی هستی، جز اینکه پیامبری بعد از من نیست.» و او شخصی است که افتخار سر گوشی و سرپوشی پیامبر را در طائف داشت (که مسلمانان اعتراض کردند چرا تنها با علی آهسته سخن می گویی، فرمود: من این کار را از پیش خود نمی کنم، خدایم دستور داده.)

از تمام مردم نزد خدا و پیامبر محبوب تر بود. او کسی است که تمام درهای مسجد را که دیگران داشتند بستند، جز درب خانه علی که به مسجد باز می شد. او پرچمدار جنگ خیبر و حریف دلاور و هم نبرد عمر بن عبدودّ بود. و تنها کسی بود که افتخار برادری با پیامبر را یافت، موقعی که پیغمبر اکرم طرح برادری بین مسلمانان افکند.

بسیار با شخصیت و بزرگوار بود و این آیه درباره او نازل گردید: «یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً» - . انسان / 3 - ، {و به [پاس] دوستیِ [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند.} او همسر فاطمه زهرا، بهترین زن عالم و سرور زنان بهشت بود. داماد خدیجه و پسر عموی پیغمبر اسلام بود که در دامن او پرورش یافت. او در کمک و پشتیبانی از اسلام پسر ابو طالب بود و او جان پیغمبر در روز مباهله به شمار رفت. او کسی بود که ابا بکر و عمر بدون صلاحدید و مشورتش کاری را انجام نمی دادند و اگر او صلاح می دید، اجرا می کردند و آنچه را که صلاح نمی دید، صرف نظر می کردند. او تنها کسی بود از بنی هاشم که در شورا شرکت داشت. قسم به جان خودم که اگر دوستان علی می توانستند مثل عباس از او دفاع کنند و راهی می داشتند، این کار را می کردند.

اما اینکه عباس را بر او مقدم داشتید کار صحیحی نیست، زیرا خداوند در این آیه می فرماید: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ» - . توبه / 19 - ، {یا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند.} به خدا قسم اگر فضائل و مناقب و آیه هایی که درباره امیرالمؤمنین علی علیه السّلام هست یکی از آن فضائل یا آیه را یک نفر از شماها یا اشخاص دیگر می داشت، شایسته و سزاوار خلافت بود و با همین یک امتیاز، مقدم بر سایر صحابه پیامبر می شد، و شرایط به گونه ای رقم خورد که بالاخره به مقام خلافت رسید. به هیچ کس از بنی هاشم اهمیت نگذاشت جز عبداللَّه بن عباس که او را محترم می شمرد و به او اعتماد داشت و مراعات حق خویشاوندی اش را می کرد. او نیز وضعی را داشت که خدایش بیامرزد، اینک ما و آنها آن طور که شما گمان کرده اید، متحد شده ایم تا خداوند خلافت را در اختیار ما گذاشت. به اولاد علی علیه السّلام سخت گرفتیم و آنها را ترسانیدیم و بیشتر از بنی امیه به کشت و کشتار اولاد علی علیه السّلام پرداختیم.

وای بر شما! بنی امیه کسانی را از اولاد علی می کشتند که شمشیر بر روی آنها بکشید، ولی ما بنی عباس از هیچ کدام چشم پوشی نداشتیم، باید جوابگوی آن باشیم که به چه دلیل اینها را کشته ایم؛ پاسخ آن جوانان و مردانی را که در دجله و فرات افکندیم و اشخاصی را که در بغداد و کوفه زنده به گور نمودیم بدهیم. ای وای که هر کس باید «مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَه» - . زلزله / 7 - 8[1] - ، {به اندازه یک ذره کار نیک یا کار بد کرده پاداش و کیفر خود را ببیند!} اما آنچه درباره برادرم امین گفتید و اشتباهی که در مورد او شده؛ به جان خود قسم یاد می کنم که این اشتباه را شما برای او به وجود آوردید، زیرا او را وادار به شکستن پیمان کردید و دغلبازی را پیش چشمش جلوه دادید. به او گفتید چرا باید برادرت در خلافت سهم داشته باشد، او که فاصله زیادی از بغداد دارد، اکنون که قدرت در اختیار تو است، می فرستیم تا او را بیاورند! دروغ گفتید و بد پیشنهادی کردید؛ این آیه را فراموش کردید که خداوند می فرماید: «وَ مَن بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ» - . حج / 60[2] - ، {سپس مورد ستم قرار گیرد، قطعاً خدا او را یاری خواهد کرد،}

اما آنچه درباره انتخاب و بیعت با علی بن موسی الرضا علیهما السّلام نوشته اید که آیا من وارد بودم و از روی فکر این کار را کردم یا نه. به خدا قسم با کمال دقت و اطلاع کافی این کار را کردم، زیرا روی زمین کسی داناتر و عفیف تر و پاکدامن تر و پارساتر و گویاتر و محبوب تر در نزد خاص و عام و خداپرست تر از او نبود، و این بیعت که به او کردم، فقط به خاطر خشنودی خدا بود. خیلی کوشش کردم و در راه خدا کسی نمی تواند مرا سرزنش کند! به جان خود قسم یاد می کنم که اگر بیعت من از روی عشق و علاقه بود، علاقه ام به فرزندم عباس و سایر بچه هایم بیشتر بود و آنها در نظرم بیشتر جلوه داشتند، ولی من تصمیم دیگری داشتم که خدا اراده دیگری کرد. من نتوانستم تصمیم خود را در مقابل اراده خدا اجرا کنم.

اما مطالبی که درباره ستم هایی که در زمان حکومت من به شما شده نوشته اید؛ باید آن را از جانب خود بدانید که پشتیبانی از برادرم کردید و بعد از اینکه کشته شد، متفرق شدید و هر دسته ای به یک نفر پیوستند. گروهی اطراف پسر ابی خالد را گرفتید و گروهی پیرو آن اعرابی شدید و دسته ای اطراف ابراهیم بن شکله را گرفتید. آن وقت همه شمشیر به روی من کشیدید. اگر عادت بر عفو و گذشت نداشتم، باید یک نفر از شما را زنده نگذارم، خون همه شما حلال بود.

آنچه پیشنهاد کرده اید درباره بیعت با پسرم عباس؛ شما می خواهید آن کس را که لیاقت دارد و برای شما بهتر است کنار بزنم و با کسی که شایستگی ندارد بیعت کنم! به خدا قسم عباس بچه کوچکی است که به حد رشد نرسیده و خود را نمی تواند نگه دارد. او هنوز بی تجربه است و زن ها و دایه ها باید از او نگهداری کنند. با اینکه اطلاعات دینی ندارد و حلال و حرام را تشخیص نمی دهد. اطلاعات او به قدری است که برای حکومت و فرمانروایی کافی نیست، گرچه در صورتی که تجربه نیز داشته باشد و فقه هم بیاموزد و به مقامی برسد که رهبری عادل و پارسا و بی علاقه به دنیا باشد، از خلافت در نظر من سهمی ندارد، مگر به اندازه یک نفر از مردم قبیله عک و حمیر (که دو قبیله پست در میان عرب هستند). زیاد در این باره حرف نزنید. مدت هاست که زبان خود را از ابراز و افشای بعضی مطالب بسته ام، مبادا در صورتی که آشکار کنم گروهی از شما بیعت خود را بشکنید، با اینکه می دانیم خدا کار خود را خواهد کرد و هر وقت باشد، قضای خویش را اجرا می نماید.

اکنون که اصرار دارید و می گویید پرده بردارم، می گویم که هارون الرشید از طرف پدران خود به من خبر داد از شخصی که از آینده خلافت و فرمانروایی اطلاع دارد که او گفت: هفتمین خلیفه بنی عباس (یعنی خود مأمون) بعد از او دیگر برای بنی عباس خلافت خوبی نخواهد بود. ریاست و نعمت تا زمان زندگی او برای ایشان دوام دارد و همین که از دنیا رفت، نعمت از ایشان سلب می شود. من که از میان شما بروم، باید برای خود پناهگاهی بجویید. اما افسوس که جز شمشیر پناهی ندارید. مردی که از نژاد حسنی است می آید و انتقامجو است و چون گندم شما را درو می کند یا سفیانی خواهد آمد یا قائم مهدی علیه السّلام می آید که او خون ناحق نمی ریزد و هر که را او بکشد، شایسته کشته شدن است.

اما منظوری که از بیعت با حضرت رضا علیه السّلام داشتم، با اینکه ایشان واقعا شایسته بود و این انتخاب جز برای جلوگیری از خونریزی و دفاع از شما و ایجاد محبت و علاقه بین دو فامیل نبود که همین راه را در احترام به اولاد علی و مواسات و برابری با آنها در مختصر سهمی که از بیت المال دارند، طی می کنم.

گرچه شما خیال می کردید که من می خواستم سود و نفع و مقام و موقعیت به آنها برسد، با اینکه من در فکر شما و آینده فرزندان و نسل شما بودم، ولی شما به بازیچه گرفتید و در گمراهی و بدبختی غوطه ور بودید و نمی دانستید چه وظیفه ای دارید؛ پیوسته در گرفتاری و از دست دادن نعمت بودید؛ تمام کوشش و همت شما آن بود که مرکبی برای سواری داشته باشید و شرابی برای خماری؛ افتخار شما به آلودگی در معصیت بود و پیوسته مشغول ساز و نواز و عیش و عشرت با زنان خوش آواز بودید. یک نفر از شما به فکر زندگی و ادامه نعمت و کسب موقعیت و شخصیت و به دست آوردن ثواب نبود که به وسیله آن بتواند روز قیامت سر بلند باشد.

نماز را نابود کردید و در پی شهوترانی رفتید؛ غرق در لذت از نعمت های نغمه سرایان و بربط زنان بودید. به زودی نتیجه گمراهی خود را خواهید دید.

به خدا گاهی که در اندیشه شما می شوم، می بینم هر کدام از امت های گذشته که مستوجب عذاب شدند، دارای یک کار زشت و رفتار ناپسند بودند که عینا در میان شما آن کارها هست، با کارهای ناپسند بسیار دیگری که شیطان به آن کارها وارد نیست و اطلاع ندارد و نه امر به انجام آن کارها می کند! خداوند از قوم صالح در قرآن کریم خبر می دهد که «تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُون» - . نمل / 48[1] - ، {در میان آنها نه طایفه بودند که به کار زشت پرداختند و نظر اصلاحی نداشتند.} کدام یک از شما نود و نه مفسد و تبهکار ندارید که آنها را به خود نزدیک و مقرب گردانیده اید، چون اعتنایی به معاد در روز قیامت و حساب رستاخیز ندارید؟ کدام یک از شما عقیده ای شایسته و راه و روشی پسندیده از پیش گرفته اید؟ خاک بر سر شما پلید مردم!

اما مطلبی که تذکر داده بودید که در مورد حضرت رضا علیه السّلام اشتباه و لغزشی از من صادر شده. به جان خودم سوگند می خورم این تنها عملی است که امیدوارم به وسیله آن از صراط بگذرم و در روز رستاخیز که همه حیران و سرگردانند، نجات و رستگاری را در آغوش گیرم. خیال نمی کنم کاری شایسته تر از این انجام داده باشم، مگر اینکه دو مرتبه به مثل چنین شخصی خلافت را واگذارم، کجا می توانم مثل او را بیابم و چنین سعادتی کجا برای شما فراهم خواهد شد؟

اما آنچه تذکر داده اید که من نظر آباء و اجداد شما را ناپسند شمرده ام و آنها را به نادانی نسبت داده ام، همین حرف را کفار قریش نیز می زدند: «إِنَّا وَجَدْناآباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ» - . زخرف / 43 - ، {«ما پدران خود را بر آیینی [و راهی] یافته ایم و ما از پی ایشان راه سپریم.»} بیچاره ها!! دین را باید از پیامبران آموخت، نه از آباء و اجداد! شما شعور ندارید!

اما سرزنشی که مرا کرده بودید که رفتار و سیاست مجوسی را در میان شما اجرا می کنم. شما که ننگی ندارید، گرچه خوک ها و میمون ها رهبر شما باشند. شما امیرالمؤمنین می خواهید. به جان خود قسم مجوسی بودند مسلمان شدند، مثل پدران و مادرانمان در قدیم که کافر بودند و ایمان آوردند، ولی شما مسلمان بودید و مرتد شدید .

مجوسی که مسلمان شود بهتر است از مسلمان مرتد، زیرا آنها از کار بد باز می دارند و به کار خوب وادار می کنند؛ نیکوکارند و از بدی پرهیز می نمایند و از سربلندی اسلام و مسلمانان خوشحالند که بالاخره با همین وضع جهان را بدرود گفتند.

اما تمام شما مردمانی هستید که خود را مسخره کرده اید و اندیشه و تدبیری ندارید، یا آوازه خوان یا نوازنده یا نی زن هستید. به خدا اگر بنی امیه که دیروز آنها را کشتید زنده شوند، به آنها می گویند: ننگ نداشته باشید از کارهای زشت خود؛ چون شما افعال و رفتار آنها را به جان پذیرفته و کردار ایشان را اخلاق خویش قرار داده اید! هر کدام از شما گرفتار شد، شروع به ناله و زاری می کند و اگر وضعش خوب شد، دیگران را از نعمت خود بی بهره می گذارد. از کار خود ننگ ندارید و برگشت نمی کنید، مگر از ترس. چگونه ننگ خواهد داشت کسی که صبح تا شب به گناه آلوده است و سر از خواب که برمی دارد، به کار خود افتخار می کند، گویی کار خوبی کرده است؛ تمام همش شکم خوارگی و شهوترانی است؛ باکی از شهوت رانی ندارد، گرچه وسیله شهوت رانی او با کشتن هزار پیامبر مرسل ملک یا مقرب فراهم آید. از میان همه مردم به کسی بیشتر علاقه دارد که او را به گناهکاری تشویق نماید یا در انجام عمل ناشایست یاری اش کند. کارش شرابخواری و شکم پرستی است. به وضعی بس دشوار مبتلا شده اید، اگر از کارهای زشت و اعمال ناپسند خود دست برداشتید بهتر، وگرنه لب تیز شمشیر شما را فرا می گیرد. «لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ و علیه توکلی و هو حسبی.»

**[ترجمه]

بیان

المخض تحریک السقاء حتی یخرج منه الزبد و هو کنایة عن مکرهم و سعیهم فی استعلام ما فی بطن المأمون و یقال فلان یراوض فلانا علی

ص: 214


1- 1. الزخرف: 43.

أمر کذا أی یداریه لیداخله فیه و ساماه فاخره و باراه و المباراة المجاراة و المسابقة و فلان یباری فلانا أی یعارضه و یفعل مثل فعله قوله فلتسئلن إشارة إلی قوله تعالی وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ و أعظم الهاشمیة أی عظام الفرقة الهاشمیة بعد ما نشرت و المغرب بتشدید الراء المفتوحة و المکسورة البعید و الضمیر فی قتلته راجع إلی المخلوع و العبادید الفرق من الناس الذاهبون فی کل وجه قوله محل بنفسه أی یحل للناس قتل نفسه أحکمت العقدة قویتها و شددتها قوله من عل هو بالفتح القراد المهزول و فی أکثر النسخ بالکاف و العکة الإناء الذی یجعل فیه السمن و الحمیر فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و هو الخبز البائت و الذی یجعل فی العجین (1).

قوله إن تخنث خنث کفرح تکسر و تثنی أی کراهیة انکسار بعض النفوس و حزنها و فی بعض النسخ بالحاء المهملة من الحنث بالکسر و هو الإثم و الخلف فی الیمین و المیل من حق إلی باطل أی کراهیة أن ینقض بعضهم عهدنا و بیعتنا و العظاء بالکسر و المد جمع العظایة و هی دویبة کسام أبرص قوله فإذا أودعت علی بناء المجهول و الضمیر راجع إلی الحیاة أی إذا أودع السابع الحیاة و فارقها فودع النعمة و الخطاب عام لکل منهم و قوله فإذا أودع أول کلام المأمون أی فأنا السابع و أمضی عن قریب فودعوا العافیة.

و الثائر من لا یبقی علی شی ء حتی یدرک ثأره و البائر الهالک لأنه یقتل و یحتمل الباتر أی السیف القاطع و الأفن بالتحریک ضعف الرأی و قد أفن الرجل بالکسر و أفن فهو مأفون و أفین ذکره الجوهری و قال ربد بالمکان أقام به قال ابن الأعرابی ربده حبسه (2)

و المطمورة حفرة یطمر فیها الطعام أی یخبأ.

أقول: کان هذا الخبر فی بعض نسخ الطرائف و لم یکن فی أکثرها و کانت النسخ سقیمة.

ص: 215


1- 1. قد عرفت أن المراد بعک و حمیر القبیلتان من القحطانیة.
2- 2. راجع الصحاح، ص 2071 و 469.

**[ترجمه]«مخض» به معنای تکان دادن مشک است تا از آن کره خارج شود و این تعبیر کنایه است از مکر و تلاش آنان در دانستن آنچه در شکم مأمون است. و عبارت «فلان یراوض فلانا علی امر کذا»، یعنی فلانی با او مدارا می کند تا با او مداخله کند. و عبارت «ساماه» یعنی بر او فخر فروشی کرد و برائت جست و «مبارات» بد کردن طرفینی و سبقت جستن از هم است، و «فلان یباری فلانا» یعنی با او معارضه می کند و مثل فعل او را انجام می دهد. و عبارت «فلتسئلن» اشاره است به آیه «و اذا الموؤدة سئلت و اعظُم الهاشمیه»، یعنی بزرگان گروه بنی هاشم بعد از آنکه منتشر شدند. و «مغرّب» با تشدید راء مفتوح یا مکسور، به معنای دور است و ضمیر در عبارت «قتلته»، به مخلوع رجوع می کند. و «عبادید» فرقه هایی از مردم هستند که به هر سمتی می روند. عبارت «محلّ بنفسه» یعنی کشتن خود را برای مردم حلال می کند. عبارت «احکمت العقدة» یعنی گره را محکم کردم و آن را به شدت بستم. کلمه «علّ» به فتح عین، میمون لاغر را گویند و در اکثر نسخ با کاف آمده. و «عکه» ظرفی است که در آن روغن می ریزند و خمیر نان بیات است و چیزی است که در معجون می ریزند.

در عبارت «ان تخنث»، خنث بر وزن فرح یعنی شکست و دو تا شد، یعنی از خوف شکستن برخی نفوس و حزن آنها و در بعضی نسخه ها با حاء است که از «حنث» به کسر حاء به معنای گناه و شکستن قسم و میل از حق به باطل می آید و معنا این می شود: از ترس اینکه برخی از آنها عهد و بیعت ما را نقض کنند. و «عظاء» به کسر ظاء که جمع آن «عظایة» است، حشره ای سمی و پیس است. عبارت «فإذا اودعت» مبنی بر مجهول است و ضمیر به حیات بر می گردد، یعنی وقتی هفتمین نفر با زندگی وداع کرد و از آن جدا شد، با نعمت و خوشی وداع کن و خطاب عام و شامل همگی آنهاست. و عبارت «فإذا اودع» اول کلام مأمون است و منظورش این است که من هفتمین نفرم و به زودی خواهم مرد؛ پس با خوشی و راحتی ها وداع کنید.

«ثائر» کسی را گویند که بر کاری باقی نمی ماند تا اینکه جنایت آن را مکافات کند، و «بائر» به معنای هلاک شونده است، زیرا او کشنده است و ممکن است «باتر» به معنای شمشیر برّان باشد. و «أفن» به تحریک فاء، به معنای ضعف رأی است و «أفِن الرجل» و «أُفِن فهو مأفون و أفین». این را جوهری ذکر کرده و گفته: «ربد بالمکان» یعنی در آن مکان اقامت گزید. ابن اعرابی می گوید: «ربّده» یعنی او را حبس کرد، و «مطمورة» گودالی را گویند که در آن غذا مخفی می کنند.

مؤلف: این خبر در برخی نسخه های طرائف بود و در اکثر آنها نبود و نسخه ها مغشوش بودند .

**[ترجمه]

باب 16 أحوال أزواجه و أولاده و إخوانه علیه السلام و عشائره و ما جری بینه و بینهم صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ النَّحْوِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُبْدُونٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا جِی ءَ بِزَیْدِ بْنِ مُوسَی أَخِی الرِّضَا علیه السلام إِلَی الْمَأْمُونِ وَ قَدْ خَرَجَ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ أَحْرَقَ دُورَ الْعَبَّاسِیِّینَ وَ ذَلِکَ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ وَ مِائَةٍ فَسُمِّیَ زَیْدُ النَّارِ قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا زَیْدُ خَرَجْتَ بِالْبَصْرَةِ وَ تَرَکْتَ أَنْ تَبْدَأَ بِدُورِ أَعْدَائِنَا مِنْ أُمَیَّةَ وَ ثَقِیفٍ وَ غَنِیٍّ وَ بَاهِلَةَ وَ آلِ زِیَادٍ وَ قَصَدْتَ دُورَ بَنِی عَمِّکَ فَقَالَ وَ کَانَ مَزَّاحاً أَخْطَأْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ وَ إِنْ عُدْتُ بَدَأْتُ بِأَعْدَائِنَا فَضَحِکَ الْمَأْمُونُ وَ بَعَثَ بِهِ إِلَی أَخِیهِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لَهُ قَدْ وَهَبْتُ جُرْمَهُ لَکَ فَلَمَّا جَاءُوا بِهِ عَنَّفَهُ وَ خَلَّی سَبِیلَهُ وَ حَلَفَ أَنْ لَا یُکَلِّمَهُ أَبَداً مَا عَاشَ.

وَ حَدَّثَنِی أَبُو الْخَیْرِ عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ النَّسَّابَةُ عَنْ مَشَایِخِهِ: أَنَّ زَیْدَ بْنَ مُوسَی علیه السلام کَانَ یُنَادِمُ الْمُنْتَصِرَ وَ کَانَ فِی لِسَانِهِ فَضْلٌ وَ کَانَ زَیْدِیّاً وَ کَانَ زَیْدٌ هَذَا یَنْزِلُ بَغْدَادَ عَلَی نَهْرِ کَرْخَایَا(1)

وَ هُوَ الَّذِی کَانَ بِالْکُوفَةِ أَیَّامَ أَبِی السَّرَایَا فَوَلَّاهُ فَلَمَّا قُتِلَ أَبُو السَّرَایَا تَفَرَّقَ الطَّالِبِیُّونَ فَتَوَارَی بَعْضُهُمْ بِبَغْدَادَ وَ بَعْضُهُمْ بِالْکُوفَةِ وَ صَارَ بَعْضُهُمْ إِلَی الْمَدِینَةِ

ص: 216


1- 1. کرخایا: شرب یفیض الماء من عمود نهر عیسی، قاله الفیروزآبادی فی القاموس ج 1 ص 268.

وَ کَانَ مِمَّنْ تَوَارَی زَیْدُ بْنُ مُوسَی هَذَا فَطَلَبَهُ الْحَسَنُ بْنُ سَهْلٍ حَتَّی دُلَّ عَلَیْهِ فَأُتِیَ بِهِ فَحَبَسَهُ ثُمَّ أَحْضَرَهُ عَلَی أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ جَرَّدَ السَّیَّافُ السَّیْفَ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ لِیَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ کَانَ حَضَرَ هُنَاکَ الْحَجَّاجُ بْنُ خَیْثَمَةَ فَقَالَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ لَا تَعْجَلَ وَ تَدْعُوَنِی فَإِنَّ عِنْدِی نَصِیحَةً فَفَعَلَ وَ أَمْسَکَ السَّیَّافُ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ قَالَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ أَتَاکَ بِمَا تُرِیدُ أَنْ تَفْعَلَهُ أَمْرٌ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا قَالَ فَعَلَامَ تَقْتُلُ ابْنَ عَمِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ غَیْرِ إِذْنِهِ وَ أَمْرِهِ وَ اسْتِطْلَاعِ رَأْیِهِ فِیهِ ثُمَّ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَفْطَسِ وَ أَنَّ الرَّشِیدَ حَبَسَهُ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ یَحْیَی فَأَقْدَمَ عَلَیْهِ جَعْفَرٌ فَقَتَلَهُ مِنْ غَیْرِ أَمْرِهِ وَ بَعَثَ بِرَأْسِهِ إِلَیْهِ فِی طَبَقٍ مَعَ هَدَایَا النَّیْرُوزِ وَ إِنَّ الرَّشِیدَ لَمَّا أَمَرَ مَسْرُورَ الْکَبِیرِ بِقَتْلِ جَعْفَرِ بْنِ یَحْیَی قَالَ لَهُ إِذَا سَأَلَکَ جَعْفَرٌ عَنْ ذَنْبِهِ الَّذِی تَقْتُلُهُ بِهِ فَقُلْ لَهُ إِنَّمَا أَقْتُلُکَ بِابْنِ عَمِّی ابْنِ الْأَفْطَسِ الَّذِی قَتَلْتَهُ مِنْ غَیْرِ أَمْرِی ثُمَّ قَالَ الْحَجَّاجُ بْنُ خَیْثَمَةَ لِلْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ أَ فَتَأْمَنُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ حَادِثَةً تَحْدُثُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَدْ قَتَلْتَ هَذَا الرَّجُلَ فَیَحْتَجُّ عَلَیْکَ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ بِهِ الرَّشِیدُ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ یَحْیَی فَقَالَ الْحَسَنُ لِلْحَجَّاجِ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً ثُمَّ أَمَرَ بِرَفْعِ زَیْدٍ وَ أَنْ یُرَدَّ إِلَی مَحْبَسِهِ فَلَمْ یَزَلْ مَحْبُوساً إِلَی أَنْ أُظْهِرَ أَمْرُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمَهْدِیِّ فَجَسَرَ أَهْلُ بَغْدَادَ بِالْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ فَأَخْرَجُوهُ عَنْهَا فَلَمْ یَزَلْ مَحْبُوساً حَتَّی حُمِلَ إِلَی الْمَأْمُونِ فَبَعَثَ بِهِ إِلَی أَخِیهِ الرِّضَا علیه السلام فَأَطْلَقَهُ وَ عَاشَ زَیْدُ بْنُ مُوسَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی آخِرِ خِلَافَةِ الْمُتَوَکِّلِ وَ مَاتَ بِسُرَّمَنْ رَأَی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن ابی عبدون می گوید: وقتی زید بن موسی برادر حضرت رضا علیه السّلام را پیش مأمون آوردند که در بصره قیام کرده بود و خانه های بنی عباس را در سال 199 آتش زده و به زید النار مشهور شده بود، مأمون به او گفت: زید! در بصره قیام می کنی، قبل از اینکه خانه های دشمنان ما یعنی بنی امیه و ثقیف و غنی و باهله و آل زیاد را آتش بزنی، شروع به آتش زدن خانه های پسر عموهای خویش بنی عباس می کنی؟ زید که مردی شوخ بود گفت: یا امیر المؤمنین! از هر جهت اشتباه کرده ام. اگر دو مرتبه برگردم، اول خانه های دشمنان خود را آتش خواهم زد. مأمون خنده اش گرفت و او را پیش حضرت رضا علیه السّلام فرستاد و پیغام داد که جرمش را به تو بخشیدم. وقتی او را خدمت حضرت رضا علیه السّلام آوردند، خیلی او را سرزنش و توبیخ کرد و قسم خورد تا زنده باشد، با او صحبت نکند.

ابوالخیر علی بن احمد نسابه از استادان خود نقل کرد که زید بن موسی، ندیم منتصر بود. وی مردی بذله گو و زیدی مذهب بود و در بغداد نزدیک نهر کرخایا سکنی داشت. این همان زید است که در ایام ابو السرایا در کوفه بود و از طرف او به فرمانداری منصوب شد و پس از کشته شدن ابو السرایا، اولاد علی متفرق شدند؛ بعضی خود را در بغداد پنهان کردند و گروهی در کوفه، بعضی نیز به مدینه رفتند.

از جمله کسانی که مخفی شد، همین زید بن موسی بود که حسن بن سهل در جستجویش برآمد. بالاخره محل زید را به او خبر دادند. او را گرفت و زندانی کرد. بعد او را از زندان خارج کرد تا گردنش را بزند. جلاد شمشیر خود را کشید. اما همین که جلو آمد تا او را بکشد، حجاج بن خیثمه که در آنجا حضور داشت گفت: اگر اجازه دهی در کشتن او عجله نکنید. من یک سخن خیرخواهانه دارم. جلاد خودداری کرد. حجاج پیش رفت و گفت: در مورد این کار امیرالمؤمنین دستوری داده است؟

گفت: نه. گفت: پس چرا پسر عموی امیرالمؤمنین را بدون اجازه اش می کشی، با اینکه از او در این مورد نظری نخواسته ای؟ بعد جریان ابو عبداللَّه بن افطس را نقل کرد که هارون الرشید او را پیش جعفر بن یحیی زندانی کرد. جعفر او را بدون اجازه هارون کشت و سرش را با هدایای نوروز برای هارون فرستاد.

هارون وقتی به مسرور کبیر دستور داد که جعفر بن یحیی را بکشد، گفت: اگر جعفر از گناه خود پرسید که چرا مرا می کشد، بگو برای اینکه پسر عمویش افطس را بدون اجازه اش کشتی.

سپس حجاج بن خثیمه به حسن بن سهل گفت: نمی ترسی از اینکه بین تو و امیرالمؤمنین تیره شود؟ با کشتن این شخص همان استدلالی که هارون برای جعفر بن یحیی کرد، او نیز برای تو می نماید.حسن بن سهل به حجاج گفت: خدا تو را جزای خیر دهد. بعد دستور داد او را به زندان ببرند و او پیوسته در زندان بود تا ابراهیم بن مهدی قیام کرد و اهالی بغداد، بی آنکه از حسن بن سهل حسابی ببرند، او را از زندان خارج کردند. اما باز زندانی شد تا وقتی که او را پیش مأمون فرستاد و مأمون زید را خدمت حضرت رضا علیه السّلام فرستاد و حضرت نیز رهایش کرد.

زید بن موسی تا آخر خلافت متوکل زنده بود و در «سرمن رأی» فوت کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 232 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْهَمَدَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَدَّثَنِی یَاسِرٌ أَنَّهُ خَرَجَ زَیْدُ بْنُ مُوسَی أَخُو أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ وَ أَحْرَقَ وَ قَتَلَ وَ کَانَ یُسَمَّی زَیْدَ النَّارِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فَأُسِرَ وَ حُمِلَ إِلَی الْمَأْمُونِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ قَالَ یَاسِرٌ فَلَمَّا أُدْخِلَ إِلَیْهِ قَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَا زَیْدُ أَ غَرَّکَ قَوْلُ

ص: 217


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 232 و 233.

سَفِلَةِ أَهْلِ الْکُوفَةِ إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ ذَاکَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام خَاصَّةً إِنْ کُنْتَ تَرَی أَنَّکَ تَعْصِی اللَّهَ وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام أَطَاعَ اللَّهَ وَ دَخَلَ الْجَنَّةَ فَأَنْتَ إِذاً أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ اللَّهِ مَا یَنَالُ أَحَدٌ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ زَعَمْتَ أَنَّکَ تَنَالُهُ بِمَعْصِیَتِهِ فَبِئْسَ مَا زَعَمْتَ فَقَالَ لَهُ زَیْدٌ أَنَا أَخُوکَ وَ ابْنُ أَبِیکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَنْتَ أَخِی مَا أَطَعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ نُوحاً علیه السلام قَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ (1) فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَهْلِهِ بِمَعْصِیَتِهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن متوکل و همدانی از علی، از پدرش نقل کرد که گفت: یاسر گفت: برادر حضرت رضا زید بن موسی در مدینه قیام کرد و خانه ها را آتش زد و گروهی را کشت و به «زید النار» لقب یافت. مأمون کسانی را به سرکوبی او فرستاد. زید اسیر شد و او را پیش مأمون آوردند. مأمون گفت که او را پیش حضرت رضا علیه السّلام ببرید .

یاسر گفت: همین که زید را وارد کردند، حضرت رضا علیه السّلام به او گفت: زید! تو را گول زده این سخن مردمان نادان کوفه که می گویند فاطمه زهرا علیها السّلام پاکدامن است، پس خداوند هم فرزندان او را بر آتش جهنم حرام کرده! این حرف اختصاص به حسن و حسین دارد! اگر بنا باشد تو معصیت خدا را کنی و داخل بهشت شوی، موسی بن جعفر علیهما السّلام نیز اطاعت خدا را نماید و داخل بهشت گردد، در این صورت تو در نزد خدا از موسی بن جعفر علیهما السّلام گرامی تری! به خدا هیچ کس به مقامی در نزد خدا نمی رسد، مگر به اطاعت و بندگی. تو خیال می کنی با معصیت به جایی می رسی؟ بد گمانی کرده ای!

زید عرض کرد: من برادر شما و فرزند پدر شمایم! فرمود: تو برادر منی تا وقتی مطیع خدا باشی! نوح پیامبر گفت: «رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ»، {«پروردگارا، پسرم از کسان من است، و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترین داورانی.} پس خدای عزوجل فرمود: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» - . هود / 45 - 46 - ، {ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست، او [دارای] کرداری ناشایسته است.} پس او را به واسطه معصیت، از خانواده نوح خارج کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 234 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] السِّنَانِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْوَشَّاءِ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ: کُنْتُ بِخُرَاسَانَ مَعَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فِی مَجْلِسِهِ وَ زَیْدُ بْنُ مُوسَی حَاضِرٌ قَدْ أَقْبَلَ عَلَی جَمَاعَةٍ فِی الْمَجْلِسِ یَفْتَخِرُ عَلَیْهِمْ وَ یَقُولُ نَحْنُ وَ نَحْنُ وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مُقْبِلٌ عَلَی قَوْمٍ یُحَدِّثُهُمْ فَسَمِعَ مَقَالَةَ زَیْدٍ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ فَقَالَ

یَا زَیْدُ أَ غَرَّکَ قَوْلُ نَاقِلِی الْکُوفَةِ إِنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ فَوَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ إِلَّا لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ وُلْدِ بَطْنِهَا خَاصَّةً وَ أَمَّا أَنْ یَکُونَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام یُطِیعُ اللَّهَ وَ یَصُومُ نَهَارَهُ وَ یَقُومُ لَیْلَهُ وَ تَعْصِیهِ أَنْتَ ثُمَّ تَجِیئَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ سَوَاءً لَأَنْتَ أَعَزُّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ کَانَ یَقُولُ لِمُحْسِنِنَا کِفْلَانِ مِنَ الْأَجْرِ وَ لِمُسِیئِنَا ضِعْفَانِ مِنَ الْعَذَابِ قَالَ الْحَسَنُ الْوَشَّاءُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ لِی یَا حَسَنُ کَیْفَ تَقْرَءُونَ هَذِهِ الْآیَةَ قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَقُلْتُ مِنَ النَّاسِ مَنْ

ص: 218


1- 1. هود: 45 و 46.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 234.

یَقْرَأُ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقْرَأُ(1)

إِنَّهُ عَمِلَ غَیْرَ صَالِحٍ فَمَنْ قَرَأَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ نَفَاهُ عَنْ أَبِیهِ فَقَالَ علیه السلام کَلَّا لَقَدْ کَانَ ابْنَهُ وَ لَکِنْ لَمَّا عَصَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَفَاهُ عَنْ أَبِیهِ کَذَا مَنْ کَانَ مِنَّا لَمْ یُطِعِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَیْسَ مِنَّا وَ أَنْتَ إِذَا أَطَعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَنْتَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن موسی وشاء بغدادی می گوید: من با حضرت رضا علیه السّلام در خراسان و در مجلس حضرت بودم و زید بن موسی هم حاضر بود. زید با کسانی که پهلویش نشسته بودند سخن می گفت و افتخار می کرد که ما چنین و ما چنان کردیم! حضرت رضا علیه السّلام با چند نفر دیگر مشغول صحبت بود و رو به زید کرد و فرمود: زید! تو را گول زده سخن مردمان نادان کوفه که می گویند فاطمه زهرا علیها السّلام پاکدامن است، پس خداوند هم فرزندان او را بر آتش جهنم حرام کرده. پس به خدا قسم این حرف فقط اختصاص به حسن و حسین و فرزندان بطن خود حضرت دارد. اما اینکه موسی بن جعفر علیهما السّلام نیز اطاعت خدا را کند و روزهایش را روزه بگیرد و شب ها را به نماز بایستد و تو او را نافرمانی کنی و هر دو روز قیامت با هم مساوی باشید، در این صورت تو در نزد خدا از موسی بن جعفر علیهما السّلام گرامی تری! حضرت زین العابدین علیه السّلام می فرمود: نیکوکار ما خانواده دو برابر پاداش دارد و گناهکار ما دو برابر کیفر می بیند.

حسن بن وشاء گفت: در این موقع حضرت رضا علیه السّلام به من توجه کرد و فرمود: حسن! این آیه را چگونه می خوانند؟ «قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ.» گفتم: بعضی از مردم می خوانند: «إِنَّهُ عَمَلُ غَیْرِ صالِحٍ» و برخی می خوانند: «إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ.» هرکس «إِنَّهُ عَمَلُ غَیْرِ صالِحٍ» بخواند، او را از پدرش جدا کرده و پسر نوح نمی داند! حضرت فرمود: نه این طور نیست؛ پسر نوح بود، ولی چون معصیت خدا را کرد، از نسبت داشتن با پدرش او را جدا کرد. همین طور هر کس از ما خانواده اطاعت خدا را نکند، از ما محسوب نمی شود. اگر تو نیز اطاعت خدا را بکنی، از ما خانواده محسوب می شوی. - . عیون اخبارالرضا 2 : 232 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام وَ عِنْدَهُ زَیْدُ بْنُ مُوسَی أَخُوهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا زَیْدُ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّا بَلَغْنَا مَا بَلَغْنَا بِالتَّقْوَی فَمَنْ لَمْ یَتَّقِ وَ لَمْ یُرَاقِبْهُ فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَسْنَا مِنْهُ یَا زَیْدُ إِیَّاکَ أَنْ تُهِینَ مَنْ بِهِ تَصُولُ مِنْ شِیعَتِنَا فَیَذْهَبَ نُورُکَ یَا زَیْدُ إِنَّ شِیعَتَنَا إِنَّمَا أَبْغَضَهُمُ النَّاسُ وَ عَادُوهُمْ وَ اسْتَحَلُّوا دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ لِمَحَبَّتِهِمْ لَنَا وَ اعْتِقَادِهِمْ لِوَلَایَتِنَا فَإِنْ أَنْتَ أَسَأْتَ إِلَیْهِمْ ظَلَمْتَ نَفْسَکَ وَ أَبْطَلْتَ حَقَّکَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ ثُمَّ الْتَفَتَ علیه السلام إِلَیَّ فَقَالَ لِی یَا ابْنَ الْجَهْمِ مَنْ خَالَفَ دِینَ اللَّهِ فَابْرَأْ مِنْهُ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنْ أَیِّ قَبِیلَةٍ کَانَ وَ مَنْ عَادَی اللَّهَ فَلَا تُوَالِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنْ أَیِّ قَبِیلَةٍ کَانَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنْ ذَا الَّذِی یُعَادِی اللَّهَ قَالَ مَنْ یَعْصِیهِ (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن جهم می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. زید بن موسی برادرش نیز حضور داشت. حضرت به او می فرمود: زید! ما به هر مقامی که رسیده ایم از تقوا و پرهیزگاری است. هر که تقوا و پرهیزگاری نداشته باشد از ما نیست و ما نیز از او بیزاریم. مبادا به هر کسی از شیعیان ما که می رسی توهین کنی که ارزشت از بین می رود. زید! مردم شیعیان ما را به واسطه محبتی که با ما دارند و معتقد به ولایت مایند، دشمن می دارند و با آنها کینه می ورزند و جان و مالشان را حلال می دانند. اگر تو نسبت به آنها بدرفتاری کنی، به خود ستم کرده ای و حق خویش را از بین برده ای.

حسن بن جهیم می گوید: در این موقع حضرت رو به من کرد و فرمود: پسر جهم! هر که مخالف دین خدا باشد، از او بیزار باش، هر کس باشد و از هر قبیله ای که هست، و هر که دشمن خدا است، او را دوست مدار، هر که و از هر قبیله ای که هست. عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه! چه کسی دشمن خداست؟ فرمود: کسی که معصیت خدا را کند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 235 -

**[ترجمه]

«5»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَقُولُ اسْتَخْرِجْ مِنْهُ الْکَلَامَ یَعْنِی أَبَا جَعْفَرٍ فَقُلْتُ لَهُ یَوْماً أَیُّ عُمُومَتِکَ أَبَرُّ بِکَ قَالَ الْحُسَیْنُ فَقَالَ أَبُوهُ علیه السلام صَدَقَ وَ اللَّهِ هُوَ وَ اللَّهِ أَبَرُّهُمْ بِهِ وَ أَخْیَرُهُمْ لَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً(4).

**[ترجمه]قرب الاسناد: بزنطی می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. ایشان پیوسته می فرمود: سخن او را رها کن، و منظورش ابو جعفر بود. یک روز عرض کردم: کدام یک از عموهایت به شما مهربان تر است؟ فرمود: حسین. پدرش حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام نیز فرمود: به خدا راست گفته؛ به خدا او نسبت به ایشان از همه مهربان تر و خیرخواه تر است. درود خدا بر همه آنها باد! - . قرب الاسناد: 223 -

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ بُرَیْدٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَذُکِرَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَقَالَ إِنِّی جَعَلْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ

ص: 219


1- 1. هود: 45 و 46، و ما جعلناه بین العلامتین ساقط عن نسخة الکمبانیّ.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 232، و قد أخرج الصدوق فی معانی الأخبار ص 107 و 108 بسند آخر مثله.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 235.
4- 4. قرب الإسناد ص 223.

لَا یُظِلَّنِی وَ إِیَّاهُ سَقْفُ بَیْتٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا یَأْمُرُنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ وَ یَقُولُ هَذَا لِعَمِّهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ هَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ الصِّلَةِ إِنَّهُ مَتَی یَأْتِینِی وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ فَیَقُولُ فِیَّ فَیُصَدِّقُهُ النَّاسُ وَ إِذَا لَمْ یَدْخُلْ عَلَیَّ وَ لَمْ أَدْخُلْ عَلَیْهِ لَمْ یُقْبَلْ قَوْلُهُ إِذَا قَالَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عمیر بن برید گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که سخن از محمّد بن جعفر بن محمّد شد. فرمود: من با خود قرار گذاشته ام که با او زیر یک سقف ننشینم. با خود گفتم: این شخص به ما دستور صله رحم و مهربانی با خویشاوند می دهد و خودش درباره عمویش چنین می گوید! حضرت نگاهی به من کرد و فرمود: همین کار نیکی و صله رحم است، زیرا او هر وقت پیش من می آید، درباره ام حرف هایی می زند که مردم باور می کنند. وقتی با من رفت و آمد نداشت و من پیش او نرفتم، حرفش را نمی پذیرند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 204 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَثْرَمِ وَ کَانَ عَلَی شُرْطَةِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْعَلَوِیِّ بِالْمَدِینَةِ أَیَّامَ أَبِی السَّرَایَا قَالَ: اجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ غَیْرُهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ فَبَایَعُوهُ وَ قَالُوا لَهُ لَوْ بَعَثْتَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام کَانَ مَعَنَا وَ کَانَ أَمْرُنَا وَاحِداً قَالَ فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَیْمَانَ اذْهَبْ إِلَیْهِ فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ أَهْلَ بَیْتِکَ اجْتَمَعُوا وَ أَحَبُّوا أَنْ تَکُونَ مَعَهُمْ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَأْتِیَنَا فَافْعَلْ قَالَ فَأَتَیْتُهُ وَ هُوَ بِالْحَمْرَاءِ فَأَدَّیْتُ مَا أَرْسَلَنِی بِهِ إِلَیْهِ فَقَالَ أَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِذَا مَضَی عِشْرُونَ یَوْماً أَتَیْتُکَ قَالَ فَجِئْتُ فَأَبْلَغْتُهُ مَا أَرْسَلَنِی بِهِ إِلَیْهِ فَمَکَثْنَا أَیَّاماً فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ جَاءَنَا وَرْقَاءُ قَائِدُ الْجَلُودِیِّ فَقَاتَلَنَا فَهَزَمَنَا فَخَرَجْتُ هَارِباً نَحْوَ الصَّوْرَیْنِ فَإِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ بِی یَا أَثْرَمُ فَالْتَفَتُّ إِلَیْهِ فَإِذَا أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ مَضَتِ الْعِشْرُونَ أَمْ لَا وَ هُوَ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن اثرم که زمان ابو السرایا در مدینه رئیس شهربانی محمّد بن سلیمان علوی بود گفت: گروهی از خویشاوندان محمّد بن سلیمان و دیگران از قریش جمع شده و با او بیعت کردند و پیشنهاد نمودند که اگر از پی ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیهما السّلام بفرستی بیاید و با ما همداستان شود، ما متحد خواهیم شد. محمّد بن سلیمان به من گفت: از پی آن جناب برو، سلام مرا به او برسان و بگو: خویشاوندان شما اجتماع کرده اند و مایلند شما نیز به جمع ایشان بپیوندی. اگر صلاح بدانی خوب است تشریف بیاوری.

من خدمت ایشان رفتم. آن وقت حضرت در حمراء بود. پیغام را که رساندم، فرمود: سلام مرا به او برسان و بگو پس از بیست روز خواهم آمد. من جواب آن جناب را رساندم و مدتی صبر کردیم. روز هجدهم ورقاء سپهدار جلودی وارد شد و با ما به جنگ پرداخت و ما را شکست داد. من به جانب صورین فرار کردم. یک وقت متوجه شدم که شخصی از پی من فریاد می زند: ای اثرم! به جانب او توجه کردم. دیدم علی بن موسی الرضا علیهما السّلام است و می فرماید: بیست روز گذشت یا نه؟

این محمد، محمد بن سلیمان بن داود بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 208 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَاجِیلَوَیْهِ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: کُنَّا حَوْلَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ نَحْنُ شُبَّانٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِذْ مَرَّ عَلَیْنَا جَعْفَرُ بْنُ عُمَرَ الْعَلَوِیُّ وَ هُوَ رَثُّ الْهَیْئَةِ فَنَظَرَ بَعْضُنَا إِلَی بَعْضٍ وَ ضَحِکْنَا مِنْ هَیْئَةِ جَعْفَرِ بْنِ عُمَرَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام

ص: 220


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 204.
2- 2. المصدر ج 2 ص 208.

لَتَرَوْنَهُ عَنْ قَرِیبٍ کَثِیرَ الْمَالِ کَثِیرَ التَّبَعِ فَمَا مَضَی إِلَّا شَهْرٌ أَوْ نَحْوُهُ حَتَّی وُلِّیَ الْمَدِینَةَ وَ حَسُنَتْ حَالُهُ وَ کَانَ یَمُرُّ بِنَا وَ مَعَهُ الْخِصْیَانُ وَ الْحَشَمُ وَ جَعْفَرٌ هَذَا هُوَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن موسی بن جعفر می گوید: ما گروهی از جوانان بنی هاشم اطراف حضرت رضا علیه السّلام جمع بودیم؛ در این موقع جعفر بن عمر علوی با لباس های کهنه از جلو ما گذشت. ما از لباس و جامه او به یکدیگر نگاه کرده و خندیدیم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: به زودی خواهید دید که او ثروتمند شده و گروهی از پشت سرش میروند! یک ماه بیش نگذشت که فرماندار مدینه شد و اوضاعش خوب گردید از کنار ما رد می شد در حالی که غلامان و خواجه سرایان و حشم و خدم از پی اوبودند.

این جعفر همان جعفر بن محمّد بن عمر بن حسن بن عمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 209 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَبِی ذَکْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: کَانَتِ الْبَیْعَةُ لِلرِّضَا علیه السلام لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ وَ زَوَّجَهُ ابْنَتَهُ أُمَّ حَبِیبٍ فِی أَوَّلِ سَنَةِ اثْنَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ الْخَبَرَ(2).

أقول: قد مر فی باب شهادته علیه السلام فی خبر هرثمة أنه قال کان للرضا علیه السلام من الولد محمد الإمام علیه السلام (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بیعت حضرت رضا در پنجم ماه رمضان سال 201 بود که مأمون دختر خود ام حبیب را در اول سال 202 به ازدواج ایشان درآورد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 245 -

مؤلف: در باب تاریخ شهادت حضرت رضا علیه السّلام گذشت که هرثمه گفت: تنها فرزند حضرت رضا علیه السّلام، حضرت امام محمد تقی علیه السّلام بود.

**[ترجمه]

«10»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب]: دَخَلَ زَیْدُ بْنُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَلَی الْمَأْمُونِ فَأَکْرَمَهُ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا علیه السلام فَسَلَّمَ زَیْدٌ عَلَیْهِ فَلَمْ یُجِبْهُ فَقَالَ أَنَا ابْنُ أَبِیکَ وَ لَا تَرُدُّ عَلَیَّ سَلَامِی فَقَالَ علیه السلام أَنْتَ أَخِی مَا أَطَعْتَ اللَّهَ فَإِذَا عَصَیْتَ اللَّهَ لَا إِخَاءَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: زید بن موسی بن جعفر وارد بر مأمون شد و مأمون او را اکرام کرد! حضرت رضا علیه السّلام نیز حضور داشت. زید بر آن حضرت سلام کرد، ولی حضرت جوابش را نداد! عرض کرد: من برادر شمایم، جواب سلام مرا نمی دهی. فرمود: تو برادر منی تا وقتی که مطیع خدا باشی. وقتی معصیت کار شدی، دیگر برادری بین ما نیست. - . مناقب 4 : 361 -

**[ترجمه]

«11»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ: وَ أَمَّا أَوْلَادُهُ فَکَانُوا سِتَّةً خَمْسَةٌ ذُکُورٌ وَ بِنْتٌ وَاحِدَةٌ وَ أَسْمَاءُ أَوْلَادِهِ مُحَمَّدٌ الْقَانِعُ الْحَسَنُ جَعْفَرٌ إِبْرَاهِیمُ الْحُسَیْنُ وَ عَائِشَةُ(5)

وَ قَالَ عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ الْأَخْضَرِ لَهُ مِنَ الْوُلْدِ خَمْسَةُ رِجَالٍ وَ ابْنَةٌ وَاحِدَةٌ هُمْ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ وَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ وَ جَعْفَرٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَائِشَةُ(6).

وَ مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ: قَالَ قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَ یَکُونُ إِمَامٌ لَیْسَ لَهُ عَقِبٌ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ أَمَا إِنَّهُ لَا یُولَدُ لِی إِلَّا وَاحِدٌ وَ لَکِنَ

ص: 221


1- 1. نفس المصدر ج 2 ص 209.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 245.
3- 3. بل سیجی ء فی باب شهادته، تحت الرقم 8.
4- 4. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 361.
5- 5. کشف الغمّة ج 3 ص 89.
6- 6. کشف الغمّة ج 3 ص 90.

اللَّهَ یُنْشِئَ ذُرِّیَّةً کَثِیرَةً قَالَ أَبُو خِدَاشٍ سَمِعْتُ هَذَا الْحَدِیثَ مُنْذُ ثَلَاثِینَ سَنَةً(1).

وَ قَالَ ابْنُ الْخَشَّابِ: وُلِدَ لَهُ خَمْسُ بَنِینَ وَ ابْنَةٌ وَاحِدَةٌ أَسْمَاءُ بَنِیهِ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِی أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ وَ جَعْفَرٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ الْحَسَنُ وَ عَائِشَةُ فَقَطْ(2).

**[ترجمه]کشف الغمة: محمّد بن طلحه می گوید: اولاد حضرت رضا علیه السّلام شش نفر بودند. آن حضرت پنج پسر داشت و یک دختر. اسامی فرزندانش محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه بود. - . کشف الغمة 3 : 89 -

عبدالعزیز بن اخضر گفت: حضرت رضا پنج پسر داشت و یک دختر، به نام های محمّد امام جواد علیه السّلام، ابو محمّد حسن، جعفر ،ابراهیم، حسین و عایشه. - . کشف الغمة 3 : 89 -

نقل از دلائل حمیری است که حنان بن سدیر گفت: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: ممکن است امام فرزند نداشته باشد؟ فرمود: برای من جز یک فرزند متولد نخواهد شد، ولی از نسل او گروه زیادی به وجود می آیند. ابو خداش گفت: این حدیث را سی سال است شنیده ام. - . کشف الغمة 3 : 136 -

ابن خشاب می گوید: حضرت رضا علیه السّلام پنج پسر و یک دختر داشت، به نام های محمّد امام جواد علیه السّلام، ابو محمّد حسن، جعفر، ابراهیم، حسن و عایشه. - . کشف الغمة 3 : 113 -

**[ترجمه]

«12»

عم، [إعلام الوری] قب، [المناقب لابن شهرآشوب]: کَانَ لِلرِّضَا علیه السلام مِنَ الْوَلَدِ ابْنُهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْجَوَادُ لَا غَیْرَ(3).

**[ترجمه]اعلام الوری و مناقب ابن شهر آشوب: فرزند حضرت رضا علیه السّلام منحصر بود به پسرش محمّد بن علی جواد علیهما السّلام و دیگر فرزندی نداشت. - . اعلام الوری: 344 ، مناقب 4 : 367 -

**[ترجمه]

«13»

د، [العدد القویة]: کَانَ لَهُ علیه السلام وَلَدَانِ أَحَدُهُمَا مُحَمَّدٌ وَ الْآخَرُ مُوسَی لَمْ یَتْرُکْ غَیْرَهُمَا.

فِی کِتَابِ الدُّرِّ،: مَضَی الرِّضَا علیه السلام وَ لَمْ یَتْرُکْ وَلَداً إِلَّا أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ کَانَ سِنُّهُ یَوْمَ وَفَاةِ أَبِیهِ سَبْعَ سِنِینَ وَ أشهر [أَشْهُراً].

**[ترجمه]العدد القویه: حضرت رضا دو فرزند داشت: یکی محمد و دیگری موسی و فرزندی جز این دو نداشت!

کتاب الدر: حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفت، در حالی که فرزندی جز ابو جعفر محمّد بن علی علیهما السّلام نداشت که در روز فوت پدر، هفت سال و چند ماه داشت.

**[ترجمه]

«14»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ (4)

مَا کَانَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ ابْنَا أَبِی سَمَّالٍ فَنَأْتِی أَحْمَدَ ابْنَهُ فَاخْتَلَفَا إِلَیْهِ زَمَاناً فَلَمَّا خَرَجَ أَبُو السَّرَایَا خَرَجَ

أَحْمَدُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مَعَهُ فَأَتَیْنَا إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ قُلْنَا لَهُمَا إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ قَدْ خَرَجَ مَعَ أَبِی السَّرَایَا فَمَا تَقُولَانِ قَالَ فَأَنْکَرَا ذَلِکَ مِنْ فِعْلِهِ وَ رَجَعَا عَنْهُ وَ قَالا أبا [أَبُو] الْحَسَنِ حَیٌّ نَثْبُتُ عَلَی الْوَقْفِ وَ أَحْسَبُ هَذَا یَعْنِی إِسْمَاعِیلَ مَاتَ عَلَی شَکِّهِ (5).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن احمد بن اسید می گوید: پس از آنکه حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام برایش آن پیش آمد شد، ابراهیم و اسماعیل دو پسر ابو سمال گفتند: پیش احمد پسر موسی بن جعفر علیهما السّلام برویم. مدتی با او رفت و آمد داشتند. وقتی ابو السرایا خروج کرد، احمد بن موسی بن جعفر نیز با او همداستان شد. به ابراهیم و اسماعیل گفتیم: پسر موسی بن جعفر با ابو السرایا خروج کرد! شما چه می گویید؟ کار او را نپسندیدند و از او برگشتند. گفتند: موسی بن جعفر زنده است. ما بر مذهب وقف باقی می مانیم. راوی گفت: گمان می کنم اسماعیل با همان شک از دنیا رفت. - . رجال کشی: 400 -

**[ترجمه]

«15»

کش، [رجال الکشی] قَرَأْتُ فِی کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ بِخَطِّهِ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: قَالَ لِی عَلِیُّ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَشْتَهِی أَنْ أَدْخُلَ عَلَی

ص: 222


1- 1. المصدر ج 3 ص 136.
2- 2. المصدر ج 3 ص 113.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 367.
4- 4. یرید أبا الحسن موسی بن جعفر علیه السلام.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 400 تحت الرقم 343 و 344.

أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أُسَلِّمُ عَلَیْهِ قُلْتُ فَمَا یَمْنَعُکَ مِنْ ذَلِکَ قَالَ الْإِجْلَالُ وَ الْهَیْبَةُ لَهُ وَ أَتَّقِی عَلَیْهِ.

قَالَ فَاعْتَلَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عِلَّةً خَفِیفَةً وَ قَدْ عَادَهُ النَّاسُ فَلَقِیتُ عَلِیَّ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ فَقُلْتُ قَدْ جَاءَکَ مَا تُرِیدُ قَدِ اعْتَلَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عِلَّةً خَفِیفَةً وَ قَدْ عَادَهُ النَّاسُ فَإِنْ أَرَدْتَ الدُّخُولَ عَلَیْهِ فَالْیَوْمَ قَالَ فَجَاءَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام عَائِداً فَلَقِیَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِکُلِّ مَا یُحِبُّ مِنَ الْمَنْزِلَةِ وَ التَّعْظِیمِ فَفَرِحَ بِذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ فَرَحاً شَدِیداً ثُمَّ مَرِضَ عَلِیُّ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ فَعَادَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَنَا مَعَهُ فَجَلَسَ حَتَّی خَرَجَ مَنْ کَانَ فِی الْبَیْتِ فَلَمَّا خَرَجْنَا أَخْبَرَتْنِی مَوْلَاةٌ لَنَا أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ امْرَأَةَ عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ کَانَتْ مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ تَنْظُرُ إِلَیْهِ فَلَمَّا خَرَجَ خَرَجَتْ وَ انْکَبَّتْ عَلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ أَبُو الْحَسَنِ فِیهِ جَالِساً تُقَبِّلُهُ وَ تَتَمَسَّحُ بِهِ قَالَ سُلَیْمَانُ ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ فَأَخْبَرَنِی بِمَا فَعَلَتْ أُمُّ سَلَمَةَ فَخَبَّرْتُ بِهِ أبو [أَبَا] الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ امْرَأَتَهُ وَ وُلْدَهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ وُلْدَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیها السلام إِذَا عَرَّفَهُمُ اللَّهُ هَذَا الْأَمْرَ لَمْ یَکُونُوا کَالنَّاسِ (1).

ختص، [الإختصاص] أحمد بن محمد عن أبیه عن ابن عیسی: مثله (2).

**[ترجمه]رجال کشی: سلیمان بن جعفر می گوید: علی بن عبید اللَّه بن حسین بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام به من گفت: خیلی میل دارم خدمت حضرت رضا علیه السّلام برسم و سلام عرض کنم. گفتم: چرا نمی روی؟ گفت: چنان جلال و هیبتش در نظرم هست که بیمناکم.

اتفاقا حضرت رضا علیه السّلام مختصر کسالتی پیدا کرد و مردم به عیادتش رفتند. من علی بن عبیداللَّه را دیدم و به او گفتم: آن موقعی که انتظار داشتی رسید! حضرت رضا علیه السّلام بیمار است و مردم به دیدنش می روند. اگر مایلی خدمتش برسی، امروز موقع آن است. او برای عیادت به منزل آن جناب رفت. همین که آقا او را دید، خیلی محبت کرد و بسیار به او احترام گذاشت و مقامش را گرامی داشت. علی بن عبیداللَّه از این همه لطف امام خیلی خوشحال شد. بعد از مدتی علی بن عبیداللَّه بیمار شد. حضرت رضا علیه السّلام به دیدن او رفت، من نیز در خدمتش بودم. حضرت آن قدر نشست تا همه مردم رفتند. وقتی خارج شدیم کنیز من گفت: همسر علی بن عبیداللَّه، ام سلمه پشت پرده بود و متوجه حضرت رضا علیه السّلام شد. همین که آن جناب خارج شد، خودش را انداخت به جایی که امام نشسته بود و آنجا را می بوسید و بدن خود را می مالید.

سلیمان می گوید: وقتی علی بن عبیداللَّه را دیدم و کار همسرش ام سلمه را برایم نقل کرد، من نیز به حضرت رضا علیه السّلام جریان را عرض کردم؛ فرمود: سلیمان! علی ابن عبیداللَّه و همسرش و فرزندش اهل بهشت هستند. فرمود: سلیمان! وقتی خداوند اولاد فاطمه زهرا و علی علیهما السّلام را عارف به مقام امام کند، مثل سایر مردم نیستند. - . رجال کشی: 495 -

مثل این روایت در کتاب اختصاص نیز مذکور است. - . اختصاص: 89 -

**[ترجمه]

«16»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ کَأَنَّ قَفَصاً فِیهِ سَبْعَ عَشْرَةَ قَارُورَةً إِذْ وَقَعَ الْقَفَصُ وَ تَکَسَّرَتِ الْقَوَارِیرُ فَقَالَ إِنْ صَدَقَتْ رُؤْیَاکَ یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلِکُ سَبْعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ یَمُوتُ فَخَرَجَ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (3)

بِالْکُوفَةِ مَعَ أَبِی السَّرَایَا

ص: 223


1- 1. رجال الکشّیّ ص 495 تحت الرقم 485.
2- 2. الاختصاص ص 89.
3- 3. هو محمّد بن إبراهیم بن إسماعیل- طباطبا بن إبراهیم بن الحسن بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، و أبو السرایا هو السری بن منصور کان من أمراء المأمون فخالفه و غاب فی نواحی السواد فلقیه محمّد بن إبراهیم و واعده علی الخروج، راجع القصة فی مقاتل الطالبیین- ط النجف- ص 338- 353.

فَمَکَثَ سَبْعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ مَاتَ (1).

**[ترجمه]کافی: یاسر خادم می گوید: به امام رضا علیه السّلام عرض کردم: در خواب قفسی دیدم که هفده شیشه در آن بود؛ قفس افتاد و شیشه ها شکست. حضرت فرمود: اگر رؤیایت صادقه باشد، مردی از اهل بیت من خروج می کند و 17 روز حکومت می کند و سپس می میرد! پس محمد بن ابراهیم در کوفه با ابوالسرایا خروج کرد و 17 روز ماند و بعد مرد. - . کافی 8 : 257 -

**[ترجمه]

«17»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ قَالَ: لَمَّا أَوْصَی أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَشْهَدَ إِبْرَاهِیمَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیَّ وَ إِسْحَاقَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیَّ وَ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرَ بْنَ صَالِحٍ وَ مُعَاوِیَةَ الْجَعْفَرِیَّ وَ یَحْیَی بْنَ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ سَعْدَ بْنَ عِمْرَانَ الْأَنْصَارِیَّ وَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَنْصَارِیَّ وَ یَزِیدَ بْنَ سَلِیطٍ الْأَنْصَارِیَّ وَ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَسْلَمِیَّ وَ هُوَ کَاتِبُ الْوَصِیَّةِ الْأُولَی أَشْهَدَهُمْ أَنَّهُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ وَ أَنَّ الْوَعْدَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْحِسَابَ حَقٌّ وَ الْقَضَاءَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حَقٌّ وَ أَنَّ مَا نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ حَقٌّ عَلَی ذَلِکَ أَحْیَا وَ عَلَیْهِ أَمُوتُ وَ عَلَیْهِ أُبْعَثُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَشْهَدَهُمْ أَنَّ هَذِهِ وَصِیَّتِی بِخَطِّی وَ قَدْ نَسَخْتُ وَصِیَّةَ جَدِّی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ وَصِیَّةَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ قَبْلَ ذَلِکَ نَسَخْتُهَا حَرْفاً بِحَرْفٍ وَ وَصِیَّةَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَی مِثْلِ ذَلِکَ وَ أَنِّی قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی عَلِیٍّ وَ بَنِیَّ بَعْدُ مَعَهُ إِنْ شَاءَ وَ آنَسَ مِنْهُمْ رُشْداً وَ أَحَبَّ أَنْ یُقِرَّهُمْ فَذَلِکَ لَهُ وَ إِنْ کَرِهَهُمْ وَ أَحَبَّ أَنْ یُخْرِجَهُمْ فَذَاکَ لَهُ وَ لَا أَمْرَ لَهُمْ مَعَهُ وَ أَوْصَیْتُ إِلَیْهِ بِصَدَقَاتِی وَ أَمْوَالِی وَ مَوَالِیَّ وَ صِبْیَانِیَ الَّذِینَ خَلَّفْتُ وَ وُلْدِی [وَ] إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَ الْعَبَّاسِ وَ قَاسِمٍ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ أَحْمَدَ وَ أُمِّ أَحْمَدَ وَ إِلَی عَلِیٍّ أَمْرُ نِسَائِی دُونَهُمْ وَ ثُلُثُ صَدَقَةِ أَبِی وَ ثُلُثِی یَضَعُهُ حَیْثُ یَرَی وَ یَجْعَلُ فِیهِ مَا یَجْعَلُ ذُو الْمَالِ فِی مَالِهِ فَإِنْ أَحَبَّ أَنْ یَبِیعَ أَوْ یَهَبَ أَوْ یَنْحَلَّ أَوْ یَتَصَدَّقَ بِهَا عَلَی مَنْ سَمَّیْتُ لَهُ وَ عَلَی غَیْرِ مَنْ سَمَّیْتُ فَذَاکَ لَهُ وَ هُوَ أَنَا فِی وَصِیَّتِی فِی مَالِی وَ فِی أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِنْ رَأَی أَنْ یُقِرَّ إِخْوَتَهُ الَّذِینَ سَمَّیْتُهُمْ فِی کِتَابِی هَذَا أَقَرَّهُمْ وَ إِنْ کَرِهَ فَلَهُ أَنْ یُخْرِجَهُمْ غَیْرَ مُثَرَّبٍ

ص: 224


1- 1. روضة الکافی- ج 8- ص 257.

عَلَیْهِ وَ لَا مَرْدُودٍ فَإِنْ آنَسَ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی فَارَقْتُهُمْ عَلَیْهِ فَأَحَبَّ أَنْ یَرُدَّهُمْ فِی وَلَایَةٍ فَذَلِکَ لَهُ وَ إِنْ أَرَادَ رَجُلٌ مِنْهُمْ أَنْ یُزَوِّجَ أُخْتَهُ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُزَوِّجَهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ أَمْرِهِ فَإِنَّهُ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ وَ أَیُّ سُلْطَانٍ أَوْ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ کَفَّهُ عَنْ شَیْ ءٍ أَوْ حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَیْ ءٍ مِمَّا ذَکَرْتُ فِی کِتَابِی هَذَا أَوْ أَحَدٍ مِمَّنْ ذَکَرْتُ فَهُوَ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بَرِی ءٌ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُ بَرَاءٌ وَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ غَضَبُهُ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ جَمَاعَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنَ السَّلَاطِینِ أَنْ یَکُفَّهُ عَنْ شَیْ ءٍ وَ لَیْسَ لِی عِنْدَهُ تَبِعَةٌ وَ لَا تَبَاعَةٌ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ وُلْدِی لَهُ قِبَلِی مَالٌ وَ هُوَ مُصَدَّقُ فِیمَا ذُکِرَ فَإِنْ أَقَلَّ فَهُوَ أَعْلَمُ وَ إِنْ أَکْثَرَ فَهُوَ الصَّادِقُ کَذَلِکَ وَ إِنَّمَا أَرَدْتُ بِإِدْخَالِ الَّذِینَ أَدْخَلْتُ مَعَهُ مِنْ وُلْدِی التَّنْوِیهَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ التَّشْرِیفَ لَهُمْ وَ أُمَّهَاتُ أَوْلَادِی مَنْ أَقَامَتْ مِنْهُنَّ فِی مَنْزِلِهَا وَ حِجَابِهَا فَلَهَا مَا کَانَ یَجْرِی عَلَیْهَا فِی حَیَاتِی إِنْ رَأَی ذَلِکَ وَ مَنْ خَرَجَتْ مِنْهُنَّ إِلَی زَوْجٍ فَلَیْسَ لَهَا أَنْ تَرْجِعَ مَحْوَایَ إِلَّا أَنْ یَرَی عَلِیٌّ غَیْرَ ذَلِکَ وَ بَنَاتِی بِمِثْلِ ذَلِکَ وَ لَا یُزَوِّجُ بَنَاتِی أَحَدٌ مِنْ إِخْوَتِهِنَّ مِنْ أُمَّهَاتِهِنَّ وَ لَا سُلْطَانٌ وَ لَا عَمٌّ إِلَّا بِرَأْیِهِ وَ مَشُورَتِهِ فَإِنْ فَعَلُوا غَیْرَ ذَلِکَ فَقَدْ خَالَفُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ جَاهَدُوهُ فِی مُلْکِهِ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یُزَوِّجَ زَوَّجَ وَ إِنْ أَرَادَ أَنْ یَتْرُکَ تَرَکَ وَ قَدْ أَوْصَیْتُهُنَّ بِمِثْلِ مَا ذَکَرْتُ فِی کِتَابِی هَذَا وَ جَعَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِنَّ شَهِیداً وَ هُوَ وَ أُمُّ أَحْمَدَ شَاهِدَانِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَکْشِفَ وَصِیَّتِی وَ لَا یَنْشُرَهَا وَ هُوَ مِنْهَا عَلَی غَیْرِ مَا ذَکَرْتُ وَ سَمَّیْتُ فَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهِ وَ مَنْ

أَحْسَنَ فَلِنَفْسِهِ وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنْ سُلْطَانٍ وَ لَا غَیْرِهِ أَنْ یَفُضَّ کِتَابِی هَذَا الَّذِی خَتَمْتُ عَلَیْهِ الْأَسْفَلَ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ غَضَبُهُ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ جَمَاعَةِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ عَلِیٌّ مَنْ فَضَّ کِتَابِی هَذَا وَ کَتَبَ وَ خَتَمَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ وَ الشُّهُودُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ.

ص: 225

قَالَ أَبُو الْحَکَمِ فَحَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ (1)

الْجَعْفَرِیُّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ قَالَ: کَانَ أَبُو عِمْرَانَ الطَّلْحِیُّ قَاضِیَ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا مَضَی مُوسَی قَدَّمَهُ إِخْوَتُهُ إِلَی الطَّلْحِیِّ الْقَاضِی فَقَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ مُوسَی أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ أَمْتَعَ بِکَ إِنَّ فِی أَسْفَلِ هَذَا الْکِتَابِ کَنْزاً وَ جَوْهَراً وَ یُرِیدُ أَنْ یَحْتَجِبَهُ وَ یَأْخُذَهُ دُونَنَا وَ لَمْ یَدَعْ أَبُونَا رَحِمَهُ اللَّهُ شَیْئاً إِلَّا أَلْجَأَهُ إِلَیْهِ وَ تَرَکَنَا عَالَةً وَ لَوْ لَا أَنِّی أَکُفُّ نَفْسِی لَأَخْبَرْتُکَ بِشَیْ ءٍ عَلَی رُءُوسِ الْمَلَإِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ تُخْبِرُ بِمَا لَا نَقْبَلُهُ مِنْکَ وَ لَا نُصَدِّقُکَ عَلَیْهِ ثُمَّ تَکُونُ عِنْدَنَا مَلُوماً مَدْحُوراً نَعْرِفُکَ بِالْکَذِبِ صَغِیراً وَ کَبِیراً وَ کَانَ أَبُوکَ أَعْرَفَ بِکَ لَوْ کَانَ فِیکَ خَیْرٌ وَ إِنْ کَانَ أَبُوکَ لَعَارِفاً بِکَ فِی الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ وَ مَا کَانَ لِیَأْمَنَکَ عَلَی تَمْرَتَیْنِ ثُمَّ وَثَبَ إِلَیْهِ إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ عَمُّهُ فَأَخَذَ بِتَلْبِیبِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّکَ لَسَفِیهٌ ضَعِیفٌ أَحْمَقُ أَجْمَعُ هَذَا مَعَ مَا کَانَ بِالْأَمْسِ مِنْکَ وَ أَعَانَهُ الْقَوْمُ أَجْمَعُونَ فَقَالَ أَبُو عِمْرَانَ الْقَاضِی لِعَلِیٍّ قُمْ یَا أَبَا الْحَسَنِ حَسْبِی مَا لَعَنَنِی أَبُوکَ الْیَوْمَ وَ قَدْ وَسَّعَ لَکَ أَبُوکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَحَدٌ أَعْرَفَ بِالْوَلَدِ مِنْ وَالِدِهِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا کَانَ أَبُوکَ عِنْدَنَا بِمُسْتَخَفٍّ فِی عَقْلِهِ وَ لَا ضَعِیفٍ فِی رَأْیِهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِلْقَاضِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ فُضَّ الْخَاتَمَ وَ اقْرَأْ مَا تَحْتَهُ فَقَالَ أَبُو عِمْرَانَ لَا أَفُضُّهُ حَسْبِی مَا لَعَنَنِی أَبُوکَ مُنْذُ الْیَوْمِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ فَأَنَا أَفُضُّهُ فَقَالَ ذَاکَ إِلَیْکَ فَفَضَّ الْعَبَّاسُ الْخَاتَمَ فَإِذَا فِیهِ إِخْرَاجُهُمْ وَ إِقْرَارُ عَلِیٍّ بِهَا وَحْدَهُ وَ إِدْخَالُهُ إِیَّاهُمْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ إِنْ أَحَبُّوا أَوْ کَرِهُوا وَ إِخْرَاجُهُمْ مِنْ حَدِّ الصَّدَقَةِ وَ غَیْرِهَا وَ کَانَ فَتْحُهُ عَلَیْهِمْ بَلَاءً وَ فَضِیحَةً وَ ذِلَّةً وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام خِیَرَةً وَ کَانَ فِی الْوَصِیَّةِ الَّتِی فَضَّ الْعَبَّاسُ تَحْتَ الْخَاتَمِ هَؤُلَاءِ الشُّهُودُ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ وَ جَعْفَرُ بْنُ صَالِحٍ وَ سَعِیدُ بْنُ عِمْرَانَ وَ أَبْرَزُوا وَجْهَ أُمِّ أَحْمَدَ فِی مَجْلِسِ الْقَاضِی وَ ادَّعَوْا أَنَّهَا لَیْسَتْ إِیَّاهَا حَتَّی کَشَفُوا عَنْهَا وَ عَرَفُوهَا فَقَالَتْ عِنْدَ ذَلِکَ قَدْ وَ اللَّهِ قَالَ سَیِّدِی هَذَا إِنَّکِ سَتُؤْخَذِینَ

ص: 226


1- 1. قد مر فی صدر السند أنّه عبد اللّه بن إبراهیم الجعفری.

جَبْراً وَ تُخْرَجِینَ إِلَی الْمَجَالِسِ فَزَجَرَهَا إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ وَ قَالَ اسْکُتِی فَإِنَّ النِّسَاءَ إِلَی الضَّعْفِ مَا أَظُنُّهُ قَالَ مِنْ هَذَا شَیْئاً ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام الْتَفَتَ إِلَی الْعَبَّاسِ فَقَالَ یَا أَخِی أَنَا أَعْلَمُ أَنَّهُ إِنَّمَا حَمَلَکُمْ عَلَی هَذَا الْغَرَائِمُ وَ الدُّیُونُ الَّتِی عَلَیْکُمْ فَانْطَلِقْ یَا سَعِیدُ فَتَعَیَّنْ لِی مَا عَلَیْهِمْ ثُمَّ اقْضِ عَنْهُمْ وَ اقْبِضْ زَکَاةَ حُقُوقِهِمْ وَ خُذْ لَهُمُ الْبَرَاءَةَ وَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَدَعُ مُوَاسَاتَکُمْ وَ بِرَّکُمْ مَا مَشَیْتُ عَلَی الْأَرْضِ فَقُولُوا مَا شِئْتُمْ فَقَالَ الْعَبَّاسُ مَا تُعْطِینَا إِلَّا مِنْ فُضُولِ أَمْوَالِنَا وَ مَا لَنَا عِنْدَکَ أَکْثَرُ فَقَالَ علیه السلام قُولُوا مَا شِئْتُمْ فَالْعِرْضُ عِرْضُکُمْ فَإِنْ تُحْسِنُوا فَذَاکَ لَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ تُسِیئُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَتَعْرِفُونَ أَنَّهُ مَا لِی یَوْمِی هَذَا وَلَدٌ وَ لَا وَارِثٌ غَیْرُکُمْ وَ لَئِنْ حَبَسْتُ شَیْئاً مِمَّا تَظُنُّونَ أَوِ ادَّخَرْتُهُ فَإِنَّمَا هُوَ لَکُمْ وَ مَرْجِعُهُ إِلَیْکُمْ وَ اللَّهِ مَا مَلَکْتُ مُنْذُ مَضَی أَبُوکَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ سَیَّبْتُهُ حَیْثُ رَأَیْتُمْ فَوَثَبَ الْعَبَّاسُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هُوَ کَذَلِکَ وَ مَا جَعَلَ اللَّهُ لَکَ مِنْ رَأْیٍ عَلَیْنَا وَ لَکِنْ حَسَدُ أَبِینَا لَنَا وَ إِرَادَتُهُ مَا أَرَادَ مِمَّا لَا یُسَوِّغُهُ اللَّهُ إِیَّاهُ وَ لَا إِیَّاکَ وَ إِنَّکَ لَتَعْرِفُ أَنِّی أَعْرِفُ صَفْوَانَ بْنَ یَحْیَی بَیَّاعَ السَّابِرِیِّ بِالْکُوفَةِ وَ لَئِنْ سَلِمْتُ لَأُغْصِصَنَّهُ بِرِیقِهِ وَ أَنْتَ مَعَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ أَمَا إِنِّی یَا إِخْوَتِی فَحَرِیصٌ عَلَی مَسَرَّتِکُمْ اللَّهُ یَعْلَمُ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی أُحِبُّ صَلَاحَهُمْ وَ أَنِّی بَارٌّ بِهِمْ وَاصِلٌ لَهُمْ رَفِیقٌ عَلَیْهِمْ أَعْنِی بِأُمُورِهِمْ لَیْلًا وَ نَهَاراً فَاجْزِنِی بِهِ خَیْراً وَ إِنْ کُنْتُ عَلَی غَیْرِ ذَلِکَ فَأَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ فَاجْزِنِی بِهِ مَا أَنَا أَهْلُهُ إِنْ کَانَ شَرّاً فَشَرّاً وَ إِنْ کَانَ خَیْراً فَخَیْراً اللَّهُمَّ أَصْلِحْهُمْ وَ أَصْلِحْ لَهُمْ وَ اخْسَأْ عَنَّا وَ عَنْهُمْ شَرَّ الشَّیْطَانِ وَ أَعِنْهُمْ عَلَی طَاعَتِکَ وَ وَفِّقْهُمْ لِرُشْدِکَ أَمَّا أَنَا یَا أَخِی فَحَرِیصٌ عَلَی مَسَرَّتِکُمْ جَاهِدٌ عَلَی صَلَاحِکُمْ وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ مَا أَعْرَفَنِی بِلِسَانِکَ وَ لَیْسَ لِمِسْحَاتِکَ عِنْدِی طِینٌ

ص: 227

فَافْتَرَقَ الْقَوْمُ عَلَی هَذَا وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: یزید بن سلیط می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، برای وصیت خود ابراهیم بن محمّد جعفری را با اسحاق بن محمّد جعفری، اسحاق بن جعفر بن محمّد، جعفر بن صالح، معاویه جعفری، یحیی بن حسین بن زید بن علی، سعد بن عمران انصاری، محمّد بن حارث انصاری، یزید بن سلیط انصاری و محمّد بن جعد بن سعد اسلمی که نویسنده وصیت اولی بود، شاهد گرفت.

گواه گرفت بر اینکه شهادت به لا اله اللَّه وحده لا شریک له می دهد و اینکه محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم بنده و پیامبر اوست و در آمدن قیامت شکی نیست و «وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُور» - . حج / 7[4] - ، {خدا مردگان را زنده خواهد کرد و برانگیختن انسان ها پس از مرگ واقعیت دارد.} و آنچه خدا وعده داده صحیح است و حساب حق است و قضا حق، و ایستادن در مقابل خداوند حقیقت دارد و آنچه که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم آورد درست است و آنچه روح الامین آورده صحیح است. شهادت داد که بر این عقاید زندگی کرده ام و بر همین عقاید از دنیا خواهم رفت و ان شاء اللَّه با همین عقاید محشور می شوم .

آنها را گواه گرفت بر اینکه این نوشته وصیت من است به خط خودم و وصیت جدم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام و وصیت محمّد بن علی باقر علیهما السّلام را بدون کم و کاست یک حرف نسخه برداری کرده ام. همچنین وصیت جعفر بن محمّد صادق علیهما السلام را. من فرزندم علی و سایر فرزندانم را در صورتی که او صلاح بداند و کمال فهم و درک را در آنها تشخیص دهد، وصی خود قرار می دهم و اگر میل داشت با او در وصیت شریک باشند و اگر نخواست و مایل بود، آنها را از وصیت خارج کند، اختیار با او است. آنها نمی توانند او را اجبار کنند. او وصی من است در مورد موقوفه ها و اموال و غلامان و فرزندانم که از من باقی می مانند، حتی ابراهیم و عباس و قاسم و اسماعیل و احمد و ام احمد، ولی اختیار زنانم و ثلث موقوفه پدرم و ثلث اموال خودم فقط در دست اوست، نه دیگر فرزندان، که هر کار که خواست می کند و به طور کلی اختیار تام با او است.

اگر خواست می فروشد یا می بخشد یا به کسی واگذار می کند یا صدقه می دهد، کارهایی که برایش توضیح داده ام و توضیح نداده ام اختیار با اوست. او مثل خود من است در زمان حیات و زندگیم در مورد مال و خانواده و فرزندانم. اگر مایل بود آن برادرانی را که در این وصیتنامه از آنها نام برده ام باشند و در صورتی که نخواست، می تواند آنها را از دخالت در وصیت خارج کند، بدون اینکه کسی از آنها ناراحت باشد یا اعتراضی کند. اگر از آنها رفتاری دید بر خلاف آنچه من مشاهده کرده ام، خواست باز برگرداند و دخالت دهد، این اختیار را دارد و اگر یکی از آنها خواست خواهر خود را به شوهر دهد، باید با اجازه او باشد. علی بن موسی الرضا علیهما السّلام بهتر صلاح خانواده خود را در ازدواج می داند.

هر سلطان یا هر یک از مردم که بخواهند علی را از انجام آنچه در وصیت نامه نوشته ام مانع شوند، یا هر کدام از کسانی که نام بردم، از خدا و پیامبر بیزارند و خدا و پیامبر نیز از آنها بیزار لعنت و خشم خدا و ملائکه و تمام لعنت کنندگان و ملائکه مقرب و انبیا و مرسلین و تمام مؤمنین بر او باد! هیچ کدام از سلاطین نمی توانند او را از کار خود بازدارند. من به او بدهی و طلبکاری ندارم و هیچ یک از فرزندانم از من چیزی طلبکار نیست و مالی نزد من ندارد. هر چه علی علیه السّلام بگوید صحیح است. اگر زیاد گفت، او بهتر می داند و اگر کم گفت، راستگو است. اینکه چند نفر از فرزندان خود را با او در وصیت نامه اسم بردم، خواستم امتیاز و احترامی به آنها کرده باشم و نامشان در وصیت نامه ام باشد.

همسرانم هر کدام که خواستند در خانه خود باشند و حفظ حجاب و مستوری خود را بنمایند، مخارج آنها را همان طور که در زمان حیات خود می پرداختم، فرزندم می پردازد. اگر صلاح دانست و کسی که شوهر اختیار کرد، دیگر نمی تواند به منزل من برگردد، مگر اینکه فرزندم علی صلاح بداند. دخترانم نیز همین طورند و نمی توانند برادران خواهران مادری خود را به ازدواج دهند، مگر به اجازه او، و حق دخالت در کار آنها را ندارند، مگر به رأی و مشورت علی؛ اگر چنین کاری کردند، مخالفت با خدا و پیامبر کردند و او را از اختیاری که دارد مانع شده اند، زیرا فرزندم علی صلاح ازدواج خانواده خود را بهتر می داند. اگر صلاح در ازدواج بداند، شوهر می دهد و اگر صلاح نداند، وامی گذارد. به دخترانم نیز همین سفارش را کرده ام و خداوند را گواه بر آنها گرفته ام. پسرم و ام احمد بر این کار گواهند و هر دو با هم اختیار دارند.

هیچ کس نمی تواند وصیت نامه مرا بگشاید و آشکار کند از کسانی که قید کرده ام که حق دخالت ندارند. کسی که بد کرد به ضرر خود او است و هر که خوبی کند، نتیجه اش را می بیند. خدا به کسی ستم روا نمی دارد و صلی اللَّه علی محمّد و آله. هیچ سلطان و قدرتی حق ندارد این وصیت نامه ای که مهر بر آن زده ام بگشاید و مهرش را باز کند. اگر کسی چنین کرد، لعنت و غضب خدا و لعنت کنندگان و ملائکه مقرب و مرسلین و مسلمانان بر او باد که وصیت نامه ام را بگشاید! نوشت و بر آن مهر زد ابو ابراهیم و گواهان و صلی اللَّه علی محمّد و علی آله.

ابو الحکم گفت: عبداللَّه بن آدم جعفری از یزید بن سلیط نقل کرده که ابو عمران طلحی قاضی مدینه بود. پس از درگذشت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، برادران حضرت رضا علیه السّلام را پیش طلحی قاضی بردند. عباس بن موسی رو به قاضی کرد و گفت: خدا شما را مؤید دارد و مسلمانان را از وجود شما بهره مند کند! در داخل این وصیتنامه گنج و جواهری است که برادرم تصمیم دارد به خود اختصاص دهد. پدرم هر چه داشته به او واگذاشته و ما را تنگدست و محتاج نموده. اگر من خودداری نکنم در میان مردم، یک چیزهای دیگر هم می گویم (منظورش مسأله امامت است که پیش قاضی پرده بردارد).

ابراهیم بن محمّد از جای حرکت کرد و گفت: ما حرف تو را قبول نداریم. باعث سرشکستگی و شرمندگی خود می شوی. از کوچکی تو را به دروغگویی می شناختم. پدرت بهتر تو را می شناخته. اگر آدم خوبی بودی پدرت از ظاهر و باطن تو خبر داشت، به تو اطمینان نداشت که دو دانه خرما به دستت امانت بسپارد.

بعد عمویش اسحاق بن جعفر از جای حرکت کرد، گریبانش را گرفت و گفت: تو مردی نادان و بیچاره و احمق هستی! با کاری که دیروز کردی مواظب خودت باش! دیگران نیز بر عباس اعتراض کردند. قاضی ابو عمران به حضرت رضا علیه السّلام گفت: حرکت کن برو! کافی است لعنتی که پدرت امروز به من حواله داد، ولی تو را اختیار داده. به خدا هیچ کس بهتر از پدر، فرزند خود را نمی شناسد. نه، به خدا موسی ابن جعفر علیهما السّلام در نزد ما کم عقل یا سست رأی نبود!

عباس رو به قاضی کرد و گفت: شما مهر از نامه بردارید و بخوانید چه نوشته است. ابو عمران گفت: هرگز مهر وصیتنامه را پاره نمی کنم. لعنتی که پدرت امروز به من نموده کافی است! عباس گفت: خودم پاره می کنم. گفت: اختیار با تو است. همین که مهر را از وصیت نامه برداشت و خواندند، معلوم شد آنها را خارج کرده و تنها اختیار را به حضرت رضا علیه السّلام داده و آنها را تحت سرپرستی ایشان قرار داده و چه راضی باشند و چه راضی نباشند، از تصرف در موقوفات نیز خارج نموده. گشودن وصیتنامه بیشتر موجب سرشکستگی و خواری و رسوایی آنها شد و به نفع حضرت رضا علیه السّلام بود. وصیتنامه ای را که عباس باز کرد، در زیر مهر نوشته بود: گواهان عبارتند از ابراهیم بن محمّد و اسحاق بن جعفر و جعفر بن صالح و سعید بن عمران.

صورت ام احمد را در مجلس قاضی گشودند. چون آنها ادعا کرده بودند که این زن ام احمد نیست، تا شناختند و فهمیدند که خود او است. در این موقع ام احمد گفت: به خدا مولایم موسی بن جعفر علیهما السّلام این جریان را برایم نقل کرد که تو را می گیرند و به زور در مجالس می برند! اسحاق بن جعفر از ادامه سخن او جلوگیری کرده و گفت: ساکت باش! زنان سست رأی هستند. گمان نمی کنم چنین چیزی او فرموده باشد! (جلوی سخن او را می گیرد، چون اشاره به امامت است که این سخنان مخالف تنبیه است).

آنگاه حضرت رضا علیه السّلام رو به عباس کرد و گفت: برادر! من می دانم تنگدستی و قرض شما را بر این کار وادار کرده. بعد به غلام خود سعید فرمود: برو ببین چقدر مقروض هستند و تمام قرض ایشان را پس از گرفتن زکات آن بپرداز و از طلبکاران رسید بگیر! به خدا من مواسات و برابری و نیکی به شما را تا زنده باشم رها نخواهم کرد. شما هر چه مایلید بگویید.

عباس گفت: هر چه بما بدهی از درآمد اموال خودمان داده ای. ما بیشتر از اینها حق در نزد تو داریم. فرمود: هر چه مایلید بگویید. آبروی من آبروی شما است. اگر خوب رفتار کنید، از خدا پاداش می گیرید و اگر بدرفتاری کنید، خداوند بخشنده و مهربان است. شما می دانید که من امروز فرزندی ندارم و جز شما وارث دیگری برای من نیست. اگر بنا به گفته شما چیزی را از حق شما نگه دارم یا پنهان کنم، به شما برمی گردد. خدا می داند از وقتی که پدرت از دنیا رفته، هر چه را که به دست آورده ام می دانی چگونه مصرف کرده ام.

عباس از جای حرکت کرد و گفت: به خدا این حرف صحیح نیست! تو اختیاردار ما نیستی! حسادت پدرمان و تصمیم او موجب چنین کاری شده که خدا برای تو و ایشان تجویز نکرده. تو می دانی که من صفوان بن یحیی پیراهن فروشی را در کوفه می شناسم. اگر بنا به تسلیم باشد، بر او سخت می گیرم و پول ها را از او و تو می گیرم. فرمود:لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم. اما برادرانم! خدا شاهد است که من مشتاق آسایش شمایم.

بار خدایا! تو می دانی که من دوستدار صلاح آنها و خیرخواه ایشانم و با آنها مهربانم و شب و روز توجه به کار ایشان دارم. خداوندا! به من پاداش نیکو بده. اگر بر خلاف این هستم، تو عالم بر اسراری، آن طور که شایسته هستم جزا بده، خوب یا بد. خدایا! ایشان را راهنمایی فرما و کارشان را اصلاح کن و شیطان را از آنها دور گردان و آنها را بر اطاعت و بندگی خود یاری کن و به راه راست استوار دار! برادر جان! من که جز خوبی شما را نمی خواهم و کوشش در راه خیر شما می کنم. خدا را بر این وضع شاهد می گیرم. عباس گفت: من زبان بازی تو را خوب سابقه دارم. دیگر حرف تو در من اثری نمی کند. و در این موقع از هم جدا شدند.درود بر پیامبر و آلش. - . کافی 1 : 316 -

**[ترجمه]

بیان

قوله و هو کاتب الوصیة الأولی أی وصیة آبائه علیهم السلام کما سیشیر إلیه قوله علیه السلام و قد نسخت أی قبل ذلک فی صدر الکتاب أو تحت الختم و قیل المراد أن هذه الوصیة موافقة لوصایاهم فالمعنی نسخت بعین کتابة هذه الوصیة الوصایا التی وصیا به و الوعد الإخبار بالثواب للمطیع و کونه حقا أنه یجب الوفاء به أو لا یجوز ترکه و القضاء الحکم بمقتضی الحساب من ثواب المطیع و عقاب العاصی بشروطهما و بنی عطف علی علی بعد أی بعد علی فی المنزلة معه أی مشارکین معه فی الوصیة أن یقرهم أی فی الوصیة أن یخرجهم أی منها و أموالی أی ضبط حصص الصغار و الغیب منها أو بناء علی أن الإمام أولی بالمؤمنین من أنفسهم و موالی أی عبیدی و إمائی أو عتقائی لحفظهم و رعایتهم أو أخذ میراثهم.

قوله و ولدی إلی إبراهیم أی مع ولدی أو إلی ولدی فیکون إلی إبراهیم بدلا من ولدی بتقدیر إلی و لعل الأظهر تقدم إلی علی ولدی و أنه اشتبه علی النساخ و قیل و ولدی أی و سائر ولدی و إلی بمعنی حتی و أم أحمد عطف علی صدقاتی انتهی.

و إلی علی أی مفوض إلیه و هو خبر أمر نسائی أی اختیارهن و هو مبتدأ دونهم أی دون سائر ولدی و ثلث صدقة أبی مبتدأ و ضمیر یضعه راجع إلی کل من الثلثین و المراد التصرف فی حاصلهما بناء علی أنهما حق التولیة و المراد بیع أصلهما بناء علی أنهما کانا من الأموال التی للإمام التصرف فیها کیف شاء و لم یمکنها إظهار ذلک تقیة فسماهما صدقة أو بناء علی جواز بیع الوقف فی بعض الصور و یحتمل أن یکون ثلث صدقة أبی عطفا علی أمر نسائی و یکون ثلثی مبتدأ و یضعه خبره فالمراد ثلث غیر الأوقاف.

ص: 228


1- 1. الکافی ج 1 ص 316- 319. و تری مثله فی عیون أخبار الرضا ج 1 ص 33- 37.

یجعل أی یصنع و النحلة العطیة بغیر عوض و المهر و ضمیر بها راجع إلی الصدقة أو الثلث بتأویل و هو أنا أی هو بعد وفاتی مثلی فی حیاتی و إن رأی أن تقر تأکید لما مر و ربما یحمل الأول علی الإقرار فی الدار و هذا علی الإقرار فی الصدقة.

و التثریب التعییر فإن آنس منهم الضمیر للمخرجین و فیه إیماء إلی أنهم فی تلک الحال التی فارقهم علیها مستحقون للإخراج فی ولایة أی تولیة و تصرف فی الأوقاف و غیرها أخته أی من أمه و المراد بالمناکح محال النکاح و ما یناسب و یلیق من ذلک کفه عن شی ء أی منعه قهرا و کأنه ناظر إلی السلطان و قوله أو حال ناظر إلی قوله أحد من الناس و یحتمل إرجاع کل إلی کل أو أحد عطف علی شی ء ممن ذکرت أی من النساء و الأولاد و الموالی أو عطف علی أحد من الناس فالمراد بالناس الأجانب و بمن ذکرت الإخوة و لیس لأحد تکرار للتأکید و فی القاموس التبعة کفرحة و کتابة الشی ء الذی لک فیه تبعة شبه ظلامة و نحوها انتهی و التباعة بالفتح مصدر تبعه إذا مشی خلفه و هو أیضا مناسب فإن أقل أی أظهر المال قلیلا أو أعطی حقهم قلیلا و کذا أکثر بالمعنیین کذلک أی کما کان صادقا عند الإقلال أو الأمر کذلک و فی الصحاح نوهت باسمه رفعت ذکره و فی القاموس و الحواء ککتاب و المحوی کالمعلی جماعة البیوت المتدانیة.

