سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
ید، [التوحید] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام غُلَامٌ اسْمُهُ قَنْبَرٌ وَ کَانَ یُحِبُّ عَلِیّاً حُبّاً شَدِیداً فَإِذَا خَرَجَ عَلِیٌّ خَرَجَ عَلَی أَثَرِهِ بِالسَّیْفِ فَرَآهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَقَالَ (1) یَا قَنْبَرُ مَا لَکَ قَالَ جِئْتُ لِأَمْشِیَ خَلْفَکَ فَإِنَّ النَّاسَ کَمَا تَرَاهُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَخِفْتُ عَلَیْکَ قَالَ وَیْحَکَ أَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ تَحْرُسُنِی أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ لَا بَلْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَا یَسْتَطِیعُونَ بِی شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ السَّمَاءِ فَارْجِعْ فَرَجَعَ (2).
ید، [التوحید] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی حَیَّانَ التَّیْمِیِ (3) عَنْ أَبِیهِ وَ کَانَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ صِفِّینَ وَ فِیمَا بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یُعَبِّئُ (4) الْکَتَائِبَ یَوْمَ صِفِّینَ وَ مُعَاوِیَةُ مُسْتَقْبِلُهُ عَلَی فَرَسٍ لَهُ یَتَأَکَّلُ (5) تَحْتَهُ تَأَکُّلًا وَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی فَرَسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُرْتَجِزِ وَ بِیَدِهِ حَرْبَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَقَلِّدٌ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ احْتَرِسْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّا نَخْشَی أَنْ یَغْتَالَکَ (6) هَذَا الْمَلْعُونُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَئِنْ قُلْتَ ذَاکَ إِنَّهُ غَیْرُ
ترجمه بحارالانوار جلد 41: تاریخ امیرالمومنین علیه السلام - 7
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ادامه کتاب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام
ادامه باب های فضائل و محاسن أخلاق و أفعال أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و علی آله
باب نود و نهم : یقین امیرالؤمنین علیه السلام، صبرش بر سختی ها و دشواری آزمون هایش
روایات
روایت1.
التوحید: امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام غلامی داشت به نام قنبر که حضرت را بسیار دوست میداشت. وقتی علی علیه السلام بیرون میرفت با شمشیر به دنبال او بیرون میرفت. شبی او را دید و گفت: ای قنبر تو را چه شده است؟ گفت: آمدم تا پشت سر شما حرکت کنم. ای امیر المؤمنین! مردم چنانند که میبینید، از این رو برای شما نگران شدم. فرمود: وای بر تو آیا مرا از اهل آسمان محافظت می کنی یا از اهل زمین؟ گفت: نه، البته از اهل زمین. فرمود: اهل زمین نمی توانند کاری در مورد من انجام دهند مگر به اذن خداوند عزّوجلّ از آسمان. پس برگرد و او بازگشت(1).
روایت2.
التوحید: أبی حیان تَیمی از پدرش که در روز صفین و پس از آن همراه علی علیه السلام بود نقل میکند: در حالی که علی علیه السلام در روز صفین گروه سپاهیان را آماده میکرد، معاویه بر روی اسبش که نزدیک بود از آن به زیر بیافتد به سویش میآمد و علی علیه السلام بر روی اسب رسول الله صلی الله علیه و آله به نام مرتجز بود در حالی که خنجر پیامبر را به دست گرفته و شمشیر خود ذوالفقار را حمایل کرده بود. مردی از اصحابش گفت: ای امیرالمؤمنین مواظب باش ما میترسیم که این ملعون شما را غافلگیر کند. علی علیه السلام فرمود: اگر این را گفتی - بدان -
مَأْمُونٍ عَلَی دِینِهِ وَ إِنَّهُ لَأَشْقَی الْقَاسِطِینَ وَ أَلْعَنُ الْخَارِجِینَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْمُهْتَدِینَ وَ لَکِنْ کَفَی بِالْأَجَلِ حَارِساً لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَائِکَةٌ حَفَظَةٌ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَنْ یَتَرَدَّی فِی بِئْرٍ أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ یُصِیبَهُ سُوءٌ فَإِذَا حَانَ أَجَلُهُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُصِیبُهُ فَکَذَلِکَ (1) أَنَا إِذَا حَانَ أَجَلِی انْبَعَثَ أَشْقَاهَا فَخَضَبَ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ عَهْداً مَعْهُوداً وَ وَعْداً غَیْرَ مَکْذُوبٍ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ(2).
ید، [التوحید] الْوَرَّاقُ وَ ابْنُ الْمُغِیرَةِ(3) مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَدَلَ مِنْ عِنْدِ حَائِطٍ مَائِلٍ إِلَی حَائِطٍ آخَرَ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَفِرُّ مِنْ قَضَاءِ اللَّهِ قَالَ (4) أَفِرُّ مِنْ قَضَاءِ اللَّهِ إِلَی قَدَرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (5).
لعل المعنی أن فراری أیضا مما قدره الله تعالی فلا ینافی الاحتراز عن المکاره الإیمان بقضائه تعالی و قد مر توضیحه فی کتاب العدل.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَطُوفُ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ بِصِفِّینَ فِی غِلَالَةٍ(6) فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام مَا هَذَا زِیَّ الْحَرْبِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ أَبَاکَ لَا یُبَالِی وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَوْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ.
وَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ مَا یَنْتَظِرُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا مِنْ فَوْقِهَا بِدَمٍ وَ لَمَّا ضَرَبَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ قَالَ فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ(7) الْآیَةَ وَ مِنْ صَبْرِهِ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ الصَّابِرِینَ وَ
ص: 2
او در دینش ایمن نیست و از بدبختترین ظالمان و ملعونترین شوریدگان بر امامان هدایتگر است، اما برای محافظت، اجل کافیست، کسی از مردم نیست مگر اینکه همراه او فرشتگان محافظی هستند که او را از افتادن در چاه یا فرو ریختن دیوار بر رویش یا اینکه دچار امر ناگواری شود محافظت میکنند و زمانی که اجلش فرا رسد او را با آنچه دچارش خواهد شد تنها میگذارند. من هم همچنین زمانی که اجلم فرا رسد بدبختترین مردم برخیزد و از اینجا تا اینجا را خضاب میکند– و به ریش و سرش اشاره کرد- عهدی بسته شده و وعدهای غیر دروغ. حدیث طولانی است، قسمت مورد نیاز را برگرفتیم.(1)
روایت3.
التوحید: امیرالمؤمنین علیه السلام از دیوار کجی به سوی دیوار دیگری روی گرداند. به او گفته شد ای امیرالمؤمنین آیا از قضای خدا میگریزی؟ فرمود: از قضای خدا به قدرش میگریزم(2).
توضیح
شاید معنی این باشد که فرارم نیز تقدیر خدای تعالی است، پس پرهیز از ناملایمات با ایمان داشتن به قضای خدای تعالی منافاتی ندارد. و توضیح آن در کتاب العدل آمد.
روایت4.
مناقب ابن شهر آشوب: امیرالمؤمنین علیه السلام در صفین میان دو صف با لباسی که زیر زره می پوشند میگشت. حسن علیه السلام فرمود: این لباس جنگ نیست. فرمود: ای پسرم! پدرت اهمیتی نمیدهد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید.
و علی علیه السلام میفرمود: آنچه بدبخترین مردم منتظر آن است این است که ریش مرا با خون بالای آن (خون سر) خضاب کند، و زمانی که ابن ملجم به ایشان ضربت زد فرمود: قسم به خدای کعبه رستگار شدم. و خدای تعالی فرمود: « قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ »(3) {بگو ای کسانی که یهودی شدهاید اگر پندارید که شما دوستان خدایید تا آخر آیه}. و در مورد صبر ایشان خدای تعالی میفرماید: « الصَّابِرِینَ وَ
ص: 2
الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهَا نَزَلَتْ فِیهِ أَنَّهُ قَامَ الْإِجْمَاعُ عَلَی صَبْرِهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی شَدَائِدِهِ مِنْ صِغَرِهِ إِلَی کِبَرِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ قَدْ ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی صِفَةَ الصَّابِرِینَ فِی قَوْلِهِ وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا(2) وَ هَذَا صِفَتُهُ بِلَا شَکٍّ.
مَجْمَعُ الْبَیَانِ وَ تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ: أَنَّهُ أَصَابَ عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ أُحُدٍ سِتُّونَ جِرَاحَةً.
تَفْسِیرُ الْقُشَیْرِیِّ قَالَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ: إِنَّهُ أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ عَلَیْهِ نَیِّفٌ وَ سِتُّونَ جِرَاحَةً قَالَ أَبَانٌ أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أُمَّ سُلَیْمٍ وَ أُمَّ عَطِیَّةَ أَنْ تُدَاوِیَاهُ فَقَالَتَا قَدْ خِفْنَا عَلَیْهِ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الْمُسْلِمُونَ یَعُودُونَهُ وَ هُوَ قَرْحَةٌ وَاحِدَةٌ فَجَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُهُ بِیَدِهِ وَ یَقُولُ إِنَّ رَجُلًا لَقِیَ هَذَا فِی اللَّهِ لَقَدْ أَبْلَی (3) وَ أَعْذَرَ فَکَانَ یَلْتَئِمُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی لَمْ أَفِرَّ وَ لَمْ أولی [أُوَلِ] الدُّبُرَ فَشَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ ذَلِکَ فِی مَوْضِعَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (4) وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ (5).
سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (6) یَعْنِی بِالشَّاکِرِینَ صَاحِبَکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ الْمُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمُ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَنْهُ.
سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلْقَمَةَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی
ص: 3
الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ »(1)
{[اینانند] شکیبایان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزش خواهان در سحرگاهان}.و دلیل این که این آیه در مورد ایشان نازل شده این است که إجماع شده بر صبر ایشان همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در سختی ها از کودکی تا بزرگسالی و بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله. خدای تعالی صفت صابران را در کلامش ذکر کرده است: « وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا »(2)
{و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفتهاند آنان همان پرهیزگارانند}. و بیشک این از صفات اوست.
مجمع البیان، تفسیر علی بن ابراهیم و ابان بن عثمان: علی علیه السلام روز جنگ أُحد، شصت زخم خورد.
تفسیر قُشیری: أنس بن مالک گفت: علی علیه السلام را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند در حالی که شصت و چند زخم داشت. أبان گفت: پیامبر به أم سُلَیم و ام عطیه دستور داد تا او را مداوا کنند. آن دو گفتند: بر او بیمناک شدیم. پیامبر و مسلمانان وارد شدند تا از ایشان عیادت کنند در حالی که یکپارچه زخم بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله شروع به دست کشیدن بر آن کرد و میگفت: مردی که به خاطر خدا به این زخمها دچار شده امتحانش را پس داده و عذرش پذیرفته شده، و زخم التیام مییافت. علی علیه السلام فرمود: شکر خدایی را که مرا چنان قرار داد که نگریزم و پشت نکنم. و خدای تعالی به خاطر این از او در دو جای قرآن سپاسگزاری کرد. و آن کلام خدای متعال است که می فرماید: « سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ »(3)
{به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش میدهد}، « وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ »(4)
{و به زودی سپاسگزاران را پاداش خواهیم داد}
سعید بن جبیر از ابن عباس نقل میکند در این کلام خدای تعالی « أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ»(5)
{آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمیگردید و هر کس از عقیده خود باز گردد هرگز هیچ زیانی به خدا نمیرساند و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش میدهد}، منظور از شاکرین دوست تو، علی بن أبی طالب و منظور از آنان که به حالت نخست باز میگردند کسانی هستند که علی علیه السلام را رها کردند.
از ابن مسعود نقل شده که در کلام خدای تعالی:
ص: 3
إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا(1) یَعْنِی صَبَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فِی الدُّنْیَا عَلَی الطَّاعَاتِ وَ عَلَی الْجُوعِ وَ عَلَی الْفَقْرِ وَ صَبَرُوا عَلَی الْبَلَاءِ لِلَّهِ فِی الدُّنْیَا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ (2) وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ(3) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَمَّا نَعَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً بِحَالِ جَعْفَرٍ فِی غَزْوَةِ مُؤْتَةَ(4) قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ (5) الْآیَةَ.
وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأُحِبُّکَ فِی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ إِنْ کُنْتَ تُحِبُّنِی فَأَعِدَّ لِلْفَقْرِ تِجْفَافاً أَوْ جِلْبَاباً(6). قال أبو عبیدة و تغلب (7) أی استعد جلبابا من العمل الصالح و التقوی یکون لک جنة من الفقر یوم القیامة و قال آخرون أی فلیرفض الدنیا و لیزهد فیها و لیصبر علی الفقر: یدل علیه. قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ مَا لِی لَا أَرَی مِنْهُمْ سِیمَاءَ الشِّیعَةِ قِیلَ وَ مَا سِیمَاءُ الشِّیعَةِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ خُمْصُ الْبُطُونِ مِنَ الطَّوَی یُبْسُ الشِّفَاهِ مِنَ الظَّمَاءِ عُمْشُ الْعُیُونِ مِنَ الْبُکَاءِ.
فِی مُسْنَدِ أَبِی یَعْلَی وَ اعْتِقَادِ الْأُشْنُهِیِّ وَ مَجْمُوعِ أَبِی الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَنَسٍ وَ أَبِی بَرْزَةَ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ فِی إِبَانَةِ ابْنِ بَطَّةَ مِنْ ثَلَاثَةِ طُرُقٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ یَتَمَشَّی إِلَی قُبَاءَ فَمَرَّ بِحَدِیقَةٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَحْسَنَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَدِیقَتُکَ یَا عَلِیُّ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا حَتَّی مَرَّ بِسَبْعِ حَدَائِقَ عَلَی ذَلِکَ
ص: 4
« إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا»(1)
{من [هم] امروز به [پاس] آنکه صبر کردند بدانان پاداش دادم}، یعنی علی بن ابی طالب، فاطمة، حسن و حسین علیهم السلام بر عبادت، گرسنگی و فقر در دنیا و بر بلاء به خاطر خدا در دنیا صبر کردند « أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ »(2){آری
ایشانند که رستگاراند}. و علی بن عبد الله بن عباس گفت: آیه: « وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ »(3)
{و به شکیبایی توصیه کردهاند} منظور علی بن ابی طالب علیه السلام است. وقتی که پیامبر در غزوه مؤته خبر مرگ جعفر را به علی بن ابی طالب داد، فرمود: «إنّا لله و إنّا إلیه راجعون»، و خدای عزّ وجلّ این آیه را نازل کرد: « الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ»(4){[همان]
کسانی که چون مصیبتی به آنان برسد میگویند ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز میگردیم بر ایشان درودها و رحمتی از پروردگارشان [باد] و راه یافتگان [هم] خود ایشانند}.
مردی به او گفت قسم میخورم که تو را به خاطر خدا دوست میدارم. فرمود: اگر مرا دوست داری زره یا جامهای برای فقرت آماده کن. ابو عبیده و تغلب گفتند(5):
یعنی جامهای از عمل صالح و تقوا آماده کن تا روز قیامت برای تو در برابر فقر سپری باشد. دیگران گفتند: یعنی باید دنیا را پس بزند و در آن زهد پیش گیرد و بر فقر صبر کند. و این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام بر آن دلالت می کند: مرا چه می شود نشانه ای از شیعه در آنها نمی بینیم؟ گفته شد: نشانه شیعه چیست ای امیر المؤمنین؟ فرمود: خالی بودن شکم به خاطر گرسنگی، خشک بودن لب ها به خاطر تشنگی و کم سو بودن چشم به خاطر گریه.
مسند ابویعلی: پیامبرصلی الله علیه و آله بیرون آمد تا به طرف قبا برود که بر باغی گذر کرد. علی علیه السلام فرمود: این باغ چقدر زیباست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی باغ تو در بهشت از آن زیباتر است، تا اینکه بر هفت باغ این چنینی گذر کرد.
ص: 4
ثُمَّ أَهْوَی إِلَیْهِ فَاعْتَنَقَهُ فَبَکَی وَ بَکَی عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا الَّذِی أَبْکَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبْکِی لِضَغَائِنَ فِی صُدُورِ قَوْمٍ لَنْ تَبْدُوَ لَکَ إِلَّا مِنْ بَعْدِی قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ تَصْبِرُ فَإِنْ لَمْ تَصْبِرْ تَلْقَ جَهْداً وَ شِدَّةً قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَخَافُ فِیهَا هَلَاکَ دِینِی قَالَ بَلْ فِیهَا حَیَاةُ دِینِکَ.
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا رَأَیْتُ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً رَخَاءً فَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَقَدْ خِفْتُ صَغِیراً وَ جَاهَدْتُ کَبِیراً أُقَاتِلُ الْمُشْرِکِینَ وَ أُعَادِی الْمُنَافِقِینَ حَتَّی قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ فَکَانَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْرَی فَلَمْ أَزَلْ مُحَاذِراً وَجِلًا أَخَافُ أَنْ یَکُونَ مَا لَا یَسَعُنِی فِیهِ الْمُقَامُ فَلَمْ أَرَ بِحَمْدِ اللَّهِ إِلَّا خَیْراً حَتَّی مَاتَ عُمَرُ فَکَانَتْ أَشْیَاءُ فَفَعَلَ اللَّهُ مَا شَاءَ ثُمَّ أُصِیبَ فُلَانٌ فَمَا زِلْتُ بَعْدُ فِیمَا تَرَوْنَ دَائِباً أَضْرِبُ بِسَیْفِی صَبِیّاً حَتَّی کُنْتُ شَیْخاً الْخَبَرَ.
عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ فِی حَدِیثِهِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کُنْتُ أَحْسَبُ أَنَّ الْأُمَرَاءَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ فَإِذَا النَّاسُ یَظْلِمُونَ الْأُمَرَاءَ.
أَبُو الْفَتْحِ الْحَفَّارُ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ کُنْتُ قِیلَ لَهُ عَرَفْنَا ظُلْمَکَ فِی کِبَرِکَ فَمَا ظُلْمُکَ فِی صِغَرِکَ فَذَکَرَ أَنَّ عَقِیلًا کَانَ بِهِ رَمَدٌ فَکَانَ لَا یَذُرُّهُمَا حَتَّی یَبْدَءُوا بِی (1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو مُعَاوِیَةَ الضَّرِیرُ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سَمِیٍّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ (2) یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ لَا یُکَذِّبُکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بَعْدَ مَا آمَنَ بِالْحِسَابِ.
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَقَامَاتٍ کَثِیرَةٍ: أَنَا بَابُ الْمَقَامِ وَ حُجَّةُ الْخِصَامِ وَ دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ صَاحِبُ الْعَصَا وَ فَاصِلُ الْقَضَاءِ وَ سَفِینَةُ النَّجَاةِ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ وَ قَالَ أَیْضاً أَنَا شَجَرَةُ النَّدَی وَ حِجَابُ الْوَرَی وَ صَاحِبُ الدُّنْیَا وَ حُجَّةُ
ص: 5
سپس به سوی او رفت و او را در آغوش کشید و گریه کرد. علی علیه السلام نیز گریه کرد سپس علی علیه السلام فرمود: چه چیز باعث گریه شما شد یا رسول الله؟ گفت: به خاطر کینه های دل های مردمی میگریم که آن را بر تو آشکار نمی کنند مگر بعد از من. گفت: یا رسول الله چگونه عمل میکنم؟ گفت: صبر میکنی و اگر صبر نکنی با سختی و دشواری روبرو میشوی. فرمود: یا رسول الله آیا بر نابودی دینم بیمناک هستی؟ فرمود: بلکه در آن حیات دین توست - دینت سالم می ماند -.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: از زمانی که خدا محمد را برانگیخت آسایش ندیدهام – خدا را شکر – در کودکی ترسیدم و در بزرگسالی در جنگ با مشرکان و دشمنی منافقان کوشیدم تا اینکه خدا جان پیامبرش را گرفت که مصیبت بس بزرگ بود. پیوسته بر حذرم و میترسم، بیمناکم آن مقام امری باشد که در آن طاقتم نباشد. و به شکر خدا جز خیر ندیدم تا اینکه عمر درگذشت. اموری اتفاق افتاد و خدا هر چه خواست انجام داد سپس فلانی مبتلا - کشته - شد و من پیوسته چنان که میبینید تلاش میکنم و از کودکی شمشیر میزنم تا اینکه پیر شدم. ادامه روایت.
عمرو بن حریث: امیرالمؤمنین فرمود: گمان میکردم امرا به مردم ظلم میکنند اما دریافتم که مردم به امرا ظلم میکنند.
ابو الفتح حفار: علی علیه السلام فرمود: از وقتی بودهام همیشه مظلوم بودهام. گفته شد: مظلومیت تو را در بزرگسالی شناختیم اما مظلومیت کودکیت چیست؟ فرمود: عقیل چشم دردی داشت و (پدر و مادرم)بر آنها دارو نمیریختند تا اینکه از من شروع کنند(1).
روایت5.
مناقب ابن شهر آشوب: خدای تعالی میفرماید: «فَما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ»(2){پس
چه چیز تو را بعد [از این] به تکذیب جزا وا می دارد} میگوید: ای محمد! علی بن ابی طالب تو را تکذیب نمیکند پس از آن که به قیامت ایمان آورد. امیرالمؤمنین علیه السلام درموقعیتهای بسیاری فرمودند: من دروازه مقام - بهشت - ، حجت دشمنان، جنبنده زمین، صاحب عصا، جدا کننده قضا و کشتی نجات هستم؛ هر کس سوارش شود نجات یابد و هر کس از آن عقب بماند غرق شود.
و همچنین فرمود: من درخت بخشش و پوشش مردم، صاحب دنیا، حجت
ص: 5
الْأَنْبِیَاءِ وَ اللِّسَانُ الْمُبِینُ وَ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی عَنْهُ تُعْرِضُونَ وَ عَنْهُ تُسْأَلُونَ وَ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ.
وَ قَالَ علیه السلام فَوَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عُلُوِّ مَکَانِکَ فِی عَظَمَتِکَ وَ قُدْرَتِکَ مَا هِبْتُ عَدُوّاً وَ لَا تَمَلَّقْتُ وَلِیّاً وَ لَا شَکَرْتُ عَلَی النَّعْمَاءِ أَحَداً سِوَاکَ.
وَ فِی مُنَاجَاتِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ وَلِیُّکَ اخْتَرْتَنِی وَ ارْتَضَیْتَنِی وَ رَفَعْتَنِی وَ کَرَّمْتَنِی بِمَا أَوْرَثْتَنِی مِنْ مَقَامِ أَصْفِیَائِکَ وَ خِلَافَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ أَغْنَیْتَنِی وَ أَفْقَرْتَ النَّاسَ فِی دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ إِلَیَّ وَ أَعْزَزْتَنِی وَ أَذْلَلْتَ الْعِبَادَ إِلَیَّ وَ أَسْکَنْتَ قَلْبِی نُورَکَ وَ لَمْ تُحْوِجْنِی إِلَی غَیْرِکَ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ أَنْعَمْتَ بِی وَ لَمْ تَجْعَلْ مِنَّةً عَلَیَّ لِأَحَدٍ سِوَاکَ وَ أَقَمْتَنِی لِإِحْیَاءِ حَقِّکَ وَ الشَّهَادَةِ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَنْ لَا أَرْضَی وَ لَا أَسْخَطَ إِلَّا لِرِضَاکَ وَ سَخَطِکَ وَ لَا أَقُولَ إِلَّا حَقّاً وَ لَا أَنْطِقَ إِلَّا صِدْقاً. فانظر إلی جسارته علی الحق و خذلان جماعة کما تکلموا بما روی عنهم فی حلیة الأولیاء و غریب الحدیث و غیرهما(1).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَلَسَ إِلَی حَائِطٍ مَائِلٍ یَقْضِی بَیْنَ النَّاسِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَا تَقْعُدْ تَحْتَ هَذَا الْحَائِطِ فَإِنَّهُ مُعْوِرٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَرَسَ امْرَأً أَجَلُهُ (2) فَلَمَّا قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَقَطَ الْحَائِطُ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِمَّا یَفْعَلُ هَذَا وَ أَشْبَاهَهُ وَ هَذَا الْیَقِینُ (3).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ قَیْسٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: نَظَرْتُ یَوْماً فِی الْحَرْبِ إِلَی رَجُلٍ
ص: 6
انبیاء، لسان مبین، ریسمان استوار و نبأ عظیم هستم که از آن روی بر میگردانید و از آن سوال می شوید و در آن اختلاف دارید.
و علی علیه السلام فرمود: قسم به عزت و جلالت و بلندی مرتبهات در بزرگی و قدرت، از هیچ دشمنی نترسیدم و تملقِ مولایی را نگفتم و به خاطر نعمتها کسی جز تو را سپاس نگزاردم.
و در مناجاتش آمده است: خدایا من بنده و زیر دست تو هستم، مرا انتخاب کردی، بر من خشنود گشتی و مرا بالا بردی. و مرا با وارث گرداندنِ مقام برگزیدگانت و جانشینی دوستانت گرامی داشتی. مرا بینیاز کردی و مردم را در دین و دنیایشان به من نیازمند گردانیدی. مرا عزیز کردی و بندگان را برای من مطیع کردی، نورت را در قلب من جای دادی، و مرا به غیر خودت نیازمند نساختی. بر من نعمت دادی و مرا نعمت قرار دادی، و منت کسی غیر از خودت را بر من قرار ندادی، و مرا برای إحیای حقت و شهادت بر بندگانت بر پا داشتی. و من خشنود و خشمگین نمیشوم مگر به خشنودی و خشم تو. و جز حق نمیگویم. و جز سخن راست بر زبان نمیآورم .
بنگر به جسارت او بر حق و خواری گروهی که سخن گفتند در مورد آنچه از آنها روایت شده در حلیة الأولیاء وغریب الحدیث و غیر این دو .(1)
روایت6.
الکافی:امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام کنار دیواری کج نشسته بود و میان مردم قضاوت میکرد یکی از آنها گفت: زیر این دیوار ننشین ناامن است. امیرالمؤمنین فرمود: انسان را أجلش محافظت میکند، وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام برخواست دیوار فرو ریخت. گفت: و امیرالمؤمنین علیه السلام از این کارها و امثال آن انجام میداد. و یقین این است .(2)
روایت7.
الکافی: سعید بن قیس همدانی گفت: روزی در جنگ به مردی
ص: 6
عَلَیْهِ ثَوْبَانِ فَحَرَّکْتُ فَرَسِی فَإِذَا هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ نَعَمْ یَا سَعِیدَ بْنَ قَیْسٍ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ لَهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَافِظٌ وَ وَاقِیَةٌ مَعَهُ مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ مِنْ أَنْ یَسْقُطَ مِنْ رَأْسِ جَبَلٍ أَوْ یَقَعَ فِی بِئْرٍ فَإِذَا نَزَلَ الْقَضَاءُ خَلَّیَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ کُلِّ شَیْ ءٍ(1).
نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (2) عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَةَ لَا تَنْزِلُ بِنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ الَّتِی أَخْبَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ أُمَّتِی سَیُفْتَنُونَ مِنْ بَعْدِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ وَ لَیْسَ قَدْ قُلْتَ لِی یَوْمَ أُحُدٍ حَیْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أُخِّرَتْ (3) عَنِّی الشَّهَادَةُ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ فَقُلْتَ لِی أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَةَ مِنْ وَرَائِکَ فَقَالَ لِی إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذَنْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی وَ الشُّکْرِ(4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَالَ أَدَاءُ الْفَرَائِضِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ الِاشْتِمَالُ عَلَی الْمَکَارِمِ ثُمَّ لَا یُبَالِی أَنْ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَوْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ وَ اللَّهِ مَا یُبَالِی ابْنُ أَبِی طَالِبٍ أَنْ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَوْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ (5).
ص: 7
که دو لباس بر تن داشت نگریستم. اسبم را به حرکت در آوردم و دیدم امیرالمؤمنین است گفتم: ای امیرالمؤمنین در چنین موقعیتی؟ گفت بله سعید بن قیس براستی که بنده ای نیست مگر از جانب خدا برای او محافظ و نگهداری است، همراه او دو فرشته هستند که او را از سقوط از بالای کوه و یا افتادن در چاه محافظت میکنند. و زمانی که قضا نازل شود او را با هر چیزی تنها میگذارند.(1)
روایت8.
نهج البلاغه: امیرالمؤمنین فرمود: آنگاه که خدا این آیات از سوره عنکبوت را نازل کرد که: « الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ »(2) {آیا مردم پنداشتند تا گفتند ایمان آوردیم رها میشوند و مورد آزمایش قرار نمیگیرند}. دانستم که تا پیامبر صلی الله علیه و آله در میان ماست مورد آزمایش قرار نمیگیریم. پرسیدم ای رسول خدا این آزمایش و فتنه کدام است، که خدا شما را بدان آگاهی داده است؟ فرمود: «ای علی پس از من امت اسلامی به فتنه و آزمون دچار می شوند». گفتم: ای رسول خدا مگر جز این است که در روز احد که گروهی از مسلمانان به شهادت رسیدند و شهادت نصیب من نشد و سخت بر من گران آمد، شما به من فرمودید: ای علی! مژده باد تو را که شهادت در پی تو خواهد آمد .پیامبر به من فرمود: همانا این بشارت تحقق میپذیرد. در آن هنگام صبر تو چگونه است؟ گفتم: ای رسول خدا چنین موردی جای صبر و شکیبایی نیست بلکه جای مژده شنیدن و شکرگزاری است.
روایت9.
عیون أخبارالرضا: امام عسگری فرمود: به امیر مؤمنین علیه السلام گفته شد: آمادگی برای مرگ چیست؟ گفت: به جا آوردن واجبات، دوری از محرمات و در بر داشتن مکارم. سپس اهمیتی نمیدهد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید. به خدا پسر ابو طالب اهمیتی نمیدهد که او به سراغ مرگ رود یا مرگ به سراغ بیاید.(3)
ص: 7
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فِی الصَّحِیحَیْنِ وَ التَّأْرِیخَیْنِ وَ الْمُسْنَدَیْنِ وَ أَکْثَرِ التَّفَاسِیرِ: أَنَّ سَارَةَ مَوْلَاةَ أَبِی عَمْرِو بْنِ صَیْفِیِّ بْنِ هِشَامٍ أَتَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکَّةَ مُسْتَرْفِدَةً فَأَمَرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بِإِسْدَانِهَا(1) فَأَعْطَاهَا حَاطِبُ بْنُ أَبِی بَلْتَعَةَ عَشَرَةَ دَنَانِیرَ عَلَی أَنْ تَحْمِلَ کِتَاباً بِخَبَرِ وُفُودِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی مَکَّةَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله أَسَرَّ ذَلِکَ لِیَدْخُلَ عَلَیْهِمْ بَغْتَةً فَأَخَذَتِ الْکِتَابَ وَ أَخْفَتْهُ فِی شَعْرِهَا وَ ذَهَبَتْ فَأَتَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ قَصَّ الْقِصَّةَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْفَذَ عَلِیّاً وَ الزُّبَیْرَ وَ مِقْدَاداً وَ عَمَّاراً وَ عُمَرَ وَ طَلْحَةَ وَ أَبَا مَرْثَدٍ خَلْفَهَا فَأَدْرَکُوهَا بِرَوْضَةِ خَاخٍ یُطَالِبُونَهَا بِالْکِتَابِ فَأَنْکَرَتْ وَ مَا وَجَدُوا مَعَهَا کِتَاباً فَهَمُّوا بِالرُّجُوعِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَذَبْنَا وَ لَا کُذِبْنَا وَ سَلَّ سَیْفَهُ وَ قَالَ أَخْرِجِی الْکِتَابَ وَ إِلَّا وَ اللَّهِ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَکِ فَأَخْرَجَتْهُ مِنْ عَقِیصَتِهَا فَأَخَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْکِتَابَ وَ جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَعَا بِحَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ وَ قَالَ لَهُ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا فَعَلْتَ قَالَ کُنْتُ رَجُلًا عَزِیزاً فِی أَهْلِ مَکَّةَ أَیْ غَرِیباً سَاکِناً بِجِوَارِهِمْ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَتَّخِذَ عِنْدَهُمْ بِکِتَابِی إِلَیْهِمْ مَوَدَّةً لِیَدْفَعُوا عَنْ أَهْلِی بِذَلِکَ فَنَزَلَ قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ-(2) قَالَ السُّدِّیُّ وَ مُجَاهِدٌ فِی تَفْسِیرِهِمَا عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ بِالْکِتَابِ وَ النَّصِیحَةِ لَهُمْ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ أَیُّهَا الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْحَقِ یَعْنِی الرَّسُولَ وَ الْکِتَابَ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ یَعْنِی مُحَمَّداً وَ إِیَّاکُمْ یَعْنِی وَ هُمْ أَخْرَجُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ وَ کَانَ النَّبِیُّ وَ عَلِیٌّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ حَاطِبٌ مِمَّنْ أُخْرِجَ مِنْ مَکَّةَ فَخَلَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِإِیمَانِهِ
ص: 8
باب صدم : خشم امیرالؤمنین علیه السلام به خاطر خدا و اجتناب از تملق گویی در دین خدا
روایات
روایت1.
مناقب ابن شهر آشوب: در دو صحیح و دو تاریخ و دو مسند و اکثر تفاسیر آمده: که ساره کنیز ابی عمرو بن صیفی بن هشام از مکه برای طلب یاری نزد پیامبر آمد. و حضرت به پسران عبد المطلب دستور داد به او خدمت کنند. حاطب بن ابی بلتعه ده دینار به او داد تا نامه ای را حاوی خبر ورود پیامبر با خود به مکه حمل کند. و پیامبر صلی الله علیه و آله این موضوع را از آنها پنهان کرد تا ناگهانی بر آنها وارد شود. ساره نامه را گرفت و در میان گیسوانش پنهان کرد و رفت. سپس جبرئیل آمد و داستان را برای پیامبر نقل کرد. پیامبر، علی علیه السلام، زبیر، مقداد، عمار، عمر، طلحه و ابا مرثد را از پی او فرستاد. آنها در روضه خاخ به او رسیدند و نامه را از او خواستند، انکار کرد و نامه ای همراه او نیافتند. قصد برگشتن کردند، علی علیه السلام فرمود: به خدا که پیامبر به ما دروغ نگفت و ما دروغ نگفتیم. و شمشیرش را بیرون کشید و گفت: نامه را بیرون بیار و إلّا به خدا قسم گردنت را می زنم. نامه را از گیسوانش بیرون آورد، امیرالمؤمنین نامه را گرفت و نزد پیامبر آمد. حاطب بن ابی بلتعه را فرا خواند و به او گفت: چه چیز باعث شد چنین کنی؟ گفت: در مکه مرد ارجمندی بودم – یعنی غریبه ای ساکن در کنار آنها – خواستم با نامه ای که برایشان فرستادم آنها را دوست بگیرم. تا بدین وسیله از خانوادهام محافظت کنند که آیه: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ»(1) {ای کسانی که ایمان آورده اید دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آنها اظهار دوستی کنید} نازل شد. سدّی و مجاهد در تفسیرشان از ابن عباس نقل کردهاند: « لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ » یعنی دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگیرید در حالی که برای دوستی به آنها نامه و نصیحت میفرستید. ای مسلمانان « وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ » {آنها به آنچه برای شما از حق آمده کافرند} حق یعنی رسول الله صلی الله علیه و آله و قرآن. پیامبر را بیرون می کنند «یعنی محمد» وشما را یعنی «امیرالمؤمنین» را هم بیرون میکنند به خاطر اینکه {به الله پروردگارتان ایمان آوردید} پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و حاطب از کسانی بودند که از مکه بیرون شدند و پیامبر به خاطر ایمانش او را رها کرد.
ص: 8
إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ تُخْفُونَ إِلَیْهِمْ بِالْکِتَابِ بِخَبَرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَتَّخِذُونَ عِنْدَهُمُ النَّصِیحَةَ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ مِنْ إِخْفَاءِ الْکِتَابِ الَّذِی کَانَ مَعَهَا وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَا قَالَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلزُّبَیْرِ وَ اللَّهِ لَا صَدَقَتِ الْمَرْأَةُ أَنْ لَیْسَ مَعَهَا کِتَابٌ بَلِ اللَّهُ أَصْدَقُ وَ رَسُولُهُ فَأَخَذَهُ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ عِنْدَ أَهْلِ مَکَّةَ بِالْکِتَابِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ.
وَ قَدِ اشْتَهَرَ عَنْهُ علیه السلام قَوْلُهُ أَنَا فَقَأْتُ عَیْنَ الْفِتْنَةِ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْقَأَهَا غَیْرِی وَ أَخَذَ علیه السلام رَجُلًا مِنْ بَنِی أَسَدٍ فِی حَدٍّ فَاجْتَمَعُوا قَوْمُهُ لِیُکَلِّمُوا فِیهِ وَ طَلَبُوا إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام أَنْ یَصْحَبَهُمْ فَقَالَ ائْتُوهُ فَهُوَ أَعْلَی بِکُمْ عَیْناً فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ سَأَلُوهُ فَقَالَ لَا تَسْأَلُونِّی شَیْئاً أَمْلِکُهُ إِلَّا أَعْطَیْتُکُمْ فَخَرَجُوا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ قَدْ أَنْجَحُوا فَسَأَلَهُمُ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالُوا أَتَیْنَا خَیْرَ مَأْتِیٍّ وَ حَکَوْا لَهُ قَوْلَهُ فَقَالَ مَا کُنْتُمْ فَاعِلِینَ إِذَا جُلِدَ صَاحِبُکُمْ فَأَصْغَوْهُ فَأَخْرَجَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَحَدَّهُ ثُمَّ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ لَسْتُ أَمْلِکُهُ (1).
قال الجزری فیه أعلی بهم عینا أی أبصر بهم و أعلم بحالهم (2) و أصغی الشی ء نقصه.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ بَلَغَ مُعَاوِیَةَ أَنَّ النَّجَاشِیَّ هَجَاهُ فَدَسَّ قَوْماً شَهِدُوا عَلَیْهِ عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ شَرِبَ الْخَمْرَ فَأَخَذَهُ عَلِیٌّ فَحَدَّهُ فَغَضِبَ جَمَاعَةٌ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی ذَلِکَ مِنْهُمْ طَارِقُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّهْدِیُّ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا کُنَّا نَرَی أَنَّ أَهْلَ الْمَعْصِیَةِ وَ الطَّاعَةِ وَ أَهْلَ الْفُرْقَةِ وَ الْجَمَاعَةِ عِنْدَ وُلَاةِ الْعَقْلِ وَ مَعَادِنِ الْفَضْلِ سِیَّانِ فِی الْجَزَاءِ حَتَّی مَا کَانَ مِنْ صَنِیعِکَ بِأَخِی الْحَارِثِ یَعْنِی النَّجَاشِیَّ فَأَوْغَرْتَ صُدُورَنَا(3) وَ شَتَّتْتَ أُمُورَنَا وَ حَمَّلْتَنَا عَلَی الْجَادَّةِ الَّتِی کُنَّا نَرَی أَنَّ سَبِیلَ مَنْ رَکِبَهَا النَّارُ
ص: 9
« إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی » {اگر برای جهاد در راه من و به خاطر جلب رضایت من خارج شدید} ای مؤمنان « تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ » {مخفیانه آن ها را دوست میدارید.} یعنی خبر پیامبر را مخفیانه با نامه به آنها میرسانید. و آنها را دوستان خالص میگیرید. « وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ » {و من به آنچه پنهان کردید آگاهم}. از پنهان کردن نامه ای که همراه ساره بود« وَ ما أَعْلَنْتُمْ » و آن را آشکار نکردید. آنچه امیرالمؤمنین به زبیر گفت: به خدا زن راست نگفت که نامه ای همراه او نیست، بلکه خدا و رسولش راستگوترند. و نامه را از او گرفت. سپس گفت: هر یک از شما نامه را به اهل مکه فرستاده راه راست را گم کرده است.
و این سخن امیرالمؤمنین معروف است که فرمود: من چشم فتنه را در آوردم و کسی غیر از من آن را در نیاورد. امیرالمؤمنین علیه السلام خواست حدی را در مورد مردی از بنی اسد اجرا کند، قومش جمع شدند تا در مورد او صحبت کنند. و از حسن علیه السلام خواستند آنها را همراهی کند. فرمود: به سوی خودش بروید، او به حال شما بیناتر است. و بر او وارد شدند و از او سوال کردند. فرمود: چیزی را که من صاحب آن هستم از من نمیخواهید مگر آنکه آن را به شما میدهم. بیرون آمدند و گمان میکردند که موفق شدهاند. حسن علیه السلام از آنها سوال کرد گفتند: بهترین چیز را آوردیم. و کلام حضرت را برای او حکایت کردند. گفت: اگر دوستتان را تازیانه زند چکار میکنید؟او را جدی نگرفتند. علی علیه السلام او را خارج کرد و تازیانه زد سپس گفت این را به خدا من صاحب نبودم (1).
توضیح
جزری گفت: در آن، «أعلی بهم عینا» یعنی بیناتر است به آنها و آگاهتر است به حال آنها. و أصغی الشئ: آن را کاست.
روایت2.
مناقب ابن شهرآشوب: به معاویه خبر رسید که نجاشی او را هجو کرده است. و دسیسه کرد قومی را که بر علیه او نزد علی علیه السلام شهادت دهند که او شراب خورده است. علی او را گرفت و تازیانه زد. گروهی در این کار بر علی غضبناک شدند. از آن جمله طارق بن عبدالله النهدی است که گفت: ای امیرالمؤمنین ندیده بودیم که اهل گناه و طاعت و اهل تفرقه و جماعت در نزد صاحب خردان و معادن فضیلت در جزاء مساوی باشند. تا اینکه این کار را با برادرم حارث کردی – یعنی النجاشی- دلهایمان را به آتش کشیدی، کارهایمان را پراکنده ساختی و ما را در راهی قرار دادی که میدیدیم نهایت آنکه در آن قدم بر میدارد آتش است.
ص: 9
فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ یَا أَخَا بَنِی نَهْدٍ هَلْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ انْتَهَکَ حُرْمَةً مِنْ حرمة [حُرَمِ] اللَّهِ فَأَقَمْنَا عَلَیْهِ حَدَّهَا زَکَاةً لَهُ وَ تَطْهِیراً یَا أَخَا بَنِی نَهْدٍ إِنَّهُ مَنْ أَتَی حَدّاً فَأُلِیمَ (1) کَانَ کَفَّارَتَهُ یَا أَخَا بَنِی نَهْدٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ الْعَظِیمِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی (2) فَخَرَجَ طَارِقٌ وَ النَّجَاشِیُّ مَعَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ یُقَالُ إِنَّهُ رَجَعَ (3).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْحَسَنُ الْحُسَیْنِیُّ فِی کِتَابِ النَّسَبِ أَنَّهُ: رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام یَوْمَ بَدْرٍ عَقِیلًا فِی قَیْدٍ فَصَدَّ عَنْهُ فَصَاحَ بِهِ یَا عَلِیُّ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتَ مَکَانِی وَ لَکِنْ عَمْداً تَصُدُّ عَنِّی فَأَتَی عَلِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ لَکَ فِی أَبِی یَزِیدَ مَشْدُودَةً یَدَاهُ إِلَی عُنُقِهِ بِنِسْعَةٍ(4) فَقَالَ انْطَلِقْ بِنَا إِلَیْهِ.
قُوتُ الْقُلُوبِ،: قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِنَّکَ خَالَفْتَ فُلَاناً فِی کَذَا فَقَالَ خَیْرُنَا أَتْبَعُنَا لِهَذَا الدِّینِ (5)
وَ قَصَدَ عَلِیٌّ علیه السلام دَارَ أُمِّ هَانِئٍ مُتَقَنِّعاً بِالْحَدِیدِ یَوْمَ الْفَتْحِ وَ قَدْ بَلَغَهُ أَنَّهَا آوَتِ الْحَارِثَ بْنَ هِشَامٍ وَ قَیْسَ بْنَ السَّائِبِ وَ نَاساً مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ فَنَادَی أَخْرِجُوا مَنْ آوَیْتُمْ فَیَجْعَلُونَ یَذْرِقُونَ (6) کَمَا یَذْرِقُ الْحُبَارَی خَوْفاً مِنْهُ فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ أُمُّ هَانِئٍ وَ هِیَ لَا تَعْرِفُهُ فَقَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَنَا أُمُّ هَانِئٍ بِنْتُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُخْتُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ انْصَرِفْ عَنْ دَارِی فَقَالَ علیه السلام أَخْرِجُوهُمْ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ لَأَشْکُوَنَّکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَعَ الْمِغْفَرَ عَنْ رَأْسِهِ فَعَرَفَتْهُ فَجَاءَتْ تَشْتَدُّ حَتَّی الْتَزَمَتْهُ فَقَالَتْ فَدَیْتُکَ حَلَفْتُ لَأَشْکُوَنَّکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا اذْهَبِی فَبَرِّی
ص: 10
علی علیه السلام فرمود: « إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ »(1)
{آن بسیار عظیم است مگر بر فروتنان} ای برادر بنی نهد! آیا او مردی از مسلمانان نبود که حرمتی از حرمتهای خدا را زیر پا گذاشته بود و ما مجازات آن را بر او پیاده کردیم تا زکات و پاکی او باشد؟ ای برادر بنی نهد! به هر کس درد و رنج مجازات برسد این کفاره گناهان اوست. ای برادر بنی نهد! خدای عزّ و جلّ در کتاب با عظمتش میفرماید: « وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»(2)
{و البته نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است.} نجاشی همراه طارق به سوی معاویه رفت و گفته شده که او بازگشت .(3)
روایت3.
مناقب ابن شهر آشوب: حسن الحسینی در کتاب النسب آورده که امیرالمؤمنین در روز بدر، عقیل را در بند دید و راه او را بست. فریاد زد ای علی! به خدا محل مرا دیدی اما عمدا راه مرا بستی. علی علیه السلام نزد پیامبر آمد وگفت ای رسول الله آیا چارهای برای أبی یزید که دستانش با تسمه به گردنش بسته شده داری؟ فرمود: به دستور ما او را را آزاد کن.
قوت القلوب: به علی علیه السلام گفته شد: تو با فلانی در مسئله ای مخالفت کردی. گفت: بهترین ما تابع ترین ما نسبت به این دین است. (4)
علی علیه السلام روز فتح با نقابی آهنی قصد خانه أمّ هانی کرد. و به او خبر رسیده بود که ام هانی، حارث ابن هشام و قیس ابن سائب و فردی از بنی مخزوم را پناه داده است. صدا زد کسانی را که پناه داده اید بیرون کنید. آنها از ترس خود را خیس کرده بودند چنانکه پرنده حباری از ترس چنین کند. أم هانی نزد او بیرون آمد، او را نمیشناخت. گفت: ای بنده خدا من أم هانی هستم دختر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و خواهر امیر المؤمنین. از خانه من بازگرد. گفت: آنها را بیرون کنید. گفت: به خدا از تو نزد رسول خدا شکایت می کنم. کلاه خود را از سرش برداشت و او را شناخت. خشکش زد تا اینکه او را در برگرفت. گفت جانم به قربانت قسم خوردم که از تو نزد پیامبر شکایت کنم. گفت: برو
ص: 10
قَسَمَکِ فَإِنَّهُ بِأَعْلَی الْوَادِی فَأَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا إِنَّمَا جِئْتِ یَا أُمَّ هَانِئٍ تَشْکِینَ عَلِیّاً فَإِنَّهُ أَخَافَ أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ أَعْدَاءَ رَسُولِهِ شَکَرَ اللَّهُ لِعَلِیٍّ سَعْیَهُ وَ أَجَرْتُ مَنْ أَجَارَتْ أُمُّ هَانِئٍ لِمَکَانِهَا مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام(1).
لی، [الأمالی للصدوق] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ النَّضْرِ التَّمِیمِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُغِیرَةَ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِیهِ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی مَجْلِسٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَذَاکَرْنَا أَعْمَالَ أَهْلِ بَدْرٍ وَ بَیْعَةَ الرِّضْوَانِ فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ یَا قَوْمِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَقَلِّ الْقَوْمِ مَالًا وَ أَکْثَرِهِمْ وَرَعاً وَ أَشَدِّهِمُ اجْتِهَاداً فِی الْعِبَادَةِ قَالُوا مَنْ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَوَ اللَّهِ إِنْ کَانَ فِی جَمَاعَةِ أَهْلِ الْمَجْلِسِ إِلَّا مُعْرِضٌ عَنْهُ بِوَجْهِهِ ثُمَّ انْتَدَبَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ یَا عُوَیْمِرُ لَقَدْ تَکَلَّمْتَ بِکَلِمَةٍ مَا وَافَقَکَ عَلَیْهَا أَحَدٌ مُنْذُ أَتَیْتَ بِهَا فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ یَا قَوْمِ إِنِّی قَائِلٌ مَا رَأَیْتُ وَ لْیَقُلْ کُلُّ قَوْمٍ مِنْکُمْ مَا رَأَوْا شَهِدْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ بِشُوَیْحِطَاتِ النَّجَّارِ وَ قَدِ اعْتَزَلَ عَنْ مَوَالِیهِ وَ اخْتَفَی مِمَّنْ یَلِیهِ وَ اسْتَتَرَ بِمُغَیِّلَاتِ النَّخْلِ فَافْتَقَدْتُهُ وَ بَعُدَ عَلَیَّ مَکَانُهُ فَقُلْتُ لَحِقَ بِمَنْزِلِهِ فَإِذَا أَنَا بِصَوْتٍ حَزِینٍ وَ نَغْمَةٍ شَجِیٍّ وَ هُوَ یَقُولُ إِلَهِی کَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَلُمْتَ عَنْ مُقَابَلَتِهَا بِنَقِمَتِکَ (2) وَ کَمْ مِنْ جَرِیرَةٍ تَکَرَّمْتَ عَنْ کَشْفِهَا بِکَرَمِکَ إِلَهِی إِنْ طَالَ فِی عِصْیَانِکَ عُمُرِی وَ عَظُمَ فِی الصُّحُفِ ذَنْبِی فَمَا أَنَا مُؤَمِّلٌ غَیْرَ غُفْرَانِکَ وَ لَا أَنَا بِرَاجٍ غَیْرَ رِضْوَانِکَ فَشَغَلَنِی الصَّوْتُ وَ اقْتَفَیْتُ الْأَثَرَ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام
ص: 11
قسمت را به جا آور، او بر فراز وادی است، نزد پیامبر آمد پیامبر به او گفت: ای أم هانی آمده ای از علی شکایت کنی، او دشمنان خدا و رسولش را به خوف انداخته است. خدا از علی به خاطر تلاشش سپاسگذاری کرد. پناه دادم آنکه را که أم هانی پناه داده بود به خاطر جایگاهی که به سبب علی بن ابی طالب دارد .
باب صد و یکم : عبادت و ترس علی علیه السلام
روایات
روایت1.
امالی الصدوق: عُروة بن زبیر روایت میکند: در مجلسی در مسجد پیامبرصلی الله علیه و آله نشسته بودیم، و کارهای اهل بدر و بیعة الرضوان را به خاطر میآوردیم. ابو الدرداء گفت: ای مردم آیا میخواهید شما را با خبر کنم از کسی که مالش از همه کمتر، پرهیزش از همه بیشتر و سخت کوش تر از همه در عبادت است ؟ گفتند کیست؟ گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: به خدا که در جماعت اهل مجلس کسی نبود مگر اینکه از او روی برگرداند، سپس مردی از انصار به او پاسخ داد: ای عُویمر! سخنی گفتی که از وقتی آن را گفتی کسی با تو موافقت نکرد. ابو الدردا گفت: ای مردم من چیزی را میگویم که دیدم و هر یک از شما باید چیزی را که دیده است بگوید. علی ابن ابی طالب را در شویحطات النجّار دیدم که از دوستدارانش دوری گرفته و از کسانی که در پی او هستند پنهان شده و در نخلزارهای پرشاخ و برگ و انبوه مخفی گشته. او را گم کردم و محلش برای من دور شد. گفتم به منزل رفته که یک دفعه صدایی اندوهگین و نغمه ای دردآلود شنیدم که میگفت: «إِلَهِی کَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَلُمْتَ عَنْ مُقَابَلَتِهَا بِنَقِمَتِکَ وَ کَمْ مِنْ جَرِیرَةٍ تَکَرَّمْتَ عَنْ کَشْفِهَا بِکَرَمِکَ إِلَهِی إِنْ طَالَ فِی عِصْیَانِکَ عُمُرِی وَ عَظُمَ فِی الصُّحُفِ ذَنْبِی فَمَا أَنَا مُؤَمِّلٌ غَیْرَ غُفْرَانِکَ وَ لَا أَنَا بِرَاجٍ غَیْرَ رِضْوَانِکَ» خدایا چه بسیار جرمی که از روبرو شدن آن با انتقامت بردباری کردی. و چه بسیار گناه که با بزرگواریت از آن چشم پوشیدی. خدایا اگر عمرم در سرکشی تو طولانی شد و گناهم در پرونده ی اعمال بزرگ شد پس من جز به بخشش تو امید ندارم و جز به رضایت تو دلخوش نیستم} صدا مرا به خود مشغول کرد و در پی آن رفتم که یکباره خود علی بن ابی طالب علیه السلام را دیدم.
ص: 11
بِعَیْنِهِ فَاسْتَتَرْتُ لَهُ وَ أَخْمَلْتُ الْحَرَکَةَ فَرَکَعَ رَکَعَاتٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْغَابِرِ ثُمَّ فَرَغَ إِلَی الدُّعَاءِ وَ الْبُکَاءِ وَ الْبَثِّ وَ الشَّکْوَی فَکَانَ مِمَّا بِهِ اللَّهَ نَاجَاهُ أَنْ قَالَ إِلَهِی أُفَکِّرُ فِی عَفْوِکَ فَتَهُونُ عَلَیَّ خَطِیئَتِی ثُمَّ أَذْکُرُ الْعَظِیمَ مِنْ أَخْذِکَ فَتَعْظُمُ عَلَیَّ بَلِیَّتِی- ثُمَّ قَالَ آهِ إِنْ أَنَا قَرَأْتُ فِی الصُّحُفِ سَیِّئَةً أَنَا نَاسِیهَا وَ أَنْتَ مُحْصِیهَا فَتَقُولُ خُذُوهُ فَیَا لَهُ مِنْ مَأْخُوذٍ لَا تُنْجِیهِ عَشِیرَتُهُ وَ لَا تَنْفَعُهُ قَبِیلَتُهُ یَرْحَمُهُ الْمَلَأُ إِذَا أُذِنَ فِیهِ بِالنِّدَاءِ ثُمَّ قَالَ آهِ مِنْ نَارٍ تُنْضِجُ الْأَکْبَادَ وَ الْکُلَی (1) آهِ مِنْ نَارٍ نَزَّاعَةٍ لِلشَّوَی آهِ مِنْ غَمْرَةٍ مِنْ مُلْهَبَاتِ (2) لَظَی.
قَالَ ثُمَّ أَنْعَمَ (3) فِی الْبُکَاءِ فَلَمْ أَسْمَعْ لَهُ حِسّاً وَ لَا حَرَکَةً فَقُلْتُ غَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ لِطُولِ السَّهَرِ أُوقِظُهُ لِصَلَاةِ الْفَجْرِ قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَأَتَیْتُهُ فَإِذَا هُوَ کَالْخَشَبَةِ الْمُلْقَاةِ فَحَرَّکْتُهُ فَلَمْ یَتَحَرَّکْ وَ زَوَیْتُهُ فَلَمْ یَنْزَوِ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَاتَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَأَتَیْتُ مَنْزِلَهُ مُبَادِراً أَنْعَاهُ إِلَیْهِمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ مَا کَانَ مِنْ شَأْنِهِ وَ مِنْ قِصَّتِهِ فَأَخْبَرْتُهَا الْخَبَرَ فَقَالَتْ هِیَ وَ اللَّهِ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ الْغَشْیَةُ الَّتِی تَأْخُذُهُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ ثُمَّ أَتَوْهُ بِمَاءٍ فَنَضَحُوهُ عَلَی وَجْهِهِ فَأَفَاقَ وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَبْکِی فَقَالَ مِمَّا بُکَاؤُکَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ فَقُلْتُ مِمَّا أَرَاهُ تُنْزِلُهُ بِنَفْسِکَ فَقَالَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ فَکَیْفَ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ دُعِیَ بِی إِلَی الْحِسَابِ وَ أَیْقَنَ أَهْلُ الْجَرَائِمِ بِالْعَذَابِ وَ احْتَوَشَتْنِی مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ وَ زَبَانِیَةٌ فِظَاظٌ فَوَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ قَدْ أَسْلَمَنِی الْأَحِبَّاءُ وَ رَحِمَنِی أَهْلُ الدُّنْیَا لَکُنْتَ أَشَدَّ رَحْمَةً لِی بَیْنَ یَدَیْ مَنْ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(4).
انتدب له أی أجابه و الشوحط شجر یتخذ منه القسی و الغیلة
ص: 12
خود را از او پنهان کردم و بی حرکت شدم. در دل باقیمانده شب چند رکعت نماز خواند و سپس به دعا، گریه و آه و شکوه پرداخت. یکی از چیزهایی که با آن با خدا مناجات میکرد این بود که گفت:« إِلَهِی أُفَکِّرُ فِی عَفْوِکَ فَتَهُونُ عَلَیَّ خَطِیئَتِی ثُمَّ أَذْکُرُ الْعَظِیمَ مِنْ أَخْذِکَ فَتَعْظُمُ عَلَیَّ بَلِیَّتِی » خدایا در بخشش تو میاندیشم و خطایم در نظرم کوچک میشود. سپس مجازات عظیم تو را بیاد می آورم و مصیبتم بر من بزرگ می شود .سپس گفت: «آهِ إِنْ أَنَا قَرَأْتُ فِی الصُّحُفِ سَیِّئَةً أَنَا نَاسِیهَا وَ أَنْتَ مُحْصِیهَا فَتَقُولُ خُذُوهُ فَیَا لَهُ مِنْ مَأْخُوذٍ لَا تُنْجِیهِ عَشِیرَتُهُ وَ لَا تَنْفَعُهُ قَبِیلَتُهُ یَرْحَمُهُ الْمَلَأُ إِذَا أُذِنَ فِیهِ بِالنِّدَاءِ»آه اگر من بخوانم در پرونده اعمالم گناهی را که آن را فراموش کردم و تو آن را به شمار آوردهای، میگویی او را بگیرید، وای بر گرفتاری که خانوادهاش او را نجات نمیدهند و قبیله اش سودی برای او ندارد، مردم بر او رحمت آورند وقتی که فرمان آید که او را صدا بزنند. سپس گفت «آهِ مِنْ نَارٍ تُنْضِجُ الْأَکْبَادَ وَ الْکُلَی آهِ مِنْ نَارٍ نَزَّاعَةٍ لِلشَّوَی آهِ مِنْ غَمْرَةٍ مِنْ مُلْهَبَاتٍ لَظَی» وای از آتشی که کبد و کلیه را می پزد. وای از آتشی که میل به پختن دارد. وای از طغیان زبانه های آتش.
گفت: سپس بر گریه افزود، حرکت و احساسی از او نمیدیدم، گفتم به خاطر طولانی شدن بیداری، خواب بر غلبه کرده است. او را برای نماز صبح بیدار کنم. ابو الدردا گفت: نزد او آمدم گویی چوبی انداخته شده بود او را تکان دادم حرکت نکرد. او را چرخاندم اما نچرخید .گفتم: «انا لله و انا الیه راجعون» به خدا علی بن ابی طالب مرده است، گفت: به خانه اش آمدم تا خبر مرگش را بدهم. فاطمه سلام الله علیها فرمود: ای ابو الدرداء داستان و ماجرایش چیست؟ او را با خبر کردم. گفت: به خدا آن بیهوشی ناشی از ترس خداست که دچارش شده. سپس برایش آب آوردند و بر صورتش ریختند و بیدار شد به من نگاه کرد و من گریه میکردم، گفت: ابو الدرداء گریهات به خاطر چیست؟ گفتم به خاطر آنچه بر سر خود میآوری. گفت: ای ابو الدرداء چگونه خواهد بود اگر مرا ببینی که به حساب برده شدهام و اهل گناهان به عذاب یقین پیدا کردهاند، و فرشتگانی سنگدل و ملائکه خشن مرا به وحشت انداخته و من در مقابل پادشاده جبار قرار گرفته ام. دوستان مرا تسلیم کردهاند و اهل دنیا بر من رحمت آوردهاند. آن زمان بیشتر بر من رحم میآوری که در مقابل کسی ایستاده ام که هیچ پنهان شوندهای از او پنهان نمیماند. ابو الدرداء گفت: به خدا چنین چیزی از هیچ یک از صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله ندیدم .(1)
توضیح
انتدب له یعنی به او پاسخ داد، و الشوحط: درختی است که از آن کمان میسازند و الغیلة
ص: 12
بالکسر الشجر الکثیر الملتف و المغیال الشجرة الملتفة الأفنان الوارقة الظلال و قد أغیل الشجر و تغیل و استغیل و فی بعض النسخ بِبُعَیْلَاتِ النخل جمع بُعَیْلٍ مصغر البعل و هو کل نخل و شجر لا یسقی و الذکر من النخل و الغابر الماضی و الباقی ضد.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ جَالِسَیْنِ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام جَالِسٌ إِلَی جَنْبِهِ إِذْ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (1) قَالَ فَانْتَفَضَ عَلِیٌّ علیه السلام انْتِفَاضَ الْعُصْفُورِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا شَأْنُکَ تَجْزَعُ فَقَالَ وَ مَا لِی لَا أَجْزَعُ وَ اللَّهُ یَقُولُ إِنَّهُ یَجْعَلُنَا خُلَفَاءَ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا تَجْزَعْ وَ اللَّهِ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ (2).
لی، [الأمالی للصدوق] سَمِعَ رَجُلٌ مِنَ التَّابِعِینَ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ یَقُولُ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ (3) قَالَ الرَّجُلُ فَأَتَیْتُ عَلِیّاً لِأَنْظُرَ إِلَی عِبَادَتِهِ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ أَتَیْتُهُ وَقْتَ الْمَغْرِبِ فَوَجَدْتُهُ یُصَلِّی بِأَصْحَابِهِ الْمَغْرِبَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْهَا جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ إِلَی أَنْ قَامَ إِلَی عِشَاءِ الْآخِرَةِ ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَدَخَلْتُ مَعَهُ فَوَجَدْتُهُ طُولَ اللَّیْلِ یُصَلِّی وَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ إِلَی أَنْ طَلَعَ الْفَجْرُ ثُمَّ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ إِلَی أَنْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ قَصَدَهُ النَّاسُ فَجَعَلَ یَخْتَصِمُ إِلَیْهِ رَجُلَانِ فَإِذَا فَرَغَا قَامَا وَ اخْتَصَمَ آخَرَانِ إِلَی أَنْ قَامَ إِلَی صَلَاةِ الظُّهْرِ قَالَ فَجَدَّدَ لِصَلَاةِ الظُّهْرِ وُضُوءاً ثُمَّ صَلَّی بِأَصْحَابِهِ الظُّهْرَ ثُمَّ قَعَدَ فِی
ص: 13
با کسره درخت پر شاخ و برگ و المغیال: درختی است که شاخ و برگ آن در هم تنیده و سایه گسترده. و قد اُغیل الشجر و تغیّل و استغیل به کار می رود. و در بعضی از نسخه ها «بِبُعَیْلَاتِ النخل» است، جمع بُعَیل و مصغّر البعل که آن هر درخت و نخلی است که آب داده نمیشود و به نخل مذکر هم گویند، و الغابر: گذشته و باقی متضاد آن است.
روایت2.
امالی الطوسی: عمران بن حُصَین گفت: من و عمر بن خطاب نزد پیامبر نشسته بودیم و علی علیه السلام کنار او نشسته بود، وقتی پیامبر آیه: « أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ »(1)
{آیا کیست آنکس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت میکند و گرفتاری را برطرف میکند و شما را جانشینان این زمین قرار میدهد آیا معبودی با خدا هست چه کم پند میگیرید}، گفت علی همانند گنجشگ به خود لرزید پیامبر گفت: تو را چه شده جزع میکنی؟ گفت: چگونه جزع نکنم در حالی که خدا میگوید: ما را جانشینان زمین قرار میدهد، پیامبر فرمود: جزع نکن به خدا که تو را دوست نمیدارد مگر مؤمن و دشمن نمیدارد مگر منافق.(2)
روایت3.
امالی الصدوق: مردی از تابعین شنید که انس بن مالک میگفت: این آیه در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است: « أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه »(3)
{[آیا چنین کسی بهتر است] یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت[خدا] میکند [و] از آخرت میترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد}. آن مرد گفت: نزد علی آمدم تا عبادتش را بنگرم، خدا را گواه میگیرم که وقت مغرب نزد او آمدم و او را در حال نماز مغرب با اصحابش یافتم و زمانی که از آن فارغ شد مشغول تعقیبات شد تا اینکه به نماز عشاء برخاست. سپس داخل منزلش شد، همراه او داخل شدم. او را دیدم که در طول شب تا طلوع خورشید نماز میخواند و قرآن تلاوت میکرد. سپس تجدید وضو کرد و به سوی مسجد بیرون رفت و همراه مردم نماز صبح خواند و مشغول تعقیبات شد تا اینکه خورشید طلوع کرد و مردم به سوی او آمدند و شروع به قضاوت میان دو مرد کرد. وقتی کارشان تمام شد دو نفر دیگر برای قضاوت آمدند. تا اینکه نماز ظهر به پا شد، گفت: برای نماز ظهر تجدید وضوء کرد و همراه اصحابش نماز ظهر خواند. و مشغول تعقیبات شد
ص: 13
التَّعْقِیبِ إِلَی أَنْ صَلَّی بِهِمُ الْعَصْرَ ثُمَّ أَتَاهُ النَّاسُ فَجَعَلَ یَقُومُ رَجُلَانِ وَ یَقْعُدُ آخَرَانِ یَقْضِی بَیْنَهُمْ وَ یُفْتِیهِمْ إِلَی أَنْ غَابَتِ الشَّمْسُ فَخَرَجْتُ وَ أَنَا أَقُولُ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِیهِ (1).
نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ(2).
أقول: قال ابن میثم أی لأنه مستحق للعبادة.
وَ قَالَ علیه السلام فِی مَوْضِعٍ آخَرَ: إِلَهِی مَا عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنْ عِقَابِکَ وَ لَا طَمَعاً فِی ثَوَابِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتُکَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُکَ.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ابْنُ بَطَّةَ فِی الْإِبَانَةِ وَ أَبُو بَکْرِ بْنُ عَیَّاشٍ فِی الْأَمَالِی عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنِ السَّبِیعِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ إِلَی جَنْبِهِ إِذَا قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ (3) قَالَ فَارْتَعَدَ عَلِیٌّ علیه السلام فَضَرَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی کَتِفَیْهِ وَ قَالَ مَا لَکَ یَا عَلِیُّ قَالَ قَرَأْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ الْآیَةَ فَخَشِیتُ أَنْ أُبْتَلَی بِهَا فَأَصَابَنِی مَا رَأَیْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(4).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: دَخَلَ ضِرَارُ بْنُ ضَمْرَةَ النَّهْشَلِیُّ عَلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ فَقَالَ لَهُ صِفْ لِی عَلِیّاً قَالَ أَ وَ تُعْفِینِی فَقَالَ لَا بَلْ صِفْهُ لِی قَالَ ضِرَارٌ رَحِمَ اللَّهُ عَلِیّاً
ص: 14
تا نماز عصر با آنها بخواند، سپس مردم نزد او آمدند دو نفر بر میخاستند و دو نفر دیگر مینشستند، میان آنها قضاوت میکرد و به آنها فتوا میداد تا این که خورشید غروب کرد، بیرون رفتم و میگفتم: خدا را گواه میگیرم که این آیه در مورد او نازل شده است.(1)
روایت4.
نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: گروهی خدا را به امید بخشش پرستش کردند که این پرستش بازرگانان است و گروهی او را از روی ترس عبادت کردند که این عبادت بردگان است و گروهی خدا را از روی سپاسگزاری پرستیدند و این عبادت آزادگان است.
میگویم: ابن هیثم گفت: یعنی به خاطر این که او شایسته پرستش است.
علی علیه السلام در جای دیگری فرموده است: خدایا تو را به خاطر ترس از مجازات و طمع در ثوابت عبادت نکردم، بلکه به خاطر آن که تو را شایسته عبادت یافتم و عبادتت کردم.
روایت5.
مناقب ابن شهر آشوب: عمران بن حُصَین گفت: نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودم و علی علیه السلام در کنار ایشان بود، وقتی پیامبر این آیه را خواند: « أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ »(2)
{آیا [کیست] آن کس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت میکند و گرفتاری را برطرف میگرداند، و شما را جانشینان این زمین قرار می دهد}. گفت: علی علیه السلام به خود لرزید. پیامبر بر کتف او زد و فرمود: تو را چه شده، ای علی؟ فرمود: ای رسول الله این آیه را خواندی و ترسیدم که به آن آزموده شوم و آن حالتی که دیدی به من دست داد، رسول الله فرمود: تا روز قیامت تو را دوست نمیدارد مگر مؤمن و دشمن نمیدارد مگر منافق.(3)
روایت6.
امالی الصدوق: ضِرار بن ضَمرَةَ نَهشَلی بر معاویه بن ابوسفیان وارد شد، به او گفت: علی را برایم توصیف کن، گفت: مرا معاف می کنی، گفت: نه بلکه برایم توصیفش کن، ضرار گفت: رحمت خدا بر علی باد
ص: 14
کَانَ وَ اللَّهِ فِینَا کَأَحَدِنَا یُدْنِینَا إِذَا أَتَیْنَاهُ وَ یُجِیبُنَا إِذَا سَأَلْنَاهُ وَ یُقَرِّبُنَا إِذَا زُرْنَاهُ لَا یُغْلَقُ لَهُ دُونَنَا بَابٌ وَ لَا یَحْجُبُنَا عَنْهُ حَاجِبٌ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ مَعَ تَقْرِیبِهِ لَنَا وَ قُرْبِهِ مِنَّا لَا نُکَلِّمُهُ لِهَیْبَتِهِ وَ لَا نَبْتَدِیهِ لِعَظَمَتِهِ فَإِذَا تَبَسَّمَ فَمِنْ مِثْلِ اللُّؤْلُؤِ الْمَنْظُومِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ زِدْنِی فِی صِفَتِهِ فَقَالَ ضِرَارٌ رَحِمَ اللَّهُ عَلِیّاً کَانَ وَ اللَّهِ طَوِیلُ السُّهَادِ(1) قَلِیلُ الرُّقَادِ یَتْلُو کِتَابَ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ أَطْرَافَ النَّهَارِ وَ یَجُودُ لِلَّهِ بِمُهْجَتِهِ وَ یَبُوءُ إِلَیْهِ بِعَبْرَتِهِ لَا تُغْلَقُ لَهُ السُّتُورُ وَ لَا یَدَّخِرُ عَنَّا الْبُدُورَ وَ لَا یَسْتَلِینُ الِاتِّکَاءَ وَ لَا یَسْتَخْشِنُ الْجَفَاءَ وَ لَوْ رَأَیْتَهُ إِذْ مُثِّلَ فِی مِحْرَابِهِ وَ قَدْ أَرْخَی اللَّیْلُ سُدُولَهُ وَ غَارَتْ نُجُومَهُ وَ هُوَ قَابِضٌ عَلَی لِحْیَتِهِ یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِیمِ وَ یَبْکِی بُکَاءَ الْحَزِینِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا دُنْیَا أَ بِی تَعَرَّضْتِ (2) أَمْ إِلَیَّ تَشَوَّقْتِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَا حَاجَةَ لِی فِیکِ أَبَنْتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ لِی عَلَیْکِ ثُمَّ یَقُولُ وَاهٍ وَاهٍ لِبُعْدِ السَّفَرِ وَ قِلَّةِ الزَّادِ وَ خُشُونَةِ الطَّرِیقِ قَالَ فَبَکَی مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ حَسْبُکَ یَا ضِرَارُ کَذَلِکَ وَ اللَّهِ کَانَ عَلِیٌّ رَحِمَ اللَّهُ أَبَا الْحَسَنِ (3).
البدور جمع البدرة و السدول جمع السدل و هو الستر شبه ظلم اللیل بالأستار المسدولة و تململ تقلب و السلیم من لدغته الحیة.
أَقُولُ: سَیَأْتِی فِی مَکَارِمِ أَخْلَاقِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْبَاقِرِ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یُصَلِّی فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ رَکْعَةٍ کَمَا کَانَ یَفْعَلُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ لَهُ خَمْسُمِائَةِ نَخْلَةٍ فَکَانَ یُصَلِّی عِنْدَ کُلِّ نَخْلَةٍ رَکْعَتَیْنِ.
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام قَدِ اتَّخَذَ بَیْتاً فِی دَارِهِ لَیْسَ بِالْکَبِیرِ وَ لَا بِالصَّغِیرِ وَ کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُصَلِّیَ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ أَخَذَ مَعَهُ صَبِیّاً لَا یَحْتَشِمُ مِنْهُ ثُمَّ یَذْهَبُ مَعَهُ إِلَی ذَلِکَ الْبَیْتِ فَیُصَلِّی (4).
ید، [التوحید] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ
ص: 15
که به خدا در میان ما همچون یکی از ما بود وقتی نزد او میرفتیم ما را نزدیک میکرد و وقتی از او درخواست می کردیم اجابت میکرد و از دیدن ما خشنود میشد، هیچ دری بر ما در برابر او بسته نبود، و هیچ پردهداری او را از ما نمیپوشانید و به خدا با وجود اینکه ما را به خود نزدیک میکرد و به ما نزدیک بود به خاطر هیبتش با او سخن نمیگفتیم و به خاطر عظمتش، در شروع از او پیشی نمیگرفتیم، وقتی تبسّم میکرد دندانهای چون مروارید مرتب نمایان میشد، معاویه گفت: بر من بیافزای در توصیفش ، ضرار گفت: رحمت خدا بر علی باد به خدا شب بیداریش بسیار و خوابش اندک بود؛ کتاب خدا را در ساعات شب و در طول روز میخواند، جانش را برای خدا میداد و با اشکش به سوی او باز میگشت، پرده ها برای او بسته نبود، و داراییها را از ما دریغ نمیکرد. تکیه گاه نرم نمیگزید و سختی بر او درشت نمیآمد. اگر او را در محرابش میدیدی در حالی که شب پردههای خود را افکنده و ستارههایش هجوم آوردهاند، و او ریش خود را گرفته و همچون مارگزیده به خود میپیچید و مانند فردی اندوهگین میگریست، و میگفت: ای دنیا خود را به رخ من می کشی و مرا مشتاق خود می سازی؟! هیهات هیهات مرا نیازی به تو نیست تو را سه طلاقه کردم و برای من بازگشتی به سوی تو نیست، سپس میفرمود: وای وای از دوری سفر و کمی توشه و سختی راه. گفت: معاویه گریست و گفت: کافی است ای ضرار به خدا که علی اینگونه بود؛ خدا اباالحسن را بیامرزد.(1)
توضیح
البدور، جمع بدرة، و السدول جمع السدل و آن به معنی پرده است. تاریکی شب را به پردههای فروهشته تشبیه کرده است، و تململ: از این رو به آن رو شدن و السلیم: کسی که مار او را گزیده باشد.
می گویم: در مکارم اخلاقِ علی بن حسین علیه السلام روایت از باقر علیه السلام خواهد آمد که میفرماید: علی بن حسین علیه السلام در شبانه روز هزار رکعت نماز میخواند. همان طور که امیرالمؤمنین چنین میکرد، ایشان پانصد نخل داشت که پای هر نخل دو رکعت میخواند.
روایت7.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام اتاقی در خانه اش برگزید که نه بزرگ بود و نه کوچک، و زمانی که آخر شب میخواست نماز بخواند پسر بچهای را که از او خجالت نمیکشید همراه خود میبرد و به آن اتاق میرفت و نماز میخواند.(2)
روایت8.
التوحید: أبیالحسن
ص: 15
الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ حِبْرٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ حِینَ عَبَدْتَهُ فَقَالَ وَیْلَکَ مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ وَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ وَیْلَکَ لَا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ فِی مُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ نَوْفٍ قَالَ: بِتُّ لَیْلَةً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَانَ یُصَلِّی اللَّیْلَ کُلَّهُ وَ یَخْرُجُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ فَیَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَتْلُو الْقُرْآنَ قَالَ فَمَرَّ بِی بَعْدَ هَدْءٍ مِنَ اللَّیْلِ (2) فَقَالَ یَا نَوْفُ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ أَمْ رَامِقٌ قُلْتُ بَلْ رَامِقٌ أَرْمُقُکَ بِبَصَرِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ یَا نَوْفُ طُوبَی لِلزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیَا الرَّاغِبِینَ فِی الْآخِرَةِ أُولَئِکَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً وَ مَاءَهَا طِیباً وَ الْقُرْآنَ دِثَاراً وَ الدُّعَاءَ شِعَاراً وَ قَرَّضُوا مِنَ الدُّنْیَا تَقْرِیضاً عَلَی مِنْهَاجِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ قُلْ لِلْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا یَدْخُلُوا بَیْتاً مِنْ بُیُوتِی إِلَّا بِقُلُوبٍ طَاهِرَةٍ وَ أَبْصَارٍ خَاشِعَةٍ وَ أَکُفٍّ نَقِیَّةٍ وَ قُلْ لَهُمُ اعْلَمُوا أَنِّی غَیْرُ مُسْتَجِیبٍ لِأَحَدٍ مِنْکُمْ دَعْوَةً وَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی قِبَلَهُ مَظْلِمَةٌ الْخَبَرَ(3).
نهج، [نهج البلاغة] عَنْ نَوْفٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْبَاقِرُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ شِیعَتُهُ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (5).
مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ آبَائِهِ وَ السُّدِّیُّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ (6) وَ اللَّهِ لَهُوَ
ص: 16
موصلی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت میکند: دانشمندی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: آیا زمان عبادت پروردگارت را دیدهای؟ گفت: وای برتو من پروردگاری را که ندیدهام عبادت نکردهام، گفت: چگونه او را دیدهای؟ گفت: وای بر تو چشمها در نگریستن، او را نمی بیند بلکه قلبها با حقیقت ایمان او را دیدهاند.
روایت9.
الخصال: از نوف روایت شده است که گفت: شبی را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام صبح کردم،تمام شب را نماز میخواند و بعد از هر ساعتی بیرون میرفت و به آسمان مینگریست و قرآن تلاوت میکرد، گفت: بعد از پاسی از شب بر من گذر کرد و گفت: ای نوف آیا تو خوابیدهای یا مینگری؟ گفت: البته مینگرم، با چشمانم شما را مینگرم ای امیرالمؤمنین، فرمود: ای نوف خوش به حال پارسایان در دنیا و علاقمندان به آخرت، آنان کسانی هستند که زمین را برای خود فرش، خاکش را رختخواب، آبش را گوارا، قرآن را به عنوان جامه و لباس اصلی و دعا را به عنوان لباس زیر خویش قرار دادهاند. و از دنیا بریده اند بمانند عیسی بن مریم، خدای عزّ وجلّ به عیسی بن مریم وحی کرد: به بزرگان بنی اسرائیل بگو: به خانهای از خانههای من وارد نشوند مگر با قلبهایی پاک، چشمانی به زیر انداخته و دستانی پاکیزه و به آنها بگو: بدانید که من دعای کسی از شما و هیچ بندهای که بر او حقی از دیگران باشد اجابت نمیکنم. تا آخر خبر .(1)
نهج البلاغه: مانند آن از نوف تا این کلامش: عیس بن مریم، روایت شده است.(2)
روایت10.
مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السلام فرمود: در کلام خدای تعالی: « إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ » {مگر کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کرده اند}،منظور امیرالمؤمنین علیه السلام و شیعیان اوست « فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ »(3)
{که پاداشی بی منت خواهند داشت}.
از ابن عباس و امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است: در کلام خدای تعالی: « وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ »(4)
{و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند}، به خدا که او
ص: 16
عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
السُّدِّیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ ابْنُ شِهَابٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ (1) قَالَ یُبَشِّرُ مُحَمَّدٌ بِالْجَنَّةِ عَلِیّاً وَ جَعْفَراً وَ عَقِیلًا وَ حَمْزَةَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ (2) قَالَ الطَّاعَاتِ قَوْلُهُ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ کَانَ یَصُومُ النَّهَارَ وَ یُصَلِّی بِاللَّیْلِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ عَمَّرَ طَرِیقَ مَکَّةَ وَ صَامَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ وَ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ حَجَّ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَشْرَ حِجَجٍ وَ جَاهَدَ فِی أَیَّامِهِ الْکُفَّارَ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ الْبُغَاةَ وَ بَسَطَ الْفَتَاوِیَ وَ أَنْشَأَ الْعُلُومَ وَ أَحْیَا السُّنَنَ وَ أَمَاتَ الْبِدَعَ.
أَبُو یَعْلَی فِی الْمُسْنَدِ أَنَّهُ قَالَ: مَا تَرَکْتُ صَلَاةَ اللَّیْلِ مُنْذُ سَمِعْتُ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَلَاةُ اللَّیْلِ نُورٌ فَقَالَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ لَا لَیْلَةَ الْهَرِیرِ قَالَ وَ لَا لَیْلَةَ الْهَرِیرِ.
إِبَانَةُ الْعُکْبَرِیِّ سُلَیْمَانُ بْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ أُمِّهِ قَالَتْ: سَأَلْتُ أُمَّ سَعِیدٍ سُرِّیَّةَ عَلِیٍّ عَنْ صَلَاةِ عَلِیٍّ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَتْ رَمَضَانُ وَ شَوَّالٌ سَوَاءٌ یُحْیِی اللَّیْلَ کُلَّهُ.
وَ فِی تَفْسِیرِ الْقُشَیْرِیِّ: أَنَّهُ کَانَ علیه السلام إِذَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ تَلَوَّنَ وَ تَزَلْزَلَ فَقِیلَ لَهُ مَا لَکَ فَیَقُولُ جَاءَ وَقْتُ أَمَانَةٍ عَرَضَهَا اللَّهُ تَعَالَی عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ فِی ضَعْفِی (3) فَلَا أَدْرِی أُحْسِنُ إذا [أَدَاءَ] مَا حَمَلْتُ أَمْ لَا وَ أَخَذَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ بَعْضَ صُحُفِ عِبَادَاتِهِ فَقَرَأَ فِیهَا یَسِیراً ثُمَّ تَرَکَهَا مِنْ یَدِهِ تَضَجُّراً وَ قَالَ مَنْ یَقْوَی عَلَی عِبَادَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَاتُ الْخَمْسُ فِی طس أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ
ص: 17
علی بن أبی طالب علیه السلام است.
روایت از ابن عباس: در کلام خدای تعالی: « وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ »(1)
{به آن مؤمنانی که کارهای شایسته میکنند مژده میدهد}. گفت، محمد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام، جعفر، عقیل، حمزه، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را به بهشت بشارت داد [کسانی که کارهای شایسته میکنند] گفت: منظور طاعات است. کلامش: « أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ »(2)
{یا [مگر] کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند}، علی علیه السلام، حمزه و عبیده بن حارث است{همچون مفسدان در زمین میگردانیم}، منظور عتبه، شیبه و ولید است.
روز را روزه میگرفت و شب هزار رکعت نماز میخواند، راه مکه را آباد کرد و همراه پیامبر هفت سال و پس از او سی سال روزه گرفت.و همراه پیامبر ده حج رفت، در روزگار پیامبر با کفار و پس از ایشان با ظالمان مجاهدت کرد فتواها را گسترش داد، علوم را پایه گذاری کرد، سنن را إحیا و بدعتها را میراند.
أَبُو یَعْلَی در الْمُسْنَدِ گوید: او فرمود: از زمان شنیدن سخن پیامبر که نماز شب نور است، نماز شب را ترک نکردهام، ابن کَوّاء گفت: حتی لیلة الهریر؟(3)
گفت: حتی لیلة الهریر(هریر، زوزه سگ است).
سلیمان بن مغیره از مادرش نقل میکند که گفت: از أمّ سعید کنیز علی علیه السلام از نماز او در ماه رمضان سوال کردم، گفت: رمضان و شوال فرقی ندارد، تمام شب را بیدار است.
در تفسیر قُشَیری آمده که علی علیه السلام وقتی زمان نماز فرا میرسید رنگش تغییر میکرد و میلرزید، به او گفته شد تو را چه شده؟ می فرمود: زمان امانتی فرا رسیده که خداوند آن را « عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ »(4)
{به آسمانها و زمین عرضه کرد و آنها از بر دوش کشیدن آن امتناع کردند و انسان با وجود ناتوانیش آن را بر دوش گرفت}، نمیدانم آیا وقتی بر دوش گرفتم به خوبی امانتداری کردم یا نه.
زین العابدین صفحاتی از عباداتش(اوراق دعای او) را گرفت و قسمت ناچیزی از آن را خواند سپس به خاطر خستگی آن را کنار گذاشت و گفت: چه کسی درعبادت توانایی علی بن ابی طالب علیه السلام را دارد؟
انس بن مالک گفت وقتی پنج آیه طس « أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ
ص: 17
قَراراً(1) انْتَفَضَ عَلِیٌّ انْتِفَاضَ الْعُصْفُورِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَکَ یَا عَلِیُّ قَالَ عَجِبْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ کُفْرِهِمْ وَ حِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی عَنْهُمْ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ أَبْشِرْ فَإِنَّهُ لَا یُبْغِضُکَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یُحِبُّکَ مُنَافِقٌ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ یُعْرَفْ حِزْبُ اللَّهِ (2).
کِتَابُ الْبَیَانِ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ، وَکِیعٌ وَ السُّدِّیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أُهْدِیَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاقَتَانِ عَظِیمَتَانِ فَجَعَلَ إِحْدَاهُمَا لِمَنْ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ لَا یَهُمُّ فِیهِمَا بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ لَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ سِوَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَعْطَاهُ کِلْتَیْهِمَا(3).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: لَقَدْ أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً وَ قَدْ غَصَّ مَجْلِسُهُ بِأَهْلِهِ فَقَالَ أَیُّکُمُ الْیَوْمَ أَنْفَقَ (4) مِنْ مَالِهِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ فَسَکَتُوا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا خَرَجْتُ وَ مَعِی دِینَارٌ أُرِیدُ أَشْتَرِی بِهِ دَقِیقاً(5) فَرَأَیْتُ الْمِقْدَادَ بْنَ أَسْوَدَ وَ تَبَیَّنْتُ (6) فِی وَجْهِهِ أَثَرَ الْجُوعِ فَنَاوَلْتُهُ الدِّینَارَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَبَتْ ثُمَّ قَامَ آخَرُ فَقَالَ قَدْ أَنْفَقْتُ الْیَوْمَ أَکْثَرَ مِمَّا أَنْفَقَ عَلِیٌّ جَهَّزْتُ رَجُلًا وَ امْرَأَةً یُرِیدَانِ طَرِیقاً وَ لَا نَفَقَةَ لَهُمَا فَأَعْطَیْتُهُمَا أَلْفَ دِرْهَمٍ (7) فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَکَ قُلْتَ لِعَلِیٍّ وَجَبَتْ وَ لَمْ تَقُلْ لِهَذَا وَ هُوَ أَکْثَرُ صَدَقَةً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَ مَا رَأَیْتُمْ مَلِکاً یُهْدِی خَادِمُهُ إِلَیْهِ (8) هَدِیَّةً خَفِیفَةً فَیُحْسِنُ مَوْقِعَهَا وَ یَرْفَعُ مَحَلَّ صَاحِبِهَا وَ یُحْمَلُ إِلَیْهِ مِنْ عِنْدِ خَادِمٍ آخَرَ هَدِیَّةٌ عَظِیمَةٌ فَیَرُدُّهَا وَ یَسْتَخِفُّ بِبَاعِثِهَا قَالُوا بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ صَاحِبُکُمْ عَلِیٌّ دَفَعَ دِینَاراً مُنْقَاداً لِلَّهِ سَادّاً خَلَّةَ فَقِیرٍ مُؤْمِنٍ وَ صَاحِبُکُمُ الْآخَرُ أَعْطَی مَا أَعْطَی مُعَانَدَةً
ص: 18
قَراراً »(1)
{[ایا شریکانی که میپندارید بهتر است] یا آن کس که زمین را قرار گاهی ساخت}نازل شد،
علی علیه السلام مانند گنجشگ لرزید. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: تو را چه شده ای علی؟ فرمود: تعجب کردم ای رسول الله از کفرشان و بردباری خدا تعالی در مورد آنها. رسول الله صلی الله علیه و آله دستی بر او کشید و گفت: مژده میدهم که هیچ مؤمنی تو را دشمن نمیدارد و هیچ منافقی تو را دوست نمیدارد؛ اگر تو نبودی حزب الله شناخته نمیشد.(2)
روایت11.
کتاب البیان ابن شهر آشوب: دو شتر بزرگ به پیامبرصلی الله علیه و آله هدیه داده شد. یکی از آن دو را برای کسی قرار داد که دو رکعت نماز بخواند بدون آنکه به چیزی از کار دنیا توجه کند. کسی جز علی علیه السلام به او پاسخ نداد و هر دو را به او بخشید.
روایت12.
تفسیر امام عسگری علیه السلام: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله صبح کرد در حالی که مجلس او مملو از بستگانش بود، فرمود: کدام یک از شما به خاطر رضای خدا انفاق کرده است؟ ساکت شدند، علی علیه السلام فرمود: من بیرون رفتم و دیناری همراه داشتم و میخواستم با آن آرد بخرم. مقداد بن اسود را دیدم و در چهرهاش نشانه گرسنگی یافتم و دینار را به او دادم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: واجب شد. سپس دیگری بر خاست و گفت: امروز من بیشتر ازآنچه علی انفاق کرده انفاق کردم؛ مرد و زنی را که قصد سفر داشتند و پولی نداشتند تجهیز کردم و به آنها هزار دینار دادم. رسول الله صلی الله علیه و آله سکوت کرد، گفتند: ای رسول خدا چرا به علی فرمودی: واجب شد و به این نفرمودی، در حالی که او صدقهاش بیشتر است؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: آیا ندیدهاید پادشاهی را که خدمتکارش به او هدیهای ناچیز میدهد و به موقع این کار را انجام میدهد که جایگاه صاحبش را بالا میبرد، و از طرف خادمی دیگر هدیه بزرگی نزد او آورده میشود و آن را پس میزند و فرستنده را خوار میشمارد؟ گفتند: بله فرمود: دوست شما علی علیه السلام نیز چنین کرد؛ دیناری را در اطاعت خدا برای رفع کمبود فقیری پرداخت و دوست دیگر شما آنچه را بخشید به خاطر عناد ورزیدن
ص: 18
لِأَخِی رَسُولِ اللَّهِ (1) یُرِیدُ بِهِ الْعُلُوَّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ وَ صَیَّرَهُ وَبَالًا عَلَیْهِ أَمَا لَوْ تَصَدَّقَ بِهَذِهِ النِّیَّةِ مِنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ ذَهَباً أَوْ لُؤْلُؤاً-(2) لَمْ یَزْدَدْ بِذَلِکَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَ لِسَخَطِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا قُرْباً وَ فِیهِ وُلُوجاً وَ اقْتِحَاماً.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیُّکُمُ الْیَوْمَ دَفَعَ عَنْ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ بِقُوَّتِهِ-(3) قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا مَرَرْتُ فِی طَرِیقِ کَذَا فَرَأَیْتُ فَقِیراً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ تَنَاوَلَهُ أَسَدٌ فَوَضَعَهُ تَحْتَهُ وَ قَعَدَ عَلَیْهِ وَ الرَّجُلُ یَسْتَغِیثُ بِی مِنْ تَحْتِهِ فَنَادَیْتُ الْأَسَدَ خَلِّ عَنِ الْمُؤْمِنِ فَلَمْ یُخَلِّ فَتَقَدَّمْتُ إِلَیْهِ فَرَکَلْتُهُ (4) بِرِجْلِی فَدَخَلَتْ رِجْلِی فِی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ وَ خَرَجَتْ مِنْ جَنْبِهِ الْأَیْسَرِ فَخَرَّ الْأَسَدُ صَرِیعاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَبَتْ هَکَذَا یَفْعَلُ اللَّهُ بِکُلِّ مَنْ آذَی لَکَ وَلِیّاً یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی الْآخِرَةِ سَکَاکِینَ النَّارِ وَ سُیُوفَهَا یَبْعَجُ (5) بِهَا بَطْنَهُ وَ یُحْشَی نَاراً ثُمَّ یُعَادُ خَلْقاً جَدِیداً أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَیُّکُمُ الْیَوْمَ نَفَعَ بِجَاهِهِ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا قَالَ صَنَعْتَ مَا ذَا قَالَ مَرَرْتُ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ قَدْ لَازَمَهُ بَعْضُ الْیَهُودِ فِی ثَلَاثِینَ دِرْهَماً کَانَتْ لَهُ عَلَیْهِ فَقَالَ عَمَّارٌ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُلَازِمُنِی (6) وَ لَا یُرِیدُ إِلَّا إِیذَائِی وَ إِذْلَالِی لِمَحَبَّتِی لَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَخَلِّصْنِی مِنْهُ بِجَاهِکَ فَأَرَدْتُ أَنْ أُکَلِّمَ لَهُ الْیَهُودِیَّ فَقَالَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا أُجَلِّلُکَ (7) فِی قَلْبِی وَ عَیْنِی
ص: 19
با برادر رسول الله بود، میخواست به وسیله آن بر علی بن ابی طالب برتری جوید و خداوند عملش را باطل و تبدیل به وبالی برای او کرد. اگر با این نیت از زمین تا آسمان طلا یا مروارید صدقه دهد فقط از خداوند، بیشتر دور میشود و به خشم خدای تعالی نزدیکیتر میگردد، و با سرعت و ناگهانی وارد خشم خدا میشود.
سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما امروز با نیرویش از برادر مؤمنش دفاع کرده است؟ علی علیه السلام فرمود: من در راهی چنین میرفتم و فقیری از فقرای مؤمن را دیدم که شیر به او حمله کرده و او را زیر قرار داده و بر او نشسته و مرد از زیر آن از من کمک میخواست، به شیر خطاب کردم: مؤمن را رها کن، رها نکرد، نزدیکش رفتم و با پایم به او لگد زدم پایم در پهلوی راستش فرو رفت و از پهلوی چپش بیرون آمد و شیر به خاک افتاد. رسول الله فرمود: واجب شد خداوند با هر کس که دوستدار تو را بیازارد این چنین کند، خدا در آخرت، دشنههای آتش و شمشیرهای آن را بر او مسلط میکند که با آن شکمش شکافته و پر از آتش میشود سپس از نو آفریده می شود، تا ابد و برای همیشه.
سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما امروز با مقام و آبرویش به برادر مؤمنش سود رسانده است؟ علی علیه السلام فرمود: من، فرمود: چه کار کردی؟ فرمود: بر عمار بن یاسر گذر کردم در حالی که یکی از یهودیان او را به خاطر سی درهمی که از او طلب داشت رها نمیکرد. عمار گفت: ای برادر رسول الله صلی الله علیه و آله مرا رها نمیکند و قصدی جز آزار و خوار کردن من به خاطر محبتم به شما اهل بیت ندارد. مرا را با مقامت از دست او خلاص کن، خواستم با یهودی در مورد او صحبت کنم، عمار گفت: ای برادر رسول الله صلی الله علیه و آله من تو را در قلب و چشم خود بزرگتر از آن میشمارم
ص: 19
مِنْ أَنْ أَبْذُلَکَ (1) لِهَذَا الْکَافِرِ وَ لَکِنِ اشْفَعْ لِی إِلَی مَنْ لَا یَرُدُّکَ عَنْ طَلَبِهِ فَلَوْ أَرَدْتَ جَمِیعَ جَوَانِبِ الْعَالَمِ أَنْ یُصَیِّرَهَا(2) کَأَطْرَافِ السُّفْرَةِ لَفَعَلَ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُعِینَنِی عَلَی أَدَاءِ دَیْنِهِ وَ یُغْنِیَنِی عَنِ الِاسْتِدَانَةِ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ افْعَلْ ذَلِکَ بِهِ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ اضْرِبْ إِلَی مَا بَیْنَ یَدَیْکَ مِنْ شَیْ ءٍ حَجَراً أَوْ مَدَراً فَإِنَّ اللَّهَ یَقْلِبُهُ لَکَ ذَهَباً إِبْرِیزاً فَضَرَبَ یَدَهُ فَتَنَاوَلَ حَجَراً فِیهِ أَمْنَانٌ فَتَحَوَّلَ فِی یَدِهِ ذَهَباً ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْیَهُودِیِّ فَقَالَ وَ کَمْ دَیْنُکَ قَالَ ثَلَاثُونَ دِرْهَماً قَالَ فَکَمْ قِیمَتُهَا مِنَ الذَّهَبِ قَالَ ثَلَاثَةُ دَنَانِیرَ فَقَالَ عَمَّارٌ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مَنْ بِجَاهِهِ قَلَبْتَ هَذَا الْحَجَرَ ذَهَباً لَیِّنْ لِی هَذَا الذَّهَبَ لِأَفْصِلَ قَدْرَ حَقِّهِ فَأَلَانَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فَفَصَلَ لَهُ ثَلَاثَةَ مَثَاقِیلَ وَ أَعْطَاهُ ثُمَّ جَعَلَ یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی سَمِعْتُکَ تَقُولُ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی (3) وَ لَا أُرِیدُ غِنًی یُطْغِینِی اللَّهُمَّ فَأَعِدْ هَذَا الذَّهَبَ حَجَراً بِجَاهِ مَنْ بِجَاهِهِ جَعَلْتَهُ ذَهَباً بَعْدَ أَنْ کَانَ حَجَراً فَعَادَ حَجَراً فَرَمَاهُ مِنْ یَدِهِ وَ قَالَ حَسْبِی مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مُوَالاتِی لَکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعَجَّبَتْ مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ مِنْ فِعْلِهِ وَ عَجَّتْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِالثَّنَاءِ عَلَیْهِ فَصَلَوَاتُ اللَّهِ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ یَتَوَالَی عَلَیْهِ فَأَبْشِرْ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فَإِنَّکَ أَخُو عَلِیٍّ فِی دِیَانَتِهِ وَ مِنْ أَفَاضِلِ أَهْلِ وَلَایَتِهِ وَ مِنَ الْمَقْتُولِینَ فِی مَحَبَّتِهِ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ آخِرُ زَادِکَ مِنَ الدُّنْیَا صَاعٌ مِنْ لَبَنٍ وَ یَلْحَقُ رُوحُکَ بِأَرْوَاحِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْفَاضِلِینَ فَأَنْتَ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِی.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیُّکُمْ أَدَّی زَکَاتَهُ الْیَوْمَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهُ فَأَسَرَّ الْمُنَافِقُونَ فِی أُخْرَیَاتِ الْمَجْلِسِ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ یَقُولُونَ وَ أَیُّ مَالٍ لِعَلِیٍّ حَتَّی یُؤَدِّیَ مِنْهُ الزَّکَاةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا یُسِرُّ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فِی أُخْرَیَاتِ الْمَجْلِسِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بَلَی قَدْ أَوْصَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی أُذُنِی مَقَالَتَهُمْ یَقُولُونَ وَ أَیُّ مَالٍ لِعَلِیٍّ حَتَّی یُؤَدِّیَ زَکَاتَهُ کُلُّ مَالٍ یُغْنَمُ مِنْ یَوْمِنَا هَذَا إِلَی
ص: 20
که تو را به خاطر این کافر فدا کنم. اما برای من شفاعت کن نزد کسی که تو را در طلب کردن از او رد نمی کند. و اگر بخواهی که همه جوانب دنیا را مانند گوشه های سفره قرار دهد، چنین کند. پس از او بخواه مرا در ادای دِینم یاری کند و از قرض بینیازم کند، گفتم خدایا برای او چنین کن، سپس به او گفتم: به هر چیزی که در مقابل توست سنگ یا گل و لای ضربه بزن، خداوند آن را برای تو تبدیل به طلای خالص میکند. دستش را زد و سنگی برداشت که چند مَن وزن داشت. در دستش تبدیل به طلا شد سپس رو به یهودی کرد و گفت: طلبت چقدر است؟ گفت: سی درهم، گفت: به طلا چقدر می شود. گفت: سه دینار. عمار گفت: خدایا به مقام کسی که این سنگ را طلا کردی، این طلا را برای من نرم کن تا به اندازه طلبش از آن جدا کنم. و خدای تعالی آن را برای او نرم کرد و سه مثقال از آن جدا کرد و به او داد. سپس به او مینگریست و گفت: خدایا شنیدم که فرمودی: « إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی »(1)
{حقّا انسان سرکشی میکند. همین که خود را بینیاز پندارد}، بینیازیی که مرا به طغیان آورد نمیخواهم، خدایا این طلا را به مقام آن کس که به مقام او آن را طلا کردی بعد از آنکه سنگ بود، دوباره سنگ گردان، سپس تبدیل به سنگ شد و آن را از دستش انداخت و گفت: از دنیا و آخرت دوستی تو ای برادر رسول الله صلی الله علیه و آله مرا کفایت است. رسول الله فرمود: فرشتگان آسمان از کار او شگفت زده شدند و صدای خود را در ستایش او به سوی خدای تعالی طنیناندازکردند، درود خدا از فراز عرشش پی در پی بر اوست. بشارت باد تو را ای ابایقظان تو برادر علی در دیانتش، از برترین اهل ولایتش و از کشته شدگان در محبتش هستی. گروه ستمکار تو را به قتل میرساند و آخرین توشه تو از دنیا کاسهای شیر است و روح تو به ارواح محمد صلی الله علیه و آله و خاندان فاضلش ملحق میشود، پس تو از برگزیدگان شیعیان من هستی.
سپس رسول الله گفت: کدام یک از شما امروز زکاتش را پرداخت کرده است؟ علی علیه السلام فرمود: من ای رسول الله، برخی از منافقان در انتهای مجلس به آرامی به برخی دیگر گفتند: علی چه دارایی دارد که زکات آن را بپردازد؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: آیا میدانی این منافقان در انتهای مجلس چه میگویند؟ علی علیه السلام فرمود: بله، خدای تعالی سخن آنان را از انتهای مجلس به گوشم رسانید، میگویند: علی چه دارایی دارد که زکات آن را بپردازد؟ هر مالی که از امروز تا
ص: 20
یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلِی خُمُسُهُ بَعْدَ وَفَاتِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ حُکْمِی عَلَی الَّذِی مِنْهُ لَکَ فِی حَیَاتِکَ جَائِزٌ فَإِنِّی نَفْسُکَ وَ أَنْتَ نَفْسِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ هُوَ یَا عَلِیُّ وَ لَکِنْ کَیْفَ أَدَّیْتَ زَکَاةَ ذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلِمْتُ بِتَعْرِیفِ اللَّهِ إِیَّایَ عَلَی لِسَانِکَ أَنَّ نُبُوَّتَکَ هَذِهِ سَیَکُونُ بَعْدَهَا مَلِکٌ عَضُوضٌ (1) وَ جَبَرِیَّةٌ فَیَسْتَوْلِی عَلَی خُمُسِی مِنَ السَّبْیِ وَ الْغَنَائِمِ (2) فَیَبِیعُونَهُ فَلَا یَحِلُّ لِمُشْتَرِیهِ لِأَنَّ نَصِیبِی فِیهِ وَ قَدْ وَهَبْتُ نَصِیبِی فِیهِ (3) لِکُلِّ مَنْ مَلَکَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ مِنْ شِیعَتِی فَیَحِلُّ لَهُمْ مَنَافِعُهُمْ مِنْ مَأْکَلٍ وَ مَشْرَبٍ وَ لِتَطِیبَ مَوَالِیدُهُمْ فَلَا یَکُونَ أَوْلَادُهُمْ أَوْلَادَ حَرَامٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَصَدَّقَ أَحَدٌ أَفْضَلَ مِنْ صَدَقَتِکَ وَ لَقَدْ تَبِعَکَ رَسُولُ اللَّهِ فِی فِعْلِکَ أَحَلَّ لِشِیعَتِهِ کُلَّ مَا کَانَ مِنْ غَنِیمَةٍ وَ بَیْعٍ مِنْ نَصِیبِهِ عَلَی وَاحِدٍ مِنْ شِیعَتِی وَ لَا أُحِلُّهُ أَنَا وَ لَا أَنْتَ لِغَیْرِهِمْ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیُّکُمُ الْیَوْمَ دَفَعَ عَنْ عِرْضِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَرَرْتُ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ هُوَ یَتَنَاوَلُ عِرْضَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَقُلْتُ لَهُ اسْکُتْ لَعَنَکَ اللَّهُ فَمَا تَنْظُرُ إِلَیْهِ إِلَّا کَنَظَرِکَ إِلَی الشَّمْسِ وَ لَا تَتَحَدَّثُ عَنْهُ إِلَّا کَتَحَدُّثِ أَهْلِ الدُّنْیَا عَنِ الْجَنَّةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ زَادَکَ لَعَائِنَ إِلَی لَعَائِنَ لِوَقِیعَتِکَ فَخَجِلَ وَ اغْتَاظَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّمَا کُنْتُ فِی قَوْلِی مَازِحاً فَقُلْتُ لَهُ إِنْ کُنْتَ جَادّاً فَأَنَا جَادٌّ وَ إِنْ کُنْتَ هَازِلًا فَأَنَا هَازِلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ لَعَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ لَعْنِکَ لَهُ وَ لَعَنَتْهُ مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ الْحُجُبِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکَ وَ یَرْضَی لِرِضَاکَ وَ یَعْفُو عِنْدَ عَفْوِکَ وَ یَسْطُو عِنْدَ سَطْوَتِکَ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا سَمِعْتُ مِنَ الْمَلَإِ الْأَعْلَی فِیکَ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی یَا عَلِیُّ سَمِعْتُهُمْ یُقْسِمُونَ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی بِکَ وَ یَسْتَقْضُونَهُ حَوَائِجَهُمْ وَ یَتَقَرَّبُونَ
ص: 21
روز قیامت غنیمت برده شود بعد از وفات شما ای رسول الله یک پنجم آن از آن من است. و حکم من بر آنچه که در زمان حیات شما برای شما بوده جایز است. پس من نفس تو هستم و تو نفس من هستی، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: این چنین است ای علی، اما چگونه زکات آن را دادی؟ علی علیه السلام فرمود: من با شناختی که خدا با زبان شما به من داده است دریافتم که پس از پیامبری شما، پادشاهی گاز گیرنده و جبریه(شاید جِبِّیر بوده به معنی متکبر )خواهد آمد، و بر خمس من از اسیران و غنایم استیلاء خواهد یافت و آن را میفروشند. پس برای خریدارش حلال نمیباشد؛ چرا که سهم من در آن است و سهم خود را بر هر کسی از شیعیانم که بر چیزی از آن صاحب شود بخشیدم و بهره آنها از خوردنی و آشامیدنی بر آنها حلال است تا فرزندانشان پاکیزه باشد و فرزندانشان فرزندان حرام نباشند. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ کس صدقهای برتر از صدقه تو نداده است. به خدا که رسول الله تو را در عملت پیروی کرد و هر آنچه که از غنیمت و فروش از سهم خود نصیب یکی از شیعیانش شود حلال کردم. نه من و نه تو برای غیر آنها حلال نمیکنیم.
سپس رسول الله فرمود: کدام یک از شما امروز از آبروی برادر مؤمن خود دفاع کرده است؟ علی علیه السلام فرمود: من یا رسول الله، بر عبد الله بن أُبی گذر کردم در حالی که به آبروی زید بن حارثه دست درازی میکرد. به او گفتم: ساکت شو خدا لعنتت کند، به او نمینگری مگر چنان که به خورشید مینگری و از او سخن نمیگویی مگر مانند سخن گفتن اهل دنیا از بهشت. خدای تعالی به خاطر این عملت لعنتهای پی در پی بر تو افزود. خجالت کشید و خشمگین شد گفت: ای ابا الحسن در صحبتهای خود مزاح کردم، به او گفت: اگر جدی بودی پس من هم جدی گفتم و اگر شوخی کردی من هم شوخی کردم. رسول الله فرمود: وقتی او را لعن کردی خدا عزّ و جلّ هم او را لعن کرد. و فرشتگان آسمانها و زمین ها، پرده ها و کرسی و عرش او را لعنت کردند. خداوند با غضب تو غضب میکند و با رضایت تو راضی میشود، و زمان عفو تو عفو میکند و زمان حمله تو قدرت نشان میدهد.
سپس رسول الله فرمود: ای علی! آیا میدانی در شبی که مرا حرکت دادند (شب معراج) در ملاء اعلی و آسمانها در باره تو چه شنیدم؟ شنیدم که خدای تعالی را به تو قسم میدادند و حوائج خود را برطرف میکردند و به محبت تو به خدای
ص: 21
إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِمَحَبَّتِکَ وَ یَجْعَلُونَ أَشْرَفَ مَا یَعْبُدُونَ اللَّهَ بِهِ الصَّلَاةَ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ وَ سَمِعْتُ خَطِیبَهُمْ فِی أَعْظَمِ مَحَافِلِهِمْ وَ هُوَ یَقُولُ عَلِیٌّ الْحَاوِی لِأَصْنَافِ الْخَیْرَاتِ الْمُشْتَمِلُ عَلَی أَنْوَاعِ الْمَکْرُمَاتِ الَّذِی قَدِ اجْتَمَعَ فِیهِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ مَا قَدْ تَفَرَّقَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْبَرِیَّاتِ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی الصَّلَاةُ وَ الْبَرَکَاتُ وَ التَّحِیَّاتُ وَ سَمِعْتُ الْأَمْلَاکَ بِحَضْرَتِهِ وَ الْأَمْلَاکَ فِی سَائِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَقُولُونَ بِأَجْمَعِهِمْ عِنْدَ فَرَاغِ الْخَطِیبِ مِنْ قَوْلِهِ آمِینَ اللَّهُمَّ وَ طَهِّرْنَا بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ (1).
قوله صلی الله علیه و آله وجبت أی لک الرحمة أو الجنة.
تم، [فلاح السائل] رَوَی صَاحِبُ کِتَابِ زُهْدِ مَوْلَانَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا وَ نَوْفٌ نَائِمَیْنِ فِی رَحَبَةِ الْقَصْرِ إِذْ نَحْنُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَقِیَّةٍ مِنَ اللَّیْلِ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْحَائِطِ شَبِیهَ الْوَالِهِ وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (2) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ ثُمَّ جَعَلَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَاتِ وَ یَمُرُّ شِبْهَ الطَّائِرِ عَقْلُهُ فَقَالَ لِی أَ رَاقِدٌ أَنْتَ یَا حَبَّةُ أَمْ رَامِقٌ قَالَ قُلْتُ رَامِقٌ هَذَا أَنْتَ تَعْمَلُ هَذَا الْعَمَلَ فَکَیْفَ نَحْنُ فَأَرْخَی عَیْنَیْهِ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ لِی یَا حَبَّةُ إِنَّ لِلَّهِ مَوْقِفاً وَ لَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْقِفاً(3) لَا یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَعْمَالِنَا یَا حَبَّةُ إِنَّ اللَّهَ أَقْرَبُ إِلَیَّ وَ إِلَیْکَ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا حَبَّةُ إِنَّهُ لَنْ یَحْجُبَنِی وَ لَا إِیَّاکَ عَنِ اللَّهِ شَیْ ءٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ یَا نَوْفُ قَالَ قَالَ لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَنَا بِرَاقِدٍ وَ لَقَدْ أَطَلْتُ بُکَائِی هَذِهِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ یَا نَوْفُ إِنْ طَالَ بُکَاؤُکَ فِی هَذَا اللَّیْلِ مَخَافَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی قَرَّتْ عَیْنَاکَ غَداً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا نَوْفُ إِنَّهُ لَیْسَ
ص: 22
تعالی نزدیک میشدند وسلام فرستادن بر من و تو را شریفترین چیزی میدانستند که با آن خدا را عبادت میکنند. از سخنرانشان در بزرگترین مجلسشان شنیدم که میگفت: علی در بردارنده انواع نیکیها و صاحب کرامتهای مختلف است، کسی که در او آن چه از خصلتهای نیک که در میان دیگر مخلوقات پراکنده شده یکجا جمع شده است. سلام، برکت و درود از جانب خدای تعالی بر او باد. و از فرشتگانِ مالک حاضر در پیش خطیب و فرشتگان مالک در دیگر آسمانها و حجابها و عرش و کرسی و بهشت و جهنم شنیدم که وقتی خطیب از سخنش فارغ شد همگی میگفتند: آمین خدایا و ما را با درود فرستادن بر او و خاندان نیکش پاکیزه گردان.(1)
توضیح
سخن پیامبر صلی الله علیه وآله: [واجب شد] یعنی رحمت یا بهشت بر تو واجب شد .
روایت13.
فلاح السائل: از حبّه عُرَنی روایت شده است که گفت: در حالی که من و نوف در فضای باز قصر خوابیده بودیم ناگهان امیرالمؤمنین علیه السلام را در باقی مانده شب دیدیم دستش را بر دیوار قرار داده هم چون انسان سرگشته و میگفت: « إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ »(2)
{راستی که در آفرینش آسمانها و زمین. .} تا آخر آیه، گفت: سپس شروع کرد به خواندن این آیات و همچون کسی که عقل از سرش پریده باشد عبور کرد، به من فرمود: ای حبه آیا بیداری یا مینگری؟ گفت: گفتم: به این مینگرم، تو که این گونه میکنی ما چکار کنیم! چشمانش را پایین انداخت و گریست سپس به من فرمود: ای حبّه! به راستی که برای خدا جایگاهی است و برای ما در مقابل او جایگاهی، چیزی از اعمال ما بر او پوشیده نمیشود، ای حبه خدا به من و تو از رگ گردن نزدیکتر است، ای حبّه چیزی من و تو را از خدا پوشیده نمیدارد، گفت: سپس فرمود: ای نوف آیا تو خوابیدهای؟ گفت: گفتم: نه ای امیرالمؤمنین من نخوابیدهام، گریه امشبم را طولانی کردم، گفت: ای نوف! اگر گریهات در این شب به خاطر ترس از خدا تعالی طولانی شود فردا در مقابل خدای عز و جل چشمانت روشن میگردد. ای نوف
ص: 22
مِنْ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنْ عَیْنِ رَجُلٍ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ إِلَّا أَطْفَأَتْ بِحَاراً مِنَ النِّیرَانِ یَا نَوْفُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ أَعْظَمَ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رَجُلٍ بَکَی مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ أَحَبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ یَا نَوْفُ إِنَّهُ مَنْ أَحَبَّ فِی اللَّهِ لَمْ یَسْتَأْثِرْ عَلَی مَحَبَّتِهِ وَ مَنْ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ لَمْ یَنَلْ بِبُغْضِهِ خَیْراً عِنْدَ ذَلِکَ اسْتَکْمَلْتُمْ حَقَائِقَ الْإِیمَانِ ثُمَّ وَعَظَهُمَا وَ ذَکَّرَهُمَا وَ قَالَ فِی أَوَاخِرِهِ فَکُونُوا مِنَ اللَّهِ عَلَی حَذَرٍ فَقَدْ أَنْذَرْتُکُمَا ثُمَّ جَعَلَ یَمُرُّ وَ هُوَ یَقُولُ لَیْتَ شِعْرِی فِی غَفَلَاتِی أَ مُعْرِضٌ أَنْتَ عَنِّی أَمْ نَاظِرٌ إِلَیَّ وَ لَیْتَ شِعْرِی فِی طُولِ مَنَامِی وَ قِلَّةِ شُکْرِی فِی نِعَمِکَ عَلَیَّ مَا حَالِی قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا زَالَ فِی هَذَا الْحَالِ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ.
و من صفات مولانا علی علیه السلام فی لیلة ما ذکره نوف لمعاویة بن أبی سفیان و أنه ما فرش له فراش فی لیل قط و لا أکل طعاما فی هجیر(1) قط و قال نوف أشهد لقد رأیته فی بعض مواقفه فقد أرخی اللیل سدوله و غارت نجومه و هو قابض بیده علی لحیته یتململ تململ السلیم و یبکی بکاء الحزین و الحدیث مشهور(2).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَذْبَحُ کَبْشَیْنِ أَحَدَهُمَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْآخَرَ عَنْ نَفْسِهِ (3).
کا، [الکافی] إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا تَوَضَّأَ لَمْ یَدَعْ أَحَداً یَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لِمَ لَا تَدَعُهُمْ یَصُبُّونَ عَلَیْکَ الْمَاءَ فَقَالَ لَا أُحِبُّ أَنْ أُشْرِکَ فِی صَلَاتِی أَحَداً(4).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً فِی
ص: 23
قطرهای از قطرات به خاطر ترس از خدا از چشم مردی نمیچکد مگر اینکه دریاهایی از آتش را خاموش میکند. ای نوف هیچ مردی در نزد خدا بلند مرتبهتر از مردی نیست که از ترس خدا بگرید. و به خاطر خدا دوست بدارد و به خاطر خدا دشمن بدارد، ای نوف هر کس به خاطر خدا دوست بدارد هیچ چیز را بر محبت او ترجیح نمیدهد و هر کس به خاطر خدا دشمن بدارد با بغضش به خیری نرسید. در این زمان حقایق ایمان را کامل کردهاید. سپس آن دو را نصیحت کرد و یادآور شد و در پایان آن گفت: از خدا بترسید من به شما هشدار دادم، سپس قصد عبور کرد در حالی که میگفت: ای کاش در غفلتهای خود میدانستم آیا تو رویگردانی از من یا به من مینگری؟ و کاش در طول خوابم و کم بودن شکرگزاریم برای نعمتهایت که به من دادی میدانستم وضعیت من چگونه است؟ گفت: به خدا که در همین حال بود تا این که فجر طلوع کرد.
از صفات مولایمان علی علیه السلام در شب، توصیفی است که نوف برای معاویه بن ابو سفیان کرده. چنین گفت: هرگز در هیچ شبی برای او رختخوابی پهن نیست، و هرگز در کاسهای بزرگ غذا نمیخورد و نوف گفت: گواهی میدهم که او را در برخی از احوالش دیدهام در حالی که شب پردههایش را گسترده و ستارههایش فرو رفته، با دست ریشش را گرفته و مانند مارگزیدهای به خود میپیچید و مانند فردی اندوهگین میگریست. این حدیث مشهور است (1).
روایت14.
الکافی: عَبْد اللَّه بْن سِنَان گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام دو گوسفند نر قربانی میکرد یکی از طرف رسول الله صلی الله علیه و آله و دیگری از طرف خودش.(2)
روایت15.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین وقتی وضوء میگرفت نمیگذاشت کسی برای او آب بریزد. به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین چرا نمیگذارید برایتان آب بریزند؟ گفت:دوست ندارم کسی را در نمازم شریک کنم.
روایت16.
الکافی: روایت از امام صادق علیه السلام که فرمود: علی علیه السلام
ص: 23
آخِرِ عُمُرِهِ یُصَلِّی فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ أَلْفَ رَکْعَةٍ.
کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْفَجْرَ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ فِی مَوْضِعِهِ حَتَّی صَارَتِ الشَّمْسُ عَلَی قِیدِ رُمْحٍ (1) وَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ بِوَجْهِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَدْرَکْتُ أَقْوَاماً یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیَاماً یُخَالِفُونَ بَیْنَ جِبَاهِهِمْ وَ رُکَبِهِمْ کَأَنَّ زَفِیرَ النَّارِ فِی آذَانِهِمْ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ مَادُوا کَمَا یَمِیدُ الشَّجَرُ کَأَنَّمَا الْقَوْمُ بَاتُوا غَافِلِینَ قَالَ ثُمَّ قَامَ فَمَا رُئِیَ ضَاحِکاً حَتَّی قُبِضَ علیه السلام(2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: الْمَشْهُورُ مِنَ الصَّحَابَةِ بِالنَّفَقَةِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَلِیٌّ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ طَلْحَةُ وَ لِعَلِیٍّ فِی ذَلِکَ فَضَائِلُ لِأَنَّ الْجُودَ جُودَانِ نَفْسِیٌّ وَ مَالِیٌّ قَالَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ (3) وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَجْوَدُ النَّاسِ مَنْ جَادَ بِنَفْسِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَی الْخَبَرَ فَصَارَ قَوْلُهُ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا-(4) أَلْیَقَ بِعَلِیٍّ علیه السلام لِأَنَّهُ جَمَعَ بَیْنَهُمَا وَ لَمْ تُجْمَعْ (5) لِغَیْرِهِ وَ قَوْلُهُمْ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ أَنْفَقَ عَلَی
ص: 24
در اواخر عمرش در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند.
روایت17.
الکافی: از علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام نماز صبح را خواند سپس در جای خود ماند تا اینکه خورشید به اندازه نیزه گشت و رو به سوی مردم کرد و فرمود: به خدا مردمانی را یافتم که شب را با سجده و رکوع و در رفت و آمد میان پیشانی و زانوهایشان به صبح میرسانند. گویی که ناله آتش در گوشهایشان است. وقتی خداوند نزد آنها یاد شود مانند درخت به خود میلرزند، گویی که قوم در غفلت فرو خفتهاند، گفت: سپس برخاست و دیده نشد که بخندد تا اینکه از دنیا رفت.(1)
باب صد و دوم : سخاوت، انفاق و ایثار امیرالؤمنین علیه السلام و پیشی گرفتن در آن بر دیگر صحابه
روایات
روایت1.
مناقب ابن شهر آشوب: صحابه معروف به انفاق در راه خدا، علی علیه السلام، ابوبکر، عمر، عثمان، عبدالرحمن و طلحه بودند، و در این زمینه برای علی علیه السلام فضائلی بود، چرا که بخشش دو نوع است: جانی و مالی، فرمود: « جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ »(2){با
مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید}. و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بخشنده ترین مردم کسی است که جان خود را در راه خدا تعالی ببخشد. ادامه خبر. و آیه « لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا » {کسانی از شما که پیش از فتح[مکه] انفاق و جهاد کردند (با دیگران) یکسان نیستند آنان از [حیث] درجه بزرگتر از کسانیاند که بعدا به انفاق و جهاد پرداختند}(3)
به علی لایقتر است چرا که او میان هر دو جمع کرده و غیر او جمع نکرده و سخنشان که: ابوبکر
ص: 24
النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَرْبَعِینَ أَلْفاً فَإِنْ صَحَّ هَذَا الْخَبَرُ فَلَیْسَ فِیهِ أَنَّهُ کَانَ دِینَاراً أَوْ دِرْهَماً وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ هُوَ أَرْبَعَةُ آلَافِ دِینَارٍ وَ مَالُ خَدِیجَةَ أَکْثَرُ مِنْ مَالِهِ وَ نَفْعُ ذَلِکَ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّةً وَ قَدْ شَرَحْتُ ذَلِکَ فِی کِتَابِیَ الْمَشْهُورِ فَأَمَّا قَوْلُهُ فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی (1) فَعُمُومٌ وَ یُعَارَضُ بِقَوْلِهِ وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی (2) بِمَالِ خَدِیجَةَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام(3) وَ فِیهِ یَقُولُ الْعَبْدِیُ:
أَبُوکُمْ هُوَ الصِّدِّیقُ آمَنَ وَ اتَّقَی***وَ أَعْطَی وَ مَا أَکْدَی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی
الضَّحَّاکُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً (4) الْآیَةَ. ابْنُ عَبَّاسٍ وَ السُّدِّیُّ وَ مُجَاهِدٌ وَ الْکَلْبِیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ الْوَاحِدِیُّ وَ الطُّوسِیُّ وَ الثَّعْلَبِیُّ وَ الطَّبْرِسِیُّ وَ الْمَاوَرْدِیُّ وَ الْقُشَیْرِیُّ وَ الثُّمَالِیُّ وَ النَّقَّاشُ وَ الْفَتَّالُ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیُّ بْنُ حَرْبٍ الطَّائِیُّ فِی تَفَاسِیرِهِمْ: أَنَّهُ کَانَ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ مِنَ الْفِضَّةِ فَتَصَدَّقَ بِوَاحِدٍ لَیْلًا وَ بِوَاحِدٍ نَهَاراً وَ بِوَاحِدٍ سِرّاً وَ بِوَاحِدٍ عَلَانِیَةً فَنَزَلَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ (5) الْآیَةَ فَسَمَّی کُلَّ دِرْهَمٍ مَالًا وَ بَشَّرَهُ بِالْقَبُولِ رَوَاهُ النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ.
تَفْسِیرُ النَّقَّاشِ وَ أَسْبَابُ النُّزُولِ قَالَ الْکَلْبِیُّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا حَمَلَکَ عَلَی هَذَا قَالَ حَمَلَنِی أَنْ أَسْتَوْجِبَ عَفْوَ اللَّهِ الَّذِی وَعَدَنِی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلَا إِنَّ ذَلِکَ لَکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.
الضَّحَّاکُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ (6) الْآیَةَ بَعَثَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ بِدَنَانِیرَ کَثِیرَةٍ إِلَی أَصْحَابِ الصُّفَّةِ حَتَّی
ص: 25
چهل هزار به پیامبر انفاق کرد و اگر این خبر درست باشد در آن مشخص نیست که دینار بوده یا درهم و چهل هزار درهم میشود چهار هزار دینار و دارایی خدیجه بیشتر از دارایی او بود و این عامه مسمانان را سود رساند. این مطلب را در کتاب معروفم شرح دادم. اما کلامش: « فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی »(1)
{اما آنکه حق خدا را داد و پروا داشت}عام است(شامل همه می شود) و با کلامش: « وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی »(2)
{و تو را تنگدست یافت پس بینیاز کرد} با دارایی خدیجه، تعارض دارد، و روایت شده که آن در مورد علی علیه السلام نازل شده است که عبدیّ در مورد آن میسراید:
- پدرتان همان فرد بسیار راستگویی است که ایمان آورد و تقوا پیشه کرد عطا کرد و دریغ نکرد و صدقه نیکو داد.
ضحاک از ابن عباس روایت میکند که آیه: « ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً »(3) {سپس در پی آنچه انفاق کردند منت و آزاری روا نمیدارند} در مورد علی علیه السلام نازل شده است. ابن عباس، سدّی، مُجاهد، کَلبی، ابوصالح، وَاحدی، طوسی، ثَعلبی، طَبرِسی، ماوَردی، قُشَیری، ثُمالی، نَقّاش، فَتّال، عُبیدالله بن حُسین و علی بن حرب طائی در تفاسیرشان آوردهاند که علی بن ابی طالب چهار درهم نقره داشت، یکی را شبانه، یکی را روزانه، یکی را آشکارا و یکی را پنهانی صدقه داد و نازل شد: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ »(4)
{کسانی که اموال خود را شب انفاق میکنند}تا آخر آیه، هر درهم را مال نامید و به او مژده قبولی داد، نطنزی در خصائص آن را روایت کرد.
تفسیر النقاش و اسباب النزول: کلبی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: چه چیز تو را بر آن داشت؟ گفت: اینکه مستوجب عفوی باشم که خدا وعده داده، مرا بر آن داشت. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله گفت: به راستی آن برای توست، و خداوند این آیه را نازل کرد.
ضحاک از ابن عباس روایت میکند که گفت: وقتی خداوند آیه « لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ»(5) {[این صدقات]برای آن [دسته از] فقرائی است که در راه خدا فروماندهاند} را نازل کرد، عبدالرحمن بن عوف دینارهای بسیاری برای اصحاب صُفّه فرستاد
ص: 25
أَغْنَاهُمْ وَ بَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِوَسْقٍ مِنْ تَمْرٍ فَکَانَ أَحَبَّ الصَّدَقَتَیْنِ إِلَی اللَّهِ صَدَقَةُ عَلِیٍّ وَ أُنْزِلَتِ الْآیَةُ وَ سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ جَهْدٌ مِنْ مُقِلٍّ.
تَارِیخُ الْبَلَاذُرِیِّ وَ فَضَائِلُ أَحْمَدَ: أَنَّهُ کَانَتْ غَلَّةُ عَلِیٍّ أَرْبَعِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَجَعَلَهَا صَدَقَةً(1) وَ أَنَّهُ بَاعَ سَیْفَهُ وَ قَالَ لَوْ کَانَ عِنْدِی عَشَاءٌ مَا بِعْتُهُ.
شَرِیکٌ وَ اللَّیْثُ وَ الْکَلْبِیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ الضَّحَّاکُ وَ الزَّجَّاجُ وَ مُقَاتِلُ بْنُ حَیَّانَ وَ مُجَاهِدٌ وَ قَتَادَةُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ قَالُوا: کَانَتِ الْأَغْنِیَاءُ یُکْثِرُونَ مُنَاجَاةَ الرَّسُولِ فَلَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً انْتَهَوْا فَاسْتَقْرَضَ عَلِیٌّ علیه السلام دِینَاراً وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَنَاجَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَشْرَ نَجَوَاتٍ ثُمَّ نَسَخَتْهُ الْآیَةُ الَّتِی بَعْدَهَا.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَانَ لِی دِینَارٌ فَبِعْتُهُ بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ فَکَانَ کُلَّمَا أَرَدْتُ أَنْ أُنَاجِیَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدَّمْتُ دِرْهَماً فَنَسَخَتْهَا الْآیَةُ الْأُخْرَی.
الْوَاحِدِیُّ فِی أَسْبَابِ نُزُولِ الْقُرْآنِ وَ فِی الْوَسِیطِ أَیْضاً وَ الثَّعْلَبِیُّ فِی الْکَشْفِ وَ الْبَیَانِ مَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ عَلْقَمَةَ وَ مُجَاهِدٌ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَآیَةً مَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ قَبْلِی وَ لَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ بَعْدِی ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ.
جَامِعُ التِّرْمِذِیِّ وَ تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِّ وَ اعْتِقَادُ الْأُشْنُهِیِّ عَنِ الْأَشْجَعِیِّ وَ الثَّوْرِیِّ وَ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَلْقَمَةَ الْأَنْمَارِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَبِی خَفَّفَ اللَّهُ ذَلِکَ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ. وَ فِی مُسْنَدِ الْمَوْصِلِیِّ: فَبِهِ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ. زَادَ أَبُو الْقَاسِمِ الْکُوفِیُّ فِی الرِّوَایَةِ: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی امْتَحَنَ الصَّحَابَةَ بِهَذِهِ الْآیَةِ فَتَقَاعَسُوا(2) کُلُّهُمْ عَنْ مُنَاجَاةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ الرَّسُولُ احْتَجَبَ فِی مَنْزِلِهِ عَنْ مُنَاجَاةِ أَحَدٍ إِلَّا مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَکَانَ مَعِی دِینَارٌ وَ سَاقَ علیه السلام کَلَامَهُ إِلَی أَنْ
ص: 26
تا آنها را بینیاز کرد. و علی بن ابی طالب علیه السلام در دل شب مقداری خرما فرستاد و محبوبترین دو صدقه نزد خدا صدقه علی بود و آیه نازل شد،و از پیامبر سوال شد کدام صدقه در راه خدا برتر است؟ فرمود: تلاش از جانب فقیر.
تاریخ بلاذری و فضائل احمد: محصول علی علیه السلام چهل هزار دینار بود. آن را صدقه داد و شمشیرش را فروخت و گفت: اگر شامی برای شب داشتم آن را نمیفروختم.
شریک، لَیث، کَلبی، ابوصالح، ضَحاک، زَجّاج، مُقاتل بن حَیان، مُجاهد، قَتاده و ابن عباس گفتند: ثروتمندان بسیار با پیامبر نجوا میکردند وقتی آیه « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً »(1)
{ای کسانی که ایمان آوردهاید هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه میکنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقهای تقدیم بدارید} نازل شد دست کشیدند. علی علیه السلام دیناری قرض کرد و آن را صدقه داد و ده بار با پیامبر نجوا کرد. سپس آیه بعد از آن حکم را باطل کرد.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: من دیناری داشتم آن را به ده درهم فروختم و هر وقت که میخواستم با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نجوا کنم یک درهم تقدیم میکردم، سپس آیه دیگر آن را باطل کرد.
واحدی در اسباب نزول القرآن و همچنین در الوسیط و ثَعلبی در الکَشف و البیان آنچه علی بن عَلقَمه و مجاهد روایت کرده، آوردهاند که علی علیه السلام فرمود: در کتاب خدا آیهای است که پیش از من کسی به آن عمل نکرده و بعد از من کسی به آن عمل نخواهد کرد سپس این آیه را خواند.
جامع تِرمذی و دیگران آوردهاند که علی علیه السلام در مورد این آیه فرمود: پس به وسیله من خدا آن را بر این امت آسان گرفت. و در مسند مَوصلی آمده است: پس به وسیله او خدا بر این امت آسان گرفت .
ابوالقاسم کوفی بر روایت افزود: به راستی که خدای تعالی با این آیه صحابه را امتحان کرد، پس همه نجوا با پیامبر صلی الله علیه و آله را فرو گذاشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله در منزلش از نجوا با همه کناره گرفت مگر کسی که صدقهای بدهد. یک دینار همراه داشتم، علی علیه السلام کلامش را ادامه داد تا
ص: 26
قَالَ فَکُنْتُ أَنَا سَبَبَ التَّوْبَةِ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ حِینَ عَمِلْتُ بِالْآیَةِ فَنُسِخَتْ وَ لَوْ لَمْ أَعْمَلْ بِهَا حَتَّی کَانَ عَمَلِی بِهَا سَبَباً لِلتَّوْبَةِ عَلَیْهِمْ لَنَزَلَ الْعَذَابُ عِنْدَ امْتِنَاعِ الْکُلِّ عَنِ الْعَمَلِ بِهَا.
وَ قَالَ الْقَاضِی الطرثیثی: إِنَّهُمْ عَصَوْا فِی ذَلِکَ إِلَّا علی [عَلِیّاً] فَنَسَخَهُ عَنْهُمْ یَدُلُّ عَلَیْهِ قَوْلُهُ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ (1) وَ لَقَدِ اسْتَحَقُّوا الْعَذَابَ لِقَوْلِهِ أَ أَشْفَقْتُمْ وَ قَالَ مُجَاهِدٌ مَا کَانَ إِلَّا سَاعَةً وَ قَالَ مُقَاتِلُ بْنُ حَیَّانَ کَانَ ذَلِکَ لَیَالِیَ عَشْرٍ وَ کَانَتِ الصَّدَقَةُ مُفَوَّضَةً إِلَیْهِمْ غَیْرَ مُقَدَّرَةٍ.
سُفْیَانُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِیمَا اسْتَطَعْتَ تَصَدَّقْتَ.
وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ ابْنِ عُمَرَ أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: کَانَ لِعَلِیٍّ ثَلَاثٌ لَوْ کَانَ لِی وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ کَانَتْ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ تَزْوِیجُهُ فَاطِمَةَ وَ إِعْطَاؤُهُ الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ وَ آیَةُ النَّجْوَی.
وَ أَنْفَقَ عَلَی ثَلَاثِ ضِیفَانٍ مِنَ الطَّعَامِ قُوتَ ثَلَاثِ لَیَالٍ فَنَزَلَ فِیهِ ثلاثین [ثَلَاثُونَ] آیَةً وَ نُصَّ عَلَی عِصْمَتِهِ وَ سَتْرِهِ وَ مُرَادِهِ وَ قَبُولِ صَدَقَتِهِ وَ کَفَاکَ مِنْ جُودِهِ قَوْلُهُ عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ (2) الْآیَةَ وَ إِطْعَامُ الْأَسِیرِ خَاصَّةً وَ هُوَ عَدُوُّ اللَّهِ فِی الدِّینِ.
وَ حَدَّثَ أَبُو هُرَیْرَةَ: أَنَّهُ کَانَ فِی الْمَدِینَةِ مَجَاعَةٌ وَ مَرَّ بِی یَوْمٌ وَ لَیْلَةٌ لَمْ أَذُقْ شَیْئاً وَ سَأَلْتُ أَبَا بَکْرٍ آیَةً کُنْتُ أَعْرَفُ بِتَأْوِیلِهَا مِنْهُ وَ مَضَیْتُ مَعَهُ إِلَی بَابِهِ وَ رَدَعَنِی وَ انْصَرَفْتُ جَائِعاً یَوْمِی وَ أَصْبَحْتُ وَ سَأَلْتُ عُمَرَ آیَةً کُنْتُ أَعْرَفُ مِنْهُ بِهَا فَصَنَعَ کَمَا صَنَعَ أَبُو بِکْرٍ فَجِئْتُ الْیَوْمَ الثَّالِثَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَأَلْتُهُ مَا یَعْلَمُهُ فَقَطْ فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَرِفَ دَعَانِی إِلَی بَیْتِهِ فَأَطْعَمَنِی رَغِیفَیْنِ وَ سَمْناً فَلَمَّا شَبِعْتُ انْصَرَفْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بَصُرَ بِی ضَحِکَ فِی وَجْهِی وَ قَالَ أَنْتَ تُحَدِّثُنِی أَوْ أُحَدِّثُکَ ثُمَّ قَصَّ عَلَیَّ مَا جَرَی وَ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ عَرَّفَنِی
ص: 27
اینجا که فرمود: من سبب شدم که خدا توبه مسلمانان را پذیرفت وقتی که به آیه عمل کردم سپس نسخ شد، و اگر به آن عمل نمیکردم
تا عمل کردنم به آن سبب پذیرفته شدن توبه آنها شود عذاب نازل میشد وقتی که همه از عمل به آن امتناع میکردند. قاضی طرثیثی گفت: همه از این سرباز زدند مگر علی؛ پس آن را از آنها برداشت، و کلام خدا: « فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ »(1)
{و چون نکردید و خدا (هم) بر شما بخشید}، بر آن دلالت میکند و مستحق عذاب شدند به خاطر این سخن:{آیا ترسیدید}(2)
و مجاهد گفت: نبود مگر ساعتی. مقاتل بن حیان گفت: آن ده شب بود و صدقه مشخص نشده بود و واگذار شده بود به آنها.
سفیان با سندش از علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد: هر زمان توانستی صدقه دادی
و ثعلبی از ابی هریره و ابن عُمر روایت میکند که عمر بن خطاب گفت: علی سه چیز داشت که اگر یکی از آنها برای من بود، برای من از شتران سرخ موی دوست داشتنیتر بود، ازدواجش با فاطمه، دادن پرچم به دست او در روز خیبر، و آیه نجوا.
به سه میهمان غذای سه شب را انفاق کرد و در مورد آن سی آیه نازل شد، که به عصمت، پوشش و نیتش و قبول صدقهاش تصریح کرد. و در سخاوت او این کلام خدا تو را بس است: « عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ »(3){چشمهای
که بندگان خدا از آن مینوشند}تا آخر آیه و غذا دادن به اسیر به ویژه که دشمن خدا در دین باشد، .
ابو هریره گفت که در مدینه قحطی بود و روز و شبی بر من گذشت که چیزی نچشیدم و از ابوبکر در مورد آیهای سوال کردم که خود از او به تاویل آن آگاهتر بودم و همراه او بر در خانهاش گذشتم و مرا پس زد. بازگشتم و روز را با گرسنگی به سر بردم. صبح از عمر درباره آیهای سوال کردم که خود از او به تأویل آن آگاهتر بودم پس چنان کرد که ابوبکر کرد. روز سوم نزد علی علیه السلام آمدم و از چیزی پرسیدم که فقط او میدانست و وقتی خواستم باز گردم مرا به خانهاش دعوت کرد و دو نان و روغن به من اطعام کرد. وقتی سیر شدم به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله روی گرداندم، وقتی مرا دید به رویم خندید و گفت: تو با من سخن میگویی یا من با تو سخن بگویم؟ سپس آنچه اتفاق افتاده بود را برایم تعریف کرد و به من گفت: جبرئیل مرا با خبر کرد.
ص: 27
وَ رُئِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَزِیناً فَقِیلَ لَهُ مِمَّ حُزْنُکَ قَالَ لِسَبْعٍ أَتَتْ لَمْ یُضَفْ إِلَیْنَا ضَیْفٌ.
تَفْسِیرُ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ سُفْیَانَ وَ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ الطَّائِیِّ وَ مُجَاهِدٍ بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ وَ اللَّفْظُ لَهُ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّهُ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ الْجُوعَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَزْوَاجِهِ فَقُلْنَ مَا عِنْدَنَا إِلَّا الْمَاءُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ لِهَذَا الرَّجُلِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَتَی فَاطِمَةَ وَ سَأَلَهَا مَا عِنْدَکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا قُوتُ الصِّبْیَةِ لَکِنَّا نُؤْثِرُ ضَیْفَنَا بِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَوِّمِی الصِّبْیَةَ وَ أَطْفِئِی الْمِصْبَاحَ وَ جَعَلَا یَمْضَغَانِ بِأَلْسِنَتِهِمَا فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْأَکْلِ أَتَتْ فَاطِمَةُ بِسِرَاجٍ فَوَجَدَ الْجَفْنَةَ مَمْلُوءَةً مِنْ فَضْلِ اللَّهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا سَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ صَلَاتِهِ نَظَرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ عَجِبَ الرَّبُّ مِنْ فِعْلِکُمُ الْبَارِحَةَ اقْرَأْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ(1) أَیْ مَجَاعَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ یَعْنِی عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
کِتَابُ أَبِی بَکْرٍ الشِّیرَازِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُقَاتِلٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ (2) إِلَی قَوْلِهِ بِغَیْرِ حِسابٍ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَعْطَی عَلِیّاً یَوْماً ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ أُهْدِیَتْ إِلَیْهِ قَالَ عَلِیٌّ فَأَخَذْتُهَا وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّیْلَةَ مِنْ هَذِهِ الدَّنَانِیرِ صَدَقَةً یَقْبَلُهَا اللَّهُ مِنِّی فَلَمَّا صَلَّیْتُ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذْتُ مِائَةَ دِینَارٍ وَ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ فَاسْتَقْبَلَتْنِی امْرَأَةٌ فَأَعْطَیْتُهَا الدَّنَانِیرَ فَأَصْبَحَ النَّاسُ بِالْغَدِ یَقُولُونَ تَصَدَّقَ عَلِیٌّ اللَّیْلَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَی امْرَأَةٍ فَاجِرَةٍ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً فَلَمَّا صَلَّیْتُ اللَّیْلَةَ الْقَابِلَةَ صَلَاةَ الْعَتَمَةِ أَخَذْتُ مِائَةَ دِینَارٍ وَ خَرَجْتُ مِنَ
ص: 28
امیرالمؤمنین علیه السلام اندوهگین دیده شد، گفته شد: اندوهت از چیست؟ گفت: به خاطر هفتهای که گذشت و کسی میهمان ما نشد.
تفسیر ابو یوسف: مردی نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمد و از گرسنگی شکایت کرد، رسول الله فرستاد نزد همسرانش، گفتند: چیزی جز آب نداریم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه کسی امشب عهدهدار این مرد است؟ سپس امیرالمؤمنین فرمود: من یا رسول الله. پس نزد فاطمه علیها السلام آمد و پرسید: نزد تو چیست ای دختر پیامبر؟ گفت: چیزی جز غذای کودکان نزد ما نیست، اما میهمانمان را مقدم میداریم، علی علیه السلام فرمود: ای دختر پیامبر! کودکان را بخوابان و چراغ را خاموش کن و شروع کردند به جویدن با زبانشان. وقتی از خوردن فارغ شد فاطمه چراغ آورد و به فضل الهی کاسه را پر دید. وقتی صبح شد همراه پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواند. وقتی پیامبر سلام نماز را گفت به امیرالمؤمنین علیه السلام نگاه کرد و به شدت گریست و گفت: ای امیرالمؤمنین به راستی که پروردگار از کار دیشب شما تعجب کرد، بخوان: « وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ » {و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد آن ها را بر خودشان مقدم میدارند}.یعنی گرسنگی « وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ » {و هر کس از خست نفس خود مصون ماند} یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام « فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.» (1)
{ایشانند که رستگارند}.
کتاب ابوبکر شیرازی از ابن عباس نقل کرده که درباره این آیه: « رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ»(2) {مردانی که نه تجارت و نه داد وستدی آنان را از یاد خدا مشغول نمیکند} تا این فرمایش« بِغَیْرِ حِسابٍ»، گفت: او به خدا قسم امیرالمؤمنین علیه السلام است، سپس بعد از کلامی گفت: چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله روزی سی صد دینار به علی علیه السلام هدیه داد، علی علیه السلام فرمود: آن را گرفتم و گفتم: به خدا قسم امشب از این دینارها صدقهای خواهم داد که خدا از من قبول میکند. وقتی نماز عشا را همراه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندم صد دینار برداشتم و از مسجد بیرون رفتم. زنی را دیدم و دینارها را به او بخشیدم. و فردا مردم میگفتند: علی دیشب صد دینار را به زنی هرزه صدقه داد. به شدت غمگین شدم و وقتی شب آینده نماز عشاء را خواندم صد دینار برداشتم و از مسجد خارج شدم
ص: 28
الْمَسْجِدِ وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّیْلَةَ بِصَدَقَةٍ یَتَقَبَّلُهَا رَبِّی مِنِّی فَلَقِیتُ رَجُلًا فَتَصَدَّقْتُ عَلَیْهِ بِالدَّنَانِیرِ فَأَصْبَحَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ تَصَدَّقَ عَلِیٌّ الْبَارِحَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَی رَجُلٍ سَارِقٍ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّیْلَةَ صَدَقَةً یَتَقَبَّلُهَا اللَّهُ مِنِّی فَصَلَّیْتُ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ مَعِی مِائَةُ دِینَارٍ فَلَقِیتُ رَجُلًا فَأَعْطَیْتُهُ إِیَّاهَا فَلَمَّا أَصْبَحْتُ قَالَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ تَصَدَّقَ عَلِیٌّ الْبَارِحَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَی رَجُلٍ غَنِیٍّ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً فَأَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَبَّرْتُهُ فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ هَذَا جَبْرَئِیلُ یَقُولُ لَکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَبِلَ صَدَقَاتِکَ وَ زَکَّی عَمَلَکَ إِنَّ الْمِائَةَ دِینَارٍ الَّتِی تَصَدَّقْتَ بِهَا أَوَّلَ لَیْلَةٍ وَقَعَتْ فِی یَدَیِ امْرَأَةٍ فَاسِدَةٍ فَرَجَعَتْ إِلَی مَنْزِلِهَا وَ تَابَتْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْفَسَادِ وَ جَعَلَتْ تِلْکَ الدَّنَانِیرَ رَأْسَ مَالِهَا وَ هِیَ فِی طَلَبِ بَعْلٍ تَتَزَوَّجُ بِهِ وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ الثَّانِیَةَ وَقَعَتْ فِی یَدَیْ سَارِقٍ فَرَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَابَ إِلَی اللَّهِ مِنْ سَرِقَتِهِ وَ جَعَلَ الدَّنَانِیرَ رَأْسَ مَالِهِ یَتَّجِرُ بِهَا وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ الثَّالِثَةَ وَقَعَتْ فِی یَدَیْ رَجُلٍ غَنِیٍّ لَمْ یُزَکِّ مَالَهُ مُنْذُ سِنِینَ فَرَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ وَبَّخَ نَفْسَهُ وَ قَالَ شُحّاً عَلَیْکِ یَا نَفْسُ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ تَصَدَّقَ عَلَیَّ بِمِائَةِ دِینَارٍ وَ لَا مَالَ لَهُ وَ أَنَا فَقَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَی مَالِیَ الزَّکَاةَ لِأَعْوَامٍ کَثِیرَةٍ لَمْ أُزَکِّهِ فَحَسَبَ مَالَهُ وَ زَکَّاهُ وَ أَخْرَجَ زَکَاةَ مَالِهِ کَذَا وَ کَذَا دِینَاراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ الْآیَةَ.
أَبُو الطُّفَیْلِ: رَأَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَدْعُو الْیَتَامَی فَیُطْعِمُهُمُ الْعَسَلَ حَتَّی قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ یَتِیماً.
مُحَمَّدُ بْنُ الصِّمَّةِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمِّهِ قَالَ: رَأَیْتُ فِی الْمَدِینَةِ رَجُلًا عَلَی ظَهْرِهِ قِرْبَةٌ وَ فِی یَدِهِ صَحْفَةٌ یَقُولُ اللَّهُمَّ وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِلَهَ الْمُؤْمِنِینَ وَ جَارَ الْمُؤْمِنِینَ اقْبَلْ قُرُبَاتِیَ (1) اللَّیْلَةَ فَمَا أَمْسَیْتُ أَمْلِکُ سِوَی مَا فِی صَحْفَتِی وَ غَیْرَ مَا یُوَارِینِی فَإِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی مَنَعْتُهُ نَفْسِی مَعَ شِدَّةِ سَغَبِی (2) أَطْلُبُ الْقُرْبَةَ إِلَیْکَ غُنْماً اللَّهُمَّ فَلَا تُخْلِقْ وَجْهِی وَ لَا تَرُدَّ دَعْوَتِی
ص: 29
و گفتم: به خدا قسم امشب صدقهای میدهم که پروردگارم از من قبول کند. پس با مردی روبرو شدم و دینارها را به او صدقه دادم. اهل مدینه میگفتند: علی دیشب صد دینار به مرد سارقی صدقه داده است. پس به شدت غمگین شدم و گفتم: به خدا قسم امشب صدقهای میدهم که خدا آن را از من قبول کند. عشا را همراه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندم سپس از مسجد خارج شدم و صد دینار همراه من بود. با مردی روبرو شدم و آنها را به او بخشیدم. وقتی صبح کردم اهل مدینه گفتند: علی دیشب صد دینار به مردی ثروتمند صدقه داده است. پس به شدت غمگین شدم. نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدم و او را با خبر کردم، به من فرمود: ای علی این جبرئیل است به تو میگوید: همانا خدای عزّو جلّ صدقههای تو را قبول کرد و عملت را پاکیزه گردانید. صد دیناری که شب اول صدقه دادی به دست زن فاسدی افتاد که به منزلش برگشت و از فساد توبه کرد، و آن دینارها را سرمایه خود کرد و به دنبال مردی است تا با او ازدواج کند. و صدقه دوم به دستان سارقی افتاد که به منزل بازگشت و از سرقت خود توبه کرد و آن دینارها را سرمایه خود کرد تا با آن تجارت کند، و صدقه سوم به دستان مرد ثروتمندی رسید که از سالها مال خود را پاکیزه نکرده بود، پس به منزلش بازگشت و خود را سرزنش کرد و گفت: ای نفس لعنت برتو، این علی بن ابی طالب است که صد دینار به تو صدقه داده در حالی که هیچ مالی ندارد، خدا بر داراییم زکات سالهای بسیاری را واجب کرده و من پرداخت نکردهام، پس داراییش را محاسبه کرد و زکات آن را پرداخت کرد، و زکات مالش را فلان قدر دینار خارج کرد، و خدا در مورد تو نازل کرد: « رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ » {مردانی که داد و ستد آنها را مشغول نمیکند}، ادامه آیه.
ابو طفیل گفت: علی علیه السلام را دیدم که یتیمان را صدا میزد و به آنها عسل میداد، تا جایی که یکی از اصحابش گفت: کاش من هم یتیم بودم.
محمد بن صِمَّه از پدرش و او از عمویش روایت میکند: در مدینه مردی را دیدم که مشکی بر پشت و ظرفی در دست داشت، میگفت: خدایا، ای سرپرست مؤمنان، خدای مؤمنان و همسایه مؤمنان امشب مایه تقرب مرا قبول کن. مالک چیزی نشدم جز آنچه در ظرفم است و آن چه مرا میپوشاند، پس به راستی که تو میدانی که من با وجود شدت گرسنگی، خود را از آن منع کردم، نزدیکی به تو را غنیمتی میجویم.
خدایا رویم را زمین میانداز و دعایم را رد مکن،
ص: 29
فَأَتَیْتُهُ حَتَّی عَرَفْتُهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَتَی رَجُلًا فَأَطْعَمَهُ.
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ یَرْفَعُهُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَتَی مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمْ یَجِدْ عَلِیٌّ شَیْئاً یُقَرِّبُهُ إِلَیْهِمْ فَخَرَجَ لِیُحَصِّلَ لَهُمْ شَیْئاً فَإِذَا هُوَ بِدِینَارٍ عَلَی الْأَرْضِ فَتَنَاوَلَهُ وَ عَرَّفَ بِهِ فَلَمْ یَجِدْ لَهُ طَالِباً فَقَوَّمَهُ عَلَی نَفْسِهِ وَ اشْتَرَی بِهِ طَعَاماً وَ أَتَی بِهِ إِلَیْهِمْ وَ أَصَابَ بِهِ عِوَضَهُ وَ جَعَلَ یُنْشِدُ صَاحِبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ فَأَتَی بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِالْخَبَرِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ شَیْ ءٌ أَعْطَاکَهُ اللَّهُ لَمَّا اطَّلَعَ عَلَی نِیَّتِکَ وَ مَا أَرَدْتَهُ وَ لَیْسَ هُوَ شی ء [شَیْئاً] لِلنَّاسِ وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ.
رَوَتِ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ مِنْهُمُ ابْنُ شَاهِینَ الْمَرْوَزِیُّ وَ شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُ (1) عَنِ الْخُدْرِیِّ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّ عَلِیّاً أَصْبَحَ سَاغِباً فَسَأَلَ فَاطِمَةَ طَعَاماً فَقَالَتْ مَا کَانَتْ إِلَّا مَا أَطْعَمْتُکَ مُنْذُ یَوْمَیْنِ آثَرْتُ بِهِ عَلَی نَفْسِی وَ عَلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ أَلَا أَعْلَمْتِینِی فَأَتَیْتُکُمْ بِشَیْ ءٍ فَقَالَتْ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ أُکَلِّفَکَ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ فَخَرَجَ وَ اسْتَقْرَضَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله دِینَاراً فَخَرَجَ یَشْتَرِی بِهِ شَیْئاً فَاسْتَقْبَلَهُ الْمِقْدَادُ قَائِلًا مَا شَاءَ اللَّهُ فَنَاوَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام الدِّینَارَ ثُمَّ دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَنَامَ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ بِهِ فَحَرَّکَهُ وَ قَالَ مَا صَنَعْتَ فَأَخْبَرَهُ فَقَامَ وَ صَلَّی مَعَهُ فَلَمَّا قَضَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاتَهُ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ نُفْطِرُ عَلَیْهِ فَنَمِیلَ مَعَکَ فَأَطْرَقَ لَا یُحِیرُ جَوَاباً(2) حَیَاءً مِنْهُ وَ کَانَ اللَّهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَتَعَشَّی تِلْکَ اللَّیْلَةَ عِنْدَ عَلِیٍّ فَانْطَلَقَا حَتَّی دَخَلَا عَلَی فَاطِمَةَ وَ هِیَ فِی مُصَلَّاهَا وَ خَلْفَهَا جَفْنَةٌ تَفُورُ دُخَاناً فَأَخْرَجَتْ فَاطِمَةُ الْجَفْنَةَ فَوَضَعَتْهَا بَیْنَ أَیْدِیهِمَا فَسَأَلَ عَلِیٌّ أَنَّی لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ رِزْقِهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ قَالَ فَوَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَفَّهُ الْمُبَارَکَ بَیْنَ کَتِفَیْ عَلِیٍّ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ هَذَا بَدَلُ دِینَارِکَ ثُمَّ اسْتَعْبَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَاکِیاً وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی رَأَیْتُ فِی ابْنَتِی مَا رَأَی زَکَرِیَّا لِمَرْیَمَ.
ص: 30
پیش او آمدم تا این که شناختمش، او علی بن ابی طالب علیه السلام بود، پس مردی آمد و او به آن مرد غذا داد.
عبدالله بن علی بن حسین روایت میکند: پیامبر همراه جماعتی از اصحابش نزد علی علیه السلام آمدند، علی علیه السلام چیزی نیافت که با آن از آنها پذیرائی کند، پس بیرون رفت تا چیزی به دست آورد که ناگهان دیناری را روی زمین دید، آن را برداشت و آن را اعلام کرد و برای آن خواهانی نیافت، آن را برای خود قرارداد و با آن غذایی خرید و برای آنها آورد و معادل آن برایش رسید. شروع به جستجوی صاحبش کرد او را نیافت. نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آمد و او را از موضوع با خبر کرد، گفت: ای علی آن چیزی است که خدا وقتی از نیت و خواسته ات آگاه شد به تو عطا کرد و آن چیزی نیست که از آنِ مردم باشد. سپس برای او دعای خیر کرد.
شیعه و سنی از جمله ابن شاهین مروَزی و شِیرَوَیه دَیلَمی از خُدری و ابی هریره روایت کردند که علی علیه السلام گرسنه شد و از فاطمه سلام الله علیها غذایی خواست، فرمود: چیزی نیست جز آن چه که دو روز پیش به تو دادم، و آن را برای تو بر خودم و بر حسن و حسین ترجیح دادم. گفت: چرا مرا باخبر نکردی تا چیزی برایتان بیاورم. گفت: ای ابا الحسن من از خدایم شرم دارم که تو را مکلف به چیزی کنم که نمیتوانی. بیرون رفت و از پیامبر دیناری قرض گرفت، سپس خارج شد تا چیزی با آن بخرد که مقداد با او روبرو شد در حالی که میگفت: هر چه خدا بخواهد. علی علیه السلام دینار را به او داد سپس وارد مسجد شد و سرش را گذاشت و خوابید. پیامبر آمد و او را دید تکانش داد و گفت: چه کار کردی؟ پس او را با خبر کرد. برخاست و همراه او نماز خواند. وقتی پیامبر نمازش را به پایان برد فرمود: ای ابا الحسن آیا نزد تو چیزی هست که با آن افطار کنیم و با تو همراه شویم؟ سرش را پایین انداخت و از شرم جوابی نداد. خداوند به او وحی کرده بود که آن شب نزد علی شام بخورد. پس به راه افتادند و نزد فاطمه سلام الله علیها آمدند در حالی که او در مصلایش بود و پشت سرش کاسهای بود که دود از آن بالا میزد. آن را پیش رویشان گذاشت، علی علیه السلام پرسید: این را از کجا آوردی؟ گفت: این از فضل و روزی خداست « إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ »(1)
{خداوند هر که را بخواهد بی حساب روزی میدهد}، گفت: پیامبر دست مبارکش را میان دو کتف علی علیه السلام گذاشت و سپس گفت: ای علی این به جای دینارت است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله اشک ریزان گریه کرد و گفت: سپاس خدایی را که مرا نمیراند تا برای دخترم ببینم آن چه را که زکریا برای مریم دید.
ص: 30
وَ فِی رِوَایَةِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ (1).
وَ فِی رِوَایَةِ حُذَیْفَةَ: أَنَّ جَعْفَراً أَعْطَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله الْفَرْعَ مِنَ الْعَالِیَةِ وَ الْقَطِیفَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَأَدْفَعَنَّ هَذِهِ الْقَطِیفَةَ إِلَی رَجُلٍ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَعْطَاهَا عَلِیّاً علیه السلام فَفَصَلَ عَلِیٌّ الْقَطِیفَةَ سِلْکاً سِلْکاً فَبَاعَ بِالذَّهَبِ فَکَانَ أَلْفَ مِثْقَالٍ فَفَرَّقَهُ فِی فُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ کُلَّهَا فَلَقِیَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ حُذَیْفَةُ وَ عَمَّارٌ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ فَسَأَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْغَدَاءَ فَقَالَ حَیَاءً مِنْهُ نَعَمْ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَوَجَدُوا الْجَفْنَةَ.
وَ فِی حَدِیثِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ الْمِقْدَادَ قَالَ لَهُ أَنَا مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامِ مَا طَعِمْتُ شَیْئاً فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَاعَ دِرْعَهُ بِخَمْسِمِائَةٍ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ بَعْضَهَا وَ انْصَرَفَ مُتَحَیِّراً فَنَادَاهُ أَعْرَابِیٌّ اشْتَرِ مِنِّی هَذِهِ النَّاقَةَ مُؤَجَّلًا فَاشْتَرَاهَا بِمِائَةٍ(2) وَ مَضَی الْأَعْرَابِیُّ فَاسْتَقْبَلَهُ آخَرُ وَ قَالَ بِعْنِی هَذِهِ (3) بِمِائَةٍ وَ خَمْسِینَ درهم [دِرْهَماً] فَبَاعَ وَ صَاحَ یَا حَسَنُ وَ یَا حُسَیْنُ امْضِیَا فِی طَلَبِ الْأَعْرَابِیِّ وَ هُوَ عَلَی الْبَابِ فَرَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَبَسَّمُ وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ الْأَعْرَابِیُّ صَاحِبُ النَّاقَةِ جَبْرَئِیلُ وَ الْمُشْتَرِی مِیکَائِیلُ یَا عَلِیُّ الْمِائَةُ عَنِ النَّاقَةِ(4) وَ الخمسین [الْخَمْسُونَ] بِالْخَمْسِ الَّتِی دَفَعْتَهَا إِلَی الْمِقْدَادِ ثُمَّ تَلَا وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ الْآیَةَ(5).
قال الفیروزآبادی فرع کل شی ء أعلاه و المال الطائل و القوس عملت من طرف القضیب أو الفرع من خیر القسی و بالتحریک أول ولد تنتجه الناقة(6) و العالیة و العوالی أماکن بأعلی أراضی المدینة و إنما اشتروا کل
ص: 31
و در روایت امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: خداوند در مورد آنها نازل کرد: « وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ »(1)
{آنها را بر خودشان مقدم میدارند} .
در روایت حُذَیفه آمده که گفت: جعفر قسمتی از کالای سودمند و قطیفه ای(لباس مخملی) به پیامبر صلی الله علیه و آله عطا کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این مخمل را به مردی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش او را دوست دارند و آن را به علی علیه السلام عطا کرد. علی علیه السلام مخمل را رشته رشته کرد و به طلا فروخت که هزار مثقال بود و آن را میان همه مهاجرین تقسیم کرد. پیامبر با او روبرو شد و حذیفه، عمار، سلمان، ابوذر و مقداد همراهش بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله از او ناهار خواست، به خاطر شرم از او گفت: بله، بر او وارد شدند و آن کاسه را یافتند.
در حدیث ابن عباس آمده که گفت: مقداد به او گفت: من از سه روز پیش چیزی نخوردهام، امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون رفت و زره خود را به پانصد فروخت و مقداری از آن را به او داد و متحیّر بازگشت. یک بادیه نشین او را صدا زد: این شتر را از من نسیه بخر، آن را به صد خرید و بادیه نشین رفت و دیگری پیش رویش آمد و گفت: این را به صد و پنجاه درهم به من بفروش، فروخت و فریاد زد: ای حسن و ای حسین به دنبال بادیه نشین بروید در حالی که او بر در بود، پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که تبسم کرده بود او را دید و میگفت: ای علی! بادیه نشینِ صاحب شتر جبرئیل و خریدار میکائیل بود. ای علی! صد به خاطر شتر و پنجاه به خاطر پنجی بود که به مقداد پرداخت کردی، سپس خواند: « وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ »(2)
{هر کس که از خدا پروا کند قرار میدهد برای او} ادامه آیه(3).
توضیح
فیروز آبادی گفت: فرع هر چیزی: یعنی بهترین آن، و دارایی سودمند، و کمان که ساخته شده از قسمت شاخه یا فرع از بهترین نوع کمان است. فَرَع یعنی اولین بچهای که شتر به دنیا میآورد(4). العالیه و العوالی: مکانهایی در بلندترین زمینهای مدینه. هر
ص: 31
سلک فی القطیفة بالذهب لشرافتها و یحتمل کونها مطرزة بالذهب و قد مر فی باب خیبر ما یؤید الثانی.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ إِنَّهُ علیه السلام طُلِبَتْ مِنْهُ صَدَقَةٌ(1) فَأَعْطَی خَاتَماً فَنَزَلَ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ (2) وَ فِیهِ یُضْرَبُ الْمَثَلُ فِی الصَّدَقَاتِ یُقَالُ فِی الدُّعَاءِ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ کَمَا تَقَبَّلَ تَوْبَةَ آدَمَ وَ قُرْبَانَ إِبْرَاهِیمَ وَ حَجَّ الْمُصْطَفَی وَ صَدَقَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ یَأْخُذُ مِنَ الْغَنَائِمِ لِنَفْسِهِ وَ فَرَسِهِ وَ مِنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی وَ یُنْفِقُ جَمِیعَ ذَلِکَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ تُوُفِّیَ وَ لَمْ یَتْرُکْ إِلَّا ثَمَانَمِائَةِ دِرْهَمٍ-(3)
وَ سَأَلَهُ أَعْرَابِیٌّ شَیْئاً فَأَمَرَ لَهُ بِأَلْفٍ فَقَالَ الْوَکِیلُ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَقَالَ کِلَاهُمَا عِنْدِی حَجَرَانِ فَأَعْطِ الْأَعْرَابِیَّ أَنْفَعَهُمَا لَهُ وَ قَالَ لَهُ ابْنُ الزُّبَیْرِ إِنِّی وَجَدْتُ فِی حِسَابِ أَبِی أَنَّ لَهُ عَلَی أَبِیکَ ثَمَانِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَقَالَ لَهُ إِنَّ أَبَاکَ صَادِقٌ فَقَضَی ذَلِکَ ثُمَّ جَاءَهُ فَقَالَ غَلِطْتُ فِیمَا قُلْتُ إِنَّمَا کَانَ لِوَالِدِکَ عَلَی وَالِدِی مَا ذَکَرْتُهُ لَکَ فَقَالَ وَالِدُکَ فِی حِلٍّ وَ الَّذِی قَبَضْتَهُ مِنِّی هُوَ لَکَ (4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الصَّادِقُ علیه السلام: أَنَّهُ علیه السلام أَعْتَقَ أَلْفَ نَسَمَةٍ مِنْ کَدِّ یَدِهِ جَمَاعَةً لَا یُحْصَوْنَ کَثْرَةً وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ وَ رَأَی عِنْدَهُ وَسْقَ نَوًی مَا هَذَا یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ مِائَةُ أَلْفِ نَخْلٍ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَغَرَسَهُ فَلَمْ یُغَادَرْ مِنْهُ نَوَاةٌ وَاحِدَةٌ فَهُوَ مِنْ أَوْقَافِهِ وَ وَقَفَ مَالًا بِخَیْبَرَ وَ بِوَادِی الْقُرَی وَ وَقَفَ مَالَ أَبِی نیرز وَ الْبُغَیْبِغَةِ وَ أرباحا وَ أرینة وَ رغد وَ رزینا وَ ریاحا عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (5) وَ أَمَرَ بِذَلِکَ أَکْثَرَ وُلْدِ فَاطِمَةَ مِنْ ذَوِی الْأَمَانَةِ وَ الصَّلَاحِ وَ أَخْرَجَ مِائَةَ عَیْنٍ بِیَنْبُعَ وَ جَعَلَهَا لِلْحَجِیجِ وَ هُوَ بَاقٍ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا وَ حَفَرَ آبَاراً فِی طَرِیقِ مَکَّةَ وَ الْکُوفَةِ وَ هِیَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ (6) فِی
ص: 32
رشته از مخمل را به طلا خریدند به خاطر ارزش آن و ممکن است با طلا روی آن نقش انداخته شده باشد که در باب خیبر آنچه دومی را تایید میکند گذشت.
روایت2.
مناقب ابن شهر آشوب: از علی علیه السلام صدقه خواسته شد پس انگشتری بخشید. و نازل شد: « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ »(1){ولی
شما تنها خداست و ...}. و در صدقات ضربالمثل است. در دعا گفته میشود: خدا از او قبول کند چنان که توبه آدم، قربانی ابراهیم، حج مصطفی صلی الله علیه و آله و صدقه امیرالمؤمنین علیه االسلام را قبول کرد. سهم خود، اسبش و نزدیکان را از غنایم میگرفت و همه آن را در راه خدا انفاق میکرد، از دنیا رفت در حالی که به جای نگذاشت مگر هشتصد درهم.(2)
بادیه نشینی چیزی از او خواست دستور داد به او هزار دهند، وکیل گفت: از طلا یا نقره؟ گفت: هر دو نزد من سنگ هستند، به بادیه نشین هر کدام از آن دو که برایش سودمندتر است بده. و ابن زبیر به او گفت: من در حساب پدرم یافتم که از پدرت هشتاد هزار درهم طلب داشت به او گفت: به راستی که پدرت راستگو بود. پس آن را ادا کرد سپس آمد و گفت: در آن چه گفتم اشتباه کردم پدر تو آن مقدار را از پدر من طلب داشت. گفت: حلال پدرت باد و آنچه از من گرفتی مال تو است.
روایت3.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام از دست رنج خودش هزار نفر را آزاد کرد، جماعتی که از شدت زیادی شمرده نمیشدند. مردی که باری از هسته خرما را نزد او میدید گفت این چیست ای ابا الحسن؟ فرمود: اگر خدا بخواهد صد نخل خرما. آنها را کاشت و یک هسته را فرو نگذاشت. آن از وقفیات او بود و مالی را در خیبر و وادی القری وقف کرد، و داراییهای أبی نیرز، البُغَیْبِغَة، ارباح، ارینه، رغد، رزین و ریاح را برای مؤمنین وقف کرد و اکثر فرزندان فاطمه سلام الله علیها را که امانتدار و صالح بودند دستور به آن داد. و صد چشمه در یَنبُع خارج کرد و آن را برای حاجیان قرار داد که تا زمان ما باقی است. و چاههایی در راه مکه و کوفه حفر کرد، و آن مسجد الفتح در
ص: 32
الْمَدِینَةِ وَ عِنْدَ مُقَابِلِ قَبْرِ حَمْزَةَ وَ فِی الْمِیقَاتِ وَ فِی الْکُوفَةِ وَ جَامِعِ الْبَصْرَةِ وَ فِی عَبَّادَانَ وَ غَیْرِ ذَلِکَ (1).
کشف، [کشف الغمة] مِنْ کِتَابِ ابْنِ طَلْحَةَ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: جُعْتُ یَوْماً بِالْمَدِینَةِ جُوعاً شَدِیداً فَخَرَجْتُ أَطْلُبُ الْعَمَلَ فِی عَوَالِی الْمَدِینَةِ(2) فَإِذَا أَنَا بِامْرَأَةٍ قَدْ جَمَعَتْ مَدَراً(3) فَظَنَنْتُهَا تُرِیدُ بَلَّهُ (4) فَأَتَیْتُهَا فَقَاطَعْتُهَا کُلَّ ذَنُوبٍ (5) عَلَی تَمْرَةٍ فَمَدَدْتُ سِتَّةَ عَشَرَ ذَنُوباً حَتَّی مَجِلَتْ یَدَایَ (6) ثُمَّ أَتَیْتُ الْمَاءَ فَأَصَبْتُ مِنْهُ ثُمَّ أَتَیْتُهَا فَقُلْتُ یَکْفِی هَکَذَا(7) بَیْنَ یَدَیْهَا وَ بَسَطَ الرَّاوِی کَفَّیْهِ وَ جَمَعَهُمَا فَعَدَّتْ لِی سِتَّ عَشْرَةَ تَمْرَةً فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ فَأَکَلَ مَعِی مِنْهَا.
قَالَ الْوَاحِدِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ یَرْفَعُهُ بِسَنَدِهِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ یَمْلِکُ أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ فَتَصَدَّقَ بِدِرْهَمٍ لَیْلًا وَ بِدِرْهَمٍ نَهَاراً وَ بِدِرْهَمٍ سِرّاً وَ بِدِرْهَمٍ عَلَانِیَةً فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِیهِ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (8).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْقُرَشِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الشَّامِیِّ عَنْ جُوَیْبِرٍ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّهُ أَنْفَقَ أَرْبَعَ دَرَاهِمَ (9) أَنْفَقَ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ دِرْهَماً وَ فِی وُضُوحِ
ص: 33
مدینه است، و در مقابل قبر حمزه، در میقات، کوفه و جامع بصره و در آبادان و غیره را وقف کرد(1).
روایت4.
کشف الغمة: از کتاب ابن طلحه از مجاهد روایت شده است که گفت: علی علیه السلام فرمود: روزی در مدینه سخت گرسنه شدم، برای پیدا کردن کار به محله های بالای مدینه رفتم، در آنجا زنی را دیدم که کلوخهایی را جمع کرده بود و فکر کردم که می خواهد با آنها گل درست کند، نزدیک او رفتم و طی کردم که برای هر دلو آب که از چاه بکشم یک دانه خرما به من بدهد؛ چون شانزده دلو کشیدم، دستم تاول زد، پس به لب آب رفتم و دستم را شستم، آنگاه به نزد آن زن رفتم و گفتم:کف دستم اینگونه است. در مقابلش دستم را باز کردم – (اسماعیل) راوی حدیث دو کف دستش را باز و بسته کرد –، او شانزده دانه خرما به من داد. من نزد پیامبر «صلی الله علیه وآله » آمدم و او را از آنچه گذشته بود آگاه کردم، پیامبر با من از آن خرماها خورد.
واحدی در تفسیرش که با سندش به ابن عباس ارجاع میدهد گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام چهار درهم داشت، یک درهم را شبانه و یک درهم را در روز، یک درهم پنهانی و یک درهم آشکارا صدقه داد. خدای سبحان در مورد او نازل کرد: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» {کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکار انفاق میکنند پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین میشوند}(2).
روایت5.
تفسیر فرات بن ابراهیم: از ابن عباس رضی الله عنه روایت شده است که گفت: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً »(3)
{کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکار انفاق میکنند} در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شد، چرا که او چهار درهم انفاق کرد: در تاریکی شب درهمی انفاق کرد و در روشنایی
ص: 33
النَّهَارِ(1) دِرْهَماً وَ سِرّاً دِرْهَماً وَ عَلَانِیَةً دِرْهَماً فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمْ صَاحِبُ هَذِهِ النَّفَقَةِ فَأَمْسَکَ الْقَوْمُ فَعَادَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَامَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَالَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَلَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَعْنِی ثَوَابَهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ مِنْ قِبَلِ الْعَذَابِ وَ مِنْ قِبَلِ الْمَوْتِ یَعْنِی فِی الْآخِرَةِ(2).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُقْرِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْعَطَّارِ(3) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الدِّهْقَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ الْجُوعَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی بُیُوتِ أَزْوَاجِهِ فَقُلْنَ مَا عِنْدَنَا إِلَّا الْمَاءُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لِهَذَا الرَّجُلِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَتَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ لَهَا مَا عِنْدَکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا قُوتُ الصِّبْیَةِ نُؤْثِرُ(4) ضَیْفَنَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا ابْنَةَ مُحَمَّدٍ نَوِّمِی الصِّبْیَةَ وَ أَطْفِئِی الْمِصْبَاحَ فَلَمَّا أَصْبَحَ عَلِیٌّ علیه السلام غَدَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَلَمْ یَبْرَحْ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5).
لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَاسِمٍ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی یَعْقُوبَ الدِّینَوَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ الْعِجْلِیِّ قَالَ: یُرْوَی أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً فَقَالَ اکْتُبْهَا فِی الْأَرْضِ فَإِنِّی أَرَی الضُّرَّ فِیکَ بَیِّناً فَکَتَبَ فِی الْأَرْضِ أَنَا فَقِیرٌ مُحْتَاجٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا قَنْبَرُ اکْسُهُ حُلَّتَیْنِ فَأَنْشَأَ الرَّجُلُ یَقُولُ:
ص: 34
روز درهمی، پنهانی درهمی و آشکارا درهمی دیگر، پس وقتی این آیه نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما صاحب این انفاق است؟ مردم سکوت کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله تکرار کرد، علی بن ابی طالب برخاست و گفت: من ای رسول خدا، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله خواند: « فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ » {پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود} یعنی جزای آنها نزد پروردگارشان است « وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ » {نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین میشوند} یعنی از جانب عذاب و از جانب مرگ در آخرت بیمناک و اندوهگین نمیشوند.(1)
روایت6.
امالی الطوسی: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از گرسنگی شکایت کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد به منازل همسرانش گفتند: نزد ما چیزی جز آب نیست. سپس رسول الله صلی الله علیه و آله گفت: چه کسی امشب عهده دار این مرد است؟ علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: من عهده دار او هستم ای رسول الله. نزد فاطمه سلام علیها آمد و به او گفت: نزد تو چیست ای دختر پیامبر؟ گفت: چیزی نزد ما نیست مگر غذای کودکان، میهمانمان را مقدم میداریم. سپس علی علیه السلام فرمود: ای دختر محمد! کودکان را بخوابان و چراغ را خاموش کن. وقتی علی علیه السلام صبح کرد نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و او را از موضوع با خبر کرد. هنوز نزد ایشان بود که خدای عزّ وجلّ نازل کرد: « وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» {و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد آنها را بر خودشان مقدم میدارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند}(2).
روایت7.
امالی الصدوق: روایت میکند مردی نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و به او گفت: ای امیرالمؤمنین مرا به تو نیازی است. گفت: بر زمین بنویس. به راستی که من خسارت را در تو آشکار میبینم. بر زمین نوشت: من فقیر نیازمندم. علی علیه السلام فرمود: ای قنبر دو جامه بر او بپوشان، مرد شروع به سرودن کرد:
ص: 34
کَسَوْتَنِی حُلَّةً تَبْلَی مَحَاسِنُهَا***فَسَوْفَ أَکْسُوکَ مِنْ حُسْنِ الثَّنَاءِ حُلَلًا
إِنْ نِلْتَ حُسْنَ ثَنَائِی نِلْتَ مَکْرُمَةً***وَ لَسْتَ تَبْغِی بِمَا قَدْ نِلْتَهُ بَدَلًا
إِنَّ الثَّنَاءَ لَیُحْیِی ذِکْرَ صَاحِبِهِ***کَالْغَیْثِ یُحْیِی نَدَاهُ السَّهْلَ وَ الْجَبَلَا
لَا تَزْهَدِ الدَّهْرَ فِی عُرْفٍ بَدَأْتَ بِهِ (1)*** فَکُلُّ عَبْدٍ سَیُجْزَی بِالَّذِی فَعَلَا
فَقَالَ علیه السلام: أَعْطُوهُ مِائَةَ دِینَارٍ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ أَغْنَیْتَهُ فَقَالَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنْزِلِ النَّاسَ مَنَازِلَهُمْ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ أَقْوَامٍ یَشْتَرُونَ الْمَمَالِیکَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ لَا یَشْتَرُونَ الْأَحْرَارَ بِمَعْرُوفِهِمْ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: نَزَلَتْ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فِی عَلِیٍّ علیه السلام(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُهُمْ وَ هُوَ مِمَّنْ یُنْفِقُ مَالَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ: کَانَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ لَمْ یَمْلِکْ غَیْرَهَا فَتَصَدَّقَ بِدِرْهَمٍ لَیْلًا وَ بِدِرْهَمٍ نَهَاراً وَ بِدِرْهَمٍ سِرّاً وَ بِدِرْهَمٍ عَلَانِیَةً فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ قَالَ إِنْجَازُ مَوْعُودِ اللَّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً إِلَی الْآیَاتِ (6).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ
ص: 35
-پوشاندی جامهای مرا که زیباییهای آن فرسوده میشود؛ به تو خواهم پوشاند جامهای زیبا از ستایش
-اگر به ستایش من دست یابی به بزرگی دست یافتهای و برای آنچه به دست آوردی جایگزینی نمیخواهی.
- ستایش نام صاحب خویش را زنده میدارد، همچون باران که طراوتش دشت و کوه را زنده میدارد
- در بخششی که آن را شروع کردی پارسایی مکن، هر بندهای به آنچه کرده جزا داده خواهد شد
علی علیه السلام فرمود: صد دینار به او بدهید، به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین به راستی که او را بینیاز کردی. فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: مردم را در جایگاه خودشان قرار ده، سپس علی علیه السلام فرمود: من درشگفتم از مردمانی که بردگان را با اموال خود میخرند و آزادگان را با نیکی خود نمیخرند(1).
روایت8.
عیون اخبار الرضا: امام رضااز پدرانش علیهم السلام روایت کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیه « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً »(2)
{کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان آشکار انفاق میکنند} در مورد علی علیه السلام نازل شد(3).
روایت9.
تفسیر العیاشی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: کلام خدای تعالی که میفرماید: « وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»(4) {مَثَل کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا انفاق میکنند} در مورد علی علیه السلام نازل شد(5) .
روایت10.
تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: « وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ » {مَثَل کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا انفاق میکنند}، علی امیرالمؤمنین علیه السلام برترین آنهاست، و او از کسانی است که مالش را برای خشنودی خدا انفاق میکرد(6).
روایت11.
تفسیر العیاشی: علی علیه السلام چهار درهم داشت و غیر از آن نداشت، درهمی شبانه و درهمی در روز، درهمی پنهانی و درهمی آشکارا صدقه داد و این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید گفت: ای علی! چه چیز باعث شد چنین کنی؟ گفت: محقق کردن وعده خداوند و خدا نازل کرد: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً »{کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکار انفاق میکنند} تا آخر آیات(7).
روایت12.
الکافی: از امام جعفر صادق علیه السلام
ص: 35
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعَثَ إِلَی رَجُلٍ بِخَمْسَةِ أَوْسَاقٍ مِنْ تَمْرِ المعینعة(1) [الْبُغَیْبِغَةِ] وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی البقیعة وَ کَانَ الرَّجُلُ مِمَّنْ یُرْجَی نَوَافِلُهُ (2) وَ یُؤَمَّلُ تائله [نَائِلُهُ] وَ رِفْدُهُ وَ کَانَ لَا یَسْأَلُ عَلِیّاً وَ لَا غَیْرَهُ شَیْئاً فَقَالَ رَجُلٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا سَأَلَکَ فُلَانٌ وَ لَقَدْ کَانَ یُجْزِیهِ مِنَ الْخَمْسَةِ الْأَوْسَاقِ وَسْقٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا أَکْثَرَ اللَّهُ فِی الْمُؤْمِنِینَ ضَرْبَکَ أُعْطِی أَنَا وَ تَبْخَلُ أَنْتَ [اللَّهَ أَنْتَ] إِذَا لَمْ أُعْطِ الَّذِی یَرْجُونِّی إِلَّا مِنْ بَعْدِ الْمَسْأَلَةِ ثُمَّ أَعْطَیْتُهُ مِنْ بَعْدِ الْمَسْأَلَةِ(3) فَلَمْ أُعْطِهِ ثَمَنَ مَا أَخَذْتُ مِنْهُ وَ ذَلِکَ لِأَنِّی عَوَّضْتُهُ أَنْ یَبْذُلَ لِی وَجْهَهُ الَّذِی یُعَفِّرُهُ فِی التُّرَابِ لِرَبِّی وَ رَبِّهِ عِنْدَ تَعَبُّدِهِ لَهُ وَ طَلَبِ حَوَائِجِهِ إِلَیْهِ فَمَنْ فَعَلَ هَذَا بِأَخِیهِ الْمُسْلِمِ وَ قَدْ عَرَفَ أَنَّهُ مَوْضِعٌ لِصِلَتِهِ وَ مَعْرُوفِهِ فَلَمْ یَصْدُقِ اللَّهَ فِی دُعَائِهِ لَهُ حَیْثُ یَتَمَنَّی لَهُ الْجَنَّةَ بِلِسَانِهِ وَ یَبْخَلُ عَلَیْهِ بِالْحُطَامِ مِنْ مَالِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَبْدَ قَدْ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فَإِذَا دَعَا لَهُمْ بِالْمَغْفِرَةِ فَقَدْ طَلَبَ لَهُمُ الْجَنَّةَ فَمَا أَنْصَفَ مَنْ فَعَلَ هَذَا بِالْقَوْلِ وَ لَمْ یُحَقِّقْهُ بِالْفِعْلِ (4).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادٍ ذَکَرَهُ عَنِ الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: سَامَرْتُ (5) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَرَضَتْ لِی حَاجَةٌ قَالَ فَرَأَیْتَنِی لَهَا أَهْلًا قُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ جَزَاکَ اللَّهُ عَنِّی خَیْراً ثُمَّ قَامَ إِلَی السِّرَاجِ فَأَغْشَاهَا وَ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا أَغْشَیْتُ السِّرَاجَ لِئَلَّا أَرَی ذُلَّ حَاجَتِکَ فِی وَجْهِکَ فَتَکَلَّمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الْحَوَائِجُ أَمَانَةٌ مِنَ اللَّهِ فِی صُدُورِ الْعِبَادِ فَمَنْ کَتَمَهَا کُتِبَ لَهُ عِبَادَةٌ وَ مَنْ أَفْشَاهَا کَانَ حَقّاً عَلَی مَنْ سَمِعَهَا أَنْ یُعِینَهُ (6).
ص: 36
روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج بارِ خرما از معینعه[الْبُغَیْبِغَةِ] و در نسخهای دیگر: بقیعه، به نزد مردی فرستاد و مرد از کسانی بود که به خیر و بخشش و یاری او امید بود و نه از علی علیه السلام و نه از غیر او درخواستی نمیکرد. مردی به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت:فلانی از تو چیزی نخواسته و از هر پنج بار یک بار برای او کافی است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خداوند امثال تو را در مسلمین نیافزاید. من میبخشم و تو بخل میورزی، اگر به کسی که به من امید دارد نبخشم مگر این که از من بخواهد، سپس بعد از این که از من خواست به او ببخشم، قیمت چیزی را که از او گرفتهام به او پرداخت نکردهام. چرا که در عوض بخششم آبروی او را که هنگام بندگی و طلب نیازهایش از پروردگارش و پروردگار من بر خاک مینهد از او گرفتهام. هر کس این کار با برادر مسلمانش انجام دهد در حالی که بداند باید به او ببخشد و خدا را تصدیق نکند در درخواستی که آن بنده از او دارد به طوری که با زبانش برای او بهشت را آرزو میکند و او در بخشیدن اندکی از مالش به او بخل میورزد. چرا که بنده در دعایش میگوید: خدایا مؤمنان را بیامرز و ببخش. وقتی برای آنها دعای آمرزش میکند در واقع برای آنها آرزوی بهشت میکند. و هر کس با زبان چنین کند و در عمل انجام ندهد بیانصافی کرده است.
روایت13.
الکافی: از حارث همدانی روایت شده است که گفت: شبانه با امیرالمؤمنین علیه السلام گفتگو کردم و گفتم: ای امیرالمؤمنین مرا نیازی پیش آمده، گفت: و مرا بر آن سزاوار دیدی، گفتم: بله ای امیر المؤمنین، گفت: خداوند به وسیله من به تو جزای خیر دهد. سپس به سوی چراغ برخاست و آن را پوشاند و نشست. سپس گفت: چراغ را برای این پوشاندم تا خواری نیازت را در چهرهات نبینم. سخن بگو همانا که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که میگفت: نیازها امانتی از طرف خدا در دلهای بندگان است هر کس پنهانش کند برای او عبادت نوشته شود و هر کس فاش کند بر هر که میشنود واجب است که کمکش کند.(1)
ص: 36
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ التَّفْلِیسِیِّ عَنِ السَّمَنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَضْرِبُ بِالْمَرِّ(1) وَ یَسْتَخْرِجُ الْأَرَضِینَ وَ إِنَّهُ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ کَدِّ یَدِهِ (2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُعَنْعَناً عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مؤمن [مُوسِرٌ] عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی دَارٍ [لَهُ] حَدِیقَةٌ(3) وَ لَهُ جَارٌ لَهُ صِبْیَةٌ فَکَانَ یَتَسَاقَطُ الرُّطَبُ مِنَ النَّخْلَةِ فَیَنْشُدُونَ صِبْیَتُهُ یَأْکُلُونَهُ فَیَأْتِی الْمُوسِرُ فَیُخْرِجُ الرُّطَبَ مِنْ جَوْفِ أَفْوَاهِ الصِّبْیَةِ وَ شَکَا الرَّجُلُ ذَلِکَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ وَحْدَهُ إِلَی الرَّجُلِ فَقَالَ بِعْنِی حَدِیقَتَکَ هَذِهِ بِحَدِیقَةٍ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُ الْمُوسِرُ لَا أَبِیعُکَ عَاجِلًا بِآجِلٍ فَبَکَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ رَجَعَ نَحْوَ الْمَسْجِدِ فَلَقِیَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ لَا أَبْکَی اللَّهُ عَیْنَیْکَ فَأَخْبَرَهُ خَبَرَ الرَّجُلِ الضَّعِیفِ وَ الْحَدِیقَةِ فَأَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَتَّی اسْتَخْرَجَهُ (4) مِنْ مَنْزِلِهِ وَ قَالَ لَهُ بِعْنِی دَارَکَ قَالَ الْمُوسِرُ بِحَائِطِکَ الْحُسْنَی فَصَفَّقَ عَلِیٌّ یَدَهُ وَ دَارَ إِلَی الضَّعِیفِ فَقَالَ لَهُ تَحَوَّلْ إِلَی دَارِکَ فَقَدْ مَلَّکَهَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ لَکَ وَ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی إِلَی آخِرِ السُّورَةِ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ هَذِهِ السُّورَةَ الْکَامِلَةَ(5).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی مُعَنْعَناً عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بَعْدَ أَنْ صَلَّیْنَا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْعَصْرَ بِهَفَوَاتَ فَجَاءَ رَجُلٌ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ
ص: 37
روایت14.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام بیل میزد و زمین ها را استخراج میکرد و او هزار بنده را از دست رنج خویش آزاد کرد(1).
روایت15.
تفسیر فرات بن ابراهیم: از علی بن حسین علیهما السلام روایت شده است که فرمود: در زمان پیامبر مرد مؤمنی در خانه باغی بود و همسایهای داشت که کودکانی داشت. خرما از نخل میافتاد و کودکان آن را جستجو میکردند و میخوردند. ثروتمند میآمد و خرما را از داخل دهان کودکان بیرون میآورد. مرد این را به پیامبر صلی الله علیه و آله شکایت کرد. پیامبر به تنهایی نزد مرد رفت، گفت: باغت را به باغی در بهشت به من بفروش. ثروتمند به او گفت: نقد را به تو به نسیه نمیفروشم. پیامبر گریست و به سوی مسجد بازگشت. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام او را دید و به او گفت: ای رسول خدا چه چیز شما را به گریه انداخته؛ خدا چشمانت را نگریاند؟ موضوع مرد ضعیف و باغ را به او خبر داد، امیرالمؤمنین روی آرود تا او را از منزلش بیرون کشید و به او گفت: خانهات را به من بفروش. ثروتمند گفت: درعوض باغ هموار و آبگیرت، پس بر دستش زد و دور ضعیف گشت و به او گفت: به خانهات برگرد پروردگار جهانیان آن را ملک تو قرار داده است. و امیرالمؤمنین آمد و جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد. به او گفت: ای محمد بخوان: « وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی * وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی * وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی »(2)
{سوگند به شب چون پرده افکند، سوگند به روز چون جلوهگری کند و [سوگند به] آنکه نر و ماده را آفرید} تا آخر سوره سپس پیامبر برخاست و میان دو چشمش را بوسه زد سپس گفت: پدرم به فدایت خداوند همه این سوره را در مورد تو نازل کرده است.
روایت16.
تفسیر فرات بن إبراهیم: با ذکر رُوات از موسی بن عیسی أنصاری روایت شده است که گفت: بعد از اینکه نماز عصر را با لغزش همراه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندیم با امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام نشسته بودیم که مردی به سوی او آمد و به او گفت: ای ابا الحسن
ص: 37
قَدْ قَصَدْتُکَ فِی حَاجَةٍ لِی أُرِیدُ أَنْ تَمْضِیَ مَعِی فِیهَا إِلَی صَاحِبِهَا فَقَالَ لَهُ قف [قُلْ] قَالَ إِنِّی سَاکِنٌ فِی دَارٍ لِرَجُلٍ فِیهَا نَخْلَةٌ وَ إِنَّهُ یَهِیجُ الرِّیحُ فَیَسْقُطُ مِنْ ثَمَرِهَا بَلْحٌ وَ بُسْرٌ وَ رُطَبٌ وَ تَمْرٌ وَ یَصْعَدُ الطَّیْرُ فَیُلْقِی مِنْهُ وَ أَنَا آکُلُ مِنْهُ وَ یَأْکُلُونَ مِنْهُ الصِّبْیَانُ مِنْ غَیْرِ أَنْ نَبْخَسَهَا بِقَصَبٍ أَوْ نَرْمِیَهَا بِحَجَرٍ فَاسْأَلْهُ أَنْ یَجْعَلَنِی فِی حِلٍّ قَالَ انْهَضْ بِنَا فَنَهَضْتُ مَعَهُ فَجِئْنَا إِلَی الرَّجُلِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَرَحَّبَ وَ فَرِحَ بِهِ وَ سُرَّ وَ قَالَ فِیمَا جِئْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ جِئْتُکَ فِی حَاجَةٍ قَالَ تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَمَا هِیَ قَالَ هَذَا الرَّجُلُ سَاکِنٌ فِی دَارٍ لَکَ فِی مَوْضِعِ کَذَا ذَکَرَ أَنَّ فِیهَا نَخْلَةً فَإِنَّهُ یَهِیجُ الرِّیحُ فَیَسْقُطُ مِنْهَا بَلْحٌ وَ بُسْرٌ وَ رُطَبٌ وَ تَمْرٌ وَ یَصْعَدُ الطَّیْرُ فَیُلْقِی مِثْلَ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ حَجَرٍ یَرْمِیهَا بِهِ أَوْ قَصَبَةٍ یَبْخَسُهَا فَاجْعَلْهُ (1) فِی حِلٍّ فَتَأَبَّی عَنْ ذَلِکَ وَ سَأَلَهُ ثَانِیاً وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ (2) فِی الْمَسْأَلَةِ وَ یَتَأَبَّی إِلَی أَنْ قَالَ وَ اللَّهِ أَنَا أَضْمَنُ لَکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُبْدِلَکَ بِهَذَا النَّبِیُّ حَدِیقَةً فِی الْجَنَّةِ فَأَبَی عَلَیْهِ وَ رَهِقَنَا لمساء(3) [الْمَسَاءُ] فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام تَبِیعُنِیهَا بِحَدِیقَتِی فُلَانَةَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ قَالَ فَاشْهَدْ لِی عَلَیْکَ اللَّهَ وَ مُوسَی بْنَ عِیسَی الْأَنْصَارِیَّ أَنَّکَ قَدْ بِعْتَهَا بِهَذَا الدَّارِ قَالَ نَعَمْ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مُوسَی بْنَ عِیسَی الْأَنْصَارِیَّ عَلَی أَنِّی قَدْ بِعْتُکَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ بِشَجَرِهَا وَ نَخْلِهَا وَ ثَمَرِهَا بِهَذِهِ الدَّارِ أَ لَیْسَ قَدْ بِعْتَنِی هَذِهِ الدَّارَ بِمَا فِیهَا بِهَذِهِ الْحَدِیقَةِ وَ لَمْ یَتَوَهَّمْ أَنَّهُ یَفْعَلُ فَقَالَ نَعَمْ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مُوسَی بْنَ عِیسَی عَلَی أَنِّی قَدْ بِعْتُکَ هَذِهِ الدَّارَ بِهَذِهِ الْحَدِیقَةِ(4) فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ قُمْ فَخُذِ الدَّارَ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ وَ أَنْتَ فِی حِلٍّ مِنْهَا وَ سَمِعُوا(5) أَذَانَ بِلَالٍ فَقَامُوا مُبَادِرِینَ حَتَّی صَلَّوْا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ ثُمَّ انْصَرَفُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَلَمَّا
ص: 38
من به خاطر حاجتی که میخواهم با من نزد صاحبش بیایی قصد تو کردهام. پس به او فرمود: بایست(بگو)، گفت: من ساکن خانه مردی هستم که در آن خانه یک نخل وجود دارد، و باد میوزد و از میوه آن خرمای نارس، خرمای تازه و خرمای خشک میافتد و پرنده بالا میرود و از آن میاندازد و من از آن میخورم و کودکان از آن میخورند بدون آنکه با چوب نی از آن بکاهیم یا با سنگی به آن بزنیم، از او بخواه بر من حلال کند. گفت: همراه من برخیز، همراه او برخاستم و نزد مرد آمدیم. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به او سلام کرد، خوش آمد گفت و خوشحال و مسرور شد و گفت: برای چه آمدی ای ابالحسن؟ فرمود: به خاطر نیازی نزد تو آمدم گفت: ان شاء الله برآورده میشود، آن چیست؟ فرمود: این مرد ساکن خانهای است که از آن توست در مکانی چنان، یادآور شد که در آن نخلی است که باد میوزد و از آن خرمای نارس، خرمای تازه و خرمای خشک میافتد، و پرنده بالا میرود و مثل آن را میاندازد بدون سنگی که به آن انداخته شود یا چوب نی که از آن کاسته شود. بر او حلال کن، پس از آن ابا کرد. و دوباره از او خواست و اصرار کرد. امتناع کرد تا این که فرمود: به خدا من از طرف رسول الله صلی الله علیه و آله برای تو تضمین میکنم که خدا به وسیله پیامبر به جای آن باغی در بهشت به تو دهد. پس او را محروم داشت. و به عصر رسیدیم، علی علیه السلام به او فرمود: آن را به فلان باغ من میفروشی؟ به او گفت: بله، فرمود: پس خدا و موسی بن عیسی انصاری را بر خود، برای من گواه بگیر که تو آن باغ را به این خانه فروختی، به او گفت: بله، من خدا و موسی بن عیسی انصاری را گواه بر این میگیریم که این باغ را با درختش و نخلش و میوهاش به این خانه فروختم. آیا نفروختی به من این خانه را با آن چه در آن است در مقابل این باغ؟ و خیال نمیکرد که چنین کند. گفت: بله خدا و موسی بن عیس انصاری را گواه می گیرم که این خانه را به این باغ فروختم. علی علیه السلام رو به مرد کرد و فرمود: بر خیز و خانه را بگیر خدا برایت مبارک گرداند، آن برای تو حلال است. و اذان بلال را شنیدند. برخاستند تا اقدام به نماز مغرب و عشاء با پیامبر صلی الله علیه و آله کنند سپس به سوی منازلشان بازگشتند، وقتی
ص: 38
أَصْبَحُوا صَلَّی النَّبِیُّ بِهِمُ الْغَدَاةَ وَ عَقَّبَ فَهُوَ یُعَقِّبُ حَتَّی هَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِالْوَحْیِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَأَدَارَ وَجْهَهُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ مَنْ فَعَلَ مِنْکُمْ فِی لَیْلَتِهِ هَذِهِ فِعْلًا فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ بَیَانَهَا فَمِنْکُمْ أَحَدٌ یُخْبِرُنِی أَوْ أُخْبِرُهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بَلْ أَخْبِرْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَأَقْرَأَنِی عَنِ اللَّهِ السَّلَامَ وَ قَالَ لِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَعَلَ الْبَارِحَةَ فِعْلَةً فَقُلْتُ لِحَبِیبِی مَا هِیَ فَقَالَ اقْرَأْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ مَا أَقْرَأُ فَقَالَ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ لَسَوْفَ یَرْضی أَنْتَ یَا عَلِیُّ- أَ لَسْتَ صَدَّقْتَ بِالْجَنَّةِ وَ صَدَّقْتَ بِالدَّارِ عَلَی سَاکِنِهَا وَ بَذَلْتَ الْحَدِیقَةَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَهَذِهِ سُورَةٌ نَزَلَتْ فِیکَ وَ هَذَا لَکَ فَوَثَبَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا(1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب صَاحِبُ حلیة [الْحِلْیَةِ] وَ أَحْمَدُ فِی الْفَضَائِلِ عَنْ مُجَاهِدٍ وَ صَاحِبُ مُسْنَدِ الْعَشَرَةِ وَ جَمَاعَةٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ: أَنَّهُ رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَثَرَ الْجُوعِ فِی وَجْهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ إِهَاباً(2) فَحَوَی وَسَطَهُ وَ أَدْخَلَهُ فِی
عُنُقِهِ وَ شَدَّ وَسَطَهُ بِخُوصِ نَخْلٍ وَ هُوَ شَدِیدُ الْجُوعِ فَاطَّلَعَ عَلَی رَجُلٍ یَسْتَقِی بِبَکْرَةٍ فَقَالَ هَلْ لَکَ فِی کُلِّ دَلْوَةٍ بِتَمْرَةٍ فَقَالَ نَعَمْ فَنَزَحَ لَهُ حَتَّی امْتَلَأَ کَفُّهُ ثُمَّ أَرْسَلَ الدَّلْوَ فَجَاءَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله(3).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ عَطِیَّةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَسَمَ نَبِیُّ اللَّهِ الْفَیْ ءَ فَأَصَابَ عَلِیّاً أَرْضٌ-(4) فَاحْتَفَرَ فِیهَا عَیْناً فَخَرَجَ مَاءٌ یَنْبُعُ فِی السَّمَاءِ کَهَیْئَةِ عُنُقِ الْبَعِیرِ فَسَمَّاهَا یَنْبُعَ فَجَاءَ الْبَشِیرُ یُبَشِّرُ
ص: 39
صبح کردند پیامبر صلی الله علیه و آله با آنها نماز صبح خواند و تعقیب می خواند، او در تعقیب بود تا جبرئیل همراه وحی الهی بر او فرود میآمد. پس رویش را به سوی اصحابش کرد و گفت: کدام یک از شما دیشب کاری کرده؟خدا تفسیر آن را نازل کرده است، پس یکی از شما مرا باخبر کند یا من او را با خبر کنم. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به ایشان گفت: بلکه ما را با خبر کن، گفت: بله جبرئیل فرود آمد و از خدا بر من سلام رساند، و به من گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام دیشب کاری انجام داده است، به دوستم جبرئیل گفتم: آن چیست؟ گفت: بخوان ای رسول خدا گفتم: چه بخوانم؟ گفت: بخوان « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی * وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی * وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی * إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی»(1) {به نام خداوند رحمتگر مهربان، سوگند به شب چون پرده افکند، سوگند به روز چون جلوهگری کند و[سوگند به] آنکه نر و ماده را آفرید که همانا تلاش شما پراکنده است}. تا آخر سوره « وَ لَسَوْفَ یَرْضی » { و قطعا به زودی خشنود خواهد شد}، تو ای علی! آیا بهشت را صدقه ندادی و خانه را به ساکن آن صدقه ندادی و باغ را بخشش نکردی؟ فرمود: بله ای رسول خدا، فرمود: این سوره در مورد تو نازل شده و این برای توست،سپس به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و قیام کرد و میان دو چشمش را بوسه زد، او در بر گرفت و به او فرمود: تو برادر من هستی و من برادر تو هستم، سلام خدا بر آن دو و خاندانشان(2).