و لا یزوج بناتی لعل ظاهر هذا الکلام علی التقیة لئلا یزوج أحد من الإخوة أخواتها بغیر رضاها بالولایة المشهورة بین المخالفین و أما هو علیه السلام فلم یکن یزوجهن إلا برضاهن أو مبنی علی ما مر من أن الإمام أولی بالأمر من کل أحد و حمله علی تزویج الصغار بالولایة بعید و هو و أم أحمد أی شهیدان أیضا أی شریکان فی الولایة أو الواو فیه کالواو فی کل رجل و ضیعته فالمقصود وصیته بمراعاتها أن یکشف وصیتی أی یظهرها و هو منها الواو للحال و من للنسبة کانت منی بمنزلة هارون من موسی و الضمیر للوصیة ما ذکرت أی

ص: 229

أنه وصی و إلیه الاختیار أو سمیت باسمه أی أعلیت ذکره وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ لأن من أعطی الجزاء خیرا أو شرا من لا یستحقه فهو ظلام فی غایة الظلم الأسفل صفة کتابی و أنهما کانتا وصیتین طوی السفلی و ختمهما ثم طوی فوقها العلیاء.

و علی من فض یمکن أن یقرأ علی بالتشدید اسما أی هو الذی یجوز أن یفض أو یکون حرفا و المعنی و علی من فض لعنة الله و یکون هذا إشارة إلی الوصیة الفوقانیة و یمکن أن یقرأ الأول یفض علی بناء الإفعال للتعریض أی یمکن من الفض فاللعنة الأولی علی الممکن و الثانیة علی الفاعل و الفض کسر الخاتم و کتب و ختم هذا کلامه علیه الصلاة و السلام علی سبیل الالتفات أو کلام یزید و المراد أنه علیه السلام کتب شهادته علی هامش الوصیة الثانیة و هذا الختم غیر الختم المذکور سابقا و یحتمل أن یکون الختم علی رأس الوصیة الثانیة کالأولی.

و أمتع بک أی جعل الناس متمتعین منتفعین بک فی أسفل هذا الکتاب أی الوصیة الأولی المختوم علیها کنزا و جوهرا أی ذکر کنز أو جوهر و إن کان لا یبعد من حمقه إرادة نفسهما إلا ألجأه أی فوضه إلیه و العالة جمع العائل و هو الفقیر أو الکثیر العیال لأخبرتک بشی ء أی ادعاء الإمامة و الخلافة و غرضه التخویف و إغراء الأعداء به إذا أی حین تخبر بالشی ء و المدحور المطرود نعرفک استئناف البیان السابق و لو للتمنی أو الجزاء محذوف و إن مخففة من المثقلة لیأمنک اللام المکسورة زائدة لتأکید النفی و التلبیب مجمع ما فی موضع اللب من ثیاب الرجل أجمع بصیغة الأمر للتهدید و یدل علی أنه صدر منه بالأمس أمر شنیع آخر و المستخف علی بناء المفعول من یعد خفیفا منذ الیوم إشارة إلی أنه لزم اللعن القاضی إما لإحضاره و التفتیش

عنه و لم یکن له ذلک أو بناء علی أنه لعن علیه السلام من فض الکتاب الأول أیضا کما مر احتمالا فإذا فیه الضمیر لما تحته و ضمیر لها للوصیة فی ولایة علی أی فی کونه

ص: 230

ولیا و والیا علیهم أو فی کونهم تابعین له.

عن حد الصدقة أی عن حکمها و ولایتها و کأن إبراز وجه أم أحمد لادعاء الإخوة عندها شیئا ثم إنکارهم أنها هی أو ادعائهم أنه علیه السلام ظلم أم أحمد أیضا و أحضروها فلما أنکرت قالوا إنها لیست هی.

قال سیدی أی الکاظم علیه السلام هذا إشارة إلی الکلام الذی بعده و إنما جرها لأن فی هذا الإخبار إشعارا بدعوی الإمامة و ادعاء علم الغیب و هو ینافی التقیة إلی الضعف أی مائلات إلی الضعف و ضمیر أظنه لموسی و الغرائم الدیون فتعین لی ما علیهم أی حول ما علیهم علی ذمتی و سیأتی تحقیق العینة و هی من حیل الربا و قد تطلق علی مطلق النسیئة و السلف.

زکاة حقوقهم أی الصکوک التی تنمو أرباحها یوما فیوما و البراءة القبض الذی یدل علی براءتهم من حقوق الغرماء.

و المؤاساة بالهمز المشارکة و المساهمة فی المعاش فالعرض عرضکم أی هتک عرضی یوجب هتک عرضک و فی بعض النسخ بالغین المعجمة أی غرضی ما هو غرضکم و هو رضاکم عنی.

إلا من فضول أموالنا أی أرباحها و نمائها و لعل الحبس فی ما یتعلق بنصیبهم بزعمهم و الادخار فیما یتعلق بنصیبه باعترافهم فإنما هو لکم أی إذا بقیت بلا ولد کما تزعمون و هذا کلام علی سبیل التوریة و المصلحة فقد سیبته أی أطلقته و صرفته و أبحته و السائبة التی لا ولاء لأحد علیها و فی بعض النسخ شتته أی فرقته.

ما هو کذلک أی لیس الأمر کما قلت إن الأموال لک و أنت تبذلها لنا و لغیرنا من رأی أی اختیار و ولایة و حسد خبر مبتدإ محذوف أی الواقع حسد والدنا و من فی مما للبیان أو حسده مبتدأ و مما لا یسوغه خبره و من للتبعیض و التسویغ التجویز و السابری بضم الباء ثوب رقیق یعمل بسابور موضع بفارس و الإغصاص بریقه جعله بحیث لا یتمکن من إساغة ریقه کنایة عن

ص: 231

تشدید الأمر علیه و أخذ الأموال منه لا حول اه تفویض للأمر إلی الله و تعجب من حال المخاطب و الله یعلم بمنزلة القسم أعنی علی بناء المجهول أو المعلوم أی اعتنی و اهتم بأمورهم و أصلح أی أمورهم لهم و خسأت الکلب کمنعت طردته و أبعدته جاهد أی جاد وکیل أی شاهد ما أعرفنی صیغة التعجب بلسانک أی إنک قادر علی تحسین الکلام و تزویقه لکن لیس موافقا لقلبک.

و لیس لمسحاتک عندی طین هذا مثل سائر یضرب لمن لا تؤثر حیلته فی غیره قال المیدانی لم یجد لمسحاته طینا مثل یضرب لمن حیل بینه و بین مراده.

أقول: و فی کثیر من العبارات اختلاف بین روایتی الکافی و العیون و لم نتعرض لها لسبق تلک الروایات فلیرجع إلیها(1).

**[ترجمه]عبارت «و هو کاتب الوصیة الاولی» یعنی وصیت پدران حضرت علیهم السلام، چنان چه به آن اشاره خواهد شد. عبارت «قد نسخت» یعنی قبل از آن در اول وصیت یا در زیر مهر آن را نسخ نمودم. و گفته شده منظور این است که این وصیت موافق با وصایای ایشان است. پس معنا این می شود که با نوشتن عین این وصیت، وصایایی را که آن دو امام (مولی علی و امام باقر علیهما السّلام) نموده، نسخ کردم. «وعد» خبر دادن به پاداش برای شخص مطیع است و «کونه حقا» یعنی وفای به آن واجب است یا اینکه ترک وفای به آن جایز نیست. «قضاء» به معنای حکم کردن به مقتضای حساب است، از ثواب دادن به مطیع و عقاب کردن عاصی با شروط آن دو. و کلمه «بنیّ» عطف است بر کلمه «علِیّکلمه بعد»، یعنی بعد از فرزندم علی به سایر فرزندانم که از لحاظ منزلت از علی پایین تر هستند. کلمه «معه» یعنی با او در وصیت من شریک هستند. عبارت «ان یقرهم» یعنی در وصیت و «ان یخرجهم» یعنی از وصیت، و کلمه «اموالی» در بیان امام، یعنی حصه های کوچک و اموالی که غایب است مضبوط شده یا بنا بر اینکه امام علیه السّلام از مؤمنان نسبت به جان هایشان اولویت دارد، و «موالیّ» یعنی بندگان و کنیزانم یا آزاد شدگانم برای حفظ و رعایت یا گرفتن میراثشان.

عبارت «و ولدی ابراهیم» یعنی همراه با فرزندانم یا به فرزندانم که در نتیجه ابراهیم بدل از ولدی می شود به تقدیر حرف جر «الی» و شاید اظهر این عبارت باشد: تقدم «ال علیّ ولدی» و امر بر نساخ مشتبه شده باشد و گفته شده کلمه «و ولدی» یعنی و سایر فرزندانم، و «الی» به معنای حتی است و «ام احمد» عطف است بر «صدقاتی». (پایان)

عبارت «و الی علیّ» یعنی امر به علی تفویض می شود و این عبارت خبر است برای عبارت «امر نسائی»، یعنی اختیار آنها که مبتداست. «دونهم» یعنی «دون سائر ولدی»، و عبارت «و ثلث صدقة ابی» مبتداست و ضمیر «یضعه» راجع است به «کل من الثلثین» و مراد تصرف در حاصل ثلثین است. بنا بر اینکه ثلثین حق تولیت هستند و منظور بیع اصل آن دو است. بنابراین آنها از اموالی هستند که امام در آن حق تصرف دارد، هر گونه که بخواهد. و چون از باب تقیه امام نمی توانسته آشکارا این را بگوید، آن را صدقه نامیده، یا بنا بر جواز بیع وقف در بعضی صور، و ممکن است کلمه «ثلث صدقة ابی» عطف بر امر نسائی باشد و «ثلثی» مبتدا و «یضعه» خبر آن باشد. پس مراد ثلث غیر اوقاف است.

عبارت «یجعل» یعنی یصنع و «نحله»، بخشش است بدون عوض و مهر و ضمیر «بها» یا راجع است به صدقه یا به ثلث با تقدیر گرفتن چیزی؛ عبارت «و هو انا» یعنی او (حضرت رضا علیه السّلام) بعد از وفات من، مثل من در زمان حیات من است. و عبارت «و ان رأی ان تقر» تأکید آنچه گذشت است و چه بسا اولی حمل بر اقرار در خانه و این حمل بر اقرار در صدقه باشد.

«تثریب» به معنای سرزنش است. در عبارت «فان آنس من هم» ضمیر به «مخرجین» بر می گردد و در آن اشاره ای است به اینکه آنها در آن حالتی که از آنان مفارقت نمود، مستحق اخراج هستند. کلمه «فی ولایة» یعنی در تولیت و تصرف در اوقاف و غیر آن. کلمه «اخته» یعنی خواهرِ مادری او و منظور از «مناکح»، محل ها و جایگاه های نکاح و آنچه مناسب و شایسته آن می باشد است. عبارت «کفه عن شیء» یعنی به زور او را بازداشت و گویی ناظر به سلطان باشد. کلمه «او حال» ناظر به عبارت «احد من الناس» است و ممکن است هر یک به دیگری ارجاع داده شود. کلمه «او احد» عطف است بر «شیء» و عبارت «ممن ذکرت»، یعنی از زنان و اولاد و موالی یا اینکه عطف بر «احد من الناس» باشد که در نتیجه مراد از مردم، اجانب و مراد از «من ذکرت»، برادران باشد. و عبارت «لیس لاحد»، تکرار برای تأکید است و در قاموس آمده: «التبعه» بر وزن فرحه است و کتابت چیزی که برای تو در آن تبعاتی مانند اخذ مال دیگری به ظلم و مثل آن است. (پایان کلام قاموس) کلمه «تباعة» با فتحه، مصدر تبعه می باشد و به معنای راه رفتن پشت کسی است که این معنا نیز مناسب است. کلمه «فإن اقل» یعنی اگر معلوم شد مال کم است یا حق آنان را کم پرداخت و همچنین عبارت «اکثر» نیز به همین دو معنا احتمال دارد بیاید. کلمه «کذلک» یعنی همان طور که هنگام کم آمدن صادق است، یا معنایش این است که امر چنین است و در صحاح گفته: «نوّهت باسمه» یعنی یاد او را بلند داشتم و در قاموس آمده: «حواء» بر وزن کتاب و «محوّی» بر وزن معلّی، جماعتی از خانه های نزدیک هم هستند.

عبارت «لا یزوج بناتی» شاید ظهور این کلام در تقیه باشد تا احدی از برادران، خواهران را بدون رضایت آن خواهر تزویج نکند، به سبب ولایتی که بین مخالفین و اهل تسنن مشهور است، اما خود حضرت علیه السّلام آنها را جز با رضایت خودشان تزویج نمی فرمود، یا مبنی بر این باشد که امام از هر کسی اولویت به امور دارد و حمل آن بر تزویج صغار با ولایت بعید است. و عبارت «و هو و ام احمد» یعنی شاهد و هر دو شریک هستند در ولایت یا واو در آن مثل واو در عبارت مشهور «کل رجل و ضیعته» باشد. در نتیجه مقصود وصیت اوست به مراعات آن. عبارت «ان یکشف وصیتی» یعنی وصیتم را آشکار کند و در عبارت «و هو منها»، واو حالیه است و «من» برای بیان نسبت است، مثل «انت منی بمنزلة هارون من موسی» و ضمیر به وصیت بر می گردد. منظور از «ما ذکرت» یعنی ایشان وصی و صاحب اختیار است. عبارت «او سمیت باسمه» یعنی نام او را بلند کردم و پروردگارت به بندگان ظلم نمی کند، زیرا کسی که جزای خیر و شر را به کسی دهد که استحقاق آن را ندارد. « ظلام» و در غایت ظلم است و کلمه «اسفل» وصف کتابی است و آنها دو وصیت بودند که پایینی پیچیده شد و آن دو را مهر کردند و سپس بالایی روی آن پیچیده شد.

در عبارت «علی من فض» ممکن است «علیّ» به تشدید خوانده شود و اسم باشد و معنا این باشد که علیّ است که جایز است مهر را بشکند و ممکن است «علی» حرف جر باشد و معنا این باشد که لعنت خدا بر کسی که مهر را بشکند و این اشاره به وصیت بالایی دارد و ممکن است که اولی «یفض» از باب افعال خوانده شود برای کنایه، یعنی هر کس اجازه شکستن مهر را بدهد، لعنت اول بر اجازه دهنده و لعنت دوم بر فاعل شکستن، و «فضّ» شکستن مهر است. عبارت «و کتب و ختم» این کلام امام علیه السّلام به گونه التفات است یا کلام یزید بن سلیط است و مراد این است که حضرت شهادتش را بر حاشیه وصیت دوم نوشت و این مهر، غیر از مهری است که سابقا گفته شد و ممکن است سر وصیت دومی مهر شده باشد، مثل وصیت اولی.

عبارت «امتع بک» یعنی مردم را به گونه ای قرار داد که از تو متمتع و منتفع شوند. و عبارت «فی اسفل هذا الکتاب» یعنی وصیت اولی که مهر شده در پایین این کتاب است. عبارت «کنزا و جوهرا» یعنی ذکر گنج و جواهر، گرچه از حماقت او بعید نیست که خود این دو را ارده نموده باشد. عبارت «الا الجأه» یعنی امر را به او تفویض نمود، و «عالة» جمع عائل به معنای فقیر یا کسی است که عیالات زیادی دارد. در عبارت «لاخبرتک بشیء» یعنی ادعای امامت و خلافت و غرض ایشان ترساندن و تحریک دشمنان به این امر است. «اذاً» یعنی هنگامی که به آن چیز خبر می دهی و «مدحور» به معنای مطرود است. عبارت «نعرفک» استیناف بیان سابق است، ولو برای تمنی است یا اینکه جزای آن محذوف است و «ان» مخففه از مثقله است. در عبارت «لیأمنک» لام مکسور زائده است برای تأکید نفی، و «تلبیب» محل آن چیزی است که مرد در عصبانیت لباس خود را جمع می کند. عبارت «اجمع» به صیغه امر، برای تهدید است و دلالت دارد بر اینکه امر زشت دیگری دیروز از او صادر شده. و «مستخفّ» بر وزن اسم مفعول، کسی است که خفیف شمرده می شود. عبارت «منذ الیوم» اشاره دارد به اینکه لعن نسبت به قاضی لازم است، یا به خاطر حاضر کردن آن و تفتیش و جستجوی آن، یا بنا بر اینکه حضرت علیه السّلام کسی را که مهر کتاب اول را بشکند، چنان چه به صورت ذکر یک احتمال گذشت. در عبارت «فاذا فیه» ضمیر به «ما تحته» راجع است و ضمیر «لها» به وصیت. «فی ولایة علی» یعنی در اینکه علی ّ ولیّ و والی آنان است یا در این خصوص که آنان تابع علی هستند.

عبارت «عن حد الصدقه» یعنی از حکم و ولایت آن و گویی باز کردن صورت ام احمد برای ادعای برادران بوده که نزد او چیزی بوده و سپس منکر شدنشان که آن زن همان باشد، یا برای ادعای این باشد که حضرت علیه السّلام به ام احمد نیز ظلم کرده باشد و او را حاضر کردند و وقتی منکر شد، گفتند: این او نیست.

عبارت «قال سیدی» یعنی آقایم امام کاظم علیه السّلام فرمود و این اشاره ای است به کلامی که بعد از آن است و آن را آورده برای اشعار به ادعای امامت و ادعای علم غیب که منافی با تقیه است. عبارت «الی الضعف» یعنی زنان مایل به سستی هستند و ضمیر «اظنه» به موسی بر می گردد. و «غرائم» به معنای دیون است و عبارت «فتعین لی ما علیهم» یعنی آنچه بر عهده آنان است به ذمه من حواله شده و «تحقیق عینة» که از حیله های فرار از رباست خواهد آمد و به مطلق نسیه و سلف نیز «عینة» گفته می شود.

«زکاة حقوقهم» یعنی کیسه هایی که روز به روز سود آن بالا می رود، و «برائت» رسیدی است که دال بر برائت ذمه آنان از حقوق طلبکاران است.

«مؤاساة» با همزه مشارکت و هم سهم بودن در معاش است. عبارت «فالعرض عرضهم» یعنی هتک عرض من، موجب هتک عرض توست و در بعضی نسخه ها با غین است یعنی غرض و مقصود من همان غرض شماست که رضایت شما از من است.

عبارت «الا من فضول اموالنا» یعنی سود و رشد آن و شاید حبس در متعلق نصیب آنها به گمان خودشان باشد و ذخیره کردن آنچه متعلق به سهم اوست به اعتراف خودشان. عبارت «فانما هو لکم» یعنی بدون فرزند باقی می ماند، چنان چه می پندارید و این کلامی است بر وجه نوریه و مصلحت. عبارت «فقد سیبته» یعنی او را آزاد کردم و مصرف کردم و اباحه نمودم، و «سائبه» کنیزی است که احدی بر آن ولاء ندارد و در بعضی نسخ «شتته» یعنی پراکنده کردم دارد.

عبارت «ما هو کذلک» یعنی امر چنان که تو می گویی نیست. اموال برای توست و تویی که آن را بذل می کنی برای ما و غیر ما، و« من رأی» یعنی از سر اختیار و ولایت و حسد خبر برای مبتدایی محذوف است، یعنی آنچه واقع شده، حسادت پدر ماست و من در «مما» برای بیان است یا اینکه «حسده» مبتدا و «مما لا یسوغه» خبر آن باشد و «من» برای تبعیض است، و «تسویغ» به معنای تجویز است و «سابری» به ضم باء، لباس نازکی است که در سابور که جایی در فارس است ساخته می شود. و عبارت «اغصاص بریقه» یعنی او را به گونه ای قرار داد که نمی توانست آب دهانش را فرو برد، کنایه از شدید شدن امر بر او و گرفتن اموال از او، «و لا حول و لا قوة الا بالله» گفتن، تفویض امر به خدا و تعجب از حال مخاطب است. و الله یعلم جمله به منزله قسم است و «اعنی» بر بنای مجهول یا معلوم است، یعنی من اعتنا و اهتمام به امورشان دارم. و «اصلح» یعنی امورشان را برایشان اصلاح فرما و «خسأت الکلب» بر وزن منعت، یعنی او را طرد و دور کردم. «جاهد» یعنی جدی و «وکیل» به معنای شاهد است و «ما اعرفنی»، صیغه تعجب است. «بلسانک» یعنی تو بر تحسین و زیبا کردن کلام قدرت داری، ولی این موافق با دلت نیست.

عبارت «لیس لمسحاتک عندی طین»، مثلی است برای کسی که حیله اش در دیگری کارگر نمی شود. میدانی می گوید: «لم یجد لمساحته طینا» مثلی است برای کسی که بین او و مرادش فاصله ای افتاده است.

مؤلف: در بسیاری از عبارات، بین دو روایت کافی و عیون اخبارالرضا اختلاف است و ما متعرض نمی شویم، زیرا آن روایت در باب تاریخ امام کاظم است که گذشت و ما متعرض آن نمی شویم و باید به آن رجوع شود.

**[ترجمه]

«18»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ امْرَأَتَهُ وَ بَنِیهِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]سلیمان بن جعفر می گوید: از امام رضا علیه السّلام شنیدم که فرمود: علی بن عبدالله بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام و زن و فرزندان او از اهل بهشت هستند. - . کافی 1 : 377 -

**[ترجمه]

«19»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ رَجُلًا عَنَی أَخَاکَ إِبْرَاهِیمَ فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ أَبَاکَ فِی الْحَیَاةِ وَ أَنَّکَ تَعْلَمُ مِنْ ذَلِکَ مَا لَا یَعْلَمُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ یَمُوتُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یَمُوتُ مُوسَی قَدْ وَ اللَّهِ مَضَی کَمَا مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُنْذُ قَبَضَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ جَرّاً یَمُنُّ بِهَذَا الدِّینِ عَلَی أَوْلَادِ الْأَعَاجِمِ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ قَرَابَةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ جَرّاً فَیُعْطِی هَؤُلَاءِ وَ یَمْنَعُ هَؤُلَاءِ لَقَدْ قَضَیْتُ عَنْهُ فِی هِلَالِ ذِی الْحِجَّةِ أَلْفَ دِینَارٍ بَعْدَ أَنْ أَشْفَی عَلَی طَلَاقِ نِسَائِهِ وَ عِتْقِ مَمَالِیکِهِ وَ لَکِنْ قَدْ سَمِعْتَ مَا لَقِیَ یُوسُفُ مِنْ إِخْوَتِهِ.

**[ترجمه]کافی: علی بن اسباط می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: مردی پیش برادرت ابراهیم رفت و به او گفت که پدرت زنده است و شما هم از این جریان اطلاعی داری که او ندارد. فرمود: سبحان اللَّه! پیغمبر از دنیا رفت، حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام نمی میرد؟ به خدا قسم همان طوری که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم از دنیا رفت، او نیز از دنیا رفته است. اما خداوند پس از درگذشت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم، پیوسته نعمت و مزیت این دین را به فرزندان عجم و غیر عرب ارزانی می دارد و از خویشاوندان پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم منصرف می کند. آنها می دهند و اینها جلوگیری می کنند. در اول ماه ذیحجه من هزار دینار قرض این برادرم را پرداخت کردم که نزدیک بود زنان خود را طلاق دهد و غلامان را آزاد نماید، ولی اینک حرف هایی را می شنوم که یوسف از برادرانش شنید. - . کافی 1 : 380 -

**[ترجمه]

«20»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: جَاءَ قَوْمٌ بِخُرَاسَانَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالُوا إِنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ یَتَعَاطَوْنَ أُمُوراً قَبِیحَةً فَلَوْ نَهَیْتَهُمْ عَنْهَا فَقَالَ لَا أَفْعَلُ فَقِیلَ وَ لِمَ فَقَالَ لِأَنِّی سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ النَّصِیحَةُ خَشِنَةٌ.

ص: 232


1- 1. یعنی أبواب تاریخ الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام.

**[ترجمه]علل الشرائع: ریان بن صلت می گوید: گروهی در خراسان خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدند و گفتند: بعضی از خویشاوندان شما کارهای زشتی انجام می دهند. خوب است آنها را نهی کنی! فرمود: چنین کاری نمی کنم. عرض کردند: برای چه؟ فرمود: چون از پدرم شنیدم که فرمود: نصیحت خشن است (یعنی پذیرش آن دشوار است و قبول نمی کنند). - . علل الشرائع 2 : 581 -

**[ترجمه]

«21»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا أُهِلَّ هِلَالُ ذِی الْحِجَّةِ وَ نَحْنُ بِالْمَدِینَةِ لَمْ یَکُنْ لَنَا أَنْ نُحْرِمَ إِلَّا بِالْحَجِّ لِأَنَّا نُحْرِمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ هُوَ الَّذِی وَقَّتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْتُمْ إِذَا قَدِمْتُمْ مِنَ الْعِرَاقِ وَ أُهِلَّ الْهِلَالُ فَلَکُمْ أَنْ تَعْتَمِرُوا لِأَنَّ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ ذَاتَ عِرْقٍ وَ غَیْرَهَا مِمَّا وَقَّتَ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ فَلِیَ الْآنَ أَنْ أَتَمَتَّعَ وَ قَدْ طُفْتُ بِالْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَذَهَبَ بِهَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ إِلَی سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ وَ أَصْحَابِ سُفْیَانَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ فُلَاناً قَالَ کَذَا وَ کَذَا فَشَنَّعَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام.

قال الصدوق رحمه الله تعالی سفیان بن عیینة لقی الصادق علیه السلام و روی عنه و بقی إلی أیام الرضا علیه السلام أقول قد أوردت بعض الأخبار المناسبة للباب فی باب معجزاته و فی أبواب مناظراته علیه السلام.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: وشاء از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که فرمود: هر وقت هلال ذیحجه می شود و ما در مدینه هستیم، چاره ای نداریم و باید احرام به حج ببندیم، چون ما از شجره محرم می شویم که آن را پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم میقات قرار داده، ولی شما وقتی از عراق می آیید و هلال ماه ذیحجه می شود، می توانید قصد عمره کنید، زیرا جلوی شما ذات عرق و جز آن میقات دیگری نیز هست که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم برای شما تعیین کرده است. فضل به حضرت گفت: پس من با اینکه طواف خانه را کرده ام، می توانم قصد تمتع نمایم؟ فرمود: بلی. این جریان را محمّد بن جعفر به سفیان بن عیینه و اصحاب او گفت که فلانی چنین و چنان گفت، سفیان بر حضرت رضا علیه السّلام خرده گرفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 15 -

صدوق رحمة اللَّه علیه گفته است: سفیان بن عیینه، حضرت صادق علیه السّلام را ملاقات کرده و از آن جناب روایت نقل کرده و تا زمان حضرت رضا علیه السّلام زنده بود.

مؤلف: بعضی از اخبار مناسب این باب را در باب معجزات حضرت رضا علیه السّلام و ابواب مناظرات ایشان آورده ام.

**[ترجمه]

«22»

د، [العدد القویة]: مِنْ نَسْلِ الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعَبَّاسُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَکَرَهُ الْخَطِیبُ فِی تَارِیخِ بَغْدَادَ فَقَالَ قَدِمَ إِلَیْهَا فِی أَیَّامِ الرَّشِیدِ وَ صَحِبَهُ وَ کَانَ یُکْرِمُهُ ثُمَّ صَحِبَ الْمَأْمُونَ بَعْدَهُ وَ کَانَ فَاضِلًا شَاعِراً فَصِیحاً وَ تَزْعُمُ الْعَلَوِیَّةُ أَنَّهُ أَشْعَرُ وُلْدِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ وَ دَخَلَ یَوْماً عَلَی الْمَأْمُونِ فَتَکَلَّمَ فَأَحْسَنَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ وَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَقُولُ وَ تُحْسِنُ وَ تَشْهَدُ فَتُزَیِّنُ وَ تَغِیبُ فَتُؤْتَمَنُ قَالَ وَ جَاءَ یَوْماً إِلَی بَابِ الْمَأْمُونِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ الْحَاجِبُ ثُمَّ أَطْرَقَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لَوْ أَذِنَ لَنَا

لَدَخَلْنَا وَ لَوِ اعْتَذَرَ إِلَیْنَا لَقَبِلْنَا وَ لَوْ صَرَفَنَا لَانْصَرَفْنَا فَأَمَّا النَّظَرُ الشَّزْرُ وَ الْإِطْرَاقُ وَ الْفَتْرُ وَ لَا أَدْرِی فَلَا أَدْرِی مَا هُوَ فَخَجِلَ الْحَاجِبُ فَأَنْشَدَ:

وَ مَا مِنْ رِضًا کَانَ الْحِمَارُ مَطِیَّتِی***وَ لَکِنَّ مَنْ یَمْشِی سَیَرْضَی بِمَا رَکِبَ

وَ کَانَ لِلْعَبَّاسِ هَذَا إِخْوَةٌ عُلَمَاءُ فُضَلَاءُ مُحَمَّدٌ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ الْفَضْلُ وَ حَمْزَةُ وَ کُلُّهُمْ بَنُو الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ.

ص: 233

**[ترجمه]کتاب العدد القویه: از نژاد و نسل عباس بن امیرالمؤمنین عباس بن حسن بن عبیداللَّه بن عباس بن امیرالمؤمنین است که خطیب در تاریخ بغداد نام او را برده، می نویسد: در ایام هارون الرشید وارد بغداد شد و مصاحب هارون بود. هارون به او احترام می کرد. بعد مصاحب مأمون شد. او مردی فاضل و شاعری عالی و فصیح بود که علوی ها معتقدند بهترین شاعر از اولاد ابی طالب بوده است .

روزی پیش مأمون رفت و بسیار عالی صحبت کرد. مأمون گفت: به خدا تو خوب صحبت می کنی و حضورت موجب زینت مجلس ما است و در غیاب، مورد اعتماد مایی! گفته است: روزی به در خانه مأمون آمد. دربان نگاهی به او کرد و سرش را به زیر انداخت. عباس گفت: اگر اجازه بدهد وارد می شویم و اگر عذر بخواهد می پذیریم؛ بگوید برگرد، برمی گردیم، اما این بد نگاه کردن و سر به زیر انداختن و نمی دانم گفتن را من نمی فهمم برای چیست. دربان شرمنده شد و این شعر را خواند:

از اینکه الاغ مرکبم باشد رضایت ندارم، ولی شخصی که پیاده راه می رود به هر چه که سوار شود راضی است

عباس چند برادر داشت که دانشمند و فاضل بودند، به نام محمّد و عبیداللَّه و فضل و حمزه که تمام آنها فرزندان حسن بن عبیداللَّه بن عباس بودند .

**[ترجمه]

باب 17 مداحیه و ما قالوا فیه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْخَضِیبِ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ الرِّضَا علیه السلام الْعَهْدَ خَرَجَ إِلَیْهِ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ وَ کَانَا لَا یَفْتَرِقَانِ وَ رَزِینُ بْنُ عَلِیٍّ أَخُو دِعْبِلٍ فَقُطِعَ عَلَیْهِمُ الطَّرِیقُ فَالْتَجَئُوا إِلَی أَنْ رَکِبُوا إِلَی بَعْضِ الْمَنَازِلِ حَمِیراً کَانَتْ تَحْمِلُ الشَّوْکَ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ:

أُعِیدَتْ بَعْدَ حَمْلِ الشَّوْکِ أَحْمَالًا مِنَ الْخَزَفِ***نَشَاوَی لَا مِنَ الْخَمْرَةِ بَلْ مِنْ شِدَّةِ الضَّعْفِ

ثُمَّ قَالَ لِرَزِینِ بْنِ عَلِیٍّ أَجِزْهَا فَقَالَ

فَلَوْ کُنْتُمْ عَلَی ذَاکَ تَصِیرُونَ إِلَی الْقَصْفِ***تَسَاوَتْ حَالُکُمْ فِیهِ وَ لَا تَبْقَوْا عَلَی الْخَسْفِ

ثُمَّ قَالَ لِدِعْبِلٍ أَجِزْ یَا أَبَا عَلِیٍّ فَقَالَ:

إِذَا فَاتَ الَّذِی فَاتَ فَکُونُوا مِنْ ذَوِی الظَّرْفِ***وَ خُفُّوا نَقْصِفِ الْیَوْمَ فَإِنِّی بَائِعٌ خُفِّی

(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن اسماعیل بن خضیب می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام ولیعهد شد، ابراهیم بن عباس و دعبل بن علی که پیوسته هر جا می رفتند با هم بودند، به جانب امام علیه السّلام رفتند. رزین بن علی برادر دعبل نیز همراه آنها بود. در بین راه دزدان سر راه ایشان را گرفتند و هر چه داشتند به غارت بردند. آنها در بعضی از منازل مجبور شدند از خستگی سوار الاغی شوند که خار حمل می کرد! ابراهیم این خط شعر را سرود:

این چارپایان پس از خارکشی به خزف کشی افتادند، (مرادش از خزف پیکر بی روح خود آنان است که خسته و مال از دست داده اند) و اکنون در حال مستی و بیهوشی هستیم، امّا نه از شراب، بلکه از شدّت ضعف و بی حالی!

سپس رو بر رزین برادر دعبل کرده و گفت: دنباله اش را بگو و او هم این خط را سرود:

اگر بر آن حالت سابق بودید و در آن حالت به خوشی و راحتی بودید، قبل و بعد حالتان در آن مساوی شد و بر خواری و ذلّت باقی نماندید

آنگاه به دعبل گفت: تو دنبال این شعر را بگیر. دعبل این خط را سرود:

اکنون که آنچه داشته بودیم از دست داده ایم، پس دارای صبر و پایداری باشید و آسان بگیرید و امروز را به سر می بریم و من برای مخارج حتّی کفش خود را می فروشم - . عیون اخبار الرضا 2 : 141 -

**[ترجمه]

بیان

الإجازة فی الشعر أن تتم مصراع غیرک أو تضیف إلی شعره شعرا و القصف اللهو و اللعب و الخسف النقصان و بات فلان الخسف أی جائعا و یقال سامه الخسف و سامه خسفا أی أولاه ذلا و خف القوم ارتحلوا مسرعین.

**[ترجمه]اجازه در شعر به این معناست که مصراع دیگری را تمام کنی یا به شعر او شعر دیگری بیفزایی. و «قصف» لهو و لعب است و «خسف»، نقصان است و عبارت «بات الفلان الخسف» یعنی شب را گرسنه خفت. و عبارت «سامه الخسف و سامه خسفا» یعنی او را تهدید به ذلت کرد و «خف القوم»، یعنی با شتاب کوچ کردند و رفتند.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُهَلَّبِیِّ قَالَ: لَمَّا وَصَلَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ بُویِعَ لَهُ بِالْعَهْدِ

ص: 234


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 141.

أَنْشَدَهُ دِعْبِلٌ:

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

وَ أَنْشَدَهُ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ:

أَزَالَ عَزَاءَ الْقَلْبِ بَعْدَ التَّجَلُّدِ***مَصَارِعُ أَوْلَادِ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ

فَوَهَبَ لَهُمَا عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ مِنَ الدَّرَاهِمِ الَّتِی عَلَیْهَا اسْمُهُ کَانَ الْمَأْمُونُ أَمَرَ بِضَرْبِهَا فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ قَالَ فَأَمَّا دِعْبِلٌ فَصَارَ بِالْعَشَرَةِ آلَافٍ الَّتِی حِصَّتُهُ إِلَی قُمَّ فَبَاعَ کُلَّ دِرْهَمٍ بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ فَتَخَلَّصَتْ لَهُ مِائَةُ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ أَمَّا إِبْرَاهِیمُ فَلَمْ تَزَلْ عِنْدَهُ بَعْدَ أَنْ أَهْدَی بَعْضَهَا وَ فَرَّقَ بَعْضَهَا عَلَی أَهْلِهِ إِلَی أَنْ تُوُفِّیَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَکَانَ کَفَنُهُ وَ جَهَازُهُ مِنْهَا(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هارون بن عبداللَّه مهلبی گفت: وقتی ابراهیم بن عباس و دعبل خدمت حضرت رضا علیه السّلام که با آن جناب به ولیعهدی بیعت شده بود رسیدند، دعبل این قصیده را برای حضرت رضا خواند:

محلّ دروس قرآنی از خواندن قرآن خالی شده بود، و محلّ نزول وحی منزلگاهی بی کس، چونان بیابان های بی آب و علف خالی و بدون ساکن گشته است

و ابراهیم بن عبّاس این شعر را گفت:

از بین ببرد سختی ها و ناراحتی های دل را پس از آن مصیباتی که دید، مقام و محلّ و مشاهد امامان اولاد رسول خدا محمّد

امام علیه السّلام به آن دو دویست هزار درهم از سکه های نقره ای که مأمون در آن وقت دستور داده بود به نام ایشان بزنند داد. دعبل با ده هزار درهم سهم خود به جانب قم رفت، هر درهم را فروخت به ده درهم و صد هزار درهم به دست آورد. ولی ابراهیم پول ها را نگه داشت، مقداری را هدیه داد و مقداری را بین خانواده خود تقسیم کرد و تا وقتی که از دنیا رفت، کفن و مخارج دفن و کارهای فوتش از همان پول بود. - . عیون اخبار الرضا 2 : 142 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الْمُکَتِّبُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَارُونَ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ قَالَ: إِنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا جَعَلَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَلِیَّ عَهْدِهِ وَ إِنَّ الشُّعَرَاءَ قَصَدُوا الْمَأْمُونَ وَ وَصَلَهُمْ بِأَمْوَالٍ جَمَّةٍ حِینَ مَدَحُوا الرِّضَا علیه السلام وَ صَوَّبُوا رَأْیَ الْمَأْمُونِ فِی الْأَشْعَارِ دُونَ أَبِی نُوَاسٍ فَإِنَّهُ لَمْ یَقْصِدْهُ وَ لَمْ یَمْدَحْهُ وَ دَخَلَ

إِلَی الْمَأْمُونِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا نُوَاسٍ قَدْ عَلِمْتَ مَکَانَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا مِنِّی وَ مَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ فَلِمَا ذَا أَخَّرْتَ مَدْحَهُ وَ أَنْتَ شَاعِرُ زَمَانِکَ وَ قَرِیعُ دَهْرِکَ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

قِیلَ لِی أَنْتَ أَوْحَدُ النَّاسِ طُرّاً***فِی فُنُونٍ مِنَ الْکَلَامِ النَّبِیهِ

لَکَ مِنْ جَوْهَرِ الْکَلَامِ بَدِیعٌ***یُثْمِرُ الدُّرَّ فِی یَدَیْ مُجْتَنِیهِ

فَعَلَامَ تَرَکْتَ مَدْحَ ابْنِ مُوسَی***وَ الْخِصَالَ الَّتِی تَجَمَّعْنَ فِیهِ

قُلْتُ لَا أَهْتَدِی لِمَدْحِ إِمَامٍ***کَانَ جِبْرِیلُ خَادِماً لِأَبِیهِ

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أَحْسَنْتَ وَ وَصَلَهُ مِنَ الْمَالِ بِمِثْلِ الَّذِی وَصَلَ بِهِ کَافَّةَ الشُّعَرَاءِ وَ فَضَّلَهُ عَلَیْهِمْ (2).

ص: 235


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 142.
2- 2. المصدر ج 2 ص 142.

عم، [إعلام الوری] مرسلا: مثله بیان [فی منهاج الکرامة هکذا:

قیل لی أنت أفضل الناس طرا***فی المعانی و فی الکلام البدیه

فلما ذا ترکت مدح ابن موسی***و الخصال التی تجمعن فیه.

قلت لا أستطیع مدح إمام اه و] القریع السید یقال فلان قریع دهره ذکره الجوهری.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن سلیمان نوفلی می گوید: وقتی مأمون حضرت رضا را ولیعهد خود گردانید، شاعران به دربار مأمون آمده و با مدح سرایی و ستایش از عمل مأمون درباره ولیعهدی حضرت رضا علیه السّلام، جایزه های گران گرفتند. ابو نواس نیامد و مدحی نگفت! او روزی وارد بر مأمون شد و مأمون به او گفت: ابو نواس ! تو مقام حضرت رضا علیه السّلام را پیش من می دانی که چقدر نزد من گرامی است؛ چرا تاکنون او را مدح نکرده ای، با اینکه تو یگانه شاعر زمان هستی و نظیری نداری؟ ابو نواس این شعر را سرود: به من گفته اند که تو از جمیع افراد مردم در فنّ سخنوری ممتازتر و نکته سنج تری

و تو راست از سخن و کلام هر چه شگفت تر و در خور تحسین تر، و تعجب آورتر که برای شنونده آن چونان دری است که به دست آورده است

پس با این وصف چرا مدح علیّ بن موسی را ترک کرده ای و از صفات ممتازی که در او جمع است چیزی نمی گویی؟

من در پاسخ ایشان گفتم: قدر آن ندارم و مرا راهی نیست که امامی را که جبرائیل خادم جدّ بزرگوارش بوده مدح گویم!

مأمون گفت: احسنت! و به اندازه تمام جایزه هایی که به شعراء پرداخته بود، به ابو نواس داد و او را اضافه بر جایزه تمام آنها، باز هم پول بخشید. - . عیون اخبار الرضا 2 : 142 -

مثل این روایت در اعلام الوری نیز هست.

مؤلف: در منهاج الکرامه چنین آمده است:

به من گفته شد که تو از همه مردم در معانی و کلام واضح گفتن با فضیلت تری!

چرا مدح و خصالی را که در پسر موسی علیهما السّلام جمع شده را ترک کردی؟

گفتم: من نمی توانم امامی را مدح کنم...

و «قریع» به معنای سید و آقاست و گفته می شود فلانی آقای روزگار خویش است. این مطلب را جوهری ذکر کرده است.

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَقْرٍ الْغَسَّانِیِّ عَنِ الصُّولِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْعَبَّاسِ مُحَمَّدَ بْنَ یَزِیدَ الْمُبَرَّدَ یَقُولُ: خَرَجَ أَبُو نُوَاسٍ ذَاتَ یَوْمٍ مِنْ دَارِهِ فَبَصُرَ بِرَاکِبٍ قَدْ حَاذَاهُ فَسَأَلَ عَنْهُ وَ لَمْ یَرَ وَجْهَهُ فَقِیلَ إِنَّهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

إِذَا أَبْصَرَتْکَ الْعَیْنُ مِنْ بَعْدِ غَایَةٍ***وَ عَارَضَ فِیهِ الشَّکُّ أَثْبَتَکَ الْقَلْبُ

وَ لَوْ أَنَّ قَوْماً أَمَّمُوکَ لَقَادَهُمْ***نَسِیمُکَ حَتَّی یَسْتَدِلَّ بِکَ الرَّکْبُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صولی می گوید: از ابوالعباس محمّد بن یزید مبرد شنیدم که می گفت: روزی ابو نواس از منزل خود خارج شد و به شخصی رسید که سوار بر مرکبی بود و چون صورتش را نمی دید، پرسید: این آقا کیست؟ به او گفتند: علی بن موسی الرضا علیهما السّلام است. همان جا این شعر را سرود: چون دیده ای تو را از دور ببیند و تو را نشناسد و در اینکه آیا تویی یا دیگری است شکّ کند، آن جاذبه محبّت قلب شکّ را بر طرف سازد و یقین کند که تو خود هستی، و احتیاج به دیدن از نزدیک ندارد

و چنان چه مردمی تو را پیشوا و امام دانند، همان بوی خوش و نسیم تو آنان را از حیث هدایت طریق کفایت خواهد کرد، یعنی از آن راه که تو می گذری، بوی خوش تو در آن راه هادی پیروان خواهد بود - 1. عیون اخبار الرضا 2 : 144 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُکَتِّبُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْفَارِسِیِّ قَالَ: نَظَرَ أَبُو نُوَاسٍ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ عِنْدِ الْمَأْمُونِ عَلَی بَغْلَةٍ لَهُ فَدَنَا مِنْهُ أَبُو نُوَاسٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ قُلْتُ فِیکَ أَبْیَاتاً فَأُحِبُّ أَنْ تَسْمَعَهَا مِنِّی قَالَ هَاتِ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

مُطَهَّرُونَ نَقِیَّاٌت ثِیَابُهُمْ***تَجْرِی الصَّلَاةُ عَلَیْهِمْ أَیْنَمَا ذُکِرُوا

مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَوِیّاً حِینَ تَنْسُبُهُ***فَمَا لَهُ مِنْ قَدِیمِ الدَّهْرِ مُفْتَخَرٌ

فَاللَّهُ لَمَّا بَدَا خَلْقاً فَأَتْقَنَهُ***صَفَّاکُمْ وَ اصْطَفَاکُمْ أَیُّهَا الْبَشَرُ

وَ أَنْتُمُ الْمَلَأُ الْأَعْلَی وَ عِنْدَکُمْ***عِلْمُ الْکِتَابِ وَ مَا جَاءَتْ بِهِ السُّوَرُ

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قَدْ جِئْتَنَا بِأَبْیَاتٍ مَا سَبَقَکَ إِلَیْهَا أَحَدٌ ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ هَلْ مَعَکَ مِنْ نَفَقَتِنَا شَیْ ءٌ فَقَالَ ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ فَقَالَ أَعْطِهَا إِیَّاهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَعَلَّهُ اسْتَقَلَّهَا یَا غُلَامُ سُقْ إِلَیْهِ الْبَغْلَةَ

ص: 236


1- 1. المصدر ج 2 ص 144.

وَ لَمَّا کَانَتْ سَنَةُ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ حَجَّ بِالنَّاسِ إِسْحَاقُ بْنُ مُوسَی بْنِ عِیسَی بْنِ مُوسَی وَ دَعَا لِلْمَأْمُونِ وَ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام مِنْ بَعْدِهِ بِوِلَایَةِ الْعَهْدِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ حَمْدَوَیْهِ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی بْنِ مُوسَی بْنِ عِیسَی بْنِ مَاهَانَ فَدَعَا إِسْحَاقُ بِسَوَادٍ لِیَلْبَسَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ فَأَخَذَ عَلَماً أَسْوَدَ فَالْتَحَفَ بِهِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ بَلَّغْتُکُمْ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَسْتُ أَعْرِفُ إِلَّا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْمَأْمُونَ وَ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ ثُمَّ نَزَلَ وَ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُطَرِّفِ بْنِ مَاهَانَ عَلَی الْمَأْمُونِ یَوْماً وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا تَقُولُ فِی أَهْلِ الْبَیْتِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ مَا قَوْلِی فِی طِینَةٍ عُجِنَتْ بِمَاءِ الرِّسَالَةِ وَ غُرِسَتْ بِمَاءِ الْوَحْیِ هَلْ یُنْفَحُ مِنْهَا إِلَّا مِسْکُ الْهُدَی وَ عَنْبَرُ التُّقَی قَالَ فَدَعَا الْمَأْمُونُ بِحُقَّةٍ فِیهَا لُؤْلُؤٌ فَحَشَا فَاهُ (1).

کشف، [کشف الغمة] عن الفارسی: مثله إلی قوله سق إلیه البغلة(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن یحیی فارسی می گوید: روزی ابو نواس چشمش به حضرت رضا علیه السّلام افتاد که سوار بر قاطری بود و تشریف می آورد. ابو نواس نزدیک آن جناب رفت و سلام کرد و گفت: یا بن رسول اللَّه! شعری درباره شما سروده ام. مایلم آن را گوش دهی. فرمود: بخوان! شروع کرد به خواندن این شعر:

آل پیغمبر علیهم السّلام افرادی هستند که دامنشان از هر گناه و آلودگی پاک و مطهّر است (به آیه تطهیر) و درود و سلام و صلوات بر ایشان است هر گاه ذکرشان به میان آید (آیه إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ)

و هر آن کس را که تبارش را یاد می کنی چنان چه علوی نباشد، در قدیم الایام برای او افتخاری نبوده است

خداوند عزیز هنگامی که بندگانش را آفرید، با چنین اتقان و نظم و ویژگی از میان همه مخلوقاتش شما خاندان آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را برگزید و در میان همه، شما را انتخاب کرد،

ای مردمان! شمایید آن ملأ اعلی، و نزد شما است علم کتاب خدا (یعنی قرآن) و آنچه از سوره ها آمده است

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اشعاری سروده ای که تاکنون سابقه ندارد. بعد فرمود: ای غلام! آیا پولی از مخارج ما نزد تو هست؟ عرض کرد: سیصد دینار باقیمانده. فرمود: بده به ابو نواس! سپس فرمود: شاید کم باشد! غلام! همین قاطر را هم در اختیار او بگذار .

در سال 201 امیر الحاج اسحاق بن موسی بن عیسی بن موسی شد. او در ضمن خطبه برای مأمون و برای علی بن موسی الرضا به ولایت عهد دعا کرد. حمدویه پسر علی بن عیسی بن ماهان از جای حرکت کرد. اسحاق لباس سیاهی خواست تا بپوشد (شعار بنی عباس بود)، ولی نتوانست پیدا کند. یک پرچم سیاه بود که همان را به دور خود پیچید. آنگاه رو به مردم کرده گفت: من آنچه دستور داشتم به شما رساندم، ولی کسی را جز امیرالمؤمنین مأمون و فضل بن سهل نمی شناسم. آنگاه از منبر پایین آمد.

روزی عبداللَّه بن مطرف بن ماهان پیش مأمون آمد. حضرت رضا علیه السّلام نیز حضور داشت. مأمون به او گفت: درباره اهل بیت پیغمبر چه می گویی؟عبداللَّه گفت: چه بگویم درباره کسانی که طینت آنها با آب رسالت خمیر شده و درخت وجودشان از آب خوشگوار وحی نمو کرده؟ آیا جز بوی مشک هدایت و بوی عنبر تقوا از این خاندان می تراود؟ مأمون جعبه ای را خواست که پر از مروارید بود و دهانش را پر از مروارید کرد. - . عیون اخبار الرضا 2 : 143 -

در کشف الغمة نیز مثل این حدیث تا عبارت «سق الیه البغله» نقل شده است. - . کشف الغمة 3 : 157 -

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ دِعْبِلَ بْنَ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیَّ یَقُولُ: أَنْشَدْتُ مَوْلَایَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَصِیدَتِیَ الَّتِی أَوَّلُهَا:

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی قَوْلِی:

خُرُوجُ إِمَامٍ لَا مَحَالَةَ خَارِجٌ***یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ الْبَرَکَاتِ

یُمَیِّزُ فِینَا کُلَّ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ***وَ یُجْزِی عَلَی النَّعْمَاءِ وَ النَّقِمَاتِ

بَکَی الرِّضَا علیه السلام بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ لِی یَا خُزَاعِیُّ نَطَقَ رُوحُ الْقُدُسِ عَلَی لِسَانِکَ بِهَذَیْنِ الْبَیْتَیْنِ فَهَلْ تَدْرِی مَنْ هَذَا الْإِمَامُ وَ مَتَی یَقُومُ فَقُلْتُ لَا یَا مَوْلَایَ إِلَّا أَنِّی سَمِعْتُ بِخُرُوجِ إِمَامٍ مِنْکُمْ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنَ الْفَسَادِ وَ یَمْلَؤُهَا عَدْلًا فَقَالَ یَا دِعْبِلُ الْإِمَامُ بَعْدِی مُحَمَّدٌ ابْنِی وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ عَلِیٌّ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ الْحَسَنُ وَ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِی غَیْبَتِهِ الْمُطَاعُ فِی

ص: 237


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 143 و 144.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 157 و 158.

ظُهُورِهِ وَ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَخْرُجَ فَیَمْلَأَهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ أَمَّا مَتَی فَإِخْبَارٌ عَنِ الْوَقْتِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَتَی یَخْرُجُ الْقَائِمُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ فَقَالَ مَثَلُهُ مَثَلُ السَّاعَةِ لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً(1).

کشف، [کشف الغمة] عن الهروی: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هروی می گوید: شنیدم که دعبل خزاعی می گفت: آن قصیده مدارس آیات را برای امام رضا علیه السّلام خواندم که اول آن این شعر بود:

محلّ دروس قرآنی از خواندن قرآن خالی شده بود، و محلّ نزول وحی منزلگاهی بی کس، چونان بیابان های بی آب و علف خالی و بدون ساکن گشته است

وقتی به این بیت رسیدم:

و قیام امامی که حتما قیام خواهد کرد و قیام او بر پایه نام خدا و برکات است

و هر حق و باطلی را در حق ما از هم جدا می سازد و بر نعمت و یا نقمت جزا می دهد.

امام رضا علیه السّلام به شدت گریست. سپس سر خود را به سوی من بلند کرد و به من فرمود: ای خزاعی! این دو بیت را روح القدس بر زبانت جاری کرد. می دانی این امام کیست و چه وقت قیام می کند؟ عرض کردم: نه ای مولای من! من فقط شنیده ام امامی از شما قیام می کند که زمین را از فساد تطهیر و آن را آکنده از عدل می کند. حضرت فرمود: دعبل! امام پس از من محمد پسر من است و پس از محمد پسرش علی است و بعد از علی پسرش حسن است و بعد از حسن پسرش حجت قائم منتظر در غیبت خویش است که در وقت ظهورش مورد اطاعت است و اگر از دنیا حتی یک روز باقی باشد، خدا آن روز را طولانی می کند تا او خروج کند و دنیا را پر از عدل و داد نماید، همان طور که پر از ظلم و جور شده. اما چه وقت، سخن از تعیین وقت است که پدرم از پدرش، از آباء گرامش، از علی علیه السّلام نقل کرد که به پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم عرض کردند: چه وقت قائم از فرزندان شما ظهور می کند؟ فرمود: مثل او همچون قیامت است که «لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَة» - . اعراف / 187[1] - ، {جز خدا کسی آن را در وقتش آشکار نمی کند؛ در آسمان ها و زمین سنگین است و یک مرتبه خواهد شد.} - . عیون اخبار الرضا 2 : 265 -

در کشف الغمة نیز مثل این حدیث از هروی مرویّ است. - . کشف الغمة 2 : 164 -

**[ترجمه]

«7»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْحَفَّارُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ إِسْمَاعِیلَ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ أَخِی دِعْبِلٍ الْخُزَاعِیِّ قَالَ: حَدَّثَنَا سَیِّدِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ تِسْعِینَ وَ مِائَةٍ وَ فِیهَا رَحَلْنَا إِلَیْهِ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ صَادَفْنَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ مَهْدِیٍّ عَلِیلًا فَأَقَمْنَا عَلَیْهِ أَیَّاماً وَ مَاتَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَهْدِیٍّ وَ حَضَرْنَا جَنَازَتَهُ صَلَّی عَلَیْهِ إِسْمَاعِیلُ بْنُ جَعْفَرٍ وَ رَحَلْنَا إِلَی سَیِّدِی أَنَا وَ أَخِی دِعْبِلٌ فَأَقَمْنَا عِنْدَهُ إِلَی آخِرِ سَنَةِ مِائَتَیْنِ وَ خَرَجْنَا إِلَی قُمَّ بَعْدَ أَنْ خَلَعَ سَیِّدِی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَلَی أَخِی دِعْبِلٍ قَمِیصَ خَزٍّ أَخْضَرَ وَ خَاتَماً فَصُّهُ عَقِیقٌ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ دَرَاهِمَ رَضَوِیَّةً وَ قَالَ لَهُ یَا دِعْبِلُ صِرْ إِلَی قُمَّ فَإِنَّکَ تُفِیدُ بِهَا وَ قَالَ لَهُ احْتَفِظْ بِهَذَا الْقَمِیصِ فَقَدْ صَلَّیْتُ فِیهِ أَلْفَ لَیْلَةٍ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ خَتَمْتُ فِیهِ الْقُرْآنَ أَلْفَ خَتْمَةٍ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: علی بن علی برادر دعبل خزاعی می گوید: امام رضا علیه السّلام برای ما در طوس و در سال 198 حدیث فرمود و در آن سال ما از راه بصره به سمت او آمدیم و بین راه، عبدالرحمان بن مهدی را دیدیم که مریض است و چند روز پیش او ماندیم تا اینکه مرد و ما بر جنازه او حاضر شدیم و اسماعیل بن جعفر بر او نماز خواند. من و برادرم دعبل به نزد حضرت آمدیم و تا آخر سال 200 نزد ایشان ماندیم و بعد از اینکه آقایم امام رضا علیه السّلام به برادرم دعبل پیراهنی از جنس خز سبز رنگ و انگشتری که نگین آن عقیق بود و چند درهم رضوی عطا فرمود، به سمت قم حرکت کردیم. آقا به برادرم فرمود: ای دعبل! به سمت قم برو که از این هدایا سود خواهی برد! و به او فرمود: قدر این پیراهن را بدان که هزار شب در هر شب هزار رکعت نماز خوانده ام و هزار مرتبه قرآن را با آن ختم کرده ام. - . امالی طوسی: 359 -

**[ترجمه]

«8»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْحَفَّارُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی نُوَاسٍ الْحَسَنِ بْنِ هَانِئٍ نَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ فَقَالَ لَهُ عِیسَی بْنُ مُوسَی الْهَاشِمِیُّ یَا أَبَا عَلِیٍّ أَنْتَ فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا وَ أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ الْآخِرَةِ وَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ هَنَاةٌ فَتُبْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَبُو نُوَاسٍ سَنِّدُونِی فَلَمَّا اسْتَوَی جَالِساً قَالَ إِیَّایَ تُخَوِّفُنِی بِاللَّهِ: وَ قَدْ حَدَّثَنِی حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله:

لِکُلِّ نَبِیٍّ شَفَاعَةٌ وَ أَنَا خَبَأْتُ شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَفَتَرَی

ص: 238


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 265 و 266 و الآیة فی الأعراف: 187.
2- 2. کشف الغمّة ج 2 ص 164. و هکذا تراه فی اکمال الدین ج 2 ص 43 و 44.

لَا أَکُونُ مِنْهُمْ؟

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: از محمّد بن ابراهیم بن کثیر نقل شده که گفت: در همان بیماری که به سبب آن از دنیا رفت، به عیادت ابو نواس پسر هانی رفتیم. عیسی بن موسی هاشمی به او گفت: ابو علی! تو آخرین روزهای دنیا و اولین روز آخرت را طی می کنی. بین خود و پروردگار خویش خصلت های شرّی داری! توبه کن! ابو نواس گفت: مرا بنشانید. همین که راست نشست، گفت: مرا از خدا می ترسانی؟ حماد بن سلمه از ثابت بنانی و او از انس بن مالک نقل کرد که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: هر پیامبری شفاعتی دارد. من شفاعت خود را نگهداشته ام برای اهل کبائر از امتم (کسانی که مرتکب گناه کبیره شده اند). تو خیال می کنی من از اهل کبائر هم نباشم؟

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری فی فلان هنات أی خصلات شر.

**[ترجمه]جوهری می گوید: «فی فلان هنات» یعنی فلان کس خصلت های بدی دارد.

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ مَعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: دَخَلَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی قَدْ قُلْتُ فِیکَ قَصِیدَةً وَ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أُنْشِدَهَا أَحَداً قَبْلَکَ فَقَالَ علیه السلام هَاتِهَا فَأَنْشَدَهُ:

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ عَنْ تِلَاوَةٍ***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ:

أَرَی فَیْئَهُمْ فِی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّماً***وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صِفْرَاتٍ

فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ هَذَا بَکَی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لَهُ صَدَقْتَ یَا خُزَاعِیُّ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ:

إِذَا وُتِرُوا مَدُّوا إِلَی وَاتِرِیهِمْ***أَکُفّاً عَنِ الْأَوْتَارِ مُنْقَبِضَاتٍ

جَعَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ وَ یَقُولُ أَجَلْ وَ اللَّهِ مُنْقَبِضَاتٍ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِه:

لَقَدْ خِفْتُ فِی الدُّنْیَا وَ أَیَّامَ سَعْیِهَا***وَ إِنِّی لَأَرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفَاتِی

قَالَ الرِّضَا علیه السلام آمَنَکَ اللَّهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی قَوْلِهِ:

وَ قَبْرٌ بِبَغْدَادَ لِنَفْسٍ زَکِیَّةٍ***تَضَمَّنَهَا الرَّحْمَنُ فِی الْغُرُفَاتِ

قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام أَ فَلَا أَلْحَقُ لَکَ بِهَذَا الْمَوْضِعِ بَیْتَیْنِ بِهِمَا تَمَامُ قَصِیدَتِکَ فَقَالَ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ علیه السلام:

وَ قَبْرٌ بِطُوسَ یَا لَهَا مِنْ مُصِیبَةٍ***تَوَقَّدُ بِالْأَحْشَاءِ فِی الْحُرُقَاتِ

إِلَی الْحَشْرِ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ قَائِماً***یُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَ الْکُرُبَاتِ

فَقَالَ دِعْبِلٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا الْقَبْرُ الَّذِی بِطُوسَ قَبْرُ مَنْ هُوَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قَبْرِی وَ لَا تَنْقَضِی الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَصِیرَ طُوسُ مُخْتَلَفَ شِیعَتِی وَ زُوَّارِی أَلَا فَمَنْ زَارَنِی فِی غُرْبَتِی بِطُوسَ کَانَ مَعِی فِی دَرَجَتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ

ص: 239

مَغْفُوراً لَهُ.

ثُمَّ نَهَضَ الرِّضَا علیه السلام بَعْدَ فَرَاغِ دِعْبِلٍ مِنْ إِنْشَادِ الْقَصِیدَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَبْرَحَ مِنْ مَوْضِعِهِ وَ دَخَلَ الدَّارَ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ خَرَجَ الْخَادِمُ إِلَیْهِ بِمِائَةِ دِینَارٍ رَضَوِیَّةٍ فَقَالَ لَهُ یَقُولُ لَکَ مَوْلَایَ اجْعَلْهَا فِی نَفَقَتِکَ فَقَالَ دِعْبِلٌ وَ اللَّهِ مَا لِهَذَا جِئْتُ وَ لَا قُلْتُ هَذِهِ الْقَصِیدَةَ طَمَعاً فِی شَیْ ءٍ یَصِلُ إِلَیَّ وَ رَدَّ الصُّرَّةَ وَ سَأَلَ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِ الرِّضَا علیه السلام لِیَتَبَرَّکَ بِهِ وَ یَتَشَرَّفَ بِهِ فَأَنْفَذَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام جُبَّةَ خَزٍّ مَعَ الصُّرَّةِ وَ قَالَ لِلْخَادِمِ قُلْ لَهُ خُذْ هَذِهِ الصُّرَّةَ فَإِنَّکَ سَتَحْتَاجُ إِلَیْهَا وَ لَا تُرَاجِعْنِی فِیهَا فَأَخَذَ دِعْبِلٌ الصُّرَّةَ وَ الْجُبَّةَ وَ انْصَرَفَ وَ صَارَ مِنْ مَرْوَ فِی قَافِلَةٍ فَلَمَّا بَلَغَ میان قوهان وَقَعَ عَلَیْهِمُ اللُّصُوصُ فَأَخَذُوا الْقَافِلَةَ بِأَسْرِهَا وَ کَتَفُوا أَهْلَهَا وَ کَانَ دِعْبِلٌ فِیمَنْ کُتِفَ وَ مَلَکَ اللُّصُوصُ الْقَافِلَةَ وَ جَعَلُوا یَقْسِمُونَهَا بَیْنَهُمْ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ مُتَمَثِّلًا بِقَوْلِ دِعْبِلٍ فِی قَصِیدَتِهِ:

أَرَی فَیْئَهُمْ فِی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّماً***وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صِفْرَاتٍ

فَسَمِعَهُ دِعْبِلٌ فَقَالَ لَهُمْ دِعْبِلٌ لِمَنْ هَذَا الْبَیْتُ فَقَالَ لِرَجُلٍ مِنْ خُزَاعَةَ یُقَالُ لَهُ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ دِعْبِلٌ فَأَنَا دِعْبِلٌ قَائِلُ هَذِهِ الْقَصِیدَةِ الَّتِی مِنْهَا هَذَا الْبَیْتُ فَوَثَبَ الرَّجُلُ إِلَی رَئِیسِهِمْ وَ کَانَ یُصَلِّی عَلَی رَأْسِ تَلٍّ وَ کَانَ مِنَ الشِّیعَةِ وَ أَخْبَرَهُ فَجَاءَ بِنَفْسِهِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی دِعْبِلٍ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ دِعْبِلٌ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ أَنْشِدِ الْقَصِیدَةَ فَأَنْشَدَهَا فَحَلَّ کِتَافَهُ وَ کِتَافَ جَمِیعِ أَهْلِ الْقَافِلَةِ وَ رَدَّ إِلَیْهِمْ جَمِیعَ مَا أَخَذُوا مِنْهُمْ لِکَرَامَةِ دِعْبِلٍ وَ سَارَ دِعْبِلٌ حَتَّی وَصَلَ إِلَی قُمَّ فَسَأَلَهُ أَهْلُ قُمَّ أَنْ یُنْشِدَهُمُ الْقَصِیدَةَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا فِی الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَأَنْشَدَهُمُ الْقَصِیدَةَ فَوَصَلَهُ النَّاسُ مِنَ الْمَالِ وَ الْخِلَعِ بِشَیْ ءٍ کَثِیرٍ وَ اتَّصَلَ بِهِمْ خَبَرُ الْجُبَّةِ فَسَأَلُوهُ أَنْ یَبِیعَهَا مِنْهُمْ بِأَلْفِ دِینَارٍ فَامْتَنَعَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالُوا لَهُ فَبِعْنَا شَیْئاً مِنْهَا بِأَلْفِ دِینَارٍ فَأَبَی عَلَیْهِمْ وَ سَارَ عَنْ قُمَّ فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ رُسْتَاقِ الْبَلَدِ لَحِقَ بِهِ قَوْمٌ مِنْ أَحْدَاثِ الْعَرَبِ وَ أَخَذُوا الْجُبَّةَ

ص: 240

مِنْهُ فَرَجَعَ دِعْبِلٌ إِلَی قُمَّ وَ سَأَلَهُمْ رَدَّ الْجُبَّةِ عَلَیْهِ فَامْتَنَعَ الْأَحْدَاثُ مِنْ ذَلِکَ وَ عَصَوُا الْمَشَایِخَ فِی أَمْرِهَا فَقَالُوا لِدِعْبِلٍ لَا سَبِیلَ لَکَ إِلَی الْجُبَّةِ فَخُذْ ثَمَنَهَا أَلْفَ دِینَارٍ فَأَبَی عَلَیْهِمْ فَلَمَّا یَئِسَ مِنْ رَدِّهِمُ الْجُبَّةَ عَلَیْهِ سَأَلَهُمْ أَنْ یَدْفَعُوا إِلَیْهِ شَیْئاً مِنْهَا فَأَجَابُوهُ إِلَی ذَلِکَ وَ أَعْطَوْهُ بَعْضَهَا وَ دَفَعُوا إِلَیْهِ ثَمَنَ بَاقِیهَا أَلْفَ دِینَارٍ وَ انْصَرَفَ دِعْبِلٌ إِلَی وَطَنِهِ فَوَجَدَ اللُّصُوصَ قَدْ أَخَذُوا جَمِیعَ مَا کَانَ فِی مَنْزِلِهِ فَبَاعَ الْمِائَةَ دِینَارٍ الَّتِی کَانَ الرِّضَا علیه السلام وَصَلَهُ بِهَا مِنَ الشِّیعَةِ کُلَّ دِینَارٍ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ فَحَصَلَ فِی یَدِهِ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ فَذَکَرَ قَوْلَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّکَ سَتَحْتَاجُ إِلَی الدَّنَانِیرِ وَ کَانَتْ لَهُ جَارِیَةٌ لَهَا مِنْ قَلْبِهِ مَحَلٌّ فَرَمَدَتْ رَمَداً عَظِیماً فَأَدْخَلَ أَهْلَ الطِّبِّ عَلَیْهَا فَنَظَرُوا إِلَیْهَا فَقَالُوا أَمَّا الْعَیْنُ الْیُمْنَی فَلَیْسَ لَنَا فِیهَا حِیلَةٌ وَ قَدْ ذَهَبَتْ وَ أَمَّا الْیُسْرَی فَنَحْنُ نُعَالِجُهَا وَ نَجْتَهِدُ وَ نَرْجُو أَنْ تَسْلَمَ فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ دِعْبِلٌ غَمّاً شَدِیداً وَ جَزِعَ عَلَیْهَا جَزَعاً عَظِیماً ثُمَّ ذَکَرَ مَا کَانَ مَعَهُ مِنْ فَضْلَةِ الْجُبَّةِ فَمَسَحَهَا عَلَی عَیْنَیِ الْجَارِیَةِ وَ عَصَبَهَا بِعِصَابَةٍ مِنْهَا مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ فَأَصْبَحَتْ وَ عَیْنَاهَا أَصَحُّ مِمَّا کَانَتَا قَبْلُ بِبَرَکَةِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام (1).

ک، [إکمال الدین] الهمذانی عن علی عن أبیه: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالصلت هروی می گوید: دعبل بن علی خزاعی در مرو خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه! من قصیده ای درباره شما سروده ام و قسم خورده ام قبل از شما آن را برای کسی نخوانم. فرمود: بخوان! شروع کرد به خواندن:

محلّ دروس قرآنی از خواندن قرآن خالی شده بود، و محلّ نزول وحی منزلگاهی بی کس، چونان بیابان های بی آب و علف خالی و بدون ساکن گشته است

وقتی به این شعر که رسید:

دیدم که سهم فیء آنها بین غیر آنها تقسیم شده و دستشاه از فیئی که سهم خودشان است خالی مانده است

حضرت رضا علیه السّلام گریه کرد و فرمود: راست می گویی خزاعی! همین که رسید به این شعر:

وقتی یک نفر از آنها را بکشند، دستانی را که خالی از قدرت گرفتن خون بهاست به سمت قاتلان دراز می کنند( نمی توانند خون بها بگیرند)

حضرت رضا علیه السّلام دست های خود را زیر و رو می کرد و می فرمود: آری! به خدا دستشان نمی رسد که انتقام بگیرند. وقتی به این شعر رسید: من در دنیا و روزهای تلاش در آن در خوف بودم و به امنیت بعد از وفات خود امید بسته ام!

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: دعبل! خدا تو را از گرفتاری قیامت در امان بدارد! وقتی رسید به این شعر:

و قبری در بغداد است که متعلق به نفس زکیه (موسی بن جعفر علیهما السّلام) است

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: دو خط به اشعارت اضافه بکنم که قصیده ات تکمیل شود؟ عرض کرد: بفرمایید یا ابن رسول اللَّه! این دو شعر را حضرت فرمود:

و قبری در طوس است که چه مصیبنی خواهد داشت که اعضای درونی در میان سوزش آتش شعله ور می شود

تا روز جمع شدن که خدا قائم علیه السّلام را برانگیزد و غصه ها و اندوه های ما را از بین ببرد

دعبل عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه! این قبری که می فرمایید در طوس است، متعلق به کیست؟ فرمود: قبر من است! به زودی طوس مرکز رفت و آمد شیعیان و زائرین من می شود. هر که مرا در غربت زیارت کند، در درجه خودم روز قیامت با من خواهد بود و آمرزیده است.

حضرت رضا علیه السّلام پس از پایان قصیده دعبل از جای حرکت کرد و به دعبل فرمود که از جای خود حرکت نکند تا حضرت برگردند. ایشان داخل خانه شد و پس از ساعتی خادم خارج شد و صد دینار از پول های طلایی که به نام خود حضرت سکه زده شده بود، برایش آورد و گفت: مولایم به تو می فرماید: این پول را در زندگی خود مصرف کن. دعبل گفت: به خدا سوگند برای این نیامده بودم! هرگز این قصیده را به طمع مال دنیا نگفته ام و کیسه زر را رد کرد و تقاضا نمود یکی از لباس های خود را بدهند تا برای تبرک داشته باشد و موجب افتخارش گردد. حضرت رضا علیه السّلام یک جبّه خز با کیسه زر برایش فرستاد و به خادم فرمود: بگو این پول را بگیر که به زودی به آن احتیاج پیدا خواهی کرد و دیگر آن را به من برنگردان .

دعبل کیسه زر و جبه را گرفت و به همراه یک قافله از مرو خارج شد. همین که به (میان قوهان) رسید، دزدها به قافله حمله کردند و تمام وسائل آنها را گرفتند و شانه های اهل قافله را بستند. دعبل نیز از کسانی بود که شانه اش بسته شد. دزدها شروع کردند به تقسیم کردن اموال قافله. یکی از آنها به عنوان شاهد مثال یک شعر از قصیده دعبل را می خواند:

دیدم که سهم فیء آنها بین غیر آنها تقسیم شده و دستشاه از فیئی که سهم خودشان است خالی مانده است

دعبل شنید و به او گفت: این شعر از کیست؟ گفت: متعلق به مردی از قبیله خزاعه است به نام دعبل بن علی! گفت: من دعبل هستم؛ این یک شعر از قصیده ای است که من گفته ام. آن مرد پیش رئیس دزدها رفت که بالای تل مشغول نماز بود و مذهب شیعه داشت و جریان را به او گفت. خودش پیش دعبل آمد و به او گفت: تو دعبل هستی؟ گفت: آری. تقاضا کرد قصیده اش را بخواند. قصیده را خواند. پس شانه او و تمام اهل قافله را باز کرد و به احترام دعبل، تمام آنچه را که گرفته بودند به آنها برگردانید. دعبل از آنجا به قم رفت. اهالی قم درخواست کردند که قصیده را بخواند. گفت: همه در مسجد جامع اجتماع کنید.

پس از اجتماع بالای منبر رفت و قصیده را خواند. مردم مبالغ زیادی پول و خلعت به او صله دادند و جریان جبه را شنیدند و تقاضا کردند جبه را به هزار دینار به آنها بفروشد. اما دعبل خودداری کرد. گفتند: مقداری از آن را به هزار دینار بفروشد. باز هم امتناع کرد و از قم خارج شد.

از نواحی شهر که دور شد، گروهی از جوانان عرب جبه را به زور از او گرفتند. دعبل به قم بازگشت و تقاضا کرد که جبه را به او بدهند، ولی جوان های عرب نپذیرفتند و گوش به حرف پیرمردها نکردند. به دعبل گفتند: دیگر جبه را نخواهی دید، اما هزار دینار پول آن را بگیر. ولی دعبل نپذیرفت. وقتی مأیوس شد، تقاضا کرد یک تکه از جبه را بدهند. آنها این پیشنهاد را قبول کردند و مقداری از جبه را دادند و بقیه را به هزار دینار از او خریدند .

دعبل به وطن بازگشت و دید دزدها هر چه در منزل داشته است برده اند! صد دیناری که حضرت رضا علیه السّلام به او صله داده بود، هر دینار را به صد درهم به شیعیان فروخت و ده هزار درهم به دست آورد. آن وقت از فرمایش حضرت رضا علیه السّلام به یادش آمد که فرموده بود: به این دینارها احتیاج پیدا خواهی کرد!

او دختری داشت که خیلی مورد علاقه اش بود و به چشم درد سختی مبتلا شد. برای او پزشک آورد. پس از معاینه گفتند: چشم راست که خوب شدنی نیست و کور شده، ولی برای چشم چپش کوشش خود را می کنیم. امید است که بهبودی پیدا کند. دعبل خیلی غمگین و افسرده شد و بسیار ناراحت گردید. بعد به خاطرش آمد که مقداری از جبه حضرت رضا علیه السّلام را به همراه آورده! پس جبه را روی چشم او مالید و با یک پارچه از اول شب بر روی چشم دخترک بست. صبحگاه به برکت حضرت رضا علیه السّلام چشم هایش سالم تر از اول شده بود. - . عیون اخبار الرضا 2 : 263 -

مثل این حدیث در کمال الدین نیز منقول است. - . کمال الدین 2 : 44 -

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهُرْمُزِیُّ عَنِ أَبِی الْحَسَنِ دَاوُدَ الْبَکْرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیَّ یَقُولُ: لَمَّا حَضَرَ أَبِیَ الْوَفَاةُ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ انْعَقَدَ لِسَانُهُ وَ اسْوَدَّ وَجْهُهُ فَکِدْتُ الرُّجُوعَ عَنْ مَذْهَبِهِ فَرَأَیْتُهُ بَعْدَ ثَلَاثٍ فِی مَا یَرَی النَّائِمُ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ بِیضٌ وَ قَلَنْسُوَةٌ بَیْضَاءُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ مَا فَعَلَ اللَّهُ بِکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الَّذِی رَأَیْتَهُ مِنِ اسْوِدَادِ وَجْهِی وَ انْعِقَادِ لِسَانِی کَانَ مِنْ شُرْبِیَ الْخَمْرَ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ لَمْ أَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی لَقِیتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ بِیضٌ وَ قَلَنْسُوَةٌ بَیْضَاءُ فَقَالَ لِی أَنْتَ دِعْبِلٌ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَأَنْشِدْنِی قَوْلَکَ فِی

ص: 241


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 263- 265.
2- 2. اکمال الدین ج 2 ص 44- 48.

أَوْلَادِی فَأَنْشَدْتُهُ قَوْلِی:

لَا أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّ الدَّهْرِ إِنْ ضَحِکَتْ***یَوْماً وَ آلُ أَحْمَدَ مَظْلُومُونَ قَدْ قُهِرُوا

مُشَرَّدُونَ نُفُوا عَنْ عَقْرِ دَارِهِمْ***کَأَنَّهُمْ قَدْ جَنَوْا مَا لَیْسَ یُغْتَفَرُ

قَالَ فَقَالَ لِی أَحْسَنْتَ وَ شَفَعَ فِیَّ وَ أَعْطَانِی ثِیَابَهُ وَ هَا هِیَ وَ أَشَارَ إِلَی ثِیَابِ بَدَنِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن داود بکری می گوید: از علی پسر دعبل بن علی خزاعی شنیدم که می گفت: پدرم وقتی به حال احتضار و مرگ رسید رنگش تغییر کرد و زبانش بند آمد و صورتش سیاه شد. جوری که نزدیک بود از مذهب او برگردم! پس از سه روز در خواب دیدم لباس های سفید پوشیده و یک عرقچین سفید بر سر دارد! گفتم: بابا! خدا با تو چگونه رفتار کرد؟ گفت: پسرم! اینکه دیدی صورتم سیاه شد و زبانم بند آمد، به واسطه شرب خمری بود که در دنیا کرده بودم و به همان حال بودم تا پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیدم که لباسی سفید و عرقچینی سفید رنگ بر سر دارد. فرمود: تو دعبل بن علی هستی؟ عرض کردم: آری یا رسول اللَّه! فرمود: شعر خود را که درباره اولادم سروده ای بخوان! این شعرم را خواندم:

خداوند دهان روزگار را خندان مفرماید اگر بخواهد روزی که آل محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم مظلوم و مقهورند بخندد! روزی که آل محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پراکنده و رانده شده از خانه اجدادی خود باشند و گویا مرتکب گناهی شده اند که بخشودنی نیست!

فرمود: احسنت! و درباره ام شفاعت کرد و لباس های خود را به من داد. این همان لباس های پیغمبر است. و اشاره به لباس های تنش کرد. - . عیون اخبار الرضا 2 : 266 -

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] سمعت أبا نصر محمد بن الحسن الکرخی الکاتب یقول: رأیت علی قبر دعبل بن علی الخزاعی مکتوبا:

أعد لله یوم یلقاه***دعبل أن لا إله إلا هو

یقول مخلصا عساه بها***یرحمه فی القیامة الله

الله مولاه و الرسول و من***بعدهما فالوصی مولاه (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو نصر محمّد بن حسن کرخی کاتب می گفت: روی قبر دعبل ابن علی این اشعار نوشته بود:

دعبل برای روز لقاء و قیامت خود برای خدا، کلمه لا اله الا الله را مهیا نموده است

این کلمه را با اخلاص می گوید، شاید خدا در قیامت به او رحم فرماید

خدا مولای اوست و رسول و پس از این دو حضرت امیر علیه السّلام مولای اوست - . عیون اخبار الرضا 2 : 267 -

**[ترجمه]

«12»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ: مِنْ مَنَاقِبِهِ علیه السلام قِصَّةُ دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیِّ الشَّاعِرِ قَالَ دِعْبِلٌ لَمَّا قُلْتُ مَدَارِسُ آیَاتٍ قَصَدْتُ بِهَا أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام وَ هُوَ بِخُرَاسَانَ وَلِیُّ عَهْدِ الْمَأْمُونِ فِی الْخِلَافَةِ فَوَصَلْتُ الْمَدِینَةَ وَ حَضَرْتُ عِنْدَهُ وَ أَنْشَدْتُهُ إِیَّاهَا فَاسْتَحْسَنَهَا وَ قَالَ لِی لَا تُنْشِدْهَا أَحَداً حَتَّی آمُرَکَ وَ اتَّصَلَ خَبَرِی بِالْخَلِیفَةِ الْمَأْمُونِ فَأَحْضَرَنِی وَ سَأَلَنِی عَنْ خَبَرِی ثُمَّ قَالَ یَا دِعْبِلُ أَنْشِدْنِی مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ فَقُلْتُ مَا أَعْرِفُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا غُلَامُ أَحْضِرْ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا قَالَ فَلَمْ یَکُنْ سَاعَةٌ حَتَّی حَضَرَ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ سَأَلْتُ دِعْبِلًا عَنْ مَدَارِسُ آیَاتٍ فَذَکَرَ أَنَّهُ لَا یَعْرِفُهَا فَقَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ یَا دِعْبِلُ أَنْشِدْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَخَذْتُ فِیهَا فَأَنْشَدْتُهَا فَاسْتَحْسَنَهَا وَ أَمَرَ لِی بِخَمْسِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ أَمَرَ لِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِقَرِیبٍ

ص: 242


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 266.
2- 2. المصدر ج 2 ص 267.

مِنْ ذَلِکَ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَهَبَنِی شَیْئاً مِنْ ثِیَابِکَ لِیَکُونَ کَفَنِی فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ رَفَعَ إِلَیَّ قَمِیصاً قَدِ ابْتَذَلَهُ وَ مِنْشَفَةً لَطِیفَةً وَ قَالَ لِیَ احْفَظْ هَذَا تُحْرَسُ بِهِ ثُمَّ دَفَعَ إِلَیَّ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ أَبُو الْعَبَّاسِ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ وَزِیرُ الْمَأْمُونِ صِلَةً وَ حَمَلَنِی عَلَی بِرْذَوْنٍ أَصْفَرَ خُرَاسَانِیٍّ وَ کُنْتُ أُسَایِرُهُ فِی یَوْمٍ مَطِیرٍ وَ عَلَیْهِ مِمْطَرُ خَزٍّ وَ بُرْنُسٌ مِنْهُ فَأَمَرَ لِی بِهِ وَ دَعَا بِغَیْرِهِ جَدِیدٍ فَلَبِسَهُ وَ قَالَ إِنَّمَا آثَرْتُکَ بِاللَّبِیسِ لِأَنَّهُ خَیْرُ الْمِمْطَرَیْنِ قَالَ فَأُعْطِیتُ بِهِ ثَمَانِینَ دِینَاراً فَلَمْ تَطِبْ نَفْسِی بِبَیْعِهِ ثُمَّ کَرَرْتُ رَاجِعاً إِلَی الْعِرَاقِ فَلَمَّا صِرْتُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ خَرَجَ عَلَیْنَا الْأَکْرَادُ فَأَخَذُونَا وَ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ یَوْماً مَطِیراً فَبَقِیتُ فِی قَمِیصٍ خَلَقٍ وَ ضُرٍّ جَدِیدٍ وَ أَنَا مُتَأَسِّفٌ مِنْ جَمِیعِ مَا کَانَ مَعِی عَلَی الْقَمِیصِ وَ الْمِنْشَفَةِ وَ مُفَکِّرٌ فِی قَوْلِ سَیِّدِیَ الرِّضَا علیه السلام إِذْ مَرَّ بِی وَاحِدٌ مِنَ الْأَکْرَادِ الْحَرَامِیَّةِ تَحْتَهُ الْفَرَسُ الْأَصْفَرُ الَّذِی حَمَلَنِی عَلَیْهِ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ وَ عَلَیْهِ الْمِمْطَرُ وَ وَقَفَ بِالْقُرْبِ مِنِّی لِیَجْتَمِعَ عَلَیْهِ أَصْحَابُهُ وَ هُوَ یُنْشِدُ مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ وَ یَبْکِی فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ مِنْهُ عَجِبْتُ مِنْ لِصٍّ مِنَ الْأَکْرَادِ یَتَشَیَّعُ ثُمَّ طَمِعْتُ فِی الْقَمِیصِ وَ الْمِنْشَفَةِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی لِمَنْ هَذِهِ الْقَصِیدَةُ فَقَالَ مَا أَنْتَ وَ ذَاکَ وَیْلَکَ فَقُلْتُ لِی فِیهِ سَبَبٌ أُخْبِرُکَ بِهِ فَقَالَ هِیَ أَشْهَرُ بِصَاحِبِهَا أَنْ تَجْهَلَ فَقُلْتُ مَنْ هُوَ قَالَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ شَاعِرُ آلِ مُحَمَّدٍ جَزَاهُ اللَّهُ خَیْراً فَقُلْتُ لَهُ وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی أَنَا دِعْبِلٌ وَ هَذِهِ قَصِیدَتِی فَقَالَ وَیْلَکَ مَا تَقُولُ قُلْتُ الْأَمْرُ أَشْهَرُ مِنْ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ إِلَی أَهْلِ الْقَافِلَةِ فَاسْتَحْضَرَ مِنْهُمْ جَمَاعَةً وَ سَأَلَهُمْ عَنِّی فَقَالُوا بِأَسْرِهِمْ هَذَا دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ فَقَالَ قَدْ أَطْلَقْتُ کُلَّ مَا أُخِذَ مِنَ الْقَافِلَةِ خِلَالَةً فَمَا فَوْقَهَا کَرَامَةً لَکَ ثُمَّ نَادَی فِی أَصْحَابِهِ مَنْ أَخَذَ شَیْئاً فَلْیَرُدَّهُ فَرَجَعَ عَلَی النَّاسِ جَمِیعُ مَا أُخِذَ مِنْهُمْ وَ رَجَعَ إِلَیَّ جَمِیعُ مَا کَانَ مَعِی ثُمَّ بَذْرَقَنَا(1)

إِلَی الْمَأْمَنِ فَحُرِسْتُ أَنَا وَ الْقَافِلَةُ بِبَرَکَةِ الْقَمِیصِ وَ الْمِنْشَفَةِ

ص: 243


1- 1. البذرقة: الخفارة معرب« بدرقه» بالفارسیة و الفعل بذرق و بدرق- وزان دحرج- یقال- بعث السلطان بذرقة مع القافلة: أی خفراء و حراسا.

فَانْظُرْ إِلَی هَذِهِ الْمَنْقَبَةِ مَا أَشْرَفَهَا وَ مَا أَعْلَاهَا وَ قَدْ یَقِفُ عَلَی هَذِهِ الْقِصَّةِ بَعْضُ النَّاسِ مِمَّنْ یُطَالِعُ هَذَا الْکِتَابَ وَ یَقْرَؤُهُ فَتَدْعُوهُ نَفْسُهُ إِلَی مَعْرِفَةِ هَذِهِ الْأَبْیَاتِ الْمَعْرُوفَةِ بِمَدَارِسُ آیَاتٍ وَ یَشْتَهِی الْوُقُوفَ عَلَیْهَا وَ یَنْسُبُنِی فِی إِعْرَاضِی عَنْ ذِکْرِهَا إِمَّا إِلَی أَنَّنِی لَمْ أَعْرِفْهَا أَوْ أَنَّنِی جَهِلْتُ مَیْلَ النُّفُوسِ حِینَئِذٍ إِلَی الْوُقُوفِ عَلَیْهَا فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُدْخِلَ رَاحَةً عَلَی بَعْضِ النُّفُوسِ وَ أَنْ أَدْفَعَ عَنِّی هَذَا النَّقْصَ الْمُتَطَرِّقَ إِلَیَّ بِبَعْضِ الظُّنُونِ فَأَوْرَدْتُ مِنْهَا مَا یُنَاسِبُ ذَلِکَ وَ هِیَ:

ذَکَرْتُ مَحَلَّ الرَّبْعِ مِنْ عَرَفَاتٍ***فَأَسْبَلْتُ دَمْعَ الْعَیْنِ بِالْعَبَراتِ

وَ قَلَّ عُرَی صَبْرِی وَ هَاجَتْ صَبَابَتِی***رُسُومُ دِیَارٍ أَقْفَرَتْ وَعْرَاتٍ

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ بِالْخَیْفِ مِنْ مِنًی***وَ بِالْبَیْتِ وَ التَّعْرِیفِ وَ الْجَمَرَاتِ

دِیَارُ عَلِیٍّ وَ الْحُسَیْنِ وَ جَعْفَرٍ***وَ حَمْزَةَ وَ السَّجَّادِ ذِی الثَّفِنَاتِ

دِیَارٌ عَفَاهَا جَوْرُ کُلِّ مُعَانِدٍ***وَ لَمْ تَعْفُ بِالْأَیَّامِ وَ السَّنَوَاتِ

دِیَارٌ لِعَبْدِ اللَّهِ وَ الْفَضْلِ صِنْوِهِ***سَلِیلِ رَسُولِ اللَّهِ ذِی الدَّعَوَاتِ

مَنَازِلُ کَانَتْ لِلصَّلَاةِ وَ لِلتُّقَی***وَ لِلصَّوْمِ وَ التَّطْهِیرِ وَ الْحَسَنَاتِ

مَنَازِلُ جَبْرَئِیلُ الْأَمِینُ یَحُلُّهَا***مِنَ اللَّهِ بِالتَّسْلِیمِ وَ الزَّکَوَاتِ

مَنَازِلُ وَحْیِ اللَّهِ مَعْدِنُ عِلْمِهِ***سَبِیلُ رَشَادٍ وَاضِحُ الطُّرُقَاتِ

مَنَازِلُ وَحْیُ اللَّهِ یَنْزِلُ حَوْلَهَا***عَلَی أَحْمَدَ الرَّوْحَاتِ وَ الْغَدَوَاتِ

فَأَیْنَ الْأُولَی شَطَّتْ بِهِمْ غُرْبَةُ النَّوَی***أَفَانِینَ فِی الْأَقْطَارِ مُخْتَلِفَاتٍ

هُمْ آلُ مِیرَاثِ النَّبِیِّ إِذَا انْتَمَوْا***وَ هُمْ خَیْرُ سَادَاتٍ وَ خَیْرُ حُمَاةٍ

مَطَاعِیمُ فِی الْأَعْسَارِ فِی کُلِّ مَشْهَدٍ***فَقَدْ شُرِّفُوا بِالْفَضْلِ وَ الْبَرَکَاتِ

إِذَا لَمْ نُنَاجِ اللَّهَ فِی صَلَوَاتِنَا***بِذِکْرِهِمْ لَمْ یَقْبَلِ الصَّلَوَاتِ

أَئِمَّةُ عَدْلٍ یُهْتَدَی بِفِعَالِهِمْ***وَ نُؤْمَنُ مِنْهُمْ زَلَّةَ الْعَثَرَاتِ

فَیَا رَبِّ زِدْ قَلْبِی هُدًی وَ بَصِیرَةً***وَ زِدْ حُبَّهُمْ یَا رَبِّ فِی حَسَنَاتِی

دِیَارُ رَسُولِ اللَّهِ أَصْبَحْنَ بَلْقَعَا***وَ دَارُ زِیَادٍ أَصْبَحَتْ عُمُرَاتٍ

ص: 244

وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ هُلْبٌ رِقَابُهُمْ***وَ آلُ زِیَادٍ غُلَّظُ الْقَصَرَاتِ

وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ تَدْمَی نُحُورُهُمْ***وَ آلُ زِیَادٍ زَیَّنُوا الْحَجَلَاتِ

وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ یُسْبَی حَرِیمُهُمْ***وَ آلُ زِیَادٍ آمَنُوا السُّرْبَاتِ

وَ آلُ زِیَادٍ فِی الْقُصُورِ مَصُونَةٌ***وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ فِی الْفَلَوَاتِ

فَیَا وَارِثِی عِلْمِ النَّبِیِّ وَ آلَهُ***عَلَیْکُمْ سَلَامِی دَائِمَ النَّفَحَاتِ

لَقَدْ أَمِنَتْ نَفْسِی بِکُمْ فِی حَیَاتِهَا***وَ إِنِّی لَأَرْجُو الْأَمْنَ عِنْدَ مَمَاتِی

(1).

**[ترجمه]کشف الغمة: محمّد بن طلحه می گوید: از مناقب حضرت رضا علیه السّلام داستان دعبل ابن علی خزاعی است. دعبل گفت: وقتی قصیده (مدارس آیات) را سرودم، تصمیم گرفتم خدمت مولایم علی بن موسی الرضا علیه السّلام که در خراسان بود برسم. ایشان آن زمان ولیعهد مأمون شده بود. خدمت آن جناب رسیدم و قصیده را خواندم. حضرت بسیار تحسین کرد و فرمود که آن را تا وقتی که من دستور نداده ام، برای کسی نخوان.

جریان اشعار من به خلیفه رسید و مرا احضار کرد و از حالم جویا شد. سپس گفت قصیده «مدارس آیات خلت من تلاوة» را برایم بخوان. گفتم: نمی دانم. رو به غلام خود کرد و گفت: حضرت رضا علیه السّلام را بگو بیاید. بیش از ساعتی نگذشت که امام آمد. گفت: آقا! من از دعبل درخواست کردم قصیده اش را بخواند گفت: نمی دانم! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: برای امیرالمؤمنین بخوان! شروع کردم به خواندن. مأمون بسیار تحسین کرد و دستور داد پنجاه هزار درهم به من بدهند! حضرت رضا علیه السّلام نیز نزدیک به همین مبلغ داد. عرض کردم: آقا! اگر بر من منت گذارید با لطف نمودن یکی از لباس هایتان باعث افتخار من است که آن را جزو کفن خود قرار دهم. فرمود: بسیار خوب. بعد پیراهنی کهنه با یک حوله لطیف به من لطف نمود و فرمود: این را نگه دار که برایت مفید است!

بعد فضل بن سهل ذوالریاستین جایزه ای داد و یک مادیان زرد رنگ خراسانی به من لطف کرد. یک روز بارانی با او می رفتم. خودش یک بارانی خز پوشیده بود که کلاهی نیز از همان جنس بر سر داشت. بارانی و کلاه خود را به من داد و خودش لباس تازه ای خواست و پوشید و گفت: اینکه لباس های تنم را دادم، چون بهترین بارانی است. دعبل گفت: آن لباس را به هشتاد دینار از من خریدند، ولی من راضی نشدم.

سپس به عراق برگشتم. در بین راه کردها به ما حمله کردند و ما را گرفتند. آن روز باران می بارید و من فقط پیراهنی مندرس داشتم و ضرری تازه متوجه من بود و من بر همه آنچه همراهم بود، از قبیل پیراهن و حوله تأسف می خوردم و در فرمایش آقایم امام رضا علیه السّلام فکر می کردم که ناگهان دیدم یکی از کردهای حرامی سوار بر اسب زرد رنگی که ذوالریاستین مرا سوار بر آن کرده بود و بارانی من بر دوش او بود، نزدیک من آمد تا همه یارانش جمع شوند و او این شعر را می خواند و گریه می کرد:

مدارس آیاتی که از تلاوت خالی مانده

وقتی این را از او شنیدم، تعجب کردم که دزد کردی شیعه باشد! لذا به طمع پیراهن و حوله جلو رفته و گفتم: این شعر از کیست؟ گفت: به تو مربوط نیست! گفتم: کاری دارم که به تو خواهم گفت! گفت: این شعر مشهورتر از آن است که شاعر آن را نشناسی! گفتم: کیست؟ گفت: از دعبل بن علی خزاعی شاعر آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است! خدا او را جزای خیر دهد. گفتم:آقای من! به خدا من دعبل هستم و این قصیده من است. گفت: وای بر تو! چه می گویی؟ گفتم: امر از این حرف ها روشن تر است. گروهی را به نزد قافله بفرست و جماعتی از آنان را احضار نما. این کار را کرد و از آنان پرسید: این کیست؟ همگی گفتند: این دعبل بن علی خزاعی است. گفت: به احترام تو تمام چیزهایی که از قافله گرفته شد، از یک تکه چوب خلال و بالاتر، باید به اهل آن برگردد. و بین یارانش فریاد زد: هر کس چیزی گرفته باید برگرداند! به این ترتیب تمام چیزهای گرفته شده به مردم برگشت و تمام آنچه همراهم بود، به من برگردانده شد. بعد هم ما را تا مکان امنی بدرقه کرد و ما به برکت پیراهن و حوله، در امان قرار گرفتیم.

صاحب کشف الغمة می گوید: پس به این منقبت نگاه کن که چه شریف و بلند است و برخی از مردم که این کتاب را می خوانند، بر این داستان واقف می شوند و نفسشان آنها را دعوت به خواندن قصیده مدارس آیات می کند و دوست دارند آن را بفهمند. و در باب علت اعراض من از ذکر آن، به من نسبت می دهند که یا من آن را نمی دانم یا اینکه از میل مردم به اطلاع از آن جاهلم. پس خواستم موجب راحت برخی از نفوس شوم و این نقص را که از بعضی گمان ها به من وارد ساخته تبری بجویم. پس آنچه از این قصیده را مناسب طبع ها دیدم می آورم:

به یاد محل سکونت در عرفات افتادم و اشک از دیدگانم جاری شد

و ریسمان های صبرم نازک شد و اشتیاقم را آثار خانه هایی که کوه ها را به بیابان مبدل نموده به هیجان آورد

مدارس آیات قرآن که از تلاوت خالی شده و محل نزول وحی که حیاط آن در اثر خالی بودن از طالبان خاک گرفته است

این مدارس برای آل رسول خدا در ناحیه خیف و منی و کنار خانه و در عرفات و محل رمی جمرات هستند

سرزمین های علی و حسین و جعفر و حمزه و سجاد که پیشانی و زانوانش پینه بسته بود

خانه هایی که خدا آن را از ستم هر معاندی حفظ کرده و در روزگاران و سالیان سال خاک نخواهد گرفت

خانه هایی برای عبدالله و فضل و برادرش که صاحب دعوت ها و فرزند رسول خدا بود

خانه هایی که برای نماز و پرهیزگاری و روزه و طهارت و نیکویی هاست.

خانه هایی که جبرئیل امین در آن حلول می کرد و از طرف خدا تسلیم و پاکی ها را فرود می آورد خانه هایی که در آن وحی خداوند نازل می شد و معدن علم خدا بود و راه هدایت است که طرق آن واضح است.

خانه های وحی خدا که در اطراف آن بر حضرت احمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم در شامگاه و صبحگاه نازل می شد

آن عزیزانی که دوری و غربت ایشان را همچون شاخه های برومند در اطراف پراکنده کرده است، کجایند؟

آنان آل میراث پیامبرند وقتی رشد کنند و آنان برترین سادات و بهترین حامیان هستند

محتاجانند در بینوایی و درویشی در هر مشهدی یا اطعام کنندگانند در أقطار عالم، یا در حال عسرت و پریشانی به درستی که در زیادتی و برکت ها در رزق و روزی، مشرف می گردند.

وقتی ما با خدا در نمازمان با یاد آنها نجوا نکنیم، نمازهای ما قبول نخواهد بود

امامان عدلی که با عمل آنها راه هدایت نشان داده می شود و ما از زلت ها و لغزش هایشان در ایمنی هستیم

پروردگارا! پس در قلب من هدایت و بصیرت را بیشتر کن و در حسنات من محبت آنان را زیاده گردان

خانه های رسول خدا همگی مثل بیابان خالی و بی سکنه است و خانه های زیاد لعین، آباد شده است

و گردن آل پیغمبر مثل موی نازک شده، ولی آل زیاد قصرهای بزرگ و محکم ساخته اند

و خون گلوی فرزندان پیغمبر می ریزد، ولی آل زیاد حجله آرایی می کنند

و حریم آل پیغمبر به اسارت می روند، ولی آل زیاد در رسیدن به حوائجشان ایمنی دارند

و آل زیاد در قصرها مصونند، ولی آل پیغمبر در بیابان ها سرگردانند

پس ای وارثان علم پیامبر و آل او، بر شما سلام من باد! درحالی که نفحات این سلام دائمی است جان من در حیات خود به شما ایمنی گرفته و من از خدا امید امن بعد از وفاتم را نیز دارم - . کشف الغمة 3 : 74 -

**[ترجمه]

بیان

کأن المراد بالمنشفة المندیل یتمسح به فی القاموس نشف الثوب العرق شربه و النشفة خرقة ینشف بها ماء المطر و یعصر فی الأوعیة و النشافة مندیل یتمسح به (2) و فی النهایة فیه کان لرسول الله صلی الله علیه و آله نشافة ینشف بها غسالة وجهه یعنی مندیلا یمسح بها وضوءه و الربع بالفتح الدار و المحلة و المنزل و السلیل الولد و استعمل هنا مجازا و السلیل أیضا الخالص الصافی من القذی و الکدر.

و الهلب بالضم الشعر کله أو ما غلظ منه و بالتحریک کثرة الشعر و هو أهلب و الأهلب الذنب المنقطع و الذی لا شعر علیه و الکثیر الشعر ضد کذا فی القاموس (3) و کأنه هنا کنایة عن دقة أعناقهم کالشعر أو عن فقرهم و رثاثتهم و أنهم لا یقدرون علی الحلق.

و القصرة العنق و أصل الرقبة مصونة خبر أو حال و نفح الطیب کمنع فاح و النفحة من الریح الدفعة و سیأتی شرح باقی الأبیات إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]گویا مراد از «منشفه» همان دستمالی باشد که به دست می کشند و در قاموس آمده: «نشف الثوب العرق» یعنی لباس عرق تن را نوشید و «نشفه» به معنای خرقه ای است که با آن آب باران خشک می شود و در ظرف ها چکانده می شود و «نشافه» دستمالی است که با آن آب گیری می شود. و در نهایه آمده رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم دستمالی داشتند که با آن آب وضوی صورت خود را خشک می کردند. و «ربع» با فتح راء، محله و خانه و منزل را گویند و «سلیل» به معنای فرزند است که اینجا مجازا استعمال شده است و سلیل به معنای خالص و صاف از خار و کدورت نیز هست. و «هلب» به ضم هاء، به معنای تمام موی یا قسمت های پرپشت آن است و به تحریک لام، به معنای زیادی موی است و آن مرد «اهلب» است و اهلب دم بریده را نیز می گویند و دمی را که موی نداشته باشد و همچنین دم پر موی را و این از لغات ضد است که در قاموس چنین آمده، و گویی اینجا کنایه از نازکی گردن هایشان مانند مو است، یا کنایه از فقر و بدحالی ایشان است و اینکه قدرت بر تراشیدن موی خود را ندارند.

و «قصره» به معنای گردن و اصل گردن است و کلمه «مصونه» خبر یا حال است و «نفح الطیب» بر وزن منع یعنی وزید و «نفحه ریح»، باد دفعی را گویند و شرح باقی ابیات ان شاء الله خواهد آمد.

**[ترجمه]

«13»

کشف، [کشف الغمة] عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: دَخَلَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ عَلَی الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی قَدْ قُلْتُ فِیکُمْ قَصِیدَةً وَ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أُنْشِدَهَا أَحَداً قَبْلَکَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام هَاتِهَا فَأَنْشَدَ:

تَجَاوَبْنَ بِالْأَرْنَانِ وَ الزَّفَرَاتِ***نَوَائِحُ عُجْمُ اللَّفْظِ وَ النَّطَقَاتِ

ص: 245


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 74- 78.
2- 2. القاموس ج 3 ص 199.
3- 3. القاموس ج 1 ص 140.

یُخْبِرْنَ بِالْأَنْفَاسِ عَنْ سِرِّ أَنْفُسٍ***أُسَارَی هَوًی مَاضٍ وَ آخَرُ آتٍ

فَأَسْعَدْنَ أَوْ أَسْعَفْنَ حَتَّی تَقَوَّضَتْ***صُفُوفُ الدُّجَی بِالْفَجْرِ مُنْهَزِمَاتٍ

عَلَی الْعَرَصَاتِ الْخَالِیَاتِ مِنَ الْمَهَا***سَلَامُ شَجٍ صَبٍّ عَلَی الْعَرَصَاتِ

فَعَهْدِی بِهَا خُضْرَ الْمَعَاهِدِ مَأْلَفاً***مِنَ الْعَطِرَاتِ الْبِیضِ وَ الْخَفَرَاتِ

لَیَالِیَ یُعْدِینَ الْوِصَالَ عَلَی الْقِلَی***وَ یُعْدِی تَدَانِینَا عَلَی الْعَزَبَاتِ

وَ إِذْ هُنَّ یَلْحَظْنَ الْعُیُونَ سَوَافِرَا***وَ یَسْتُرْنَ بِالْأَیْدِی عَلَی الْوَجَنَاتِ

وَ إِذْ کُلَّ یَوْمٍ لِی بِلَحْظِی نَشْوَةٌ***یَبِیتُ بِهَا قَلْبِی عَلَی نَشَوَاتٍ

فَکَمْ حَسَرَاتٍ هَاجَهَا بِمُحَسِّرٍ***وُقُوفِی یَوْمَ الْجَمْعِ مِنْ عَرَفَاتٍ

أَ لَمْ تَرَ لِلْأَیَّامِ مَا جَرَّ جَوْرُهَا***عَلَی النَّاسِ مِنْ نَقْضٍ وَ طُولِ شَتَاتٍ

وَ مِنْ دُوَلِ الْمُسْتَهْزِءِینَ وَ مَنْ غَدَا***بِهِمْ طَالِباً لِلنُّورِ فِی الظُّلُمَاتِ

فَکَیْفَ وَ مِنْ أَنَّی بِطَالِبِ زُلْفَةٍ***إِلَی اللَّهِ بَعْدَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَوَاتِ

سِوَی حُبِّ أَبْنَاءِ النَّبِیِّ وَ رَهْطِهِ ***وَ بُغْضِ بَنِی الزَّرْقَاءِ وَ الْعَبَلَاتِ

وَ هِنْدٍ وَ مَا أَدَّتْ سُمَیَّةُ وَ ابْنُهَا ***أُولُو الْکُفْرِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْفَجَرَاتِ

هُمْ نَقَضُوا عَهْدَ الْکِتَابِ وَ فَرْضَهُ***وَ مُحْکَمَهُ بِالزُّورِ وَ الشُّبُهَاتِ

وَ لَمْ تَکُ إِلَّا مِحْنَةٌ کَشَفَتْهُمْ***بِدَعْوَی ضَلَالٍ مِنْ هَنٍ وَ هَنَاتٍ

تُرَاثٌ بِلَا قُرْبَی وَ مُلْکٌ بِلَا هُدًی***وَ حُکْمٌ بِلَا شُورَی بِغَیْرِ هُدَاةٍ

رَزَایَا أَرَتْنَا خُضْرَةَ الْأُفُقِ حُمْرَةً***وَ رَدَّتْ أُجَاجاً طَعْمَ کُلِّ فُرَاتٍ

وَ مَا سَهَّلَتْ تِلْکَ الْمَذَاهِبُ فِیهِمْ***عَلَی النَّاسِ إِلَّا بَیْعَةَ الْفَلَتَاتِ

وَ مَا قِیلُ أَصْحَابِ السَّقِیفَةِ جَهْرَةً***بِدَعْوَی تُرَاثٍ فِی الضَّلَالِ نَتَأَتْ

وَ لَوْ قَلَّدُوا الْمُوصَی إِلَیْهِ أُمُورَهَا***لَزُمَّتْ بِمَأْمُونٍ عَلَی الْعَثَرَاتِ

أَخِی خَاتَمِ الرُّسُلِ الْمُصَفَّی مِنَ الْقَذَی ***وَ مُفْتَرِسِ الْأَبْطَالِ فِی الْغَمَرَاتِ

فَإِنْ جَحَدُوا کَانَ الْغَدِیرُ شَهِیدَهُ***وَ بَدْرٌ وَ أُحُدٌ شَامِخُ الْهَضَبَاتِ

وَ آیٌ مِنَ الْقُرْآنِ تُتْلَی بِفَضْلِهِ***وَ إِیثَارُهُ بِالْقُوتِ فِی اللَّزْبَاتِ

وَ عِزُّ خِلَالٍ أَدْرَکَتْهُ بِسَبْقِهَا***مَنَاقِبُ کَانَتْ فِیهِ مُؤْتَنِفَاتٍ

ص: 246

مَنَاقِبُ لَمْ تُدْرَکْ بِخَیْرٍ وَ لَمْ تُنَلْ***بِشَیْ ءٍ سِوَی حَدِّ الْقَنَا الذَّرَبَاتِ

نَجِیٌّ لِجِبْرِیلَ الْأَمِینِ وَ أَنْتُمْ***عُکُوفٌ عَلَی الْعُزَّی مَعاً وَ مَنَاتٍ

بَکَیْتُ لِرَسْمِ الدَّارِ مِنْ عَرَفَاتٍ***وَ أَذْرَیْتُ دَمْعَ الْعَیْنِ بِالْعَبَرَاتِ-(1)

وَ بَانَ عُرَی صَبْرِی وَ هَاجَتْ صَبَابَتِی***رُسُومُ دِیَارٍ قَدْ عَفَتْ وَعَرَاتٍ

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ***وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ بِالْخَیْفِ مِنْ مِنًی***وَ بِالْبَیْتِ وَ التَّعْرِیفِ وَ الْجَمَرَاتِ

دِیَارٌ لِعَبْدِ اللَّهِ بِالْخَیْفِ مِنْ مِنًی***وَ لِلسَّیِّدِ الدَّاعِی إِلَی الصَّلَوَاتِ

دِیَارُ عَلِیٍّ وَ الْحُسَیْنِ وَ جَعْفَرٍ***وَ حَمْزَةَ وَ السَّجَّادِ ذِی الثَّفِنَاتِ

دِیَارٌ لِعَبْدِ اللَّهِ وَ الْفَضْلِ صِنْوِهِ***نَجِیِّ رَسُولِ اللَّهِ فِی الْخَلَوَاتِ

وَ سِبْطَیْ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنَیْ وَصِیِّهِ***وَ وَارِثِ عِلْمِ اللَّهِ وَ الْحَسَنَاتِ

مَنَازِلُ وَحْیُ اللَّهِ یَنْزِلُ بَیْنَهَا***عَلَی أَحْمَدَ الْمَذْکُورِ فِی الصَّلَوَاتِ (2)

مَنَازِلُ قَوْمٍ یُهْتَدَی بِهُدَاهُمْ***فَیُؤْمَنُ مِنْهُمْ زَلَّةُ الْعَثَرَاتِ

مَنَازِلُ کَانَتْ لِلصَّلَاةِ وَ لِلتُّقَی***وَ لِلصَّوْمِ وَ التَّطْهِیرِ وَ الْحَسَنَاتِ

مَنَازِلُ لَا تَیْمٌ یَحُلُّ بِرَبْعِهَا***وَ لَا ابْنُ صُهَاکَ فَاتِکُ الْحُرُمَاتِ (3)

دِیَارٌ عَفَاهَا جَوْرُ کُلِّ مُنَابِذٍ***وَ لَمْ تَعْفُ لِلْأَیَّامِ وَ السَّنَوَاتِ

قِفَا نَسْأَلِ الدَّارَ الَّتِی خَفَّ أَهْلُهَا***مَتَی عَهْدُهَا بِالصَّوْمِ وَ الصَّلَوَاتِ

وَ أَیْنَ الْأُولَی شَطَّتْ بِهِمْ غُرْبَةُ النَّوَی***أَفَانِینَ فِی الْأَقْطَارِ مُفْتَرِقَاتٍ

هُمْ أَهْلُ مِیرَاثِ النَّبِیِّ إِذَا اعْتَزَوْا***وَ هُمْ خَیْرُ سَادَاتٍ وَ خَیْرُ حُمَاةٍ

إِذَا لَمْ نُنَاجِ اللَّهَ فِی صَلَوَاتِنَا***بِأَسْمَائِهِمْ لَمْ یَقْبَلِ الصَّلَوَاتِ

مَطَاعِیمُ لِلْأَعْسَارِ فِی کُلِّ مَشْهَدٍ***لَقَدْ شُرِّفُوا بِالْفَضْلِ وَ الْبَرَکَاتِ

ص: 247


1- 1. قال الجوهریّ: أذرت العین دمعها: صبته.
2- 2. السورات- خ ل.
3- 3. هاتک الحرمات ظ.

وَ مَا النَّاسُ إِلَّا غَاصِبٌ وَ مُکَذِّبٌ***وَ مُضْطَغِنٌ ذُو إِحْنَةٍ وَ تِرَاتٍ

إِذَا ذَکَرُوا قَتْلَی بِبَدْرٍ وَ خَیْبَرَ***وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ أَسْبَلُوا الْعَبَرَاتِ

فَکَیْفَ یُحِبُّونَ النَّبِیَّ وَ رَهْطَهُ***وَ هُمْ تَرَکُوا أَحْشَاءَهُمْ وَغَرَاتٍ

لَقَدْ لَایَنُوهُ فِی الْمَقَالِ وَ أَضْمَرُوا***قُلُوباً عَلَی الْأَحْقَادِ مُنْطَوِیَاتٍ

فَإِنْ لَمْ یَکُنْ إِلَّا بِقُرْبَی مُحَمَّدٍ***فَهَاشِمُ أَوْلَی مِنْ هَنٍ وَ هَنَاتٍ

سَقَی اللَّهُ قَبْراً بِالْمَدِینَةِ غَیْثَهُ***فَقَدْ حَلَّ فِیهِ الْأَمْنُ بِالْبَرَکَاتِ

نَبِیُّ الْهُدَی صَلَّی عَلَیْهِ مَلِیکُهُ***وَ بَلَّغَ عَنَّا رُوحَهُ التُّحَفَاتِ

وَ صَلَّی عَلَیْهِ اللَّهُ مَا ذَرَّ شَارِقٌ***وَ لَاحَتْ نُجُومُ اللَّیْلِ مُبْتَدِرَاتٍ

أَ فَاطِمُ لَوْ خِلْتِ الْحُسَیْنَ مُجَدَّلًا***وَ قَدْ مَاتَ عَطْشَاناً بِشَطِّ فُرَاتٍ

إِذاً لَلَطَمْتِ الْخَدَّ فَاطِمُ عِنْدَهُ***وَ أَجْرَیْتِ دَمْعَ الْعَیْنِ فِی الْوَجَنَاتِ

أَ فَاطِمُ قُومِی یَا ابْنَةَ الْخَیْرِ وَ انْدُبِی***نُجُومَ سَمَاوَاتٍ بِأَرْضِ فَلَاةٍ

قُبُورٌ بِکُوفَانَ وَ أُخْرَی بِطَیْبَةَ***وَ أُخْرَی بِفَخٍّ نَالَهَا صَلَوَاتِی

وَ أُخْرَی بِأَرْضِ الْجُوزْجَانِ مَحَلُّهَا***وَ قَبْرٌ بِبَاخَمْرَی لَدَی الْغُرُبَاتِ

وَ قَبْرٌ بِبَغْدَادَ لِنَفْسٍ زَکِیَّةٍ***تَضَمَّنَهَا الرَّحْمَنُ فِی الْغُرُفَاتِ

وَ قَبْرٌ بِطُوسَ یَا لَهَا مِنْ مُصِیبَةٍ***أَلَحَّتْ عَلَی الْأَحْشَاءِ بِالزَّفَرَاتِ

إِلَی الْحَشْرِ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ قَائِماً***یُفَرِّجُ عَنَّا الْغَمَّ وَ الْکُرُبَاتِ

عَلِیُّ بْنُ مُوسَی أَرْشَدَ اللَّهُ أَمْرَهُ***وَ صَلَّی عَلَیْهِ أَفْضَلَ الصَّلَوَاتِ

فَأَمَّا الْمُمِضَّاتُ الَّتِی لَسْتُ بَالِغاً***مَبَالِغَهَا مِنِّی بِکُنْهِ صِفَاتٍ

قُبُورٌ بِبَطْنِ النَّهْرِ مِنْ جَنْبِ کَرْبَلَاءَ***مُعَرَّسُهُمْ مِنْهَا بِشَطِّ فُرَاتٍ

تُوُفُّوا عِطَاشاً بِالْفُرَاتِ فَلَیْتَنِی***تُوُفِّیتُ فِیهِمْ قَبْلَ حِینِ وَفَاتِی

إِلَی اللَّهِ أَشْکُو لَوْعَةً عِنْدَ ذِکْرِهِمْ***سَقَتْنِی بِکَأْسِ الثُّکْلِ وَ الْفَظَعَاتِ

أَخَافُ بِأَنْ أَزْدَارَهُمْ فَتَشُوقَنِی***مَصَارِعُهُمْ بِالْجَزِعِ فَالنَّخَلَاتِ

تَغَشَّاهُمْ رَیْبُ الْمَنُونِ فَمَا تَرَی***لَهُمْ عَقْرَةً مَغْشِیَّةَ الْحَجَرَاتِ

خَلَا أَنَّ مِنْهُمْ بِالْمَدِینَةِ عُصْبَةً***مَدِینِینَ أَنْضَاءً مِنَ اللَّزَبَاتِ

ص: 248

قَلِیلَةَ زُوَّارٍ سِوَی أَنَّ زُوَّراً***مِنَ الضَّبُعِ وَ الْعِقْبَانِ وَ الرَّخَمَاتِ

لَهُمْ کُلَّ یَوْمٍ تُرْبَةٌ بِمَضَاجِعَ***ثَوَتْ فِی نَوَاحِی الْأَرْضِ مُفْتَرِقَاتٍ

تَنَکَّبَتْ لَأْوَاءُ السِّنِینَ جِوَارَهُمْ***وَ لَاتَصْطَلِیهِمْ جَمْرَةُ الْجَمَرَاتِ

وَ قَدْ کَانَ مِنْهُمْ بِالْحِجَازِ وَ أَرْضِهَا***مَغَاوِیرُ نَجَّارُونَ فِی الْأَزَمَاتِ

حِمًی لَمْ تَزُرْهُ الْمُذْنِبَاتُ وَ أَوْجُهٌ***تُضِی ءُ لَدَی الْأَسْتَارِ وَ الظُّلُمَاتِ

إِذَا وَرَدُوا خَیْلًا بِسُمْرٍ مِنَ الْقَنَا***مَسَاعِیرَ حَرْبٍ أَقْحَمُوا الْغَمَرَاتِ

فَإِنْ فَخِرُوا یَوْماً أَتَوْا بِمُحَمَّدٍ***وَ جِبْرِیلَ وَ الْفُرْقَانِ وَ السُّورَاتِ

وَ عَدُّوا عَلِیّاً ذَا الْمَنَاقِبِ وَ الْعُلَی***وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءَ خَیْرَ بَنَاتٍ

وَ حَمْزَةَ وَ الْعَبَّاسَ ذَا الْهَدْیِ وَ التُّقَی***وَ جَعْفَراً الطَّیَّارَ فِی الْحُجُبَاتِ

أُولَئِکَ لَا مَلْقُوحُ هِنْدٍ وَ حِزْبُهَا***سُمَیَّةَ مِنْ نَوْکَی وَ مِنْ قَذَرَاتٍ

سَتُسْأَلُ تَیْمٌ عَنْهُمْ وَ عَدِیُّهَا***وَ بَیْعَتُهُمْ مِنْ أَفْجَرِ الْفَجَرَاتِ

هُمْ مَنَعُوا الْآبَاءَ عَنْ أَخْذِ حَقِّهِمْ***وَ هُمْ تَرَکُوا الْأَبْنَاءَ رَهْنَ شَتَاتٍ

وَ هُمْ عَدَلُوهَا عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ***فَبَیْعَتُهُمْ جَاءَتْ عَنِ الْغَدَرَاتِ

وَلِیُّهُمْ صِنْوُ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ***أَبُو الْحَسَنِ الْفَرَّاجُ لِلْغَمَرَاتِ

مَلَامَکَ فِی آلِ النَّبِیِّ فَإِنَّهُمْ***أَحِبَّایَ مَا دَامُوا وَ أَهْلُ ثِقَاتِی

تَخَیَّرْتُهُمْ رُشْداً لِنَفْسِی إِنَّهُمْ***عَلَی کُلِّ حَالٍ خِیَرَةُ الْخِیَرَاتِ

نَبَذْتُ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ صَادِقاً***وَ سَلَّمْتُ نَفْسِی طَائِعاً لِوُلَاتِی

فَیَا رَبِّ زِدْنِی فِی هَوَایَ بَصِیرَةً***وَ زِدْ حُبَّهُمْ یَا رَبِّ فِی حَسَنَاتِی

سَأَبْکِیهِمْ مَا حَجَّ لِلَّهِ رَاکِبٌ***وَ مَا نَاحَ قُمْرِیٌّ عَلَی الشَّجَرَاتِ

وَ إِنِّی لَمَوْلَاهُمْ وَ قَالٍ عَدُوَّهُمْ***وَ إِنِّی لَمَحْزُونٌ بِطُولِ حَیَاتِی

بِنَفْسِی أَنْتُمْ مِنْ کُهُولٍ وَ فِتْیَةٍ***لِفَکِّ عُتَاةٍ أَوْ لِحَمْلِ دِیَاتٍ

وَ لِلْخَیْلِ لَمَّا قَیَّدَ الْمَوْتُ خَطْوَهَا***فَأَطْلَقْتُمْ مِنْهُنَّ بِالذَّرَبَاتِ

أُحِبُّ قَصِیَّ الرَّحِمِ مِنْ أَجْلِ حُبِّکُمْ***وَ أَهْجُرُ فِیکُمْ زَوْجَتِی وَ بَنَاتِی

ص: 249

وَ أَکْتُمُ حُبِّیکُمْ مَخَافَةَ کَاشِحٍ***عَنِیدٍ لِأَهْلِ الْحَقِّ غَیْرِ مُوَاتٍ

فَیَا عَیْنُ بَکِّیهِمْ وَ جُودِی بِعَبْرَةٍ***فَقَدْ آنَ لِلتِّسْکَابِ وَ الْهَمَلَاتِ

لَقَدْ خِفْتُ فِی الدُّنْیَا وَ أَیَّامِ سَعْیِهَا***وَ إِنِّی لَأَرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفَاتِی

أَ لَمْ تَرَ أَنِّی مُذْ ثَلَاثُونَ حِجَّةً***أَرُوحُ وَ أَغْدُو دَائِمَ الْحَسَرَاتِ

أَرَی فَیْئَهُمْ فِی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّماً***وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صِفْرَاتٍ

وَ کَیْفَ أُدَاوِی مِنْ جَوًی بِی وَ الْجَوَی***أُمَیَّةُ أَهْلُ الْکُفْرِ وَ اللَّعَنَاتِ

وَ آلُ زِیَادٍ فِی الْحَرِیرِ مَصُونَةً***وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ مُنْهَتِکَاتٍ

سَأَبْکِیهِمْ مَا ذَرَّ فِی الْأُفُقِ شَارِقٌ***وَ نَادَی مُنَادٍ الْخَیْرُ بِالصَّلَوَاتِ

وَ مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ حَانَ غُرُوبُهَا***وَ بِاللَّیْلِ أَبْکِیهِمْ وَ بِالْغَدَوَاتِ

دِیَارُ رَسُولِ اللَّهِ أَصْبَحْنَ بَلْقَعاً***وَ آلُ زِیَادٍ تَسْکُنُ الْحُجُرَاتِ

وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ تَدْمَی نُحُورُهُمْ***وَ آلُ زِیَادٍ رَبَّةُ الْحَجَلَاتِ

وَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ یُسْبَی حَرِیمُهُمْ***وَ آلُ زِیَادٍ آمَنُوا السَّرَبَاتِ

إِذَا وُتِرُوا مَدُّوا إِلَی وَاتِرِیهِمْ***أَکُفّاً عَنِ الْأَوْتَارِ مُنْقَبِضَاتٍ

فَلَوْ لَا الَّذِی أَرْجُوهُ فِی الْیَوْمِ أَوْ غَدٍ***تَقَطَّعَ نَفْسِی أَثَرَهُمْ حَسَرَاتٍ

خُرُوجُ إِمَامٍ لَا مَحَالَةَ خَارِجٌ***یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ الْبَرَکَاتِ

یُمَیِّزُ فِینَا کُلَّ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ***وَ یُجْزِی عَلَی النَّعْمَاءِ وَ النَّقِمَاتِ

فَیَا نَفْسُ طِیبِی ثُمَّ یَا نَفْسُ فَابْشَرِی***فَغَیْرُ بَعِیدٍ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ

وَ لَا تَجْزَعِی مِنْ مُدَّةِ الْجَوْرِ إِنَّنِی***أَرَی قُوَّتِی قَدْ آذَنَتْ بِثَبَاتٍ

فَیَا رَبِّ عَجِّلْ مَا أُؤَمِّلُ فِیهِمْ***لِأَشْفِی نَفْسِی مِنْ أَسَی الْمَحَنَاتِ (1)

فَإِنْ قَرَّبَ الرَّحْمَنُ مِنْ تِلْکَ مُدَّتِی***وَ أَخَّرَ مِنْ عُمُرِی وَ وَقْتِ وَفَاتِی

شَفَیْتُ وَ لَمْ أَتْرُکْ لِنَفْسِی غُصَّةً***وَ رَوَّیْتُ مِنْهُمْ مُنْصُلِی وَ قَنَاتِی

فَإِنِّی مِنَ الرَّحْمَنِ أَرْجُو بِحُبِّهِمْ***حَیَاةً لَدَی الْفِرْدَوْسِ غَیْرَ تباتی [بَتَاتٍ]

عَسَی اللَّهُ أَنْ یَرْتَاحَ لِلْخَلْقِ إِنَّهُ***إِلَی کُلِّ قَوْمٍ دَائِمُ اللَّحَظَاتِ

ص: 250


1- 1. زیادة فی هامش نسخة الکمبانیّ، و المصدر خال عنها.

فَإِنْ قُلْتُ عُرْفاً أَنْکَرُوهُ بِمُنْکَرٍ***وَ غَطَّوْا عَلَی التَّحْقِیقِ بِالشُّبُهَاتِ

تَقَاصَرَ نَفْسِی دَائِماً عَنْ جِدَالِهِمْ***کَفَانِی مَا أَلْقَی مِنَ الْعَبَرَاتِ

أُحَاوِلُ نَقْلَ الصُّمِّ عَنْ مُسْتَقَرِّهَا***وَ إِسْمَاعَ أَحْجَارٍ مِنَ الصَّلَدَاتِ

فَحَسْبِی مِنْهُمْ أَنْ أَبُوءَ بِغُصَّةٍ***تَرَدَّدَ فِی صَدْرِی وَ فِی لَهَوَاتِی

فَمِنْ عَارِفٍ لَمْ یَنْتَفِعْ وَ مُعَانِدٍ***تَمِیلُ بِهِ الْأَهْوَاءُ لِلشَّهَوَاتِ

کَأَنَّکَ بِالْأَضْلَاعِ قَدْ ضَاقَ ذَرْعُهَا***لِمَا حُمِّلَتْ مِنْ شِدَّةِ الزَّفَرَاتِ

[لَمَّا وَصَلَ إِلَی قَوْلِهِ وَ قَبْرٌ بِبَغْدَادَ قَالَ علیه السلام لَهُ أَ فَلَا أُلْحِقُ لَکَ بِهَذَا الْمَوْضِعِ بَیْتَیْنِ بِهِمَا تَمَامُ قَصِیدَتِکَ قَالَ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ وَ قَبْرٌ بِطُوسَ وَ الَّذِی یَلِیهِ]-(1) قَالَ دِعْبِلٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَنْ هَذَا الْقَبْرُ بِطُوسَ فَقَالَ علیه السلام قَبْرِی وَ لَا یَنْقَضِی الْأَیَّامُ وَ السِّنُونَ حَتَّی تَصِیرَ طُوسُ مُخْتَلَفَ شِیعَتِی فَمَنْ زَارَنِی فِی غُرْبَتِی کَانَ مَعِی فِی دَرَجَتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَغْفُوراً لَهُ وَ نَهَضَ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لَا تَبْرَحْ وَ أَنْفَذَ إِلَیَّ صُرَّةً فِیهَا مِائَةُ دِینَارٍ(2) إِلَی آخِرِ مَا رَوَاهُ الصَّدُوقُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنَ الْقِصَّةِ.

**[ترجمه]کشف الغمة: ابوالصلت هروی می گوید: دعبل بن علی خزاعی در مرو خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه! من قصیده ای درباره شما سروده ام و قسم خورده ام برای کسی قبل از شما نخوانم. فرمود: بخوان. شروع کرد به خواندن: جواب و سؤال مصیبت های اهل بیت علیهم السّلام ناله های بی کران است و در این مصیبت اشک ریزان نوحه ها است که زبان را قوت گویایی آن نیست و نطق را توانایی آن نیست که اظهار کند

به انفاس پر سوز از حزن و اندوهی که پنهان است در اندرون های انفس خبر می دهند، یعنی گریه و افغان علامت سوز اندرونی است که آنها اسیران کوی محبتند. بعضی رونده اند و بعضی دیگر آینده، یعنی اشک پیاپی می ریزند و گریه و بی قراری را از دست نمی گذارند

پس مدد می کنند از گریه و زاری و حاجت روا می گردانند تا وقتی که صف های شب تار به واسطه طلوع صبح متفرق شد و روی به انهزام نهاد،

سلامی از مردی حزین و مشتاق بر عرصه هایی که از گاوهای وحشی خالی است و بر آن عرصات خالی از سکنه آن سلام باد!

پس عهد و پیمان من به آن ناله ها و دموع بهترین عهدهاست از روی الفت از نیکورویان که با حیا و شرم هستند

و شب هایی که وصال را دشمنی می ورزند که بر دشمنی ثابتند و نزدیکان ما را که دور می شوند از یار و دیار دشمنی می کنند

و گاهی ایشان بر دیدها ظاهر می شوند و گاهی با دست روی های خود را می پوشانند، یعنی (گاهی ظاهرند و گاهی پنهان)

و هر روزی مرا به واسطه اشک چشم مستی ها است که دل من بر آن مستی ها بیتوته می کند

پس چندین حسرت است که آن را به وادی محشر بر می انگیزد که از حدود عرفات است توقف کردن من آنجا در روز جمع خلایق از عرفات است، چون ایشان را در مقام منزل خود نمی بینم

آیا نمی بینی زمانه را که چگونه جور خود را بر مردمان از نقصان و درازی تفرقه و تشویق در میان ایشان به بدمهری کشیده است و بعضی از اهل دولت ظاهر که دولت ایشان را استهزاء می کرد و کسی که می کشت با ایشان نور را در ظلمات طالب بودند ( کنایه از بنی عباس است و بنی امیه که با وجود تیرگی بغضی که با اهل بیت داشتند، طالب نور خلافت و امامت بودند)

پس چگونه و از کجا طالب قرب و نزدیکی حق تعالی توان بود، بعد از روزه و نماز؟

غیر از دوستی اولاد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم و گروه او و بغض و دشمنی کبود چشمان و منسوبین به عبلات که مردم بنی امیه اند

و بغض هند که مادر معاویه غاویه است و آنچه به فعل آورده، سمیه و پسر او که مراد معاویه باغیه و یزید پلید است که ایشان صاحب کفر بودند در زمان اسلام و صاحبان فسق و فجور بودند

ایشانند که شکستند عهد کتاب الهی و فرض و محکم آیات قرآنی را به قول دروغ و شبهه های بی فروغ

و ایشان ابتدای ظلم و جور کردند بر اوصیای پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم و به درستی که اظهار کردند طغیان را و شکستند عهدها را

و نبود این حرکات مگر محنتی که ایشان را به دعوی باطل ظاهر ساخت که از جماعت بدکردار که خصلت های شر داشتند به ظهور آمده بود، (کنایه از اولی و دومی است که مرتکب این ناحق شدند.)

این خلافت ایشان که دعوی باطل کردند، میراثی است بی خویشی و قرابت، و سلطنتی است بی هدایت و حکمی است بی مشورت، نه از فرموده خدای تعالی و نه از گفته رسول او

مصیبت هاست که ما را به کبودی افق آسمان سرخ رنگ نمود و به تلخی بازگشت طعم هر آب شیرین

و این مذهب که در میان ایشان است بر مردمان سهل و آسان نبود، مگر در بیعتی که بی تأمل کردند

و آنچه گفته شد بیعت اصحاب سقیفه بنی ساعده بود که آشکارا به دعوی باطلی که کردند ایشان در گمراهی هلاک افتادند و اگر امور خلافت را به آن کس که پیغمبر به وی وصیت کرده بود تفویض می کردند، هر آینه با حفظ از لغزیدن ها استوار می گشتند

آن کس که به وی وصیت شده بود، برادر به جان برابر خاتم پیغمبر ایشان است، یعنی امیرالمؤمنین علی که او از جمیع درد شر و گناه پاک و مصفی است و سرآمد و شهسوار یلان و پهلوانان در گرداب معارک حرب و جنگ بود

پس اگر منکرند خلافت و شجاعت و کمال او را، موضع غدیر گواه حال او است و بدر و احد که دو کوه بلند منبسطند همچنین گواه حال اویند که در غدیر به امامت منصوب شد و در بدر و احد داد مردانگی داد

و آیات قرآنی نازل شده که خوانده می شود به فضل او و ایثار کردن او قوت را در سختی ها بر فقرا دلالت دارند.

و معروف است خصال حمیده ای که آن را به سبق آن خصال دریافته و مناقبی که در آن پیش دار و سرگیرنده است

مناقبی که نمی توان با مال دریافت و به آن در هیچ حال نمی توان رسید، مگر به طعن نیزه تیز که در راه خدا با کمال جهاد به تقدیم رسانید

صاحب این مناقب هم راز جبرئیل امین بود و حال آنکه شما بر عزی و منات معتکف و مقیم بودید

می گریستم بر اثر خانه که از عرفات بود و فرو می ریختم اشک دمادم از دیده ها که جای ایشان را بی ایشان و خرابی آن را می دیدم

و صبر من بریده گشت و برانگیخت شوق مرا اثرهای دیار بی یار که خالی و خراب مانده

مدارس آیات الهی که منازل اهل بیت است علیهم السّلام، خالی مانده از تلاوت آیات و منزل وحی عرصه های او از ساکنان خالی شده

از برای آل رسول اللَّه است منازل خیف در منی و خانه کعبه معظمه و عرفات و جمرات که از مناسک حجند

اینها دیار عبداللَّه است که پدر حضرت رسول است و از آن سید کائنات که فراخواننده خلایق به صلوات و عبادت است .

و اینها دیار علی و حسین و جعفر برادر امیرالمؤمنین و حمزه و سجاد که امام زین العابدین است که بر پیشانی و باقی اعضای سجده صاحب پینه هاست

اینها دیار عبداللَّه بن عباس و فضل برادر اوست که در خلوت هم راز رسول اللَّه بودند

و دیار دو سبط پیغمبر و دو پسر وصی او که شبیر و شبرند و آن وصی وارث علم الهی و جمیع حسنات الهی است

اینها منازل وحی خدای تعالی است که در میان این منازل قرآن بر احمدی که مذکور است نازل می شد

منازل آن جماعتی که مردم به راهنمایی ایشان راه یافته می شوند، و از ایشان به لغزیدن ایمنی می یابند

منازلی از برای نماز و پرهیز و روزه و از برای تطهیر و پاکی و از برای جمیع عبادات است

منازل مذکوره از آن تیم نیست که مراد ابن ابی قحافه است که در آن منازل فرود آید، و نیز نیست از آن ابن صهاک که مراد ابن خطاب است که درنده حرمات است

دیاری که آن را جور هر معاند نابکار پوشیده است و ایام و سنوات را که جور و ستم آن بر صفحه روزگار ظاهر است نپوشانده است

بایستید تا بپرسیم منزلی را که خفت یافته اند، اهل آن کجا است عهد آن به جماعتی که به روزه و نماز

آن عزیزانی که دوری و غربت ایشان را همچون شاخه های برومند در اطراف پراکنده کرده است، کجایند؟

ایشانند اهل میراث پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم یعنی اهل البیت علیهم السّلام که هر گاه که ایشان را نسبت دهند، نسبت ایشان به پیغمبر منتهی می شود، و ایشان بهترین سادات و بهترین حمایت کنندگانند

هر گاه که خدای تعالی را در نمازهای خود به نام های ایشان راز نگوییم، خدای تعالی نمازهای ما را قبول نمی کند اطعام کنندگانند در اقطار عالم، یا در حال عسرت و پریشانی، به درستی که در زیادتی و برکت ها در رزق و روزی مشرف می گردند

و نیستند مردم مخالف مگر غاصب و دروغ گوینده و کینه دار دیوانه شدیدالخصومه که اینها علامت ایشان است.

هر گاه که کشتگان بدر و خیبر و حنین که به ذوالفقار امیرالمؤمنین علیه السّلام کشته شده اند، یاد می کنند، اشک از چشم های بی حیای خود می ریزند

پس چگونه دوست دارند پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم و قوم او را و حال آنکه درون های ایشان را سوزان و بریان گذاشته اند؟

به درستی که منافقان با او در گفتار نرمی می نمایند و دل ها را بر کینه ها و حسدهایی که در نور دیده اند، اضمار می کنند

پس اگر بزرگی و خلافت جز به قرابت محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نباشد، پس بنی هاشم اولی باشند از «هن» و «هنات» که کنایه از بنی تیم و بنی عدی و بنی امیه است

خدای تعالی قبر منور رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در مدینه به باران رحمت خودش آب دهد که در آنجا امنیت و انواع برکت حلول کرده و فرود آمده

پیغمبر راهنمای که بر او صاحب او صلوات می فرستد و از ما روح مقدس او را تحف تحیات زاکیات می رساند

و بر او خدای تعالی مادامی که طلوع کند آفتاب نور دهنده و ستارهای شب که در طلوع و غروب شتاب کننده باشند ظاهر گردند، صلوات می فرستد

ای فاطمه! اگر می دیدی حسین علیه السّلام را که در سنگلاخ زمین کربلا افتاده و در کنار شط فرات جان مبارکش از بدن پاکیزه اش مفارقت کرده!

فاطمه جان! در آن وقت هر آینه نزد او بر روی خود می زدی و اشک چشم را بر رخسار مبارک روان می گردانیدی

ای فاطمه! ای دختر خیر البشر! برخیز و ندبه و نوحه کن بر ستارگان اوج عزت که در زمین کربلا به خاک مذلت افتاده اند قبرهای بعضی از اهل بیت علیهم السّلام در زمین کوفه و دیگری بر زمین مدینه، و دیگر در زمین فخ است، به آن مشاهد صلوات و درود و تحیات می رسد

و قبرهای دیگر در زمین جوزجان که موضعی است نزدیک کوفه و دیگر نزد غریبان و دورماندگان در باخمری است که موضعی در بیابان است

و قبری دیگر به بغداد است از آنِ نفس پاکیزه از لوث گناه که مرقد معطر امام موسی کاظم است علیه السّلام که حضرت حقاو را در غرفه های بهشت جای داده است

و قبر دیگر در زمین طوس خواهد بود که حسرت ها از آن مصیبت به دل مؤمنان رسد. که دائم سوز آن مصیبت که بر اندرون مستولی است، از راه گذر دیده تا نزدیک به حشر بیرون کنند

تا آنکه برانگیزد حق تعالی قائم را که مراد صاحب الزمان است علیه السّلام، تا آن مصیبت و غم که در اندرون ما بود به سرور و شادی بدل کند

علی بن موسی علیهما السّلام که حق تعالی امر دنیا و آخرت او را به اصلاح آورد و بر او افضل و بهترین صلوات را بفرستد

اما صفات حمیده که من به آن نمی رسم و ممکن نیست من به کنه آن صفات برسم

قبرهای دیگر کنار کربلا در بطن نهر است که نزول ایشان آنجا در کنار شط فرات بوده

ایشان در حالت تشنگی در کنار فرات متوفی شدند، پس کاشکی من هم در میان ایشان پیش از هنگام وفات، فوت می کردم

به سوی خدای تعالی از سوزشی که وقت یاد ایشان به من می رسد، شکایت می برم و آن مصیبت مرا شربت دل و خواری می چشاند

می ترسم که اگر حالات ایشان را زیاد یاد کنم، مرا مقاتل ایشان به شوق قطع حیات اندازد و عمر به پایان آید

مرگ آنان را در بر گرفت و تو دیگر برای آنها خانه هایی نمی بینی که حجراتش پوشده و امن باشد

جز اینکه در مدینه جماعتی دارند که در اثر شدائد بدهکار لباس پوسیده اند .

زائرانشان کم هستند، جز اینکه زائرانی از کفتار و عقاب و کرکس دارند

این جماعت هر روز تربتی در قبوری دارند که در نواحی متفرق زمین مأوی گرفته اند

همسایگی آنها در اثر سختی های زیاد به زمین افتاده و آتش آتش ها آنان را گرم نمی کند

غرق گاهی که گنهکاران آنان را زیارت نمی کنند و صورت هایی که نزد پرده ها و تاریکی ها می درخشد

وقتی به عنوان خیل و گروهی با نیزه ودر شب به کارزار جنگ می رسند، بی مهابا داخل در سختی ها می شوند

پس اگر یک روزی فخر کنند، محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و جبرئیل و قرآن و سوره ها را می آورند تا به آنها افتخار کنند

باید علی علیه السّلام را صاحب و بزرگی و مناقب بشمرند و فاطمه الزهرا علیه السّلام بهترین دختران اهل عالم

و حمزه و عباس صاحبان هدایت و تقوایند و جعفر طیار را که در غرفات بهشت با ملائکه طیران می کند

این طایفه عالیقدر نتایج هند و حزب بن امیه نیستند که هم نام احمقان و از پلیدی ها باشند

تیم و عدیّ به زودی در مورد آنان مورد سؤال قرار می گیرند و بیعت آنها (تیم و عدی) از بدترین گناهان بود

ایشان پدران را از حقشان منع کردند و پسران را به دست رهن و تفرقه و تشویش ایشان گذاشتند

و ایشان خلافت را از وصی و جانشین محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم که امیرالمؤمنین است علیه السّلام منحرف کردند و بیعت ایشان از راه فریبکاری پیش آمد .

والی و امام ایشان برادر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بود و او ابوالحسن علی بن أبی طالب است علیه السّلام که فرج دهنده و رهاننده مردم از گرداب ظلمت است

ملامت کردن مرا در دوستی آل نبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم بگذار، زیرا ایشان احبا و مقتدای منند مادام که هستند و در دنیا و آخرت و اهل اعتماد منند در دین

اختیار کردم ایشان را از روی ارشاد و صلاح از برای نفس خود، زیرا که ایشان بر همه احوال بهترین بهترانند پس ایشان اولی باشند

دوستی را به سوی ایشان انداختم، در حالتی که صادق بودم و تسلیم کردم خود را در حالتی که به حاکمیت ایشان راغب بودم

پس پروردگارا! بصیرت و بینایی مرا در دوستی ایشان زیاده کن و دوست داشتن من ایشان را در حسنات من زیاده گردان

من آب از دیده می بارم، مادامی که برای خدای سواران حج کنند و مادامی که قمری ها بر درختان آواز دهند

و به درستی که من هر آینه دوستم دوست ایشان را و دشمنم دشمن ایشان را و به درستی که من به درازی حیات خود اندوهگینم که زودتر به ایشان برسم

جانم فدای پیر و جوان شما باد به خاطر جدایی از سرکشان یا به خاطر حمل دیات و پرداخت ها!

و مردم وقتی مرگ گام هایشان را مقید می سازد، شما آنان را از امراض لاعلاج نجات می دهید

بیگانه را از جهت دوست داشتن آن شما را دوست می دارم و از زنان و دختران خود دوری و مهجوری می گزینم

و دوست داشتن شما را از ترس دشمن معاند اهل حق پنهان می کنم در غیر مردن خود، یعنی برای تقیه

پس ای چشم گریه کن بر ایشان و جود نمای به اشک! پس به درستی که اکنون زمان کشیدن آب و ریختن آن از چشم است پس به درستی که در دنیا و ایام سعی آن ترس دارم، یعنی عمل شایسته ندارم و به درستی که من ایمنی را بعد از وفاتم امیدوارم

آیا نمی بینی که مدت سی سال است که من روز را شب می کنم و شب را روز و دائم حسرت دارم؟

که می بینم غنیمت و حق ایشان در میان غیر ایشان تقسیم یافته و دست های ایشان از غنیمت و حق خودشان خالی است

و چگونه مداوا و علاج کنم حزن و اندوهی را که به من رسیده و این سوزش و اندوه از بنی امیه است که ایشان اهل کفر و اهل لعنت هستند

و آل زیاد در جام های ابریشمی محفوظ باشند و آل پیغمبر با جام های کهنه به سر برند

می گریم به حال ایشان مادامی که خورشید در افق درآید و مادامی که منادی به بهترین عمل که نماز است، ندا کند

و مادامی که طالع شود آفتاب و وقتی که غروب کند و به هنگام شب و به وقت روز یعنی در جمیع اوقات می گریم

دیار رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم را می بینی که کسی در آن نمانده و آل زیاد به تنعم در حجره ها ساکنند

و آل رسول اللَّه را می بینی که حلق های ایشان بریده و به خون آغشته و آل زیاد صاحب حجله های عروسی هستند

و آل رسول اللَّه را به اسیری برده اند و حریم حرمت ایشان را ملاحظه نکرده، و آل زیاد در منزل های نزیه، بی دغدغه خاطر نشسته اند

هرگاه به خونخواهی بر می خیزند، دستانی را به سمت ظالمان خود دراز می کنند که از خونخواهی بسته است

پس اگر نه آنکه امیدوار به آن خونخواهی می بودم در امروز یا فردا جان من در پیروی کردن من ایشان را به حسرت ها پاره می شد

امید ظهور امام صاحب الزمان دارم علیه السّلام که هیچ شکی نیست در ظهور او که به امر امامت و به قوت نام الهی و برکت قیام خواهد کرد که تمیز دهد در میان ما هر حق را از باطل و بر نعمت ها و نقمت ها در وقت ظهور جزای نیکان را نیک و بدان را بد جزا و مکافات دهد

پس ای نفس! خوشحال باش باز آی! ای نفس! بشارت باد تو را که دور نیست هر آنچه خواهدآمد. و ای نفس! از مدت جور جزع و اضطراب مکن که من قوتی در خود می یابم که به ثبات و رسوخ در این امر اذن می دهد

پس بار پروردگارا! آروزی من در مورد آنان را تعجیل فرما تا جانم را از آزار رنج ها تشفی بخشم

پس اگر خدای مهربان ظهور او را نزدیک به زمان حیات من کند، عمر و وقت وفات مرا به تأخیر اندازد

موجب تسلی خاطر من می شود و غصه ای برای نفس من نمی ماند و از خون دشمنان شمشیر و نیزه خود را سیراب می کنم

به درستی که من از بخشاینده بی منت امیدوارم که به دوستی ایشان مرا نزد فردوس بی هلاک و انقطاع حیات ابدی بخشد

شاید که حق تعالی خلق را شادی و فرح دهد، به درستی که او به هر قومی دائما حاضر و ناظر و خلق از او غافل است

پس اگر حق بگویم، شناسایی او را منکر شوند و او را به چیزهای منکر نالایق و شبهات بپوشانند

نفس من دایم در جدال و نزاع ایشان کوتاه می آید و مرا اشک چشمی که می ریزم کفایت می کند.

نقل دادن سنگ از جای خود که محکم شده را از قرارگاهش محال می دانم و شنواندن چیزی به سنگ هایی که در غایت صلبی و سختی اند، محال می دانم.

پس کافی و پسنده است مرا که به غصه باز گردم که در سینه و در اندرون کام من متردد است

پس برای عارف مخالف فایده ندارد و برای معاندی که هوس او را متمایل به شهوات می کند سودی ندارد گویا تو را استخوان های سینه تنگ گشته به خاطر آنچه از سختی ها در خود دارد

وقتی دعبل به شعر و قبر به بغداد رسید، حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: آیا در این جای شعرت دو بیت اضافه نکنم که قصیده ات کامل شود؟ گفت: بفرمایید یا بن رسول الله! حضرت بیت و قبر طوس و بیت بعدی آن را خواندند.

دعبل پرسید: یابن رسول الله! این قبر در طوس از آن کیست؟ فرمود: قبر من است و روزها و سال ها سپری نمی شود، مگر اینکه طوس محل رفت و آمد شیعیان من می شود. پس هر کس مرا در غربتم زیارت کند، روز قیامت با من در درجه من و مورد غفران خدا خواهد بود.

و حضرت رضا علیه السّلام برخاست و فرمود: منتظر باش! و کیسه دیناری برای من فرستاد که در آن صد دینار بود. - . کشف الغمة 3 : 157 - تا آخر آنچه شیخ صدوق در داستان نقل می کند.

**[ترجمه]

بیان

قوله عجم اللفظ أی لا یفهم معناه و الأعجم الذی لا یفصح و لا یبین کلامه و المراد أصوات الطیور و نغماتها قوله أساری هوی ماض أی یخبرن عن العشاق الماضین و الآتین قوله فأسعدن أی العشاق و الإسعاد الإعانة و الإسعاف الإیصال إلی البغیة و الأصوب فأصعدن أو أسففن من أسف الطائر إذا دنا من الأرض فی طیرانه فالضمیر للنوائح أی کن یطرن تارة صعودا و تارة هبوطا و تقوضت الصفوف انتقضت و تفرقت و المها بالفتح جمع مهاة و هی البقرة الوحشیة و رجل شج أی حزین و رجل صب عاشق مشتاق.

و قوله علی العرصات ثانیا تأکید للأولی أو متعلق بشج و صب قوله خضر

ص: 251


1- 1. ما بین العلامتین ساقط من نسخة الکمبانیّ أضفناها من المصدر.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 157- 164.

المعاهد أی کنت أعهدها خضرة أماکنها المعهودة و الظاهر أنه من قبیل ضربی زیدا قائما أو عهدی مبتدأ و بها خبره باعتبار المتعلق و خضرا حال عن المجرور بها و مألفا أیضا حال منه أو من المعاهد و من للتعلیل متعلق بمألفا و الخفر بالتحریک شدة الحیاء تقول منه رجل خفر بالکسر و جاریة خفرة و متخفرة لیالی متعلقة بعهدی یغدین أی اللیالی و العطرات أی یغدین فیها و أعداه علیه أعانه علیه و القلی بالکسر البغض أی ینصرن الوصال علی الهجران و یعدی تدانینا أی یعدینا تدانینا و قربنا أو تعدی اللیالی قربنا علی العزبات أی المفارقات البعیدة من قولهم عزب عنی فلان أی بعد و فی بعض النسخ بإعجام الأول و إهمال الثانی من الغربة و هو أظهر و إذ هن عطف علی لیالی یلحظن أی ینظرن أی العطرات العیون أی بالعیون و المراد عیون الناظرین و سوافرا حال و الصرف للضرورة و الوجنة ما ارتفع من الخدین و کل یوم منصوب و متعلق بعامل الظرف بعده و النشوة بالفتح السکر.

قوله بمحسر أی بوادی محسر بکسر السین المشددة و هو حد منی إلی جهة عرفة و فی القاموس یوم جمع یوم عرفة قوله ما جر من الجریرة و هی الجنایة أو الجر من نقص من للبیان و یحتمل التعلیل و المراد نقض العهود فی الإمامة و الشتات التفرق و من دول المستهزءین أی بالشرع و الدین و بأئمة المسلمین و فی بعض النسخ المستهترین من استهتر أی اتبع هواه فلا یبالی بما یفعل.

قوله و من غدا بهم عطف علی المستهزءین أو الدول أی من صار بهم فی الظلمات طالبا للنور أی یطلبون الهدایة منهم و هذا محال و یحتمل علی الثانی أن یکون المراد بهم الأئمة و أتباعهم.

قوله بنی الزرقاء قال الطیبی الزرقة أبغض الألوان إلی العرب لأنه لون أعدائهم الروم و المراد بهم بنو مروان فإن أمه کانت زرقاء زانیة کما

رَوَی ابْنُ الْجَوْزِیِّ: أَنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام قَالَ لِمَرْوَانَ یَا ابْنَ الزَّرْقَاءِ الدَّاعِیَةِ إِلَی نَفْسِهَا بِسُوقِ

ص: 252

عُکَاظٍ(1).

و قال الجوهری عبلة اسم أمیة الصغری و هم من قریش یقال لهم العبلات بالتحریک و سمیة أم زیاد و ما أدت أی حصل منها و من أبیها من الأولاد و الأفعال و أولو خبر مبتدإ محذوف أی هم و الفجرات عطف علی الکفر.

و فرضه عطف علی أحد قوله و لم تک إلا محنة أی لم یکن إلا امتحان أصابهم بعد النبی صلی الله علیه و آله فظهر کفرهم و نفاقهم بدعوی ضلال.

قوله من هن و هنات کنایة عن الشی ء القبیح أی من شی ء و أشیاء من القبائح و بسبب الکفر و الأغراض الباطلة و الأحقاد القدیمة و العقائد الفاسدة تراث بالرفع خبر مبتدإ محذوف أو بالجر بدلا من ضلال و کذا ملک و حکم یحتملهما و التراث الإرث و التاء بدل من الواو و الملک السلطنة و الخلافة أی ورثوا النبی صلی الله علیه و آله بلا قرابة و ملکوا الخلافة بلا هدایة و علم و حکموا فی النفوس و الأموال و الفروج بغیر مشورة من الهداة و رزایا أی تلک الأمور مصائب صارت بسببها خضرة أفق السماء حمرة

و ردت أی صیرت تلک الرزایا طعم کل فرات أی عذب أجاجا أی مالحا و بیعة الفلتات إشارة إلی قول عمر کانت بیعة أبی بکر

ص: 253


1- 1. قال سبط ابن الجوزی فی التذکرة ص 119: ذکر هشام بن محمّد الکلبی عن محمّد بن إسحاق قال: بعث مروان بن الحکم و کان والیا علی المدینة رسولا الی الحسن علیه السلام فقال له: یقول لک مروان: أبوک الذی فرق الجماعة، و قتل أمیر المؤمنین عثمان و أباد العلماء و الزهاد- یعنی الخوارج- و أنت تفخر بغیرک، فإذا قیل لک من أبوک تقول خالی الفرس ... فلما سمعها الحسین علیه السلام قال للرسول: قل له یقول لک الحسین بن علی ابن فاطمة: یا ابن الزرقاء الداعیة الی نفسها بسوق ذی المجاز صاحبة الرأیة بسوق عکاظ و یا ابن طرید رسول اللّه و لعینه، اعرف من أنت و من أمک و من أبک؟ إلی أن قال: قال الأصمعی: أما قول الحسین یا ابن الداعیة الی نفسها فذکر ابن إسحاق أن أم مروان اسمها أمیّة و کانت من البغایا فی الجاهلیة و کان لها رأیة مثل رأیة البیطار تعرف بها و کانت تسمی أم حبتل الزرقاء ....

فلتة وقی الله المسلمین شرها کما مر(1) و فی القاموس کان الأمر فلتة أی فجاءة من غیر تدبر و تردد و هما علی الاستعارة أو أشار بهما إلی ما مر من أن بعد السقیفة انقطع ماء السماء و صار ماء أجاجا و إن اشتداد حمرة الأفق حصل بعد شهادة الحسین علیه السلام.

قوله و ما قیل مصدر بمعنی القول اسم ما و خبره قوله نتات من نتا أی ارتفع و جهرة حال عن قیل و فی الضلال صفة أو متعلق بنتات و تقلید الولاة الأعمال تفویضها إلیهم و ضمیر أمورها للخلافة أو الأمة قوله لزمت أی الأمور من الزمام کنایة عن انتظامها و أخی بدل من مأمون و قوله شامخ الهضبات صفة لأحد و الشامخ المرتفع و الهضبة الجبل المنبسط علی وجه الأرض و اللزبات

ص: 254


1- 1. یعنی فی المجلد الثامن کتاب الفتن و المحن، و هذا الحدیث ممّا رواه البخاری فی صحیحه ج 4 ص 779 باب رجم الحبلی من الزنا إذا أحصنت، عن ابن عبّاس قال: کنت أقرئ رجالا من المهاجرین منهم عبد الرحمن بن عوف، فبینما أنا فی منزله بمنی و هو عند عمر بن الخطّاب فی آخر حجة حجها، اذ رجع الی عبد الرحمن فقال: لو رأیت رجلا أتی أمیر المؤمنین الیوم فقال: یا أمیر المؤمنین هل لک فی فلان یقول:« لو قد مات عمر لقد بایعت فلانا فو اللّه ما کانت بیعة أبی بکر الا فلتة فتمت» فغضب عمر، ثمّ قال: انی إنشاء اللّه لقائم العشیة فی الناس فمحذرهم هؤلاء الذین یریدون أن یغصبوهم أمورهم- الی أن قال: فجلس عمر علی المنبر فلما سکت المؤذنون قام فأثنی علی اللّه بما هو أهله ثمّ قال: اما بعد فانی قائل لکم مقالة قد قدر لی أن أقولها، لا أدری لعلها بین یدی أجلی، فمن عقلها و وعاها فلیحدث بها حیث انتهت به راحلته، و من خشی أن لا یعقلها فلا أحل لأحد أن یکذب علی- الی أن قال: ثمّ انه بلغنی ان قائلا منکم یقول: و اللّه لو مات عمر بایعت فلانا، فلا یغترن امرؤ أن یقول: انما کانت بیعة أبی بکر فلتة و تمت، ألا و انها قد کانت کذلک و لکن وقی اللّه شرها و لیس منکم من تقطع الاعناق إلیه مثل أبی بکر، من بایع رجلا عن غیر مشورة من المسلمین فلا یتابع هو و لا الذی بایعه، تغرة ان یقتلا.

بالسکون جمع اللزبة بالتحریک و هی الشدة و القحط أدرکته ضمیر المفعول للعز و فاعله مناقب و ضمیر بسبقها للمناقب قوله مؤتنفات أی طریات مبتدعات لم یسبقه إلیها أحد من قولهم روضة أنف کعنق و محسن لم ترع و کذلک کأس أنف لم یشرب و أمر أنف مستأنف قوله بخیر أی بمال و فی بعض النسخ بکید و لعله أصوب نجی أی کان یناجیه و یساره جبرئیل لأنه کان یسمع الوحی و أنتم عکوف أی و الحال أنتم ملازمون و محبوسون علی عبادة الأصنام و الخطاب لغاصبی الخلافة معا و منات فیه تقدیم و تأخیر أی و منات معا.

بکیت هذا مطلع ثان و المراد رسم دار أهل البیت علیهم السلام و الذرابة الحدة و الذرب إلحاد من کل شی ء و سیف ذرب و قال الجوهری أذریت الشی ء إذا ألقیته کإلقائک الحب للزرع و الذری اسم الدمع المصبوب (1)

و بان أی افترق و بعد قوله و هاجت یقال هاج

الشی ء و هاجه غیره فعلی الأول فقوله صبابتی فاعله و قوله رسوم منصوب بنزع الخافض أی لرسوم و علی الثانی فقوله رسوم فاعله.

قوله عفت أی انمحت و اندرست و الوعر ضد السهل و الصبابة رقة الشوق و حرارته مدارس بالرفع مبتدأ و لآل خبره أو مجرور بدل دیار و لآل حینئذ یحتمل الوصفیة للمدارس و المنزل و کونه خبرا لمحذوف و یحتمل أن یکون الظرف خبرا لدیار المذکور بوضع الظاهر موضع المضمر و القفر مفازة لا نبات فیها و لا ماء و أقفرت الدار خلت و الخیف مسجد منی و التعریف وقوف عرفة و المراد هنا محلة و الصنوان نخلتان نبتتا من أصل واحد و فی الحدیث عم الرجل صنو أبیه و وارث عطف علی وصیه و الربع الدار و المحلة و الفاتک الجری ء الشجاع و فتک به انتهز منه فرصة فقتله و فی الأمر لج و الأظهر هاتک کما فی بعض النسخ و نابذه الحرب کاشفه.

ص: 255


1- 1. یرید قدّس سرّه ان قوله« و أذریت دمع العین بالعبرات» یحتمل أن یقرأ بالیاء من الذری، و أن یقرأ بالباء الموحدة من الذرب بمعنی الحدة و الحرارة.

قوله قفا قد شاع فی الأشعار هذا النوع من الخطاب فقیل إن العرب قد یخاطب الواحد مخاطبة الاثنین و قیل هو للتأکید من قبیل لبیک أی قف قف و قیل خطاب إلی أقل ما یکون معه من جمل و عبد و قیل إنما فعلت العرب ذلک لأن الرجل یکون أدنی أعوانه اثنین راعی إبله و غنمه و کذلک الرفقة أدنی ما یکون ثلاثة فجری خطاب الاثنین علی الواحد لمرون ألسنتهم علیه و قیل أراد قفن علی جهة التأکید فقلبت النون ألفا فی حال الوصل لأن هذه النون تقلب ألفا فی حال الوقف فحمل الوصل علی الوقف و نسأل جواب الأمر.

قوله متی عهدها الضمیر للدار أی بعد عهدها عن الصوم و الصلوات لجور المخالفین علی أهلها و إخراجهم عنها.

قوله و أین الأولی أولی هنا اسم موصول قال الجوهری و أما أولی بوزن العلی فهو أیضا جمع لا واحد له من لفظه واحده الذی (1)

شطت بتشدید الطاء أی بعدت و النوی الوجه الذی ینویه المسافر و الأفانین الأغصان جمع أفنان و هو جمع فنن و هنا کنایة عن التفرق و اعتزی أی انتسب و المطاعیم جمع المطعام أی کثیر الإطعام و القری.

و تضاغن القوم و اضطغنوا انطووا علی الأحقاد و الإحنة بالکسر الحقد و الموتور الذی قتل له قتیل فلم یدرک بدمه تقول منه وتره یتره وترا و ترة.

إذا ذکروا أی منافقی قریش و أهل الکتاب معا و لو خص بالأول فذکر خیبر لأنهم انهزموا فیه و جری الفتح علی ید علی علیه السلام فبکاؤهم للحسد و لو کان مکان خیبر أحد کان أنسب و الوغرة شدة توقد الحر و منه قیل فی صدره علی وغر بالتسکین أی ضغن و عداوة و توقد من الغیظ.

قوله إلا بقربی محمد إشارة إلی ما احتج به المهاجرون علی الأنصار فی السقیفة بکونهم أقرب من الرسول صلی الله علیه و آله و لا یبعد أن یکون هن و هنات إشارة إلی قدح فی أنسابهم أیضا و غیثه مفعول ثان لسقی و نبی الهدی بدل من الأمن

ص: 256


1- 1. الصحاح ج 6 ص 2544.

ملیکه أی ربه و مالکه و التحفات مفعول ثان لبلغ.

و ذر الشمس طلع و الشرق الشمس و یتحرک و شرقت الشمس طلعت و الشارق الشمس حین تشرق و لاحت أی ظهرت و تلألأت مبتدرات أی یبتدرن طلوع الشمس أو کنایة عن سرعتهن فی الحرکة و جدله صرعه علی الجدالة و هی التراب.

قوله و أخری بفخ إشارة إلی القتلی بفخ فی زمن الهادی و هم الحسین بن علی بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیهم السلام و سلیمان بن عبد الله بن الحسن و أتباعهما.

قوله و أخری بأرض الجوزجان إشارة إلی قتل یحیی بن زید بن علی بن الحسین علیهم السلام فإنه قتل بجوزجان و صلب بها فی زمن الولید و کان مصلوبا حتی ظهر أبو مسلم و أنزله و دفنه و محلها مبتدأ و بأرض خبره و باخمری اسم موضع علی ستة عشر فرسخا من الکوفة قتل فیها إبراهیم بن عبد الله بن الحسن.

قوله تضمنها أی قبل ضمانها أو اشتمل علیه مجازا و الممضات من قولهم أمضه الجرح أی أوجعه و المضض وجع المصیبة قوله لست بالغا أی لا أبلغ بکنه صفاتی أن أصف أنها بلغت منی أی مبلغ من الحزن و یحتمل أن یکون صفات بالتنوین أی صفات المبالغ فالتنوین بدل من المضاف إلیه و قوله قبور خبر للممضات حذفت الفاء منه للضرورة ببطن النهر أی بقربه و النهر هو الشعبة التی أجریت من الفرات إلی کربلاء و هو الذی منع الحسین علیه السلام منه و المراد بالفرات هنا أصل النهر العظیم و التعریس النزول آخر اللیل و موضع معرس و هنا یحتمل المصدر و الحاصل أن قبورهم قریبة من الفرات بحیث إذا لم ینزل المسافر بقربها یذهب الیوم إلی الفرات فهو نصف منزل و الغرض تعظیم جورهم و شناعته بأنهم ماتوا عطشا مع کونهم بجنب النهر الصغیر و بقرب النهر الکبیر و لوعة الحب حرقته و أزدار أفتعل من الزیارة و یقال شاقنی حبها أی هاجنی و شاق الطنب إلی الوتد شده و أوثقه و الجزع بالکسر منعطف الوادی و وسطه أو

ص: 257

منقطعه أو منحناه أو لا یسمی جزعا حتی تکون له سعة تنبت الشجر أو هو مکان بالوادی لا شجر فیه و ربما کان رملا و محلة القوم (1) کذا فی القاموس أی أخاف من زیارتهم أن یهیج حزنی عند رؤیة مصارعهم الواقعة بین الوادی و أشجار النخل و فی بعض النسخ النحلات بالحاء المهملة أی فتشدنی رؤیة مصارعهم إلی الجزع و النحول و هو بعید.

تغشاهم أی أحاط و نزل بهم و فی بعض النسخ القدیمة تقسمهم أی فرقهم و الریب ما یقلق النفوس من الحوادث و المنون الدهر و الموت و العقر بالضم و الفتح محلة القوم و وسط الدار و أصلها أی لیس لهم دار و حجرة القوم بالفتح ناحیة دارهم و جمعها حجرات بالتحریک و ساحة یأتی الناس حجراتها.

قوله مدینین أی أذلاء أقضاء أی مهزولین أو مجردین و فی القاموس اللزبة الشدة و الجمع اللزبات بالتسکین إن زورا أی إن لهم زائرین و العقبان جمع العقاب و الرخمات جمع الرخمة أی لا یزور قبورهم سوی هذه الطیور ثوت أی أقامت و التنکیب العدول و اللأواء الشدة أی لا یجاورهم لأواء السنین لفراقهم الدنیا و المراد بالجمرات جمرات الجحیم (2)

و رجل مغوار کثیر الغارات و غارهم الله بخیر أصابهم بخصب و مطر و الحمی کإلی ما حمی من شی ء قوله لم تزره المذنبات أی لم تقربه إلا المطهرات من الذنوب و السمرة بین البیاض و السواد و القنا جمع القنات و هی الرمح و المسعر بکسر المیم الخشب الذی تسعر به النار و منه قیل للرجل إنه مسعر حرب أی تحمی به الحرب و هو بالنصب حال و یحتمل الرفع أقحموا أی أدخلوا أنفسهم بلا رویة و الغمرة الشدة و غمرة البحر معظمه ملقوح هند أی لم یحصلوا من لقاحها و وطئها و قوم نوکی أی حمقی و یمکن

ص: 258


1- 1. راجع ج 3 ص 13.
2- 2. یعنی فی قوله:« و لا تصطلیهم جمرة الجمرات».

أن یکون من النیک و هو الجماع لکن لا یساعده اللغة قوله ملامک بالنصب أی کف عنی ملامک و قوم عناة أی أساری أی کانوا معدین مرجون لفک الأساری و حمل الدیات عن القوم و لنجاة قوم من الرکبان وقعوا فی مخمصة فأشرفوا علی الموت و القید کأنه قید خیولهم فأطلقتم و حللتم القیود عن الخیول بالقنا و السیوف الذربة الحدیدة.

قوله قصی الرحم أی أحب من کان بعیدا من جهة الرحم إذا کان محبا لکم و أهجر زوجتی و بناتی إذا کن مخالفات لکم قوله حبیکم أی حبی إیاکم و المؤاتاة(1) المطاوعة و الموافقة و قد نقلت الهمزة واوا و التسکاب الانصباب و هملت عینه فاضت.

و الحجة بالکسر السنة و الجوی الحرقة و شدة الوجد من عشق أو حزن و البلقع الأرض القفر التی لا شی ء بها و ربة الحجلات أی المربوبة فیها أو صاحبتها و الحجلة بالتحریک موضع یزین بالثیاب و الستور للعروس و فلان آمن من سربه بالکسر أی فی نفسه و فلان واسع السرب أی رخی البال إذا وتروا أی قتل منهم أحد لم یقدروا علی القصاص و أخذ الدیة بل احتاجوا إلی السؤال منهم و لم یقدروا علی إظهار الجنایة و قیل أی مدوا أیدیهم لأخذ الدیة و لم یقدروا علی الأخذ و الأول أبلغ و أظهر.

و المنصل بضمتین السیف قوله غیر بتات أی غیر منقطع و یقال ارتاح الله لفلان أی رحمه و یقال باء بغضب أی رجع به و اللهوات اللحمات فی أقصی الفم.

**[ترجمه]عبارت «عجم اللفظ» یعنی کلماتی که معنایش دانسته نمی شود و «اعجم» کسی را گویند که فصیح سخن نمی گوید و کلامش مبین نیست و مراد صداهای پرندگان و نغمه های آنان است. عبارت «اساری هوی ماض» یعنی از عاشقان گذشته و آینده خبر می دهند. عبارت «فاسعدن» یعنی ای عاشقان سعادت مند شوید و «اسعاد» به معنای اعانه است و اسعاف رساندن به آرزوست و درست تر آن است که گفته شود: «فاصعدن یا اسففن» که از «اسفّ الطائر» گرفته شده، یعنی وقتی پرنده در پرواز به زمین نزدیک می شود؛ پس ضمیر به «نوائح» راجع است، یعنی آن پرندگان در حال پرواز گاهی صعود و گاهی نزول می کنند. عبارت «تقوضت الصفوف» یعنی صف ها متفرق شدند و «مها» به فتح میم، جمع «مهاة» به معنای گاومیش است و «رجل شج»، یعنی مرد حزین و «رجل صب» یعنی مرد مشتاق.

عبارت «علی العرصات» دومی تاکید عرصات اولی است یا اینکه متعلق به شج و صب است، و عبارت «خضر المعاهد» یعنی یادم می آمد که اماکن موجود در آن سرسبز بود. و ظاهرا این بیت از قبیل «ضربی زیدا قائما» باشد، یا اینکه «عهدی» مبتدا و «بها» خبر آن باشد به اعتبار متعلق آن و «خضرا» حال برای مجرور «بها» باشد و کلمه «مألفا» نیز حال از از همان مجرور «بها» یا حال از «معاهد» است و «من» تعلیلیه و متعلق به مألفا است، و «خفر» به تحریک فاء، به معنای شدت حیا است و از همین باب می گویی «رجل خفر» به کسرخاء و «جاریة خفرة و متخفرة.» کلمه «لیالی» متعلق به «عهدی» است و عبارت «یعدین» یعنی شب ها و نیکورویان او را کمک می کنند و «اعداه علیه» یعنی او را بر فلان امر یاری کرد، و «قلی» به کسر قاف، به معنای کینه است، یعنی وصال را بر هجران یاری می دهند. و عبارت «یعدی تدانینا» یعنی نزدیکی و قرب ما، ما را یاری می کنند، یا شب ها، نزدیکی ما را یاری می کنند. «علی العزبت» یعنی جدایی های بسیار دور از ریشه «عزب عنی فلان» یعنی فلانی از من دور شده و در بعضی نسخ «غرب» آمده که از «غربت» می آید و این لفظ ظاهرتر در معناست. عبارت «اذ هن» عطف بر «لیالی» است. «یلحظن» یعنی نظر می کنند و مقصود نگاه زیبارویان است. «العیون» یعنی با چشم ها و منظور چشم های بینندگان است و «سوافرا» حال است و تنوین گرفتن آن، به خاطر ضرورت شعری است و «وجنه»، گونه ای را گویند که مرتفع شده و «کل یوم» منصوب و متعلق است به عامل ظرفی که بعد از آن است و «نشوه» به فتح نون به معنای مستی است.

عبارت «بمحسر» یعنی در وادی «محسِّر» به کسر سین مشدد و آن حد سرزمین منی از سمت عرفات است و در قاموس آمده که «یوم جمع»، روز عرفه را گویند. عبارت «ما جرّ» از جریره مأخوذ است که همان جنایت است یا به معنای کشیدن است. در عبارت «من نقص»، «من» بیانیه است و ممکن است تعلیلیه باشد و منظور پیمان شکنی در مسأله امامت است و شتات به معنای تفرق است. و عبارت «من دول المستهزئین» یعنی کسانی که شرع و دین و امامن مسلمین را به تمسخر گرفتند و در بعضی نسخ «مستهترین» دارد از «استهتر» یعنی تبعیت از هوای نفسش کرد و از کاری که کرد باکی نداشت .

عبارت «و من غدا بهم» عطف بر «مستهترین» یا «دول» است، یعنی کسی که آنان را در تاریکی ها آنان را در طلب نور برد، یعنی هدایت را از آنان می طلبند و این محال است و بنا بر عطف بر «دول»، ممکن است مراد از آنان امامان و تابعانشان باشد.

طیبی درباره کلمه «بنی الزرقاء» می گوید: آبی مبغوض ترین رنگ نزد اعراب است، زیرا آبی رنگ دشمن آنها رومیان است و منظور از بنی زرقاء، بنی مروان است که مادر مروان آبی چشم و زناکار بود. همان طور که ابن جوزی روایت کرده که حسین علیه السّلام به مروان گفت: ای پسر زن آبی چشم که مردان را در بازار عکاظ به زنای با خود دعوت می کرد. و جوهری می گوید: «عبله» اسم امیه کوچک است و آنان قرشی بودند و به آنان «عبلات» با تحریک باء گفته می شد و سمیه مادر زیاد بود. عبارت «و ما ادَّت» یعنی اولاد و افعالی که از آن زن و از پدرش حاصل شد، و «اولو» خبر مبتدای محذوف است، یعنی آنان صاحبان کذا و کذا هستند و «فجرات» عطف بر «کفر» است.

عبارت «و فرضه» عطف بر «احد» است و عبارت «و لم تک الا محنة» یعنی تنها امتحانی بود که بعد از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به آنها رسید و کفر و نفاقشان با ادعای گمراهی آشکار شد.

عبارت «من هن و هنات» کنایه از چیز زشت است و معنای آن چیز یا چیزهایی از قبائح و به سبب کفر و غرض های فاسد و کینه های قدیمی و عقاید فاسد است. «تراث» به رفع خبر مبتدای محذوف است و به جرّ بدل از ضلال است و همچنین دو کلمه «ملک» و «حکم» نیز هر دو احتمال را بر می تابند و تراث به معنای ارث است و تاء بدل از واو است و ملک به معنای سلطنت و خلافت است؛ یعنی بدون خویشاوندی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم ارث بردند و بدون هدایت و علم، مالک خلافت شدند و بدون مشورت با هادیان امت، در نفوس و اموال و فروج حکم کردند. و «رزایا» یعنی آن امور مصیبت هایی بود که به سبب آن سبزی افق آسمان سرخ شد و «ردّت» یعنی شد آن مصیبات. «طعم کل فرات» یعنی طعم هر چیز گوارایی. «اجاجا» یعنی شور و «بیعة الفلتات» اشاره دارد به قول عمر که بیعت ابی بکر «فلته» و امر ناگهانی بود که خدا شر آن را از مسلمانان دفع نمود، چنان چه گذشت و در قاموس آمده: «کان الامر فلتة» یعنی امر ناگهانی بود و بدون تدبر در عواقب و تردد در اصول آن صورت گرفت و این دو مطلب به سبیل استعاره گفته شده یا با این دو مطلب اشاره می کند به آنچه بعد از سقیفه اتفاق افتاد که آب از آسمان قطع شد و آب شور شد و شدت گرفتن سرخی افق بعد از شهادت امام حسین علیه السّلام صورت گرفت.

عبارت «و ما قیلٌ»، «قیل» مصدر به معنای قول و اسم مای شبیه لیس است و خبر آن کلمه «نتات» است که مأخوذ از «نتا» به معنای بلند شدن است و «جهرة» حال برای «قیلٌ» است و «فی الضلال» صفت یا متعلق به نتات است و «تقلید الولاة الاعمال» یعنی تفویض امر اموال به والیان و ضمیر امورها به خلافت یا امت بر می گردد. عبارت «لزمّت» یعنی امور منظم می شود و از «زمام» مأخوذ است و کنایه از نظم گرفتن امور است و «اخی» بدل از مأمون است و عبارت «شامخ الهضبات» صفت «احد» است و «شامخ» به معنای مرتفع است و «هضبه» کوهی را گویند که روی زمین بسط یافته و «لزبات» جمع لزبه به تحریک زاء و به معنای شدت و قحط است. در عبارت «ادرکته» ضمیر مفعولی به «عز» برمی گردد و فاعل آن «مناقب» است و ضمیر «بسبقها» به مناقب بر می گردد. کلمه «مؤتنفات» یعنی تازه و بدیع که احدی قبلا آن را درک ننموده و از مثل «روضة اُنُف» بر وزن عنق، و «محسن لم ترع» یعنی باقی که تر و تازه است و نیکویی آن وحشت انگیز نیست و «کاس انف» یعنی کاسه ای که از آن نوشیده نشده و «امر انف»، امر جدید و مستأنف را گویند. کلمه «بخیر» یعنی به مال و در برخی نسخ «بکید» دارد و شاید این درست تر باشد. «نجیّ» یعنی جبرئیل با او نجوا می کرد و او را سرّ گفت. زیرا او وحی را می شنید. عبارت «و انتم عکوف» یعنی در حالی که شما عاکفید یعنی ملازم و محبوسید بر پرستش بتان و خطاب، متوجه غاصبان خلافت است. در عبارت «معا و منات» تقدیم و تأخیر وجود دارد و منظور منات معا می باشد.

مصراعی که با «بکیت» شروع می شود، مطلع دوم شعر است و منظور شاعر ترسیم خانه اهل بیت علیهم السّلام است و «ذرابة» تیزی را گویند و «ذرب» هر چیز تیز را گویند و «سیف ذرب» یعنی شمشیر بران، و جوهری گفته: «اذریت الشیء» یعنی آن را القا کردم، مثل انداختن بذر برای کشت و «ذری» اسم اشک فرو ریخته است و «بان» یعنی جدا شد. عبارت «و هاجت» دو گونه می آید: اول: «هاج الشیء» و دوم: «هاجه غیره». بنا بر صورت اول، کلمه «صبابتی» فاعل آن است و کلمه «رسوم» منصوب به نزع خافض است و معنا «لرسومٍ» می شود؛ اما در صورت دوم، کلمه رسوم فاعل «هاج» می شود.

عبارت «عفت» یعنی محو و مندرس شد و «وعر» ضد سهل و همواری است و «صبابت»، رقت شوق و حرارت آن است و «مدارس» به رفع، مبتدا و «لآل» خبر آن است یا بدل «دیار» و مجرور است و در این فرض لآل می تواند وصف برای مدارس و منزل باشد و خبر برای مبتدای محذوفی باشد و ممکن است ظرف خبر برای دیار مذکور باشد، به این صورت که اسم ظاهر را در جای ضمیر قرار دهیم. «قفر» بیابان بی آب و علف را گویند و عبارت «اقفرت الدار» یعنی خانه خالی شد و «خیف» مسجدی در منا است و تعریف وقوف در صحرای عرفات است و مراد از «تعریف»، در اینجا خود عرفات است و «صنوان» دو درخت نخل را گویند که از یک ریشه می رویند و در حدیث آمده که عموی هر فرد، برادر پدرش است و کلمه «وارث» عطف بر «وصیه» است و «بع»، دار و محله را گویند و «فاتک» فرد پر جرأت و شجاع را گویند و عبارت «فتک به» یعنی فرصت را غنیمت شمرد و او را کشت و «فتک فی الامر» یعنی در آن کار لجاجت به خرج داد و اظهر آن است که «هاتک» باشد، چنان چه در برخی نسخ هست و عبارت «نابذه الحرب»، یعنی جنگ او را در بر گرفت.

عبارت «قِفا» در اشعار این نوع خطاب شایع است. گفته شده: عرب با یک نفر معامله خطاب با دو نفر می کند و گفته شده: برای تأکید است از قبیل لبیک که بله گفتن مؤکد است و قفا نیز یعنی بایست بایست. و گفته شده: خطاب متوجه کمترین کسانی است که همراه او هستند، از قبیل شتر و بنده و گفته شده: عرب چنین خطاب می کند، زیرا کمترین یاور یک فرد دو نفر هستند: شتر چران و گوسفند چران او و همچنین رفقه یا کاروان، کمترین حد آن سه تن می باشد. پس خطاب «اثنان» برای واحد جاری شده، زیرا زبان عرب بر چنین استعمالی روان است و گفته شده: «قفن» با نون، تأکید مخففه است که نون در حالت وصل تبدیل به الف شده؛ زیرا این نون در حال وقف به الف مبدل می شود، پس وصل آن نیز بر حالت وقف آن حمل شده و «نسأل» جواب امر است.

در عبارت «متی عهدها»، ضمیر به «دار» برمی گردد، یعنی بعد از پیمان بر روزه و نماز به خاطر ظلم مخالفان بر اهل آن و اخراجشان از آن خانه ها.

عبارت «و این الاولی»، «اولی» در اینجا اسم موصول است. جوهری می گوید: اما «اولی» بر وزن عُلی جمعی است که از لفظ خودش مفرد ندارد و واحد آن «الذی» است. عبارت «شطت» به تشدید طاء، یعنی دور شد و «نوی» سمت و سویی است که مسافر قصد آنجا را دارد و «افانین» به معنای شاخه هاست و جمع «افنان» است و افنان جمع «فنن» است و در اینجا کنایه از تفرق است. و کلمه «اعتزی» یعنی نسب می رساند و «مطاعیم» جمع مطعام است و او کسی است که زیاد اطعام می کند و مهمانی می دهد.

عبارت «تضاغن القوم و اضطغنوا» یعنی بر کینه ها پیچیده شدند و «احنه» به کسر همزه، حقد و کین است و «موتور» کسی را گویند که کسی از او کشته شده، ولی از او خونخواهی نکرده و «وتره یتره وترا و ترة» از همین باب است.

فاعل عبارت «اذا ذکروا» منافقان قریش و اهل کتاب هر دو با هم هستند. اگر فقط فاعل را منافقان قریش بگیری، منظور شاعر جریان خیبر است که در این جنگ شکست خوردند و فتح به دست علی علیه السّلام صورت گرفت، پس گریه شان به سبب حسد است و اگر به جای خیبر احد می گفت، مناسب تر بود. و «وغرة» شدت سوزندگی گرماست و از همین جاست که می گویند: در سینه اش علیه من آتشی دارد و «وغر» به سکون غین، کینه و دشمنی و آتش خشم است.

عبارت «الا بقربی محمد» اشاره به احتجاج مهاجرین بر انصار در سقیفه دارد که استدلال کردند که ما مهاجرین به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم نزدیک تریم و بعید نیست تعبیر هن و هنات، اشاره به طعن در نسب آنان نیز باشد. و «غیثه» مفعول دوم «سقی» است و «نبی الهدی» بدل از «امن» است و «ملیکه» یعنی ربّ و مالک آن و «تفحات» مفعول دوم «بلغ» است .

عبارت «ذرّ الشمس» یعنی خورشید طلوع کرد و «شرق» به تحریک شین، به معنای خورشید است و «شرقت الشمس»، یعنی خوشید طلوع کرد و «شارق» خورشید را به وقت طلوع گویند و «لاحت» یعنی آشکار شد و درخشید. «مبتدرات» یعنی مبادرت به رؤیت طلوع شمس می کنند، یا کنایه است از سرعتشان در حرکت. عبارت «جدله» یعنی او را بر «جداله» که همان خاک است افکند.

عبارت «و اخری بفخ» اشاره به کشتگان «فخ» دارد در زمان هادی که حسین بن علی بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام و سلیمان بن عبدالله بن الحسن و یارانشان کشته شدند.

عبارت «و اخری بارض جوزان»، اشاره به قتل یحیی بن زید بن علی بن الحسین علیهم السّلام دارد که در جوزجان کشته شد و در زمان ولید در آنجا دار زده شد و همچنان بر دار آویخته بود تا اینکه ابو مسلم قیام نمود و او را پایین آورد و دفن کرد. و «محلها» مبتدا و «بارض» خبر آن است و «باخمرا» اسم جایی در شانزده فرسخی کوفه است که در آن ابراهیم بن عبدالله بن الحسن کشته شد.

عبارت «تضمنها» یعنی ضمانت او را قبول کرد یا مجازا او را در بر گرفت. و «ممضات» از عبارت «امضّه الجرح» گرفته شده، یعنی جراحت او را به درآورد و «مضض»، درد مصیبت است. عبارت «لست بالغا» یعنی با تمام کنه اوصافم، نمی توانم وصف کنم که او تا چه حدی مرا محزون کرده و ممکن است «صفات» با تنوین باشد، یعنی صفات شخص مبالغ. پس تنوین بدل از مضاف الیه است، و عبارت «قبور» خبر «ممضّات» است و فاء آن به خاطر ضرورت محذوف است. «ببطن النهر» یعنی نزدیک رود و «نهر» همان شعبه ای از فرات است که از کربلا می گذرد و این همان آبی است که امام حسین علیه السّلام از آن ممنوع شد و منظور از فرات در اینجا، اصل رودخانه بزرگ معروف است. و «تعریس» به معنای فرود آمدن در آخر شب است و به معنای محل فرود آمدن نیز هست و مصدر در این جا محتمل است و حاصل اینکه قبرهایشان نزدیک فرات است، به گونه ای که اگر مسافر نزدیک فرات فرود نیاید، به قدر نصف منزل راه تا فرات وجود دارد و منظور بزرگداشت جور و شناعت دشمنان است که با وجودی که کنار نهری کوچک و نزدیک نهری بزرگ بودند، لب تشنه جان دادند. «و لوعة الحب» یعنی سوزش محبت و «ازدار» صیغه متکلم وحده از ریشه زیارت است و گفته می شود: «شاقنی حبها»، یعنی محبت او مرا به هیجان آورد و «شاق الطنب الی الوتد»، یعنی طناب را محکم کرد و بست. و «جزع» به کسر جیم، وسط بیابان یا محل قطع شدن آن است و جزع نامیده نمی شود، مگر اینکه وسعتی داشته باشد که درخت برویاند یا منظور مکانی در بیابان است که درختی در آن نیست و چه بسا رمل زار و یا محل قومی معنا بدهد. این چنین در قاموس آمده. معنا این می شود که من می ترسم از زیارت آنان اندوهم به هیجان آید وقتی ببینم به خاک افتادنشان را که بین بیابان و درختان نخل واقع شده، و در برخی نسخه ها «نحلات» دارد، یعنی دیدن به خاک افتادنشان مرا به جزع و لاغری می اندازد که البته این احتمال بعید است.

عبارت «تغشاهم» یعنی آنان را احاطه کرد و بر آنان فرود آمد و در برخی نسخه های قدیمی «تقسمهم» دارد، یعنی آنان را جدا کرد و «ریب» آن حوادثی است که جان ها را به اضطراب می اندازد، و «منون» به معنای روزگار و مرگ است و «عقر» به ضم و فتح عین، محله قوم و وسط و اصل خانه را گویند؛ یعنی آنان خانه ندارند، و «حجره قوم» به فتح حاء، ناحیه خانه شان را گویند و جمع آن حجرات به تحریک جیم است و منظور حیاطی است که مردم به سمت اتاق هایش می روند.

کلمه «مدینین» یعنی خوار و ذلیل ها. «اقضاء» یعنی لاغران یا برهنگان و در قاموس «لزبه» به معنای شدت آمده و جمع آن لزبات به سکون زاء است. عبارت «ان زوراً» یعنی آنان زائرینی دارند و «عقبان» جمع «عقاب» است و «رخمات» جمع «رخمه» است، یعنی جز این پرندگان کسی قبورشان را زیارت نمی کند. عبارت «ثوت» یعنی اقامت گزید و «تنکیب» به معنای عدول است و «لأواء» شدت را گویند، یعنی سختی سال ها مجاورتی با آنان ندارد، زیرا از دنیا جدا شده اند و منظور از «جمرات»، آتش جهنم است. و «رجل مغوار» مردی را گویند که زیاد غارت می کند و عبارت «غارهم الله بخیر» یعنی خدا برکت و باران نصیبشان کرد و «حمی» بر وزن إِلی، چیزهایی است که از شیأ نگه داری می شود. عبارت «لم تزره المذنبات» یعنی فقط کسانی که از گناهان مطهر شده اند، به او نزدیک می شوند. و «سمره» بین سفیدی و سیاهی را گویند و «قنا» جمع قنات به معنای نیزه است و «مسعر» چوب آتش گیره است و عبارت «انه مسعر حرب» از همین معناست، یعنی او آتش جنگ را شعله ور می کند و در حالت نصبی، این کلمه حال است و ممکن است مرفوع نیز خوانده شود. عبارت «اقحموا» یعنی بی گدار به آب زدند و «غمره» شدت را گویند و «غمرة البحر» دریای عظیم را گویند و «ملقوح هند» یعنی لقاح و وطء آن برای آنان حاصلی نداشت و «قوم نوکی»، یعنی احمقان و ممکن است از نیک به معنای جماع باشد، ولی لغت با این معنا مساعدت ندارد . عبارت «ملامک» به نصب، یعنی ملامتت را از من بازدار و «قوم عناة»، یعنی اسیرانی که آماده بودند و امید داشتند که آزاد شوند و پرداخت دیه از آنان برداشته شود و آماده بودند که قومی از اسیران که در مخمصه افتاده بودند و در آستانه مرگ و اسارت بودند نجات یابند. گویی اسبانشان گیر کرده بودند و شما آنان را آزاد کردید و با نیزه ها و شمشیرهای بران و آهنی خود بند از پای اسبان گشودید.