روایت17.
مناقب این شهر آشوب: امیرالمؤمنین علیه السلام نشانه گرسنگی را در چهره پیامبر صلی الله علیه و آله دید، پوستی برداشت میانه اش را در بر گرفت و آن را در گردنش داخل کرد و میانش را با برگ نخل محکم بست و او بسیار گرسنه بود، از مردی با خبر شد که با چرخ چاه در پی آب بود، به او گفت: آیا برای هر دلو یک خرما میدهی؟ گفت: بله، برایش کشید تا دستش پر شد(از خرما) سپس دلو را رها کرد و آن را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد(3).
روایت18.
الکافی: از أیّوب بن عطیّه روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: پیامبر غنیمت و خراج را تقسیم کرد. زمینی به علی علیه السلام رسید، چشمهای در آن حفر کرد و آب مانند گردن شتر به آسمان فوران میکرد، آن را یَنبُع نامید، بشارت دهنده آمد در حالی بشارت میداد.
ص: 39
فَقَالَ علیه السلام بَشِّرِ الْوَارِثَ هِیَ صَدَقَةٌ بَتَّةً بَتْلًا(1) فِی حَجِیجِ بَیْتِ اللَّهِ وَ عَابِرِ سَبِیلِ اللَّهِ (2) لَا تُبَاعُ وَ لَا تُوهَبُ وَ لَا تُورَثُ فَمَنْ بَاعَهَا أَوْ وَهَبَهَا فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا(3).
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام بِوَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هِیَ:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ وَ قَضَی بِهِ فِی مَالِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِیُولِجَنِی بِهِ الْجَنَّةَ وَ یَصْرِفَنِی بِهِ عَنِ النَّارِ وَ یَصْرِفَ النَّارَ عَنِّی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ إِنَّ مَا کَانَ لِی مِنْ یَنْبُعَ مِنْ مَالٍ (4) یُعْرَفُ لِی فِیهَا وَ مَا حَوْلَهَا صَدَقَةٌ وَ رَقِیقَهَا غَیْرَ أَنَّ رِیَاحاً وَ أَبَا نَیْزَرَ وَ جُبَیْراً عُتَقَاءُ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ فَهُمْ مَوَالِیَّ یَعْمَلُونَ فِی الْمَالِ خَمْسَ حِجَجٍ وَ فِیهِ نَفَقَتُهُمْ وَ رِزْقُهُمْ وَ أَرْزَاقُ أَهَالِیهِمْ وَ مَعَ ذَلِکَ مَا کَانَ لِی بِوَادِی الْقُرَی کُلُّهُ مِنْ مَالِ بَنِی فَاطِمَةَ(5) وَ رَقِیقُهَا صَدَقَةٌ وَ مَا کَانَ لِی بِدَیْمَةَ وَ أَهْلُهَا صَدَقَةٌ [غَیْرَ أَنَّ زُرَیْقاً لَهُ مِثْلُ مَا کَتَبْتُ لِأَصْحَابِهِ وَ مَا کَانَ لِی بِأُذَیْنَةَ وَ أَهْلُهَا صَدَقَةٌ] وَ الْقَفِیرَتَیْنِ کَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ صَدَقَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ إِنَّ الَّذِی کَتَبْتُ مِنْ أَمْوَالِی هَذِهِ صَدَقَةٌ وَاجِبَةٌ بَتْلَةٌ حَیّاً أَنَا أَوْ مَیِّتاً یُنْفَقُ فِی کُلِّ نَفَقَةٍ یُبْتَغَی بِهَا وَجْهُ اللَّهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ وَجْهِهِ وَ ذَوِی الرَّحِمِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ فَإِنَّهُ یَقُومُ عَلَی ذَلِکَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ یَأْکُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْفِقُهُ حَیْثُ یَرَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی حِلٍّ مُحَلَّلٍ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یَبِیعَ نَصِیباً مِنَ الْمَالِ فَیَقْضِیَ بِهِ الدَّیْنَ فَلْیَفْعَلْ إِنْ شَاءَ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ وَ إِنْ شَاءَ جَعَلَهُ
ص: 40
علی علیه السلام فرمود: به وارث بشارت بده آن صدقهای قطعی و مشخص است برای حاجیان خانه خدا و گذر کننده راه خدا. فروخته نمیشود، بخشیده نمی شود و ارث گذاشته نمیشود، پس هر کس آن را بفروشد یا ببخشد لعنت خدا، فرشتگان و مردم همه بر او باد، و خدا رویگردانی و عدول را از او نپذیرد(1).
روایت19.
الکافی: از عبدالرحمن بن حَجّاج روایت شده که گفت: امام موسی بن جعفر علیه السلام وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام را نزد من فرستاد و آن این گونه است: به نام خداوند بخشنده مهربان، این چیزی است که بنده خدا علی به وسیله آن در مورد داراییش وصیت و تصمیم گیری کرده برای خواست رضای خدا تا مرا با آن وارد بهشت کند و با آن مرا از آتش باز گرداند، و آتش را از من بازگرداند « یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ » {روزی که صورتهایی سفید و صورتهایی سیاه میشود}. آنچه از دارایی ینبع، در آن و اطراف آن که برای من مشخص شده، و بندگان آن صدقه است، اما ریاح، ابونَیزَر و جُبَیر آزاد است، کسی را بر آنها راهی نیست، و آنها بندگانند که پنج سال در دارایی کار میکنند و در آن درآمدشان، روزیشان و روزی خانوادههایشان است و با این وجود آن چه در وادی القری از دارایی من است از مال فرزندان فاطمه باشد و بندگان آن همهاش، صدقه است. و آنچه در دیمه و اهل آن که متعلق به من است، صدقه است اما زُرَیق حکمش چنان است که برای اصحابش نوشتم و آنچه در اُذَینه و اهل آن متعلق به من است، صدقه است، و القَفِیرَتَیْن (یعنی دو کندو، اسم باغی است نزدیک بنی غریظه) چنان که دانستید صدقهای در راه خداست، و آنچه در مورد این داراییهایم نوشتم صدقهای واجب و مشخص است، من زنده باشم یا مرده. و انفاق میشود در هر خرجی که با آن رضای خدا در راه خدا خواسته شود و برای خدا و ذوی الارحام از بنی هاشم و بنی عبد المطلب و دور و نزدیک، و حسن بن علی برای آن اقدام می کند، از آن به نحو شایسته می خورد و آنجا که خدای عز وجل حلال می داند خرج می کند. در آن بر او مانعی نیست، و اگر بخواهد قسمتی از دارایی را بفروشد تا بدهی را پرداخت کند باید انجام دهد، اگر بخواهد، مانعی بر او نیست. و اگر بخواهد، آن را چیز
ص: 40
سَرِیَّ الْمِلْکِ وَ إِنَّ وُلْدَ عَلِیٍّ وَ مَوَالِیَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ إِنْ کَانَتْ دَارُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ غَیْرَ دَارِ الصَّدَقَةِ فَبَدَا لَهُ أَنْ یَبِیعَهَا فَلْیَبِعْ إِنْ شَاءَ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ وَ إِنْ بَاعَ فَإِنَّهُ یَقْسِمُ ثَمَنَهَا ثَلَاثَةَ أَثْلَاثٍ فَیَجْعَلُ ثُلُثَهَا(1) فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ ثُلُثاً فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ یَجْعَلُ الثُّلُثَ فِی آلِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّهُ یَضَعُهُ فِیهِمْ حَیْثُ یَرَاهُ اللَّهُ وَ إِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَیْنٌ حَیٌّ فَإِنَّهُ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ إِنَّ حُسَیْناً یَفْعَلُ فِیهِ مِثْلَ الَّذِی أَمَرْتُ بِهِ حَسَناً لَهُ مِثْلُ الَّذِی کَتَبْتُ لِلْحَسَنِ وَ عَلَیْهِ مِثْلُ الَّذِی عَلَی حَسَنٍ (2) وَ إِنَّ لِبَنِی ابْنَیْ فَاطِمَةَ مِنْ صَدَقَةِ عَلِیٍّ مِثْلَ الَّذِی لِبَنِی عَلِیٍّ وَ إِنِّی إِنَّمَا جَعَلْتُ الَّذِی جَعَلْتُ لِابْنَیْ فَاطِمَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَکْرِیمَ حُرْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَعْظِیمَهَا وَ تَشْرِیفَهَا وَ رِضَاهَا(3) وَ إِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ حَدَثٌ فَإِنَّ الْآخِرَ مِنْهُمَا یَنْظُرُ فِی بَنِی عَلِیٍّ فَإِنْ وَجَدَ فِیهِمْ مَنْ یَرْضَی بِهَدْیِهِ (4) وَ إِسْلَامِهِ وَ أَمَانَتِهِ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ وَ إِنْ لَمْ یَرَ فِیهِمْ بَعْضَ الَّذِی یُرِیدُهُ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ (5) فَإِنْ وَجَدَ آلَ أَبِی طَالِبٍ قَدْ ذَهَبَ کُبَرَاؤُهُمْ وَ ذَوُو آرَائِهِمْ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَی رَجُلٍ یَرْضَاهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ إِنَّهُ یَشْتَرِطُ عَلَی الَّذِی یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ الْمَالَ عَلَی أُصُولِهِ وَ یُنْفِقَ ثَمَرَهُ حَیْثُ أَمَرْتُهُ بِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (6) وَ وَجْهِهِ وَ ذَوِی الرَّحِمِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ لَا یُبَاعُ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یُوهَبُ وَ لَا یُورَثُ وَ إِنَّ مَالَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَی نَاحِیَةٍ(7) وَ هُوَ إِلَی ابْنَیْ فَاطِمَةَ وَ إِنَّ رَقِیقِیَ الَّذِینَ فِی صَحِیفَةٍ صَغِیرَةٍ الَّتِی کُتِبَتْ لِی عُتَقَاءُ
ص: 41
ارزشمندی برای حکومت قرار دهد. و فرزندان علی، بندگانش و داراییش محول به حسن بن علی است. و اگر خانه حسن بن علی خانه صدقه نباشد، محقق است برای او که آن را بفروشد. اگر بخواهد بفروشد. مانعی بر او نیست. و اگر بفروشد قیمت آن را سه قسمت میکند و یک سوم آن را در راه خدا قرار میدهد و یک سوم آن را برای بنیهاشم و بنیمطلب قرار میدهد و یک سوم برای آل ابی طالب. او برای آنها آن گونه که خدا خواسته قرار میدهد. و اگر برای حسن اتفاقی بیافتد و حسین زنده باشد محول به حسین بن علی است. و حسین در مورد آن مانند آن چه به حسن دستور دادم انجام میدهد. و برای او مانند آن چه برای حسن نوشتم است، و بر عهده او مانند آن چه بر عهده حسن است میباشد، وصدقه علی برای فرزندان این دو پسر فاطمه مانند آن چه برای فرزندان علی است میباشد و من آنچه برای فرزندان فاطمه قرار دادم برای رضای خدای عزوجلّ و تکریم، بزرگداشت و ارج نهادن حرمت رسول الله صلی الله علیه و آله و رضایت ایشان است، و اگر برای حسن و حسین اتفاقی بیافتد بعدی آن دو در کار فرزندان علی نظارت میکند. و اگر در آنها(فرزندان علی) کسی را بیابد که از مرام، اسلام و امانتداریش راضی باشد، اگر بخواهد به او محول کند. و اگر در آنها یکی از آن چه که میخواهد نیابد آن را به مردی از آل ابی طالب محول کند. و اگر آل ابی طالب را چنان یابد که بزرگان و صاحب خردانشان از دنیا رفته باشند به مردی از بنیهاشم که میپسندد واگذار کند، و او با کسی که به او واگذار میکند شرط میکند که دارایی را بر پایه و اساس آن(سرمایه) واگذارد، و نتیجه آن را چنانکه به آن امر شده در راه خدا و رضایش و ذوی الأرحام از بنی هاشم و بنی مطلب و دور و نزدیک انفاق کند. چیزی از آن فروخته، بخشیده و ارث گذاشته نمیشود. و دارایی محمد بن علی بر جای خود است و آن محول به دو فرزند فاطمه میباشد. و دو بندهای که در برگه کوچکی برای من نوشته شده، آزاد هستند.
ص: 41
هَذَا مَا وَصَّی (1) بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی أَمْوَالِهِ هَذِهِ الْغَدَ مِنْ یَوْمَ قَدِمَ مَسْکِنَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ الدَّارِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا یَحِلُّ لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یَقُولَ فِی شَیْ ءٍ قَضَیْتُهُ مِنْ مَالِی وَ لَا یُخَالِفَ فِیهِ أَمْرِی مِنْ قَرِیبٍ أَوْ بَعِیدٍ.
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ وَلَائِدِیَ اللَّائِی أَطُوفُ عَلَیْهِنَّ السَّبْعَةَ عَشَرَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتُ أَوْلَادٍ مَعَهُنَّ أَوْلَادُهُنَّ وَ مِنْهُنَّ حَبَالَی وَ مِنْهُنَّ لَا وَلَدَ لَهَا(2) فَقَضَائِی فِیهِنَّ إِنْ حَدَثَ بِی حَدَثٌ أَنَ (3) مَنْ کَانَ مِنْهُنَّ لَیْسَ لَهَا وَلَدٌ وَ لَیْسَتْ بِحُبْلَی فَهِیَ عَتِیقٌ لِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهِنَّ سَبِیلٌ وَ مَنْ کَانَتْ مِنْهُنَّ لَهَا وَلَدٌ أَوْ حُبْلَی فَتُمْسَکُ عَلَی وَلَدِهَا وَ هِیَ مِنْ حَظِّهِ فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّةٌ فَهِیَ عَتِیقٌ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهَا سَبِیلٌ هَذَا مَا قَضَی بِهِ عَلِیٌّ فِی مَالِهِ الْغَدَ مِنْ یَوْمَ قَدِمَ مَسْکِنَ شَهِدَ أَبُو سَمَرِ بْنُ أَبْرَهَةَ وَ صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ وَ یَزِیدُ بْنُ قَیْسٍ وَ هَیَّاجُ بْنُ أَبِی هَیَّاجٍ وَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنْ جُمَادَی الْأُولَی سَنَةَ سَبْعٍ وَ ثَلَاثِینَ (4).
قوله علیه السلام (سری الملک) السری النفیس أی یتخذه لنفسه و ظاهره جواز اشتراط بیع الوقف و تملکه عند الحاجة و هو خلاف المشهور بین الأصحاب و حمله علی الإجارة مجازا بعید و سیأتی القول فی ذلک فی کتاب الوقف قوله علیه السلام الغد من یوم قدم مسکن تاریخ لکتابة الکتاب و المسکن کمسجد موضع بالکوفة أی کانت الکتابة فی الیوم الذی بعد یوم قدومه المسکن بعد رجوعه من بعض أسفاره.
سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عَمِیرَةَ(5) وَ سَلَمَةَ صَاحِبِ
ص: 42
این چیزی است که علی بن ابی طالب فردای روزی که به مَسکِن آمد در مورد داراییش وصیت کرد، به قصد رضای خدا و منزلِ آخرت. و از خدا در هر حالی یاری خواسته میشود و بر هیچ فرد مسلمانی که به خدا و روز آخرت ایمان دارد دور یا نزدیک،روا نیست که در مورد آنچه برای داراییم تصمیم گرفتم نظر دهد و با کار من مخالفت کند.
اما بعد، دختران من که دور آنها میگردم هفده تن هستند از میان آنها کنیزان ام ولد(صاحب فرزند) هستند که فرزندانشان همراهشان است و آنها که آبستن هستند و آنها که فرزندی ندارند، اگر برای من اتفاقی بیافتد تصمیم من در مورد آنها این است که هر کس از آنها که فرزندی ندارد و آبستن هم نیست او آزاد است برای رضای خدای عزّ وجلّ. هیچ کس را بر آنها راهی نیست. و هر کس از آنها فرزندی دارد یا آبستن است فرزندش را بگیرد که آن نصیب اوست و اگر فرزندش مرده و او زنده است آزاد بوده و کسی را بر او راهی نیست. و این چیزی است علی فردای روزی که به مَسکِن آمد در مورد داراییش تصمیم گرفت. أبو سَمَر بن أبرَهَه، صَعصَعه بن صُوحان، یزید بن قَیس و هَیَّاج بن ابی هَیّاج شهادت دادند، و علی بن ابی طالب در دهم جمادی الأولی سال سی و هفت به دست خود نوشت.(1)
توضیح
کلام علی علیه السلام: «سری الملک» السری یعنی ارزشمند، یعنی آن را برای خود بردارد و ظاهرا به معنای جواز شرط فروش وقف و تملّک آن در وقت نیاز است. و آن خلاف مشهور بین اصحاب است و اینکه مجازاً حمل بر اجاره شود بعید است. و در این باره در کتاب وقف سخن خواهد آمد. کلام علی علیه السلام که فرمود: «الغد من یوم مسکن» تاریخ کتابت است، و مسکن بر وزن مسجد محلی در کوفه است، یعنی کتابت آن، روز پس از آمدنش به مسکن و بعد از بازگشت از یکی از سفرهایش می باشد.
روایت20.
المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده است
ص: 42
السَّابِرِیِّ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ کَدِّ یَدِهِ (1).
جع، [جامع الأخبار]: جَاءَ عَلِیّاً علیه السلام أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی مَأْخُوذٌ بِثَلَاثِ عِلَلٍ عِلَّةِ النَّفْسِ وَ عِلَّةِ الْفَقْرِ وَ عِلَّةِ الْجَهْلِ فَأَجَابَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ یَا أَخَا الْعَرَبِ عِلَّةُ النَّفْسِ تُعْرَضُ عَلَی الطَّبِیبِ وَ عِلَّةُ الْجَهْلِ تُعْرَضُ عَلَی الْعَالِمِ وَ عِلَّةُ الْفَقْرِ تُعْرَضُ عَلَی الْکَرِیمِ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتَ الْکَرِیمُ وَ أَنْتَ الْعَالِمُ وَ أَنْتَ الطَّبِیبُ فَأَمَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِأَنْ یُعْطَی لَهُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ ثَلَاثَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ قَالَ تُنْفِقُ أَلْفاً بِعِلَّةِ النَّفْسِ وَ أَلْفاً بِعِلَّةِ الْجَهْلِ وَ أَلْفاً بِعِلَّةِ الْفَقْرِ(2).
أَقُولُ: رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کَشْفِ الْمَحَجَّةِ مِنْ بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: تَزَوَّجْتُ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ مَا کَانَ لِی فِرَاشٌ وَ صَدَقَتِیَ الْیَوْمَ لَوْ قُسِمَتْ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ لَوَسِعَتْهُمْ.
وَ قَالَ فِیهِ إِنَّهُ علیه السلام وَقَفَ أَمْوَالَهُ وَ کَانَتْ غَلَّتُهُ أَرْبَعِینَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ بَاعَ سَیْفَهُ وَ قَالَ مَنْ یَشْتَرِی سَیْفِی وَ لَوْ کَانَ عِنْدِی عِشَاءٌ مَا بِعْتُهُ وَ قَالَ فِیهِ إِنَّهُ علیه السلام قَالَ مَرَّةً مَنْ یَشْتَرِی سَیْفِیَ الْفُلَانِیَّ وَ لَوْ کَانَ عِنْدِی ثَمَنُ إِزَارٍ مَا بِعْتُهُ قَالَ وَ کَانَ یَفْعَلُ هَذَا وَ غَلَّتُهُ أَرْبَعُونَ أَلْفَ دِینَارٍ مِنْ صَدَقَتِهِ (3).
ص: 43
که فرمود: علی علیه السلام هزار برده را از دست رنج خود آزاد کرد .
روایت21.
جامع الأخبار: بادیه نشنی نزد علی علیه السلام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین من سه نوع بیماری گرفتهام: بیماری جان، بیماری فقر و بیماری نادانی، امیرالمؤمنین علیه السلام پاسخ داد و گفت: ای برادر عرب، بیماری جان را به طبیب، بیماری نادانی را به دانشمند و بیماری فقر را به سخاوتمند عرضه کن. بادیه نشین گفت: ای امیرالمؤمنین سخاوتمند تویی، دانشمند تویی و طبیب تویی. امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد که از بیت المال سه هزار درهم به او داده شود و گفت: هزار برای بیماری جان، هزار برای بیماری نادانی و هزار برای بیماری فقر خرج کن(1).
میگویم: سید بن طاوس در کشف المحجّة از برخی کتب مناقب روایت میکند که علی علیه السلام فرمود: با فاطمه سلام الله علیها ازدواج کردم در حالی که زیر اندازی برای خواب نداشتم و امروز اگر صدقهام را میان بنی هاشم تقسیم کنم آنها را کافی است.
و در مورد آن گفت: علی علیه السلام اموالش را وقف کرد و محصولش چهل هزار دینار بود. شمشیرش را فروخت و فرمود: چه کسی شمشیر مرا را میخَرَد؟ و اگر نزد من غذایی برای شب بود آن را نمیفروختم.
و در این زمینه گفت: علی علیه السلام یک بار فرمود: چه کسی فلان شمشیر مرا میخرد؟ و اگر من پول لُنگی را داشتم آن را نمیفروختم. گفت: این کار را در حالی انجام میداد که محصول چهل هزار دیناریش از صدقه او بود(2) .
ص: 43
لی، [الأمالی] للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَهْلِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الدِّینَوَرِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الصَّائِغِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ رِبْعِیٍّ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دَخَلَ مَکَّةَ فِی بَعْضِ حَوَائِجِهِ فَوَجَدَ أَعْرَابِیّاً مُتَعَلِّقاً بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا صَاحِبَ الْبَیْتِ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الضَّیْفُ ضَیْفُکَ وَ لِکُلِّ ضَیْفٍ مِنْ ضیفه [مُضِیفِهِ] قِرًی (1) فَاجْعَلْ قِرَایَ مِنْکَ اللَّیْلَةَ الْمَغْفِرَةَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ أَ مَا تَسْمَعُونَ کَلَامَ الْأَعْرَابِیِّ قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ اللَّهُ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَرُدَّ ضَیْفَهُ فَلَمَّا(2) کَانَتِ اللَّیْلَةُ الثَّانِیَةُ وَجَدَهُ مُتَعَلِّقاً بِذَلِکَ الرُّکْنِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا عَزِیزاً فِی عِزِّکَ فَلَا أَعَزَّ مِنْکَ فِی عِزِّکَ أَعِزَّنِی بِعِزِّ عِزِّکَ فِی عِزٍّ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ کَیْفَ هُوَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْکَ أَعْطِنِی مَا لَا یُعْطِینِی أَحَدٌ غَیْرُکَ وَ اصْرِفْ عَنِّی مَا لَا یَصْرِفُهُ أَحَدٌ غَیْرُکَ قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ هَذَا وَ اللَّهِ الِاسْمُ الْأَکْبَرُ بِالسُّرْیَانِیَّةِ أَخْبَرَنِی بِهِ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَأَلَهُ الْجَنَّةَ فَأَعْطَاهُ وَ سَأَلَهُ صَرْفَ النَّارِ وَ قَدْ صَرَفَهَا عَنْهُ.
قَالَ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الثَّالِثَةُ وَجَدَهُ وَ هُوَ مُتَعَلِّقٌ بِذَلِکَ الرُّکْنِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا مَنْ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ بِلَا کَیْفِیَّةٍ کَانَ ارْزُقِ الْأَعْرَابِیَّ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ قَالَ فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ سَأَلْتَ رَبَّکَ الْقِرَی فَقَرَاکَ وَ سَأَلْتَهُ الْجَنَّةَ فَأَعْطَاکَ وَ سَأَلْتَهُ أَنْ یَصْرِفَ عَنْکَ النَّارَ وَ قَدْ صَرَفَهَا عَنْکَ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ تَسْأَلُهُ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا عَلِیُّ
ص: 44
باب صد و سوم : روایت شتر
روایات
روایت1.
امالی الصدوق: خالِد بن رِبْعِی گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام وارد مکه شد به خاطر برخی نیازهایش و بادیه نشینی را یافت که به پردههای کعبه آویزان شده و میگوید: ای صاحب خانه، خانه خانه توست، و مهمان مهمان تو، برای هر مهمانی از میزبانش وسیله پذیرایی است. امشب پذیرایی مرا از جانب خودت آمرزش قرار ده. امیرالمؤمنین علیه السلام به اصحابش فرمود: آیا سخن بادیه نشین را میشنوید، گفتند: بله گفت: خدا بزرگوارتر از آن است که مهمانش را پس زند. و وقتی شب دوم رسید او را دید که به آن رکن آویزان است و میگوید: ای عزیز در عزتت، با عزتتر از تو در عزتت وجود ندارد، به عزت خود مرا عزت بده؛ عزتی که هیچ کس نمیداند آن چگونه است. روبه تو میآورم و به تو متوسل میشوم به حق محمد و آل محمد، به من عطا کن چیزی که غیر از تو آن را عطا نمیکند و بازگردان از من آنچه را غیر از تو بازنمیگرداند. گفت: سپس امیرالمؤمنین علیه السلام به اصحابش فرمود: به خدا این اسم اکبر به زبان سریانی است. حبیب من رسول الله صلی الله علیه و آله مرا از آن با خبر کرده که از خدا بهشت را خواست به او داد و از خدا خواست آتش را از او بازگرداند پس از او بازگرداند.
گفت: وقتی شب سوم شد او را یافت در حالی که به آن ستون آویزان شده و میگوید: ای آن که مکانی او را در بر نمیگیرد و مکانی از او خالی نیست. بدون کیفیت و چگونگی است. بادیه نشین را چهار هزار درهم روزی ده. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام پیش او آمد و گفت ای بادیه نشین از پروردگارت خواستی تو را پذیرایی کند پس پذیراییات کرد، و بهشت را از او خواستی به تو عطا کرد، و از او خواستی که آتش را از تو باز گرداند و آن را از تو بازگردانده است و امشب از او چهار هزار درهم میخواهی؟ بادیه نشین گفت: تو که هستی؟ گفت: من علی
ص: 44
بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَنْتَ وَ اللَّهِ بُغْیَتِی وَ بِکَ أَنْزَلْتُ حَاجَتِی قَالَ سَلْ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ أُرِیدُ أَلْفَ دِرْهَمٍ لِلصَّدَاقِ وَ أَلْفَ دِرْهَمٍ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَلْفَ دِرْهَمٍ أَشْتَرِی بِهِ دَاراً وَ أَلْفَ دِرْهَمٍ أَتَعَیَّشُ مِنْهُ قَالَ أَنْصَفْتَ یَا أَعْرَابِیُّ فَإِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَکَّةَ فَاسْأَلْ عَنْ دَارِی بِمَدِینَةِ الرَّسُولِ.
فَأَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ بِمَکَّةَ أُسْبُوعاً وَ خَرَجَ فِی طَلَبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مَدِینَةِ الرَّسُولِ وَ نَادَی مَنْ یَدُلُّنِی عَلَی دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ فَقَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ 1 عَلِیٍّ مِنْ بَیْنِ الصِّبْیَانِ أَنَا أَدُلُّکَ عَلَی دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا ابْنُهُ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ مَنْ أَبُوکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ مَنْ أُمُّکَ قَالَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ قَالَ مَنْ جَدُّکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ مَنْ جَدَّتُکَ قَالَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ قَالَ مَنْ أَخُوکَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ لَقَدْ أَخَذْتَ الدُّنْیَا بِطَرَفَیْهَا امْشِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ الْأَعْرَابِیَّ صَاحِبَ الضَّمَانِ بِمَکَّةَ عَلَی الْبَابِ قَالَ فَدَخَلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَتِ أَعْرَابِیٌّ بِالْبَابِ یَزْعُمُ أَنَّهُ صَاحِبُ الضَّمَانِ بِمَکَّةَ قَالَ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ یَأْکُلُهُ الْأَعْرَابِیُّ قَالَتِ اللَّهُمَّ لَا قَالَ فَتَلَبَّسَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ خَرَجَ وَ قَالَ ادْعُوا لِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ قَالَ فَدَخَلَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ فَقَالَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ اعْرِضِ الْحَدِیقَةَ الَّتِی غَرَسَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی عَلَی التُّجَّارِ قَالَ فَدَخَلَ سَلْمَانُ إِلَی السُّوقِ وَ عَرَضَ الْحَدِیقَةَ فَبَاعَهَا بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ أَحْضَرَ الْمَالَ وَ أَحْضَرَ الْأَعْرَابِیَّ فَأَعْطَاهُ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً نَفَقَةً وَ وَقَعَ الْخَبَرُ إِلَی سُؤَّالِ الْمَدِینَةِ فَاجْتَمَعُوا وَ مَضَی رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَأَخْبَرَهَا بِذَلِکَ فَقَالَتْ آجَرَکَ اللَّهُ فِی مَمْشَاکَ فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الدَّرَاهِمُ مَصْبُوبَةٌ بَیْنَ یَدَیْهِ حَتَّی اجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَصْحَابُهُ فَقَبَضَ قَبْضَةً قَبْضَةً وَ جَعَلَ یُعْطِی رَجُلًا رَجُلًا حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَهُ دِرْهَمٌ وَاحِدٌ.
فَلَمَّا أَتَی الْمَنْزِلَ قَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا ابْنَ عَمِّ بِعْتَ الْحَائِطَ الَّذِی غَرَسَهُ لَکَ وَالِدِی قَالَ نَعَمْ بِخَیْرٍ مِنْهُ عَاجِلًا وَ آجِلًا قَالَتْ فَأَیْنَ الثَّمَنُ قَالَ دَفَعْتُهُ
ص: 45
بن ابی طالب هستم. بادیه نشین گفت: به خدا خواسته من تو هستی و نیازم را نزد تو آوردم. گفت: بخواه ای بادیه نشین. گفت: هزار درهم میخواهم برای مهریه، هزار درهم برای اینکه با آن قرض خود را پرداخت کنم، هزار درهم برای این که با آن خانهای بخرم و هزار درهم برای این که از آن زندگی بگذرانم. گفت: عادلانه گفتی ای بادیه نشین، وقتی از مکه بیرون رفتی در مدینه الرسول خانه مرا جستجو کن.
پس بادیه نشین هفتهای را در مکه اقامت کرد و به مدینه الرسول به دنبال امیرالمؤمنین علیه السلام رفت، و صدا زد: چه کسی مرا به خانه امیرالمؤمنین علی راهنمایی میکند؟ حسین بن علی از میان کودکان گفت: من تو را به خانه امیرالمؤمنین راهنمایی میکنم و من پسر او حسین بن علی هستم. بادیه نشین گفت: پدرت کیست؟ گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب. گفت: مادرت کیست؟ گفت: فاطمه الزهراء سلام الله علیها سرور زنان دو عالم. گفت: پدر بزرگت کیست؟ گفت: رسول الله محمد بن عبد الله بن عبد المطلب. گفت: مادر بزرگت کیست؟ گفت: خدیجه دختر خویلد.
گفت: برادرت کیست؟ گفت: ابو محمد حسن بن علی. گفت: به راستی که دو طرف دنیا را تصاحب کردهای. نزد امیرالمؤمنین برو و به او بگو، بادیه نشین صاحب تضمین در مکه بر در است. گفت: حسین بن علی علیه السلام وارد شد و گفت: ای پدر بادیه نشینی بر در است و ادعا میکند که صاحب تضمین در مکه است. گفت: پس گفت: ای فاطمه نزد تو چیزی هست که بادیه نشین بخورد؟ گفت: خدا میداند نه. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام لباس بر تن کرد و بیرون رفت، و گفت: ابا عبدالله سلمان فارسی را نزد من صدا کنید. گفت: سلمان فارسی بر او وارد شد و گفت: ای ابا عبدالله باغی را که پیامبر برای من کاشته بر بازرگانان عرضه کن. گفت: سلمان وارد بازار شد و باغ را عرضه کرد، و به دوازده هزار درهم فروخت. پول و بادیه نشین را حاضر کرد و چهار هزار درهم به او عطا کرد و چهل درهم به عنوان خرجی داد و خبر به سائلان مدینه رسید و جمع شدند، مردی از انصار نزد فاطمه سلام الله علیها آمد و او را از آن با خبر کرد و گفت: خدا به خاطر آمدنت به تو پاداش دهد. علی علیه السلام نشست و درهمها پیش رویش ریخته بود تا این که اصحابش نزد او جمع شدند. مشت مشت برداشت و شروع به بخشش به یکی یکی کرد تا اینکه نزد او یک درهم باقی نماند.
و وقتی به منزل آمد فاطمه سلام الله علیها به او گفت: ای پسر عمو باغی را که پدرم برایت کاشته بود فروختی؟ گفت: بله به چیزی بهتر از آن، دیر یا زود، گفت: ثَمَنش کجاست؟ گفت: پرداختم
ص: 45
إِلَی أَعْیُنٍ اسْتَحْیَیْتُ أَنْ أُذِلَّهَا بِذُلِّ الْمَسْأَلَةِ قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَنِی قَالَتْ فَاطِمَةُ أَنَا جَائِعَةٌ وَ ابْنَایَ جَائِعَانِ وَ لَا أَشُکُّ إِلَّا وَ أَنَّکَ مِثْلُنَا فِی الْجُوعِ لَمْ یَکُنْ لَنَا مِنْهُ دِرْهَمٌ وَ أَخَذَتْ بِطَرَفِ ثَوْبِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا فَاطِمَةُ خَلِّینِی فَقَالَتْ لَا وَ اللَّهِ أَوْ یَحْکُمَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَبِی فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ (1) یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ أَقْرِئْ عَلِیّاً مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لِفَاطِمَةَ لَیْسَ لَکِ أَنْ تَضْرِبِی عَلَی یَدَیْهِ فَلَمَّا أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْزِلَ عَلِیٍّ وَجَدَ فَاطِمَةَ مُلَازِمَةً لِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهَا یَا بُنَیَّةِ مَا لَکِ مُلَازِمَةً لِعَلِیٍّ قَالَتْ یَا أَبَتِ بَاعَ الْحَائِطَ الَّذِی غَرَسْتَهُ لَهُ بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِرْهَمٍ لَمْ یَحْبِسْ لَنَا مِنْهُ دِرْهَماً نَشْتَرِی بِهِ طَعَاماً فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ إِنَّ جَبْرَئِیلَ یُقْرِئُنِی مِنْ رَبِّیَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ أَقْرِئْ عَلِیّاً مِنْ رَبِّهِ السَّلَامَ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَقُولَ لَکِ لَیْسَ لَکِ أَنْ تَضْرِبِی عَلَی یَدَیْهِ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَإِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ لَا أَعُودُ أَبَداً قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَخَرَجَ أَبِی صلی الله علیه و آله فِی نَاحِیَةٍ وَ زَوْجِی فِی نَاحِیَةٍ فَمَا لَبِثَ أَنْ أَتَی أَبِی وَ مَعَهُ سَبْعَةُ دَرَاهِمَ سُودٍ هَجَرِیَّةٍ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ أَیْنَ ابْنُ عَمِّی فَقُلْتُ لَهُ خَرَجَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاکِ هَذِهِ الدَّرَاهِمَ فَإِذَا جَاءَ ابْنُ عَمِّی فَقُولِی لَهُ یَبْتَاعُ لَکُمْ بِهَا طَعَاماً فَمَا لَبِثْتُ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ رَجَعَ ابْنُ عَمِّی فَإِنِّی أَجِدُ رَائِحَةً طَیِّبَةً قَالَتْ نَعَمْ وَ قَدْ دَفَعَ إِلَیَّ شَیْئاً تَبْتَاعُ بِهِ لَنَا طَعَاماً قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَاتِیهِ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ سَبْعَةَ دَرَاهِمَ سودا هجریة [سُودٍ هَجَرِیَّةٍ] فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً طَیِّباً وَ هَذَا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ یَا حَسَنُ قُمْ مَعِی فَأَتَیَا السُّوقَ فَإِذَا هُمَا بِرَجُلٍ وَاقِفٍ وَ هُوَ یَقُولُ مَنْ یُقْرِضُ الْمَلِیَّ الْوَفِیَّ قَالَ یَا بُنَیَّ نُعْطِیهِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا أَبَتِ فَأَعْطَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام الدَّرَاهِمَ فَقَالَ الْحَسَنُ یَا أَبَتَاهْ أَعْطَیْتَهُ الدَّرَاهِمَ کُلَّهَا قَالَ نَعَمْ یَا بُنَیَّ إِنَّ الَّذِی یُعْطِی الْقَلِیلَ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُعْطِیَ الْکَثِیرَ.
قَالَ فَمَضَی عَلِیٌّ بِبَابِ رَجُلٍ یَسْتَقْرِضُ مِنْهُ شَیْئاً فَلَقِیَهُ أَعْرَابِیٌّ وَ مَعَهُ نَاقَةٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ اشْتَرِ مِنِّی هَذِهِ النَّاقَةَ قَالَ لَیْسَ مَعِی ثَمَنُهَا قَالَ فَإِنِّی أُنْظِرُکَ
ص: 46
به چشمانی که شرم کردم آن ها را به ذلت خواستن خوار کنم پیش از آن که از من بخواهد. فاطمه سلام الله علیها گفت: من گرسنهام و دو پسرم گرسنهاند و شک ندارم که تو هم مانند ما گرسنهای، درهمی از آن برای ما نبود؟ و گوشه لباس علی علیه السلام را گرفت. پس علی علیه السلام فرمود: ای فاطمه رهایم کن. گفت: به خدا نه، مگر این که پدرم میان من و تو قضاوت کند. جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و گفت: ای محمد، سلام بر تو سلام میرساند و میگوید: از من به علی سلام برسان و به فاطمه بگو: تو حق نداری بر دستان او بزنی. وقتی پیامبر به خانه علی علیه السلام آمد فاطمه را دید که ملازم علی علیه السلام است. به او گفت: ای دخترم تو را چه شده که علی را رها نمیکنی؟ گفت: ای پدر باغی را که برایش کاشته بودی فروخت به دوازده هزار درهم. یک درهم از آن برای ما نگه نداشت تا با آن غذایی بخریم. گفت: ای دخترم جبرئیل از پروردگارم به من سلام میرساند و میگوید: به علی از پروردگارش سلام برسان، و به من دستور داد که به تو بگویم که حق نداری بر دستان او بزنی. فاطمه سلام الله علیها گفت: من طلب مغفرت میکنم و هرگز باز نمیگردم. فاطمه سلام الله علیها گفت: پدرم از یک سو و همسرم از یک سو بیرون رفتند. طولی نکشید که پدرم آمد در حالی که همراه او هفت درهم سیاه هجریه بود. گفت: ای فاطمه پسر عمویم کجاست؟ به او گفت: بیرون رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: این درهمها را بگیر. وقتی پسر عمویم آمد به او بگو با آن برایتان غذایی بخرد. طولی نکشید که علی علیه السلام آمد و گفت: پسر عمویم بازگشت؟ من بوی خوشی حس میکنم. گفت: بله و چیزی به من داد تا با آن برایمان غذا بخری، علی علیه السلام فرمود: بیاورش، هفت درهم را به او دادم، گفت: بسم الله و ستایش بسیار و نیکو برای خداست، این از رزق خدای عزّوجلّ است، سپس گفت: ای حسن همراه من برخیز، به بازار آمدند و با مردی روبرو شدند که ایستاده بود و میگفت: چه کسی به دارایِ نیک عهد قرض میدهد؟ گفت: ای پسرم به او عطا کنیم؟ گفت: بله ای پدر، علی علیه السلام درهمها را به او عطا کرد. حسن گفت: ای پدر همه درهمها را به او عطا کردی؟ گفت: بله ای پسرم، هر کس که اندک را میبخشد میتواند بسیار را ببخشد.
گفت: علی علیه السلام به در خانه مردی رفت تا از او چیزی قرض بگیرد که بادیه نشینی که شتری همراه داشت او را دید، گفت: ای علی این شتر را از من بخر، گفت: پولش را ندارم. گفت: من به تو برای دریافت آن مهلت میدهم.
ص: 46
بِهِ إِلَی الْقَبْضِ قَالَ بِکَمْ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ قَالَ عَلِیٌّ خُذْهَا یَا حَسَنُ فَأَخَذَهَا فَمَضَی عَلِیٌّ علیه السلام فَلَقِیَهُ أَعْرَابِیٌّ آخَرُ الْمِثَالُ وَاحِدٌ وَ الثِّیَابُ مُخْتَلِفَةٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ تَبِیعُ النَّاقَةَ قَالَ عَلِیٌّ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَغْزُو عَلَیْهَا أَوَّلَ غَزْوَةٍ یَغْزُوهَا ابْنُ عَمِّکَ قَالَ إِنْ قَبِلْتَهَا فَهِیَ لَکَ بِلَا ثَمَنٍ قَالَ مَعِی ثَمَنُهَا وَ بِالثَّمَنِ أَشْتَرِیهَا فَبِکَمْ اشْتَرَیْتَهَا قَالَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ فَلَکَ سَبْعُونَ وَ مِائَةُ دِرْهَمٍ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام خُذِ السَّبْعِینَ وَ الْمِائَةَ وَ سَلِّمِ النَّاقَةَ وَ الْمِائَةُ لِلْأَعْرَابِیِ (1) الَّذِی بَاعَنَا النَّاقَةَ وَ السبعین [السَّبْعُونَ] لَنَا نَبْتَاعُ بِهَا شَیْئاً فَأَخَذَ الْحَسَنُ علیه السلام الدَّرَاهِمَ وَ سَلَّمَ النَّاقَةَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَضَیْتُ أَطْلُبُ الْأَعْرَابِیَّ الَّذِی ابْتَعْتُ مِنْهُ النَّاقَةَ لِأُعْطِیَهُ ثَمَنَهَا فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً فِی مَکَانٍ لَمْ أَرَهُ فِیهِ قَبْلَ ذَلِکَ وَ لَا بَعْدَهُ عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقَ فَلَمَّا نَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیَّ تَبَسَّمَ ضَاحِکاً حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّکَ وَ بَشَّرَکَ بِیَوْمِکَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّکَ تَطْلُبُ الْأَعْرَابِیَّ الَّذِی بَاعَکَ النَّاقَةَ لِتُوَفِّیَهُ الثَّمَنَ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ الَّذِی بَاعَکَ النَّاقَةَ جَبْرَئِیلُ وَ الَّذِی اشْتَرَاهَا مِنْکَ مِیکَائِیلُ وَ النَّاقَةُ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ وَ الدَّرَاهِمُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَنْفِقْهَا فِی خَیْرٍ وَ لَا تَخَفْ إِقْتَاراً(2).
لعل منازعتها صلوات الله علیها إنما کانت ظاهرا(3) لظهور فضله صلوات الله علیه علی الناس أو لظهور الحکمة فیما صدر عنه علیه السلام أو لوجه من الوجوه لا نعرفه و النواجد من الأسنان الضواحک و هی التی تبدو عند الضحک قوله و بشرک بیومک أی یوم الشفاعة التی وعدها الله تعالی له.
ص: 47
گفت: به چند ای بادیه نشین؟ گفت: به صد درهم، علی علیه السلام فرمود: ای حسن بگیرش. آن را گرفت، علی علیه السلام رفت و بادیه نشین دیگری او را دید، شکل یکی و لباس متفاوت بود. گفت: ای علی شتر را میفروشی؟ علی علیه السلام فرمود: با آن چکار میکنی؟ گفت: بر آن در اولین غزوهای که پسر عمویت انجام دهد میتازم. گفت: اگر بپذیری آن بدون پول از آنِ تو باشد. گفت: پولش همراه من است آن را با پول میخرم. آن را چند خریدی؟ گفت: صد درهم. بادیه نشین گفت: صد و هفتاد درهم برای تو. علی علیه السلام فرمود: صد و هفتاد را بگیر و و شتر را بده، صد برای بادیه نشینی که شتر را به ما فروخت و هفتاد برای ما چیزی با آن میخریم. حسن درهمها را گرفت و شتر را داد. علی علیه السلام فرمود: به دنبال بادیه نشینی رفتم که شتر را از او خریدم تا پول شتر را به او بدهم. رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم در مکانی نشسته که پیش و پس از آن او را در آن جا ندیدم، در خیابان عریض(شاهراه). وقتی پیامبر به من نگریست تبسم کرد و خندید تا این که دندانهای پسینش نمایان شد. علی علیه السلام فرمود: خدا دندانت را خندان کند و تو را به روزت بشارت دهد. گفت: ای ابا الحسن: تو به دنبال بادیه نشینی هستی که شتر را به تو فروخت تا پولش را بدهی؟ گفتم: بله پدر و مادرم به فدایتان. گفت: ای ابا الحسن آنکه شتر را به تو فروخت جبرئیل و آنکه آن را از تو خرید میکائیل بود و شتر از شتران بهشت بود، و درهمها از جانب پروردگار جهانیان عزّوجلّ بود، و آن را در نیکی خرج کن و از تهی دستی بیم نداشته باش(1).
توضیح
شاید ظهور نزاع فاطمه سلام الله علیها به خاطر نمایاندن برتری علی علیه السلام بر مردم باشد، یا نشان دادن حکمت آنچه که از علی علیه السلام سرزده یا وجهی از وجوه که نمیدانیم. و النواجد از دندانها: دندانهای آسیا است، و آن است که در وقت خندیدن آشکار میشود. کلامش: «و بشّر بیومک» یعنی روز شفاعتی که خدا تعالی به او وعده داده است .
ص: 47
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُخْتَارٌ التَّمَّارُ عَنْ أَبِی مَطَرٍ الْبَصْرِیِّ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَرَّ بِأَصْحَابِ التَّمْرِ فَإِذَا هُوَ بِجَارِیَةٍ تَبْکِی فَقَالَ یَا جَارِیَةُ مَا یُبْکِیکِ فَقَالَتْ بَعَثَنِی مَوْلَایَ بِدِرْهَمٍ فَابْتَعْتُ مِنْ هَذَا تَمْراً فَأَتَیْتُهُمْ بِهِ فَلَمْ یَرْضَوْهُ فَلَمَّا أَتَیْتُهُ بِهِ أَبَی أَنْ یَقْبَلَهُ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّهَا خَادِمٌ وَ لَیْسَ لَهَا أَمْرٌ فَارْدُدْ إِلَیْهَا دِرْهَمَهَا وَ خُذِ التَّمْرَ فَقَامَ إِلَیْهِ الرَّجُلُ فَلَکَزَهُ فَقَالَ النَّاسُ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَرَبَا الرَّجُلُ (1) وَ اصْفَرَّ وَ أَخَذَ التَّمْرَ وَ رَدَّ إِلَیْهَا دِرْهَمَهَا ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ارْضَ عَنِّی فَقَالَ مَا أَرْضَانِی عَنْکَ إِنْ أَصْلَحْتَ أَمْرَکَ. وَ فِی فَضَائِلِ أَحْمَدَ: إِذَا وَفَیْتَ النَّاسَ حُقُوقَهُمْ.
وَ دَعَا علیه السلام غُلَاماً لَهُ مِرَاراً فَلَمْ یُجِبْهُ فَخَرَجَ فَوَجَدَهُ عَلَی بَابِ، الْبَیْتِ فَقَالَ مَا حَمَلَکَ إِلَی تَرْکِ إِجَابَتِی قَالَ کَسِلْتُ عَنْ إِجَابَتِکَ وَ أَمِنْتُ عُقُوبَتَکَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِمَّنْ یَأْمَنُهُ خَلْقُهُ امْضِ فَأَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ.
وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی صَلَاةِ الصُّبْحِ فَقَالَ ابْنُ الْکَوَّاءِ مِنْ خَلْفِهِ وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (2) فَأَنْصَتَ عَلِیٌّ علیه السلام تَعْظِیماً لِلْقُرْآنِ حَتَّی فَرَغَ مِنَ الْآیَةِ ثُمَّ عَادَ فِی قِرَاءَتِهِ ثُمَّ أَعَادَ ابْنُ الْکَوَّاءِ الْآیَةَ فَأَنْصَتَ عَلِیٌّ علیه السلام أَیْضاً ثُمَّ قَرَأَ فَأَعَادَ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَأَنْصَتَ عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ (3) ثُمَّ أَتَمَّ السُّورَةَ وَ رَکَعَ.
وَ بَعَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی لَبِیدِ بْنِ عُطَارِدٍ التَّمِیمِیِّ فِی کَلَامٍ بَلَغَهُ فَمَرَّ بِهِ
ص: 48
باب صد و چهارم : اخلاق نیکو، خوشرویی، بردباری، گذشت و دلسوزی و مهربانیِ امیرالؤمنین صلوات الله علیه
روایات
روایت1.
مناقب ابن شهر آشوب: امیرالمؤمنین علیه السلام به خرما فروشان گذر کرد و چشمش به کنیزکی افتاد که گریه می کرد. گفت: ای کنیزک چه چیز تو را به گریه انداخته؟ گفت: سرورم مرا همراه درهمی فرستاد و از این، خرما خریدم و آن را نزد آنها آوردم نپسندیدند. وقتی آن را آوردم از قبولش امتناع کرد. گفت: ای بنده خدا او خدمتکار است و اختیاری ندارد، درهمش را به او بازگردان و خرما را پس بگیر. مرد به سویش بلند شد و با مشت به او زد. مردم گفتند این امیرالمؤمنین است. نفس مرد حبس شد و زرد شد. خرما را گرفت و درهمش را به او پس داد، سپس گفت: ای امیرالمؤمنین از من راضی باش. گفت: تا کارت اصلاح نشده از تو راضی نمی شوم آن چه مرا از تو راضی میکند اصلاح کارت است، و در فضائل أحمد آمده است: وقتی حقوق مردم را ادا کردی.
و غلامش را چندین بار صدا زد، جواب نداد. بیرون رفت. او را بر در خانه یافت. فرمود: چه چیز تو را بر آن داشت تا پاسخ مرا ندهی؟ گفت: از پاسخ گفتنت تنبلی کردم و از مجازاتت ایمن بودم. علی علیه السلام گفت: شکر خدایی را که مرا از کسانی قرار داد که خلقش از او در امان هستند. برو که تو آزاد شده به خاطر رضای خدا هستی.
و علی علیه السلام در نماز صبح بود که ابن کواء از پشت سرش گفت: « وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ »(1)
{و قطعا به تو و کسانی که پیش از تو بودهاند وحی شده است اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیانکاران خواهی شد}. علی علیه السلام برای تعظیم قرآن سکوت کرد تا اینکه آیه را تمام کرد سپس دوباره به قرائت نماز مشغول شد سپس ابن کواء آیه را تکرار کرد و علی علیه السلام هم چنین سکوت کرد، سپس خواند و ابن کواء تکرار کرد، علی علیه السلام سکوت کرد و سپس فرمود: « فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ »(2) {پس صبر کن که وعده خدا حق است و زنهار تا کسانی که یقین ندارند تو را به سبکسری واندارند}، سپس سوره را تمام کرد و رکوع رفت.
امیرالمؤمنین علیه السلام به خاطر سخنی که به او رسیده بود به دنبال لبید بن عُطارِد تَمِیمِی فرستاد.[فرستاده]
ص: 48
[رَسُولُ] أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَنِی أَسَدٍ فَقَامَ إِلَیْهِ نُعَیْمُ بْنُ دَجَاجَةَ الْأَسَدِیُّ فَأَفْلَتَهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَتَوْهُ بِهِ وَ أَمَرَ بِهِ أَنْ یُضْرَبَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ وَ اللَّهِ إِنَّ الْمُقَامَ مَعَکَ لَذُلٌّ وَ إِنَّ فِرَاقَکَ لَکُفْرٌ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ قَالَ قَدْ عَفَوْنَا عَنْکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ(1) أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ الْمُقَامَ مَعَکَ لَذُلٌّ فَسَیِّئَةٌ اکْتَسَبْتَهَا وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ فِرَاقَکَ لَکُفْرٌ فَحَسَنَةٌ اکْتَسَبْتَهَا فَهَذِهِ بِهَذِهِ.
مَرَّتْ امْرَأَةٌ جَمِیلَةٌ فَرَمَقَهَا الْقَوْمُ بِأَبْصَارِهِمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ أَبْصَارَ هَذِهِ الْفُحُولِ طَوَامِعُ وَ إِنَّ ذَلِکَ سَبَبُ هَنَاتِهَا فَإِذَا نَظَرَ أَحَدُکُمْ إِلَی امْرَأَةٍ تُعْجِبُهُ فَلْیَلْمَسْ أَهْلَهُ فَإِنَّمَا هِیَ امْرَأَةٌ کَامْرَأَتِهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ قَاتَلَهُ اللَّهُ کَافِراً مَا أَفْقَهَهُ فَوَثَبَ الْقَوْمُ لِیَقْتُلُوهُ فَقَالَ (2) علیه السلام رُوَیْداً إِنَّمَا هُوَ سَبٌّ بِسَبٍّ أَوْ عَفْوٌ عَنْ ذَنْبٍ.
وَ جَاءَهُ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ کَانَ تَکَلَّمَ فِیهِ وَ أَسْمَعَهُ فِی الْیَوْمِ الْمَاضِی وَ سَأَلَهُ حَوَائِجَهُ فَقَضَاهَا فَعَاتَبَهُ أَصْحَابُهُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی أَنْ یَغْلِبَ جَهْلُهُ عِلْمِی وَ ذَنْبُهُ عَفْوِی وَ مَسْأَلَتُهُ جُودِی.
وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام إِلَی کَمْ أُغْضِی الْجُفُونَ عَلَی الْقَذَی وَ أَسْحَبُ ذَیْلِی عَلَی الْأَذَی وَ أَقُولُ لَعَلَّ وَ عَسَی (3).
اللکز الدفع و الضرب بجمع الکف و یقال طمع بصری إلیه أی امتد و علا و یقال فی فلان هنات أی خصال شر.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْعِقْدُ وَ نُزْهَةُ الْأَبْصَارِ قَالَ قَنْبَرٌ: دَخَلْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی عُثْمَانَ فَأَحَبَّ الْخَلْوَةَ فَأَوْمَأَ إِلَیَّ بِالتَّنَحِّی فَتَنَحَّیْتُ غَیْرَ بَعِیدٍ فَجَعَلَ عُثْمَانُ یُعَاتِبُهُ وَ هُوَ مُطْرِقٌ رَأْسَهُ وَ أَقْبَلَ إِلَیْهِ عُثْمَانُ فَقَالَ مَا لَکَ لَا تَقُولُ فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ جَوَابُکَ إِلَّا مَا تَکْرَهُ وَ لَیْسَ لَکَ عِنْدِی إِلَّا مَا تُحِبُّ ثُمَّ خَرَجَ قَائِلًا
ص: 49
امیرالمؤمنین علیه السلام در بنی اسد بر او گذر کرد. پس نُعَیم بن دَجاجَه به او کمک کرد و او را فراری داد، امیرالمؤمنین پی او فرستاد و او را آوردند و دستور داد تا او را بزنند. به او گفت: بله به خدا قسم که ماندن با تو خواری و جدائی از تو، کفر است. وقتی این سخن را از او شنید فرمود: از تو گذشتیم خدای عزّ و جلّ میگوید: « ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ »(1)
{بدی را به شیوهای نیکو دفع کن}. اما گفته تو: که ماندن همراه تو خواری است، امر بدی است که کسب کردی و گفتهات: جدائی از تو کفر است امر نیکی است که آن را بدست آوردی. پس این به آن.
زن زیبایی گذر کرد و مردم با چشمانشان به او خیره شدند. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: چشمان این نرینگان، حریص است و این باعث رفتار ناپسند(بی حیایی) زن است. وقتی یکی از شما به زنی که او را به شگفتی آورد نگریست پس باید نزد همسر خود رود چرا که او زنی است مانند زنی خودش. سپس مردی از خوارج گفت: خدا این کافر را بکشد چقدر داناست، مردم جهیدند تا او را بکشند. علی علیه السلام فرمود: آرام باشید. این ناسزایی است در مقابل ناسزایی، یا گذشتی است از یک گناه.
ابوهریره نزد او آمد – و روز گذشته در مورد آن صحبت کرده و به او گفته بود – و نیازهایش را از او خواست پس آن را برآورده کرد. اصحابش او را به خاطر آن مورد عتاب قرار دادند. گفت: من شرم دارم که نادانی او بر علم من، گناهش بر گذشت من و خواستهاش بر سخاوت من غلبه کند.
از سخنان علی علیه السلام این است که فرمود: تا چقدر پلکهایم را بر خار ببندم و دامن لباسم را بر روی آزار بکشم و بگویم: شاید و امید است که(2).
توضیح
اللّکز: دفع کردن و زدن با کف دست، و گفته میشود: طمع بصری الیه یعنی پی گرفت و بالا رفت. و گفته میشود در فلانی هناتی است یعنی خصلتهای شر در اوست.
روایت2.
مناقب ابن شهر آشوب: العِقد و نُزهَة الأبصار: قنبر گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بر عثمان وارد شدم و خواستار خلوت شد و به من اشاره کرد کنار روم. کنار رفتم، ولی دور نشدم. عثمان شروع به سرزنش کردن او کرد و او سرش را پایین انداخته بود و عثمان رو به او کرد و گفت: تو را چه شده چرا نمیگویی؟ علی علیه السلام فرمود: جواب تو چیزی نیست مگر آنچه نمیپسندی و نزد من برای تو چیزی نیست جز آن چه دوست داری، سپس بیرون رفت در حالی که میگفت:
ص: 49
وَ لَوْ أَنَّنِی جَاوَبْتُهُ لَأَمَضَّهُ***نَوَافِذُ قَوْلِی وَ اخْتِصَارُ جَوَابِی
وَ لَکِنَّنِی أُغْضِی عَلَی مَضَضِ الْحَشَا***وَ لَوْ شِئْتُ إِقْدَاماً لَأُنْشِبُ نَابِی
وَ أَسَرَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ یَوْمَ الْجَمَلِ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ فَعَاتَبَهُ علیه السلام وَ أَطْلَقَهُ.
وَ قَالَتْ عَائِشَةُ یَوْمَ الْجَمَلِ مَلَکْتَ فَأَسْجِحْ فَجَهَّزَهَا أَحْسَنَ الْجَهَازِ وَ بَعَثَ مَعَهَا بِتِسْعِینَ امْرَأَةً أَوْ سَبْعِینَ وَ اسْتَأْمَنَتْ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَلَی لِسَانِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بِکْرٍ فَآمَنَهُ وَ آمَنَ مَعَهُ سَائِرَ النَّاسِ.
وَ جِی ءَ بِمُوسَی بْنِ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ قُلْ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ خَلَّی سَبِیلَهُ وَ قَالَ اذْهَبْ حَیْثُ شِئْتَ وَ مَا وَجَدْتَ لَکَ فِی عَسْکَرِنَا مِنْ سِلَاحٍ أَوْ کُرَاعٍ فَخُذْهُ وَ اتَّقِ اللَّهَ فِیمَا تَسْتَقْبِلُهُ مِنْ أَمْرِکَ وَ اجْلِسْ فِی بَیْتِکَ (1).
قال الجزری فی النهایة قالت عائشة لعلی علیه السلام یوم الجمل حین ظهر ملکت فأسجح أی قدرت فسهل فأحسن العفو و هو مثل سائر(2) و الکراع کغراب اسم لجمع الخیل.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ابْنُ بَطَّةَ الْعُکْبَرِیُّ وَ أَبُو دَاوُدَ السِّجِسْتَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا أَخَذَ أَسِیراً فِی حُرُوبِ الشَّامِ أَخَذَ سِلَاحَهُ وَ دَابَّتَهُ وَ اسْتَحْلَفَهُ أَنْ لَا یُعِینَ عَلَیْهِ.
ابْنُ بَطَّةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَرْفَجَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا قَتَلَ عَلِیٌّ أَصْحَابَ النَّهْرِ جَاءَ بِمَا کَانَ فِی عَسْکَرِهِمْ فَمَنْ کَانَ یَعْرِفُ شَیْئاً أَخَذَهُ حَتَّی بَقِیَتْ قِدْرٌ ثُمَّ رَأَیْتُهَا بَعْدُ قَدْ أُخِذَتْ.
الطَّبَرِیُّ: لَمَّا ضَرَبَ عَلِیٌّ طَلْحَةَ الْعَبْدَرِیَّ تَرَکَهُ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام مَا مَنَعَکَ أَنْ تُجَهِّزَ عَلَیْهِ قَالَ إِنَّ ابْنَ عَمِّی نَاشَدَنِی اللَّهَ وَ الرَّحِمَ حِینَ انْکَشَفَتْ عَوْرَتُهُ فَاسْتَحْیَیْتُهُ.
وَ لَمَّا أَدْرَکَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ لَمْ یَضْرِبْهُ فَوَقَعُوا فِی عَلِیٍّ علیه السلام فَرَدَّ عَنْهُ حُذَیْفَةُ
ص: 50
- اگر جواب او را میدادم سخن نافذ من و کوتاهی جوابم او را میآزرد.
- اما من چشم میپوشم بر رنج درون و اگر بخواهم حمله کنم دندانم را فرو میکنم.
و مالک اشتر روز جمل مروان بن حکم را اسیر کرد و علی علیه السلام او را سرزنش کرد و او را آزاد کرد .
عائشه روز جمل گفت: ملک یافتی پس عفو کن. او را به بهترین شکل تجهیز کرد و همراه او نود یا هفتاد زن فرستاد، و برای عبدالله بن زبیر از زبان محمد بن ابی بکر امان خواست، او را امان داد و سایر مردم را نیز همراه او امان داد.
موسی بن طلحه بن عبیدالله آورده شد. به او گفت: سه بار بگو: «استغفار و توبه میکنم به سوی خدا» و او را آزاد کرد، و گفت: هر کجا میخواهی برو و آنچه در سپاه ما از سلاح و اسب دیدی که برای توست، بگیر و در آنچه پیش رو داری از خدا پروا کن و در خانهات بنشین.(1)
توضیح
جزری در النهایه گفت: عایشه در روز جمل به علی علیه السلام وقتی ظاهر شد گفت: «ملکت فاسجح» یعنی قدرت یافتی پس آسان بگیر و نیکو ببخش که آن ضربالمثل است(2).
و الکراع بر وزن غراب، اسم جمع برای گروه اسبان است
روایت3.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام وقتی اسیری را در جنگهای شام میگرفت سلاح و چهارپایش را میگرفت و او را قسم میداد که علیه او کاری نکند.
عَرفَجَه از پدرش روایت کرده است که وقتی علی علیه السلام اصحاب نهروان را کشت آنچه در سپاهشان بود آورد. پس هر کس چیزی را که میشناخت برداشت، تا اینکه مقداری باقی ماند که بعدا دیدم برداشته شد.
طبری: وقتی علی علیه السلام طلحه عَبدَرِی را زد او را رها کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله تکبیر گفت و به علی علیه السلام فرمود: چه چیز تو را از این که کارش را بسازی بازداشت؟ گفت: پسر عمویم مرا به خدا و پیوند خویشاوندی قسم داد. وقتی عورتش آشکار شد از او شرم کردم.
و وقتی عَمرو بن عبدِوُد را شکست داد او را نزد. در مورد علی علیه السلام به اختلاف افتادند و حُذیفه از او برگشت،
ص: 50
فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَهْ یَا حُذَیْفَةُ فَإِنَّ عَلِیّاً سَیَذْکُرُ سَبَبَ وَقْفَتِهِ ثُمَّ إِنَّهُ ضَرَبَهُ فَلَمَّا جَاءَ سَأَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ قَدْ کَانَ شَتَمَ أُمِّی وَ تَفَلَ فِی وَجْهِی فَخَشِیتُ أَنْ أَضْرِبَهُ لِحَظِّ نَفْسِی فَتَرَکْتُهُ حَتَّی سَکَنَ مَا بِی ثُمَّ قَتَلْتُهُ فِی اللَّهِ.
وَ إِنَّهُ لَمَّا امْتَنَعَ مِنَ الْبَیْعَةِ جَرَتْ مِنَ الْأَسْبَابِ مَا هُوَ مَعْرُوفٌ فَاحْتَمَلَ وَ صَبَرَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا طَالَبُوهُ بِالْبَیْعَةِ قَالَ لَهُ الْأَوَّلُ بَایِعْ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ قَالَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ نَضْرِبُ عُنُقَکَ قَالَ فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْقَبْرِ فَقَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی.
الْجَاحِظُ فِی الْبَیَانِ وَ التَّبْیِینِ: إِنَّ أَوَّلَ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ قَدْ مَضَتْ أُمُورٌ لَمْ تَکُونُوا فِیهَا بِمَحْمُودِی الرَّأْیِ أَمَا لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ وَ لَکِنْ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ یَا وَیْلَهُ لَوْ قُصَّ جَنَاحُهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ لَکَانَ خَیْراً لَهُ.
وَ قَدْ رَوَی الْکَافَّةُ عَنْهُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ ظَلَمُونِی فِی الْحَجَرِ وَ الْمَدَرِ.
إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ وَ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ بِإِسْنَادِهِمَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ إِلَی یَوْمِی هَذَا.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُسَیَّبِ بْنِ نَجِیَّةَ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیٌّ یَخْطُبُ وَ أَعْرَابِیٌّ یَقُولُ وَا مَظْلَمَتَاهْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ادْنُ فَدَنَا فَقَالَ لَقَدْ ظُلِمْتُ عَدَدَ الْمَدَرِ وَ الْوَبَرِ(1).وَ فِی رِوَایَةِ کَثِیرِ بْنِ الْیَمَانِ: وَ مَا لَا یُحْصَی.
أَبُو نُعَیْمٍ الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُرَیْثٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَقُمْ مَرَّةً عَلَی الْمِنْبَرِ إِلَّا قَالَ فِی آخِرِ کَلَامِهِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ وَ کَانَ علیه السلام بِشْرُهُ دَائِمٌ وَ ثَغْرُهُ بَاسِمٌ غَیْثٌ لِمَنْ رَغِبَ وَ غِیَاثٌ لِمَنْ ذَهَبَ مَآلُ الْآمِلِ وَ ثِمَالُ الْأَرَامِلِ یَتَعَطَّفُ عَلَی رَعِیَّتِهِ وَ یَتَصَرَّفُ عَلَی مَشِیَّتِهِ وَ یَکُفُّهُ
ص: 51
پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: دست بردار ای حذیفه، علی علت مکثش را خواهد گفت. سپس علی علیه السلام او را زد. وقتی آمد پیامبر صلی الله علیه و آله علت آن را پرسید. فرمود: به مادرم ناسزا گفت و به صورتم آب دهن انداخت. ترسیدم که به خاطر خودم او را بزنم. او را رها کردم تا آنچه در من است فرو نشیند سپس او را به خاطر خدا کشتم.
و وقتی او از بیعت امتناع کرد حوادثی رخ داد که معروف است. تحمّل و صبر کرد. روایت شد که وقتی از او خواستند بیعت کند اولی به او گفت: بیعت کن. فرمود: و اگر نکنم چه میشود؟ گفت: به خدایی که جز او خدایی نیست گردنت را میزنم. گفت: علی علیه السلام رو به قبر کرد و گفت: « ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی »(1){ای پسر مادر، به راستی که مردم مرا ناتوان پنداشتند و نزدیک است مرا بکشند}.
جاحظ در البَیان و التَّبیین آورده است: اولین خطبهای که علی علیه السلام ایراد کرد این سخن ایشان بود: مسائلی گذشت که در آن نیک اندیش نبودید. اگر بخواهم بگویم میگویم، ولی خدا از آن چه گذشت چشم پوشید. آن دو مرد پیشی گرفتند و سومی هم چون کلاغ برخاست. همتش شکم اوست. وای بر او، اگر بالش چیده شود و سرش قطع شود برای او بهتر است.
و عامه مردم از او روایت کردهاند که فرمود: خدایا از تو علیه قریش یاری میخواهم، چرا که آنها در هر سنگ و کلوخی بر من ظلم کردند.
علی علیه السلام فرمود: از زمانی که خدا جان پیامبرش صلی الله علیه و آله را گرفت تا امروز پیوسته مظلوم بودهام .
در حالی که علی علیه السلام خطبه میگفت بادیه نشینی میگفت: آه ای مظلوم. علی علیه السلام فرمود: نزدیک شو، نزدیک شد. فرمود: به خدا که به تعداد همه کلوخ ها و کُرک ها مورد ظلم واقع شدم. و در روایت کثیر بن یمان آمده است: قابل شمارش نیست.
حُرَیْث گفت: علی علیه السلام یک بار هم بر منبر نرفت مگر اینکه در پایان سخنش پیش از آنکه پایین بیاید فرمود: از زمانی که خدا جان پیامبرش صلی الله علیه و آله را گرفته، پیوسته مظلوم بودهام. علی علیه السلام خوش روییاش همیشگی، دندانش خندان، فریاد رس برای کسی که بخواهد و دادرس هر کس که رفت، پناه هر امیدواری، و فریادرس بیوه زنان بود، با مردمش مهربان بود. طبق خواستهاش عمل میکرد.
ص: 51
بِحُجَّتِهِ (1) وَ یَکْفِیهِ بِمُهْجَتِهِ.
وَ نَظَرَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی امْرَأَةٍ عَلَی کَتِفِهَا قِرْبَةُ مَاءٍ فَأَخَذَ مِنْهَا الْقِرْبَةَ فَحَمَلَهَا إِلَی مَوْضِعِهَا وَ سَأَلَهَا عَنْ حَالِهَا فَقَالَتْ بَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَاحِبِی إِلَی بَعْضِ الثُّغُورِ فَقُتِلَ وَ تَرَکَ عَلَیَّ صِبْیَاناً یَتَامَی وَ لَیْسَ عِنْدِی شَیْ ءٌ فَقَدْ أَلْجَأَتْنِی الضَّرُورَةُ إِلَی خِدْمَةِ النَّاسِ فَانْصَرَفَ وَ بَاتَ لَیْلَتَهُ قَلِقاً فَلَمَّا أَصْبَحَ حَمَلَ زِنْبِیلًا فِیهِ طَعَامٌ فَقَالَ بَعْضُهُمْ أَعْطِنِی أَحْمِلْهُ عَنْکَ فَقَالَ مَنْ یَحْمِلُ وِزْرِی عَنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَتَی وَ قَرَعَ الْبَابَ فَقَالَتْ مَنْ هَذَا قَالَ أَنَا ذَلِکِ الْعَبْدُ الَّذِی حَمَلَ مَعَکِ الْقِرْبَةَ فَافْتَحِی فَإِنَّ مَعِی شَیْئاً لِلصِّبْیَانِ فَقَالَتْ رَضِیَ اللَّهُ عَنْکَ وَ حَکَمَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَدَخَلَ وَ قَالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ اکْتِسَابَ الثَّوَابِ فَاخْتَارِی بَیْنَ أَنْ تَعْجِنِینَ وَ تَخْبِزِینَ وَ بَیْنَ أَنْ تُعَلِّلِینَ الصِّبْیَانَ لِأَخْبِزَ أَنَا فَقَالَتْ أَنَا بِالْخَبْزِ أَبْصَرُ وَ عَلَیْهِ أَقْدَرُ وَ لَکِنْ شَأْنَکَ وَ الصِّبْیَانَ فَعَلِّلْهُمْ حَتَّی أَفْرُغَ مِنَ الْخَبْزِ قَالَ (2) فَعَمَدَتْ إِلَی الدَّقِیقِ فَعَجَنَتْهُ وَ عَمَدَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی اللَّحْمِ فَطَبَخَهُ وَ جَعَلَ یُلْقِمُ الصِّبْیَانَ مِنَ اللَّحْمِ وَ التَّمْرِ وَ غَیْرِهِ فَکُلَّمَا نَاوَلَ الصِّبْیَانَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی حِلٍّ مِمَّا أَمَرَ فِی أَمْرِکَ (3) فَلَمَّا اخْتَمَرَ الْعَجِینُ قَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ اسْجِرِ التَّنُّورَ فَبَادَرَ لِسَجْرِهِ فَلَمَّا أَشْعَلَهُ وَ لَفَحَ فِی وَجْهِهِ جَعَلَ یَقُولُ ذُقْ یَا عَلِیُّ هَذَا جَزَاءُ مَنْ ضَیَّعَ الْأَرَامِلَ وَ الْیَتَامَی فَرَأَتْهُ امْرَأَةٌ تَعْرِفُهُ فَقَالَتْ وَیْحَکِ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَبَادَرَتِ الْمَرْأَةُ وَ هِیَ تَقُولُ وَا حَیَائِی مِنْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ بَلْ وَا حَیَائِی مِنْکِ یَا أَمَةَ اللَّهِ فِیمَا قَصَرْتُ فِی أَمْرِکِ (4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: سُئِلَ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ فَقَالَ تُوُفِّیَ الْبَارِحَةَ فَلَمَّا رَأَی جَزَعَ السَّائِلِ
ص: 52
با حجتش او را باز میداشت و با جانش او را کفایت میکرد.
علی علیه السلام زنی را دید که بر دوش او مشک آبی بود. مشک را از او گرفت و تا محلش حمل کرد و از حالش پرسید، گفت: علی بن ابی طالب همسرم را به یکی از مرزها فرستاد و کشته شد و کودکانی یتیم را برای من گذاشت و نزد من چیزی نیست، نیاز شدید باعث شده برای مردم کار کنم. بازگشت و شبش را با نگرانی به صبح رساند. وقتی صبح شد زنبیلی که در آن غذایی بود برداشت، یکی از آنها گفت: بده من برایت بیاورم. گفت: روز قیامت بارم را چه کسی برایم میآورد؟ آمد و در را کوبید. گفت: کیست؟ گفت: من همان بندهای هستم که مشک را با تو آورد. باز کن چیزی برای کودکان همراه دارم، گفت: خدا از تو راضی باشد و میان من و علی بن ابی طالب قضاوت کند. وارد شد و گفت: من دوست دارم ثواب کسب کنم. میان خمیر درست کردن و نان پختن، و مشغول کردن کودکان و این که من نان بپزم یکی را انتخاب کن. گفت: من در نان پختن دانا وتوانا ترم و اما تو میدانی و کودکان. پس کودکان را مشغول کرد تا از نان پختن فارغ شد. گفت: آرد برداشتم و خمیر ساختم و علی علیه السلام گوشت برداشت و آن را پخت، و شروع به لقمه گرفتن از گوشت و خرما و غیره برای کودکان کرد. هر وقت که کودکان از آن چیزی میخوردند به او میگفت: ای پسرم علی بن ابی طالب را در مورد آن چه در حق تو امر کرده حلال کن. وقتی خمیر قوام آمد زن گفت: ای بنده خدا تنور را آتش بزن. پس اقدام به آتش زدن آن کرد وقتی آن را روشن کرد و سوزش آن در صورتش افتاد می فرمود: بچش ای علی! این جزای کسی که حق بیوه زنان و یتیمان را ضایع کرده است، و زنی که او را میشناخت او را دید و گفت: وای بر تو این امیرالمؤمنین است. گفت: زن شتاب زده شد و میگفت: وای از شرم و خجالتم از تو، گفت: بلکه وای از شرم و خجلت من از تو ای کنیزِ خدا در آنچه از کار شما کوتاهی کردم(1) .
روایت4.
مناقب ابن شهر آشوب: از علی علیه السلام در مورد مردی سوال شد گفت: دیشب درگذشت، و وقتی بیتابی سوال کننده رادید
ص: 52
قَرَأَ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها(1).
ب، [قرب الإسناد] عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام صَاحَبَ رَجُلًا ذِمِّیّاً فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ أَیْنَ تُرِیدُ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ أُرِیدُ الْکُوفَةَ فَلَمَّا عَدَلَ الطَّرِیقُ بِالذِّمِّیِّ عَدَلَ مَعَهُ عَلِیٌّ فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ أَ لَیْسَ زَعَمْتَ تُرِیدُ الْکُوفَةَ قَالَ بَلَی فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ فَقَدْ تَرَکْتَ الطَّرِیقَ فَقَالَ قَدْ عَلِمْتُ فَقَالَ لَهُ فَلِمَ عَدَلْتَ مَعِی وَ قَدْ عَلِمْتَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام هَذَا مِنْ تَمَامِ حُسْنِ الصُّحْبَةِ أَنْ یُشَیِّعَ الرَّجُلُ صَاحِبَهُ هُنَیْئَةً إِذَا فَارَقَهُ وَ کَذَلِکَ أَمَرَنَا نَبِیُّنَا فَقَالَ لَهُ هَکَذَا قَالَ نَعَمْ (2) فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ لَا جَرَمَ أَنَّمَا تَبِعَهُ مَنْ تَبِعَهُ لِأَفْعَالِهِ الْکَرِیمَةِ وَ أَنَا أُشْهِدُکَ أَنِّی عَلَی دِینِکَ فَرَجَعَ الذِّمِّیُّ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا عَرَفَهُ أَسْلَمَ (3).
کا، [الکافی] علی بن إبراهیم عن هارون بن مسلم عن ابن صدقة: مثله (4).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَجُلَانِ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَلْقَی لِکُلِّ وَاحِدَةٍ(5) مِنْهُمَا وِسَادَةً فَقَعَدَ عَلَیْهَا أَحَدُهُمَا وَ أَبَی الْآخَرُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اقْعُدْ عَلَیْهَا فَإِنَّهُ لَا یَأْبَی الْکَرَامَةَ إِلَّا الْحِمَارُ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَتَاکُمْ کَرِیمُ قَوْمٍ فَأَکْرِمُوهُ (6).
ص: 53
خواند: « اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها »(1) {خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز میستاند و[نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض میکند]}(2).
روایت5.
قرب الاسناد: از امام جعفر علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام مرد غیر مسلمانی را همراهی کرد، شخص غیر مسلمان به او گفت: کجا میروی ای بنده خدا؟ فرمود: قصد کوفه دارم. وقتی راه شخص غیر مسلمان تغییر کرد علی علیه السلام هم با او برگشت. شخص غیر مسلمان به او گفت: آیا نگفتی که به کوفه میروی؟ فرمود: بله. شخص غیر مسلمان گفت: اما راه را رها کردی. فرمود: فهمیدم، به او گفت: پس برای چه راهت را با من کج کردی با این که آن را فهمیدی، علی علیه السلام به او فرمود: این از کمال حسن همراهی است که مرد همراهش را، وقتی از او جدا میشود با رضایت همراهی کند و پیامبر ما این چنین دستور داده است، به او گفت: این چنین است؟ فرمود: بله. شخص غیر مسلمان به او گفت: حتما هر کس او را پیروی کرده به خاطر اعمال بزرگوارانهاش بوده است. و من تو را شاهد میگیرم که من بر دین تو هستم، شخص غیر مسلمان همراه علی علیه السلام بازگشت و وقتی او را شناخت مسلمان شد(3).
الکافی: علی بن ابراهیم از هارون بن مسلم از ابن صدقه مانند آن را روایت کرده است(4).
روایت6.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: دو مرد بر علی علیه السلام وارد شدند برای هر کدام از آنها بالشی انداخت یکی از آن دو بر روی آن نشست و دیگری امتناع کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بر روی آن بنشین که جز الاغ از احترام ابا نمیکند سپس گفت:رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی بزرگ قومی نزد شما آمد او را گرامی بدارید(5) .
ص: 53
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْأَصْبَغُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ عِبادُ الرَّحْمنِ (1) قَالَ فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ.
الصَّادِقُ علیه السلام: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَحْطِبُ وَ یَسْتَسْقِی وَ یَکْنِسُ وَ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ.
الْإِبَانَةُ عَنِ ابْنِ بَطَّةَ وَ الْفَضَائِلُ عَنْ أَحْمَدَ: أَنَّهُ اشْتَرَی تَمْراً بِالْکُوفَةِ فَحَمَلَهُ فِی طَرَفِ رِدَائِهِ فَتَبَادَرَ النَّاسُ إِلَی حَمْلِهِ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ نَحْمِلُهُ فَقَالَ علیه السلام رَبُّ الْعِیَالِ أَحَقُّ بِحَمْلِهِ.
قُوتُ الْقُلُوبِ عَنْ أَبِی طَالِبٍ الْمَکِّیِّ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَحْمِلُ التَّمْرَ وَ الْمَالِحَ (2) بِیَدِهِ وَ یَقُولُ لَا یَنْقُصُ الْکَامِلَ مِنْ کَمَالِهِ مَا جَرَّ مِنْ نَفْعٍ إِلَی عِیَالِهِ.
زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ: إِنَّهُ کَانَ یَمْشِی فِی خَمْسَةٍ حَافِیاً وَ یُعَلِّقُ نَعْلَیْهِ بِیَدِهِ الْیُسْرَی یَوْمَ الْفِطْرِ وَ النَّحْرِ وَ الْجُمُعَةِ(3) وَ عِنْدَ الْعِیَادَةِ وَ تَشْیِیعِ الْجَنَازَةِ وَ یَقُولُ إِنَّهَا مَوَاضِعُ اللَّهِ وَ أُحِبُّ أَنْ أَکُونَ فِیهَا حَافِیاً.
زَاذَانُ: إِنَّهُ کَانَ یَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ وَحْدَهُ وَ هُوَ ذَاکَ یُرْشِدُ الضَّالَّ وَ یُعِینُ الضَّعِیفَ وَ یَمُرُّ بِالْبَیَّاعِ وَ الْبَقَّالِ فَیَفْتَحُ عَلَیْهِ الْقُرْآنَ وَ یَقْرَأُ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها الْآیَةَ(4).
ص: 54
باب صد و پنجم : تواضع امیرالؤمنین صلوات الله علیه
روایات
روایت1.
مناقب ابن شهر آشوب: از علی علیه السلام در مورد کلام خدای تعالی: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ » {و بندگان خدای رحمان}(1)، روایت شده است که فرمود: این آیه در مورد ما نازل شده است.
امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام هیزم جمع میکرد، آب میکشید و جارو میکرد و فاطمه سلام الله علیها آسیاب میکرد، خمیر درست میکرد و نان میپخت.
از کتاب ابانه از ابن بطه و کتاب الفضائل از احمد بن حنبل روایت است: او خرمایی در کوفه خرید و در گوشه رَدای خود حمل کرد. مردم برای حمل آن شتافتند و گفتند: ای امیرالمؤمنین ما آن را میآوریم،. امام علیه السلام گفت: صاحب عیال به حمل آن سزاوارتر است.
قوت القلوب: علی علیه السلام خرما و ماهی شور با خود حمل میکرد و می فرمود:
- از کمال انسان کامل نمیکاهد نعمتی را که برای خانوادهاش با خود میکشاند.
زید بن علی گفت: او در پنج موضع پا برهنه راه میرفت و کفشهایش را به دست راستش آویزان میکرد: روز عید فطر، عید قربان، جمعه، وقت عیادت و تشییع جنازه و می فرمود: اینها موضعهای خداوند است و دوست دارم که در آنها پا برهنه باشم .
زاذان گفت: او در بازار تنها راه میرفت و کسی بود که راه گم کرده را راهنمایی میکرد و به ضعیف یاری میرساند و به فروشندگان و بقالها گذر میکرد و قرآن را بر او باز میکرد و میخواند: « تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها » {آن سرای آخرت را قرار میدهیم}(2)، تا ادامه آیه.
ص: 54
سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی أَصْحَابِهِ وَ هُوَ رَاکِبٌ فَمَشَوْا خَلْفَهُ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ لَکُمْ حَاجَةٌ فَقَالُوا لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَکِنَّا نُحِبُّ أَنْ نَمْشِیَ مَعَکَ فَقَالَ لَهُمُ انْصَرِفُوا فَإِنَّ مَشْیَ الْمَاشِی مَعَ الرَّاکِبِ مَفْسَدَةٌ لِلرَّاکِبِ وَ مَذَلَّةٌ لِلْمَاشِی قَالَ وَ رَکِبَ مَرَّةً أُخْرَی فَمَشَوْا خَلْفَهُ فَقَالَ انْصَرِفُوا فَإِنَّ خَفْقَ النِّعَالِ خَلْفَ أَعْقَابِ الرِّجَالِ مَفْسَدَةٌ لِقُلُوبِ النَّوْکَی (1).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ مَعَرَّةٌ لِلرَّاکِبِ وَ مَذَلَّةٌ لِلْمَاشِی (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ تَرَجَّلَ دَهَاقِینُ الْأَنْبَارِ لَهُ وَ أَسْنَدُوا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ علیه السلام مَا هَذَا الَّذِی صَنَعْتُمُوهُ قَالُوا خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤُکُمْ وَ إِنَّکُمْ لَتَشُقُّونَ بِهِ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ تَشُقُّونَ بِهِ فِی آخِرَتِکُمْ وَ مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ وَ مَا أَرْبَحَ الرَّاحَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّارِ(3).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: افْتَخَرَ رَجُلَانِ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ علیه السلام أَ تَفْتَخِرَانِ بِأَجْسَادٍ بَالِیَةٍ وَ أَرْوَاحٍ فِی النَّارِ إِنْ یَکُنْ لَهُ عَقْلٌ فَإِنَّ لَکَ خَلَفاً وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ تَقْوًی فَإِنَّ لَکَ کَرَماً وَ إِلَّا فَالْحِمَارُ خَیْرٌ مِنْکُمَا وَ لَسْتَ بِخَیْرٍ مِنْ أَحَدٍ(4).
ج، [الإحتجاج] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ أَنَّهُ قَالَ: أَعْرَفُ النَّاسِ بِحُقُوقِ إِخْوَانِهِ وَ أَشَدُّهُمْ قَضَاءً لَهَا أَعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً وَ مَنْ تَوَاضَعَ فِی الدُّنْیَا لِإِخْوَانِهِ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الصِّدِّیقِینَ وَ مِنْ شِیعَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام حَقّاً وَ لَقَدْ وَرَدَ عَلَی
ص: 55
روایت2.
المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام همراه اصحابش بیرون رفت در حالی که او سواره بود، پشت سرش به راه افتادند. رو به سوی آنها کرد و فرمود: چیزی می خواهید؟ گفتند نه امیر المؤمنین، اما دوست داریم که همراه تو حرکت کنیم، به آنها فرمود: برگردید که راه رفتن پیاده همراه سواره برای سواره رسوایی و برای پیاده خواری است. گفت: یک بار دیگر سوار شد و پشت سرش حرکت کردند. فرمود: بازگردید که صدای کفشها پشت سر مردان، عامل فساد قلبهای احمقهاست.
الکافی: علی از پدرش از ابن ابی عمیر مانند آن این تا کلامش «رسوایی سواره و خواری پیاده» روایت کرد(1).
روایت3.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام صادق علیه السلام مانند آن روایت شده است: و شخصیتهای مهم شهر انبار به خاطر او پیاده شدند و مقابل او تکیه دادند. علی علیه السلام فرمود: این کاری که انجام دادید چیست؟ گفتند: رفتاری از ماست که با آن امیرانمان را بزرگ میداریم. گفت: به خدا امیرانتان سودی از این نمیبرند، و شما با آن بر خود سخت میگیرید و در آخرتتان سختی میبینید، و چه سختی زیانباری است که در پس آن مجازات است، و چه راحتی سودمندی است آنچه همراهش امنیت از آتش است(2).
روایت4.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: دو مرد نزد امیرالمؤمنین علیه السلام تفاخر کردند(به نیاکان خود بالیدند). علی علیه السلام فرمود: آیا به جسمهایی پوسیده و روحهایی که در آتش هستند افتخار میکنید؟ اگر او عقل داشت برای تو برجای نهاد و اگر تقوا داشت برای تو بزرگواری است وگرنه الاغ بهتر از شماست و تو بهتر از کسی نیستی(3).
روایت5.
الاحتجاج: از ابی محمد عسگری که فرمود: آشناترین مردم به حقوق برادرانش و استوارترین آنها در ادای آن، منزلتش در نزد خدا بالاتر از همه است. و هر کس در دنیا برای برادرانش تواضع کند پس مطمئنا او در نزد خدا از صدیقین و شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام است.
ص: 55
أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَخَوَانِ لَهُ مُؤْمِنَانِ أَبٌ وَ ابْنٌ فَقَامَ إِلَیْهِمَا وَ أَکْرَمَهُمَا وَ أَجْلَسَهُمَا فِی صَدْرِ مَجْلِسِهِ وَ جَلَسَ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا ثُمَّ أَمَرَ بِطَعَامٍ فَأُحْضِرَ فَأَکَلَا مِنْهُ ثُمَّ جَاءَ قَنْبَرٌ بِطَسْتٍ وَ إِبْرِیقِ خَشَبٍ وَ مِنْدِیلٍ لِیَلْبَسَ (1) وَ جَاءَ لِیَصُبَّ عَلَی یَدِ الرَّجُلِ (2) فَوَثَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَخَذَ الْإِبْرِیقَ لِیَصُبَّ عَلَی یَدِ الرَّجُلِ فَتَمَرَّغَ الرَّجُلُ فِی التُّرَابِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهُ یَرَانِی وَ أَنْتَ تَصُبُّ عَلَی یَدِی قَالَ اقْعُدْ وَ اغْسِلْ (3) فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرَاکَ وَ أَخُوکَ الَّذِی لَا یَتَمَیَّزُ مِنْکَ وَ لَا یَنْفَصِلُ عَنْکَ (4) یَخْدُمُکَ یُرِیدُ بِذَلِکَ فِی خِدْمَتِهِ فِی الْجَنَّةِ مِثْلَ عَشَرَةِ أَضْعَافِ عَدَدِ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ عَلَی حَسَبِ ذَلِکَ فِی مَمَالِیکِهِ فِیهَا فَقَعَدَ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَقْسَمْتُ (5) بِعَظِیمِ حَقِّیَ الَّذِی عَرَفْتَهُ وَ نَحَلْتَهُ وَ تَوَاضُعِکَ لِلَّهِ حَتَّی جَازَاکَ عَنْهُ بِأَنْ تُدْنِیَنِی لِمَا شَرَّفَکَ بِهِ مِنْ خِدْمَتِی لَکَ لَمَّا غَسَلْتَ مُطْمَئِنّاً کَمَا کُنْتَ تَغْسِلُ لَوْ کَانَ الصَّابُّ عَلَیْکَ قَنْبَراً فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ فَلَمَّا فَرَغَ نَاوَلَ الْإِبْرِیقَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَنَفِیَّةِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ لَوْ کَانَ هَذَا الِابْنُ حَضَرَنِی دُونَ أَبِیهِ لَصَبَبْتُ عَلَی یَدِهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْبَی أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ ابْنٍ وَ أَبِیهِ إِذَا جَمَعَهُمَا مَکَانٌ لَکِنْ قَدْ صَبَّ الْأَبُ عَلَی الْأَبِ فَلْیَصُبَّ الِابْنُ عَلَی الِابْنِ فَصَبَّ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ عَلَی الِابْنِ ثُمَّ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیُّ علیهما السلام فَمَنِ اتَّبَعَ عَلِیّاً عَلَی ذَلِکَ فَهُوَ الشِّیعِیُّ حَقّاً(6).
دو نفر از برادران مؤمن امیرالمؤمنین علیه السلام که پدر و پسر بودند بر ایشان وارد شدند. به سوی آنها برخاست و گرامیشان داشت و در صدر مجلسش نشاند و پیش روی آنها نشست. غذایی دستور داد و حاضر شد و از آن خوردند. سپس قنبر طشتی، ظرف آب چوبی و دستمالی برای خشک کردن آورد و آمد تا بر دست مرد بریزد. امیرالمؤمنین جهید و ظرف آب را گرفت تا بر دست مرد بریزد. مرد در خاک افتاد و گفت: ای امیرالمؤمنین آیا خدا مرا میبیند که تو بر دستم آب میریزی؟ گفت: بنشین و بشوی که خدای عزّو جلّ، تو و برادرت را که از تو متمایز و جدا نیست و به تو خدمت میکند، میبیند و به خاطر آن، اراده میکند که ده برابر تعداد اهل دنیا و نیز به همان نسبت در مملوکهای خود در آن، در بهشت به او خدمت شود. پس مرد نشست و علی علیه السلام فرمود: قسم خوردم به حق بزرگ خودم که آن را شناختی و به آن منسوب شدی و فروتنی تو برای خدا، که خدا به خاطر آن، به تو پاداش دهد که به من نزدیک شوی و این افتخار را به تو داد که من به تو خدمت کنم، که آسوده بشویی چنان که اگر قنبر برای تو آب میریخت میشستی. پس مرد آن را انجام داد. وقتی فارغ شد ظرف آب را به محمد بن حنفیه داد و فرمود: ای پسرم اگر این پسر بدون پدرش نزد من میآمد بر دستش آب میریختم، اما خدای عز وجل ابا دارد که وقتی پدر و پسر در یک مکان هستند آنها را مساوی قرار دهد، از این رو پدر برای پدر آب ریخت پس باید پسر برای پسر آب بریزد و محمد بن حنفیه برای پسر آب ریخت. سپس امام حسن بن علی عسکری علیه السلام فرمود: هر کس علی را در این پیروی کند پس او محققا شیعه است(1).
روایت6.
مناقب ابن شهر آشوب: از کتاب حلیة الاولیاء و نزهة الابصار: علی علیه السلام همراه فردی یهودی برای قضاوت نزد شریح رفت. حضرت فرمود: ای یهودی زره، زره من است نفروختم و نبخشیدم،
ص: 56
الْیَهُودِیُّ الدِّرْعُ لِی وَ فِی یَدِی فَسَأَلَهُ شُرَیْحٌ الْبَیِّنَةَ فَقَالَ هَذَا قَنْبَرٌ وَ الْحُسَیْنُ یَشْهَدَانِ لِی بِذَلِکَ فَقَالَ شُرَیْحٌ شَهَادَةُ الِابْنِ لَا تَجُوزُ لِأَبِیهِ وَ شَهَادَةُ الْعَبْدِ لَا تَجُوزُ لِسَیِّدِهِ وَ إِنَّهُمَا یَجُرَّانِ إِلَیْکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَیْلَکَ یَا شُرَیْحُ أَخْطَأْتَ مِنْ وُجُوهٍ أَمَّا وَاحِدَةٌ فَأَنَا إِمَامُکَ تَدِینُ اللَّهُ بِطَاعَتِی وَ تَعْلَمُ أَنِّی لَا أَقُولُ بَاطِلًا فَرَدَدْتَ قَوْلِی وَ أَبْطَلْتَ دَعْوَایَ ثُمَّ سَأَلْتَنِی الْبَیِّنَةَ فَشَهِدَ عَبْدٌ(1) وَ أَحَدُ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَرَدَدْتَ شَهَادَتَهُمَا ثُمَّ ادَّعَیْتَ عَلَیْهِمَا أَنَّهُمَا یَجُرَّانِ إِلَی أَنْفُسِهِمَا أَمَا إِنِّی لَا أَرَی عُقُوبَتَکَ إِلَّا أَنْ تَقْضِیَ بَیْنَ الْیَهُودِ ثَلَاثَةَ أَیَّامِ أَخْرِجُوهُ فَأَخْرَجَهُ إِلَی قُبَاءَ فَقَضَی بَیْنَ الْیَهُودِ ثَلَاثاً ثُمَّ انْصَرَفَ فَلَمَّا سَمِعَ الْیَهُودِیُّ ذَلِکَ قَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ جَاءَ إِلَی الْحَاکِمِ وَ الْحَاکِمُ حَکَمَ عَلَیْهِ فَأَسْلَمَ ثُمَّ قَالَ الدِّرْعُ دِرْعُکَ سَقَطَتْ یَوْمَ صِفِّینَ مِنْ جَمَلٍ أَوْرَقَ فَأَخَذْتُهَا(2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْبَاقِرُ علیه السلام فِی خَبَرٍ أَنَّهُ: رَجَعَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی دَارِهِ فِی وَقْتِ الْقَیْظِ فَإِذَا امْرَأَةٌ قَائِمَةٌ تَقُولُ إِنَّ زَوْجِی ظَلَمَنِی وَ أَخَافَنِی وَ تَعَدَّی عَلَیَّ وَ حَلَفَ لَیَضْرِبُنِی فَقَالَ یَا أَمَةَ اللَّهِ اصْبِرِی حَتَّی یَبْرُدَ النَّهَارُ ثُمَّ أَذْهَبُ مَعَکِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَالَتْ یَشْتَدُّ غَضَبُهُ وَ حَرْدُهُ عَلَیَّ فَطَأْطَأَ رَأْسَهُ ثُمَّ رَفَعَهُ وَ هُوَ یَقُولُ لَا وَ اللَّهِ أَوْ یُؤْخَذَ لِلْمَظْلُومِ حَقُّهُ غَیْرَ مُتَعْتَعٍ أَیْنَ مَنْزِلُکِ فَمَضَی إِلَی بَابِهِ فَوَقَفَ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَخَرَجَ شَابٌّ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا عَبْدَ اللَّهِ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّکَ قَدْ أَخَفْتَهَا وَ أَخْرَجْتَهَا فَقَالَ الْفَتَی وَ مَا أَنْتَ وَ ذَاکَ وَ اللَّهِ لَأُحْرِقَنَّهَا لِکَلَامِکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام آمُرُکَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَاکَ عَنِ الْمُنْکَرِ تَسْتَقْبِلُنِی بِالْمُنْکَرِ وَ تُنْکِرُ الْمَعْرُوفَ قَالَ فَأَقْبَلَ النَّاسُ مِنَ الطُّرُقِ وَ یَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَسَقَطَ الرَّجُلُ فِی یَدَیْهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَقِلْنِی فِی عَثْرَتِی فَوَ اللَّهِ لَأَکُونَنَّ لَهَا أَرْضاً تَطَؤُنِی فَأَغْمَدَ عَلِیٌّ سَیْفَهُ فَقَالَ یَا أَمَةَ اللَّهِ ادْخُلِی مَنْزِلَکِ وَ لَا تُلْجِئِی زَوْجَکِ إِلَی مِثْلِ هَذَا وَ شِبْهِهِ. وَ رَوَی
ص: 57
یهودی گفت: زره مال من و در دست من است، شریح از او مدرک خواست. فرمود: این قنبر و حسین علیه السلام در این مسئله برای من شهادت میدهند. شریح گفت: شهادت پسر برای پدر و شهادت بنده برای سرورش جایز نیست آن دو به نفع تو شهادت میدهند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وای بر تو ای شریح از چند جهت اشتباه کردی، اول اینکه من امام تو هستم؛ با اطاعت از من به خدا تقرب میجویی و تو میدانی که من سخن باطل نمیگویم، ولی سخن مرا نپذیرفتی و دعوای مرا باطل کردی، سپس از من بیّنه خواستی. پس یک بنده و یکی از دو سرور جوانان اهل بهشت شهادت دادند و تو شهادتشان را نپذیرفتی، سپس ادعا کردی که آنها به نفع خود شهادت میدهند. اما من مجازات تو را چیزی جز این که سه روز میان یهودیان سپری کنی نمیبینم. او را بیرون کنید. پس او را به سوی قبا اخراج کرد و میان یهودیان سه روز را سپری کرد سپس بازگشت. وقتی یهودی این را شنید. گفت: این امیرالمؤمنین است که نزد حاکم آمد و حاکم علیه او قضاوت کرد. پس اسلام آورد و گفت: زره، زره توست روز صفین از شتری سفید مایل به سیاه افتاد و من آن را برداشتم(1).
روایت7.