کلمه «قصی الرحم» یعنی من کسی را که دور باشد از حیث رحم، دوست دارم، به شرطی که دوست شما باشد و زن و دخترانم را اگر مخالف شما باشند، مهجور می سازم. عبارت «حبیکم» یعنی محبت من به شما و «مؤاتاة» به معنای اثرپذیری و موافقت است و همزه آن به واو مبدل شده و «تسکاب» به معنای ریختن است و عبارت «هملت عینه»، یعنی چشمه به جوشش افتاد.

«حجة» به کسر حاء، به معنای سال است و «جوی» سوزش و شدت وجد از عشق کسی یا حزن است و «بلقع» زمین بی آب و علف را گویند، و «ربة الحجلات» یعنی زنان داخل حجله یا صاحبان حجله، و «حجله» به تحریک جیم، موضعی است که با لباس و پرده برای عروس زینت می شود و عبارت «فلان آمن فی سربه» به کسر یعنی فلانی در درونش ایمان آورد و «فلان واسع السرب»، یعنی فلانی آسوده خاطر است. «اذا وتروا» یعنی کسی از آنان کشته شده، ولی قدرت قصاص و اخذ دیه ندارند، بلکه محتاج خواستن از آنان هستند و قدرت ندارند جنایت وارده بر خود را آشکار کنند و گفته شده: دستان خود را دراز کرده اند برای گرفتن دیه و نتوانسته اند بگیرند و معنای اول بلیغ تر و آشکارتر است.

«منصل» به ضم میم و صاد، شمشیر را گویند. کلمه «غیر بتات» یعنی غیر منقطع و عبارت «ارتاح الله لفلان» یعنی به او رحم کرد و عبارت «باء بغضب»، یعنی عصبانی برگشت و «لهوات» به معنای گوشت های موجود در دورترین نقطه دهان است.

**[ترجمه]

«14»

د، [العدد القویة] قَالَ صَاحِبُ الْأَغَانِی: قَصَدَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ بِقَصِیدَتِهِ هَذِهِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ فَأَعْطَاهُ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ مِنَ الدَّرَاهِمِ الْمَضْرُوبَةِ بِاسْمِهِ وَ خَلَعَ عَلَیْهِ خِلْعَةً مِنْ ثِیَابِهِ فَأَعْطَاهُ بِهَا أَهْلُ قُمَّ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَلَمْ یَبِعْهَا

ص: 259


1- 1. یعنی قوله« عنید لاهل الحق غیر مؤاتی» و فی نسخة الکمبانیّ« المواطاة» و هو سهو.

فَقَطَعُوا عَلَیْهِ الطَّرِیقَ فَأَخَذُوهَا فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهَا تُرَادُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِیَ مُحَرَّمَةٌ عَلَیْکُمْ فَحَلَفَ أَنْ لَا یَبِیعَهَا أَوْ یُعْطُونَهُ بَعْضَهَا فَیَکُونَ فِی کَفَنِهِ فَأَعْطَوْهُ فَرْدَ کُمٍّ کَانَ فِی أَکْفَانِهِ وَ کَتَبَ قَصِیدَتَهُ مَدَارِسُ آیَاتٍ فِیمَا یُقَالُ عَلَی ثَوْبٍ وَ أَحْرَمَ فِیهِ وَ أَمَرَ بِأَنْ یَکُونَ فِی کَفَنِهِ وَ لَمْ یَزَلْ دِعْبِلٌ مَرْهُوبُ اللِّسَانِ وَ یَخَافُ مِنْ هِجَائِهِ الْخُلَفَاءُ قَالَ ابْنُ الْمُدَبِّرِ لَقِیتُ دِعْبِلًا فَقُلْتُ لَهُ أَنْتَ أَجْسَرُ النَّاسِ حَیْثُ تَقُولُ فِی الْمَأْمُونِ:

إِنِّی مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ سُیُوفُهُمْ***قَتَلَتْ أَخَاکَ وَ شَرَّفَتْک بِمَقْعَدٍ

رَفَعُوا مَحَلَّکَ بَعْدَ طُولِ خُمُولِهِ***وَ اسْتَنْقَذُوکَ مِنَ الْحَضِیضِ الْأَوْهَدِ

فَقَالَ لِی یَا أَبَا إِسْحَاقَ إِنِّی أَحْمِلُ خَشَبَتِی مُذْ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ لَا أَجِدُ مَنْ یَصْلِبُنِی عَلَیْهَا(1).

**[ترجمه]العدد القویه: دعبل بن علی خزاعی با قصیده خود قصد عزیمت به جانب حضرت رضا علیه السّلام کرد و در خراسان آن جناب به او ده هزار درهم از سکه هایی که به نام خودش زده شده بود داد، به اضافه خلعتی از لباس های خودش. اهالی قم سی هزار درهم در مقابل آن لباس دادند، ولی نفروخت و در خارج شهر بر سر راه او نشستند و لباس را به زور از او گرفتند. گفت: این بر خلاف دستور خداست و بر شما حرام است و بالاخره قسم خورد که نمی فروشم، مگر اینکه مقداری از آن را به من بدهید که جزو کفن خود کنم. یک آستین لباس را به او دادند که جزو کفن خود کرد.

گفته اند همان قصیده (مدارس آیات) را بر پارچه ای نوشت و با آن احرام بست و وصیت کرد که آن را جزو کفنش قرار دهند. خلفاء از زبان دعبل وحشت داشتند و می ترسیدند آنها را هجو کند.

ابن مدبر گفت: دعبل را دیدم و به او گفتم: خیلی نترس هستی و جرات داری با گفتن چنین شعری درباره مأمون:

من از قومی هستم که با شمشیرهایشان برادرت را کشتند و جایگاه تو را رفیع کردند!

و محل تو را بعد از به سردی و انزوا رفتن بلند کردند و تو را از پستی و کوچکی نجات دادند

دعبل گفت: ابو اسحاق! من چهل سال است که چوبه دارم را بر شانه خود حمل می کنم و کسی را نمی یابم که مرا بر آن چوبه به دار کشد. - . الاغانی 20 : 69 -

**[ترجمه]

«15»

کش، [رجال الکشی] قَالَ أَبُو عَمْرٍو: قَدْ بَلَغَنِی أَنَّ دِعْبِلَ بْنَ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیَّ وَفَدَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ إِنِّی قَدْ قُلْتُ قَصِیدَةً وَ جَعَلْتُ فِی نَفْسِی أَنْ لَا أُنْشِدَهَا أَحَداً أَوْلَی مِنْکَ فَقَالَ هَاتِهَا فَأَنْشَدَ قَصِیدَتَهُ الَّتِی یَقُولُ فِیهَا:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّنِی مُذْ ثَلَاثُونَ حِجَّةً***أَرُوحُ وَ أَغْدُو دَائِمَ الْحَسَرَاتِ

أَرَی فَیْئَهُمْ فِی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّماً***وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صِفْرَاتٍ

فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ إِنْشَادِهِ قَامَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ وَ بَعَثَ بِخِرْقَةٍ فِیهَا سِتُّمِائَةِ دِینَارٍ وَ قَالَ لِلْجَارِیَةِ قُولِی لَهُ یَقُولُ لَکَ مَوْلَایَ اسْتَعِنْ بِهَذِهِ عَلَی سَفَرِکَ وَ أَعْذِرْنَا فَقَالَ لَهَا دِعْبِلٌ لَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا أَرَدْتُ وَ لَا لَهُ خَرَجْتُ وَ لَکِنْ قُولِی لَهُ هَبْ لِی ثَوْباً مِنْ ثِیَابِکَ فَرَدَّهَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ خُذْهَا وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِجُبَّةٍ مِنْ ثِیَابِهِ فَخَرَجَ دِعْبِلٌ حَتَّی وَرَدَ قُمَّ فَنَظَرُوا إِلَی الْجُبَّةِ فَأَعْطَوْهُ فِیهَا أَلْفَ دِینَارٍ فَأَبَی عَلَیْهِمْ وَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا خِرْقَةً مِنْهَا بِأَلْفِ دِینَارٍ ثُمَّ خَرَجَ مِنْ قُمَّ فَاتَّبَعُوهُ وَ قَدْ جَمَعُوا عَلَیْهِ وَ أَخَذُوا الْجُبَّةَ فَرَجَعَ إِلَی قُمَّ وَ کَلَّمَهُمْ فِیهَا فَقَالُوا لَیْسَ إِلَیْهَا سَبِیلٌ وَ لَکِنْ إِنْ شِئْتَ فَهَذِهِ أَلْفُ دِینَارٍ فَقَالَ نَعَمْ وَ خِرْقَةً مِنْهَا فَأَعْطَوْهُ أَلْفَ دِینَارٍ وَ خِرْقَةً مِنْهَا.

(2)

ص: 260


1- 1. الأغانی ج 20 ص 69 و 81.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 426.

**[ترجمه]رجال کشی: ابو عمرو می گوید: به من خبر رسید که دعبل خزاعی در خراسان، بر حضرت رضا علیه السّلام وارد شده و گفته: من قصیده ای سروده ام و پیمان بسته ام قبل از شما برای احدی آن را نخوانم. حضرت فرمود: بخوان و او نیز قصیده ای را که در آن این ابیات را گفته، خوانده است: آیا ندیده ای که من از سی سال پیش صبح و شب را با حسرت مداوم پشت سر می گذرم؟

سهم و نصیب آل محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را می بیننم که بین غیرشان تقسیم شده و دست هایشان از سهم خود کوتاه و خالی است!

وقتی شعرش را خواند، امام رضا علیه السّلام برخاست و به منزل رفت و لباسی که در آن 600 دینار بود فرستاد و به کنیز فرمود: به دعبل بگو مولای تو به تو می فرماید: در سفر خود از این هدیه کمک بگیر و ما را معذور کن! دعبل گفت: نه به خدا قسم من اراده صله نکرده بودم و به قصد پول به نزد آقا نیامدم! ولی به آقا بگو لباسی از البسه خود را به من بدهد. حضرت رضا علیه السّلام پول را رد کرد و به دعبل فرمود: این را بگیر. و جبه ای از لباس های خود را نیز به او عطا فرمود. دعبل از نزد حضرت مرخص شد تا اینکه به قم رسید و قمی ها جبه را دیدند و هزار دینار برای خریدنش دادند، ولی دعبل قبول نکرد و گفت: نه به خدا یک پاره از آن را به هزار دینار نمی دهم، و از قم بیرون آمد. قمی ها او را دنبال کردند و دورش جمع شدند و جبه را گرفتند. دعبل به قم برگشت و درباره آن با آنان سخن گفت، ولی گفتند: راهی برای گرفتن جبه نداری، ولی اگر می خواهی این هزار دینار را بگیر. گفت: باشد، ولی یک تکه پاره اش را به من بدهید، پس هزار دینار و یک تکه پاره از آن را به او دادند! - . رجال کشی: 426 -

**[ترجمه]

باب 18 أحوال أصحابه و أهل زمانه و مناظراتهم و نوادر أخباره و مناظراته علیه السلام

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع] أَبُو سَعِیدٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ سُفْیَانَ یَقُولُ: إِنَّمَا کَانَتْ عَدَاوَةُ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّ جَدَّهُ ذَا الثُّدَیَّةِ الَّذِی قَتَلَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَوْمَ النَّهْرَوَانِ کَانَ رَئِیسَ الْخَوَارِجِ وَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ أَنَّهُ سَمِعَ هَذِهِ الْحِکَایَةَ مِنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُفْیَانَ بِعَیْنِهَا.

**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالرحمن بن محمّد بن محمود گفت: از ابراهیم بن محمّد بن سفیان شنیدم که می گفت: علت دشمنی احمد بن حنبل با علی بن ابی طالب علیه السّلام، از آن جهت بود که جد احمد بن حنبل ذو الثدیه، به دست علی بن ابی طالب علیه السّلام در نهروان کشته شد که رئیس خوارج بود. ابو سعید نیز گفت: همین جریان را بدون کم و کاست از ابراهیم بن محمّد بن سفیان نیز شنیده.

**[ترجمه]

«2»

ع، [عِلَلُ الشَّرَائِعِ] مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ أَحْمَدَ بْنِ یَعْقُوبَ الْجُرْجَانِیَّ قَاضِی هَرَاةَ یَقُولُ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَوْرَکَ الْهَرَوِیَّ یَقُولُ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ حثرم [خَشْرَمٍ] یَقُولُ: کُنْتُ فِی مَجْلِسِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ فَجَرَی ذِکْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ سَنِیّاً حَتَّی یُبْغِضَ عَلِیّاً قَلِیلًا قَالَ عَلِیُّ بْنُ حثرم [خَشْرَمٍ] فَقُلْتُ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ سَنِیّاً حَتَّی یُحِبَّ عَلِیّاً علیه السلام کَثِیراً وَ فِی غَیْرِ هَذِهِ الْحِکَایَةِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ حثرم [خَشْرَمٍ] فَضَرَبُونِی وَ طَرَدُونِی مِنَ الْمَجْلِسِ.

**[ترجمه]علل الشرائع: محمّد بن احمد بن یعقوب جرجانی قاضی هرات گفت: از محمّد بن عورک هروی شنیدم که گفت: از علی بن حثرم شنیدم می گفت: در مجلس احمد بن حنبل بودم. سخن از علی بن ابی طالب علیه السّلام به میان آمد و او گفت: شخص سنی محسوب نمی شود، مگر اینکه به مقدار کمی هم با علی علیه السّلام دشمن باشد. ابن حثرم گفت: من گفتم: شخص سنی محسوب نمی شود، مگر اینکه علی را زیاد دوست داشته باشد. در غیر این حکایت نقل کرده که: «مرا زدند و از مجلس خارج کردند.»

**[ترجمه]

«3»

سر، [السرائر] فِی جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: نَزَلَ بِنَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِالْبَصْرَةِ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ فَوْقَ سَطْحٍ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْفَاسِقَ بْنَ الْفَاسِقِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَنْ هَذَا الَّذِی لَعَنْتَهُ فِی سُجُودِکَ فَقَالَ هَذَا یُونُسُ مَوْلَی ابْنِ یَقْطِینٍ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُ قَدْ أَضَلَّ خَلْقاً کَثِیراً مِنْ مَوَالِیکَ إِنَّهُ کَانَ یُفْتِیهِمْ عَنْ آبَائِکَ علیهم السلام أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ

ص: 261

الْعَصْرِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ فَقَالَ کَذَبَ لَعَنَهُ اللَّهُ عَلَی أَبِی أَوْ قَالَ عَلَی آبَائِی وَ مَا عَسَی أَنْ یَکُونَ قِیمَةَ عَبْدٍ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ.

**[ترجمه]سرائر: محمّد بن فضل بصری می گوید: حضرت رضا علیه السّلام شبی به بصره آمد و نماز مغرب را بالای پشت بامی خواند و شنیدم که در سجده می گفت: خدایا! فاسق پسر فاسق را لعنت کن! از نماز که فراغت حاصل کرد، پرسیدم: آقا! خدا خیرتان دهد! چه کسی را در سجده لعنت فرمودید؟ گفت: یونس غلام ابن یقطین را. عرض کردم: او گروهی از دوستان شما را گمراه کرده و از جانب پدرانت علیهم السّلام به آنها فتوا می داد که نماز بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید و بعد از عصر تا خورشید غروب کند اشکالی ندارد! فرمود: خدا او را لعنت کند! دروغ بسته بر پدرم (یا فرمود «پدرانم»)، چه ارزشی دارد یک غلام بیابانی!

**[ترجمه]

«4»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] کَانَ بَابُهُ مُحَمَّدَ بْنَ رَاشِدٍ وَ مِنْ ثِقَاتِهِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ الْکُوفِیُّ الْأَزْدِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُنْدَبٍ الْبَجَلِیُّ وَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ سَعْدٍ الْأَحْوَصُ الْأَشْعَرِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیُّ وَ مِنْ أَصْحَابِهِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْخَزَّازُ وَ یُعْرَفُ بِالْوَشَّاءِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ الْأَنْبَارِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُبَارَکِ النَّهَاوَنْدِیُّ وَ حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ النَّابُ وَ سَعْدُ بْنُ سَعْدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ سَعِیدٍ الْأَهْوَازِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ الرُّخَّجِیُّ وَ خَلَفٌ الْبَصْرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ وَ بَکْرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیُّ وَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ قَیْسِ بْنِ غَیْلَانَ وَ إِسْحَاقُ بْنُ مُعَاوِیَةَ الْخَضِیبِیُ (1): وَ ذَکَرَ ابْنُ الشَّهْرَزُورِیِّ فِی مَنَاقِبِ الْأَبْرَارِ أَنَّ مَعْرُوفَ الْکَرْخِیِّ کَانَ مِنْ مَوَالِی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ أَبَوَاهُ نَصْرَانِیَّیْنِ فَسَلَّمَا مَعْرُوفاً إِلَی الْمُعَلِّمِ وَ هُوَ صَبِیٌّ فَکَانَ الْمُعَلِّمُ یَقُولُ لَهُ قُلْ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ بَلْ هُوَ الْوَاحِدُ فَضَرَبَهُ الْمُعَلِّمُ ضَرْباً مُبَرِّحاً فَهَرَبَ وَ مَضَی إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ أَسْلَمَ عَلَی یَدِهِ ثُمَّ إِنَّهُ أَتَی دَارَهُ فَدَقَّ الْبَابَ فَقَالَ أَبُوهُ مَنْ بِالْبَابِ فَقَالَ مَعْرُوفٌ فَقَالَ عَلَی أَیِّ دِینٍ قَالَ عَلَی دِینِ الْحَنِیفِیِّ فَأَسْلَمَ أَبُوهُ بِبَرَکَاتِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ مَعْرُوفٌ فَعِشْتُ زَمَاناً ثُمَّ تَرَکْتُ کُلَّ مَا کُنْتُ فِیهِ إِلَّا خِدْمَةَ مَوْلَایَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: دربان حضرت رضا علیه السّلام محمّد بن راشد بود و از اشخاص مورد اعتماد ایشان، محمّد بن ابی نصر بزنطی، محمّد بن فضل کوفی، احمد بن محمّد اشعری، عبداللَّه بن جندب بجلی، اسماعیل بن سعد احوص اشعری و احمد بن محمّد اشعری بودند و از اصحاب آن جناب، حسن بن علی خزاز معروف به وشاء، محمّد بن سلیمان دیلمی، علی بن حکم انباری، عبداللَّه بن مبارک نهاوندی، حماد بن عثمان ناب، سعد بن سعد، حسن بن سعید اهوازی، محمّد بن فضل رخجی، خلف بصری، محمّد بن سنان، بکر بن محمّد ازدی، ابراهیم بن محمّد همدانی، محمّد بن احمد بن قیس بن غیلان و اسحاق بن معاویه خضیبی بودند. - . مناقب 4 : 368 -

ابن شهرزوری در مناقب الابرار نوشته که معروف کرخی، از غلامان علی بن موسی الرضا علیهما السّلام بود و پدر و مادرش نصرانی بودند. معروف را در کودکی به معلمی سپردند؛ معلم به او می گفت: بگو سومیِ سه تا (مطابق عقیده نصرانیان که به سه اصل قائلند) او می گفت: یکتا. معلم او را سخت زد، وی فرار کرد و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و به دست ایشان مسلمان شد.

بعد به در خانه خودشان آمد و در زد. پدرش پرسید: پشت درب کیست؟ گفت: معروف است. گفت: با چه دین؟ جواب داد: بر دین حنیف. پدر و مادرش نیز به برکت حضرت رضا علیه السّلام مسلمان شدند. معروف گفت: مدتی زندگی کردم، سپس تمام کارهای خود را منحصر به خدمتکاری حضرت رضا علیه السّلام نمودم. - . مناقب 4 : 361 -

**[ترجمه]

«5»

ب، [قرب الإسناد] مُعَاوِیَةُ بْنُ حُکَیْمٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: وَعَدَنَا أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام لَیْلَةً إِلَی مَسْجِدِ دَارِ مُعَاوِیَةَ فَجَاءَ فَسَلَّمَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَهَدُوا عَلَی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ حِینَ قَبَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ قَدْ جَهَدَ

ص: 262


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 368.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 361 و 362.

عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ عَلَی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ حِینَ مَضَی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ قَدْ هَدَاکُمُ اللَّهُ لِأَمْرٍ جَهِلَهُ النَّاسُ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَلَی مَا مَنَّ عَلَیْکُمْ بِهِ إِنَّ جَعْفَراً علیه السلام کَانَ یَقُولُ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ (1) فَالْمُسْتَقَرُّ مَا ثَبَتَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْمُسْتَوْدَعُ الْمُعَارُ وَ قَدْ هَدَاکُمُ اللَّهُ لِأَمْرٍ جَهِلَهُ النَّاسُ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَلَی مَا مَنَّ عَلَیْکُمْ بِهِ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: بزنطی می گوید: حضرت رضا علیه السّلام وعده داد که شبی به مسجد خانه معاویه بیاید. پس سر وعده تشریف آورد، سلام کرد و فرمود: مردم از زمانی که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم از دنیا رفت، کوشش می کنند نور خدا را خاموش کنند، ولی خداوند نور خود را تکمیل می نماید. پس از فوت موسی بن جعفر علیهما السلام، علی بن ابی حمزه خیلی کوشش کرد نور خدا را خاموش کند، اما خداوند بر خلاف تصمیم او، نور خود را تکمیل نمود و شما را به مقامی هدایت کرد که دیگران عارف به آن نیستند. بر این نعمت که خدا به شما ارزانی داشته، خدا را ستایش کنید.

حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: ایمان دو نوع است: ثابت و عاریه (مستقر و مستودع) خدا شما را راهنمایی کرد به چیزی که دیگران به جاهلند؛ پس بر این نعمت که بر شما منت نهاده، ستایشگر باشید. - . قرب الاسناد: 202 -

**[ترجمه]

«6»

ب، [قرب الإسناد] الرَّیَّانُ بْنُ الصَّلْتِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ الْعَبَّاسِیَ (3)

أَخْبَرَنِی أَنَّکَ رَخَّصْتَ فِی سَمَاعِ الْغِنَاءِ فَقَالَ کَذَبَ الزِّنْدِیقُ مَا هَکَذَا کَانَ إِنَّمَا سَأَلَنِی عَنْ سَمَاعِ الْغِنَاءِ فَأَعْلَمْتُهُ أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام فَسَأَلَهُ عَنْ سَمَاعِ الْغِنَاءِ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی إِذَا جَمَعَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ مَعَ أَیِّهِمَا یَکُونُ الْغِنَاءُ فَقَالَ الرَّجُلُ مَعَ الْبَاطِلِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ حَسْبُکَ فَقَدْ حَکَمْتَ عَلَی نَفْسِکَ فَهَکَذَا کَانَ قَوْلِی لَهُ (4).

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الهمدانی عن علی عن أبیه عن الریان: مثله (5).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ریان بن صلت می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: هشام بن ابراهیم عباسی از شما نقل می کرد که گوش دادن غنا را اجازه فرموده اید! فرمود: دروغ گفته آن کافر! چنین نیست؛ از من راجع به شنیدن غنا پرسید، گفتم: مردی خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسید و از شنیدن غنا سؤال کرد؛ حضرت به او فرمود: بگو ببینم! اگر خداوند بین حق و باطل جمع نماید، غناء جزو کدام یک از این دو است؟ آن مرد گفت: جزو باطل خواهد بود. آن جناب فرمود: کافی است، خود را محکوم کردی. من هم به او (عباسی) همین حرف را زدم. - . قرب الاسناد: 198 -

در عیون اخبارالرضا نیز مثل این حدیث نقل شده است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 14 -

**[ترجمه]

«7»

ب، [قرب الإسناد] الرَّیَّانُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْعَبَّاسِیِّ یَوْماً فَطَلَبَ دَوَاةً وَ قِرْطَاساً بِالْعَجَلَةِ فَقُلْتُ مَا لَکَ فَقَالَ سَمِعْتُ مِنَ الرِّضَا علیه السلام أَشْیَاءَ أَحْتَاجُ أَنْ أَکْتُبَهَا لَا أَنْسَاهَا فَکَتَبَهَا فَمَا کَانَ بَیْنَ هَذَا وَ بَیْنَ أَنْ جَاءَنِی بَعْدَ جُمْعَةٍ فِی وَقْتِ الْحَرِّ وَ ذَلِکَ بِمَرْوَ فَقُلْتُ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ فَقَالَ مِنْ عِنْدِ هَذَا قُلْتُ مِنْ عِنْدِ الْمَأْمُونِ قَالَ لَا قُلْتُ مِنْ عِنْدِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ لَا مِنْ عِنْدِ هَذَا فَقُلْتُ مَنْ تَعْنِی قَالَ مِنْ عِنْدِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی

ص: 263


1- 1. الأنعام: 98.
2- 2. قرب الإسناد ص 202.
3- 3. فی العیون إبراهیم بن هشام العباسیّ. و الصحیح هشام بن إبراهیم العباسیّ راجع الکشّیّ ص 421.
4- 4. قرب الإسناد ص 198.
5- 5. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 14.

فَقُلْتُ وَیْلَکَ خُذِلْتَ أَیْشٍ قِصَّتُکَ فَقَالَ دَعْنِی مِنْ هَذَا مَتَی کَانَ آبَاؤُهُ یَجْلِسُونَ عَلَی الْکَرَاسِیِّ حَتَّی یُبَایَعَ لَهُمْ بِوِلَایَةِ الْعَهْدِ کَمَا فَعَلَ هَذَا فَقُلْتُ وَیْلَکَ اسْتَغْفِرْ رَبَّکَ فَقَالَ جَارِیَتِی فُلَانَةُ أَعْلَمُ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ لَوْ قُلْتُ بِرَأْسِی هَکَذَا لَقَالَتِ الشِّیعَةُ بِرَأْسِهَا فَقُلْتُ أَنْتَ رَجُلٌ مَلْبُوسٌ عَلَیْکَ إِنَّ مِنْ عَقِیدَةِ الشِّیعَةِ أَنْ لَوْ رَأَوْهُ علیه السلام وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ مَصْبُوغٌ وَ فِی عُنُقِهِ کَبَرٌ یَضْرِبُ فِی هَذَا الْعَسْکَرِ لَقَالُوا مَا کَانَ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ أَطْوَعَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ هَذَا الْوَقْتِ وَ مَا وَسِعَهُ غَیْرُ ذَلِکَ فَسَکَتَ ثُمَّ کَانَ یَذْکُرُهُ عِنْدِی وَقْتاً بَعْدَ وَقْتٍ فَدَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ الْعَبَّاسِیَّ یُسْمِعُنِی فِیکَ وَ یَذْکُرُکَ وَ هُوَ کَثِیراً مَا یَنَامُ عِنْدِی وَ یَقِیلُ فَتَرَی أَنِّی آخُذُ بِحَلْقِهِ وَ أَعْصِرُهُ حَتَّی یَمُوتَ ثُمَّ أَقُولُ مَاتَ مِیتَةً فُجْاءَةً فَقَالَ وَ نَفَضَ یَدَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ لَا یَا رَیَّانُ لَا یَا رَیَّانُ لَا یَا رَیَّانُ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ هُوَ ذَا یُوَجِّهُنِی إِلَی الْعِرَاقِ فِی أُمُورٍ لَهُ وَ الْعَبَّاسِیُّ خَارِجٌ بَعْدِی بِأَیَّامٍ إِلَی الْعِرَاقِ فَتَرَی أَنْ أَقُولَ لِمَوَالِیکَ الْقُمِّیِّینَ أَنْ یَخْرُجَ مِنْهُمْ عِشْرُونَ أَوْ ثَلَاثُونَ رَجُلًا کَأَنَّهُمْ قَاطِعُو طَرِیقٍ أَوْ صَعَالِیکُ فَإِذَا اجْتَازَ بِهِمْ قَتَلُوهُ فَیُقَالُ قَتَلَهُ الصَّعَالِیکُ فَسَکَتَ فَلَمْ یَقُلْ لِی نَعَمْ وَ لَا لَا فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی الْحَوَانِ بَعَثْتُ فَارِساً إِلَی زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ وَ کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَنَّ هَاهُنَا أُمُوراً لَا یَحْتَمِلُهَا الْکِتَابُ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَصِیرَ إِلَی مِشْکَاةٍ فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا لَأُوَافِیکَ بِهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَوَافَیْتَ وَ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی مِشْکَاةٍ فَأَعْلَمْتُهُ الْخَبَرَ وَ قَصَصْتُ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ أَنَّهُ یُوَافِی هَذَا الْمَوْضِعَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ دَعْنِی وَ الرَّجُلَ فَوَدَّعْتُهُ وَ خَرَجْتُ وَ رَجَعَ الرَّجُلُ إِلَی قُمَّ وَ قَدْ وَافَاهَا مَعْمَرٌ فَاسْتَشَارَهُ فِیمَا قُلْتُ لَهُ فَقَالَ مَعْمَرٌ لَا نَدْرِی سُکُوتَهُ أَمْرٌ أَوْ نَهْیٌ وَ لَمْ یَأْمُرْکَ بِشَیْ ءٍ فَلَیْسَ الصَّوَابُ أَنْ تَتَعَرَّضَ لَهُ فَأَمْسَکَ عَنِ التَّوَجُّهِ إِلَیْهِ زَکَرِیَّا وَ اجْتَازَ الْعَبَّاسِیُّ بِالْجَادَّةِ وَ سَلِمَ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ریان گفت: روزی وارد بر عباسی شدم. وی با عجله دوات و کاغذ خواست. گفتم: چه شده؟ گفت: از حضرت رضا علیه السّلام مطالبی شنیده ام که باید آنها را بنویسم، مبادا فراموش کنم! پس آن مطالب را نوشت. بیش از یک جمعه نگذشت که درهوای گرم در مرو پیش من آمد. گفتم: از کجا می آیی؟ گفت: از پیش این. گفتم: از پیش مأمون؟ گفت: نه. گفتم: از پیش فضل بن سهل؟ گفت: نه، از پیش این می آیم! گفتم: منظورت کیست؟ گفت: از پیش علی بن موسی علیهما السّلام. گفتم: بیچاره شدی بدبخت! جریانت چیست؟ گفت: این حرف ها را رها کن! کی پدران او روی تخت می نشستند و با آنها به ولایت عهدی بیعت می کرد این طوری که او کرده؟ گفتم: وای بر تو، استغفار کن! گفت: فلان کنیزم از او داناتر است. سپس گفت: اگر من این حرف را بگویم، شیعه ها نیز می پذیرند.

گفتم: تو دیوانه شده ای! عقیده شیعه درباره آن جناب چنین است که اگر ببینند یک پیراهن گلی رنگ بر تن دارد و طبلی هم به گردن آویخته و میان این سپاه طبل می زند، می گویند: هیچ وقت بیشتر از این موقع علی بن موسی الرضا علیهما السّلام خدا را اطاعت نکرده، زیرا چاره ای نداشته از اینکه چنین کاری را نکند. عباسی سکوت کرد.

بعدها پشت سر هم از آن جناب سخن می گفت. من خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و گفتم: عباسی از شما بدگویی می کند و نسبت های ناروا می دهد. او بیشتر وقت ها پیش من می خوابد. اجازه می دهی گلویش را بگیرم و فشار دهم تا بمیرد بعد مشهور کنم که سکته کرده؟ سه مرتبه دست های خود را تکان داد و فرمود: نه ریان، نه ریان نه! گفتم: فضل بن سهل مرا برای انجام کاری مأمور عراق کرده. عباسی نیز بعد از من خواهد آمد. اگر اجازه می دهی به دوستان قمی شما اشاره کنم تا بیست یا سی نفر مثل سر راه بگیرها یا به صورت عرب های بیابانی بر او بتازند و همین که خواست از آن راه بگذرد، او را بکشند و بعد بگویند که بیابانگردان عرب او را کشته اند؟ چیزی نگفت! نه قبول کرد و نه رد نمود.

وقتی به حوان رسیدم، یک مأمور سوار فرستادم پیش زکریا بن آدم و نوشتم مطالبی هست که نمی توان به وسیله نامه نوشت. اگر ممکن است در فلان روز در مشکاة تا بیا تو را ببینم. وقتی به مشکاة رسیدم، او جلوتر از من آمده بود. جریان را برایش توضیح دادم و تمام داستان را نقل کردم و گفتم: او فلان روز به این محل خواهد رسید. گفت: بسیار خوب، او را به من واگذار! من خداحافظی کردم و به راه خود ادامه دادم و آن مرد به قم برگشت. در راه او به معمر برخورد و با او درباره آنچه من گفته بودم مشورت کرد. معمر گفت: نمی دانم سکوتش امر است یا نهی! دستوری نداده، صحیح نیست مزاحم آن مرد شوی! زکریا متعرض او نشد و عباسی از آنجا گذشت و سالم رد شد. - . قرب الاسناد: 199 -

**[ترجمه]

بیان

الکبر بالتحریک الطبل.

ص: 264


1- 1. قرب الإسناد ص 199 و 200.

**[ترجمه]«کبر» به تحریک باء، طبل را گویند.

**[ترجمه]

«8»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام أَنِّی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی نَدِینُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِطَاعَتِکُمْ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ لِقَاءَکَ لِأَسْأَلَکَ عَنْ دِینِی وَ أَشْیَاءَ جَاءَ بِهَا قَوْمٌ عَنْکَ بِحُجَجٍ یَحْتَجُّونَ بِهَا عَلَیَّ فِیکَ وَ هُمُ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ ص حَیٌّ فِی الدُّنْیَا لَمْ یَمُتْ مِیتَتَهَا وَ مِمَّا یَحْتَجُّونَ بِهِ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّا سَأَلْنَاهُ عَنْ أَشْیَاءَ فَأَجَابَ بِخِلَافِ مَا جَاءَ عَنْ آبَائِهِ وَ أَقْرِبَائِهِ کَذَا وَ قَدْ نَفَی التَّقِیَّةَ عَنْ نَفْسِهِ فَعَلَیْهِ أَنْ یَخْشَی ثُمَّ إِنَّ صَفْوَانَ لَقِیَکَ فَحَکَی لَکَ بَعْضَ أَقَاوِیلِهِمُ الَّذِی سَأَلُوکَ عَنْهَا فَأَقْرَرْتَ بِذَلِکَ وَ لَمْ تَنْفِهِ عَنْ نَفْسِکَ ثُمَّ أَجَبْتَهُ بِخِلَافِ مَا أَجَبْتَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ آبَائِکَ علیهم السلام وَ قَدْ أَحْبَبْتُ لِقَاءَکَ لِتُخْبِرَنِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ أَجَبْتَ صَفْوَانَ بِمَا أَجَبْتَهُ وَ أَجَبْتَ أُولَئِکَ بِخِلَافِهِ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ حَیَاةً لِی وَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً(1) فَکَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ أُوْصِلَ کِتَابُکَ إِلَیَّ وَ فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ فِیهِ مِنْ حُبِّکَ لِقَائِی وَ مَا تَرْجُو فِیهِ وَ یَجِبُ عَلَیْکَ أَنْ أُشَافِهَکَ فِی أَشْیَاءَ جَاءَ بِهَا قَوْمٌ عَنِّی وَ زَعَمْتَ أَنَّهُمْ یَحْتَجُّونَ بِحُجَجٍ عَلَیْکُمْ وَ یَزْعُمُونَ أَنِّی أَجَبْتُهُمْ بِخِلَافِ مَا جَاءَ عَنْ آبَائِی وَ لَعَمْرِی مَا یُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَا یَهْدِی الْعُمْیَ إِلَّا اللَّهُ فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ-

(2) إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (3) قَدْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ لَوِ اسْتَطَاعَ النَّاسُ لَکَانُوا شِیعَتَنَا أَجْمَعِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَخَذَ مِیثَاقَ شِیعَتِنَا یَوْمَ أَخَذَ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّمَا شِیعَتُنَا مَنْ تَابَعَنَا وَ لَمْ یُخَالِفْنَا وَ مَنْ إِذَا خِفْنَا خَافَ وَ إِذَا أَمِنَّا أَمِنَ فَأُولَئِکَ شِیعَتُنَا وَ قَالَ

ص: 265


1- 1. المائدة: 32.
2- 2. الأنعام: 125.
3- 3. القصص: 56.

اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (1) وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (2) فَقَدْ فُرِضَتْ عَلَیْکُمُ الْمَسْأَلَةُ وَ الرَّدُّ إِلَیْنَا وَ لَمْ یُفْرَضْ عَلَیْنَا الْجَوَابُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ (3) یَعْنِی مَنِ اتَّخَذَ دِینَهُ رَأْیَهُ بِغَیْرِ إِمَامٍ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَی فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ أَنَّهُ یَعْرِضُ فِی قَلْبِی مِمَّا یَرْوِی هَؤُلَاءِ فِی أَبِیکَ فَکَتَبَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مَا أَحَدٌ أَکْذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله مِمَّنْ کَذَّبَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ أَوْ کَذَبَ عَلَیْنَا لِأَنَّهُ إِذَا کَذَّبَنَا أَوْ کَذَبَ عَلَیْنَا فَقَدْ کَذَّبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لِأَنَّا إِنَّمَا نُحَدِّثُ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ عَنْ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله.

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ إِنَّکُمْ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ اخْتَصَّکُمُ اللَّهُ بِهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَحْنُ کَذَلِکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ لَمْ نُدْخِلْ أَحَداً فِی ضَلَالَةٍ وَ لَمْ نُخْرِجْهُ عَنْ هُدًی وَ إِنَّ الدُّنْیَا لَا تَذْهَبُ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ رَجُلًا یَعْمَلُ بِکِتَابِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ لَا یَرَی مُنْکَراً إِلَّا أَنْکَرَهُ فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُ لَمْ یَمْنَعْنِی مِنَ التَّعْزِیَةِ لَکَ بِأَبِیکَ إِلَّا أَنَّهُ کَانَ یَعْرِضُ فِی قَلْبِی مِمَّا یَرْوِی هَؤُلَاءِ فَأَمَّا الْآنَ فَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَبَاکَ قَدْ مَضَی علیه السلام فَآجَرَکَ اللَّهُ فِی أَعْظَمِ الرَّزِیَّةِ وَ هَنَّاکَ أَفْضَلَ الْعَطِیَّةِ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ وَصَفْتُ لَهُ (4) حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ فَکَتَبَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ الْإِیمَانَ حَتَّی یَعْرِفَ أَنَّهُ یَجْرِی لِآخِرِهِمْ مَا یَجْرِی لِأَوَّلِهِمْ فِی الْحُجَّةِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ سَوَاءً وَ لِمُحَمَّدٍ

ص: 266


1- 1. النحل: 43 و الأنبیاء: 7.
2- 2. براءة: 122.
3- 3. القصص: 50.
4- 4. یعنی اماما بعد امام.

صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَضْلُهُمَا وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِمَامٌ حَیٌّ یَعْرِفُهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ إِنَّ الْحُجَّةَ لَا تَقُومُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی خَلْقِهِ إِلَّا بِإِمَامٍ حَتَّی یَعْرِفُونَهُ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ سَرَّهُ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ حِجَابٌ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی اللَّهِ وَ یَنْظُرَ اللَّهُ إِلَیْهِ فَلْیَتَوَلَّ آلَ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیهم وَ یَبْرَأْ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ یَأْتَمَّ بِالْإِمَامِ مِنْهُمْ فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ

وَ نَظَرَ إِلَی اللَّهِ وَ لَوْ لَا مَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام حِینَ یَقُولُ لَا تَعْجَلُوا عَلَی شِیعَتِنَا إِنْ تَزِلَّ قَدَمٌ تَثْبُتُ أُخْرَی وَ قَالَ مَنْ لَکَ بِأَخِیکَ کُلِّهِ لَکَانَ مِنِّی مِنَ الْقَوْلِ فِی ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ وَ ابْنِ السَّرَّاجِ وَ أَصْحَابِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ أَمَّا ابْنُ السَّرَّاجِ فَإِنَّمَا دَعَاهُ إِلَی مُخَالَفَتِنَا وَ الْخُرُوجِ مِنْ أَمْرِنَا إِنَّهُ عَدَا عَلَی مَالٍ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام عَظِیمٍ فَاقْتَطَعَهُ فِی حَیَاةِ أَبِی الْحَسَنِ وَ کَابَرَنِی عَلَیْهِ وَ أَبَی أَنْ یَدْفَعَهُ وَ النَّاسُ کُلُّهُمْ مُسْلِمُونَ مُجْتَمِعُونَ عَلَی تَسْلِیمِهِمُ الْأَشْیَاءَ کُلَّهَا إِلَیَّ فَلَمَّا حَدَثَ مَا حَدَثَ مِنْ هَلَاکِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام اغْتَنَمَ فِرَاقَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ وَ أَصْحَابِهِ إِیَّایَ وَ تَعَلَّلَ وَ لَعَمْرِی مَا بِهِ مِنْ عَلَّةٍ إِلَّا اقْتِطَاعَهُ الْمَالَ وَ ذَهَابَهُ بِهِ وَ أَمَّا ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ تَأَوَّلَ تَأْوِیلًا لَمْ یُحْسِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ عِلْمَهُ فَأَلْقَاهُ إِلَی النَّاسِ فَلَجَّ فِیهِ وَ کَرِهَ إِکْذَابَ نَفْسِهِ فِی إِبْطَالِ قَوْلِهِ بِأَحَادِیثَ تَأَوَّلَهَا وَ لَمْ یُحْسِنْ تَأْوِیلَهَا وَ لَمْ یُؤْتَ عِلْمَهَا وَ رَأَی أَنَّهُ إِذَا لَمْ یُصَدَّقْ آبَائِی بِذَلِکَ لَمْ یُدْرَ لَعَلَّ مَا خُبِّرَ عَنْهُ مِثْلَ السُّفْیَانِیِّ وَ غَیْرَهُ أَنَّهُ کَانَ لَا یَکُونُ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ قَالَ لَهُمْ لَیْسَ یُسْقَطُ قَوْلُ آبَائِهِ بِشَیْ ءٍ وَ لَعَمْرِی مَا یُسْقِطُ قَوْلَ آبَائِی شَیْ ءٌ وَ لَکِنْ قَصُرَ عِلْمُهُ عَنْ غَایَاتِ ذَلِکَ وَ حَقَائِقِهِ فَصَارَ فِتْنَةً لَهُ وَ شُبْهَةً عَلَیْهِ وَ فَرَّ مِنْ أَمْرٍ فَوَقَعَ فِیهِ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَقَدْ کَذَبَ لِأَنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَشِیَّةَ فِی خَلْقِهِ یُحْدِثُ مَا یَشَاءُ وَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ وَ قَالَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ فَآخِرُهَا مِنْ أَوَّلِهَا وَ أَوَّلُهَا مِنْ آخِرِهَا فَإِذَا خَبَّرَ عَنْهَا بِشَیْ ءٍ مِنْهَا بِعَیْنِهِ

ص: 267

أَنَّهُ کَائِنٌ فَکَانَ فِی غَیْرِهِ مِنْهُ فَقَدْ وَقَعَ الْخَبَرُ عَلَی مَا أَخْبَرُوا أَ لَیْسَ فِی أَیْدِیهِمْ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا قِیلَ فِی الْمَرْءِ شَیْ ءٌ فَلَمْ یَکُنْ فِیهِ ثُمَّ کَانَ فِی وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَدْ کَانَ فِیهِ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: بزنطی می گوید: نامه ای خدمت حضرت رضا علیه السّلام نوشتم به این مضمون: من مردی از اهل کوفه هستم. من و خانواده ام به اطاعت شما عقیده داریم. خیلی علاقه دارم که از نزدیک خدمت شما برسم تا سؤال هایی بپرسم درباره مسائل دینی و نیز مطالبی را که گروهی دلیل بر امام نبودن شما گرفته اند، از اشخاصی که معتقدند پدرتان موسی بن جعفر علیهما السّلام زنده است و از دنیا نرفته، از جمله دلیل های آنها این است که ما سؤال هایی کرده ایم و ایشان (حضرت رضا علیه السّلام) بر خلاف آباء گرامش جواب داده و در ضمن تقیه را برای خود لازم نمی شمارد، با اینکه باید تقیه کند.

صفوان خدمت شما رسیده و بعضی از حرف های آنها را نقل کرده. این موضوع را شما اقرار کرده ای، اما در مورد مسائل بر خلاف آنچه به آنها جواب داده ای، به صفوان فرموده ای که مطابق با گفتار آباء گرامت هست. مایل بودم خدمت شما برسم ببینم چرا به صفوان جوابی بر خلاف جواب آنها داده ای. این تحقیق به سرنوشت من و مردم بستگی دارد و موجب زنده شدن من و آنها می شود. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً» - . مائده / 32 - ، {و هر کس کسی را زنده بدارد، چنان است که گویی تمام مردم را زنده داشته است.}

در جواب نامه من نوشت: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. نامه ات رسید و متوجه شدم که علاقه به دیدار ما داری و در این مورد چقدر مشتاق هستی. لازم است که از رو به رو با هم صحبت کنیم. در مورد مطالبی که از طرف من نقل کرده اند که گمان می کنی آنها به این وسیله دلیل بر رد شما می آورند و می گویند که من بر خلاف آباء گرامم به آنها پاسخ داده ام، به جان خود قسم می خورم که به گوش کر نمی توان مطلب را فهماند و آدم کور را جز خدا نمی تواند هدایت کند. هر کس را خدا بخواهد هدایت به واقعیت نماید، به او شرح صدر عنایت می کند و کسی را که بخواهد گمراه شود، بر عکس کوردل می سازد، گویی به آسمان می خواهد بالا برود. خداوند پلیدی این چنین نصیب کسانی می کند که ایمان ندارند، آیه دیگر می فرماید: «إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» - . قصص / 56 - ، {در حقیقت، تو هر که را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند، و او به راه یافتگان داناتر است.}

حضرت باقر علیه السّلام فرموده است: اگر مردم بتوانند، همه شیعه ما می شوند، ولی خداوند عزیز در همان وقت که پیمان انبیا را گرفت، از شیعیان ما پیمان گرفته است. باز فرموده است که شیعیان ما کسانی هستند که تابع ما باشند و در هنگام آسودگی و اطمینان خاطر ما، مطمئن باشند و مخالفت نورزند و در هنگام وحشت و ترس ما بیمناک شوند؛ اینها شیعیان مایند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» - . انبیاء / 7 - ، {اگر نمی دانید از پژوهندگان کتاب های آسمانی بپرسید.} در آیه دیگر می فرماید: «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» - . توبه / 122 - ، {و شایسته نیست مؤمنان همگی [برای جهاد] کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند و] در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را - وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند - باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند؟} بر شما لازم است که از ما بپرسید و به سوی ما پناه آورید و بر ما واجب نشده جواب دادن. خداوند در این آیه می فرماید: «فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ» - . قصص / 50 - ، {پس اگر تو را اجابت نکردند، بدان که فقط هوس های خود را پیروی می کنند و کیست گمراه تر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند؟} منظور آیه در مورد کسانی است که دین خود را بر پایه نظر و رأی خودش قرار می دهند و پیروی از ائمه و رهبرانی که باید اطاعت از آنها کنند، نمی نمایند.

بزنطی می گوید: باز در مورد مطالبی نوشتم که راجع به پدر عزیزت نقل می کنند، در دلم خلجانی است. در جواب نوشت: حضرت باقر علیه السّلام فرموده: کسی بیشتر خدا و رسولش را تکذیب نکرده از آن شخصی که ما خانواده را تکذیب می کند. او دروغ بر ما می بندد، زیرا وقتی ما را تکذیب کند یا دروغ بر ما ببندد، خدا و پیامبر را تکذیب کرده، چون ما از جانب خدا و پیامبر به مردم چیزی می گوییم.

آن جناب در جواب مردی که عرض کرد: «شما خانواده رحمت هستید و خداوند این امتیاز را به شما بخشیده»، فرمود: ما چنین هستیم و خدا را سپاسگزاریم که کسی را به گمراهی نکشانده ایم و از هدایت خارج نکرده ایم و عمر دنیا پایان نخواهد یافت تا یکی از میان ما خانواده برانگیخته شود که به کتاب خدا عمل کند و با هر کار زشت مبارزه نماید.

نامه دیگری نوشتم و گفتم: فدایت شوم! فقط مطالبی که اینها درباره پدرت نقل می کردند، مرا مانع می شد از اینکه شما را درباره فوت پدرتان تسلیت گویم، اما دیگر فهمیدم که آن جناب از دنیا رفته، به شما تسلیت می گویم. خداوند پاداش شما را در مورد پدرتان زیاد کند و بهترین جزا عنایت فرماید! گواهی می دهم بر وحدانیت خدا و رسالت محمّد مصطفی و یکایک ائمه صلوات الله علیهم را نام بردم تا منتهی به ایشان شد.

نامه ای در جوابم نوشت که حضرت باقر علیه السّلام فرموده: ایمان شخص کامل نمی شود، مگر اینکه مقام و اطاعتی را که برای اولین امام قائل است، برای آخرین امام نیز قائل باشد و حلال و حرام آنها را مساوی بداند و برای محمّد و علی علیهما و آلهما السّلام، فضیلت و شخصیت آن دو را معترف باشد. پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده است: هر کس از دنیا برود و قائل به امام زنده ای نباشد، چون مردمان جاهلیت از دنیا رفته. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: حجت بر خلق تکمیل نمی شود، مگر اینکه امامی را بفرستد که او را بشناسند .

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: کسی که مایل است بین او و خدا حجابی نباشد، به طوری که خدا را ببیند و خدا او را در نظر داشته باشد، دوستی و محبت با آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم بورزد و از دشمنان ایشان بیزار باشد و از امامی که از خاندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است پیروی کند. وقتی چنین باشد، خدا به او توجه دارد و او نیز متوجه خدا است. اگر این فرمایش های حضرت باقر علیه السّلام نبود که فرمود: درباره شیعیان ما عجله نکنید، اگر در یک قدم لغزش نمایند، در قدم دیگری استوار و پابرجا می شوند. و نیز فرمود: نمی توان شخصی را پیدا کرد که از هر جهت صاف و پاک و بی عیب باشد، سخنانی درباره ابن ابی حمزه و ابن سراج و پیروان ابن ابی حمزه می گفتم.

اما ابن السراج که وادار به مخالفت ما شد و سرپیچی از دستور ما کرد، علتش این بود که پول زیادی از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام در اختیارش بود. پس در زمان پدرم آنها را به نفع خود نگه داشت و با من لجاجت ورزید و از تسلیم آن امتناع کرد، در حالی که تمام مردم آنچه را که در اختیار داشتند، به من رد کردند. پس از درگذشت پدرم موسی بن جعفر علیهما السّلام، کناره گیری علی بن ابی حمزه و یارانش را از من غنیمت شمرد و سوء استفاده کرد و خود را به مریضی زد، با اینکه هیچ بیماری نداشت؛ او فقط تصمیم گرفته بود که پول ها را به نفع خود نگه دارد.

ولی ابن ابی حمزه اشتباه کرد و مطالب را چنان توجیه کرد که وارد نبود. به مردم اعلام کرد و بعد سر حرف خود ایستاد. نخواست خود را تکذیب کند و سخن قبلی خود را باطل شمارد. با خود می گفت: اگر تصدیق نکند ائمه علیهم السّلام را در این مورد که فرموده اند: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام قائم است، در نتیجه اعتماد به اخبار ائمه از بین می رود و شاید خبرهایی که در مورد خروج سفیانی و چیزهای دیگری که داده اند، به طور کلی اتفاق نیفتد. آن وقت معتقد شد که هیچ چیز نمی تواند مانع از پذیرش گفتار آنها شود و ما حرفشان را رد کنیم، ولی اشتباه کرده؛ این تأویل ها موجب بی اعتنایی به گفتار آباء گرامم نمی شود. او منظور را درک نکرده بود و از فهم حقایق قاصر بود. این امر موجب گمراهی او شد از چیزی که می ترسید، به همان مبتلا شد .

حضرت باقر علیه السّلام فرموده است: هر که خیال کند کارها تمام است، دروغ گفته، زیرا خداوند پیوسته درباره زندگی مردم دارای اراده و خواست است، هر چه را بخواهد به وجود می آورد و آنچه را که بخواهد انجام می دهد و فرموده است: «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ» - . آل عمران / 34 - ، {فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند.} این خانواده به یکدیگر پیوستگی دارند و اولی آنها به آخری و آخری با وی پیوسته است. اگر خبری دادند که در یکی از آنها به وقوع می پیوندد، در صورتی در دیگری این مصداق پیدا کند، مثل این است که در او پیدا کرده، مگر خود اینها از حضرت صادق علیه السّلام نقل نکرده اند که فرموده: اگر بگویند فلان موضوع در فلان شخص است، بعد همان موضوع در فرزندان او پس از فوتش واقع شود، مثل این است که در خود او بوده. - . قرب الاسناد: 203 -

**[ترجمه]

بیان

قوله و رأی أنه إذا لم یصدق أی قال إنه إن لم أصدق الأئمة فیما أخبروا به من کون موسی علیه السلام هو القائم فیرتفع الاعتماد عن أخبارهم فلعل ما أخبروا به من السفیانی و غیره لا یقع شی ء منها و حاصل جوابه علیه السلام یرجع تارة إلی أنه مما وقع فیه البداء و تارة إلی أنه مأول بأنه یکون ذلک فی نسله و قد مر تأویل آخر لها حیث قال علیه السلام کلنا قائمون بأمر الله.

و قوله علیه السلام و فر من أمر فوقع فیه إشارة إلی أنه بعد هذا القول لزمه طرح کثیر من الأخبار المنافیة لکون موسی علیه السلام هو القائم.

**[ترجمه]عبارت «و رأی انه اذا لم یصدق» یعنی آن واقفی گفته: اگر من امامان را تصدیق نکنم که فرموده اند: موسی علیه السّلام همان قائم است، اعتماد به اخبار آنان از بین می رود. شاید اخباری که در خصوص خروج سفیانی و غیر آن وارد شده، هیچ کدام محقق نشود؛ خلاصه جواب حضرت علیه السّلام گاهی به این صورت است که این امر از اموری است که در آن بداء حاصل شده و گاهی به این صورت است که اگر گفته اند موسی بن جعفر علیهما السّلام قائم است، یکی از فرزندانش هم که قائم باشد، می توان این نسبت را داد. و به نحو دیگری نیز توصیه شده که فرموده اند: ما همه قائم به حق هستیم.

و عبارت «و فرّ من امر فوقع فیه» اشاره به این مطلب است که «بطائنی» بعد از این سخن لازم می آید بسیاری از اخباری را که منافات دارند با اینکه امام کاظم علیه السّلام حضرت قائم باشد، کنار بزند!

**[ترجمه]

«9»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی قَالَ: أَتَیْتُ أَنَا وَ یُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بَابَ الرِّضَا علیه السلام وَ بِالْبَابِ قَوْمٌ قَدِ اسْتَأْذَنُوا عَلَیْهِ قَبْلَنَا وَ اسْتَأْذَنَّا بَعْدَهُمْ وَ خَرَجَ الْآذِنُ فَقَالَ ادْخُلُوا وَ یَتَخَلَّفُ یُونُسُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ آلِ یَقْطِینٍ فَدَخَلَ الْقَوْمُ وَ تَخَلَّفْنَا فَمَا لَبِثُوا أَنْ خَرَجُوا وَ أَذِنَ لَنَا فَدَخَلْنَا فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ ثُمَّ أَمَرَنَا بِالْجُلُوسِ فَسَأَلَهُ یُونُسُ عَنْ مَسَائِلَ أُجِیبَ فِیهَا فَقَالَ لَهُ یُونُسُ یَا سَیِّدِی إِنَّ عَمَّکَ زَیْداً قَدْ خَرَجَ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ یَطْلُبُنِی وَ لَا آمَنُهُ عَلَی نَفْسِی فَمَا تَرَی لِی أَخْرُجُ إِلَی الْبَصْرَةِ أَوْ أَخْرُجُ إِلَی الْکُوفَةِ قَالَ بَلْ اخْرُجْ إِلَی الْکُوفَةِ فَإِذَا ... فَصِرْ إِلَی الْبَصْرَةِ قَالَ فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ وَ لَمْ نَعْلَمْ مَعْنَی فَإِذَا حَتَّی وَافَیْنَا الْقَادِسِیَّةَ حَتَّی جَاءَ النَّاسُ مُنْهَزِمِینَ یَطْلُبُونَ یَدْخُلُونَ الْبَدْوَ وَ هُزِمَ أَبُو السَّرَایَا وَ دَخَلَ هَرْثَمَةُ الْکُوفَةَ وَ اسْتَقْبَلَنَا جَمَاعَةٌ مِنَ الطَّالِبِیِّینَ بِالْقَادِسِیَّةِ مُتَوَجِّهِینَ نَحْوَ الْحِجَازِ فَقَالَ لِی یُونُسُ فَإِذَا ... هَذَا مَعْنَاهُ فَصَارَ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ لَمْ یُبْدِهِ (2)

بِسُوءٍ(3).

ص: 268


1- 1. قرب الإسناد ص 203- 206.
2- 2. یقال: بدهه أمر و بادهه: بغته و- بأمر-: استقبله به.
3- 3. قرب الإسناد ص 201.

**[ترجمه]قرب الاسناد: محمّد بن عیسی می گوید: من و یونس بن عبدالرحمن به در خانه حضرت رضا علیه السّلام رفتیم. گروهی قبل از ما منتظر اجازه بودند. ما نیز اجازه ورود خواستیم. فرمود: داخل شوند، ولی یونس بن عبدالرحمن و همراهانش از آل یقطین همان جا باشند. آنها وارد شدند و ما بودیم. چیزی نگذشت که واردین خارج شدند و اجازه ورود به ما داد. داخل شدیم و سلام کردیم. جواب فرمود و دستور داد بنشینیم. یونس چند مسأله از آن جناب پرسید و به جواب آنها رسید.

یونس عرض کرد: آقای من! عمویت زید در بصره خروج کرده و مرا خواسته است، ولی من اطمینانی به جان خود ندارم. چه صلاح می دانی؛ بروم به بصره یا بروم کوفه؟ فرمود: برو به کوفه وقتی که...آن وقت برو به بصره. ما از خدمت آن جناب مرخص شدیم، ولی نفهمیدیم معنی «وقتی که...» چیست تا رسیدیم به قادسیه و مشاهده کردیم مردم فرار می کنند و به بیابان می گریزند، ابو السرایا نیز فرار کرد و هرثمه داخل کوفه شد. گروهی از اولاد ابو طالب که عازم حجاز بودند به ما برخوردند. یونس گفت: حالا معنی «وقتی که...» را فهمیدیم. در این موقع از کوفه به جانب بصره رفت و با پیشامد بدی رو به رو نشد. - . قرب الاسناد: 201 -

**[ترجمه]

«10»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ الرِّضَا علیه السلام بِحِمَارٍ لَهُ فَجِئْتُ إِلَی صِرْیَا فَمَکَثْتُ عَامَّةَ اللَّیْلِ مَعَهُ ثُمَّ أُتِیتُ بِعَشَاءٍ ثُمَّ قَالَ افْرُشُوا لَهُ ثُمَّ أُتِیتُ بِوِسَادَةٍ طَبَرِیَّةٍ وَ مرادع [رَادِعٍ] وَ کِسَاءٍ قَیَاصِرِیٍّ وَ مِلْحَفَةٍ مَرْوِیٍّ فَلَمَّا أَصَبْتُ مِنَ الْعَشَاءِ قَالَ لِی مَا تُرِیدُ أَنْ تَنَامَ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَطَرَحَ عَلَیَّ الْمِلْحَفَةَ أَوِ الْکِسَاءَ ثُمَّ قَالَ بَیَّتَکَ اللَّهُ فِی عَافِیَةٍ وَ کُنَّا عَلَی سَطْحٍ فَلَمَّا نَزَلَ مِنْ عِنْدِی قُلْتُ فِی نَفْسِی قَدْ نِلْتُ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ کَرَامَةً مَا نَالَهَا أَحَدٌ قَطُّ فَإِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ بِی یَا أَحْمَدُ وَ لَمْ أَعْرِفِ الصَّوْتَ حَتَّی جَاءَنِی مَوْلًی لَهُ فَقَالَ أَجِبْ مَوْلَایَ فَنَزَلْتُ فَإِذَا هُوَ مُقْبِلٌ إِلَیَّ فَقَالَ کَفَّکَ فَنَاوَلْتُهُ کَفِّی فَعَصَرَهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صلوات الله علیه أَتَی صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ عَائِداً لَهُ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَقُومَ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ یَا صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ لَا تَفْتَخِرْ بِعِیَادَتِی إِیَّاکَ وَ انْظُرْ لِنَفْسِکَ فَکَانَ الْأَمْرُ قَدْ وَصَلَ إِلَیْکَ وَ لَا یُلْهِیَنَّکَ الْأَمَلُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ کَثِیراً(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن عیسی از بزنطی نقل کرد که گفت: حضرت رضا علیه السّلام الاغ خود را برایم فرستاد تا خدمتش برسم و در صریا خدمتش رسیدم. تمام شب را آنجا بودمو پس از شام خوردن، فرمود: رختخواب بیندازید! برایم بالشی طبری و روکشی خوشبو و شاهانه و لحافی مروی آوردند. پس از صرف شام، فرمود: نمی خواهی بخوابی؟ عرض کردم: بلی فدایت شوم! با دست خود لحاف یا روکشی را به رویم کشید و بعد فرمود: خدا سبب شود تو با عافیت شب را صبح کنی، و ما روی بام بودیم.

وقتی آقا پایین رفت، با خودم گفتم: چه مقام و موقعیتی در نزد امام علیه السّلام پیدا کرده ام که هیچ کس را چنان مقامی نیست! ناگاه یک نفر صدا زد: احمد! صدا را نشناختم. چیزی نگذشت که غلام آقا آمد و گفت: بیا خدمت مولایم! پایین رفتم و دیدم آن جناب به طرف من می آید. فرمود: دستت را بده به من! دست خود را به ایشان دادم. دستم را فشرد و سپس فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام به عیادت و دیدن صعصعة بن صوحان رفت. وقتی خواست از جا حرکت کند، فرمود: صعصعه! مبادا عیادت و دیدار من از تو، موجب به خود بالیدن تو شود. متوجه خود باش! مثل اینکه چنین جریانی نیز برای تو پیش آمد؛ مبادا فریب آرزو را بخوری! تو را به پناه خدا می سپارم و بسیار برای تو سلامتی می خواهم. - . قرب الاسناد: 222 -

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: نیز مثل این حدیث را نقل کرده است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 213 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی ثوب مردوع مزعفر و رادع و مردع کمعظم فیه أثر طیب (3).

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: لباس «مردوع» یعنی زعفرانی و «رادع و مردع» بر وزن معظم، لباسی است که در آن اثر بوی خوش هست.

**[ترجمه]

«12»

ب، [قرب الإسناد] الْحُسَیْنُ بْنُ بَشَّارٍ قَالَ: قَرَأْتُ کِتَابَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ وَ هُوَ مَحْبُوسٌ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ یَسْأَلُهُ الدُّعَاءَ فَکَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ عَافَانَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ بِأَحْسَنِ عَافِیَةٍ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِهِ کَتَبْتُ إِلَیْکَ وَ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ لَهُ الْحَمْدُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَصَلَ إِلَیَّ کِتَابُکَ یَا أَبَا سُلَیْمَانَ وَ لَعَمْرِی لَقَدْ قُمْتُ مِنْ حَاجَتِکَ مَا لَوْ کُنْتَ حَاضِراً لَقَصَرْتَ فَثِقْ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ الَّذِی بِهِ یُوثَقُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (4).

ص: 269


1- 1. المصدر ص 222.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 213.
3- 3. القاموس ج 3 ص 29.
4- 4. قرب الإسناد ص 232.

**[ترجمه]قرب الاسناد: حسین بن بشار می گوید: نامه ای که حضرت رضا علیه السّلام در ایامی که داود بن کثیر رقی در زندانی به سر می برد خطاب به او نوشته بود، خواندم. داود از زندان در نامه ای تقاضای دعا کرده بود که حضرت رضا علیه السّلام در جوابش این نامه را نوشته بود: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. خداوند به رحمت خویش به ما و تو سلامتی و عافیت در دنیا و آخرت عنایت کند. نوشتم برایت که هر چه ما داشته باشیم نعمتی است که خداوند به ما ارزانی داشته. او را سپاسگزاریم که شریکی ندارد. ای ابا سلیمان! نامه ات به من رسید. به جان خود سوگند یاد می کنم چنان در انجام درخواست هایت کوشیدم که اگر خودت بودی، این قدر کوشش نمی کردی. به خدای علی عظیم پناه ببر که جز او پناهی نیست و«لا حول و لا قوة الا باللَّه». - . قرب الاسناد: 232 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْقِلٍ الْقِرْمِیسِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاهِرٍ قَالَ کُنْتُ وَاقِفاً عَلَی أَبِی وَ عِنْدَهُ أَبُو الصَّلْتِ الْهَرَوِیُّ وَ إِسْحَاقُ بْنُ رَاهَوَیْهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَنْبَلٍ فَقَالَ أَبِی لِیُحَدِّثْنِی کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ بِحَدِیثٍ فَقَالَ أَبُو الصَّلْتِ الْهَرَوِیُّ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ وَ اللَّهِ رِضًا کَمَا سُمِّیَ عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْإِیمَانُ قَوْلٌ وَ عَمَلٌ فَلَمَّا خَرَجْنَا قَالَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَنْبَلٍ مَا هَذَا الْإِسْنَادُ فَقَالَ لَهُ أَبِی هَذَا سَعُوطُ الْمَجَانِینِ إِذَا سُعِطَ بِهِ الْمَجْنُونُ أَفَاقَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن عبداللَّه بن طاهر می گوید: من در نزد پدرم بودم که ابا صلت هروی و اسحاق بن راهویه و احمد بن محمّد بن حنبل نیز حضور داشتند پدرم گفت: باید هر کدام یک حدیث نقل کنید! ابوالصلت هروی گفت: علی بن موسی الرضا علیهما السّلام که واقعا پسندیده بود - همان طوری که نامش رضا شد - از پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام و آن جناب از جعفر بن محمّد و ایشان از محمّد بن علی و آن جناب از پدرش علی بن الحسین و آن حضرت از پدرش حسین بن علی و ایشان از علی بن ابی طالب علیهم السّلام نقل کرد که پیمغبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: ایمان گفتار و کردار است. وقتی بیرون آمدیم، احمد بن محمّد ابن حنبل پرسید: این چه نوع سندی بود در نقل حدیث؟ پدرم به او گفت: این اسناد دوای بیماری جنون است که وقتی به مشام برسد، دیوانه بهبودی پیدا می کند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 228 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی قرمیسین بالکسر بلد قرب الدینور معرب کرمانشاهان (2).

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: قرمیسین به کسر قاف شهری نزدیک دینور است و معرب کرمانشاهان است.

**[ترجمه]

«14»

مع، [معانی الأخبار] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلَ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی (3)

عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبْلَغَ اللَّهُ مِنْ قَدْرِکَ أَنْ تَدَّعِیَ مَا ادَّعَی أَبُوکَ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ علیه السلام أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً فَوَهَبَ لَهُ مَرْیَمَ وَ وَهَبَ لِمَرْیَمَ عِیسَی فَعِیسَی مِنْ مَرْیَمَ وَ مَرْیَمُ مِنْ عِیسَی وَ عِیسَی وَ مَرْیَمُ علیها السلام شَیْ ءٌ وَاحِدٌ وَ أَنَا مِنْ أَبِی وَ أَبِی مِنِّی وَ أَنَا وَ أَبِی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ فَأَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لَا إِخَالُکَ تَقْبَلُ مِنِّی وَ لَسْتَ مِنْ غَنَمِی هَلُمَّهَا فَقَالَ رَجُلٌ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ کُلُّ مَمْلُوکٍ لِی قَدِیمٍ فَهُوَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ

ص: 270


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 228.
2- 2. القاموس ج 2 ص 240.
3- 3. هو أبو عبد اللّه الحسین بن هاشم أبی سعید بن حیان کان من وجوه الواقفة لکنه ثقة فی حدیثه.

وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ (1) فَمَا کَانَ مِنْ مَمَالِیکِهِ أَتَی لَهُ سِتَّةُ أَشْهُرٍ فَهُوَ قَدِیمٌ حُرٌّ قَالَ فَخَرَجَ الرَّجُلُ فَافْتَقَرَ حَتَّی مَاتَ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مَبِیتُ لَیْلَةٍ لَعَنَهُ اللَّهُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا و معانی الاخبار: داود بن محمّد نهدی از یکی از اصحاب نقل کرد که پسر ابو سعید مکاری، خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و عرض کرد: خدا تو را به مقامی رسانده که همان ادعای پدرت را بکنی؟حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: خدا نورت را خاموش کند و فقر به کاشانه ات سایه افکند! مگر نمی دانی خداوند به عمران وحی کرد: من به تو پسری می دهم و بعد به او مریم را عنایت کرد و به مریم عیسی را داد؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است. عیسی و مریم یک چیز هستند. من از پدرم و پدرم از من است. من و او یکی هستیم. پسر ابو سعید گفت: پس یک سؤال از شما می کنم؛ فرمود: گمان نمی کنم از من بپذیری، تو از علاقمندان ما نیستی. با این حال بگو.

گفت: مردی هنگام مرگ گفته است: تمام غلام و کنیز قدیمی من در راه خدا آزاد است. فرمود: بسیار خوب، خداوند می فرماید: «حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ» - . یس / 39 - ، {تا چون شاخکِ خشکِ خوشه خرما برگردد.} به دلیل این آیه، هر غلام و کنیزی که شش ماه مالک او بوده، قدیم و آزاد است. آن مرد از خدمت حضرت رضا علیه السّلام خارج شد و بعد فقیر گردید و به همان حال بود تا مرد، به طوری که گذران یک شب را نداشت. خدا لعنتش کند! - . عیون اخبارالرضا 1 : 308 ، معانی الاخبار: 218 -

**[ترجمه]

«15»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ یَوْماً: یَا غُلَامُ آتِنَا الْغَدَاءَ فَکَأَنْ أَنْکَرْتُ ذَلِکَ فَبُیِّنَ الْإِنْکَارُ فِیَّ فَقَرَأَ قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا فَقُلْتُ الْأَمِیرُ أَعْلَمُ النَّاسِ وَ أَفْضَلُهُمْ.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن ابی عباد می گوید: یک روز از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که فرمود: ای غلام! صبحانه ما را بیاور! من این لفظ به نظرم نامأنوس آمد! آن جناب متوجه شد و این آیه را خواند: «قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَ نا» - . کهف / 62 - ، {[موسی] به جوان خود گفت: «غذایمان را بیاور.} گفتم: مولای من داناترین مردم است و از همه بافضیلت تر است! - . عیون اخبارالرضا 2 : 128 -

**[ترجمه]

«16»

ختص، [الإختصاص] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْمَرْزُبَانِ بْنِ عِمْرَانَ الْقُمِّیِّ الْأَشْعَرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَسْأَلُکَ عَنْ أَهَمِّ الْأَشْیَاءِ وَ الْأُمُورِ إِلَیَّ أَ مِنْ شِیعَتِکُمْ أَنَا فَقَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ اسْمِی مَکْتُوبٌ عِنْدَکَ قَالَ نَعَمْ (3).

**[ترجمه]اختصاص: ابن عمران قمی اشعری می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: می خواهم از شما سؤالی بکنم که از هر چیز در نظر من مهم تر است. آیا من از شیعیان شما هستم؟ فرمود: آری. گفتم: اسم من در دفتر شما نوشته است؟ فرمود: آری. - . اختصاص / 88 -

**[ترجمه]

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُرَاتِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقَطَانِیِّ قَالا: کَانَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ صِدِّیقاً لِإِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ أَخِی زَیْدَانَ الْکَاتِبِ الْمَعْرُوفِ بِالزَّمِنِ فَنَسَخَ لَهُ شِعْرَهُ فِی الرِّضَا علیه السلام وَقْتَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ خُرَاسَانَ وَ فِیهِ شَیْ ءٌ بِخَطِّهِ وَ کَانَتِ النُّسْخَةُ عِنْدَهُ إِلَی أَنْ وُلِّیَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ دِیوَانَ الضِّیَاعِ لِلْمُتَوَکِّلِ وَ کَانَ قَدْ تَبَاعَدَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِی زَیْدَانَ الْکَاتِبِ فَعَزَلَهُ عَنْ ضِیَاعٍ کَانَتْ فِی یَدِهِ وَ طَالَبَهُ بِمَالٍ وَ شَدَّدَ عَلَیْهِ فَدَعَا إِسْحَاقُ بَعْضَ مَنْ یَثِقُ بِهِ وَ قَالَ لَهُ امْضِ إِلَی إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ فَأَعْلِمْهُ أَنَّ شِعْرَهُ فِی الرِّضَا بِخَطِّهِ عِنْدِی وَ غَیْرِ خَطِّهِ وَ لَئِنْ لَمْ یُزِلِ الْمُطَالَبَةَ عَنِّی لَأَوْصَلْتُهُ إِلَی الْمُتَوَکِّلِ فَصَارَ الرَّجُلُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ بِرِسَالَتِهِ فَضَاقَتْ بِهِ الدُّنْیَا حَتَّی أَسْقَطَ عَنْهُ الْمُطَالَبَةَ وَ أَخَذَ جَمِیعَ مَا عِنْدَهُ مِنْ شِعْرِهِ بَعْدَ أَنْ

ص: 271


1- 1. یس: 39.
2- 2. معانی الأخبار ص 218. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 308.
3- 3. الاختصاص: ص 88 و تراه فی الکشّیّ ص 426.

حَلَفَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِصَاحِبِهِ.

قَالَ الصُّولِیُّ فَحَدَّثَنِی یَحْیَی بْنُ عَلِیٍّ الْمُنَجِّمُ قَالَ قَالَ لِی أَنَا کُنْتُ السَّفِیرَ بَیْنَهُمَا حَتَّی أَخَذْتُ الشِّعْرَ فَأَحْرَقَهُ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ بِحَضْرَتِی قَالَ الصُّولِیُّ وَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ مِلْحَانَ قَالَ کَانَ لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ ابْنَانِ اسْمُهُمَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یُکْنَیَانِ بِأَبِی مُحَمَّدٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَلَمَّا وُلِّیَ الْمُتَوَکِّلُ سَمَّی الْأَکْبَرَ إِسْحَاقَ وَ کَنَاهُ بِأَبِی مُحَمَّدٍ وَ سَمَّی الْأَصْغَرَ عَبَّاساً وَ کَنَاهُ بِأَبِی الْفَضْلِ فَزَعاً قَالَ الصُّولِیُّ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْخَصِیبِ قَالَ مَا شَرِبَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ لَا مُوسَی بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ النَّبِیذَ قَطُّ حَتَّی وُلِّیَ الْمُتَوَکِّلُ فَشَرِبَاهُ وَ کَانَا یَتَعَمَّدَانِ أَنْ یَجْمَعَا الْکَرَّاعَاتِ وَ الْمُخَنَّثِینَ وَ یَشْرَبَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثاً لِتَشِیعَ الْخَبَرُ بِشُرْبِهِمَا وَ لَهُ أَخْبَارٌ کَثِیرَةٌ فِی تَوَقِّیهِ لَیْسَ هَذَا مَوْضِعَ ذِکْرِهَا(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن فرات و حسین بن علی باقطانی گفتند که ابراهیم بن عباس، دوست و رفیق اسحاق بن ابراهیم برادر زیدان کاتب نویسنده مشهور بود. او نسخه ای از شعر ابراهیم بن عباس را درباره حضرت رضا علیه السّلام، در موقع خارج شدن از خراسان نوشت که خط خود ابراهیم هم در آن نسخه بود. آن نسخه را داشت تا موقعی که ابراهیم بن عباس متصدی دفتر املاک متوکل شد. آن وقت بین او و برادر زیدان کاتب تیره شد و او را از سرپرستی یکی از املاک متوکل که در دستش بود، برکنار کرد و از او مطالبه پول زیادی نمود و بسیار سخت گرفت. اسحاق یکی از کسانی را که به او اعتماد داشت، خواست و گفت: برو پیش ابراهیم ابن عباس و به او بگو شعری که در مدح حضرت رضا علیه السّلام سروده، با خط خودش و نسخه ای به خط دیگری نزد من است. اگر پول را مطالبه کند آن نسخه را پیش متوکل می برم. فرستاده پیش ابراهیم رفت و به محض شنیدن جریان، دنیا در نظرش تیره و تار شد و دست از مطالبه پول برداشت. بعد از اینکه هر دو برای هم قسم خوردند، ابراهیم هر چه شعر را که نزد او داشت گرفت.

صولی گفت: یحیی بن علی منجم گفت: من واسطه بین آن دو بودم تا شعرهای ابراهیم بن عباس را گرفتم و همه را در حضور من آتش زد. صولی گفت: احمد بن ملحان نقل کرد که ابراهیم بن عباس دو پسر داشت به نام حسن و حسین که کنیه آن دو ابو محمّد و ابو عبداللَّه بود. همین که متوکل زمامدار شد، از ترس متوکل اولی را اسحاق نام نهاد و کنیه اش را ابو محمّد گذاشت و کوچکی را عباس با کنیه ابوالفضل .

صولی گفت: احمد بن اسماعیل بن خصیب گفت: ابراهیم بن عباس و موسی بن عبدالملک تا وقتی که متوکل به خلافت نرسیده بود، شراب نخورده بودند. همین که او خلیفه شد، شروع به شراب خوردن کردند! آنها عمدا اشخاص پست و خواجه ها را جمع می کردند و هر روز سه مرتبه در مقابل آنها شراب می خوردند تا شرابخواری آنها مشهور شود. احتیاط و محافظه کاری آنها داستان های زیادی دارد که جای ذکر این جریان ها نیست. - . عیون اخبارالرضا 2 : 148 -

**[ترجمه]

«18»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ صَفْوَانَ قَالا: حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ قِیَامَا وَ کَانَ مِنْ رُؤَسَاءِ الْوَاقِفَةِ فَسَأَلَنَا أَنْ نَسْتَأْذِنَ لَهُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَفَعَلْنَا فَلَمَّا صَارَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ أَنْتَ إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّکَ لَسْتَ بِإِمَامٍ قَالَ فَنَکَتَ فِی الْأَرْضِ طَوِیلًا مُنَکِّسَ الرَّأْسِ ثُمَّ رَفَعَ علیه السلام رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مَا عِلْمُکَ أَنِّی لَسْتُ بِإِمَامٍ قَالَ لَهُ إِنَّا رُوِینَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَکُونُ عَقِیماً وَ أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ هَذَا السِّنَّ وَ لَیْسَ لَکَ وَلَدٌ قَالَ فَنَکَسَ رَأْسَهُ أَطْوَلَ مِنَ الْمَرَّةِ الْأُولَی ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّهُ لَا یَمْضِی الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَرْزُقَنِیَ اللَّهُ وَلَداً مِنِّی قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی نَجْرَانَ فَعَدَدْنَا الشُّهُورَ مِنَ الْوَقْتِ الَّذِی قَالَ فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی أَقَلَّ مِنْ سَنَةٍ وَ قَالَ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ قِیَامَا هَذَا وَاقِفاً فِی الطَّوَافِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ حَیَّرَکَ اللَّهُ تَعَالَی فَوَقَفَ عَلَیْهِ بَعْدَ الدَّعْوَةِ(2).

ص: 272


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 148 و 149.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 209.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: پسر ابی نجران و صفوان گفتند: حسین بن قیاما که از سران واقفه بود، از ما درخواست کرد برایش اجازه از حضرت رضا علیه السّلام بگیریم تا خدمتش برسد. این کار را کردیم. همین که خدمت امام رسید، گفت: شما امام هستی؟ فرمود: آری! گفت: من گواهی می دهم که شما امام نیستی.

حضرت رضا علیه السّلام در حالی که سر به زیر انداخته بود، مدتی در اندیشه شد. بعد سر برداشت و فرمود: تو از کجا فهمیدی من امام نیستم؟ گفت: چون ما از حضرت صادق علیه السّلام روایت داریم که فرمود: امام ممکن نیست عقیم باشد. شما به این سن رسیده اید و فرزندی ندارید! حضرت باز از مرتبه اول بیشتر سر به زیر انداخت و در فکر شد. سپس سر بلند کرد و فرمود: خدا را گواه می گیرم که در آینده نزدیک دارای فرزند خواهم شد. عبدالرحمن بن ابی نجران گفت: تاریخ گذاشتیم؛ از همان زمان کمتر از یک سال گذشت که خداوند حضرت جواد علیه السّلام را به ایشان مرحمت فرمود.

همین حسین بن قیاما مشغول طواف خانه کعبه بود. حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به او نگاهی کرد و فرمود: تو را چه می شود؟ خداوند حیران و سرگردانت کند! پس از این نفرین او قائل به وقف شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 209 -

**[ترجمه]

«19»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ رَجُلًا بَزَّازاً وَ کَانَ لَهُ عَلَی رَجُلٍ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ فَذَهَبَ مَالُهُ وَ افْتَقَرَ فَجَاءَ الرَّجُلُ فَبَاعَ دَاراً لَهُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ حَمَلَهَا إِلَیْهِ فَدَقَّ عَلَیْهِ الْبَابَ فَخَرَجَ إِلَیْهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ هَذَا مَالُکَ الَّذِی لَکَ عَلَیَّ فَخُذْهُ فَقَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ فَمِنْ أَیْنَ لَکَ هَذَا الْمَالُ وَرِثْتَهُ قَالَ لَا قَالَ وُهِبَ لَکَ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی بِعْتُ دَارِیَ الْفُلَانِیَّ لِأَقْضِیَ دَیْنِی فَقَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنِی ذَرِیحٌ الْمُحَارِبِیُّ- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَا یَخْرُجُ الرَّجُلُ عَنْ مَسْقَطِ رَأْسِهِ بِالدَّیْنِ ارْفَعْهَا فَلَا حَاجَةَ لِی فِیهَا وَ اللَّهِ إِنِّی مُحْتَاجٌ فِی وَقْتِی هَذَا إِلَی دِرْهَمٍ وَ مَا یَدْخُلُ مِلْکِی مِنْهَا دِرْهَمٌ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابن ولید از علی و او از پدرش نقل کرد که ابن ابی عمیر که مردی بزاز بود، از شخصی ده هزار درهم طلب داشت. ثروت ابن ابی عمیر از دست رفت و فقیر شد و آن مرد خانه اش را به ده هزار درهم فروخت و پول ها را به خانه ابن ابی عمیر آورد و درب خانه او را کوبید. محمّد بن ابی عمیر خارج شد. آن مرد گفت: این طلبی است که از من داشتی، اینک برایت آورده ام! پرسید از کجا تهیه کرده ای؟ ارثی به تو رسیده؟ گفت: نه! سؤال کرد کسی به تو بخشیده؟ پاسخ داد: نه، من خانه ام را فروختم تا قرضم پرداخت شود. ابن ابی عمیر گفت: ذریح محاربی از حضرت صادق علیه السّلام برای من نقل کرد که فرموده است: شخص به واسطه قرض، نباید خانه نشیمن خود را بفروشد. پول ها را ببر! من احتیاجی به آن ندارم، با اینکه خدا شاهد است که هم اکنون به یک درهم آن نیازمندم، ولی یک درهم از چنین پولی را تصرف نخواهم کرد. - . علل الشرائع 2 : 216 -

**[ترجمه]

«20»

ختص، [الإختصاص]: ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبُ أَنَّ صَفْوَانَ بْنَ یَحْیَی یُکْنَی بِأَبِی مُحَمَّدٍ مَوْلَی بَجِیلَةَ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ أَوْثَقُ أَهْلِ زَمَانِهِ عِنْدَ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ وَ أَعْبَدُهُمْ کَانَ یُصَلِّی فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسِینَ وَ مِائَةَ رَکْعَةٍ وَ یَصُومُ فِی السَّنَةِ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَ یُخْرِجُ

زَکَاةَ مَالِهِ کُلَّ سَنَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ اشْتَرَکَ هُوَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُنْدَبٍ وَ عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ فِی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ تَعَاقَدُوا جَمِیعاً إِنْ مَاتَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ صَلَّی مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ صَلَاتَهُ وَ یَصُومُ عَنْهُ وَ یَحُجُّ عَنْهُ وَ یُزَکِّی عَنْهُ مَا دَامَ حَیّاً فَمَاتَ صَاحِبَاهُ وَ بَقِیَ صَفْوَانُ بَعْدَهُمَا فَکَانَ یَفِی لَهُمَا بِذَلِکَ یُصَلِّی عَنْهُمَا وَ یُزَکِّی عَنْهُمَا وَ یَحُجُّ عَنْهُمَا وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الْبِرِّ وَ الْإِصْلَاحِ یَفْعَلُهُ لِنَفْسِهِ کَذَلِکَ یَفْعَلُهُ لِصَاحِبَیْهِ وَ قَالَ بَعْضُ جِیرَانِهِ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ بِمَکَّةَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ تَحْمِلُ لِی إِلَی الْمُنْزِلِ دِینَارَیْنِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ جَمَّالِی یُکْرِی حَتَّی أَسْتَأْمِرَ فِیهِ جَمَّالِی (2).

**[ترجمه]اختصاص: محمّد بن جعفر مؤدب می گوید: صفوان بن یحیی که کنیه اش ابو محمّد مولی بجیله بود، به شغل پیراهن فروشی اشتغال داشت و از تمام اصحاب حدیث بیشتر مورد اعتماد و از همه عابدتر بود. او در هر روز صد و پنجاه رکعت نماز می خواند و در سال، سه ماه روزه می گرفت و سه مرتبه زکات مال خود را خارج می کرد. جریان این بود که او و عبداللَّه بن جندب و علی بن نعمان در خانه خدا مکه معظمه، با هم پیمان بستند که هر کدام زودتر از دنیا رفتند، آن دو که زنده هستند نماز و روزه و زکات و حج او را تا وقتی زنده هستند به جای آورند.آن دو رفیق صفوان از دنیا رفتند و تنها صفوان زنده بود که طبق پیمان، نماز و روزه و زکات و حج و هر کار نیک و خیری که برای خود انجام می داد، از طرف آن دو نیز به جا می آورد. یکی از همسایگانش در مکه به او گفت: ابو محمّد! دو دینار به تو بدهم می بری برای خانواده ام به کوفه؟ گفت: شتر من کرایه است، صبر کن از صاحب شتر در مورد این کار اجازه بگیرم. - . اختصاص: 88 -

**[ترجمه]

«21»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُمِّیِّ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ وَ مَعَهُ کِتَابُهُ فَأَمَرَنِی أَنْ أَصِیرَ إِلَیْهِ فَأَتَیْتُهُ وَ هُوَ بِالْمَدِینَةِ نَازِلٌ فِی دَارِ

ص: 273


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 216.
2- 2. الاختصاص ص 88.

[خَانِ](1)

بَزِیعٍ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمْتُ وَ ذَکَرَ صَفْوَانَ وَ ابْنَ سِنَانٍ وَ غَیْرَهُمَا مَا قَدْ سَمِعَهُ غَیْرُ وَاحِدٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَسْتَعْطِفُهُ عَلَی زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ لَعَلَّهُ یَسْلَمَ مِمَّا قَالَ فِی هَؤُلَاءِ ثُمَّ رَجَعْتُ إِلَی نَفْسِی فَقُلْتُ مَنْ أَنَا حَتَّی أَتَعَرَّضَ فِی هَذَا وَ شِبْهِهِ لِمَوْلًی هُوَ أَعْلَمُ بِمَا یَصْنَعُ فَقَالَ لِی یَا أَبَا عَلِیٍّ لَیْسَ عَلَی (2) مِثْلِ أَبِی یَحْیَی یُعَجَّلُ وَ قَدْ کَانَ لِأَبِی مِنْ خِدْمَتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن علی قمی می گوید: حضرت جواد علیه السّلام نامه ای برایم فرستاد و دستور داده بود که خدمتش برسم. آن جناب در مدینه در منزل بزیع بود. من وارد شدم و سلام کردم. ایشان راجع به صفوان و ابن سنان و غیر آنها مطالبی فرمود که دیگران نیز شنیده اند .

با خود گفتم: از آن جناب نسبت به زکریا بن آدم تقاضای لطف و مرحمت بکنم، شاید از آنچه درباره صفوان و دیگران فرمود، او سالم بماند. باز به خود برگشتم و گفتم: من که هستم که در این گونه مسائل، در مقابل آقایم که خود می داند وظیفه اش چیست اظهار نظر بکنم و برای او تکلیف تعیین نمایم؟! در این موقع فرمود: ای ابا علی! بر مثل ابو یحیی، با خدمتی که نسبت به پدرم صلی الله علیه کرده، نمی توان خرده گرفت. - . بصائر الدرجات: 237 -

**[ترجمه]

«22»

یر، [بصائر الدرجات] مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: سَمِعْتُ الْأَخْرَسَ بِمَکَّةَ یَذْکُرُ الرِّضَا علیه السلام فَنَالَ مِنْهُ قَالَ دَخَلْتُ مَکَّةَ فَاشْتَرَیْتُ سِکِّیناً فَرَأَیْتُهُ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّهُ إِذَا خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَأَقَمْتُ عَلَی ذَلِکَ فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا بِرُقْعَةِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بِحَقِّی عَلَیْکَ لَمَّا کَفَفْتَ عَنِ الْأَخْرَسِ فَإِنَّ اللَّهَ ثِقَتِی وَ هُوَ حَسْبِی (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: احمد بن عمر حلال می گوید: شنیدم که اخرس در مکه، از حضرت رضا علیه السّلام بدگویی می کند و نسبت های ناروا به ایشان می دهد! وارد مکه شدم و کاردی خریدم. چشمم که به او افتاد، گفتم: به خدا وقتی از مسجدالحرام بیرون آید، او را خواهم کشت! پس همان جا ایستادم. ناگهان نامه حضرت رضا علیه السّلام را دیدم که نوشته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. تو را به حق خود بر تو قسم می دهم که دست از اخرس برداری که خدا پشتیبان و کفیل ما است. - . بصائر الدرجات: 252 -

**[ترجمه]

«23»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی وَ مِنَ الْمَحْمُودِینَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُنْدَبٍ الْبَجَلِیُّ وَ کَانَ وَکِیلًا لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ وَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیهما السلام وَ کَانَ عَابِداً رَفِیعَ الْمَنْزِلَةِ لَدَیْهِمَا عَلَی مَا رُوِیَ فِی الْأَخْبَارِ وَ مِنْهُمْ عَلَی مَا رَوَاهُ أَبُو طَالِبٍ الْقُمِّیُّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی فِی آخِرِ عُمُرِهِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ جَزَی اللَّهُ صَفْوَانَ بْنَ یَحْیَی وَ مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ وَ زَکَرِیَّا بْنَ آدَمَ وَ سَعْدَ بْنَ سَعْدٍ عَنِّی خَیْراً فَقَدْ وَفَوْا لِی وَ کَانَ زَکَرِیَّا بْنُ آدَمَ مِمَّنْ تَوَلَّاهُمْ وَ خَرَجَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ذَکَرْتُ مَا جَرَی مِنْ قَضَاءِ اللَّهِ فِی الرَّجُلِ الْمُتَوَفَّی رَحِمَهُ اللَّهُ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً فَقَدْ عَاشَ أَیَّامَ حَیَاتِهِ عَارِفاً بِالْحَقِّ قَائِلًا بِهِ صَابِراً مُحْتَسِباً لِلْحَقِّ قَائِماً بِمَا یَجِبُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ عَلَیْهِ وَ مَضَی رَحِمَهُ اللَّهُ غَیْرَ

ص: 274


1- 1. کذا فی الاختصاص کما سیأتی تحت الرقم 34.
2- 2. ما بین العلامتین ساقط عن نسخة البصائر، أضفناها من کتاب الاختصاص.
3- 3. بصائر الدرجات ص 237 و سیجی ء تحت الرقم 34 عن الاختصاص و له تتمة.
4- 4. بصائر الدرجات ص 252.

نَاکِثٍ وَ لَا مُبَدِّلٍ فَجَزَاهُ اللَّهُ أَجْرَ نِیَّتِهِ وَ أَعْطَاهُ جَزَاءَ سَعْیِهِ وَ أَمَّا مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ فَإِنَّهُ رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ دَاوُدَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الثَّانِیَ یَذْکُرُ مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ بِخَیْرٍ وَ یَقُولُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِرِضَائِی عَنْهُ فَمَا خَالَفَنِی وَ مَا خَالَفَ أَبِی قَطُّ(1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: از اصحاب پسندیده حضرت رضا، عبداللَّه بن جندب بجلی است که وکیل حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا علیه السّلام بوده و مردی عابد و بسیار مورد توجه این دو امام علیهما السّلام به شمار می رفت، چنان چه در اخبار نقل شده است.

از آن جمله بنا بر روایتی ابو طالب قمی نقل می کند که گفت: در آخر عمر حضرت جواد علیه السّلام خدمتش رسیدم. شنیدم که می فرماید: خداوند پاداش صفوان بن یحیی و محمّد بن سنان و زکریا بن آدم و سعد بن اسعد را از طرف من بدهد. اینها وظیفه خود را درباره من انجام دادند. زکریا بن آدم از دوستان آنها بود.

از حضرت جواد علیه السّلام در مورد او رسیده که فرموده است: یادم آمد قضا و قدر خدا را در مورد این مرد که فوت شد. خدا او را از هنگام تولد و روز مرگ و روزی که مبعوث می شود، بیامرزد. در طول زندگی عارف به حق و پایدار بود و در این راه، ناراحتی ها تحمل کرد و وظیفه خویش را در راه خدا و پیغمبر انجام داد، بدون اینکه کوتاهی یا پیمان شکنی کند، خداوند پاداش نیت و کوشش او را بدهد .

اما محمّد بن سنان درباره او از علی بن حسین بن داود نقل می کند که از حضرت جواد علیه السّلام شنیدم که از محمّد بن سنان به نیکی یاد می کرد و می فرمود: خدا از او راضی شود، چنان چه من از او راضی ام؛ او هرگز با من و پدرم مخالفت نکرد. - . غیبت طوسی: 225 -

**[ترجمه]

«24»

شا، [الإرشاد]: مِمَّنْ رَوَی النَّصَّ عَلَی الرِّضَا علیه السلام مِنْ أَبِیهِ علیه السلام مِنْ خَاصَّتِهِ وَ ثِقَاتِهِ وَ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ الْوَرَعِ وَ الْفِقْهِ مِنْ شِیعَتِهِ دَاوُدُ بْنُ کَثِیرٍ الرَّقِّیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ وَ نَعِیمٌ الْقَابُوسِیُّ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْمُخْتَارِ وَ زِیَادُ بْنُ مَرْوَانَ الْمَخْزُومِیُّ وَ دَاوُدُ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ نَصْرُ بْنُ قَابُوسَ وَ دَاوُدُ بْنُ زُرْبِیٍّ وَ یَزِیدُ بْنُ سَلِیطٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ (2).

**[ترجمه]ارشاد: از کسانی که به امامت حضرت رضا علیه السّلام و پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام تصریح داشتند، نقل کرده که از اصحاب خاص و مورد اعتماد و پرهیزگار و فقیه شیعیان، داود بن کثیر رقی، محمّد بن اسحاق بن عمار، علی بن یقطین، نعیم قابوسی، حسین بن مختار، زیاد بن مروان مخزومی، داود بن سلیمان، نصر بن قابوس، داود زربی، یزید بن سلیط و محمّد بن سنان هستند. - . ارشاد: 285 -

**[ترجمه]

«25»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: اسْتَأْذَنْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَلَی الرِّضَا أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَخْبَرْتُهُ أَنَّهُ لَیْسَ یَقُولُ بِهَذَا الْقَوْلِ وَ أَنَّهُ قَالَ وَ اللَّهِ لَا أُرِیدُ بِلِقَائِهِ إِلَّا لِأَنْتَهِیَ إِلَی قَوْلِهِ فَقَالَ أَدْخِلْهُ فَدَخَلَ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُ کَانَ فَرَطَ مِنِّی شَیْ ءٌ وَ أَسْرَفْتُ عَلَی نَفْسِی وَ کَانَ فِیمَا یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ یَعِیبُهُ فَقَالَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا کَانَ مِنِّی فَأُحِبُّ أَنْ تَقْبَلَ عُذْرِی وَ تَغْفِرَ لِی مَا کَانَ مِنِّی فَقَالَ نَعَمْ أَقْبَلُ إِنْ لَمْ أَقْبَلْ کَانَ إِبْطَالَ مَا یَقُولُ هَذَا وَ أَصْحَابُهُ وَ أَشَارَ إِلَیَّ بِیَدِهِ وَ مِصْدَاقَ مَا یَقُولُ الْآخَرُونَ یَعْنِی الْمُخَالِفِینَ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ(3) ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَبِیهِ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَدْ مَضَی وَ اسْتَغْفَرَ لَهُ (4).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صفوان گفت: از حضرت رضا علیه السّلام برای محمّد بن خالد اجازه خواستم و عرض کردم که معتقد به امامت نیست، ولی می گوید به خدا قسم منظورم از این ملاقات، آن است که عقیده آن جناب را بپذیرم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: بگو بیاید. وی وارد شد و گفت: فدایت شوم! من موقعیتی را از دست داده ام و بر خود ستم کرده ام (گمان می کردند از این سخن منظورش عیبجویی بر حضرت رضا علیه السّلام است)، اینک توبه می کنم و از شما تقاضا دارم عذرم را بپذیرید و مرا نسبت به وضع گذشته ام ببخشید. فرمود: بسیار خوب، عذرت را می پذیرم. اگر نپذیرم، بر خلاف عقیده این دسته می شود و اشاره به من کرد (یعنی بر خلاف عقیده به امامت می شود) و مطابق نظر مخالفین امامت است. خداوند به پیامبرش می فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» - . آل عمران / 159 - ، {پس به [برکتِ] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدی، و اگر تندخو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار [ها] با آنان مشورت کن.} بعد راجع به موسی بن جعفر علیهما السّلام پرسید. فرمود: از دنیا رفته است، و برایش طلب مغفرت کرد. - . تفسیر عیاشی 1 : 203 -

**[ترجمه]

«26»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ الْآبِیُّ فِی کِتَابِ نَثْرِ الدُّرِّ: دَخَلَ عَلَی الرِّضَا بِخُرَاسَانَ قَوْمٌ مِنَ الصُّوفِیَّةِ فَقَالُوا لَهُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْمَأْمُونَ نَظَرَ فِیمَا وَلَّاهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ

ص: 275


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 225.
2- 2. إرشاد المفید ص 285.
3- 3. آل عمران: 159.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 203.

الْأَمْرِ فَرَآکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ أَوْلَی النَّاسِ بِأَنْ تَؤُمُّوا النَّاسَ وَ نَظَرَ فِیکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَرَآکَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فَرَأَی أَنْ یَرُدَّ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْکَ وَ الْأُمَّةُ تَحْتَاجُ إِلَی مَنْ یَأْکُلُ الْجَشِبَ وَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ وَ یَعُودُ الْمَرِیضَ قَالَ وَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً ثُمَّ قَالَ کَانَ یُوسُفُ علیه السلام نَبِیّاً یَلْبَسُ أَقْبِیَةَ الدِّیبَاجِ الْمُزَوَّرَةِ بِالذَّهَبِ وَ یَجْلِسُ عَلَی مُتَّکَئَاتِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ یَحْکُمُ إِنَّمَا یُرَادُ مِنَ الْإِمَامِ قِسْطُهُ وَ عَدْلُهُ إِذَا قَالَ صَدَقَ وَ إِذَا حَکَمَ عَدَلَ وَ إِذَا وَعَدَ أَنْجَزَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُحَرِّمْ لَبُوساً وَ لَا مَطْعَماً وَ تَلَا قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: آبی در نثرالدرّ می نویسد: گروهی از صوفیه در خراسان خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدند و عرض کردند: امیرالمؤمنین مأمون، مقام خلافتی را که خدا به او عنایت کرده، خواست به شایسته ترین مردم واگذار نماید. شما خانواده پیغمبر را از همه مردم به مقام رهبری شایسته تر دید و از میان اهل بیت، شما را از هر نظر لایق تر به مقام امامت تشخیص داد و تصمیم گرفت خلافت را به شما واگذارد، به اینکه مردم به کسی احتیاج دارند که غذای خوب نخورد و لباس درشت بپوشد و سوار الاغ شود و به عیادت مریض رود. حضرت رضا علیه السّلام که تکیه نموده بود، راست نشست و فرمود: یوسف پیامبر بود، لباس های دیبای آراسته با طلا می پوشید و تکیه بر تخت فرعون می زد و حکومت می کرد. امام باید عادل و دادگر باشد؛ وقتی حرف می زند راست بگوید؛ وقتی حکومت می کند، عدالت ورزد و به وعده خود وفا کند. خداوند خوراک و پوشاک را حرام نفرمود، و این آیه را قرائت نمود: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» - . اعراف / 32 - ، {ای پیامبر] بگو: «زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده، و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟»} - . کشف الغمة 3 : 147 -

**[ترجمه]

«27»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْمَحْمُودِیِّ عَنْ وَاصِلٍ قَالَ: طَلَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بِالنُّورَةِ فَسَدَدْتُ مَخْرَجَ الْمَاءِ مِنَ الْحَمَّامِ إِلَی الْبِئْرِ ثُمَّ جَمَعْتُ ذَلِکَ الْمَاءَ وَ تِلْکَ النُّورَةَ وَ ذَلِکَ الشَّعْرَ فَشَرِبْتُهُ کُلَّهُ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: ابو علی محمودی از واصل نقل کرد که حضرت رضا علیه السّلام را نوره مالیدم و راه آبی که از داخل حمام به چاه می رفت بستم، بعد آن آب ها و نوره و موی ها را جمع کردم و نوشیدم. - . رجال کشی: 511 -

**[ترجمه]

«28»

تم، [فلاح السائل]: سَمِعْتُ مَنْ یَذْکُرُ طَعْناً عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ لَعَلَّهُ لَمْ یَقِفْ إِلَّا عَلَی الطَّعْنِ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَقِفْ عَلَی تَزْکِیَتِهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ کَذَلِکَ یَحْتَمِلُ أَکْثَرُ الطُّعُونِ فَقَالَ شَیْخُنَا الْمُعَظَّمُ الْمَأْمُونُ الْمُفِیدُ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ فِی کِتَابِ کَمَالِ شَهْرِ رَمَضَانَ لَمَّا ذَکَرَ مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ مَا هَذَا لَفْظُهُ عَلَی أَنَّ الْمَشْهُورَ عَنِ السَّادَةِ علیهم السلام مِنَ الْوَصْفِ لِهَذَا الرَّجُلِ خِلَافُ مَا بِهِ شَیْخُنَا أَتَاهُ وَ وَصَفَهُ وَ الظَّاهِرُ مِنَ الْقَوْلِ ضِدُّ مَا لَهُ بِهِ ذِکْرٌ کَقَوْلِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِیمَا رَوَاهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الصَّلْتِ الْقُمِّیُّ- قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی آخِرِ عُمُرِهِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ جَزَی اللَّهُ مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ عَنِّی خَیْراً فَقَدْ وَفَی لِی.

وَ کَقَوْلِهِ علیه السلام فِیمَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ دَاوُدَ قَالَ سَمِعْنَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَذْکُرُ مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ بِخَیْرٍ وَ یَقُولُ: رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِرِضَایَ عَنْهُ فَمَا خَالَفَنِی وَ لَا خَالَفَ أَبِی قَطُّ هَذَا مَعَ جَلَالَتِهِ فِی الشِّیعَةِ وَ عُلُوِّ شَأْنِهِ وَ رِئَاسَتِهِ وَ عِظَمِ قَدْرِهِ وَ لِقَائِهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثَلَاثَةً وَ رِوَایَتِهِ عَنْهُمْ وَ کَوْنِهِ بِالْمَحَلِّ الرَّفِیعِ مِنْهُمْ أَبُو إِبْرَاهِیمَ

ص: 276


1- 1. الأعراف: 32. راجع کشف الغمّة ج 3 ص 147.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 511 تحت الرقم 514.

مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِمْ أَفْضَلُ السَّلَامِ وَ مَعَ مُعْجِزِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام الَّذِی أَظْهَرَهُ اللَّهُ فِیهِ وَ آیَتُهُ الَّتِی أَکْرَمَهُ بِهَا فِیمَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ سِنَانٍ کَانَ ضَرِیرَ الْبَصَرِ فَتَمَسَّحَ بِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی فَعَادَ إِلَیْهِ بَصَرَهُ بَعْدَ مَا کَانَ افْتَقَدَهُ.

أقول: فمن جملة أخطار الطعون علی الأخبار أن یقف الإنسان علی طعن و لم یستوف النظر فی أخبار المطعون علیه کما ذکرناه عن محمد بن سنان رحمة الله علیه فلا یعجل طاعن فی شی ء مما أشرنا إلیه أو یقف من کتبنا علیه فلعل لنا عذرا ما اطلع الطاعن علیه.

أقول: و رویت بإسنادی إلی هارون بن موسی التلعکبری رحمه الله بإسناده الذی ذکره فی أواخر الجزء السادس من کتاب عبد الله بن حماد الأنصاری ما هذا لفظه.

أبو محمد هارون بن موسی عن محمد بن همام عن الحسین بن أحمد المالکی قال قلت لأحمد بن ملیک الکرخی أخبرنی عما یقال فی محمد بن سنان من أمر الغلو فقال معاذ الله هو و الله علمنی الطهور و حبس العیال و کان متقشفا متعبدا.

**[ترجمه]فلاح السائل: شنیدم بعضی بر محمّد بن سنان عیبجویی می کنند که شاید این شخص فقط روایتی که دلیل بر عیب او است دیده و روایاتی را که از او تمجید و تعریف شده ندیده است. بیشتر از عیبجویی ها که بر اصحاب شده همین طور است. شیخ بزرگوار محمّد بن محمّد بن نعمان شیخ مفید در کتاب «کمال ماه رمضان» وقتی به نام محمّد بن سنان می رسد، چنین می گوید:

آنچه از ائمه علیهم السّلام شهرت دارد، این است که این مرد را ستوده اند، بر خلاف نظر استاد ما و مطلب مخالف گفته ایشان است، چنان چه حضرت جواد علیه السّلام در روایتی که عبداللَّه ابن صلت قمی نقل کرده، می فرماید. او گفت: در اواخر عمر حضرت جواد علیه السّلام خدمت ایشان رسیدم و شنیدم که می فرماید: خداوند به محمّد بن سنان جزای خیر دهد، نسبت به من وفادار بود.

و مانند این روایت را علی بن حسین بن داود نقل کرده که گفت: شنیدم که حضرت جواد علیه السّلام به نیکی یاد از محمّد بن سنان می کرد و می فرمود: خدا از او به واسطه رضایت من راضی شود، هرگز با من و پدرم مخالفت نکرد، با اینکه او در میان شیعیان دارای جلالت و مقام بلندی بود و رئیس محسوب می شد و سه نفر از ائمه علیهم السّلام را خدمت کرده و از آنها روایت نقل نموده بود و نزد آنها قرب و منزلتی داشت، حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا و حضرت جواد علیهم السّلام با معجزه ای که حضرت جواد علیه السّلام درباره او انجام داد. چنان چه محمّد بن حسین بن ابی الخطاب نقل می کند که محمّد بن سنان چشمش کور بود، خود را به حضرت جواد علیه السّلام مالید و چشمانش بینا شد، با اینکه مدت ها کور بود.

از گرفتاری هایی که اخبار طعن به وجود می آورد، این است که شخص، درباره اخبار دیگری که راجع به همان شخص رسیده کنجکاوی نمی کند، چنان چه درباره محمّد بن سنان توضیح دادیم، پس عیبجو نباید با اطلاع از یک خبر طعن آمیز، حکم به بدی شخص نماید، شاید ما که او را خوب می دانیم، دلیلی داشته ایم بر خوبی او که آن شخص اطلاع پیدا نکرده.

در جزء ششم کتاب عبداللَّه بن حماد انصاری، نقل کردم که چنین نوشته است: ابو محمّد هارون بن موسی از محمّد بن همام، از حسین بن احمد مالکی نقل می کند که گفت: به احمد بن ملیک کرخی گفتم: راجع به محمّد بن سنان مرا مطلع نما که می گویند او غالی است (کسانی که به خدایی ائمه معتقدند). گفت: هرگز! به خدا پناه می برم از چنین نسبتی! او به من طهور و معاشرت و رفتار با خانواده را آموخت و مردی بسیار عابد و پارسا و غرق در عبادت بود. - . فلاح السائل: 13 -

**[ترجمه]

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً أَسْتَأْذِنُهُ فِی عَمَلِ السُّلْطَانِ فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ کِتَابٍ کَتَبْتُهُ إِلَیْهِ أَذْکُرُ أَنِّی أَخَافُ عَلَی خَیْطِ عُنُقِی (1)

وَ أَنَّ السُّلْطَانَ

یَقُولُ إِنَّکَ رَافِضِیٌّ وَ لَسْنَا نَشُکُّ فِی أَنَّکَ تَرَکْتَ الْعَمَلَ لِلسُّلْطَانِ لِلرَّفْضِ فَکَتَبَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قَدْ فَهِمْتُ کِتَابَکَ وَ مَا ذَکَرْتَ مِنَ الْخَوْفِ عَلَی نَفْسِکَ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّکَ إِذَا وُلِّیتَ عَمِلْتَ فِی عَمَلِکَ بِمَا أَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یَصِیرُ أَعْوَانُکَ وَ کُتَّابُکَ أَهْلَ مِلَّتِکَ فَإِذَا صَارَ إِلَیْکَ شَیْ ءٌ وَاسَیْتَ بِهِ فُقَرَاءَ

ص: 277


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« خبط عنقی» و الخبط: الضرب الشدید.

الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی تَکُونَ وَاحِداً مِنْهُمْ کَانَ ذَا بِذَا وَ إِلَّا فَلَا(1).

**[ترجمه]کافی: حسن بن حسین انباری از حضرت رضا علیه السّلام نقل می کند و می گوید: چهارده سال به حضرت رضا علیه السّلام درباره استخدام در کار سلطان نامه می نوشتم. در آخرین نامه ای که نوشتم، توضیح دادم که من می ترسم از این گرهی که از محبت شما به گردن دارم و سلطان بگوید تو رافضی هستی، به دلیل اینکه خدمت سلطان و کار دولت را قبول نمی کنی.

حضرت رضا علیه السّلام در جوابم نوشت: نامه ات رسید و متوجه شدم که بر جان خود می ترسی. اگر می دانی که وقتی متصدی کاری شدی، آن طور که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده رفتار می کنی و همکاران و نویسندگانت نیز با تو هم عقیده هستند و اگر پولی به دست آوردی، برابری با مؤمنین فقیر و تنگدست می کنی، به طوری که یکی از آنها می شوی، این کار را بکن، وگرنه نباید بکنی. - . کافی 5 : 111 -

**[ترجمه]

«29»

ختص، [الإختصاص] أَبُو غَالِبٍ الزُّرَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُحَسِّنِ السَّجَّادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ حُبِسَ سَبْعَ عَشْرَةَ سَنَةً فَذَهَبَ مَالُهُ وَ کَانَ لَهُ عَلَی رَجُلٍ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ قَالَ فَبَاعَ دَارَهُ وَ حَمَلَ إِلَیْهِ حَقَّهُ فَقَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ مِنْ أَیْنَ لَکَ هَذَا الْمَالُ وَجَدْتَ کَنْزاً أَوْ وَرِثْتَ عَنْ إِنْسَانٍ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ تُخْبِرَنِی قَالَ بِعْتُ دَارِی فَقَالَ حَدَّثَنِی ذَرِیحٌ الْمُحَارِبِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَا یَخْرُجُ الرَّجُلُ عَنْ مَسْقَطِ رَأْسِهِ بِالدَّیْنِ أَنَا مُحْتَاجٌ إِلَی دِرْهَمٍ وَ لَیْسَ مِلْکِی (2).

**[ترجمه]اختصاص: ابراهیم بن هاشم می گوید: ابن ابی عمیر هفده سال در حبس بود و مالش از بین رفت. وی از مردی ده هزار درهم طلب داشت. آن مرد خانه خود را فروخت و دین ابن ابی عمیر را آورد! ابن ابی عمیر به او گفت: این پول را از کجا به دست آورده ای؟ گنجی یافته ای یا ارثی از کسی برده ای؟ باید مرا خبر دهی! گفت: خانه ام را فروخته ام! ابن ابی عمیر گفت: ذریح محاربی برای من از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که مرد برای ادای دین، نباید خانه اش را بفروشد. من به یک درهم محتاجم، ولی این پول تو را بر نمی دارم! - . اختصاص: 86 -

**[ترجمه]

«30»

ختص، [الإختصاص]: أَبُو أَحْمَدَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ وَ اسْمُ أَبِی عُمَیْرٍ زِیَادٌ مِنْ مَوْلَی الْأَزْدِ أَوْثَقُ النَّاسِ عِنْدَ الشِّیعَةِ وَ الْعَامَّةِ وَ أَنْسَکُهُمْ نُسُکاً وَ أَوْرَعُهُمْ وَ أَعْبَدُهُمْ وَ کَانَ وَاحِداً فِی زَمَانِهِ فِی الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا أَدْرَکَ أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ لَمْ یَرْوِ عَنْهُ وَ رَوَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام (3).

**[ترجمه]اختصاص: ابو احمد محمّد بن ابی عمیر که نام پدرش (ابو عمیر) زیاد بود، از آزادشدگان قبیله ازد به شمار می رفت و از تمام شیعه، بیشتر مورد اعتماد خاص و عام بود. او پارساترین و پرهیزگارترین و عابدترین مردم بود و شخصی بی نظیر در زمان خود محسوب می شد. وی خدمت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیده بود، اما از آن جناب روایتی نقل نکرده، ولی از حضرت رضا علیه السّلام روایت نقل کرده است. - . اختصاص: 86 -

**[ترجمه]

«31»

ختص، [الإختصاص] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ الْیَسَعِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ فِی حِدْثَانِ مَا مَاتَ أَبُو جَرِیرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فَسَأَلَنِی عَنْهُ وَ تَرَحَّمَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَزَلْ یُحَدِّثُنِی وَ أُحَدِّثُهُ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ ثُمَّ قَامَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ وَ صَلَّی صَلَاةَ الْفَجْرِ(4).

**[ترجمه]اختصاص: زکریا بن آدم می گوید: از سر شب در حدثان خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. ابو جویر رحمه اللَّه هنوز نمرده بود. حضرت از من راجع به او سؤال کرد و برایش دعا نمود. پیوسته با هم صحبت می کردیم تا اذان صبح شد، آنگاه از جای حرکت کرد و نماز صبح را خواند. - . اختصاص: 86 -

**[ترجمه]

«32»

ختص، [الإختصاص] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنِّی أُرِیدُ الْخُرُوجَ عَنْ أَهْلِ بَیْتِی فَقَدْ کَثُرَ السُّفَهَاءُ فَقَالَ لَا تَفْعَلْ فَإِنَّ أَهْلَ قُمَّ یُدْفَعُ عَنْهُمْ بِکَ کَمَا یُدْفَعُ عَنْ أَهْلِ بَغْدَادَ بِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (5).

**[ترجمه]اختصاص: زکریا بن آدم می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: مایلم از میان فامیل و خویشاوندان خود خارج شوم! نادان مردم زیاد شده اند. فرمود: این کار را نکن که بلا از اهل قم به واسطه تو دفع می شود، همان طوری که از اهالی بغداد به واسطه حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام دفع می شود. - . اختصاص: 78 -

**[ترجمه]

«33»

ختص، [الإختصاص] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام شُقَّتِی بَعِیدَةٌ وَ لَسْتُ أَصِلُ إِلَیْکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ

ص: 278


1- 1. الکافی ج 5 ص 111.
2- 2. الاختصاص: 86.
3- 3. الاختصاص: 86.
4- 4. الاختصاص: 86.
5- 5. المصدر ص 78.

فَعَمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِینِی فَقَالَ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ الْقُمِّیِّ الْمَأْمُونِ عَلَی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا قَالَ ابْنُ الْمُسَیَّبِ فَلَمَّا انْصَرَفْتُ قَدِمْتُ عَلَی زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا احْتَجْتُ إِلَیْهِ (1).

**[ترجمه]اختصاص: علی بن مسیب می گوید: به حضرت رضا عرض کردم: فاصله بین من و شما خیلی زیاد است، نمی توانم همیشه خدمتتان برسم! از چه کسی مسائل و دستورات دین را فراگیرم؟ فرمود: از زکریا بن آدم قمی که مورد اعتماد دین و دنیا است. ابن مسیب گفت: پس از بازگشت خدمت زکریا بن آدم رسیدم و هر چه احتیاج داشتم از او می پرسیدم. - . اختصاص: 87 -

**[ترجمه]

«34»

ختص، [الإختصاص] وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام غُلَامَهُ مَعَهُ کِتَابُهُ فَأَمَرَنِی أَنْ أَصِیرَ إِلَیْهِ فَأَتَیْتُهُ وَ هُوَ بِالْمَدِینَةِ نَازِلٌ فِی دَارِ خَانِ بَزِیعٍ فَدَخَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَذَکَرَ فِی صَفْوَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ غَیْرِهِمَا مَا قَدْ سَمِعَهُ غَیْرُ وَاحِدٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَسْتَعْطِفُهُ عَلَی زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ لَعَلَّهُ أَنْ یَسْلَمَ مِمَّا قَالَ فِی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ ثُمَّ رَجَعْتُ إِلَی نَفْسِی فَقُلْتُ مَنْ أَنَا أَنْ أَتَعَرَّضَ فِی هَذَا وَ شِبْهِهِ لِمَوْلَایَ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا صَنَعَ فَقَالَ لِی یَا أَبَا عَلِیٍّ لَیْسَ عَلَی مِثْلِ أَبِی یَحْیَی یُعَجَّلُ وَ قَدْ کَانَ مِنْ خِدْمَتِهِ لِأَبِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ مَنْزِلَتِهِ عِنْدَهُ وَ عِنْدِی مِنْ بَعْدِهِ غَیْرَ أَنِّی قَدِ احْتَجْتُ إِلَی الْمَالِ الَّذِی عِنْدَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هُوَ بَاعِثٌ إِلَیْکَ بِالْمَالِ وَ قَالَ إِنْ وَصَلْتَ إِلَیْهِ فَأَعْلِمْهُ أَنَّ الَّذِی مَنَعَنِی مِنْ بَعْثِ الْمَالِ اخْتِلَافُ مَیْمُونٍ وَ مُسَافِرٍ قَالَ احْمِلْ کِتَابِی إِلَیْهِ وَ مُرْهُ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیَّ بِالْمَالِ فَحَمَلْتُ کِتَابَهُ إِلَی زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ بِالْمَالِ (2).

**[ترجمه]اختصاص: ابن عیسی می گوید: حضرت جواد علیه السّلام غلامش را همراه نامه اش به سوی من فرستاده و دستور داده بود که خدمتش برسم. آن جناب در مدینه در منزل بزیع بود. من وارد شدم و سلام کردم. ایشان راجع به صفوان و محمد بن سنان و غیر آنها مطالبی فرمود که دیگران نیز شنیده اند. با خود گفتم: از آن جناب نسبت به زکریا بن آدم تقاضای لطف و مرحمت بکنم، شاید از آنچه درباره صفوان و دیگران فرمود، او سالم بماند. باز به خود برگشتم و گفتم: من که هستم که در این گونه مسائل در مقابل آقایم که خود بهتر می داند وظیفه اش چیست اظهار نظر بکنم و برای او تکلیف تعیین نمایم؟!

در این موقع فرمود: ای ابا علی! بر مثل ابو یحیی نمی توان عجله کرد، با خدمتی که نسبت به پدرم نموده و مقامی که نزد من و او بعد از وفات پدرم دارد! جز اینکه به مالی که در نزد او است احتیاج دارم. عرض کردم: فدایت شوم! او تقدیم می کند. فرمود: اگر او را دیدی به او بگو اینکه برایش مال نمی فرستم، به واسطه اختلاف میمون و مسافر است. نامه مرا ببر و بگو پول ها را به سوی من بفرستد. نامه را به زکریا دادم و او مال را فرستاد. - . اختصاص: 87 -

**[ترجمه]

«35»

ج، [الإحتجاج] حُکِیَ عَنْ أَبِی الْهُذَیْلِ الْعَلَّافِ أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ الرَّقَّةَ فَذُکِرَ لِی أَنَّ بِدَیْرِ زَکِیٍّ رَجُلًا مَجْنُوناً حَسَنَ الْکَلَامِ فَأَتَیْتُهُ فَإِذَا أَنَا بِشَیْخٍ حَسَنِ الْهَیْئَةِ جَالِساً عَلَی وِسَادَةٍ یُسَرِّحُ رَأْسَهُ وَ لِحْیَتَهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ قَالَ مِمَّنْ یَکُونُ الرَّجُلُ قَالَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ قَالَ نَعَمْ أَهْلُ الظَّرْفِ وَ الْآدَابِ قَالَ مِنْ أَیِّهَا أَنْتَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ قَالَ أَهْلُ التَّجَارِبِ وَ الْعِلْمِ قَالَ فَمَنْ أَیِّهِمْ أَنْتَ قُلْتُ أَبُو الْهُذَیْلِ الْعَلَّافُ قَالَ الْمُتَکَلِّمُ قُلْتُ بَلَی فَوَثَبَ عَنْ وَسَادَتِهِ وَ أَجْلَسَنِی عَلَیْهَا ثُمَّ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ جَرَی بَیْنَنَا مَا تَقُولُ فِی الْإِمَامَةِ قُلْتُ أَیَّ الْإِمَامَةِ تُرِیدُ قَالَ مَنْ تُقَدِّمُونَ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قُلْتُ مَنْ قَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ مَنْ

ص: 279


1- 1. المصدر ص 87.
2- 2. المصدر ص 87.

هُوَ قُلْتُ أَبُو بَکْرٍ قَالَ لِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ وَ لِمَ قَدَّمْتُمُوهُ قُلْتُ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَدِّمُوا خَیْرَکُمْ وَ وَلُّوا أَفْضَلَکُمْ وَ تَرَاضَی النَّاسُ بِهِ جَمِیعاً قَالَ یَا أَبَا الْهُذَیْلِ هَاهُنَا وَقَعْتَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَدِّمُوا خَیْرَکُمْ وَ وَلُّوا أَفْضَلَکُمْ فَإِنِّی أُوجِدُکَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ وُلِّیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ فَإِنْ کَانُوا کَذَبُوا عَلَیْهِ فَقَدْ خَالَفُوا أَمْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ هُوَ الْکَاذِبَ عَلَی نَفْسِهِ فَمِنْبَرُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا یَصْعَدُهُ الْکَاذِبُونَ- وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ النَّاسَ تَرَاضَوْا بِهِ فَإِنَّ أَکْثَرَ الْأَنْصَارِ قَالُوا مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ وَ أَمَّا الْمُهَاجِرُونَ فَإِنَّ زُبَیْرَ الْعَوَّامِ قَالَ لَا أُبَایِعُ إِلَّا عَلِیّاً فَأُمِرَ بِهِ فَکُسِرَ سَیْفُهُ وَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنْ شِئْتَ لَأَمْلَأَنَّهَا خَیْلًا وَ رِجَالًا یَعْنِی الْمَدِینَةَ وَ خَرَجَ سَلْمَانُ فَقَالَ کردند و نکردند و ندانند که چه کردند وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ فَهَؤُلَاءِ الْمُهَاجِرُونَ أَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ عَنْ قِیَامِ أَبِی بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ قَوْلِهِ إِنَّ لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی مُغْضَباً فَاحْذَرُونِی لَا أَقَعُ فِی أَشْعَارِکُمْ وَ

أَبْشَارِکُمْ فَهُوَ یُخْبِرُکُمْ عَلَی الْمِنْبَرِ أَنِّی مَجْنُونٌ وَ کَیْفَ یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تُوَلُّوا مَجْنُوناً وَ أَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ عَنْ قِیَامِ عُمَرَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ قَوْلِهِ وَدِدْتُ أَنِّی شَعْرَةٌ فِی صَدْرِ أَبِی بَکْرٍ ثُمَّ قَامَ بَعْدَهَا بِجُمْعَةٍ فَقَالَ إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا فَمَنْ عَادَ إِلَی مِثْلِهَا فَاقْتُلُوهُ فَبَیْنَا هُوَ یَوَدُّ أَنْ یَکُونَ شَعْرَةً فِی صَدْرِ أَبِی بَکْرٍ یَأْمُرُ بِقَتْلِ مَنْ بَایَعَ مِثْلَهُ فَأَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ بِالَّذِی زَعَمَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ وَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ وَ أَنَّ عُمَرَ لَمْ یَسْتَخْلِفْ فَأَرَی أَمْرَکُمْ بَیْنَکُمْ مُتَنَاقِضاً وَ أَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ عَنْ عُمَرَ حِینَ صَیَّرَهَا شُورَی فِی سِتَّةٍ وَ زَعَمَ أَنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ إِنْ خَالَفَ اثْنَانِ لِأَرْبَعَةٍ فَاقْتُلُوا الِاثْنَیْنِ وَ إِنْ خَالَفَ ثَلَاثَةٌ لِثَلَاثَةٍ فَاقْتُلُوا الثَّلَاثَةَ الَّذِینَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ فَهَذِهِ دِیَانَةٌ أَنْ یَأْمُرَ بِقَتْلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ

ص: 280

وَ أَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ عَنْ عُمَرَ لَمَّا طُعِنَ دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ فَرَأَیْتُهُ جَزِعاً فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الْجَزَعُ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا جَزَعِی لِأَجْلِی وَ لَکِنَّ جَزَعِی لِهَذَا الْأَمْرِ مَنْ یَلِیهِ بَعْدِی قَالَ قُلْتُ وَلِّهَا طَلْحَةَ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ قَالَ رَجُلٌ لَهُ حِدَّةٌ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَعْرِفُهُ فَلَا أُوَلِّی أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ حَدِیداً قَالَ قُلْتُ وَلِّهَا الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ قَالَ رَجُلٌ بَخِیلٌ رَأَیْتُهُ یُمَاکِسُ امْرَأَتَهُ فِی کُبَّةٍ مِنْ غَزْلٍ فَلَا أُوَلِّی أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ بَخِیلًا قَالَ قُلْتُ وَلِّهَا سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ قَالَ رَجُلٌ صَاحِبُ فَرَسٍ وَ قَوْسٍ وَ لَیْسَ مِنْ أَحْلَاسِ الْخِلَافَةِ قُلْتُ وَلِّهَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ قَالَ رَجُلٌ لَیْسَ یُحْسِنُ أَنْ یَکْفِیَ عِیَالَهُ قَالَ قُلْتُ وَلِّهَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فَاسْتَوَی جَالِساً وَ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا وَ اللَّهِ أَرَدْتُ بِهَذَا أُوَلِّی رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ قُلْتُ وَلِّهَا عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلَّیْتُهُ لَیَحْمِلَنَّ آلَ أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَوْشَکَ إِنْ فَعَلْنَا أَنْ یَقْتُلُوهُ قَالَهَا ثَلَاثاً قَالَ ثُمَّ سَکَتُّ لِمَا أَعْرِفُ مِنْ مُعَانَدَتِهِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ اذْکُرْ صَاحِبَکَ قَالَ قُلْتُ وَلِّهَا عَلِیّاً قَالَ وَ اللَّهِ مَا جَزَعِی إِلَّا لِمَا أَخَذْتُ الْحَقَّ مِنْ أَرْبَابِهِ وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلَّیْتُهُ لَیَحْمِلَنَّهُمْ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْعُظْمَی وَ إِنْ یُطِیعُوهُ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ فَهُوَ یَقُولُ هَذَا ثُمَّ صَیَّرَهَا شُورَی بَیْنَ السِّتَّةِ فَوَیْلٌ لَهُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ بَیْنَا هُوَ یُکَلِّمُنِی إِذَا اخْتَلَطَ وَ ذَهَبَ عَقْلُهُ فَأَخْبَرْتُ الْمَأْمُونَ بِقِصَّتِهِ وَ کَانَ مِنْ قِصَّتِهِ أَنْ ذُهِبَ بِمَالِهِ وَ ضِیَاعِهِ حِیلَةً وَ غَدْراً فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فَجَاءَ بِهِ وَ عَالَجَهُ وَ کَانَ قَدْ ذَهَبَ عَقْلُهُ بِمَا صُنِعَ بِهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ مَالَهُ وَ ضِیَاعَهُ وَ صَیَّرَهُ نَدِیماً فَکَانَ الْمَأْمُونُ یَتَشَیَّعُ لِذَلِکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ (1).

ص: 281


1- 1. الاحتجاج ص 196، و قال سبط ابن الجوزی فی تذکرة الخواص ص 35: و فی الباب حکایة ذکرها صاحب« بیت مال العلوم» و ذکرها أیضا صاحب« عقلاء المجانین» عن أبی الهذیل العلّاف قال: سافرت مع المأمون الی الرقة، ثمّ ذکر مثله.

**[ترجمه]احتجاج طبرسی: ابو الهذیل علاف گفت: داخل رقه شدم، گفتند در دیر زکی مرد دیوانه ای است که خیلی خوش سخن است. پیش او رفتم. دیدم پیرمردی خوش قیافه است که روی تشکی نشسته و ریش و سر خود را شانه می زند! سلام کردم، جواب داد. پرسید: از کجایی؟ گفتم: از اهالی عراق. گفت: آری، عراقیان مردمانی شوخ و خوش مجلس هستند. پرسید: از کجای عراق هستی؟ گفتم: از بصره. گفت: آری، مردمانی با تجربه و دانشمند دارد. باز سؤال کرد: از کدام طایفه بصره هستی؟ گفتم: من ابو الهذیل علافم. گفت: شما که صحبت می کنید ابو الهذیل هستید؟! گفتم: آری! از جای خود حرکت کرد و مرا روی تشک خویش نشاند.

پس از صحبت هایی که بین ما و او شد گفت: در مورد امامت چه عقیده داری؟ گفتم: منظورت چه امامتی است؟ گفت: پس از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم چه کسی باید خلیفه می شد؟ گفتم: هر کس که پیامبر اکرم او را مقدم داشت. پرسید: آن شخص که بود؟ گفتم: ابا بکر.گفت: ابو الهذیل! چرا ابا بکر را مقدم داشتید؟ جواب دادم: چون پیغمبر فرمود: بهترین خود را مقدم شمارید و فرمانروایی را به بهترین خود سپارید، و مردم همه به او رضایت دادند.

گفت: ای ابو الهذیل! از همین جهت گمراه شدی! اما آنچه که گفتی پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده بهترین خود را مقدم دارید و با شخصیت ترین خود را فرمانروا کنید؛ من به تو اطلاع دهم که ابابکر بر منبر رفت و گفت: من فرمانروای شما شدم، اما بهترین شما نیستم! اگر این حرف را به ابا بکر دروغ بسته اند، پس بر خلاف دستور پیامبر رفتار کرده اند، و اگر ابا بکر در مورد خود دروغ گفته، دروغگو نباید روی منبر پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم برود. اما اینکه گفتی مردم به حکومت او راضی شدند، اکثر انصار می گفتند یک امیر از ما و یک امیر از شما. مهاجرین نیز مخالف بودند، چنان چه زبیر بن عوام می گفت جز با علی بیعت نمی کنم، و دستور داد شمشیرش را بشکنند. ابوسفیان بن حرب گفت: یا ابا الحسن! اگر مایل باشی تمام مدینه را پر از سپاه و لشکر می کنم! سلمان نیز بیرون آمد و به فارسی گفت: «کردند و نکردند و ندانند که چه کردند» و مقداد و ابوذر نیز همین طور، اینها مهاجرین بودند.

ابا الهذیل! بگو ببینم، وقتی ابوبکر بالای منبر رفت، مگر نگفت: مردم مرا شیطانی است که گاهی عارضم می شود؛ اگر دیدید خشمگین هستم، از من بترسید که موجب ناراحتی و آزردگی خاطر شما نشوم! ابوبکر خودش می گوید: من دیوانه هستم، چطور شما یک دیوانه را فرمانروای خود کردید؟

ابا الهذیل! درباره منبر رفتن عمر بگو که گفت: آرزو داشتم یک مو در سینه ابا بکر می بودم. باز یک جمعه بعد به منبر رفت و گفت: بیعت با ابا بکر کار عجولانه و بدون فکر بود که خدا از شر آن مردم را نگه داشت. هر کس دو مرتبه چنین کاری را بکند، او را بکشید در همان بین که مایل است مویی در سینه ابا بکر باشد، دستور می دهد کسی را که چنین بیعتی را بکند بکشند.

ابا الهذیل! بگو ببینم، چطور است که خیال می کنند پیغمبر کسی را به جانشینی تعیین نکرد و باز ابا بکر عمر را جانشین می کند و عمر کسی را تعیین نمی نماید!! کارهای شما ضد و نقیض است.

ابا الهذیل! بگو ببینم، چگونه عمر خلافت را به شورای شش نفری وامی گذارد که آنها به عقیده عمر اهل بهشت هستند. باز می گوید: اگر دو نفر آنها با چهار نفر مخالفت کردند، گردن دو نفر را بزنید؛ اگر سه نفر با سه نفر دیگر مخالفت کردند، گردن آن سه نفری که عبدالرحمن بن عوف در آنها است بزنید! این دین است که امر به کشتن اشخاصی که اهل بهشتند بدهد؟

ابا الهذیل! این جریان را توضیح بده که وقتی عمر زخم برمی دارد، عبداللَّه بن عباس به عیادتش می رود. عبداللَّه بن عباس گفت: دیدم خیلی ناراحت است! گفتم: این ناراحتی برای چیست یا امیرالمؤمنین؟ گفت برای خودم ناراحت نیستم، ولی از این ناراحتم که پس از من چه کسی عهده دار خلافت شود! گفتم به طلحة بن عبیداللَّه واگذار کن. گفت: مردی عصبانی است و پیغمبر او را می شناخت. زمام اختیار مسلمانان را به دست شخصی سختگیر و عصبانی نمی دهم.

گفتم: به زبیر بن عوام بسپار! گفت: او مرد بخیلی است. دیدم با زنش در مورد یک دوک نخ چانه می زد! کار مسلمانان را به اختیار مردی بخیل نمی گذارم. گفتم: به سعد بن ابی وقاص واگذار. گفت: او مرد اسب سواری و تیر و کمان است و لیاقت خلافت را ندارد. گفتم: به عبدالرحمن بن عوف بده. گفت: او مردی است که نمی تواند زن و بچه اش را اداره کند. گفتم: به عبداللَّه بن عمر، پسرت واگذار! حرکت کرد و نشست و گفت: پسر عباس! به خدا چنین تصمیمی ندارم! او نمی تواند زنش را طلاق بدهد!

گفتم: به عثمان بن عفان واگذار. گفت: به خدا اگر او را خلیفه کنم، خویشاوندان خود آل ابی معیط را بر گردن مسلمانان سوار می کند! اگر چنین کاری بکنیم، گمان می کنم او را بکشند. و این حرف را سه مرتبه تکرار کرد.

ابن عباس گفت: دیگر چیزی نگفتم، چون می دانستم با علی علیه السّلام دشمن است. به من گفت: ابن عباس چرا از دوست خود صحبت نکردی؟ گفتم: بسیار خوب، به علی علیه السّلام واگذار. گفت ناراحتی من برای این است که حق را از صاحبانش گرفتم. به خدا قسم اگر به او واگذارم، مردم را به راه راست و طریق عالی رهنمون می شود و اگر از او اطاعت کنند، آنها را به بهشت می برد.

عمر این طور می گوید، باز خلافت را به شورای شش نفری وامی گذارد. وای بر او! چه جواب خدا را خواهد داد؟ ابو الهذیل گفت: در همان بین که با من صحبت می کرد، ناگهان عقل از سرش پرید و دیوانه شد. جریان او را به مأمون گفتم. علت دیوانگی او این بود که مال و ثروتش را با حیله و نیرنگ از او گرفته بودند. مأمون دنبالش فرستاد و او را معالجه کرد و ثروت و املاک او را برگرداند و ندیم خویش قرارش داد. مأمون از همین جهت خود را شیعه می دانست و در هر حالی ستایش خدا راست. - . احتجاج: 196 -

**[ترجمه]

بیان

قوله من أحلاس الخلافة أی ممن یلازمها و یمارس لوازمها من الحلس بالکسر و هو کساء علی ظهر البعیر تحت البرذعة و یبسط فی البیت تحت حر الثیاب و یقال هو حلس بیته إذا لم یبرح مکانه.

**[ترجمه]عبارت «من احلاس الخلافة» یعنی از ملازمین و کسانی که با لوازم خلافت ممارست دارند و از «حلس» به کسر حاء مأخوذ است و تکه پارچه ای است که پشت شتر و زیر کجاوه می اندازند و در خانه زیر لباس های گرم پهن می کنند، و عبارت «هو حلس بیته» یعنی او از خانه اش تکان نمی خورد.

**[ترجمه]

«36»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْمَحْمُودِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْهُذَیْلِ الْعَلَّافِ إِنِّی أَتَیْتُکَ سَائِلًا فَقَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ سَلْ وَ أَسْأَلُ اللَّهَ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ فَقَالَ أَبِی أَ لَیْسَ مِنْ دِینِکَ أَنَّ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ لَا یَکُونَانِ مِنَ اللَّهِ لَکَ إِلَّا بِعَمَلٍ تَسْتَحِقُّهُ بِهِ قَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ نَعَمْ قَالَ فَمَا مَعْنَی دُعَائِکَ اعْمَلْ وَ خُذْ(1) قَالَ لَهُ أَبُو الْهُذَیْلِ هَاتِ سُؤْلَکَ فَقَالَ لَهُ شَیْخِی خَبِّرْنِی

عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ (2) قَالَ أَبُو الْهُذَیْلِ قَدْ أَکْمَلَ لَنَا الدِّینَ فَقَالَ شَیْخِی فَخَبِّرْنِی إِنْ أَسْأَلْکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ لَا تَجِدُهَا فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا فِی سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا فِی قَوْلِ الصَّحَابَةِ وَ لَا فِی حِیلَةِ فُقَهَائِهِمْ مَا أَنْتَ صَانِعٌ فَقَالَ هَاتِ فَقَالَ شَیْخِی خَبِّرْنِی عَنْ عَشَرَةٍ کُلُّهُمْ عِنِّینٌ وَقَعُوا فِی طُهْرٍ وَاحِدٍ بِامْرَأَةٍ وَ هُمْ مُخْتَلِفُ الْأَمْرِ فَمِنْهُمْ مَنْ وَصَلَ إِلَی نِصْفِ حَاجَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَارَبَ حَسَبَ الْإِمْکَانِ مِنْهُ هَلْ فِی خَلْقِ اللَّهِ الْیَوْمَ مَنْ یَعْرِفُ حَدَّ اللَّهِ فِی کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مِقْدَارَ مَا ارْتَکَبَ مِنَ الْخَطِیئَةِ فَیُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدَّ فِی الدُّنْیَا وَ یُطَهِّرَهُ مِنْهُ فِی الْآخِرَةِ وَ لْنَعْلَمْ مَا تَقُولُ فِی أَنَّ الدِّینَ قَدْ أُکْمِلَ لَکَ فَقَالَ هَیْهَاتَ خَرَجَ آخِرَهَا فِی الْإِمَامَةِ(3).

**[ترجمه]رجال کشی: ابو علی محمودی از پدر خود نقل کرد که گفت: به ابو الهذیل علاف گفتم: من آمده ام سؤالی از تو بکنم. گفت: سؤال کن! از خدا می خواهم توفیق دهد و مرا حفظ کند. پدرم گفت: مگر عقیده تو این نیست که توفیق و عصمت از طرف خدا به کسی داده نمی شود، مگر به واسطه عملی که به موجب آن شایسته توفیق شود؟ ابو الهذیل گفت: چرا. گفت: پس چرا دعا می کنی عمل کن و توفیق را بگیر؟ ابو الهذیل گفت: سؤالت را بگو! پدرم گفت: این آیه را برایم توضیح بده که خداوند می فرماید: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» - . مائده / 3 - ، {امروز دین شما را برایتان کامل کردم.} ابو الهذیل گفت: خدا دین را برای ما تکمیل کرده است. پدرم گفت: اگر من سؤالی بکنم که جوابش نه در کتاب خدا، نه سنت پیغمبر و نه در گفتار صحابه نبود و نه فقها چاره ای برای آن اندیشیده باشند، در چنین موردی تو چه می کنی؟ ابو الهذیل گفت: چنین سؤالی را بگو! پدرم گفت: ده نفر عنین (کسی که نارسایی جنسی دارد) در یک طهر با زنی جمع شوند، هر کدام به وصفی غیر دیگری، یکی نصف کار را کرد، آن دیگری به قدر امکان عمل زناشویی را انجام داد! آیا در میان مردم امروز کسی هست که بداند چگونه باید به هر کدام از آنها، به اندازه گناهی که انجام داده حدّ جاری کند تا موجب پاک شدن او در آخرت گردد، و ما چطور باید بفهمیم که دین برای شما کامل شده؟ ابو الهذیل گفت: افسوس افسوس که بالاخره باز مطلب به امامت برگشت کرد! - . رجال کشی: 470 -

**[ترجمه]

أقول

قد أوردت الأخبار المتضمنة لأحوال أصحابه علیه السلام فی باب رد الواقفیة و أبواب مناظرته علیه السلام و باب ولایة العهد و باب معجزاته و باب ما جری بینه و بین المأمون.

ص: 282


1- 1. فی المصدر: أعمل و آخذ.
2- 2. المائدة: 3.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 470 تحت الرقم 440.

**[ترجمه]ابواب متضمنه احوال اصحاب حضرت رضا علیه السّلام را در باب رد واقفیه و ابواب مناظرات ایشان و باب ولایت عهد و باب معجزات ایشان و باب جریانات بین مأمون و حضرت آورده ام .

**[ترجمه]

باب 19 إخباره و إخبار آبائه علیهم السلام بشهادته

الأخبار

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ کَأَنَّهُ یَقُولُ لِی کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا دُفِنَ فِی أَرْضِکُمْ بَضْعَتِی وَ اسْتُحْفِظْتُمْ وَدِیعَتِی وَ غُیِّبَ فِی ثَرَاکُمْ نَجْمِی فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام أَنَا الْمَدْفُونُ فِی أَرْضِکُمْ وَ أَنَا بَضْعَةٌ مِنْ نَبِیِّکُمْ وَ أَنَا الْوَدِیعَةُ وَ النَّجْمُ أَلَا فَمَنْ زَارَنِی وَ هُوَ یَعْرِفُ مَا أَوْجَبَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ حَقِّی وَ طَاعَتِی فَأَنَا وَ آبَائِی شُفَعَاؤُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ کُنَّا شُفَعَاءَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ نَجَا وَ لَوْ کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ وِزْرِ الثَّقَلَیْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ: وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ رَآنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ رَآنِی لِأَنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لَا فِی صُورَةِ وَاحِدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی وَ لَا فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ إِنَّ الرُّؤْیَا الصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوَّةِ(1).

**[ترجمه]امالی صدوق: علی بن حسن بن فضال از پدر خود و او از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که مردی خراسانی به ایشان عرض کرد: یا بن رسول اللَّه! من در خواب پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیدم. به من فرمود: چگونه خواهید بود اگر پاره تن من در سرزمین شما دفن شود و شما نگهبان امانت من باشید و در آن ناحیه ستاره خانواده ام دفن گردد؟ حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: من در سرزمین شما دفن می شوم و من پاره تن پیامبرم؛ من امانت و ستاره آن خاندانم؛ هر کس با عرفان به مقام و حقم و اعتراف به وجوب اطاعت من مرا زیارت کند، من و پدران گرامم روز قیامت شفیع او خواهیم بود. هر کس را که ما در قیامت شفیع او باشیم، نجات یافته، گرچه به قدر جن و انس گناه داشته باشد. پدرم از جدم و ایشان از پدرش نقل کرد که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: هر کس مرا در خواب ببیند، خودم را دیده، زیرا شیطان به صورت من و هیچ کدام از جانشینانم و به صورت هیچ یک از شیعیان آنها در نمی آید؛ رؤیای صادق یک جزء از هفتاد جزء نبوت است. - . امالی صدوق: 64 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی الحدیث: فاطمة بضعة منی.

البضعة بالفتح القطعة من اللحم و قد تکسر أی إنها جزء منی کما أن القطعة من اللحم جزء من اللحم.

**[ترجمه]جزری در باب حدیث «فاطمة بضعة منی» می گوید: «بضعة» به فتح باء تکه ای از گوشت است و گاهی هم «بِضعة» به کسر باء خوانده می شود و به معنای جزء می آید، همان طور که یک قطعه از گوشت، جزئی از گوشت است.

**[ترجمه]

«2»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ أَوْ شَهِیدٌ فَقِیلَ لَهُ فَمَنْ یَقْتُلُکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ شَرُّ خَلْقِ اللَّهِ فِی زَمَانِی یَقْتُلُنِی بِالسَّمِّ ثُمَّ یَدْفِنُنِی فِی دَارِ مَضِیعَةٍ وَ بِلَادِ غُرْبَةٍ أَلَا فَمَنْ زَارَنِی فِی غُرْبَتِی کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَجْرَ مِائَةِ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ مِائَةِ

ص: 283


1- 1. أمالی الصدوق ص 64. و تراه فی عیون أخبار الرضا ج 2 ص 257.

أَلْفِ صِدِّیقٍ وَ مِائَةِ أَلْفِ حَاجٍّ وَ مُعْتَمِرٍ وَ مِائَةِ أَلْفِ مُجَاهِدٍ وَ حُشِرَ فِی زُمْرَتِنَا وَ جُعِلَ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی مِنَ الْجَنَّةِ رَفِیقَنَا(1).

**[ترجمه]امالی صدوق: ابو صلت هروی می گوید: از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: «به خدا هر یک از ما خانواده یا کشته می شود (به زهر ستم) یا به شمشیر کین.» عرض کردند: چه کسی شما را می کشد؟ فرمود: بدترین خلق خدا در عصر خودم به وسیله زهر؛ بعد مرا در سرزمین خوار و دوری دفن می کند. هر کس مرا در غربت زیارت کند، خداوند برای او پاداش صد هزار شهید و صد هزارصدیق و صد هزار حاجی و عمره گزار و صد هزار مرد جنگجو را می نویسد و با ما محشور می شود و در درجات عالی بهشت رفیق ما است. - . امالی صدوق: 63 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی حدیث کعب بن مالک و لم یجعلک الله بدار هوان و لا مضیعة بکسر الضاد مفعلة من الضیاع أی الإطراح و الهوان کأنه فیه ضائع و قال الجوهری ضاع الشی ء أی هلک و منه قولهم فلان بدار مضیعة مثال معیشة.

**[ترجمه]جزری در باب حدیث کعب بن مالک که دارد «و خدا تو را در خانه هوان و خواری قرار ندهد»، می گوید: «مضیعه» به کسر ضاد مفعِله از «ضیاع» به معنای دورافتاده و خوار است که گویی شخص در آن ضایع می شود، و جوهری می گوید: «ضاع الشیء» یعنی آن چیز هلاک شد، و عبارت «فلان بدار مضیعه» بر وزن معیشه نیز از همین باب است، یعنی در خانه هلاکت افتاده.

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَتُدْفَنُ بَضْعَةٌ مِنِّی بِأَرْضِ خُرَاسَانَ لَا یَزُورُهَا مُؤْمِنٌ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْجَنَّةَ وَ حَرَّمَ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ(2).

أقول: سیأتی أکثر أخبار هذا الباب فی باب المزار و أثبتنا بعضها فی أبواب ما صدر عنه علیه السلام فی طریقه إلی خراسان و بعضها فی باب کیفیة قبوله علیه السلام ولایة العهد و بعضها فی أحوال خروجه من المدینة.

**[ترجمه]امالی صدوق و عیون اخبارالرضا: ابن عماره از پدر خود نقل کرد که حضرت صادق از آباء گرام خویش نقل کرد که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: به زودی پاره ای از تن من در خراسان دفن می شود؛ هر مؤمنی که او را زیارت کند، خداوند بهشت را بر او واجب می نماید و بدنش به آتش جهنم حرام می شود. - . امالی صدوق: 62 ، عیون اخبارالرضا 2 : 255 -

مؤلف: اکثر احادیث این باب در باب مزار می آید و برخی از آن احادیث را در ابواب روایاتی که از حضرت در راه رفتن به خراسان صادر شده، آورده ایم و برخی از آن اخبار در باب کیفیت قبول ولایت عهدی توسط حضرت علیه السّلام آمده و برخی در احوال خروج حضرت از مدینه مضبوط است.

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ یَوْماً وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْفُقَهَاءُ وَ أَهْلُ الْکَلَامِ وَ ذَکَرَ أَسْئِلَةَ الْقَوْمِ وَ الْمَأْمُونِ عَنْهُ علیه السلام وَ جَوَابَاتِهِ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَمَّا قَامَ الرِّضَا علیه السلام تَبِعْتُهُ فَانْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لَکَ مِنْ جَمِیلِ رَأْیِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا حَمَلَهُ عَلَی مَا أَرَی مِنْ إِکْرَامِهِ لَکَ وَ قَبُولِهِ لِقَوْلِکَ فَقَالَ علیه السلام یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا أَلْفَیْتَهُ عَلَیْهِ مِنْ إِکْرَامِی وَ الِاسْتِمَاعِ مِنِّی فَإِنَّهُ سَیَقْتُلُنِی بِالسَّمِّ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِی أَعْرِفُ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ آبَائِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاکْتُمْ هَذَا عَلَیَّ مَا دُمْتَ حَیّاً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَمَا حَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ إِلَی أَنْ مَضَی الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ مَقْتُولًا بِالسَّمِّ وَ دُفِنَ فِی دَارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی قَبْرُ هَارُونَ

ص: 284


1- 1. أمالی الصدوق ص 63. و تراه فی عیون أخبار الرضا ج 2 ص 256.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 255. أمالی الصدوق ص 62.

إِلَی جَانِبِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن جهم می گوید: روزی در مجلس مأمون بودم. حضرت رضا علیه السّلام نیز حضور داشت. دانشمندان از فقها و متکلمین جمع بودند. بعد سؤال های آنها و مأمون را با جواب های حضرت رضا علیه السّلام نقل می کند، تا می رسد به این قسمت که می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام حرکت کرد، من از پی آن جناب تا منزلش رفتم. وارد منزل آن جناب شدم و گفتم: خدا را سپاسگزارم که امیرالمؤمنین را به شما خوشبین کرده و می بینم به شما احترام می گذارد و حرفتان را می پذیرد. فرمود: پسر جهم! مبادا فریبِ کارهای او را بخوری! به زودی مرا به وسیله زهر از روی ستم خواهد کشت؛ این جریانی است که از آباء گرامم، از پیامبر اکرم به من رسیده است. مطلب را تا زنده هستم به کسی مگو!

حسن بن جهم گفت: این جریان را به کسی نگفتم تا حضرت رضا علیه السّلام در طوس به وسیله زهر کشته شد و در خانه حمید ابن قحطبه طایی، در مقبره هارون دفن گردید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 200 -

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْهَرَوِیِّ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی نَفْیِ قَوْلِ مَنْ قَالَ إِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَمْ یُقْتَلْ وَ لَکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ قَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ لَقَدْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ قُتِلَ مَنْ کَانَ خَیْراً مِنَ الْحُسَیْنِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَمَقْتُولٌ بِالسَّمِّ بِاغْتِیَالِ مَنْ یَغْتَالُنِی أَعْرِفُ ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَهُ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَزَّ وَ جَلَ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هروی در ضمن یک خبر طویل، در ردّ عقیده کسانی که معتقد بودند حضرت حسین علیه السّلام کشته نشد و آنها اشتباهاً خیال کردند که حضرت کشته شده، از حضرت رضا علیه السّلام نقل می کند که فرمود: به خدا قسم حسین علیه السّلام شهید شد، چنان چه بهتر از او امیرالمؤمنین و حسن بن علی علیهما السّلام شهید شدند و تمام ما کشته می شویم. به خدا قسم من نیز کشته می شوم! به وسیله زهر پنهانی مرا می کشند. این جریانی است که به وسیله پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم از جبرئیل، از جانب خدای عزوجل به من رسیده است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 203 -

**[ترجمه]

توضیح

قال الجوهری الغیلة بالکسر الاغتیال یقال قتله غیلة و هو أن یخدعه فیذهب به إلی موضع فإذا صار إلیه قتله (3).

**[ترجمه]جوهری می گوید: «غیله» به کسر غین، به معنای خدعه است و عبارت «قتله غیلة»، یعنی او را فریفت و به جایی برد و وقتی به آنجا رسید، او را کشت.

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِیسَی الْخَرَّاطِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ قَالَ: أَتَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ بِقَنْطَرَةِ إِبْرِیقٍ (4) فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ جَلَسْتُ وَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أُنَاساً یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ حَیٌّ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ لَوْ کَانَ حَیّاً مَا قُسِمَ مِیرَاثُهُ وَ لَا نُکِحَ نِسَاؤُهُ وَ لَکِنَّهُ وَ اللَّهِ ذَاقَ الْمَوْتَ کَمَا ذَاقَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَقُلْتُ لَهُ مَا تَأْمُرُنِی قَالَ عَلَیْکَ بِابْنِی مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِی وَ أَمَّا أَنَا فَإِنِّی ذَاهِبٌ فِی وَجْهٍ لَا أَرْجِعُ بُورِکَ قَبْرٌ بِطُوسَ وَ قَبْرَانِ بِبَغْدَادَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَرَفْنَا وَاحِداً فَمَا الثَّانِی قَالَ سَتَعْرِفُونَهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام قَبْرِی وَ قَبْرُ هَارُونَ هَکَذَا وَ ضَمَّ بِإِصْبَعَیْهِ (5).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: جعفر بن محمّد نوفلی می گوید: در پل ابریق خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و سلام کردم. بعد نشستم و گفتم: فدایت شوم! گروهی عقیده دارند که پدرت زنده است! فرمود: دروغ می گویند! خدا آنها را لعنت کند! اگر زنده می بود میراث او تقسیم نمی شد و زنانش ازدواج نمی کردند. به خدا قسم طعم مرگ را چشید، همان طوری که علی بن ابی طالب علیه السّلام چشید!

عرض کردم: من چه باید بکنم؟ فرمود: پس از من پسرم محمّد است، ولی من فعلا به جایی می روم که برنمی گردم؛ به آن قبری که در طوس است و دو قبری که در بغداد است! عرض کردم: قبر بغداد را می شناسم، اما آن دیگری قبر کیست؟ فرمود: به زودی خواهید شناخت! سپس فرمود: قبر من و قبر هارون این طور است. و دو انگشت خود را به هم نزدیک کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 216 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبَّادٍ قَالَ: قَالَ الْمَأْمُونُ یَوْماً لِلرِّضَا علیه السلام نَدْخُلُ بَغْدَادَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ نَفْعَلُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَهُ تَدْخُلُ

ص: 285


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 200- 202.
2- 2. المصدر ج 2 ص 203 فی حدیث.
3- 3. الصحاح ص 1787.
4- 4. فی المصدر: أربق: و هو بضم الباء: بلدة برامهرمز قاله الفیروزآبادی.
5- 5. المصدر ج 2 ص 216.

أَنْتَ بَغْدَادَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا خَلَوْتُ بِهِ قُلْتُ لَهُ إِنِّی سَمِعْتُ شَیْئاً غَمَّنِی وَ ذَکَرْتُهُ لَهُ فَقَالَ یَا أَبَا حُسَیْنٍ وَ کَذَا کَانَ یَکْنِینِی بِطَرْحِ الْأَلْفِ وَ اللَّامِ وَ مَا أَنَا وَ بَغْدَادُ لَا أَرَی بَغْدَادَ وَ لَا تَرَانِی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن ابی عباد می گوید: روزی مأمون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: ان شاء اللَّه وارد بغداد می شویم و چنین و چنان می کنیم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: تو داخل بغداد خواهی شد یا امیرالمؤمنین! وقتی حضرت رضا علیه السّلام را تنها یافتم، عرض کردم: من چیزی شنیدم که غمگین شدم. فرمود ابو حسین! مرا به بغداد چه کار؟ من بغداد را نخواهم دید و تو مرا در آنجا نمی بینی. - . عیون اخبارالرضا 2 : 225 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ وَ هَارُونَ وَ هُوَ یَخْطُبُ فَقَالَ أَ تَرَوْنَنِی وَ إِیَّاهُ نُدْفَنُ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: موسی بن مهران می گوید: حضرت رضا علیه السّلام را در مسجد مدینه دیدم و هارون مشغول سخنرانی بود. امام فرمود: خواهید دید که من و این شخص در یک خانه دفن می شویم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 226 -

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: أَخْبَرَنِی مَنْ سَمِعَ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَی هَارُونَ بِمِنًی أَوْ بِعَرَفَاتٍ فَقَالَ أَنَا وَ هَارُونُ هَکَذَا وَ ضَمَّ بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ فَکُنَّا لَا نَدْرِی مَا یَعْنِی بِذَلِکَ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِهِ بِطُوسَ مَا کَانَ فَأَمَرَ الْمَأْمُونُ بِدَفْنِ الرِّضَا علیه السلام إِلَی جَنْبِ قَبْرِ هَارُونَ (3).

أقول: قد مر بعض الأخبار فی باب معجزاته علیه السلام.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن فضیل می گوید: کسی که از حضرت رضا علیه السّلام شنیده بود، به من خبر داد که آن جناب، هارون را در منی و عرفات تماشا می کرد. فرمود: من و هارون چنین هستیم. و دو انگشت خود را به هم چسباند. ما از این کلام چیزی نمی فهمیدیم، تا بالاخره در طوس شهید شد و مأمون دستور داد ایشان را کنار هارون دفن کنند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 226 -

مؤلف: برخی اخبار در باب معجزات حضرت علیه السّلام گذشت.

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ علیهما السلام یَقُولُ: یَخْرُجُ وَلَدٌ مِنِ ابْنِی مُوسَی اسْمُهُ اسْمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ إِلَی أَرْضِ طُوسَ وَ هِیَ بِخُرَاسَانَ یُقْتَلُ فِیهَا بِالسَّمِّ فَیُدْفَنُ فِیهَا غَرِیباً مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی أَجْرَ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن زید می گوید: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: پسرم موسی فرزندی خواهد داشت هم نام با امیرالمؤمنین علیه السّلام. در سرزمین طوس که در خراسان است، در آنجا به وسیله سم شهید می شود و در بلاد غربت دفن خواهد شد. هر کس او را با عرفان به حقش زیارت کند، خداوند به او پاداش کسی را می دهد که قبل از فتح (مکه) انفاق کرده و جنگ نموده باشد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 255 -

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ غَزْوَانَ الضَّبِّیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: سَیُقْتَلُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی بِأَرْضِ خُرَاسَانَ بِالسَّمِّ ظُلْماً اسْمُهُ اسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ

ص: 286


1- 1. المصدر ج 2 ص 225.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 226.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 226.
4- 4. المصدر ج 2 ص 255.

اسْمُ ابْنِ عِمْرَانَ مُوسَی علیه السلام أَلَا فَمَنْ زَارَهُ فِی غُرْبَتِهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْهَا وَ مَا تَأَخَّرَ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ عَدَدِ النُّجُومِ وَ قَطْرِ الْأَمْطَارِ وَ وَرَقِ الْأَشْجَارِ(1).

أقول: قد أوردنا کثیرا من أخبار هذا الباب فی باب ثواب زیارته و فی باب معجزاته و فی باب أحواله متوجها إلی خراسان و فی باب ولایة العهد و باب احتجاج المأمون علی المخالفین.

ص: 287


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 258 و 259.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: نعمان بن سعد می گوید: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: به زودی یکی از فرزندانم در خراسان به وسیله سم، ستمگرانه کشته خواهد شد. نام او نام من است و نام پدرش، نام پسر عمران موسی علیه السّلام است. هر که او را در غربتش زیارت کند، خداوند گناهانش را می آمرزد؛ هر گناهی که قبل از زیارت و هر گناهی که بعد از زیارت مرتکب شده باشد، گرچه به شماره ستاره های آسمان و دانه های باران و برگ درختان شود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 258 -

مؤلف: ما بسیاری از اخبار این باب را در باب ثواب زیارت و در باب معجزات ایشان و در باب روی آوردن ایشان به سمت خراسان و در باب ولایت عهدی

و باب احتجاج مأمون بر مخالفین آوردیم .

**[ترجمه]

باب 20 أسباب شهادته صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ وَ الْهَمَدَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ مَوْلَایَ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ وَ کَانَ الْمَأْمُونُ یُقْعِدُهُ عَلَی یَمِینِهِ إِذَا قَعَدَ لِلنَّاسِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَرُفِعَ إِلَی الْمَأْمُونِ أَنَّ رَجُلًا مِنَ الصُّوفِیَّةِ سَرَقَ فَأَمَرَ بِإِحْضَارِهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ وَجَدَهُ مُتَقَشِّفاً بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَثَرُ السُّجُودِ فَقَالَ سَوْأَةً لِهَذِهِ الْآثَارِ الْجَمِیلَةِ وَ لِهَذَا الْفِعْلِ الْقَبِیحِ أَ تُنْسَبُ إِلَی السَّرِقَةِ مَعَ مَا أَرَی مِنْ جَمِیلِ آثَارِکَ وَ ظَاهِرِکَ قَالَ فَعَلْتُ ذَلِکَ اضْطِرَاراً لَا اخْتِیَاراً حِینَ مَنَعْتَنِی حَقِّی مِنَ الْخُمُسِ وَ الْفَیْ ءِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ أَیُّ حَقٍّ لَکَ فِی الْخُمُسِ وَ الْفَیْ ءِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَسَمَ الْخُمُسَ سِتَّةَ أَقْسَامٍ وَ قَالَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ (1) وَ قَسَمَ الْفَیْ ءَ عَلَی سِتَّةِ أَقْسَامٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ (2) قَالَ بِمَا مَنَعْتَنِی (3) وَ أَنَا ابْنُ

ص: 288


1- 1. الأنفال: 41.
2- 2. الحشر: 7.
3- 3. فی نسخة الأصل و هکذا نسخة الکمبانیّ« فما منعتنی» فمنعتنی حقی خ ل.

السَّبِیلِ مُنْقَطَعٌ بِی وَ مِسْکِینٌ لَا أَرْجِعُ إِلَی شَیْ ءٍ وَ مِنْ حَمَلَةِ الْقُرْآنِ (1) فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أُعَطِّلُ حَدّاً مِنْ حُدُودِ اللَّهِ وَ حُکْماً مِنْ أَحْکَامِهِ فِی السَّارِقِ مِنْ أَسَاطِیرِکَ هَذِهِ فَقَالَ الصُّوفِیُّ ابْدَأْ بِنَفْسِکَ فَطَهِّرْهَا ثُمَّ طَهِّرْ غَیْرَکَ وَ أَقِمْ حَدَّ اللَّهِ عَلَیْهَا ثُمَّ عَلَی غَیْرِکَ فَالْتَفَتَ الْمَأْمُونُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ مَا تَقُولُ فَقَالَ إِنَّهُ یَقُولُ سَرَقْتَ فَسَرَقَ فَغَضِبَ الْمَأْمُونُ غَضَباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ لِلصُّوفِیِّ وَ اللَّهِ لَأَقْطَعَنَّکَ فَقَالَ الصُّوفِیُّ أَ تَقْطَعُنِی وَ أَنْتَ عَبْدٌ لِی فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَیْلَکَ وَ مِنْ أَیْنَ صِرْتُ عَبْداً لَکَ قَالَ لِأَنَّ أُمَّکَ اشْتُرِیَتْ مِنْ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فَأَنْتَ عَبْدٌ لِمَنْ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ حَتَّی یُعْتِقُوکَ وَ أَنَا لَمْ أُعْتِقْکَ ثُمَّ بَلَعْتَ الْخُمُسَ بَعْدَ ذَلِکَ فَلَا أَعْطَیْتَ آلَ الرَّسُولِ حَقّاً وَ لَا أَعْطَیْتَنِی وَ نُظَرَائِی حَقَّنَا وَ الْأُخْرَی أَنَّ الْخَبِیثَ لَا یُطَهِّرُ خَبِیثاً مِثْلَهُ إِنَّمَا یُطَهِّرُهُ طَاهِرٌ وَ مَنْ فِی جَنْبِهِ الْحَدُّ لَا یُقِیمُ الْحُدُودَ عَلَی غَیْرِهِ حَتَّی یَبْدَأَ بِنَفْسِهِ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (2) فَالْتَفَتَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ مَا تَرَی فِی أَمْرِهِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ لِمُحَمَّدٍ ص فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ(3) وَ هِیَ الَّتِی تَبْلُغُ الْجَاهِلَ فَیَعْلَمُهَا بِجَهْلِهِ کَمَا یَعْلَمُهَا الْعَالِمُ بِعِلْمِهِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ قَائِمَتَانِ بِالْحُجَّةِ وَ قَدِ احْتَجَّ الرَّجُلُ فَأَمَرَ الْمَأْمُونُ عِنْدَ ذَلِکَ بِإِطْلَاقِ الصُّوفِیِّ وَ احْتَجَبَ عَنِ النَّاسِ وَ اشْتَغَلَ

ص: 289


1- 1. المراد بالیتامی و المساکین و ابن السبیل فی آیة الخمس و الفی ء یتامی آل الرسول و مساکینهم و ابناء سبیلهم بقرینة الالف و اللام حیث انها فی أمثال هذه المواضع عوض من المضاف إلیه فکانه قال« للّه و لرسوله و لذی قرباه و یتاماهم و مساکینهم و ابن سبیلهم» فلا حقّ فی الخمس و الفی ء لعامة المسلمین. و أمّا هذا الذی ذکره الصوفی فعلی مذاهب فقهاء العامّة حیث یقولون: انها لفقراء المسلمین و أیتامهم و أبناء سبیلهم دون من کان من آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله خصوصا.
2- 2. البقرة: 44.
3- 3. الأنعام: 149.

بِالرِّضَا علیه السلام حَتَّی سَمَّهُ فَقَتَلَهُ وَ قَدْ کَانَ قَتَلَ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ وَ جَمَاعَةً مِنَ الشِّیعَةِ.

قال الصدوق رضی الله عنه روی هذا الحدیث کما حکیت و أنا بری ء من عهدة صحته (1)

**[ترجمه]علل الشرائع و عیون اخبارالرضا: محمّد بن سنان می گوید: در خراسان خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم. مأمون زمانی که در روزهای دوشنبه و پنجشنبه برای رسیدگی به درخواست های مردم می نشست، ایشان را طرف راست خود می نشاند. به مأمون خبر دادند که مردی صوفی دزدی کرده! دستور داد او را بیاورند. همین که چشمش به او افتاد، دید مردی پارسا به نظر می آید و در پیشانی او اثر سجده زیادی دارد. گفت: وای به این ظاهر پسندیده که کاری چنین زشت از او سر زند! با این ظاهری که نشان از عبادت و پارسایی دارد دزدی کرده ای ؟ گفت: من این کار را از روی اجبار کرده ام و چاره ای نداشتم، چون تو حق مرا از خمس و غنیمت نپرداختی!

مأمون گفت: تو چه حقی در خمس و غنیمت داری؟ گفت: خداوند خمس را به شش قسمت کرده و فرموده است: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ» - . انفال / 41 - ، {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل] - روزی که آن دو گروه با هم رو به رو شدند - نازل کردیم، ایمان آورده اید.} و غنیمت را نیز به شش قسمت کرده و فرموده است: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ» - . حشر / 7 - ، {آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.} گفت: چون حق مرا ندادی، با اینکه ابن السبیل و بیچاره و درمانده هستم که راهی برای زندگی ندارم و در ضمن از کسانی هستم که به قرآن واردم.

مأمون گفت: یکی از حدود خدا را تعطیل کنم و حکم خدا را در مورد دزدی از بین ببرم با این داستان ها که نقل می کنی؟ صوفی گفت: اول خود را پاک کن، بعد دیگری را و حد بر خویش جاری کن، سپس بر دیگری. مأمون رو به حضرت رضا علیه السّلام کرد و گفت: شما چه می فرمایید؟ فرمود: او می گوید: تو هم دزدی کرده ای، من هم دزدی کرده ام. مأمون خیلی خشمگین شد. سپس به صوفی گفت: به خدا دست و پایت را قطع می کنم. صوفی در جواب گفت: دست و پای مرا قطع می کنی با اینکه بنده منی. مأمون گفت وای بر تو! از کجا من بنده تو شدم؟ گفت: به جهت اینکه مادر تو را از بیت المال مسلمانان خریده اند و تو بنده تمام مسلمانان شرق و غربی تا آزادت کنند! من که تو را آزاد نکرده ام، از آن گذشته خمس را خودت فرو می بری و حق اولاد پیامبر را نمی دهی، حق من و امثال مرا نیز نمی دهی.

دلیل دیگر اینکه ناپاک نمی تواند ناپاکی را پاک کند و باید ناپاک را شخص پاک، پاکیزه کند، کسی که به گردن خودش حد باشد، نمی تواند حد بر دیگری جاری کند، مگر اینکه ابتدا از خود شروع نماید. نشنیده ای که خداوند عزیز می فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» - . بقره / 44 - ، {یا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را می خوانید؟آیا [هیچ] نمی اندیشید؟}

مأمون رو به جانب حضرت رضا علیه السّلام کرد و پرسید: درباره این مرد چه صلاح می دانی ؟ فرمود: خداوند عزیز به محمّد مصطفی صلی اللَّه علیه و آله و سلم می فرماید: «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ» - . انعام / 149 - ، {«برهانِ رسا ویژه خداست.} این همان دلیل است که نادان با نادانی می فهمد و دانا نیز به علم خود می یابد؛ دنیا و آخرت به دلیل استوار است؛ این مرد دلیل آورد. مأمون دستور داد صوفی را آزاد کنند و از رو به رو شدن با مردم خود را کنار کشید و در فکر این شد که کار حضرت رضا علیه السّلام را تمام کند، تا بالاخره ایشان را مسموم کرد و کشت. او فضل بن سهل و گروهی از شیعیان را نیز کشته بود.

صدوق می گوید: من این حدیث را همان طوری که بود نقل کردم، ولی عهده دار صحت آن نیستم. - . علل الشرائع 1 : 228 ، عیون اخبارالرضا 2 : 237 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری المتقشف الذی یتبلغ بالقوت و المرقع (2).

**[ترجمه]جوهری می گوید: «متقشف» کسی است که روزی اش می رسد و لباس مرقع می پوشد.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الصَّلْتِ الْهَرَوِیَّ فَقُلْتُ کَیْفَ طَابَتْ نَفْسُ الْمَأْمُونِ بِقَتْلِ الرِّضَا علیه السلام مَعَ إِکْرَامِهِ وَ مَحَبَّتِهِ لَهُ وَ مَا جَعَلَ لَهُ مِنْ وِلَایَةِ الْعَهْدِ بَعْدَهُ فَقَالَ إِنَّ الْمَأْمُونَ إِنَّمَا کَانَ یُکْرِمُهُ وَ یُحِبُّهُ لِمَعْرِفَتِهِ بِفَضْلِهِ وَ جَعَلَ لَهُ وِلَایَةَ الْعَهْدِ مِنْ بَعْدِهِ لِیُرِیَ النَّاسَ أَنَّهُ رَاغِبٌ فِی الدُّنْیَا فَیَسْقُطَ مَحَلُّهُ مِنْ نُفُوسِهِمْ فَلَمَّا لَمْ یَظْهَرْ مِنْهُ فِی ذَلِکَ لِلنَّاسِ إِلَّا مَا ازْدَادَ بِهِ فَضْلًا عِنْدَهُمْ وَ مَحَلًّا فِی نُفُوسِهِمْ جَلَبَ عَلَیْهِ الْمُتَکَلِّمِینَ مِنَ الْبُلْدَانِ طَمَعاً مِنْ أَنْ یَقْطَعَهُ وَاحِدٌ مِنْهُمْ فَیَسْقُطَ مَحَلُّهُ عِنْدَ الْعُلَمَاءِ وَ بِسَبَبِهِمْ یَشْتَهِرُ نَقْصُهُ عِنْدَ الْعَامَّةِ فَکَانَ لَا یُکَلِّمُهُ خَصْمٌ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الصَّابِئِینَ وَ الْبَرَاهِمَةِ وَ الْمُلْحِدِینَ وَ الدَّهْرِیَّةِ وَ لَا خَصْمٍ مِنْ فِرَقِ الْمُسْلِمِینَ الْمُخَالِفِینَ لَهُ إِلَّا قَطَعَهُ وَ أَلْزَمَهُ الْحُجَّةَ وَ کَانَ النَّاسُ یَقُولُونَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ أَوْلَی بِالْخِلَافَةِ مِنَ الْمَأْمُونِ فَکَانَ أَصْحَابُ الْأَخْبَارِ یَرْفَعُونَ ذَلِکَ إِلَیْهِ فَیَغْتَاظُ مِنْ ذَلِکَ وَ یَشْتَدُّ حَسَدُهُ وَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام لَا یُحَابِی الْمَأْمُونَ مِنْ حَقٍّ وَ کَانَ یُجِیبُهُ بِمَا یَکْرَهُ فِی أَکْثَرِ أَحْوَالِهِ فَیَغِیظُهُ ذَلِکَ وَ یَحْقِدُهُ عَلَیْهِ وَ لَا یُظْهِرُهُ لَهُ فَلَمَّا أَعْیَتْهُ الْحِیلَةُ فِی أَمْرِهِ اغْتَالَهُ فَقَتَلَهُ بِالسَّمِ (3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن علی انصاری می گوید: از ابا صلت هروی پرسیدم که مأمون با این احترام و محبتی که به حضرت رضا علیه السّلام داشت و ولی عهد خویش قرارش داد، چطور راضی به کشتن او شد؟ گفت: مأمون او را گرامی می داشت و با او محبت می ورزید و چون مقام و موقعیتش را می دانست، او را ولیعهد خویش قرار داد تا مردم خیال کنند که حضرت علاقه مند به دنیا است و از مقامش در نزد آنها کاسته شود، ولی تمام این کارها بیشتر موجب علاقه و ارادت مردم به ایشان شد. به همین جهت دانشمندان و متکلمین را از اطراف جمع کرد تا شاید بتوانند در مناظره بر او پیروز شوند و مقامش نزد علما کم شود تا موجب پایین آمدن مقام او در نزد عموم شود.

هر کدام از دانشمندان یهود، نصرانی، مجوس، ستاره پرستان و زردشتیان و منکرین خدا و طبیعی مذهبان و دانشمندان اسلام از مخالفین شیعه که با آن جناب بحث و مناظره می کردند، مغلوب می شدند و دلیل آن جناب را می پذیرفتند. مردم می گفتند: به خدا این شخص شایسته خلافت است نه مأمون. جاسوس ها این سخنان را به او می رساندند و او ناراحت می شد و بر آن جناب رشک می برد .

حضرت رضا علیه السّلام نیز در مورد حق گویی از مأمون باکی نداشت. بیشتر اوقات جواب هایی به او می داد که خوشش نمی آمد و خشمگین می شد و کینه او را در دل می گرفت، ولی اظهار نمی کرد. وقتی دیگر از مبارزه با آن جناب عاجز شد، او را مسموم کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 239 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ الْعَبَّاسِ یَقُولُ: لَمَّا عَقَدَ الْمَأْمُونُ الْبَیْعَةَ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام (4)

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ النُّصْحَ وَاجِبٌ لَکَ وَ الْغِشَّ لَا یَنْبَغِی لِمُؤْمِنٍ

ص: 290


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 237 و 238. علل الشرائع ج 1 ص 228.
2- 2. یعنی المرقع من الثیاب، راجع الصحاح ج 4 ص 1416.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 239.
4- 4. قال سبط ابن الجوزی فی التذکرة ص 200: قال علماء السیر: فلما فعل. المأمون ذلک- یعنی عقد ولایة العهد للرضا( ع)- شغبت بنو العباس ببغداد علیه، و خلعوه من الخلافة، و ولوا إبراهیم بن المهدی، و المأمون بمرو، و تفرقت قلوب شیعة بنی العباس عنه فقال له علیّ بن موسی الرضا: یا أمیر المؤمنین: النصح لک واجب و الغش لا یحل لمؤمن: ان العامّة تکره ما فعلت معی، و الخاصّة تکره الفضل بن سهل فالرأی أن تنحینا عنک حتّی یستقیم لک الخاصّة و العامّة فیستقیم أمرک.

إِنَّ الْعَامَّةَ لَتَکْرَهُ مَا فَعَلْتَ بِی وَ الْخَاصَّةَ تَکْرَهُ مَا فَعَلْتَ بِالْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ وَ الرَّأْیُ لَکَ أَنْ تُبْعِدَنَا عَنْکَ حَتَّی یَصْلُحَ لَکَ أَمْرُکَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ فَکَانَ وَ اللَّهِ قَوْلُهُ هَذَا السَّبَبَ فِی الَّذِی آلَ الْأَمْرُ إِلَیْهِ (1).

أقول: قد مرت العلل فی ذلک فی باب ولایة العهد و باب ما جری بینه و بین المأمون.

ص: 291


1- 1. المصدر ج 2 ص 145.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: قاسم بن اسماعیل می گوید: از ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: وقتی مأمون حضرت رضا علیه السّلام را ولیعهد خود قرار داد، آن جناب به مأمون فرمود: یا امیرالمؤمنین! خیرخواهی برای تو بر من واجب است و هرگز نباید مؤمن فریبکاری بکند. توده مردم از کاری که نسبت به من کردی خوششان نمی آید. خواص تو نیز از کاری که نسبت به فضل بن سهل کرده ای ناراضی هستند. صلاح تو در این است که ما را از خود دور کنی تا اوضاع مرتب شود. ابراهیم گفت: به خدا همین فرمایش او موجب کاری شد که مأمون نسبت به او انجام داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 145 -

مؤلف: علل شهادت حضرت علیه السّلام در باب ولایت عهدی و جریانات بین ایشان و مأمون گذشت .

**[ترجمه]

باب 21 شهادته و تغسیله و دفنه و مبلغ سنه صلوات الله علیه و لعنة الله علی من ظلمه

الأخبار

«1»

شا، [الإرشاد]: قُبِضَ الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ مِنْ أَرْضِ خُرَاسَانَ فِی صَفَرِ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا أُمُّ الْبَنِینَ وَ کَانَتْ مُدَّةُ خِلَافَتِهِ وَ إِمَامَتِهِ وَ قِیَامِهِ بَعْدَ أَبِیهِ فِی خِلَافَتِهِ عِشْرِینَ سَنَةً(1).

**[ترجمه]ارشاد: حضرت رضا علیه السّلام در ماه صفر سال 203 در طوس خراسان از دنیا رفت. او در آن موقع پنجاه و پنج سال داشت. مادرش کنیزی فرزنددار به نام ام البنین بود و مدت خلافت و رهبری او پس از پدرش، بیست سال بود. - . ارشاد: 285 -

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی]: قُبِضَ علیه السلام فِی صَفَرٍ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ تُوُفِّیَ علیه السلام بِطُوسَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ مِنْ نُوقَانَ عَلَی دَعْوَةٍ وَ دُفِنَ علیه السلام بِهَا وَ کَانَ الْمَأْمُونُ أَشْخَصَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَرْوَ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ فَارِسَ فَلَمَّا خَرَجَ الْمَأْمُونُ وَ شَخَصَ إِلَی بَغْدَادَ أَشْخَصَهُ مَعَهُ فَتُوُفِّیَ فِی هَذِهِ الْقَرْیَةِ(2).

**[ترجمه]کافی: حضرت رضا علیه السّلام در سال 203 در سن پنجاه و پنج سالگی، در طوس و محلی به نام سناباد از اطراف نوقان از دنیا رفت و در همان جا دفن شد. مأمون او را از راه بصره و فارس، از مدینه به مرو آورده بود. وقتی مأمون به جانب بغداد حرکت کرد، ایشان را نیز با خود برد و در محل مذکور از دنیا رفت. - . کافی 1 : 486 -

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] سَعْدٌ وَ الْحِمْیَرِیُّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ (3)

قَالَ: قُبِضَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام وَ هُوَ ابْنُ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ أَشْهُرٍ فِی عَامِ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ عَاشَ بَعْدَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام عِشْرِینَ سَنَةً إِلَّا شَهْرَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةً(4).

ص: 292


1- 1. الإرشاد ص 285.
2- 2. الکافی ج 1 ص 486.
3- 3. فی السند حذف، و الصحیح: عن محمّد بن سنان، عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام بقرینة سائر الروایات، و قد روی الکلینی رحمه اللّه فی باب موالید الأئمّة علیهم السلام فی کل باب حدیثا بهذا السند، و الظاهر أن الکلینی رحمه اللّه أخرج تلک الأحادیث عن أصل محمّد بن سنان فتارة ذکر تمام الاسناد بینه و بین الإمام علیه السلام، و تارة ذکر الاسناد بینه و بین محمّد بن سنان اعتمادا علی ما سبق.
4- 4. الکافی ج 1 ص 493.

**[ترجمه]کافی: محمّد بن سنان می گوید: حضرت رضا در سال 202 و در سن چهل و نه سال و چند ماهگی از دنیا رفت. ایشان پس از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، بیست سال و سه یا دو ماه کم زندگی کرد. - . کافی 1 : 493 -

**[ترجمه]

«4»

کف، [المصباح للکفعمی]: تُوُفِّیَ الرِّضَا علیه السلام فِی سَابِعَ عَشَرَ شَهْرِ صَفَرٍ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ سَمَّهُ الْمَأْمُونُ فِی عِنَبٍ وَ کَانَ لَهُ إِحْدَی وَ خَمْسُونَ سَنَةً.

**[ترجمه]مصباح کفعمی: حضرت رضا علیه السّلام در هفدهم ماه صفر روز سه شنبه سال 203 به وسیله سمی که مأمون در انگور ترتیب داده بود، از دنیا رفت و آن وقت پنجاه و یک سال داشت.

**[ترجمه]

«5»

ضه، [روضة الواعظین]: کَانَ وَفَاتُهُ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ مُدَّةُ خِلَافَتِهِ عِشْرِینَ سَنَةً.

**[ترجمه]روضة الواعظین: وفات حضرت رضا علیه السّلام در ماه صفر سال 203 در طوس بود. حضرت پنجاه و پنج ساله بود و بیست سال هم خلافت کرده بود. - . روضة الواعظین 1 : 236 -

**[ترجمه]

«6»

الدُّرُوسُ،: قُبِضَ علیه السلام بِطُوسَ فِی صَفَرِ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ.

**[ترجمه]دروس: حضرت رضا علیه السّلام در صفر سال 203 در طوس از دار دنیا رفت.

**[ترجمه]

«7»

د، [العدد القویة]: فِی الثَّالِثِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ کَانَتْ وَفَاةُ مَوْلَانَا أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ فِی کِتَابِ مَوَالِیدِ الْأَئِمَّةِ فِی عَامِ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ وَ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِسَبْعٍ بَقِینَ مِنْ رَمَضَانَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ وَ قِیلَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ فِی الدُّرِّ یَوْمَ

الْجُمُعَةِ غُرَّةَ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ وَ کَذَا فِی کِتَابِ الذَّخِیرَةِ وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ فِی آخِرِ صَفَرِ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ قِیلَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ رَابِعَ عَشَرَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ بِالسَّمِّ فِی الْعِنَبِ فِی زَمَنِ الْمَأْمُونِ بِطُوسَ وَ قِیلَ دُفِنَ فِی دَارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ بِأَرْضِ طُوسَ مِنْ رُسْتَاقِ نُوقَانَ وَ فِیهَا قَبْرُ الرَّشِیدِ وَ عُمُرُهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ قِیلَ تِسْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ قِیلَ وَ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَ قِیلَ تِسْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً إِلَّا ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ أَقَامَ مَعَ أَبِیهِ تِسْعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ بَعْدَ أَبِیهِ اثْنَتَیْنِ وَ عِشْرِینَ سَنَةً إِلَّا شَهْراً وَ قِیلَ عِشْرِینَ سَنَةً.

**[ترجمه]العدد القویه: وفات حضرت رضا علیه السّلام در بیست و سوم ذی قعده سال 202 اتفاق افتاد. در کتاب موالید الائمه سال 202 و در مناقب، روز جمعه هفت روز به آخر ماه رمضان سال 202 و بعضی نیز سال 203 گفته اند. در کتاب «الدر» روز جمعه اول ماه رمضان سال 202 و در کتاب «ذخیره» نیز همین را نوشته است.

طبرسی گفته است: در آخر ماه صفر سال 203 و بعضی گفته اند که در روز دوشنبه چهاردهم صفر سال 202 به وسیله انگور زهرآلود در زمان مأمون و در طوس. و گفته اند: در خانه حمید بن قحطبه در دهی به نام سناباد از سرزمین طوس و اطراف نوقان شهید شد که در همان محل قبر هارون الرشید قرار داشت. ایشان در آن زمان پنجاه و پنج سال داشت، بعضی گفته اند چهل و نه سال و شش ماه، و چهار ماه نیز گفته شده. بعضی نیز چهل و نه سال و هشت روز کم گفته اند. ایشان بیست و نه سال و چند ماه با پدرش زندگی کرد و بعد از آن جناب، بیست و دو سال و چند ماه کم زندگی کرد که بعضی بیست سال نیز گفته اند.