مناقب ابن شهر آشوب: از باقر علیه السلام در خبری آمده است که فرمود: علی علیه السلام در زمان گرمای شدید به خانهاش باز می گشت که یکباره زنی را دید ایستاده و میگوید: همسرم به من ظلم کرده، مرا ترسانده، بر من تعدی کرده و قسم خورده که مرا بزند. فرمود:ای کنیز خدا! صبر کن تا هوا خنک شود ان شاءالله همراه تو میآیم. گفت: غضب و خشمش بر من افزون میشود. سرش را پایین انداخت سپس بالا آورد در حالی که میفرمود: نه به خدا حق مظلوم بدون تردید گرفته می شود، خانهات کجاست؟ به سوی در خانهاش رفت و ایستاد و فرمود: سلام علیکم، جوانی بیرون آمد. علی علیه السلام فرمود: ای بنده خدا از خدا بترس، تو او را ترساندی و بیرون کردی. جوان گفت: به تو چه ارتباطی دارد؟ به خدا به خاطر سخن تو او را آتش میزنم. امیرالمؤمنین فرمود: تو را به معروف امر و از منکر نهی میکنم و تو با منکر با من روبرو می شوی و معروف را انکار میکنی؟ گفت: مردم از راه میآمدند و به حضرت میگفتند: سلام علیکم ای امیر المؤمنین، مرد مقابل حضرت افتاد و گفت: ای امیرالمؤمنین مرا در لغزشم عفو کن به خدا برای او زمینی میشوم تا گام بر من نهد. علی علیه السلام شمشیرش را غلاف کرد و گفت: ای کنیزِ خدا داخل خانهات برو و همسرت را مجبور به این کار و مانند آن نکن.
ص: 57
الْفُنْجُکِرْدِیُّ فِی سَلْوَةِ الشِّیعَةِ لَهُ:
وَ دَعِ التَّجَبُّرَ وَ التَّکَبُّرَ یَا أَخِی***إِنَّ التَّکَبُّرَ لِلْعَبِیدِ وَبِیلٌ
وَ اجْعَلْ فُؤَادَکَ لِلتَّوَاضُعِ مَنْزِلًا***إِنَّ التَّوَاضُعَ بِالشَّرِیفِ جَمِیلٌ (1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَضْرِبُ بِالْمَرِّ(2) وَ یَسْتَخْرِجُ الْأَرَضِینَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمَصُّ النَّوَی بِفِیهِ وَ یَغْرِسُهُ فَیَطْلُعُ مِنْ سَاعَتِهِ وَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ مَالِهِ وَ کَدِّ یَدِهِ (3).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَقِیَ رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ تَحْتَهُ وَسْقٌ مِنْ نَوًی فَقَالَ لَهُ مَا هَذَا یَا أَبَا الْحَسَنِ تَحْتَکَ فَقَالَ مِائَةُ أَلْفِ عَذْقٍ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَغَرَسَهُ فَلَمْ یُغَادَرْ مِنْهُ نَوَاةٌ وَاحِدَةٌ(4).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَخْرُجُ وَ مَعَهُ أَحْمَالُ النَّوَی فَیُقَالُ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا هَذَا مَعَکَ فَیَقُولُ نَخْلٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَیَغْرِسُهُ فَمَا یُغَادَرُ مِنْهُ وَاحِدَةٌ(5).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ جُوَیْرِیَةَ بْنِ مُسْهِرٍ قَالَ: اشْتَدَدْتُ خَلْفَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا جُوَیْرِیَةُ إِنَّهُ لَمْ یَهْلِکْ هَؤُلَاءِ الْحَمْقَی إِلَّا بِخَفْقِ النِّعَالِ خَلْفَهُمْ مَا جَاءَ بِکَ قُلْتُ جِئْتُ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ عَنِ الشَّرَفِ وَ عَنِ الْمُرُوَّةِ وَ عَنِ الْعَقْلِ قَالَ أَمَّا الشَّرَفُ فَمَنْ شَرَّفَهُ السُّلْطَانُ شَرُفَ وَ أَمَّا الْمُرُوَّةُ فَإِصْلَاحُ الْمَعِیشَةِ وَ أَمَّا الْعَقْلُ فَمَنِ اتَّقَی اللَّهَ عَقَلَ (6).
ص: 58
فُنجُکِردِی در سَلوَة الشیعَه روایت کرد که برای اوست:
- قدرت نمایی و تکبر را رها کن ای برادر که تکبر برای بندگان مصیبت بار است.
- و دلت را برای فروتنی خانهای قرار ده که فروتنی برای انسان شریف زیباست.(1)
روایت8.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام با بیلچه زمین را استخراج میکرد و رسول الله صلی الله علیه و آله دانه را میمکید و آن را میکاشت و بلافاصله جوانه میزد. امیرالمؤمنین علیه السلام با دارایی و دست رنج خویش هزار بنده را آزاد کرد(2).
روایت9.
الکافی: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: مردی امیرالمؤمنین علیه السلام را دید در حالی که باری از هسته داشت. به او گفت: ای ابا الحسن! باری که همراه داری چیست؟ گفت: اگر خدا بخواهد صد هزار خوشه خرما.گفت: آن را کاشت و هستهای از آن را فرو نماند(مگر اینکه خوشه کرد)(3).
روایت10.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: امیرالمؤمنین بیرون میرفت و همراهش بارهایی از هسته بود. به او گفته میشد: ای ابا الحسن باری که همراه داری چیست؟ میفرمود: اگر خدا بخواهد نخل است. آن را کاشت و هستهای از آن فرو نماند(4).
روایت11.
الکافی: از جُوَیریَه بن مُسهِر روایت شده است که گفت: شتابان پشت سر امیرالمؤمنین علیه السلام رفتم به من فرمود: ای جویریه این احمقها را هلاک نکرده است جز صدای کفشهای پشت سرشان، چه چیزی تو را اینجا کشانده؟ گفتم: آمدم از سه چیز از شما بپرسم: از شرف، مردانگی و عقل. گفت: اما شرف، پس هر کس را قدرت شریف کند شرافت یابد، و مردانگی اصلاح معیشت زندگی است و عقل، هر کس از خدا پروا کند عاقل است.
ص: 57
نهج، [نهج البلاغة]: مَدَحَهُ علیه السلام قَوْمٌ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِی مِنْ نَفْسِی وَ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِی مِنْهُمْ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَیْراً مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لَا یَعْلَمُونَ وَ قَالَ علیه السلام وَ قَدْ رُئِیَ عَلَیْهِ إِزَارٌ خَلَقٌ مَرْقُوعٌ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ وَ تَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ وَ یَقْتَدِی بِهِ الْمُؤْمِنُونَ (1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ وَ وَافَقَ الْکِتَابُ وَ السُّنَّةُ أَنَّ لِلَّهِ خِیَرَةً مِنْ خَلْقِهِ وَ أَنَّ خِیَرَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ الْمُتَّقُونَ قَوْلُهُ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ (2) وَ أَنَّ خِیَرَتَهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ الْمُجَاهِدُونَ قَوْلُهُ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً(3) وَ أَنَّ خِیَرَتَهُ مِنَ الْمُجَاهِدِینَ السَّابِقُونَ إِلَی الْجِهَادِ قَوْلُهُ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ (4) الْآیَةَ وَ أَنَّ خِیَرَتَهُ مِنَ الْمُجَاهِدِینَ السَّابِقِینَ أَکْثَرُهُمْ عَمَلًا فِی الْجِهَادِ وَ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ عَلَی أَنَّ السَّابِقِینَ إِلَی الْجِهَادِ هُمُ الْبَدْرِیُّونَ وَ أَنَّ خِیَرَةَ الْبَدْرِیِّینَ عَلِیٌّ فَلَمْ یَزَلِ الْقُرْآنُ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً بِإِجْمَاعِهِمْ حَتَّی دَلُّوا بِأَنَّ عَلِیّاً خِیَرَةُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا.
الْعَلَوِیُّ الْبَصْرِیُّ:
وَ لَوْ یَسْتَوِی بِالنُّهُوضِ الْجُلُوسُ*** لَمَا بَیَّنَ اللَّهُ فَضْلَ الْجِهَادِ
ص: 59
روایت12.
نهج البلاغه: گروهی او را ستایش کردند فرمود: بارخدایا تو مرا بهتر از خودم میشناسی و من خود را بیشتر از آنان میشناسم. خدایا مرا از آنچه اینان میپندارند نیکوتر قرار ده و آنچه را نمیدانند بیامرز. پیراهن وصلهداری بر اندام امام بود شخصی درباره آن پرسید؟ ایشان فرمود: دل با آن فروتن، و نفس رام میشود و مؤمنان از آن سرمشق میگیرند(1)
باب صد و ششم : مهابت و شجاعت امیرالؤمنین و استدلال به سابقهاش در جهاد، برای اثبات امامتش و درآن برخی نوادر جنگ هایش وجود دارد
روایات
روایت1.
مناقب ابن شهر آشوب: أمّت متفقند و کتاب و سنّت تأیید می کند که خداوند از میان بندگانش برگزیدگانی دارد و برگزیدگان او از میان بندگان، پرهیزگارانند. کلام خدای تعالی: « إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ »(2) {در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست}، و برگزیدگانش از میان پرهیزگاران، مجاهدانند. کلام خدای تعالی: « فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً »(3)
{خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد میکنند به درجهای بر خانه نشینان مزیت بخشیده}. و برگزیدگانش از میان مجاهدان، پیشگامان در جهاد هستند، کلام خدای تعالی: « لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَل» {کسانی از شما که پیش از فتح [مکه] انفاق و جهاد کردهاند با دیگران یکسان نیستند}(4).ادامه
آیه. و برگزیدگانش از میان مجاهدان پیشگام، پرکارترین آنان در جهاد است. و أمّت متفقند بر این که پیشگامان جهاد اهل بدر هستند و گزیده ترین اهل بدر علی علیه السلام است. به اجماع آنها، پیوسته آیات قرآن یکدیگر را تصدیق میکنند. تا اینکه رهنمون شدند به این که علی علیه السلام بهترین این امّت بعد از پیامبر امت است.
علوی بصری: اگر نشستن با برخاستن برابر بود خداوند برتری جهاد را تبیین نمیکرد.
ص: 59
قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ (1) فَجَاهَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْکُفَّارَ فِی حَیَاتِهِ وَ أَمَرَ عَلِیّاً بِجِهَادِ الْمُنَافِقِینَ قَوْلُهُ تُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ حَدِیثُ خَاصِفِ النَّعْلِ وَ حَدِیثُ کِلَابِ الْحَوْأَبِ وَ حَدِیثُ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ حَدِیثُ ذِی الثُّدَیَّةِ وَ غَیْرُ ذَلِکَ وَ هَذَا مِنْ صِفَاتِ الْخُلَفَاءِ وَ لَا یُعَارَضُ ذَلِکَ بِقِتَالِ أَهْلِ الرِّدَّةِ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ أَمَرَ عَلِیّاً بِقِتَالِ هَؤُلَاءِ بِإِجْمَاعِ أَهْلِ الْأَثَرِ وَ حُکْمُ الْمُسَمَّیْنَ أَهْلَ الرِّدَّةِ لَا یَخْفَی عَلَی مُنْصِفٍ.
الْمَعْرُوفُونَ بِالْجِهَادِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ وَ قَدِ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ عَلَی أَنَّ هَؤُلَاءِ لَا یُقَاسُ بِعَلِیٍّ فِی شَوْکَتِهِ وَ کَثْرَةِ جِهَادِهِ فَأَمَّا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَقَدْ تَصَفَّحْنَا کُتُبَ الْمَغَازِی فَمَا وَجَدْنَا لَهُمَا فِیهِ أَثَراً الْبَتَّةَ وَ قَدِ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ أَنَّ عَلِیّاً کَانَ الْمُجَاهِدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْکَاشِفَ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُتَقَدِّمَ فِی سَائِرِ الْغَزَوَاتِ إِذَا لَمْ یَحْضُرِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا حَضَرَ فَهُوَ تَالِیهِ وَ الصَّاحِبَ لِلرَّایَةِ(2) وَ اللِّوَاءِ مَعاً وَ مَا کَانَ قَطُّ تَحْتَ لِوَاءِ أَحَدٍ وَ لَا فَرَّ مِنْ زَحْفٍ وَ إِنَّهُمَا فَرَّا فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ وَ کَانَا تَحْتَ لِوَاءِ جَمَاعَةٍ.
وَ اسْتَدَلَّ أَصْحَابُنَا بِقَوْلِهِ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3) إِنَّ الْمَعْنِیَّ بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِأَنَّهُ کَانَ جَامِعاً لِهَذِهِ الْخِصَالِ بِالاتِّفَاقِ وَ لَا قَطْعَ عَلَی کَوْنِ
ص: 60
کلام خدای متعال: « یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ »(1) {ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن}، پیامبر صلی الله علیه و آله در زندگیاش با کافران جهاد کرد و به علی علیه السلام دستور داد با منافقان جهاد کند، در کلام پیامبر: {با عهدشکنان، ظالمان و منحرفان میجنگی}، حدیث وصله زننده کفش، حدیث سگهای حَوأَب، حدیث «تو را گروه ظالمان میکشند» و حدیث ذی الثُدَیَّة و غیره. و این از ویژگیهای خلفاء است و تعارضی با جنگ علیه اهل رِدَّه ندارد، چرا که به اجماع همه حدیث شناسان، پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام دستور داد با اینان بجنگد و حکم گروهی که اهل ردّه نامیده میشدند بر هیچ منصفی پوشیده نیست.
افراد معروف در جهاد علی علیه السلام، حمزه، جعفر، عُبَیدَة بن حارث، زبیر، طلحه، ابودُجانه، سعد بن ابی وقاص، بَراء بن عازب، سَعد بن مُعاذ و محمد بن مَسلَمه بودند. امّت اجماع دارند که اینان در شوکت و فراوانی جهاد قابل مقایسه با علی علیه السلام نبودند. اما در مورد ابوبکر و عمر، کتابهای غزوات را ورق زدیم و هیچ نشانهای در آن برای آن دو نیافتیم. امّت اتفاق نظر دارند که علی علیه السلام مجاهد در راه خدا بود و برطرف کننده اندوه از چهره رسول الله صلی الله علیه وآله، پیشگام در دیگر غزوات وقتی پیامبر حاضر نبود، و وقتی حاضر میشد او پشت سرش و هم صاحبِ پرچم و هم صاحبِ عَلَم بود. و هرگز زیر پرچم کسی نبود. از حملهای نگریخت، و آن دو، آنجا که نباید، گریختند و زیر پرچم گروهی دیگر بودند.
اصحاب ما استدلال کردند به کلام خدای تعالی: « لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ »(2)
{نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین ایمان آورد}. که منظور از آن امیرالمؤمنین علیه السلام است چرا که او به اتفاق همه، در بردارنده همه این خصوصیات بود و قطعیتی وجود ندارد که کسی
ص: 60
غَیْرِهِ جَامِعاً لَهَا وَ لِهَذَا قَالَ الزَّجَّاجُ وَ الْفَرَّاءُ کَأَنَّهَا مَخْصُوصَةٌ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ.
ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ: وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (1) قَالَ أَسْلَمَتِ الْمَلَائِکَةُ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْمُؤْمِنُونَ فِی الْأَرْضِ وَ أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ إِسْلَاماً وَ مَعَ الْمُشْرِکِینَ قِتَالًا وَ قَاتَلَ مِنْ بَعْدِهِ الْمُقَاتِلِینَ وَ مَنْ أَسْلَمَ کُرْهاً.
تَفْسِیرُ عَطَاءٍ الْخُرَاسَانِیِّ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ (2) أَیْ قَوَّی ظَهْرَکَ بِعَلِیٍّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.
أَبُو مُعَاوِیَةَ الضَّرِیرُ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ مُجَاهِدٍ: فِی قَوْلِهِ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ (3) أَیْ قَوَّاکَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ جَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ وَ عَقِیلٍ وَ قَدْ رُوِّینَا نَحْوَ ذَلِکَ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ.
کِتَابُ أَبِی بَکْرٍ الشِّیرَازِیِّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ یَعْنِی مَکَّةَ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً(4) قَالَ لَقَدِ اسْتَجَابَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ دُعَاءَهُ وَ أَعْطَاهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام سُلْطَاناً یَنْصُرُهُ عَلَی أَعْدَائِهِ.
الْعُکْبَرِیُّ فِی فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ مُتَعَلِّقاً بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ ابْعَثْ إِلَیَّ مِنْ بَنِی عَمِّی مَنْ یَعْضُدُنِی فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ کَالْمُغْضَبِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَیَّدَکَ اللَّهُ بِسَیْفٍ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ مُجَرَّدٍ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ یَعْنِی بِذَلِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
أَبُو الْمَضَاصَبِیحٌ مَوْلَی الرِّضَا عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: فِی قَوْلِهِ لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا(5) قَالَ مِنْهُمْ عَلِیٌّ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی صَفًّا
ص: 61
غیر او در بردارنده آنها بوده باشد و به همین دلیل زجاج و فراء گفتند: گویی که آنها مخصوص انبیاء و رسولان است.
ابن عباس در کلام خدای تعالی که میفرماید: « وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ »(1){آنکه
در آسمان و زمین است سر به فرمان او نهاده است}، گفت فرشتگان در آسمان و مؤمنان در زمین سر به فرمان او نهادند و در اسلام آوردن و جنگ با مشرکان علی پیشگام آنها بود. و بعد از او با جنگویان و هر کس که ناخواسته مسلمان شده بود جنگید.
تفسیر عَطاءِ خراسانی: ابن عباس گفت در کلام خدای تعالی که میفرماید: « وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ »(2)
{و بار گرانت را از [دوش] تو برداشتیم [باری] که [گویی] پشت تو را شکست}، منظور این است که پشت تو را با علی بن ابی طالب علیه السلام نیرومند کرد.
مجاهد گوید: در کلام خدای تعالی: « هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ »(3){همو
بود که تو را با یاری خود نیرومند گردانید}، یعنی تو را با امیر المؤمنین علیه السلام، جعفر، حمزه و عقیل نیرومند ساخت. و مثل این روایت را از کلبی از ابوصالح از ابو هریره نقل کردیم.
کتاب ابوبکر شیرازی: ابن عباس گفت آیه: « وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ » {و بگو پروردگارا مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز} یعنی به مکه « اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً » {و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده}(4)،
خدا دعای پیامبرش را پاسخ داد و علی بن ابی طالب علیه السلام را به عنوان قدرتی که او را بر دشمنانش یاری کند عطا کرد.
عُکبَری در فضائل الصحابه از ابن عباس روایت کرد و گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله را روز فتح مکه دیدم که به پردههای کعبه آویزان شده و میفرماید: خدایا از عموزادگانم کسی را که مرا پشتیبانی کند بر من بفرست که جبرئیل فرود آمد، همچون فردی غضبناک و گفت: ای محمد! آیا خدا با شمشیری از شمشیرهایش که آخته بر علیه دشمنان خداست تو را استوار نکرد؟ منظور از آن علی بن ابی طالب علیه السلام بود.
از ابو مضاصبیح غلام امام رضا از امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت شده است که فرمود در کلام خدای تعالی: « لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا » {در حقیقت ما فرستادگان خود و گرویدگان را یاری میکنیم}(5)
از آن جمله علی علیه السلام است. کلام خدای تعالی: « إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا
ص: 61
سَبِیلِهِ کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ وَ کَانَ علیه السلام إِذَا صَفَّ فِی الْقِتَالِ کَأَنَّهُ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ (1) وَ مَا قَتَلَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَهُ أَحَدٌ.
سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَالْجَبَلِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ أَعَزَّ اللَّهُ بِهِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَذَلَّ بِهِ الْمُشْرِکِینَ وَ یُقَالُ إِنَّهُ نَزَلَ فِیهِ وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ (2).
أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام: نَزَلَتْ قَوْلُهُ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ(3) فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.
وَ فِی حَدِیثِ خَیْبَرَ:(4) أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ أَوَّلُ مَنْ جَاهَدَ مَعِی وَ أَوَّلُ مَنْ یَنْشَقُّ عَنْهُ الْقَبْرُ.
وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ تَبِعَهُ أَحْدَاثُ الْمُشْرِکِینَ یَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ حَتَّی أَدْمَوْا کَعْبَهُ وَ عُرْقُوبَیْهِ (5) فَکَانَ عَلِیٌّ یَحْمِلُ عَلَیْهِمْ فَیَنْهَزِمُونَ فَنَزَلَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ(6)
وَ لَا خِلَافَ فِی أَنَّ أَوَّلَ مُبَارِزٍ فِی الْإِسْلَامِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْحَارِثِ فِی یَوْمِ بَدْرٍ قَالَ الشَّعْبِیُّ ثُمَّ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْکَتِیبَةِ مُصَمِّماً وَحْدَهُ.
وَ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ أَنَّهُ مَا رُئِیَ أَحَدٌ ادُّعِیَتْ لَهُ الْإِمَامَةُ عَمِلَ فِی الْجِهَادِ مَا عَمِلَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ تَعَالَی وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ (7) وَ لَقَدْ فُسِّرَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ (8)
ص: 62
کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ »(1) {در حقیقت خدا دوست دارد کسانی را در راه او صف در صف چنانکه گویی بنایی ریخته شده از سرباند جهاد میکنند}، و علی علیه السلام وقتی برای جنگ در صف میایستاد گویی بنایی ریخته شده از سرب بود، و هیچ کس مانند او مشرکین را نمیکشت.
سفیان ثوری گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام در میان مسلمانان و مشرکان همچون کوه بود. خداوند به وسیله او مسلمانان را عزیز و مشرکان را خوار کرد. و گفته میشد: آیه « وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ »(2)
{و در راه خدا چنانکه حق جهاد [در راه] اوست جهاد کنید اوست که شما را [برای خود] برگزیده است} در مورد او نازل شد .
امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند کلام خدا: « وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ »(3)
{چهره هایشان را غباری و ذلتی نمیپوشاند}، در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شد.
و در حدیث خیبر آمده است: تو اولین کسی هستی که به من ایمان آورد و اولین کسی که همراه من جهاد کرد، و اولین کسی که قبر او شکافته میشود.
و پیامبر وقتی از خانهاش بیرون میرفت نوجوانان مشرکین او را دنبال میکردند و به او سنگ پرتاب میکردند تا جایی که مچ پا و پیِ زیر زانوی ایشان را خونی میکردند. علی علیه السلام به آنها حمله میکرد و شکست میخوردند. نازل شد: « کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ »(4) {به خران رمندهای مانند که از شیری گریزان شدهاند}.
هیچ اختلافی وجود ندارد که اولین مبارز در اسلام علی علیه السلام، حمزه و ابو عبیده بن حارث در روز بدر هستند. شعبی گفت: علی علیه السلام قاطع و مصمم و به تنهایی به دسته سواره نظام حمله میکرد.
امّت اتفاق نظر دارند هیچ کسی دیده نشده که برای او ادعای امامت شده باشد و چنان جهاد کند که علی علیه السلام کرد. خدای تعالی فرمود: « وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ »(5)
{و در هیچ مکانی که کافران را به خشم آورد قدم نمیگذارند و از دشمنی غنیمتی بدست نمیآورند مگر اینکه به سبب آن عمل صالحی برای آنان [در کارنامه شان] نوشته میشود} و کلام خدای تعالی: « وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ »(6)
{وشما مرگ را پیش از آنکه با آن روبرو شوید سخت آرزو میکردید}
ص: 62
یَعْنِی عَلِیّاً لِأَنَّ الْکُفَّارَ کَانُوا یُسَمُّونَهُ الْمَوْتَ الْأَحْمَرَ سَمَّوْهُ یَوْمَ بَدْرٍ لِعِظَمِ بَلَائِهِ وَ نِکَایَتِهِ قَالَ الْمُفَسِّرُونَ لَمَّا أُسِرَ الْعَبَّاسُ یَوْمَ بَدْرٍ أَقْبَلَ الْمُسْلِمُونَ فَعَیَّرُوهُ بِکُفْرِهِ بِاللَّهِ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ أَغْلَظَ عَلِیٌّ علیه السلام لَهُ الْقَوْلَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ مَا لَکُمْ تَذْکُرُونَ مَسَاوِیَنَا وَ لَا تَذْکُرُونَ مَحَاسِنَنَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لَکُمْ مَحَاسِنُ قَالَ نَعَمْ إِنَّا لَنَعْمُرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ نَحْجُبُ الْکَعْبَةَ وَ نَسْقِی الْحَاجَّ وَ نَفُکُّ الْعَانِیَ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی رَدّاً عَلَی الْعَبَّاسِ وِفَاقاً لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ (2) الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ (3) الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (4) وَ رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ عَامِرٍ وَ ابْنِ جُرَیْجٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ مُقَاتِلٍ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ السُّدِّیِّ عَنِ ابْنِ صَالِحٍ وَ ابْنِ أَبِی خَالِدٍ وَ زَکَرِیَّا عَنِ الشَّعْبِیِّ أَنَّهُ نَزَلَ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
الثَّعْلَبِیُّ وَ الْقُشَیْرِیُّ وَ الْجُبَّائِیُّ وَ الْفَلَکِیُّ فِی تَفَاسِیرِهِمْ وَ الْوَاحِدِیُّ فِی أَسْبَابِ نُزُولِ الْقُرْآنِ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ وَ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ وَ رَوَیْنَا عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ وَ وَکِیعِ بْنِ الْجَرَّاحِ وَ شَرِیکٍ الْقَاضِی وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ وَ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ السُّدِّیِّ وَ أَبِی مَالِکٍ وَ مُرَّةَ الْهَمْدَانِیِّ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ افْتَخَرَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ أَنَا عَمُّ مُحَمَّدٍ وَ أَنَا صَاحِبُ سِقَایَةٍ الْحَجِیجِ فَأَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالَ فَقَالَ شَیْبَةُ بْنُ عُثْمَانَ أَوْ طَلْحَةُ الدَّارِیُّ أَوْ عُثْمَانُ وَ أَنَا أَعْمُرُ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ صَاحِبُ حِجَابَتِهِ فَأَنَا أَفْضَلُ وَ سَمِعَهَا عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُمَا یَذْکُرَانِ ذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام أَنَا أَفْضَلُ مِنْکُمَا لَقَدْ صَلَّیْتُ قَبْلَکُمَا سِتَّ سِنِینَ وَ فِی
ص: 63
تفسیر شد یعنی علی، چرا که کافران او را مرگ سرخ مینامیدند. در روز بدر به خاطر بزرگی مصیبت و آسیب رسانیش او را چنین نامیدند. مفسران گفتند: وقتی در روز بدر عباس اسیر شد مسلمانان روی آوردند و او را به خاطر کفرش به خدا و قطع رحم سرزنش کردند. و علی علیه السلام به درشتی با او سخن گفت. عباس گفت: شما را چه میشود بدیهای ما را یاد میکنید و خوبیهای ما را یاد نمیکنید؟ علی علیه السلام فرمود: آیا شما خوبی هم دارید؟ گفت: بله ما مسجد الحرام را آباد میکنیم، پردهدار کعبه هستیم، حاجیان را سیراب میکنیم و اسیر آزاد میکنیم. پس خدای تعالی در ردّ عباس و تأیید علی بن ابی طالب علیه السلام نازل کرد: « ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ»(1)
{مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند}. سپس فرمود: « إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ »(2)
{مساجد خدا را تنها کسانی آباد میکنند که}،تا ادامه آیه. سپس فرمود: « أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ »(3) {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشتهاید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد میکند}. و اسماعیل بن خالد از عامر، ابن جُرَیح از عَطاء از ابن عباس و مُقاتِل از ضَحاک از ابن عباس، سُدِّیّ از ابن صالح و ابن ابی خالد، و زکریا از شَعبی روایت کردهاند که این آیه در مورد علی ابن ابی طالب علیه السلام نازل شد.
ثعلبی، قُشَیری، جُبّائی و فلکی در تفاسیرشان و واحِدِیّ در أَسْباب نُزُول القُرآن آوردهاند: عباس بن عبد المطلب تفاخر کرد و گفت: من عموی محمد هستم و من مسؤل سیراب کردن حاجیان هستم پس من از علی بن ابی طالب برترم، و گفت: شَیبة بن عثمان یا طلحة الداری یا عثمان گفت: و من بیت الله الحرام را آباد میکنم و مسؤل پردهداری آن هستم پس من برترم. و علی علیه السلام صدای آن دو را شنید که آن را یاد میکردند. علی علیه السلام فرمود: من برتر از شما دو نفر هستم، شش سال پیش از شما نماز خواندم - و در روایتی:
ص: 63
رِوَایَةٍ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَنَا أُجَاهِدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ. وَ فِی رِوَایَةِ الْحَسْکَانِیِّ عَنْ أَبِی بُرَیْدَةَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: اسْتَحْقَقْتُ لِکُلِّ فَضْلٍ أُوتِیتُ عَلَی صِغَرِی مَا لَمْ تُؤْتَیَا فَقَالا وَ مَا أُوتِیتَ یَا عَلِیُّ قَالَ ضَرَبْتُ خَرَاطِیمَکُمَا بِالسَّیْفِ حَتَّی آمَنْتُمَا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ فَشَکَا الْعَبَّاسُ ذَلِکَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا اسْتَقْبَلْتَ بِهِ عَمَّکَ فَقَالَ صَدَمْتُهُ بِالْحَقِّ فَمَنْ شَاءَ فَلْیَغْضَبْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَرْضَ فَنَزَلَ هَذِهِ الْآیَةُ.
فِی بَعْضِ التَّفَاسِیرِ: أَنَّهُ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ(1) الْآیَةَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام لِأَنَّهُ قَتَلَ عَشِیرَتَهُ مِثْلَ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ فِی خَلْقٍ (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَی أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ فَقَالَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ(3) ثَبَتَتْ هَذِهِ الصِّفَةُ لِعَلِیٍّ علیه السلام دُونَ مَنْ یَدْعُونَ لَهُ لِشِدَّةِ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَی الْکُفَّارِ(4)
وَ قَالَ تَعَالَی فِی قِصَّةِ طَالُوتَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ (5) وَ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام(6) أَشَدُّ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ اجْتَمَعَتْ أَیْضاً عَلَی عِلْمِهِ وَ اخْتَلَفُوا فِی عِلْمِ أَبِی بَکْرٍ وَ لَیْسَ الْمُجْتَمَعُ عَلَیْهِ کَالْمُخْتَلَفِ فِیهِ.
الْبَاقِرُ وَ الرِّضَا علیهما السلام: فِی قَوْلِهِ لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ (7) الْبَأْسُ الشَّدِیدُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ لَدُنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَاتِلُ مَعَهُ عَدُوَّهُ.
وَ یُرْوَی أَنَّهُ نَزَلَ فِیهِ وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ (8).
عَلِیُّ بْنُ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ
ص: 64
هفت سال- و من در راه خدا جهاد میکنم .
و در روایت حَسکانی از ابی بُریده آمده که علی علیه السلام فرمود: مستحق هر فضیلتی شدم. در کوچکی چیزی به من داده شد که به شما دو نفر داده نشد. گفتند: به تو چه داده شده ای علی؟ فرمود: خرطومهای شما دو نفر را با شمشیر زدم تا به خدا و رسولش ایمان آوردید. عباس شکایت آن را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله برد. گفت: چه چیز تو را وادار کرد که با عمویت اینگونه روبرو شوی؟ گفت: او را با حق روبرو کردم، پس هر کس خواهد خشمگین شود و هر کس خواهد خشنود گردد. و این آیه نازل شد.
در برخی از تفاسیر آمده که کلام خدای تعالی: « لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ... »(1)
{قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند...}، در مورد علی علیه السلام نازل شد چرا که او قبیلهاش را در میان جمعی کشت؛ کسانی مثل: عمرو بن عبدودّ و ولید بن عُتبَة.(2)
روایت2.
مناقب ابن شهر آشوب: خدای تعالی اصحاب پیامبر را توصیف کرد و فرمود: « وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ »(3){و
کسانی که با اویند با کافران سختگیرند}، این ویژگی برای علی علیه السلام ثابت شد نه کسانی که آن را ادعا میکردند، زیرا آن حضرت بر کفار سخت میگرفت.
و خدای تعالی در داستان طالوت فرمود: « إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»(4)
{در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است}، امت اتفاق نظر دارند که علی علیه السلام سختگیرتر از ابوبکر بود و همچنین در دانش او اتفاق نظر و در دانش ابوبکر اختلاف دارند. آنچه همه بر آن اتفاق نظر دارند مانند آنچه بر سر آن اختلاف دارند نیست .
امام باقر و امام رضا علیهما السلام در باره این کلام خدای تعالی « لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ »(5)
{از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد} فرمودند: عذاب سخت علی بن ابی طالب علیه السلام است و او نزد پیامبر بود و همراه او با دشمنش میجنگید.
و روایت میشود که « وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ »(6){در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند}، در مورد او نازل شد.
از ابن عباس: در غزوه حنین عبدالله بن
ص: 64
أُبَیِّ [بْنِ] سَلُولٍ کَانَ یَتَنَحَّی مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَعَ الْمُنَافِقِینَ فِی نَاحِیَةٍ مِنَ الْعَسْکَرِ لِیَخُوضُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ حُنَیْنٍ فَلَمَّا أَقْبَلَ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ رَأَی جَفَّالًا(1) وَ هُوَ مُسْلِمٌ لَطَمَ لِلْحَمْقَاءِ وَ هُوَ مُنَافِقٌ فَغَضِبَ ابْنُ أُبَیِّ [بْنِ] سَلُولٍ وَ قَالَ لَوْ کَفَفْتُمْ إِطْعَامَ هَؤُلَاءِ لَتَفَرَقُّوا عَنْهُ یَعْنِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَئِنْ رَجَعْنَا مِنْ غَزَوْتِنَا هَذِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ یَعْنِی نَفْسَهُ وَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِمَقَالِهِ فَأَتَی ابْنُ أُبَیِّ [بْنِ] سَلُولٍ فِی أَشْرَافِ الْأَنْصَارِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَعْذُرُونَهُ وَ یُکَذِّبُونَ زَیْداً فَاسْتَحْیَا زَیْدٌ فَکَفَّ عَنْ إِتْیَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (2) یَعْنِی وَ الْقُوَّةُ وَ الْقُدْرَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَصْحَابِهِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ بِیَدِ زَیْدٍ وَ عَرَکَهَا وَ قَالَ أَبْشِرْ یَا صَادِقُ فَقَدْ صَدَّقَ اللَّهُ حَدِیثَکَ وَ أَکْذَبَ صَاحِبَکَ الْمُنَافِقَ وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام.
عَجَبٌ (3) لِمَنْ یُقَاسُ بِمَنْ لَمْ یَصُبَّ مِحْجَمَةً مِنْ دَمٍ فِی جَاهِلِیَّةٍ أَوْ إِسْلَامٍ مَعَ مَنْ عُلِمَ أَنَّهُ قَتَلَ فِی یَوْمِ بَدْرٍ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ مُبَارِزاً دُونَ الْجَرْحَی عَلَی قَوْلِ الْعَامَّةِ وَ هُوَ(4) الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ وَ الْعَاصُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ طُعْمَةُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلٍ وَ حَنْظَلَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ نَوْفَلُ بْنُ خُوَیْلِدٍ وَ زَمْعَةُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ الْحَارِثُ بْنُ زَمْعَةَ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الدَّارِ وَ عُمَیْرُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ کَعْبٍ عَمُّ طَلْحَةَ وَ عُثْمَانُ وَ مالکا [مَالِکٌ](5) أَخَوَا طَلْحَةَ وَ مَسْعُودُ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ قَیْسُ بْنُ الْفَاکِهَةِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ
ص: 65
ابیّ بن سلول همراه منافقان در قسمتی از سپاه از پیامبر صلی الله علیه و آله کناره میگرفت تا کار پیامبر را بسازند. وقتی رو به سوی مدینه بازگشت، جفال را دید که مسلمان بود و به حمقاء که منافق بود سیلی زد، پس ابن ابیّ بن سلول خشمگین شد و گفت: اگر بتوانید اینان را غذا بدهید از گرد او پراکنده میشوند – یعنی از پیامبر صلی الله علیه واله– به خدا اگر از این جنگمان به مدینه بازگردیم آنکه عزتمندتر است آن زبونتر را از آنجا بیرون خواهد کرد – یعنی خودش و پیامبر– زید بن ارقم پیامبر را از گفتهاش آگاه کرد. ابن ابی بن سلول همراه بزرگان انصار نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آمد، برای او عذر میتراشیدند و زید را دروغگو میشمردند. پس زید شرم زده شد و از آمدن به نزد پیامبر خودداری کرد. این آیه نازل شد: «هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ»(1) {آنان کسانیاند که میگویند: «به کسانی که نزد پیامبر خدایند انفاق مکنید تا پراکنده شوند» و حال آنکه گنجینههای آسمانها و زمین از آن خداست ولی منافقان در نمییابند میگویند «گر به مدینه برگردیم قطعا آنکه عزتمندتر است آن زبونتر را از آنجا بیرون خواهد کرد» و[لی] عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آنِ مؤمنان است لیکن این دورویان نمیدانند}، (مومنان در این آیه) یعنی نیرو و قدرت برای امیرالمؤمنین علیه السلام و اصحابش است برعلیه منافقین. رسول الله دست زید را گرفت و مالید و فرمود: تو را بشارت باد ای راستگو! خدا سخن تو را تایید و سخن همراهِ منافقت را تکذیب کرد و آن از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است.
شگفت از آنکه، کسی را که در (دوران)جاهلیت یا اسلام به اندازه شاخ حجامتی خون نریخت با کسی که از عامه نقل شده است که او درجنگ بدر سی و پنج مبارز به غیر از زخمیها به قتل رساند، مقایسه میکند. و آنها شامل: ولید بن عتبه، عاص بن سعید بن عاص، طُعمه بن عَدی بن نوفل، حنظلة بن ابوسفیان، نوفل بن خُوَیلِد، زَمعة بن أسود، حارث بن زَمعة، نضر بن حارث بن عبد الدار، عُمَیر بن عثمان بن کعب عموی طلحه، عثمان و مالک برادران طلحه، مسعود بن ابی امیة بن مغیره، قیس بن فاکهة بن مغیره،
ص: 65
أَبُو الْقَیْسِ بْنِ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ عَمْرُو بْنُ مَخْزُومٍ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ أَبِی رِفَاعَةَ وَ مُنَبِّهُ بْنُ الْحَجَّاجِ السَّهْمِیُّ وَ الْعَاصُ بْنُ مُنَبِّهٍ وَ عَلْقَمَةُ بْنُ کَلَدَةَ وَ أَبُو الْعَاصِ بْنُ قَیْسِ بْنِ عَدِیٍّ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ وَ لَوْذَانُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُنْذِرِ بْنِ أَبِی رِفَاعَةَ وَ مَسْعُودُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ الْحَاجِبُ بْنُ السَّائِبِ بْنِ عُوَیْمِرٍ وَ أَوْسُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بْنِ لَوْذَانَ وَ زَیْدُ بْنُ مُلَیْصٍ وَ عَاصِمُ بْنُ أَبِی عَوْفٍ وَ سَعِیدُ بْنُ وَهْبٍ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ الْقَیْسِ- وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَمِیلِ بْنِ زُهَیْرٍ وَ السَّائِبُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ مَالِکٍ وَ أَبُو الْحَکَمِ بْنُ الْأَخْنَسِ وَ هِشَامُ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ وَ یُقَالُ قَتَلَ بِضْعَةً وَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا.
وَ قَتَلَ علیه السلام فِی یَوْمِ أُحُدٍ کَبْشَ الْکَتِیبَةِ طَلْحَةَ بْنَ أَبِی طَلْحَةَ وَ ابْنَهُ أَبَا سَعِیدٍ وَ إِخْوَتَهُ خَالِداً وَ مَخْلَداً وَ کَلَدَةَ وَ الْمَحَالِسَ وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ حُمَیْدِ بْنِ زُهْرَةَ- وَ الْحَکَمَ بْنَ الْأَخْنَسِ بْنِ شَرِیقٍ الثَّقَفِیَّ وَ الْوَلِیدَ بْنَ أَرْطَأَةَ وَ أُمَیَّةَ بْنَ أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَرْطَأَةَ بْنَ شَرْجِیلٍ (1) وَ هِشَامَ بْنَ أُمَیَّةَ وَ مسافع [مُسَافِعاً] وَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجُمَحِیَّ وَ بِشْرَ بْنَ مَالِکٍ الْمَغَافِرِیَّ وَ صواب [صَوَاباً] مَوْلَی عَبْدِ الدَّارِ وَ أَبَا حُذَیْفَةَ بْنَ الْمُغِیرَةِ وَ قَاسِطَ بْنَ شُرَیْحٍ الْعَبْدَرِیَّ وَ الْمُغِیرَةَ بْنَ الْمُغِیرَةِ- سِوَی مَنْ قَتَلَهُمْ بَعْدَ مَا هَزَمَهُمْ وَ لَا إِشْکَالَ فِی هَزِیمَةِ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ إِنَّمَا الْإِشْکَالُ فِی أَبِی بِکْرٍ هَلْ ثَبَتَ إِلَی وَقْتِ الْفَرَجِ أَوِ انْهَزَمَ؟
وَ قَتَلَ علیه السلام یَوْمَ الْأَحْزَابِ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ وَ وَلَدَهُ وَ نَوْفِلَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ مُنَبِّهَ بْنَ عُثْمَانَ الْعَبْدَرِیَّ وَ هُبَیْرَةَ بْنَ أَبِی هُبَیْرَةَ الْمَخْزُومِیَّ وَ هَاجَتِ الرِّیَاحُ وَ انْهَزَمَ الْکُفَّارُ.
وَ قَتَلَ علیه السلام یَوْمَ حُنَیْنٍ أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ فَارِسُهُمْ أَبُو جَرْوَلٍ وَ إِنَّهُ قَدَّهُ عَظِیماً بِنِصْفَیْنِ بِضَرْبَةٍ فِی الْخُوذَةِ وَ الْعِمَامَةِ وَ الْجَوْشَنِ وَ الْبَدَنِ إِلَی الْقَرَبُوسِ وَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِی اسْمِهِ وَ وَقَفَ علیه السلام. یَوْمَ حُنَیْنٍ فِی وَسَطِ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ ضَارِبِ سَیْفٍ إِلَی أَنْ ظَهَرَ الْمَدَدُ مِنَ السَّمَاءِ.
وَ فِی غَزَاةِ السِّلْسِلَةِ قَتَلَ السَّبْعَةَ الْأَشِدَّاءَ وَ کَانَ أَشَدُّهُمْ آخِرَهُمُ وَ هُوَ سَعِیدُ بْنُ
ص: 66
ابوقیس بن ولید بن مغیره، عمرو بن مخزوم، منذر بن ابی رفاعه، منبه بن حجّاج سهمی، عاص بن منبّه، علقمة بن کَلده، ابوعاص بن قیس بن عَدی، معاویة بن مغیرة بن ابی عاص، لوذان بن ربیعة، عبدالله بن منذر بن ابی رفاعه، مسعود بن امیة بن مغیرة، حاجب بن سائب بن عُویمِر، اوس بن مغیرة بن لوزان، زید بن ملیص، عاصم بن ابی عوف، سعید بن وهب، معاویة بن عامر بن عبد القیس، عبدالله بن جمیل بن زهیر، سائب بن سعید بن مالک، ابوحکم بن اخنس و هشام بن ابی امیه، هستند. و گفته میشود: چهل و اندی از مردان را به قتل رساند.
و علی علیه السلام در جنگ احد بزرگ سپاه طلحه بن ابی طلحه و پسرش ابوسعید و برادرانش خالد و مخلد، کلده، محالس را به قتل رساند، و عبدالرحمن بن حُمید بن زهره، حکم بن أخنس بن شریق ثقفی، ولید بن أرطاة، امیه بن ابی حذیفه، أرطاة بن شرجیل، هشام بن امیة، مسافع و عمرو بن عبدالله جمحی، بِشر بن مالک مغافری، صواب غلامِ عبدالدار، ابا حذیفه بن مغیره، قاسط بن شریح عبدری، مغیره بن مغیره را به قتل رساند، به غیر از کسانی که بعد از اینکه شکستشان داد، آنها را به قتل رساند، و شبههای در گریختن عمر و عثمان وجود ندارد بلکه شبهه در ابوبکر است. آیا او تا زمان گشایش پابرجا ماند یا این که گریخت؟ و در جنگ احزاب عمرو بن عبدودّ و پسرش و نوفل بن عبدالله بن مغیره، منبِّهَ بن عثمان عبدری، وهبیرة بن ابی هبیره مخزومی را به قتل رساند. و بادها وزیدند و کافران شکست خوردند.
و در جنگ حنین علی علیه السلام چهل مرد را به قتل رساند و قهرمانشان ابو جَروَل بود. و علی علیه السلام پیکر بزرگ او را از طول با ضربهای با کلاهخود و سرپوش و زره و بدنش را همراه با زره کوتاه تا زین کوهه، به دو نیم کرد و در اسم آن اختلاف دارند. علی علیه السلام در جنگ حنین میان بیست و چهار هزار شمشیرزن ایستاد تا اینکه کمک از آسمان آشکار شد.
و در غزوه سلسله هفت سرسخت را به قتل رساند که سرسختترین آنها آخرین آنها بود و او سعید بن
ص: 66
مَالِکٍ الْعِجْلِیُّ وَ فِی بَنِی النَّضِیرِ قَتَلَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْهُمْ غُرُوراً وَ فِی بَنِی قُرَیْظَةَ ضَرَبَ أَعْنَاقَ رُؤَسَاءِ الْیَهُودِ مِثْلِ حُیَیِّ بْنِ أَخْطَبَ وَ کَعْبِ بْنِ الْأَشْرَفِ وَ فِی غَزْوَةِ بَنِی الْمُصْطَلِقِ قَتَلَ مَالِکاً وَ ابْنَهُ.
الْفَائِقَ: کَانَتْ لِعَلِیٍّ علیه السلام ضَرْبَتَانِ إِذَا تَطَاوَلَ قَدَّ وَ إِذَا تَقَاصَرَ قَطَّ وَ قَالُوا کَانَتْ ضَرَبَاتُهُ أَبْکَاراً إِذَا اعْتَلَی قَدَّ وَ إِذَا اعْتَرَضَ قَطَّ وَ إِذَا أَتَی حِصْناً هَدَّ وَ قَالُوا کَانَتْ ضَرَبَاتُهُ مُبْتَکِرَاتٍ لَا عَوْناً یُقَالُ ضَرْبَةُ بِکْرٍ أَیْ قَاطِعَةٍ لَا تُثْنَی وَ الْعَوْنُ الَّتِی وَقَعَتْ مُخْتَلِسَةً فَأَحْوَجَتْ إِلَی الْمُعَاوَدَةِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ کَانَ یُوقِعُهَا عَلَی شِدَّةٍ فِی الشِّدَّةِ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی مِثْلِهَا بَطَلٌ زَعَمَتِ الْفُرْسُ أَنَّ أُصُولَ الضَّرْبِ سِتَّةٌ وَ کُلُّهَا مَأْخُوذَةٌ عَنْهُ وَ هِیَ عِلْوِیَّةٌ وَ سِفْلِیَّةٌ وَ غَلَبَةٌ وَ مَالَةٌ وَ حالة [جَالَةٌ] وَ جروهام [جِرْهَامٌ](1).
قال الجزری فی النهایة فی الحدیث کانت ضربات علی مبتکرات لا عونا أی إن ضربته کانت بکرا یقتل بواحدة منها لا یحتاج إلی أن یعید الضربة ثانیة یقال ضربة بکر إذا کانت قاطعة لا تثنی و العون جمع عوان و هی فی الأصل الکهلة من النساء و یرید بها هنا المثناة(2).
و فی یوم الفتح قتل فاتک العرب أسد بن غویلم و فی غزوة وادی الرمل قتل مبارزیهم و بخیبر قتل مرحبا و ذا الخمار و عنکبوتا و فی الطائف هزم خیل ضیغم و قتل شهاب بن عیس و نافع بن غیلان و قتل مهلعا و جناحا وقت الهجرة و قتاله لإحداث مکة عند خروج النبی صلی الله علیه و آله من داره إلی المسجد و مبیته علی فراشه لیلة الهجرة و له المقام المشهور فی الجمل حتی بلغ إلی قطع ید الجمل (3) ثم قطع رجلیه حتی سقط و له لیلة الهریر ثلاثمائة تکبیرة أسقط بکل تکبیرة عدوا و فی روایة خمسمائة و ثلاثة و عشرون رواه الأعثم و فی روایة سبعمائة و لم یکن لدرعه ظهر و لا لمرکوبه کر و فر.
وَ فِیمَا
ص: 67
مالک عِجلیّ بود و در بنی نضیر یازده نفر از آنها را با غافلگیری به قتل رساند. در بنی قریظه گردن سران یهود مانند حُیَیِّ بن أخطب و کعب بن أشرف را زد. و در غزوة بنی مصطلق مالک و پسرش فائق را به قتل رساند.
علی علیه السلام دو نوع ضربه داشت: وقتی قد بلند بود از طول و وقتی کوتاه بود از عرض ضربه میزد. و گفتند ضربههای او بکر بود. وقتی بالاتر بود از طول و وقتی پایینتر، از عرض ضربه میزد و زمانی که به دژی میرسید ویران میکرد. گفتند ضربههایش بکر بود و نه عون. گفته میشود: ضربه بکر یعنی ضربه تمام کنندهای که چیزی دنبال نداشت. و عون ضربهای بود که کار را تمام نمیکرد و نیاز به تکرار داشت. و گفته میشد او ضربه را با شدت مضاعفی مینشاند و هیچ قهرمانی در مانند آن بر او پیشی نگرفت. ایرانیان میپنداشتند که اصول ضربه شش است و همه از او گرفته شده است و آن ها: ضربه عِلِویة، سِفلیة، غَلَبة، مالَه و حاله (جالَه)و جِروهام هستند(1).
توضیح
جزری در النهایة گفت: در حدیث «ضربات علی علیه السلام مبتکرات بود و نه عون»، یعنی ضربههای او بکر بود و با یکی از آنها میکُشت و نیازی نداشت دوباره ضربه را تکرار کند. گفته میشود: ضربه بکر زمانی است که ضربه تمام کننده باشد و چیزی دنبالش نباشد، و عون جمع عوان و آن در اصل زنِ مسن است و در اینجا منظور دوتایی است(2).
و در روز فتح، خونریز عربها اسد بن غویلم را به قتل رساند و در غزوه وادی الرمل مبارزان آنها را کشت. در خیبر مرحب، ذاالخمار و عنکبوت را به قتل رساند. در طائف، سپاه ضیغم را شکست داد و شهاب بن عیس و نافع بن غیلان را کشت. زمان هجرت، مهلع و جناح را کشت و نیز جنگیدنش با جوانان مکه زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله از خانهاش به سوی مسجد بیرون میرفت. و بیتوته کردن او در بستر پیامبر در شب هجرت. و برای او جایگاهی معروف در جمل است زمانی به بریدن دست شتر رسید سپس دو پای او را برید تا اینکه افتاد. در لیلة الهریر سیصد تکبیر گفت که با هر تکبیر دشمنی را بر زمین انداخت، و در روایتی: پانصد و بیست و سه که أعثم آن را روایت کرد. و در روایتی هفتصد. زره ایشان پشت، و مرکبش، جنگ و گریز نداشت.
ص: 67
کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی عُثْمَانَ بْنِ حُنَیْفٍ: لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَی قِتَالِی لَمَا وَلَّیْتُ عَنْهَا وَ لَوْ أَمْکَنَتِ الْفُرْصَةُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَیْهَا.
و فی الفائق أن علیا حمل علی المشرکین فما زالوا یبقطون یعنی تعادوا إلی الجبال منهزمین و کانت قریش إذا رأوه فی الحرب تواصت خوفا منه و قد نظر إلیه رجل و قد شق العسکر فقال علمت بأن ملک الموت فی الجانب الذی فیه علی و قد سماه رسول الله صلی الله علیه و آله کرارا غیر فرار فی حدیث خیبر و کان النبی صلی الله علیه و آله یهدد الکفار به علیه السلام.
رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی الْفَضَائِلِ عَنْ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَفْدٌ مِنَ الْیَمَنِ لِیَسْرَحَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ لَتُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا یَقْتُلُ الْمُقَاتِلَةَ وَ یَسْبِی الذُّرِّیَّةَ قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَنَا أَوْ هَذَا وَ انْتَشَلَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام.
تَارِیخُ النَّسَوِیِّ، قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَهْلِ الطَّائِفِ فِی خَبَرٍ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ وَ لَتُؤْتُنَّ الزَّکَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا مِنِّی أَوْ کَنَفْسِی فَلَیَضْرِبَنَّ أَعْنَاقَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ لَیَسْبِیَنَّ ذَرَارِیَّهُمْ (1) قَالَ فَرَأَی النَّاسُ أَنَّهُ عَنَی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ هَذَا.
صَحِیحُ التِّرْمِذِیِّ، وَ تَارِیخُ الْخَطِیبِ، وَ فَضَائِلُ السَّمْعَانِیِّ، أَنَّهُ قَالَ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ لِسُهَیْلِ بْنِ عُمَیْرٍ: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ لَتَنْتَهُنَّ أَوْ لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مَنْ یَضْرِبُ رِقَابَکُمْ عَلَی الدِّینِ الْخَبَرَ وَ لِذَلِکَ فَسَّرَ الرِّضَا علیه السلام قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ(2) أَنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ.
و قال معاویة یوم صفین أرید منکم و الله أن تشجروه بالرماح فتریح العباد(3) و البلاد منه قال مروان و الله لقد ثقلنا علیک یا معاویة إذ کنت تأمرنا
ص: 68
و در آنچه امیرالمؤمنین علیه السلام به عثمان بن حنیف نوشت آمده است: اگر همه عرب برای جنگ با من پشت به پشت هم دهند از آنها روی برنمیگردانم، و اگر فرصتی برای دست یافتن به گردنهایشان دست دهد به سوی آن میشتابم.
و در الفائق آمده است: علی علیه السلام به مشرکان حمله کرد، پس پیوسته بالا میرفتند. یعنی به سوی کوه با دشمنی و در حالی که شکست خورده بودند میرفتند و قریشیها وقتی او را در جنگ میدیدند از ترس او وصیت می کردند. مردی به او نگریست در حالی که سپاه را شکافته بود و گفت: دریافتم که ملک الموت در طرفی است که علی آنجاست. رسول الله صلی الله علیه و آله در حدیث خیبر او را کرار(بسیار حمله کننده) غیرگریزان نام نهاد. و پیامبر صلی الله علیه و آله کافران را با او تهدید میکرد.
أحمد بن حنبل در الفضائل از شدّاد بن الهَاد روایت میکند که گفت: وقتی هیئتی از یمن نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند تا آزاد باشند رسول الله فرمود: خدا میداند که یا نماز به پا میدارید یا مردی را به سوی شما میفرستم که جنگجویان را به قتل میرساند و خانوادهها را به اسارت میگیرد. گفت: سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا یا من و یا این، و دست علی علیه السلام را (از بین جمع)بالا آورد.
تاریخ النسوی، عبدالرحمن بن عوف گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در خبری به اهل طائف گفت: قسم به کسی که جانم در دست اوست، یا نماز به پا میدارید و زکات میدهید یا مردی از من یا مانند خودم را به سوی شما میفرستم. پس گردن جنگجویانشان را بزند و فرزندانشان را به اسارت بگیرد. گفت: مردم پنداشتند منظورش ابوبکر و عمر است، که دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود: این.
صحیح ترمذی و تاریخ خطیب و فضائل سمعانی: پیامبر صلی الله علیه و آله در روز حدیبیه به سُهیل بن عُمَیر فرمود: ای جماعت قریش! یا دست برمیدارید یا خدا کسی را بر شما میفرستد که به خاطر دین گردنتان را میزند. ادامه روایت. و از این رو امام رضا علیه السلام کلام خدای تعالی که فرمود: « وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ »(1) {کسانی که با اویند با کافران سختگیرند} را چنین تفسیر کرد: از آن جمله علی علیه السلام است.
و معاویه در جنگ صفین گفت: به خدا از شما میخواهم که او را با نیزه بزنید تا بندگان و کشور از او بیاسایند. مروان گفت: ای معاویه به خدا بر تو سنگین شدهایم که ما را به کشتن مار وادی و شیر غرنده امر میکنی. و غضبناک برخاست. ولید بن عقبه سرود:
ص: 68
بقتل حیة الوادی و الأسد العاوی (1) و نهض مغضبا فأنشأ الولید بن عقبة:
یقول لنا معاویة بن حرب***أ ما فیکم لواترکم طلوب
یشد علی أبی حسن علی***بأسمر لا تهجنه الکعوب
فقلت له أ تلعب یا ابن هند***فإنک بیننا رجل غریب
أ تأمرنا بحیة بطن واد***یتاح لنا به أسد مهیب
کأن الخلق لما عاینوه***خلال النقع لیس لهم قلوب.
فقال عمرو و الله ما یعیر أحد بفراره من علی بن أبی طالب علیه السلام.
و لما نعی بقتل أمیر المؤمنین علیه السلام دخل عمرو بن العاص علی معاویة مبشرا فقال إن الأسد المفترش ذراعیه بالعراق لاقی شعوبه فقال معاویة:
قل للأرانب تربع حیث ما سلکت***و للظباء بلا خوف و لا حذر.
أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ، رُوِیَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یُحَارِبُ رَجُلًا مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ الْمُشْرِکُ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ هَبْنِی سَیْفَکَ فَرَمَاهُ إِلَیْهِ فَقَالَ الْمُشْرِکُ عَجَباً یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی مِثْلِ هَذَا الْوَقْتِ تَدْفَعُ إِلَیَّ سَیْفَکَ فَقَالَ یَا هَذَا إِنَّکَ مَدَدْتَ یَدَ الْمَسْأَلَةِ إِلَیَّ وَ لَیْسَ مِنَ الْکَرَمِ أَنْ یُرَدَّ السَّائِلُ فَرَمَی الْکَافِرُ نَفْسَهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ قَالَ هَذِهِ سِیرَةُ أَهْلِ الدِّینِ فَقَبَّلَ (2) قَدَمَهُ وَ أَسْلَمَ.
وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ.
وَ رَوَی الْخَلْقُ: أَنَّ یَوْمَ بَدْرٍ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله مَاءٌ فَمَرَّ عَلِیٌّ یَحْمِلُ الْمَاءَ إِلَی وَسَطِ الْعَدُوِّ وَ هُمْ عَلَی بِئْرِ بَدْرٍ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ جَاءَ إِلَی الْبِئْرِ وَ نَزَلَ وَ مَلَأَ السَّطِیحَةَ وَ وَضَعَهَا عَلَی رَأْسِ الْبِئْرِ فَسَمِعَ حِسّاً وَ إِثَاراً لِمَنْ یَقْصِدُهُ (3) فَبَرَکَ فِی الْبِئْرِ فَلَمَّا سَکَنَ صَعِدَ فَرَأَی الْمَاءَ مَصْبُوباً ثُمَّ نَزَلَ ثَانِیاً فَکَانَ مِثْلُ ذَلِکَ فَنَزَلَ ثَالِثاً وَ حَمَلَ الْمَاءَ وَ لَمْ یَصْعَدْ بَلْ صَعِدَ بِهِ حَامِلًا لِلْمَاءِ فَلَمَّا حَمَلَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ضَحِکَ
ص: 69
- معاویه بن حرب به ما میگوید آیا در میان شما کسی نیست که خونبهایتان را بخواهد.
- حمله کند بر ابو الحسن علی، با نیزهای که هیچ برآمدگی ای آن را عیب دار نمیکند .
- پس گفتم آیا شوخی میکنی ای پسر هند تو در میان ما مردی غریب هستی.
- ما را به مار دلِ وادی امر میکنی که از او شیر ترسناکی بر ما مهیا میشود.
- مردم وقتی که او را در میان غبار جنگ میبینند گویی که قلب ندارند.
عَمرو گفت: به خدا کسی به خاطر فرار از علی بن ابی طالب علیه السلام سرزنش نمیشود.
و زمانی که خبر کشته شدن امیرالمؤمنین علیه السلام داده شد عمرو بن عاص مژده گویان بر معاویه وارد شد و گفت: شیری که در عراق بازوانش را بر زمین پهن کرده بود به درّهای خود رفت - درگذشت - .معاویه گفت:
- به خرگوشها بگو هر کجا رفتید اقامت کنید و به آهوان بگو: بدون ترس و بدون احتیاط باشید.
ابوالسعادات در فضائل العشرة روایت کرد که علی علیه السلام با مردی از مشرکان میجنگید، مشرک گفت: ای پسر ابوطالب شمشیرت را به من ببخش، پس به طرف او انداخت. مشرک گفت: عجیب است ای پسر ابوطالب در چنین موقعیتی شمشیرت را به من میدهی؟ گفت: تو دست خواهش به سوی من دراز کردی و از بزرگواری نیست که خواهنده پس زده شود. کافر خود را بر زمین انداخت و گفت: این مرام اهل دین است، و پایش را بوسید و اسلام آورد.
و جبرئیل به او گفت: شمشیری جز ذوالفقار و جوانمردی جز علی وجود ندارد.
مردم روایت کردند که در جنگ بدر نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آبی نبود. علی علیه السلام رفت تا از دل دشمن آب بیاورد و در حالی که آنها مشرف بر چاه بدر بودند. به سوی چاه آمد و پایین رفت و ظرف آب را پر کرد و بر سر چاه نهاد، آواز و جنبشی حس کرد از کسی که قصد او را دارد. در چاه زانو زد و وقتی آرام شد بالا آمد و دید آب ریخته شده، سپس دوباره پایین رفت و این دفعه نیز همان شد. بار سوم پایین رفت و آب برداشت و بالا نیامد بلکه آب را بالا آورد در حالی که آن را حمل میکرد. وقتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد، پیامبر به رویش خندید
ص: 69
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی وَجْهِهِ وَ قَالَ أَنْتَ تُحَدِّثُ أَوْ أَنَا فَقَالَ بَلْ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهُ فَکَلَامُکَ أَحْلَی فَقَصَّ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ کَانَ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ یُجَرِّبُ وَ یُرِی الْمَلَائِکَةَ ثَبَاتَ قَلْبِکَ.
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبُو عُمَرَ وَ عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ أَنَّهُ: أَصَابَ النَّاسَ عَطَشٌ شَدِیدٌ فِی الْحُدَیْبِیَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَمْضِی مَعَ السُّقَاةِ إِلَی بِئْرِ ذَاتِ الْعَلَمِ فَیَأْتِیَنَا بِالْمَاءِ وَ أَضْمَنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَذَهَبَ جَمَاعَةٌ فِیهِمْ سَلَمَةُ بْنُ الْأَکْوَعِ فَلَمَّا دَنَوْا مِنَ الشَّجَرَةِ وَ الْبِئْرِ سَمِعُوا حِسّاً وَ حَرَکَةً شَدِیدَةً وَ قَرْعَ طُبُولٍ وَ رَأَوْا نِیرَاناً تَتَّقِدُ بِغَیْرِ حَطَبٍ فَرَجَعُوا خَائِفِینَ ثُمَّ قَالَ هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَمْضِی مَعَ السُّقَاةِ فَیَأْتِیَنَا بِالْمَاءِ وَ أَضْمَنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَمَضَی رَجُلٌ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ:
أَ مِنْ عَزِیفٍ ظَاهِرٍ نَحْوَ السَّلَمِ***یَنْکُلُ مَنْ وَجَّهَهُ خَیْرُ الْأُمَمِ
مِنْ قَبْلِ أَنْ یَبْلُغَ آبَارَ الْعَلَمِ***فَیَسْتَقِی وَ اللَّیْلُ مَبْسُوطُ الظُّلَمِ
وَ یَأْمَنُ الذَّمَّ وَ تَوْبِیخَ الْکَلِمِ
فَلَمَّا وَصَلُوا إِلَی الْحِسِّ رَجَعُوا وَجِلِینَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَمْضِی مَعَ السُّقَاةِ إِلَی الْبِئْرِ ذَاتِ الْعَلَمِ فَیَأْتِیَنَا بِالْمَاءِ أَضْمَنْ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ وَ اشْتَدَّ بِالنَّاسِ الْعَطَشُ وَ هُمْ صِیَامٌ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام سِرْ مَعَ هَؤُلَاءِ السُّقَاةِ حَتَّی تَرِدَ بِئْرَ ذَاتِ الْعَلَمِ وَ تَسْتَقِیَ وَ تَعُودَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَخَرَجَ عَلِیٌّ قَائِلًا:
أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ أَنْ أَمِیلَا***مِنْ عَزْفِ جِنٍّ أَظْهَرُوا تَأْوِیلًا
وَ أَوقَدَتْ نِیرَانَهَا تَغْوِیلًا***وَ قَرَّعَتْ مَعَ عَزْفِهَا الطُّبُولَا
قَالَ: فَدَاخَلَنَا الرُّعْبُ فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَیْنَا وَ قَالَ اتَّبِعُوا أَثَرِی وَ لَا یَفْزَعَنَّکُمْ مَا تَرَوْنَ وَ تَسْمَعُونَ فَلَیْسَ بِضَائِرِکُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَضَی فَلَمَّا دَخَلْنَا الشَّجَرَ فَإِذَا بِنِیرَانٍ تَضْطَرِمُ بِغَیْرِ حَطَبٍ وَ أَصْوَاتٍ هَائِلَةٍ وَ رُءُوسٍ مُقَطَّعَةٍ لَهَا ضَجَّةٌ وَ هُوَ یَقُولُ اتَّبِعُونِی وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لَا یَلْتَفِتُ أَحَدٌ مِنْکُمْ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا فَلَمَّا
ص: 70
و گفت: تو سخن میگویی یا من؟ گفت: البته شما ای رسول الله که کلامتان شیرینتر است. برای او تعریف کرد سپس به او گفت: آن جبرئیل بود که میآزمود و به فرشتگان استواری قلبت را نشان میداد.
از ابن عباس: در حدیبیه مردم دچار عطش شدیدی شدند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا مردی هست که همراه ساقیان به چاه دارای نشانه برود و برای ما آب بیاورد و من از طرف خدا بهشت را برای او تضمین کنم؟ گروهی رفتند. از میان آنها سلمه بن اکوع، وقتی به درخت و چاه نزدیک شدند آواز، جنبشی شدید و کوبیدن طبلها را شنیدند و آتشی را دیدند که بدون هیزم شعله ور میشد، پس ترسان بازگشتند. سپس فرمود: آیا مردی هست که همراه ساقیان برود و برای ما آب بیاورد و من از طرف خدا بهشت را برای او تضمین کنم؟ مردی از بنی سلیم روانه شد در حالی که رجز میخواند:
- آیا از سروصدایی که به طرف سلم میآید میگریزد؟ کسی که برترین امت او را روانه کرده است
- پیش از آن که به چاههای نشانهدار برسد و آب بردارد در حالی که شب تاریکی را پراکنده است
و از سرزنش و توبیخ در امان بماند.
وقتی به آن آواز رسیدند ترسان بازگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا مردی هست که همراه ساقیان به چاه نشانهدار برود و برای ما آب بیاورد و من از طرف خدا بهشت را برای او تضمین کنم؟ کسی برنخاست. تشنگی بر مردم سختتر شد و آنها روزه بودند. سپس به علی علیه السلام فرمود: همراه این ساقیان برو تا بر چاه نشانهدار وارد شوی و آب برداری إن شاء الله. پس علی علیه السلام بیرون رفت در حالی که میگفت:
- به خدا پناه میبرم از اینکه برگردم از آنچه که آواز جن تفسیرش کردند.
- که آتش خود را برای غافلگیری برافروخته و همراه آوازش طبل نواخته است
گفت: ترس بر ما وارد شد و علی علیه السلام رو کرد به ما و فرمود: دنبال من بیایید و آنچه میبینید و میشنوید شما را نترساند که ان شا الله گزندی به شما نمیرساند. سپس گذشت، وقتی وارد درخت شدیم ناگهان آتشی دیدیم که بدون هیزم شعلهور بود، و صداهایی ترسناک و سرهای قطع شده که ضجه میزدند و او می فرمود: دنبالم بیایید، ترسی بر شما نیست، و کسی از شما به راست و چپ نگاه نکند. وقتی
ص: 70
جَاوَزْنَا الشَّجَرَةَ وَ وَرَدْنَا الْمَاءَ فَأَدْلَی الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ دَلْوَهُ فِی الْبِئْرِ فَاسْتَقَی دَلْواً أَوْ دَلْوَیْنِ ثُمَّ انْقَطَعَ الدَّلْوُ فَوَقَعَ فِی الْقَلِیبِ وَ الْقَلِیبُ ضَیِّقٌ مُظْلِمٌ بَعِیدُ الْقَعْرِ فَسَمِعْنَا فِی أَسْفَلِ الْقَلِیبِ قَهْقَهَةً وَ ضَحِکاً شَدِیداً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَنْ یَرْجِعُ إِلَی عَسْکَرِنَا فَیَأْتِیَنَا بِدَلْوٍ وَ رَشاً فَقَالَ أَصْحَابُهُ مَنْ یَسْتَطِیعُ ذَلِکَ فَائْتَزَرَ بِمِئْزَرٍ وَ نَزَلَ فِی الْقَلِیبِ وَ مَا تَزْدَادُ الْقَهْقَهَةُ إِلَّا عُلُوّاً وَ جَعَلَ یَنْحَدِرُ فِی مَرَاقِی الْقَلِیبِ إِذْ زَلَّتْ رِجْلُهُ فَسَقَطَ فِیهِ ثُمَّ سَمِعْنَا وَجْبَةً شَدِیدَةً وَ اضْطِرَاباً وَ غَطِیطاً کَغَطِیطِ الْمَخْنُوقِ (1) ثُمَّ نَادَی عَلِیٌّ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ هَلُمُّوا قِرْبَکُمْ فَأَفْعَمَهَا وَ أَصْعَدَهَا عَلَی عُنُقِهِ شَیْئاً فَشَیْئاً وَ مَضَی بَیْنَ أَیْدِینَا فَلَمْ نَرَ شَیْئاً فَسَمِعْنَا صَوْتاً:
أَیُّ فَتَی لَیْلٍ أَخِی رَوْعَاتٍ***وَ أَیُّ سَبَّاقٍ إِلَی الْغَایَاتِ
لِلَّهِ دَرُّ الْغُرَرِ السَّادَاتِ***مِنْ هَاشِمِ الْهَامَاتِ وَ الْقَامَاتِ
مِثْلُ رَسُولِ اللَّهِ ذِی الْآیَاتِ***أَوْ کَعَلِیٍّ کَاشِفِ الْکُرُبَاتِ
کَذَا یَکُونُ الْمَرْءُ فِی الْحَاجَاتِ***فَارْتَجَزَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام
اللَّیْلُ هَوْلٌ یُرْهِبُ الْمَهِیبَا***وَ یَذْهَلُ الْمُشَجَّعُ اللَّهِیبَا
فَإِنَّنِی أَهُولُ مِنْهُ دِیناً***وَ لَسْتُ أَخْشَی الرَّوْعَ وَ الْخَطُوبَا
إِذَا هَزَزْتُ الصَّارِمَ الْقَضِیبَا***أَبْصَرْتُ مِنْهُ عَجَباً عَجِیباً
وَ انْتَهَی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَهُ زَجَلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا ذَا رَأَیْتَ فِی طَرِیقِکَ یَا عَلِیُّ فَأَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ کُلِّهِ فَقَالَ إِنَّ الَّذِی رَأَیْتَهُ مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِی وَ لِمَنْ حَضَرَ مَعِی فِی وَجْهِی هَذَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اشْرَحْهُ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا الرُّءُوسُ الَّتِی رَأَیْتُمْ لَهَا ضَجَّةٌ وَ لِأَلْسِنَتِهَا لَجْلَجَةٌ فَذَلِکَ مَثَلُ قَوْمٍ مَعِی یَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُمْ صَرْفاً وَ عَدْلًا وَ لَا یُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً وَ أَمَّا النِّیرَانُ بِغَیْرِ حَطَبٍ فَفِتْنَةٌ تَکُونُ فِی أُمَّتِی بَعْدِی الْقَائِمُ فِیهَا وَ الْقَاعِدُ سَوَاءٌ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ عَمَلًا وَ لَا یُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً وَ أَمَّا الْهَاتِفُ الَّذِی هَتَفَ بِکَ فَذَاکَ سَلْقَعَةٌ وَ هُوَ
ص: 71
از درخت گذر کردیم و وارد آب شدیم براء بن عازب سطلش را در چاه انداخت و یک یا دو سطل آب برداشت سپس دلو پاره شد و در چاه افتاد و چاه تنگ، تاریک و عمیق بود در پایین چاه قهقهه و خنده شدیدی شنیدیم. علی علیه السلام فرمود: چه کسی به سپاه ما باز میگردد تا برای ما دلو و طناب بیاورد؟ اصحابش گفتند: چه کسی میتواند چنین کند؟ پس پیش بندی بست و به پایین چاه رفت. صدای قهقهه پیوسته بیشتر می شد و شروع کرد به پایین رفتن از پلههای چاه که پایش لغزید و در آن افتاد، سپس صدای سقوط شدید، صدای برهم خوردن و خِرخِری مانند خِرخِر کسی که در حال خفه شدن است شنیدیم. علی علیه السلام صدا زد: الله اکبر الله اکبر من بنده خدا و برادر رسول الله صلی الله علیه و آله هستم، مشکهایتان را بیاورید، آنها را پر کرد و یک به یک بر گردن خود آویخته و بالا آورد و پیش روی ما گذاشت، و چیزی ندیدیم. صدایی را شنیدیم که میگفت:
- کدام جوانمرد است در شب ترسناک و کدام پیشتاز است به سوی اهداف؟
- عجب از بزرگانی که پیشانیشان میدرخشد از خردکنندگان سرها و پیکرهاست.
- مانند رسول الله صلی الله علیه و آله دارای آیات یا مانند علی برطرف کننده اندوهها
و انسان در مواقع نیاز اینگونه است.
پس علی علیه السلام رجز خواند:
- شب ترسناک است و انسان با ابهت را میترساند و زبانه آتش فرد شجاع و تشویق شده را به حیرت میافکند.
- من از آن بر دین خود بیمناکم در حالی که من از جنگ و مصیبت نترسیدهام.
- وقتی شمشیر بران و بلند را به حرکت در آوردم چیز بسیار عجیبی از آن دیدم.
و به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله باز گشت و او زمزمه شادی داشت. رسول الله فرمود: در راه چه دیدی ای علی؟ و او پیامبر را از همه داستان با خبر کرد. فرمود:آنچه دیدی مثلی بود که خدا برای من و هر کس که در این راه همراه من بود، زد. علی علیه السلام فرمود: ای رسول الله آن را برای من شرح بده. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سرهایی که دیدید ضجه میزدند و با گرفتگی زبان صحبت میکردند آن مَثل أمّت من است که با زبانشان چیزی را میگویند که در دلهایشان نیست. و خداوند از آنها هیچ خلوص و راستیای را نمیپذیرد. « وَ لَا یُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً »(1)
{و در روز قیامت ارزشی برای آنها قائل نیست.} و اما آتش بدون هیزم فتنهای است که بعد از من در امتم خواهد بود، که در آن ایستاده و نشسته مساوی هستند. خدا عملی را از آنها نمیپذیرد و در قیامت ارزشی برای آنها قائل نیست. و فریاد زنندهای که تو را صدا زد، آن سَلقَعَه بود
ص: 71
سَمْلَعَةُ بْنُ عَزَّافٍ الَّذِی قَتَلَ عَدُوَّ اللَّهِ مُسْعِراً شَیْطَانَ الْأَصْنَامِ الَّذِی کَانَ یُکَلِّمُ قُرَیْشاً مِنْهَا وَ یَشْرَعُ فِی هِجَائِی.
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَالِمٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ سَعْدَ بْنَ مَالِکٍ بِالرَّوَایَا یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ فَرَجَعَ رَعِباً مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ بَعَثَ آخَرَ فَنَکَصَ فَزِعاً ثُمَّ بَعَثَ عَلِیّاً فَاسْتَسْقَی ثُمَّ أَقْبَلَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَکَبَّرَ وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ. و هل ثبت مثل ذلک لکرد من الفرس مثل رستم و إسفندیار و کستاشف (1) و بهمن أو لفرسان من العرب مثل عنتر العبسی و عامر بن الطفیل و عمرو بن عبد ود أو لمبارز من الترک مثل أفراسیاب و شبهه فهو الفارس الذی یفرق العسکر کفرق الشعر و یطویهم کطی السجل الحرب دأبه و الجد آدابه و النصر طبعه و العدو غنمه جری خطار و جسور هضار ما لسیفه إلا الرقاب قراب إنه لو حضر لکفی الحذر و یقال له غالب کل غالب علی بن أبی طالب.
و قد رویتم علی کان أشجعهم (2)*** و أشجع الجمع بالأعداء أثقفه (3).
العزف و العزیف صوت الجن و فعم الإناء امتلأ و أفعمته ملأته.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ (4) الْآیَةَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَمْ یَسْبِقْهُ أَحَدٌ.
وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا أَطْرَقَ هِبْنَا أَنْ نَبْتَدِئَهُ بِالْکَلَامِ وَ قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَ غَلَبْتَ الْأَقْرَانَ قَالَ بِتَمَکُّنِ هَیْبَتِی فِی قُلُوبِهِمْ.
النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ، عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ شَقِیقِ بْنِ سَلَمَةَ قَالَ: کَانَ عُمَرُ
ص: 72
و او سَملَعَة بن عزّاف است که دشمن خدا، مُسعِر شیطان بتها را کشت. کسی که با قریش سخن میگفت و در هجو و مسخره کردن من دادِ سخن میداد.
عبدالله بن سالم گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله روز حدیبیه سعد بن مالک را با ساقیان فرستاد و ترسان از آن قوم بازگشت سپس دیگری را فرستاد پس وحشت زده پس کشید. سپس علی علیه السلام را فرستاد که آب برداشت آن را پیش روی رسول الله صلی الله علیه و آله آورد و تکبیر گفت و برای او دعای خیر کرد.
آیا چنین چیزی برای جنگجویی از ایرانیان مانند رستم، اسفندیار، گشتاسب و بهمن ثابت شده است؟ یا برای قهرمانان عرب مانند عنتره عبسیّ، عامر بن طفیل و عمر بن عبدودّ؟ یا مبارزی از ترکها مانند افراسیاب و مانند او؟ او قهرمانی است که سپاه را مانند فرق باز کردن مو پراکنده میسازد، و مانند طومار در هم می پیچد. جنگ عادت او، جدیت مرام او، پیروزی در طبع او و دشمن غنیمت اوست. دلیر، خطر پذیر، نترس و جسور است. و برای شمشیرش بندی جز گردنها نیست. اگر او حاضر شود برای ترس کفایت است. و در مورد او گفته میشود: غالب هر غالب، علی بن ابی طالب.
- برای شما روایت شد که علی شجاعترین آنها بود و شجاعترین گروه مقابل دشمن ماهرترین بود(1)
توضیح
العزف و العزیف: صدای جن. فعم الإناء: پر کردن، أفعمته: آن را پر کردم.
روایت3.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که درباره کلام خدای تعالی « أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ »(2)
{آنانند که در کارهای نیک شتاب میورزند}، تا ادامه آیه، فرمود: کسی بر علی بن ابی طالب علیه السلام پیشی نگرفت.
از ابن عباس روایت شده است که گفت: وقتی علی بن ابی طالب علیه السلام سرش را پایین میانداخت میترسیدیم که آغازگر سخن باشیم. و به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد: با چه چیز بر رقیبان چیره شدی؟ گفت: با تسلط ترس از من بر دلهایشان.
نطنزی در الخصائص از سفیان بن عُیَینِه از شقیق بن سلمه روایت کرد و گفت: عمر
ص: 72
یَمْشِی فَالْتَفَتَ إِلَی وَرَائِهِ وَ عَدَا فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ وَیْحَکَ أَ مَا تَرَی الْهِزَبْرَ بْنَ الْهِزَبْرِ الْقُثَمَ بْنَ الْقُثَمِ (1) الْفَلَّاقَ لِلْبُهْمِ الضَّارِبَ عَلَی هَامَةِ مَنْ طَغَی وَ ظَلَمَ ذَا السَّیْفَیْنِ وَرَایَ فَقُلْتُ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ إِنَّکَ تُحَقِّرُهُ بَایَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ أَنَّ مَنْ فَرَّ مِنَّا فَهُوَ ضَالٌّ وَ مَنْ قُتِلَ فَهُوَ شَهِیدٌ وَ رَسُولُ اللَّهُ یَضْمَنُ لَهُ الْجَنَّةَ فَلَمَّا الْتَقَی الْجَمْعَانِ هَزَمُونَا وَ هَذَا کَانَ یُحَارِبُهُمْ وَحِیداً حَتَّی انْسَدَّ(2) نَفَسُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ قَالَ عَاهَدْتُمُوهُ وَ خَالَفْتُمُوهُ وَ رَمَی بِقَبْضَةِ رَمْلٍ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ مِنَّا إِلَّا وَ أَصَابَتْ عَیْنَهُ رَمْلَةٌ فَرَجَعْنَا نَمْسَحُ وُجُوهَنَا قَائِلِینَ اللَّهَ اللَّهَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَقِلْنَا أَقَالَکَ اللَّهُ فَالْکَرُّ وَ الْفَرُّ عَادَةُ الْعَرَبِ فَاصْفَحْ وَ قَلَّ مَا أَرَاهُ وَحِیداً إِلَّا خِفْتُ مِنْهُ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ قَتَلَ قَتِیلًا فَلَهُ سَلَبُهُ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَتَوَرَّعُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنَّهُ لَمْ یَتَّبِعْ مُنْهَزِماً وَ تَأَخَّرَ عَمَّنِ اسْتَغَاثَ وَ لَمْ یَکُنْ یُجَهِّزُ عَلَی جَرِیحٍ وَ لَمَّا أَرْدَی علیه السلام عَمْراً قَالَ عَمْرٌو یَا ابْنَ عَمِّ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً لَا تَکْشِفْ سَوْءَةَ ابْنِ عَمِّکَ وَ لَا تَسْلُبْهُ سَلَبَهُ فَقَالَ علیه السلام ذَاکَ أَهْوَنُ عَلَیَّ وَ فِیهِ یَقُولُ علیه السلام:
وَ عَفَفْتُ عَنْ أَثْوَابِهِ لَوْ أَنَّنِی***کُنْتُ الْمُقَطَّرَ بَزَّنِی أَثْوَابِی
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ: قَالَ لَهُ عُمَرُ هَلَّا سَلَبْتَ دِرْعَهُ فَإِنَّهَا تُسَاوِی ثَلَاثَةَ آلَافٍ وَ لَیْسَ لِلْعَرَبِ مِثْلُهَا قَالَ إِنِّی اسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَکْشِفَ ابْنَ عَمِّی.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ: جَاءَتْ أُخْتُ عَمْرٍو وَ رَأَتْهُ فِی سَلَبِهِ فَلَمْ تَحْزَنْ وَ قَالَتْ إِنَّمَا قَتَلَهُ کَرِیمٌ وَ قَالَ علیه السلام یَا قَنْبَرُ لَا تُعَرِّ فَرَائِسِی أَرَادَ لَا تَسْلُبْ قَتْلَایَ مِنَ الْبُغَاةِ(3).
یقال طعنه فقطره إذا ألقاه.
ل، [الخصال] لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْقِلٍ الْقِرْمِیسِینِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ الْوَرَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَشَجِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَیْدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام
ص: 73
راه میرفت، به پشت سرش نگریست و دوید. از او در مورد آن سوال کردم گفت: وای بر تو آیا شیرزاده شیر، سخاوتمندزاده سخاوتمند، شکافنده شجاعان ضربه زننده بر سر ظالمان و سرکشان و صاحب دو شمشیر و فکر را پشت سرم نمیبینی؟ گفتم: این علی بن ابی طالب علیه السلام است. گفت: مادرت به عزایت بنشیند تو او را تحقیر کردی. در جنگ احد با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت کردیم که هر کس از ما بگریزد گمراه و هر کس کشته شود شهید است و رسول الله بهشت را برای او ضمانت میکند. وقتی دو گروه با هم روبرو شدند ما را شکست دادند. و او به تنهایی با آنها میجنگید تا اینکه نفَس رسول الله صلی الله علیه و آله و جبرئیل حبس شد سپس گفت: او را شناختید و با او مخالفت کردید و یک مشت خاکستر انداخت و گفت: زشت باد چهرهها. به خدا قسم کسی از ما نبود مگر اینکه خاکستر به چشمش اصابت کرد و بازگشتیم در حالی که به چهرههای خود دست میکشیدیم و میگفتیم: تورا به خدا ای اباالحسن، ما را ببخش، خدا تو را ببخشد. جنگ و گریز عادت عرب است. پس بگذر، و کم پیش آمده که او را تنها ببینم مگر این که از او ترسیدم .
و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس، کسی را بکشد، آنچه از او میگیرد از آن اوست. علی علیه السلام از این کار پرهیز میکرد. و کسی را که میگریخت تعقیب نمیکرد. و از هر کس که استغاثه میکرد عقب مینشست. و ضربه خلاص به زخمی نمیزد. وقتی علی علیه السلام عَمرو را کشت. عَمرو گفت: ای پسر عمو مرا نیازی به تو افتاده: زشتی پسر عمویت را آشکار نکن و لباس او را از او مگیر. علی علیه السلام فرمود: این بر من آسان است و علی علیه السلام در مورد آن میگوید:
- از لباسهایش چشم پوشیدم، اگر من ضربه خورده و پرت شده بودم لباسهایم را به غارت میبرد.
محمد بن اسحاق گفت: عمر به او گفت: چرا زره او را بر نداشتی سه هزار میارزید و عرب را مانند آن نیست؟ گفت: من شرم کردم که پسر عمویم را عریان کنم. و روایت شده که خواهر عَمرو آمد و او را در لباسش دید و اندوهگین نشد و گفت: براستی که بزرگواری او را کشته است. علی علیه السلام فرمود: ای قنبر شکارهای مرا عریان مکن. منظورش این بود که گناهکارانی را که کشتم غارت مکن.(1)
توضیح
گفته میشود: طعنه فقطّره یعنی وقتی او را انداخت.
روایت4.
الخصال، امالی الصدوق: از علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود:
ص: 73
قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ صَلَّی الْفَجْرَ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ أَیُّکُمْ یَنْهَضُ إِلَی ثَلَاثَةِ نَفَرٍ قَدْ آلُوا بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَیَقْتُلُونِّی وَ قَدْ کَذَبُوا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَ فَأَحْجَمَ النَّاسُ وَ مَا تَکَلَّمَ أَحَدٌ فَقَالَ مَا أَحْسَبُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِیکُمْ فَقَامَ إِلَیْهِ عَامِرُ بْنُ قَتَادَةَ فَقَالَ إِنَّهُ وُعِکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ لَمْ یَخْرُجْ یُصَلِّی مَعَکَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أُخْبِرَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَأْنَکَ فَمَضَی إِلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَأَنَّهُ نَشِطَ مِنْ عِقَالٍ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ قَدْ عَقَدَ طَرَفَیْهِ عَلَی رَقَبَتِهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا الْخَبَرُ قَالَ هَذَا رَسُولُ رَبِّی یُخْبِرُنِی عَنْ ثَلَاثَةِ نَفَرٍ قَدْ نَهَضُوا إِلَیَّ لِقَتْلِی وَ قَدْ کَذَبُوا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا لَهُمْ سَرِیَّةٌ وَحْدِی هُوَ ذَا أَلْبَسُ عَلَیَّ ثِیَابِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ هَذِهِ ثِیَابِی وَ هَذَا دِرْعِی وَ هَذَا سَیْفِی فَدَرَّعَهُ وَ عَمَّمَهُ وَ قَلَّدَهُ وَ أَرْکَبَهُ فَرَسَهُ وَ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَکَثَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ بِخَبَرِهِ وَ لَا خَبَرٌ مِنَ الْأَرْضِ وَ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَی وَرِکَیْهَا تَقُولُ أَوْشَکَ أَنْ یُؤْتَمَ هَذَیْنِ الْغُلَامَیْنِ فَأَسْبَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَیْنَهُ یَبْکِی ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ یَأْتِینِی بِخَبَرِ عَلِیٍّ أُبَشِّرُهُ بِالْجَنَّةِ وَ افْتَرَقَ النَّاسُ فِی الطَّلَبِ لِعَظِیمِ مَا رَأَوْا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَ الْعَوَاتِقُ فَأَقْبَلَ عَامِرُ بْنُ قَتَادَةَ یُبَشِّرُ بِعَلِیٍّ وَ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ فِیهِ وَ أَقْبَلَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَهُ أَسِیرَانِ وَ رَأْسٌ وَ ثَلَاثَةُ أَبْعِرَةٍ وَ ثَلَاثَةُ أَفْرَاسٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تُحِبُّ أَنْ أُخْبِرَکَ بِمَا کُنْتَ فِیهِ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ هُوَ مُنْذُ سَاعَةٍ قَدْ أَخَذَهُ الْمَخَاضُ وَ هُوَ السَّاعَةَ یُرِیدُ أَنْ یُحَدِّثَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَلْ تُحَدِّثُ أَنْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ لِتَکُونَ شَهِیداً عَلَی الْقَوْمِ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا صِرْتُ فِی الْوَادِی رَأَیْتُ هَؤُلَاءِ رُکْبَاناً عَلَی الْأَبَاعِرِ فَنَادَوْنِی مَنْ أَنْتَ فَقُلْتُ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا مَا نَعْرِفُ لِلَّهِ مِنْ رَسُولٍ سَوَاءٌ عَلَیْنَا وَقَعْنَا عَلَیْکَ أَوْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ شَدَّ عَلَیَّ هَذَا الْمَقْتُولُ وَ دَارَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ ضَرَبَاتٌ وَ هَبَّتْ رِیحٌ حَمْرَاءُ سَمِعْتُ صَوْتَکَ فِیهَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَقُولُ قَدْ قَطَعْتُ لَکَ جِرِبَّانَ دِرْعِهِ فَاضْرِبْ حَبْلَ عَاتِقِهِ فَضَرَبْتُهُ
ص: 74
رسول الله صلی الله علیه و آله روزی بیرون رفت و نماز صبح خواند. سپس فرمود: ای گروه مردم کدام یک از شما به سوی سه نفری که به لات و عزّی قسم خوردهاند که مرا به قتل برسانند برمیخیزد؟ به خدای کعبه قسم که دروغ گفتهاند. گفت: مردم ساکت ماندند و کسی سخن نگفت. فرمود: گمان نمیکنم علی علیه السلام در میان شما باشد. عامر بن قَتاده برخاست و گفت: او امشب بیمار است و نیامده تا همراه شما نماز بخواند. اجازه بدهید او را با خبر کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: میتوانی. نزد او رفت و او را با خبر کرد. پس امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون آمد گویی که از بند جسته است، و بر او لباسی بود که دو طرف آن را بر گردنش بسته بود. گفت: ای رسول الله این خبر چیست؟ گفت: فرستاده پروردگارم است که مرا با خبر کرده از سه نفری که برای به قتل رساندن من به سویم میآیند، و قسم به خدای کعبه که دروغ گفته اند. علی علیه السلام فرمود: ای رسول الله من مخفیانه وتنها به سوی آنها میروم. این لباسم را بر من بپوشان. رسول الله فرمود: بلکه این لباس و این زره و این شمشیر من است، سپس زره و عمامه بر او پوشاند و شمشیر به او داد و او را بر اسبش سوار کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون رفت، سه روز گذشت و نه جبرئیل خبری از او آورد و نه خبری از زمین بود. فاطمه سلام الله علیها در حالی که حسن و حسین علیهما السلام را بر آغوش داشت پیش آمد و میگفت: نزدیک است این دو پسر یتیم شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که گریه میکرد اشک چشمانش جاری شد. سپس گفت: ای گروه مردم! هر کس خبری از علی آورد بهشت را بر او مژده میدهم. و مردم به خاطر بزرگی چیزی که در پیامبر دیدند به دنبال علی علیه السلام پراکنده شدند، و اسبهای تندرو بیرون رفتند. عامر بن قتاده روی آورد و مژده علی علیه السلام را میداد، و جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و از آنچه بود او را با خبر کرد. علی امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که همراهش دو اسیر، یک سَر و سه شتر و سه اسب بود. پیامبر فرمود: ای ابا الحسن آیا دوست داری تو را از آنچه برایت پیش آمده با خبر سازم؟ منافقان گفتند: او ساعتی پیش دچار درد و رنج بود(از بی خبری از علی) و اکنون میخواهد درباره او صحبت کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بلکه تو ای ابا الحسن سخن بگو تا گواهی برای مردم باشی. فرمود: بله ای رسول الله وقتی در وادی شدم اینها را دیدم که سوار برشتر هستند. مرا صدا زدند: تو که هستی؟ گفتم: من علی بن ابی طالب هستم پسر عموی رسول الله صلی الله علیه واله، گفتند: برای خدا فرستادهای نمیشناسیم، برای ما یکسان است که با تو روبرو شویم یا با محمد. و این کشته شده بر من حمله کرد و میان من و او ضرباتی جریان یافت. و باد سرخ رنگی وزید و در آن صدای شما را ای رسول الله شنیدم که میگویی: گریبان زره او را برای تو قطع کردم پس رگ شانه او را بزن، آن را زدم
ص: 74
فَلَمْ أحفه [أَخَفْهُ] ثُمَّ هَبَّتْ رِیحٌ صَفْرَاءُ سَمِعْتُ صَوْتَکَ فِیهَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَقُولُ قَدْ قَلَبْتُ لَکَ الدِّرْعَ عَنْ فَخِذِهِ فَاضْرِبْ فَخِذَهُ فَضَرَبْتُهُ وَ وَکَزْتُهُ وَ قَطَعْتُ رَأْسَهُ وَ رَمَیْتُ بِهِ وَ قَالَ لِی هَذَانِ الرَّجُلَانِ بَلَغَنَا أَنَّ مُحَمَّداً رَفِیقٌ شَفِیقٌ رَحِیمٌ فَاحْمِلْنَا إِلَیْهِ وَ لَاتَعْجَلْ عَلَیْنَا وَ صَاحِبُنَا کَانَ یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ.
فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَمَّا الصَّوْتُ الْأَوَّلُ الَّذِی صَکَّ مَسَامِعَکَ فَصَوْتُ جَبْرَئِیلَ وَ أَمَّا الْآخَرُ فَصَوْتُ مِیکَائِیلَ قَدِّمْ إِلَیَّ أَحَدَ الرَّجُلَیْنِ فَقَدَّمَهُ فَقَالَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَنَقْلُ جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقُولَ هَذِهِ الْکَلِمَةَ قَالَ یَا عَلِیُّ أَخِّرْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ ثُمَّ قَالَ قَدِّمِ الْآخَرَ فَقَالَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَلْحِقْنِی بِصَاحِبِی قَالَ یَا عَلِیُّ أَخِّرْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ فَأَخَّرَهُ وَ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِیَضْرِبَ عُنُقَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّهُ حَسَنُ الْخُلُقِ سَخِیٌّ فِی قَوْمِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَمْسِکْ فَإِنَّ هَذَا رَسُولُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یُخْبِرُنِی أَنَّهُ حَسَنُ الْخُلُقِ سَخِیٌّ فِی قَوْمِهِ فَقَالَ الْمُشْرِکُ تَحْتَ السَّیْفِ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ یُخْبِرُکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ اللَّهِ مَا مَلَکْتُ دِرْهَماً مَعَ أَخٍ لِی قَطُّ وَ لَا قَطَبْتُ (1) وَجْهِی فِی الْحَرْبِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مِمَّنْ جَرَّهُ حُسْنُ خُلُقِهِ وَ سَخَاؤُهُ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (2).
القرمیسین معرب کرمانشهان قوله آلوا أی حلفوا و أحجم القوم تأخروا و کفوا و الوعک الحمی و الجربان بالضم جیب القمیص و الإحفاء المبالغة فی الأخذ و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة أی لم أخف السیف فی بدنه و الوکز الضرب بجمع الکف و الطعن و الدفع.
لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام
ص: 75
و شدت به خرج ندادم. سپس باد زرد رنگی وزید که صدای شما را در آن میشنیدم که میگویی: زره از ران او را برای تو برگرداندم، پس رانش را بزن، آن را زدم و انداختمش. و سرش را جدا کردم و پرت کردم. این دو مرد به من گفتند: به ما رسیده که محمد مهربان و شفیق و بخشنده است. ما را نزد او ببر و بر ما عجله مکن، دوست ما به اندازه هزار جنگجو بود.
پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ای علی! صدای اولی که گوش تو را نواخت صدای جبرئیل بود و صدای دیگر صدای میکائیل، یکی از دو مرد را پیش بیار، او را پیش آورد، و فرمود: بگو لا إله إلا الله و أشهد أنّی رسول الله گفت: به راستی که حرکت دادن کوه ابو قبیس برای من دوست داشتنیتر است از گفتن این جمله. فرمود: ای علی او را عقب ببر و گردنش را بزن. سپس فرمود: دیگری را پیش بیار. فرمود: بگو: اشهد ان لا إله إلا الله و أشهد أنّی رسول الله. گفت: مرا به دوستم ملحق کن. فرمود: ای علی او را عقب ببر و گردنش را بزن. او را عقب برد. امیرالمؤمنین علیه السلام خواست گردنش را بزند، که جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد گفت: ای محمد پروردگارت به تو سلام میرساند و میگوید، او را نکش او در میان قومش نیکخوی و سخاوتمند است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی دست نگه دار. این فرستاده پروردگارم عزوجلّ مرا با خبر کرد که او در میان قومش نیکخوی و سخاوتمند است. مشرک در زیر شمشیر گفت: این فرستاده پروردگارت است که تو را با خبر کرد؟ فرمود: بله. گفت: به خدا که درهمی را با برادری که با من بود صاحب نشدم و در جنگ چهره در هم نکشیدم. و من شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و اینکه تو فرستاده خدایی. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: این از کسانی است که نیک خویی و سخاوتش او را به بهشت نعیم کشاند.(1)
توضیح
القرمیسین: معرّب کرمانشهان است. کلامش: «آلوا» یعنی قسم خوردند. أحجم القوم: عقب رفتند و دست برداشتند. الوعک: تب. الجربان با ضمّه: گریبان پیراهن. الإحفاء: زیاده روی در گرفتن، و در برخی نسخه ها با خاء نقطهدار یعنی شمشیر را در بدنش پنهان نکردم. الوکز: ضربه با کف دست و ضربه زدن و پس راندن.
روایت5.
امالی الصدوق: از مالک بن انس روایت شده که گفت: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد:
ص: 75
لِمَ لَا تَشْتَرِی فَرَساً عَتِیقاً قَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ وَ أَنَا لَا أَفِرُّ مِمَّنْ کَرَّ عَلَیَّ وَ لَا أَکِرُّ عَلَی مَنْ فَرَّ مِنِّی (1).
لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: مَا قُدِّمَتْ رَایَةٌ قُوتِلَ تَحْتَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا نَکَسَهَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ غُلِبَ أَصْحَابُهَا وَ انْقَلَبُوا صَاغِرِینَ وَ مَا ضَرَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِسَیْفِهِ ذِی الْفَقَارِ أَحَداً فَنَجَا وَ کَانَ إِذَا قَاتَلَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ بَیْنَ یَدَیْهِ (2).
شا، [الإرشاد]: مِنْ آیَاتِ اللَّهِ الْخَارِقَةِ لِلْعَادَةِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ لَمْ یُعْهَدْ لِأَحَدٍ مِنْ مُبَارِزَةِ الْأَقْرَانِ وَ مُنَازِلَةِ الْأَبْطَالِ مِثْلُ مَا عُرِفَ لَهُ علیه السلام مِنْ کَثْرَةِ ذَلِکَ عَلَی مَرِّ الزَّمَانِ ثُمَّ إِنَّهُ لَمْ یُوجَدْ فِی مُمَارِسِی الْحُرُوبِ إِلَّا مَنْ عَرَتْهُ بِشَرٍّ وَ نِیلَ مِنْهُ بِجِرَاحٍ أَوْ شَیْنٍ إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهُ لَمْ یَنَلْهُ مِنْ طُولِ زَمَانِ حَرْبِهِ جِرَاحٌ مِنْ عَدُوٍّ وَ لَا شَیْنٌ وَ لَا وَصَلَ إِلَیْهِ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِسُوءٍ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَعَ ابْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ عَلَی اغْتِیَالِهِ إِیَّاهُ مَا کَانَ وَ هَذِهِ أُعْجُوبَةٌ أَفْرَدَهُ اللَّهُ بِالْآیَةِ فِیهَا وَ خَصَّهُ بِالْعِلْمِ الْبَاهِرَةِ فِی مَعْنَاهَا وَ دَلَّ بِذَلِکَ عَلَی مَکَانِهِ مِنْهُ وَ تَخْصِیصِهِ (3) بِکَرَامَتِهِ الَّتِی بَانَ بِفَضْلِهَا مِنْ کَافَّةِ الْأَنَامِ.
وَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ تَعَالَی فِیهِ علیه السلام أَنَّهُ لَا یَذْکُرُ مُحَارِسٌ لِلْحُرُوبِ الَّتِی لَقِیَ فِیهِ عَدُّواً إِلَّا وَ هُوَ ظَافِرٌ بِهِ حِیناً وَ غَیْرُ ظَافِرٍ بِهِ حِیناً وَ لَا نَالَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَصْماً(4) بِجِرَاحٍ إِلَّا وَ قَضَی مِنْهَا وَقْتاً وَ عُوفِیَ مِنْهَا زَمَاناً وَ لَمْ یُعْهَدْ مَنْ لَمْ یُفْلِتْ مِنْهُ قِرْنٌ (5) فِی حَرْبٍ
ص: 76
چرا اسب اصیلی نمیخری؟ فرمود: نیازی به آن ندارم. من از کسی که بر من بتازد نمیگریزم و بر کسی که از من میگریزد نمیتازم(1).
روایت6.
امالی الصدوق: از حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده است که فرمود: پرچمی پیش نیامد که در زیر آن با امیرالمؤمنین جنگ شود مگر اینکه خداوند تبارک و تعالی آن را واژگون کرد و یارانش را مغلوب ساخت و خوار بازگشتند، و امیرالمؤمنین علیه السلام با شمشیرش، ذو الفقار کسی را نزد که نجات یابد، و زمانی که میجنگید، جبرئیل در سمت راستش، میکائیل در سمت چپش و ملک الموت پیش رویش بود(2).
روایت7.
الإرشاد: از نشانههای خارق العاده خدا در امیرالمؤمنین علیه السلام این است که برای کسی در مبارزه با حریفان و درگیری با قهرمانان آنچه از علی علیه السلام دیده شده، وجود ندارد علی رغم فراوانی آن در گذر زمان، و همچنین در میان جنگجویان کسی یافت نمیشود مگر اینکه آسیبی به او رسیده و زخم یا عیبی بر او وارد شده مگر امیرالمؤمنین علیه السلام که از زمان جنگش زخمی و عیبی از دشمن به او وارد نشده و هیچ کس از آنها ضرری به او نرسانده. تا اینکه کارش با ابن ملجم لعنه الله افتاد که او را غافلگیر کرد. این اعجوبه را خدا با این نشانه در او، یگانه قرار داده و او را به علم تابناک به معنای واقعی مخصوص گردانیده و با آن به جایگاه او نزد خدا و اختصاصش به کرامتی که به فضل آن از همه مردم متمایز شده رهنمون شده است.
از نشانههای خدای تعالی در باره او علیه السلام این است که جنگ جوئی جنگهایی را به یاد نمیآورد که دشمنی را ملاقات کرده باشد مگر اینکه گاهی او پیروز بوده و زمانی پیروز نبوده است و کسی از آنها به دشمنی زخمی نزده مگر اینکه زمانی باعث مرگ شده و زمانی از آن بهبود یافته است؛ و کسی شناخته نشده که حریفی در جنگ از او نگریخته
ص: 76
وَ لَا نَجَا مِنْ ضَرْبَتِهِ أَحَدٌ فَصَلَحَ مِنْهَا إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهُ لَا مِرْیَةَ فِی ظَفَرِهِ بِکُلِّ قِرْنٍ بَارَزَهُ وَ إِهْلَاکِهِ کُلَّ بَطَلٍ نَازَلَهُ وَ هَذَا أَیْضاً مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ مِنْ کَافَّةِ الْأَنَامِ وَ خَرَقَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِهِ الْعَادَةَ فِی کُلِّ حِینٍ وَ زَمَانٍ وَ هُوَ مِنْ دَلَائِلِهِ الْوَاضِحَةِ.
وَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ تَعَالَی أَیْضاً فِیهِ أَنَّهُ مَعَ طُولِ مُلَاقَاتِهِ الْحُرُوبَ وَ مُلَابَسَتِهِ إِیَّاهَا وَ کَثْرَةِ مَنْ مُنِیَ بِهِ فِیهَا مِنْ شُجْعَانِ الْأَعْدَاءِ وَ صَنَادِیدِهِمْ وَ تَجَمُّعِهِمْ عَلَیْهِ وَ احْتِیَالِهِمْ فِی الْفَتْکِ بِهِ وَ بَذْلِ الْجُهْدِ فِی ذَلِکَ مَا وَلَّی قَطُّ عَنْ أَحَدٍ مِنْهُمْ ظَهْرَهُ وَ لَا انْهَزَمَ مِنْهُمْ (1) وَ لَا تَزَحْزَحَ عَنْ مَکَانِهِ وَ لَا هَابَ أَحَداً مِنْ أَقْرَانِهِ وَ لَمْ یَلْقَ أَحَدٌ سِوَاهُ خَصْماً لَهُ فِی حَرْبٍ إِلَّا وَ ثَبَتَ لَهُ حِیناً وَ انْحَرَفَ عَنْهُ حِیناً وَ أَقْدَمَ عَلَیْهِ وَقْتاً وَ أَحْجَمَ عَنْهُ زَمَاناً وَ إِذَا کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا وَصَفْنَاهُ ثَبَتَ مَا ذَکَرْنَاهُ مِنِ انْفِرَادِهِ بِالْآیَةِ الْبَاهِرَةِ وَ الْمُعْجِزَةِ الظَّاهِرَةِ وَ خَرْقِ الْعَادَةِ فِیهِ بِمَا دَلَّ اللَّهُ بِهِ عَلَی إِمَامَتِهِ وَ کَشَفَ بِهِ عَنْ فَرْضِ طَاعَتِهِ وَ أَبَانَهُ بِذَلِکَ عَنْ کَافَّةِ خَلِیقَتِهِ (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فِی حَدِیثِ عَمَّارٍ: لَمَّا أَرْسَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً إِلَی مَدِینَةِ عُمَانَ فِی قِتَالِ الْجُلَنْدَی بْنِ کِرْکِرَ(3) وَ جَرَی بَیْنَهُمَا حَرْبٌ عَظِیمٌ وَ ضَرْبٌ وَجِیعٌ دَعَا الْجُلَنْدَی بِغُلَامٍ یُقَالُ لَهُ الْکِنْدِیُّ وَ قَالَ لَهُ إِنْ أَنْتَ خَرَجْتَ إِلَی صَاحِبِ الْعِمَامَةِ السَّوْدَاءِ وَ الْبَغْلَةِ الشَّهْبَاءِ فَتَأْخُذُهُ أَسِیراً أَوْ تَطْرَحُهُ مُجَدَّلًا عَفِیراً أُزَوِّجْکَ ابْنَتِیَ الَّتِی لَمْ أَنْعَمْ لِأَوْلَادِ الْمُلُوکِ بِزِوَاجِهَا فَرَکِبَ الْکِنْدِیُّ الْفِیلَ الْأَبْیَضَ وَ کَانَ مَعَ الْجُلَنْدَی ثَلَاثُونَ فِیلًا وَ حَمَلَ بِالْأَفِیلَةِ وَ الْعَسْکَرِ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ الْإِمَامُ إِلَیْهِ نَزَلَ عَنْ بَغْلَتِهِ ثُمَّ کَشَفَ عَنْ رَأْسِهِ فَأَشْرَقَتِ الْفَلَاةُ طُولًا وَ عَرْضاً ثُمَّ رَکِبَ وَ دَنَا مِنَ الْأَفِیلَةِ وَ جَعَلَ یُکَلِّمُهَا بِکَلَامٍ لَا یَفْهَمُهُ الْآدَمِیُّونَ وَ إِذَا بِتِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ فِیلًا قَدْ دَارَتْ رُءُوسُهَا وَ حَمَلَتْ عَلَی عَسْکَرِ الْمُشْرِکِینَ وَ جَعَلَتْ تَضْرِبُ فِیهِمْ یَمِیناً وَ شِمَالًا حَتَّی أَوْصَلَتْهُمْ إِلَی بَابِ عُمَانَ ثُمَّ رَجَعَتْ وَ هِیَ تَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ یَسْمَعُهُ النَّاسُ یَا عَلِیُ
ص: 77
و از ضربه او نجات و بهبود نیافته باشد مگر امیرالمؤمنین علیه السلام. شکی در پیروزی او بر همه حریفانی که با او مبارزه کردهاند و نابود کردن همه قهرمانانی که با او درگیر شدهاند نیست، و همچنین این از چیزهایی است که با آن از همه مردم متمایز شده و خدای عز وجل با او در هر زمان و مکانی خرق عادت کرده و او از نشانههای آشکار اوست.
و همچنین از نشانههای خدای تعالی در او این است که او با وجود دیدن جنگهای طولانی، شرکت در آنها و فراوانی دلیران وبیباکان دشمن، گرد آمدن آنها بر او، چاره اندیشی آنها برای حمله به او و به کار بستن تلاش در آن، هرگز به یکی از آنها پشت نکرد و از آنها شکست نخورد. از جای خود حرکت نکرد و از کسی از حریفانش نترسید. و کسی غیر از او در جنگ با دشمنش روبرو نشد مگر اینکه زمانی ثابت قدم بود و زمانی از او برمیگشت. زمانی بر او حمله میکرد و زمانی دست میکشید. وقتی حقیقت چنان است که ذکر کردیم، آنچه از یگانگی او در نشانه درخشان و معجزه آشکار گفتیم ثابت میشود، و همچنین خرق عادت در او که خدا به وسیله آن به امامت او رهنمون شده و از وجوب اطاعت او پرده برداشته و او را با آن از همه مخلوقاتش متمایز ساخته است(1).
روایت8.
مناقب ابن شهر آشوب: در حدیث عمار آمده است وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برای جنگ با جُلَندی بن کِرکِر به شهر عمّان فرستاد و میان آن دو جنگی بزرگ و برخوردی دردناک رخ داد، جُلندی غلامی را که به او کِندِی گفته میشد صدا کرد و به او گفت: اگر به سراغ صاحب عمامه سیاه و قاطر خاکستری بروی و او را اسیر بگیری یا او را دستبسته و خاک آلود بر زمین بیاندازی دخترم را که فرزندان پادشاهان را از نعمت ازدواج با او برخوردار نمیکنم به همسری تو در میآورم. پس کندی سوار فیل سفید شد و همراه جِلَندی سی فیل بود، با فیلها به سپاه بر امیرالمؤمنین علیه السلام حمله کرد. وقتی امام به او نگریست از قاطر خود پایین آمد و سر خود را آشکار کرد که طول و عرض دشت درخشید. سپس سوار شد و به فیلها نزدیک شد. با زبانی که آدمیزاد نمیفهمید شروع به صحبت با آنها کرد و یکباره بیست و نه فیل سرش برگشت و بر سپاه مشرکان حمله کرد و آنها را به راست و چپ میزد تا اینکه آنها را به دروازه عمّان رساندند. سپس بازگشتند و با کلامی که مردم میشنیدند سخن گفتند: ای علی!
ص: 77
کُلُّنَا نَعْرِفُ مُحَمَّداً وَ نُؤْمِنُ بِرَبِّ مُحَمَّدٍ إِلَّا هَذَا الْفِیلُ الْأَبْیَضُ فَإِنَّهُ لَا یَعْرِفُ مُحَمَّداً وَ لَا آلَ مُحَمَّدٍ فَزَعَقَ الْإِمَامُ زَعَقَتَهُ الْمَعْرُوفَةَ عِنْدَ الْغَضَبِ الْمَشْهُورَةَ فَارْتَعَدَ الْفِیلُ وَ وَقَفَ فَضَرَبَهُ الْإِمَامُ بِذِی الْفَقَارِ ضَرْبَةً رَمَی رَأْسَهُ عَنْ بَدَنِهِ فَوَقَعَ الْفِیلُ إِلَی الْأَرْضِ کَالْجَبَلِ الْعَظِیمِ وَ أَخَذَ الْکِنْدِیَّ مِنْ ظَهْرِهِ فَأَخْبَرَ جَبْرَئِیلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَارْتَقَی عَلَی السُّورِ فَنَادَی أَبَا الْحَسَنِ هَبْهُ لِی فَهُوَ أَسِیرُکَ فَأَطْلَقَ عَلِیُّ علیه السلام سَبِیلَ الْکِنْدِیِّ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا حَمَلَکَ عَلَی إِطْلَاقِی قَالَ وَیْلَکَ مُدَّ نَظَرَکَ فَمَدَّ عَیْنَیْهِ فَکَشَفَ اللَّهُ عَنْ بَصَرِهِ فَنَظَرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ وَ صَحَابَتِهِ فَقَالَ مَنْ هَذَا یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ سَیِّدُنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کَمْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ یَا عَلِیُّ قَالَ مَسِیرَةُ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ رَبَّکُمْ رَبٌّ عَظِیمٌ وَ نَبِیَّکُمْ نَبِیٌّ کَرِیمٌ مُدَّ یَدَکَ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَتَلَ عَلِیٌّ الْجُلَنْدَی وَ غَرَّقَ فِی الْبَحْرِ مِنْهُمْ خَلْقاً کَثِیراً وَ قَتَلَ مِنْهُمْ کَذَلِکَ وَ أَسْلَمَ الْبَاقُونَ وَ سَلَّمَ الْحِصْنَ إِلَی الْکِنْدِیِّ وَ زَوَّجَهُ بِابْنَةِ الْجُلَنْدَی وَ أَقْعَدَ عِنْدَهُمْ قَوْماً مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُعَلِّمُونَهُمُ الْفَرَائِضَ (1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فَصْلٌ فِیمَا نُقِلَ عَنْهُ فِی یَوْمِ بَدْرٍ: فِی الصَّحِیحَیْنِ أَنَّهُ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا(2) فِی سِتَّةِ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکُفَّارِ تَبَارَزُوا یَوْمَ بَدْرٍ وَ هُمْ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْوَلِیدُ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ قَالَ الْبُخَارِیُّ وَ کَانَ أَبُو ذَرٍّ یُقْسِمُ بِاللَّهِ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِیهِمْ وَ بِهِ قَالَ عَطَاءٌ وَ ابْنُ خُثَیْمٍ وَ قَیْسُ بْنُ عُبَادَةَ وَ سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ وَ الْأَعْمَشُ وَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَالَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدَ قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ الْآیَاتِ وَ أُنْزِلَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ إِلَی قَوْلِهِ صِراطِ الْحَمِیدِ(3).
ص: 78
همه ما محمد صلی الله علیه و آله را میشناسیم و به خدای محمد ایمان داریم به جز این فیل سفید، او محمد و آل محمد علیهم السلام را نمیشناسد. امام فریاد معروفی را که هنگام خشم مشهورش میزد سر داد. پس فیل لرزید و ایستاد و امام با ذوالفقار ضربهای به او زد که سرش را از بدنش دور کرد. فیل مانند کوهی بزرگ بر زمین افتاد، و کندی را از پشتش گرفت. جبرئیل پیامبر صلی الله علیه و آله را با خبر کرد، و آن حضرت از دیوار بالا رفت و صدا زد: ای ابا الحسن او را به من ببخش او اسیر توست. پس علی علیه السلام راه کندی را باز گذاشت. به او گفت: ای ابا الحسن! چه چیز تو را بر آن داشت که مرا رها کنی؟ گفت: وای بر تو! نگاهت را امتداد بده. چشمش را بالا گرفت و خدا پرده از چشمانش برداشت و به پیامبر بر فراز دیوارهای شهر و یارانش نگریست، و گفت: این کیست ای ابا الحسن؟ گفت: سرور ما رسول الله صلی الله علیه و آله است. گفت: میان ما و او چقدر فاصله است؟ گفت: راه چهل روز. گفت: ای ابا الحسن پروردگار شما پروردگاری بزرگ و پیامبرتان پیامبری بزرگوار است، دستت را دراز کن من شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و محمد رسول خداست. علی علیه السلام جُلَندی را کشت و افرادی زیادی از آنها در دریا غرق شده و به همان نسبت به قتل رسیدند. باقیمانده اسلام آوردند و حِصن به کندی درود فرستاد و دختر جُلندی را به همسری او در آورد. و گروهی از مسمانان را نزد آنها نشاند که به آنها واجبات را میآموختند(1) .
روایت9.
مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد آنچه در جنگ بدر از ایشان نقل شده: در صحیحین آمده که کلام خدای تعالی « هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا»(2){این
دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه میکنند}، در مورد شش نفر از مؤمنان و کافران که در جنگ بدر رقابت کردند نازل شده است. و آنها: حمزه، عُبیده، علی و ولید، عُتبه، و شَیبه هستند. بخاری گفت: ابوذر قسم میخورد که این آیه در مورد آنها نازل شده است. و عطاء، ابن خُثَیم، قَیس بن عُباده، سُفیان ثوری، اعمش، سعید بن جبیر و ابن عباس قائل به آن هستند. سپس ابن عباس گفت: « فَالَّذِینَ کَفَرُوا » {و کسانی که کفر وزیدند} یعنی عُتبه، شَیبه و ولید « قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ »(3){جامههایی
از آتش برایشان بریده شده است}، تا ادامه آیات، و در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام، حمزه و عبیده نازل کرد: « إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ »(4){خدا
کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهایی در میآورد} تا کلامش: «صِراطِ الْحَمِید»{راه [خدا] ستوده}.
ص: 78
أَسْبَابُ النُّزُولِ، رَوَی قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ فِی مُبَارِزِینَا یَوْمَ بَدْرٍ إِلَی قَوْلِهِ عَذابَ الْحَرِیقِ. وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: نَزَلَ قَوْلُهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ (1) یَوْمَ بَدْرٍ فِی هَؤُلَاءِ السِّتَّةِ.
شُعْبَةُ وَ قَتَادَةُ وَ عَطَاءٌ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی (2) أَضْحَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ یَوْمَ بَدْرٍ الْمُسْلِمِینَ وَ أَبْکَی کُفَّارَ مَکَّةَ حَتَّی قُتِلُوا وَ دَخَلُوا النَّارَ.
الْبَاقِرُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (3) نَزَلَتْ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ عُبَیْدَةَ.
تَفْسِیرُ أَبِی یُوسُفَ النَّسَوِیِّ، وَ قَبِیصَةَ بْنِ عُقْبَةَ، عَنِ الثَّوْرِیِّ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ-(4) الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدِ.
الْکَلْبِیُّ: نَزَلَتْ فِی بَدْرٍ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (5) أَوْرَدَهُ النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ عَنِ الْحَدَّادِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ.
وَ الصَّادِقُ وَ الْبَاقِرُ علیهما السلام: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ(6).
الْمُؤَرِّخُ وَ صَاحِبُ الْأَغَانِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ: کَانَ صَاحِبُ رَایَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَمَّا الْتَقَی الْجَمْعَانِ تَقَدَّمَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَتَطَاوَلَتِ الْأَنْصَارُ لِمُبَارَزَتِهِمْ فَدَفَعَهُمُ
ص: 79
شأن نزول: از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده که فرمود: این آیه تا کلام خدای تعالی « عَذابَ الْحَرِیقِ» {عذاب آتش} در مورد ما و مبارزان ما در جنگ بدر نازل شده است.
و جماعتی از ابن عباس روایت کردند که کلامِ خدای تعالی « أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ »(1)
{آیا کسانی که کارهای بد کردهاند پنداشتهاند}، در جنگ بدر در مورد این شش نفر نازل شده است.
شُعبه، قَتاده و ابن عباس گفتند: در کلام خدای تعالی:« وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی »(2)
{و هم اوست که میخنداند و میگریاند}، امیرالمؤمنین علیه السلام، حمزه و عبیده را در جنگ بدر خنداند و کافران مکه را گریاند تا اینکه کشته و وارد آتش شدند.
امام باقر علیه السلام فرمود: کلام خدای تعالی: « وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ »(3){و
کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند مژده ده}.در مورد حمزه، علی علیه السلام و عُبیده نازل شده است.
از ابن عباس روایت شده است که گفت: کلام خدای تعالی: « أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»(4)
{آیا کسانی را که ایمان آورده وکارهای شایسته انجام داده اند}، در مورد علی علیه السلام، حمزه و عبیده نازل شده است.وآیه « کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ » {مانند فسادگران در روی زمین} در مورد عتبه، شیبه و ولید است.
کلبی گفت: « یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ »(5)
{ای پیامبر خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است} در ماجرای بدر نازل شد. نطنزی در خصائص آن را از حداد از ابی نعیم آورده است.
و امام صادق و امام باقر علیهما السلام فرمودند: در مورد علی علیه السلام نازل شد: « وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ »(6){و یقینا خدا در [جنگ] بدر شما را با آنکه ناتوان بودید یاری کرد}.
المُؤرِّخ و صاحب أغانی و محمد بن إسحاق گفتند: پرچمدار پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ بدر علی بن ابی طالب علیه السلام بود. وقتی دو گروه روبرو شدند، عتبه، شیبه و ولید پیش آمدند و گفتند: ای محمد همطرازان ما را درقریش به سوی ما بفرست. پس انصار برای مبارزه با آنها دلیری نشان دادند، پیامبر آن را پس زد
ص: 79
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ عَلِیّاً وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بِالْمُبَارَزَةِ فَحَمَلَ عُبَیْدَةُ عَلَی عُتْبَةَ فَضَرَبَهُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَلَقَتْ هَامَتَهُ وَ ضَرَبَ عُتْبَةُ عُبَیْدَةَ عَلَی سَاقِهِ فَأَطَنَّهَا(1) فَسَقَطَا جَمِیعاً وَ حَمَلَ شَیْبَةُ عَلَی حَمْزَةَ فَتَضَارَبَا بِالسَّیْفِ حَتَّی انْثَلَمَا وَ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْوَلِیدِ فَضَرَبَهُ عَلَی حَبْلِ عَاتِقِهِ وَ خَرَجَ السَّیْفُ مِنْ إِبْطِهِ.
وَ فِی إِبَانَةِ الْفَلَکِیِّ: أَنَّ الْوَلِیدَ کَانَ إِذَا رَفَعَ ذِرَاعَهُ سَتَرَ وَجْهَهُ مِنْ عِظَمِهَا وَ غِلَظِهَا ثُمَّ اعْتَنَقَ حَمْزَةُ وَ شَیْبَةُ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ یَا عَلِیُّ أَ مَا تَرَی هَذَا الْکَلْبَ یَهِرُّ عَمَّکَ فَحَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَمِّ طَأْطِئْ رَأْسَکَ وَ کَانَ حَمْزَةُ أَطْوَلَ مِنْ شَیْبَةَ فَأَدْخَلَ حَمْزَةُ رَأْسَهُ فِی صَدْرِهِ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَطَرَحَ نِصْفَهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی عُتْبَةَ وَ بِهِ رَمَقٌ فَأَجْهَزَ عَلَیْهِ وَ کَانَ حَسَّانُ قَالَ فِی قَتْلِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِوُدٍّ:
وَ لَقَدْ رَأَیْتَ غَدَاةَ بَدْرٍ عُصْبَةً***ضَرَبُوکَ ضَرْباً غَیْرَ ضَرْبِ الْمُحْضَرِ
أَصْبَحْتَ لَا تُدْعَی لِیَوْمِ کَرِیهَةٍ***یَا عَمْرُو أَوْ لِجَسِیمِ أَمْرٍ مُنْکَرٍ
فَأَجَابَهُ بَعْضُ بَنِی عَامِرٍ:
کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ لَمْ تَقْتُلُونَنَا(2)***وَ لَکِنْ بِسَیْفِ الْهَاشِمِیِّینَ فَافْخَرُوا
بِسَیْفِ ابْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ فِی الْوَغَی***بِکَفِّ عَلِیٍّ نِلْتُمْ ذَاکَ فَاقْصُرُوا
وَ لَمْ تَقْتُلُوا عَمْرَو بْنَ وُدٍّ وَ لَا ابْنَهُ***وَ لَکِنَّهُ الْکُفْوُ الْهِزَبْرُ الْغَضَنْفَرُ
عَلِیٌّ الَّذِی فِی الْفَخْرِ طَالَ ثَنَاؤُهُ***فَلَا تُکْثِرُوا الدَّعْوَی عَلَیْهِ فَتَفْجُرُوا
بِبَدْرٍ خَرَجْتُمْ لِلْبِرَازِ فَرَدَّکُمْ***شُیُوخُ قُرَیْشٍ جَهْرَةً وَ تَأَخَّرُوا
فَلَمَّا أَتَاهُمْ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ***وَ جَاءَ عَلِیٌّ بِالْمُهَنَّدِ یَخْطِرُ
فَقَالُوا نَعَمْ أَکْفَاءُ صِدْقٍ فَأَقْبَلُوا***إِلَیْهِمْ سِرَاعاً إِذْ بَغَوْا وَ تَجَبَّرُوا
فَجَالَ عَلِیٌّ جَوْلَةً هَاشِمِیَّةً***فَدَمَّرَهُمْ لَمَّا عَتَوْا وَ تَکَبَّرُوا
وَ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ أَنَّهُ قَتَلَ سَبْعَةً وَ عِشْرِینَ مُبَارِزاً وَ فِی الْإِرْشَادِ قَتَلَ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ وَ قَالَ زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ- قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ حَدِیثَ بَدْرٍ وَ قَتَلْنَا
ص: 80
و به علی، حمزه و عبیده دستور مبارزه داد. عبیده به عتبه حمله کرد و ضربهای به سرش زد که سرش را شکافت. و عتبه عبیده را زد و ساقش را قطع کرد و هر دو افتادند، و شیبه به حمزه حمله کرد و با شمیر ضربه زدند تا هر دو بریده شدند، و علی علیه السلام به ولید حمله کرد و بر کتفش ضربه زد و شمشیر از زیر بغلش بیرون آمد.
و در إبانة الفلکی آمده که ولید وقتی بازویش را بالا میبرد به خاطر بزرگی و ضخامتی که داشت، صورتش را میپوشاند. حمزه و شیبه در آغوش هم قرار گرفتند، و مسلمانان گفتند: ای علی! آیا نمیبینی این سگ بر عمویت پارس میکند؟ علی علیه السلام بر او حمله کرد و گفت: ای عمو سرت را پایین بیاور، حمزه بلندتر از شیبه بود، حمزه سرش را در سینه او پنهان کرد و علی علیه السلام او را زد و نیمی از بدنش را انداخت. سپس به سوی عتبه که رمقی داشت آمد و کارش را ساخت و حسان در مورد کشتن عمرو بن عبدوّد گفت:
- بعد از جنگ بدر گروهی را دیدم که چنان ضربهای به تو زدند که بی مانند است.
- ای عمرو! چنان شدی که برای روز جنگ یا کاری بزرگ و امری ناگوار فراخوانده نمیشوی.
یکی از بنی عامر پاسخ داد:
- دروغ گفتید قسم به خانه خدا که شما ما را نکشتید، بلکه به شمشیر هاشمیان افتخار کنید.
- به شمشیر پسر عبدالله احمد؛ در جنگ به دست علی علیه السلام به آن رسیدید، پس سخن کوتاه کنید.
- شما نه عمربن عبدودّ را کشتید و نه پسرش را، بلکه شیر همطراز و خشمگین آنها را کشت.
- علی کسی است که ستایش او طولانی شد، پس شما ادعای آن را نکنید که نابود میشوید.
- روز بدر برای مبارزه به صحنه آمدید و شیوخ قریش آشکارا شما را بازگرداندند و عقب رفتید.
- وقتی حمزه و عبیده نزد آنها آمدند و علی علیه السلام همراه شمشیرش گذر کرد .
- گفتند: بله همطرازان راستینند و به سرعت سوی آنها پیش آمدند وقتی گردنکشی و طغیان کردند
- علی علیه السلام تاخت و تازی هاشمی انجام داد و وقتی طغیان کردند و تکبر ورزیدند نابودشان کرد.
در مجمع البیان آمده که او بیست و هفت مبارز را کشت و در الإرشاد: سی و پنج نفر را کشت. زید بن وهب گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام حادثه بدر را یادآور شد و فرمود:
ص: 80
مِنَ الْمُشْرِکِینَ سَبْعِینَ وَ أَسَرْنَا سَبْعِینَ.
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ: أَکْثَرُ قَتْلَی الْمُشْرِکِینَ یَوْمَ بَدْرٍ کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام.
الزَّمَخْشَرِیُّ فِی الْفَائِقِ، قَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ: رَأَیْتُ عَلِیّاً یُحَمْحِمُ فَرَسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ:
بَازِلُ عَامَیْنِ حَدِیثُ سِنِّی***سَنَحْنَحُ اللَّیْلِ کَأَنِّی جِنِّیٌ
لِمِثْلِ هَذَا وَلَدَتْنِی أُمِّی
الْمَرْزُبَانِیُّ فِی کِتَابِ أَشْعَارِ الْمُلُوکِ وَ الْخُلَفَاءِ،: أَنَّ عَلِیّاً أَشْجَعُ الْعَرَبِ حَمَلَ یَوْمَ بَدْرٍ وَ زَعْزَعَ الْکَتِیبَةَ وَ هُوَ یَقُولُ:
لَنْ یَأْکُلَ التَّمْرَ بِظَهْرِ مَکَّةَ***مِنْ بَعْدِهَا حَتَّی تَکُونَ الرَّکَّةُ(1)
قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام سنحنح اللیل کأنی جنی أی لا أنام اللیل فأنا مستیقظ أبدا(2) و الرکة الضعف و فی بعض النسخ بالزای المعجمة و هی بالضم الغیظ و الغم.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فَصْلٌ فِیمَا ظَهَرَ مِنْهُ یَوْمَ أُحُدٍ ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ-(3) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام غَشِیَهُ النُّعَاسُ یَوْمَ أُحُدٍ وَ الْخَوْفُ مُسْهِرٌ وَ الْأَمْنُ مُنِیمٌ.
کِتَابُ الشِّیرَازِیِّ، رَوَی سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ وَاصِلٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ (4) قَالَ صَاحَ إِبْلِیسُ یَوْمَ أُحُدٍ فِی عَسْکَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ مُحَمَّداً قَدْ قُتِلَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَجْلَبَ إِبْلِیسُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کُلَّ خَیْلٍ کَانَتْ فِی غَیْرِ طَاعَةِ
ص: 81
هفتاد نفر از مشرکین را کشته و هفتاد نفر را اسیر کردیم.
محمد بن اسحاق گفت: در جنگ بدر آنکه بیش از همه از مشرکین را کشت علی علیه السلام بود.
زمخشری در الفائق، سعد بن ابی وقاص گفت: علی علیه السلام را دیدم که اسبش شیهه می کشد و او میفرمود:
کم سن وسال و جوان هستم شب را بیدارم، گویی جنّیام
برای چنین چیزی مادرم مرا زاده است
مرزبانی در کتاب اشعار الملوک و الخلفاء گفت: علی علیه السلام با شهامتترین عرب است، روز بدر حمله کرد و سپاه را به لرزه انداخت، در حالی میگفت:
- پس از این در اطراف مکه خرمایی نخواهد خورد مگر اینکه ضعیف و سست باشد(1)
توضیح
جزری گفت: در حدیث علی علیه السلام: «سنحنح اللیل کأنّی جنّی» یعنی شب را نمیخوابم و دائماً بیدارم(2)، و الرّکة: یعنی ضعف و در برخی نسخ با زای نقطهدار و با ضمه است: یعنی خشم و غم.
روایت10.
مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد آنچه در جنگ أحد از او ظاهر شد: ابن عباس گفت کلام خدای تعالی: « ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ»(3){سپس [خداوند] بعد از آن اندوه آرامشی [به صورت] خواب سبکی بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فرا گرفت و گروهی [تنها] در فکر جان خود بودید}. در مورد علی علیه السلام که در جنگ أحد خواب او را فرا گرفت نازل شده است، و ترس، بی خواب کننده و امنیت خواب آور بود.
کتاب الشیرازی: در مورد کلام خدای تعالی: « وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِک »(4) {و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود تحریک کن}. ابن عباس گفت: ابلیس در جنگ أحد میان سپاه رسول الله صلی الله علیه و آله فریاد زد: محمد کشته شده است « وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِک» {و سواره و پیادهات را به سوی آنها بیاور}، گفت: به خدا که ابلیس هر سوارهای را که در غیر طاعت خدا بود به سوی علی علیه السلام آورد،
ص: 81
اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ کُلَّ رَاجِلٍ قَاتَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ مِنْ رَجَّالَةِ إِبْلِیسَ.
تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ، وَ أَغَانِی الْأَصْفَهَانِیِّ،: أَنَّهُ کَانَ صَاحِبُ لِوَاءِ قُرَیْشٍ کَبْشُ الْکَتِیبَةِ طَلْحَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ الْعَبْدَرِیُّ نَادَی مَعَاشِرَ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ إِنَّکُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ یُعَجِّلُنَا بِسُیُوفِکُمْ إِلَی النَّارِ وَ یُعَجِّلُکُمْ بِسُیُوفِنَا إِلَی الْجَنَّةِ فَهَلْ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ یُبَارِزُنِی قَالَ قَتَادَةُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:
أَنَا ابْنُ ذِی الْحَوْضَیْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبْ***وَ هَاشِمِ الْمُطْعِمِ فِی الْعَامِ السَّغِبِ
أُوفِی بِمِیعَادِی وَ أَحْمِی عَنْ حَسَبِ
قَالَ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَطَعَ رِجْلَهُ فَبَدَتْ سَوْأَتُهُ وَ هُوَ قَوْلُ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ الْکَلْبِیِّ وَ فِی رِوَایَاتٍ کَثِیرَةٍ أَنَّهُ ضَرَبَهُ فِی مُقَدَّمِ رَأْسِهِ فَبَدَتْ عَیْنَاهُ قَالَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ یَا ابْنَ عَمِّ فَانْصَرَفَ عَنْهُ وَ مَاتَ فِی الْحَالِ ثُمَّ بَارَزَهُمْ حَتَّی قَتَلَ مِنْهُمْ ثَمَانِیَةً ثُمَّ أَخَذَ بِاللِّوَاءِ صَوَابٌ عَبْدٌ حَبَشِیٌّ لَهُمْ فَضَرَبَ عَلَی یَدِهِ فَأَخَذَهُ بِالْیُسْرَی فَضَرَبَ عَلَیْهَا فَأَخَذَ اللِّوَاءَ وَ جَمَعَ الْمَقْطُوعَتَیْنِ عَلَی صَدْرِهِ فَضَرَبَ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ فَسَقَطَ اللِّوَاءُ قَالَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:
فَخَرْتُمْ بِاللِّوَاءِ وَ شَرُّ فَخْرٍ***لِوَاءٌ حِینَ رُدَّ إِلَی صَوَابٍ
فَسَقَطَ اللِّوَاءُ فَأَخَذَتْهُ عَمْرَةُ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ عَلْقَمَةَ بْنِ عَبْدِ الدَّارِ فَصُرِعَتْ وَ انْهَزَمُوا وَ قَالَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:
وَ لَوْ لَا لِوَاءُ الْحَارِثِیَّةِ أَصْبَحُوا***یُبَاعَوْنَ فِی الْأَسْوَاقِ بِالثَّمَنِ الْوَکْسِ
فَانْکَبَّ الْمُسْلِمُونَ عَلَی الْغَنَائِمِ وَ رَجَعَ الْمُشْرِکُونَ فَهَزَمُوهُمْ.
زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ: قُلْتُ لِابْنِ مَسْعُودٍ انْهَزَمَ النَّاسُ إِلَّا عَلِیٌّ- وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ- قَالَ انْهَزَمُوا إِلَّا عَلِیٌّ وَحْدَهُ وَ ثَابَ (1) إِلَیْهِمْ أَرْبَعَةَ عَشَرَ عَاصِمُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ مُصْعَبُ بْنُ عُمَیْرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ وَ شَمَّاسُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ الشَّرِیدِ- وَ الْمِقْدَادُ وَ طَلْحَةُ وَ سَعْدٌ وَ الْبَاقُونَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَنْشَدَ
ص: 82
و به خدا که هر پیادهای که امیرالمؤمنین علیه السلام با او جنگید از پیادهگان ابلیس بود.
تاریخ طبری و أغانی اصفهانی: پرچمدار قریش بزرگِ سپاه طلحة بن ابی طلحة عَبدَری صدا زد: ای گروه یاران محمد! آیا گمان میکنید که خدا با شمشیرهای شما ما را به سوی آتش شتاب میدهد و شما را با شمشیرهای ما به سوی بهشت؟ آیا کسی از شما هست که با من شمشیر زند؟ قتاده گفت: علی علیه السلام به سوی او رفت در حالی که میگفت:
من پسر صاحب دو حوض، عبد المطلب، هستم و پسر هاشم که در سال قحطی غذا داد به وعدهام عمل و از شرفم دفاع میکنم.
گفت: علی علیه السلام او را زد و پایش را قطع کرد، عورتش آشکار شد. این سخن ابن عباس و کلبی است. و در روایات بسیاری آمده است: او جلوی سرش را زد و چشمانش بیرون زد، گفت: ای پسر عمو قَسَمت میدهم به خدا که رحم کنی. از او روی برگرداند و در همان حال هلاک شد. سپس با آنها مبارزه کرد و هشت نفر از آنها را کشت. و بعد صواب، برده حبشی آنها پرچم را برداشت. دستش را قطع کرد، آن را با دست چپش گرفت،آن را هم قطع کرد پرچم را در حالی که دو دستش بریده بوده در وسط سینهاش جمع کرد. علی بر وسط سرش زد و پرچم افتاد. حسان بن ثابت گفت:
- به پرچمتان افتخار کردید و بد افتخاری است پرچمی که به صواب سپرده شد
پرچم افتاد و عَمرَة دختر حارث بن علقمه بن عبد دار آن را گرفت، افتاد و شکست خوردند. و حسان بن ثابت گفت:
اگر پرچم حارثی نبود در بازار به بهای اندکی فروخته میشدند
مسلمانان بر سر غنائم ریختند و مشرکان بازگشتند و آنها را شکست دادند.
زید بن وهب گفت: به ابن مسعود گفتم: مردم شکست خوردند به جز علی، ابودجانه و سهل بن حنیف؟ گفت: همه شکست خوردند به جز علی به تنهایی. و چهارده تن به سوی آنها بازگشتند: عاصم بن ثابت، ابودُجانه، مُصعب عمیر، عبدالله بن جَحش، شمّاس بن عثمان بن الشَرید، مقداد، طلحه، سعد و بقیه از انصار بودند، سروده شد:
ص: 82
وَ قَدْ تَرَکُوا الْمُخْتَارَ فِی الْحَرْبِ مُفْرَداً***وَ فَرَّ جَمِیعُ الصَّحْبِ عَنْهُ وَ أَجْمَعُوا
وَ کَانَ عَلِیٌّ غَائِصاً فِی جُمُوعِهِمْ (1)***لِهَامَاتِهِمْ بِالسَّیْفِ یَفْرِی وَ یَقْطَعُ
عِکْرِمَةُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَحِقَنِی مِنَ الْجَزَعِ مَا لَا أَمْلِکُ نَفْسِی وَ کُنْتُ أَمَامَهُ أَضْرِبُ بِسَیْفِی فَرَجَعْتُ أَطْلُبُهُ فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَفِرَّ وَ مَا رَأَیْتُهُ فِی الْقَتْلَی وَ أَظُنُّهُ رُفِعَ مِنْ بَیْنِنَا فَکَسَرْتُ جَفْنَ سَیْفِی وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی لَأُقَاتِلَنَّ بِهِ حَتَّی أُقْتَلَ وَ حَمَلْتُ عَلَی الْقَوْمِ فَأَفْرَجُوا فَإِذَا أَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَوَقَفْتُ عَلَی رَأْسِهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ مَا صَنَعَ النَّاسُ یَا عَلِیُّ قُلْتُ کَفَرُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَّوُا الدُّبُرَ مِنَ الْعَدُوِّ وَ أَسْلَمُوکَ.
تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ، وَ أَغَانِی الْأَصْفَهَانِیِّ، وَ مَغَازِی ابْنِ إِسْحَاقَ، وَ أَخْبَارُ أَبِی رَافِعٍ، أَنَّهُ: أَبْصَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی کَتِیبَةٍ فَقَالَ احْمِلْ عَلَیْهِمْ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ وَ فَرَّقَ جَمْعَهُمْ وَ قَتَلَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجُمَحِیَّ ثُمَّ أَبْصَرَ کَتِیبَةً أُخْرَی فَقَالَ رُدَّ عَنِّی فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ فَفَرَّقَ جَمَاعَتَهُمْ وَ قَتَلَ شَیْبَةَ بْنَ مَالِکٍ الْعَامِرِیَّ- وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی رَافِعٍ ثُمَّ رَأَی کَتِیبَةً أُخْرَی فَقَالَ احْمِلْ عَلَیْهِمْ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ فَهَزَمَهُمْ وَ قَتَلَ هَاشِمَ بْنَ أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیَّ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ وَ أَنَا مِنْکُمَا فَسَمِعُوا صَوْتاً لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ.
وَ زَادَ ابْنُ إِسْحَاقَ فِی رِوَایَتِهِ فَإِذَا نَدَبْتُمْ هَالِکاً فَابْکُوا الْوَفِیَّ وَ أَخِی الْوَفِیُّ وَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ لَمَّا أَصَابَهُمْ مِنَ الْبَلَاءِ أَثْلَاثاً ثُلُثٌ جَرِیحٌ وَ ثُلُثٌ قَتِیلٌ وَ ثُلُثٌ مُنْهَزِمٌ.
تَفْسِیرُ الْقُشَیْرِیِّ، وَ تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ، أَنَّهُ: انْتَهَی أَنَسُ بْنُ النَّضْرِ إِلَی عُمَرَ وَ طَلْحَةَ فِی رِجَالٍ وَ قَالَ مَا یُجْلِسُکُمْ قَالُوا قُتِلَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَمَا تَصْنَعُونَ بِالْحَیَاةِ بَعْدَهُ قُومُوا فَمُوتُوا عَلَی مَا مَاتَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقَوْمَ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ.
ص: 83
- آن برگزیده را در جنگ تنها گذاشتند و همه اصحاب از او گریختند و اجماع کردند.
- و علی در میان آنها فرو رفته بود و با شمشیر سرهایشان را میشکافت و میبرید
عکرمه نقل کرده است: علی علیه السلام فرمود: چنان ناراحتی ای بر من رسید که اختیار از دست دادم و پیش رویش بودم و شمشیر میزدم، بازگشتم تا او را بجویم او را نیافتم. گفتم: رسول الله صلی الله علیه و آله از جنگ نمیگریزد و او را میان کشتهها ندیدم، گمان میکنم از میان ما بالا برده شده است. تیغه شمشیرم را شکستم و با خود گفتم: با آن میجنگم تا کشته شوم، و به گروه حمله کردم، باز شدند و یکباره رسول الله صلی الله علیه و آله را دیدم که بیهوش بر زمین افتاده. بالای سرش ایستادم به من نگاه کرد و گفت: مردم چکار کردند ای علی؟ گفتم: کفر ورزیدند ای رسول الله و به دشمن پشت کرده و تو را تسلیم کردند.
تاریخ طبری، اغانی اصفهانی، مغازی ابن اسحاق و اخبار ابو رافع: رسول الله صلی الله علیه و آله به سپاهی نگاه کرد و فرمود: بر آنها حمله کن، به آنها حمله کرد و گروهشان را پراکنده کرد و عمرو بن عبد الله جُمَحی را کشت.سپس به سپاه دیگری نگریست و گفت: از من بازگردان، به آنها حمله کرد و گروهشان را پراکنده کرد و شیبه بن مالک عامری را کشت. در روایت ابو رافع آمده است: سپس سپاه دیگری دید و گفت: به آنها حمله کن، حمله کرد و آنها را شکست داد و هاشم بن امیه مخزومی را کشت. جبرئیل گفت: ای رسول الله به راستی که این تسلی خاطری است، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: او از من و من از اویم. جبرئیل گفت: و من از شما هستم. صدایی شنیدند: لا سیف إلا ذوالفقار و لا فتی إلا علیّ.
و ابن اسحاق بر روایتش میافزاید و میگوید: «هر گاه بر کشتهای سوگواری کردید بر وفادار و برادر وفادار بگریید»، و مسلمانان زمانی که به آنها مصیبت وارد میشد سه دسته بودند: یک سوم زخمی، یک سوم کشته و یک سوم شکست خورده.
تفسیر قُشَیری و تاریخ طبری: انس به نضر به عُمَر و طلحه که میان مردانی بودند رسید و گفت: از چه نشستید؟ گفتند: محمد رسول الله صلی الله علیه و آله کشته شده. گفت: بعد از او با زندگی چکار میکنید؟ برخیزید و به خاطر آنچه که رسول الله صلی الله علیه و آله کشته شده، کشته شوید. سپس به سوی قوم پیش آمد و جنگید تا اینکه کشته شد.
ص: 83
وَ رُوِیَ: أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَأَی النَّبِیَّ مَطْرُوحاً عَلَی الْأَرْضِ فَنَالَ (1) بِذَلِکَ ظَفَراً وَ حَثَّ النَّاسَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ وَ هَزَمَهُمْ ثُمَّ حَمَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِلَی أُحُدٍ وَ نَادَی مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ ارْجِعُوا ارْجِعُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانُوا یَثُوبُونَ وَ یُثْنُونَ عَلَی عَلِیٍّ وَ یَدْعُونَ لَهُ وَ کَانَ قَدِ انْکَسَرَ سَیْفُ عَلِیٍّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خُذْ هَذَا السَّیْفَ فَأَخَذَ ذَا الْفَقَارِ وَ هَزَمَ الْقَوْمَ وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی رَافِعٍ بِطُرُقٍ کَثِیرَةٍ أَنَّهُ لَمَّا انْصَرَفَ الْمُشْرِکُونَ یَوْمَ أُحُدٍ بَلَغُوا الرَّوْحَاءَ(2) قَالُوا لَا الْکَوَاعِبَ أَرْدَفْتُمْ وَ لَا مُحَمَّداً قَتَلْتُمْ ارْجِعُوا فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَعَثَ فِی آثَارِهِمْ عَلِیّاً فِی نَفَرٍ مِنَ الْخَزْرَجِ فَجَعَلَ لَا یَرْتَحِلُونَ الْمُشْرِکُونَ مِنْ مَنْزِلٍ إِلَّا نَزَلَهُ عَلِیٌّ- فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ (3) وَ فِی خَبَرِ أَبِی رَافِعٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ عَلَی جِرَاحِهِ وَ دَعَا لَهُ وَ بَعَثَهُ خَلْفَ الْمُشْرِکِینَ فَنَزَلَ فِیهِ الْآیَةُ(4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فَصْلٌ فِی مَقَامِهِ فِی غَزَاةِ خَیْبَرَ أَبُو کُرَیْبٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْأَزْدِیُّ فِی أَمَالِیهِمَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَ الْعِمَادِیُّ فِی مَغَازِیهِمَا وَ النَّطَنْزِیُّ وَ الْبَلاذُرِیُّ فِی تَارِیخَیْهِمَا وَ الثَّعْلَبِیُّ وَ الْوَاحِدِیُّ فِی تَفْسِیرَیْهِمَا وَ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ وَ أَبُو یَعْلَی الْمَوْصِلِیُّ فِی مُسْنَدَیْهِمَا وَ أَحْمَدُ وَ السَّمْعَانِیُّ وَ أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِهِمْ وَ أَبُو نُعَیْمٍ فِی حِلْیَتِهِ وَ الْأُشْنُهِیُّ فِی اعْتِقَادِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ الْبَیْهَقِیُّ فِی دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ وَ التِّرْمِذِیُّ فِی جَامِعِهِ وَ ابْنُ مَاجَةَ فِی سُنَنِهِ وَ ابْنُ بَطَّةَ فِی إِبَانَتِهِ مِنْ سَبْعَ عَشَرَةَ طَرِیقاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ وَ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ وَ سَلَمَةَ بْنِ الْأَکْوَعِ وَ بُرَیْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ وَ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ أَبِیهِ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ جَابِرٍ
ص: 84
روایت شد که ابوسفیان پیامبر صلی الله علیه و آله را دید که بر زمین افتاده و از آن گمان پیروزی برد و مردم را به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله تحریک کرد. علی به استقبالشان آمد و شکستشان داد. سپس پیامبر صلی الله علیه آله را به أحد حمل کرد و صدا زد: ای گروه مسلمانان بازگردید، بازگردید به سوی پیامبر صلی الله علیه آله، باز میگشتند و علی علیه السلام را ستایش میکردند و برای او دعا میکردند. شمشیر علی علیه السلام شکسته بود، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این شمشیر را بگیر، ذوالفقار را گرفت و قوم را شکست داد. از ابو رافع به سندهای بسیار روایت شده که وقتی مشرکان در جنگ احد روی برگرداندند به روحاء رسیدند، گفتند: نه دخترکان را پشت سر خود آوردید و نه محمد را کشتید. بازگردید. این خبر به پیامبر صلی الله علیه آله رسید و علی علیه السلام را همراه افرادی از خزرج در پی آنها فرستاد، مشرکان از محلی نمیرفتند مگر اینکه علی علیه السلام وارد آن میشد و خدای تعالی نازل کرد: « الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْح»(1){کسانی
که [در نبرد أحد] پس از آنکه زخم برداشته بودند دعوت خدا و پیامبر [او] را اجابت کردند}. و در خبر ابو رافع آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله بر زخمش آب دهان ریخت و برای او دعا کرد و او را از پی مشرکان فرستاد، و آیه در موردش نازل شد.
روایت11.
مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مقامش در جنگ خیبر:
ص: 84
الْأَنْصَارِیِّ وَ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّهُ: لَمَّا خَرَجَ مَرْحَبٌ بِرَجِلِهِ (1) بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ بِرَایَتِهِ مَعَ الْمُهَاجِرِینَ فِی رَایَةٍ بَیْضَاءَ فَعَادَ یُؤَنِّبُ قَوْمَهُ وَ یُؤَنِّبُونَهُ ثُمَّ بَعَثَ عُمَرَ مِنْ بَعْدِهِ فَرَجَعَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ حَتَّی سَاءَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ یَأْخُذُهَا عَنْوَةً وَ فِی رِوَایَةٍ یَأْخُذُهَا بِحَقِّهَا وَ فِی رِوَایَةٍ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدِهِ.
الْبُخَارِیُّ، وَ مُسْلِمٌ، أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَدِیثَ الرَّایَةِ بَاتَ النَّاسُ یَذْکُرُونَ لَیْلَتَهُمْ أَیُّهُمْ یُعْطَاهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ الصُّبْحُ غَدَوْا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ کُلُّهُمْ یَرْجُو أَنْ یُعْطَاهَا فَقَالَ أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقِیلَ هُوَ یَشْتَکِی عَیْنَیْهِ فَقَالَ فَأَرْسِلُوا إِلَیْهِ فَأُتِیَ بِهِ فَتَفَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی عَیْنَیْهِ وَ دَعَا لَهُ فَبَرَأَ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ.
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ جَرِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ: فَغَدَتْ قُرَیْشٌ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَمَّا عَلِیٌّ فَقَدْ کُفِیتُمُوهُ فَإِنَّهُ أَرْمَدُ لَا یُبْصِرُ مَوْضِعَ قَدَمِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَقَالُوا بِهِ رَمَدٌ فَقَالَ أَرْسِلُوا إِلَیْهِ وَ ادْعُوهُ فَجَاءَ عَلَی بَغْلَتِهِ وَ عَیْنُهُ مَعْصُوبَةٌ بِخِرْقَةِ بُرْدٍ قَطَرِیٍّ فَأَخَذَ سَلَمَةُ بْنُ الْأَکْوَعِ بِیَدِهِ وَ أَتَی بِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْقِصَّةَ.
وَ فِی رِوَایَةِ الْخُدْرِیِّ أَنَّهُ: بَعَثَ إِلَیْهِ سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ فَجَاءَا بِهِ یُقَادُ فَوَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ عَلَی فَخِذِهِ وَ تَفَلَ فِی عَیْنَیْهِ فَقَامَ وَ کَأَنَّهُمَا جَزْعَانِ فَقَالَ لَهُ خُذِ الرَّایَةَ وَ امْضِ بِهَا فَجَبْرَئِیلُ مَعَکَ وَ النَّصْرُ أَمَامَکَ وَ الرُّعْبُ مَثْبُوتٌ فِی صُدُورِ الْقَوْمِ وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّهُمْ یَجِدُونَ فِی کِتَابِهِمْ أَنَّ الَّذِی یُدَمِّرُ عَلَیْهِمْ اسْمُهُ إِلْیَا فَإِذَا لَقِیتَهُمْ فَقُلْ أَنَا عَلِیٌّ فَإِنَّهُمْ یُخْذَلُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
فَضَائِلُ السَّمْعَانِیِّ، أَنَّهُ قَالَ سَلَمَةُ: فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِهَا یُهَرْوِلُ هَرْوَلَةً حَتَّی رَکَزَ رَایَتَهُ فِی رَضْخٍ مِنْ حِجَارَةٍ تَحْتَ الْحِصْنِ فَاطَّلَعَ إِلَیْهِ یَهُودِیٌّ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ غُلِبْتُمْ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَی مُوسَی.
ص: 85
وقتی مَرحَب همراه سپاه عظیمش بیرون آمد پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر را با پرچمش همراه مهاجران با پرچمی سفید فرستاد، سپس بازگشت و قومش را سرزنش میکرد و آنها او را سرزنش میکردند و بعد از او عمر را فرستاد، بازگشت و یارانش را ترسو میخواند و آنها او را ترسو میخواندند تا اینکه پیامبر صلی الله علیه اله ناراحت شد و گفت: فردا پرچم را به مردی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش او را دوست دارند. بسیار حمله کننده است و نمیگریزد، با قدرت آن را خواهد گرفت. و در روایتی آمده است: آن را آنچنان که باید خواهد گرفت و در روایتی: باز نمیگردد تا اینکه خدا به وسیله او گشایش ایجاد کند.
بخاری و مسلم: گفت زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله حدیث پرچم را فرمود، مردم شب را تا صبح به این فکر بودند که به کدام یک از آنها خواهد داد. وقتی صبح شد نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدند و هر کس امید داشت که پرچم را به او بدهد، فرمود: علی بن ابی طالب کجاست؟ گفته شد: او چشم درد دارد، فرمود: به سوی او بفرستید. آورده شد و پیامبر صلی الله علیه و آله بر چشمش آب دهن ریخت و برای او دعا کرد و بهبود یافت، سپس پرچم را به او داد.
و در روایت ابن جریر و محمد بن اسحاق آمده است: پس صبح کرد قریش در حالی که برخی از قریش به برخی دیگر میگفت: از علی در امان ماندید که او چشم درد دارد و پیش پایش را نمیبیند، و وقتی صبح شد فرمود: علی علیه السلام را نزد من بخوانید، گفتند: او چشم درد دارد، فرمود: نزد او بفرستید و او را بخوانید، بر روی قاطرش آمد در حالی که با پارچهای چشمش را بسته بود و سلمه بن اکوَع دستش را گرفت و او را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد تا آخر قصه.
و در روایت خُدری آمده که سلمان و ابوذر را نزد او فرستاد و او را در حالی که هدایت میکردند آوردند. پیامبر سرش را روی رانش گذاشت و در چشمش آب دهن ریخت، سپس برخاست گویی چشمانش دو مهره شیشهای بودند. به او فرمود: پرچم را بگیر و ببر، جبرئیل همراه تو، پیروزی مقابلت و ترس در دلهای مردم ثابت است و ای علی! بدان که آنها در کتابشان دیدهاند که آنکه آنها را نابود خواهد کرد نامش إلیا است. پس وقتی آنها را دیدی بگو: من علی هستم. به خواست خدای تعالی شکست خواهند خورد.
فضائل السمعانی: سلمه گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام با پرچم به سرعت بیرون رفت تا اینکه پرچمش را در شکستگی سنگی زیر قلعه فرو کرد. فردی یهودی به او نگریست و گفت: تو که هستی؟ فرمود: من علی بن ابی طالب هستم. یهودی گفت: قسم به آنچه بر موسی نازل شد شما شکست خوردید.
ص: 85
کِتَابُ ابْنِ بَطَّةَ، عَنْ سَعْدٍ وَ جَابِرٍ وَ سَلَمَةَ: فَخَرَجَ یُهَرْوِلُ هَرْوَلَةً وَ سَعْدٌ یَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ ارْبَعْ (1) یَلْحَقْ بِکَ النَّاسُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ مَرْحَبٌ فِی عَامَّةِ الْیَهُودِ وَ عَلَیْهِ مِغْفَرٌ وَ حَجَرٌ قَدْ ثَقَبَهُ مِثْلُ الْبَیْضَةِ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:
قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی مَرْحَبٌ***شَاکٍ سِلَاحِی بَطَلٌ مُجَرَّبٌ
أَطْعَنُ أَحْیَاناً وَ حِیناً أَضْرِبُ***إِذِ اللُّیُوثُ أَقْبَلَتْ تَلْتَهِبُ
فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام:
أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَةَ***ضِرْغَامُ آجَالٍ وَ لَیْثٌ قَسْوَرَةٌ(2)
عَلَی الْأَعَادِی مِثْلُ رِیحٍ صَرْصَرَةٍ***أَکِیلُکُمْ بِالسَّیْفِ کَیْلَ السَّنْدَرَةِ(3)
أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ رِقَابَ الْکَفَرَةِ
قَالَ مَکْحُولٌ فَأَجْحَمَ (4) عَنْهُ مَرْحَبٌ لِقَوْلِ ظِئْرٍ لَهُ غَالِبُ کُلِّ غَالِبٍ إِلَّا حَیْدَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (5) فَأَتَاهُ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ شَیْخٍ فَحَلَفَ أَنَّهُ لَیْسَ بِذَلِکَ الْحَیْدَرِ وَ الْحَیْدَرُ فِی الْعَالَمِ کَثِیرٌ فَرَجَعَ. وَ قَالَ الطَّبَرِیُّ وَ ابْنُ بَطَّةَ رَوَی بُرَیْدَةُ أَنَّهُ: ضَرَبَهُ عَلَی مُقَدَّمِهِ فَقَدَّ الْحَجَرَ وَ الْمِغْفَرَ وَ نَزَلَ فِی رَأْسِهِ حَتَّی وَقَعَ فِی الْأَضْرَاسِ وَ أَخَذَ الْمَدِینَةَ.
الطَّبَرِیُّ فِی التَّارِیخِ وَ الْمَنَاقِبُ، وَ أَحْمَدُ فِی الْفَضَائِلِ، وَ مُسْنَدُ الْأَنْصَارِ،: أَنَّهُ سَمِعَ أَهْلُ الْعَسْکَرِ صَوْتَ ضَرْبَتِهِ وَ فِی مُسْلِمٍ لَمَّا فَلَقَ عَلِیٌّ رَأْسَ مَرْحَبٍ کَانَ الْفَتْحُ ابْنُ مَاجَةَ فِی السُّنَنِ أَنَّ عَلِیّاً لَمَّا قَتَلَ مَرْحَباً أَتَی بِرَأْسِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. السَّمْعَانِیُّ فِی حَدِیثِ ابْنِ عُمَرَ: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْیَهُودُ قَتَلُوا
ص: 86
در کتاب ابن بطّه از سعد و جابر و سلمه آمده، به سرعت خارج شد در حالی که سعد میگفت: ای ابا الحسن صبر کن افراد به تو ملحق شوند. مَرحب در میان گروه یهودیان به سوی او خارج شد و بر روی سرش کلاه خود و سنگی مانند تخم مرغ که آن را سوراخ کرده بود قرار داده بود. و رجز میخواند:
- خیبر دانست که من مرحب هستم تا دندان مسلح، قهرمانی کارکشته
- گاهی با نیزه و گاهی با شمشیر ضربه میزنم وقتی که شیرها با هیجان روی میآورند.
و علی علیه السلام فرمود:
-من کسی هستم که مادرم مرا حیدره نامید، شیر أجلها و شیر جنگل
- بر دشمنان همچون باد صرصره هستم با شمشیر تعداد زیادی از شما را میکشم
و با شمشیر گردن کافران را میزنم
مکحول گفت: مرحب به خاطر سخن دایهاش که می گفت: - غالب کلّ غالب الاّ حیدر بن ابی طالب -« پیروز بر هر پیروز الاّ حیدر بن ابی طالب» از او دست کشید ابلیس در چهره یک پیرمرد بر او ظاهر شد و قسم خورد که او آن حیدر نیست و در عالم حیدرهای بسیاری وجود دارد، پس بازگشت. طبری و ابن بطوطه گفتند: بریده روایت کرد که علی علیه السلام بر پیشانیش زد و سنگ و کلاهخود شکافته شد و بر سرش فرود آمد و به دندانها رسید و شهر را گرفت.
طبری در التاریخ و المناقب و أحمد در الفضائل و مسند الأنصار گفتند: سپاهیان صدای ضربتش را شنیدند، و در مسلم آمده است: وقتی علی علیه السلام سر مرحب را شکافت پیروزی حاصل شد، در سنن ابن ماجه آمده که وقتی علی علیه السلام مرحب را کشت سرش را نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آورد.
سمعانی: در حدیث ابن عمر آمده که مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا یهودیان برادر مرا کشتند.
ص: 86
أَخِی فَقَالَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً الْخَبَرَ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ: فَمَا تَتَامَّ آخِرُنَا حَتَّی فَتَحَ لِأَوَّلِنَا فَأَخَذَ عَلِیٌّ قَاتِلَ الْأَنْصَارِیِّ فَدَفَعَهُ إِلَی أَخِیهِ فَقَتَلَهُ.
الْوَاقِدِیُّ: فَوَ اللَّهِ مَا بَلَغَ عَسْکَرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَخِیرَاهُ حَتَّی دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام حُصُونَ الْیَهُودِ کُلَّهَا وَ هِیَ قَمُوصٌ وَ نَاعِمٌ وَ سَلَالِمٌ وَ وَطِیحٌ وَ حِصْنُ الْمُصْعَبِ بْنِ مَعَادٍ وَ غَنَمٌ وَ کَانَتِ الْغَنِیمَةُ نِصْفُهَا لِعَلِیٍّ وَ نِصْفُهَا لِسَائِرِ الصَّحَابَةِ.
شُعْبَةُ وَ قَتَادَةُ وَ الْحَسَنُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّهُ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ یَا مُحَمَّدُ وَ یَقُولُ لَکَ إِنِّی بَعَثْتُ جَبْرَئِیلَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام لِیَنْصُرَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا رَمَی عَلِیٌّ حَجَراً إِلَی أَهْلِ خَیْبَرَ إِلَّا رَمَی جَبْرَئِیلُ حَجَراً فَادْفَعْ یَا مُحَمَّدُ إِلَی عَلِیٍّ سَهْمَیْنِ مِنْ غَنَائِمِ خَیْبَرَ سَهْماً لَهُ وَ سَهْمُ جَبْرَئِیلَ مَعَهُ فَأَنْشَأَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ هَذِهِ الْأَبْیَاتَ:
وَ کَانَ عَلِیٌّ أَرْمَدَ الْعَیْنِ یَبْتَغِی***دَوَاءً فَلَمَّا لَمْ یُحِسَّ مُدَاوِیاً
شَفَاهُ رَسُولُ اللَّهِ مِنْهُ بِتَفْلِهِ***فَبُورِکَ مَرْقِیّاً وَ بُورِکَ رَاقِیاً
وَ قَالَ سَأُعْطِی الرَّایَةَ الْیَوْمَ صَارِماً***کَمِیّاً مُحِبّاً لِلرَّسُولِ مُوَالِیاً(1)
یُحِبُّ الْإِلَهُ وَ الْإِلَهُ یُحِبُّهُ***بِهِ یَفْتَحُ اللَّهُ الْحُصُونَ الْأَوَابِیَا
فَأَصْفَی بِهَا دُونَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا***عَلِیّاً وَ سَمَّاهُ الْوَزِیرَ الْمُؤَاخِیَا(2)
فرمود: فردا پرچم را خواهم داد تا آخر خبر.
ابن عمر گفت: آخر سپاه ما هنوز نرسیده که پیروزی برای اول سپاه ما حاصل شد. علی علیه السلام قاتل فرد انصاری را گرفت و به برادرش داد و او را کشت.
واقدی گفت: به خدا که هنوز انتهای سپاه پیامبر صلی الله علیه و آله نرسیده بود که علی علیه السلام به همه قلعههای یهودیان وارد شد، و آنها: قموص، ناعم، سلالِم، وَطیح، قلعه مصعب بن معاد و غَنَم بودند. نیمی از غنیمت برای علی و نیمی برای دیگر اصحاب بود.
شعبه، قتاده حسن و ابن عباس گفتند: جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و به او گفت: ای محمد! خداوند به تو امر میکند و میگوید: من جبرئیل را برای یاری علی علیه السلام فرستادم، قسم به عزّت و جلالم که علی سنگی به اهل خیبر نیانداخت مگر اینکه جبرئیل هم سنگی انداخت. پس ای محمد از غنایم خیبر دو سهم به علی بده، سهمی برای او و سهمی برای جبرئیل که همراه او بود. و خُزیمَة ابن ثابت این ابیات را سرود:
- و علی علیه السلام چشم دردی داشت و دوائی میخواست، وقتی که مداوا کنندهای نیافت - رسول الله او را با آب دهانش شفا داد چه مبارک دواء کنندهای و چه مبارک مداوا شوندهای
- و گفت امروز پرچم را به برندهای که دلاور و دوستدار و یار پیامبر است خواهم داد.
- خدا را دوست دارد و خدا او را دوست دارد و خدا به وسیله او قلعه های نفوذ ناپذیر را خواهد گشود.
- و علی را از میان همه مخلوقات برای این کار مخصوص گردانیده و او را وزیر و برادر نامیده است.(1)
توضیح
فیروز آبادی گفت: الجزع با کسره یعنی مهره یمنی چینی که در آن سیاهی و سفیدیای است که آن را شبیه به چشم میکند(2).
گفت: تأم الفرس یعنی پشت سرهم آمد(3).
روایت12.
مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد جنگ او در أحزاب: ابن مسعود گفت و امام صادق علیه السلام روایت کرد:
ص: 87
قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ (1) بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَتْلِهِ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ رَوَاهُ أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ فِیمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْإِسْنَادِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ- عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُرَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ قَالَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ فِی قَوْلِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ(2) إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ لَمَّا عَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اجْتِمَاعَهُمْ حَفَرَ الْخَنْدَقَ بِمَشُورَةِ سَلْمَانَ وَ أَمَرَ بِنُزُولِ الذَّرَارِیِّ وَ النِّسَاءِ فِی الْآکَامِ وَ کَانَتِ الْأَحْزَابُ عَلَی الْخَمْرِ وَ الْغِنَاءِ وَ الْمُسْلِمُونَ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ لِمَکَانِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ الْعَامِرِیِّ الْمُلَقَّبِ بِعِمَادِ الْعَرَبِ وَ کَانَ فِی مِائَةِ نَاصِیَةٍ مِنَ الْمُلُوکِ وَ أَلْفِ مُفْرِعَةٍ مِنَ الصَّعَالِیکِ وَ هُوَ یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ فَقِیلَ فِی ذَلِکَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ کَانَ أَوَّلَ فَارِسٍ جَزَعَ مِنَ الْمِدَادِ وَ کَانَ فَارِسُ یَلْیَلَ سُمِّیَ فَارِسَ یَلْیَلَ لِأَنَّهُ أَقْبَلَ فِی رَکْبٍ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی إِذَا کَانَ بِیَلْیَلَ وَ هُوَ وَادٍ عَرَضَتْ لَهُمْ بَنُو بَکْرٍ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ امْضُوا فَمَضَوْا وَ قَامَ فِی وُجُوهِ بَنِی بَکْرٍ حَتَّی مَنَعَهُمْ مِنْ أَنْ یَصِلُوا إِلَیْهِ وَ کَانَ الْخَنْدَقُ الْمِدَادَ قَالَ وَ لَمَّا انْتَدَبَ عَمْرٌو لِلْبَرَازِ جَعَلَ یَقُولُ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ وَ الْمُسْلِمُونَ یَتَجَاوَزُونَ عَنْهُ فَرَکَزَ رُمْحَهُ عَلَی خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ ابْرُزْ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ یَقُومُ إِلَی مُبَارَزَتِهِ فَلَهُ الْإِمَامَةُ بَعْدِی فَنَکَلَ النَّاسُ عَنْهُ قَالَ حُذَیْفَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ادْنُ مِنِّی یَا عَلِیُّ فَنَزَعَ عِمَامَتَهُ السَّحَابَ مِنْ رَأْسِهِ وَ عَمَّمَهُ بِهَا تِسْعَةَ أَکْوَارٍ(3) وَ أَعْطَاهُ سَیْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا قَتَلَ عَمْراً أَنْشَدَ:
ضَرَبْتُهُ بِالسَّیْفِ فَوْقَ الْهَامَةِ***بِضَرْبَةٍ صَارِمَةٍ هَدَّامَةٍ
أَنَا عَلِیٌّ صَاحِبُ الصَّمْصَامَةِ***وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ لَدَی الْقِیَامَةِ
أَخُو رَسُولِ اللَّهِ ذِی الْعَلَامَةِ***قَدْ قَالَ إِذْ عَمَّمَنِی عِمَامَةً(4)
أَنْتَ الَّذِی بَعْدِی لَهُ الْإِمَامَةُ
ص: 88
« وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ »(1)
{و خداوند زحمت [جنگ] را از مؤمنان برداشت}. یعنی به وسیله علی بن ابی طالب علیه السلام و کشتن عمر بن عبدودّ. و ابو نعیم اصفهانی در آنچه که در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده این روایت را با استناد به سفیان ثوری از مردی از مُرّة از عبدالله روایت کرده است. و گروهی از مفسران گفتند آیه: « اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ »(2) {نعمت خدا را بر خود به یاد آرید آنگاه که لشکرهایی به سوی شما [در] آمدند}، در جنگ احزاب در مورد علی علیه السلام نازل شده است. وقتی که پیامبر از اجتماع مشرکان باخبر شد با مشورت سلمان خندق حفر کردند و دستور داد تا کودکان و زنان در پناهگاهها بروند و احزاب(مشرک) مشغول شراب و آواز بودند. مسلمانان میخکوب شده بودند و آن به خاطر جایگاه عمرو بن عبدودّ عامری ملقب به عماد العرب بود. او در شمار صد بزرگ ملوک و هزار دلاور صعالیک بود. عمرو برابر با هزار جنگجو بود و در این باره گفته میشد: عمروبن عبدود اولین جنگجویی بود که از خندق گذشت و او جنگجوی یَلیَل بود، علت این نامگذاری این است که وقتی همراه سوارانی از قریش آمد و به یلیل رسید – و آن وادیای است- بنوبکر بر سر راه آنها وارد شدند، به یارانش گفت: بروید، رفتند و مقابل بنی بکر ایستاد و مانع شد که به آنها برسند، و خندق بود. گفت: وقتی عمرو برای مبارزه داوطلب شد، میگفت: آیا مبارزی هست؟ و مسلمانان از او دوری میکردند. نیزهاش را به سوی خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله پرتاب کرد و گفت: ای محمد بیرون بیا. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به مبارزه با او رود بعد از من امامت برای اوست. مردم از آن عقب نشستند. حذیفه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من نزدیک شو ای علی، سپس عمامه بلند خود را از سر برداشت و نُه دور، به دور سرش پیچید و شمشیرش را به او داد و فرمود: به دنبال کار خودت برو. سپس فرمود: خدایا او را یاری کن. و روایت شده که وقتی عمرو را کشت، خواند:
- شمشیر را بر بالای سرش زدم، ضربهای که بُرّنده و ویران کننده است.
- من علی صاحب شمشیر بران هستم و صاحب حوض در قیامت هستم.
- برادر رسول الله که دارای نشانه است. وقتی عمامه بر سرم پیچید فرمود:
- تو کسی هستی که بعد از من امامی.
ص: 88
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ أَنَّهُ: لَمَّا رَکَزَ عَمْرٌو رُمْحَهُ عَلَی خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ (1) یَا مُحَمَّدُ ابْرُزْ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:
وَ لَقَدْ بَحَحْتُ مِنَ النِّدَاءِ***بِجَمْعِکُمْ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ
وَ وَقَفْتُ إِذْ جَبُنَ الشُّجَاعُ***بِمَوْقِفِ الْبَطَلِ الْمُنَاجِزِ
إِنِّی کَذَلِکَ لَمْ أَزَلْ***مُتَسَرِّعاً نَحْوَ الْهَزَاهِزِ
إِنَّ الشَّجَاعَةَ وَ السَّمَاحَةَ***فِی الْفَتَی خَیْرُ الْغَرَائِزِ
فِی کُلِّ ذَلِکَ یَقُومُ عَلِیٌّ لِیُبَارِزَهُ فَیَأْمُرُهُ النَّبِیٌّ صلی الله علیه و آله بِالْجُلُوسِ لِمَکَانِ بُکَاءِ فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ جِرَاحَاتِهِ فِی یَوْمِ أُحُدٍ وَ قَوْلِهَا مَا أَسْرَعَ أَنْ یأتم [یُؤْتِمَ] الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ بِاقْتِحَامِهِ الْهَلَکَاتِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَمَرَهُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی (2) أَنْ یَأْمُرَ عَلِیّاً علیه السلام بِمُبَارَزَتِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ ادْنُ مِنِّی وَ عَمَّمَهُ بِعِمَامَتِهِ وَ أَعْطَاهُ سَیْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ إِلَیْهِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ الْإِیمَانُ سَائِرُهُ إِلَی الْکُفْرِ سَائِرِهِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَلَمَّا لَاقَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْشَأَ یَقُولُ:
لَا تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتَاکَ***مُجِیبُ صَوْتِکَ غَیْرَ عَاجِزٍ
ذُو نِیَّةٍ وَ بَصِیرَةٍ وَ الصَّبْرُ***مُنْجِی کُلِّ فَائِزٍ
إِنِّی لَأَرْضَی أَنْ أُقِیمَ***عَلَیْکَ نَائِحَةَ الْجَنَائِزِ
مِنْ ضَرْبَةٍ نَجْلَاءَ یَبْقَی***ذِکْرُهَا عِنْدَ الْهَزَاهِزِ(3)
وَ یُرْوَی لَهُ علیه السلام فِی أَمَالِی النَّیْسَابُورِیِّ:
یَا عَمْرُو قَدْ لَاقَیْتَ فَارِسَ بُهْمَةٍ***عِنْدَ اللِّقَاءِ مُعَاوِدَ الْإِقْدَامِ
یَدْعُو إِلَی دِینِ الْإِلَهِ وَ نَصْرِهِ***وَ إِلَی الْهُدَی وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ
إِلَی قَوْلِهِ:
شَهِدَتْ قُرَیْشٌ وَ الْبَرَاجِمُ کُلُّهَا***أَنْ لَیْسَ فِیهَا مَنْ یَقُومُ مَقَامِی.
ص: 89
محمد بن إسحاق: وقتی عمرو نیزهاش را بر خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله پرتاب کرد و گفت: ای محمد بیرون بیا. سپس گفت:
صدایم گرفت از اینکه فریاد زدم آیا در میان شما مبارزی هست
و آنجا که فرد دلاور میترسد همچون قهرمانی جنگجو ایستادم
و پیوسته اینگونهام که به سرعت به سوی شیران میروم
به راستی که دلاوری و سخاوت بهترین غریزه در جوان مرد است و در همه این حالات علی علیه السلام بر میخاست تا با او مبارزه کند و پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر گریه فاطمه علیها السلام بر زخمهایی که او در جنگ أحد برداشته بود و سخنش که میگفت چقدر زود باشد یتیم شدن حسن و حسین به خاطر درگیری او در مهلکهها. به او امر میکرد تا بنشیند. جبرئیل نازل شدو از جانب خدای تعالی به او دستور داد تا به علی علیه السلام امر کند تا با او مبارزه کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی به من نزدیک شو، و عمامه خود را بر سر او گذاشت و شمشیرش را به او داد و گفت: کار خودت است. سپس گفت: خدایا یاریش کن، وقتی به سوی او رو کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همه ایمان به سوی همه کفر رفت. محمد بن اسحاق گفت: وقتی علی علیه السلام او را دید خواند:
- تعجیل نکن پاسخ دهنده صدایت آمده در حالی که عاجز نیست
دارای نیت، آگاهی و بردباری نجات دهنده هر رستگاری
من اجازه میدهم که نوحه سرایان بر جنازهها بر تو نوحه سرایند
به خاطر ضربه کاریای که خاطره آن در میان شیران باقی میماند
و از علی علیه السلام در امالی نیشابوری روایت شده است:
- ای عمرو با جنگجویی همچون صخره روبرو شدی که در جنگ پیوسته حمله میکند
- به سوی دین خدا و یاری او دعوت میکند و به سوی هدایت و شرایع اسلام
تا سخنش:
- همه قریش و قوم براجم دیدند که در میان آنها کسی نیست که در جایگاه من باشد
ص: 89
وَ رُوِیَ أَنَّ عَمْراً قَالَ: مَا أَکْرَمَکَ قِرْناً.
الطَّبَرِیُّ وَ الثَّعْلَبِیُّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: یَا عَمْرُو إِنَّکَ کُنْتَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ تَقُولُ لَا یَدْعُونِی أَحَدٌ إِلَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا قَبِلْتُهَا أَوْ وَاحِدَةً مِنْهَا قَالَ أَجَلْ قَالَ فَإِنِّی أَدْعُوکَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنْ تَسْلَمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ أَخِّرْ عَنِّی هَذِهِ قَالَ أَمَا إِنَّهَا خَیْرٌ لَکَ لَوْ أَخَذْتَهَا ثُمَّ قَالَ تَرْجِعُ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ قَالَ لَا تُحَدِّثُ نِسَاءُ قُرَیْشٍ بِهَذَا أَبَداً قَالَ تَنْزِلُ تُقَاتِلُنِی فَضَحِکَ عَمْرٌو وَ قَالَ مَا کُنْتُ أَظُنُّ أَحَداً مِنَ الْعَرَبِ یَرُومُنِی عَلَیْهَا وَ إِنِّی لَأَکْرَهُ أَنْ أَقْتُلَ الرَّجُلَ الْکَرِیمَ مِثْلَکَ وَ کَانَ أَبُوکَ لِی نَدِیماً قَالَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَقْتُلَکَ قَالَ فَتَنَاوَشَا(1) فَضَرَبَهُ عَمْرٌو فِی الدَّرَقَةِ(2) فَقَدَّهَا وَ أَثْبَتَ فِیهَا السَّیْفَ وَ أَصَابَ رَأْسَهُ فَشَجَّهُ وَ ضَرَبَهُ عَلِیٌّ عَلَی عَاتِقِهِ فَسَقَطَ وَ فِی رِوَایَةِ حُذَیْفَةَ ضَرَبَهُ عَلَی رِجْلَیْهِ بِالسَّیْفِ مِنْ أَسْفَلَ فَوَقَعَ عَلَی قَفَاهُ قَالَ جَابِرٌ فَثَارَ بَیْنَهُمَا قَتَرَةٌ(3) فَمَا رَأَیْتُهُمَا وَ سَمِعْتُ التَّکْبِیرَ تَحْتَهَا وَ انْکَشَفَ أَصْحَابُهُ حَتَّی طَفَرَتْ خُیُولُهُمُ الْخَنْدَقَ وَ تَبَادَرَ الْمُسْلِمُونَ یُکَبِّرُونَ فَوَجَدُوهُ عَلَی فَرَسِهِ بِرِجْلٍ وَاحِدَةٍ یُحَارِبُ عَلِیّاً علیه السلام وَ رَمَی رِجْلَهُ نَحْوَ عَلِیٍّ فَخَافَ مِنْ هَیْبَتِهَا رَجُلَانِ وَ وَقَعَا فِی الْخَنْدَقِ وَ قَالَ الطَّبَرِیُّ وَ وَجَدُوا نَوْفَلًا فِی الْخَنْدَقِ فَجَعَلُوا یَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ فَقَالَ لَهُمْ قَتْلَةٌ أَجْمَلُ مِنْ هَذِهِ یَنْزِلُ بَعْضُکُمْ لِقِتَالِی فَنَزَلَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَطَعَنَهُ فِی تَرْقُوَتِهِ بِالسَّیْفِ حَتَّی أَخْرَجَهُ مِنْ مَرَاقِّهِ ثُمَّ خَرَجَ مُنْیَةُ بْنُ عُثْمَانَ الْعَبْدَرِیُّ فَانْصَرَفَ وَ مَاتَ بِمَکَّةَ وَ رُوِیَ وَ لَحِقَ هُبَیْرَةُ فَأَعْجَزَهُ فَضَرَبَ عَلَی قَرَبُوسِ سَرْجِهِ وَ سَقَطَ دِرْعُهُ وَ فَرَّ عِکْرِمَةُ وَ ضِرَارٌ فَأَنْشَأَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ
وَ کَانُوا عَلَی الْإِسْلَامِ أَلْباً ثَلَاثَةً(4)***وَ قَدْ فَرَّ مِنْ تَحْتِ الثَّلَاثَةِ وَاحِدٌ
ص: 90
و روایت شده که عَمرو گفت: چه بزرگوار هماوردی هستی.
طبری و ثعلبی گفتند: علی علیه السلام فرمود: ای عمرو تو در جاهلیت میگفتی: کسی از من سه چیز نخواهد مگر اینکه آن را یا یکی از آن را برآورده کنم. گفت: آری. فرمود: من تو را دعوت میکنم که شهادت دهی خدایی جز الله نیست و محمد فرستاه خداست و در برابر پروردگار عالمیان تسلیم شوی. گفت: این را از من دور کن. علی علیه السلام فرمود: اما این به صلاح توست اگر انجام دهی، سپس گفت: باز میگردی از جایی که آمدی، گفت: زنان قریش هرگز در این باره سخن نخواهند گفت. علی علیه السلام فرمود: پیاده شو و مبارزه کن، عمرو خندید و گفت: گمان نمیکردم کسی از عرب این را از من بخواهد، و من اکراه دارم که مرد بزرگواری چون تو را بکشم، پدرت همنشین من بود، گفت: اما من دوست دارم تو را بکشم. گفت: به یکدیگر ضربه زدند و عمرو به سپر او ضربه زد و آن را شکافت و شمشیر را در آن ثابت کرد و بر سرش برخورد کرد و زخمی شد. علی بر کتفش ضربه زد و افتاد و در روایت حذیفه آمده است: با شمشیر از پایین بر پاهایش ضربه زد و رو به پشتش افتاد.
جابر گفت: میان آن دو غباری برخاست و آنها را ندیدم، و صدای تکبیر را از زیر آن شنیدم. یارانش ظاهر شدند و سوارههایشان از خندق پرید و مسلمانان در تکبیر گفتن از هم پیشی میگرفتند و او را بر روی اسبش یافتند که با یک پا با علی علیه السلام میجنگد و پایش را به سوی علی علیه السلام انداخت،دو مرد از هیبت او در حالی که پیاده بود ترسیدند و در خندق افتادند. طبری گفت: و نوفل را در خندق یافتند و با سنگ او را میزدند. به آنها گفت: قاتلانی زیباتر از این، یکی از شما پایین بیاید تا با من بجنگد. علی علیه السلام به سوی او پایین رفت و به استخوان بالای سینه او با شمشیر ضربه زد و از مراقش(پوستش) بیرون آمد. سپس منیه بن عثمان عبدری خارج شد و بازگشت و در مکه مرد. روایت شده: به هبیره رسید و او را عاجز کرد و بر انتهای رحل او ضربه زد و زِرِهش افتاد. و عکرمه و ضرار گریختند. علی علیه السلام فرمود:
- در یک گروه سه نفره دشمن اسلام بودند و از زیر این سه یکی فرار کرد.
ص: 90
وَ فَرَّ أَبُو عَمْرٍو هُبَیْرَةُ لَمْ یَعُدْ***إِلَیْنَا وَ ذُو الْحَرْبِ الْمُجَرَّبِ عَائِدٌ
نَهَتْهُمْ سُیُوفُ الْهِنْدِ أَنْ یَقِفُوا لَنَا(1)***غَدَاةَ الْتَقَیْنَا وَ الرِّمَاحُ الْقَوَاصِدُ
قَالَ جَابِرٌ شَبَّهْتُ قِصَّتَهُ بِقِصَّةِ دَاوُدَ علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ (2) الْآیَةَ قَالُوا فَلَمَّا جَزَّ رَأْسَهُ مِنْ قَفَاهُ بِسُؤَالٍ مِنْهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام:
أَ عَلَیَّ تَقْتَحِمُ الْفَوَارِسُ هَکَذَا***عَنِّی وَ عَنْهُمْ خَبِّرُوا أَصْحَابِی
نَصَرَ الْحِجَارَةَ مِنْ سَفَاهَةِ رَأْیِهِ (3)***وَ عَبَدْتُ رَبَّ مُحَمَّدٍ بِصَوَابٍ
الْیَوْمَ تَمْنَعُنِی الْفِرَارُ حَفِیظَتِی***وَ مُصَمِّمٌ فِی الْهَامِ لَیْسَ بِنَابٍ
أَرْدَیْتُ عَمْراً إِذْ طَغَی بِمُهَنَّدٍ***صَافِی الْحَدِیدِ مُجَرَّبٍ قَصَّابٍ
لَا تَحْسَبُنَّ اللَّهَ خَاذِلَ دِینِهِ***وَ نَبِیِّهِ یَا مَعْشَرَ الْأَحْزَابِ
عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ: لَمَّا قَدِمَ عَلِیٌّ بِرَأْسِ عَمْرٍو اسْتَقْبَلَهُ الصَّحَابَةُ فَقَبَّلَ أَبُو بَکْرٍ رَأْسَهُ وَ قَالَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ رَهِینُ شُکْرِکَ مَا بَقُوا.
الْوَاحِدِیُ (4) وَ الْخَطِیبُ الْخُوَارِزْمِیُّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ السَّعْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ بَهْرَمِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمُبَارَزَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِعَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ- أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِ أُمَّتِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
أَبُو بَکْرِ بْنُ عَیَّاشٍ: لَقَدْ ضَرَبَ عَلِیٌّ ضَرْبَةً مَا کَانَ فِی الْإِسْلَامِ أَعَزُّ مِنْهَا وَ ضُرِبَ ضَرْبَةً مَا کَانَ فِیهِ أَشْأَمُ مِنْهَا وَ یُقَالُ إِنَّ ضَرْبَةَ ابْنِ مُلْجَمٍ وَقَعَتْ عَلَی ضَرْبَةِ عَمْرٍو(5).
النواصی الرؤساء و الأشراف و المفارع الذین یکفون بین الناس الواحد کمنبر و فی بعض النسخ بالزای المعجمة أی الذین یفزعون الناس بسوادهم
ص: 91
- و ابوعمرو گریخت و هبیره بازنگشت به سوی ما و جنگجوی کارکشته بازمیگردد.
-شمشیرهای هندی و نیزههای نشانه رفته نعره زدند که برای ما بایستید .
جابر گفت: داستانش را تشبیه به داستان داود در کلام خدای تعالی کردم: « فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ » {پس آنان را به اذن خدا شکست دادند}(1).تا آخر آیه. گفتند وقتی سرش را از پس گردنش در حالی که سوالی از او پرسید برید علی علیه السلام فرمود:
- آیا جنگجویان اینگونه بر من هجوم میآورند یاران مرا از من و از آنها با خبر کنید.
- به خاطر جهالتش بت سنگی را یاری کرد و من به درستی پروردگار محمد را پرستیدم.
- امروز خشم من مرا از فرار باز میدارد و آنکه که قصد سرکرده کند بازنمیگردد.
عَمرو را زمانی که طغیان کرد با شمشیر هندی که آهنش صیقل داده شده و برّان بود هلاک کردم.
- ای گروه احزاب مپندارید که خدا دین و پیامبرش را تنها میگذارد.
عَمرو بن عبید: وقتی علی علیه السلام با سر عَمرو آمد صحابه به استقبالش آمدند. ابوبکر سرش را بوسید و گفت: مهاجرین و انصار مادامی که زندهاند شکرگزار تو هستند.
واحدی و خطیب خوارزمی، عبد الرحمن سعدی با سندش از بَهرَم بن حَکیم از پدرش از جدش از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: به راستی که مبارزه علی بن ابی طالب با عمرو بن عبدودّ برتر از اعمال أمّت من تا روز قیامت است.
ابوبکر بن عیاش گفت: علی ضربهای زد که در اسلام عزیزتر از آن وجود ندارد و ضربهای خورد که شومتر از آن در اسلام وجود ندارد. گفته میشود ضربه ابن ملجم بر محل ضربه عمرو واقع شد(2).
توضیح
النواصی: سران و اشراف. المفارع: کسانی که مردم از آنها میترسند، مفردش بر وزن منبر است. و در برخی نسَخ با زای نقطهدار یعنی کسانی که با سایه خود مردم را میترسانند
ص: 91
و فی بعضها بالقاف و الراء المهملة أی الذین یقرعون الأبطال و جزع الأرض و الوادی قطعه و المداد بمعنی الخندق غیر معروف و البرجم قوم من أولاد حنظلة بن مالک و یقال صمم السیف إذا مضی فی العظم و قطعه و نبا السیف إذا لم یعمل فی الضریبة و القصاب فی النسخ بالمعجمة و فی بعضها بالمهملة و علی التقدیرین معناه القطاع.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فَصْلٌ فِیمَا ظَهَرَ مِنْهُ علیه السلام فِی غَزَاةِ السَّلَاسِلِ السَّلَاسِلُ اسْمُ مَاءٍ أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ شِبْلٍ الْوَکِیلُ وَ أَبُو الْفَتْحِ الْحَفَّارُ بِإِسْنَادِهِمَا عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ مُقَاتِلٌ وَ الزَّجَّاجُ وَ وَکِیعٌ وَ الثَّوْرِیُّ وَ السُّدِّیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ أَنْفَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ فِی سَبْعِمِائَةِ رَجُلٍ فَلَمَّا صَارَ إِلَی الْوَادِی وَ أَرَادَ الِانْحِدَارَ فَخَرَجُوا إِلَیْهِ فَهَزَمُوهُ وَ قَتَلُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ جَمْعاً کَثِیراً فَلَمَّا قَدِمُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عُمَرَ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ ابْعَثْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ وَ لَعَلِّی أَخْدَعُهُمْ فَبَعَثَهُ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ أَنْفَذَ خَالِداً فَعَادَ کَذَلِکَ فَسَاءَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله(1) فَدَعَا عَلِیّاً علیه السلام وَ قَالَ أَرْسَلْتُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ فَشَیَّعَهُ إِلَی مَسْجِدِ الْأَحْزَابِ فَسَارَ بِالْقَوْمِ مُتَنَکِّباً عَنِ الطَّرِیقِ یَسِیرُ بِاللَّیْلِ وَ یَکْمُنُ بِالنَّهَارِ ثُمَّ أَخَذَ عَلِیٌّ علیه السلام مَحَجَّةً غَامِضَةً فَسَارَ بِهِمْ حَتَّی اسْتَقْبَلَ الْوَادِیَ مِنْ فَمِهِ ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ یَعْکِمُوا الْخَیْلَ وَ أَوْقَفَهُمْ فِی مَکَانٍ وَ قَالَ لَا تَبْرَحُوا وَ انْتَبَذَ أَمَامَهُمْ وَ أَقَامَ نَاحِیَةً مِنْهُمْ فَقَالَ خَالِدٌ وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ عُمَرُ أَنْزَلَنَا هَذَا الْغُلَامُ فِی وَادٍ کَثِیرِ الْحَیَّاتِ وَ الْهَوَامِّ وَ السِّبَاعِ إِمَّا سَبُعٌ یَأْکُلُنَا أَوْ یَأْکُلُ دَوَابَّنَا وَ إِمَّا حَیَّاتٌ تَعْقِرُنَا وَ تَعْقِرُ دَوَابَّنَا وَ إِمَّا یَعْلَمُ بِنَا عَدُوُّنَا فَیَأْتِینَا وَ یَقْتُلُنَا فَکَلِّمُوهُ نَعْلُو الْوَادِیَ فَکَلَّمَهُ أَبُو بَکْرٍ فَلَمْ یُجِبْهُ فَکَلَّمَهُ عُمَرُ فَلَمْ یُجِبْهُ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ إِنَّهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ نُضِیعَ أَنْفُسَنَا انْطَلِقُوا بِنَا نَعْلُو الْوَادِیَ فَأَبَی ذَلِکَ الْمُسْلِمُونَ وَ مِنْ رِوَایَاتِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام أَنَّهُ أَبَتِ الْأَرْضُ أَنْ تَحْمِلَهُمْ قَالُوا فَلَمَّا أَحَسَّ علیه السلام الْفَجْرَ قَالَ ارْکَبُوا بَارَکَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ طَلَعَ الْجَبَلَ حَتَّی إِذَا انْحَدَرَ عَلَی الْقَوْمِ وَ أَشْرَفَ عَلَیْهِمْ قَالَ لَهُمُ اتْرُکُوا عَکَمَةَ دَوَابِّکُمْ
ص: 92
و در برخی نسَخ با قاف و راء بدون نقطه، یعنی کسانی که قهرمانان را میکوبند. جزع الأرض و الوادی: آن را پیمود. و المداد به معنای خندق معروف نیست. البراجم: قومی از فرزندان حنظله بن مالک. گفته میشود: صمّم السیف: وقتی در استخوان فرورفته و آن را میبرد. نبا السیف: وقتی که در چیزی عمل نکند. القصّاب: در برخی از نسخ نقطهدار و در برخی بدون نقطه و در هر دو حالت به معنای برّان است.
روایت13.
مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد آنچه از علی علیه السلام در جنگ سلاسل دیده شد: سلاسل نام آبی است، ابو القاسم بن شِبل وکیل و ابو الفتح حفّار با إسنادشان از امام صادق علیه السلام و مُقاتل، زَجاج، وکیع، ثَوری و سُدّیّ، ابوصالح و ابن عباس روایت کرد و گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر را همراه هفت صد مرد فرستاد. وقتی در وادی حرکت کرد و خاست که سرازیر شود بر او خروج کردند و شکستش دادند و تعداد زیادی از مسمانان را کشتند. وقتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند عمر را فرستاد و شکست خورده بازگشت. عمرو بن عاص گفت: ای رسول الله مرا بفرست،جنگ نوعی حیله است و چه بسا که من حیلهگرترین آنها هستم. او را فرستاد و شکست خورده بازگشت. و در روایتی او خالد را فرستاد و باز شکست خورده بازگشت. پیامبر صلی الله علیه و آله ناراحت شد و علی علیه السلام را صدا زد و فرمود: او را فرستادم که بسیار حمله کننده که نمیگریزد است، و او را تا مسجد احزاب همراهی کرد. علی علیه السلام قوم را از راه کنار برد، شب حرکت میکرد و روز پنهان میشد. سپس علی علیه السلام راه پر پیچ و خمی در پیش گرفت، و آنها را حرکت داد تا به ورودی وادی رسید و به آنها دستور داد که اسبها را ببندند و آنها را در جا متوقف کنند و گفت: حرکت نکنید، جلوتر و دور از آنها جدا افتاد و قرار گرفت. خالد گفت - و در روایتی عمر گفت -: این پسرک ما را در دشتی فرود آورد که مار، حشرات و درندگان بسیار داشت، درندگانی که ما یا چهارپایانمان را میخورد و یا مارهایی که ما یا چهارپایانمان را میگزد و یا اینکه دشمنِ ما از وجودمان آگاه میشود و آمده ما را میکشت. پس با او صحبت کنید از دشت بالا برویم، ابوبکر با او صحبت کرد. به او پاسخ نداد. عمر با او صحبت کرد به او جواب نداد. سپس عمرو بن عاص گفت: سزاوار نیست خود را نابود کنیم. با ما راه بیافتید از دشت بالا میرویم. مسلمانان از آن سر باز زدند. و از روایات اهل بیت علیهم السلام این است که فرمودند: زمین از حمل کردن آنها امتناع کرد. گفتند: وقتی علی علیه السلام طلوع خورشید را حس کرد. گفت: سوار شوید خدا به شما برکت دهد، از کوه بالا رفت تا اینکه بر قوم سرازیر شد و بر آنها اشراف یافت. به آنها گفت: چهارپایانتان را باز کنید.
ص: 92
قَالَ فَشَمَّتِ الْخَیْلُ رِیحَ الْإِنَاثِ فَصَهَلَتْ فَسَمِعَ الْقَوْمُ صَهِیلَ خَیْلِهِمْ فَوَلَّوْا هَارِبِینَ.
وَ فِی رِوَایَةِ مُقَاتِلٍ وَ الزَّجَّاجِ أَنَّهُ کَبَسَ الْقَوْمُ (1) وَ هُمْ غَادُونَ فَقَالَ یَا هَؤُلَاءِ أَنَا رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ أَنْ تَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ إِلَّا ضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ فَقَالُوا انْصَرِفْ عَنَّا کَمَا انْصَرَفَ ثَلَاثَةٌ فَإِنَّکَ لَا تُقَاوِمُنَا فَقَالَ علیه السلام إِنَّنِی لَا أَنْصَرِفُ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَاضْطَرَبُوا وَ خَرَجَ إِلَیْهِ إلا الْأَشِدَّاءُ السَّبْعَةُ وَ نَاصَحُوهُ وَ طَلَبُوا الصُّلْحَ فَقَالَ علیه السلام إِمَّا الْإِسْلَامُ وَ إِمَّا الْمُقَاوَمَةُ فَبَرَزَ إِلَیْهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ کَانَ أَشَدُّهُمْ آخِرَهُمْ وَ هُوَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ الْعِجْلِیُّ وَ هُوَ صَاحِبُ الْحِصْنِ فَقَتَلَهُمْ وَ انْهَزَمُوا فَدَخَلَ بَعْضُهُمْ فِی الْحِصْنِ وَ بَعْضُهُمُ اسْتَأْمَنُوا وَ بَعْضُهُمْ أَسْلَمُوا وَ أَتَوْهُ بِمَفَاتِیحِ الْخَزَائِنِ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ انْتَبَهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقَیْلُولَةِ فَقُلْتُ اللَّهُ جَارُکَ مَا لَکَ فَقَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ بِالْفَتْحِ وَ نَزَلَتْ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً فَبَشَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِذَلِکَ وَ أَمَرَهُمْ بِاسْتِقْبَالِهِ وَ النَّبِیُّ یَتَقَدَّمُهُمْ فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ علیه السلام النَّبِیَّ تَرَجَّلَ عَنْ فَرَسِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْکَبْ فَإِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَنْکَ رَاضِیَانِ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام فَرَحاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ لَوْ لَا أَنِّی أُشْفِقُ أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی الْمَسِیحِ الْخَبَرَ(2).
عکم المتاع شده و لعل المراد هنا شد أفواههم لئلا یصهلوا و لذا قال علیه السلام آخرا اترکوا عکمة دوابکم أی لیصهلوا و یسمع القوم.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: فَصْلٌ فِی غَزَوَاتٍ شَتَّی قَوْلُهُ تَعَالَی وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الضَّحَّاکُ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (3) یَعْنِی عَلِیّاً وَ ثَمَانِیَةً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ.
ابْنُ قُتَیْبَةَ فِی الْمَعَارِفِ وَ الثَّعْلَبِیُّ فِی الْکَشْفِ- الَّذِینَ ثَبَتُوا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ
ص: 93
گفت: اسبها بوی مادهها را استشمام کرده و شیهه کشیدند، قوم شیهه اسبها را شنیدند، پشت کرده و گریختند.
در روایت مقاتل و زجّاج آمده است: در حالی که آن قوم در سپیده دم به سر میبردند غافلگیرانه بر آنها حمله کرد پس فرمود: من فرستاده خدا به نزد شما هستم تا بگویید: لا إله إلا الله و أنّ محمدا رسول الله وگرنه شما را با شمشیر خواهم زد. گفتند: چنانکه آن سه نفر از نزد ما بازگشتند. بازگرد که تو نمیتوانی در مقابل ما مقاومت کنی، علی علیه السلام فرمود: من باز نمیگردم من علی بن ابی طالب هستم. مضطرب شدند، و به جز هفت نفر از نیرومندانشان به سوی او بیرون آمدند، او را نصیحت کردند و خواهان صلح شدند. علی علیه السلام فرمود: یا اسلام یا مقاومت، پس یکی پس از دیگری به مصاف او رفتند، و نیرومندترین آنها آخرینشان بود و او سعد بن مالک عِجلی است که صاحب قلعه بود. آنها را کشت و شکست خوردند و برخی از آنها داخل قلعه شدند، برخی امان خواستند و برخی اسلام آوردند و کلیدهای خزائن را به او دادند. امّ سلمه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله از خواب نیم روز بیدار شد. گفتم: خداوند پناه تو باد چه شده؟ گفت: جبرئیل خبر پیروزی به من داده و آیه «و العادیات ضبحا»،{سوگند به مادیانهائی که با همهمه تازانند}(1) نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله این را به اصحابش بشارت داد و دستور داد به استقبالش بروند و پیامبر جلوتر از آنها بود. وقتی علی علیه السلام پیامبر را دید از اسبش پیاده شد، پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: سوار شو که خدا و رسولش از تو راضی هستند، علی علیه السلام از خوشحالی گریست. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ای علی اگر نمیترسیدم از اینکه گروهی از امّت من آنچه را که نصارا در مورد مسیح گفتند در مورد تو بگویند. تا آخر خبر(2).