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ الطَّاطَرِیِّ عَنْ هَرْثَمَةَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: کُنْتُ لَیْلَةً بَیْنَ یَدَیِ الْمَأْمُونِ حَتَّی مَضَی مِنَ اللَّیْلِ أَرْبَعُ سَاعَاتٍ ثُمَّ أَذِنَ لِی فِی الِانْصِرَافِ فَانْصَرَفْتُ فَلَمَّا مَضَی مِنَ اللَّیْلِ نِصْفُهُ قَرَعَ قَارِعٌ الْبَابَ فَأَجَابَهُ بَعْضُ غِلْمَانِی فَقَالَ لَهُ قُلْ لِهَرْثَمَةَ أَجِبْ سَیِّدَکَ قَالَ فَقُمْتُ مُسْرِعاً وَ أَخَذْتُ عَلَیَّ أَثْوَابِی وَ أَسْرَعْتُ إِلَی سَیِّدِیَ الرِّضَا علیه السلام فَدَخَلَ الْغُلَامُ بَیْنَ یَدَیَّ وَ دَخَلْتُ وَرَاءَهُ فَإِذَا أَنَا بِسَیِّدِی علیه السلام فِی صَحْنِ دَارِهِ جَالِسٌ فَقَالَ یَا هَرْثَمَةُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ یَا مَوْلَایَ فَقَالَ لِیَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ فَقَالَ لِیَ اسْمَعْ وَ عِ یَا هَرْثَمَةُ هَذَا أَوَانُ رَحِیلِی إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ لُحُوقِی بِجَدِّی وَ آبَائِی علیهم السلام وَ قَدْ

ص: 293

بَلَغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَ قَدْ عَزَمَ هَذَا الطَّاغِی عَلَی سَمِّی فِی عِنَبٍ وَ رُمَّانٍ مَفْرُوکٍ فَأَمَّا الْعِنَبُ فَإِنَّهُ یَغْمِسُ السِّلْکَ فِی السَّمِّ وَ یَجْذِبُهُ بِالْخَیْطِ فِی الْعِنَبِ وَ أَمَّا الرُّمَّانُ فَإِنَّهُ یَطْرَحُ السَّمَّ فِی کَفِّ بَعْضِ غِلْمَانِهِ وَ یَفْرُکُ الرُّمَّانَ بِیَدِهِ لِیَلْطَخَ حَبَّهُ فِی ذَلِکَ السَّمِّ وَ إِنَّهُ سَیَدْعُونِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ الْمُقْبِلِ وَ یُقَرِّبُ إِلَیَّ الرُّمَّانَ وَ الْعِنَبَ وَ یَسْأَلُنِی أَکْلَهُمَا فَآکُلُهُمَا ثُمَّ یَنْفُذُ الْحُکْمُ وَ یَحْضُرُ الْقَضَاءُ فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَسَیَقُولُ أَنَا أُغَسِّلُهُ بِیَدِی فَإِذَا قَالَ ذَلِکَ فَقُلْ لَهُ عَنِّی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ إِنَّهُ قَالَ لِی لَا تَتَعَرَّضْ لِغُسْلِی وَ لَا لِتَکْفِینِی وَ لَا لِدَفْنِی فَإِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ عَاجَلَکَ مِنَ الْعَذَابِ مَا أُخِّرَ عَنْکَ وَ حَلَّ بِکَ أَلِیمُ مَا تَحْذَرُ فَإِنَّهُ سَیَنْتَهِی قَالَ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ فَإِذَا خَلَّی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غُسْلِی فَسَیَجْلِسُ فِی عِلْوٍ مِنْ أَبْنِیَتِهِ مُشْرِفاً عَلَی مَوْضِعِ غُسْلِی لِیَنْظُرَ فَلَا تَعَرَّضْ یَا هَرْثَمَةُ لِشَیْ ءٍ مِنْ غُسْلِی حَتَّی تَرَی فُسْطَاطاً أَبْیَضَ قَدْ ضُرِبَتْ فِی جَانِبِ الدَّارِ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَاحْمِلْنِی فِی أَثْوَابِیَ الَّتِی أَنَا فِیهَا فَضَعْنِی مِنْ وَرَاءِ الْفُسْطَاطِ وَ قِفْ مِنْ وَرَائِهِ وَ یَکُونُ مَنْ مَعَکَ دُونَکَ وَ لَا تَکْشِفْ عَنِ الْفُسْطَاطِ حَتَّی تَرَانِی فَتَهْلِکَ فَإِنَّهُ سَیُشْرِفُ عَلَیْکَ وَ یَقُولُ لَکَ یَا هَرْثَمَةُ أَ لَیْسَ زَعَمْتُمْ أَنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا إِمَامٌ مِثْلُهُ فَمَنْ یُغَسِّلُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی وَ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ بِالْمَدِینَةِ مِنْ بِلَادِ الْحِجَازِ وَ نَحْنُ بِطُوسَ فَإِذَا قَالَ ذَلِکَ فَأَجِبْهُ وَ قُلْ لَهُ إِنَّا نَقُولُ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَجِبُ أَنْ یُغَسِّلَهُ إِلَّا إِمَامٌ فَإِنْ تَعَدَّی مُتَعَدٍّ وَ غَسَّلَ الْإِمَامَ لَمْ تَبْطُلْ إِمَامَةُ الْإِمَامِ لِتَعَدِّی غَاسِلِهِ وَ لَا بَطَلَتْ إِمَامَةُ الْإِمَامِ الَّذِی بَعْدَهُ بِأَنْ غُلِبَ عَلَی غُسْلِ أَبِیهِ وَ لَوْ تُرِکَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بِالْمَدِینَةِ لَغَسَّلَهُ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ ظَاهِراً مَکْشُوفاً وَ لَا یُغَسِّلُهُ الْآنَ أَیْضاً إِلَّا هُوَ مِنْ حَیْثُ یَخْفَی فَإِذَا ارْتَفَعَ الْفُسْطَاطُ فَسَوْفَ تَرَانِی مُدْرَجاً فِی أَکْفَانِی فَضَعْنِی عَلَی نَعْشٍ وَ احْمِلْنِی فَإِذَا أَرَادَ أَنْ یَحْفِرَ قَبْرِی فَإِنَّهُ سَیَجْعَلُ قَبْرَ أَبِیهِ هَارُونَ الرَّشِیدِ قِبْلَةً لِقَبْرِی وَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ أَبَداً فَإِذَا ضُرِبَتِ الْمَعَاوِلُ نَبَتَ عَنِ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَنْحَفِرْ مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ لَا

ص: 294

مِثْلُ قُلَامَةِ ظُفُرٍ فَإِذَا اجْتَهَدُوا فِی ذَلِکَ وَ صَعُبَ عَلَیْهِمْ فَقُلْ لَهُ عَنِّی إِنِّی أَمَرْتُکَ أَنْ تَضْرِبَ مِعْوَلًا وَاحِداً فِی قِبْلَةِ قَبْرِ أَبِیهِ هَارُونَ الرَّشِیدِ فَإِذَا ضَرَبْتَ نَفَذَ فِی الْأَرْضِ إِلَی قَبْرٍ مَحْفُورٍ وَ ضَرِیحٍ قَائِمٍ فَإِذَا انْفَرَجَ ذَلِکَ الْقَبْرُ فَلَا تَنْزِلِی إِلَیْهِ حَتَّی یَفُورَ مِنْ ضَرِیحِهِ الْمَاءُ الْأَبْیَضُ فَیَمْتَلِئَ مِنْهُ ذَلِکَ الْقَبْرُ حَتَّی یَصِیرَ الْمَاءُ مَعَ وَجْهِ الْأَرْضِ ثُمَّ یَضْطَرِبَ فِیهِ حُوتٌ بِطُولِهِ فَإِذَا اضْطَرَبَ فَلَا تُنْزِلْنِی إِلَی الْقَبْرِ إِلَّا إِذَا غَابَ الْحُوتُ وَ غَارَ الْمَاءُ فَأَنْزِلْنِی فِی ذَلِکَ الْقَبْرِ وَ أَلْحِدْنِی فِی ذَلِکَ الضَّرِیحِ وَ لَا تَتْرُکْهُمْ یَأْتُوا بِتُرَابٍ یُلْقُونَهُ عَلَیَّ فَإِنَّ الْقَبْرَ یَنْطَبِقُ بِنَفْسِهِ وَ یَمْتَلِئُ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی ثُمَّ قَالَ لِیَ احْفَظْ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکَ وَ اعْمَلْ بِهِ وَ لَا تُخَالِفْ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أُخَالِفَکَ أَمْراً یَا سَیِّدِی قَالَ هَرْثَمَةُ ثُمَّ خَرَجْتُ بَاکِیاً حَزِیناً فَلَمْ أَزَلْ کَالْحَبَّةِ عَلَی الْمِقْلَاةِ(1)

لَا یَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ دَعَانِی الْمَأْمُونُ فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ فَلَمْ أَزَلْ قَائِماً إِلَی ضُحَی النَّهَارِ ثُمَّ قَالَ الْمَأْمُونُ امْضِ یَا هَرْثَمَةُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ تَصِیرُ إِلَیْنَا أَوْ نَصِیرُ إِلَیْکَ فَإِنْ قَالَ لَکَ بَلْ نَصِیرُ إِلَیْهِ فَتَسْأَلُهُ عَنِّی أَنْ یُقْدِمَ ذَلِکَ قَالَ فَجِئْتُهُ فَإِذَا اطَّلَعْتُ عَلَیْهِ قَالَ لِی یَا هَرْثَمَةُ أَ لَیْسَ قَدْ حَفِظْتَ مَا أَوْصَیْتُکَ بِهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ قَدِّمُوا نَعْلِی فَقَدْ عَلِمْتُ مَا أَرْسَلَکَ بِهِ قَالَ فَقَدَّمْتُ نَعْلَهُ وَ مَشَی إِلَیْهِ فَلَمَّا دَخَلَ الْمَجْلِسَ قَامَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ قَائِماً فَعَانَقَهُ وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ عَلَی سَرِیرِهِ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ یُحَادِثُهُ سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ طَوِیلَةً ثُمَّ قَالَ لِبَعْضِ غِلْمَانِهِ یُؤْتِی بِعِنَبٍ وَ رُمَّانٍ قَالَ هَرْثَمَةُ فَلَمَّا سَمِعْتُ ذَلِکَ لَمْ أَسْتَطِعِ الصَّبْرَ وَ رَأَیْتُ النُّفَضَةَ(2) قَدْ عَرَضَتْ فِی بَدَنِی فَکَرِهْتُ أَنْ یَتَبَیَّنَ ذَلِکَ فِیَّ فَتَرَاجَعْتُ الْقَهْقَرَی حَتَّی خَرَجْتُ

ص: 295


1- 1. المقلاة: وعاء من نحاس أو خزف یقلی فیه الطعام، یقال: هو علی المقلاة من الجزع.
2- 2. النفضة- کحمرة و همزة- رعدة النافض من الحمی أو غیره.

فَرَمَیْتُ نَفْسِی فِی مَوْضِعٍ مِنَ الدَّارِ فَلَمَّا قَرُبَ زَوَالُ الشَّمْسِ أَحْسَسْتُ بِسَیِّدِی قَدْ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ وَ رَجَعَ إِلَی دَارِهِ ثُمَّ رَأَیْتُ الْآمِرَ قَدْ خَرَجَ مِنْ عِنْدِ الْمَأْمُونِ بِإِحْضَارِ الْأَطِبَّاءِ وَ الْمُتَرَفِّقِینَ قُلْتُ مَا هَذَا فَقِیلَ لِی عِلَّةٌ عَرَضَتْ لِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَکَانَ النَّاسُ فِی شَکٍّ وَ کُنْتُ عَلَی یَقِینٍ لِمَا أَعْرِفُ مِنْهُ قَالَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الثُّلُثِ الثَّانِی مِنَ اللَّیْلِ عَلَا الصِّیَاحُ وَ سَمِعْتُ الْوَجْبَةَ مِنَ الدَّارِ فَأَسْرَعْتُ فِیمَنْ أَسْرَعَ فَإِذَا نَحْنُ بِالْمَأْمُونِ مَکْشُوفَ الرَّأْسِ مُحِلَّ الْأَزْرَارِ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ یَنْتَحِبُ وَ یَبْکِی قَالَ فَوَقَفْتُ فِیمَنْ وَقَفُوا وَ أَنَا أَتَنَفَّسُ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ أَصْبَحْنَا فَجَلَسَ الْمَأْمُونُ لِلتَّعْزِیَةِ ثُمَّ قَامَ فَمَشَی إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی فِیهِ سَیِّدُنَا علیه السلام فَقَالَ أَصْلِحُوا لَنَا مَوْضِعاً فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُغَسِّلَهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقُلْتُ لَهُ مَا قَالَهُ سَیِّدِی بسب [بِسَبَبِ] الْغُسْلِ وَ التَّکْفِینِ وَ الدَّفْنِ فَقَالَ لِی لَسْتُ أَعْرِضُ لِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ شَأْنَکَ یَا هَرْثَمَةُ قَالَ فَلَمْ أَزَلْ قَائِماً حَتَّی رَأَیْتُ الْفُسْطَاطَ قَدْ ضُرِبَ فَوَقَفْتُ مِنْ ظَاهِرِهِ وَ کُلُّ مَنْ فِی الدَّارِ دُونِی وَ أَنَا أَسْمَعُ التَّکْبِیرَ وَ التَّهْلِیلَ وَ التَّسْبِیحَ وَ تَرَدُّدَ الْأَوَانِی وَ صَبَّ الْمَاءِ وَ تَضَوُّعَ الطِّیبِ الَّذِی لَمْ أَشَمَّ أَطْیَبَ مِنْهُ قَالَ فَإِذَا أَنَا بِالْمَأْمُونِ قَدْ أَشْرَفَ عَلَیَّ مِنْ بَعْضِ عَلَالِی دَارِهِ فَصَاحَ بِی یَا هَرْثَمَةُ أَ لَیْسَ زَعَمْتُمْ أَنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا إِمَامٌ مِثْلُهُ فَأَیْنَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ابْنُهُ عَنْهُ وَ هُوَ بِمَدِینَةِ الرَّسُولِ وَ هَذَا بِطُوسَ بِخُرَاسَانَ قَالَ قُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا نَقُولُ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَجِبُ أَنْ یُغَسِّلَهُ إِلَّا إِمَامٌ مِثْلُهُ فَإِنْ تَعَدَّی مُتَعَدٍّ فَغَسَّلَ الْإِمَامَ لَمْ تَبْطُلْ إِمَامَةُ الْإِمَامِ لِتَعَدِّی غَاسِلِهِ وَ لَا بَطَلَتْ إِمَامَةُ الْإِمَامِ الَّذِی بَعْدَهُ بِأَنْ غُلِبَ عَلَی غُسْلِ أَبِیهِ وَ لَوْ تُرِکَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِالْمَدِینَةِ لَغَسَّلَهُ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ ظَاهِراً وَ لَا یُغَسِّلُهُ الْآنَ أَیْضاً إِلَّا هُوَ مِنْ حَیْثُ یَخْفَی قَالَ فَسَکَتَ عَنِّی ثُمَّ ارْتَفَعَ الْفُسْطَاطُ فَإِذَا أَنَا بِسَیِّدِی علیه السلام مُدْرَجٌ فِی أَکْفَانِهِ

ص: 296

فَوَضَعْتُهُ عَلَی نَعْشِهِ ثُمَّ حَمَلْنَاهُ فَصَلَّی عَلَیْهِ الْمَأْمُونُ وَ جَمِیعُ مَنْ حَضَرَ ثُمَّ جِئْنَا إِلَی مَوْضِعِ الْقَبْرِ فَوَجَدْتُهُمْ یَضْرِبُونَ بِالْمَعَاوِلِ دُونَ قَبْرِ هَارُونَ لِیَجْعَلُوهُ قِبْلَةً لِقَبْرِهِ وَ الْمَعَاوِلُ تَنْبُو عَنْهُ لَا تَحْفِرُ ذَرَّةً مِنْ تُرَابِ الْأَرْضِ فَقَالَ لِی وَیْحَکَ یَا هَرْثَمَةُ أَ مَا تَرَی الْأَرْضَ کَیْفَ تَمْتَنِعُ مِنْ حَفْرِ قَبْرٍ لَهُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَضْرِبَ مِعْوَلًا وَاحِداً فِی قِبْلَةِ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَبِیکَ الرَّشِیدِ لَا أَضْرِبَ غَیْرَهُ قَالَ فَإِذَا ضَرَبْتَ یَا هَرْثَمَةُ یَکُونُ مَا ذَا قُلْتُ إِنَّهُ أَخْبَرَ أَنَّهُ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ قَبْرُ أَبِیکَ قِبْلَةً لِقَبْرِهِ فَإِنْ أَنَا ضَرَبْتُ هَذَا الْمِعْوَلَ الْوَاحِدَ نَفَذَ إِلَی قَبْرٍ مَحْفُورٍ مِنْ غَیْرِ یَدٍ تَحْفِرُهُ وَ بَانَ ضَرِیحٌ فِی وَسَطِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَعْجَبَ هَذَا الْکَلَامَ وَ لَا عَجَبَ مِنْ أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ فَاضْرِبْ یَا هَرْثَمَةُ حَتَّی نَرَی قَالَ هَرْثَمَةُ فَأَخَذْتُ الْمِعْوَلَ بِیَدِی فَضَرَبْتُ فِی قِبْلَةِ قَبْرِ هَارُونَ الرَّشِیدِ فَنَفَذَ إِلَی قَبْرٍ مَحْفُورٍ وَ بَانَ ضَرِیحٌ فِی وَسَطِهِ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَنْزِلْهُ إِلَیْهِ یَا هَرْثَمَةُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ سَیِّدِی أَمَرَنِی أَنْ لَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ حَتَّی یَنْفَجِرَ مِنْ أَرْضِ هَذَا الْقَبْرِ مَاءٌ أَبْیَضُ فَیَمْتَلِئَ مِنْهُ الْقَبْرُ حَتَّی یَکُونَ الْمَاءُ مَعَ وَجْهِ الْأَرْضِ ثُمَّ یَضْطَرِبَ فِیهِ حُوتٌ بِطُولِ الْقَبْرِ فَإِذَا غَابَ الْحُوتُ وَ غَارَ الْمَاءُ وَضَعْتُهُ عَلَی جَانِبِ قَبْرِهِ وَ خَلَّیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَلْحَدِهِ قَالَ فَافْعَلْ یَا هَرْثَمَةُ مَا أُمِرْتَ بِهِ قَالَ هَرْثَمَةُ فَانْتَظَرْتُ ظُهُورَ الْمَاءِ وَ الْحُوتِ فَظَهَرَ ثُمَّ غَابَ وَ غَارَ الْمَاءُ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ ثُمَّ جَعَلْتُ النَّعْشَ إِلَی جَانِبِ قَبْرِهِ فَغُطِّیَ قَبْرُهُ بِثَوْبٍ أَبْیَضَ لَمْ أَبْسِطْهُ ثُمَّ أُنْزِلَ بِهِ إِلَی قَبْرِهِ بِغَیْرِ یَدِی وَ لَا یَدِ أَحَدٍ مِمَّنْ حَضَرَ فَأَشَارَ الْمَأْمُونُ إِلَی النَّاسِ أَنْ هَالُوا(1)

التُّرَابَ بِأَیْدِیکُمْ فَاطْرَحُوهُ فِیهِ فَقُلْتُ لَا تَفْعَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَقَالَ وَیْحَکَ فَمَنْ یَمْلَؤُهُ فَقُلْتُ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ لَا یُطْرَحَ عَلَیْهِ التُّرَابُ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ الْقَبْرَ یَمْتَلِئُ مِنْ ذَاتِ نَفْسِهِ ثُمَّ یَنْطَبِقُ وَ یَتَرَبَّعُ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَأَشَارَ الْمَأْمُونُ إِلَی النَّاسِ أَنْ کُفُّوا

ص: 297


1- 1. فی النسخ: هاتوا، و هو تصحیف، یقال: هال علیه التراب: صبه.

قَالَ فَرَمَوْا مَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنَ التُّرَابِ ثُمَّ امْتَلَأَ الْقَبْرُ وَ انْطَبَقَ وَ تَرَبَّعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَانْصَرَفَ الْمَأْمُونُ وَ انْصَرَفْتُ وَ دَعَانِی الْمَأْمُونُ وَ خَلَا بِی ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ بِاللَّهِ یَا هَرْثَمَةُ لَمَّا أَصْدَقْتَنِی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ بِمَا سَمِعْتُهُ مِنْکَ فَقُلْتُ قَدْ أَخْبَرْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِمَا قَالَ لِی فَقَالَ بِاللَّهِ إِلَّا مَا قَدْ صَدَقْتَنِی عَمَّا أَخْبَرَکَ بِهِ غَیْرَ الَّذِی قُلْتَ لِی قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَعَمَّا تَسْأَلُنِی فَقَالَ یَا هَرْثَمَةُ هَلْ أَسَرَّ إِلَیْکَ شَیْئاً غَیْرَ هَذَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ مَا هُوَ قُلْتُ خَبَرُ الْعِنَبِ وَ الرُّمَّانِ قَالَ فَأَقْبَلَ الْمَأْمُونُ یَتَلَوَّنُ أَلْوَاناً یَصْفَرُّ مَرَّةً وَ یَحْمَرُّ أُخْرَی وَ یَسْوَدُّ أُخْرَی ثُمَّ تَمَدَّدَ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَسَمِعْتُهُ فِی غَشْیَتِهِ وَ هُوَ یَهْجُرُ وَ یَقُولُ وَیْلٌ لِلْمَأْمُونِ مِنَ اللَّهِ وَیْلٌ لَهُ مِنْ رَسُولِهِ وَیْلٌ لَهُ مِنْ عَلِیٍّ وَیْلٌ لِلْمَأْمُونِ مِنْ فَاطِمَةَ وَیْلٌ لِلْمَأْمُونِ مِنَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَیْلٌ لِلْمَأْمُونِ مِنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَیْلٌ لَهُ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَیْلٌ لِلْمَأْمُونِ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَیْلٌ لَهُ مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَیْلٌ لَهُ مِنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا هَذَا وَ اللَّهِ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ یَقُولُ هَذَا الْقَوْلَ وَ یُکَرِّرُهُ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ قَدْ أَطَالَ ذَلِکَ وَلَّیْتُ عَنْهُ وَ جَلَسْتُ فِی بَعْضِ نَوَاحِی الدَّارِ قَالَ فَجَلَسَ وَ دَعَانِی فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ هُوَ جَالِسٌ کَالسَّکْرَانِ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتَ أَعَزُّ عَلَیَّ مِنْهُ وَ لَا جَمِیعُ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ لَئِنْ بَلَغَنِی أَنَّکَ أَعَدْتَ بَعْدَ مَا سَمِعْتَ وَ رَأَیْتَ شَیْئاً لَیَکُونَنَّ هَلَاکُکَ فِیهِ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ ظَهَرْتَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ مِنِّی فَأَنْتَ فِی حِلٍّ مِنْ دَمِی قَالَ لَا وَ اللَّهِ أَوْ تُعْطِیَنِی عَهْداً وَ مِیثَاقاً عَلَی کِتْمَانِ هَذَا وَ تَرْکِ إِعَادَتِهِ فَأَخَذَ عَلَیَّ الْعَهْدَ وَ

الْمِیثَاقَ وَ أَکَّدَهُ عَلَیَّ قَالَ فَلَمَّا وَلَّیْتُ عَنْهُ صَفَقَ بِیَدِهِ وَ قَالَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً(1) وَ کَانَ لِلرِّضَا علیه السلام مِنَ الْوَلَدِ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ وَ کَانَ یُقَالُ لَهُ الرِّضَا وَ الصَّادِقُ

ص: 298


1- 1. النساء: 108.

وَ الصَّابِرُ وَ الْفَاضِلُ وَ قُرَّةُ أَعْیُنِ الْمُؤْمِنِینَ وَ غَیْظُ الْمُلْحِدِینَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هرثمة بن اعین می گوید: یک شب پیش مأمون بودم تا چهار ساعت از شب گذشت. بعد مرا اجازه رفتن داد و خارج شدم. نیمه شب کسی درب خانه ام را کوبید. یکی از غلامان جواب داد. گفت: به هرثمه بگو آقایت تو را می خواهد. با عجله حرکت کردم و لباس پوشیدم و به سرعت خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. غلام آن جناب از جلو رفت و من نیز از پشت سرش. ناگاه چشمم به آقا علی بن موسی الرضا علیهما السّلام افتاد که در صحن خانه نشسته است.

فرمود: هرثمه! گفتم: بلی آقای من! فرمود: بنشین! نشستم. فرمود: هر چه به تو می گویم گوش کن و به خاطر بسپار. نزدیک سفر من به جانب خدا شده که به اجداد طاهرین خود علیهم السّلام ملحق شوم. دیگر آخر زندگی من است این ستمگر تصمیم گرفته مرا به وسیله انگور و خرمای مسموم بکشد؛ اما انگور را به وسیله نخی مسموم می کند که آن را در سم فرو برده و نخ آلوده به سم را در انگور فرو می برد. اما در مورد انار دست یکی از غلامان را آلوده به سم می کند و آن غلام آن انار را دانه می کند تا دانه های انار به این سم آلوده شود.

او فردا مرا خواهد خواست و انار و انگور زهرآلود را پیش من می گذارد و درخواست خوردن می کند! من می خورم و کار تمام می شود و مرگم فرا می رسد. وقتی مُردم، او خواهد گفت: من به دست خویش او را غسل می دهم! وقتی این حرف را زد به او بگو: حضرت رضا علیه السّلام به من فرمود: به شما بگویم مبادا برای غسل و کفن و دفن من دست بگشایی! اگر چنین کاری بکنی، به زودی گرفتار عذابی خواهی شد که قرار است تأخیر افتد؛ و گرفتار یک ناراحتی خواهی شد که از آن می ترسی! این حرف را که بزنی دست بر می دارد.

عرض کردم: آقای من! آنچه بفرمایید انجام می دهم. فرمود: وقتی که دست از غسل دادن من برداشت، می رود در یکی از اطاق های بالای قصرش می نشیند که بتواند محل غسل دادن مرا مشاهده کند، ولی تو توجه داشته باش که کاری به غسل دادن من نداشته باشی، تا ببینی یک طرف حیاط خیمه سفیدی زده می شود. وقتی آن خیمه را دیدی، مرا با لباس هایم ببر داخل آن خیمه و خودت پشت خیمه بایست. آنهایی که با تو هستند پشت سر تو باشند. یک وقت خیمه را کنار نزنی که مرا ببینی! اگر چنین کنی هلاک خواهی شد. مأمون از آن بالا می گوید: هرثمه! مگر تو عقیده نداری که امام را فقط امام باید غسل دهد؛ اکنون چه کسی حضرت رضا را غسل می دهد، با اینکه پسرش محمّد در مدینه و حجاز است و ما در طوس؟

وقتی این را گفت: در جوابش بگو: ما می گوییم امام را واجب نیست کسی جز امام غسل دهد! اگر یک نفر سرکشی و تعدی کرد و او را غسل داد، امامت او به واسطه تجاوز و سرکشی غسل دهنده باطل نمی شود و امامت امام بعدش باطل نمی شود که نگذاشته اند پدرش را غسل دهد. اگر حضرت رضا علیه السّلام در مدینه بود، فرزندش آشکارا ایشان را غسل می داد. اکنون نیز جز او کسی ایشان را غسل نمی دهد، ولی پنهانی. وقتی خیمه برداشته شد، می بینی مرا در کفن پیچیده اند. آن وقت بدنم را داخل تابوتی بگذار و برای دفن ببر .

موقع دفن، مأمون مایل است قبر پدرش را قبله قبر من قرار دهد. چنین چیزی امکان ندارد و کلنگ که می زنند، به زمین اثر نمی کند و حتی به اندازه سر ناخنی کنده نمی شود. وقتی کوشش خود را کردند و نتوانستند، از طرف من به او بگو که به من دستور داده یک کلنگ در قبله قبر پدرت بزنم؛ آنگاه قبری آماده با ضریح دیده می شود.

وقتی این قبر آشکار شد، بدنم را در آن فرو نبرید تا از داخل ضریح آب سفیدی بالا بیاید تا قبر پر شود و مساوی با زمین گردد. بعد یک ماهی به طول قبر در آن به حرکت در می آید. تا وقتی ماهی از نظر پنهان نشده و آب خشک نگردیده، مرا داخل قبر نکنید. پس از ناپدید شدن ماهی و خشک شدن آب، مرا داخل قبر می گذارید و لحد مرا در همان ضریح قرار می دهید. مگذار خاک داخل قبر بریزند، زیرا خود قبر پر می شود! عرض کردم: بسیار خوب آقا! فرمود: هر چه می گویم به یاد داشته باش و عمل کن. مبادا مخالفت کنی! گفتم: آقا! به خدا پناه می برم که با دستور شما مخالفت کنم! هرثمه گفت: بعد با گریه و اندوه خارج شدم و پیوسته چون سپنجی بر روی آتش می سوختم و کسی جز خدا از حالم خبر نداشت.

بعد مأمون مرا خواست و پیش او رفتم. همان جا بودم تا نزدیک ظهر. بعد گفت: هرثمه! برو خدمت ابوالحسن، سلام مرا به او برسان و بگو یا تشریف بیاورد اینجا یا من خدمتش برسم. اگر فرمود ما می رویم، بگو تقاضا کرده زود تشریف بیاورید. گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم، تا چشمش به من افتاد فرمود: وصیت و سفارش مرا به خاطر داری؟ گفتم: آری. فرمود: کفش مرا بیاورید! می دانم برای چه تو را فرستاده! کفش آن جناب را آوردم و به طرف مأمون رفت. همین که وارد مجلس مأمون شد، خلیفه از جای حرکت کرد، آن جناب را در آغوش گرفت، پیشانی ایشان را بوسید و پهلوی خودش روی تخت نشاند. ساعتی شروع به صحبت کردند، بعد به یکی از غلامان دستور داد انگور و انار بیاورد.

هرثمه گفت: تا این حرف را شنیدم، نتوانستم خود را نگه دارم؛ بدنم به ارتعاش افتاد و رنگم قرمز شدم. ترسیدم متوجه شوند! به عقب برگشتم تا خارج شدم و خودم را به گوشه ای انداختم .

نزدیک ظهر متوجه شدم مولایم علی بن موسی الرضا علیهما السّلام خارج شد و به منزل برگشت. بعد دیدم مأموری از پیش مأمون بیرون آمد و در جستجوی پزشک و پرستار است. پرسیدم: چه شده؟ گفت: حضرت رضا علیه السّلام ناراحتی پیدا کرده. مردم نمی دانستند و در اصل جریان شک داشتند، ولی من یقین داشتم.

ثلث دوم شب بود که صدای ناله از میان خانه بلند شد و صدای گریه و زاری را شنیدم. من هم با کسانی که برای کشف جریان متوجه آن جناب شده بودند، با شتاب رفتم. دیدم مأمون سر برهنه کرده، گریبان چاک زده، روی پا ایستاده و گریه می کند. من هم در میان جمعیت ایستادم و نفسی سرد کشیدم. فردا صبح مأمون مجلس تعزیت گرفت، بعد به محلی که آقا علی بن موسی الرضا علیهما السّلام آنجا بود رفت و گفت محلی را ترتیب دهید؛ می خواهم آقا را غسل دهم! من نزدیک شدم و آنچه مولایم در مورد غسل و کفن و دفن فرموده بود گفتم.

گفت: بسیار خوب، من کاری ندارم؛ هر کار که تو می خواهی بکن!

من همین طور ایستاده بودم که خیمه ای زده شد. پشت خیمه ایستادم. هر که در خانه بود پیش من ایستاد. صدای تکبیر و تهلیل و تسبیح بلند بود. صدای رفت و آمد ظرف و ریزش آب و بوی خوش که تاکنون استشمام نکرده بودم بلند بود. ناگهان مأمون از یک بالاخانه صدایش بلند شد و گفت: هرثمه! تو که معتقد هستی امام را جز امام غسل نمی دهد؛ اکنون پسر حضرت رضا محمّد بن علی علیهما السّلام کجا است؟ او در مدینه و ما در طوسیم!

گفتم: ما عقیده داریم که امام را واجب نیست کسی جز امام غسل دهد. اگر متجاوزی خودسرانه ایشان را غسل داد، امامت امام به واسطه غسل دادن او باطل نمی شود و امامت امام بعد نیز باطل نمی شود که نگذاشته اند پدرش را غسل دهد! اگر حضرت رضا علیه السّلام در مدینه بود، او را پسرش محمّد علیه السّلام آشکارا غسل می داد، اکنون نیز او غسل می دهد، ولی پنهانی.

مأمون سکوت کرد. در این موقع خیمه برداشته شد! دیدم مولایم در کفن پیچیده شده است. پیکر شریف آن جناب را در تابوت گذاشتم و به جانب قبر بردیم. مأمون با حاضرین بر ایشان نماز خواند. بعد ایشان را به محل قبر بردیم. دیدم با کلنگ زمین را پشت قبر هارون حفر می کنند تا قبر او را قبله قبر حضرت رضا علیه السّلام قرار دهند، ولی کلنگ ها کارگر نیستند و ذره ای از خاک را جدا نمی کنند.

مأمون به من گفت: وای بر تو ای هرثمه! ببین خاک چطور سخت شده و نمی شود آن را حفر کرد!

گفتم: یا امیرالمؤمنین! آن جناب به من دستور داده که فقط یک کلنگ جلوی قبر پدرت هارون الرشید بزنم. گفت: وقتی یک کلنگ زدی چه می شود؟ گفتم: او فرموده نباید قبر پدرت قبله قبرش باشد! اگر من یک کلنگ بزنم، قبری آماده بدون کندن و کاویدن ظاهر می شود که در وسط آن ضریحی است. مأمون گفت: سبحان اللَّه! چه حرف های عجیبی! ولی نباید از کار حضرت رضا علیه السّلام تعجب کرد. ای هرثمه! بزن ببینم چه می شود!

هرثمه گفت: کلنگ را گرفتم و در جلوی قبر هارون به زمین زدم! قبری کنده با ضریحی که در وسطش بود آشکار شد و مردم تماشا می کردند. مأمون گفت: بدنش را داخل قبر بگذار. گفتم: یا امیرالمؤمنین! به من دستور داده بدنش را پایین نبرم تا از درون قبر آب سفیدی بیرون آید و قبر تا برابر زمین پر شود! بعد یک ماهی به طول قبر در آن پیدا می شود! وقتی ماهی رفت و آب خشک شد، آن جناب را کنار قبرش می گذارم و کاری به لحد ندارم. گفت: هر چه دستور داده انجام بده.

هرثمه گفت: منتظر جوشیدن آب و آمدن ماهی شدم. ماهی پیدا شد و آب خشک گردید و مردم نگاه می کردند. پیکر آن جناب را کنار قبر گذاشتم. داخل قبر به وسیله پارچه ای سفید پوشیده شد که من نینداخته بودم. بدون اینکه من دست بزنم، بدنش سرازیر قبر شد، بی آنکه احدی دست زده باشد. مأمون به حاضرین اشاره کرد که خاک بریزید. گفتم: چنین کاری نکنید! گفت: وای بر تو! پس چه کسی قبر را پر می کند؟ گفتم: به من فرموده خاک نریزید؛ قبر خودش پر می شود و پس از پر شدن، مقداری هم از روی زمین بالا می آید. مأمون به مردم اشاره کرد که کاری نداشته باشید.

آنها خاک دست های خود را به زمین ریختند. قبر پر شد و از روی زمین به صورت مربع بالا آمد. مأمون رفت و من نیز بازگشتم. بعد مرا در خلوت خواست، آنگاه گفت: تو را به خدا قسم می دهم راست بگو؛ چه از ابوالحسن علی بن موسی علیهما السّلام شنیدی؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین! هر چه فرموده بود برایت گفتم. گفت: نه، تو را به خدا راست بگو دیگر چه فرموده؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین از چه چیز می پرسی؟ گفت: هرثمه! آیا اسراری غیر از اینها به تو سپرده؟ گفتم: بلی. پرسید چه چیز؟ گفتم: جریان انار و انگور را نیز به من فرموده! رنگ از چهره مأمون پرید و گاهی زرد و گاهی قرمز و گاهی سیاه می شد. سپس به حالت درازکش غش کرد! شنیدم که در حال غشوه به هذیان افتاده بود و می گفت: وای بر مأمون از خدا! وای بر او از پیامبر خدا! وای بر او از علی! وای بر مأمون از فاطمه! وای بر مأمون از حسن و حسین! وای بر او از علی بن الحسین! ای وای بر او از محمّد ابن علی و از جعفر بن محمّد و موسی بن جعفر! وای بر مأمون از علی بن موسی الرضا! به خدا این زیان آشکار است! و این کلمات را پیوسته تکرار می کرد.

چون دیدم سخنان او به طول انجامید، به او پشت کردم و رفتم یک گوشه حیاط نشستم. مأمون از جای حرکت کرد و نشست و مرا صدا زد؛ مثل آدم های مست بود. گفت: به خدا قسم تو و هر که در زمین و آسمان است نزد من از او عزیزتر نیست، اگر بفهمم این سخنان را به کسی گفته ای یا نشانه ای بیابم، خود را به کشتن داده ای.

گفتم: یا امیرالمؤمنین! اگر یک کلمه از این اسرار را فهمیدی که من به کسی گفته ام، خونم برایت حلال باشد. گفت: نه به خدا امکان ندارد! باید عهد و پیمان ببندی که مخفی کنی و دو مرتبه بازگو نکنی! آنگاه عهد و پیمانی محکم از من گرفت. همین که چند قدم رفتم، دست های خود را بر هم کوبیده گفت: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً» - . نساء / 108 - ، {[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند، و [لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند، و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست، او با آنان است. و خدا به آنچه انجام می دهند همواره احاطه دارد.} حضرت رضا علیه السّلام دارای یک فرزند به نام محمّد امام جواد علیه السّلام بود. آن جناب رضا، صادق، صابر، فاضل، نور چشم مؤمنین و خشم کفار لقب داشت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 245 -

**[ترجمه]

بیان

نبت عن الأرض أی ارتفعت و لم تؤثر فیها من قولهم نبا الشی ء عنی أی تجافی و تباعد و نبا السیف إذا لم یعمل فی الضریبة قوله و المترفقین أی الأطباء المعالجین برفق قال الجزری فی الحدیث أنت رفیق و الله الطبیب أی أنت ترفق بالمریض و تتلطفه و هو الذی یبرئه و یعافیه و الوجبة صوت السقطة و العلالی جمع العلیة بالکسر و هی الغرقة.

**[ترجمه]عبارت «نبت عن الارض» یعنی از زمین بلند شد و در آن فرو نرفت که از عبارت «نبا الشیء عنی» یعنی آن چیز از من فاصله گرفت و دور شد و «نبا السیف» یعنی شمشیر در مضروب خود اثر نکرد گرفته شده. «مترفقین» یعنی اطبای معالج که اهل مدارایند. جزری می گوید: در حدیث است که تو همراهی و خدا طبیب است، یعنی تو با مریض مدارا می کنی و ملاطفت می کنی و خداست که مریض را خوب می کند و عافیت می دهد. و «وجبه» صدای افتادن چیزی است و «علالی» جمع «علیّة» به کسر است و عبارت است از غرقه شدن.

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: لَمَّا کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ طُوسَ سَبْعَةُ مَنَازِلَ اعْتَلَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَدَخَلْنَا طُوسَ وَ قَدِ اشْتَدَّتْ بِهِ الْعِلَّةُ فَبَقِینَا بِطُوسَ أَیَّاماً فَکَانَ الْمَأْمُونُ یَأْتِیهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ یَوْمِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ کَانَ ضَعِیفاً فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَقَالَ لِی بَعْدَ مَا صَلَّی الظُّهْرَ یَا یَاسِرُ أَکَلَ النَّاسُ شَیْئاً قُلْتُ یَا سَیِّدِی مَنْ یَأْکُلُ هَاهُنَا مَعَ مَا أَنْتَ فِیهِ فَانْتَصَبَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ هَاتُوا الْمَائِدَةَ وَ لَمْ یَدَعْ مِنْ حَشَمِهِ أَحَداً إِلَّا أَقْعَدَهُ مَعَهُ عَلَی الْمَائِدَةِ یَتَفَقَّدُ وَاحِداً وَاحِداً فَلَمَّا أَکَلُوا قَالَ ابْعَثُوا إِلَی النِّسَاءِ بِالطَّعَامِ فَحُمِلَ الطَّعَامُ إِلَی النِّسَاءِ فَلَمَّا فَرَغُوا مِنَ الْأَکْلِ أُغْمِیَ عَلَیْهِ وَ ضَعُفَ فَوَقَعَتِ الصَّیْحَةُ وَ جَاءَتْ جَوَارِی الْمَأْمُونِ وَ نِسَاؤُهُ حَافِیَاتٍ حَاسِرَاتٍ وَ وَقَعَتِ الْوَجْبَةُ بِطُوسَ وَ جَاءَ الْمَأْمُونُ حَافِیاً وَ حَاسِراً یَضْرِبُ عَلَی رَأْسِهِ وَ یَقْبِضُ عَلَی لِحْیَتِهِ وَ یَتَأَسَّفُ وَ یَبْکِی وَ تَسِیلُ الدُّمُوعُ عَلَی خَدَّیْهِ فَوَقَفَ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ أَفَاقَ فَقَالَ یَا سَیِّدِی وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی أَیُّ الْمُصِیبَتَیْنِ أَعْظَمُ عَلَیَّ فَقْدِی لَکَ وَ فِرَاقِی إِیَّاکَ أَوْ تُهَمَةُ النَّاسِ لِی أَنِّی اغْتَلْتُکَ وَ قَتَلْتُکَ قَالَ فَرَفَعَ طَرْفَهُ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَحْسِنْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مُعَاشَرَةَ أَبِی جَعْفَرٍ فَإِنَّ عُمُرَکَ وَ عُمُرَهُ هَکَذَا وَ جَمَعَ بَیْنَ سَبَّابَتَیْهِ قَالَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ تِلْکَ اللَّیْلَةِ قَضَی عَلَیْهِ بَعْدَ مَا ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ بَعْضُهُ فَلَمَّا أَصْبَحَ اجْتَمَعَ الْخَلْقُ وَ قَالُوا هَذَا قَتَلَهُ وَ اغْتَالَهُ یَعْنِی الْمَأْمُونَ وَ قَالُوا قَتَلَ ابْنَ رَسُولِ

ص: 299


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 245- 250.

اللَّهِ وَ أَکْثَرُوا الْقَوْلَ وَ الْجَلَبَةَ وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام اسْتَأْمَنَ إِلَی الْمَأْمُونِ وَ جَاءَ إِلَی خُرَاسَانَ وَ کَانَ عَمَّ أَبِی الْحَسَنِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ اخْرُجْ إِلَی النَّاسِ وَ أَعْلِمْهُمْ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ لَا یُخْرَجُ الْیَوْمَ وَ کَرِهَ أَنْ یُخْرِجَهُ فَتَقَعَ الْفِتْنَةُ فَخَرَجَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ إِلَی النَّاسِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ تَفَرَّقُوا فَإِنَّ أَبَا الْحَسَنِ لَا یُخْرَجُ الْیَوْمَ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ وَ غُسِّلَ أَبُو الْحَسَنِ فِی اللَّیْلِ وَ دُفِنَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ حَدَّثَنِی یَاسِرٌ بِمَا لَمْ أُحِبَّ ذِکْرَهُ فِی الْکِتَابِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یاسر خادم می گوید: به فاصله هفت منزلی طوس که رسیدیم، حضرت رضا علیه السّلام مریض شد و بیماری اش سخت گردید. چند روزی در طوس ماندیم. مأمون هر روز دو مرتبه از ایشان خبر می گرفت. در روز آخر که از دنیا رفت، خیلی ضعیف شده بود و پس از نماز ظهر به من فرمود: یاسر! مردم غذا خورده اند، گفتم: آقای من! که غذا می خورد با این ناراحتی که شما دارید؟

از جای حرکت کرد و نشست. سپس فرمود: غذا بیاورید! تمام غلامان و خدمتکاران را دستور داد که بیایند و بر سر سفره بنشینند. خود نیز نشست و به یکایک آنها مهربانی و دلجویی می کرد. وقتی غذا خوردند فرمود: برای بانوان غذا بفرستید! بانوان که غذا خوردند امام علیه السّلام از هوش رفت و بسیار ضعیف شد. صدای ناله بلند شد. زنان و کنیزان مأمون با پای برهنه و صورت گشاده آمدند، طوس یک پارچه گریه شد. مأمون نیز با سر و پای برهنه بر سر زنان آمد و ریش خود را می گرفت و اندوهگین بود و گریه می کرد. اشک روی صورتش می ریخت و بالای سر حضرت رضا علیه السّلام که رسید، به هوش آمد و گفت: آقا! بر کدام مصیبت خود گریه کنم؟ اینکه شما را از دست می دهم یا تهمت مردم که من شما را کشته ام؟ در این موقع حضرت چشم به طرف مأمون گشوده و فرمود: با پسرم ابو جعفر خوب رفتار کن که عمر تو و او چون این دو انگشت من است. و دو انگشت سبابه را به هم چسبانید.

پاسی از شب که گذشت، حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفت. صبح مردم جمع شدند و می گفتند: مأمون ایشان را کشته! سر و صدا زیاد شد که پسر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را کشتند.

محمّد بن جعفر بن محمّد علیهما السّلام که از مأمون امان گرفته بود و در خراسان بود، عموی حضرت رضا علیه السّلام محسوب می شد. مأمون به او گفت: برو به مردم اطلاع ده که امروز حضرت رضا علیه السّلام را دفن نمی کنند. می ترسید اگر بدن شریفش را بیرون آورد، فتنه و آشوب بر پا شود. محمّد بن جعفر خارج شد و گفت: مردم! متفرق شوید که حضرت رضا علیه السّلام را بیرون نمی آورند! مردم متفرق شدند و شبانه آن جناب را غسل داده و دفن کردند.

علی بن ابراهیم می گوید: یاسر مرا به آنچه دوست ندارم در کتاب ذکر کنم خبر داد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 241 -

**[ترجمه]

«10»

لی، [الأمالی] للصدوق ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْهَمَذَانِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ ابْنُ تَاتَانَةَ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا وَاقِفٌ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِذْ قَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ ادْخُلْ هَذِهِ الْقُبَّةَ الَّتِی فِیهَا قَبْرُ هَارُونَ وَ ائْتِنِی بِتُرَابٍ مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا قَالَ فَمَضَیْتُ فَأَتَیْتُ بِهِ فَلَمَّا مَثُلْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لِی نَاوِلْنِی هَذَا التُّرَابَ وَ هُوَ مِنْ عِنْدِ الْبَابِ فَنَاوَلْتُهُ فَأَخَذَهُ وَ شَمَّهُ ثُمَّ رَمَی بِهِ ثُمَّ قَالَ سَیُحْفَرُ لِی هَاهُنَا فَتَظْهَرُ صَخْرَةٌ لَوْ جُمِعَ عَلَیْهَا کُلُّ مِعْوَلٍ بِخُرَاسَانَ لَمْ یَتَهَیَّأْ قَلْعُهَا ثُمَّ قَالَ فِی الَّذِی عِنْدَ الرِّجْلِ وَ الَّذِی عِنْدَ الرَّأْسِ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ نَاوِلْنِی هَذَا التُّرَابَ فَهُوَ مِنْ تُرْبَتِی ثُمَّ قَالَ سَیُحْفَرُ لِی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَتَأْمُرُهُمْ أَنْ یَحْفِرُوا إِلَی سَبْعِ مَرَاقِیَ إِلَی أَسْفَلَ وَ أَنْ تَشُقَّ لِی ضَرِیحَهُ فَإِنْ أَبَوْا إِلَّا أَنْ یَلْحَدُوا فَتَأْمُرُهُمْ أَنْ یَجْعَلُوا اللَّحْدَ ذِرَاعَیْنِ وَ شِبْراً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَیُوَسِّعُهُ مَا یَشَاءُ وَ إِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَإِنَّکَ تَرَی عِنْدَ رَأْسِی نَدَاوَةً فَتَکَلَّمْ بِالْکَلَامِ الَّذِی أُعَلِّمُکَ فَإِنَّهُ یَنْبُعُ الْمَاءُ حَتَّی یَمْتَلِئَ اللَّحْدُ وَ تَرَی فِیهِ حِیتَاناً صِغَاراً فَفَتِّتْ لَهَا الْخُبْزَ الَّذِی أُعْطِیکَ فَإِنَّهَا تَلْتَقِطُهُ فَإِذَا لَمْ یَبْقَ مِنْهُ شَیْ ءٌ خَرَجَتْ مِنْهُ حُوتَةٌ کَبِیرَةٌ فَالْتَقَطَتِ الْحِیتَانَ الصِّغَارَ حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْهَا شَیْ ءٌ ثُمَّ تَغِیبُ فَإِذَا غَابَتْ فَضَعْ یَدَکَ عَلَی الْمَاءِ ثُمَّ تَکَلَّمْ بِالْکَلَامِ الَّذِی أُعَلِّمُکَ فَإِنَّهُ یَنْضُبُ الْمَاءُ وَ لَا یَبْقَی مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا تَفْعَلْ ذَلِکَ إِلَّا بِحَضْرَةِ الْمَأْمُونِ.

ص: 300


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 241- 242.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا أَبَا الصَّلْتِ غَداً أَدْخُلُ عَلَی هَذَا الْفَاجِرِ فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مَکْشُوفَ الرَّأْسِ فَتَکَلَّمْ أُکَلِّمْکَ وَ إِنْ خَرَجْتُ وَ أَنَا مُغَطَّی الرَّأْسِ فَلَا تُکَلِّمْنِی قَالَ أَبُو الصَّلْتِ فَلَمَّا أَصْبَحْنَا مِنَ الْغَدِ لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ جَلَسَ فَجَعَلَ فِی مِحْرَابِهِ یَنْتَظِرُ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ غُلَامُ الْمَأْمُونِ فَقَالَ لَهُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَبِسَ نَعْلَهُ وَ رِدَاءَهُ وَ قَامَ وَ مَشَی وَ أَنَا أَتَّبِعُهُ حَتَّی دَخَلَ عَلَی الْمَأْمُونِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقٌ عَلَیْهِ عِنَبٌ وَ أَطْبَاقُ فَاکِهَةٍ وَ بِیَدِهِ عُنْقُودُ عِنَبٍ قَدْ أَکَلَ بَعْضَهُ وَ بَقِیَ بَعْضُهُ فَلَمَّا أَبْصَرَ الرِّضَا علیه السلام وَثَبَ إِلَیْهِ فَعَانَقَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ مَعَهُ ثُمَّ نَاوَلَهُ الْعُنْقُودَ وَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ عِنَباً أَحْسَنَ مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام رُبَّمَا کَانَ عِنَباً حَسَناً یَکُونُ مِنَ الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُ کُلْ مِنْهُ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام تُعْفِینِی عَنْهُ فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا یَمْنَعُکَ مِنْهُ لَعَلَّکَ تَتَّهِمُنَا بِشَیْ ءٍ فَتَنَاوَلَ الْعُنْقُودَ فَأَکَلَ مِنْهُ ثُمَّ نَاوَلَهُ فَأَکَلَ مِنْهُ الرِّضَا علیه السلام ثَلَاثَ حَبَّاتٍ ثُمَّ رَمَی بِهِ وَ قَامَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِلَی أَیْنَ فَقَالَ إِلَی حَیْثُ وَجَّهْتَنِی وَ خَرَجَ مُغَطَّی الرَّأْسِ فَلَمْ أُکَلِّمْهُ حَتَّی دَخَلَ الدَّارَ فَأَمَرَ أَنْ یُغْلَقَ الْبَابُ فَغُلِقَ ثُمَّ نَامَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ مَکَثْتُ وَاقِفاً فِی صَحْنِ الدَّارِ مَهْمُوماً مَحْزُوناً فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ عَلَیَّ شَابٌّ حَسَنُ الْوَجْهِ قَطَطُ الشَّعْرِ أَشْبَهُ النَّاسِ بِالرِّضَا علیه السلام فَبَادَرْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ مِنْ أَیْنَ دَخَلْتَ وَ الْبَابُ مُغْلَقٌ فَقَالَ الَّذِی جَاءَ بِی مِنَ الْمَدِینَةِ فِی هَذَا الْوَقْتِ هُوَ الَّذِی أَدْخَلَنِی الدَّارَ وَ الْبَابُ مُغْلَقٌ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ لِی أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْکَ یَا أَبَا الصَّلْتِ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ مَضَی نَحْوَ أَبِیهِ علیه السلام فَدَخَلَ وَ أَمَرَنِی بِالدُّخُولِ مَعَهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام وَثَبَ إِلَیْهِ فَعَانَقَهُ وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ سَحَبَهُ سَحْباً فِی فِرَاشِهِ وَ أَکَبَّ عَلَیْهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یُقَبِّلُهُ وَ یُسَارُّهُ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَفْهَمْهُ وَ رَأَیْتُ فِی شَفَتَیِ الرِّضَا علیه السلام زُبْداً أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ رَأَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَلْحَسُهُ بِلِسَانِهِ ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ بَیْنَ ثَوْبَیْهِ وَ صَدْرِهِ فَاسْتَخْرَجَ مِنْهُ شَیْئاً شَبِیهاً بِالْعُصْفُورِ فَابْتَلَعَهُ أَبُو جَعْفَرٍ وَ مَضَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا الصَّلْتِ قُمِ ائْتِنِی

ص: 301

بِالْمُغْتَسَلِ وَ الْمَاءِ مِنَ الْخِزَانَةِ فَقُلْتُ مَا فِی الْخِزَانَةِ مُغْتَسَلٌ وَ لَا مَاءٌ فَقَالَ لِی انْتَهِ إِلَی مَا آمُرُکَ بِهِ فَدَخَلْتُ الْخِزَانَةَ فَإِذَا فِیهَا مُغْتَسَلٌ وَ مَاءٌ فَأَخْرَجْتُهُ وَ شَمَّرْتُ ثِیَابِی لِأُغَسِّلَهُ مَعَهُ فَقَالَ لِی تَنَحَّ یَا أَبَا الصَّلْتِ فَإِنَّ لِی مَنْ یُعِینُنِی غَیْرَکَ فَغَسَّلَهُ ثُمَّ قَالَ لِیَ ادْخُلِ الْخِزَانَةَ فَأَخْرِجْ لِیَ السَّفَطَ الَّذِی فِیهِ کَفَنُهُ وَ حَنُوطُهُ فَدَخَلْتُ فَإِذَا أَنَا بِسَفَطٍ لَمْ أَرَهُ فِی تِلْکَ الْخِزَانَةِ قَطُّ فَحَمَلْتُهُ إِلَیْهِ فَکَفَّنَهُ وَ صَلَّی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لِیَ ائْتِنِی بِالتَّابُوتِ فَقُلْتُ أَمْضِی إِلَی النَّجَّارِ حَتَّی یُصْلِحَ التَّابُوتَ قَالَ قُمْ فَإِنَّ فِی الْخِزَانَةِ تَابُوتاً فَدَخَلْتُ الْخِزَانَةَ فَوَجَدْتُ تَابُوتاً لَمْ أَرَهُ قَطُّ فَأَتَیْتُهُ بِهِ فَأَخَذَ الرِّضَا علیه السلام بَعْدَ مَا صَلَّی عَلَیْهِ فَوَضَعَهُ فِی التَّابُوتِ وَ صَفَّ قَدَمَیْهِ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ لَمْ یَفْرُغْ مِنْهُمَا حَتَّی عَلَا التَّابُوتُ فَانْشَقَّ السَّقْفُ فَخَرَجَ مِنْهَا التَّابُوتُ وَ مَضَی فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّاعَةَ یَجِیئُنَا الْمَأْمُونُ وَ یُطَالِبُنَا بِالرِّضَا علیه السلام فَمَا نَصْنَعُ فَقَالَ لِیَ اسْکُتْ فَإِنَّهُ سَیَعُودُ یَا أَبَا الصَّلْتِ مَا مِنْ نَبِیٍّ یَمُوتُ بِالْمَشْرِقِ وَ یَمُوتُ وَصِیُّهُ بِالْمَغْرِبِ إِلَّا جَمَعَ اللَّهُ تَعَالَی بَیْنَ أَرْوَاحِهِمَا وَ أَجْسَادِهِمَا فَمَا أَتَمَّ الْحَدِیثَ حَتَّی انْشَقَّ السَّقْفُ وَ نَزَلَ التَّابُوتُ فَقَامَ علیه السلام فَاسْتَخْرَجَ الرِّضَا علیه السلام مِنَ التَّابُوتِ وَ وَضَعَهُ عَلَی فِرَاشِهِ کَأَنَّهُ لَمْ یُغَسَّلْ وَ لَمْ یُکَفَّنْ ثُمَّ قَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ قُمْ فَافْتَحِ الْبَابَ لِلْمَأْمُونِ فَفَتَحْتُ الْبَابَ فَإِذَا الْمَأْمُونُ وَ الْغِلْمَانُ بِالْبَابِ فَدَخَلَ بَاکِیاً حَزِیناً قَدْ شَقَّ جَیْبَهُ وَ لَطَمَ رَأْسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا سَیِّدَاهْ فُجِعْتُ بِکَ یَا سَیِّدِی ثُمَّ دَخَلَ وَ جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ قَالَ خُذُوا فِی تَجْهِیزِهِ فَأَمَرَ بِحَفْرِ الْقَبْرِ فَحُفِرَتِ الْمَوْضِعُ فَظَهَرَ کُلُّ شَیْ ءٍ عَلَی مَا وَصَفَهُ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَعْضُ جُلَسَائِهِ أَ لَسْتَ تَزْعُمُ أَنَّهُ إِمَامٌ قَالَ بَلَی قَالَ لَا یَکُونُ إِلَّا مُقَدَّمَ النَّاسِ فَأَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ لَهُ فِی الْقِبْلَةِ فَقُلْتُ أَمَرَنِی أَنْ أَحْفِرَ لَهُ سَبْعَ مَرَاقِیَ وَ أَنْ أَشُقَّ لَهُ ضَرِیحَهُ فَقَالَ انْتَهُوا إِلَی مَا یَأْمُرُ بِهِ أَبُو الصَّلْتِ سِوَی الضَّرِیحِ وَ لَکِنْ یُحْفَرُ لَهُ وَ یُلْحَدُ فَلَمَّا رَأَی مَا ظَهَرَ مِنَ النَّدَاوَةِ وَ الْحِیتَانِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ قَالَ الْمَأْمُونُ لَمْ یَزَلِ الرِّضَا علیه السلام یُرِینَا عَجَائِبَهُ فِی حَیَاتِهِ حَتَّی أَرَانَاهَا بَعْدَ وَفَاتِهِ أَیْضاً فَقَالَ لَهُ وَزِیرٌ کَانَ مَعَهُ أَ تَدْرِی مَا أَخْبَرَکَ بِهِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ لَا قَالَ إِنَّهُ أَخْبَرَکَ أَنَّ مُلْکَکُمْ یَا بَنِی

ص: 302

الْعَبَّاسِ مَعَ کَثْرَتِکُمْ وَ طُولِ مُدَّتِکُمْ مِثْلُ هَذِهِ الْحِیتَانِ حَتَّی إِذَا فَنِیَتْ آجَالُکُمْ وَ انْقَطَعَتْ آثَارُکُمْ وَ ذَهَبَتْ دَوْلَتُکُمْ سَلَّطَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْکُمْ رَجُلًا مِنَّا فَأَفْنَاکُمْ عَنْ آخِرِکُمْ قَالَ لَهُ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ عَلِّمْنِی الْکَلَامَ الَّذِی تَکَلَّمْتَ بِهِ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَقَدْ نَسِیتُ الْکَلَامَ مِنْ سَاعَتِی وَ قَدْ کُنْتُ صَدَقْتُ فَأَمَرَ بِحَبْسِی وَ دَفْنِ الرِّضَا علیه السلام فَحُبِسْتُ سَنَةً فَضَاقَ عَلَیَّ الْحَبْسُ وَ سَهِرْتُ اللَّیْلَةَ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ تَعَالَی بِدُعَاءٍ ذَکَرْتُ فِیهِ مُحَمَّداً وَ آلَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلْتُ اللَّهَ تَعَالَی بِحَقِّهِمْ أَنْ یُفَرِّجَ عَنِّی فَلَمْ أَسْتَتِمَّ الدُّعَاءَ حَتَّی دَخَلَ عَلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا أَبَا الصَّلْتِ ضَاقَ صَدْرُکَ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ قَالَ قُمْ فَأَخْرَجَنِی ثُمَّ ضَرَبَ یَدَهُ إِلَی الْقُیُودِ الَّتِی کَانَتْ فَفَکَّهَا وَ أَخَذَ بِیَدِی وَ أَخْرَجَنِی مِنَ الدَّارِ وَ الْحَرَسَةُ وَ الْغِلْمَةُ یَرَوْنَنِی فَلَمْ یَسْتَطِیعُوا أَنْ یُکَلِّمُونِی وَ خَرَجْتُ مِنْ بَابِ الدَّارِ ثُمَّ قَالَ لِیَ امْضِ فِی وَدَائِعِ اللَّهِ فَإِنَّکَ لَنْ تَصِلَ إِلَیْهِ وَ لَا یَصِلُ إِلَیْکَ أَبَداً فَقَالَ أَبُو الصَّلْتِ فَلَمْ أَلْتَقِ مَعَ الْمَأْمُونِ إِلَی هَذَا الْوَقْتِ (1).

**[ترجمه]امالی شیخ صدوق و عیون اخبارالرضا: ابا صلت می گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که فرمود: داخل این قبه ای که هارون مدفون است برو و از چهار طرف آن خاک بردار بیاور. داخل قبه شدم و خاک را آوردم. ملاحظه فرمود و گفت: این قسمت از خاک را که مربوط به طرف راست است به من بده. تقدیم کردم. آن را بو کشید و ریخت و فرمود: در اینجا که می خواهند برایم قبر حفر کنند، سنگی پدیدار خواهد شد که اگر تمام کلنگ های خراسان را جمع کنند، نمی توانند آن را بردارند. در مورد خاکی که از پایین پا و بالای سر آورده بودم نیز همین فرمایش را تکرار کرد.آنگاه فرمود: این خاک را به من بده که خاک مدفن من است! و فرمود: در اینجا برای من قبر حفر می کنند. بگو هفت پله پایین روند و ضریحی بگشایند. اگر امتناع ورزیدند، می گویی به اندازه یک متر لحد قرار دهند. اگر خداوند بخواهد آن را وسعت می دهد.پس از آماده شدن قبر، در قسمت سر رطوبتی خواهی دید. دعایی که به تو می آموزم را خواهی خواند. لحد پر از آب می شود و ماهی های کوچکی در آن می بینی. از همان نانی که به تو می دهم برای آنها ریزه می کنی و خواهند خورد. وقتی تمام شد یک ماهی بزرگ آشکار می گردد و ماهی های کوچک را می خورد، به طوری که یکی هم نمی ماند و بعد خودش دیده نمی شود. در این موقع که ماهی بزرگ دیده نشد، دست بر روی آب بگذار و دعایی را که به تو می آموزم بخوان. آنگاه آب فرو می رود و چیزی از آن باقی نمی ماند. تمام این کارها را در پیش مأمون انجام بده.

پس از آن فرمود: فورا می روم پیش این نابکار! وقتی خارج شدم اگر سرم پوشیده نبود، با من حرف بزن، جواب می دهم. چنان چه سرم پوشیده بود، با من صحبت مکن. ابا صلت گفت: صبحگاه فردا لباس پوشید و در محراب به انتظار نشست. در این موقع غلام مأمون وارد شد و گفت: امیرالمؤمنین شما را می خواهد! حضرت کفش پوشید و از جای حرکت کرد و رفت، من هم از پی آن جناب رفتم تا بر مأمون وارد شد. جلوی مأمون ظرفی از انگور و چند ظرف دیگر از میوه های مختلف بود. یک خوشه انگور هم به دست داشت که مقداری از آن را خورده بود.

همین که چشمش به حضرت رضا افتاد، از جای حرکت کرد، او را در بغل گرفت، پیشانی اش را بوسید و آن جناب را پهلوی خود نشانید. امام فرمود: انگور خوب انگور بهشتی است. مأمون درخواست کرد از آن انگور بخورد. حضرت فرمود: مرا معاف دار! گفت: ممکن نیست! شاید به من اطمینان نداری! مأمون خوشه را گرفت و چند دانه از آن را خورد و برای مرتبه دوم به دست حضرت رضا علیه السّلام داد. آن جناب سه دانه از انگور را خورد و آن را به گوشه ای پرت کرد و از جای حرکت نمود. مأمون گفت کجا می روی؟ فرمود: به جایی که مرا فرستادی! وقتی خارج شد، عبا را بر سر کشیده بود. چیزی عرض نکردم تا داخل خانه شد و دستور داد درها را ببندم و در رختخواب خوابید. من با حزن و اندوه داخل حیاط ایستاده بودم.

در همین موقع مشاهده کردم جوانی خوش روی با موی های مجعد شبیه به حضرت رضا علیه السّلام وارد شد. پیش رفتم و عرض کردم: از کجا آمدی؟ درها که بسته بود!! فرمود: کسی که در این ساعت مرا از مدینه به طوس آورده، از درهای بسته نیز داخلم کرده. گفتم: شما کیستی؟ فرمود: ای ابا صلت! من حجت خدایم بر تو. من محمّد بن علی هستم، و به طرف اطاق علی بن موسی الرضا علیهما السّلام رفت. به من نیز فرمود: وارد شوم. همین که چشم حضرت رضا علیه السّلام به اوافتاد، از جای جست و فرزندش را در آغوش گرفت و به سینه چسبانید و پیشانی اش را بوسید و به جانب خود کشاند. امام جواد علیه السّلام پیوسته پدر را می بوسید و آرام با او سخنانی می گفت که من نفهمیدم.

در این هنگام کفی سفیدتر از برف بر دهان حضرت رضا علیه السّلام آشکار شد. حضرت جواد علیه السّلام آن کف را مکید. امام دست در گریبان خود کرد و چیزی شبیه گنجشک خارج کرد و به حضرت جواد داد و حضرت آن را بلعید. در این موقع حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفت. حضرت جواد علیه السّلام فرمود: ابا صلت! حرکت کن از انبار تخت با آب بیاور تا پدرم را غسل دهم! عرض کردم: در انبار تخت و آب نیست! فرمود: هر چه می گویم بجای آور! داخل انبار شدم؛ در آنجا تخت و آب بود. آنها را بیرون آوردم و دامن به کمر زدم تا امام را غسل دهم. فرمود: تو یک طرف برو. کسی هست که به من کمک کند و حضرت رضا علیه السّلام را غسل داد.

باز فرمود داخل انبار شو و زنبیلی که در آن کفن و حنوط پدرم هست را بیاور! وارد شدم؛ زنبیلی دیدم که قبلا در آنجا ندیده بودم و خدمت ایشان آوردم. ایشان پدر خود را کفن کرد و بر بدنش نماز خواند.آنگاه فرمود: تابوت بیاور! عرض کردم: بروم پیش نجار بگویم تابوت بسازد! فرمود: داخل انبار تابوت هست! وارد شدم؛ تابوتی دیدم که در آنجا قبلا ندیده بودم! جسم پاک امام را در آن تابوت نهاد و دو رکعت نماز خواند؛ هنوز تمام نشده بود که تابوت بلند شد، سقف شکافته گردید و از خانه خارج شد.

عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه! هم اکنون مأمون می آید و حضرت رضا علیه السّلام را از من می خواهد! چه کنم؟ فرمود: ساکت باش، الان بر می گردد! هر پیغمبری اگر چه در مشرق بمیرد و وصی او در مغرب باشد، خداوند بین ارواح و اجساد آنها جمع خواهد کرد. هنوز سخن امام جواد علیه السّلام تمام نشده بود که سقف شکافته شد و تابوت بر زمین آمد. ایشان از جای حرکت کرد، پیکر پاک امام را از تابوت بیرون آورد و در رختخوابش گذاشت، مثل اینکه نه غسل داده شد و نه کفن گردیده .

سپس به من فرمود: حرکت کن و در را برای مأمون بگشا! همین که در را گشودم، دیدم مأمون و غلامان ایستاده اند! وی با گریه داخل شد و گریبان چاک زد و بر سر خود می زد با صدای بلند می گفت: آه آقای من! تو را از دست دادم! کنار بستر حضرت رضا علیه السّلام نشست و دستور داد آماده غسل و کفن شوند و امر کرد برایش قبر بکنند. تمام آنچه حضرت رضا علیه السّلام فرموده بود آشکار گردید. خواست قبر پدرش را قبله قبر حضرت رضا علیه السّلام قرار دهد که یکی از اطرافیان گفت: مگر نمی گویی این شخص امام است؟ جواب داد: چرا، گفت: باید قبر او جلو باشد! دستور داد در طرف قبله قبر بکنند. گفتم: به من فرموده است که هفت پله بکنند و ضریحی بگشایند. گفت: به مقداری که ابا صلت می گوید بدون ضریح بکنید، ولی لحد قرار می دهم.

وقتی رطوبت و ماهی ها و چیزهای دیگر را مشاهده کرد گفت: حضرت رضا علیه السّلام در زمان زندگانی، پیوسته ما را از عجایب خود بهره مند می کرد. اینک بعد از مرگ نیز آنها را نشان می دهد! وزیرش گفت: می دانی منظور از نشان دادن این عجایب چیست؟ مأمون گفت: نه. وزیر گفت: می خواهد بفهماند که اقتدار و سلطنت شما بنی عباس با زیادی حکمروا و مدت طولانی، مثل این ماهی های کوچک است؛ وقتی مدت شما تمام شود، خداوند شخصی از ما را بر شما مسلط خواهد کرد که این سلسله را منقرض کند. گفت: راست می گویی.

ابا صلت می گوید: آنگاه مأمون گفت: آن دعایی که می خواندی را به من بیاموز! سوگند یاد کردم که همین الان فراموش کردم. راست هم می گفتم. دستور داد مرا زندانی کنند و حضرت رضا علیه السّلام را دفن کرد. یک سال در زندان بودم. خیلی دلم تنگ شد. شبانگاهی تا به صبح متوسل به خاندان نبوت شدم و از خدا خواستم به حق آنها مرا نجات دهد.

هنوز دعایم تمام نشده بود که امام جواد علیه السّلام وارد شد و فرمود: دلت تنگ شده است؟ عرض کردم: آری به خدا قسم! فرمود: حرکت کن! دست به زنجیرهایی که به آن بسته شده بودم زد و زنجیرها باز شد. دست مرا گرفت و از زندان خارج کرد، با اینکه غلام ها و زندانبان ها ایستاده بودند و مرا می دیدند، ولی قدرت حرف زدن نداشتند! از زندان که بیرون آمدم فرمود: در پناه خدا دیگر نه تو مأمون را خواهی دید و نه او تو را. ابا صلت گفت: بعد از آن تاکنون مأمون را ندیده ام. - . امالی صدوق: 661 ، عیون اخبارالرضا 2 : 242 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام ربما کان عنبا أی کثیرا ما یکون العنب عنبا حسنا یکون من الجنة و الحاصل أن العنب الحسن إنما یکون فی الجنة التی أنت محروم منها و السحب الجر.

**[ترجمه]عبارت «ربما کان عنبا» یعنی چه بسیار اتفاق می افتد که انگور نیکوست و از بهشت است و حاصل آنکه انگور نیکو، فقط در بهشت است که تو مأمون از آن محرومی، و «سحب» به معنای کشیدن است.

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ أَبِی ذَکْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ الْعَبَّاسِ قَالَ: کَانَتِ الْبَیْعَةُ لِلرِّضَا علیه السلام لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ وَ زَوَّجَهُ ابْنَتَهُ أُمَّ حَبِیبٍ فِی أَوَّلِ سَنَةِ اثْنَتَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ وَ تُوُفِّیَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ بِطُوسَ وَ الْمَأْمُونُ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الْعِرَاقِ فِی رَجَبٍ وَ رَوَی لِی غَیْرُهُ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام تُوُفِّیَ وَ لَهُ تِسْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ الصَّحِیحُ أَنَّهُ تُوُفِّیَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ مِنْ هِجْرَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (2).

ص: 303


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 242- 245.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 245.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صولی از ابی ذکوان نقل کرد که از ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: بیعت با حضرت رضا علیه السّلام پنج روز از ماه رمضان سال 201 گذشته اتفاق افتاد و دختر خود ام حبیب را در اول سال 202 به ازدواج ایشان درآورد و در سال 203 وقتی مأمون به طرف عراق می رفت، در ماه رجب در طوس از دنیا رفت. دیگری روایت کرده که حضرت رضا علیه السّلام در زمان وفات، چهل و نه سال و شش ماه داشت.

ولی صحیح آن است که نه روز به آخر ماه رمضان مانده، در روز جمعه سال 203 هجری از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 245 -

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلِیلَانَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ جَمَاعَةً مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ: وُلِدَ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ لِإِحْدَی عَشَرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ عَنِ الْهِجْرَةِ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بِخَمْسِ سِنِینَ وَ تُوُفِّیَ بِطُوسَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ مِنْ رُسْتَاقِ نُوقَانَ وَ دُفِنَ فِی دَارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی فِیهَا هَارُونُ الرَّشِیدُ إِلَی جَانِبِهِ مِمَّا یَلِی الْقِبْلَةَ وَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْهُ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ قَدْ تَمَّ عُمُرُهُ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ مِنْهَا مَعَ أَبِیهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام تِسْعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ شَهْرَیْنِ وَ بَعْدَ أَبِیهِ أَیَّامَ إِمَامَتِهِ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ قَامَ علیه السلام بِالْأَمْرِ وَ لَهُ تِسْعٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ شَهْرَانِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عتاب بن اسید می گوید: حضرت رضا علیه السّلام در مدینه و روز یازدهم ربیع الاول سال 153 هجری و پنج سال بعد از شهادت حضرت رضا علیه السّلام متولد شد و در طوس و قریه ای به نام سناباد از روستاهای نوقان، به شهادت رسید و در خانه حمید بن قحطبه طایی و در قبه ای که هارون الرشید در آن بود، در کنار او و در جهت قبله مدفون شد و شهادت ایشان در نه روز مانده به پایان رمضان سال 203 واقع شد و عمر آن جناب چهل و نه سال و شش ماه بود. ایشان بیست و نه سال و دو ماه با پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام زندگی کرد، مدت امامتش پس از پدر بیست سال و چهار ماه بود و در سن بیست و نه سال و دو ماهگی به امامت رسید. - . عیون اخبارالرضا 1 : 18 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: ذَکَرَ أَبُو عَلِیٍّ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ السَّلَامِیُّ فِی کِتَابِهِ الَّذِی صَنَّفَهُ فِی أَخْبَارِ خُرَاسَانَ أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا نَدِمَ مِنْ وِلَایَةِ عَهْدِ الرِّضَا بِإِشَارَةِ الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ خَرَجَ مِنْ مَرْوَ مُنْصَرِفاً إِلَی الْعِرَاقِ-(2) وَ احْتَالَ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ حَتَّی قَتَلَهُ غَالِبٌ خَالُ الْمَأْمُونِ فِی حَمَّامِ سَرَخْسَ بِمُغَافَصَةٍ فِی شَعْبَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ احْتَالَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام حَتَّی سُمَّ فِی عِلَّةٍ کَانَتْ أَصَابَتْهُ فَمَاتَ وَ أَمَرَ بِدَفْنِهِ بِسَنَابَادَ مِنْ طُوسَ بِجَنْبِ قَبْرِ الرَّشِیدِ وَ ذَلِکَ فِی صَفَرٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ کَانَ ابْنُ اثْنَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ قِیلَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً هَذَا مَا حَکَاهُ أَبُو عَلِیٍّ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ السَّلَامِیُّ فِی کِتَابِهِ وَ الصَّحِیحُ عِنْدِی أَنَّ الْمَأْمُونَ إِنَّمَا وَلَّاهُ الْعَهْدَ وَ بَایَعَ لَهُ لِلنَّذْرِ الَّذِی قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ لَمْ یَزَلْ مُعَادِیاً وَ مُبْغِضاً لَهُ وَ کَارِهاً لِأَمْرِهِ لِأَنَّهُ کَانَ مِنْ صَنَائِعِ آلِ بَرْمَکَ وَ مَبْلَغُ سِنِینَ الرِّضَا علیه السلام سَبْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ کَانَتْ وَفَاتُهُ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ

ص: 304


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 18 و 19.
2- 2. قد مر هذا الحدیث بتمامه فی باب ولایة العهد و العلة فی قبوله لها تحت الرقم 19، فراجع.

مِائَتَیْنِ کَمَا قَدْ أَسْنَدْتُهُ فِی هَذَا الْبَابِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو علی حسین بن احمد سلامی در کتاب خود به نام اخبار خراسان می نویسد: وقتی مأمون از ولیعهدی حضرت رضا علیه السّلام که با صلاحدید فضل بن سهل انجام گردید پشیمان شد، از مرو به طرف عراق حرکت کرد و فضل بن سهل را به وسیله دایی خود غالب، در ماه شعبان سال 203 با یک حمله ناگهانی در حمام سرخس کشت. حضرت رضا علیه السّلام را نیز در یک بیماری که دچار شده بود، در ماه صفر سال 203 به وسیله سم شهید کرد و امر کرد او را در سناباد طوس کنار قبر هارون دفن کنند. ایشان در آن وقت پنجاه و دو سال داشت. بعضی نیز پنجاه و پنج سال گفته اند.

این مطلب را ابو علی حسین بن احمد سلامی در کتاب خود می نویسد، ولی صحیح در نزد من آن است که مأمون حضرت رضا علیه السّلام را به واسطه نذری که قبلا ذکر شد، ولیعهد کرد و فضل بن سهل همیشه با آن جناب دشمن و کینه توز و مخالف با ولایت عهدی ایشان بود، زیرا فضل را برمکیان روی کار آورده بودند. حضرت رضا در زمان وفات چهل و هفت سال و شش ماه داشت و چنان چه در این باب توضیح دادیم، وفاتش در سال 203 بوده است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 166 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ نَصْرٍ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ الْأَخْبَارِیِّ عَنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ کَاتِبِ بَقَاءٍ الْکَبِیرِ فِی آخِرِینَ: أَنَّ الرِّضَا علیه السلام حُمَّ فَعَزَمَ عَلَی الْفَصْدِ فَرَکِبَ الْمَأْمُونُ وَ قَدْ کَانَ قَالَ لِغُلَامٍ لَهُ فُتَّ هَذَا بِیَدِکَ لِشَیْ ءٍ أَخْرَجَهُ مِنْ بَرْنِیَّةٍ فَفَتَّهُ فِی صِینِیَّةٍ ثُمَّ قَالَ کُنْ مَعِی وَ لَا تَغْسِلْ یَدَکَ وَ رَکِبَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ جَلَسَ حَتَّی فَصَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ بَلْ أَخَّرَ فَصْدَهُ وَ قَالَ الْمَأْمُونُ لِذَلِکَ الْغُلَامِ هَاتِ مِنْ ذَلِکَ الرُّمَّانِ وَ کَانَ الرُّمَّانُ فِی شَجَرَةٍ فِی بُسْتَانٍ فِی دَارِ الرِّضَا علیه السلام فَقَطَفَ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ اجْلِسْ فَفُتَّهُ فَفَتَّ مِنْهُ فِی جَامٍ فَأَمَرَ بِغَسْلِهِ ثُمَّ قَالَ لِلرِّضَا علیه السلام مَصَّ مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ حَتَّی یَخْرُجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا بِحَضْرَتِی وَ لَوْ لَا خَوْفِی أَنْ یَرْطَبَ مَعِدَتِی (2)

لَمَصَصْتُهُ مَعَکَ فَمَصَّ مِنْهُ مَلَاعِقَ وَ خَرَجَ الْمَأْمُونُ فَمَا صَلَّیْتُ الْعَصْرَ حَتَّی قَامَ الرِّضَا علیه السلام خَمْسِینَ مَجْلِساً فَوَجَّهَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ هَذِهِ إِفَاقَةٌ وَ فُتَارٌ لِلْفَضْلِ (3) الَّذِی فِی بَدَنِکَ (4)

وَ زَادَ الْأَمْرُ فِی اللَّیْلِ فَأَصْبَحَ علیه السلام مَیِّتاً فَکَانَ آخِرُ مَا تَکَلَّمَ بِهِ قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً(5) وَ بَکَرَ الْمَأْمُونُ مِنَ الْغَدِ فَأَمَرَ بِغُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ مَشَی خَلْفَ جَنَازَتِهِ حَافِیاً حَاسِراً یَقُولُ یَا أَخِی لَقَدْ ثُلِمَ الْإِسْلَامُ بِمَوْتِکَ وَ غَلَبَ الْقَدَرُ تَقْدِیرِی فِیکَ وَ شَقَّ لَحَدَ الرَّشِیدِ فَدَفَنَهُ مَعَهُ وَ قَالَ أَرْجُو أَنْ یَنْفَعَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِقُرْبِهِ (6).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: علی بن حسین منشی بقاء کبیر نقل کرد که حضرت رضا علیه السّلام بیمار شد و تصمیم به رگ زدن گرفت. مأمون برای دیدن آن حضرت رفت و به غلام خود گفت: این را با دست خود نرم کن، می خواهم برای چیزی که در ظرف سفالین است! غلام گفت: داخل یک سینی آن را نرم کردم. مأمون گفت: مبادا دست خود را بشویی! با من باش! وی خدمت حضرت رضا علیه السّلام رفت و نشست تا آن جناب فصد کند، ولی عبیداللَّه گفت فصد را به تأخیر انداخت. مأمون به آن غلام گفت از درخت اناری که داخل منزل حضرت رضا علیه السّلام قرار داشت انار بچیند و با دست خود آن را دانه کند و انارها را داخل جامی دانه کرد و بعد گفت: آن را بشویید. آنگاه به حضرت رضا علیه السّلام گفت: از این انار میل کن! فرمود: وقتی امیرالمؤمنین خارج شد می خورم. گفت: نه به خدا باید پیش من میل کنید! اگر نمی ترسیدم که باعث رطوبت مزاج من شود با شما می خوردم. حضرت چند قاشق میل فرمود و مأمون خارج گردید. هنوز نماز عصر را نخوانده بودیم که حضرت پنجاه مرتبه برای قضای حاجت رفت. مأمون پیغام فرستاد که این ناراحتی به واسطه اخلاط زیادی است که در بدن شما است! شب حال آن جناب بدتر شد و صبح از دنیا رفت. آخرین سخنی که بر زبان آورد این آیه بود: «قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً» - . احزاب / 38 - ، {بگو: «اگر شما در خانه های خود هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آنان نوشته شده، قطعاً [با پای خود] به سوی قتلگاه های خویش می رفتند و امر خدا به اندازه مقدر و به قدر توانایی است.»} صبح روز بعد مأمون آمد و امر به غسل و کفن آن جناب کرد و با سر و پای برهنه، پشت سر جنازه آن جناب می آمد و می گفت: برادرم! اسلام با فوت شما رخنه برداشت! آنچه من تصمیم داشتم درباره شما نشد. بعد قبر رشید را شکافت و امام را داخل قبر او دفن کرد و گفت: امیدوارم با این قرب و نزدیکی پدرم به حضرت رضا علیه السّلام، خداوند به او توجه فرماید! - . عیون اخبارالرضا 2 : 240 -

**[ترجمه]

بیان

البرنیة بفتح الباء و کسر النون و تشدید الیاء إناء من خزف

ص: 305


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 166.
2- 2. الرمان: حلوه ملین للطبیعة و السعال، و حامضه بالعکس، القاموس ج 4 ص 229.
3- 3. للفصد خ ل.
4- 4. یدیک خ ل.
5- 5. الأحزاب: 38.
6- 6. المصدر ج 2 ص 240.

قوله إفاقة و فتار یقال فتر فتارا أی سکن بعد حدة أی هذا موجب للإفاقة و سکون الحدة و الحرارة التی حصلت بسبب فضول الأخلاط فی البدن و فی بعض النسخ آفة و فتار للفصد الذی فی یدیک أی هذه آفة حصلت بسبب فتور و ضعف نشأ من الفصد.

**[ترجمه]«برنیه» به فتح باء و کسر نون و تشدید یاء، ظرفی از کوزه است. عبارت «افاقة و فتار»، فتر فتارا یعنی بعد از شدت ساکن شد و این موجب به هوش آمدن و سکون تیزی و حرارتی است که به سبب زیادی اخلاط در بدن به وجود می آید و در بعضی نسخه ها دارد: «آفة و فتار للفصد الذی فی یدیک»، یعنی این آفت به سبب سستی و ضعفی که ناشی از فصد است حاصل شده است.

**[ترجمه]

«15»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: قَالَ لِمُسَافِرٍ یَا مُسَافِرُ هَذِهِ الْقَنَاةُ فِیهَا حِیتَانٌ قَالَ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَمَا إِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَارِحَةَ وَ هُوَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ مَا عِنْدَنَا خَیْرٌ لَکَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: وشاء می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به مسافر فرمود: ای مسافر! این قنات ماهی دارد؟ عرض کرد: بلی فدایت شوم! فرمود: من دیشب پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که به من فرمود: آنچه نزد ما است برای تو بهتر است. - . بصائر الدرجات: 483 -

**[ترجمه]

بیان

لعل ذکر الحیتان إشارة إلی ما ظهر فی قبره منها أو المعنی أن علمی بموتی کعلمی بها.

**[ترجمه]شاید ذکر ماهی، اشاره به ماهیانی باشد که در قبر مطهرش آشکار شدند، یا معنی این باشد که علم من به مرگم، مثل علم من به آشکار شدن ماهیان است.

**[ترجمه]

«16»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَفْطَسُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الْمَأْمُونِ یَوْماً وَ نَحْنُ عَلَی شَرَابٍ حَتَّی إِذَا أَخَذَ مِنْهُ الشَّرَابُ مَأْخَذَهُ صَرَفَ نُدَمَاءَهُ وَ احْتَبَسَنِی ثُمَّ أَخْرَجَ جَوَارِیَهُ وَ ضَرَبْنَ وَ تَغَنَّیْنَ فَقَالَ لِبَعْضِهِنَّ بِاللَّهِ لَمَّا رَثَیْتِ مَنْ بِطُوسَ قَاطِناً فَأَنْشَأَتْ تَقُولُ:

سُقْیَا لِطُوسَ وَ مَنْ أَضْحَی بِهَا قَطَناً***مِنْ عِتْرَةِ الْمُصْطَفَی أَبْقَی لَنَا حَزَناً

أَعْنِی أَبَا حَسَنٍ الْمَأْمُولَ إِنَّ لَهُ***حَقّاً عَلَی کُلِّ مَنْ أَضْحَی بِهَا شَجَناً

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَجَعَلَ یَبْکِی حَتَّی أَبْکَانِی ثُمَّ قَالَ وَیْلَکَ یَا مُحَمَّدُ أَ یَلُومُنِی أَهْلُ بَیْتِی وَ أَهْلُ بَیْتِکَ أَنْ أَنْصِبَ أَبَا الْحَسَنِ عَلَماً وَ اللَّهِ أَنْ لَوْ بَقِیَ لَخَرَجْتُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ لَأَجْلَسْتُهُ مَجْلِسِی غَیْرَ أَنَّهُ عُوجِلَ فَلَعَنَ اللَّهُ عُبَیْدَ اللَّهِ وَ حَمْزَةَ ابْنَیِ الْحَسَنِ فَإِنَّهُمَا قَتَلَاهُ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ عَجِیبٍ فَاکْتُمْهُ قُلْتُ مَا ذَاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَمَّا حَمَلَتْ زَاهِرَیَّةُ بِبَدْرٍ أَتَیْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بَلَغَنِی أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ وَ الْحُسَیْنَ کَانُوا یَزْجِرُونَ الطَّیْرَ وَ لَا یُخْطِئُونَ وَ أَنْتَ وَصِیُّ الْقَوْمِ وَ عِنْدَکَ عِلْمُ مَا کَانَ

ص: 306


1- 1. بصائر الدرجات ص 483.

عِنْدَهُمْ وَ زَاهِرِیَّةُ حَظِیَّتِی وَ مَنْ لَا أُقَدِّمُ عَلَیْهَا أَحَداً مِنْ جَوَارِیَّ وَ قَدْ حَمَلَتْ غَیْرَ مَرَّةٍ کُلَّ ذَلِکَ تَسْقُطُ فَهَلْ عِنْدَکَ فِی ذَلِکَ شَیْ ءٌ نَنْتَفِعُ بِهِ فَقَالَ لَا تَخْشَ مِنْ سِقْطِهَا فَسَتَسْلَمُ وَ تَلِدُ غُلَاماً صَحِیحاً مُسْلِماً أَشْبَهَ النَّاسِ بِأُمِّهِ قَدْ زَادَهُ اللَّهُ فِی خَلْقِهِ مَزِیدَتَیْنِ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی خِنْصِرٌ وَ فِی رِجْلِهِ الْیُمْنَی خِنْصِرٌ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذِهِ وَ اللَّهِ فُرْصَةٌ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ عَلَی مَا ذَکَرَ خَلَعْتُهُ فَلَمْ أَزَلْ أَتَوَقَّعُ أَمْرَهَا حَتَّی أَدْرَکَهَا الْمَخَاضُ فَقُلْتُ لِلْقَیِّمَةِ إِذَا وَضَعَتْ فجیئنی [فَجِیئِینِی] بِوَلَدِهَا ذَکَراً کَانَ أَمْ أُنْثَی فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا بِالْقَیِّمَةِ وَ قَدْ أَتَتْنِی بِالْغُلَامِ کَمَا وَصَفَهُ زَائِدَ الْیَدِ وَ الرِّجْلِ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ فَأَرَدْتُ أَنْ أَخْرُجَ مِنَ الْأَمْرِ یَوْمَئِذٍ وَ أُسَلِّمَ مَا فِی یَدِی إِلَیْهِ فَلَمْ تُطَاوِعْنِی نَفْسِی لَکِنْ رَفَعْتُ إِلَیْهِ الْخَاتَمَ فَقُلْتُ دَبِّرِ الْأَمْرَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ مِنِّی خِلَافٌ وَ أَنْتَ الْمُقَدَّمُ وَ بِاللَّهِ أَنْ لَوْ فَعَلَ لَفَعَلْتُ (1).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الجلاء و الشفاء عن محمد بن عبد الله: مثله (2).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: محمّد بن عبداللَّه بن حسن افطس می گوید: روزی پیش مأمون بودم و مجلس شراب بود. وقتی هر چه می خواست شراب خورد، تمام ندیمان خود را مرخص کرد، ولی مرا نگه داشت. بعد کنیزان را خواست و شروع به ساز و نواز کردند. به یکی از آنها گفت: تو را به خدا برای آن آقایی که در طوس دفن شده مرثیه بخوان! و او شروع کرد به خواندن این شعر:

گوارا باد از برای طوس و کسانی که روز کردند در حالتی که در طوس ساکنند از جهت عترت رسول خدا و از برای ما اندوه باقی گذاشته شده است

یعنی آقا ابی الحسن که مورد امید و آرزوست و برای او بر گردن هر کس که در طوس وطن گزیده حق است

محمّد بن عبداللَّه گفت: مأمون شروع به گریه کرد تا مرا نیز گریاند. بعد گفت: محمّد! خویشاوندانم مرا سرزنش می کنند که حضرت رضا علیه السّلام را ولیعهد خود قرار دادم! به خدا اگر باقی می ماند دست از خلافت می کشیدم و او را به جای خود می نشاندم! اما از دنیا رفت. خدا لعنت کند عبیداللَّه و حمزه پسران حسن را که آن دو ایشان را کشتند!

بعد گفت: ای محمد بن عبدالله! اکنون برایت یک جریان شگفت انگیز از آن جناب نقل کنم، به شرط اینکه مخفی بداری. گفتم: چه جریانی یا امیرالمؤمنین؟ گفت: وقتی زاهریه همسرم به بدر حامله شد، خدمت آن جناب رسیدم و گفتم: فدایت شوم! من شنیده ام که پدرت موسی بن جعفر و جعفر بن محمّد و محمّد بن علی و علی بن الحسین علیهم السّلام خبر از غیب می دادند و هرگز نیز اشتباه نمی کردند و شما هم که وصی و جانشین آنهایی و علوم آنها در اختیار شما است! من زاهریه را خیلی دوست می دارم و هیچ کدام از کنیزانم را مانند او دوست نمی دارم! چندین مرتبه حامله شده ولی سقط جنین کرده؛ می توانی در این مورد به من کمک بفرمایی؟ فرمود: از سقط مترس که این مرتبه پسری صحیح و سالم از او متولد می شود که خیلی شباهت به مادر خود دارد. خداوند در بدن او دو عضو اضافی قرار داده؛ در دست راستش به جای یک انگشت کوچک دو انگشت کوچک دارد و در پای راستش نیز دو انگشت کوچک دارد.

با خود گفتم: به خدا این برای من یک بهانه ای است که اگر بر خلاف گفته او شد، از مقام ولایت عهدی عزلش می کنم و پیوسته منتظر بودم تا زنم را حالت زایمان دست داد! به پرستار و قابله او گفتم: وقتی فرزندش متولد شد، فوری آن بچه را پیش من بیاور، چه پسر باشد و چه دختر! طولی نکشید که قابله پسرکی را آورد و همان طوری که حضرت فرموده بود، دو انگشت کوچک اضافه در دست و پا داشت و چون ماه می درخشید. همان روز تصمیم داشتم خلافت را رها کنم و به او تفویض نمایم، ولی باز دلم یاری نداد؛ اما انگشتر خود را در اختیارش نهادم و عرض کردم: امور مملکت را اداره کن و من هرگز با شما مخالفت نخواهم کرد. تو شایسته جلال و مقامی! به خدا اگر این کار را می کرد من می پذیرفتم. - . غیبت طوسی: 53 -

مثل این روایت در کتاب مناقب نیز منقول است. - . مناقب 4 : 333 -

**[ترجمه]

«17»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّادٍ وَ کَانَ کَاتِبَ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهِ علیه السلام وَ قَدْ عَزَمَ الْمَأْمُونُ بِالْمَسِیرِ إِلَی بَغْدَادَ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّادٍ مَا نَدْخُلُ الْعِرَاقَ وَ لَا نَرَاهُ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ فَآیَسْتَنِی أَنْ آتِیَ أَهْلِی وَ وُلْدِی قَالَ علیه السلام أَمَّا أَنْتَ فَسَتَدْخُلُهَا وَ إِنَّمَا عَنَیْتُ نَفْسِی فَاعْتَلَّ وَ تُوُفِّیَ بِقَرْیَةٍ مِنْ قُرَی طُوسَ وَ قَدْ کَانَ تَقَدَّمَ فِی وَصِیَّتِهِ أَنْ یُحْفَرَ قَبْرُهُ مِمَّا یَلِی الْحَائِطَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ قَبْرِ

هَارُونَ ثَلَاثُ أَذْرُعٍ وَ قَدْ کَانُوا حَفَرُوا ذَلِکَ الْمَوْضِعَ لِهَارُونَ فَکُسِرَتِ الْمَعَاوِلُ وَ الْمَسَاحِی فَتَرَکُوهُ وَ حَفَرُوا حَیْثُ أَمْکَنَ الْحَفْرُ فَقَالَ احْفِرُوا ذَلِکَ الْمَکَانَ فَإِنَّهُ سَیَلِینُ عَلَیْکُمْ وَ تَجِدُونَ صُورَةَ سَمَکَةٍ مِنْ نُحَاسٍ وَ عَلَیْهَا کِتَابَةٌ بِالْعِبْرَانِیَّةِ فَإِذَا حَفَرْتُمْ لَحْدِی فَعَمِّقُوهُ وَ رُدُّوهَا مِمَّا یَلِی رِجْلِی فَحَفَرْنَا ذَلِکَ الْمَکَانَ وَ کَانَ الْمَحَافِرُ تَقَعُ فِی الرَّمْلِ اللَّیِّنِ وَ وَجَدْنَا السَّمَکَةَ مَکْتُوباً عَلَیْهَا بِالْعِبْرَانِیَّةِ هَذِهِ رَوْضَةُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ تِلْکَ حُفْرَةُ هَارُونَ الْجَبَّارِ فَرَدَدْنَاهَا

ص: 307


1- 1. غیبة الشیخ ص 53 و 54 و قد مر فی باب المعجزات ص 30 عن العیون.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 333.

وَ دَفَنَّاهَا فِی لَحْدِهِ عِنْدَ مَوْضِعٍ قَالَهُ.

**[ترجمه]خرائج و جرائح: حسن بن عباد که منشی و نویسنده حضرت رضا علیه السّلام بود گفت: در ایامی که مأمون تصمیم رفتن به بغداد را داشت، روزی خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. حضرت به من فرمود: پسر عباد! ما وارد عراق نخواهیم شد و آنجا را نمی بینیم! من گریه ام گرفت و گفتم: شما مرا مأیوس فرمودید از اینکه زن و بچه ام را ببینم! فرمود: تو داخل عراق می شوی! من خودم را گفتم. پس امام علیه السّلام بیمار شد و در یکی از دهات طوس از دنیا رفت و در وصیت خود تعیین کرده بود که قبرش را طرف دیوار با فاصله صد متر از قبر هارون حفر کنند. قبلا همین محل را برای دفن هارون کنده بودند، ولی بیل و کلنگ در آن اثر نکرده بود. به همین جهت دست برداشته بودند و هارون را در جایی که توانستند دفن کردند.

حضرت فرمود: آن محل را بکاوید که خیلی آسان حفر می شود. صورت یک ماهی از مس خواهید یافت که با خط عبری بر آن نوشته ای است. وقتی لحد مرا کندید، گود کنید و آن ماهی را طرف پای من دفن نمایید. وقتی مشغول کندن شدند، وسائل حفاری گویی در شن فرو می رفت! ماهی را دیدیم که بر آن به خط عبری نوشته بود: «اینجا آرامگاه علی بن موسی علیهما السّلام است و آنجا قبر هارون ستمگر است.» ماهی را در همان جا که وصیت کرده بود دفن کردیم. - . خرائج و جرائح 1 : 367 -

**[ترجمه]

«18»

شا، [الإرشاد]: کَانَ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام یُکْثِرُ وَعْظَ الْمَأْمُونِ إِذَا خَلَا بِهِ وَ یُخَوِّفُهُ بِاللَّهِ وَ یُقَبِّحُ لَهُ مَا یَرْکَبُهُ مِنْ خِلَافِهِ وَ کَانَ الْمَأْمُونُ یُظْهِرُ قَبُولَ ذَلِکَ مِنْهُ وَ یُبْطِنُ کَرَاهِیَتَهُ وَ اسْتِثْقَالَهُ وَ دَخَلَ الرِّضَا علیه السلام یَوْماً عَلَیْهِ فَرَآهُ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ الْغُلَامُ یَصُبُّ الْمَاءَ عَلَی یَدَیْهِ فَقَالَ لَا تُشْرِکْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِعِبَادَةِ رَبِّکَ أَحَداً فَصَرَفَ الْمَأْمُونُ الْغُلَامَ وَ تَوَلَّی تَمَامَ وُضُوءِ نَفْسِهِ وَ زَادَ ذَلِکَ فِی غَیْظِهِ وَ وَجْدِهِ وَ کَانَ علیه السلام یَزْرِی عَلَی الْفَضْلِ وَ الْحَسَنِ ابْنَیْ سَهْلٍ عِنْدَ الْمَأْمُونِ إِذَا ذَکَرَهُمَا وَ یَصِفُ لَهُ مَسَاوِیَهُمَا وَ یَنْهَاهُ عَنِ الْإِصْغَاءِ إِلَی قَوْلِهِمَا وَ عَرَفَا ذَلِکَ مِنْهُ فَجَعَلَا یُخَطِّئَانِ عَلَیْهِ عِنْدَ الْمَأْمُونِ وَ یَذْکُرَانِ لَهُ عِنْدَهُ مَا یُبَعِّدُهُ مِنْهُ وَ یُخَوِّفَانِهِ مِنْ حَمْلِ النَّاسِ عَلَیْهِ فَلَمْ یَزَالا کَذَلِکَ حَتَّی قَلَّبَا رَأْیَهُ فِیهِ وَ عَمِلَ عَلَی قَتْلِهِ علیه السلام فَاتَّفَقَ أَنَّهُ أَکَلَ هُوَ وَ الْمَأْمُونُ یَوْماً طَعَاماً فَاعْتَلَّ مِنْهُ الرِّضَا علیه السلام وَ أَظْهَرَ الْمَأْمُونُ تَمَارُضاً فَذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ بِشْرٍ عَنْ أَخِیهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بِشْرٍ قَالَ أَمَرَنِی الْمَأْمُونُ أَنْ أُطَوِّلَ أَظْفَارِی عَلَی الْعَادَةِ وَ لَا أُظْهِرَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ فَفَعَلْتُ ثُمَّ اسْتَدْعَانِی فَأَخْرَجَ إِلَیَّ شَیْئاً یُشْبِهُ التَّمْرَ الْهِنْدِیَّ فَقَالَ لِیَ اعْجِنْ هَذَا بِیَدَیْکَ جَمِیعاً فَفَعَلْتُ ثُمَّ قَامَ وَ تَرَکَنِی وَ دَخَلَ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لَهُ مَا خَبَرُکَ قَالَ أَرْجُو أَنْ أَکُونَ صَالِحاً قَالَ لَهُ أَنَا الْیَوْمَ بِحَمْدِ اللَّهِ أَیْضاً صَالِحٌ فَهَلْ جَاءَکَ أَحَدٌ مِنَ الْمُتَرَفِّقِینَ فِی هَذَا الْیَوْمِ قَالَ لَا فَغَضِبَ الْمَأْمُونُ وَ صَاحَ عَلَی غِلْمَانِهِ ثُمَّ قَالَ فَخُذْ مَاءَ الرُّمَّانِ السَّاعَةَ فَإِنَّهُ مِمَّا لَا یُسْتَغْنَی عَنْهُ ثُمَّ دَعَانِی فَقَالَ ائْتِنَا بِرُمَّانٍ فَأَتَیْتُهُ بِهِ فَقَالَ لِیَ اعْصِرْ بِیَدَیْکَ فَفَعَلْتُ وَ سَقَاهُ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام بِیَدِهِ وَ کَانَ ذَلِکَ سَبَبَ وَفَاتِهِ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا یَوْمَیْنِ حَتَّی مَاتَ علیه السلام.

وَ ذُکِرَ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ خَرَجَ الْمَأْمُونُ مِنْ عِنْدِهِ فَقَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ قَدْ فَعَلُوهَا وَ جَعَلَ یُوَحِّدُ اللَّهَ وَ یُمَجِّدُهُ.

وَ رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام یُعْجِبُهُ الْعِنَبُ فَأَخَذَ لَهُ

ص: 308

مِنْهُ شَیْئاً فَجَعَلَ فِی مَوْضِعِ أَقْمَاعِهِ (1) الْإِبَرَ أَیَّاماً ثُمَّ نَزَعَ وَ جِی ءَ بِهِ إِلَیْهِ فَأَکَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی عِلَّتِهِ الَّتِی ذَکَرْنَا فَقَتَلَهُ وَ ذَکَرَ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ لَطِیفِ السُّمُومِ وَ لَمَّا تُوُفِّیَ الرِّضَا علیه السلام کَتَمَ الْمَأْمُونُ مَوْتَهُ یَوْماً وَ لَیْلَةً ثُمَّ أَنْفَذَ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیهما السلام وَ جَمَاعَةِ آلِ أَبِی طَالِبٍ الَّذِینَ کَانُوا عِنْدَهُ فَلَمَّا حَضَرُوهُ نَعَاهُ إِلَیْهِمْ وَ بَکَی وَ أَظْهَرَ حُزْناً شَدِیداً وَ تَوَجَّعَ وَ أَرَاهُمْ إِیَّاهُ صَحِیحَ الْجَسَدِ وَ قَالَ یَعِزُّ عَلَیَّ یَا أَخِی أَنْ أَرَاکَ فِی هَذِهِ الْحَالِ قَدْ کُنْتُ أُؤَمِّلُ أَنْ أُقَدَّمَ قَبْلَکَ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا مَا أَرَادَ ثُمَّ أَمَرَ بِغُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ تَحْنِیطِهِ وَ خَرَجَ مَعَ جَنَازَتِهِ فَحَمَلَهَا حَتَّی أَتَی إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی هُوَ مَدْفُونٌ فِیهِ الْآنَ فَدَفَنَهُ وَ الْمَوْضِعُ دَارُ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ عَلَی دَعْوَةٍ مِنْ نُوقَانَ مِنْ أَرْضِ طُوسَ وَ فِیهَا قَبْرُ هَارُونَ الرَّشِیدِ وَ قَبْرُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بَیْنَ یَدَیْهِ فِی قِبْلَتِهِ وَ مَضَی الرِّضَا علیه السلام وَ لَمْ یَتْرُکْ وَلَداً نَعْلَمُهُ إِلَّا ابْنَهُ الْإِمَامَ بَعْدَهُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ کَانَ سِنُّهُ یَوْمَ وَفَاةِ أَبِیهِ سَبْعَ سِنِینَ وَ أشهر [أَشْهُراً](2).

**[ترجمه]ارشاد: حضرت رضا علیه السّلام پیوسته مأمون را پند و اندرز می داد و هر وقت فرصتی می یافت، او را از خدا می ترسانید و او را بر کارهای ناپسندش سرزنش می کرد. مأمون در ظاهر قبول می کرد، ولی در باطن ناراحت بود و خوشش نمی آمد. یک روز حضرت رضا علیه السّلام وارد شد و دید مأمون برای نماز وضو می گیرد و غلامش آب بر روی دستش می ریزد. فرمود: هیچ کس را شریک در عبادت پروردگار خود مکن. مأمون غلام را اجازه رفتن داد و بقیه وضو را خودش گرفت و این جریان بیشتر موجب خشم و ناراحتی او شد.

حضرت رضا علیه السّلام بر فضل بن سهل و حسن برادرش، پیش مأمون خرده می گرفت و اعمال و رفتار ناپسند آنها را گوشزد مأمون می کرد و او را از گوش دادن به حرف ایشان بر حذر می داشت. آنها این مطلب را فهمیده بودند و این دو برادر پیوسته پیش مأمون از حضرت رضا علیه السّلام بدگویی می کردند و او را نسبت به ایشان بدبین می کردند و از عاقبت این بزرگ داشتن برحذر می داشتند، تا بالاخره نظر مأمون را نسبت به حضرت رضا علیه السّلام تغییر دادند.

روزی حضرت رضا علیه السّلام با مأمون غذا خورد و حضرت از آن غذا بیمار شد. مأمون نیز خود را به بیماری زد. محمّد بن علی بن حمزه از منصور بن بشیر و او از برادر خود عبداللَّه بن بشیر نقل کرد که گفت: مأمون به من دستور داد ناخن هایم را بگذارم بلند شود و به هیچ کس این جریان را نگویم. من این کار را کردم. بعد مرا خواست و یک چیزی که شبیه تمر هندی بود به من داد و گفت: این را به هر دو دست خود بمال. دستورش را اجرا کردم و بعد از جای حرکت کرد و مرا همان جا گذاشت و خودش پیش حضرت رضا علیه السّلام رفت و پرسید: حال شما چطور است؟ فرمود: امید است خوب شوم. مأمون گفت: من هم امروز حالم خوب است. بعد پرسید: امروز از طبیب ها کسی برای عیادت شما آمده؟ فرمود: نه.

مأمون خشمگین شد و غلامان خود را صدا زد. آنگاه به ایشان گفت: آب انار میل کنید که خیلی خوب است! در این موقع مأمون مرا خواست و گفت برو انار بیاور! من انار آوردم. امر کرد با دستم آب آن را بگیرم و من این کار را کردم. همان آب انار را به دست خود به حضرت رضا علیه السّلام داد که موجب درگذشت آن جناب شد و حضرت دو روز بیشتر زنده نبود.

ابوالصلت هروی گفت: من پس از رفتن مأمون خدمت آن جناب رسیدم. فرمود: آنچه خواستند انجام دادند، و شروع به حمد و ستایش خدا کرد.

محمّد بن جهم گفت: حضرت رضا علیه السّلام از انگور خوشش می آمد. در ته دانه های تعدادی انگور سوزن (مسموم) فرو کردند و چند روز همان جا گذاشتند. بعد سوزن ها را خارج کردند و برای آن جناب آوردند. ایشان از آن انگور میل کرد و همان وقت حضرت بیمار بود و چنان چه قبلا توضیح دادیم، محمّد بن جهم می گوید: این از مخفی ترین سم ها است.

وقتی حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفت، مأمون یک شبانه روز فوتش را مخفی کرد. بعد از پی محمّد بن جعفر صادق علیه السّلام و گروهی از اولاد ابی طالب فرستاد که آنجا بودند. همین که وارد شدند، آنها را تسلیت گفت و شروع به گریه کرد و خود را بسیار محزون نشان داد و اظهار ناراحتی کرد و بدن حضرت رضا علیه السّلام را به آنها نشان داد که صحیح و سالم است. در این موقع گفت: خیلی بر من گران است برادر که تو را به این حالت ببینم! آرزو داشتم قبل از تو بمیرم و خدا هر چه بخواهد انجام می دهد.

بعد دستور غسل و کفن و حنوط آن جناب را داد و با جنازه تا همین محلی که اکنون در آنجا دفن شده رفت. این محل خانه حمید بن قحطبه در دهی به نام سناباد بود که به فاصله یکصد ارس از نوقان قرار داشت. در همان جا هارون الرشید نیز دفن شده بود که آرامگاه حضرت رضا علیه السّلام، جلوی قبر او در قبله اش قرار دارد. حضرت رضا علیه السّلام فرزندی جز امام محمّد تقی علیه السّلام نداشت که در سال فوت پدرش، هفت سال و چند ماه داشت. - . ارشاد: 297 -

**[ترجمه]

بیان

فی قب، المناقب (3)

لابن شهرآشوب الإبر المسمومة و لعله المراد هنا و یحتمل أن یکون هذا خاصیة ترک الإبر فی العنب أیاما.

**[ترجمه]در مناقب ابن شهرآشوب - . مناقب 4 : 374 - تعبیر سوزن مسموم دارد و شاید اینجا همین مراد است و شاید این امر، خاصیت قرار دادن چند روزه سوزن در انگور باشد.

**[ترجمه]

«19»

أَقُولُ ذَکَرَ أَبُو الْفَرَجِ فِی الْمَقَاتِلِ مَا ذَکَرَهُ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ بِأَسَانِیدَ ثُمَّ رَوَی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ أَنَّهُ قَالَ: دَخَلَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا یَعُودُهُ فَوَجَدَهُ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَبَکَی وَ قَالَ أَعْزِزْ(4)

عَلَیَّ یَا

ص: 309


1- 1. الاقماع- جمع القمع بالفتح و الکسر-: ما التزق بأسفل التمرة و البسرة و نحوهما، و یطلق علی آلة توضع علی فم الاناء فیصب فیه الدهن و غیره، و کأنّه علی التشبیه.
2- 2. إرشاد المفید ص 696 و 297.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 374.
4- 4. یقال: أعزز علی بما أصبت به، و قد اعززت بما أصابک: ای عظم علی.

أَخِی بِأَنْ أَعِیشَ لِیَوْمِکَ فَقَدْ کَانَ فِی بَقَائِکَ أَمَلٌ وَ أَغْلَظُ عَلَیَّ مِنْ ذَلِکَ وَ أَشَدُّ أَنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنِّی سَقَیْتُکَ سَمّاً وَ أَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ بَرِی ءٌ ثُمَّ خَرَجَ الْمَأْمُونُ مِنْ عِنْدِهِ وَ مَاتَ الرِّضَا علیه السلام فَحَضَرَهُ الْمَأْمُونُ قَبْلَ أَنْ یُحْفَرَ قَبْرُهُ وَ أَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ لَهُ إِلَی جَانِبِ أَبِیهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ حَدَّثَنِی صَاحِبُ هَذَا النَّعْشِ أَنَّهُ یُحْفَرُ لَهُ قَبْرٌ فَیَظْهَرُ فِیهِ مَاءٌ وَ سَمَکٌ احْفِرُوا فَحَفَرُوا فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی اللَّحْدِ نَبَعَ مَاءٌ وَ ظَهَرَ فِیهِ سَمَکٌ ثُمَّ غَاصَ فَدُفِنَ فِیهِ الرِّضَا علیه السلام (1).

**[ترجمه]مؤلف: آنچه شیخ مفید در ارشاد نقل کرده را با همین سند، ابوالفرج در کتاب مقاتل خود نقل کرده. پس از آن از ابو صلت هروی نقل می کند که گفت: مأمون برای عیادت حضرت رضا علیه السّلام آمد و دید که آن جناب در حال احتضار است! مأمون گریه کرد و گفت: برادر! بر من بسیار گران است که این حال شما را مشاهده کنم! آرزوی زنده بودن شما را داشتم و از همه سخت تر این است که مردم گمان می کنند من شما را مسموم کرده ام، با اینکه چنین کاری را نکرده ام. در این موقع مأمون خارج شد. حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفت. قبل از آنکه امام را دفن کنند، مأمون آمد و دستور داد ایشان را پهلوی پدرش دفن کنند. بعد روی به جانب ما کرد و گفت: این آقا (اشاره به جنازه حضرت رضا علیه السّلام کرد) به من فرموده که وقتی قبرش را حفر کنند، آب و ماهی ظاهر می شود. اکنون بکنید ببینم! زمین را کندند و تا به لحد رسید، آبی جوشید و در میان آب ماهی دیده شد! بعد آب فرو رفت و حضرت رضا علیه السّلام را در آنجا دفن کردند. - . مقاتل الطالبیّین: 371 -

**[ترجمه]

«20»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ أَوْ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الشَّکُّ مِنْ أَبِی عَلِیٍّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا مُعَمَّرُ ارْکَبْ قُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ ارْکَبْ کَمَا یُقَالُ لَکَ قَالَ فَرَکِبْتُ فَانْتَهَیْتُ إِلَی وَادٍ أَوْ إِلَی وَهْدَةٍ الشَّکُّ مِنْ أَبِی عَلِیٍّ فَقَالَ لِی قِفْ هَاهُنَا فَوَقَفْتُ فَأَتَانِی فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیْنَ کُنْتَ قَالَ دَفَنْتُ أَبِیَ السَّاعَةَ وَ کَانَ بِخُرَاسَانَ (2).

یج، [الخرائج و الجرائح] أحمد بن محمد عن معمر: مثله (3).

**[ترجمه]کشف الغمة: معمر بن خلاد از حضرت جواد علیه السّلام نقل کرده یا از مردی که او از حضرت جواد علیه السّلام نقل کرد (تردید از ابو علی راوی حدیث است) که گفت: حضرت جواد علیه السّلام فرمود: معمر! سوار شو! گفتم: کجا تشریف می برید؟ فرمود: همان طور که به تو گفتم سوار شو! معمر سوار شد و گفت: رسیدیم به یک دره یا زمین گودی (تردید از ابو علی است) بعد به من فرمود: بایست! من ایستادم تا ایشان برگشت. عرض کردم: فدایت شوم! کجا بودید؟ فرمود: اکنون پدرم را دفن کردم، و حضرت رضا علیه السّلام آن وقت در خراسان بود. - . کشف الغمة 3 : 216 -

در خرائج و جرائح نیز مثل این حدیث منقول است. - . خرائج و جرائح: 237 -

**[ترجمه]

«21»

عم، [إعلام الوری] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی فِی کِتَابِ نَوَادِرِ الْحِکْمَةِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أُمَیَّةَ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: کُنْتُ بِالْمَدِینَةِ وَ کُنْتُ أَخْتَلِفُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِخُرَاسَانَ وَ کَانَ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ عُمُومَةُ أَبِیهِ یَأْتُونَهُ وَ یُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ فَدَعَا یَوْماً الْجَارِیَةَ فَقَالَ قُولِی لَهُمْ یَتَهَیَّئُونَ لِلْمَأْتَمِ فَلَمَّا تَفَرَّقُوا قَالُوا لَا سَأَلْنَاهُ مَأْتَمُ مَنْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ فَعَلَ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالُوا مَأْتَمُ مَنْ قَالَ مَأْتَمُ خَیْرِ مَنْ عَلَی ظَهْرِهَا فَأَتَانَا خَبَرُ أَبِی الْحَسَنِ بَعْدَ ذَلِکَ بِأَیَّامٍ فَإِذَا هُوَ قَدْ مَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ.

ص: 310


1- 1. مقاتل الطالبیین ص 371- 374.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 216.
3- 3. الخرائج و الجرائح ص 237.

**[ترجمه]اعلام الوری: امیة بن علی می گوید: در همان زمانی که پدرش حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بود، من در مدینه خدمت حضرت جواد علیه السّلام می رفتم. بستگان و عموهای پدرش پیش آن جناب می آمدند و سلام می کردند. یک روز کنیزی را خواست و به او فرمود: به آنها بگو که آماده عزا شوند! وقتی قوم و خویشان حضرت جواد علیه السّلام رفتند، به یکدیگر گفتند: نپرسیدیم عزای چه کسی را به پا داریم؟ فردا نیز حضرت همین دستور را داد! گفتند: عزای چه کسی را بداریم؟ فرمود: عزای بهترین فرد روی زمین را. چند روز که گذشت خبر شهادت حضرت رضا علیه السّلام رسید که در همان روز از دنیا رفته بود. - . اعلام الوری: 350 -

**[ترجمه]

تذییل

اعلم أن أصحابنا و المخالفین اختلفوا أن الرضا علیه السلام هل مات حتف أنفه أو مضی شهیدا بالسم و علی الأخیر هل سمه المأمون لعنه الله أو غیره (1) و الأشهر بیننا أنه علیه السلام مضی شهیدا بسم المأمون و ینسب إلی السید علی بن طاوس أنه أنکر ذلک و کذا أنکره الإربلی فی کشف الغمة و رد ما ذکره المفید بوجوه سخیفة حیث قال بعد إیراد کلام المفید.

ص: 311


1- 1. قال سبط ابن الجوزی فی التذکرة: ذکر أبو بکر الصولی فی کتاب الاوراق أن هارون کان یجری علی موسی بن جعفر و هو فی حبسه کل سنة ثلاثمائة ألف درهم و لنزله عشرین ألفا، فقال المأمون لعلی بن موسی لازیدنک علی مرتبة أبیک وجدک، فأجری له ذلک و وصله بألف ألف درهم. و لما فصل المأمون عن مرو طالبا بغداد، و وصل الی سرخس، وثب قوم علی الفضل ابن سهل فی الحمام فقتلوه، و مرض علیّ بن موسی، فلما وصل المامون الی طوس، توفی علی بن موسی بطوس فی سنة ثلاث و مائتین. و قیل انه دخل الحمام، ثمّ خرج فقدم إلیه طبق فیه عنب مسموم قد ادخلت فیه الابر المسمومة من غیر أن یظهر أثرها، فأکله فمات، و له خمس و خمسون سنة، و قیل تسع و أربعون و دفن الی جانب هارون الرشید. و زعم قوم أن المأمون سمه، و لیس بصحیح فانه لما مات علیّ علیه السلام توجع له المأمون، و أظهر الحزن علیه، و بقی أیاما لا یأکل طعاما و لا یشرب شرابا و هجر اللذات. أقول: ان الذی یزعم أن المأمون سمه، لا ینکر توجعه و اظهار الحزن علیه بل یزعم أنّه فعل ذلک مصانعة. قال: ثمّ اتی بغداد فدخلها فی صفر سنة أربع و مائتین و لباسه و لباس أصحابه جمیعا الخضرة و کذا اعلامهم، و کان قد بعث المأمون الحسن بن سهل الی بغداد، فهزمهم و اختفی إبراهیم ابن المهدی و نزل المأمون بقصر الرصافة. قال الصولی: فاجتمع بنو العباس الی زینب بنت سلیمان بن علیّ بن عبد اللّه بن العباس و کانت فی القعدد و السؤدد مثل المنصور، فسألوها ان تدخل علی المأمون و تسأله الرجوع. الی لبس السواد و ترک الخضرة، و الاضراب مثل ما کان علیه، لانه عزم بعد موت علی بن موسی ان یعهد الی محمّد بن علیّ بن موسی الرضا، و انما منعه من ذلک شغب بنی العباس علیه، لانه کان قد اصر علی ذلک حتّی دخلت علیه زینب. فلما دخلت علیه، قام لها و رحب بها و اکرمها، فقالت له: یا أمیر المؤمنین انک علی بر اهلک من ولد أبی طالب و الامر بیدک اقدر منک علی برهم و الامر فی ید غیرک او فی ایدیهم، فدع لباس الخضرة، و عد الی لباس اهلک، و لا تطمعن أحدا فیما کان منک. فعجب المأمون بکلامها، و قال لها: و اللّه یا عمّة ما کلمنی أحد بکلام اوقع من کلامک فی قلبی، و لا اقصد لما أردت، و انا احاکمهم الی عقلک. فقالت: و ما ذاک؟ فقال: الست تعلمین ان أبا بکر رضی اللّه عنه ولی الخلافة بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلم یول أحدا من بنی هاشم شیئا؟ قالت: بلی، قال: ثم ولی عمر فکان کذلک، ثمّ ولی عثمان فأقبل علی اهله من بنی عبد شمس فولاهم الامصار و لم یول أحدا من بنی هاشم، ثمّ ولی علیّ علیه السلام فأقبل علی بنی هاشم فولی عبد اللّه بن العباس البصرة و عبید اللّه بن العباس الیمن، و ولی معبدا مکّة، و ولی قثم بن العباس البحرین و ما ترک أحدا ممن ینتمی الی العباس الا ولاه، فکانت هذه فی أعناقنا فکافأته فی ولده بما فعلت. فقالت: للّه درک یا بنی و لکن المصلحة لبنی عمک من ولد أبی طالب ما قلت لک، فقال: ما یکون الا ما تحبون إلی آخر ما قال.

بلغنی ممن أثق به أن السید رضی الدین علی بن طاوس رحمه الله کان لا یوافق علی أن المأمون سقی علیا علیه السلام السم و لا یعتقده و کان رحمه الله کثیر المطالعة و التنقیب و التفتیش علی مثل ذلک و الذی کان یظهر من المأمون من حنوه علیه و میله إلیه و اختیاره له دون أهله و أولاده مما یؤید ذلک و یقرره و قد ذکر المفید رحمه الله شیئا ما یقبله عقلی و لعلی واهم و هو أن الإمام علیه السلام کان یعیب ابنی سهل و یقبح ذکرهما إلی غیر ذلک و ما کان أشغله بأمور دینه و آخرته و اشتغاله بالله عن مثل ذلک.

ص: 312

و علی رأی المفید رحمه الله أن الدولة المذکورة من أصلها فاسدة و علی غیر قاعدة مرضیة فاهتمامه علیه السلام بالوقیعة فیهما حتی أغراهما بتغییر رأی الخلیفة علیه فیه ما فیه ثم إن نصیحته للمأمون و إشارته علیه بما ینفعه فی دینه لا توجب أن یکون سببا لقتله و موجبا لرکوب هذا الأمر العظیم منه و قد کان یکفی فی هذا الأمر أن یمنعه عن الدخول علیه أو یکفه عن وعظه ثم إنا لا نعرف أن الإبر إذا غرست فی العنب صار العنب مسموما و لا یشهده القیاس الطبی و الله تعالی أعلم بحال الجمیع و إلیه المصیر و عند الله یجتمع الخصوم انتهی کلامه (1).

و لا یخفی وهنه إذ الوقیعة فی ابنی سهل لم یکن للدنیا حتی یمنعه عنه الاشتغال بعبادة الله تعالی بل کان ذلک لما وجب علیه من الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و رفع الظلم عن المسلمین مهما أمکن و کون خلافة المأمون فاسدة أیضا لا یمنع منه کما لا یمنع بطلان خلافة الغاصبین إرشاد أمیر المؤمنین إیاهم لمصالح المسلمین فی الغزوات و غیرها.

ثم إنه ظاهر أن نصیحة الأشقیاء و وعظهم بمحضر الناس لا سیما المدعین للفضل و الخلافة مما یثیر حقدهم و حسدهم و غیظهم مع أنه لعنه الله کان أول أمره مبنیا علی الحیلة و الخدیعة لإطفاء نائرة الفتن الحادثة من خروج الأشراف و السادة من العلویین فی الأطراف فلما استقر أمره أظهر کیده فالحق ما اختاره الصدوق و المفید و غیرهما من أجلة أصحابنا أنه علیه السلام مضی شهیدا بسم المأمون اللعین علیه اللعنة و علی سائر الغاصبین و الظالمین أبد الآبدین.

ص: 313


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 112.

**[ترجمه]بدان که دانشمندان شیعه و اهل سنت در این موضوع اختلاف دارند که آیا حضرت رضا علیه السّلام به اجل خود از دنیا رفت یا به وسیله سم شهید شد و در صورتی که مسموم شده، مأمون آن جناب را مسموم کرد یا دیگری. قول مشهور بین دانشمندان شیعه همان است که به وسیله سم مأمون شهید شد. از سید بن طاوس نقل کرده اند که او مخالف این عقیده بوده. اربلی نیز در کشف الغمة این نظر را رد کرده و سخنان شیخ مفید را در این مورد، با دلایل نارسا و بی ارزش رد کرده و پس از نقل کلام شیخ مفید می گوید: از شخصی که به او اعتماد دارم شنیدم که سید رضی الدین علی بن طاوس رحمة اللَّه علیه مخالف بود با اینکه مأمون حضرت رضا علیه السّلام را مسموم کرده باشد، با اینکه او بسیار مطالعه می کرد و این مطالب را زیاد بررسی و جستجو می نمود. از چیزهایی که نظر سید را تقویت می کند، همین است که مأمون خیلی به امام علاقه داشت و او را بر فرزندان و خویشاوندان خویش مقدم داشته و برای ولیعهدی انتخاب کرد.

می نویسد: شیخ مفید مطلبی نقل کرده که عقل من آن را نمی پذیرد و البته شاید هم اشتباه کنم. وی می گوید: حضرت رضا علیه السّلام بر پسران سهل؛ فضل بن سهل و حسن بن سهل خرده گیری می کرد، با اینکه حضرت رضا علیه السّلام متوجه وظیفه دینی خود بود و توجهی به دنیا نداشت، اقبال و روی آوردن او به خدا مانع از این بود که چنین کارهایی را بکند.

بنا بر عقیده شیخ مفید، این دولت از ریشه و اصل فاسد و ناصحیح بوده، پس کوشش حضرت رضا علیه السّلام در مورد عیبجویی بر فضل و حسن بن سهل که خلیفه را به آنها بدبین کند، مطلبی است که نمی توان پذیرفت. دیگر اینکه نصیحت حضرت رضا علیه السّلام به مأمون درباره مطالبی که نفع دینی برای او داشته باشد، سبب کشتن آن جناب و ارتکاب چنین جرم عظیم نمی شود. از آن گذشته ما این مطلب را قبول نداریم که سوزن در انگور فرو کنند و انگور را مسموم کند، علم طب نیز این مطلب را نمی پذیرد. خدا از هر چیز با اطلاع است و بالاخره همه به سوی او بازگشت دارند. (پایان گفتار اربلی) - . کشف الغمة 3 : 112 -

چنان چه ملاحظه می کنید دلایل اربلی نارسا است، زیرا عیبجویی از پسران سهل برای نیل به یک آرزوی دنیوی نبوده تا عبادت و توجه حضرت رضا علیه السّلام به خدا مانع این کار شود. بلکه حضرت تا جایی که امکان داشت، این کار را به واسطه امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از ستم بر مسلمانان می کرد که بر آن جناب واجب بود. خلافت مأمون وقتی فاسد و ناصحیح هم باشد، مانع از این کار نمی شود. چنان چه باطل بودن خلافت آنهایی که غصب کردند، مانع از ارشاد و راهنمایی امیرالمؤمنین علیه السّلام در مواردی که به نفع مسلمانان بود، چه در جنگ ها یا جاهای دیگر، نمی شد .

این مطلب قابل انکار نیست که پند و اندرز دادن ستمگران در مقابل مردم، مخصوصا آنهایی که برای خود مقام و موقعیتی می بینند، موجب خشم و کینه آنها می شود. با اینکه مأمون ملعون از همان اول کارش را روی حیله و نیرنگ و مبارزه با نیروهایی که علیه او بسیج می شد، از قبیل قیام سادات و اولاد علی علیه السّلام در اطراف حکومتش قرار داده بود، همین که روی کار آمد و بر اوضاع مسلط شد، شروع به نیرنگ کرد. پس صحیح همان است که صدوق و شیخ مفید و سایر دانشمندان بزرگ شیعه گفته اند که حضرت رضا علیه السّلام، به وسیله سم مأمون ملعون که بر او و تمام غاصبین تا ابد لعنت باد، از دنیا رفت و شهید شد .

**[ترجمه]

باب 22 ما أنشد من المراثی فیه علیه السلام

الأخبار

«1»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: أَبُو فِرَاسٍ

بَاءُوا بِقَتْلِ الرِّضَا مِنْ بَعْدِ بَیْعَتِهِ***وَ أَبْصَرُوا بُغْضَهُ مِنْ رُشْدِهِمْ وَ عَمُوا

عِصَابَةٌ شَقِیَتْ مِنْ بَعْدِ مَا سَعِدَتْ***وَ مَعْشَرٌ هَلَکُوا مِنْ بَعْدِ مَا سَلِمُوا

لَا بَیْعَةٌ رَدَعَتْهُمْ عَنْ دِمَائِهِمْ***وَ لَا یَمِینٌ وَ لَا قُرْبَی وَ لَا رَحِمٌ

وَ أَکْثَرَ دِعْبِلٌ مَرَاثِیَهُ علیه السلام مِنْهَا

یَا حَسْرَةً تَتَرَدَّدُ وَ عَبْرَةً لَیْسَ تَنْفَدُ***عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ

وَ مِنْهَا

یَا نَکْبَةً جَاءَتْ مِنَ الشَّرْقِ***لَمْ تَتْرُکَنْ مِنِّی وَ لَمْ تُبْقِ

مَوْتُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا***مِنْ سَخَطِ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ

وَ أَصْبَحَ الْإِسْلَامُ مُسْتَعْبِراً***لِثُلْمَةٍ بَائِنَةِ الرَّتْقِ

سَقَی الْغَرِیبَ الْمُبْتَنَی قَبْرُهُ-(1)***بِأَرْضِ طُوسَ سَیْلُ الْوَدْقِ-(2)

أَصْبَحَ عَیْنِی مَانِعاً لِلْکَرَی***وَ أُولِعَ الْأَحْشَاءُ بِالْخَفَقِ

ص: 314


1- 1. کذا فی المصدر و فی نسخة الأصل« سقی اللّه الغریب المبتنی قبره» و لا یستقیم وزن الشعر.
2- 2. کذا فی نسخة الأصل بخط ید المؤلّف قدّس سرّه، و فی المصدر المطبوع ج 4 ص 376« سبل الودق» و الظاهر« مسل الودق» و بضمتین جمع« مسیل» علی غیر قیاس.

وَ مِنْهَا:

أَلَا مَا لَعِینٍ بِالدُّمُوعِ اسْتَهَلَّتْ***وَ لَوْ نَقَرَتْ مَاءَ الشُّئُونِ لَقَلَّتْ

عَلَی مَنْ بَکَتْهُ الْأَرْضُ وَ اسْتَرْجَعَتْ لَهُ***رُءُوسُ الْجِبَالِ الشَّامِخَاتِ وَ ذَلَّتْ

وَ قَدْ أَعْوَلَتْ تَبْکِی السَّمَاءُ لِفَقْدِهِ***وَ أَنْجُمُهَا نَاحَتْ عَلَیْهِ وَ کَلَّتْ

فَنَحْنُ عَلَیْهِ الْیَوْمَ أَجْدَرُ بِالْبُکَاءِ***لِمَرْزِئَةٍ عَزَّتْ عَلَیْنَا وَ جَلَّتْ

رُزِئْنَا رَضِیَّ اللَّهِ سِبْطَ نَبِیِّنَا***فَأَخْلَفَتِ الدُّنْیَا لَهُ وَ تَوَلَّتْ

وَ مَا خَیْرُ دُنْیَا بَعْدَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ***أَلَا لَا تُبَالِیهَا إِذَا مَا اضْمَحَلَّتْ

تَجَلَّتْ مُصِیبَاتُ الزَّمَانِ وَ لَا أَرَی***مُصِیبَتَنَا بِالْمُصْطَفَیْنَ تَجَلَّتْ

وَ مِنْهَا:

أَلَا أَیُّهَا الْقَبْرُ الْغَرِیبُ مَحَلُّهُ***بِطُوسَ عَلَیْکَ السَّارِیَاتُ هَتُونٌ(1)

شَکَکْتُ فَمَا أَدْرِی أَ مَسْقِیٌّ شَرْبَةً***فَأَبْکِیکَ أَمْ رَیْبَ الرَّدَی فَیَهُونُ

أَیَا عَجَباً مِنْهُمْ یُسَمُّونَکَ الرِّضَا***وَ یَلْقَاکَ مِنْهُمْ کَلَحَةٌ وَ غُضُونٌ

ص: 315


1- 1. تمامه علی ما فی مقاتل الطالبین ص 372 و 373( ط النجف) هکذا: قال أبو الفرج: و أنشدنی علیّ بن سلیمان الاخفش لدعبل بن علی الخزاعیّ یذکر الرضا علیه السلام و السم الذی سقیه، و یرثی ابنا له و ینعی علی الخلفاء من بنی العباس: علی الکره ما فارقت أحمد و انطوی ***علیه بناء جندل و دفین و أسکنته بیتا خسیسا متاعه***و انی علی رغمی به لحنین و لو لا التأسی بالنبی و أهله***لا سبل من عینی علیه شئون هو النفس الا أن آل محمد***لهم دون نفسی فی الفؤاد کمین أضر بهم ارث النبیّ فأصبحوا***یساهم فیه خیفة و منون رعتهم ذئاب من أمیّة و انتحت***علیهم دراکا أزمة و سنون و عاثت بنو العباس فی الدین عیشة***تحکم فیه ظالم و ظنین و سموا رشیدا لیس فیهم لرشدة***و ها ذاک مأمون و ذاک أمین فما قبلت بالرشد منهم رعایة***و لا لولی بالامانة دین. رئیسهم غاو و طفلاه بعده***لهذا دنا باد و ذاک مجون ألا أیها القبر الغریب محله***بطوس علیک الساریات هتون شککت فما أدری أ مسقی شربة***فأبکیک أم ریب الردی فیهون و أیّهما ما قلت ان قلت شربة***و ان قلت موت انه لقمین ایا عجبا منهم یسمونک الرضا***و یلقاک منهم کلحة و غضون أ تعجب للاخلاق أن یتخیفوا***معالم دین اللّه و هو مبین لقد سبقت فیهم بفضلک آیة***لدی و لکن ما هناک یقین.

وَ مِنْهَا:

وَ قَدْ کُنَّا نُؤَمِّلُ أَنْ یُحَیَّا***إِمَامُ هُدًی لَهُ رَأْیٌ طَرِیفٌ

یُرَی سَکَنَاتُهُ فَیَقُولُ عَنْهُمْ***وَ تَحْتَ سُکُونِهِ رَأْیٌ ثَقِیفٌ

لَهُ سَمْحَاءُ تَغْدُو کُلَّ یَوْمٍ***بِنَائِلَةٍ وَ سَارِیَةٍ تَطُوفُ

فَأَهْدَی رِیحَهُ قَدْرَ الْمَنَایَا***وَ قَدْ کَانَتْ لَهُ رِیحٌ عَصُوفٌ

أَقَامَ بِطُوسَ مُلْقَحَةَ الْمَنَایَا***مَزَارٌ دُونَهُ نَأْیٌ قَذُوفٌ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: ابو فراس:

بعد از بیعت حضرت رضا علیه السّلام کمر به قتل او بستند و بغض و کینه او را مایه رشد خود دیدند اما با این کار نابینا شدند

جماعتی که پس از سعادت خود بدبخت شدند و گروهی که بعد از سلامتی خود به هلاکت افتادند

نه بیعتی مانع از ریختن خون آنان شد و نه سوگند و خویشاوندی و رحمی!

بیشتر اشعار مرثیه را دعبل سروده و از آن جمله است این شعر:

ای بسا حسرتی که می آید و اشکی که پایان ندارد بر علی بن موسی بن جعفر بن محمد علیهم السلام

دعبل می گوید:

وای از مصیبتی که از مشرق وارد شد و مرا ترک نکرد و باقی نگذاشت

وفات علی بن موسی الرضا علیهما السّلام، موجب خشم خدا بر مردم است!

و اسلام دچار گریه شد، به خاطر صدمه ای که دوا کردن آن بسی دور است

سیل باران، مرد غریبی را که قبرش در طوس بنا شد، آبیاری کرد

چشمم خواب را از من مانع شده است و اندرونم حرص و ولع بر اضطراب دارد

دعبل می گوید:

هان! چشم را چه شده که اشکش روان است و اگر آب رگ های چشم تمام شود، باز هم کم است

گریه کم است بر کسی که زمین بر او گریست و نوک کوه های بلند برایش استرجاع گفت و خوار شد آسمان در فقدان آن امام گریست و ستارگان بر او نوحه کردند و لکنت زبان گرفتند

و ما امروز بر گریه بر او شایسته تریم، به خاطر مصیبتی که بر ما گران آمد و بزرگ گردید

مصیبت ما در اثر فقدان انسان مرضیّ خدا و نواده پیغمبرمان است که دنیا او را حقیر نمود و از او روی گرداند

بعد از آل محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم چه خیری در دنیاست؟ و وقتی دنیا نابود شود باکی از این موضوع ندارد!

مصیبت های زمانه آشکار شدند و نمی بینم که مصیبت برگزیدگان خدا آشکار شده است

نیز دعبل می گوید:

هان ای قبری که جای آن غریب است در طوس، بر تو ابرها باران اشک می ریزند!

من تردید دارم و نمی دانم آیا شربتی به تو می رسد تا بر تو بگریم یا مرگم می رسد که بر آمدن مرگ با این مصیبت برایم آسان است!

واعجبا از آنان که تو را رضا می نامند، ولی با روی عبوس و حبس و زندانی تو را ملاقات می کنند!

نیز می گوید:

ما امیدوار بودیم که امام هدایتی که نظری تازه و صائب دارد زنده بماند

آرامش او دیده می شود و درباره فضل آنان (اهل بیت) نظر می دهد، اما رأی محکمی زیر آرامش خود دارد

وی طبیعتی دارد که هر روز به گرد کسی که به نزد او می رسد و سیر به سمتش دارد طواف می کند

باد جلالت او قدر آرزوها را ساکن می کند و بادی طوفانی دارد در طوس که محل تلاقی آرزوهاست اقامت گزید و قبری که از همه جا دور و بعید است متعلق به اوست - . مناقب 4 : 376 -

**[ترجمه]

بیان

الخفق الاضطراب أی جعل الأحشاء حریصة فی الاضطراب و یقال تهللت دموعه أی سالت و استهلت السماء فی أول مطرها.

و قال الجوهری التنقیر عن الأمر البحث عنه و قال الشأن واحد الشئون و هی مواصل قبائل الرأس و ملتقاها و منها تجی ء الدموع أی لو بحثت و أنزلت جمیع ماء الشئون لکان قلیلا فی ذلک قوله فأخلفت أی فسدت و تغیرت و قل خیرها قوله لا تبالیها أی لا تبال بها و الساریة السحاب یسری لیلا و الأسطوانة و هتنت السماء تهتن هتنا و هتونا انصبت و سحاب هاتن و هتون و الردی الهلاک و ریب الردی کنایة عن الموت بغیر سبب من الخلق و کلح تکشر فی عبوس و دهر کالح شدید و غضنت الرجل غضنا حبسته و غضون الجبهة ما یحدث فیها عند العبس من الطی قوله فیقول عنهم أی تخبر سکناته عن فضائل أهل البیت و رفعة محلهم

ص: 316


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 376 و 377.

قوله سمحاء أی ید سمحاء أو طبیعة قوله فأهدی أی أسکن مهموز و القذوف البعید.

**[ترجمه]«خفق» به معنای اضطراب است و معنا این می شود که اندرون را حریص در اضطراب قرار داد، و عبارت «تهللت دموعه» یعنی اشک هایش جاری شد و آسمان در اول باران خود به جریان افتاد.

جوهری می گوید: «تنقیر» از امری، همان جستجو کردن از آن است و گفته: «شأن» مفرد شؤن است و عبارت است از رگ های طبقات سر و محل ملاقات این طبقات با هم که اشک از آنها جاری می شود. یعنی اگر بگردی و تمام آب این طبقات جاری شود، در برابر این مصیبت کم است. عبارت «فاحلفت» یعنی فاسد شد و تغیر پیدا کرد و خیر آن کم شد. عبارت «لا تبالیها» یعنی تو را از آن باک نباشد و «ساریه» ابری را گویند که در شب سیر می کند و استوانه را نیز گویند. و عبارت «هتنت السماء»، «تهتن هتنا و هتونا» یعنی بارید و سحاب هاتن و هتون، ابر بارانی را گویند. و «ردی» به معنای هلاکت است و «ریب الردی» کنایه از مرگی به غیر از طریق خلق است. و عبارت «کلح» یعنی دندان هایش در اثر در هم کشیدگی چهره هویدا شد و «دهر کالح»، روزگار شدید و سخت را گویند و «غضنت الرجل»، «غضنا» یعنی آن مرد را محبوس کردم، و «غون الجبهه» چروک هایی را گویند که هنگام ترشرویی ایجاد می شود. عبارت «فیقول عنهم» یعنی سکنات حضرت از فضائل اهل بیت و بلندی مقامشان خبر می دهد. کلمه «سمحاء» یعنی دست پرجود یا طبیعت شخص. عبارت «فاهدی» یعنی من آرامش می یابم و «قذوف» به معنای دور است.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ ابْنُ الْمُشَیِّعِ الْمُرْقِی (1)

رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: یَرْثِی الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ:

یَا بُقْعَةُ مَاتَ بِهَا سَیِّدِی***مَا مِثْلُهُ فِی النَّاسِ مِنْ سَیِّدٍ

مَاتَ الْهُدَی مِنْ بَعْدِهِ وَ النَّدَی***وَ شَمَّرَ الْمَوْتُ بِهِ یَقْتَدِی

لَا زَالَ غَیْثُ اللَّهِ یَا قَبْرَهُ***عَلَیْکَ مِنْهُ رَائِحاً مُغْتَدِی

کَانَ لَنَا غَیْثاً بِهِ نَرْتَوِی***وَ کَانَ کَالنَّجْمِ بِهِ نَهْتَدِی

إِنَّ عَلِیّاً ابْنَ مُوسَی الرِّضَا***قَدْ حَلَّ وَ السُّؤْدُدَ فِی مَلْحَدٍ

یَا عَیْنُ فَابْکِی بِدَمٍ بَعْدَهُ***عَلَی انْقِرَاضِ الْمَجْدِ وَ السُّؤْدُدِ

وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْخَوَافِی یَرْثِی الرِّضَا عَلَیْهِ أَفْضَلُ الصَّلَوَاتِ وَ أَکْمَلُ التَّحِیَّاتِ:

یَا أَرْضَ طُوسَ سَقَاکِ اللَّهُ رَحْمَتَهُ***مَا ذَا حَوِیتِ مِنَ الْخَیْرَاتِ یَا طُوسُ

طَابَتْ بِقَاعُکِ فِی الدُّنْیَا وَ طَیَّبَهَا***شَخْصٌ ثَوَی بِسَنَابَادَ مَرْمُوسٌ

شَخْصٌ عَزِیزٌعَلَی الْإِسْلَامِ مَصْرَعُهُ***فِی رَحْمَةِ اللَّهِ مَغْمُورٌ وَ مَغْمُوسٌ

یَا قَبْرَهُ أَنْتَ قَبْرٌ قَدْ تَضَمَّنَهُ***حِلْمٌ وَ عِلْمٌ وَ تَطْهِیرٌ وَ تَقْدِیسٌ

فَخْراً فَإِنَّکَ مَغْبُوطٌ بِجُثَّتِهِ***وَ بِالْمَلَائِکَةِ الْأَبْرَارِ مَحْرُوسٌ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن مشیع مرقی در رثای امام هشتم علیه السّلام می گوید:

ای زمینی که آقایم در آن وفات کرد، آقایی که در بین مردم کسی به سیادت و آقایی او نمی رسید!

بعد از او هدایت و بخشش منقطع شد و مرگ در بردن اوصاف جمیله و اخلاق حسنه از مردم جد و جهد کرد و در این عمل به او اقتدا کرد و متابعت او نمود .

ای قبر مهتری که مثل او مهتری نبود! پیوسته رحمت خدا بر تو باد و در هر صبح و شام از تو در میان خلق روح و ریحانی منتشر باد!

چه آن بزرگوار در میان ما چون بارانی بود که همیشه سیراب می شدیم از آن و مانند ستاره بود که پیوسته با آن راه می یافتیم

همانا علی بن موسی الرضا علیهما السّلام به تحقیق وفات یافت و بزرگی در قبر پنهان شد و قبر آن بزرگ را پوشید

پس ای چشم! بعد از او خون گریه کن بر منقرض شدن بزرگی و مهتری

علی بن ابو عبداللَّه خوافی در این باره می گوید:

ای زمین طوس! خداوند تو را از رحمت خود سیراب کند. ای طوس! تعجب می کنم که تو چقدر خیرات و خوبی ها در بر داری!

پاکیزه باد بقعه ها و قطعه های زمین تو! و پاکیزه کرده است بقعه های تو را شخصی که در سناباد دستگیره شده و خاک او در سناباد است

و او شخصی است که عزیز بوده و آرایشگر دین اسلام است و در رحمت خدا غرقه و غوطه ور است

ای قبر آن کسی که متصف به این صفات حمیده و محلی است به این خصال پسندیده تویی! قبری که در بر دارد بردباری و دانشوری و پاکیزه گری و پاکیزگی را

پس فخر کن! همانا تو حسد برده شدی به جسد نازنین او و همانا تو حراست شده به فرشتگان مقرب درگاه احدیت هستی! - . عیون اخبارالرضا 2 : 251 -

**[ترجمه]

بیان

و شمر الموت لعل المعنی أن الموت شمر ذیله و تهیأ لإماتة سائر أخلاق الحسنة أو الخلائق و المرموس المدفون قوله عزیز أی شدید عظیم یقال أعزز علی بما أصبت به و قد أعززت بما أصابک أی عظم علی (3).

ص: 317


1- 1. المدنیّ خ ل.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 251 و 252.
3- 3. راجع الصحاح ج 2 ص 882.

أقول: و روی الأبیات الأخیرة ابن عیاش فی کتاب مقتضب الأثر عن علی بن هارون المنجم عن الخوافی و زاد فی آخره:

فی کل عصر لنا منکم إمام هدی***فربعة آهل منکم و مأنوس

أمست نجوم السماء آفلة***و ظل أسد الثری قد ضمها الخیس (1)

غابت ثمانیة منکم و أربعة***یرجی مطالعها ما حنت العیس

حتی متی یظهر الحق المنیر بکم***فالحق فی غیرکم داج و مطموس.

**[ترجمه]عبارت «شمر الموت» شاید معنایش این باشد که مرگ مقدمات خود را برای میراندن سایر اخلاق حسنه یا سایر خلایق آماده کرده. و «مرموس» به معنای مدفون است و عبارت «عزیزٌ» به معنای شدید و عظیم است و عبارت «اعزز علیّ بما اصبت به و قد اعززتُ بما اصابک» یعنی مصیبت من یا مصیبت تو، برای من بزرگ و گران است! مؤلف: این ابیات اخیر را ابن عیاش در کتاب مقتضب الاثر از خوافی نقل نموده و در آخر آن اضافه کرده است:

در هر عصری از شما در بین ما امام هدایتگری وجود دارد و این خانه ای است که من در آن احساس اهلیت و انس می کنم

ستاره های آسمان افول و غروب کردند و شیران زمین سایه خود را که درختان پیچیده آن را در بر گرفته بود، افکندند

هشت و چهار تن از شما پنهان شدند و مادامی که شتران زردرنگ اشتیاق بدون صدا دارند، امید است آن ستارگان طالع شوند

تا زمانی که حق نورافشان به سبب شما ظاهر شود و حق در غیر شما تاریک و نابیناست

**[ترجمه]

«3»

لی، [الأمالی] للصدوق ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصُّولِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: جَاءَنِی خَبَرُ مَوْتِ الرِّضَا علیه السلام وَ أَنَا بِقُمَّ فَقُلْتُ قَصِیدَتِیَ الرَّائِیَّةَ:

أَرَی أُمَیَّةَ مَعْذُورِینَ إِنْ قَتَلُوا***وَ لَا أَرَی لِبَنِی الْعَبَّاسِ مِنْ عُذْرٍ

أَوْلَادُ حَرْبٍ وَ مَرْوَانَ وَ أُسْرَتُهُمْ***بَنُو مُعَیْطٍ وُلَاةُ الْحِقْدِ وَ الْوَغْرِ

قَوْمٌ قَتَلْتُمْ عَلَی الْإِسْلَامِ أَوَّلَهُمْ***حَتَّی إِذَا اسْتَمْسَکُوا جَازُوا عَلَی الْکُفْرِ(2)

ارْبَعْ بِطُوسَ عَلَی قَبْرِ الزَّکِیِّ بِهِ***إِنْ کُنْتَ تَرْبَعُ مِنْ دِینٍ عَلَی وَطَرٍ

قَبْرَانِ فِی طُوسَ خَیْرُ النَّاسِ کُلِّهِمْ***وَ قَبْرُ شَرِّهِمْ هَذَا مِنَ الْعِبَرِ

مَا یُنْفَعُ الرِّجْسُ مِنْ قُرْبِ الزَّکِیِّ وَ مَا***عَلَی الزَّکِیِّ بِقُرْبِ النِّجْسِ مِنْ ضَرَرٍ

هَیْهَاتَ کُلُّ امْرِئٍ رَهْنٌ بِمَا کَسَبَتْ***لَهُ یَدَاهُ فَخُذْ مَا شِئْتَ أَوْ فَذَرْ(3).

**[ترجمه]امالی صدوق و عیون اخبارالرضا: دعبل بن علی خزاعی گفت: در قم بودم که خبر شهادت حضرت رضا علیه السّلام به من رسید. این قصیده مختوم به راء را در مرثیه آن جناب سرودم:

چنین می بینم که اگر بنی امیه اولاد فاطمه را کشتند معذور بودند، اما از برای بنی عباس عذری نمی بینم

زیرا که بنی امیه اولاد حرب و مروان بودند و کل این طایفه فرزندان گردنکشان و فرزندان صاحب حسد و کینه هستند

چه آنها گروهی بودند که اولین آنها ابوسفیان را در دین اسلام کشتید و هر وقت ممکن می شد بر کفر باز می گشتند

منزل کن در طوس بر سر آن قبر نیکو و پاکیزه شده که اگر منزل کنی، به سبب وجود او بر فطرت اسلام و دین باقی خواهی بود

دو قبر در طوس است، یکی قبر بهترین تمام مردم حضرت علی بن موسی علیهما السّلام و دیگر قبر بدترین تمام مردم هارون الرشید و جمع میان کفر و اسلام از چیزهایی است که باید به آن عبرت گرفت!

ثمر و نفع نمی برد نجس از نزدیک بودن با پاک و پاکیزه و ضرری نیست بر پاک و پاکیزه به اینکه نزدیک نجس باشد هیهات که هر مردی در گرو عمل خویش است و از برای او است عمل دو دست او و تو آنچه خواهی نیکو بینی و اگر بدکار و بدرفتار باشی سزای بد عاید تو شود - . امالی صدوق: 660 ، عیون اخبارالرضا 2 : 251 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] قَالَ الصُّولِیُّ وَ أَنْشَدَنِی عَوْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ أَنْشَدَنِی مَنْصُورُ بْنُ طَلْحَةَ قَالَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْیَزِیدِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: لَمَّا مَاتَ الرِّضَا علیه السلام رَثَیْتُهُ فَقُلْتُ:

مَا لِطُوسٍ لَا قَدَّسَ اللَّهُ طُوساً***کُلَّ یَوْمٍ تَحُوزُ عِلْقاً نَفِیساً

بَدَأَتْ بِالرَّشِیدِ فَاقْتَنَصَتْهُ***وَ ثَنَّتْ بِالرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی

بِإِمَامٍ لَا کَالْأَئِمَّةِ فَضْلًا***فَسُعُودُ الزَّمَانِ عَادَتْ نُحُوساً.

ص: 318


1- 1. الخیس- بالکسر- الشجر الملتف، و قیل: ما کان حلفاء و قصبا، و غابة الأسد.
2- 2. فی بعض النسخ: حتی إذا استمکنوا.
3- 3. أمالی الصدوق ص 660 و 661، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 251.

وَ وَجَدْتُ فِی کِتَابٍ لِمُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ الضَّبِّیِّ:

قَبْرٌ بِطُوسَ بِهِ أَقَامَ إِمَامٌ***حَتْمٌ إِلَیْهِ زِیَارَةٌ وَ لِمَامٌ

قَبْرٌ أَقَامَ بِهِ السَّلَامُ وَ إِذْ غَدَا***تُهْدَی إِلَیْهِ تَحِیَّةٌ وَ سَلَامٌ

قَبْرٌ سَنَا أَنْوَارِهِ تَجْلُو الْعَمَی***وَ بِتُرْبِهِ قَدْ تُدْفَعُ الْأَسْقَامُ

قَبْرٌ یُمَثِّلُ لِلْعُیُونِ مُحَمَّداً***وَ وَصِیَّهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قِیَامٌ

خَشَعَ الْعُیُونُ لِذَا وَ ذَاکَ مَهَابَةً***فِی کُنْهِهَا لَتَحَیَّرُ الْأَفْهَامُ

قَبْرٌ إِذَا حَلَّ الْوُفُودُ بِرَبْعِهِ***رَحَلُوا وَ حَطَّتْ عَنْهُمُ الْآثَامُ

وَ تَزَوَّدُوا أَمْنَ الْعِقَابِ وَ أُومِنُوا***مِنْ أَنْ یَحُلَّ عَلَیْهِمُ الْأَعْدَامُ

اللَّهُ عَنْهُ بِهِ لَهُمْ مُتَقَبِّلٌ***وَ بِذَاکَ عَنْهُمْ جَفَّتِ الْأَقْلَامُ

إِنْ یُغْنِ عَنْ سَقْیِ الْغَمَامِ فَإِنَّهُ***لَوْلَاهُ لَمْ تَسْقِ الْبِلَادَ غَمَامٌ

قَبْرٌ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی حَلَّهُ***بِثَرَاهُ یَزْهُو الْحِلُّ وَ الْإِحْرَامُ

فُرِضَ إِلَیْهِ السَّعْیُ کَالْبَیْتِ الَّذِی***مَنْ دُونَهُ حَقٌّ لَهُ الْإِعظَامُ

مَنْ زَارَهُ فِی اللَّهِ عَارِفَ حَقِّهِ***فَالْمَسُّ مِنْهُ عَلَی الْجَحِیمِ حَرَامٌ

وَ مَقَامُهُ لَا شَکَّ یُحْمَدُ فِی غَدٍ***وَ لَهُ بِجَنَّاتِ الْخُلُودِ مَقَامٌ

وَ لَهُ بِذَاکَ اللَّهُ أَوْفَی ضَامِنٍ***قِسْماً إِلَیْهِ تَنْتَهِی الْأَقْسَامُ

صَلَّی الْإِلَهُ عَلَی النَّبِیِّ مُحَمَّد ***وَ عَلَتْ عَلِیّاً نَضْرَةٌ وَ سَلَامٌ

وَ کَذَا عَلَی الزَّهْرَاءِ صَلَّی سَرْمَداً***رَبٌّ بِوَاجِبِ حَقِّهَا عَلَّامٌ

وَ عَلَیْهِمَا صَلَّی ثُمَّ بِالْحَسَنِ ابْتَدَا(1)***وَ عَلَی الْحُسَیْنِ لِوَجْهِهِ الْإِکْرَامُ

وَ عَلَی عَلِیٍّ ذِی التُّقَی وَ مُحَمَّدٍ***صَلَّی وَ کُلٌّ سَیِّدٌ وَ هُمَامٌ

وَ عَلَی الْمُهَذَّبِ وَ الْمُطَهَّرِ جَعْفَرٍ***أَزْکَی الصَّلَاةِ وَ إِنْ أَبَی الْأَقْوَامُ (2)

الصَّادِقِ الْمَأْثُورِ عَنْهُ عِلْمُ مَا***فِیکُمْ بِهِ یَتَمَسَّکُ الْأَقْوَامُ

ص: 319


1- 1. فی المصدر: و علیه صلی.
2- 2. فی المصدر: الاقزام، الاقوام خ ل. و الاقزام جمع القزم- بالتحریک اللئیم.

وَ کَذَا عَلَی مُوسَی أَبِیکَ وَ بَعْدَهُ***صَلَّی عَلَیْکَ وَ لِلصَّلَاةِ دَوَامٌ

وَ عَلَی مُحَمَّدٍ الزَّکِیِّ فَضُوعِفَتْ***وَ عَلَی عَلِیٍّ مَا اسْتَمَرَّ کَلَامٌ

وَ عَلَی الرِّضَا ابْنِ الرِّضَا الْحَسَنِ*** الَّذِی عَمَّ الْبِلَادَ لِفَقْدِهِ الْأَظْلَامُ

وَ عَلَی خَلِیفَتِهِ الَّذِی لَکُمْ بِهِ ***تَمَّ النِّظَامُ فَکَانَ فِیهِ تَمَامٌ

فَهُوَ الْمُؤَمَّلُ أَنْ یَعُودَ بِهِ الْهُدَی***غَضّاً وَ أَنْ تَسْتَوْسِقَ الْأَحْکَامُ

لَوْ لَا الْأَئِمَّةُ وَاحِدٌ عَنْ وَاحِدٍ***دَرَسَ الْهُدَی وَ اسْتَسْلَمَ الْإِسْلَامُ

کُلٌّ یَقُومُ مَقَامَ صَاحِبِهِ إِلَی***أَنْ یَنْبَرِیَ بِالْقَائِمِ الْأَعْلَامُ

یَا ابْنَ النَّبِیِّ وَ حُجَّةَ اللَّهِ الَّتِی***هِیَ لِلصَّلَاةِ وَ لِلصِّیَامِ قِیَامٌ

مَا مِنْ إِمَامٍ غَابَ عَنْکُمْ لَمْ یَقُمْ***خَلَفٌ لَهُ تُشْفَی بِهِ الْأَوْغَامُ

إِنَّ الْأَئِمَّةَ یَسْتَوِی فِی فَضْلِهَا***وَ الْعِلْمِ کَهْلٌ مِنْکُمْ وَ غُلَامٌ

أَنْتُمْ إِلَی اللَّهِ الْوَسِیلَةُ وَ الْأُولَی***عَلِمُوا الْهُدَی فَهُمْ لَهُ أَعْلَامٌ (1)

أَنْتُمْ وُلَاةُ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا وَ مَنْ***لِلَّهِ فِیهِ حُرْمَةٌ وَ ذِمَامٌ

مَا النَّاسُ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِفَضْلِکُمْ***وَ الْجَاحِدُونَ بَهَائِمُ وَ سَوَامُ

بَلْ هُمْ أَضَلُّ عَنِ السَّبِیلِ بِکُفْرِهِمْ***وَ الْمُقْتَدَی مِنْهُمْ بِهِمْ أَزْلَامٌ

یَرْعَوْنَ فِی دُنْیَاکُمْ وَ کَأَنَّهُمْ***فِی جَحْدِهِمْ إِنْعَامَکُمْ أَنْعَامٌ

یَا نِعْمَةَ اللَّهِ الَّتِی یَحْبُو بِهَا***مَنْ یَصْطَفِی مِنْ خَلْقِهِ الْمِنْعَامُ

إِنْ غَابَ مِنْکَ الْجِسْمُ عَنَّا إِنَّهُ***لِلرُّوحِ مِنْکَ إِقَامَةٌ وَ نِظَامٌ

أَرْوَاحَکُمْ مَوْجُودَةٌ أَعْیَانُهَا***إِنْ عَنْ عُیُونٍ غُیِّبَتْ أَجْسَامٌ

الْفَرْقُ بَیْنَکَ وَ النَّبِیِّ نُبُوَّةٌ***إِذْ بَعْدَ ذَلِکَ تَسْتَوِی الْأَقْدَامُ

قَبْرَانِ فِی طُوسَ الْهُدَی فِی وَاحِدٍ***وَ الْغَیُّ فِی لَحْدٍ یَرَاهُ ضِرَامٌ

قَبْرَانِ مُقْتَرِنَانِ هَذَا تُرْعَةٌ***حُبُّوبَةٌ فِیهَا نُزُولٌ إِمَامٌ

وَ کَذَاکَ ذَلِکَ مِنْ جَهَنَّمَ حُفْرَةٌ***فِیهَا تَجَدَّدَ لِلْغَوِیِّ هُیَامٌ

قَرْبُ الْغَوِیِّ مِنَ الزَّکِیِّ مُضَاعِفٌ***لِعَذَابِهِ وَ لِأَنْفِهِ الْإِرْغَامُ

ص: 320


1- 1. فی نسخة الکمبانیّ« علم الهدی».

إِنْ یَدْنُ مِنْهُ فَإِنَّهُ لَمُبَاعَدٌ***وَ عَلَیْهِ مِنْ خِلَعِ الْعَذابِ رُکَامٌ

وَ کَذَاکَ لَیْسَ یَضُرُّکَ الرِّجْسُ الَّذِی***تُدْنِیهِ مِنْکَ جَنَادِلُ وَ رُخَامٌ

لَا بَلْ یُرِیکَ عَلَیْهِ أَعْظَمَ حَسْرَةٍ***إِذْ أَنْتَ تُکْرَمُ وَ اللَّعِینُ یُسَامُ

سُوءُ الْعَذَابِ مُضَاعَفٌ تَجْرِی بِهِ***السَّاعَاتُ وَ الْأَیَّامُ وَ الْأَعْوَامُ

یَا لَیْتَ شِعْرِی هَلْ بِقَائِمِکُمْ غَداً***یَغْدُو بِکَفِّی لِلْقِرَاعِ حُسَامٌ

تُطْفِی یَدَایَ بِهِ غَلِیلًا فِیکُمْ***بَیْنَ الْحَشَا لَمْ تَرْقَ مِنْهُ أُوَامٌ

وَ لَقَدْ یَهِیجُنِی قُبُورُکُمْ إِذَا***هَاجَتْ سِوَایَ مَعَالِمُ وَ خِیَامٌ

مَنْ کَانَ یُغْرَمُ بِامْتِدَاحِ ذَوِی الْغِنَی***فَبِمَدْحِکُمْ لِی صَبْوَةٌ وَ غَرَامٌ

وَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا أَهْدَیْتُهَا***مَرْضِیَّةً تَلْتَذُّهَا الْأَفْهَامُ

خُذْهَا عَنِ الضَّبِّیِّ عَبْدِکُمُ الَّذِی***هَانَتْ عَلَیْهِ فِیکُمُ الْأَلْوَامُ

إِنْ أَقْضِ حَقَّ اللَّهِ فِیکَ وَ إِنَّ لِی***حَقَّ الْقِرَی لِلضَّیْفِ إِذْ یَعْتَامُ

فَاجْعَلْهُ مِنْکَ قَبُولَ قَصْدِی إِنَّهُ***غُنْمٌ عَلَیْهِ حَدَانِی اسْتِغْنَامٌ

مَنْ کَانَ بِالتَّعْلِیمِ أَدْرَکَ حُبَّکُمْ***فَمَحَبَّتِی إِیَّاکُمْ إِلْهَامٌ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو محمد یزیدی می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام از دار دنیا رفت، من این مرثیه را سرودم و گفتم:

چه باک بود شهر طوس را؟ باکی نیست او را، خدا او را مطهر گردانید در هر روزی که در برگرفت چیز نیکوی پاکیزه را.

ابتدا کرد به هارون الرشید و او را شکار کرد و شکار خود را دو تا گردانید به علی بن موسی الرضا علیهما السّلام

ای امامی که نیست مثل سایر پیشوایان در فضل (یعنی او را فضل است و خلفا و پیشوایان جور را فضل نیست). پس نیکی و سعد زمان به سبب وجود آن بزرگوار و از زمان وفاتش برگشت و مبدل به نحس شد

در کتابی از محمد بن حبیب ضبی این اشعار را یافتم:

قبری است در طوس که امامی در آن مدفون است که واجب است فرود آمدن در طوس و زیارت کردن آن امام

قبری است که درود و سلام در آن اقامت کرده است و چون صبح شود، تحیت و درود به سوی آن قبر فرستاده می شود

قبری است که نورهای آن بلند است و کور را روشنایی می دهد و به سبب خاک آن قبر، مرض ها شفا یابد

قبری است که جلوه می دهد از برای چشم ها محمد و وصی او امیرالمؤمنین علیهما و آلهما صلوات الله را و حال اینکه مؤمنان ایستاده باشند!

خاشع و خاضع شد چشم ها از ترس به جهت بودن آن حضرت در این قبر و به جهت در خود داشتن محمد و علی علیهما السّلام، عقل ها در کنه این ائمه انام سرگردان است، قبری است که چون قدم گذارندگان وارد شوند و در دور آن قبر منزل گزینند، کوچ خواهند کرد، در حالی که جمیع گناهان آنها از شرافت این قبر ریخته شده است.

آنان که در این قبر قدم گذاشتند، ایمنی از عذاب الهی را توشه برداشتند و ایمن شدند از اینکه فقر وفاقه بر ایشان روی آورد

و خدا از جانب صاحب قبر به سبب صاحب این قبر ایمن شدن را از برای قدم گذارندگان و زائران ضامن شده است و بدین سبب قلم از ایشان مرفوع شده است و گناهان ایشان را ننویسند

و اگر مردم از باریدن ابر بی نیاز خواهند شد، پس همانا اگر این صاحب قبر نمی بود ابرها در شهرها نمی باریدند

این قبری است که علی بن موسی علیهما السّلام در آن پنهان شده است به سبب تربت خود، قبول بزرگی می کند از آن محل و حرم مکه (یعنی این قبر فخر و بزرگی می کند بر مکه و مکه کوچکی این قبر می کند.)

و واجب است رفتن به سوی این قبر مثل خانه خدا که هر کسی در نزد آن است، سزاوار است آن را بزرگ شمارد و تعظیم کند به آن

و کسی که خالصا للَّه این قبر را زیارت کند و حق صاحب این قبر را بشناسد، پس رسیدن او به آتش جهنم حرام است

و شک نیست در اینکه مقام علی بن موسی علیهما السّلام در فردای قیامت پسندیده است و او را در بهشت های جاوید مقام است

و خدا از برای او این مقام را وفاکننده و ضامن است، چه او قسم یاد کرده است؛ قسمی را که همه قسم ها به آن قسم منتها خواهد شد. (یعنی قسم به ذات پاک خود خورده است.)

و رحمت فرستد خدا بر پیغمبری که محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و بلند کند نصرت و درود علی علیه السّلام را

و همچنین بر فاطمه زهرا سلام الله علیها پیوسته رحمت فرستد پروردگاری که دانا است به حق واجب آن معصومه رحمت فرستد بر آن معصومه بعد از آن به فرزند دلبندش حضرت حسن و بر حسین علیهما السّلام که بزرگواری از صورت آنها نمایان بود

و بر علی بن الحسین که صاحب تقوا و پرهیزکاری بود و بر محمد بن علی درود و رحمت فرستد و هر یک از اینها بزرگوار و مهترند

و بر پاک و پاکیزه و تطهیر گردیده شده، بر حضرت جعفر بن محمد علهیما السّلام، این پاکیزه ترین رحمت باد! اگر چه ناکسان و فرومایگان از آن امتناع داشته باشند

و بر حضرت صادق علیه السّلام که تمام علم این قوم حقه شیعه که بدان تمسک می جویند از او مأثور است

و همچنین بر موسی پدر بزرگوارت و بعد از او خدا بر تو رحمت فرستد و از برای رحمت دوامی و ثباتی باشد یعنی ابدالدهر رحمت خدا بر تو باد!

و بر محمد بن علی علیهما السّلام که پاک و پاکیزه بود از هر رجس و نجسی و دو چندان شود رحمت خدا بر او و بر علی بن محمد علیهما السّلام مادامی که سخن برقرار است

و بر آن پسندیده فرزند پسندیده، حسن بن علی که به جهت مفقود شدن او تاریکی جمیع بلاد دنیا را بگرفت

و بر خلیفه و جانشین او حجت خدا بر روی زمین که او کسی از برای شما که نظام و رشته عالم به سبب وجود او تمام شده و گسیخته نیست، پس در وجود او تمامیت آفریدگان خدا است

پس حضرت صاحب الزمان است که آرزو داشته شده است هدایت و رهنمایی خلق تازگی در ظاهر به او برگردد و احکام الهی به سبب ظهور او مستحکم شود

و اگر ائمه هدی علیهم السّلام یکی بعد از دیگری نبودند، رهنمایی خلق برطرف می شد و خلق به ضلالت می افتادند و در اسلام رخنه پیدا می شد و دین اسلام از میان می رفت و هر یک از این ائمه در مقام صاحب خود نشستند، یعنی هر یک مقام کسی که قبل از او بود و صحبت او را درک کرده بود، تا اینکه ایام عارض حضرت قائم علیه السّلام شد و روزگار به او ختم شد

ای فرزند پیغمبر و حجت خدا بر روی زمین که نماز و روزه به سبب وجود تو بر پا است!

امامی از شما که از روی زمین نمی رفت مگر اینکه جانشینی در محل او می نشست و نفس ها به واسطه او شفا می یافت و یعنی هر گونه امراض و مفاسد و خلل به جهت وجود او رفع می شد

همانا پیر و جوان ائمه در علم و فضل مساوی هستند. (یعنی عالمند و فاضل و جوانی و پیری در زیادی و کمی فضل آنها مدخلیت ندارد.)

شمایید وسیله به سوی خدا و شمایید آنان که دانستند هدایت و راه راست را، پس ایشان باشند نشانه های هدایت

شمایید صاحبان دین و دنیا و کسانی که نزد خدا حرمت و حق دارند

اهل اسلام که آنها را در شرح احترامی باشد نیستند، مگر کسانی که به فضل شما اقرار کرده باشند و کسانی که منکر فضل شما شدند، بهائم و حیوانات باشند

بلکه ایشان به سبب کفرشان گمراه ترند از راه و بدترند از حیوانات و از درگاه احدیت رانده شده اند

و طلب می کنند کسانی که چون حیوان باشند، دنیایی که مخصوص شما خلق شده و گویا ایشان در انکار فضل شما نعمتی بر شما داده اند!

ای نعمت خدا علی بن موسی الرضا! که خدا این نعمت بسیار را عطا فرموده است بر کسانی که برگزیده اند از خلق او یعنی شیعیان

ای نعمت خدا علی بن موسی الرضا! اگر جسم تو از ما غایب است، روح مبارک تو باعث وجود ما و نظم امور است

اگر چشم ها قصد دیدن کنند و اجسام شما از نظر غایب باشند، ارواح شما اعیان آن ارواح موجوده است ای علی بن موسی! فرق میان تو و پیغمبر، نبوت آن بزرگوار است، زیرا که بعد از غمض عین از نبوت، افعال و صفات شما یکسان است

دو قبر در طوس است که در یکی از آن دو قبر هدایت است و گمراهی در قبر دیگر که آتشگیره آن را می بیند و با آن ملاقات می کند

این دو قبر نزدیک یکدیگرند که این قبر که در آن هدایت است، راه بهشت است و امام در آن زیارت کرده شود

و آن قبر دیگر گودالی از جهنم است که در آن گودال از برای گمراه که زیارت کند، سرگردانی مجدد می شود و زائرش سرگردان است

نزدیک بودن گمراه با طیب و طاهر، باعث زیادتی عذاب گمراه و به خاک مالیدن دماغ او شود

و اگر به حسب ظاهر گمراه به طیب نزدیک شده است، در معنی از او دور است

و خلعت های عذاب بر او روی هم نشسته، و همچنین ضرر نمی رساند به تو خبیث و نجسی که سنگ های زبر و نرم او را به تو نزدیک کرده است

تو را بر او حسرت بسیاری است، زیرا که تو گرامی داشته شوی و آن هارون لعین عذاب می شود

بدی عذاب او دوچندان است و در ساعات و ایام و سال ها بر او عذاب جاری است.

ای کاش می دانستم که بعد از باقی بودن شما و رجعت کردن شما به دنیا، آیا شمشیر از برای کوفتن سر دشمنان به دست من می آید؟

دو دست من با آن شمشیر بالا برده شود و در میان لشکر شما، عطشان و تشنه میان دل دشمنان شما باشم که هیچ تشنه ای از آن سیراب نشود

و به تحقیق که مرا خبرهای شما به جوش می آورد در وقتی که غیر از من علم ها و محل آرامگاه فضائل شما را جلوه دهد

مرا غیرت آید از اینکه کسی دیگر مدح شما را متحمل شود، کسی غیر از من او را ضرر و مشقت باشد در مدح کردن صاحبان غنا و بی نیازی از مدح، زیرا که من در مدح کردن شما عشق و حرص دارم و به سوی ابوالحسن الرضا علیه السّلام هدیه دادم این قصیده را که پسندیده است و افهام از آن لذت برند

یا علی بن موسی! بگیر این قصیده را از محمد بن حبیب ضبی بنده شما که در محبت شما ملامت ها و خواری ها بر او وارد آمده است

یا علی بن موسی! اگر حق خدا را نسبت به تو ادا کنم، همانا از برای من است حق مهمانداری که آن حق از برای مهمان است در وقتی که احترام کرده شود

پس قبول این مهمانداری و احسان را از خود مقرر فرما که قصد من همانا غنیمت است که مرا به طلب کردن غنیمت واداشته

و اگر هر کس آموختن دوستی شما را درک کرده است، دوستی من به شما الهام است از خداوند و به تعلیم حاصل نشده است - . عیون اخبارالرضا 2 : 251 -

**[ترجمه]

توضیح

العلق بالکسر النفیس من کل شی ء قوله أقام به السلام لعله بکسر السین بمعنی الحجارة قوله لذا و ذاک أی لتمثل محمد و وصیه صلی الله علیهما أو لکونه علیه السلام فیه و للتمثل المذکور قوله خشع فعل أو جمع و مهابة مفعول لأجله أو تمیز و قوله فی کنهها استئناف و قوله لتحیر مضارع بحذف إحدی التاءین و لعله کان تتحیر.

قوله الله عنه أی الله متقبل و ضامن لهم أی للزائرین به أی بالأمن عنه أی عن الإمام علیه السلام.

قوله إن یغن أی مع غنائه عن المطر تستقی البلاد ببرکته قوله یزهو أی یفخر قوله قسما أی الله ضامن أوفی لقسم أقسم به ینتهی إلی ذلک القسم جمیع

ص: 321


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 251- 254.

الأقسام و هو الحلف بذاته تعالی و الهمام بالضم الملک العظیم الهمة. قوله و استسلم الإسلام أی انقاد کنایة عن مغلوبیته قوله ینبری أی یصلح من قولهم بری السهم فانبری أو من قولهم انبری له أی اعترض أی تعترض الأیام له طالبة صلاحها و الأوغام الترات و الأحقاد و قوله کهل فاعل یستوی و العلم معطوف علی قوله فضلها و قوله و الأولی معطوف علی قوله إلی الله الوسیلة و قوله و من لله معطوف علی قوله ولاة الدین أو الدین و الأول أظهر و الذمام بالکسر الحق و الحرمة.

قوله و المقتدی أی الذین یقتدی بهم من هؤلاء بمنزلة الأزلام فی البطلان و فی حرمة متابعتهم.

قوله المنعام أی الرب الکثیر الإنعام و هو فاعل یحبو أی یعطی محبتکم من یصطفیه من الخلق قوله ترعة أی روضة من ریاض الجنة

وَ مِنْهُ الْحَدِیثُ: إِنَّ مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ.

قوله حبوبة لعله مبالغة فی الحب أی محبوبة أو حبویة بالیاء المثناة التحتانیة من الحبوة و الهیام بالضم العطش و الجنون.

قوله رکام أی متراکم بعضها فوق بعض قوله به غلیلا أی بالحسام و الغلیل الضغن و الحقد قوله لم ترق أی لم تسکن و أصله مهموز و الأوام بالضم حر العطش و الغرام الولوع و قد أغرم بالشی ء علی بناء المفعول أی أولع به و الصبوة جهلة الفتوة و الشوق و العشق قوله أهدیتها أی القصیدة أو المرثیة.

و العیمة شهوة اللبن و العیمة بالکسر خیار المال و اعتام الرجل إذا أخذ العیمة قوله إنه غنم أی قبول القصد عنی.

**[ترجمه]کلمه «علق» به کسر عین، هر چیز نفیس را گویند. عبارت «اقام به السلام» شاید به کسر سین و به معنای سنگ باشد یا به این علت که حضرت در آن قبر مدفون است. عبارت «لذا و ذاک» یعنی به خاطر متمثل شدن محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و علی علیه السّلام یا به خاطر بودن حضرت علیه السّلام در آن یا به خاطر تمثیل مزبور. عبارت «خشع» یعنی انجام داد یا جمع کرد و «مهابة» مفعول «لاجله» یا «تمییز» است و عبارت «فی کنهها» استیناف است و عبارت «لتحیر» فعل مضارع باب تفعل است که یکی از تاهایش حذف شده و شاید «تتحیر» بوده است.

عبارت «الله عنده» یعنی خدا قبول کننده و ضامن است، «لهم» یعنی برای زائران و «به» یعنی به امنیت و «عنه» یعنی از امام علیه السّلام.

عبارت «ان یغن» یعنی با وجود بی نیازی از باران، به برکت او زمین ها آب می خورند. عبارت «یزهو» یعنی افتخار می کند و کلمه «قسما» یعنی خدا ضامن است و وفا کننده تر است به قسمی که می خورم و به این قسم منتهی می شود تمام قسم ها و آن قسم به ذات الهی است، و «همام» به ضم هاء، شاه بلندهمت را گویند .

عبارت «استسلم الاسلام» یعنی مطیع اسلام شد و کنایه از مغلوب بودن اوست. عبارت «ینبری» یعنی اصلاح می شود و از کلامشان که تیر را تراشیدم، پس تراشیده شد می آید. یا از عبارت «انبری» به معنای بر آنان اعتراض کرد می آید و معنا این می شود که ایام به طلب صلاح او متعرض او می شود. «اوغام» به معنای کینه ها و حقدهاست و «کهل» فاعل فعل «یستوی» است و «علم» معطوف بر واژه «فضلها» است و «الاولی» عطف بر عبارت «الی الله الوسیله» است و عبارت «من لله» معطوف بر «ولاة الدین» یا خود «الدین» است و اولی اظهر است و «ذمام» به کسر ذال، حق و حرمت را گویند.

عبارت «و المقتدی» کسانی از اینان که به آنها اقتدا می کنند به منزله «ازلام» و تیرهای تراشیده در بطلان مرام و حرمت متابعت هستند. «منعام» به معنای خدای کثیر الانعام است که فاعل فعل «یحبو» است. یعنی محبت شما را به برگزیدگان از مخلوقاتش می دهد. کلمه «ترعه» یعنی باغی از باغ های بهشت و حدیث نبوی که منبر من بر باغی از باغ های بهشت است، از همین باب است. کلمه «حبوبه» شاید مبالغه در محبت باشد یا به معنای «محبوبه» باشد یا «حبویّة» باشد و از «حبوة» بیاید، و «هیام» به ضم هاء، تشنگی و دیوانگی را گویند.

«رکام» یعنی فشرده که برخی لایه ها بالای برخی دیگر باشد. عبارت «به غلیلا» یعنی با شمشیر و «غلیل»، کینه و حقد را گویند. عبارت «لم ترق» یعنی ساکن نشد و ریشه آن با همزه است و «اوام» به ضم همزه، آتش تشنگی است و «غرام» ولع و حرص است و «اغرم بالشیء» مجهول خوانده می شود، یعنی نسبت به آن حریص شد. و «صبوة» جهالت جوانی و شوق و عشق را گویند و عبارت «اهدیتها» یعنی این قصیده و مرثیه را اهدا کردم و «عَیمة» شهوت به شیر را گویند و «عِیمة» مال برگزیده را گویند و «اعتام الرجل» یعنی مال برگزیده را گرفت، و عبارت «انه غنم» یعنی قبول قصیده از من غنیمت است.

**[ترجمه]

«5»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ وَ الْحَسَنُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی

ص: 322

بْنِ أَکْثَمَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَقْدَمَ الْمَأْمُونُ دِعْبِلَ بْنَ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیَّ رَحِمَهُ اللَّهُ-(1) وَ آمَنَهُ عَلَی نَفْسِهِ فَلَمَّا مَثُلَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کُنْتُ جَالِساً بَیْنَ یَدَیِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ أَنْشِدْنِی قَصِیدَتَکَ الْکَبِیرَةَ فَجَحَدَهَا دِعْبِلٌ وَ أَنْکَرَ مَعْرِفَتَهَا فَقَالَ لَهُ لَکَ الْأَمَانُ عَلَیْهَا کَمَا آمَنْتُکَ عَلَی نَفْسِکَ فَأَنْشَدَهُ

تَأَسَّفَتْ جَارَتِی لَمَّا رَأَتْ زَوْرِی***وَ عَدَّتِ الْحِلْمَ ذَنْباً غَیْرَ مُغْتَفَرٍ

تَرْجُو الصَّبَا بَعْدَ مَا شَابَتْ ذَوَائِبُهَا***وَ قَدْ جَرَتْ طِلْقاً فِی حَلْبَةِ الْکِبَرِ

أَ جَارَتِی إِنَّ شَیْبَ الرَّأْسِ یُعْلِمُنِی***ذِکْرَ الْمَعَادِ وَ إِرْضَائِی عَنِ الْقَدَرِ

لَوْ کُنْتُ أَرْکَنُ لِلدُّنْیَا وَ زِینَتِهَا***إِذاً بَکَیْتُ عَلَی الْمَاضِینَ مِنْ نَفَرٍ

أَخْنَی الزَّمَانُ عَلَی أَهْلِی فَصَدَّعَهُمْ***تَصَدُّعَ الشَّعْبِ لَاقَی صَدْمَةَ الْحَجَرِ

بَعْضٌ أَقَامَ وَ بَعْضٌ قَدْ أَصَاتَ بِهِمْ***دَاعِی الْمَنِیَّةِ وَ الْبَاقِی عَلَی الْأَثَرِ

أَمَّا الْمُقِیمُ فَأَخْشَی أَنْ یُفَارِقَنِی***وَ لَسْتُ أَوْبَةَ مَنْ وَلَّی بِمُنْتَظَرٍ

أَصْبَحْتُ أُخْبِرُ عَنْ أَهْلِی وَ عَنْ وَلَدِی***کَحَالِمٍ قَصَّ رُؤْیَا بَعْدَ مُدَّکَرٍ

لَوْ لَا تَشَاغُلُ عَیْنِی بِالْأُولَی سَلَفُوا***مِنْ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ لَمْ أَقِرْ

ص: 323


1- 1. روی أبو الفرج فی الأغانی بإسناده عن عبد اللّه بن طاهر فی حدیث: قال عبد اللّه ابن طاهر: و کتب المأمون الی أبی أن یکاتبه- یعنی دعبلا- بالامان و یحمل إلیه مالا و ان شاء ان یقیم عنده أو یصیر الی حیث شاء فکتب إلیه أبی بذلک و کان واثقا به، فصار إلیه فحمله و خلع علیه و أجازه و أعطاه المال و أشار علیه بقصد المأمون ففعل، فلما دخل و سلم علیه، تبسم فی وجهه، ثمّ قال: أنشدنی: مدارس آیات خلت من تلاوة***و منزل وحی مقفر العرصات فجزع فقال له: لک الأمان فلا تخف، و قد رویتها و لکنی أحبّ سماعها من فیک فأنشده ایاها إلی آخرها، و المأمون یبکی حتّی اخضلت لحیته بدمعه. فو اللّه ما شعرنا الا و قد شاعت له أبیات یهجو بها المأمون بعد احسانه إلیه، و انسه به، حتی کان أول داخل علیه و آخر خارج من عنده.

وَ فِی مَوَالِیکَ لِلتَّحْزِینِ مَشْغَلَةٌ***مِنْ أَنْ یَبِیتَ بِمَفْقُودٍ عَلَی أَثَرٍ

کَمْ مِنْ ذِرَاعٍ لَهُمْ بِالطَّفِّ بَائِنَةٌ***وَ عَارِضٍ بِصَعِیدِ التُّرْبِ مُنْعَفِرٌ

أَمْسَی الْحُسَیْنُ وَ مَسْرَاهُمْ بِمَقْتَلِهِ***وَ هُمْ یَقُولُونَ هَذَا سَیِّدُ الْبَشَرِ

یَا أُمَّةَ السَّوْءِ مَا جَازَیْتِ أَحْمَدَ فِی***حُسْنِ الْبَلَاءِ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ السُّوَرِ

خَلَّفْتُموهُ عَلَی الْأَبْنَاءِ حِینَ مَضَی***خِلَافَةَ الذِّئْبِ فِی إِنْقَاذِ ذِی بَقَرٍ

قَالَ یَحْیَی بْنُ أَکْثَمَ وَ أَنْفَذَنِی الْمَأْمُونُ فِی حَاجَةٍ فَعُدْتُ وَ قَدِ انْتَهَی إِلَی قَوْلِهِ:

لَمْ یَبْقَ حَیٌّ مِنَ الْأَحْیَاءِ نَعْلَمُهُ***مِنْ ذِی یَمَانٍ وَ لَا بَکْرٍ وَ لَا مُضَرٍ

إِلَّا وَ هُمْ شُرَکَاءُ فِی دِمَائِهِمْ***کَمَا تَشَارَکَ أَیْسَارٌ عَلَی جُزُرٍ

قَتْلًا وَ أَسْراً وَ تَخْوِیفاً وَ مَنْهَبَةً***فِعْلَ الْغُزَاةِ بِأَهْلِ الرُّومِ وَ الْخَزَرِ

أَرَی أُمَیَّةَ مَعْذُورِینَ إِنْ قَتَلُوا***وَ لَا أَرَی لِبَنِی الْفَتَّاحِ مِنْ عُذْرٍ

قَوْمٌ قَتَلْتُمْ عَلَی الْإِسْلَامِ أَوَّلَهُمْ***حَتَّی إِذَا اسْتَمْکَنُوا جَازُوا عَلَی الْکُفْرِ

أَبْنَاءُ حَرْبٍ وَ مَرْوَانَ وَ أُسْرَتُهُمْ***بَنُو مُعَیْطٍ أُولَاةُ الْحِقْدِ وَ الْوَغْرِ

ارْبَعُ بِطُوسَ عَلَی قَبْرِ الزَّکِیِّ بِهَا***إِنْ کُنْتَ تَرْبَعُ مِنْ دِینٍ عَلَی وَطَرٍ

هَیْهَاتَ کُلُّ امْرِئٍ رَهْنٌ بِمَا کَسَبَتْ***لَهُ یَدَاهُ فَخُذْ مَا شِئْتَ أَوْ فَذَرْ

قَالَ فَضَرَبَ الْمَأْمُونُ بِعِمَامَتِهِ الْأَرْضَ وَ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ یَا دِعْبِلُ.

**[ترجمه]مجالس مفید و امالی شیخ طوسی: یحیی بن اکثم می گوید: دعبل بن علی خزاعی بر مأمون وارد شد و مأمون به جان او امان داد. من هم مقابل مأمون نشسته بودم. وقتی مقابل او قرار گرفت، مأمون به او گفت: قصیده بلندت را بخوان! دعبل آن را انکار کرد و گفت: من چیزی ندارم!! مأمون گفت: همان طور که به جانت امان دادم، در قبال آن قصیده هم در امانی! پس دعبل خواند:

همسایگانم وقتی دوری من از زنان را دیدند، و حلم و تأنی را گناهی نابخشودنی بر شمردند

از من امید داشتند که من خود را به این خاطر به کودکی بزنم، بعد از آنکه موهایم درآمد و رها شد در بین خیل اسبان بزرگ

ای همسایگان! موهای سفید به من یاد معاد را اعلام می کند و اینکه باید از مقدرات خدا راضی باشم

اگر به دنیا و زینت های آن اعتماد داشتم، بر کوچ و رحلت درگذشتگان می گریستم!

زمانه اهل مرا هلاک کرد و آنان را پراکنده نمود، مانند پراکنده شدن و تفرقه ای که در اثر صدمه سنگ ایجاد می شود

بعضی ماندند و برخی را دعوت کننده به مرگ دعوت کرد و بقیه نیز به همین ترتیب هستند که یا زنده اند یا در شرف مردن!

اما کسانی که مانده اند، می ترسم از من جدا شوند و من منتظر بازگشت کسی که رفت نیستم.

من مشغول خبر دادن از اهل و فرزندانم هستم، مثل شخص خوابی که بعد از بیداری رؤیایش را بازگو می کند!

اگر اشتغال چشمانم نبود به کسانی که درگذشتند از اهل بیت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم، من نمی نشستم!

و برای دوستان شما، برای محزون بودن از مظلومیت شما مشغولیتی است، زیرا شما را پشت سر هم مفقود و از دست رفته می یابد

چقدر دستان آنها در کربلا از تن جدا شد و چهره ها که به خاک زمین مالیده شد!

حسین علیه السّلام کشته شد و خبر قتل او را شبانه آوردند، در حالی که می دانستند که این آقای بشر است .

ای امت بدکردار! پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در مورد امتحان نیکوی قرآن و سوره های آن خوب جزا ندادید!

وقتی پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم رفت، با فرزندان او معامله جانشین کردن گرگ در نجات وادی ذی بقر کردید (مثلی است.)

یحیی بن اکثم می گوید: مأمون مرا پی کاری فرستاد، وقتی برگشتم، دعبل به این بیت رسیده بود:

هیچ قبیله ای از قبایل نمانده که ما او را بشناسیم، از یمانی ها و بکری ها و مضری ها!

مگر آنکه در خون آنها شریک هستند، مانند شرکت کردن قوم قمار باز که بر تقسیم گوشت شتر جمع می شوند

کشتن و اسیر کردن و ترساندن و غارت کردن را جنگجویان گویی به اهل روم و خزر انجام می دادند!

اگر بنی امیه چنین کردند معذور بودند، ولی بنی الفتاح را من معذور نمی دانم!

قومی را شما بر اسلامشان کشتید که اول آنها اگر می توانست بر کفر عبور می کرد

پسران حرب و مروان و خانواده شان، پسران معیط بودند که صاحبان حقد و کینه بودند

بیا و کنار قبر انسان پاکی که در طوس مدفون است سکنی گزین، اگر در دین حاجتی داری!

هیهات که هر کس در گروی عمل خویش است و دو دست اختیار هم دارد، پس اگر می خواهی بگیر، وگرنه رها نما!

یحیی بن اکثم می گوید: مأمون عمامه اش را به زمین زد و گفت: ای دعبل! به خدا قسم راست گفتی! - . امالی مفید: 324 ، امالی طوسی: 100 -

**[ترجمه]

إیضاح

قوله زوری أی ازواری و بعدی عن النساء و الحلم الأناة و العقل قوله ترجو الصبی أی ترجو منی أن أتصابی لها و الحلبة بالتسکین خیل تجمع للسباق من کل أوب لا تخرج من إصطبل واحد و أخنی علیه الدهر أی أتی علیه و أهلکه و الشعب الصدع فی الشی ء و إصلاحه أیضا قوله أصات بهم أی صوت بهم و دعاهم.

قوله لم أقر من وقر یقر بمعنی جلس قوله للتحزین أی لموالیک بسبب مظلومیتکم و حزنه لها شغل من أن یبیت لأنه یتذکر مفقودا علی أثر مفقود منکم و فی بعض النسخ للخدین و یئول حاصل المعنی إلی ما ذکرناه و علی التقدیرین لا یخلو من تکلف و أثر التصحیف و التحریف فیه ظاهر.

ص: 324

قوله و مسراهم بمقتله أی ساروا و رجعوا باللیل مخبرین بقتله أو مع صدور هذا الفعل عنهم و ذو بقر اسم واد(1)

و هذا إشارة إلی مثل و الأیسار القوم المجتمعون علی المیسر و هو جمع الیاسر أیضا و هو الذی یلی قسمة جزور المیسر.

قوله إن کنت تربع أی تقف و تقیم من دین علی وطر أی حاجة أی إن کانت لک حاجة فی الدین.

**[ترجمه]کلمه «زوری» یعنی فاصله گرفتن و دوری من از زنان و حلم بردباری و عقل است و عبارت «ترجو الصبی» یعنی از من توقع دارد برای او خود را به کودکی بزنم. و «حلبه» به سکون لام، گله ای هستند که از هر جایی برای مسابقه جمع می شوند و از یک اصطبل خارج نمی شوند و عبارت «اخنی علیه الدهر» یعنی روزگار به سمت او آمد و او را هلاک کرد، و «شعب» پراکندگی در چیزی و همچنین اصلاح آن را گویند. عبارت «اصات بهم» یعنی آنان را صدا زد و دعوت کرد.

عبارت «لم اقر» از «وقر یقر» گرفته شده و به معنای نشستن است و کلمه «للتحزین» یعنی دوستان تو به سبب مظلومیت شما و اندوه آنان بر شما، دارای مشغله اند که مانع خوابیدن آنهاست. زیرا پشت سر هم مفقودی از شما در پی دیگری می آید و مفقود می شود و در بعضی نسخه ها «للخدین» دارد و بازگشت معنی به همین چیزی است که گفته شد و بر هر دو فرض، بیت خالی از تکلف نیست و آثار تصحیف یا تحریف در بیت ظاهر است.