توضیح
عکم المتاع: آن را بست و شاید در اینجا منظور این باشد که دهانهایشان را بست تا شیهه نکشند. و از این رو در انتهاء علی علیه السلام فرمود: «اترکوا عکمة دوابّکم» یعنی: تا شیهه بکشند و قوم بشنوند.
روایت14.
مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد جنگهای مختلف: کلام خدای تعالی: « وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ »(3){در روز حنین آن هنگام که شمار زیادتان شما را به شگفت آورده بود ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید، سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید، آنگاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد}، ضحاک گفت: «و بر مؤمنان» یعنی علی و هشت تن از بنی هاشم.
ابن قتیبه در المعارف و ثعلبی در الکَشف گفتند: کسانی که بعد از شکست مردم همراه پیامبرصلی الله علیه و آله در روز
ص: 93
حُنَیْنٍ بَعْدَ هَزِیمَةِ النَّاسِ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ وَ الْفَضْلُ ابْنُهُ وَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- وَ نَوْفَلٌ وَ رَبِیعَةُ أَخَوَاهُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- وَ عُتْبَةُ وَ مُعَتِّبٌ ابْنَا أَبِی لَهَبٍ وَ أَیْمَنُ مَوْلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الْعَبَّاسُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْفَضْلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ أَبُو سُفْیَانَ مُمْسِکٌ بِسَرْجِهِ عِنْدَ تفر [نَفْرِ] بَغْلَتِهِ (1) وَ سَائِرُهُمْ حَوْلَهُ وَ عَلِیٌّ یَضْرِبُ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ فِیهِ یَقُولُ الْعَبَّاسُ:
نَصَرْنَا رَسُولَ اللَّهِ فِی الْحَرْبِ تِسْعَةً***وَ قَدْ فَرَّ مَنْ قَدْ فَرَّ عَنْهُ فَأَقْشَعُوا(2)
فَکَانَتِ الْأَنْصَارُ خَاصَّةً تَنْصَرِفُ إِذْ کَمَنَ أَبُو جَرْوَلٍ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَ عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ بِیَدِهِ رَایَةٌ سَوْدَاءُ فِی رَأْسِ رُمْحٍ طَوِیلٍ أَمَامَ هَوَازِنَ إِذَا أَدْرَکَ أَحَداً طَعَنَهُ بِرُمْحِهِ وَ إِذَا فَاتَهُ النَّاسُ دَفَعَ لِمَنْ وَرَاءَهُ وَ جَعَلَ یَقْتُلُهُمْ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ:
أَنَا أَبُو جَرْوَلٍ لَا بَرَاحَ***حَتَّی نُبِیحَ الْقَوْمَ أَوْ نُبَاحَ
فَصَمَدَ لَهُ (3) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَضَرَبَ عَجُزَ بَعِیرِهِ فَصَرَعَهُ ثُمَّ ضَرَبَهُ فَقَطَّرَهُ ثُمَّ قَالَ:
قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ لَدَی الصَّبَاحِ***أَنِّی لَدَی الْهَیْجَاءِ ذُو نَصَاحٍ
فَانْهَزَمُوا وَ عُدَّ قَتْلَی عَلِیٍّ فَکَانُوا أَرْبَعِینَ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام:
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَبْلَی رَسُولَهُبَلَاءَ عَزِیزٍ ذَا اقْتِدَارٍ وَ ذَا فَضْلٍ (4)
بِمَا أَنْزَلَ الْکُفَّارَ دَارَ مَذَلَّةٍ***فَذَاقُوا هَوَاناً مِنْ إِسَارٍ وَ مِنْ قَتْلٍ
فَأَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ قَدْ عَزَّ نَصْرُهُ***وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ أُرْسِلَ بِالْعَدْلِ
فَجَاءَ بِفُرْقَانٍ مِنَ اللَّهِ مُنْزَلٍ***مُبَیَّنَةٍ آیَاتُهُ لِذَوِی الْعَقْلِ
فَأَنْکَرَ أَقْوَامٌ فَزَاغَتْ قُلُوبُهُمْ***فَزَادَهُمُ الرَّحْمَنُ خَبْلًا إِلَی خَبْلٍ
ص: 94
حنین ثابت قدم ماندند: علی، عباس، فضل پسرش، ابوسفیان بن حارث بن عبدمطلب، نوفَل و ربیعه برادران او، عبدالله بن زبیر بن عبد المطلّب، عُتبَه و مُعتِّب پسران ابولهب، و أیمن بنده پیامبر صلی الله علیه و اله بودند، و عباس در سمت راستش و فضل در سمت چپش بود، و ابوسفیان وقتی قاطرش میدوید از زینش گرفته بود، و دیگران اطرافش بودند و علی پیش رویش شمشیر میزد. عباس در مورد آن میگوید:
- نه نفر در جنگ رسول الله را یاری کردیم و گریخت از آن هر کس گریخت و پراکنده شدند.
و به ویژه انصار وقتی ابوجرول در کمین مسلمانان بود روگردان شدند و او بر روی شتری سرخ رنگ که به دستش پرچمی سیاه که بر فراز نیزه بلندی بود پیش روی هوازن قرار داشت. وقتی به کسی دست می یافت او را با نیزه می زد و مردم از او ناامید شدند. پرچم را به فردی که پشت سرش بود داد و شروع کرد به کشتن آنها در حالی که رجز میخواند:
- من ابو جرول هستم، ثابت قدم تا مردم را غارت کنم و ناسزا گویم یا مرا غارت کنند و ناسزا گویند.
امیرالمؤمنین علیه السلام قصد او کرد و انتهای شترش را زد و بر زمین انداخت، سپس او را زد و دنبالش کشید و گفت:
قوم صبحگاهان دانستند که من در جنگ خیرخواه هستم
شکست خوردند و کشتههای علی علیه السلام چهل نفر بود و علی علیه السلام فرمود:
- آیا ندیدی خدا پیامبرش را آزمود، آزمون عزیز و صاحب اقتدار و با فضیلت.
- با فرود آوردن کافران در جایگاه خواری و با قتل و اسارت طعم خواری را چشیدند.
- یاری پیامبر و پیروزیش دشوار شد و رسول الله برای عدالت فرستاده شده.
- پس با فرقانی از جانب خدا که نازل شد آمد و آیاتش را برای خردمندان آشکار کرد.
- پس مردمانی انکار کردند و قلبهایشان منحرف شد و خداوند بر نادانی آنها افزود.
ص: 94
وَ فِی غَزَاةِ الطَّائِفِ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَاصَرَهُمْ أَیَّاماً وَ أَنْفَذَ عَلِیّاً فِی خَیْلٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَطَأَ مَا وَجَدَ وَ یَکْسِرَ کُلَّ صَنَمٍ وَجَدَهُ فَلَقِیَهُ خَیْلُ خَثْعَمٍ وَقْتَ الصَّبُوحِ فِی جُمُوعٍ فَبَرَزَ فَارِسُهُمْ وَ قَالَ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ لَهُ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ فَقَامَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:
إِنَّ عَلَی کُلِّ رَئِیسٍ حَقّاً***أَنْ یَرْوِیَ الصَّعْدَةَ أَوْ یَدُقَّا
ثُمَّ ضَرَبَهُ فَقَتَلَهُ وَ مَضَی حَتَّی کَسَرَ الْأَصْنَامَ فَلَمَّا رَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَبَّرَ لِلْفَتْحِ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ نَاجَاهُ طَوِیلًا ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْحِصْنِ نَافِعُ بْنُ غَیْلَانَ بْنِ مُغِیثٍ- فَلَقِیَهُ عَلِیٌّ علیه السلام بِبَطْنِ وَجٍ (1) فَقَتَلَهُ وَ انْهَزَمُوا.
وَ فِی یَوْمِ الْفَتْحِ بَرَزَ أَسَدُ بْنُ غُوَیْلِمٍ قَاتِلُ الْعَرَبِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ خَرَجَ إِلَی هَذَا الْمُشْرِکِ فَقَتَلَهُ فَلَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ وَ لَهُ الْإِمَامَةُ بَعْدِی فَاحْرَنْجَمَ النَّاسُ فَبَرَزَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ:
ضَرَبْتُهُ بِالسَّیْفِ وَسْطَ الْهَامَةِ***بِضَرْبَةٍ صَارِمَةٍ هَدَّامَةٍ
فَبِتِّکَتْ مِنْ جِسْمِهِ عِظَامُهُ (2)***وَ بِیِّنَتْ مِنْ رَأْسِهِ عِظَامُهُ (3)
وَ قَتَلَ علیه السلام مِنْ بَنِی النَّضِیرِ خَلْقاً مِنْهُمْ غُرُورٌ الرَّامِی إِلَی خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حَسَّانُ:
لِلَّهِ أَیَّ کَرِیهَةٍ أَبْلَیْتَهَا***بِبَنِی قُرَیْظَةَ وَ النُّفُوسُ تَطْلُعُ
أَرْدَی رَئِیسَهُمْ وَ آبَ بِتِسْعَةٍ***طَوْراً یُشِلُّهُمْ وَ طَوْراً یَدْفَعُ (4)
وَ أَنْفَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً إِلَی بَنِی قُرَیْظَةَ وَ قَالَ سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ فَلَمَّا أَشْرَفُوا وَ رَأَوْا عَلِیّاً علیه السلام قَالُوا أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ قَاتِلُ عَمْرٍو وَ قَالَ آخَرُ:
ص: 95
و در جنگ طائف پیامبر صلی الله علیه و آله چند روزی آنها را محاصره کرد و علی علیه السلام را همراه سپاهی فرستاد و به او دستور داد تا هر چه میبیند زیر پا نهد و هر بتی را که مییابد خُرد کند. سپاهی از خَثعَم در میان گروهی صبحگاهان با او روبرو شد. و قهرمانشان ظاهر شد و گفت: آیا مبارزی هست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: چه کسی پاسخ او را میدهد؟ کسی برنخاست، علی علیه السلام به سویش برخاست در حالی که میگفت:
- بر هر بزرگی واجب است که گیاه نی را سیراب کند یا کوبیده وخرد شود .
سپس او را زد و کشت. رفت و بتها را شکست. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله او را دید تکبیر پیروزی سرداد و دستش را گرفت و با او زمانی طولانی نجوا کرد، سپس نافع بن غیلان بن مغیث از قلعه خارج شد و علی علیه السلام او را در دشت وجّ(1) دید و کشت و شکست خوردند.
و در روز فتح اسدبن غُویلِم قاتل العرب ظاهر شد. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: چه کسی به سوی این مشرک رفته و او را میکشت تا خدا بهشت را به او دهد و امامت بعد از من برای او باشد، مردم پس کشیدند و به خود جمع شدند و علی علیه السلام ظاهر شد و چنین سرود:
- با شمشیر بر وسط سرش ضربه زدم، ضربهای که برّان و نابود کننده بود.
- استخوانش را از پیکرش جدا کردم و استخوان سرش را نمایان ساختم.
و علی علیه السلام از بنی نضیر جماعتی را کشت که از جمله آنها غُرور بود که به خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله تیر انداخت و حسّان گفت:
- به خدا که در جنگ با بنی قریظه عجب آزمونی دادی در حالی که جانها به لب رسیده بود.
- بزرگشان را کشت و با نه نفر آمد گاهی آنها را علیل میساخت و گاهی به جلو میراند
و پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به سوی بنی قریظه فرستاد و فرمود: برو برکت خدا به همراه. وقتی نگریستند و علی علیه السلام را دیدند گفتند: قاتل عمرو به سوی شما آمده و دیگری گفت:
ص: 95
قَتَلَ عَلِیٌّ عَمْراً صَادَ عَلِیٌّ صَقْراً***قَصَمَ عَلِیٌّ ظَهْراً هَتَکَ عَلِیٌّ سِتْراً
فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ وَ قَمَعَ الشِّرْکَ فَحَاصَرَهُمْ حَتَّی نَزَلُوا عَلَی حُکْمِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَقَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْهُمْ عَشَرَةً وَ قَتَلَ علیه السلام مِنْ بَنِی الْمُصْطَلِقِ (1) مَالِکاً وَ ابْنَهُ.
تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ لَمَّا انْهَزَمَتْ هَوَازِنُ کَانَ رَایَتُهُمْ مَعَ ذِی الْخِمَارِ فَلَمَّا قَتَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَخَذَهَا عُثْمَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَبِیعَةَ فَقَاتَلَ بِهَا حَتَّی قُتِلَ وَ مِنْ حَدِیثِ عَمْرِو بْنِ مَعْدِیکَرِبَ أَنَّهُ رَأَی أَبَاهُ مُنْهَزِماً مِنْ خَثْعَمَ عَلَی فَرَسٍ لَهُ قَالَ انْزِلْ عَنْهَا(2) فَالْیَوْمَ ظُلْمٌ فَقَالَ لَهُ إِلَیْکَ یَا مَائِقُ (3) فَقَالُوا أَعْطِهِ فَرَکِبَ ثُمَّ رَمَی خَثْعَمَ بِنَفْسِهِ حَتَّی خَرَجَ مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِهِمْ ثُمَّ کَرَّ عَلَیْهِمْ وَ فَعَلَ ذَلِکَ مِرَاراً فَحَمَلَ عَلَیْهِ بَنُو زُبَیْدٍ فَانْهَزَمَتْ خَثْعَمُ فَقِیلَ لَهُ فَارِسُ الْیَمَنِ وَ مَائِقٌ بَنُو زُبَیْدٍ.
الزَّمَخْشَرِیُّ فِی رَبِیعِ الْأَبْرَارِ کَانَ إِذَا رَأَی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَعْدِیکَرِبَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنَا وَ خَلَقَ عَمْراً وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَسْأَلُ عَنْ غَارَاتِهِ فَیَقُولُ قَدْ مَحَا سَیْفُ عَلِیٍّ الصَّنَائِعَ وَ مَعَ مُبَارَزَتِهِ جَذَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْمِنْدِیلُ فِی عُنُقِهِ حَتَّی أَسْلَمَ وَ کَانَ أَکْثَرُ فُتُوحِ الْعَجَمِ عَلَی یَدَیْهِ (4).
الإباحة و الاستباحة السبی و النهب قوله علیه السلام ذو نصاح أی أنصح النبی و لا أغشه و الصعدة بالفتح القناة المستویة تنبت کذلک و ترویتها کنایة عن کثرة القتل بها و احرنجم أراد الأمر ثم رجع عنه.
کشف، [کشف الغمة] مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ عَنْ حَلِیمٍ (5) عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمُبَارَزَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لِعَمْرِو بْنِ وُدٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِ أُمَّتِی
ص: 96
- علی عَمرو را کشت و همچون باز شد علی، پشتی را خرد کرد و پردهای را درید.
علی علیه السلام فرمود: سپاس خدایی را که اسلام را نمایان کرد و شرک را سرکوب کرد و آنها را محاصره کرد تا اینکه بر حُکم سعد بن معاذ فرود آمدند. علی علیه السلام ده تن از آنها را کشت و همچنین علی علیه السلام مالک و پسرش را از بنی مصطلق کشت .
تاریخ طبری و محمد بن اسحاق: وقتی هوازن شکست خوردند پرچمشان همراه ذوالخِمار بود. وقتی علی علیه السلام او را کشت عثمان بن عبدالله بن ربیعه آن را گرفت و با آن جنگید تا اینکه کشته شد، و از حدیث عَمرو بن مَعدیکَرِب است که: او پدرش را دید که از خثعم که بر روی اسبش قرار دارد شکست خورده است، گفت: از آن پیاه شو که امروز ظلم است. به او گفت: عقب برو ای احمق. گفتند: به او عطا کن، پس سوار شد، سپس خثعم خود را به میان آنها انداخت تا از پشت سرشان خارج شد. سپس بر آنها تاخت و این کار را چندین بار انجام داد، بَنو زبید به او حمله کرد و خَثعم شکست خورد و به او جنگجوی یمن و احمق بنو زبید گفته شد.
زمخشری در ربیع الأبرار گفت: عمر بن خطاب وقتی معدیکرب را میدید میگفت: سپاس خدایی را که ما و عمرو را خلق کرد. و بسیار از حمله هایش سوال میکرد، میگفت: شمشیر علی کردهها را محو کرد. در مبارزهاش امیرالمؤمنین علیه السلام او را به سوی خود کشید در حالی که دستمال بر گردنش بود تا اینکه اسلام آورد و بیشتر فتوحات عجم به دست او بود(1).
توضیح
الإباحة و الإستباحة: اسارت و غارت. کلام علی علیه السلام: (ذو نصاح) یعنی خیر خواه پیامبر هستم و به او خیانت نمیکنم. الصعدة با فتحة: نی صاف که مستقیم میروید و سیراب کردن کنایه از کشتار زیاد در آن است. احرنجم: خواستن چیزی سپس انصراف از آن.
کشف الغمّة: از مناقب خوارزمی از حلیم از پدرش از پدربزرگش از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کرد که فرمود: شمشیر زدن علی بن ابی طالب علیه السلام با عمرو بن ودّ در جنگ خندق برتر از عمل أمّت من
ص: 96
إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).
أَقُولُ: قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْفُصُولِ: مِمَّا یَشْهَدُ بِشَجَاعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَظِیمِ بَلَائِهِ (2) فِی الْجِهَادِ وَ نِکَایَتِهِ فِی الْأَعْدَاءِ مِنَ النَّظْمِ الَّذِی یَشْهَدُ بِصِحَّتِهِ النَّثْرُ فِی النَّقْلِ قَوْلُ أَسَدِ بْنِ أَبِی إِیَاسِ بْنِ رُهْمِ (3) بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ بْنِ عَدِیٍّ یُحَرِّضُ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:
فِی کُلِّ مَجْمَعِ غَایَةٍ أَخْزَاکُمْ***جَذَعٌ أَبَرَّ عَلَی الْمَذَاکِی الْقُرَّحِ (4)
لِلَّهِ دَرُّکُمْ أَ لَمَّا تُنْکِرُوا***قَدْ یُنْکِرُ الْحُرُّ الْکَرِیمُ وَ یَسْتَحِی
هَذَا ابْنُ فَاطِمَةَ الَّذِی أَفْنَاکُمْ***ذَبْحاً وَ یَمْشِی بَیْنَنَا لَمْ یُذْبَحْ (5)
أَعْطُوهُ خَرْجاً وَ اتَّقُوا بِضَرْبَتِهِ***فِعْلَ الذَّلِیلِ وَ بَیْعَةً لَمْ تُرْبَحْ
أَیْنَ الْکُهُولُ وَ أَیْنَ کُلُّ دِعَامَةٍ***فِی الْمُعْضِلَاتِ وَ أَیْنَ زَیْنُ الْأَبْطَحِ
أَفْنَاهُمْ قَعْصاً وَ ضَرْباً تَعْتَرِی***بِالسَّیْفِ یُعْمِلُ حَدَّهُ لَمْ یَصْفَحْ.
وَ مِمَّا یَشْهَدُ لِذَلِکَ قَوْلُ أُخْتِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ رَأَتْهُ قَتِیلًا فَقَالَتْ مَنْ قَتَلَهُ فَقِیلَ لَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَتْ کُفْوٌ کَرِیمٌ ثُمَّ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:
لَوْ کَانَ قَاتِلُ عَمْرٍو غَیْرَ قَاتِلِهِ***لَکُنْتُ أَبْکِی عَلَیْهِ آخِرَ الْأَبَدِ
لَکِنَّ قَاتِلَ عَمْرٍو لَا یُعَابُ بِهِ (6)***مَنْ کَانَ یُدْعَی قَدِیماً بَیْضَةَ الْبَلَدِ.
أَ فَلَا نَرَی إِلَی قُرَیْشٍ کَیْفَ یُحَرِّضُ عَلَیْهِ بِذِکْرِ مَنْ قَتَلَهُ وَ کَثْرَتِهِمْ وَ فَنَاءِ رُؤَسَائِهِمْ بِسَیْفِهِ علیه السلام وَ قَتْلِهِ لِشُجْعَانِهِمْ وَ أَبْطَالِهِمْ ثُمَّ لَا یَجْسُرُ أَحَدٌ مِنَ الْقَوْمِ یُنْکِرُ
ص: 97
تا روز قیامت است(1).
میگویم: شیخ مفید قدّس الله روحه در کتاب الفصول گفت: از میان شعرهایی که نثر به صحّت آن شهادت میدهد و گواه بر دلاوری امیرالمؤمنین علیه السلام، بزرگی آزمونش در جهاد و ضربه زدن به دشمن است،سخن أسد بن أبی إیاس بن رُهم بن محمد بن عبد بن عدیّ که مشرکان قریش را علیه امیرالمؤمنین علیه السلام تحریک میکند است:
-در میان هر گروهی که زیر پرچمی بودند تحقیرتان کرد جوانی صالح سوار بر اسبهای میانسال و بالغ.
- عجب از شماست! آیا ننگ نمیدانید؟ و انسان آزاده و بزرگوار ننگش میگیرد و شرم میکند.
-این پسر فاطمه(بنت أسد) است که نابودتان کرد و سر بُرید در حالی که آزادانه میان ما راه میرود و کسی به او آسیبی نزده است.
- به او مالیات بدهید و در مقابل از ضربتش بپرهیزید، کاری عاقلانه و تجارتی بدون سود.
- کهن سالان و بزرگان کجایند؟ کجاست آنکه ستون بود در مشکلات و زینت دشت و دره بود؟
- آنان را به سرعت و با لبه شمشیر و نه با عرضش به قتل رساند و کشت.
و آنچه بر این گواهی میدهد سخن خواهر عمرو بن عبد ودّ در حالی که او را کشته شده دید و گفت: چه کسی او را کشت؟ به او گفته شد: علی بن ابی طالب علیه السلام. گفت: همطرازی بزرگوار، سپس سرود:
- اگر قاتل عمرو کسی به غیر از آنکه او را کشت بود تا ابد بر او می گریستم.
- اما قاتل عمرو، ملامت نمیشود، کسی که از گذشته، یگانه سرزمین خوانده می شود.
آیا در قریش نمینگریم که چگونه با یادآور شدن کسانی که او کشته، فراوانی آنها و نابود شدن سرانش به وسیله شمشیر علی علیه السلام و کشتن دلیران و قهرمانان آن، علیه او تحریک میکند؟ سپس کسی از مردم جرأت نمیکند که آن را منکر شود.
ص: 97
ذَلِکَ (1) وَ لَا یَنْفَعُ فِی جَمَاعَتِهِمُ التَّحْرِیضُ لِعَجْزِهِمْ عَنْهُ علیه السلام وَ لَا تَرَی (2) أَنَّهُ علیه السلام قَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ فِی الشَّجَاعَةِ أَنَّهَا قَدْ صَارَتْ یَفْخَرُ(3) بِقَتْلِهِ مَنْ قُتِلَ مِنْهَا وَ یَنْفِی الْعَارَ عَنْهُ بِإِضَافَتِهِ إِلَیْهِ وَ هَذَا لَا یَکُونُ إِلَّا وَ قَدْ سَلَّمَ الْجَمِیعُ لَهُ وَ اصْطَلَحُوا عَلَی إِظْهَارِ الْعَجْزِ عَنْهُ علیه السلام وَ قَدْ رَوَی أَهْلُ السِّیَرِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا قَتَلَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ نُعِیَ إِلَی أُخْتِهِ فَقَالَتْ لَوْ لَمْ یُعَدَّ(4) یَوْمُهُ عَلَی یَدِ کُفْوٍ کَرِیمٍ لَأَرْقَأْتُ دَمْعَتِی إِنْ هَرَقْتُهَا عَلَیْهِ قَتَلَ الْأَبْطَالَ وَ بَارَزَ الْأَقْرَانَ وَ کَانَتْ مَنِیَّتُهُ عَلَی یَدِ کُفْوٍ کَرِیمٍ مَا سَمِعْتُ بِأَفْخَرَ مِنْ هَذَا یَا بَنِی عَامِرٍ ثُمَّ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:
أَسَدَانِ فِی ضِیقِ الْمَکَرِّ تَصَاوَلَا***وَ کِلَاهُمَا کُفْوٌ کَرِیمٌ بَاسِلٌ
فَتَخَالَسَا مُهَجَ النُّفُوسِ کِلَاهُمَا***وَسَطَ الْمَدَارِ مُخَاتِلٌ وَ مُقَاتِلٌ
وَ کِلَاهُمَا حَضَرَ الْقِرَاعَ حَفِیظَةً***لَمْ یُثْنِهِ عَنْ ذَاکَ شُغُلٌ شَاغِلٌ
فَاذْهَبْ عَلَیَّ فَمَا ظَفِرْتَ بِمِثْلِهِ***قَوْلٌ سَدِیدٌ لَیْسَ فِیهِ تَحَامُلٌ
فَالثَّارُ عِنْدِی یَا عَلِیُّ فَلَیْتَنِی***أَدْرَکْتُهُ وَ الْعَقْلُ مِنِّی کَامِلٌ
ذَلَّتْ قُرَیْشٌ بَعْدَ مَقْتَلِ فَارِسٍ***فَالذُّلُّ مُهْلِکُهَا وَ خِزْیٌ شَامِلٌ.
ثُمَّ قَالَتْ وَ اللَّهِ لَأَثَارَتْ قُرَیْشٌ بِأَخِی مَا حَنَّتِ النِّیبُ وَ قَدْ کَانَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ افْتَخَرَ لِلْإِسْلَامِ بِقَتْلِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ فَقَالَ فِی ذَلِکَ أَقْوَالًا کَثِیرَةً مِنْهَا:
أَمْسَی الْفَتَی عَمْرُو بْنُ عَبْدٍ یَبْتَغِی***بِجُنُوبِ یَثْرِبَ غَارَةً لَمْ یُنْظِرْ
فَلَقَدْ وَجَدْتَ سُیُوفَنَا مَشْهُورَةً***وَ لَقَدْ وَجَدْتَ جِیَادَنَا لَمْ تَقْصُرْ(5)
وَ لَقَدْ رَأَیْتَ غَدَاةَ بَدْرٍ عُصْبَةً***ضَرَبُوکَ ضَرْباً غَیْرَ ضَرْبِ الْمُخْسِرِ
أَصْبَحْتَ لَا تُدْعَی لِیَوْمِ عَظِیمَةٍ***یَا عَمْرُو أَوْ لِجَسِیمِ أَمْرٍ مُنْکَرٍ.
ص: 98
و تحریک گروهشان به خاطر ناتوانیشان در برابر او سودی ندارد. و آیا ندیدی که علی علیه السلام در دلاوری به اوج برتری رسید که خواهر عمرو افتخار کرد که او به دست علی علیه السلام کشته شده و با نسبت دادن آن به علی علیه السلام ننگ را از عمرو دور کرد. و این چیزی نیست جز اعتراف همه بر دلاوری او و اتفاق نظرشان بر ناتوانی مقابل علی علیه السلام. سیرهنویسان روایت کردهاند که وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام عمرو بن عبد وُد را به قتل رساند، به خواهرش خبر دادند، گفت: اگر مرگش به دست همطراز بزرگواری نبود بر او اشک میریختم، قهرمانان را کشت و با هماوردان مبارزه کرد و مرگش به دست همطرازی بزرگوار بود. ای بنی عامر افتخارآمیزتر از این نشنیدهام، سپس سرود:
- دو شیر در نبردگاهی تنگ به هم حمله کردند و هر دو همطراز، بزرگوار و دلیر بودند
- هر دو قصد کشتن یکدیگر را کردند در میدان جنگ هر دو چاره میجستند و میجنگیدند.
- هر دو هوشیارانه میجنگیدند و مراقب بودند و هیچ چیز آنها را از جنگ به خود مشغول نمیکرد.
- برو ای علی که آن چه به آن رسیدی، سخنی درست و بدون جانبداری است.
- ای علی کاش میتوانستم انتقام بگیرم در حالی که صاحب خونبها هستم و عقل من کامل است.
- بعد از کشته شدن قهرمان، قریش خوار شد؛ پس این یک خواری هلاک کننده و یک رسوایی فراگیر است.
سپس گفت: به خدا که هیچ وقت قریش انتقام برادرم را نگیرد. و حسان بن ثابت کشتن عمرو بن عبد ود را افتخاری برای اسلام دانسته و اشعار بسیاری گفته از جمله:
- پهلوان عمرو بن عبد ود میخواست به جنوب یثرب هجومی آورد که تا کنون دیده نشده بود .
- شمشیرهای ما را آخته دیدی و اسبانمان را آماده یافتی.
- فردای بدر جماعتی را دیدی که تو را ضربهای زدند که کشنده بود و نه زخمی کننده.
- چنان شدی ای عَمرو که برای روزی بزرگ و امردشوار ناخوشیاندی خوانده نمیشوی .
ص: 98
فَلَمَّا بَلَغَ شِعْرُهُ بَنِی عَامِرٍ قَالَ فَتًی مِنْهُمْ یَرُدُّ عَلَیْهِ قَوْلَهُ فِی ذَلِکَ:
کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ لَمْ تَقْتُلُونَنَا***وَ لَکِنْ بِسَیْفِ الْهَاشِمِیِّینَ فَافْخَرُوا
بِسَیْفِ ابْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ فِی الْوَغَی***بِکَفِّ عَلِیٍّ نِلْتُمْ ذَاکَ فَاقْصُرُوا
فَلَمْ تَقْتُلُوا عَمْرَو بْنَ وُدٍّ وَ لَا ابْنَهُ***وَ لَکِنَّهُ الْکُفْوُ الْهِزَبْرُ الْغَضَنْفَرُ
عَلِیٌّ الَّذِی فِی الْفَخْرِ طَالَ ثَنَاؤُهُ***فَلَا تُکْثِرُوا الدَّعْوَی عَلَیْنَا فَتَحْقَرُوا
بِبَدْرٍ خَرَجْتُمْ لِلْبِرَازِ فَرَدَّکُمْ***شُیُوخُ قُرَیْشٍ جَهْرَةً وَ تَأَخَّرُوا
فَلَمَّا أَتَاهُمْ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ***وَ جَاءَ عَلِیٌّ بِالْمُهَنَّدِ یَخْطِرُ
فَقَالُوا نَعَمْ أَکْفَاءُ صِدْقٍ وَ أَقْبَلُوا***إِلَیْهِمْ سِرَاعاً إِذْ بَغَوْا وَ تَجَبَّرُوا
فَجَالَ عَلِیٌّ جَوْلَةً هَاشِمِیَّةً***فَدَمَّرَهُمْ لَمَّا عَتَوْا وَ تَکَبَّرُوا
فَلَیْسَ لَکُمْ فَخْرٌ عَلَیْنَا بِغَیْرِنَا***وَ لَیْسَ لَکُمْ فَخْرٌ یُعَدُّ وَ یُذْکَرُ
وَ قَدْ جَاءَ الْأَثَرُ مِنْ طُرُقٍ شَتَّی بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ وَ قَدْ ذَکَرَ حَدِیثَ بَدْرٍ فَقَالَ قَتَلْنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ سَبْعِینَ وَ أَسَرْنَا سَبْعِینَ وَ کَانَ الَّذِی أَسَرَ الْعَبَّاسَ رَجُلٌ قَصِیرٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَأَدْرَکْتُهُ فَأَلْقَی الْعَبَّاسُ عَلَیَّ عِمَامَتَهُ لِئَلَّا یَأْخُذَهَا الْأَنْصَارِیُّ وَ أَحَبَّ أَنْ أَکُونَ أَنَا الَّذِی أَسَرْتُهُ وَ جِی ءَ بِهِ (1) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ جِئْتُ بِعَمِّکَ الْعَبَّاسِ أَسِیراً فَقَالَ الْعَبَّاسُ کَذَبْتَ مَا أَسَرَنِی إِلَّا ابْنُ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْأَنْصَارِیُّ یَا هَذَا أَنَا أَسَرْتُکَ فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَسَرَنِی إِلَّا ابْنُ أَخِی وَ لَکَأَنِّی بِجَلَحَتِهِ فِی النَّقْعِ (2) تَبَیَّنُ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقَ عَمِّی ذَاکَ مَلَکٌ کَرِیمٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُهُ بِجَلَحَتِهِ وَ حُسْنِ وَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ أَیَّدَنِی اللَّهُ بِهِمْ عَلَی صُورَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لِیَکُونَ ذَلِکَ
ص: 99
وقتی شعرش به بنی عامر رسید مردی از میان آنها به سخن او در این باره پاسخ داد و گفت:
- دروغ گفتید قسم به خانه خدا که شما ما را نکشتید، بلکه به شمشیر هاشمیان افتخار کنید.
- به شمشیر پسر عبدالله، احمد در جنگ به دست علی به آن رسیدید، پس دست بردارید.
- شما نه عمربن عبدودّ را کشتید و نه پسرش را بلکه شیر همطراز و خشمگین آنها را کشت.
- علی علیه السلام کسی است که ستایش او طولانی شد پس شما ادعای آن را نکنید که نابود میشوید.
- روز بدر به صحنه آمدید و شیوخ قریش آشکارا شما را بازگرداندند و عقب رفتید.
- وقتی حمزه و عبیده نزد آنها آمدند و علی علیه السلام همراه شمشیرش گذر کرد.
- گفتند: بله همطرازان راستینند و به سرعت سوی آنها پیش آمدند وقتی گردنکشی و طغیان کردند.
- علی علیه السلام تاخت و تازی هاشمی انجام داد و نابودشان کرد وقتی طغیان کردند و تکبر ورزیدن.
- شما را به واسطه غیر ما ، افتخاری بر ما ندارید و شما افتخار قابل ذکری ندارید.
از طرق متعدد با اسناد مختلف از زید بن وهب نقل شده که گفت: از علی علیه السلام در حالی که جنگ بدر را یادآور میشد شنیدم که فرمود: هفتاد تن از مشرکان را کشتیم و هفتاد تن را اسیر کردیم. و کسی که عباس را اسیر کرد مردی کوتاه قد از انصار بود، او را گرفت و عباس عمامهاش را به سوی من پرتاب کرد تا انصاری آن را نگیرد. و دوست داشت من کسی باشم که او را اسیر کردهام. او نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورده شد. انصاری گفت: ای رسول الله عمویت عباس را اسیر آوردم. عباس گفت: دورغ میگویی، کسی مرا اسیر نکرده مگر پسر برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام، انصاری به او گفت: من تو را اسیر کردم. گفت: به خدا ای رسول الله کسی جز پسر برادرم مرا اسیر نکرد. او را میان گرد و غبار از مویش شناختم. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: عمویم راست میگوید فرشتهای بزرگوار بوده است. عباس گفت: ای رسول الله من مطمئنم که او را از موی و زیبایی صورتش شناختم. به او گفت: فرشتگانی که خدا مرا به وسیله آنها یاری میکند به شکل علی ابی طالب علیه السلام هستند تا به این وسیله بر
ص: 99
أَهْیَبَ لَهُمْ فِی صُدُورِ الْأَعْدَاءِ قَالَ فَهَذِهِ عِمَامَتِی عَلَی رَأْسِ عَلِیٍّ علیه السلام فَمُرْهُ فَلْیَرُدَّهَا عَلَیَّ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِیکَ خَیْراً یُعَوِّضْکَ أَحْسَنَ الْعِوَضِ.
أ فلا ترون أن هذا الحدیث یؤید ما تقدم و یؤکد القول بأن أمیر المؤمنین علیه السلام کان أشجع البریة و أنه بلغ من بأسه و خوف الأعداء منه علیه السلام أن جعل الله عز و جل الملائکة علی صورته لیکون ذلک أرعب لقلوبهم و أن هذا المعنی لم یحصل لبشر قبله و لا بعده ویُؤَیِّدُ مَا رُوِّینَاهُ مَا جَاءَ مِنَ الْأَثَرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی حَدِیثِ بَدْرٍ فَقَالَ: لَقَدْ کَانَ یُسْأَلُ الْجَرِیحُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَیُقَالُ مَنْ جَرَحَکَ فَیَقُولُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَإِذَا قَالَهَا مَاتَ. و فی بلاء أمیر المؤمنین علیه السلام یوم بدر یقول أبو هاشم السید ابن محمد الحمیری:
من کعلی الذی یبارزه***الأقران إذ بالسیوف یصطلم
إذ الوغی نارها مسعرة***یحرق فرسانها إذا اقتحموا
فی یوم بدر و فی مشاهده***العظمی و نار الحرب تضطرم
بارز أبطالها و سادتها***قعصا لهم بالحسام قد علموا(1)
دعوه کی تدرکون عزته***فما علوا ذلکم و لا سلموا
جذ بسیف النبی هامات***أقوام هم سادة و هم قدم
سیدنا الماجد الجلیل أبو***السبطین رأس الأنام و العلم
إن علیا و إن فاطمة***و إن سبطیهما و إن ظلموا
لصفوة الله بعد صفوته***لا عرب مثلهم و لا عجم.
انتهی (2)
وَ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ قَالَ نَصْرٌ وَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ نُمَیْرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَسْمَعُ عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ الْهَرِیرِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا طَحَنَتْ رَحَی مَذْحِجٍ فِیمَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ عَکٍّ وَ لَخْمٍ وَ حذام [جُذَامَ] وَ
ص: 100
دل دشمنان ترس بیشتری افکند. گفت: این عمامه من است بر سر علی علیه السلام به او بگو آن را به من بازگرداند، گفت: وای بر تو اگر خداوند خیری در تو میدید بهترین عوض را به تو میداد.
آیا نمینگرید که این حدیث مؤیّد آنچه پیش از این گفته شده، است. و این سخن را که علی علیه السلام دلاورترین خلایق است تاکید میکند. و او در قدرت و ترس دشمنان از او به مرتبهای رسیده که خدای عزّ وجلّ فرشتگان را به شکل او قرار میدهد تا ترس بیشتری بر دلهایشان افکنَد و این موضوع برای انسانی نه پیش و نه پس از او وجود نداشته است و آنچه روایت ما را تأیید میکند سخنی است از امام محمد باقر علیه السلام در حدیث بدر که گفت: از مجروحان بدر سوال میشد چه کسی تو را زخمی کرد؟ میگفت: علی بن ابی طالب علیه السلام و زمانی که این را میگفت، میمُرد. در مورد آزمون امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ بدر ابوهاشم سید بن محمد حمیری میگوید:
- چه کسی مانند علی است آن زمان که هماوردان با او مبارزه میکنند و زمانی که با شمشیر نابود میکند.
- وقتی که آتش جنگ برافروخته شده و جنگجویان را آن زمان که پای به میدان میگذارند میسوزاند.
- در جنگ بدر و صحنههای بزرگ آن در حالی که آتش جنگ شعلهور است.
- قهرمانان و سرانش را به مبارزه طلبید، دانستند که آنها را فورا با شمشیر تیز میکُشَد.
- او را خواندند تا بر عزت و بزرگیش دست یابند بر او برتری نیافتند و ایمن هم نماندند.
- با شمشیر پیامبر، سر مردمانی را که بزرگانی بودند و با سابقه بودند برید.
- سرور با مجد وعظمت و بزرگ ما، پدر دو نوه، بزرگ و سرور مردم، - قطعا علی، فاطمه و دو فرزندشان علیهم السلام، هر چند که به آنان ظلم شود،
- برترین برگزیدگان خدا هستند بعد از آن برگزیدهاش که هیچ عرب و هیچ عجمی مثل آنها نیست پایان نقل قول(1).
عبد الحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفت: نصر گفت عَمرو بن شِمر از جابر بن نُمَیر انصاری برای ما نقل کرد و گفت: به خدا گویی که از علی علیه السلام شنیدم در یوم الهریر بعد از آن که آسیاب مذحج آنچه میان آن و عَک، لَخم، حَذام و
ص: 100
الْأَشْعَرِیِّینَ بِأَمْرٍ عَظِیمٍ تَشِیبُ مِنْهُ النَّوَاصِی حَتَّی اسْتَقَلَّتِ الشَّمْسُ وَ قَامَ قَائِمُ الظَّهِیرَةِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ حَتَّی مَتَی نُخَلِّی بَیْنَ هَذَیْنِ الْحَیَّیْنِ قَدْ فَنِینَا(1) وَ أَنْتُمْ وُقُوفٌ تَنْظُرُونَ أَ مَا تَخَافُونَ مَقْتَ اللَّهِ ثُمَّ انْفَتَلَ (2) إِلَی الْقِبْلَةِ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ نَادَی- یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا وَاحِدُ یَا صَمَدُ(3) یَا اللَّهُ یَا إِلَهَ مُحَمَّدٍ إِلَیْکَ اللَّهُمَ (4) نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ طُلِبَتِ الْحَوَائِجُ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ- سِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ ثُمَّ نَادَی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَلِمَةُ التَّقْوَی قَالَ فَلَا وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً نَبِیّاً(5) مَا سَمِعْنَا بِرَئِیسِ قَوْمٍ مُنْذُ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَصَابَ بِیَدِهِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ مَا أَصَابَ إِنَّهُ قَتَلَ فِیمَا ذَکَرَ الْعَادُّونَ زِیَادَةً عَلَی خَمْسِمِائَةٍ مِنْ أَعْلَامِ الْعَرَبِ یَخْرُجُ بِسَیْفِهِ مُنْحَنِیاً فَیَقُولُ مَعْذِرَةً إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکُمْ مِنْ هَذَا لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَفْلِقَهُ وَ لَکِنْ یَحْجُزُنِی عَنْهُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ وَ أَنَا أُقَاتِلُ بِهِ دُونَهُ قَالَ فَکُنَّا نَأْخُذُهُ وَ نُقَوِّمُهُ ثُمَّ یَتَنَاوَلُهُ مِنْ أَیْدِینَا فَیَتَقَحَّمُ بِهِ عَرْضَ الصَّفِّ فَلَا وَ اللَّهِ مَا لَیْثٌ بِأَشَدَّ نِکَایَةً مِنْهُ فِی عَدُوِّهِ (6).
وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ رَوَی أَبُو عُبَیْدَةَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام اسْتَنْطَقَ الْخَوَارِجَ بِقَتْلِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَبَّابٍ فَأَقَرُّوا بِهِ فَقَالَ انْفَرِدُوا کَتَائِبَ لِأَسْمَعَ قَوْلَکُمْ کَتِیبَةً کَتِیبَةً فَتَکَتَّبُوا کَتَائِبَ وَ أَقَرَّتْ کُلُّ کَتِیبَةٍ بِمِثْلِ مَا أَقَرَّتْ بِهِ الْأُخْرَی مِنْ قَتْلِ ابْنِ خَبَّابٍ
ص: 101
اشعریّین بود را با امری بزرگ که موی پیشانی را سفید میکند خرد کرد، و خورشید به وسط آسمان رسید و ظهر شد و علی علیه السلام به یارانش می فرمود: تا کی این دو قبیله را به حال خود رها کنیم؟ ما نابود شدیم و شما ایستاده اید نگاه میکنید آیا از انتقام خدا نمیترسید؟ سپس رو کرد به سوی قبله و دستانش را به طرف خدا عزّ وجل ّ بالا برد و صدا زد: ای خدا ای رحمن ای یکتا ای بینیاز ای خدا ای پروردگار محمد. به سوی تو قدمها برداشته میشود، دلها روی میآورد، دستها بلند میشود، گردنها بالا میآید، چشمها خیره میشود، و از تو حوائج خواسته میشود خدایا به تو شکایت میآوریم از نبود پیامبرمان، فراوانی دشمنانمان و پراکندگی آرزوهایمان. « رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ »(1)
{پروردگارا میان ما و قوممان به حق گشایش ایجاد کن که تو بهترین گشایش دهندگانی}. بروید برکت خدا همراه شما باشد. سپس فرمود: لا إله إلا الله و الله اکبر کلمه تقواست. گفت: قسم به کسی که محمد را پیامبر ما قرار داد از زمانی که آسمانها و زمین خلق شده نشنیدهام که بزرگ قومی در یک روز چنان چیزی که او به دست آورد کسب کند، او طبق آنچه شمارندگان ذکر کردهاند بیش از پانصد نفر از بزرگان عرب را کُشت، با شمشیر خم شدهاش بیرون میرفت و میگفت: از خدا و شما عذر میخواهم، خواستم آن را بِشکنم اما این سخنی که از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم مانعم شد که میفرمود: لا سیف إلا ذوالفقار و لا فتی إلا علی، در حالی که من با آن پیش رویش میجنگیدم. گفت: آن را میگرفتیم و صاف و مستقیمش میکردیم سپس از دست ما میگرفت و به عرض صف حمله میبرد. به خدا که هیچ شیری در آسیب رساندن به دشمنش قدرتمندتر از او نیست(2).
و در جای دیگر گفت: ابو عُبیده روایت کرد که علی علیه السلام از خوارج در مورد قتل عبدالله بن خبّاب سوال کرد و به آن اقرار کردند فرمود: سپاهها را از هم جدا کنید که سخن هر سپاه را جداگانه بشنوم، سپاه ها جمع شدند و همه مانند هم به قتل ابن خبّاب اعتراف کردند
ص: 101
وَ قَالُوا وَ لَنَقْتُلَنَّکَ کَمَا قَتَلْنَاهُ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ أَقَرَّ أَهْلُ الدُّنْیَا کُلُّهُمْ بِقَتْلِهِ هَکَذَا وَ أَنَا أَقْدِرُ عَلَی قَتْلِهِمْ بِهِ لَقَتَلْتُهُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ (1) شُدُّوا عَلَیْهِمْ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ یَشُدُّ عَلَیْهِمْ وَ حَمَلَ بِذِی الْفَقَارِ حَمْلَةً مُنْکَرَةً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلُّ حَمْلَةٍ یَضْرِبُ بِهِ حَتَّی یَعْوَجَّ مَتْنُهُ ثُمَّ یَخْرُجُ فَیُسَوِّیهِ بِرُکْبَتَیْهِ ثُمَّ یَحْمِلُ بِهِ حَتَّی أَفْنَاهُمْ (2).
لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ عَلِیٌ (3) لَیَأْکُلُ أَکْلَ الْعَبْدِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ إِنْ کَانَ لَیَشْتَرِی الْقَمِیصَیْنِ السُّنْبُلَانِیَّیْنِ فَیُخَیِّرُ غُلَامَهُ خَیْرَهُمَا ثُمَّ یَلْبَسُ الْآخَرَ فَإِذَا جَازَ أَصَابِعَهُ قَطَعَهُ وَ إِذَا جَازَ کَعْبَهُ حَذَفَهُ وَ لَقَدْ وَلِیَ خَمْسَ سِنِینَ مَا وَضَعَ آجُرَّةً عَلَی آجُرَّةٍ وَ لَا لَبِنَةً عَلَی لَبِنَةٍ وَ لَا أَقْطَعَ قَطِیعاً وَ لَا أَوْرَثَ بَیْضَاءَ وَ لَا حَمْرَاءَ وَ إِنْ کَانَ لَیُطْعِمُ النَّاسَ خُبْزَ الْبُرِّ وَ اللَّحْمِ وَ یَنْصَرِفُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ یَأْکُلُ خُبْزَ الشَّعِیرِ وَ الزَّیْتِ وَ الْخَلِّ وَ مَا وَرَدَ عَلَیْهِ أَمْرَانِ کِلَاهُمَا لِلَّهِ رِضًا إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِهِ وَ لَقَدْ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ کَدِّ یَدِهِ تَرِبَتْ فِیهِ یَدَاهُ (4) وَ عَرِقَ
ص: 102
و گفتند: مطمئنا تو را نیز خواهیم کشت چنان که او را کشتیم. علی علیه السلام فرمود: به خدا اگر همه اهل دنیا این چنین به قتل او اعتراف کنند و من قادر باشم به خاطر این کارشان آنها بکشم خواهم کشت. سپس رو به یارانش کرد و فرمود: به آنها حمله کنید و من اولین کسی هستم که به آنها حمله میکنم. و با ذوالفقار سه بار سخت بر آنها تاخت و در هر بار با آن ضربه میزد تا اینکه خم میشد. سپس بیرون میآمد و با پاهایش آن را صاف میکرد و دوباره با آن حمله میکرد تا اینکه آنها را نابود کرد(1) .
باب صد و هفتم : مجموعه مکارم اخلاق، آداب و سنن، عدالت و حُسن تدبیر علی علیه السلام
روایات
روایت1.
امالی الصدوق: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: به خدا که علی مانند بندگان غذا میخورد و مانند بندگان مینشست، دو پیراهن بلند میخرید و غلامش را برای انتخاب بهترینش آزاد میگذاشت سپس دیگری را میپوشید و اگر از انگشتانش فراتر میرفت قطع میکرد و اگر از پاهایش بلندتر بود کوتاه میکرد. پنج سال ولایت داشت که در این مدت آجری بر روی آجر و خشتی بر روی خشت نگذاشت، و قطعه ای ای برای خود جدا نکرد. و قرمز و سفیدی به ارث نگذاشت. به مردم نان گندم و گوشت میخوراند و خود به خانه بازمیگشت و نان جو و روغن و شیره ترش میخورد. و دو کار که هر دو برای رضای خدا بود پیش نمیآمد مگر اینکه آن کار را که بر جسمش سختتر بود انتخاب میکرد. و از دست رنج خود هزار بنده را آزاد کرد که در آن دستهایش خاکی شد و بر چهرهاش عرَق نشست.
ص: 102
فِیهِ وَجْهُهُ وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ وَ إِنْ (1) کَانَ لَیُصَلِّی فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ إِنْ کَانَ أَقْرَبُ النَّاسِ شَبَهاً بِهِ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ بَعْدَهُ (2).
قال الفیروزآبادی قمیص سنبلانی سابغ الطول أو منسوب إلی بلد بالروم (3).
لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِذَا أُتِیَ بِالْمَالِ أَدْخَلَهُ بَیْتَ مَالِ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ جَمَعَ الْمُسْتَحِقِّینَ ثُمَّ ضَرَبَ یَدَهُ فِی الْمَالِ فَنَثَرَهُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً وَ هُوَ یَقُولُ یَا صَفْرَاءُ یَا بَیْضَاءُ لَا تَغُرِّینِی غُرِّی غَیْرِی
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
ثُمَّ لَا یَخْرُجُ حَتَّی یُفَرِّقَ مَا فِی بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ وَ یُؤْتِیَ کُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ ثُمَّ یَأْمُرُ أَنْ یُکْنَسَ وَ یُرَشَّ ثُمَّ یُصَلِّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُطَلِّقُ الدُّنْیَا ثَلَاثاً یَقُولُ بَعْدَ التَّسْلِیمِ یَا دُنْیَا لَا تَتَعَرَّضِینَ لِی وَ لَا تَتَشَوَّقِینَ إِلَیَّ وَ لَا تَغُرِّینِی فَقَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ لِی عَلَیْکِ (4).
لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَخْزُومِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ مُوسَی بْنِ أَبِی أَیُّوبَ التَّمِیمِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ قَالَ: ذَکَرَ عَلِیٌّ علیه السلام عِنْدَ ابْنِ عَبَّاسٍ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَقَالَ وَا أَسَفَاهْ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مَضَی وَ اللَّهِ مَا غَیَّرَ وَ لَا بَدَّلَ وَ لَا قَصَّرَ وَ لَا جَمَعَ وَ لَا مَنَعَ وَ لَا آثَرَ إِلَّا اللَّهَ وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَتِ الدُّنْیَا أَهْوَنَ عَلَیْهِ مِنْ شِسْعِ نَعْلِهِ لَیْثٌ
ص: 103
هیچ کس طاقت کاری که او انجام میداد را نداشت. در شبانه روز هزار رکعت نماز میخواند. شبیهترین مردم به او علی بن حسن علیه السلام بود. و بعد از او هم کسی طاقت کارهایی را که او انجام میداد را نداشت.
توضیح
فیروز آبادی گفت: قمیص سنبلانیّ: لباس طویل، یا لباس منسوب به سرزمینی در روم(1) .
روایت2.
امالی الصدوق: از ابن نباته روایت شده که گفت: اگر مالی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آورده میشد آن را وارد بیت المال مسلمانان میکرد و مستحقان را جمع کرده و دستش را بر اموال میزد و آن را به راست و چپ پخش میکرد و میگفت: ای زرد رنگ ای سفید رنگ مرا نفریب، دیگری را بفریب.
- این چیده من است و بهترین آن در میانش است. چه هر چیننده ای دستش به سوی دهانش است.
سپس بیرون نمیرفت مگر اینکه بیت المال مسلمانان را پخش میکرد و حق هر صاحب حقی را میداد سپس دستور میداد جارو شود و آب پاشیده شود. و در آن دو رکعت نماز میخواند و دنیا را سه طلاقه میکرد و بعد از سلام میگفت: ای دنیا بر من عرضه نشو و به سوی من متمایل نشو و مرا نفریب که من تو سه طلاقه کردم و برای من بازگشتی به تو وجود ندارد(2).
روایت3.
امالی الصدوق: از ضحاک بن مزاحم روایت شده که گفت: علی علیه السلام بعد از وفاتش نزد ابن عباس یادآور شد پس او گفت: افسوس و اندوه بر ابو الحسن رفت در حالی که قسم به خدا تغییر نداد، عوض نکرد، کوتاه نکرد، جمع نکرد منع نکرد و ترجیح نداد مگر به خاطر خدا و به خدا که دنیا در نظر او از بند کفشش بی ارزشتر بود. در جنگ شیری
ص: 103
فِی الْوَغَی بَحْرٌ فِی الْمَجَالِسِ حَکِیمٌ فِی الْحُکَمَاءِ هَیْهَاتَ قَدْ مَضَی إِلَی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی (1).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَسَا عَلِیٌّ علیه السلام النَّاسَ بِالْکُوفَةِ وَ کَانَ فِی الْکِسْوَةِ بُرْنُسُ خَزٍّ فَسَأَلَهُ إِیَّاهُ الْحَسَنُ فَأَبَی أَنْ یُعْطِیَهُ إِیَّاهُ وَ أَسْهَمَ عَلَیْهِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَصَارَ لِفَتًی مِنْ هَمْدَانَ فَانْقَلَبَ بِهِ الْهَمْدَانِیُّ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ حَسَناً کَانَ سَأَلَهُ أَبَاهُ فَمَنَعَهُ إِیَّاهُ فَأَرْسَلَ بِهِ الْهَمْدَانِیُّ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَبِلَهُ (2).
لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام کُلَّ بُکْرَةٍ یَطُوفُ فِی أَسْوَاقِ الْکُوفَةِ سُوقاً سُوقاً وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ کَانَ لَهَا طَرَفَانِ وَ کَانَتْ تُسَمَّی السَّبِیبَةَ(3) فَیَقِفُ عَلَی سُوقٍ سُوقٍ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّکُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ الْمُبْتَاعِینَ وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْکَذِبِ وَ الْیَمِینِ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِینَ وَ لَا تَقْرَبُوا الرِّبَا وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ یَطُوفُ فِی جَمِیعِ أَسْوَاقِ الْکُوفَةِ فَیَقُولُ هَذَا ثُمَّ یَقُولُ:
تَفْنَی اللَّذَاذَةُ مِمَّنْ نَالَ صَفْوَتَهَا***مِنَ الْحَرَامِ وَ یَبْقَی الْإِثْمُ وَ الْعَارُ
تَبْقَی عَوَاقِبُ سَوْءٍ فِی مَغَبَّتِهَا***لَا خَیْرَ فِی لَذَّةٍ مِنْ بَعْدِهَا النَّارُ(4)
جا، [المجالس] للمفید أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ مُفْسِدِینَ قَالَ فَیَطُوفُ فِی جَمِیعِ الْأَسْوَاقِ أَسْوَاقِ الْکُوفَةِ ثُمَّ یَرْجِعُ فَیَقْعُدُ لِلنَّاسِ قَالَ:
ص: 104
و در مجالس دریایی بود، و میان حکیمان حکیم بود. هیهات، که به درجات بالا رفت(1).
روایت4.
قرب الاسناد: امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام نقل کرد که فرمود: علی علیه السلام مردم را در کوفه پوشاند و در میان لباسها لباسی از جنس خز بود. حسن علیه السلام آن را طلبید، اما امام از دادن آن به وی امتناع کرد و بین مسلمانان تقسیم کرد و به جوانی از همدان رسید. آن همدانی با آن لباس بازگشت. به او گفتند: حسن این لباس را از پدرش درخواست کرد اما به او نداد. پس جوان همدانی آن را برای حسن علیه السلام فرستاد و او آن را پذیرفت.(2)
روایت5.
امالی الصدوق: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: علی علیه السلام هر روز صبح زود بین بازارهای کوفه بازار به بازار میگشت در حالی که خورجینی که دو طرف داشت و اسمش سیبه بود بر دوش داشت. در هر بازاری میایستاد و صدا میزد: ای تاجران خیرخواهی را پیش آورید. به آسان گیری متبرک شوید به خریداران نزدیک شوید، به بردباری مزیّن شوید، از دروغ و قسم خوردن نهی کنید، از ظلم دوری کنید، با مظلومان به انصاف رفتار کنید، و به رباء نزدیک نشوید « َأوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ»(3){در
پیمانه و وزن حق را ادا کنید و به مردم کم فروشی نکنید و در حالی که فاسدید در زمین ایجاد فساد نکنید}. در همه بازارهای کوفه میگشت و این را می فرمود آنگاه چنین میسرود:
- لذت از دست کسی که به بهترینش از حرام دست یابد میرود و گناه و ننگ باقی می ماند.
- عواقب بدی را در سرانجامش به جای می گذارد، در لذتی که بعد از آن آتش است خیری نیست.
مجالس المفید: از امام باقر مانند آن تا انتهای آیه، روایت شده است که فرمود: در همه بازارهای کوفه میگشت سپس باز میگشت و نزد مردم مینشست، گفت:
ص: 104
فَکَانُوا إِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْهِمْ قَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ أَمْسَکُوا أَیْدِیَهُمْ وَ أَصْغَوْا إِلَیْهِ بِآذَانِهِمْ وَ رَمَقُوهُ بِأَعْیُنِهِمْ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ کَلَامِهِ فَإِذَا فَرَغَ قَالُوا السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).
کا، [الکافی] العدة عن سهل و أحمد بن محمد و علی عن أبیه جمیعا عن ابن محبوب عن ابن أبی المقدام عن جابر عنه علیه السلام: مثله (2).
ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّوْفَلِیِّ رَفَعَهُ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ ذَکَرَ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَتَبَ إِلَی عُمَّالِهِ أَدِقُّوا أَقْلَامَکُمْ وَ قَارِبُوا بَیْنَ سُطُورِکُمْ وَ احْذِفُوا عَنِّی فُضُولَکُمْ (3) وَ اقْصِدُوا قَصْدَ الْمَعَانِی وَ إِیَّاکُمْ وَ الْإِکْثَارَ فَإِنَّ أَمْوَالَ الْمُسْلِمِینَ لَا تَحْتَمِلُ الْإِضْرَارَ(4).
ل، [الخصال] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَصْرِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ سَعْدٌ(5) وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ غَیْرُ وَاحِدٍ مِنَ الصَّحَابَةِ- یَطْلُبُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَمْلَةَ فَوَجَدُونِی عَلَی الْبَابِ جَالِساً فَسَأَلُونِی عَنْهُ فَقُلْتُ یَخْرُجُ السَّاعَةَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی ظَهْرِی فَقَالَ کَبِّرْ(6) یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّکَ تُخَاصِمُ النَّاسَ بَعْدِی بِسِتِّ خِصَالٍ فَتَخْصِمُهُمْ لَیْسَتْ فِی قُرَیْشٍ مِنْهَا شَیْ ءٌ إِنَّکَ أَوَّلُهُمْ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ أَقْوَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَوْفَاهُمْ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَرْأَفُهُمْ بِالرَّعِیَّةِ وَ أَعْلَمُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ
ص: 105
مردم وقتی میدیدند به سوی آنان آمده و فرموده: «یا معشر الناس»، دست از کار میکشیدند و با گوشهای خود به او توجه میکردند و با چشمانشان به او خیره میشدند تا اینکه سخنش به پایان میرسید. وقتی از سخن فارغ میشد: میگفتند: سمعاً و طاعةً ای امیر المؤمنین(1).
الکافی: العُدّة، از سهل بن محمد و علی از پدرش همه از ابن محبوب از ابن ابو المقدام از جابر از امام علیه السلام مانند آن روایت شده است(2) .
روایت6.
الخصال: جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل کرده که فرمودند: امیرالمؤمنین علیه السلام به کارگزاران خود نوشت: قلامهایتان را تیز کنید، و سطرهایتان را نزدیک کنید، چیزهای زائد خود را برای من ننویسید، و معانی کوتاه را انتخاب کنید، شما را از زیادهگویی بر حذر میدارم که اموال مسلمانان متحمل ضرر نمیشود(3).
روایت7.
الخصال: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد، عبد الرحمان بن عوف و چند تن از صحابه در پی پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه امّ سلمه بودند که مرا دیدند که کنار در نشستهام، و از من در مورد پیامبر سوال کردند. گفتم اکنون بیرون رفت. چیزی نگذشت که بیرون آمد و با دستش به پشت من زد و گفت: فخر کن ای پسر ابی طالب تو بعد از من به شش خصلت در میان مردم مخاصمه می کنی که در قریش چیزی از آن نیست: تو اولین کسی هستی که در میان آنها به خدا ایمان آوَرد، استوارترین آنها در امر خدای عزّو جلّ، وفادارترین آنها به عهد خدا، مهربان ترین آنها نسبت به مردم، آگاهترین آنها به برهان و دادخواهی،
ص: 105
وَ أَقْسَمُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ أَقْضَاهُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).
ل، [الخصال] بهذا الإسناد عن بکر بن أحمد قال حدثنا أبو أحمد جعفر بن محمد بن عبد الله بن موسی عن أبیه عن جده موسی عن أبیه عن آبائه علیهم السلام: مثله (2).
ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أُحَاجُّکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُحَاجُّکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ تُحَاجُّ قَوْمَکَ فَتُحَاجُّهُمْ بِسَبْعِ خِصَالٍ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْعَدْلِ فِی الرَّعِیَّةِ وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْأَخْذِ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ مَا عَلِمْتَ یَا عَلِیُّ أَنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام مُوَافِینَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیُدْعَی فَیُقَامُ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَیُکْسَی مِنْ کِسْوَةِ الْجَنَّةِ وَ یُحَلَّی مِنْ حُلِیِّهَا وَ یَسِیلُ لَهُ مِیزَابٌ مِنْ ذَهَبٍ مِنَ الْجَنَّةِ فَیَهَبُ مِنَ الْجَنَّةِ مَا هُوَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ وَ أُدْعَی أَنَا فَأُقَامُ عَنْ شِمَالِ الْعَرْشِ فَیُفْعَلُ بِی مِثْلُ ذَلِکَ ثُمَّ تُدْعَی أَنْتَ یَا عَلِیُّ فَیُفْعَلُ بِکَ مِثْلُ ذَلِکَ أَ مَا تَرْضَی یَا عَلِیُّ أَنْ تُدْعَی إِذَا دُعِیتُ أَنَا وَ تُکْسَی إِذَا کُسِیتُ أَنَا وَ تُحَلَّی إِذَا حُلِّیتُ أَنَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ أُدْنِیَکَ فَلَا أُقْصِیَکَ وَ أُعَلِّمَکَ وَ لَا أَجْفُوَکَ وَ حَقّاً عَلَیْکَ أَنْ تَعِیَ وَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أُطِیعَ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (3).
ل، [الخصال] ابْنُ مُوسَی عَنِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْقُدُّوسِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ مُوسَی بْنِ طَرِیفٍ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: أُحَاجُّ النَّاسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِسَبْعٍ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَدْلِ فِی الرَّعِیَّةِ وَ إِقَامِ الْحُدُودِ(4).
ص: 106
بهتر از همه تقسیم میکنی و نزد خدا عادلترین آنها هستی(1).
الخصال: با این اسناد از بکر بن أحمد روایت شده که گفت: ابو أحمد جعفر بن محمد بن عبد الله بن موسی، از پدرش از جدش موسی از پدرش از پدرانش علهیم السلام مانند آن را روایت کرده است(2).
روایت8.
الخصال: عمَّار بن یاسِر و جَابر بن عَبد اللَّه گفتند: رسول الله صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: من در روز قیامت با نبوّت بر تو اقامه حجت میکنم، و تو با هفت خصلت برای قومت دلیل و برهان میآوری: بر پا داشتن نماز، دادن زکات، امر به معروف و نهی از منکر، عدالت با مردم، تقسیم عادلانه و پایبند بودن به امر خدای عزّ وجلّ. آیا ندانستی ای علی که ابراهیم علیه السلام با ما در قیامت وارد میشود، فرا خوانده میشود و در سمت راست عرش قرار میگیرد، از لباس بهشت پوشانده و با زینتهای آن مزین میشود و جویی از طلا از بهشت برای او جاری میشود که از بهشت چیزی میبخشد که شیرین تر از شهد، سفیدتر از شیر و خنکتر از یخ است و من فرا خوانده میشوم و در سمت چپ عرش قرار می گیرم، و در مورد من نیز مانند او انجام می شود، و سپس ای علی تو فرا خوانده می شوی و برای تو نیز چنین میشود. ای علی آیا دوست نداری فرا خوانده شوی آن زمان که من خوانده میشوم و پوشانده شوی آن زمان که من پوشانده میشوم و آراسته شوی آن زمان که من آراسته میشوم؟ خدای عزّو جل ّ به من دستور داده که تو را نزدیک کنم و دور نسازم؛ به تو بیاموزم و به تو جفا نکنم؛ بر تو حق است که بدانی و بر من حق است که پروردگار تبارک و تعالی را اطاعت کنم(3).
روایت9.
الخصال: علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: من در روز قیامت برای مردم با هفت چیز اقامه برهان میکنم: بر پاداشتن نماز، دادن زکات، امر به معروف و نهی از منکر، تقسیم عادلانه و عدالت با مردم و رعایت حدود الهی.
ص: 106
ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّکُونِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ ثَوْرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أُخَاصِمُکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ تُخَاصِمُ النَّاسَ بِسَبْعٍ وَ لَا یُحَاجُّکَ فِیهِنَّ أَحَدٌ مِنْ قُرَیْشٍ لِأَنَّکَ أَنْتَ أَوَّلُهُمْ إِیمَاناً وَ أَوْفَاهُمْ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَقْوَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَقْسَمُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ أَعْدَلُهُمْ فِی الرَّعِیَّةِ وَ أَبْصَرُهُمْ فِی الْقَضِیَّةِ وَ أَعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ مَزِیَّةً(1).
ع، [علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَخِیهِ عُمَرَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَبِتْ بِمَکَّةَ بَعْدَ إِذْ هَاجَرَ مِنْهَا حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ . قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یَبِیتَ بِأَرْضٍ قَدْ هَاجَرَ مِنْهَا رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ یُصَلِّی الْعَصْرَ وَ یَخْرُجُ مِنْهَا وَ یَبِیتُ بِغَیْرِهَا(2).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی حَمَّوَیْهِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنْ مُسْلِمٍ عَنْ هِلَالِ بْنِ مُسْلِمٍ الْجَحْدَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَدِّی حُرَّةَ أَوْ حَوَّةَ قَالَ: شَهِدْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أُتِیَ بِمَالٍ عِنْدَ الْمَسَاءِ فَقَالَ اقْسِمُوا هَذَا الْمَالَ فَقَالُوا قَدْ أَمْسَیْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَخِّرْهُ إِلَی غَدٍ فَقَالَ لَهُمْ تَقْبَلُونَ أَنْ أَعِیشَ إِلَی غَدٍ فَقَالُوا مَا ذَا بِأَیْدِینَا قَالَ فَلَا تُؤَخِّرُوهُ حَتَّی تَقْسِمُوهُ (3) فَأُتِیَ بِشَمْعٍ فَقَسَمُوا ذَلِکَ الْمَالَ مِنْ تَحْتِ لَیْلَتِهِمْ (4).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ مَخْلَدٍ عَنِ ابْنِ سَمَّاکٍ عَنْ أَبِی غِلَابَةَ الرَّقَاشِیِّ عَنْ عَازِمِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ أَبِی یَحْیَی صَاحِبِ السَّفَطِ قَالَ وَ قَدْ ذَکَرْتُهُ لِحَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ فَعَرَفَهُ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ زِیَادٍ أَنَّ أَبَا مَطَرٍ حَدَّثَهُ قَالَ: کُنْتُ بِالْکُوفَةِ فَمَرَّ عَلَیَّ رَجُلٌ فَقَالُوا هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ فَتَبِعْتُهُ فَوَقَفَ عَلَی خَیَّاطٍ فَاشْتَرَی مِنْهُ قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ فَلَبِسَهُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَتَرَ عَوْرَتِی وَ کَسَانِی
ص: 107
روایت10.
الخصال: پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: با نبوت برای تو اقامه برهان میکنم که پیامبری بعد از من نیست، و با هفت چیز برای مردم اقامه برهان میکنی و کسی از قریش نمیتواند برای تو در مورد اینها استدلال و مخالفت کند؛ چرا که تو اولین کسی هستی که از میان آنها ایمان آوردی، وفادارترین آنها به عهد خدا، استوارترین آنها به امر الهی، با مساوات بین ایشان تقسیم میکنی، عادلترین آنها بر مردم هستی، آگاهترین آنها به برهان و دلیل و برترین آنها از نظر فضیلت در نزد خدا هستی(1).
روایت11.
علل الشرایع، عیون اخبار الرضا: از جعفر بن عتبه از امام موسی الرضا علیه السلام روایت شده که فرمود: علی علیه السلام بعد از آنکه از مکه هجرت کرد شبی را در آن به صبح نرساند تا از دنیا رفت، گفت: به او گفتم: دلیلش چه بود؟ گفت: اکراه داشت در زمینی که پیامبر صلی الله علیه و آله از آن هجرت کرده شب را به صبح رساند، نماز عصر را میخواند و از آن خارج میشد و شب را در جای دیگری به صبح میرساند(2).
روایت12.
امالی الطوسی: از هلال بن مسلم جَحدَری روایت شده که گفت: از جدّم حُرّه – یا حَوَّة – شنیدم که گفت: دیدم که اموال را هنگام عصر نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آوردند، گفت: این اموال را تقسیم کنید. گفتند: ای امیرالمؤمنین شب شده، به فردا موکول کن. به آنها گفت: آیا مطمئنید که تا فردا زنده میمانم؟ گفتند: این دست ما نیست. گفت: پس آن را به عقب نیاندازید و تقسیمش کنید. شمعی آورد و اموال را در شب تقسیم کردند(3).
روایت13.
امالی الطوسی: از ابو مطر روایت کرد گفت: در کوفه بودم که مردی بر من گذر کرد. گفتند: این امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام هست. گفت: او را تعقیب کردم، نزد خیاطی رفت و از او پیراهنی به سه درهم خرید و پوشید، و گفت: سپاس خدایی را که زشتی مرا مستور کرد و بر من لباس پوشاند،
ص: 107
الرِّیَاشَ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا لَبِسَ قَمِیصاً(1).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: أَتَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَصْحَابَ الْقُمُصِ فَسَاوَمَ شَیْخاً مِنْهُمْ فَقَالَ یَا شَیْخُ بِعْنِی قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ فَقَالَ الشَّیْخُ حُبّاً وَ کَرَامَةً فَاشْتَرَی مِنْهُ قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ فَلَبِسَهُ مَا بَیْنَ الرُّسْغَیْنِ (2) إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَ أَتَی الْمَسْجِدَ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَزَقَنِی مِنَ الرِّیَاشِ مَا أَتَجَمَّلُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ أُؤَدِّی فِیهِ فَرِیضَتِی وَ أَسْتُرُ بِهِ عَوْرَتِی فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ عَنْکَ نَرْوِی هَذَا أَوْ شَیْ ءٌ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَلْ شَیْ ءٌ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ- سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ عِنْدَ الْکِسْوَةِ(3).
جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی سَیْفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُبَابٍ عَنْ رَبِیعَةَ وَ عُمَارَةَ:(4) أَنَّ طَائِفَةً مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَشَوْا إِلَیْهِ عِنْدَ تَفَرُّقِ النَّاسِ عَنْهُ وَ فِرَارِ کَثِیرٍ مِنْهُمْ إِلَی مُعَاوِیَةَ طَلَباً لِمَا فِی یَدَیْهِ مِنَ الدُّنْیَا فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَعْطِ هَذِهِ الْأَمْوَالَ وَ فَضِّلْ هَؤُلَاءِ الْأَشْرَافَ مِنَ الْعَرَبِ وَ قُرَیْشٍ عَلَی الْمَوَالِی وَ الْعَجَمِ وَ مَنْ نَخَافُ عِیَّهُ مِنَ النَّاسِ (5) فِرَارَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ لَا وَ اللَّهِ مَا أَفْعَلُ (6) مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ لَاحَ فِی السَّمَاءِ نَجْمٌ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ
ص: 108
سپس گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله هنگامی که پراهنی میپوشید چنین میگفت(1).
روایت14.
.امالی الطوسی: از حسن بن علی علیه السلام روایت شده که فرمود: امیرالمؤمنین علی ابی طالب علیه السلام نزد پیراهن فروشها رفت و با پیرمردی از آنها چانه زد و گفت: ای شیخ این پیراهن را به سه درهم به من بفروش، پیرمرد گفت: با کمال میل، پیراهنی به سه درهم از او خرید که مابین ساق تا مچ پا تا برآمدگی روی پا را پوشاند، به مسجد آمد و آنجا دو رکعت نماز خواند سپس گفت: سپاس خدایی را که مرا لباسی روزی کرد که با آن در میان مردم آراسته شوم، و با آن فرایض خویش را به جا بیاورم و زشتیم را بپوشانم، مردی به او گفت: ای امیرالمؤمنین آیا این مطلب را از شما نقل کنیم یا چیزی است که رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدهاید، گفت: البته چیزی است که از پیامبر صلی الله علیه واله شنیدهام. شنیدم که وقت پوشیدن آن را میگفت(2).
روایت15.
مجالس المفید، امالی الصدوق: از ربیعه و عماره روایت شده است که گفتند: وقتی مردم از پیرامون علی ابن ابی طالب علیه السلام پراکنده شدند و بسیاری از آنها نزد معاویه گریختند تا از دارایی دنیوی چیزی از او بگیرند، گروهی از یاران آن حضرت نزد او آمدند و گفتند: ای امیرالمؤمنین این اموال را ببخش و این اشراف عرب و قریش و کسانی را که از گریختن آنها به نزد معاویه میترسیم بر بندگان، عجمها برتری ده. امیرالمؤمنین علیه السلام به آنها فرمود: آیا مرا امر میکنید که پیروزی را با ظلم بجویم؟ نه، به خدا قسم مادامی که خورشید میتابد و ستارگان در آسمان میدرخشند چنین نمیکنم. به خدا اگر
ص: 108
مَالُهُمْ لِی (1) لَوَاسَیْتُ بَیْنَهُمْ وَ کَیْفَ وَ إِنَّمَا هُوَ أَمْوَالُهُمْ قَالَ ثُمَّ أَتَمَ (2) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام طَوِیلًا سَاکِتاً ثُمَّ قَالَ مَنْ کَانَ لَهُ مَالٌ وَ مَأْوَاهُ فَسَادٌ(3) فَإِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ إِنْ کَانَ ذِکْراً لِصَاحِبِهِ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ تَضْیِیعُهُ (4) عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَضَعْ رَجُلٌ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَّمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ (5) فَإِنْ بَقِیَ مَعَهُ مَنْ یَوَدُّهُ وَ یُظْهِرُ لَهُ الشُّکْرَ فَإِنَّمَا هُوَ مَلِقٌ یَکْذِبُ (6) یُرِیدُ التَّقَرُّبَ بِهِ إِلَیْهِ لِیَنَالَ مِنْهُ مِثْلَ الَّذِی کَانَ یَأْتِی إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ فَإِنْ زَلَّتْ بِصَاحِبِهِ النَّعْلُ فَاحْتَاجَ إِلَی مَعُونَتِهِ أَوْ مُکَافَاتِهِ فَشَرُّ خَلِیلٍ وَ أَلْأَمُ خَدِینٍ وَ مَنْ صَنَعَ الْمَعْرُوفَ فِیمَا آتَاهُ فَلْیَصِلْ لَهُ الْقَرَابَةَ وَ لْیُحْسِنْ فِیهِ الضِّیَافَةَ وَ لْیَفُکَّ بِهِ الْعَانِیَ وَ لْیُعِنْ بِهِ الْغَارِمَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ الْفُقَرَاءَ وَ الْمُجَاهِدِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لْیُصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَی النَّوَائِبِ وَ الْحُقُوقِ فَإِنَّ الْفَوْزَ بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الْآخِرَةِ(7).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: لَوْ لَا أَنَّ الْمَکْرَ وَ الْخَدِیعَةَ فِی النَّارِ لَکُنْتُ أَمْکَرَ الْعَرَبِ (8).
ثو، [ثواب الأعمال] الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی
ص: 109
مال آنان برای من بود با مساوات با آنان رفتار میکردم و چگونه خواهد بود در حالی که اموال خودشان است. گفت: سپس امیرالمؤمنین علیه السلام مدتی طولانی سکوت کرد سپس گفت: هر کس که مالی دارد و مأوای او فساد است پس بخشیدن مال در غیر حق زیاده روی و اسراف کردن است، و این کار اگر چه در دنیا باعث شهرت صاحبش میشود اما در نزد خدای عزّ وجلّ ضایع میگردد. مردی مال خود را نا به حق خرج نمیکند و نزد نااهلان قرار نمیدهد مگر اینکه خدا شکر آنها از او را حرام میکند، و دوستیشان برای غیر اوست، واگر کسی با او بماند که او را دوست میدارد و از او سپاسگذاری میکند، او دورغگویی چاپلوس است که به این وسیله میخواهد به او نزدیکی جوید تا به چیزی که پیش تر از او آیدش شده برسد. و اگر پای دوستش بلغزد و به کمک یا جبران او محتاج باشد او بدترین دوست و شرزنش کارترین همراه خواهد بود. و هر کس با دارایی خود احسان کند باید به وسیله آن با نزدیکان پیوند گیرد، نیکو مهمانی دهد، اسیر آزاد کند، بدهکار، در راه مانده، فقیران و مجاهدین در راه خدا را یاری رساند، و خودش در برابر مصیبتها و حق و حقوق صبر پیشه کند، دستیابی به این خصوصیات شرافت و بزرگواری در این دنیا و درک فضائل آخرت است(1) .
روایت16.
ثواب الاعمال: علی صلوات الله علیه فرمود: اگر مکر و خدعه عاقبتش آتش نبود مکارترین عربها بودم(2).
روایت17.
ثواب الاعمال:
ص: 109
الْجَارُودِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زَاذَانَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: لَوْ لَا أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ الْمَکْرَ وَ الْخَدِیعَةَ وَ الْخِیَانَةَ فِی النَّارِ لَکُنْتُ أَمْکَرَ الْعَرَبِ (1).
جا، [المجالس] للمفید أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ لِلنَّاسِ بِالْکُوفَةِ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ أَ تَرَوْنِی لَا أَعْلَمُ مَا یُصْلِحُکُمْ بَلَی وَ لَکِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أُصْلِحَکُمْ بِفَسَادِ نَفْسِی (2).
شا، [الإرشاد] أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ الْبَزَّازِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ زِیَادِ بْنِ رُسْتُمَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ کُلْثُومٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَذَکَرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَطْرَاهُ وَ مَدَحَهُ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَکَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مِنَ الدُّنْیَا حَرَاماً قَطُّ حَتَّی مَضَی لِسَبِیلِهِ وَ مَا عُرِضَ لَهُ أَمْرَانِ قَطُّ هُمَا لِلَّهِ رِضًا إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا عَلَیْهِ فِی دِینِهِ وَ مَا نَزَلَتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَازِلَةٌ قَطُّ إِلَّا دَعَاهُ ثِقَةً بِهِ وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ غَیْرَهُ وَ إِنْ کَانَ لَیَعْمَلُ عَمَلَ رَجُلٍ کَانَ وَجْهُهُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَرْجُو ثَوَابَ هَذِهِ وَ یَخَافُ عِقَابَ هَذِهِ وَ لَقَدْ أَعْتَقَ مِنْ مَالِهِ أَلْفَ مَمْلُوکٍ فِی طَلَبِ وَجْهِ اللَّهِ وَ النَّجَاةِ مِنَ النَّارِ مِمَّا کَدَّ بِیَدَیْهِ وَ رَشَحَ مِنْهُ جَبِینُهُ وَ إِنْ کَانَ لَیَقُوتُ أَهْلَهُ بِالزَّیْتِ وَ الْخَلِّ وَ الْعَجْوَةِ وَ مَا کَانَ لِبَاسُهُ إِلَّا الْکَرَابِیسَ إِذَا فَضَلَ شَیْ ءٌ عَنْ یَدِهِ مِنْ کُمِّهِ دَعَا بِالْجَلَمِ فَقَصَّهُ (3).
سر، [السرائر] أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: جَاءَ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالُوا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ فَضَّلْتَ الْأَشْرَافَ کَانَ أَجْدَرَ أَنْ یُنَاصِحُوکَ قَالَ فَغَضِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 110
از زاذان روایت شده که گفت: شنیدم که علی علیه السلام می فرمود:: اگر این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را که می فرمود: مکر، خدعه و خیانت عاقبتش آتش است نشنیده بودم، مکارترین عربها بودم(1).
روایت18.
مجالس المفید: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه به مردم میگفت: ای اهل کوفه آیا فکر می کنید که نمیدانم چه چیزی شما را اصلاح میکند؟ بله ولی من اکراه دارم که شما را با فاسد کردن خودم اصلاح کنم(2).
روایت19.
الإرشاد: از سعید بن کلثوم روایت شده که گفت: نزد صادق جعفر بن محمد علیه السلام بودم، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را یاد کرد و او را به چیزی که سزاوار آن است تمجید کرد و ستود، سپس گفت: به خدا که علی بن ابی طالب هرگز در دنیا مال حرامی نخورد تا اینکه از دنیا رفت. به خدا که هرگز برای او دو کار که رضایت خدا در هر دو است پیش نیامد مگر اینکه، کاری را که در دینش بر او سختتر بود انتخاب کرد. هرگز برای پیامبر مشکلی پیش نیامد مگر اینکه به خاطر اعتمادی که به علی علیه السلام داشت او را فراخواند، و از میان این امت هیچ کس جز او توان عمل پیامبر صلی الله علیه و آله را نداشت. مانند کسی عمل میکرد که میان بهشت و جهنّم قرار دارد: امیداوار به پاداش آن و بیمناک از عقاب این. از دست رنج و عرق پیشانیش هزار بنده را برای رضای خدا و رهایی از آتش آزاد کرد. خانوادهاش را با روغن، شیره ترش و خرمای فشرده غذا میداد، و لباسش چیزی جز پارچه کرباس نبود. وقتی آستینش بلندتر از دستش میبود قیچی میخواست و آن را کوتاه میکرد(3) .
روایت20.
السرائر: گروهی از قریش نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند و به او گفتند: ای امیرالمؤمنین اگر اشراف را برتری دهی سزاوارتر است تا خالصانه خیر خواه تو باشند. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام خشمگین شد و
ص: 110
علیه السلام فَقَالَ (1) أَیُّهَا النَّاسُ أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ الْعَدْلَ بِالْجَوْرِ فِیمَنْ وُلِّیتُ عَلَیْهِ وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ (2) مَا سَمَرَ السَّمِیرُ وَ مَا رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ نَجْماً وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ مَالِی دُونَهُمْ لَسَوَّیْتُ بَیْنَهُمْ کَیْفَ وَ إِنَّمَا هُوَ مَالُهُمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَیْسَ لِوَاضِعِ الْمَعْرُوفِ فِی غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا مَحْمَدَةُ اللِّئَامِ وَ ثَنَاءُ الْجُهَّالِ فَإِنْ زَلَّتْ بِصَاحِبِهِ النَّعْلُ فَشَرُّ خَدِینٍ وَ شَرُّ خَلِیلٍ (3).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حَمْزَةُ بْنُ عَطَاءٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ (4) قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ رَوَی نَحْواً مِنْهُ أَبُو الْمَضَا عَنِ الرِّضَا علیه السلام.
فَضَائِلُ أَحْمَدَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: أُحَاجُّ النَّاسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِتِسْعٍ بِإِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْعَدْلِ فِی الرَّعِیَّةِ وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ إِقَامَةِ الْحُدُودِ وَ أَشْبَاهِهِ الْفَائِقُ إِنَّهُ بَعَثَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ رَبِیعَةُ بْنُ الْحَارِثِ ابْنَیْهِمَا الْفَضْلَ بْنَ الْعَبَّاسِ وَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ بْنَ رَبِیعَةَ یَسْأَلَانِهِ أَنْ یَسْتَعْمِلَهُمَا عَلَی الصَّدَقَاتِ فَقَالَ عَلِیٌّ وَ اللَّهِ لَا نَسْتَعْمِلُ مِنْکُمْ أَحَداً عَلَی الصَّدَقَةِ فَقَالَ رَبِیعَةُ هَذَا أَمْرُکَ نِلْتَ صِهْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ نَحْسُدْکَ عَلَیْهِ فَأَلْقَی عَلِیٌّ رِدَاءَهُ ثُمَّ اضْطَجَعَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَنَا أَبُو الْحَسَنِ الْقَرْمُ وَ اللَّهِ لَا أَرِیمُ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْکُمَا ابْنَاکُمَا بِحَوْرِ مَا بَعَثْتُمَا بِهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ الصَّدَقَةَ أَوْسَاخُ النَّاسِ وَ إِنَّهَا لَا تَحِلُّ لِمُحَمَّدٍ وَ لَا لِآلِ مُحَمَّدٍ.
قال الزمخشری الحور الخیبة(5).
قال فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام: أنا أبو الحسن القرم. أی المقدم
ص: 111
فرمود: ای مردم آیا از من میخواهید که عدالت را با ظلم بر کسی که بر او ولایت دارم بجویم؟ به خدا مادامی که قصه گوی شب قصه بگوید و ستارهها را در آسمان ببینم چنین نخواهد شد، به خدا که اگر دارایی خودم بود آن را میان آنها به مساوات تقسیم میکردم. پس اکنون که دارایی خودشان است چگونه خواهد بود. سپس فرمود: برای کسی که نیکی را در حق نااهلش انجام دهد چیزی جز ستایش لئیمان و مدح جاهلان نخواهد بود که اگر پای صاحب نیکی بلغزد بدترین همراه و بدترین دوست خواهند بود(1).
روایت21.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در کلام خدای تعالی « هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ »(2)
{آیا او با کسی که به عدالت فرمان میدهد یکسان است} منظور علی بن ابی طالب علیه السلام است که به عدالت فرمان میدهد، « وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ » {و او بر راه راست است}، و مانند آن را أبو المَضا از رضا علیه السلام روایت کرده است.
فضائل احمد، علی علیه السلام فرمود: روز قیامت با نُه چیز بر مردم احتجاج میکنم: بر پا داشتن نماز، دادن زکات، امر به معروف، نهی از منکر، عدالت با مردم، تقسیم مساوی، جهاد در راه خدا و بر پا داشتن حدود الهی و نظایر آن.
الفائق: عباس بن عبد المطلب و ربیعه بن حارث دو پسر خود فضل بن عباس و عبد المطلب بن ربیعه را فرستادند تا از او بخواهند آنها را در کار صدقات بگمارد. علی علیه السلام فرمود: به خدا که کسی از شما را بر کار صدقات نمیگماریم، ربیعه گفت: اختیار با توست. داماد پیامبر صلی الله علیه و آله شدی و ما بر آن حسادت نکردیم. علی علیه السلام ردایش را انداخت و بر روی آن دراز کشید و گفت: من ابو الحسن پیشگام هستم. به خدا چنین خواهم ماند تا اینکه دو پسر شما ناکام از چیزی که به خاطرش آن دو را فرستادید بازگردند. علی علیه السلام فرمود: این صدقه، چرکهای مردم است و بر محمد و آل محمد حلال نیست. زمخشری گفت: الحور: یعنی ناکامی(3).
توضیح
در نهایه گفته است که: در حدیث علی علیه السلام آمده است: «أنا ابوالحسن القرم»
ص: 111
فی الرأی و القرم فحل الإبل أی أنا فیهم بمنزلة الفحل فی الإبل قال الخطابی و أکثر الروایات القوم بالواو و لا معنی له و إنما هو بالراء أی المقدم فی المعرفة و تجارب الأمور(1) قوله علیه السلام لا أریم أی لا أبرح و لا أزول عن مکانی و قال أیضا فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام حتی یرجع إلیکما ابناکما بحور ما بعثتما به أی بجواب ذلک یقال کلمته فما رد إلی حورا أی جوابا و قیل أراد به الخیبة(2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: نَزَلَ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام ضَیْفٌ فَاسْتَقْرَضَ مِنْ قَنْبَرٍ رِطْلًا مِنَ الْعَسَلِ الَّذِی جَاءَ بِهِ مِنَ الْیَمَنِ فَلَمَّا قَعَدَ عَلِیٌّ علیه السلام لِیَقْسِمَهَا قَالَ یَا قَنْبَرُ قَدْ حَدَثَ فِی هَذَا الزِّقِّ حَدَثٌ قَالَ صَدَقَ فُوکَ وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَهَمَّ بِضَرْبِ الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ مَا حَمَلَکَ عَلَی أَنْ أَخَذْتَ مِنْهُ قَبْلَ الْقِسْمَةِ قَالَ إِنَّ لَنَا فِیهِ حَقّاً فَإِذَا أَعْطَیْتَنَاهُ رَدَدْنَاهُ قَالَ فِدَاکَ أَبُوکَ وَ إِنْ کَانَ لَکَ فِیهِ حَقٌّ فَلَیْسَ لَکَ أَنْ تَنْتَفِعَ بِحَقِّکَ قَبْلَ أَنْ یَنْتَفِعَ الْمُسْلِمُونَ بِحُقُوقِهِمْ لَوْ لَا أَنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَبِّلُ ثَنِیَّتَکَ لَأَوْجَعْتُکَ (3) ضَرْباً ثُمَّ دَفَعَ إِلَی قَنْبَرٍ دِرْهَماً وَ قَالَ اشْتَرِ بِهِ أَجْوَدَ عَسَلٍ یُقْدَرُ عَلَیْهِ (4) قَالَ الرَّاوِی فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی یَدَیْ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَی فَمِ الزِّقِّ وَ قَنْبَرٌ یُقَلِّبُ الْعَسَلَ فِیهِ ثُمَّ شَدَّهُ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْهَا لِلْحَسَنِ فَإِنَّهُ لَا یَعْرِفُ (5).
هذا الخبر إنما رواه من طرق المخالفین و نحن لا نصححه و علی تقدیر صحته یحتمل أن یکون أخذه علیه السلام قبل القسمة مع کون حقه فیها مکروها.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فَضَائِلُ أَحْمَدَ أُمُّ کُلْثُومٍ: یَا أَبَا صَالِحٍ لَوْ رَأَیْتَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام
ص: 112
یعنی در فکر و اندیشه، پیشگام هستم. القرم: شتر بزرگ و برجسته است، یعنی من در میان آنها به منزله شتری بزرگ هستم. خطابی گفت: اکثر روایات «القوم» است با واو، که معنا ندارد، بلکه با راء است یعنی پیشگام در علم و تجربه امور(1). سخن حضرت علیه السلام که فرمود: «لا أریم» یعنی پیوسته و همواره در جای خود هستم. و همچنین در النهایه گفت: در حدیث علی علیه السلام: «حتی یرجع إلیکما ابناکما بحور ما بعثتما به» یعنی با «پاسخ» آن. گفته میشود:«کلّمته فما ردّ إلیّ حوراً» یعنی پاسخی نداد و گفته شده: منظور ناکامی است(2).
روایت22.
مناقب ابن شهر آشوب: میهمانی نزد حسن بن علی علیه السلام آمد.امام حسن علیه السلام از قنبر کاسهای عسل که از یمن آورده بود قرض گرفت، وقتی علی علیه السلام نشست تا آن را تقسیم کند گفت: ای قنبر اتفاقی برای این مشک افتاده است، گفت: درست گفتی، و او را از ماجرا با خبر کرد. خواست تا حسن علیه السلام را بزند. گفت: چه چیز تو را بر آن داشت تا قبل از تقسیم، از آن برداری؟ گفت: ما در آن حقی داریم، وقتی آن را به ما دادی، آن را باز میگردانیم. علی علیه السلام فرمود: پدرت به قربانت اگر چه تو در آن حقی داری اما حق نداری پیش از آنکه مسلمانان از حقوقشان بهرمند شوند از حقت بهرمند شوی. اگر ندیده بودم که پیامبر صلی الله علیه و آله دندانهای تو را ببوسد تو را با زدن میآزردم. سپس درهمی به قنبر داد و گفت: با آن بهترین عسلی را که میتوان خرید بخر. راوی گفت: گویی من دستان علی علیه السلام را مینگرم که بر در مشک است و قنبر عسل را در آن میریزد سپس آن را محکم میکند در حالی که می فرماید: خدایا بر حسن ببخش او نمیدانست(3).
توضیح
این خبر را از طریق مخالفان روایت کرده است و ما آن را صحیح نمیدانیم، و در صورت درست بودن احتمال دارد که برداشتن حسن علیه السلام از آن پیش از تقسیم مکروه باشد اگر چه حق داشت.
روایت23.
مناقب ابن شهر آشوب، فضائل أحمد: امّ کلثوم گفت: ای اباصالح ای کاش امیرالمؤمنین علیه السلام را میدیدی
ص: 112
وَ أُتِیَ بِأُتْرُجٍّ فَذَهَبَ الْحَسَنُ أَوِ الْحُسَیْنُ یَتَنَاوَلُ أُتْرُجَّةً فَنَزَعَهَا مِنْ یَدِهِ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَقُسِمَ بَیْنَ النَّاسِ إِنَّ رَجُلًا مِنْ خَثْعَمٍ رَأَی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام یَأْکُلَانِ خُبْزاً وَ بَقْلًا وَ خَلًّا فَقُلْتُ لَهُمَا(1) أَ تَأْکُلَانِ مِنْ هَذَا وَ فِی الرَّحْبَةِ مَا فِیهَا فَقَالا مَا أَغْفَلَکَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.
عَنْ زَاذَانَ: أَنَّ قَنْبَراً قَدَّمَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَامَاتٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ فِی الرَّحْبَةِ وَ قَالَ إِنَّکَ لَا تَتْرُکُ شَیْئاً إِلَّا قَسَمْتَهُ فَخَبَأْتُ لَکَ هَذَا فَسَلَّ سَیْفَهُ وَ قَالَ وَیْحَکَ لَقَدْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُدْخِلَ بَیْتِی نَاراً ثُمَّ اسْتَعْرَضَهَا بِسَیْفِهِ فَضَرَبَهَا حَتَّی انْتَثَرَتْ مِنْ بَیْنِ إِنَاءٍ مَقْطُوعٍ بَضْعَةً وَ ثَلَاثِینَ وَ قَالَ عَلَیَّ بِالْعُرَفَاءِ فَجَاءُوا فَقَالَ هَذَا بِالْحِصَصِ وَ هُوَ یَقُولُ:
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***وَ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
جُمَلُ أَنْسَابِ الْأَشْرَافِ: أَنَّهُ أَعْطَتْهُ الْخَادِمَةُ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی قَطِیفَةً فَأَنْکَرَ دَفْأَهَا(2) فَقَالَ مَا هَذِهِ قَالَتِ الْخَادِمَةُ هَذِهِ مِنْ قُطُفِ الصَّدَقَةِ قَالَ أَصْرَدْتُمُونَا(3) بَقِیَّةَ لَیْلَتِنَا وَ قَدِمَ عَلَیْهِ عَقِیلٌ فَقَالَ لِلْحَسَنِ اکْسُ عَمَّکَ فَکَسَاهُ قَمِیصاً مِنْ قُمُصِهِ وَ رِدَاءً مِنْ أَرْدِیَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَ الْعِشَاءُ فَإِذَا هُوَ خُبْزٌ وَ مِلْحٌ فَقَالَ عَقِیلٌ لَیْسَ إِلَّا مَا أَرَی فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ هَذَا مِنْ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ لَهُ الْحَمْدُ کَثِیراً فَقَالَ أَعْطِنِی مَا أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ عَجِّلْ سَرَاحِی حَتَّی أَرْحَلَ عَنْکَ قَالَ فَکَمْ دَیْنُکَ یَا أَبَا یَزِیدَ قَالَ مِائَةُ أَلْفِ دِرْهَمٍ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا هِیَ عِنْدِی وَلَا أَمْلِکُهَا وَ لَکِنِ اصْبِرْ حَتَّی یَخْرُجَ عَطَائِی فَأُوَاسِیَکَهُ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعِیَالِ مِنْ شَیْ ءٍ لَأَعْطَیْتُکَ کُلَّهُ فَقَالَ عَقِیلٌ بَیْتُ الْمَالِ فِی یَدِکَ وَ أَنْتَ تُسَوِّفُنِی إِلَی عَطَائِکَ وَ کَمْ عَطَاؤُکَ وَ مَا عَسَاهُ یَکُونُ وَ لَوْ أَعْطَیْتَنِیهِ کُلَّهُ؟
ص: 113
که اگر ترنجی آورده میشد چگونه عمل میکرد. حسن یا حسین علیهما السلام میرفتند تا ترنجی را بگیرند، اما علی علیه السلام از دست ایشان میگرفت و سپس دستور میداد تا میان مردم تقسیم شود.
مردی از خَثعم حسن و حسین علیهما السلام را دید که نان و سبزی و سرکه میخورند به آنها گفتم: آیا از اینها میخورید در حالی این همه نعمت در رحبة(فضای باز مسجد) است ؟ گفتند: چقدر از امیرالمؤمنین علیه السلام غافلی!
از زاذان روایت شده که گفت: قنبر جامهایی از طلا و نقره را در خارج از خانه نزد امیرالمؤمنین علیه السلام گذاشت و گفت: تو چیزی باقی نگذاشتی و همه را تقسیم کردی. من این را برای تو پنهان کردم. شمشیرش را بیرون کشید و گفت: وای بر تو به راستی که میخواهی آتش وارد خانه من کنی. سپس با شمشیرش آن را پیش کشید و به آن ضربه زد تا از میان ظرف بریده شده سی و چند سکه پخش شد و گفت: آشنایان را خبر کنید. آمدند، گفت: این از سهم است در حالی که میگفت:
- این چیده من است و بهترین آن در میانش است. چه هر چیننده ای دستش به سوی دهانش است.
جُمَل أنساب الأشراف: زن خدمتکار در یکی از شبها پارچه مخملی به او داد. نپذیرفت که خود را با آن گرم کند. فرمود: این چیست؟ زن خدمتکار گفت: این پارچه صدقه است. فرمود: در باقی مانده شب ما را در مقابل سرما مقاوم ساختی .
و عقیل نزد او آمد. به حسن گفت: عمویت را بپوشان، با پیراهنی از پیراهنهایش و ردائی از رداءهایش او را پوشاند، وقتی زمان شام شد، نان و نمک آورد، عقیل گفت:چیزی غیر از آنچه میبینم نیست؟ گفت: آیا این از نعمت خدا نیست و سپاس بسیار برای اوست. گفت: بخششی به من کن تا با آن بدهی خود را ادا کنم، و کارم را سریع انجام بده تا از نزد تو بروم. گفت: ای ابا یزید بدهیت چقدر است؟ گفت: صدهزار درهم. علی علیه السلام گفت: به خدا نه چنین مالی نزد من است و نه مالک آن هستم. اما صبر کن تا سهم من از بخشش خارج شود. با تو به مواسات عمل میکنم. اگر نبود اینکه باید چیزی برای خانواده باشد، همه آن را به تو میدادم. عقیل گفت: بیت المال در اختیار توست و تو مرا به بخشش خود حواله میکنی؟ بخشش تو چقدر است؟ و اگر همه آن را به من بدهی چه میشود؟
ص: 113
فَقَالَ مَا أَنَا وَ أَنْتَ فِیهِ إِلَّا بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَا یَتَکَلَّمَانِ فَوْقَ قَصْرِ الْإِمَارَةِ مُشْرِفِینَ عَلَی صَنَادِیقِ أَهْلِ السُّوقِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ إِنْ أَبَیْتَ یَا بَا یَزِیدَ مَا أَقُولُ فَانْزِلْ إِلَی بَعْضِ هَذِهِ الصَّنَادِیقِ فَاکْسِرْ أَقْفَالَهُ وَ خُذْ مَا فِیهِ فَقَالَ وَ مَا فِی هَذِهِ الصَّنَادِیقِ قَالَ فِیهَا أَمْوَالُ التُّجَّارِ قَالَ أَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَکْسِرَ صَنَادِیقَ قَوْمٍ قَدْ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ وَ جَعَلُوا فِیهَا أَمْوَالَهُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَفْتَحَ بَیْتَ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فَأُعْطِیَکَ أَمْوَالَهُمْ وَ قَدْ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ وَ أَقْفَلُوا عَلَیْهَا وَ إِنْ شِئْتَ أَخَذْتَ سَیْفَکَ وَ أَخَذْتُ سَیْفِی وَ خَرَجْنَا جَمِیعاً إِلَی الْحِیرَةِ فَإِنَّ بِهَا تُجَّاراً مَیَاسِیرَ فَدَخَلْنَا عَلَی بَعْضِهِمْ فَأَخَذْنَا مَالَهُ فَقَالَ أَ وَ سَارِقاً جِئْتَ قَالَ تَسْرِقُ مِنْ وَاحِدٍ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَسْرِقَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ جَمِیعاً قَالَ لَهُ أَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَخْرُجَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ قَدْ أَذِنْتُ لَکَ قَالَ فَأَعِنِّی عَلَی سَفَرِی هَذَا فَقَالَ یَا حَسَنُ أَعْطِ عَمَّکَ أَرْبَعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَخَرَجَ عَقِیلٌ وَ هُوَ یَقُولُ:
سَیُغْنِینِی الَّذِی أَغْنَاکَ عَنِّی***وَ یَقْضِی دَیْنَنَا رَبٌّ قَرِیبٌ
وَ ذَکَرَ عَمْرُو بْنُ عَلَاءٍ:(1) أَنَّ عَقِیلًا لَمَّا سَأَلَ عَطَاءَهُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تُقِیمُ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَأَقَامَ فَلَمَّا صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْجُمُعَةَ قَالَ لِعَقِیلٍ مَا تَقُولُ فِیمَنْ خَانَ هَؤُلَاءِ أَجْمَعِینَ قَالَ بِئْسَ الرَّجُلُ ذَاکَ قَالَ فَأَنْتَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَخُونَ هَؤُلَاءِ وَ أُعْطِیَکَ.
وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام وَ لَقَدْ رَأَیْتُ عَقِیلًا وَ قَدْ أَمْلَقَ (2) حَتَّی اسْتَمَاحَنِی مِنْ بُرِّکُمْ صَاعاً وَ عَاوَدَنِی فِی عُشْرِ وَسْقٍ مِنْ شَعِیرِکُمْ یُقْضِمُهُ (3) جِیَاعَهُ وَ کَادَ یَطْوِی ثَالِثَ أَیَّامِهِ خَامِصاً مَا اسْتَطَاعَهُ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ أَطْفَالَهُ شُعْثَ الْأَلْوَانِ مِنْ ضُرِّهِمْ کَأَنَّمَا اشْمَأَزَّتْ وُجُوهُهُمْ مِنْ قُرِّهِمْ (4) فَلَمَّا عَاوَدَنِی فِی قَوْلِهِ وَ کَرَّرَهُ أَصْغَیْتُ إِلَیْهِ سَمْعِی
ص: 114
گفت: من و تو در آن تنها به منزله یکی از مسلمانان هستیم، و بر بالای قصر حکومت مشرف بر صندوقهای اهل بازار باهم صحبت میکردند، علی علیه السلام به او گفت: ای ابا یزید اگر آنچه میگویم را قبول نداری پایین برو و قفلهای یکی از صندوقها را بشکن و آنچه در آن است بردار. گفت: در این صندوق ها چیست؟ گفت: در آنها اموال بازرگانان است. گفت: آیا از من میخواهی صندوقهای مردمانی که اموال خود را در آن گذاشته و بر خدا توکل کردهاند بشکنم؟ امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: آیا تو از من میخواهی بیت المال مسلمین را باز کنم و اموال آنها را به تو بدهم در حالی که بر خدا توکل کرده و بر آن قفل زدهاند؟ اگر بخواهی شمشیرت را بردار من هم شمشیر بر میدارم به سوی حیره میرویم در آنجا بازرگانان ثروتمندی وجود دارد، بر یکی از آنها وارد میشویم و اموالش را میگیریم. گفت: دزد شدهای؟ امام گفت: از یک نفر دزدیدن بهتر از این است که از همه مسلمانان بدزدی. به او گفت: اجازه میدهی نزد معاویه بروم؟ به او گفت: به تو اجازه دادم. گفت: پس مرا برای این سفرم یاری کن. گفت: ای حسن به عمویت چهارصد درهم بده، عقیل خارج شد در حالی که میگفت:
- بی نیاز خواهد کرد مرا کسی که تو را از من بی نیاز کرد و پروردگاری نزدیک، دین ما را ادا میکند .
عَمرو بن علاء ذکر کرد که وقتی عقیل از او بخششی از بیت المال خواست امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: تا روز جمعه صبر کن، صبر کرد. وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام روز جمعه نماز خواند به عقیل گفت: نظرت در مورد کسی که به اینان خیانت کند چیست؟ گفت: او بد مردی است. گفت: تو از من میخواهی که با بخشش به تو به اینان خیانت کنم.
از خطبه علی علیه السلام این است که فرمود: به خدا سوگند برادرم عقیل را دیدم که به شدت تهی دست شده و از من در خواست داشت تا یک مَن از گندمهای بیت المال را به او ببخشم. کودکانش را دیدم که از گرسنگی دارای موهای ژولیده و رنگشان تیره شده، گویا با نیل رنگ شده بودند. پی در پی مرا دیدار و در خواست خود را تکرار میکرد. چون به گفتههای او گوش دادم،
ص: 114
فَغَرَّهُ وَ ظَنَّنِی أُوتِغُ دِینِی (1) وَ أَتَّبِعُ مَا أَسَرَّهُ أَحْمَیْتُ لَهُ حَدِیدَةً لِیَنْزَجِرَ إِذْ لَا یَسْتَطِیعُ مَسَّهَا وَ لَا یَصْبِرُ ثُمَّ أَدْنَیْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ فَضَجَّ مِنْ أَلَمِهِ ضَجِیجَ دَنِفٍ یَئِنُّ مِنْ سُقْمِهِ وَ کَادَ یَسُبُّنِی سَفَهاً مِنْ کَظْمِهِ وَ لِحَرْقِهِ فِی لَظًی أَدْنَی لَهُ مِنْ عُدْمِهِ فَقُلْتُ لَهُ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ یَا عَقِیلُ أَ تَئِنُّ مِنْ أَذًی وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظَی (2).
وَ عَنْ أُمِّ عُثْمَانَ أُمِّ وَلَدِ عَلِیٍّ قَالَتْ: جِئْتُ عَلِیّاً وَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَرَنْفُلٌ مَکْثُوبٌ (3) فِی الرَّحْبَةِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَبْ لِابْنَتِی مِنْ هَذَا الْقَرَنْفُلِ قِلَادَةً فَقَالَ هَاکِ ذَا وَ نَفَذَ بِیَدِهِ إِلَیَّ دِرْهَماً فَإِنَّمَا هَذَا لِلْمُسْلِمِینَ أَوَّلًا فَاصْبِرِی حَتَّی یَأْتِیَنَا حَظُّنَا مِنْهُ فَنَهَبَ لِابْنَتِکِ قِلَادَةً وَ سَأَلَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ زَمْعَةَ مَالًا فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَیْسَ لِی وَ لَا لَکَ وَ إِنَّمَا هُوَ فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ وَ جَلْبُ أَسْیَافِهِمْ فَإِنْ شَرِکْتَهُمْ فِی حَرْبِهِمْ کَانَ لَکَ مِثْلُ حَظِّهِمْ وَ إِلَّا فَجَنَاةُ أَیْدِیهِمْ لَا تَکُونُ لِغَیْرِ أَفْوَاهِهِمْ وَ جَاءَ إِلَیْهِ عَاصِمُ بْنُ مِیثَمٍ وَ هُوَ یَقْسِمُ مَالًا فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی شَیْخٌ کَبِیرٌ مُثْقَلٌ قَالَ وَ اللَّهِ مَا هُوَ بِکَدِّ یَدِی وَ لَا بِتُرَاثِی عَنْ وَالِدَیَّ وَ لَکِنَّهَا أَمَانَةٌ أَوْعَیْتُهَا ثُمَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَعَانَ شَیْخاً کَبِیراً مُثَقَّلًا.
تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ وَ فَضَائِلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ ابْنِ مَرْدَوَیْهِ: أَنَّهُ لَمَّا أَقْبَلَ مِنَ الْیَمَنِ یُعَجِّلُ (4) إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَخْلَفَ عَلَی جُنْدِهِ الَّذِینَ مَعَهُ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِهِ فَعَمَدَ ذَلِکَ الرَّجُلُ فَکَسَا کُلَّ رَجُلٍ مِنَ الْقَوْمِ حُلَّةً مِنَ الْبَزِّ الَّذِی کَانَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا دَنَا جَیْشُهُ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام لِیَتَلَّقَاهُمْ فَإِذَا هُمْ عَلَیْهِمُ الْحُلَلُ فَقَالَ وَیْلَکَ مَا
ص: 115
پنداشت که دین خود را به او واگذار میکنم. و به دلخواه او رفتار و از راه و رسم عادلانه خود دست بر میدارم. روزی آهنی را در آتش گداخته به جسمش نزدیک کردم تا او را بیازمایم. پس چونان بیمار از درد فریاد زد و نزدیک بود از حرارت آن بسوزد. به او گفتم: ای عقیل گریه کنندگان بر تو بگریند، از حرارت آهنی مینالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته؟ اما مرا به آتشی میخوانی که خدای جبّارش با خشم خود آن را گداخته است؟
و از امّ عثمان کنیز أمّ ولد علی علیه السلام روایت شده که گفت: در رحبه نزد علی رفتم در حالی که در مقابلش گل میخک انباشته شده ای در صحن مسجد بود، گفتم ای امیرالمؤمنین از این گل میخک گردنبندی به دختر من هدیه بده. گفت: بگیر از آن تو – با دستش درهمی به من داد – این در ابتدا از آن مسلمانان است، صبر کن تا سهم ما از آن به ما برسد سپس گردنبندی به دخترت هدیه میدهیم.
عبد الله بن زمعه از او مالی خواست، گفت: این مال نه از آن من است و نه تو، بلکه غنایم مسلمانان است و شمشیرهایشان آن را بدست آورده. اگر در جنگ آنها مشارکت کردی تو نیز مانند آنها سهم میبری و گرنه محصول دست آنها برای دهانهای غیر آنها نیست .
عاصم بن میثم به نزد او آمد در حالی که مالی را تقسیم میکرد، گفت: ای امیرالمؤمنین من پیرمردی مسن و ناتوانم، گفت: به خدا این از دست رنج من و میراث پدرم نیست. بلکه امانتی در دست من است، سپس فرمود: خدا رحمت آورد بر کسی که پیرمرد مسن ناتوانی را یاری دهد.
تاریخ طبری و فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام از ابن مردویه روایت شده است که گفت: وقتی از یمن با شتاب به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله روی آورد و مردی از یارانش را بر سربازانی که همراهش بودند جانشین قرار داد، آن مرد، سربازان را نگه داشت و هر مرد از گروه را جامهای از کتان که همراه علی علیه السلام بود پوشاند وقتی نزدیک شدند علی علیه السلام بیرون آمد تا آنها را دریابد که ناگهان چشمش به جامه ها افتاد گفت: وای بر تو این چیست؟
ص: 115
هَذَا؟ قَالَ کَسَوْتُهُمْ لِیَتَجَمَّلُوا بِهِ إِذَا قَدِمُوا فِی النَّاسِ قَالَ وَیْلَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَنْتَهِیَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَانْتَزَعَ الْحُلَلَ مِنَ النَّاسِ وَ رَدَّهَا فِی الْبَزِّ(1) وَ أَظْهَرَ الْجَیْشُ شِکَایَةً لِمَا صَنَعَ بِهِمْ. ثُمَّ رُوِیَ عَنِ الْخُدْرِیِّ أَنَّهُ قَالَ: شَکَا النَّاسُ عَلِیّاً فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ خَطِیباً فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَشْکُوا عَلِیّاً فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَخَشِنٌ فِی ذَاتِ اللَّهِ.
وَ سَمِعْتُ مُذَاکَرَةً: أَنَّهُ دَخَلَ عَلَیْهِ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لَیْلَةً وَ هُوَ فِی بَیْتِ الْمَالِ فَطَفِئَ السِّرَاجَ وَ جَلَسَ فِی ضَوْءِ الْقَمَرِ وَ لَمْ یَسْتَحِلَّ أَنْ یَجْلِسَ فِی الضَّوْءِ بِغَیْرِ اسْتِحْقَاقٍ (2) وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ فِیمَا رَدَّهُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَطَائِعِ عُثْمَانَ وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِکَ بِهِ الْإِمَاءُ لَرَدَدْتُهُ فَإِنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً وَ مَنْ ضَاقَ عَلَیْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَیْهِ أَضْیَقُ وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ لَمَّا أَرَادَهُ النَّاسُ عَلَی الْبَیْعَةِ بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ دَعُونِی وَ الْتَمِسُوا غَیْرِی فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ أَلْوَانٌ لَا یَقُومُ لَهَا الْقُلُوبُ وَ لَا یَثْبُتُ عَلَیْهِ الْعُقُولُ وَ إِنَّ الْآفَاتِ قَدْ أَغَامَتْ (3) وَ الْمَحَجَّةَ قَدْ تَنَکَّرَتْ وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ وَ لَمْ أُصْغِ إِلَی قَوْلِ الْقَائِلِ وَ عَتْبِ الْعَاتِبِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ عَنْ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ جَاءَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالا لَیْسَ کَذَلِکَ کَانَ یُعْطِینَا عُمَرُ قَالَ فَمَا کَانَ یُعْطِیکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَکَتَا قَالَ أَ لَیْسَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَقْسِمُ بِالسَّوِیَّةِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ قَالا نَعَمْ قَالَ فَسُنَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْلَی بِالاتِّبَاعِ عِنْدَکُمْ أَمْ سُنَّةُ عُمَرَ قَالا سُنَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَنَا سَابِقَةٌ وَ عَنَاءٌ وَ قَرَابَةٌ قَالَ سَابِقَتُکُمَا أَسْبَقُ أَمْ سَابِقَتِی قَالا سَابِقَتُکَ قَالَ فَقَرَابَتُکُمَا أَمْ قَرَابَتِی قَالا قَرَابَتُکَ قَالَ فَعَنَاؤُکُمَا أَعْظَمُ مِنْ عَنَائِی قَالا عَنَاؤُکَ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا أَنَا وَ أَجِیرِی هَذَا إِلَّا بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ
ص: 116
گفت: آنان را پوشاندم تا وقتی در میان مردم میروند آراسته باشند، گفت: وای بر تو پیش از آن که نزد رسول الله صلی الله علیه و آله برسی؟ گفت: جامهها را از افراد گرفت و لباسهای کتانی آنها را پس داد. سپاه از کاری که با آنها کرد شکایت کردند. سپس از خدری روایت کرد که گفت: مردم از علی علیه السلام شکایت کردند، رسول الله صلی الله علیه و آله در خطبه فرمود: ای مردم از علی شکایت نکنید به خدا او به خاطر خدا شدت به خرج میدهد.
از مذاکره شنیدم که عمرو بن عاص شبی بر او وارد شد و او در بیت المال بود. چراغ را خاموش کرد و در نور ماه نشست، جایز نمیدانست که بدون استحقاق در روشنایی بنشیند.
از سخنان او در مورد بازگرداندن زمینهای گرفته شده توسط عثمان به مسلمانان: به خدا که اگر ببینم که با آن، زنان به ازدواج در آمده و بندگان خریداری شده آن را بر میگرداندم، به راستی که در عدالت گستردگی است و هر کس که عدالت بر او تنگ آید ظلم بر او تنگتر است.
از سخنان او وقتی مردم بعد از قتل عثمان خواستند با او بیعت کنند: مرا رها کنید و غیر مرا بجویید.ما امری را پیش رو داریم که چهرهها و رنگهای گوناگونی دارد، دلها بر آن استوار و عقلها ثابت نمیشود، آفتهای از همه سو هجوم آورده، و راه گم شده است. بدانید که اگر من به شما پاسخ دهم با شما چنان میکنم که خود میدانم و به سخن هیچ کس و سرزنش سرزنشگر توجه نمیکنم.
در روایتی از ابی هیثم بن تیهان و عبدالله بن ابی رافع آمده که گفت: طلحه و زبیر نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند و گفتند: این چنین نیست، عمر به ما عطا میکرد، فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله به شما چه عطا میکرد؟ ساکت ماندند، فرمود: آیا رسول الله صلی الله علیه و آله به مساوات میان مردم تقسیم نمیکرد؟ گفتند: بله، فرمود: در این صورت سنت پیامبر صلی الله علیه و آله برای پیروی ارجح است یا سنت عمر؟ گفتند: سنت رسول الله صلی الله علیه و آله ای امیرالمؤمنین ما صاحب سابقه، سختی و نزدیکی هستیم، گفت: سابقه شما بیشتر است یا من؟ گفتند: سابقه تو، گفت: نزدیکی شما بیشتر است یا نزدیکی من؟ گفتند: نزدیکی تو، گفت: سختی های شما بیشتر بوده یا من؟ گفتند: سختی های تو، گفت: به خدا که من و این کارگرم برابر هستیم –
ص: 116
وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَجِیرِ.
کِتَابُ ابْنِ الْحَاشِرِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مَالِکِ بْنِ أَوْسِ بْنِ الْحَدَثَانِ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: أَنَّهُ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَأَخَذَ بِیَدِ عَبْدِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ أَعْتَقْتُ هَذَا الْغُلَامَ فَأَعْطَاهُ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ مِثْلَ مَا أَعْطَی سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ وَ سَأَلَهُ بَعْضُ مَوَالِیهِ مَالًا فَقَالَ یَخْرُجُ عَطَائِی فَأُقَاسِمُکَهُ فَقَالَ لَا أَکْتَفِی وَ خَرَجَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَوَصَلَهُ فَکَتَبَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یُخْبِرُهُ بِمَا أَصَابَ مِنَ الْمَالِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَا فِی یَدِکَ مِنَ الْمَالِ قَدْ کَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَکَ وَ هُوَ سَائِرٌ إِلَی أَهْلٍ مِنْ بَعْدِکَ فَإِنَّمَا لَکَ مَا مَهَّدْتَ لِنَفْسِکَ فَآثِرْ نَفْسَکَ عَلَی أَحْوَجِ وُلْدِکَ فَإِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لِأَحَدِ رَجُلَیْنِ إِمَّا رَجُلٍ عَمِلَ فِیهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ فَسَعِدَ بِمَا شَقِیتَ وَ إِمَّا رَجُلٍ عَمِلَ فِیهِ بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ فَشَقِیَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ وَ لَیْسَ مِنْ هَذَیْنِ أَحَدٌ بِأَهْلٍ أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَی نَفْسِکَ وَ لَا تَبْرُدَ لَهُ عَلَی ظَهْرِکَ فَارْجُ لِمَنْ مَضَی رَحْمَةَ اللَّهِ وَ ثِقْ لِمَنْ بَقِیَ بِرِزْقِ اللَّهِ (1).
قال الفیروزآبادی أحین القوم حان لهم ما حاولوه (2) و قال الکثب الجمع و الصب (3) و قال أغامت السماء ظهر فیها الغیم (4) و قال برد حقی وجب و لزم.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حَکِیمُ بْنُ أَوْسٍ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَبْعَثُ إِلَیْنَا بِزِقَاقِ الْعَسَلِ فَیُقْسَمُ فِینَا ثُمَّ یَأْمُرُ أَنْ یَلْعَقُوهُ وَ أُتِیَ إِلَیْهِ بِأَحْمَالِ فَاکِهَةٍ فَأَمَرَ بِبَیْعِهَا وَ أَنْ یُطْرَحَ ثَمَنُهَا فِی بَیْتِ الْمَالِ.
سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ: رَأَیْتُ عَلِیّاً بَنَی لِلضَّوَالِّ مِرْبَداً فَکَانَ یَعْلِفُهَا عَلَفاً لَا یُسْمِنُهَا
ص: 117
با دستش به کارگر اشاره کرد.
کتاب ابن حاشر با استناد به مالک بن اوس بن حدَثان در خبری طولانی آورده است: سهل بن حنیف برخاست و دست غلامش را گرفت و گفت: ای امیرالمؤمنین این غلام را آزاد کردم. سه دینار به او داد مانند آنچه به سهل بن حنیف داده بود.
یکی از طرفدارانش از او مالی خواست: گفت: عطایم آماده میشود و آن را با تو قسمت میکنم، گفت: اکتفا نمیکنم و به نزد معاویه رفت و به او پیوست. برای امیرالمؤمنین علیه السلام نوشت و او را به آنچه بدست آورده بود با خبر کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام برای او نوشت: اما بعد، آن مالی که در دست توست پیش از تو صاحبی داشته و بعد از تو هم به سوی صاحب دیگری خواهد رفت، و برای تو فقط همان است که برای خود آماده کردهای، پس خود را بر نیاز فرزندت ترجیح بده که تو جامع دو فرد هستی: یا مردی که با آن در راه خدا عمل کند و او به آنچه تو بدبخت شدی سعادت یابد، و یا مردی که با آن در راه معصیت عمل کند و او با آنچه برایش گرد آوردهای بدبخت شود و سزاوار نیست که هیچ یک از این دو را برای خود برگزینی.و آن را بر خود واجب سازی، برای کسی که رفته رحمت خدا را آرزو کن و در مورد کسی که مانده به روزی خدا اعتماد کن(1).
توضیح
فیروزآبادی گفت: أحین القوم: برایشان فراهم شد آنچه به خاطرش تلاش میکردند(2).
الکثب: جمع و ریختن(3).
و گفت: أغامت السماء: ابر در آسمان پدیدار شد(4). برد حقی: واجب و لازم شد.
روایت24.
مناقب ابن شهر آشوب: حکیم بن أوس گفت: علی علیه السلام مشکهای عسل را برای ما میفرستاد و میان ما تقسیم میکرد. سپس دستور میداد تا آن را بلیسند و بارهای میوه برای او آورده میشد. دستور به فروش آن میداد و پولش را در بیت المال میگذاشت.
سعید بن مسیّب: علی علیه السلام را دیدم که برای حیوانات گم شده مکانی ساخت و از بیت المال به مقداری علف به آن گم شده ها میداد که نه چاق میشدند
ص: 117
وَ لَا یُهْزِلُهَا مِنْ بَیْتِ الْمَالِ فَمَنْ أَقَامَ عَلَیْهَا بَیِّنَةً أَخَذَهُ وَ إِلَّا أَقَرَّهَا عَلَی حَالِهَا(1).
المربد کمنبر الموضع الذی یحبس فیه الإبل و الغنم.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَاصِمُ بْنُ مِیثَمٍ: أَنَّهُ أُهْدِیَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام سِلَالُ خَبِیصٍ لَهُ خَاصَّةً فَدَعَا بِسُفْرَةٍ فَنَثَرَهُ عَلَیْهِ ثُمَّ جَلَسُوا حَلْقَتَیْنِ یَأْکُلُونَ.
أَبُو حَرِیرٍ: إِنَّ الْمَجُوسَ أَهْدَوْا إِلَیْهِ یَوْمَ النَّیْرُوزِ جَامَاتٍ مِنْ فِضَّةٍ فِیهَا سُکَّرٌ فَقَسَمَ السُّکَّرَ بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ حَسَبَهَا مِنْ جِزْیَتِهِمْ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ دِهْقَانٌ بِثَوْبٍ مَنْسُوجٍ بِالذَّهَبِ فَابْتَاعَهُ مِنْهُ عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ إِلَی الْعَطَاءِ.
الْحِلْیَةُ وَ فَضَائِلُ أَحْمَدَ عَاصِمُ بْنُ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ قَالَ: أُتِیَ عَلِیٌّ بِمَالٍ مِنْ أَصْفَهَانَ وَ کَانَ أَهْلُ الْکُوفَةِ أَسْبَاعاً فَقَسَمَهُ سَبْعَةَ أَسْبَاعٍ فَوَجَدَ فِیهِ رَغِیفاً فَکَسَرَهُ بِسَبْعَةِ کِسَرٍ ثُمَّ جَعَلَ عَلَی کُلِّ جُزْءٍ کِسْرَةً ثُمَّ دَعَا أُمَرَاءَ الْأَسْبَاعِ فَأَقْرَعَ بَیْنَهُمْ.
فَضَائِلُ أَحْمَدَ: أَنَّهُ رَأَی حَبْلًا فِی بَیْتِ الْمَالِ فَقَالَ أَعْطُوهُ النَّاسَ فَأَخَذَهُ بَعْضُهُمْ.
مَجَالِسُ ابْنِ مَهْدِیٍّ: أَنَّهُ تَخَایَرَ غُلَامَانِ فِی خَطَّیْهِمَا إِلَی الْحَسَنِ- فَقَالَ انْظُرْ مَا ذَا تَقُولُ فَإِنَّهُ حُکْمٌ وَ کَانَ علیه السلام قَوَّالًا لِلْحَقِّ قَوَّاماً بِالْقِسْطِ إِذَا رَضِیَ لَمْ یَقُلْ غَیْرَ الصِّدْقِ وَ إِنْ سَخِطَ لَمْ یَتَجَاوَزْ جَانِبَ الْحَقِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیٌّ علیه السلام یَخْطُبُ یَوْمَ جُمُعَةٍ عَلَی الْمِنْبَرِ فَجَاءَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ یَتَخَطَّی رِقَابَ النَّاسِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَالَتِ الْخُمَلَاءُ بَیْنِی وَ بَیْنَ وَجْهِکَ قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا لِی وَ مَا لِلضَّیَاطِرَةِ أَطْرُدُ قَوْماً غَدَوْا أَوَّلَ النَّهَارِ یَطْلُبُونَ رِزْقَ اللَّهِ وَ آخِرَ النَّهَارِ ذَکَرُوا اللَّهَ أَ فَأَطْرُدُهُمْ فَأَکُونَ کَالظَّالِمِینَ (3).
قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام: من یعذرنی من هؤلاء الضیاطرة. هم الضخام الذین لا غناء عندهم الواحد ضیطار و الیاء زائدة(4)
ص: 118
نه لاغر. و هر کس نشانه از آن میداد آن را میگرفت وگرنه آن را در همان جا نگه میداشت(1).
توضیح
المربد بر وزن منبر: مکانی که شتر و گوسفند در آن نگهداری میشود.
روایت25.
. مناقب ابن شهر آشوب: عاصم بن میثم گفت: سبدی با انواع خوردنیها به علی علیه السلام هدیه داده شد. سفرهای خواست و بر روی آن پخش کرد سپس دور آن نشستند و خوردند.
ابوحریر: مجوسها روز نوروز جامهایی از نقره که در آن شیرینی بود به او هدیه دادند، شیرینیها را میان یارانش تقسیم کرد و آن را از جزیه ایشان به حساب آورد. دهقانی یک لباس زربافت را برای او فرستاد. عمرو بن حریث آن را به چهار هزار درهم از او خرید که از عطاء محسوب شد .
الحلیه و فضائل أحمد: عاصم بن کُلیب از پدرش روایت کرد و گفت: مالی از اصفهان نزد علی علیه السلام آورده شد، اهل کوفه هفت گروه بودند. آن را هفت قسمت کرد و خمیر نانی در آن یافت آن را هفت قسمت کرد و بر روی هر سهم یک قسمت قرار داد، سران گروهها را فراخواند و میان آنها تقسیم کرد.
فضائل احمد: او ریسمانی در بیت المال دید و گفت: آن را به مردم بدهید، و یکی از آنها آن را گرفت.
مجالس ابن مهدی: دو جوان نزد امام حسن علیه السلام آمدند تا حکم کند خط کدام یک بهتر است. فرمود: بنگر چه میگویی که آن حکم است و امام علیه السلام بسیار حقگو و برپا کننده عدالت بود. وقتی راضی بود ناحق نمیگفت و وقتی خشمگین میشد از حق تجاوز نمیکرد(2).
روایت26.
تفسیرالعیاشی: از ابن نُباته روایت شده است که گفت: در حالی که علی علیه السلام روز جمعه بر روی منبر خطبه میگفت اشعث بن قیس از روی گردن مردم گذر میکرد و میآمد، گفت: ای امیرالمؤمنین افراد سست میان من و تو جدایی افکندهاند! گفت: علی علیه السلام فرمود: من با این بزرگانی که دستشان تنگ است چه کنم؟ مردمی را که اول صبح در طلب روزی خدا بپا میخیزند و آخر روز خدا را یاد میکنند برانم؟ آیا آنها را برانم تا مانند ظالمان باشم.(3)
توضیح
جزری گفت: در حدیث علی علیه السلام: «من یعذرنی من هولاء الضیاطره : چه کسی مرا از این ضیاطره معذور میدارد» آنان بزرگانی هستند که ثروتی ندارند، مفردش ضیطار و یاء زائده است(4).
ص: 118
کشف، [کشف الغمة] عَنِ الْحَافِظِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام یَسْعَی بِقَوْمٍ فَأَمَرَنِی أَنْ دَعَوْتُ لَهُ قَنْبَراً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام اخْرُجْ إِلَی هَذَا السَّاعِی فَقُلْ لَهُ قَدْ أَسْمَعْتَنَا مَا کَرِهَ اللَّهُ تَعَالَی فَانْصَرِفْ فِی غَیْرِ حِفْظِ اللَّهِ تَعَالَی.
وَ مِنْ کِتَابِ ابْنِ طَلْحَةَ رُوِیَ: أَنَّ سَوْدَةَ بِنْتَ عُمَارَةَ الْهَمْدَانِیَّةَ دَخَلَتْ عَلَی مُعَاوِیَةَ بَعْدَ مَوْتِ عَلِیٍّ فَجَعَلَ یُؤَنِّبُهَا(1) عَلَی تَحْرِیضِهَا عَلَیْهِ أَیَّامَ صِفِّینَ وَ آلَ أَمْرُهُ إِلَی أَنْ قَالَ مَا حَاجَتُکِ قَالَتْ إِنَّ اللَّهَ مُسَائِلُکَ عَنْ أَمْرِنَا وَ مَا افْتَرَضَ عَلَیْکَ مِنْ حَقِّنَا وَ لَا یَزَالُ یَتَقَدَّمُ (2) عَلَیْنَا مِنْ قِبَلِکَ مَنْ یَسْمُو بِمَکَانِکَ وَ یَبْطِشُ بِقُوَّةِ سُلْطَانِکَ فَیَحْصُدُنَا حَصِیدَ السُّنْبُلِ وَ یَدُوسُنَا دَوْسَ الْحَرْمَلِ یَسُومُنَا الْخَسْفَ (3) وَ یُذِیقُنَا الْحَتْفَ هَذَا بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ قَدِمَ عَلَیْنَا فَقَتَلَ رِجَالَنَا وَ أَخَذَ أَمْوَالَنَا وَ لَوْ لَا الطَّاعَةُ لَکَانَ فِینَا عِزٌّ وَ مَنْعَةٌ فَإِنْ عَزَلْتَهُ عَنَّا شَکَرْنَاکَ وَ إِلَّا کَفَّرْنَاکَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ إِیَّایَ تُهَدِّدِینَ بِقَوْمِکِ یَا سَوْدَةُ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَحْمِلَکِ عَلَی قَتَبٍ أَشْوَسَ فَأَرُدَّکِ إِلَیْهِ فَیُنْفِذَ فِیکِ حُکْمَهُ فَأَطْرَقَتْ سَوْدَةُ سَاعَةً ثُمَّ قَالَتْ:
صَلَّی الْإِلَهُ عَلَی رُوحٍ تَضَمَّنَهَا***قَبْرٌ فَأَصْبَحَ فِیهِ الْعَدْلُ مَدْفُوناً
قَدْ حَالَفَ الْحَقَّ لَا یَبْغِی بِهِ بَدَلًا***فَصَارَ بِالْحَقِّ وَ الْإِیمَانِ مَقْرُوناً
فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَنْ هَذَا یَا سَوْدَةُ قَالَتْ هُوَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهِ لَقَدْ جِئْتُهُ فِی رَجُلٍ کَانَ قَدْ وَلَّاهُ صَدَقَاتِنَا فَجَارَ عَلَیْنَا فَصَادَفْتُهُ قَائِماً یُصَلِّی فَلَمَّا رَآنِی انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ بِرَحْمَةٍ وَ رِفْقٍ وَ رَأْفَةٍ وَ تَعَطُّفٍ وَ قَالَ أَ لَکَ حَاجَةٌ قُلْتُ نَعَمْ فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَیَّ وَ عَلَیْهِمْ وَ أَنِّی لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِکَ (4) ثُمَّ أَخْرَجَ قِطْعَةَ جِلْدٍ فَکَتَبَ فِیهَا:
ص: 119
روایت27.
کشف الغمة: از موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت شده که فرمودند: حسین علیه السلام فرمود: مردی نزد امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمد و سخن چینی گروهی را کرد. به من گفت قنبر را صدا کنم، علی علیه السلام به او فرمود: به دنبال این سخن چین برو و به او بگو: چیزی به ما گفتی که خدا دوست ندارد پس برو خدا تو را حفظ نکند.
و از کتاب ابن طلحه روایت کرد که سوده دختر عُماره همدانیه بعد از مرگ علی علیه السلام بر معاویه وارد شد، او را به خاطر اینکه روز صفین علیه او تحریک میکرد سرزنش کرد. کارش ادامه یافت تا این که گفت: چه میخواهی؟ گفت: خدا از کار ما چیزی برعهد تو نگذاشته و از حق ما چیزی بر تو واجب نکرده و پیوسته از جانب تو کسی به سوی ما میآید که جایگاه تو را بالا می برد و با قدرت حمایت تو می تازد، مانند خوشه ما را می چیند و مانند اسپند ما را می کوبد و ما را خوار میکند و مرگ را بر ما میچشاند. او بُسر بن ارطاة است که سوی ما آمده و مردانمان را کشته اموالمان را گرفته و اگر اطاعت نبود در ما عزت و مناعتی بود. اگر او را عزل کنی شکرگزار تو هستیم و گرنه انکارت میکنیم. معاویه گفت: مرا به قومت تهدید میکنی ای سوده؟ قصد دارم بر روی اسبی چموش سوارت کنم و به سوی او باز گردانم تا در مورد تو حکم کند. سوده لحظهای سرش را پایین انداخت سپس گفت:
- درود خدا بر روحی که در بر گرفت آن را قبری که عدل در آن مدفون شد.
- ملازم حق بود و آن را با چیزی عوض نمیکرد و ایمان و حق همواره همراه او بودند.
معاویه گفت: او کیست ای سوده؟ گفت: به خدا او امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است. به خدا نزد او رفتم به خاطر مردی که او را مأمور صدقات ما کرده بود و بر ما ظلم کرد، اتفاقی بر او وارد شدم در حالی که نماز میخواند وقتی مرا دید از نماز برگشت و با مهربانی، عطوفت و لطف رو به من کرد و گفت: آیا خواستهای داری؟ گفتم: بله و او را از ماجرا با خبر کردم، گریه کرد و سپس گفت: خدایا تو بر من و آنها گواه هستی من به آنها دستور ندادهام که به خلق تو ظلم کنند. سپس قطعه چرمی بیرون آورد و در آن نوشت:
ص: 119
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ قَدْ جَاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَإِذَا قَرَأْتَ کِتَابِی هَذَا فَاحْتَفِظْ بِمَا فِی یَدِکَ مِنْ عَمَلِنَا حَتَّی یَقْدُمَ عَلَیْکَ مَنْ یَقْبِضُهُ مِنْکَ وَ السَّلَامُ ثُمَّ دَفَعَ الرُّقْعَةَ إِلَیَّ فَوَ اللَّهِ مَا خَتَمَهَا بَطِینٍ وَ لَا خَزَنَهَا(1) فَجِئْتُ بِالرُّقْعَةِ إِلَی صَاحِبِهِ (2) فَانْصَرَفَ عَنَّا مَعْزُولًا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ اکْتُبُوا لَهَا کَمَا تُرِیدُ وَ اصْرِفُوهَا إِلَی بَلَدِهَا غَیْرَ شَاکِیَةٍ(3).
قوله أشوس الشوس النظر بمؤخر العین تکبرا و غیظا و هو لا یناسب المقام و لعله تصحیف أشرس یقال رجل أشرس أی عسر شدید الخلاف و الشرس بالکسر ما صغر من الشوک قولها قد حالف الحق أی صار حلیفه و حلف أن لا یفارقه.
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ،: دَخَلَ ضِرَارُ بْنُ ضَمْرَةَ اللَّیْثِیُّ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ صِفْ لِی عَلِیّاً فَقَالَ أَ وَ تُعْفِینِی (4) مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لَا أُعْفِیکَ فَقَالَ کَانَ وَ اللَّهِ بَعِیدَ الْمُدَی شَدِیدَ الْقُوَی یَقُولُ فَصْلًا وَ یَحْکُمُ عَدْلًا یَتَفَجَّرُ الْعِلْمُ مِنْ جَوَانِبِهِ وَ تَنْطِقُ الْحِکْمَةُ مِنْ نَوَاحِیهِ یَسْتَوْحِشُ مِنَ الدُّنْیَا وَ زَهْرَتِهَا وَ یَسْتَأْنِسُ بِاللَّیْلِ وَ وَحْشَتِهِ کَانَ وَ اللَّهِ غَزِیرَ الْعَبْرَةِ طَوِیلَ الْفِکْرَةِ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ (5) وَ یُخَاطِبُ نَفْسَهُ وَ یُنَاجِی رَبَّهُ یُعْجِبُهُ مِنَ اللِّبَاسِ مَا خَشِنَ وَ مِنَ الطَّعَامِ مَا جَشِبَ کَانَ وَ اللَّهِ فِینَا کَأَحَدِنَا یُدْنِینَا إِذَا أَتَیْنَاهُ وَ یُجِیبُنَا إِذَا سَأَلْنَاهُ وَ کَانَ (6) مَعَ دُنُوِّهِ مِنَّا وَ قُرْبِنَا مِنْهُ لَا نُکَلِّمُهُ
ص: 120
بسم الله الرحمن الرحیم از جانب خدا برای شما برهانی آشکار آمد. « فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ » {در پیمانه و وزن به حق رفتار کنید و با مردم کم فروشی نکنید و در زمین بعد از اصلاح آن فساد ایجاد نکنید این برای شما بهتر است اگر اهل ایمان هستید.} وقتی این نوشتهام را خواندی آنچه از کار ما در دست توست حفظ کن تا کسی که آن را از تو میگیرد نزد تو آید و السلام.
سپس نامه را به من داد. به خدا که آن را با گل مهر نکرد و پنهان نساخت، نامه را نزد صاحبش آوردم برکنار شده و از نزد ما رفت. معاویه گفت: برای او آنچنان که می خواهد بنویسید و او را راضی به خانه اش بفرستید(1).
توضیح
کلامش: «أشوس» الشوس: با گوشه چشم با تکبر و خشم نگاه کردن که در اینجا مناسب نیست. و شاید اشتباهاً أشرس باشد، گفته میشود: رجل أشرس: یعنی سخت و بسیار مخالف و الشرس با کسره یعنی خار کوچک. کلامش: «قد حالف الحق» یعنی هم پیمان آن بود و از آن جدا نمیشد.
روایت28.
إرشاد القلوب: ضِرار بن ضَمره لَیثی بر معاویه وارد شد. به او گفت: علی علیه السلام را برای من توصیف کن. گفت: آیا مرا از این معذور میداری؟ گفت: نه معذور نمیدارم. گفت: به خدا که بلند همت و نیرومند بود. قاطع سخن میگفت و عادلانه قضاوت میکرد. سرشار از علم بود. و همه وجودش حکمت بود. از دنیا و زیبایی آن بیزار بود. با شب و خلوت آن الفت داش. به خدا بسیار اشک میریخت و میاندیشید دستش را بر میگرداند و خود را مورد خطاب قرار میداد، و با پروردگارش مناجات میکرد. لباس زمخت و غذای سخت را دوست میداشت. به خدا قسم در میان ما مانند یکی از ما بود، وقتی نزد او میرفتیم ما را نزدیک میکرد و وقتی از او میخواستیم پاسخ میداد، با وجود نزدیکی او به ما و قرابت ما به او به خاطر ابهتش با او سخن نمیگفتیم
ص: 120
لِهَیْبَتِهِ وَ لَا نَرْفَعُ عَیْنَنَا لِعَظَمَتِهِ (1) فَإِنْ تَبَسَّمَ فَمِنْ مِثْلِ اللُّؤْلُؤِ الْمَنْظُومِ یُعَظِّمُ (2) أَهْلَ الدِّینِ وَ یُحِبُّ الْمَسَاکِینَ لَا یَطْمَعُ الْقَوِیُّ فِی بَاطِلِهِ وَ لَا یَیْأَسُ الْفَقِیرُ(3) مِنْ عَدْلِهِ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی بَعْضِ مَوَاقِفِهِ وَ قَدْ أَرْخَی اللَّیْلُ سُدُولَهُ وَ غَارَتْ نُجُومُهُ وَ هُوَ قَائِمٌ فِی مِحْرَابِهِ قَابِضٌ عَلَی لِحْیَتِهِ یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِیمِ وَ یَبْکِی بُکَاءَ الْحَزِینِ فَکَأَنِّی الْآنَ أَسْمَعُهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا دُنْیَا دَنِیَّةٍ(4) أَ بِی تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَیَّ تَشَوَّقْتِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ غُرِّی غَیْرِی لَا حَاجَةَ لِی فِیکِ قَدْ بَتَتُّکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ لِی فِیهَا(5) فَعُمُرُکِ قَصِیرٌ وَ
خَطَرُکِ یَسِیرٌ وَ أَمَلُکِ حَقِیرٌ آهِ آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ وَحْشَةِ الطَّرِیقِ وَ عِظَمِ الْمَوْرِدِ فَوَکَفَتْ (6) دُمُوعُ مُعَاوِیَةَ عَلَی لِحْیَتِهِ فَنَشَفَهَا بِکُمِّهِ (7) وَ اخْتَنَقَ الْقَوْمُ بِالْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ کَانَ وَ اللَّهِ أَبُو الْحَسَنِ کَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ عَنْهُ یَا ضِرَارُ قَالَ صَبْرُ مَنْ ذُبِحَ وَاحِدُهَا(8) عَلَی صَدْرِهَا فَهِیَ لَا تَرْقَی عَبْرَتُهَا وَ لَا تَسْکُنُ حَسْرَتُهَا(9) ثُمَّ قَامَ وَ خَرَجَ وَ هُوَ بَاکٍ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَمَا إِنَّکُمْ لَوْ فَقَدْتُمُونِی لَمَا کَانَ فِیکُمْ مَنْ یَثْنِی عَلَیَّ هَذَا الثَّنَاءَ فَقَالَ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ(10) الصَّاحِبُ عَلَی قَدْرِ صَاحِبِهِ (11).
قوله بعید المدی المدی الغایة و هو کنایة عن علو همته فی
ص: 121
.و به خاطر بزرگیش چشم خود را بالا نمیگرفتیم، و اگر لبخند میزند دندانهای چون مروارید نمایان میشد. اهل دین را بزرگ میداشت و مساکین را دوست میداشت. نیرومند را در راه باطلش گستاختر، و فقیر را از عدالتش ناامید نمیکرد. خدا را گواه میگیرم که او را در برخی از مواضعش دیدم در حالی که شب پردههایش را افکنده و ستارههایش هجوم آورده بود، در محرابش ایستاده از ریش خود گرفته و همچون مار گزیده به خود میپیچد، و مانند فرد اندوهگین میگرید، گویی صدای او را هم اکنون میشنوم که میگفت: ای دنیای پست! آیا بر من ظاهر شدهای یا به سوی من اشتیاق یافتهای؟ بعید است بعید است. غیر مرا بفریب مرا به تو نیازی نیست. تو را سه طلاقه کردم و برای من در آن راه بازگشتی نیست. عمر تو کوتاه، خطر تو نزدیک و آرزویت حقیر است. آه آه از کم بودن توشه، طولانی بودن سفر، تنهایی در راه و عظمت مقصد، سپس اشکهای معاویه بر روی ریش او جاری شد و آن را با آستینش پاک کرد. و مردم با حالت گرفتگی صدا به گریه افتادند سپس گفت: به خدا قسم ابو الحسن این چنین بود. صبر تو بر او چگونه است ای ضرار؟ گفت: مانند صبر کسی که تنها فرزندش را بر روی سینهاش سر ببرند و او نه اشکش جاری میشود و نه حسرتش آرام و ساکن میگیرد. سپس برخاست و با حالت گریه خارج شد. معاویه گفت: ولی اگر شما مرا از دست بدهید در میان شما کسی نیست که من را اینگونه ثناء گوید. یکی از حاضران گفت: دوست به اندازه دوستش(1).
توضیح
کلامش: بعید المدی، مدی: هدف و آن کنایه از بلند همتی در به
ص: 121
تحصیل الکمالات أو عن رفعة محله فی السعادات حیث لا یصل إلیه أحد فی شی ء من فضائله قوله و تنطق الحکمة من نواحیه أی لکثرة وفور حکمه کأن الحکمة ناطقة فی جوانبه و نواحیه فیستفاد منه الحکمة من غیر أن ینطق بها و فی بعض النسخ بالفاء أی تتقاطر و تجری و لعله أبلغ.
کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ 1 عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرِو بْنِ سُلَیْمَانَ الْبَجَلِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ شُعَیْبِ بْنِ مِیثَمٍ التَّمَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ: أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَهْطٌ مِنَ الشِّیعَةِ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَخْرَجْتَ هَذِهِ الْأَمْوَالَ فَفَرَّقْتَهَا فِی هَؤُلَاءِ الرُّؤَسَاءِ وَ الْأَشْرَافِ وَ فَضَّلْتَهُمْ عَلَیْنَا حَتَّی إِذَا اسْتَوْسَقَتِ الْأُمُورُ(1) عُدْتَ إِلَی أَفْضَلِ مَا عَوَّدَکَ اللَّهُ مِنَ الْقَسْمِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَدْلِ فِی الرَّعِیَّةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَیْحَکُمْ أَ تَأْمُرُونِّی (2) أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ(3) فِیمَنْ وُلِّیتُ عَلَیْهِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ لَا وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ ذَلِکَ مَا سَمَرَ السَّمِیرُ وَ مَا رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ نَجْماً وَ اللَّهِ لَوْ کَانَتْ أَمْوَالُهُمْ مَالِی لَسَاوَیْتُ بَیْنَهُمْ فَکَیْفَ وَ إِنَّمَا هِیَ أَمْوَالُهُمْ قَالَ ثُمَّ أَرَمَّ سَاکِتاً طَوِیلًا ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ مَنْ کَانَ فِیکُمْ لَهُ مَالٌ فَإِیَّاکُمْ (4) وَ الْفَسَادَ فَإِنَّ إِعْطَاءَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ یَرْفَعُ ذِکْرَ صَاحِبِهِ فِی النَّاسِ وَ یَضَعُهُ عِنْدَ اللَّهِ وَ لَمْ یَضَعِ امْرُؤٌ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ فَإِنْ بَقِیَ مَعَهُ مِنْهُمْ بَقِیَّةٌ مِمَّنْ یُظْهِرُ الشُّکْرَ لَهُ وَ یُرِیهِ النُّصْحَ فَإِنَّمَا ذَلِکَ مَلَقٌ مِنْهُ وَ کَذِبٌ فَإِنْ زَلَّتْ بِصَاحِبِهِمُ النَّعْلُ ثُمَّ احْتَاجَ إِلَی مَعُونَتِهِمْ وَ مُکَافَاتِهِمْ فَأَلْأَمُ خَلِیلٍ وَ شَرُّ خَدِینٍ وَ لَمْ یَضَعِ امْرُؤٌ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ الْحَظِّ فِیمَا أَتَی إِلَّا مَحْمَدَةُ اللِّئَامِ وَ ثَنَاءُ الْأَشْرَارِ مَا دَامَ عَلَیْهِ مُنْعِماً
ص: 122
دست آوردن کمالات است، یا کنایه از رفعت جایگاه او در سعادت است به گونه کسی در فضائلش به او نمیرسد. کلامش: «و تنطق الحکمة عن نواحیه» یعنی به خاطر فراوانی و زیادی حکمت گویی که از اطراف و جوانب مختلفش سخن میگوید، و بدون اینکه سخن گوید از حکمت او بهرمند میشوند. در برخی نسخهها با فاء آمده یعنی قطره قطره میریزد و جاری میشود، و شاید بلیغتر باشد.
روایت29.
الکافی: گروهی از شیعیان نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند و گفتند: ای امیرالمؤمنین ای کاش این اموال را بیرون آوری و میان این سران و اشراف تقسیم کنی و آنها را بر ما برتری دهی تا وقتی که کارها به سامان میشود. آنگاه به آن تقسیم عادلانه و عدالت با مردم که خدا تو را با سرشته است بازگردی. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وای بر شما، آیا از من میخواهید تا پیروزی را با ظلم بر کسانی از اهل اسلام که بر آنها ولایت یافتهام بجویم؟ نه به خدا مادامی که قصه گوی شب قصه گوید و ستارهها را در آسمان ببینی این چنین نخواهد بود. به خدا قسم اگر اموال آنها از آنِ من بود با آنها به مساوات رفتار میکردم. پس اکنون که اموال خودشان است چگونه خواهد بود، سپس مدت طولانی ساکت ماند، بعد سرش را بالا گرفت و گفت: هر کس از میان شما مالی دارد از فساد بر حذر باشد. بخشش آن به ناحق اسراف است. آن مال نام صاحبش را در دنیا بالا میبرد و نزد خدا پایین میآورد، فردی مالش را در ناحق خرج نمیکند و به غیر مستحق نمیدهد مگر اینکه خدا سپاسگزاری آنها از او را برایش حرام میکند و دوستی آنها برای غیر او است. اگر کسی از آنها برای او باقی ماند که از او سپاسگزاری کرد و از خود برای او خیر خواهی نشان داد آن فقط چاپلوسی و دروغ است و اگر پای دوستشان بلغزد سپس به کمک و تلافی آنها احتیاج پیدا کند آن دوست سرزنش کارترین دوست و بدترین همراه خواهد بود و اگر فردی مالش را به غیر مستحق دهد بهرهای نصیبش نشود جز ستایش لئیمان و ثنای اشرار مادامی که به او نعمت دهد
ص: 122
مُفْضِلًا وَ مَقَالَةُ الْجَاهِلِ مَا أَجْوَدَهُ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ بَخِیلٌ فَأَیُّ حَظٍّ أَبْوَرُ وَ أَخْسَرُ مِنْ هَذَا الْحَظِّ وَ أَیُّ فَائِدَةٍ مَعْرُوفٍ أَقَلُّ مِنْ هَذَا الْمَعْرُوفِ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ لَهُ مَالٌ فَلْیَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ وَ لْیُحْسِنْ مِنْهُ الضِّیَافَةَ وَ لْیَفُکَّ بِهِ الْعَانِیَ وَ الْأَسِیرَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ فَإِنَّ الْفَوْزَ بِهَذِهِ الْخِصَالِ مَکَارِمُ الدُّنْیَا وَ شَرَفُ الْآخِرَةِ(1).
أرم بتشدید المیم و الراء المهملة و المعجمة أی سکت و العانی الأسیر و کل من ذل و استکان و خضع.
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ غَیْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَسَلٌ وَ تِینٌ مِنْ هَمْدَانَ وَ حُلْوَانَ (2) فَأَمَرَ الْعُرَفَاءَ أَنْ یَأْتُوا بِالْیَتَامَی فَأَمْکَنَهُمْ مِنْ رُءُوسِ الْأَزْقَاقِ یَلْعَقُونَهَا وَ هُوَ یَقْسِمُهَا لِلنَّاسِ قَدَحاً قَدَحاً فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا لَهُمْ یَلْعَقُونَهَا فَقَالَ إِنَّ الْإِمَامَ أَبُو الْیَتَامَی وَ إِنَّمَا أَلْعَقْتُهُمْ هَذَا بِرِعَایَةِ الْآبَاءِ(3).
کا، [الکافی] بَعْضُ أَصْحَابِنَا(4) عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الإسحاق [إِسْحَاقَ] الْأَحْمَرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ یُوَبِّخَ الرَّجُلَ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَأَنْتَ أَعْجَزُ مِنَ التَّارِکِ الْغُسْلِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ إِنَّهُ لَا یَزَالُ فِی طُهْرٍ إِلَی الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی (5).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُمَا بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ: فِی احْتِجَاجِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی عَاصِمِ بْنِ زِیَادٍ حِینَ لَبِسَ الْعَبَاءَ وَ تَرَکَ الْمُلَاءَ وَ شَکَاهُ أَخُوهُ الرَّبِیعُ بْنُ زِیَادٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ
ص: 123
و او را گرامی دارد و سخن جاهل که گوید: چقدر سخاوتمند است، در حالی که او نزد خدا بخیل است. چه بهرهای ویرانگرترو زیانبارتر از این بهره و کدام معروفی کم فایدهتر از این معروف است؟ هر کس از شما مالی دارد باید به وسیله آن با نزدیکان پیوند گیرد، نیک میهمانی دهد، بنده و اسیر آزاد کند و به در راه مانده یاری رساند، که دست یافتن به این خصوصیات بزرگی در دنیا و شرافت در آخرت است(1).
توضیح
أرّم با تشدید میم و راء مهمله و معجمه یعنی ساکت شد و العانی: اسیر و هر کسی که خوار و ذلیل شود و سر فرود آورد.
روایت30.
الکافی: از حبیب بن أبی ثابت گفت: از همدان و حُلوان برای امیرالمؤمنین علیه السلام عسل و انجیر آمد آشنایان را خبر کرد تا یتیمان را بیاورند به آنها اجازه داد تا سر مشکها را بلیسند و او آن را کاسه کاسه میان مردم تقسیم میکرد، به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین آنها چرا آن را میلیسند؟ گفت: امام پدر یتیمان است. همانند مراعات پدران به آنها گفتم آن را بلیسند(2).
روایت31.
الکافی: امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی میخواست مردی را توبیخ کند میگفت: به خدا تو ناتوانتر از تارک غسل روز جمعه هستی و او پیوسته تا جمعه بعدی در پاکیزکی به سر میبرد.(3)
روایت32.
الکافی: از احمد بن محمد و با اسناد مختلف در مورد اقامه دعوای امیرالمؤمنین علیه السلام بر عاصم بن زیاد وقتی که عباء بر تن کرد و لباسی که پاها را میپوشاند رها کرد. برادرش ربیع بن زیاد از او به امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت کرد
ص: 123
قَدْ غَمَّ أَهْلَهُ وَ أَحْزَنَ وُلْدَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیَّ بِعَاصِمِ بْنِ زِیَادٍ فَجِی ءَ بِهِ فَلَمَّا رَآهُ عَبَسَ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ أَ مَا اسْتَحْیَیْتَ مِنْ أَهْلِکَ أَ مَا رَحِمْتَ وُلْدَکَ أَ تَرَی اللَّهَ أَحَلَّ لَکَ الطَّیِّبَاتِ وَ هُوَ یَکْرَهُ أَخْذَکَ مِنْهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ-(1) أَ وَ لَیْسَ یَقُولُ مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ (2) إِلَی قَوْلِهِ یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (3) فَبِاللَّهِ لَابْتِذَالُ نِعَمِ اللَّهِ بِالْفَعَالِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنِ ابْتِذَالِهَا بِالْمَقَالِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (4) فَقَالَ عَاصِمٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَعَلَی مَا اقْتَصَرْتَ فِی مَطْعَمِکَ عَلَی الْجُشُوبَةِ وَ فِی مَلْبَسِکَ عَلَی الْخُشُونَةِ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَرَضَ عَلَی أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ یُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ کَیْلَا یَتَبَیَّغَ (5) بِالْفَقِیرِ فَقْرُهُ فَأَلْقَی عَاصِمُ بْنُ زِیَادٍ الْعَبَاءَ وَ لَبِسَ الْمِلَاءَ(6).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْقَاسِمُ بْنُ حَمَّادٍ الدَّلَّالُ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ خَمْسُ آیَاتٍ أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً إِلَی قَوْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (7) وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِلَی جَنْبِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَانْتَقَضَ انْتِقَاضَ الْعُصْفُورِ(8) قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَکَ یَا عَلِیُّ قَالَ عَجِبْتُ مِنْ جُرْأَتِهِمْ عَلَی اللَّهِ وَ حِلْمِ اللَّهِ عَنْهُمْ قَالَ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّهُ لَا یُحِبُّکَ مُنَافِقٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ مُؤْمِنٌ وَ لَوْ لَا أَنْتَ
ص: 124
که خانواده و فرزندش را با این کار اندوهگین ساخته است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: عاصم بن زیاد را نزد من بیاورید. او را آوردند، وقتی او را دید چهره در هم کشید و به اوگفت: از خانوادهات خجالت نمیکشی آیا به فرزندت رحم نمیکنی؟ خدا را نمیبینی طیبات را برای تو حلال کرده و اکراه دارد که تو خود را از آن محروم کنی؟ تو در مورد این مسئله پایین تر از خدایی. آیا خدا نمیفرماید: « وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ »(1) {و زمین را برای مردم نهاد، در آن میوهها و نخلها با خوشههای غلاف دار} آیا نمیفرماید: « مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ »(2) {دو دریا را [به گونه ای ] روان کرد [که] باهم برخورد کنند} تا کلامش « یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ »(3)
{از دو [دریا] مروارید و مرجان بیرون آورد}، به خدا که تحقیر کردن نعمتهای خدا در عمل نزد خدا بهتر از تحقیر آن در سخن است، خدای عزّو جلّ میفرماید: « وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(4)
{از نعمت پروردگار خویش با [مردم] سخن بگوی}، عاصم گفت: ای امیرالمؤمنین پس برای چه در غذایت به غذای سخت و ناخوش و در لباست به لباس زمخت اکتفا کردهای؟ فرمود: وای بر تو خدای تعالی بر ائمه عدل واجب کرده است که خود را با ضعیفترین مردم همانند کنند تا فقر فقیر بر او سخت نیاید، عاصم بن زیاد، عباء را کنار گذاشت و و لباس بلندی که پاها را میپوشاند بر تن کرد(5).
روایت33.
تفسیر فرات بن ابراهیم: قاسم بن حمّاد دلّال از امام باقر علیه السلام روایت کرد و گفت: وقتی پنج آیه « أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً » {[آیا آنچه شریک میپندارید بهتر است] یا آن کس که آسمانها و زمین را خلق کرد...} تا کلامش « إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ »(6)
{اگر راست میگویید} نازل شد و علی علیه السلام کنار پیامبر صلی الله علیه و آله بود همچون گنجشگ بر خود لرزید. گفت: سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو را چه شده ای علی؟ فرمود: در شگفتم از جسارت آنها بر خدا و بردباری خدا نسبت به آنها. گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله دستی بر او کشید و گفت: مژده ای علی که منافقی تو را دوست و مؤمنی تو را دشمن ندارد. اگر تو نبودی
ص: 124
لَمْ یُعْرَفْ حِزْبُ اللَّهِ وَ حِزْبُ رَسُولِهِ (1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَرَوْنَ أَنَّ لَکَ مَالًا کَثِیراً فَقَالَ مَا یَسُوؤُنِی ذَاکَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَرَّ ذَاتَ یَوْمٍ عَلَی نَاسٍ شَتَّی مِنْ قُرَیْشٍ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ مُخَرَّقٌ فَقَالُوا أَصْبَحَ عَلِیٌّ لَا مَالَ لَهُ فَسَمِعَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَمَرَ الَّذِی یَلِی صَدَقَتَهُ أَنْ یَجْمَعَ تَمْرَهُ وَ لَا یَبْعَثَ إِلَی إِنْسَانٍ شَیْئاً وَ أَنْ یُوَفِّرَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ بِعْهُ الْأَوَّلَ فَالْأَوَّلَ وَ اجْعَلْهَا دَرَاهِمَ ثُمَّ اجْعَلْهَا حَیْثُ تَجْعَلُ التَّمْرَ فَاکْبِسْهُ مَعَهُ حَیْثُ تُرَی (2) وَ قَالَ لِلَّذِی یَقُومُ عَلَیْهِ إِذَا دَعَوْتُ بِالتَّمْرِ فَاصْعَدْ وَ انْظُرِ الْمَالَ فَاضْرِبْهُ بِرِجْلِکَ کَأَنَّکَ لَا تَعْمِدُ الدَّرَاهِمَ حَتَّی تَنْثُرَهَا ثُمَّ بَعَثَ إِلَی رَجُلٍ مِنْهُمْ یَدْعُوهُ (3) ثُمَّ دَعَا بِالتَّمْرِ فَلَمَّا صَعِدَ یَنْزِلُ بِالتَّمْرِ ضَرَبَ بِرِجْلِهِ فَانْتَثَرَتِ الدَّرَاهِمُ فَقَالُوا مَا هَذَا یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ هَذَا مَالُ مَنْ لَا مَالَ لَهُ ثُمَّ أَمَرَ بِذَلِکَ الْمَالِ فَقَالَ انْظُرُوا أَهْلَ کُلِّ بَیْتٍ کُنْتُ أَبْعَثُهُ إِلَیْهِمْ فَانْظُرُوا مَا لَهُ وَ ابْعَثُوا إِلَیْهِ (4).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ جَمِیعاً عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: بَلَغَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ یَقُولَانِ لَیْسَ لِعَلِیٍّ مَالٌ قَالَ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِ فَأَمَرَ وُکَلَاءَهُ أَنْ یَجْمَعُوا غَلَّتَهُ حَتَّی إِذَا حَالَ الْحَوْلُ أَتَوْهُ وَ قَدْ جَمَعُوا مِنْ ثَمَنِ الْغَلَّةِ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَنُشِرَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَرْسَلَ إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَأَتَیَاهُ فَقَالَ لَهُمَا هَذَا الْمَالُ وَ اللَّهِ (5) لَیْسَ
ص: 125
حزب خدا و رسولش شناخته نمیشد(1).
روایت34.
الکافی: از عبد الأعلی بنده آل سام روایت شده که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: مردم می بینند که تو مال بسیار داری. گفت: این برای من عیب نیست، امیرالمؤمنین صلوات الله علیه روزی بر افراد مختلفی از قریش گذر کرد در حالی که پیراهن پارهای بر تن داشت. گفتند: علی بیپول شده است، امیرالمؤمنین علیه السلام آن را شنید. به کسی که عهدهدار صدقههایش بود دستور داد تا خرمایش را جمع کند و برای کسی چیزی نفرستد و آن را ذخیره کند، سپس به او گفت: آن را یکی یکی بفروش و به درهم تبدیل کن. سپس در جایی که خرما را میگذاری قرار ده و با آن همان جا جمع آوری کن و به کسی که این کار را انجام میداد فرمود: وقتی خرما خواستم بالا برو و به پولها نگاه کن و با پا به آن ضربه بزن گویی که درهمها را نگه نمیداری تا اینکه آن را پخش کنی. سپس به سوی مردی از آنها فرستاد و او را خواست. سپس خرما خواست. وقتی بالا رفت تا خرما بریزد با پا ضربه زد و درهمها پراکنده شدند. گفتند: این چیست ای ابا الحسن؟ فرمود: این دارایی کسی است که مالی ندارد. سپس دستور داد و فرمود: به اهل همه خانههایی که خرما را برای آنها میفرستادم بنگرید در داراییش بنگرید و برای او بفرستید(2).
روایت35.
الکافی: به امیرالمؤمنین علیه السلام خبر رسید که طلحه و زبیر میگویند که علی مالی ندارد. گفت: این موضوع بر او سخت آمد و به وکلایش دستور داد تا محصولش را جمع آوری کنند. تا اینکه سال سپری شد و نزد او آمدند در حالی که از در آمد محصول صد هزار درهم جمع کرده بودند. آن را پیش رویش پخش کرد و به دنبال طلحه و زبیر فرستاد آمدند، به آن دو گفت: این مال، به خدا
ص: 125
لِأَحَدٍ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ کَانَ عِنْدَهُمَا مُصَدَّقاً قَالَ فَخَرَجَا مِنْ عِنْدِهِ وَ هُمَا یَقُولَانِ إِنَّ لَهُ مَالًا(1).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: بَعَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُصَدِّقاً مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی بَادِیَتِهَا فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ انْطَلِقْ وَ عَلَیْکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ لَا تُؤْثِرَنَّ دُنْیَاکَ عَلَی آخِرَتِکَ وَ کُنْ حَافِظاً لِمَا ائْتَمَنْتُکَ عَلَیْهِ مُرَاعِیاً(2) لِحَقِّ اللَّهِ فِیهِ حَتَّی تَأْتِیَ نَادِیَ بَنِی فُلَانٍ فَإِذَا قَدِمْتَ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْیَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَیْهِمْ بِسَکِینَةٍ وَ وَقَارٍ حَتَّی تَقُومَ بَیْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ (3) عَلَیْهِمْ ثُمَّ قُلْ لَهُمْ یَا عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِی إِلَیْکُمْ وَلِیُّ اللَّهِ لِآخُذَ مِنْکُمْ حَقَّ اللَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ (4) إِلَی وَلِیِّهِ فَإِنْ قَالَ لَکَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَکَ مِنْهُمْ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخِیفَهُ أَوْ تَعِدَهُ إِلَّا خَیْراً فَإِذَا أَتَیْتَ مَالَهُ فَلَا تَدْخُلْهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَکْثَرَهُ لَهُ فَقُلْ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی دُخُولِ مَالِکَ فَإِنْ أَذِنَ لَکَ فَلَا تَدْخُلْهُ دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَیْهِ فِیهِ وَ لَا عَنِفٍ بِهِ فَاصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ أَیَّ الصَّدْعَیْنِ شَاءَ فَأَیَّهُمَا اخْتَارَ فَلَا تَعَرَّضْ لَهُ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِیَ صَدْعَیْنِ (5) ثُمَّ خَیِّرْهُ فَأَیَّهُمَا اخْتَارَ فَلَا تَعَرَّضْ لَهُ وَ لَا تَزَالُ کَذَلِکَ حَتَّی یَبْقَی مَا فِیهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی مَالِهِ (6) فَإِذَا بَقِیَ ذَلِکَ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ وَ إِنِ اسْتَقَالَکَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا(7) وَ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِی صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّی تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِی مَالِهِ فَإِذَا قَبَضْتَهُ فَلَا تُوَکِّلْ بِهِ إِلَّا نَاصِحاً
ص: 126
هیچ کس سهمی در آن ندارد و برای آنها قابل قبول بود. گفت: رفتند و میگفتند: او مال دارد(1).
روایت36.
الکافی: از برید بن معاویه روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میگفت: امیرالمؤمنین علیه السلام مأمور جمع آری صدقه را از کوفه به بادیه آن فرستاد. گفت: ای بنده خدا راهی شو و برتوست تقوای خدای یگانه که شریکی ندارد. دنیای خود را بر آخرت ترجیح نده و محافظ آنچه تو را بر آن امین دانستم باش، مراقب حق خدا در آن باش تا اینکه به گروه بنی فلان برسی، وقتی آمدی، بر آب آنها وارد شو بدون این که میان آنها مختلط شوی، سپس با آرامش و وقار قدم بگذر تا در میان آنها قرار بگیری. بر آنها سلام بفرست سپس بگو: ای بندگان خدا ولی خدا مرا به سوی شما فرستاده تا حق خدا را از اموالتان بگیرم. آیا در اموال شما حقی برای خدا وجود دارد که آن را به ولیش ادا کنید؟ اگر کسی به تو گفت: نه، بر او تکرار نکن، و اگر کسی به تو پاسخ مثبت داد، با او همراه شو بدون اینکه او را بترسانی یا وعده دهی مگر به خیر. وقتی به دارایی او رسیدی بدون اجازه او بر آن وارد نشو چرا که بیشتر دارایی از آن اوست. بگو: ای بنده خدا آیا اجازه میدهی بر داراییت وارد شوم؟ اگر به تو اجازه داد با تسلط و خشونت بر آن وارد نشو، اموال را دو قسمت کن سپس او را در انتخاب هر قسمت که خواهد مخیر کن. هر قسمت را که انتخاب کرد به آن تعرض نکن، سپس باقی مانده را به دو قسمت تقسیم کن و او را در انتخاب هر قسمت که گزیند آزاد بگذار و هر قسمت را انتخاب کرد به آن تعرض نکن. اینکار را ادامه بده تا اینکه در آن به اندازه حق خدا تبارک و تعالی باقی بماند وقتی این مقدار باقی ماند حق خدا را از آن بگیر، اگر از تو خواست فسخ کنی بپذیر، سپس با هم مختلط کن، و چنان کن که بار اول کردی تا اینکه حق خدا را از مال او بگیری. وقتی آن را گرفتی به کسی بسپار که خیرخواه،
ص: 126
شَفِیقاً أَمِیناً حَفِیظاً غَیْرَ مُعْنِفٍ بِشَیْ ءٍ(1) مِنْهَا ثُمَّ احْدُرْ کُلَّ مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکَ مِنْ کُلِّ نَادٍ إِلَیْنَا نُصَیِّرْهُ حَیْثُ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا انْحَدَرَ فِیهَا(2) رَسُولُکَ فَأَوْعِزْ إِلَیْهِ أَنْ لَا یَحُولَ بَیْنَ نَاقَةٍ وَ بَیْنَ فَصِیلِهَا وَ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمَا وَ لَا یَمْصُرَنَّ لَبَنَهَا فَیُضِرَّ ذَلِکَ بِفَصِیلِهَا وَ لَا یَجْهَدَ بِهَا رُکُوباً وَ لْیَعْدِلْ بَیْنَهُنَّ فِی ذَلِکَ وَ لْیُورِدْهُنَّ کُلَّ مَاءٍ یَمُرُّ بِهِ وَ لَا یَعْدِلْ بِهِنَّ عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَی جَوَادِّ الطَّرِیقِ فِی السَّاعَةِ الَّتِی فِیهَا تُرِیحُ وَ تَغْبُقُ وَ لْیَرْفُقْ بِهِنَّ جُهْدَهُ حَتَّی یَأْتِیَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ سِحَاحاً سِمَاناً غَیْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مُجْهَدَاتٍ فَنَقْسِمَهُنَ (3) بِإِذْنِ اللَّهِ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أَوْلِیَاءِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَعْظَمُ لِأَجْرِکَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِکَ یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهَا وَ إِلَیْکَ وَ إِلَی جُهْدِکَ وَ نَصِیحَتِکَ لِمَنْ بَعَثَکَ وَ بُعِثْتَ فِی حَاجَتِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَی وَلِیٍّ لَهُ یُجْهِدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ وَ النَّصِیحَةِ لَهُ وَ لِإِمَامِهِ إِلَّا کَانَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی قَالَ ثُمَّ بَکَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا بُرَیْدُ لَا وَ اللَّهِ مَا بَقِیَتْ لِلَّهِ حُرْمَةٌ إِلَّا انْتُهِکَ (4) وَ لَا عُمِلَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ لَا سُنَّةِ نَبِیِّهِ فِی هَذَا الْعَالَمِ وَ لَا أُقِیمَ فِی هَذَا الْخَلْقِ حَدٌّ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لَا عُمِلَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْحَقِّ إِلَی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَا تَذْهَبُ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یُحْیِیَ اللَّهُ الْمَوْتَی وَ یُمِیتَ الْأَحْیَاءَ وَ یَرُدَّ اللَّهُ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ وَ یُقِیمَ دِینَهُ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَأَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا فَوَ اللَّهِ مَا الْحَقُّ إِلَّا فِی أَیْدِیکُمْ (5).
أوعز إلیه تقدم و قال فی النهایة: فی حدیث علی علیه السلام: و لا یمصرن لبنها فیضر ذلک بولدها. المصر الحلب بثلاث أصابع یرید لا یکثر من أخذ لبنها(6).
ص: 127
دلسوز، امانتدار و محافظ باشد و در مورد چیزی از آن ظالمانه رفتار نکند. سپس آنچه از گروههای مختلف نزد تو جمع آوری شده به سوی ما بفرست تا آن را چنانکه خدای عزّوجلّ دستور داده تبدیل کنیم. وقتی فرستادهات آن را آورد به او بگو میان شتری و شیرخوارهاش حایل نشود و میان آن دو جدایی نیفکند، و از شتر زیاد شیر ندوشد که این باعث ضرر شیرخوارهاش شود و آن را در سواری خسته نکند. باید میان آنها به عدالت رفتار کند و آنها را بر هر آبی که میگذرد وارد کند، و آنها را از زمین گیاه دار به سوی راه میانبر برنگرداند در زمانی که در آن استراحت میکنند و میدوند، باید تا میتواند با آنها به نرمی رفتار کند، تا به إذن خدا فربه و چاق بدون خستگی و ناتوانی نزد ما بیایند. پس ما آنها را به إذن خدا طبق کتاب خدا و سنّت پیامبرش صلی الله علیه و آله میان أولیاء الله تقسیم میکنیم، و این برای تو اجری بزرگتر، و به هدایت نزدیکتر است. خدا به آن ، تو و تلاش و خیر خواهی تو نسبت به کسی که تو را فرستاده و به خاطر نیازش فرستاده شدی مینگرد. رسول الله صلی الله علیه و آله گفت: خدا به ولییش که در راه طاعت و خیرخواهی او و امامش تلاش میکند نمینگرد مگر همراه ما در جایگاه رفیع.
گفت: سپس امام صادق علیه السلام گریست و گفت: ای برید! به خدا حرمتی از خدا باقی نمانده مگر اینکه هتک شده و نه عمل به کتاب خدا و سنّت پیامبرش صلی الله علیه وآله، و از زمانی که خدا امیرالمؤمنین را از دنیا برده حدی میان این خلق بر پا نشده است. تا امروز به چیزی از حق عمل نشده است، سپس گفت: به خدا که ایام و روزگار نمیگذرد مگر اینکه خدا مردهها را زنده میکند و زنده را میمیراند. خدا حق را به صاحبش باز میگرداند، و دینش را که برای خود و پیامبرش صلی الله علیه و آله خواسته برپا میکند، مژده باد مژده باد بر شما که به خدا حق جز در دستان شما نیست(1).
توضیح
أوعز إلیه: ارائه کرد، و در النهایه گفت: در حدیث علی علیه السلام «و لا یمصرنّ لبنها فیضرّ ذلک» المصر: شیر دوشیدن با سه انگشت. منظور: زیاد از آن شیر ندوش(2).
ص: 127
و قال ابن إدریس فی السرائر سمعت من یقول و تغبق بالغین المعجمة و الباء یعتقد أنه من الغبوق و هو الشرب بالعشی و هذا تصحیف فاحش و خطاء قبیح و إنما هو تعنق بالعین غیر المعجمة و النون من العنق و هو الضرب من سیر الإبل و هو سیر شدید قال الراجز:
یا ناق سیری عنقا فسیحا***إلی سلیمان فتستریحا.
و المعنی لا یعدل بهن عن نبت الأرض إلی جواد الطرق فی الساعات التی فیها مشقة(1) و لأجل هذا قال تریح من الراحة و لو کان من الرواح لقال تروح و ما کان یقول تریح و لأن الرواح عند العشی یکون و قریبا منه و الغبوق هو شرب العشی علی ما ذکرناه فلم یبق له معنی و إنما المعنی ما بیناه (2) و قال الجوهری سحت الشاة تسح بالکسر سحوحا و سحوحة أی سمنت و غنم سحاح أی سمان (3).
أقول: رواه فی نهج البلاغة(4) بتغییر و أوردته فی کتاب الفتن.
کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَعْمَرٍ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو الْحَسَنِ الْعُرَنِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ ثَقِیفٍ قَالَ: اسْتَعْمَلَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی بَانِقْیَا وَ سَوَادٍ مِنْ سَوَادِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لِی وَ النَّاسُ حُضُورٌ انْظُرْ خَرَاجَکَ فَجِدَّ فِیهِ وَ لَا تَتْرُکْ مِنْهُ دِرْهَماً وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَتَوَجَّهَ إِلَی عَمَلِکَ فَمُرَّ بِی فَأَتَیْتُهُ (5) فَقَالَ لِی إِنَّ الَّذِی سَمِعْتَ مِنِّی خُدْعَةٌ إِیَّاکَ أَنْ تَضْرِبَ مُسْلِماً أَوْ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً فِی دِرْهَمِ خَرَاجٍ أَوْ تَبِیعَ دَابَّةَ عَمَلٍ فِی دِرْهَمٍ فَإِنَّمَا أُمِرْنَا أَنْ نَأْخُذَ مِنْهُمُ الْعَفْوَ(6).
ص: 128
و ابن ادریس در السرائر گفت: شنیدم کسی میگفت: و تغبق با غین و باء، از غبوق که نوشیدن در شامگاه است میباشد، این اشتباهی قبیح است. و آن تعنق با عین و نون است از العنق و آن نوعی از حرکت شتر است، حرکت سریع. راجز گفت:
- ای شتر به سرعت حرکت کن به سوی سلیمان تا آسوده و راحت شوی.
یعنی: آن ها را از زمین پر گیاه به سوی راه میانبر برنگردان در زمانی که در آن سختی و مشقت است، و از این رو گفت: «تریح» از الراحة است و اگر از الرواح باشد باید میگفت: «تروح» و نمیگفت «تریح» چرا که الروّاح در زمان شب و نزدیک به آن است. غبوق نوشیدن شامگاهی است چنانکه گفتیم، پس معنایی برای آن باقی نمیماند و تنها آن چیزی است که تبیین کردیم(1).
جوهری گفت: سحّت الشاة تسحّ – با کسره – سحوحا و سحوحة یعنی چاق شد. و غنم سحاح یعنی چاق(2).
میگویم: آن را در نهج البلاغه با تغییر روایت کرده است و در کتاب الفتن آورده ام.
روایت37.
الکافی: إِسماعیل بن إبراهیم بن مُهَاجِر از مردی از ثقیف روایت کرد و گفت: علی ابن ابی طالب علیه السلام مرا عامل بانِقیَا و منطقهای از مناطق کوفه قرار داد و در حضور مردم به من فرمود: به خراجت بنگر و در آن جدی باش، درهمی از آن رها نکن و وقتی خواستی به سوی کارت بروی نزد من بیا. نزد او رفتم به من گفت: آنچه از من شنیدی حیله بود، بر حذر باش از اینکه مسلمان، یهودی یا نصرانیای را به خاطر درهمی خراج بزنی یا چهار پای کاریی را برای درهمی بفروشی. ما امر شدهایم تا فقط مازاد خرج را بگیریم(3).
ص: 128
قال ابن إدریس فی السرائر بانقیا هی القادسیة و ما والاها من أعمالها و إنما سمیت القادسیة بدعوة إبراهیم علیه السلام فإنه قال کونی مقدسة أی مطهرة و إنما سمی بانقیا لأن إبراهیم اشتراها بمائة نعجة من غنمه لأن با مائة و نقیا شاة بلغة النبط و قد ذکر بانقیا أعشی قیس فی شعر و فسره علماء اللغة و وافقوا کتب الکوفة من السیر بما ذکرناه (1) و قال الجزری فیه أمر الله نبیه صلی الله علیه و آله أن یأخذ العفو من أخلاق الناس هو السهل المتیسر أی أمره أن یحتمل أخلاقهم و یقبل منها ما سهل و تیسر و لا یستقصی علیهم (2) و قال الجوهری عفو المال ما یفضل عن النفقة(3).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ یَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ بِالْکُوفَةِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لَوْ لَا کَرَاهِیَةُ الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أَدْهَی النَّاسِ أَلَا إِنَّ لِکُلِّ غُدَرَةٍ فُجَرَةً وَ لِکُلِّ فُجَرَةٍ کُفَرَةً أَلَا وَ إِنَّ الْغَدْرَ وَ الْفُجُورَ وَ الْخِیَانَةَ فِی النَّارِ(4).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی جَارِیَةٍ قَدِ اشْتَرَتْ لَحْماً مِنْ قَصَّابٍ وَ هِیَ تَقُولُ زِدْنِی فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام زِدْهَا فَإِنَّهُ أَعْظَمُ لِلْبَرَکَةِ(5).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ وَلِیَّ عَلِیٍّ علیه السلام لَا یَأْکُلُ إِلَّا الْحَلَالَ لِأَنَّ صَاحِبَهُ کَانَ کَذَلِکَ وَ إِنَّ وَلِیَّ عُثْمَانَ لَا یُبَالِی أَ حَلَالًا
ص: 129
توضیح
ابن ادریس در السرائر گفت: بانقیا قادسیه است و آنچه از نواحی آن بر آن ولایت یافت. و چون ابراهیم علیه السلام آن را چنین خواند به این نام است. گفت: «کونی مقدّسة» یعنی پاکیزه باش. و بانقیا نامیده شده چون ابراهیم آن را به صد گوسفند ماده از گلهاش خرید. چون «با» صد و «نقیا» گوسفند است در زبان نبط، و أعشی قیس در شعر بانقیا را ذکر کرده است. زبان شناسان تفسیرش کردهاند و کتب سیره کوفه آنچه ذکر کردیم را پذیرفته است(1).
جزری گفت: در آن «أمَر اللهُ نبیّه أن یأخذ العفو من أخلاق الناس» و آن آسان و راحت است. یعنی دستور داد تا اخلاق مردم را تحمل کند و آنچه آسان و ممکن است را بپذیرد و بر آنها سخت نگیرد(2)،
و جوهری گفت: عفو المال: آنچه مازاد بر نفقه است(3).
روایت38.
الکافی: امیرالمؤمنین روزی بر روی منبر کوفه میگفت: ای مردم اگر زشتی نیرنگ نبود من زیرکترین مردم بودم. بدانید که هر نیرنگی جرمی به همراه دارد، و هر جرمی کفری، آگاه باشید که نیرنگ و جرم و خیانت در آتش است(4).
روایت39.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام بر کنیزی گذر کرد که از قصابی گوشت میخرید و میگفت: بر من بیافزای. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: بر او بیافزای که آن باعث برکت بیشتر است(5).
روایت40.
الکافی: از حسن الصقیل روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میگفت: دوستدار علی علیه السلام جز حلال نمیخورد، چرا که امامش چنین بود. و دوستدار عثمان اهمیتی نمیدهد حلال
ص: 129
أَکَلَ أَوْ حَرَاماً لِأَنَّ صَاحِبَهُ کَذَلِکَ قَالَ ثُمَّ عَادَ إِلَی ذِکْرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَمَا وَ الَّذِی ذَهَبَ بِنَفْسِهِ مَا أَکَلَ مِنَ الدُّنْیَا حَرَاماً قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً حَتَّی فَارَقَهَا وَ لَا عَرَضَ لَهُ أَمْرَانِ کِلَاهُمَا لِلَّهِ طَاعَةٌ إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِهِ وَ لَا نَزَلَتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَدِیدَةٌ قَطُّ إِلَّا وَجَّهَهُ فِیهَا ثِقَةً بِهِ وَ لَا أَطَاقَ أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَمَلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُ غَیْرُهُ وَ لَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ عَمَلَ رَجُلٍ کَأَنَّهُ یَنْظُرُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ لَقَدْ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ صُلْبِ مَالِهِ کُلُّ ذَلِکَ تَحَفَّی فِیهِ یَدَاهُ (1) وَ تَعَرَّقَ فِیهِ جَبِینُهُ الْتِمَاسَ وَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْخَلَاصِ مِنَ النَّارِ وَ مَا کَانَ قُوتُهُ إِلَّا الْخَلَّ وَ الزَّیْتَ وَ حَلْوَاهُ التَّمْرُ إِذَا وَجَدَهُ وَ مَلْبُوسُهُ الْکَرَابِیسُ فَإِذَا فَضَلَ عَنْ ثِیَابِهِ شَیْ ءٌ دَعَا بِالْجَلَمِ فَجَزَّهُ (2).
الحفا رقة القدم من المشی و الجلم بالتحریک المقراض.
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ مُتَّکِئاً مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا رَأَی رُکْبَتَیْهِ أَمَامَ جَلِیسِهِ فِی مَجْلِسٍ قَطُّ وَ لَا صَافَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلًا قَطُّ فَنَزَعَ یَدَهُ حَتَّی یَکُونَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِی یَنْزِعُ یَدَهُ وَ لَا کَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَیِّئَةٍ قَطُّ قَالَ اللَّهُ لَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ(3) فَفَعَلَ وَ مَا مَنَعَ سَائِلًا قَطُّ إِنْ کَانَ عِنْدَهُ أَعْطَی وَ إِلَّا قَالَ یَأْتِی اللَّهُ بِهِ وَ لَا أَعْطَی عَلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ شَیْئاً قَطُّ إِلَّا أَجَازَهُ اللَّهُ إِنْ کَانَ لَیُعْطِی الْجَنَّةَ فَیُجِیزُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ قَالَ وَ کَانَ أَخُوهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ الَّذِی ذَهَبَ بِنَفْسِهِ مَا أَکَلَ مِنَ الدُّنْیَا حَرَاماً قَطُّ حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ لَیَعْرِضُ لَهُ الْأَمْرَانِ کِلَاهُمَا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ طَاعَةٌ فَیَأْخُذُ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِهِ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ لِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَبِرَتْ فِیهِمْ یَدَاهُ وَ اللَّهِ مَا أَطَاقَ عَمَلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ بِرَسُولِ
ص: 130
میخورد یا حرام، چرا که امامش چنین بود. گفت: سپس به ذکر علی علیه السلام بازگشت و گفت: قسم به کسی که جانش را گرفت از دنیا چیز حرامی، نه کم و نه زیاد نخورد تا اینکه از آن جدا شد. بر او دو کار همزمان که هر دو اطاعت خدا بود پیش نیامد مگر اینکه آن یکی که بر بدنش سختتر بود را انتخاب کرد. و هرگز امر سختی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نشد مگر اینکه به خاطر اعتماد به او، او را به سوی آن فرستاد. بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله کسی جز علی طاقت عمل او را نداشت. مانند کسی عمل میکرد که گویی به بهشت و جهنم مینگرد. هزار بنده را از دارایی خودش آزاد کرد، که در بدست آوردن آن دستانش زخمی و پیشانیش عرق آلود شد. و همه اینها برای جلب رضایت خدا و رهای از آتش بود. غذایش چیزی جز سرکه و روغن نبود و شیرینیش اگر مییافت خرما، و لباسش از کرباس بود و وقتی چیزی از لباسش اضافه میآمد قیچی میخواست و آن را میبرید(1).
توضیح
الحفا: نرم شدن قدم به دلیل راه رفتن. الجَلَم: قیچی.
روایت41.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله از زمانی که خدا او را فرستاد تا زمانی که از دنیا رفت به خاطر تواضع در مقابل خدای عزّوجلّ هرگز در حالت تکیه چیزی نخورد، و هرگز کسی ندید که در کنار همنشینش پاهایش را دراز کند. وقتی با کسی دست میداد هرگز دستش را نمیکشید مگر اینکه خود فرد دستش را میکشید. رسول الله صلی الله علیه و آله هرگز بدی را تلافی نکرد. خدا به او فرمود: « ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ » (2){بدی
را به شیوهای نیکو دفع کن} و چنین کرد. هرگز سائلی را منع نکرد. اگر داشت عطا میکرد وگر نه میگفت: خدا به او بدهد. هرگز چیزی را از جانب خدا عزّوجلّ عطا نکرد مگر اینکه خدا به او اجازه داد که اگر بخواهد بهشت را عطا کند بتواند. گفت: و برادرش بعد از او به خدایی که جانش را گرفت هرگز از دنیا حرامی نخورد تا از آن خارج شد، به خدا اگر دو کار که هر دو اطاعت خدای عزّوجلّ بود پیش میآمد آن کار را که بر بدنش سختتر بود انتخاب میکرد. به خدا قسم هزار بنده را برای رضای خدا آزاد کرد که در این راه دستانش زخمی شد. به خدا بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی جز او توان عمل پیامبر را نداشت. به خدا قسم برای پیامبر
ص: 130
اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَازِلَةٌ قَطُّ إِلَّا قَدَّمَهُ فِیهَا ثِقَةً بِهِ مِنْهُ وَ إِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیَبْعَثُهُ بِرَایَتِهِ فَیُقَاتِلُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ مَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ (1).
دبرت بالکسر أی قرحت.
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام أَشْبَهَ النَّاسِ طِعْمَةً وَ سِیرَةً بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَأْکُلُ الْخُبْزَ وَ الزَّیْتَ وَ یُطْعِمُ النَّاسَ الْخُبْزَ وَ اللَّحْمَ قَالَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَسْتَقِی وَ یَحْطِبُ (2) وَ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ وَ تَرْقَعُ وَ کَانَتْ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً کَأَنَّ وَجْنَتَیْهَا وَرْدَتَانِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهَا الطَّاهِرِینَ (3).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ عَلِیٌّ علیه السلام صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَرْزَؤُکُمْ مِنْ فَیْئِکُمْ دِرْهَماً مَا قَامَ لِی عِذْقٌ بِیَثْرِبَ فَلْتُصَدِّقْکُمْ (4) أَنْفُسُکُمْ أَ فَتَرَوْنِی مَانِعاً نَفْسِی وَ مُعْطِیَکُمْ قَالَ فَقَامَ إِلَیْهِ عَقِیلٌ کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ فَقَالَ لَهُ اللَّهَ لَتَجْعَلُنِی وَ أَسْوَدَ بِالْمَدِینَةِ سَوَاءً فَقَالَ اجْلِسْ أَ مَا کَانَ هَاهُنَا أَحَدٌ یَتَکَلَّمُ غَیْرُکَ وَ مَا فَضْلُکَ عَلَیْهِ إِلَّا بِسَابِقَةٍ أَوْ بِتَقْوَی (5).
ل، [الخصال] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلِیلَانَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبَّاسِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: خُصِّصْنَا بِخَمْسَةٍ بِفَصَاحَةٍ وَ صَبَاحَةٍ وَ سَمَاحَةٍ وَ نَجْدَةٍ وَ حُظْوَةٍ عِنْدَ النِّسَاءِ(6).
ص: 131
صلی الله علیه و آله امر دشواری پیش نیامد مگر اینکه به خاطر اعتماد به علی او را به سوی آن روانه کرد. رسول الله صلی الله علیه و آله او را میفرستاد و جبرئیل در سمت راستش و میکائیل در سمت چپش قرار میگرفت. سپس باز نمیگشت مگر اینکه خدا برای او گشایش ایجاد میکرد.
توضیح
دبرت با کسره یعنی زخمی شد
روایت42.
الکافی: شنیدم که امام صادق علیه السلام میفرمود: علی علیه السلام در غذا و رفتار شبیهترین مردم به رسول الله صلی الله علیه و آله بود. خود نان و روغن میخورد و به مردم نان و گوشت میداد. فرمود: و علی علیه السلام آب میکشید و هیزم جمع میکرد و فاطمه سلام الله علیها آرد میساخت، خمیر میکرد و نان میپخت و وصله میزد. و فاطمه از زیباروترین انسانها بود گویی گونههایش دو گل سرخ بودند. صلی الله علیها و علی أبیها و بعلها و ولدها الطاهرین(1).
روایت43.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی علی علیه السلام ولایت یافت از منبر بالا رفت و خدا را حمد و ستایش کرد و سپس گفت: به خدا من شما را درهمی از غنایمتان محروم نخواهم کرد. اگر خوشه خرمایی برای من در یثرب به بار نشیند به خود شما صدقه داده میشود. آیا میبینید که از خود منع و به شما عطا میکنم؟ گفت: عقیل کرّم الله وجهه به سوی او برخاست و به او گفت: تو را به خدا ! مرا با سیاهی در مدینه یکسان قرار میدهی، گفت: بنشین آیا اینجا کسی غیر از تو نیست که صحبت کند؟ برتری تو به او جز به سابقه و تقوا نیست(2).
روایت44.
امالی الصدوق: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: پنچ چیز به ما اختصاص یافته: فصاحت، زیبا رویی، سخاوت، کمک رسانی و بهره نزد زنان(3).
ص: 131
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ،: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا شَأْنُکَ جَاوَرْتَ الْمَقْبَرَةَ فَقَالَ إِنِّی أَجِدُهُمْ جِیرَانَ صِدْقٍ یَکُفُّونَ السَّیِّئَةَ وَ یُذَکِّرُونَ الْآخِرَةَ وَ قَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام مَا أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمُصِیبَةٍ إِلَّا صَلَّی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ تَصَدَّقَ عَلَی سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ (1).
أقول: قال عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة.
رَوَی قَیْسُ بْنُ الرَّبِیعِ عَنْ یَحْیَی بْنِ هَانِئٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ قَوْمِهِ یُقَالُ لَهُ زِیَادُ بْنُ فُلَانٍ قَالَ: کُنَّا فِی بَیْتٍ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ نَحْنُ وَ شِیعَتُهُ وَ خَوَاصُّهُ فَالْتَفَتَ [إِلَیْنَا] فَلَمْ یُنْکِرْ مِنَّا أَحَداً فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ سَیَظْهَرُونَ عَلَیْکُمْ فَیَقْطَعُونَ أَیْدِیَکُمْ وَ یَسْمُلُونَ (2) أَعْیُنَکُمْ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَّا وَ أَنْتَ حَیٌّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَعَاذَنِیَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ فَالْتَفَتَ فَإِذَا وَاحِدٌ یَبْکِی فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ الْحَمْقَاءِ أَ تُرِیدُ بِاللَّذَّاتِ فِی الدُّنْیَا الدَّرَجَاتِ فِی الْآخِرَةِ(3) إِنَّمَا وَعَدَ اللَّهُ الصَّابِرِینَ.
وَ رَوَی زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا صَلَّی الْفَجْرَ لَمْ یَزَلْ مُعَقِّباً إِلَی أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَإِذَا طَلَعَتْ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاکِینُ وَ غَیْرُهُمْ مِنَ النَّاسِ فَیُعَلِّمُهُمُ الْفِقْهَ وَ الْقُرْآنَ وَ کَانَ لَهُ وَقْتٌ یَقُومُ فِیهِ مِنْ مَجْلِسِهِ ذَلِکَ فَقَامَ یَوْماً فَمَرَّ بِرَجُلٍ فَرَمَاهُ بِکَلِمَةِ هَجْرٍ قَالَ وَ لَمْ یُسَمِّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَرَجَعَ عَوْدَهُ عَلَی بَدْئِهِ (4) حَتَّی صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَمَرَ فَنُودِیَ الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ (5) ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ وَ لَا أَعَمَّ نَفْعاً مِنْ حِلْمِ إِمَامٍ وَ فِقْهِهِ وَ لَا شَیْ ءٌ أَبْغَضَ إِلَی اللَّهِ وَ لَا أَعَمَّ ضَرَراً مِنْ
ص: 132
روایت45.
دعوات الراوندی: به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد: چرا مجاور قبرستان شدهای؟ گفت: من آنها را همسایگان راستین یافتم، از بدی باز میدارند و آخرت را یاد آور میشوند. حضرت زین العابدین علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام به مصیبتی دچار نمیشد مگر اینکه در آن روز هزار رکعت نماز میخواند و به شصت فقیر صدقه میداد و سه روز روزه میگرفت(1).
میگویم: عبد الحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفت: قیس بن ربیع از یحیی بن هانئ مرادی از مردی از قومش که به او زیاد بن فلان گفته میشد روایت کرد و گفت: همراه علی علیه السلام، ما، شیعیان و نزدیکانش در خانهای بودیم. رو به ما کرد و همه ما را میشناخت.گفت: این قوم بر شما سیطره مییابند، دستانتان را قطع میکنند و چشمانتان را در میآورند. مردی از ما گفت: و شما در آن زمان زنده هستید؟ گفت: خدا مرا از آن امان داده است. رو کرد و یک نفر میگریست. به او گفت: ای احمق آیا با لذتهای دنیا درجات آخرت را میخواهی؟ خدا فقط صابران را وعده داده است.
از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام وقتی نماز صبح میخواند پیوسته تعقیبات می خواند تا خورشید طلوع میکرد و وقتی صبح میشد فقراء، مساکین و سایر مردم نزد او میآمدند، به آنها فقه و قرآن میآموخت، زمانی داشت که در آن از مجلسش بر میخاست. روزی برخاست و به مردی گذر کرد که حرف ناسزایی به او زد – گفت: امام باقر علیه السلام نام آن را نگفته است – از همان راهی که آمده بود بازگشت و بر منبر رفت و دستور داد تا ندا داده شود: نماز برپاست. خدا را حمد و ثنا کرد و سپس گفت: ای مردم نزد خدا چیزی دوست داشتنیتر و سودش فراگیرتر از بردباری و فقهِ امام نیست. و چیزی نزد خدا مبغوضتر و زیانش فراگیرتر از
ص: 132
جَهْلِ إِمَامٍ وَ خَرْقِهِ (1) أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ أَنْصَفَ مِنْ نَفْسِهِ لَمْ یَزِدْهُ اللَّهُ إِلَّا عِزّاً أَلَا وَ إِنَّ الذُّلَّ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَقْرَبُ إِلَی اللَّهِ مِنَ التَّعَزُّزِ فِی مَعْصِیَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَیْنَ الْمُتَکَلِّمُ آنِفاً فَلَمْ یَسْتَطِعِ الْإِنْکَارَ فَقَالَ هَا أَنَا ذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَمَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ لَقُلْتُ فَقَالَ أَوْ تَعْفُو(2) وَ تَصْفَحُ فَأَنْتَ أَهْلٌ لِذَلِکَ فَقَالَ عَفَوْتُ وَ صَفَحْتُ فَقِیلَ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَا أَرَادَ أَنْ یَقُولَ قَالَ أَرَادَ أَنْ یَنْسُبَهُ.
وَ رَوَی زُرَارَةُ أَیْضاً قَالَ: قِیلَ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام إِنَّ قَوْماً هَاهُنَا یَنْتَقِصُونَ عَلِیّاً قَالَ بِمَ یَنْتَقِصُونَهُ لَا أَبَا لَهُمْ وَ هَلْ فِیهِ مَوْضِعُ نَقِیصَةٍ وَ اللَّهِ مَا عَرَضَ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَمْرَانِ قَطُّ کِلَاهُمَا لِلَّهِ طَاعَةٌ إِلَّا عَمِلَ بِأَشَدِّهِمَا وَ أَشَقِّهِمَا عَلَیْهِ وَ لَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ الْعَمَلَ کَأَنَّهُ قَائِمٌ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَنْظُرُ إِلَی ثَوَابِ هَؤُلَاءِ فَیَعْمَلُ لَهُ وَ یَنْظُرُ إِلَی عِقَابِ هَؤُلَاءِ فَیَعْمَلُ لَهُ وَ إِنْ کَانَ لَیَقُومُ إِلَی الصَّلَاةِ فَإِذَا قَالَ وَجَّهْتُ وَجْهِی تَغَیَّرَ لَوْنُهُ حَتَّی یُعْرَفُ ذَلِکَ فِی لَوْنِهِ (3) وَ لَقَدْ أَعْتَقَ أَلْفَ عَبْدٍ مِنْ کَدِّ یَدِهِ کُلُّهُمْ یَعْرَقُ فِیهِ جَبِینُهُ وَ یُحْفَی فِیهِ کَفُّهُ وَ قَدْ بُشِّرَ بِعَیْنٍ نَبَعَتْ فِی مَالِهِ مِثْلَ عُنُقِ الْجَزُورِ فَقَالَ بَشِّرِ الْوَارِثَ ثُمَّ جَعَلَهَا صَدَقَةً عَلَی الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا لِیَصْرِفَ اللَّهُ النَّارَ عَنْ وَجْهِهِ (4).
وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی سَیْفٍ (5) الْمَدَائِنِیِّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الْجَعْدِ قَالَ: آکَدُ الْأَسْبَابِ کَانَ فِی تَقَاعُدِ الْعَرَبِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمْرَ الْمَالِ فَإِنَّهُ لَمْ یَکُنْ یُفَضِّلُ شَرِیفاً عَلَی مَشْرُوفٍ وَ لَا عَرَبِیّاً عَلَی عَجَمِیٍّ وَ لَا یُصَانِعُ الرُّؤَسَاءَ وَ أُمَرَاءَ الْقَبَائِلِ کَمَا یَصْنَعُ الْمُلُوکُ وَ لَا یَسْتَمِیلُ أَحَداً إِلَی نَفْسِهِ وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ بِخِلَافِ
ص: 133
نادانی و سستی اندیشه امام نیست. آگاه باشید هر کس پند دهندهای از نفسش در او نباشد، محافظی از جانب خدا برای او نیست. و هر کس با خود به انصاف رفتار کند خدا بر عزت او میافزاید. بدانید که خوار شدن در اطاعت خدا به قرب الهی نزدیکتر است از عزت طلبیدن در معصیت او. سپس گفت: آنکه پیشتر سخن گفت کجاست؟ نتوانست انکار کند. گفت: منم ای امیر المؤمنین، گفت: اگر میخواستم میگفتم. گفت: ببخش و درگذر که تو اهل آنی، علی علیه السلام فرمود: بخشیدم و در گذشتم. به امام باقر علیه السلام گفته شد: چه میخواست بگوید؟ گفت: خواست نسبش را ذکر کند.