کلمه «مسراهم بمقتله» یعنی رفتند و شبانه برگشتند و خبر از قتل او آوردند، یا معنا این باشد که با صدور فعل قتل امام حسین علیه السّلام از آنها، باز مدعی اند که او سید بشر است. و «ذو بقر» نام یک وادی است و این مصراع اشاره به یک مثل دارد و «ایسار» قومی هستند که بر قمار جمع می شوند و ایسار جمع یاسر است و او کسی است که متولی تقسیم شتر قمار شده می شود.

عبارت «ان کنت تربع» یعنی اگر بمانی و مقیم شوی. «من دین علی وطر»، «وطر» یعنی حاجت و معنا این است که اگر حاجت دینی داری.

**[ترجمه]

«6»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: عَزَّی أَبُو الْعَیْنَا ابْنَ الرِّضَا علیه السلام عَنْ أَبِیهِ قَالَ لَهُ أَنْتَ تَجِلُّ عَنْ وَصْفِنَا وَ نَحْنُ نَقِلُّ عَنْ عِظَتِکَ وَ فِی عِلْمِ اللَّهِ مَا کَفَاکَ وَ فِی ثَوَابِ اللَّهِ مَا عَزَّاکَ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: ابو العینا امام جواد علیه السّلام را به خاطر شهادت پدر تسلیت داد و به او گفت: تو از وصف ما بزرگ تری و ما کمتر از آنیم که تو را نصیحت کنیم و در علم خدا هست آنچه تو را کفایت کند و در ثواب خدا هست آنچه تو را تعزیت و تسلیت دهد. - . مناقب 4 : 362 -

**[ترجمه]

«7»

کتاب المقتضب لابن عیاش، عن عبد الله بن محمد المسعودی عن المغیرة بن محمد المهلبی قال: أنشدنی عبد الله بن أیوب الخریتی الشاعر و کان انقطاعه إلی أبی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام یخاطب ابنه أبا جعفر محمد بن علی بعد وفاة أبیه الرضا علیه السلام

یا ابن الذبیح و یا ابن أعراق الثری***طابت أرومته و طاب عروقا

یا ابن الوصی وصی أفضل مرسل***أعنی النبی الصادق المصدوقا

ما لف فی خرق القوابل مثله***أسد یلف مع الخریق خریقا

یا أیها الحبل المتین متی أغد***یوما بعقوته أجده وثیقا

أنا عائذ بک فی القیامة لائذ***أبغی لدیک من النجاة طریقا

لا یسبقنی فی شفاعتکم غدا***أحد فلست بحبکم مسبوقا

یا ابن الثمانیة الأئمة غربوا***و أبا الثلاثة شرقوا تشریقا

إن المشارق و المغارب أنتم***جاء الکتاب بذلکم تصدیقا.

**[ترجمه]کتاب المقتضب: مغیرة بن محمّد مهلبی می گوید: عبداللَّه بن ایوب خریتی شاعر که خدمت حضرت رضا علیه السّلام رفت و آمد داشت، این اشعار را برایم خواند که پس از فوت حضرت رضا علیه السّلام، خطاب به فرزندش حضرت جواد علیه السّلام می کند:

ای پسر حسین ذبیح خدا و پسر رگ های زمین که اصل و نسبش طاهر و ریشه هایش پاکیزه است!

ای پسر وصیّ بهترین رسولان، یعنی پیامبر راستگوی تصدیق شده!

قابلگان فرزندی مانند او را در پارچه نپیچیدند که شیری است چون طوفان که در پارچه پچیده می شود

ای ریسمان استوار! کی روزی بر من بیاید که ببینم او را که در اطراف خانه خود محکم ایستاده؟

من به تو پناهنده شدم و در قیامت به تو پناه می آورم و نزد تو برای خودم دنبال راه نجات می گردم

برای شفاعت فردای قیامت توسط شما کسی از من جلو نزند، زیرا من در محبت شما تابع نیستم و خودم محب شمایم

ای پسرائمه هشت گانه که وفات کردند و ای پدر سه امام بعدی که نورافشانی و ظهور کردند!

شما شرق و غرب عالم هستید و قرآن این امر را تصدیق کرده است

**[ترجمه]

بیان

الأرومة بالفتح الأصل و العقوة الساحة و ما حول الدار و تغریب الثمانیة لعله کنایة عن وفاتهم کما أن تشریق الثلاثة کنایة عن کونهم ظاهرین أو بمعرض الظهور و التغریب کنایة عن سکناهم غالبا أو ولادتهم فی بلاد الحجاز و یثرب و هی غربیة بالنسبة إلی العراق فالتشریق ظاهر.

ص: 325


1- 1. قال الفیروزآبادی: ذو بقر: واد بین أخیلة حمی الربذة.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 362.

**[ترجمه]«ارومه» به فتح همزه، اصل را گویند و «عقوة» حیاط و اطراف خانه را گویند. «تغریب ثمانیه» شاید کنایه از وفات هشت امام قبلی باشد، همان طور که «تشریق ثلاثه» کنایه از ظاهر بودن یا در معرض ظهور بودن آنان است و «تغریب» کنایه است از سکنای غالبی یا ولادتشان در حجاز و مدینه که نسبت به عراق در غرب واقع شده و «تشریق» نیز واضح است، چون عراق در شرق حجاز است .

**[ترجمه]

باب 23 ما ظهر من برکات الروضة الرضویة علی مشرفها ألف تحیة و معجزاته علیه السلام عندها علی الناس

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو طَالِبٍ الْحُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُنَانٍ الطَّائِیُّ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عُمَرَ النُّوقَانِیَّ یَقُولُ: بَیْنَا أَنَا نَائِمٌ بِنُوقَانَ فِی عِلِّیَّةٍ لَنَا فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ إِذَا انْتَبَهْتُ فَنَظَرْتُ إِلَی النَّاحِیَةِ الَّتِی فِیهَا مَشْهَدُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِسَنَابَادَ فَرَأَیْتُ نُوراً قَدْ عَلَا حَتَّی امْتَلَأَ مِنْهُ الْمَشْهَدُ وَ صَارَ مُضِیئاً کَأَنَّهُ نَهَارٌ فَکُنْتُ شَاکّاً فِی أَمْرِ الرِّضَا علیه السلام وَ لَمْ أَکُنْ عَلِمْتُ أَنَّهُ حَقٌّ فَقَالَتْ لِی أُمِّی وَ کَانَتْ مُخَالِفَةً مَا لَکَ فَقُلْتُ لَهَا رَأَیْتُ نُوراً سَاطِعاً قَدِ امْتَلَأَ مِنْهُ الْمَشْهَدُ بِسَنَابَادَ فَقَالَتْ أُمِّی لَیْسَ ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ وَ إِنَّمَا هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ قَالَ فَرَأَیْتُ لَیْلَةً أُخْرَی مُظْلِمَةً أَشَدَّ ظُلْمَةً مِنَ اللَّیْلَةِ الْأُولَی و مِثْلَ مَا کُنْتُ رَأَیْتُ مِنَ النُّورِ وَ الْمَشْهَدُ قَدِ امْتَلَأَ بِهِ فَأَعْلَمْتُ أُمِّی ذَلِکَ وَ جِئْتُ بِهَا إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی کُنْتُ فِیهِ حَتَّی رَأَتْ مَا رَأَیْتُ مِنَ النُّورِ وَ امْتَلَأَ الْمَشْهَدُ مِنْهُ فَاسْتَعْظَمَتْ ذَلِکَ وَ أَخَذَتْ فِی الْحَمْدِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنَّهَا لَمْ تُؤْمِنْ بِهِ کَإِیمَانِی فَقَصَدْتُ إِلَی الْمَشْهَدِ فَوَجَدْتُ الْبَابَ مُغْلَقاً فَقُلْتُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْرُ الرِّضَا علیه السلام حَقّاً فَافْتَحْ لِی هَذَا الْبَابَ ثُمَّ دَفَعْتُهُ بِیَدِی فَانْفَتَحَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَعَلَّهُ لَمْ یَکُنْ مُغْلَقاً عَلَی مَا وَجَبَ فَغَلَّقْتُهُ حَتَّی عَلِمْتُ أَنَّهُ لَمْ یُمْکِنْ فَتْحُهُ إِلَّا بِمِفْتَاحٍ ثُمَّ قُلْتُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْرُ الرِّضَا حَقّاً فَافْتَحْ لِی هَذَا الْبَابَ ثُمَّ دَفَعْتُهُ بِیَدِی فَانْفَتَحَ فَدَخَلْتُ وَ زُرْتُ وَ صَلَّیْتُ وَ اسْتَبْصَرْتُ فِی

ص: 326

أَمْرِ الرِّضَا علیه السلام فَکُنْتُ أَقْصِدُهُ بَعْدَ ذَلِکَ کُلَّ جُمُعَةٍ زَائِراً مِنْ نُوقَانَ وَ أُصَلِّی عِنْدَهُ إِلَی وَقْتِی هَذَا(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو طالب حسین بن عبداللَّه بن بنان طایی می گوید: از محمّد بن عمر نوقانی شنیدم که می گفت: یک شب من در نوقان در بالاخانه خوابیده بودم و شب تاریکی بود. یک مرتبه از خواب بیدار شدم. نگاه کردم به آن طرف که محل دفن حضرت رضا علیه السّلام است. دیدم نوری بسیار زیاد تابیده، به طوری که تمام اطراف حرم مثل روز روشن است. من درباره امامت حضرت رضا علیه السّلام تردید داشتم. مادرم که مخالف این خانواده بود به من گفت: چه شده؟جریان را برایش شرح دادم که نوری تمام سناباد را روشن کرده. گفت: چیزی نیست، این از کارهای شیطان است.

محمّد گفت: شب دیگری که تاریک تر از آن شب بود، باز همان نور را دیدم که تمام اطراف حرم را روشن کرده است. مادرم را متوجه کردم و او را آوردم در همان جایی که خودم آن نور را می دیدم. او از دیدن آن نور در شگفت شد و شروع به حمد و ثنای پروردگار کرد، ولی او مثل من ایمان نیاورد! به جانب حرم رفتم. دیدم درب ها بسته است. گفتم: خدایا اگر واقعا حضرت رضا علیه السّلام امام است، این درب را برایم بگشا! همین که دست به درب زدم، باز شد! با خود گفتم شاید آن طور که باید بسته نبوده. درب را چنان بستم که جز به وسیله کلید باز نمی شد، باز گفتم: خدایا! اگر امامت حضرت رضا علیه السّلام واقعیت دارد، درب را برایم باز کن! تا با در را دست کشیدم، باز شد. وارد حرم شدم، زیارت کردم، نماز خواندم و عارف به مقام آن جناب شدم و هر روز جمعه، از نوقان به زیارت حضرت رضا علیه السّلام می رفتم و نماز را آنجا می خواندم و این کار را تا حالا نیز ادامه داده ام. - . عیون اخبارالرضا 2 : 278 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو طَالِبٍ الْحُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُنَانٍ الطَّائِیُّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا مَنْصُورِ بْنَ عَبْدِ الرَّزَّاقِ یَقُولُ لِحَاکِمِ طُوسَ الْمَعْرُوفِ بِالْبِیوَرْدِیِّ هَلْ لَکَ وَلَدٌ فَقَالَ لَا فَقَالَ لَهُ أَبُو مَنْصُورٍ لِمَ لَا تَقْصِدُ مَشْهَدَ الرِّضَا علیه السلام وَ تَدْعُو اللَّهَ عِنْدَهُ حَتَّی یَرْزُقَکَ وَلَداً فَإِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ تَعَالَی هُنَاکَ فِی حَوَائِجَ فَقُضِیَتْ لِی قَالَ الْحَاکِمُ فَقَصَدْتُ الْمَشْهَدَ عَلَی سَاکِنِهِ السَّلَامُ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ تَعَالَی عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً فَرَزَقَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَداً ذَکَراً فَجِئْتُ إِلَی أَبِی مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ الرَّزَّاقِ وَ أَخْبَرْتُهُ بِاسْتِجَابَةِ اللَّهِ تَعَالَی لِی فِی الْمَشْهَدِ فَوَهَبَ لِی وَ أَعْطَانِی وَ أَکْرَمَنِی عَلَی ذَلِکَ.

قال الصدوق رحمه الله لما استأذنت الأمیر السعید رکن الدولة فی زیارة مشهد الرضا علیه السلام أذن لی فی ذلک فی رجب من سنة اثنتین و خمسین و ثلاثمائة فلما انقلبت عنه ردنی فقال لی هذا مشهد مبارک قد زرته و سألت الله تعالی حوائج کانت فی نفسی فقضاها لی فلا تقصر فی الدعاء لی هناک و الزیارة عنی فإن الدعاء فیه مستجاب فضمنت ذلک له و وفیت به فلما عدت من المشهد علی ساکنه التحیة و السلام و دخلت إلیه قال لی هل دعوت لنا و زرت عنا فقلت نعم فقال قد أحسنت فقد صح لی أن الدعاء فی ذلک المشهد مستجاب (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو طالب حسین بن عبداللَّه بن بنان طایی گفت: شنیدم که ابو منصور ابن عبدالرزاق به حاکم طوس که معروف به ابیوردی بود می گفت: تو بچه داری؟ جواب داد: نه. گفت: پس چرا به زیارت حضرت رضا علیه السّلام نمی روی تا کنار قبر آن جناب از خدا بخواهی که به تو فرزندی بدهد؟ من در کنار قبر حضرت رضا علیه السّلام از خداوند حوائجی خواستم و برآورده شده.

فرماندار طوس گفت: من به زیارت آن جناب رفتم در کنار قبر حضرت رضا علیه السّلام، از خداوند تقاضای فرزندی کردم. خداوند به من پسری عنایت کرد. پیش ابو منصور عبدالرزاق آمدم و جریان را برایش شرح دادم که دعایم در کنار قبر امام مستجاب شد. او به من جایزه ای بزرگ بخشید و مرا به واسطه این کار، مورد لطف و عنایت خویش قرار داد.

شیخ صدوق (رحمه اللَّه) می گوید: در ماه رجب سال 352 که تصمیم زیارت حضرت رضا علیه السّلام را داشتم، برای کسب اجازه پیش امیر سعید رکن الدوله رفتم و اجازه خواستم. اجازه داد و همین که از پیش او خارج شدم، دو مرتبه مرا خواست. گفت: آنجا حرم مقدسی است که من زیارت کرده ام. از خداوند حاجت هایی در کنار قبر حضرت رضا علیه السّلام خواسته ام و تمام آنها برآورده شده. مبادا در دعا برای من در آنجا و زیارت از طرف من کوتاهی کنی. دعا کنار قبه آن جناب که مستجاب است. من ضمانت کردم که چنین کنم و به عهد خود نیز وفا کردم. وقتی از زیارت برگشتم و پیش امیر رفتم گفت: برایم دعا کردی و از طرف من زیارت نمودی؟ گفتم: آری. گفت برای من ثابت شده که دعا کنار قبر حضرت رضا علیه السّلام مستجاب است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 279 -

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الضَّبِّیُّ وَ مَا لَقِیتُ أَنْصَبَ مِنْهُ وَ بَلَغَ مِنْ نَصْبِهِ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ فَرْداً وَ امْتَنَعَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی آلِهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا بَکْرٍ الْحَمَّامِیَّ الْفَرَّاءَ فِی سِکَّةِ حَرْبٍ بِنَیْسَابُورَ وَ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ یَقُولُ أَوْدَعَنِی بَعْضُ النَّاسِ وَدِیعَةً فَدَفَنْتُهَا وَ نَسِیتُ مَوْضِعَهَا فَلَمَّا أَتَی عَلَی ذَلِکَ مُدَّةٌ جَاءَنِی صَاحِبُ الْوَدِیعَةِ یُطَالِبُنِی بِهَا فَلَمْ أَعْرِفْ مَوْضِعَهَا وَ تَحَیَّرْتُ وَ اتَّهَمَنِی صَاحِبُ الْوَدِیعَةِ فَخَرَجْتُ مِنْ بَیْتِی مَغْمُوماً مُتَحَیِّراً وَ رَأَیْتُ جَمَاعَةً مِنَ النَّاسِ یَتَوَجَّهُونَ

ص: 327


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 278.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 279.

إِلَی مَشْهَدِ الرِّضَا علیه السلام فَخَرَجْتُ مَعَهُمْ إِلَی الْمَشْهَدِ وَ زُرْتُ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یُبَیِّنَ لِی مَوْضِعَ الْوَدِیعَةِ فَرَأَیْتُ هُنَاکَ فِیمَا یَرَی النَّائِمُ کَأَنْ آتٍ أَتَانِی فَقَالَ لِی دَفَنْتَ الْوَدِیعَةَ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا فَرَجَعْتُ إِلَی صَاحِبِ الْوَدِیعَةِ فَأَرْشَدْتُهُ إِلَی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ الَّذِی رَأَیْتُهُ فِی الْمَنَامِ وَ أَنَا غَیْرُ مُصَدِّقٍ بِمَا رَأَیْتُ فَقَصَدَ صَاحِبُ الْوَدِیعَةِ ذَلِکَ الْمَکَانَ فَحَفَرَهُ وَ اسْتَخْرَجَ مِنْهُ الْوَدِیعَةَ بِخَتْمِ صَاحِبِهَا فَکَانَ الرَّجُلُ بَعْدَ ذَلِکَ یُحَدِّثُ النَّاسَ بِهَذَا الْحَدِیثِ وَ یَحُثُّهُمْ عَلَی زِیَارَةِ هَذَا الْمَشْهَدِ عَلَی سَاکَنِهِ التَّحِیَّةُ وَ السَّلَامُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن حسین ضبی که دشمن تر از او با اولاد علی علیه السّلام ندیده بودم، به طوری که در صلوات فرستادن می گفت: «اللهمّ صلّ علی محمّد» و حاضر نبود «آل محمّد» را به زبان آورد، گفت: از ابوبکر حمامی پوستین فروش که مردی اهل حدیث بود، در بین راه جنگی در نیشابور شنیدم که می گفت: مردی به من امانتی سپرد. من آن امانت را دفن کردم، ولی محل دفینه را فراموش نمودم. مدتی که گذشت صاحب امانت آمد و امانت خود را خواست، ولی من که محل آن را نمی دانستم، در جواب او حیران شدم و بالاخره صاحب امانت مرا متهم کرد. با حالت تحیر و اندوه از خانه خارج شدم دیدم قافله ای عازم زیارت حضرت رضا علیه السّلام هستند. با آن قافله عازم مشهد شدم، زیارت کردم و از خدا خواستم که محل دفینه را به خاطرم آورد.

در مشهد در خواب دیدم یک نفر آمد و گفت: آن امانت را در فلان محل پنهان کرده ای. برگشتم پیش صاحب امانت و او را راهنمایی کردم به محلی که در خواب به من گفته بودند. خودم آنچه را که در خواب دیده بودم قبول نداشتم. صاحب امانت به آنجا رفت و امانت را با همان مهر خودش بیرون آورد. آن مرد این جریان را پیوسته نقل می کرد و مردم را به زیارت حضرت رضا علیه السّلام ترغیب می نمود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 279 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ التَّمِیمِیُّ الْهَرَوِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ الْحَسَنِ الْقُهَسْتَانِیَّ قَالَ: کُنْتُ بِمَرْوِالرُّودِ فَلَقِیتُ بِهَا رَجُلًا مِنْ أَهْلِ مِصْرَ مُجْتَازاً اسْمُهُ حَمْزَةُ فَذَکَرَ أَنَّهُ خَرَجَ مِنْ مِصْرَ زَائِراً إِلَی مَشْهَدِ الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ وَ أَنَّهُ لَمَّا دَخَلَ الْمَشْهَدَ کَانَ قُرْبَ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَزَارَ وَ صَلَّی وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ الْیَوْمَ زَائِراً غَیْرُهُ فَلَمَّا صَلَّی الْعَتَمَةَ أَرَادَ خَادِمُ الْقَبْرِ أَنْ یُخْرِجَهُ وَ یُغْلِقَ الْبَابَ فَسَأَلَهُ أَنْ یُغْلِقَ عَلَیْهِ الْبَابَ وَ یَدَعَهُ فِی الْمَشْهَدِ لِیُصَلِّیَ فِیهِ فَإِنَّهُ جَاءَ مِنْ بَلَدٍ شَاسِعٍ وَ لَا یُخْرِجَهُ وَ أَنَّهُ لَا حَاجَةَ لَهُ فِی الْخُرُوجِ فَتَرَکَهُ وَ غَلَّقَ عَلَیْهِ الْبَابَ وَ أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی وَحْدَهُ إِلَی أَنْ أَعْیَا فَجَلَسَ وَ وَضَعَ رَأْسَهُ عَلَی رُکْبَتَیْهِ یَسْتَرِیحُ سَاعَةً فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ رَأَی فِی الْجِدَارِ مُوَاجَهَةَ وَجْهِهِ رُقْعَةً عَلَیْهَا هَذَانِ الْبَیْتَانِ:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَرَی قَبْراً بِرُؤْیَتِهِ***یُفَرِّجُ اللَّهُ عَمَّنْ زَارَهُ کَرْبَهُ

فَلْیَأْتِ ذَا الْقَبْرَ إِنَّ اللَّهَ أَسْکَنَهُ***سُلَالَةً مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ مُنْتَجَبَةً

قَالَ فَقُمْتُ وَ أَخَذْتُ فِی الصَّلَاةِ إِلَی وَقْتِ السَّحَرِ ثُمَّ جَلَسْتُ کَجِلْسَتِیَ الْأُولَی وَ وَضَعْتُ رَأْسِی عَلَی رُکْبَتَیَّ فَلَمَّا رَفَعْتُ رَأْسِی لَمْ أَرَ مَا عَلَی الْجِدَارِ شَیْئاً وَ کَانَ الَّذِی أَرَاهُ مَکْتُوباً رَطْباً کَأَنَّهُ کُتِبَ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ قَالَ فَانْفَلَقَ الصُّبْحُ وَ فُتِحَ الْبَابُ وَ خَرَجْتُ مِنْ هُنَاکَ (2).

ص: 328


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 279 و 280.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 280 و 281.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن علی بن حسن قهستانی گفت: من در مرو رود بودم. مردی از اهالی مصر به نام حمزه را ملاقات کردم که از مرو می گذشت و به وطن خود می رفت. او گفت: من از مصر برای زیارت حضرت رضا علیه السّلام خارج شدم. وقتی وارد حرم شدم، نزدیک غروب بود. زیارت کردم و نماز خواندم. آن روز غیر من زائری در آنجا وجود نداشت. نماز عشا را که خواندم، خادم حرم خواست مرا بیرون کند و درب را ببندد. خواهش کردم مرا در حرم بگذارد و درب را ببندد تا نماز بخوانم. به او گفتم: من از راه دوری آمده ام و احتیاج به خارج شدن ندارم. خادم درب را بست و مرا همان جا گذاشت. گفت: آنقدر نماز خواندم تا خسته شدم. پس روی زمین نشستم و سرم را روی زانوان گذاشتم تا مختصر استراحتی کنم. همین که سر بلند کردم، دیدم در دیوار رو به رو، روی یک کاغذ این دو بیت شعر نوشته شده:

هر کس دوست دارد قبری را ببیند که با دیدن آن خدا اندوه زائر آن را بر طرف سازد باید به نزد این قبر بیاید که خدا فرزندی از پیامبر برگزیده خود را در آن ساکن فرموده است

گفت: از جای حرکت کردم و تا سحرگاه مشغول نماز شدم. باز مثل مرتبه قبل نشستم و سر روی زانوان گذاشتم. وقتی سر برداشتم، آنچه روی دیوار دیده بودم نبود و نوشته ای که دیدم، هنوز تر و مرطوب بود، مثل اینکه تازه نوشته شده باشد. اذان صبح که شد، درب را باز کردند و از حرم خارج شدم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 280 -

**[ترجمه]

بیان

الشاسع البعید.

**[ترجمه]«شاسع» به معنای بعید و دور است.

**[ترجمه]

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْمُعَاذِیُّ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ النَّصْرِیُّ الْمُعَدِّلُ قَالَ: رَأَی رَجُلٌ مِنَ الصَّالِحِینَ فِیمَا یَرَی النَّائِمُ الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَزُورُ مِنْ أَوْلَادِکَ فَقَالَ إِنَّ مِنْ أَوْلَادِی مَنْ أَتَانِی مَسْمُوماً وَ إِنَّ مِنْ أَوْلَادِی مَنْ أَتَانِی مَقْتُولًا قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَمَنْ أَزُورُ مِنْهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَعَ تَشَتُّتِ أَمَاکِنِهِمْ أَوْ قَالَ مَشَاهِدِهِمْ قَالَ مَنْ هُوَ أَقْرَبُ مِنْکَ یَعْنِی بِالْمُجَاوَرَةِ وَ هُوَ مَدْفُونٌ بِأَرْضِ الْغُرْبَةِ قَالَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَعْنِی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ صلی الله علیه و آله قُلْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [و آله] قُلْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [و آله] قُلْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [و آله] ثَلَاثاً(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن علی بن احمد بن علی نصری معدل گفت: مردی از نیکوکاران، پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در خواب دید و عرض کرد: یا رسول اللَّه! به زیارت کدام یک از اولادت بروم؟ پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: بعضی از فرزندانم مسموم پیش من آمدند و بعضی شهید شده با شمشیر جفا. عرض کردم: با فاصله ای که آنها از هم دارند (یا گفت با فاصله ای که زیارتگاه های ایشان که از هم دارد)، کدام یک از آنها را زیارت کنم ؟ فرمود: هر کدام به تو نزدیک ترند و در دیار غربت دفن شده اند. گفتم: منظورتان حضرت رضا است؟ فرمود: بگو: صلی اللَّه علیه (و آله) بگو: صلی اللَّه علیه (و آله) بگو: صلی اللَّه علیه (و آله). و سه مرتبه تکرار کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 281 -

**[ترجمه]

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْمُعَاذِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَکَمِیُّ الْحَاکِمُ بِنُوقَانَ قَالَ: خَرَجَ عَلَیْنَا رَجُلَانِ مِنَ الرَّیِّ بِرِسَالَةِ بَعْضِ السَّلَاطِینِ بِهَا إِلَی الْأَمِیرِ نَصْرِ بْنِ أَحْمَدَ بِبُخَارَی وَ کَانَ أَحَدُهُمَا مِنْ أَهْلِ رَیٍّ وَ الْآخَرُ مِنْ أَهْلِ قُمَّ وَ کَانَ الْقُمِّیُّ عَلَی الْمَذْهَبِ الَّذِی کَانَ قَدِیماً بِقُمَّ فِی النَّصْبِ وَ کَانَ الرَّازِیُّ مُتَشَیِّعاً فَلَمَّا بَلَغَا نَیْسَابُورَ قَالَ الرَّازِیُّ لِلْقُمِّیِّ أَ لَا نَبْدَأُ بِزِیَارَةِ الرِّضَا ثُمَّ نَتَوَجَّهُ إِلَی بُخَارَی فَقَالَ الْقُمِّیُّ قَدْ بَعَثَنَا سُلْطَانُنَا بِرِسَالَةٍ إِلَی الْحَضْرَةِ بِبُخَارَی فَلَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نَشْتَغِلَ بِغَیْرِهَا حَتَّی نَفْرُغَ مِنْهَا فَقَصَدَا بُخَارَی وَ أَدَّیَا الرِّسَالَةَ وَ رَجَعَا حَتَّی إِذَا حَاذَیَا طُوسَ فَقَالَ الرَّازِیُّ لِلْقُمِّیِّ أَ لَا نَزُورُ الرِّضَا علیه السلام قَالَ خَرَجْتُ مِنَ الرَّیِّ مُرْجِئاً لَا أَرْجِعُ إِلَیْهَا رَافِضِیّاً قَالَ فَسَلَّمَ الرَّازِیُّ أَمْتِعَتَهُ وَ دَوَابَّهُ إِلَیْهِ وَ رَکِبَ حِمَاراً وَ قَصَدَ مَشْهَدَ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ لِخُدَّامِ الْمَشْهَدِ خَلُّوا الْمَشْهَدَ لِی هَذِهِ اللَّیْلَةَ وَ ادْفَعُوا إِلَیَّ مَفَاتِحَهُ فَفَعَلُوا ذَلِکَ قَالَ فَدَخَلْتُ الْمَشْهَدَ وَ غَلَّقْتُ الْبَابَ وَ زُرْتُ الرِّضَا علیه السلام ثُمَّ قُمْتُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ صَلَّیْتُ مَا شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ابْتَدَأْتُ فِی قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ مِنْ أَوَّلِهِ

ص: 329


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 281.

قَالَ فَکُنْتُ أَسْمَعُ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ کَمَا أَقْرَأُ فَقَطَعْتُ صَلَاتِی وَ زُرْتُ الْمَشْهَدَ کُلَّهُ وَ طَلَبْتُ نَوَاحِیَهُ فَلَمْ أَرَ أَحَداً فَعُدْتُ إِلَی مَکَانِی وَ أَخَذْتُ فِی الْقِرَاءَةِ مِنْ أَوَّلِ الْقُرْآنِ فَکُنْتُ أَسْمَعُ الصَّوْتَ کَمَا أَقْرَأُ لَا یَنْقَطِعُ فَسَکَتُّ هُنَیْئَةً وَ أَصْغَیْتُ بِأُذُنِی فَإِذَا الصَّوْتُ مِنَ الْقَبْرِ فَکُنْتُ أَسْمَعُ مِثْلَ مَا أَقْرَأُ حَتَّی بَلَغْتُ آخِرَ سُورَةِ مَرْیَمَ علیها السلام فَقَرَأْتُ یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمنِ وَفْداً وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً(1) فَسَمِعْتُ الصَّوْتَ مِنَ الْقَبْرِ یَوْمَ یُحْشَرُ الْمُتَّقُونَ إِلَی الرَّحْمَنِ وَفْداً وَ یُسَاقَ الْمُجْرِمُونَ إِلَی جَهَنَّمَ وِرْداً حَتَّی خَتَمْتُ الْقُرْآنَ وَ خَتَمَ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ رَجَعْتُ إِلَی نُوقَانَ فَسَأَلْتُ مَنْ بِهَا مِنَ الْمُقْرِءِینَ عَنْ هَذِهِ الْقِرَاءَةِ فَقَالُوا هَذَا فِی اللَّفْظِ وَ الْمَعْنَی مُسْتَقِیمٌ لَکِنَّ لَا نَعْرِفُ فِی قِرَاءَةِ أَحَدٍ قَالَ فَرَجَعْتُ إِلَی نَیْسَابُورَ فَسَأَلْتُ مَنْ بِهَا مِنَ الْمُقْرِءِینَ عَنْ هَذِهِ الْقِرَاءَةِ فَقُلْتُ مَنْ قَرَأَ- یَوْمَ یُحْشَرُ الْمُتَّقُونَ إِلَی الرَّحْمَنِ وَفْداً وَ یُسَاقُ الْمُجْرِمُونَ إِلَی جَهَنَّمَ وِرْداً فَقَالَ لِی مِنْ أَیْنَ جِئْتَ بِهَذَا فَقُلْتُ وَقَعَ لِیَ احْتِیَاجٌ إِلَی مَعْرِفَتِهَا فِی أَمْرٍ حَدَثَ فَقَالَ هَذِهِ قِرَاءَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ رِوَایَةِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام ثُمَّ اسْتَحْکَانِیَ السَّبَبَ الَّذِی مِنْ أَجْلِهِ سَأَلْتُ عَنْ هَذِهِ الْقِرَاءَةِ فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ صَحَّتْ لِیَ الْقِرَاءَةُ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو عمر و محمّد بن عبداللَّه حکمی که حاکم نوقان بود گفت: دو نفر از ری با پیغامی از طرف یکی از سلاطین برای امیر نصر بن احمد به بخارا آمدند. یکی از آنها اهل ری و دیگری از اهالی قم بود. مرد قمی دارای مذهب قبلی خود در قم بود یعنی ناصبی و دشمن اهل بیت بود، اما مرد رازی شیعه بود. به نیشابور که رسیدند، مرد رازی به رفیق قمی خود گفت: خوب است اول به زیارت حضرت رضا علیه السّلام برویم، بعد به جانب بخارا. قمی گفت: سلطان ما را مأمور کرده که پیغامی برای امیر خراسان به بخارا ببریم. صحیح نیست که قبل از انجام مأموریت، به کار دیگری بپردازیم .

پس به جانب بخارا رفتند و مأموریتشان را انجام دادند و برگشتند تا به طوس رسیدند. مرد رازی به قمی گفت: به زیارت حضرت رضا علیه السّلام نمی روی؟ در جواب گفت: من از ری با مذهب مرجئه (گروه مخصوصی از اهل سنت که قائل به جبر و دشمن اهل بیت علیهم السّلام هستند) خارج شدم. می خواهی با مذهب رافضی برگردم؟

مرد رازی اسباب و وسائل خود را به او سپرد، سوار الاغی شد و به جانب حرم حضرت رضا علیه السّلام رفت و به خدام حرم گفت: امشب مرا در حرم تنها بگذارید و کلیدها را به من بسپارید. آنها قبول کردند. گفت: وارد حرم شدم و درها را بستم و زیارت کردم. بعد بالای سر حضرت رضا علیه السّلام هر چه توانستم نماز خواندم و شروع کردم به خواندن قرآن از اول آن.

تا اینکه متوجه شدم همان طوری که من می خوانم، صدای قرائت قرآن می آید. نماز خود را قطع کردم و تمام اطراف حرم را جستجو نمودم، اما هیچ کس را ندیدم و برگشتم به جای اول و باز شروع به خواندن قرآن کردم. از اول همان طوری که من می خواندم، همان صدا را شنیدم. تا بالاخره رسیدم به آخر سوره مریم و این آیه را خواندم: «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمنِ وَفْداً وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً» - . مریم / 85 - 86 - ، {[یاد کن] روزی را که پرهیزگاران را به سوی [خدای] رحمان گروه گروه محشور می کنیم. و مجرمان را با حال تشنگی به سوی دوزخ می رانیم.} در این موقع از درون قبر صدای تلاوت قرآن را چنین شنیدم: «یوم یحشر المتقون الی الرحمن وفدا و یساق المجرمون الی جهنم وردا.» قرآن را تمام خواندم و آن صدا نیز با من آن را ختم کرد.

فردا صبح که به نوقان آمدم، از قاریان قرآن راجع به قرائت آن آیه به نحو مذکور جستجو کردم. گفتند: از نظر لفظ و معنی درست است، ولی ما ندیده ایم و سراغ نداریم کسی چنین خوانده باشد. به نیشابور آمدم و از یک قاری نیشابوری نیز پرسیدم. گفتم: چه کسی این آیه را چنین خوانده: «یوم یحشر المتقون الی الرحمن وفدا و یساق المجرمون الی جهنم وردا.» گفت: تو از کجا این طرز قرائت را آموخته ای؟ گفتم: اتفاقی افتاده که باید بفهمم قرائت کیست. گفت: این قرائت پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم است از روایت اهل بیت علیهم السّلام. بعد پرسید: جریان چیست که از این قرائت پرسیدی؟ جریان را شرح دادم و ریشه قرائت برایم کشف شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 282 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُعَاذِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِیُّ قَالَ: حَضَرَ الْمَشْهَدَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَلْخٍ وَ مَعَهُ مَمْلُوکٌ لَهُ فَزَارَ هُوَ وَ مَمْلُوکُهُ الرِّضَا علیه السلام وَ قَامَ الرَّجُلُ عِنْدَ رَأْسِهِ یُصَلِّی وَ مَمْلُوکُهُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ فَلَمَّا فَرَغَا مِنْ صَلَاتِهِمَا سَجَدَا فَأَطَالا سُجُودَهُمَا فَرَفَعَ الرَّجُلُ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ قَبْلَ الْمَمْلُوکِ وَ دَعَا بِالْمَمْلُوکِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ وَ قَالَ لَبَّیْکَ یَا مَوْلَایَ فَقَالَ لَهُ تُرِیدُ الْحُرِّیَّةَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَمْلُوکَتِی فُلَانَةُ بِبَلْخٍ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللَّهِ وَ قَدْ زَوَّجْتُهَا مِنْکَ بِکَذَا وَ کَذَا مِنَ الصَّدَاقِ وَ ضَمِنْتُ لَهَا ذَلِکَ عَنْکَ وَ ضَیْعَتِیَ الْفُلَانِیَّةُ وَقْفٌ عَلَیْکُمَا وَ عَلَی أَوْلَادِکُمَا وَ أَوْلَادِ أَوْلَادِکُمَا مَا تَنَاسَلُوا

ص: 330


1- 1. مریم: 85 و 86.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 282.

بِشَهَادَةِ هَذَا الْإِمَامِ علیه السلام.

فَبَکَی الْغُلَامُ وَ حَلَفَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِالْإِمَامِ أَنَّهُ مَا کَانَ یَسْأَلُ فِی سُجُودِهِ إِلَّا هَذِهِ الْحَاجَةَ بِعَیْنِهَا وَ قَدْ تَعَرَّفْتُ الْإِجَابَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَذِهِ السُّرْعَةِ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن محمّد بن ابی عبداللَّه هروی گفت: مردی با غلام خود از بلخ به زیارت حضرت رضا علیه السّلام آمد. پس از زیارت، آقا طرف سر مبارک و غلام، سمت پای مبارک امام علیه السّلام به نماز ایستادند. پس از نماز هر دو به سجده رفتند و سجده ای طولانی کردند. صاحب غلام قبل از غلام خود سر از سجده برداشت. او را صدا زد، غلام سر برداشت و گفت: چه بفرمایید! صاحبش گفت: میل داری تو را آزاد کنم؟ گفت: آری. گفت تو در راه خدا آزادی و کنیزم فلان کس در بلخ نیز در راه خدا آزاد است. او را به ازدواج تو درآوردم و مهر این عقد را به فلان مبلغ خودم متعهد پرداخت هستم و باغ فلان جا که ملک من است، وقف بر شما دو نفر و اولاد و اولاد اولاد شما کردم تا وقتی که نسلی از شما باشد و این امام علیه السّلام را گواه و شاهد می گیرم.

غلام شروع به گریه کرده و گفت: به خدا قسم و به همین امام سوگند که در سجده جز همین حاجت ها چیزی نخواستم. اکنون مستجاب شدن آن دعاها و نیازها را به این سرعت می بینم! - . عیون اخبارالرضا 2 : 282 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُعَاذِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو النَّصْرِ الْمُؤَذِّنُ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ: أَصَابَتْنِی عِلَّةٌ شَدِیدَةٌ ثَقُلَ مِنْهَا لِسَانِی فَلَمْ أَقْدِرْ عَلَی الْکَلَامِ فَخَطَر بِبَالِی أَنْ أَزُورَ الرِّضَا علیه السلام وَ أَدْعُوَ اللَّهَ عِنْدَهُ وَ أَجْعَلَهُ شَفِیعِی إِلَیْهِ حَتَّی یُعَافِیَنِی مِنْ عِلَّتِی وَ یُطْلِقَ لِسَانِی فَرَکِبْتُ حِمَاراً وَ قَصَدْتُ الْمَشْهَدَ وَ زُرْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ قُمْتُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ صَلَّیْتُ رَکْعَتَیْنِ وَ سَجَدْتُ وَ کُنْتُ فِی الدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ مُسْتَشْفِعاً بِصَاحِبِ هَذَا الْقَبْرِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعَافِیَنِی مِنْ عِلَّتِی وَ یَحُلَّ عُقْدَةَ لِسَانِی فَذَهَبَ بِیَ النَّوْمُ فِی سُجُودِی فَرَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ الْقَبْرَ قَدِ انْفَرَجَ وَ خَرَجَ مِنْهُ رَجُلٌ کَهْلٌ آدَمُ شَدِیدُ الْأُدْمَةِ فَدَنَا مِنِّی وَ قَالَ لِی یَا أَبَا النَّصْرِ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ فَأَوْمَأْتُ إِلَیْهِ کَیْفَ أَقُولُ ذَلِکَ وَ لِسَانِی مُنْغَلِقٌ فَصَاحَ عَلَیَّ صَیْحَةً فَقَالَ تُنْکِرُ لِلَّهِ قُدْرَةً قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ فَانْطَلَقَ لِسَانِی فَقُلْتُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ رَجَعْتُ إِلَی مَنْزِلِی رَاجِلًا وَ کُنْتُ أَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ انْطَلَقَ لِسَانِی وَ لَمْ یَنْغَلِقْ بَعْدَ ذَلِکَ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو علی محمّد بن احمد معاذی گفت: ابو نصر مؤذن نیشابوری نقل کرد که من به یک بیماری شدید مبتلا شدم که زبانم بند آمد و دیگر نمی توانستم حرف بزنم. به دلم گذشت که به زیارت حضرت رضا علیه السّلام بروم و کنار قبر آن سرور از خداوند بخواهم و ایشان را شفیع قرار دهم تا از این گرفتاری نجات یابم و زبانم باز شود. سوار الاغ شدم و به جانب مشهد رهسپار شدم و حضرت رضا علیه السّلام را زیارت کردم. کنار سر مبارک امام دو رکعت نماز خواندم و به سجده رفتم و در دعا و تضرع، آن جناب را شفیع قرار دادم که خداوند مرا از این بیماری نجات بخشد و زبانم باز شود .

در همان سجده به خواب رفتم. در خواب چنین دیدم که قبر شکافته شد و پیرمردی گندمگون از قبر خارج گردید، به من نزدیک شد و گفت: ابو نصر! بگو:لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ! با اشاره گفتم: چطور بگویم؟ زبانم بند آمده! با صدای بلند فریاد زد: منکر قدرت خدایی؟ بگو لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ! زبانم باز شد و گفتم: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ! پس در حالی که می گفتم لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ پای پیاده به منزل برگشتم. از همان وقت زبانم باز شد و دیگر بند نیامد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 283 -

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُعَاذِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا النَّصْرِ الْمُؤَذِّنَ یَقُولُ: امْتَلَأَ السَّیْلُ یَوْماً سَنَابَادَ وَ کَانَ الْوَادِی أَعْلَی مِنَ الْمَشْهَدِ فَأَقْبَلَ السَّیْلُ حَتَّی إِذَا قَرُبَ مِنَ الْمَشْهَدِ خِفْنَا عَلَی الْمَشْهَدِ مِنْهُ فَارْتَفَعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قُدْرَتِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَقَعَ فِی قَنَاةٍ أَعْلَی مِنَ الْوَادِی وَ لَمْ یَقَعْ فِی الْمَشْهَدِ مِنْهُ شَیْ ءٌ(3).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو علی محمّد بن احمد معاذی گفت: از ابو نصر مؤذن شنیدم که روزی سیل سناباد را فرا گرفت و سناباد بلندتر از حرم حضرت رضا علیه السّلام بود. این سیل آمد تا به نزدیکی حرم رسید. ما ترسیدیم که سیل حرم را ببرد، ولی زمین به قدرت خدا بالا آمد و سیل داخل قناتی در بالای این ناحیه وارد شد و ذره ای از آن داخل حرم نشد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 283 -

**[ترجمه]

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو الْفَضْلِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ السَّلِیطِیُّ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِیُّ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ: کُنْتُ فِی خِدْمَةِ الْأَمِیرِ أَبِی

ص: 331


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 282.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 283.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 383.

نَصْرِ بْنِ أَبِی عَلِیٍّ الصَّغَانِیِ (1) صَاحِبِ الْجَیْشِ وَ کَانَ مُحْسِناً إِلَیَّ صَحِبْتُهُ إِلَی صَغَانِیَانَ وَ کَانَ أَصْحَابُهُ یَحْسُدُونَنِی عَلَی مَیْلِهِ إِلَیَّ وَ إِکْرَامِهِ لِی فَسَلَّمَ إِلَیَّ فِی بَعْضِ الْأَوْقَاتِ کِیساً فِیهِ ثَلَاثَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ خَتَمَهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُسَلِّمَهُ فِی خِزَانَتِهِ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَجَلَسْتُ فِی الْمَکَانِ الَّذِی یَجْلِسُ فِیهِ الْحُجَّابُ وَ وَضَعْتُ الْکِیسَ عِنْدِی وَ جَعَلْتُ أُحَدِّثُ النَّاسَ فِی شُغُلٍ لِی فَسُرِقَ ذَلِکَ الْکِیسُ وَ لَمْ أَشْعُرْ بِهِ وَ کَانَ لِلْأَمِیرِ أَبِی النَّصْرِ غُلَامٌ یُقَالُ لَهُ خطلخ تاش وَ کَانَ حَاضِراً فَلَمَّا نَظَرْتُ لَمْ أَرَ الْکِیسَ فَأَنْکَرَ جَمِیعُهُمْ أَنْ یَعْرِفُوا لَهُ خَبَراً وَ قَالُوا لِی مَا وَضَعْتَ هَاهُنَا شَیْئاً فَلِمَا وَضَعْتَ هَذَا الِافْتِعَالَ (2)

وَ کُنْتُ عَارِفاً بِحَسَدِهِمْ لِی فَکَرِهْتُ (3)

تَعْرِیفَ الْأَمِیرِ أَبِی النَّصْرِ الصَّغَانِیِّ لِذَلِکَ خَشْیَةَ أَنْ یَتَّهِمَنِی وَ بَقِیتُ مُتَحَیِّراً مُتَفَکِّراً لَا أَدْرِی مَنْ أَخَذَ الْکِیسَ وَ کَانَ أَبِی إِذَا وَقَعَ لَهُ أَمْرٌ یَحْزُنُهُ فَزِعَ إِلَی مَشْهَدِ الرِّضَا علیه السلام فَزَارَهُ وَ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَهُ وَ کَانَ یُکْفَی ذَلِکَ عِنْدَهُ وَ یُفَرَّجُ عَنْهُ فَدَخَلْتُ إِلَی الْأَمِیرِ أَبِی النَّصْرِ مِنَ الْغَدِ فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ تَأْذَنُ لِی فِی الْخُرُوجِ إِلَی طُوسَ فَلِی بِهَا شُغُلٌ فَقَالَ لِی وَ مَا هُوَ قُلْتُ لِی غُلَامٌ طُوسِیٌّ فَهَرَبَ مِنِّی وَ قَدْ فَقَدْتُ الْکِیسَ وَ أَنَا أَتَّهِمُهُ بِهِ فَقَالَ لِیَ انْظُرْ أَنْ لَا تُفْسِدَ حَالَکَ عِنْدَنَا بِخِیَانَةٍ فَقُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ وَ مَنْ یَضْمَنُ لِیَ الْکِیسَ إِنْ تَأَخَّرْتَ فَقُلْتُ لَهُ إِنْ لَمْ أَعُدْ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَمَنْزِلِی وَ مِلْکِی بَیْنَ یَدَیْکَ اکْتُبْ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْخُزَاعِیِّ بِالْقَبْضِ عَلَی جَمِیعِ

أَسْبَابِی بِطُوسَ فَأَذِنَ لِی وَ کُنْتُ أَکْتَرِی مِنْ مَنْزِلٍ إِلَی مَنْزِلٍ حَتَّی وَافَیْتُ الْمَشْهَدَ عَلَی سَاکِنِهِ السَّلَامُ فَزُرْتُ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ رَأْسِ الْقَبْرِ أَنْ یَطَّلِعَنِی عَلَی مَوْضِعِ الْکِیسِ فَذَهَبَ

ص: 332


1- 1. قال الفیروزآبادی: صغانیان: کورة عظیمة بما وراء النهر، و النسبة صغانی و صاغانی معرب جغانیان.
2- 2. و ما هذا الا افتعال خ ل، فما وضعت هذا الا افتعالا، خ ل.
3- 3. فی المصدر و نسخة الکمبانیّ: فکرهت علی تعریف الامیر.

بِیَ النَّوْمُ هُنَاکَ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ یَقُولُ لِی قُمْ فَقَدْ قَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَتَکَ فَقُمْتُ وَ جَدَّدْتُ الْوُضُوءَ وَ صَلَّیْتُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَذَهَبَ بِیَ النَّوْمُ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ فَقَالَ الْکِیسُ سَرَقَهُ خطلخ تاش وَ دَفَنَهُ تَحْتَ الْکَانُونِ (1) فِی بَیْتِهِ وَ هُوَ هُنَاکَ بِخَتْمِ أَبِی النَّصْرِ الصَّغَانِیِّ قَالَ فَانْصَرَفْتُ إِلَی الْأَمِیرِ أَبِی نَصْرٍ الصَّغَانِیِّ قَبْلَ الْمِیعَادِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ قُلْتُ قَدْ قَضَیْتُ حَاجَتِی فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَخَرَجْتُ وَ غَیَّرْتُ ثِیَابِی وَ عُدْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَیْنَ الْکِیسُ فَقُلْتُ لَهُ الْکِیسُ مَعَ خطلخ تاش فَقَالَ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ فَقُلْتُ أَخْبَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ فِی مَنَامِی عِنْدَ قَبْرِ الرِّضَا علیه السلام فَاقْشَعَرَّ بَدَنُهُ لِذَلِکَ وَ أَمَرَ بِإِحْضَارِ خطلخ تاش فَقَالَ لَهُ أَیْنَ الْکِیسُ الَّذِی أَخَذْتَهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ فَأَنْکَرَ وَ کَانَ مِنْ أَعَزِّ غِلْمَانِهِ فَأَمَرَ أَنْ یُهَدَّدَ بِالضَّرْبِ فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ لَا تَأْمُرْ بِضَرْبِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَخْبَرَنِی بِالْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ فِیهِ قَالَ وَ أَیْنَ هُوَ قُلْتُ هُوَ فِی بَیْتِهِ مَدْفُونٌ تَحْتَ الْکَانُونِ بِخَتْمِ الْأَمِیرِ فَبَعَثَ إِلَی مَنْزِلِهِ بِثِقَةٍ لَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَحْفِرَ مَوْضِعَ الْکَانُونِ فَتَوَجَّهَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ حَفَرَ فَأَخْرَجَ الْکِیسَ مَخْتُوماً فَوَضَعَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمَّا نَظَرَ الْأَمِیرُ إِلَی الْکِیسِ وَ خَتْمِهِ عَلَیْهِ قَالَ لِی یَا أَبَا نَصْرٍ لَمْ أَکُنْ عَرَفْتُ فَضْلَکَ قَبْلَ هَذَا الْوَقْتِ وَ سَأَزِیدُ فِی بَرِّکَ وَ إِکْرَامِکَ وَ تَقْدِیمِکَ وَ لَوْ عَرَّفْتَنِی أَنَّکَ تُرِیدُ قَصْدَ الْمَشْهَدِ لَحَمَلْتُکَ عَلَی دَابَّةٍ مِنْ دَوَابِّی قَالَ أَبُو نَصْرٍ فَخَشِیتُ أُولَئِکَ الْأَتْرَاکَ أَنْ یَحْقِدُوا عَلَی مَا جَرَی فَیُوقِعُونِی فِی بَلِیَّةٍ فَاسْتَأْذَنْتُ الْأَمِیرَ وَ جِئْتُ إِلَی نَیْسَابُورَ وَ جَلَسْتُ فِی الْحَانُوتِ أَبِیعُ التِّینَ إِلَی وَقْتِی هَذَا وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن احمد سنایی نیشابوری گفت: در خدمت امیر ابو نصر ابو علی صغانی بودم. این سپهدار معروف خیلی به من لطف داشت. تا صغانیان (شهری است در ماوراء النهر) با او رفتم. همراهان امیر از اینکه امیر نسبت به من لطف و محبت دارد و احترام می کند بر من رشک می بردند.

یک روز به من کیسه ای سپرد که در آن سه هزار درهم بود. آن را مهر کرد و دستور داد کیسه را تحویل خزانه بدهم. از پیش او خارج شدم. در آن محلی که دربانان می نشستند نشستم و کیسه را جلوی خود گذاردم و با مردم در مورد کار خود شروع به صحبت کردم. در همین حین کیسه را دزدیدند و من هیچ متوجه نشدم. امیر ابو نصر غلامی به نام خطلخ تاش داشت که در همان جا نشسته بود. وقتی دیدم کیسه نیست، همه حاضرین منکر دیدن کیسه شدند و گفتند: تو چیزی اینجا نگذاشته بودی، ما کیسه ای ندیدیم! این حرف که می زنی دروغ است! من می دانستم آنها دشمنم هستند و بر من رشک می برند .

از ترس اینکه مبادا مرا متهم کند، نخواستم جریان را به امیر ابو نصر صغانی بگویم. سرگردان و متحیر شدم. نمی دانستم کی کیسه را برداشته است. پدرم هر وقت گرفتار می شد و جریانی او را محزون می کرد، به حرم حضرت رضا علیه السّلام پناه می برد، زیارت می کرد و کنار قبر آن جناب، حاجت خود را از خداوند می خواست تا ناراحتی و اندوهش برطرف می شد.

فردا پیش امیر ابو نصر رفته گفتم: اجازه می فرمایی به طوس بروم؟ آنجا کاری دارم. گفت: چکار داری؟ گفتم: غلامی طوسی داشتم که فرار کرده. من کیسه پول را گم کرده ام و خیال می کنم او برداشته باشد. گفت: مواظب باش که پیش ما به خیانت شناخته نشوی! گفتم: از چنین وضعی به خدا پناه می برم. گفت: اگر تو دیر آمدی چه کسی ضامن کیسه می شود؟ گفتم: اگر تا چهل روز نیامدم، منزل و ملک هر چه دارم در اختیار شما است. بنویس به ابوالحسن خزاعی هر چه در طوس دارم از من بگیرد. اجازه داد.

من منزل به منزل وسیله سواری کرایه می کردم تا بالاخره به مشهد مقدس رسیدم! زیارت نموده و در بالای سر مبارک امام، از خدا درخواست کردم مرا از محل کیسه خبردار کند. خوابم برد و در خواب، پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را دیدم که فرمود: حرکت کن، خدا حاجتت را برآورد! از جای حرکت کردم، تجدید وضو نمودم و باز شروع به نماز و دعا کردم. دو مرتبه خوابم برد. باز پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم را در خواب دیدم. فرمود: کیسه را خطلخ تاش دزدیده و در زیر اجاق خانه اش دفن کرده. کیسه با مهر ابو نصر صغانی همان جاست.

سه روز قبل از قرار، پیش ابو نصر رسیدم. وقتی وارد شدم گفتم: خدا حاجتم را برآورد! گفت: الحمد للَّه! خارج شدم، لباسم را تغییر دادم و دو مرتبه برگشتم. گفت: کیسه کجاست؟ گفتم: کیسه پیش خطلخ تاش است! پرسید: از کجا فهمیدی؟ گفتم: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم کنار قبر حضرت رضا علیه السّلام در خواب به من فرمود. از این حرف بدن امیر ابو نصر به لرزه افتاد و دستور داد خطلخ تاش را حاضر کنند. به او گفت کیسه ای که از جلوی این مرد دزدیدی کجا است؟ خطلخ که عزیزترین غلامان ابو نصر بود انکار کرد .

او را به چوب بستند. من گفتم: او را نزن! پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم به من فرموده کجا کیسه را پنهان کرده. ابو نصر پرسید: کجا؟ گفتم: کیسه را همان طور با مهر در خانه زیر اجاق دفن کرده. امیر شخصی مورد اعتماد را به منزل او فرستاد و دستور داد همان محل را حفر کنند. آن مرد به جانب منزل خطلخ رفت و کیسه را با مهر امیر آورد و جلوی ابو نصر گذاشت.

همین که چشم امیر به کیسه و مهر خود افتاد، به من گفت: ابو نصر! مقام و موقعیت تو را تا حالا نمی دانستم. بعد از این بیشتر به تو لطف و محبت می کنم و تو را بر دیگران مقدم خواهم داشت. اگر به من می گفتی که قصد زیارت حضرت رضا علیه السّلام را داری، تو را سوار بر یکی از اسب های مخصوص خویش می کردم.

ابو نصر می گوید: من، بعد از این جریان ترسیدم این ترک ها بر من رشک برند و کینه توزی نمایند و برایم دامی بگسترانند. پس از امیر اجازه خواستم و به نیشابور رفتم، دکانی گرفتم و مشغول کاه فروشی شدم. هم اکنون نیز همان شغل را دارم، و لا قوة الا بالله. - . عیون اخبارالرضا 2 : 284 -

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو الْفَضْلِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ السَّلِیطِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ سَمِعْتُ الْحَاکِمَ الرَّازِیَّ صَاحِبَ أَبِی جَعْفَرٍ الْعُتْبِیِّ یَقُولُ: بَعَثَنِی رَسُولًا إِلَی

ص: 333


1- 1. الکانون: المصطلی و هو محل النار.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 284 و 285.

أَبِی مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ الرَّزَّاقِ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْخَمِیسِ اسْتَأْذَنْتُهُ فِی زِیَارَةِ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ اسْمَعْ مِنِّی مَا أُحَدِّثُکَ بِهِ فِی أَمْرِ هَذَا الْمَشْهَدِ کُنْتُ فِی أَیَّامِ شَبَابِی أَتَعَصَّبُ عَلَی أَهْلِ هَذَا الْمَشْهَدِ وَ أَتَعَرَّضُ الزُّوَّارَ فِی الطَّرِیقِ وَ أَسْلُبُ ثِیَابَهُمْ وَ نَفَقَاتِهِمْ وَ مُرَقَّعَاتِهِمْ فَخَرَجْتُ مُتَصَیِّداً ذَاتَ یَوْمٍ وَ أَرْسَلْتُ فَهْداً عَلَی غَزَالٍ فَمَا زَالَ یَتْبَعُهُ حَتَّی أَلْجَأَهُ إِلَی حَائِطِ الْمَسْجِدِ فَوَقَفَ الْغَزَالُ وَ وَقَفَ الْفَهْدُ مُقَابَلَهُ لَا یَدْنُو مِنْهُ فَجَهَدْنَا کُلَّ الْجَهْدِ بِالْفَهْدِ أَنْ یَدْنُوَ مِنْهُ فَلَمْ یَنْبَعِثْ وَ کَانَ مَتَی فَارَقَ الْغَزَالُ مَوْضِعَهُ یَتْبَعُهُ الْفَهْدُ فَإِذَا الْتَجَأَ إِلَی الْحَائِطِ وَقَفَ فَدَخَلَ الْغَزَالُ حِجْراً فِی حَائِطِ الْمَشْهَدِ فَدَخَلْتُ الرِّبَاطَ فَقُلْتُ لِأَبِی النَّصْرِ الْمُقْرِئِ أَیْنَ الْغَزَالُ الَّذِی دَخَلَ هَاهُنَا الْآنَ فَقَالَ لَمْ أَرَهُ فَدَخَلْتُ الْمَکَانَ الَّذِی دَخَلَهُ فَرَأَیْتُ بَعْرَ الْغَزَالِ وَ أَثَرَ الْبَوْلِ وَ لَمْ أَرَ الْغَزَالَ وَ فَقَدْتُهُ فَنَذَرْتُ لِلَّهِ تَعَالَی أَنْ لَا أُوذِیَ الزُّوَّارَ بَعْدَ ذَلِکَ وَ لَا أَتَعَرَّضَ لَهُمْ إِلَّا بِسَبِیلِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ مَتَی مَا دَهِمَنِی أَمْرٌ فَزِعْتُ إِلَی هَذَا الْمَشْهَدِ فَزُرْتُهُ وَ سَأَلْتُ اللَّهَ تَعَالَی فِی حَاجَتِی فَیَقْضِیهَا لِی وَ قَدْ سَأَلْتُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً ذَکَراً فَرَزَقَنِی حَتَّی إِذَا بَلَغَ وَ قُتِلَ عُدْتُ إِلَی مَکَانِی مِنَ الْمَشْهَدِ وَ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً ذَکَراً فَرَزَقَنِی ابْناً آخَرَ وَ لَمْ أَسْأَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ هُنَاکَ حَاجَةً إِلَّا قَضَاهَا لِی فَهَذَا مَا ظَهَرَ لِی مِنْ بَرَکَةِ هَذَا الْمَشْهَدِ عَلَی سَاکِنِهَا السَّلَامُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالفضل محمّد بن احمد بن اسماعیل سلیطی گفت: از حاکم رازی دوست ابی جعفر عتبی شنیدم که می گفت: مرا ابو جعفر به عنوان پیک پیش ابو منصور بن عبدالرزاق فرستاد. روز پنجشنبه اجازه خواستم تا به زیارت حضرت رضا علیه السّلام بروم. گفت: آنچه درباره حضرت رضا علیه السّلام و زیارت آن جناب برایت می گویم. گوش کن.

من در جوانی از اطرافیان حرم حضرت رضا خوشم نمی آمد و زائران آن حضرت را در راه آزار می کردم و لباس و پول ها و وسائل آنها را می گرفتم! یک روز به شکار رفتم و یوزپلنگ شکاری خود را از پی آهویی فرستادم. او آهو را تعقیب کرد تا بالاخره آهو خود را به دیوار مسجد چسبانید. اما یوزپلنگ جلو نرفت و نزدیک نشد، هر چه کوشش کردیم جلو برود، نرفت که نرفت. وقتی آهو از دیوار فاصله می گرفت او را تعقیب می کرد و همین که پناه به دیوار مسجد می آورد، می ایستاد! بالاخره آهو داخل یکی از غرفه های مسجد شد. من از پی او به درون ساختمان رفتم و به ابو نصر گفتم: این آهو که الان داخل شد کجا رفت؟ گفت: من ندیدم! داخل همان حجره رفتم. فضله آهو و اثر بول او بود، ولی خود آهو را ندیدم.

با خداوند پیمان بستم که دیگر زوار را اذیت نکنم و جز کمک و نیکی به آنها کاری دیگر ننمایم. از آن پس هر وقت یک گرفتاری برایم پیش می آمد، به حرم پناه می بردم و پس از زیارت، حاجت خود را از خداوند می خواستم و حاجتم برآورده می شد. از خداوند خواستم پسری به من عنایت کند. پسری لطف کرد که پس از بلوغ کشته شد. باز به حرم آمدم و پسر دیگری از خداوند خواستم که به من عنایت کرد. هر چه در این حرم از خدا خواسته ام لطف نموده. این تجربه ای است که برای من از روضه منوره حضرت رضا علیه السّلام حاصل شده است. - 1. عیون اخبارالرضا 2 : 285 -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو الْفَضْلِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ السَّلِیطِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الطَّیِّبِ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی الْفَضْلِ السَّلِیطِیُّ قَالَ: خَرَجَ حَمَّوَیْهِ صَاحِبُ جَیْشِ خُرَاسَانَ ذَاتَ یَوْمٍ بِنَیْسَابُورَ عَلَی مَیْدَانِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ لِیَنْظُرَ إِلَی مَکَانِ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْقُوَّادِ بِبَابِ عَقِیلٍ وَ کَانَ قَدْ أَمَرَ أَنْ یُبْنَی وَ یُجْعَلَ بیمارستان فَمَرَّ بِهِ رَجُلٌ فَقَالَ لِغُلَامٍ لَهُ اتَّبِعْ هَذَا الرَّجُلَ وَ رُدَّهُ إِلَی الدَّارِ حَتَّی أَعُودَ فَلَمَّا عَادَ الْأَمِیرُ حَمَّوَیْهِ إِلَی الدَّارِ أَجْلَسَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْقُوَّادِ عَلَی الطَّعَامِ فَلَمَّا جَلَسُوا عَلَی الْمَائِدَةِ فَقَالَ لِلْغُلَامِ أَیْنَ الرَّجُلُ قَالَ هُوَ عَلَی الْبَابِ فَقَالَ أَدْخِلْهُ فَلَمَّا دَخَلَ أَمَرَ أَنْ یُصَبَّ عَلَی یَدِهِ الْمَاءُ وَ أَنْ یَجْلِسَ عَلَی الْمَائِدَةِ فَلَمَّا فَرَغَ

ص: 334


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 285 و 286.

قَالَ لَهُ مَعَکَ حِمَارٌ قَالَ لَا فَأَمَرَ لَهُ بِحِمَارٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَعَکَ دَرَاهِمُ النَّفَقَةِ فَقَالَ لَا فَأَمَرَ لَهُ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ وَ بِزَوْجِ جُوَالِقٍ خُوزِیَّةٍ وَ بِسُفْرَةٍ وَ بِآلَاتٍ ذَکَرَهَا فَأُتِیَ بِجَمِیعِ ذَلِکَ ثُمَّ الْتَفَتَ الْأَمِیرُ حَمَّوَیْهِ إِلَی الْقُوَّادِ فَقَالَ لَهُمْ أَ تَدْرُونَ مَنْ هَذَا قَالُوا لَا قَالَ اعْلَمُوا أَنِّی کُنْتُ فِی شَبَابِی زُرْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ عَلَیَّ أَطْمَارٌ رَثَّةٌ وَ رَأَیْتُ هَذَا الرَّجُلَ هُنَاکَ وَ کُنْتُ أَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْقَبْرِ أَنْ یَرْزُقَنِی وِلَایَةَ خُرَاسَانَ وَ سَمِعْتُ هَذَا الرَّجُلَ یَدْعُو اللَّهَ تَعَالَی وَ یَسْأَلُهُ مَا قَدْ أَمَرْتُ لَهُ بِهِ فَرَأَیْتُ حُسْنَ إِجَابَةِ اللَّهِ لِی فِیمَا دَعَوْتُهُ فِیهِ بِبَرَکَةِ ذَلِکَ الْمَشْهَدِ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَرَی حُسْنَ إِجَابَةِ اللَّهِ تَعَالَی لِهَذَا الرَّجُلِ عَلَی یَدَیَّ وَ لَکِنَّ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قِصَاصٌ (1) فِی شَیْ ءٍ قَالُوا مَا هُوَ قَالَ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ لَمَّا رَآنِی وَ عَلَیَّ تِلْکَ الْأَطْمَارُ الرِّثَّةُ وَ سَمِعَ طَلَبِی بِشَیْ ءٍ عَظِیمٍ فَصَغُرَ عِنْدَهُ مَحَلِّی فِی الْوَقْتِ وَ رَکَلَنِی بِرِجْلِهِ وَ قَالَ لِی مِثْلُکَ بِهَذَا الْحَالِ یَطْمَعُ فِی وِلَایَةِ خُرَاسَانَ وَ قَوَدِ الْجَیْشِ فَقَالَ لَهُ الْقُوَّادُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ اعْفُ عَنْهُ وَ اجْعَلْهُ فِی حِلٍّ حَتَّی تَکُونَ قَدْ أَکْمَلْتَ الصَّنِیعَةَ إِلَیْهِ فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ وَ کَانَ حَمَّوَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ یَزُورُ هَذَا الْمَشْهَدَ وَ زَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنْ زَیْدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الْعَلَوِیِّ بَعْدَ قَتْلِ أَبِیهِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِجُرْجَانَ وَ حَوَّلَهُ إِلَی قَصْرِهِ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ مَا سَلَّمَ مِنَ النِّعْمَةِ وَ کُلُّ ذَلِکَ لِمَا کَانَ یَعْرِفُهُ مِنْ بَرَکَةِ هَذَا الْمَشْهَدِ وَ لَمَّا خَرَجَ أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ زِیَادٍ الْعَلَوِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ بَایَعَ لَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ رَجُلٍ بِنَیْسَابُورَ أَخَذَهُ الْخَلِیفَةُ بِهَا وَ أَنْفَذَهُ إِلَی بُخَارَی فَدَخَلَ حَمَّوَیْهِ وَ رَفَعَ قَیْدَهُ وَ قَالَ لِأَمِیرِ خُرَاسَانَ هَؤُلَاءِ أَوْلَادُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ جِیَاعٌ فَیَجِبُ أَنْ تَکْفِیَهُمْ

حَتَّی لَا یَحُوجُوا إِلَی طَلَبِ مَعَاشٍ فَأَخْرَجَ لَهُ رَسْماً فِی کُلِّ شَهْرٍ وَ أَطْلَقَ عَنْهُ وَ رَدَّهُ إِلَی نَیْسَابُورَ فَصَارَ ذَلِکَ سَبَباً لِمَا جُعِلَ لِأَهْلِ الشَّرَفِ بِبُخَارَی مِنَ الرَّسْمِ وَ ذَلِکَ بِبَرَکَةِ هَذَا الْمَشْهَدِ عَلَی سَاکِنِهِ السَّلَامُ (2).

ص: 335


1- 1. تصافح خ ل.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 286.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالطیب محمّد بن ابی الفضل سلیطی گفت: حمویه فرمانروا و سپهدار خراسان، روزی در نیشابور از خانه خارج شد و به طرف میدان حسین بن زید رفت تا از سپهداران باب عقیل خبرگیری کند. او دستور داده بود که بیمارستانی بسازند. در این موقع مردی از کنارش گذشت. به غلام خود گفت: از پی این مرد برو و او را به خانه ببر تا من برگردم.

پس از بازگشت امیر حمویه به خانه، سپهداران و فرماندهانی را که حضور داشتند بر سر سفره نشاند و به غلام خود گفت: آن مرد کجا است؟ گفت: درب خانه است. گفت: بگو وارد شود! وقتی وارد شد، دستور داد روی دستش آب بریزد و سر سفره بنشیند. پس از غذا خوردن به آن مرد گفت: تو الاغ داری؟ جواب داد: نه. دستور داد الاغی به او بدهند. گفت: پول داری؟ جواب داد: نه. امر کرد هزار درهم به او بدهند، با یک جفت جوال خوزی، یک سفره و سایر لوازمی که گفت، همه را آوردند.

در این موقع امیر حمویه رو به جانب فرماندهان کرده به آنها گفت: می دانید این مرد کیست؟ گفتند: نه. گفت: من در جوانی با لباس هایی کهنه و پاره به زیارت حضرت رضا علیه السّلام رفته بودم که همین مرد را آنجا دیدم. دعا می کردم و از خدا درخواست نمودم که مرا فرمانروای خراسان کند. دیدم این شخص هم دعا می کند و از خداوند همین چیزها را که به او دادم می خواست. اکنون که می بینم خداوند به برکت حضرت رضا دعای مرا مستجاب کرده، خواستم دعای این مرد هم به وسیله من مستجاب شود، ولی باید در یک مورد از او قصاص کنم.

گفتند: در چه مورد؟ گفت: این مرد وقتی مرا با آن لباس های کهنه و پاره دید و شنید که درخواست بزرگی از خدا می نمایم، به چشم او کوچک آمدم! پس یک لگد به من زد و گفت: تو با این سر و وضع آرزوی فرمانروایی خراسان و سپهداری را می کنی؟

فرماندهان گفتند: امیر او را ببخش و حلالش کن تا نیکی و لطف را تکمیل کرده باشی! گفت: همین کار را می کنم. حمویه پس از آن به زیارت حضرت رضا علیه السّلام می رفت و دختر خود را به ازدواج محمّد بن زید علوی(پس از کشته شدن پدرش در گرگان) در آورد و او را به قصر خود آورد و هر چه داشت در اختیار او گذاشت. تمام این خدمت ها به واسطه عرفان به مقام امام علی بن موسی الرضا علیهما السّلام بود.

وقتی ابوالحسین محمّد بن زیاد علوی رحمه اللَّه قیام کرد و بیست هزار نفر در نیشابور با او بیعت کردند، خلیفه او را گرفت و به بخارا فرستاد! حمویه داخل بخارا شد، بند از دست و پای او برداشت و به امیر خراسان گفت: اینها اولاد پیغمبرند و گرسنه هستند؛ باید به آنها رسیدگی کنی که محتاج نشوند و به دنبال گذران و لوازم زندگی این طرف و آن طرف بزنند. برای او یک ماهیانه قرار بده و آزادش کن و به نیشابور برگردان. همین کار موجب شد که در بخارا برای سادات ماهیانه قرار دادند! تمام اینها به برکت حضرت رضا علیه السّلام شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 286 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ الْحَاکِمُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَلِیٍّ عَامِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ البیرودی [الْبِیوَرْدِیَ] الْحَاکِمَ بِمَرْوَرُودَ وَ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ یَقُولُ: حَضَرْتُ مَشْهَدَ الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ فَرَأَیْتُ رَجُلًا تُرْکِیّاً قَدْ دَخَلَ الْقُبَّةَ وَ وَقَفَ عِنْدَ الرَّأْسِ وَ جَعَلَ یَبْکِی وَ یَدْعُو بِالتُّرْکِیَّةِ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ إِنْ کَانَ ابْنِی حَیّاً فَاجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ إِنْ کَانَ مَیِّتاً فَاجْعَلْنِی مِنْ خَبَرِهِ عَلَی عِلْمٍ وَ مَعْرِفَةٍ قَالَ وَ کُنْتُ أَعْرِفُ اللُّغَةَ التُّرْکِیَّةَ فَقُلْتُ لَهُ أَیُّهَا الرَّجُلُ مَا لَکَ فَقَالَ کَانَ لِیَ ابْنٌ وَ کَانَ مَعِی فِی حَرْبِ إِسْحَاقْ آبَادَ فَفَقَدْتُهُ وَ لَا أَعْرِفُ خَبَرَهُ وَ لَهُ أُمٌّ تُدِیمُ الْبُکَاءَ عَلَیْهِ فَأَنَا أَدْعُو اللَّهَ تَعَالَی هَاهُنَا فِی ذَلِکَ لِأَنِّی سَمِعْتُ أَنَّ الدُّعَاءَ فِی هَذَا الْمَشْهَدِ مُسْتَجَابٌ قَالَ فَرَحِمْتُهُ وَ أَخَذْتُهُ بِیَدِهِ وَ أَخْرَجْتُهُ لِأُضِیفَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنَ الْمَسْجِدِ لَقِینَا رَجُلًا طَوِیلًا مُخْتَطّاً(1) عَلَیْهِ مُرَقَّعَةٌ فَلَمَّا بَصُرَ بِذَلِکَ التُّرْکِیِّ وَثَبَ إِلَیْهِ فَعَانَقَهُ وَ بَکَی وَ عَرَفَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا صَاحِبَهُ فَإِذَا ابْنُهُ الَّذِی کَانَ یَدْعُو اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ وَ یَجْعَلَهُ مِنْ خَبَرِهِ عَلَی عِلْمٍ عِنْدَ قَبْرِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ فَسَأَلْتُهُ کَیْفَ وَقَعْتَ إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ قَالَ قَالَ وَقَعْتُ إِلَی طَبَرِسْتَانَ بَعْدَ حَرْبِ إِسْحَاقْ آبَادَ وَ رَبَّانِی دَیْلَمِیٌّ هُنَاکَ فَالْآنَ لَمَّا کَبِرْتُ خَرَجْتُ فِی طَلَبِ أَبِی وَ أُمِّی فَقَدْ کَانَ خَفِیَ عَلَیَّ خَبَرُهُمَا وَ کُنْتُ مَعَ قَوْمٍ أَخَذُوا الطَّرِیقَ إِلَی هَاهُنَا فَجِئْتُ مَعَهُمْ فَقَالَ التُّرْکِیُّ قَدْ ظَهَرَ لِی مِنْ أَمْرِ هَذَا الْمَشْهَدِ مَا صَحَّ لِی بِهِ یَقِینِی وَ قَدْ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أُفَارِقَ هَذَا الْمَشْهَدَ مَا بَقِیتُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَوَّلًا وَ آخِراً وَ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَی نَبِیِّهِ وَ حَبِیبِهِ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی وَ آلِهِ وَ عِتْرَتِهِ مَصَابِیحِ الدُّجَی وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عامر بن عبداللَّه بیرودی که حاکم مرو رود و از اهل حدیث بود، گفت: به زیارت حضرت رضا علیه السّلام در طوس رفتم. مردی ترک را دیدم که وارد حرم شد، بالای سر آن جناب ایستاد و شروع به گریه و زاری و استغاثه به زبان ترکی کرد! می گفت: خدایا! اگر فرزند من زنده است مرا به دیدارش نائل کن و اگر مرده، از مردنش آگاهم نما! من به زبان ترکی وارد بودم و به او گفتم: تو را چه شده؟ گفت: پسری داشتم که همراه من بود. در جنگ اسحاق آباد او را گم کردم و خبری از بود و نبودش ندارم. مادرش پیوسته بر فرزند خود اشک می ریزد و من در این مکان شریف از خدا می خواهم از فرزندم با خبر شوم، زیرا شنیده ام دعا در کنار قبر حضرت رضا علیه السّلام مستجاب است.

من دلم به حالش سوخت! دستش را گرفتم و از حرم خارج شدیم. تصمیم داشتم آن روز میهمان من باشد. همین که از مسجد خارج شدیم، مردی قد بلند که در صورت خط هایی داشت و جامه پشمینه ای بر تن داشت را دیدیم. تا چشمش به آن مرد ترک افتاد، پرید و او را در آغوش گرفت. آنها یکدیگر را شناختند. او همان فرزندش بود که در حرم دعا می کرد پیدایش کند.

پرسیدم: چطور شد که تو به اینجا آمدی؟ گفت: پس از جنگ اسحاق آباد به طبرستان افتادم. مردی دیلمی مرا بزرگ کرد. وقتی بزرگ شدم در جستجوی پدر و مادرم بیرون آمدم. چون از آنها خبری نداشتم با قافله ای همراه شدم که به اینجا می آمدند. مرد ترک گفت: مقام و موقعیت حرم حضرت رضا علیه السّلام برایم ثابت شد! دیگر سوگند یاد می کنم که از کنار قبر آن آقا دور نشوم و ساکن مشهد باشم.

حمد و سپاس خدای جهان آفرین را سزاست که ازلی و ابدی و غالب و عالم است، سلام و صلوات بر پیامبر اکرم محمّد مصطفی و عترت پاکش. - . عیون اخبارالرضا 2 : 287 -

**[ترجمه]

«15»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: الْأَصْلُ فِی مَسْجِدِ زَرْدَ فِی کُورَةِ مَرْوَ أَنَّهُ صَلَّی فِیهِ الرِّضَا علیه السلام

ص: 336


1- 1. یقال: اختط وجه الرجل: إذا صار فیه خطوط.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 287 و 288. و لا یخفی أن الحمد و الصلاة من کلام الصدوق رحمه اللّه فان هذا الحدیث هو آخر کتاب العیون.

فَبُنِیَ مَسْجِداً ثُمَّ دُفِنَ فِیهِ وَلَدُ الرِّضَا علیه السلام وَ یُرْوَی فِیهِ مِنَ الْکَرَامَاتِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: ریشه و اساس مسجد زرد که در مرو است، این است که حضرت رضا علیه السّلام در آنجا نماز خوانده و در آن محل مسجدی بنا کرده اند. بعد در آنجا فرزندی از حضرت رضا علیه السّلام دفن شده که کراماتی راجع به آن محل نقل کرده اند. - . مناقب 4 : 362 -

**[ترجمه]

«16»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ الْجَنَابِذِیُّ فِی کِتَابِهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَمَّالُ الرَّازِیُّ قَالَ: کُنْتُ وَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنِ بَابَوَیْهِ الْقُمِّیَّ وَفْدَ أَهْلِ الرَّیِّ فَلَمَّا بَلَغْنَا نَیْسَابُورَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْقُمِّیِّ هَلْ لَکَ فِی زِیَارَةِ قَبْرِ الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ فَقَالَ خَرَجْنَا إِلَی هَذَا الْمَلِکِ وَ نَخَافُ أَنْ یَتَّصِلَ بِهِ عُدُولُنَا إِلَی زِیَارَةِ الْقَبْرِ وَ لَکِنَّا إِذَا انْصَرَفْنَا فَلَمَّا رَجَعْنَا قُلْتُ لَهُ هَلْ لَکَ فِی الزِّیَارَةِ فَقَالَ لَا یَتَحَدَّثُ أَهْلُ الرَّیِّ أَنِّی خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِمْ مُرْجِئاً وَ أَرْجِعُ إِلَیْهِمْ رَافِضِیّاً قُلْتُ فَتَنْتَظِرُنِی فِی مَکَانِکَ قَالَ أَفْعَلُ وَ

خَرَجْتُ فَأَتَیْتُ الْقَبْرَ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ أَزْمَعْتُ الْمَبِیتَ عَلَی الْقَبْرِ فَسَأَلْتُ امْرَأَةً حَضَرَتْ مِنْ بَعْضِ سَدَنَةِ الْقَبْرِ هَلْ مَنْ حُذِرَ بِاللَّیْلِ قَالَتْ لَا فَاسْتَدْعَیْتُ مِنْهَا سِرَاجاً وَ أَمَرْتُهَا بِإِغْلَاقِ الْبَابِ وَ نَوَیْتُ أَنْ أَخْتِمَ الْقُرْآنَ عَلَی الْقَبْرِ فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ سَمِعْتُ قِرَاءَةً فَقَدَّرْتُ أَنَّهَا قَدْ أَذِنَتْ لِغَیْرِی فَأَتَیْتُ الْبَابَ فَوَجَدْتُهُ مُغْلَقاً وَ انْطَفَأَ السِّرَاجُ فَبَقِیتُ أَسْمَعُ الصَّوْتَ فَوَجَدْتُهُ مِنَ الْقَبْرِ وَ هُوَ یَقْرَأُ سُورَةَ مَرْیَمَ یَوْمَ یُحْشَرُ الْمُتَّقُونَ إِلَی الرَّحْمَنِ وَفْداً وَ یُسَاقُ الْمُجْرِمُونَ إِلَی جَهَنَّمَ وِرْداً(2) وَ مَا کُنْتُ سَمِعْتُ هَذِهِ الْقِرَاءَةَ فَلَمَّا قَدِمْتُ الرَّیَّ بَدَأْتُ بِأَبِی الْقَاسِمِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ فَسَأَلْتُهُ هَلْ قَرَأَ أَحَدٌ بِذَلِکَ فَقَالَ نَعَمْ النَّبِیُّ وَ أَخْرَجَ إِلَیَّ قِرَاءَتَهُ ص فَإِذَا هِیَ کَذَلِکَ (3).

**[ترجمه]کشف الغمة: عبدالله بن محمد جمّال رازی می گوید: من و علی بن موسی بن بابویه قمی مهمان اهل ری بودیم. وقتی به نیشابور رسیدیم، به علی بن موسی قمی گفتم: آیا به زیارت قبر امام رضا علیه السّلام در طوس می روی؟ ما به این سمت آمدیم. من می ترسم که دشمنی در راه زیارت به ما برسد؛ برویم و در وقت بازگشت از مقصد به زیارت بیاییم!

در راه بازگشت به او گفتم: آیا زیارت می روی؟ گفت: نمی خواهم اهل ری بگویند من مرجئی مذهب از نزدشان خارج شدم و شیعه به نزدشان بر می گردم! گفتم: همین جا منتظرم می مانی؟ گفت: تو برو! من هنگام غروب آفتاب به حرم مطهر رسیدم و تصمیم گرفتم شب را کنار قبر بمانم. از زن خادمه ای از خدام حرم پرسیدم: کسی شب را کشیک می دهد؟ گفت: نه! من از او چراغی گرفتم و گفتم در را ببندد و تصمیم گرفتم کنار قبر قرآنی ختم کنم.

وقتی پاسی از شب گذشت، صدای قرائتی را شنیدم و پنداشتم که آن زن به مرد دیگری غیر از من نیز اجازه داده که در حرم بماند. پشت در آمدم، ولی دیدم بسته است! چراغ خاموش شد و من صدا را از قبر می شنیدم که سوره مریم را می خواند: «یوم یحشر المتقون الی الرحمن وفدا و یساق المجرمون الی جهنم وردا.» و من این قرائت را نشنیده بودم! وقتی به ری آمدم، از ابوالقاسم عباس بن فضل بن شاذان پرسیدم: آیا احدی این قرائت را خوانده؟ گفت: بله! پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم. و قرائت حضرت را برایم نقل کرد و دیدم همان گونه بود و به جای «نحشر المتقین»، «یحشر المتقون» و به جای «نسوق المجرمین»، «یساق المجرمون» داشت. - . کشف الغمة 3 : 90 -

**[ترجمه]

«17»

د، [العدد القویة] قَالَ الْحَاکِمُ بِخُرَاسَانَ صَاحِبُ کِتَابِ الْمُقْتَفِی: رَأَیْتُ فِی مَنَامِی وَ أَنَا فِی مَشْهَدِ الْإِمَامِ الرِّضَا علیه السلام وَ کَأَنَّ مَلَکاً نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ خُضْرٌ وَ کَتَبَ عَلَی شَاذَرْوَانِ الْقَبْرِ بَیْتَیْنِ حَفِظْتُهُمَا وَ هُمَا:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَرَی قَبْراً بِرُؤْیَتِهِ***یُفَرِّجُ اللَّهُ عَمَّنْ زَارَهُ کَرْبَهُ

فَلْیَأْتِ ذَا الْقَبْرَ إِنَّ اللَّهَ أَسْکَنَهُ***سُلَالَةً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ مُنْتَجَبَةً.

ص: 337


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 362.
2- 2. مریم: 85 و 86.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 90 و 91.

تصویر

صورة فتوغرافیة من الصفحة الاُولی للمجلد السابع من نسخة الأصل الّتی هی بخطِّ ید المؤلّف العلّامة المجلسیِّ رضوان الله علیه

ص: 338

تصویر

صورة فتوغرافیة اُخری من المجلد السابع و هی بخطِّ ید المؤلّف العلّامة المجلسیِّ رضوان الله علیه

ص: 339

تصویر

صورة فتوغرافیة من نسخة الأصل بخطِّ ید المؤلّف العلّامة المجلسیِّ رضوان الله علیه،تراها فی الصحیفة 283 من هذا الجزء

ص: 340

**[ترجمه]العدد القویه: حاکم خراسان صاحب کتاب مقتفی می گوید: در مشهد الرضا علیه السّلام در خواب دیدم که گویی فرشته ای که لباسی سبز داشت، از آسمان نزول کرد و بر شاذروان قبر این دو بیت را می نوشت که من آن را حفظ نمودم و آن این بود:

هر کس دوست دارد قبری را ببیند که با دیدن آن خدا اندوه زائر آن را بر طرف سازد

باید به نزد این قبر بیاید که خدا فرزندی از پیامبر برگزیده خود را در آن ساکن فرموده است.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

لفت نظر: [للمکتبة الإسلامیة]

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

نحمد اللّه حقّ حمده حیث أنعم علینا بولاء أهل بیت الرسول صلّی اللّه علیهم و جعلنا من المهتدین بأنوارهم، و المتمسّکین بحبل ولائهم، و نشکره حقّ شکره حیث اختارنا للقیام بنشر آثارهم الخالدة، و نفائس أخبارهم الشریفة، و درر کلماتهم الطریفة فی شتّی علوم الدین.

فهذا کتاب بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار: أجمع الکتب المؤلّفة لشتات الأحادیث، و أشملها لنوادر الأخبار: تلک الموسوعة الکبری الّتی تضمّن فی أرجائها دائرة المعارف الاسلامیّة من الفروع و الاصول بحیث لا یستغنی عنه أحد من علماء الدّین: سواء کان فقیهاً، أو متکلّما، أو محدّثا، أو مفسّرا، أو حکیما إلهیّا فإنّه بحر موّاج فی تیّاره، قد أحکم موارد المذهب و مصادره و سهّلّها لطالبی الارتواء من عذب صافیة.

فقد شرعنا فی طبعه و نشره بهذه الصورة البهیّة الرائفة، تکمیلا لطبعته الأخیرة الّتی ضاق بها المجال، فبدأنا بطبع مجلّداته الّتی تختصّ بتاریخ أئمّتنا الأطهار تیمّنا و تبرّکا، مستمدّین من أنوارهم و إفاضاتهم علیهم السّلام فأخرجنا و المنّة للّه أربع مجلّدات منه (من المجلّد العاشر إلی المجلّد الثالث عشر) فی أحد عشر جزءا، فکمل بذلک تاریخ الأئمّة الأطیبین من هذه الطبعة النفیسة الرائقة.

فلمّا کان کمال الایمان و تمام المذهب بمعرفة الأئمّة من آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله لقوله: «من مات و لم یعرف إمامه مات میتة جاهلیّة» کان معرفة شؤونهم، و إثبات ولایتهم و وصایتهم بالنصّ، و البحث عن جهات علومهم و احتیاج المسلمین إلی أنوار هدایتهم، ألزم و أقدم من معرفة تاریخهم و أخبارهم فی مدّة

ص: 341

حیاتهم، فلذلک عزمنا بحول اللّه و قوّته أن نطبع المجلّد السابع من بحار الأنوار حیث تصدّی فیه مؤلّفه الفذّ للبحث عن الإمامة و معرفة شؤونها و سائر ما یتعلّق بها من جلیل الأبحاث، حتّی أنّه قد ارتقی رقم أبوابها الباحثة عن شتّی النواحی إلی خمسین و مائة باب.

و من عظیم ما منّ اللّه علینا فی تیسیر عزمتنا هذه أن أظفرنا علی النسخة الأصیلة الوحیدة الّتی هی بخطّ ید المؤلّف رضوان اللّه علیه کما تری صورتها الفتوغرافیّة من بعض صفحاتها فیما یلی، و هذه النسخة الشریفة لخزانة کتب الفاضل المنعام الوجیه المکرّم المرزا فخر الدین النصیریّ الأمینیّ وفّقه اللّه لحفظ کتب سلفنا الصالحین من التلف و الضیاع، فقد تفضّل سماحته بهذه النسخة الشریفة و أودعها عندنا للعرض و المقابلة، شوقا منه إلی تحقیق الحقّ، و خدمة للعلم و الدّین، جزاه اللّه عنّا و عن المسلمین خیر جزاء المحسنین.

فعرضنا نسختنا الّتی شرعنا فی طبعها علی هذه النسخة الثمینة الأصیلة، بعد عرضها علی نسخة الکمبانیّ و النسخة المطبوعة بتبریز مع ما علّقنا علیها من شرح غوامضها و تحقیق ألفاظها و تصحیح أسانیدها و تخریج مصادر الکتاب و تعیین محلّ النصّ من المصادر المطبوعة، مضافا إلی ما علّق علیها العالم الفاضل، حاوی المعقول و المنقول، مولانا الحجّة الشیخ أبو الحسن الشعرانی دامت إفاداته، من نکتة بدیعة و احتجاج غریب، أو تفسیر کلمة أو توضیح عبارة و غیر ذلک ممّا سیمرّ علیک من الطرائف.

فنرجو من فضل اللّه العزیز علینا أن یوفّقنا لاتمام ذلک فی مدّة یسیرة إنّه ولیّ التوفیق.

المکتبة الاسلامیة

ص: 342

**[ترجمه]ص: 342

**[ترجمه]

کلمة المصحّح:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد للّه. و الصلاة و السلام علی رسول اللّه. و علی آله الأطیبین امناء اللّه.

و بعد: فهذا هو الجزء الأوّل من المجلّد الثّانی عشر من کتاب بحار الأنوار حسب تجزئة المصنّف رضوان اللّه علیه، و الجزء التاسع و الأربعون حسب تجزئتنا یحتوی علی أبواب تاریخ الإمام المرتجی، و السیّد المرتضی، ثامن أئمّة الهدی، أبی الحسن علیّ بن موسی الرّضا صلوات اللّه علیه و علی آبائه و أولاده أعلام الوری.

و قد اعتمدنا فی التصحیح علی النسخة المطبوعة المشهوره بطبع الکمبانیّ و راجعنا معذلک مصادر الکتاب و عیّنا مواضع النصّ من المصدر، و أما من أوّل الباب 19 «باب إخباره و إخبار آبائه علیهم السّلام بشهادته» فقد قابلناها علی نسخة الأصل بخطّ ید المؤلّف قدّس سرّه و هی لخزانة کتب الفاضل البحّاث الوجیه الموفّق، المیرزا فخر الدین النصیریّ الأمینیّ أبقاه اللّه لحفظ کتب السلف عن الضیاع و التلف.

فقد تفضّل بها سماحته خدمة للدین و أهله جزاه اللّه عن الاسلام و المسلمین خیر جزاء المحسنین.

محمد الباقر البهبودی جمادی الثانیة 1385

ص: 343

**[ترجمه]ص: 343

**[ترجمه]

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

أبواب تاریخ الإمام المرتجی و السیّد المرتضی ثامن أئمة الهدی أبی الحسن علیّ بن موسی الرضا صلوات اللّه علیه و علی آبائه و أولاده أعلام الوری

«1»

باب ولادته و ألقابه و کناه و نقش خاتمه و أحوال أمّه صلوات الله علیه 11- 2

«2»

باب النصوص علی الخصوص علیه صلوات الله علیه 28- 11

«3»

باب معجزاته و غرائب شأنه صلوات الله علیه 72- 29

«4»

باب وروده علیه السلام البصرة و الکوفة و ما ظهر منه علیه السلام فیهما من الاحتجاجات و المعجزات 81- 73

«5»

باب استجابة دعواته علیه السلام 85- 81

«6»

باب معرفته صلوات الله علیه بجمیع اللغات و کلام الطیر و البهائم و بعض غرائب أحواله 89- 86

«7»

باب عبادته علیه السلام و مکارم أخلاقه و معالی أموره و إقرار أهل زمانه بفضله 106- 89

«8»

باب ما أنشد علیه السلام من الشعر فی الحکم 112- 107

«9»

باب ما کان بینه علیه السلام و بین هارون لعنه الله و ولاته و أتباعه 116- 113

ص: 344

«10»

باب طلب المأمون الرضا صلوات الله علیه من المدینة و ما کان عند خروجه منها و فی الطریق إلی نیسابور 120- 116

«11»

باب وروده علیه السلام بنیسابور و ما ظهر فیه من المعجزات 125- 120

«12»

باب خروجه علیه السلام من نیسابور إلی طوس و منها إلی مرو 128- 125

«13»

باب ولایة العهد و العلّة فی قبوله علیه السلام لها و عدم رضاه بها و سائر ما یتعلق بذلک 156- 128

«14»

باب سائر ما جری بینه علیه السلام و بین المأمون و أمرائه 189- 157

«15»

باب ما کان یتقرب به المأمون إلی الرضا علیه السلام فی الاحتجاج علی المخالفین 215- 189

«16»

باب أحوال أزواجه و أولاده و إخوانه علیه السلام و عشائره و ما جری بینه و بینهم صلوات الله علیه 233- 216

«17»

باب مدّاحیه و ما قالوا فیه صلوات الله علیه 260- 234

«18»

باب أحوال أصحابه و أهل زمانه و مناظراتهم و نوادر أخباره و مناظراته علیه السلام 282- 261

«19»

باب إخباره و إخبار آبائه علیهم السلام بشهادته 287- 283

«20»

باب أسباب شهادته صلوات الله علیه 291- 288

«21»

باب شهادته و تغسیله و دفنه و مبلغ سنّه صلوات الله علیه 313- 292

«22»

باب ما أنشد من المراثی فیه علیه السلام 325- 314

«23»

باب ما ظهر من برکات الروضة الرضویة علی مشرّفها ألف تحیّة و معجزاته علیه السلام عندها علی الناس 337- 326

ص: 345

ص: 346

**[ترجمه]ص: 344

ص: 345

ص: 346

**[ترجمه]

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109