همچنین زراره روایت کرد و گفت: به جعفر بن محمد علیه السلام گفته شد: گروهی هستند که به علی علیه السلام عیب می بندند. فرمود: در چه چیز به او عیب می گیرند بی پدر شوند آیا در او موضع نقص و بحثی بود؟ به خدا هرگز برای علی علیه السلام دو کار که هر دو اطاعت خدا بود پیش نمیآمد مگر به سختترین و پر مشقتترین آن دو عمل کرد. چنان عمل میکرد که گویی میان بهشت و جهنّم ایستاده، به پاداش اینان مینگرد و برای آن عمل میکند و به عقاب اینان مینگرد و عمل میکند. وقتی به نماز میایستاد و میگفت «وجهت وجهی» رنگش تغییر میکرد تا جایی که از صورتش مشخص میشد. هزار بنده را آزاد کرد که همه از دست رنج خودش بود و در آن عرق بر پیشانیش نشست و دستانش زخمی شد. و بشارت داده شد به چشمهای در دارایی او که مانند گردن شتر جوشیده بود و فرمود: بشارت بر وارث . سپس آن را صدقهای برای فقراء، مساکین و در راه مانده قرار داد تا زمانی که خدا، زمین و آنکه در آن است را ارث ببرد. تا خدا آتش را از روی او برگرداند(1).
و در جایی دیگر گفت: علی بن محمد بن ابی سیف مدائنی از فضیل بن جَعد روایت کرد و گفت: مهمترین دلیل کنارهگیری عرب از امیرالمؤمنین علیه السلام مسئله مال بود. او افراد برجسته را بر غیر آن و عرب را بر عجم برتری نمیداد، با سران و بزرگان قبائل مدارا نمیکرد چنانکه پادشاهان میکنند. و کسی را به خود نزدیک نمیکرد. و معاویه بر خلاف او بود.
ص: 133
ذَلِکَ فَتَرَکَ النَّاسُ عَلِیّاً وَ الْتَحَقُوا بِمُعَاوِیَةَ فَشَکَا عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْأَشْتَرِ تَخَاذُلَ أَصْحَابِهِ (1) وَ فِرَارَ بَعْضِهِمْ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ الْأَشْتَرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا قَاتَلْنَا أَهْلَ الْبَصْرَةِ بِأَهْلِ الْکُوفَةِ وَ أَهْلَ الشَّامِ بِأَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ رَأْیُ النَّاسِ وَاحِدٌ وَ قَدِ اخْتَلَفُوا بَعْدُ وَ تَعَادَوْا وَ ضَعُفَتِ النِّیَّةُ وَ قَلَّ الْعَدَدُ وَ أَنْتَ تَأْخُذُهُمْ بِالْعَدْلِ وَ تَعْمَلُ فِیهِمْ بِالْحَقِّ وَ تُنْصِفُ الْوَضِیعَ مِنَ الشَّرِیفِ فَلَیْسَ لِلشَّرِیفِ عِنْدَکَ فَضْلُ مَنْزِلَةٍ(2) فَضَجَّتْ طَائِفَةٌ مِمَّنْ مَعَکَ مِنَ الْحَقِّ إِذْ عُمُّوا بِهِ وَ اغْتَمُّوا مِنَ الْعَدْلِ إِذْ صَارُوا فِیهِ وَ رَأَوْا صَنَائِعَ مُعَاوِیَةَ عِنْدَ أَهْلِ الْغَنَاءِ وَ الشَّرَفِ فَتَاقَتْ أَنْفُسُ النَّاسِ إِلَی الدُّنْیَا وَ قَلَّ مَنْ لَیْسَ لِلدُّنْیَا بِصَاحِبٍ وَ أَکْثَرُهُمْ یَجْتَوِی (3) الْحَقَّ وَ یَشْتَرِی الْبَاطِلَ وَ یُؤْثِرُ الدُّنْیَا فَإِنْ تَبْذُلِ الْمَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَمِلْ إِلَیْکَ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ تصفو [تَصْفُ] نَصِیحَتُهُمْ وَ یَسْتَخْلِصْ وُدُّهُمْ صَنَعَ اللَّهُ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَبَتَ أَعْدَاءَکَ وَ فَضَّ جَمْعَهُمْ وَ أَوْهَنَ کَیْدَهُمْ وَ شَتَّتَ أُمُورَهُمْ إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ.
فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ عَمَلِنَا وَ سِیرَتِنَا بِالْعَدْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ(4) وَ أَنَا مِنْ أَنْ أَکُونَ مُقَصِّراً فِیمَا ذَکَرْتُ أَخْوَفُ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَنَّ الْحَقَّ ثَقِیلٌ عَلَیْهِمْ (5) فَفَارَقُونَا بِذَلِکَ فَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لَمْ یُفَارِقُونَا مِنْ جَوْرٍ وَ لَا لَجَئُوا إِذْ فَارَقُونَا إِلَی عَدْلٍ وَ لَمْ یَلْتَمِسُوا إِلَّا دُنْیَا زَائِلَةً عَنْهُمْ کَأَنْ قَدْ فَارَقُوهَا وَ لَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِلدُّنْیَا أَرَادُوا أَمْ لِلَّهِ عَمِلُوا وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ بَذْلِ الْأَمْوَالِ وَ اصْطِنَاعِ الرِّجَالِ فَإِنَّهُ لَا یَسَعُنَا أَنْ نُوَفِّیَ أَحَداً(6) مِنَ الْفَیْ ءِ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ قَوْلُهُ الْحَقُ
ص: 134
مردم علی را رها کردند و به معاویه پیوستند. علی علیه السلام از سستی یارانش و فرار آنها به سوی معاویه به اشتر شکایت کرد. اشتر گفت: ای امیرالمؤمنین ما با اهل کوفه به جنگ اهل بصره رفتیم، و با اهل بصره و کوفه به جنگ اهل شام رفتیم و نظر مردم یکی بود و بعد اختلاف پیدا کردند. دشمنی کردند و نیت ضعیف و تعداد کم شد. تو به عدالت با آنها برخورد می کنی و در میان آنها به حق عمل میکنی و میان وضیع و شریف به انصاف رفتار میکنی، فرد برجسته نزد تو برتری جایگاه ندارد. گروهی از کسانی که با تو بودند از حق به تنگ آمدند وقتی که آنان را شامل شد، و از عدالت غمگین شدند وقتی که در آن قرار گرفتند، و رفتار معاویه با ثروتمندان و افراد برجسته را دیدند، دلهای مردم به دنیا مشتاق شد، و کسی که همنشین دنیا نبود کم شد. بیشتر آنها از حق بیزار و خریدار باطلند و دنیا را ترجیح میدهند. ای امیرالمؤمنین اگر مال را بذل و بخشش کنی گردنهای مردان به سوی تو مایل میشود و خیرخواهی و دوستیشان خالصانه میگردد. ای امیرالمؤمنین خدا به تو لطف کند و دشمنانت را سرکوب و جمعشان را از هم بگسلد، نیرنگشان را سست و کارهایشان را پراکنده سازد. « إنّه بما یعملون خبیر».
علی علیه السلام فرمود: اما در باره آنچه از عمل و سیره ما در مورد عدالت ذکر کردی، خدای عزّوجلّ میفرماید: « مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ »(1) {هر که کار شایسته کند به سود اوست و هر که بدی کند به زیان اوست و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست}. من از این که در آنچه گفتی کوتاهی کنم میترسم، اما آنچه در مورد سنگینی حق بر آنها گفتی که به خاطر آن از ما جدا شدند، خدا میداند که آنها به خاطر ظلم از ما جدا نشدند و وقتی از ما جدا شدند به عدالت پناه نبردند. نخواستند مگر دنیایی که از دست آنها رفتنی است و از آن جدا می شوند، و در قیامت پرسیده شوند: برای دنیا خواستند یا برای خدا عمل کردند. و اما آنچه در مورد بذل و بخشش اموال و مدارا با مردان گفتی، ما را نرسد که به کسی بیش از حقش از غنایم بدهیم. خدای سبحان گفت و سخنش حق است:
ص: 134
کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ (1) وَ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَحْدَهُ وَ کَثَّرَهُ بَعْدَ الْقِلَّةِ وَ أَعَزَّ فِئَتَهُ بَعْدَ الذِّلَّةِ وَ إِنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یُوَلِّیَنَا هَذَا الْأَمْرَ یُذَلِّلْ لَنَا صَعْبَهُ وَ یُسَهِّلْ لَنَا حَزْنَهُ وَ أَنَا قَابِلٌ مِنْ رَأْیِکَ مَا کَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًا وَ أَنْتَ مِنْ آمَنِ النَّاسِ عِنْدِی وَ أَنْصَحِهِمْ لِی وَ أَوْثَقِهِمْ فِی نَفْسِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
وَ ذَکَرَ الشَّعْبِیُّ قَالَ: دَخَلْتُ الرَّحَبَةَ بِالْکُوفَةِ وَ أَنَا غُلَامٌ فِی غِلْمَانٍ فَإِذَا أَنَا بِعَلِیٍّ علیه السلام قَائِماً عَلَی صُرَّتَیْنِ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ وَ مَعَهُ مِخْفَقَةٌ(2) وَ هُوَ یَطْرُدُ النَّاسَ بِمِخْفَقَتِهِ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی الْمَالِ فَیَقْسِمُهُ بَیْنَ النَّاسِ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مِنْهُ شَیْ ءٌ ثُمَّ انْصَرَفَ وَ لَمْ یَحْمِلْ إِلَی بَیْتِهِ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً فَرَجَعْتُ إِلَی أَبِی فَقُلْتُ لَقَدْ رَأَیْتُ الْیَوْمَ خَیْرَ النَّاسِ أَوْ أَحْمَقَ النَّاسِ قَالَ مَنْ هُوَ یَا بُنَیَّ قُلْتُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ رَأَیْتُهُ یَصْنَعُ کَذَا فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ فَبَکَی وَ قَالَ یَا بُنَیَّ بَلْ رَأَیْتَ خَیْرَ النَّاسِ.
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ فُضَیْلٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ عَنْتَرَةَ عَنْ زَاذَانَ قَالَ: انْطَلَقْتُ مَعَ قَنْبَرٍ غُلَامِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَیْهِ فَإِذَا هُوَ یَقُولُ قُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ خَبَأْتُ لَکَ خَبِیئاً قَالَ وَ مَا هُوَ وَیْحَکَ قَالَ قُمْ مَعِی فَقَامَ فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی بَیْتِهِ فَإِذَا بِغَرَارَةٍ(3) مَمْلُوءَةٍ مِنْ جَامَاتٍ ذَهَباً وَ فِضَّةً فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رَأَیْتُکَ لَا تَتْرُکُ شَیْئاً إِلَّا قَسَمْتَهُ فَادَّخَرْتُ لَکَ هَذَا مِنْ بَیْتِ الْمَالِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَیْحَکَ یَا قَنْبَرُ لَقَدْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُدْخِلَ بَیْتِی نَاراً عَظِیمَةً ثُمَّ سَلَّ سَیْفَهُ وَ ضَرَبَهَا(4) ضَرَبَاتٍ کَثِیرَةً فَانْتَثَرَتْ مِنْ بَیْنِ إِنَاءٍ مَقْطُوعٍ نِصْفُهُ وَ آخَرَ ثُلُثُهُ وَ نَحْوِ ذَلِکَ ثُمَّ دَعَا بِالنَّاسِ فَقَالَ اقْسِمُوهُ بِالْحِصَصِ ثُمَّ قَامَ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ فَقَسَمَ مَا وَجَدَ فِیهِ ثُمَّ رَأَی فِی الْبَیْتِ أَبْزَارَ سَمَلٍ (5) فَقَالَ وَ لْیَقْسِمُوا هَذَا فَقَالُوا لَا حَاجَةَ لَنَا فِیهِ وَ قَدْ کَانَ علیه السلام یَأْخُذُ مِنْ کُلِّ عَامِلٍ مِمَّا یَعْمَلُ
ص: 135
« کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ »(1) { بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خدا با شکیبایان است}. و خدا محمد صلی الله علیه و آله را تنها بر انگیخت و بعد از اندک بودن فراوان ساخت و گروهش را بعد از خواری عزت داد و اگر خدا بخواهد این کار را بر عهده ما بگذارد مشکلاتش را بر ما آسان و ناهمواری را هموار میکند. من از نظرات تو آنچه که رضایت خدا درآن است میپذیرم و تو نزد من از با ایمانترین، خیرخواهترین و قابل اعتمادترین مردم هستی إن شا الله.
شعبی یادآور شد و گفت: در کوفه وارد میدان شهر شدم و من پسرکی در میان کودکان بودم. علی علیه السلام را دیدم که کنار دو انبان از طلاء و نقره ایستاده بود و تازیانهای همراه داشت، با تازیانهاش مردم را میراند، سپس پیش مال باز میگشت و آن را میان مردم تقسیم میکرد. تا اینکه چیزی از آن باقی نماند، سپس بازگشت در حالی که هیچ کم و زیادی با خود به خانه نبرد. نزد پدرم بازگشتم و گفتم: امروز بهترین یا احمقترین مردم را دیدم. گفت: او کیست ای پسرم؟ گفتم علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین را دیدم که چنان میکرد و داستان را برایش گفتم. گریست و گفت: ای پسرم البته بهترین مردم را دیدهای.
از زاذان روایت شده که گفت: با قنبر غلام علی علیه السلام نزد او رفتیم. او میگفت: برخیز ای امیرالمؤمنین چیزی برای تو پنهان کردهام. گفت: وای بر تو آن چیست؟ گفت: همراه من بیا، برخاست و به طرف خانهاش به راه افتاد و انبانی پر از طلاء و نقره دید. گفت: ای امیرالمؤمنین دیدم هیچ چیز باقی نمیگذاری و همه را تقسیم میکنی، این را از بیت المال برایت ذخیره کردم. علی علیه السلام فرمود: وای بر تو ای قنبر خواستی آتشی بزرگ وارد خانه من کنی. سپس شمشیرش را کشید و ضربات زیادی به انبان زد و از میان ظرف بریده و نصف شده یک سوم یا مقداری در این حدود پراکنده شد، سپس مردم را صدا کرد و گفت: طبق سهم تقسیم کنید. سپس به بیت المال رفت و هر چه را که در آن بود تقسیم کرد. نخ و سوزنی در بیت المال دید گفت: این را تقسیم کنید. گفتند: نیازی به آن نداریم – علی علیه السلام از هر کس متناسب با کاری که انجام میداد میگرفت –
ص: 135
فَضَحِکَ وَ قَالَ لَتَأْخُذَنَّ شَرَّهُ مَعَ خَیْرِهِ.
وَ رَوَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَجْلَانَ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقْسِمُ بَیْنَ النَّاسِ الْأَبْزَارَ وَ الْخِرَقَ وَ الْکَمُّونَ (1) وَ کَذَا وَ کَذَا.
وَ رَوَی مُجَمِّعٌ التَّیْمِیُّ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَکْنِسُ بَیْتَ الْمَالِ کُلَّ جُمُعَةٍ وَ یُصَلِّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقُولُ تَشْهَدَانِ (2) یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
وَ رَوَی بَکْرُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ الْحَرْبِیِ (3) عَنْ أَبِیهِ قَالَ: شَهِدْتُ عَلِیّاً علیه السلام وَ قَدْ جَاءَهُ مَالٌ مِنَ الْجَبَلِ فَقَامَ وَ قُمْنَا مَعَهُ وَ جَاءَ النَّاسُ یَزْدَحِمُونَ فَأَخَذَ حِبَالًا فَوَصَلَهَا بِیَدِهِ وَ عَقَدَ بَعْضَهَا إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ أَدَارَهَا حَوْلَ الْمَالِ وَ قَالَ لَا أُحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یُجَاوِزَ هَذَا الْحَبْلَ قَالَ فَقَعَدَ النَّاسُ کُلُّهُمْ مِنْ وَرَاءِ الْحَبْلِ وَ دَخَلَ هُوَ فَقَالَ أَیْنَ رُءُوسُ الْأَسْبَاعِ وَ کَانَتِ الْکُوفَةُ یَوْمَئِذٍ أَسْبَاعاً فَجَعَلُوا یَحْمِلُونَ هَذَا الْجُوَالِقَ إِلَی هَذَا وَ هَذَا إِلَی هَذَا حَتَّی اسْتَوَتِ الْقِسْمَةُ سَبْعَةَ أَجْزَاءٍ وَ وُجِدَ مَعَ الْمَتَاعِ رَغِیفٌ فَقَالَ اکْسِرُوهُ سَبْعَ کِسَرٍ وَ ضَعُوا عَلَی کُلِّ جُزْءٍ کِسْرَةً ثُمَّ قَالَ:
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
ثُمَّ أَفْرَغَ (4) عَلَیْهَا وَ دَفَعَهَا إِلَی رُءُوسِ الْأَسْبَاعِ فَجَعَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ (5) یَدْعُو قَوْمَهُ فَیَحْمِلُونَ الْجُوَالِقَ.
وَ رَوَی مُجَمِّعٌ عَنْ أَبِی رَجَاءٍ قَالَ: أَخْرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام سَیْفاً إِلَی السُّوقِ فَقَالَ مَنْ یَشْتَرِی مِنِّی هَذَا فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَوْ کَانَ عِنْدِی ثَمَنُ إِزَارٍ مَا بِعْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ أَنَا أَبِیعُکَ إِزَاراً وَ أُنْسِئُکَ ثَمَنَهُ إِلَی عَطَائِکَ فَدَفَعْتُ إِلَیْهِ إِزَاراً إِلَی عَطَائِهِ فَلَمَّا قَبَضَ عَطَاءَهُ دَفَعَ إِلَیَّ ثَمَنَ الْإِزَارِ.
ص: 136
خندید و گفت: باید شر و خیر را باهم بگیرید.
عبد الرحمن بن عَجلان گفت: علی علیه السلام ادویه، پارچه کهنه، گیاه کَمّون و امثال آن را میان مردم تقسیم میکرد .
مُجمّع التیمیّ روایت کرد و گفت: علی علیه السلام هر جمعه بیت المال را جارو میکرد و در آن دو رکعت نماز میخواند و میگفت: این دو رکعت روز قیامت شهادت میدهند.
بکر بن عیسی از عاصم بن کُلیب حربی از پدرش روایت کرد و گفت: علی علیه السلام را دیدم در حالی که مالی از الجبل برایش آمده بود، برخاست و ما نیز همراه او برخاستیم و مردم آمدند و ازدحام کردند. طنابهایی برداشت و با دست به هم وصل کرد و قسمتی را به قسمت دیگر گره زد، سپس دور مال کشید و گفت: بر هیچ کس جایز نیست که از این طناب بگذرد. گفت: مردم همه پشت طناب روی زمین نشستند و او داخل شد، گفت: سران هفت گروه کجایند؟ و کوفه در آن زمان هفت قسمت بود. شروع کردند به بردن این کیسهها نزد آن و این یکی نزد دیگری تا این که به هفت قسمت مساوی تقسیم شد. و همراه کالا قرص نانی یافت، گفت: آن را هفت تکه کنید و بر روی هر قسمت یک تکه قرار دهید، سپس فرمود:
- این چیده من است و بهترین آن در میانش است. چه هر چیننده ای دستش به سوی دهانش است.
سپس آن را خالی کرد و به سران گروههای هفتگانه داد و هر یک از آنها قومش را صدا زد و کیسه را حمل کردند.
و مُجَمّع از ابی رجاء روایت کرد و گفت: علی علیه السلام شمشیری را به بازار برد و گفت: چه کسی این را از من میخرد؟ قسم به کسی که جان علی در دست اوست اگر نزد من پول لباسی بود آن را نمیفروختم. به او گفتم: من به تو لباسی میفروشم و برای پولش به تو مهلت میدهم تا زمان تقسیم حصه ات. لباس را به او دادم، وقتی سهمش را گرفت پول لباس را به من پرداخت کرد.
ص: 136
وَ رَوَی هَارُونُ بْنُ سَعْدٍ:(1) قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- لَوْ أَمَرْتَ لِی بِمَعُونَةٍ أَوْ نَفَقَةٍ فَوَ اللَّهِ مَا لِی نَفَقَةٌ إِلَّا أَنْ أَبِیعَ دَابَّتِی فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَجِدُ لَکَ شَیْئاً إِلَّا أَنْ تَأْمُرَ عَمَّکَ أَنْ یَسْرِقَ فَیُعْطِیَکَ.
وَ رَوَی بَکْرُ بْنُ عِیسَی قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ: یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ إِذَا أَنَا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکُمْ بِغَیْرِ رَاحِلَتِی وَ رَحْلِی وَ غُلَامِی فُلَانٍ فَأَنَا خَائِنٌ وَ کَانَتْ نَفَقَتُهُ تَأْتِیهِ مِنْ غَلَّتِهِ بِالْمَدِینَةِ بِیَنْبُعَ وَ کَانَ یُطْعِمُ النَّاسَ الْخُبْزَ وَ اللَّحْمَ وَ یَأْکُلُ هُوَ الثَّرِیدَ بِالزَّیْتِ.
وَ رَوَی أَبُو إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیُّ: أَنَّ امْرَأَتَیْنِ أَتَتَا عَلِیّاً علیه السلام إِحْدَاهُمَا مِنَ الْعَرَبِ وَ الْأُخْرَی مِنَ الْمَوَالِی فَسَأَلَتَاهُ فَدَفَعَ إِلَیْهِمَا دَرَاهِمَ وَ طَعَاماً بِالسَّوَاءِ فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا إِنِّی امْرَأَةٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ هَذِهِ مِنَ الْعَجَمِ فَقَالَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَجِدُ لِبَنِی إِسْمَاعِیلَ فِی هَذَا الْفَیْ ءِ فَضْلًا عَلَی بَنِی إِسْحَاقَ.
وَ رَوَی مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: مَا اعْتَلَجَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام أَمْرَانِ فِی ذَاتِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا وَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ عِنْدَکُمْ مِنْ مَالِهِ بِالْمَدِینَةِ وَ إِنْ کَانَ لَیَأْخُذُ السَّوِیقَ فَیَجْعَلُهُ فِی جِرَابٍ وَ یَخْتِمُ عَلَیْهِ مَخَافَةَ أَنْ یُزَادَ عَلَیْهِ مِنْ غَیْرِهِ وَ مَنْ کَانَ أَزْهَدَ فِی الدُّنْیَا مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام.
وَ رَوَی النَّضْرُ بْنُ الْمَنْصُورِ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ عَلْقَمَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا بَیْنَ یَدَیْهِ لَبَنٌ حَامِضٌ آذَانِی (2) حُمُوضَتُهُ وَ کِسَرٌ یَابِسَةٌ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ تَأْکُلُ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ لِی یَا أَبَا الْجَنُوبِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَأْکُلُ أَیْبَسَ مِنْ هَذَا وَ یَلْبَسُ أَخْشَنَ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی ثِیَابِهِ فَإِنْ أَنَا لَمْ آخُذْ بِهِ (3) خِفْتُ أَنْ لَا أَلْحَقَ بِهِ.
ص: 137
هارون بن سعد روایت کرد: عبد الله بن جعفر بن ابی طالب به علی علیه السلام فرمود: ای امیرالمؤمنین اگر مرا به کمک یا نفقه ای امر کنی من چیزی ندارم مگر اینکه چهارپایم را بفروشم، گفت: نه، به خدا نزد تو چیزی نمیبینم مگر اینکه از عمویت میخواهی دزدی کند و به تو بدهد .
بکر بن عیسی روایت کرد و گفت: علی علیه السلام میگفت: ای اهل کوفه اگر من به غیر از مرکب، باربنه و فلان غلامم از نزد شما بروم خائن هستم. نفقه او از محصول ینبع در مدینه میرسید و به مردم نان و گوشت میخوراند و خود آب گوشت با روغن میخورد.
ابو إسحاق همدانی روایت کرد و گفت: دو زن یکی عرب و دیگری از موالی نزد علی علیه السلام آمدند و از او درخواست کردند. به طور مساوی به آن دو درهم و غذا داد. یکی از آنها گفت: من یک زن عرب هستم و او عجم است. علی علیه السلام گفت: به خدا من برای بنی اسماعیل در این ثروت مسلمانان فضلی بر بنی اسحاق نمیبینم.
معاویه بن عمار از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرد و گفت: دو امر که برای خدا بودند همزمان برای علی علیه السلام پیش نمیآمد مگر اینکه سختترین آن دو را انتخاب میکرد. ای اهل کوفه به درستی دانستید که او نزد شما در کوفه از دارایی خود در مدینه میخورد. آرد را میگرفت و داخل کیسه میگذاشت و از ترس اینکه بر آن از دیگری افزوده شود مهر میزد. چه کسی در دنیا زاهد تر از علی علیه السلام است؟
نضر بن منصور از عُقبه بن علقمه روایت کرد و گفت: بر علی علیه السلام وارد شدم و مقابل او شیر ترشی یافتم که ترشی آن مرا آزرد و تکهای نان خشک. گفتم: ای امیرالمؤمنین آیا چنینی چیزی میخوری؟ به من فرمود: ای ابو الجنوب رسول الله صلی الله علیه و آله خشکتر از این میخورد و زمختتر از این میپوشید – و به لباسش اشاره کرد – اگر من پیرو او نباشم میترسم به او ملحق نشوم.
ص: 137
وَ رَوَی عِمْرَانُ بْنُ غَفَلَةَ(1) قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِالْکُوفَةِ فَإِذَا بَیْنَ یَدَیْهِ قَعْبُ لَبَنٍ أَجِدُ رِیحَهُ مِنْ شِدَّةِ حُمُوضَتِهِ وَ فِی یَدِهِ رَغِیفٌ یُرَی قُشَارُ الشَّعِیرِ عَلَی وَجْهِهِ وَ هُوَ یَکْسِرُهُ وَ یَسْتَعِینُ أَحْیَانَا بِرُکْبَتَیْهِ وَ إِذَا جَارِیَتُهُ فِضَّةُ قَائِمَةٌ عَلَی رَأْسِهِ فَقُلْتُ یَا فِضَّةُ أَ مَا تَتَّقُونَ اللَّهَ فِی هَذَا الشَّیْخِ أَلَّا نَخَلْتُمْ دَقِیقَهُ فَقَالَتْ إِنَّا نَکْرَهُ أَنْ تؤجر [یُؤْجَرَ] وَ نَأْثَمَ نَحْنُ قَدْ أَخَذَ عَلَیْنَا أَنْ لَا نَنْخُلَ لَهُ دَقِیقاً فَأَصْلَحْنَاهُ (2) قَالَ وَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا یَسْمَعُ مَا تَقُولُ فَالْتَفَتَ إِلَیْهَا فَقَالَ مَا تَقُولُ (3) قَالَتْ سَلْهُ فَقَالَ لِی مَا قُلْتَ لَهَا [قَالَ] فَقُلْتُ إِنِّی قُلْتُ لَهَا لَوْ نَخَلْتُمْ دَقِیقَهُ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی مَنْ لَمْ یَشْبَعْ ثَلَاثاً مُتَوَالِیَةً مِنْ خُبْزِ بُرٍّ حَتَّی فَارَقَ الدُّنْیَا وَ لَمْ یُنْخَلْ دَقِیقُهُ قَالَ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ رَوَی یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ صَالِحٍ بَیَّاعِ الْأَکْسِیَةِ: أَنَّ جَدَّتَهُ لَقِیَتْ عَلِیّاً علیه السلام بِالْکُوفَةِ وَ مَعَهُ تَمْرٌ یَحْمِلُهُ فَسَلَّمَتْ عَلَیْهِ وَ قَالَتْ لَهُ أَعْطِنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (4) أَحْمِلْ عَنْکَ إِلَی بَیْتِکَ فَقَالَ أَبُو الْعِیَالِ أَحَقُّ بِحَمْلِهِ قَالَتْ ثُمَّ قَالَ لِی أَ لَا تَأْکُلِینَ مِنْهُ فَقُلْتُ لَا أُرِیدُهُ قَالَتْ فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی مَنْزِلِهِ ثُمَّ رَجَعَ مُرْتَدِئاً بِتِلْکَ الشَّمْلَةِ وَ فِیهَا قُشُورُ التَّمْرِ فَصَلَّی بِالنَّاسِ فِیهَا الْجُمُعَةَ.
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ فُضَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ قَالَ: قِیلَ لِعَلِیٍّ علیه السلام کَمْ تَتَصَدَّقُ کَمْ تُخْرِجُ مَالَکَ أَلَا تُمْسِکُ قَالَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَوْ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَبِلَ مِنِّی فَرْضاً وَاحِداً لَأَمْسَکْتُ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَدْرِی أَ قَبِلَ سُبْحَانَهُ مِنِّی شَیْئاً أَمْ لَا.
وَ رَوَی عَنْبَسَةُ الْعَابِدُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ (5) قَالَ: أَعْتَقَ عَلِیٌّ
ص: 138
عِمران بن غَفَله روایت کرد و گفت: در کوفه بر علی علیه السلام وارد شدم و مقابل او کاسه شیری بود که از شدت ترشی بوی آن را حس میکردم و در دستش قرض نانی بود پوست جو روی آن پیدا بود و او آن را میشکست و گاهی از پاهایش استفاده میکرد. کنیزش فضّه را دیدم که بالای سرش ایستاده گفتم: ای فضه در مورد این شیخ از خدا پروا نمیکنید؟ آیا آرد او را الک نکردید؟ گفت: ما نمیخواهیم تو پاداش یابی و ما گناه کار باشیم. از ما قول گرفته که آردی را الک نکنیم ما نیز اطاعت کردیم. گفت: علی علیه السلام آنچه میگفتیم را نمیشنید. به فضه نگریست و فرمود: چه میگویی؟ گفت: از او بپرس. به من فرمود: به او چه گفتی: گفت: من به او گفتم: کاش آردش را الک میکردید. گریست سپس فرمود: پدر و مادرم به فدای کسی که سه بار پشت سر هم از نان گندم سیر نشد تا اینکه از دنیا رفت و آردش الک نشد، گفت: منظورش رسول الله صلی الله علیه و آله بود.
یوسف بن یعقوب از صالح کیسه فروش روایت کرد و گفت: مادر بزرگش در کوفه علی علیه السلام را دید که بار خرمایی بر دوش داشت پس به او سلام کرد و گفت:آن را به من بده ای امیر المومنین تا خانه ات بیاورم فرمود: صاحب بار سزاوارتر است به حمل آن، گفت: سپس به من فرمود: از آن میخوری؟ گفتم: نه نمیخواهم.گفت: آن را به خانه برد سپس با همان رداء که هنوز پوست خرما روی آن بود بازگشت و با مردم نماز جمعه خواند.
محمد بن فضیل بن غزوان روایت کرد و گفت: به علی علیه السلام گفته شد: چقدر صدقه میدهی؟ چقدر مالت را بیرون میدهی؟ آیا دست برنمیداری؟ فرمود: به خدا اگر من میدانستم خدای تعالی یک فریضه را از من قبول میکند دست بر میداشتم. اما به خدا نمیدانم آیا خدای سبحان چیزی از من قبول کرده یا نه.
عنبسة العابد از عبد الله بن الحسن بن الحسین روایت کرد و گفت: علی علیه السلام
ص: 138
علیه السلام فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِمَّا مَجِلَتْ یَدَاهُ (1) وَ عَرِقَ جَبِینُهُ وَ لَقَدْ وُلِّیَ الْخِلَافَةَ وَ أَتَتْهُ الْأَمْوَالُ فَمَا کَانَ حَلْوَاهُ إِلَّا التَّمْرَ وَ لَا ثِیَابُهُ إِلَّا الْکَرَابِیسَ.
وَ رَوَی الْعَوَّامُ بْنُ حَوْشَبٍ عَنْ أَبِی صَادِقٍ قَالَ: تَزَوَّجَ عَلِیٌّ علیه السلام لَیْلَی بِنْتَ مَسْعُودٍ النَّهْشَلِیَّةَ- فَضُرِبَتْ لَهُ فِی دَارِهِ حَجَلَةٌ فَجَاءَ فَهَتَکَهَا وَ قَالَ حَسْبُ أَهْلِ عَلِیٍّ مَا هُمْ فِیهِ.
وَ رَوَی حَاتِمُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْمَدَائِنِیُ (2) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: ابْتَاعَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی خِلَافَتِهِ قَمِیصاً سَمَلًا بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ ثُمَّ دَعَا الْخَیَّاطَ فَمَدَّ کُمَّ الْقَمِیصِ وَ أَمَرَهُ بِقَطْعِ مَا جَاوَزَ الْأَصَابِعَ (3).
وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ مِنْ شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ وَ أَمَّا فَضَائِلُهُ فَإِنَّهَا قَدْ بَلَغَتْ مِنَ الْعِظَمِ وَ الِانْتِشَارِ مَبْلَغاً یَسْمُجُ (4) مَعَهُ التَّعَرُّضُ لِذِکْرِهَا وَ التَّصَدِّی لِتَفْصِیلِهَا فَصَارَتْ کَمَا قَالَ أَبُو الْعَیْنَاءِ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی بْنِ خَاقَانَ وَزِیرِ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْمُعْتَمِدِ رَأَیْتَنِی فِیمَا أَتَعَاطَی مِنْ وَصْفِ فَضْلِکَ کَالْمُخْبِرِ عَنْ ضَوْءِ النَّهَارِ الْبَاهِرِ وَ الْقَمَرِ الزَّاهِرِ الَّذِی لَا یَخْفَی عَلَی النَّاظِرِ فَأَیْقَنْتُ أَنِّی حَیْثُ انْتَهَی بِیَ الْقَوْلُ مَنْسُوبٌ إِلَی الْعَجْزِ مُقَصِّرٌ عَنِ الْغَایَةِ فَانْصَرَفْتُ عَنِ الثَّنَاءِ عَلَیْکَ إِلَی الدُّعَاءِ لَکَ وَ وَکَلْتُ الْإِخْبَارَ عَنْکَ إِلَی عِلْمِ النَّاسِ بِکَ.
وَ مَا أَقُولُ فِی رَجُلٍ أَقَرَّ لَهُ أَعْدَاؤُهُ وَ خُصُومُهُ بِالْفَضْلِ وَ لَمْ یُمْکِنْهُمْ جَهْلُ مَنَاقِبِهِ وَ لَا کِتْمَانُ فَضَائِلِهِ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ اسْتَوْلَی بَنُو أُمَیَّةَ عَلَی سُلْطَانِ الْإِسْلَامِ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ اجْتَهَدُوا بِکُلِّ حِیلَةٍ فِی إِطْفَاءِ نُورِهِ وَ التَّحْرِیفِ عَلَیْهِ وَ وَضْعِ الْمَعَایِبِ وَ الْمَثَالِبِ لَهُ وَ لَعَنُوهُ عَلَی جَمِیعِ الْمَنَابِرِ وَ تَوَعَّدُوا مَادِحِیهِ بَلْ حَبَسُوهُمْ وَ قَتَلُوهُمْ وَ مَنَعُوا مِنْ رِوَایَةِ حَدِیثٍ یَتَضَمَّنُ لَهُ فَضِیلَةً أَوْ یَرْفَعُ لَهُ ذِکْراً حَتَّی
ص: 139
در زمان حیات رسول الله صلی الله علیه و آله هزار بنده را آزاد کرد که در این راه دستش تاول زد و عرق بر جبینش نشست. خلافت را بر عهده گرفت و اموال نزد او آمد. شیرینیاش چیزی جز خرما و لباسش چیزی جز کرباس نبود.
و عَوّام بن حَوشَب از ابو صادق روایت کرد: علی علیه السلام با دختر مسعود النهشلیّه ازدواج کرد و برای او در خانهاش حجله بر پا شد. آمد و آن را برداشت و فرمود: برای اهل علی آنچه دارند کفایت است.
حاتم بن اسماعیل المدائنی از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرد و گفت: علی علیه السلام در زمان خلافتش پیراهن کهنهای به چهار درهم خرید،سپس خیاط را صدا زد و آستین پیراهن را کشید و دستور داد تا آنچه از انگشتان فراتر میرود را بِبُرد(1).
در جای دیگری از شرح نهج البلاغه گفت: و اما فضائلش در عظمت و شهرت به جایی رسید که پرداختن به ذکر آن و تفصیلش ناپسند مینماید. و همچون کلام ابو العیناء به عبد الله بن یحیی بن خاقان وزیر متوکل و مُعتَمِد است که گفت: خود را در آنچه انجام میدهم همچون کسی دیدم که از روشنایی روز و ماه تابان که بر هیچ بیننده ای پنهان نیست سخن میگوید و یقین دانستم که کلامم به هر جا که برسد در نهایت نسبت عجز به آن داده شده و به غایت نرسیده است. و از ستایش تو صرفه نظر و به دعا کردن برایت پرداختم و خبر دادن از تو را به عهده شناخت مردم از تو گذاشتم.
و من در مورد کسی که دشمنان و بدخواهانش به فضل او اعتراف کردهاند چه بگویم. نتوانستند مناقب او را نادیده بگیرند و فضائلش را کتمان کنند. می دانی که بنی امیه بر اسلام در شرق و غرب سلطه یافتند و با هر حیلهای کوشیدند تا نورش را خاموش کنند و او را تحریف کنند و به او عیب و ننگ نسبت دهند. او را در همه منبرها لعن کردند و کسانی را که او را مدح میکردند تهدید کردند بلکه به زندان انداختند و به قتل رساندند. از روایت حدیثی که فضیلتی از او را در بر داشت یا نام او را بالا میبرد جلوگیری کردند. تا جایی که
ص: 139
حَظَرُوا(1) أَنْ یُسَمَّی أَحَدٌ بِاسْمِهِ فَمَا زَادَهُ ذَلِکَ إِلَّا رَفْعَةً وَ سُمُوّاً وَ کَانَ کَالْمِسْکِ کُلَّمَا سُتِرَ انْتَشَرَ عَرْفُهُ وَ کُلَّمَا کُتِمَ تَضَوَّعَ نَشْرُهُ وَ کَالشَّمْسِ لَا تُسْتَرُ بِالرَّاحِ (2) وَ کَضَوْءِ النَّهَارِ إِنْ حُجِبَتْ عَنْهُ عَیْنٌ وَاحِدَةٌ أَدْرَکَتْهُ عُیُونٌ کَثِیرَةٌ أُخْرَی وَ مَا أَقُولُ فِی رَجُلٍ تَعْزِی إِلَیْهِ کُلُّ فَضِیلَةٍ وَ تَنْتَهِی إِلَیْهِ کُلُّ فِرْقَةٍ(3) فَهُوَ رَئِیسُ الْفَضَائِلِ وَ یَنْبُوعُهَا وَ أَبُو عُذْرِهَا وَ سَابِقُ مِضْمَارِهَا وَ مُجْلِی حَلْبَتِهَا(4) کُلُّ مَنْ بَرَعَ فِیهَا بَعْدَهُ فَمِنْهُ أَخَذَ وَ لَهُ اقْتَفَی وَ عَلَی مِثَالِهِ احْتَذَی.
وَ قَدْ عَرَفْتَ أَنَّ أَشْرَفَ الْعُلُومِ هُوَ الْعِلْمُ الْإِلَهِیُّ لِأَنَّ شَرَفَ الْعِلْمِ بِشَرَفِ الْمَعْلُومِ وَ مَعْرُوفُهُ أَشْرَفُ الْمَوْجُودَاتِ فَکَانَ هُوَ أَشْرَفَ الْعُلُومِ وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام اقْتُبِسَ وَ عَنْهُ نُقِلَ وَ إِلَیْهِ انْتُهِیَ وَ مِنْهُ ابْتُدِئَ فَإِنَّ الْمُعْتَزِلَةَ الَّذِینَ هُمْ أَهْلُ التَّوْحِیدِ وَ الْعَدْلِ وَ أَرْبَابُ النَّظَرِ وَ مِنْهُمْ تَعَلَّمَ النَّاسُ هَذَا الْفَنَّ تَلَامِذَتُهُ وَ أَصْحَابُهُ لِأَنَّ کَبِیرَهُمْ وَاصِلَ بْنَ عَطَاءٍ تِلْمِیذُ أَبِی هَاشِمٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ أَبُو هَاشِمٍ تِلْمِیذُ أَبِیهِ وَ أَبُوهُ تِلْمِیذُهُ علیه السلام وَ أَمَّا الْأَشْعَرِیَّةُ فَإِنَّهُمْ یَنْتَمُونَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی بَشِیرٍ(5) الْأَشْعَرِیِّ وَ هُوَ تِلْمِیذُ أَبِی عَلِیٍّ الْجُبَّائِیِّ وَ أَبُو عَلِیٍّ أَحَدُ مَشَایِخِ الْمُعْتَزِلَةِ فَالْأَشْعَرِیَّةُ یَنْتَهُونَ بِالْأَخَرَةِ إِلَی أُسْتَادِ الْمُعْتَزِلَةِ وَ مُعَلِّمِهِمْ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمَّا الْإِمَامِیَّةُ وَ الزَّیْدِیَّةُ فَانْتِمَاؤُهُمْ (6) إِلَیْهِ ظَاهِرٌ.
وَ مِنَ الْعُلُومِ عِلْمُ الْفِقْهِ وَ هُوَ أَصْلُهُ وَ أَسَاسُهُ وَ کُلُّ فَقِیهٍ فِی الْإِسْلَامِ فَهُوَ عِیَالٌ
ص: 140
منع کردند کسی را به اسم او نامگذاری کنند. ولی این بر چیزی جز رفعت و والایی او نیافزود. مانند مشک بود که هر چقدر پنهان شود باز هم بوی خوشش پراکنده شود. و هر چقدر مکتوم ماند منتشر شود. مانند خورشید که با کف دست پنهان نمیشود. و مانند روشنی روز که اگر یک چشم از آن پوشیده شود چشم های بسیارِ دیگری آن را درخواهند یافت. در مردی که هر فضیلتی به او منسوب است چه بگویم. هر گروهی به سوی او میرفت و او سرآمد و سر چشمه فضایل بود، او در هر زمینهای پیشگام و جلوتر از همه بود هر کس بعد از او در آن توانی یافت از او گرفت و دنبالهرو او بود و به مثل او اقتدا کرد .
دانستی که شریفترین علوم علوم الهی است، چرا که شرف علم بسته به شرف معلوم است و معلوم آن شریفترین موجودات است پس آن شریفترین علوم است. و آن از سخنان علی علیه السلام اقتباس شده و از او نقل شده است به او پایان و از او آغاز یافته است. معتزلیها که اهل توحید، عدل و صاحب نظرند و از میان آنها شاگردان و یارانش این فن را به مردم آموختند، چرا بزرگترینشان واصل بن عطاء شاگرد ابو هاشم عبد الله بن محمد بن الحنفیه است و ابو هاشم شاگرد پدرش و پدر او شاگرد علی علیه السلام بود. اما اشعریها منسوب به ابو الحسن علی بن ابی بشیر اشعری هستند، که او شاگرد ابو علی الجُبّائی و ابو علی یکی از مشایخ معتزله است. پس اشعری-ها در نهایت به استاد معتزله و معلم آنها میرسند که علی بن ابی طالب علیه السلام است. اما امامیه و زیدیه نسبتشان به او آشکار است.
و از میان علوم، علم فقه است که او پایه و اساس آن است و هر فقیهی در اسلام متکی به او
ص: 140
عَلَیْهِ وَ مُسْتَفِیدٌ مِنْ فِقْهِهِ أَمَّا أَصْحَابُ أَبِی حَنِیفَةَ(1) کَأَبِی یُوسُفَ وَ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرِهِمَا فَأَخَذُوا عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ وَ أَمَّا الشَّافِعِیُّ فَقَرَأَ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ فَیَرْجِعُ فِقْهُهُ أَیْضاً إِلَی أَبِی حَنِیفَةَ وَ أَبُو حَنِیفَةَ قَرَأَ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ جَعْفَرٌ قَرَأَ عَلَی أَبِیهِ وَ یَنْتَهِی الْأَمْرُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَمَّا مَالِکُ بْنُ أَنَسٍ فَقَرَأَ عَلَی رَبِیعَةَ الرَّأْیِ وَ قَرَأَ رَبِیعَةُ عَلَی عِکْرِمَةَ وَ قَرَأَ عِکْرِمَةُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ إِنْ شِئْتَ رَدَدْتُ إِلَیْهِ فِقْهَ الشَّافِعِیِّ بِقِرَاءَتِهِ عَلَی مَالِکٍ کَانَ لَکَ ذَلِکَ فَهَؤُلَاءِ الْفُقَهَاءُ الْأَرْبَعَةُ وَ أَمَّا فِقْهُ الشِّیعَةِ فَرُجُوعُهُ إِلَیْهِ ظَاهِرٌ.
وَ أَیْضاً فَإِنَّ فُقَهَاءَ الصَّحَابَةِ کَانُوا عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ وَ کِلَاهُمَا أَخَذَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَمَّا ابْنُ عَبَّاسٍ فَظَاهِرٌ وَ أَمَّا عُمَرُ فَقَدْ عَرَفَ کُلُّ أَحَدٍ رُجُوعَهُ إِلَیْهِ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْمَسَائِلِ الَّتِی أَشْکَلَتْ عَلَیْهِ وَ عَلَی غَیْرِهِ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ قَوْلُهُ غَیْرَ مَرَّةٍ لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ وَ قَوْلُهُ لَا بَقِیتُ لِمُعْضِلَةٍ لَیْسَ لَهَا أَبُو حَسَنٍ وَ قَوْلُهُ لَا یُفْتِیَنَّ أَحَدٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ عَلِیٌّ حَاضِرٌ فَقَدْ عُرِفَ بِهَذَا الْوَجْهِ أَیْضاً انْتِهَاءُ الْفِقْهِ إِلَیْهِ وَ قَدْ رَوَتِ الْعَامَّةُ وَ الْخَاصَّةُ قَوْلَهُ صلی الله علیه و آله: أَقْضَاکُمْ عَلِیٌّ.
وَ الْقَضَاءُ هُوَ الْفِقْهُ فَهُوَ إِذَنْ أَفْقَهُهُمْ.
وَ رَوَی الْکُلُّ أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ لَهُ: وَ قَدْ بَعَثَهُ إِلَی الْیَمَنِ قَاضِیاً اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ قَالَ فَمَا شَکَکْتُ بَعْدَهَا فِی قَضَاءٍ بَیْنَ اثْنَیْنِ. وَ هُوَ علیه السلام الَّذِی أَفْتَی فِی الْمَرْأَةِ الَّتِی وَضَعَتْ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ هُوَ الَّذِی أَفْتَی بِهِ فِی الْحَامِلِ الزَّانِیَةِ(2) وَ هُوَ الَّذِی قَالَ فِی الْمِنْبَرِیَّةِ صَارَ ثُمُنُهَا تُسُعاً وَ هَذِهِ الْمَسْأَلَةُ لَوْ أَفْکَرَ(3) الْفَرْضِیُّ فِیهَا فِکْراً طَوِیلًا لَاسْتَحْسَنَ مِنْهُ بَعْدَ طُولِ النَّظَرِ هَذَا الْجَوَابَ فَمَا ظَنُّکَ بِمَنْ قَالَهُ بَدِیهَةً
ص: 141
و از فقه او بهره برده است. اصحاب ابیحنیفه مانند ابییوسف و محمد و دیگران از ابوحنیفه گرفتهاند. اما شافعی از محمد بن حسن آموخته که همچنین فقهش به ابو حنیفه باز میگردد. ابوحنیفه از جعفر بن محمد علیه السلام آموخت و جعفر از پدرش که در نهایت به علی علیه السلام ختم میشود. اما مالک بن انس از ربیعه الرأی آموخت، ربیعه از عِکرمه، عکرمه از عبد الله بن عباس و عبد الله عباس از علی بن ابی طالب علیه السلام آموخت. اگر بخواهی فقه شافعی را که از مالک آموخته به او باز میگردانم و این به عهده توست. اینها فقههای چهارگانه بودند و اما انتساب فقه شیعه به او آشکار است.
و همچنین فقهای صحابه عمر بن خطاب و عبد الله بن عباس بودند که هر دو از علی علیه السلام گرفتند. ابن عباس که آشکار است، اما عمر، همه رجوع او را به علی علیه السلام در بسیاری از مسائل که از او و دیگر صحابه پرسیده میشد میدانند. و از سخن اوست که بارها گفت: «لو لا علیّ لهلک عمر». اگر علی نبود عمر هلاک میشد. و سخنش: «به مشکلی برنخورَم که ابو الحسن در آن نباشد»، و سخنش: «وقتی علی در مسجد است از کسی فتوا خواسته نمیشود» و بدین ترتیب نشأت گرفتن فقه از او دانسته شد. عام و خاص این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را که فرمود: «أقضاکم علیّ » روایت کرده اند. قضاء همان فقه است در این صورت او فقیهترین آنها است.
همچنین همه روایت کردهاند که وقتی او را به عنوان قاضی به یمن فرستاد به او گفت: خدایا قلبش را هدایت و زبانش را استوار کن. علی علیه السلام فرمود: بعد از آن هرگز در قضاوت میان دو نفر تردید نکردم. علی علیه السلام است که در مورد زنی که شش ماه وضع حمل کرد فتوا داد و اوست که در مورد حامله زناکار فتوا داد و اوست که در مسأله منبریه گفت: قیمتش نه سهم می شود. و اگر عالم به احکام در مورد این مسئله زمان زیادی بیاندیشد درستی این پاسخ را بعد از تفکر زیاد درمییابد(1). پس در مورد کسی که فی البداهه و فورا آن را گفته باشد چه فکر میکنی.
ص: 141
وَ اقْتَضَبَهُ (1) ارْتِجَالًا.
وَ مِنَ الْعُلُومِ عِلْمُ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ عَنْهُ أُخِذَ وَ مِنْهُ فُرِّعَ وَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی کُتُبِ التَّفْسِیرِ عَلِمْتَ صِحَّةَ ذَلِکَ لِأَنَّ أَکْثَرَهُ عَنْهُ وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ قَدْ عَلِمَ النَّاسُ حَالَ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی مُلَازَمَتِهِ (2) وَ انْقِطَاعِهِ إِلَیْهِ وَ أَنَّهُ تِلْمِیذُهُ وَ خِرِّیجُهُ وَ قِیلَ لَهُ أَیْنَ عِلْمُکَ مِنْ عِلْمِ ابْنِ عَمِّکَ فَقَالَ کَنِسْبَةِ قَطْرَةٍ مِنَ الْمَطَرِ إِلَی الْبَحْرِ الْمُحِیطِ.
وَ مِنَ الْعُلُومِ عِلْمُ الطَّرِیقَةِ وَ الْحَقِیقَةِ وَ أَحْوَالِ التَّصَوُّفِ وَ قَدْ عَرَفْتَ أَنَّ أَرْبَابَ هَذَا الْفَنِّ فِی جَمِیعِ بِلَادِ الْإِسْلَامِ إِلَیْهِ یَنْتَهُونَ وَ عِنْدَهُ یَقِفُونَ وَ قَدْ صَرَّحَ بِذَلِکَ الشَّبْلِیُّ وَ الْجُنَیْدُ وَ السَّرِیُّ وَ أَبُو یَزِیدَ الْبَسْطَامِیُّ وَ أَبُو مَحْفُوظٍ مَعْرُوفٌ الْکَرْخِیُ (3) وَ یَکْفِیکَ دَلَالَةً عَلَی ذَلِکَ الْخِرْقَةُ الَّتِی هِیَ شِعَارُهُمْ إِلَی الْیَوْمِ وَ کَوْنُهُمْ یُسْنِدُونَهَا بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَیْهِ علیه السلام.
وَ مِنَ الْعُلُومِ عِلْمُ النَّحْوِ وَ الْعَرَبِیَّةِ وَ قَدْ عَلِمَ النَّاسُ کَافَّةً أَنَّهُ هُوَ الَّذِی ابْتَدَعَهُ وَ أَنْشَأَهُ وَ أَمْلَی عَلَی أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ جَوَامِعَهُ وَ أُصُولَهُ مِنْ جُمْلَتِهَا الْکَلِمَةُ ثَلَاثَةُ(4) أَشْیَاءَ اسْمٌ وَ فِعْلٌ وَ حَرْفٌ وَ مِنْ جُمْلَتِهَا تَقْسِیمُ الْکَلِمَةِ إِلَی مَعْرِفَةٍ وَ نَکِرَةٍ وَ تَقْسِیمُ وُجُوهِ الْإِعْرَابِ إِلَی الرَّفْعِ وَ النَّصْبِ وَ الْجَرِّ وَ الْجَزْمِ وَ هَذَا یَکَادُ یُلْحَقُ بِالْمُعْجِزَاتِ لِأَنَّ الْقُوَّةَ الْبَشَرِیَّةَ لَا تَفِی بِهَذَا الْحَصْرِ وَ لَا تَنْهَضُ بِهَذَا الِاسْتِنْبَاطِ.
وَ إِنْ رَجَعْتَ إِلَی الْخَصَائِصِ الْخُلُقِیَّةِ وَ الْفَضَائِلِ النَّفْسَانِیَّةِ وِ الدِّینِیَّةِ وَجَدْتَهُ ابْنَ جَلَاهَا وَ طَلَّاعَ ثَنَایَاهَا(5) أَمَّا الشَّجَاعَةُ فَإِنَّهُ أَنْسَی النَّاسَ فِیهَا ذِکْرَ مَنْ کَانَ
ص: 142
و از میان علوم علم تفسیر است که از او گرفته شده و شاخ و برگ یافته است و اگر به کتب تفسیر مراجعه کنی درستی آن را در مییابی، چرا که بیشتر آن از او و عبد الله بن عباس است، مردم قضیه بن عباس در ملازمت و پیوستش به او را میدانند و او شاگرد و دانش آموخته علی علیه السلام بود. به او گفته شد: علم تو در مقابل علم پسر عمویت چه جایگاهی دارد؟ گفت: مانند قطرهای از باران در مقابل اقیانوس.
و از میان علوم علم طریقت، حقیقت و احوال تصوف است که دانستی صاحبان این علوم در تمامی بلاد اسلامی در نهایت به او میرسند و از او آموختهاند که شبلی، جنید، سَریّ، ابو یزید بسطامی و ابو محفوظ معروف کرخی این موضوع را تصریح کردهاند و خرقهای که تا امروز لباسشان است و آن را در نهایت منسوب به علی علیه السلام میکنند برای دلالت بر این موضوع برای تو کافی است.
و از میان علوم، علم نحو عربی است که همه مردم دانستند او بود که آن را آغاز کرد و نشأت داد و اصول و قواعد آن را به ابو علی أسود دؤلی املاء کرد. از آن جمله: کلمه سه چیز است: اسم، فعل و حرف و از آن جمله تقسیم کلمه به معرفه و نکره است و تقسیم وجوه اعراب به رفع، نصب، جر و جزم. این مسئله تقریبا مثل یک معجزه است چرا که توان بشری نمیتواند چنین تعیین و استنباطی انجام دهد .
و اگر به خصوصیتهای اخلاقی و فضایل دینی بازگردی او را سرآمد همه آنها مییابی. اما شجاعت او بیش از هر کس یاد کسانی که پیش از او بودند را از خاطرهها برد و نام کسانی که بعد از او آمدند را محو کرد.
ص: 142
قَبْلَهُ وَ مَحَا اسْمَ مَنْ یَأْتِی بَعْدَهُ وَ مَقَامَاتُهُ فِی الْحَرْبِ مَشْهُورَةٌ یُضْرَبُ بِهَا الْأَمْثَالُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ الشُّجَاعُ الَّذِی مَا فَرَّ قَطُّ وَ لَا ارْتَاعَ (1) مِنْ کَتِیبَةٍ وَ لَا بَارَزَ أَحَداً إِلَّا قَتَلَهُ وَ لَا ضَرَبَ ضَرْبَةً قَطُّ فَاحْتَاجَتِ الْأُولَی إِلَی الثَّانِیَةِ(2) وَ فِی الْحَدِیثِ کَانَتْ ضَرَبَاتُهُ وَتْراً وَ لَمَّا دَعَا مُعَاوِیَةَ إِلَی الْمُبَارَزَةِ لِیَسْتَرِیحَ النَّاسُ مِنَ الْحَرْبِ بِقَتْلِ أَحَدِهِمَا قَالَ لَهُ عَمْرٌو لَقَدْ أَنْصَفَکَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا غَشَشْتَنِی مُنْذُ نَصَحْتَنِی إِلَّا الْیَوْمَ أَ تَأْمُرُنِی بِمُبَارَزَةِ أَبِی حَسَنٍ (3) وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ الشُّجَاعُ الْمُطْرِقُ أَرَاکَ طَمِعْتَ فِی إِمَارَةِ الشَّامِ بَعْدِی وَ کَانَتِ الْعَرَبُ تَفْتَخِرُ بِوُقُوفِهَا فِی الْحَرْبِ فِی مُقَابَلَتِهِ فَأَمَّا قَتْلَاهُ فَافْتِخَارُ رَهْطِهِمْ بِأَنَّهُ علیه السلام قَتَلَهُمْ أَظْهَرُ وَ أَکْثَرُ قَالَتْ أُخْتُ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ تَرْثِیهِ.
لَوْ کَانَ قَاتِلُ عَمْرٍو غَیْرَ قَاتِلِهِ***بَکَیْتُهُ أَبَداً مَا دُمْتُ فِی الْأَبَدِ
لَکِنَّ قَاتِلَهُ مَنْ لَا نَظِیرَ لَهُ***وَ کَانَ یُدْعَی أَبُوهُ بَیْضَةَ الْبَلَدِ.
وَ انْتَبَهَ مُعَاوِیَةُ یَوْماً فَرَأَی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ زُبَیْرٍ جَالِساً تَحْتَ رِجْلَیْهِ عَلَی سَرِیرِهِ فَقَالَ (4) لَهُ عَبْدُ اللَّهِ یُدَاعِبُهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَفْتِکَ بِکَ لَفَعَلْتُ فَقَالَ لَقَدْ شَجَعْتَ بَعْدَنَا یَا أَبَا بَکْرٍ قَالَ وَ مَا الَّذِی تُنْکِرُهُ مِنْ شَجَاعَتِی وَ قَدْ وَقَفْتُ فِی الصَّفِّ إِزَاءَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ لَا جَرَمَ أَنَّهُ قَتَلَکَ وَ أَبَاکَ بِیُسْرَی یَدَیْهِ وَ بَقِیَتِ الْیُمْنَی فَارِغَةً یَطْلُبُ مَنْ یَقْتُلُهُ بِهَا وَ جُمْلَةُ الْأَمْرِ أَنَّ کُلَّ شُجَاعٍ فِی الدُّنْیَا إِلَیْهِ یَنْتَهِی وَ بِاسْمِهِ یُنَادِی فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا.
وَ أَمَّا الْقُوَّةُ وَ الْأَیْدُ فَبِهِ یُضْرَبُ الْمَثَلُ فِیهِمَا قَالَ ابْنُ قُتَیْبَةَ فِی الْمَعَارِفِ مَا صَارَعَ أَحَداً قَطُّ إِلَّا صَرَعَهُ وَ هُوَ الَّذِی قَلَعَ بَابَ خَیْبَرَ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ عَصَبَةٌ مِنَ النَّاسِ لِیَقْلِبُوهُ فَلَمْ یَقْلِبُوهُ وَ هُوَ الَّذِی اقْتَلَعَ هُبَلَ مِنْ أَعْلَی الْکَعْبَةِ وَ کَانَ عَظِیماً(5) جِدّاً
ص: 143
مواضع او در جنگ معروف و تا قیامت مثال زدنی است. او دلاوری است که هرگز نگریخت و از سپاهی نترسید، با کسی مبارزه نکرد مگر اینکه او را کشت. هرگز ضربهای نزَد که نیاز به تکرار داشته باشد. در حدیث آمده: ضرباتش تک بود وقتی معاویه را برای مبارزه خواست تا مردم با کشته شدن یکی از آن دو از جنگ راحت شوند، عمرو به او گفت: به راستی که با تو به انصاف رفتار کرد. معاویه گفت: از زمانی که خیرخواه من بودهای مرا فریب ندادهای مگر امروز. آیا از من میخواهی با ابو الحسن مبارزه کنم در حالی که تو میدانی او دلاوری کوبنده است؟ تو را چنان میبینم که بعد از من به امارت شام چشم دوختهای. عرب در جنگ به رویارویی با او افتخار میکرد و اما در مورد کشتههایش، افتخار قومشان به این که علی علیه السلام آنها را کشته آشکارتر و بیشتر است. خواهر عمرو بن عبدودّ در حالی که رثا میکرد گفت:
- اگر قاتل عمرو کسی غیر آن بود که او را کشت تا ابد برای او می گریستم.
- اما کسی او را کشت که بی بدیل بود و پدرش یگانه سرزمین خوانده میشد.
معاویه روزی از خواب بیدار شد و دید که عبدالله بن زبیر زیر پایش بر روی تختش نشسته است. عبدالله به شوخی به او گفت: ای امیرالمؤمنین اگر بخواهم به تو حمله کنم می توانم، گفت: ای ابابکر بعد از ما شجاع شدهای، گفت: از دلاوری من چه چیز را انکار می کنی در حالی که مقابل علی بن ابی طالب در صف ایستادم گفت: بی شک، او تو و پدرت را با دست راستش می کشد و دست چپش خالی می ماند و به دنبال کسی است تا با آن او را بکشد، و خلاصه اینکه هر فرد شجاعی در دنیا به او ختم می شود و در مشرق و مغرب زمین به اسم او ندا سر داده می شود.
و اما قدرت و اقتدار او مثال زدنی است. ابن قُتیبه در المعارف گفت: هرگز با کسی درگیر نشد مگر اینکه او را بر زمین زد. او کسی است که درِ خیبر را از جا کند، جماعتی از مردم گرد آن جمع شدند تا آن را برگردانند اما نتوانستند. و او کسی است که بت هُبَل را که بسیار بزرگ بود از فراز کعبه کند،
ص: 143
فَأَلْقَاهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ هُوَ الَّذِی اقْتَلَعَ الصَّخْرَةَ الْعَظِیمَةَ فِی أَیَّامِ خِلَافَتِهِ (1) بَعْدَ عَجْزِ الْجَیْشِ کُلِّهِ عَنْهَا فَأُنْبِطَ(2) الْمَاءُ مِنْ تَحْتِهَا.
وَ أَمَّا السَّخَاءُ وَ الْجُودُ فَحَالُهُ فِیهِ ظَاهِرَةٌ کَانَ یَصُومُ وَ یَطْوِی وَ یُؤْثِرُ بِزَادِهِ وَ فِیهِ أُنْزِلَ وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً(3) وَ رَوَی الْمُفَسِّرُونَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یَمْلِکُ إِلَّا أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ فَتَصَدَّقَ بِدِرْهَمٍ لَیْلًا وَ بِدِرْهَمٍ نَهَاراً وَ بِدِرْهَمٍ سِرّاً وَ بِدِرْهَمٍ عَلَانِیَةً فَأُنْزِلَ فِیهِ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً(4) وَرُوِیَ عَنْهُ: أَنَّهُ کَانَ یَسْتَقِی بِیَدِهِ لِنَخْلِ قَوْمٍ مِنْ یَهُودِ الْمَدِینَةِ حَتَّی مَجِلَتْ یَدُهُ وَ یَتَصَدَّقُ بِالْأُجْرَةِ وَ یَشُدُّ عَلَی بَطْنِهِ حَجَراً. وَ قَالَ الشَّعْبِیُّ وَ قَدْ ذَکَرَهُ علیه السلام کَانَ أَسْخَی النَّاسِ کَانَ عَلَی الْخُلُقِ الَّذِی یُحِبُّ اللَّهُ السَّخَاءِ(5) وَ الْجُودِ مَا قَالَ لَا لِسَائِلٍ قَطُّ وَ قَالَ عَدُوُّهُ وَ مُبْغِضُهُ الَّذِی یَجْتَهِدُ فِی وَصْمِهِ وَ عَیْبِهِ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ لِمِحْفَنِ بْنِ أَبِی مِحْفَنٍ الضَّبِّیِّ لَمَّا قَالَ جِئْتُکَ مِنْ عِنْدِ أَبْخَلِ النَّاسِ وَیْحَکَ کَیْفَ تَقُولُ إِنَّهُ أَبْخَلُ النَّاسِ وَ لَوْ مَلَکَ (6) بَیْتاً مِنْ تِبْرٍ وَ بَیْتاً مِنْ تِبْنٍ لَأَنْفَدَ تِبْرُهُ قَبْلَ تِبْنِهِ وَ هُوَ الَّذِی کَانَ یَکْنُسُ بُیُوتَ الْأَمْوَالِ وَ یُصَلِّی فِیهَا وَ هُوَ الَّذِی قَالَ یَا صَفْرَاءُ وَ یَا بَیْضَاءُ غُرِّی غَیْرِی وَ هُوَ الَّذِی لَمْ یُخَلِّفْ مِیرَاثاً وَ کَانَتِ الدُّنْیَا کُلُّهَا بِیَدِهِ إِلَّا مَا کَانَ مِنَ الشَّامِ.
وَ أَمَّا الْحِلْمُ وَ الصَّفْحُ فَکَانَ أَحْلَمَ النَّاسِ مِنْ ذَنْبٍ (7) وَ أَصْفَحَهُمْ عَنْ مُسِی ءٍ وَ قَدْ ظَهَرَتْ صِحَّةُ مَا قُلْنَاهُ یَوْمَ الْجَمَلِ حَیْثُ ظَفِرَ بِمَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ وَ کَانَ أَعْدَی النَّاسِ لَهُ وَ أَشَدَّهُمْ بُغْضاً فَصَفَحَ عَنْهُ. وَ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ یَشْتِمُهُ عَلَی رُءُوسِ
ص: 144
و بر زمین انداخت. اوست که در زمان خلافتش بعد از اینکه همه سپاه از برداشتن صخره ناتوان شدند آن را برداشت و آب از زیر آن استخراج کرد.
و اما سخاوت و جود او آشکار است. روزه میگرفت، گرسنگی میکشید و توشه خود را میبخشید. در مورد او نازل شد: « وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً »(1)
{و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک میدادند، ما برای خشنودی خداست که به شما میخوارنیم و پاداش و سپاسی از شما نمیخواهیم}. مفسران روایت کردهاند که او مالک چیزی جز چهار درهم نبود، درهمی در شب و درهمی در روز، درهمی پنهانی و درهمی آشکارا صدقه داد. در مورد آن نازل شد: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً »(2){کسانی که اموال خود را شب و روز، نهان و آشکارا انفاق میکنند}. و از او روایت شده که با دست خویش برای نخلهای گروهی از یهودیان آب میکشید تا جایی که دستش تاول زد و مزدش را صدقه میداد. و بر شکمش سنگ میبست. شعبی امام را یاد آورد و گفت: سخاوتمندترین مردم بود. خصوصیتی داشت که خدا دوست میدارد: سخاوت و جود، هرگز به سائلی نه نگفت، دشمن و کینهتوز او معاویه بن ابوسفیان که تلاش میکرد برای او عیب و ننگی بتراشد به محفن بن ابی محفن الضبّی وقتی که گفت: از نزد بخیلترین مردم پیش تو آمدم. گفت: وای بر تو چگونه میگویی او بخیلترین مردم است؟ در حالی که اگر خانهای از طلا و خانهای از کاه داشته باشد، طلایش پیش از کاه تمام میشود. او کسی است که بیت المال را جارو میکرد و در آن نماز میخواند. اوست که گفت: ای سفید ای زرد غیر مرا بفریبید. او کسی است که میراثی به جا نگذاشت در حالی که همه دنیا به جز آنچه از شام بود در دستان او بود.
اما بردباری و گذشت، بردبارترین مردم در مقابل گناه بود و بیش از هر کسی از زشتی چشم میپوشید، درستی آنچه گفتیم در روز جمل آشکار شد. زمانی که بر مروان بن حکم پیروزی یافت و او بیش از همه با امام دشمنی داشت و کنیه می ورزید، از او گذشت. عبد الله بن زبیر در ملأ عام به او ناسزا میگفت
ص: 144
الْأَشْهَادِ وَ خَطَبَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ فَقَالَ قَدْ أَتَاکُمُ الْوَغْبُ (1) اللَّئِیمُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ مَا زَالَ الزُّبَیْرُ رَجُلًا مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ حَتَّی شَبَّ عَبْدُ اللَّهِ فَظَفِرَ بِهِ یَوْمَ الْجَمَلِ فَأَخَذَهُ أَسِیراً فَصَفَحَ عَنْهُ وَ قَالَ اذْهَبْ فَلَا أَرَیَنَّکَ لَمْ یَزِدْهُ عَلَی ذَلِکَ وَ ظَفِرَ بِسَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ بَعْدَ وَقْعَةِ الْجَمَلِ بِمَکَّةَ وَ کَانَ لَهُ عَدُوّاً فَأَعْرَضَ عَنْهُ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُ شَیْئاً.
وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَا کَانَ مِنْ عَائِشَةَ فِی أَمْرِهِ فَلَمَّا ظَفِرَ بِهَا أَکْرَمَهَا وَ بَعَثَ مَعَهَا إِلَی الْمَدِینَةِ عِشْرِینَ امْرَأَةً مِنْ نِسَاءِ عَبْدِ الْقَیْسِ عَمَّمَهُنَّ بِالْعَمَائِمِ وَ قَلَّدَهُنَّ بِالسُّیُوفِ فَلَمَّا کَانَتْ بِبَعْضِ الطَّرِیقِ ذَکَرَتْهُ بِمَا لَا یَجُوزُ أَنْ یُذْکَرَ بِهِ وَ تَأَنَّفَتْ (2) وَ قَالَتْ هَتَکَ سِرِّی بِرِجَالِهِ وَ جُنْدِهِ الَّذِینَ وَکَّلَهُمْ بِی فَلَمَّا وَصَلَتِ الْمَدِینَةَ أَلْقَی النِّسَاءُ عَمَائِمَهُنَّ وَ قُلْنَ لَهَا إِنَّمَا نَحْنُ نِسْوَةٌ وَ حَارَبَهُ أَهْلُ الْبَصْرَةِ وَ ضَرَبُوا وَجْهَهُ وَ وُجُوهَ أَوْلَادِهِ بِالسَّیْفِ وَ شَتَمُوهُ (3) وَ لَعَنُوهُ فَلَمَّا ظَفِرَ بِهِمْ رَفَعَ السَّیْفَ عَنْهُمْ وَ نَادَی مُنَادِیهِ فِی أَقْطَارِ الْعَسْکَرِ أَلَا لَا یُتَبَّعُ مُوَلٍّ وَ لَا یُجَهَّزُ عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا یُقْتَلُ مُسْتَأْثِرٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ تَحَیَّزَ إِلَی عَسْکَرِ الْإِمَامِ فَهُوَ آمِنٌ وَ لَمْ یَأْخُذْ أَثْقَالَهُمْ وَ لَا سَبَی ذَرَارِیَّهُمْ وَ لَا غَنِمَ شَیْئاً مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ لَوْ شَاءَ أَنْ یَفْعَلَ کُلَّ ذَلِکَ لَفَعَلَ وَ لَکِنَّهُ أَبَی إِلَّا الصَّفْحَ وَ الْعَفْوَ.
وَ تَقَبَّلَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَإِنَّهُ عَفَا وَ الْأَحْقَادُ لَمْ تَبْرُدْ وَ الْإِسَاءَةُ لَمْ تُنْسَ وَ لَمَّا مَلَکَ عَسْکَرُ مُعَاوِیَةَ عَلَیْهِ الْمَاءَ وَ أَحَاطُوا بِشَرِیعَةِ الْفُرَاتِ وَ قَالَتْ رُؤَسَاءُ الشَّامِ لَهُ اقْتُلْهُمْ بِالْعَطَشِ کَمَا قَتَلُوا عُثْمَانَ عَطَشاً سَأَلَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ أَنْ یُسَوِّغُوا لَهُمْ شُرْبَ الْمَاءِ فَقَالُوا لَا وَ اللَّهِ وَ لَا قَطْرَةً حَتَّی تَمُوتَ ظَمَأً کَمَا مَاتَ ابْنُ عَفَّانَ فَلَمَّا رَأَی علیه السلام أَنَّهُ الْمَوْتُ لَا مَحَالَةَ تَقَدَّمَ بِأَصْحَابِهِ وَ حَمَلَ عَلَی عَسَاکِرِ مُعَاوِیَةَ حَمَلَاتٍ کَثِیفَةٍ حَتَّی أَزَالَهُمْ عَنْ مَرَاکِزِهِمْ بَعْدَ
ص: 145
و در جنگ بصره خطبه گفت: پست لئیم علی بن ابی طالب نزد شما آمده است در حالی که علی علیه السلام میگفت: زبیر همواره مردی از ما اهل بیت بود، تا اینکه عبد الله جوان شد. در جنگ جمل بر او پیروزی یافت، او را اسیر گرفت و از او گذشت. گفت: برو دیگر نبینمت، و چیزی نیافزود. و بعد از جنگ جمل در مکه به سعید بن عاص که دشمن او بود دست یافت و از او روی برگرداند و چیزی به او نگفت.
و دانستید که با عایشه چطور رفتار کرد، وقتی بر او پیروزی یافت. او را گرامی داشت و همراه او بیست زن از عبد القیس به مدینه فرستاد که عمامه بر سرشان گذاشته و شمشیر بر آنها حمایل کرده بود. وقتی عایشه در راه بود او را به چیزی یاد کرد که جایز نیست به آن یاد شود و ابراز ناراحتی کرد. گفت: با مردان و سربازانش که آنها را مأمور من کرد حرمت مرا زیر پا گذاشت، وقتی به مدینه رسید زنان عمامههایشان را کنار انداختند و به او گفتند: ما زن هستیم. اهل بصره با او جنگیدند و بر روی او و فرزندانش شمشیر کشیدند، به او ناسزا گفتند و او را لعن کردند. وقتی بر آنها پیروزی یافت شمشیر از آنها برداشت. منادی او در قسمت های مختلف سپاه فریاد زد: آگاه باشید کسی که فرار کرد تعقیب نشود، ضربه خلاص به زخمی زده نشود و تسلیم شدهای کشته نشود. هر کس که سلاحش را بیاندازد او ایمن است. و هر کس که رو به سپاه امام آورد ایمن است. داراییشان را نگرفت، کودکانشان را اسیر نکرد، و چیزی از اموالشان به غنیمت نگرفت، و اگر میخواست همه اینها را انجام دهد میتوانست. اما دوری کرد مگر از بخشش و گذشت. سنّت پیامبر در روز فتح مکه را پذیرفت که او عفو کرد در حالی که کینهها سرد و بدیها فراموش نشده بود. و وقتی که سپاه معاویه آب را بر او بست، و ورودی فرات را احاطه کردند، سران شام به او گفتند: آنها را با عطش بکش چنانکه عثمان را با عطش کشتند، علی علیه السلام و یارانش از آنها خواستند تا اجازه استفاده از آب را به آنها بدهند. گفتند: نه به خدا قطرهای نه، تا از تشنگی بمیری همان طور که ابن عفّان مرد، وقتی علی علیه السلام دید که مرگ یارانش حتمی است، حملات زیادی بر سپاه معاویه انجام داد،
ص: 145
قَتْلِ ذَرِیعٍ (1) سَقَطَتْ مِنْهُ الرُّءُوسُ وَ الْأَیْدِی وَ مَلَکُوا عَلَیْهِمُ الْمَاءَ وَ صَارَ أَصْحَابُ مُعَاوِیَةَ فِی الْفَلَاةِ لَا مَاءَ لَهُمْ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ وَ شِیعَتُهُ امْنَعْهُمُ الْمَاءَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَمَا مَنَعُوکَ وَ لَا تَسْقِهِمْ مِنْهُ قَطْرَةً وَ اقْتُلْهُمْ بِسُیُوفِ الْعَطَشِ وَ خُذْهُمْ قَبْضاً بِالْأَیْدِی فَلَا حَاجَةَ لَکَ إِلَی الْحَرْبِ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أُکَافِیهِمْ بِمِثْلِ فِعْلِهِمْ افْسَحُوا لَهُمْ عَنْ بَعْضِ الشَّرِیعَةِ فَفِی حَدِّ السَّیْفِ مَا یُغْنِی عَنْ ذَلِکَ فَهَذِهِ إِنْ نَسَبْتَهَا إِلَی الْحِلْمِ وَ الصَّفْحِ فَنَاهِیکَ بِهَا جَمَالًا وَ حُسْناً وَ إِنْ نَسَبْتَهَا إِلَی الدِّینِ وَ الْوَرَعِ فَأَخْلَقُ بِمِثْلِهَا أَنْ تَصْدُرَ عَنْ مِثْلِهِ علیه السلام.
أَمَّا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمَعْلُومٌ عِنْدَ صَدِیقِهِ وَ عَدُوِّهِ أَنَّهُ سَیِّدُ الْمُجَاهِدِینَ وَ هَلِ الْجِهَادُ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا لَهُ وَ قَدْ عَرَفْتَ أَنَّ أَعْظَمَ غَزَاةٍ غَزَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشَدَّهَا نِکَایَةً فِی الْمُشْرِکِینَ بَدْرٌ الْکُبْرَی قُتِلَ فِیهَا سَبْعُونَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام نِصْفَهُمْ وَ قَتَلَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْمَلَائِکَةُ النِّصْفَ الْآخَرَ وَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی مَغَازِی مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْوَاقِدِیِّ وَ تَارِیخِ الْأَشْرَافِ لِیَحْیَی بْنِ جَابِرٍ الْبَلاذُرِیِّ وَ غَیْرِهِمَا عَلِمْتَ صِحَّةَ ذَلِکَ دَعْ مَنْ قَتَلَهُ فِی غَیْرِهَا کَأُحُدٍ وَ الْخَنْدَقِ وَ غَیْرِهِمَا وَ هَذَا الْفَصْلُ لَا مَعْنَی لِلْإِطْنَابِ فِیهِ لِأَنَّهُ مِنَ الْمَعْلُومَاتِ الضَّرُورِیَّةِ کَالْعِلْمِ بِوُجُودِ مَکَّةَ وَ مِصْرَ وَ نَحْوِهِمَا.
أَمَّا الْفَصَاحَةُ فَهُوَ علیه السلام إِمَامُ الْفُصَحَاءِ وَ سَیِّدُ الْبُلَغَاءِ وَ عَنْ کَلَامِهِ (2) قِیلَ دُونَ کَلَامِ الْخَالِقِ وَ فَوْقَ کَلَامِ الْمَخْلُوقِینَ وَ مِنْهُ تَعَلَّمَ النَّاسُ الْخِطَابَةَ وَ الْکِتَابَةَ وَ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ یَحْیَی حَفِظْتُ سَبْعِینَ خُطْبَةً مِنْ خُطَبِ الْأَصْلَعِ فَفَاضَتْ ثُمَّ فَاضَتْ وَ قَالَ [ابْنُ] نُبَاتَةَ حَفِظْتُ مِنَ الْخِطَابَةِ کَنْزاً لَا یَزِیدُهُ الْإِنْفَاقُ إِلَّا سَعَةً وَ کَثْرَةً حَفِظْتُ مِائَةَ فَصْلٍ مِنْ مَوَاعِظِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَمَّا قَالَ مِحْفَنُ بْنُ أَبِی مِحْفَنٍ لِمُعَاوِیَةَ جِئْتُکَ مِنْ عِنْدِ أَعْیَا النَّاسِ قَالَ لَهُ وَیْحَکَ کَیْفَ یَکُونُ أَعْیَا النَّاسِ فَوَ اللَّهِ مَا سَنَّ الْفَصَاحَةَ لِقُرَیْشٍ غَیْرُهُ وَ یَکْفِی هَذَا الْکِتَابُ الَّذِی نَحْنُ شَارِحُوهُ دَلَالَةً عَلَی أَنَّهُ لَا یُجَازَی (3) فِی الْفَصَاحَةِ وَ لَا یُبَارَی فِی الْبَلَاغَةِ وَ حَسْبُکَ أَنَّهُ لَمْ یُدَوَّنْ لِأَحَدٍ مِنْ
ص: 146
و پس از کشتاری سریع که در اثر آن سرها و دستها افتادند اجتماعشان را پراکنده کرد، و آب را بر آنها بستند و یاران معاویه در بیابان بدون آب ماندند. یاران و شیعیانش به او گفتند: ای امیرالمؤمنین همان طور که آب را بر تو بستند، آب را بر آنها ببند و قطره از آن به آنها نده و آنها را با شمشیرهای عطش بکش، آنها را به چنگ آور. نیازی به جنگ نداری. گفت: نه به خدا قسم مثل خودشان تلافی نمیکنم. برخی راههای آب را برای آنها باز کنید که در لبه شمشیر چیزی است که از این بینیاز میکند. و این را اگر به بردباری و گذشت نسبت دهی چقدر زیبا و پسندیده است واگر به دین و تقوا نسبت دهی او امثال این کارها را کهنه کرد و دور انداخت و از غیر او سر نمیزند.
اما در مورد جهاد در راه خدا، دوستان ودشمنانش میدانند که او سرور همه مجاهدان است. آیا جهاد برای غیر اوست؟ و دانستی که بزرگترین و هلاکبارترین غزوهای که پیامبر علیه مشرکان انجام داد بدر کبری بود که هفتاد نفر از مشرکان در آن کشته شدند. علی علیه السلام نیمی از آنها و مسلمانان و فرشتگان نیم دیگر را به هلاکت رساندند. و اگر به مغازی محمد بن عُمر الواقدی، تاریخ الأشراف یحیی بن جابر بلاذری و دیگر کتب رجوع کنی درستی آن را خواهی دید. صرف نظر از کسانی که در أحد، خندق و دیگر جنگها کشت. به درازا سخن گفتن در این فصل بی معنی است چرا که آن از معلومات بدیهی است مانند علم به وجود مکه، مصر و مانند آن.
اما فصاحت، علی علیه السلام امام فصیحان و سرور بلیغان است. در مورد سخنانش گفته شده: فروتر از کلام خالق و فراتر از کلام مخلوق است. مردم کتابت و خطابه را از او آموختند. عبد الحمید بن یحیی گفت: هفتاد خطبه از خطبههای کسی که موی پیشانیش ریخته حفظ کردم و جوشید سپس جوشید. ابن نباته گفت: از خطابه چیزی حفظ کردم که با انفاق کردن فقط بر گستردگی و فراوانی آن افزود میشود. صد فصل از مواعظ علی بن ابی طالب علیه السلام را حفظ کردم. وقتی محفن بن ابی محفن به معاویه گفت: از پیش ناتوانترین مردم آمدم، به او گفت: چگونه ناتوانترین مردم است؟ به خدا که فصاحت قریش کمال نیافت مگر به وسیله او. همین کتابی که ما آن را شرح میدهیم برای دلالت به این که او در فصاحت و بلاغت بلامنازع است کفایت میکند. و همین بس است که بدانی برای هیچ یک از صحابه فصیح،
ص: 146
فُصَحَاءِ الصَّحَابَةِ الْعُشْرُ وَ لَا نِصْفُ الْعُشْرِ مِمَّا دُوِّنَ لَهُ وَ کَفَاکَ فِی هَذَا الْبَابِ مَا یَقُولُهُ أَبُو عُثْمَانَ الْجَاحِظُ فِی مَدْحِهِ فِی کِتَابِ الْبَیَانِ وَ التَّبْیِینِ وَ فِی غَیْرِهِ مِنْ کُتُبِهِ.
وَ أَمَّا سَجَاحَةُ الْأَخْلَاقِ وَ بِشْرُ الْوَجْهِ وَ طَلَاقَةُ الْمَحْیَا وَ التَّبَسُّمُ فَهُوَ الْمَضْرُوبُ بِهِ الْمَثَلُ فِیهِ حَتَّی عَابَهُ بِذَلِکَ أَعْدَاؤُهُ وَ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِأَهْلِ الشَّامِ إِنَّهُ ذُو دُعَابَةٍ(1) شَدِیدَةٍ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: فِی ذَاکَ عَجَباً لِابْنِ النَّابِغَةِ یَزْعُمُ لِأَهْلِ الشَّامِ أَنَّ فِیَّ دُعَابَةً وَ أَنِّی امْرُؤٌ تِلْعَابَةٌ أُعَافِسُ (2) وَ أُمَارِسُ. وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ إِنَّمَا أَخَذَهَا عَنْ عُمَرَ لِقَوْلِهِ لَمَّا عَزَمَ عَلَی اسْتِخْلَافِهِ لِلَّهِ أَبُوکَ لَوْ لَا دُعَابَةٌ فِیکَ إِلَّا أَنَّ عُمَرَ اقْتَصَرَ عَلَیْهَا وَ عَمْرٌو زَادَ فِیهَا وَ نَسَجَهَا قَالَ (3) صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ وَ غَیْرُهُ مِنْ شِیعَتِهِ وَ أَصْحَابِهِ کَانَ فِینَا کَأَحَدِنَا لِینُ جَانِبٍ وَ شِدَّةُ تَوَاضُعٍ وَ سُهُولَةُ قِیَادٍ وَ کُنَّا نَهَابُهُ مَهَابَةَ الْأَسِیرِ الْمَرْبُوطِ لِلسَّیَّافِ الْوَاقِفِ عَلَی رَأْسِهِ وَ قَالَ مُعَاوِیَةُ لِقَیْسِ بْنِ سَعْدٍ رَحِمَ اللَّهُ أَبَا حَسَنٍ فَلَقَدْ کَانَ هَشّاً بَشّاً ذَا فُکَاهَةٍ قَالَ قَیْسٌ نَعَمْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمْزَحُ وَ یَبْسِمُ (4) إِلَی أَصْحَابِهِ وَ أَرَاکَ تُسِرُّ حَسْواً فِی ارْتِغَاءِ رَفْعِهِ وَ تَعِیبُهُ بِذَلِکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ مَعَ تِلْکَ الْفُکَاهَةِ وَ الطَّلَاقَةِ أَهْیَبَ مِنْ ذِی لَبْدَتَیْنِ قَدْ مَسَّهُ الطُّوَی تِلْکَ هَیْبَةُ التَّقْوَی لَیْسَ کَمَا یَهَابُکَ طَغَامُ (5) أَهْلِ الشَّامِ وَ قَدْ بَقِیَ هَذَا الْخُلْقُ مُتَوَارِثاً مُتَنَاقِلًا فِی مُحِبِّیهِ وَ أَوْلِیَائِهِ إِلَی الْآنَ کَمَا بَقِیَ الْجَفَاءُ وَ الْخُشُونَةُ وَ الْوَعُورَةُ فِی الْجَانِبِ الْآخَرِ وَ مَنْ لَهُ أَدْنَی مَعْرِفَةٍ بِأَخْلَاقِ النَّاسِ وَ عَوَائِدِهِمْ یَعْرِفُ ذَلِکَ.
وَ أَمَّا الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ سَیِّدُ الزُّهَّادِ وَ بَدَلُ الْأَبْدَالِ وَ إِلَیْهِ یُشَدُّ الرِّحَالُ وَ عِنْدَهُ تَنْفُضُ الْأَحْلَاسُ مَا شَبِعَ مِنْ طَعَامٍ قَطُّ وَ کَانَ أَخْشَنَ النَّاسِ مَأْکَلًا وَ مَلْبَساً
قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ: دَخَلْتُ إِلَیْهِ یَوْمَ عِیدٍ فَقَدَّمَ جِرَاباً مَخْتُوماً فَوَجَدْنَا فِیهِ
ص: 147
یک دهم و یا نصف یک دهمِ آنچه برای او گردآوری شده وجود ندارد. در این باب برای تو آنچه ابوعثمان جاحظ در مدح او در کتاب البیان و التبیین و دیگر کتبش گفته کافی است.
اما در خوش خلقی، خوش رویی، چهره گشاده و تبسم، او مثال زدنی بود، تا جایی که دشمنانش آن را بر او عیب گرفتند. عمرو بن عاص به اهل شام گفت: بسیار شوخ مزاج است. و علی علیه السلام در این باره گفت: جای شگفت است از ابن نابغه، برای اهل شام ادعا میکند که من شوخ مزاج و اهل بازی و درگیری هستم و آن را پیشه خود ساختهام. عمرو بن عاص آن را از عمر گرفته که وقتی طلب خلافت می کرد گفت: تو را به پدرت قسم اگر لودگی در تو نبود. اما عمر به همین اکتفا کرد و عَمرو بر آن افزود و بافت. صعصعة بن صوحان و دیگر شیعیان و یارانش گفتند: در میان ما یکی از ما بود. نرم خو، بسیار متواضع و آرام بود، و از او همانند اسیری که با شمشیر بالای سرش ایستادهاند میترسیدیم. معاویه به قیس بن سعد گفت: خدا ابو الحسن را بیامرزد که خوش و سرحال و شوخ طبع بود. قیس گفت: بله رسول الله صلی الله علیه و آله مزاح میکرد به روی اصحابش تبسم میکرد و تو را میبینم که چیزی نشان میدهی و چیز دیگری را در جهت خوار کردن رفعت او قصد میکنی و با این کار بر او عیب میگیری. اما به خدا با وجود این شوخ طبعی و نرم خویی مهیبتر از شیری بود که دچار گرسنگی شده است. آن هیبت تقوا بود. چنانکه بی سر و پاهای شام تو را میترسانند نبود. این خصلت تا امروز میان دوستداران و محبّانش به ارث مانده و منتقل شده است، همان طور که ظلم، خشونت و سختی در جانب دیگر باقی مانده است. و هر کس کوچکترین شناختی از اخلاق و عادات مردم داشته باشد این موضوع را در مییابد.
اما پارسایی در دنیا، او سرور پارسایان بود، بی نظیر بود. رحل شتران برای رفتن به سوی او بسته میشد و زینها نزد او بر زمین نهاده میشد و غبار از آن گرفته میشد. هرگز از غذایی سیر نشد. غذا و لباسش سختتر و زمختتر از همه مردم بود. عبد الله بن ابی رافع گفت: روز عید نزد او رفتم، کیسه بستهای را آورد که داخل آن
ص: 147
خُبْزَ شَعِیرٍ یَابِساً مَرصُوصاً فَقُدِّمَ فَأَکَلَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَکَیْفَ تَخْتِمُهُ قَالَ خِفْتُ هَذَیْنِ الْوَلَدَیْنِ أَنْ یَلِتَّاهُ بِسَمْنٍ أَوْ زَیْتٍ.
وَ کَانَ ثَوْبُهُ مَرْقُوعاً بِجِلْدٍ تَارَةً وَ بِلِیفٍ أُخْرَی وَ نَعْلَاهُ مِنْ لِیفٍ وَ کَانَ یَلْبَسُ الْکَرَابِیسَ الْغَلِیظَ فَإِذَا وَجَدَ کُمَّهُ طَوِیلًا قَطَعَهُ بِشَفْرَةٍ فَلَمْ یَخُطَّهُ فَکَانَ لَا یَزَالُ مُتَسَاقِطاً عَلَی ذِرَاعَیْهِ حَتَّی یَبْقَی سُدًی لَا لُحْمَةَ لَهُ (1) وَ کَانَ یَأْتَدِمُ إِذَا ائْتَدَمَ بِخَلٍّ أَوْ بِمِلْحٍ فَإِنْ تَرَقَّی عَنْ ذَلِکَ فَبِبَعْضِ نَبَاتِ الْأَرْضِ فَإِنِ ارْتَفَعَ عَنْ ذَلِکَ فَبِقَلِیلٍ مِنْ أَلْبَانِ الْإِبِلِ وَ لَا یَأْکُلُ اللَّحْمَ إِلَّا قَلِیلًا وَ یَقُولُ لَا تَجْعَلُوا قُلُوبَکُمْ (2) مَقَابِرَ الْحَیَوَانِ وَ کَانَ مَعَ ذَلِکَ أَشَدَّ النَّاسِ قُوَّةً(3) وَ أَعْظَمَهُمْ أَیْداً لَمْ یَنْقُصِ الْجُوعُ قُوَّتَهُ وَ لَا یَخُورُ الْإِقْلَالُ مُنَّتَهُ (4) وَ هُوَ الَّذِی طَلَّقَ الدُّنْیَا وَ کَانَتِ الْأَمْوَالُ تُجْبَی إِلَیْهِ مِنْ جَمِیعِ بِلَادِ الْإِسْلَامِ إِلَّا مِنَ الشَّامِ وَ کَانَ یُفَرِّقُهَا وَ یُمَزِّقُهَا ثُمَّ یَقُولُ:
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ.
وَ أَمَّا الْعِبَادَةُ فَکَانَ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ أَکْثَرَهُمْ صَلَاةً وَ صَوْماً وَ مِنْهُ تَعَلَّمَ النَّاسُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ مُلَازَمَةَ الْأَوْرَادِ وَ قِیَامَ النَّافِلَةِ وَ مَا ظَنُّکَ بِرَجُلٍ یَبْلُغُ مِنْ مُحَافَظَتِهِ عَلَی وِرْدِهِ أَنْ یُبْسَطَ لَهُ قِطَعٌ (5) مَا بَیْنَ الصَّفَّیْنِ لَیْلَةَ الْهَرِیرِ فَیُصَلِّی عَلَیْهِ وِرْدَهُ وَ السِّهَامُ تَقَعُ بَیْنَ یَدَیْهِ تَمُرُّ عَلَی صُمَاخَیْهِ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَلَا یَرْتَاعُ لِذَلِکَ وَ لَا یَقُومُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ وَظِیفَتِهِ وَ مَا ظَنُّکَ بِرَجُلٍ کَانَتْ جَبْهَتُهُ کَثَفَنَةِ الْبَعِیرِ لِطُولِ سُجُودِهِ وَ أَنْتَ إِذَا تَأَمَّلْتَ دَعَوَاتِهِ وَ مُنَاجَاتِهِ وَ وَقَفْتَ عَلَی مَا فِیهَا مِنْ تَعْظِیمِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ إِجْلَالِهِ وَ مَا
ص: 148
نان جوی خشک و فشردهای یافتیم، آورد و خورد. گفتم: ای امیرالمؤمنین چه طور است آن را بستهای؟ گفت: ترسیدم این دو فرزندم آن را با روغن و چربی بیامیزند. لباسش یکبار با چرم و یکبار با لیف وصله خورده بود، و کفشهایش از لیف بود و کرباس زمخت بر تن میکرد و وقتی آستیش دراز بود با تیغ آن را میبرید و نمیدوخت. همواره بر روی دستانش میافتاد تا اینکه چیزی جز تار و پود باقی نمیماند. وقتی میخواست نان بخورد آن را با شیره ترش و نمک میخورد. و اگر از این ترقِّی می کرد با گیاه زمین بود، و اگر بیش از این میشد اندکی شیر شتر بود. جز اندکی گوشت نمیخورد و میگفت: قلبهایتان را قبر حیوانات قرار ندهید. و با وجود این قویتر و نیرومندتر از همه مردم بود و گرسنگی از نیروی او نکاست. کم غذایی باعث سستی او نشد. اوست که دنیا را طلاق داد در حالی که اموال از همه بلاد اسلامی به غیر از شام نزد او میآمد و او آن تقسیم میکرد و پراکنده میساخت. سپس می فرمود:
- این چیده من است و بهترین آن در میانش است. چه هر چیننده ای دستش به سوی دهانش است.
و اما عبادت، او عابدترین مردم بود و بیش از همه نماز میخواند و روزه میگرفت. مردم نماز شب، مداومت بر دعا و بر پاداشتن نافله را از او آموختند. در مورد مردی که محافظتش از نیایشش به جایی رسید که در لیله الهریر برای او میان دو صف بساطی پهن شد و نیایش خود را بر روی آن بر پا داشت، در حالی که تیرها به سویش میآمد و از سمت راست و چپ گوشش میگذشت، نهراسید و بر نخاست تا این که از وظیفهاش فارغ شد و در مورد مردی که پیشانیش از طولانی شدن سجدهاش مانند پینه شتر شده بود چگونه فکر میکنی. اما اگر تو در مناجات و دعاهایش بنگری و در تعظیم و اجلال خدای سبحان
ص: 148
یَتَضَمَّنُهُ مِنَ الْخُضُوعِ لِهَیْبَتِهِ وَ الْخُشُوعِ لِعِزَّتِهِ وَ الِاسْتِخْذَاءِ(1) لَهُ عَرَفْتَ مَا یَنْطَوِی عَلَیْهِ مِنَ الْإِخْلَاصِ وَ فَهِمْتَ مِنْ أَیِّ قَلْبٍ خَرَجَتْ وَ عَلَی أَیِّ لِسَانٍ جَرَتْ. وَ قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ کَانَ الْغَایَةُ فِی الْعِبَادَةِ أَیْنَ عِبَادَتُکَ مِنْ عِبَادَةِ جَدِّکَ قَالَ عِبَادَتِی عِنْدَ عِبَادَةِ جَدِّی کَعِبَادَةِ جَدِّی عِنْدَ عِبَادَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ أَمَّا قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ الِاشْتِغَالُ بِهِ (2) فَهُوَ الْمَنْظُورُ إِلَیْهِ فِی هَذَا الْبَابِ اتَّفَقَ الْکُلُّ عَلَی أَنَّهُ کَانَ یَحْفَظُ الْقُرْآنَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ غَیْرُهُ یَحْفَظُهُ ثُمَّ هُوَ أَوَّلُ مَنْ جَمَعَهُ نَقَلُوا کُلُّهُمْ أَنَّهُ تَأَخَّرَ عَنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ فَأَهْلُ الْحَدِیثِ لَا یَقُولُونَ مَا تَقُولُهُ الشِّیعَةُ مِنْ أَنَّهُ تَأَخَّرَ مُخَالَفَةً لِلْبَیْعَةِ بَلْ یَقُولُونَ تَشَاغَلَ بِجَمْعِ الْقُرْآنِ فَهَذَا یَدُلُّ عَلَی أَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ جَمَعَ الْقُرْآنَ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ مَجْمُوعاً فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَا احْتَاجَ إِلَی أَنْ یَتَشَاغَلَ بِجَمْعِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی کُتُبِ الْقِرَاءَةِ(3) وَجَدْتَ أَئِمَّةَ الْقِرَاءَةِ کُلَّهُمْ یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ کَأَبِی عَمْرِو بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ(4) وَ عَاصِمِ بْنِ أَبِی النَّجُودِ وَ غَیْرِهِمَا لِأَنَّهُمْ یَرْجِعُونَ إِلَی [أَبِی] عَبْدِ الرَّحْمَنِ (5) السُّلَمِیِّ الْفَارِسِیِ (6) وَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ کَانَ تِلْمِیذَهُ وَ عَنْهُ أَخَذَ الْقُرْآنَ فَقَدْ صَارَ هَذَا الْفَنُّ مِنَ الْفُنُونِ الَّتِی تَنْتَهِی إِلَیْهِ أَیْضاً مِثْلُ کَثِیرٍ مِمَّا سَبَقَ.
وَ أَمَّا الرَّأْیُ وَ التَّدْبِیرُ فَکَانَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ (7) رَأْیاً وَ أَصَحِّهِمْ تَدْبِیراً وَ هُوَ الَّذِی أَشَارَ إِلَی عُمَرَ لَمَّا عَزَمَ عَلَی أَنْ یَتَوَجَّهَ بِنَفْسِهِ إِلَی حَرْبِ الرُّومِ وَ الْفُرْسِ بِمَا أَشَارَ وَ هُوَ الَّذِی أَشَارَ عَلَی عُثْمَانَ بِأُمُورٍ کَانَ صَلَاحُهُ فِیهَا وَ لَوْ قَبِلَهَا لَمْ یَحْدُثْ عَلَیْهِ مَا
ص: 149
و آنچه از خضوع به خاطر هیبتش و خشوع به خاطر عزّتش و مطیع بودن برای او در آن است تأمل کنی اخلاص او را در مییابی و میفهمی که از چه قلبی بیرون آمده و بر چه زبانی جاری شده. به علی بن حسین علیه السلام که نهایت عبادت بود گفته شد: عبادت تو در مقابل عبات جدّت چه جایگاهی دارد؟ گفت: عبادت من در مقابل عبادت جدّم مانند عبادت جدّم در مقابل عبادت رسول الله صلی الله علیه و آله است .
اما تلاوت قرآن و پرداختن به آن که در این باب به آن پرداخته میشود، همه اتفاق نظر دارند که او در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله قرآن را حفظ میکرد وغیر از او کسی قرآن حفظ نمیکرد، سپس او اولین کسی بود که آن را جمع آوری کرد. همه نقل کردهاند که او برای بیعت کردن با ابوبکر تأخیر کرد، اهل حدیث قائل به آنچه شیعه در مورد تأخیر او در بیعت با ابوبکر میگویند که به خاطر مخالفت با بیعت بود، نیستند: بلکه می گویند: مشغول جمع آوری قرآن شد و این دلیل بر آن است که او اولین کسی است که قرآن را جمع آوری کرد، چرا که اگر در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله جمع آوری شده بود بعد از وفاتش نیازی به جمع آوری آن نبود، و اگر به کتب قراءة مراجعه کنی میبینی که همه ائمّه قراءات به او ارجاع داده میشوند. مانند أّبی عمرو بن ابی العلاء و عاصم بن ابی النَجود و دیگران چرا که به عبد الرحمن السلمیّ الفارسی ارجاع داده میشوند. و ابو عبد الرحمن شاگرد او بود و قرآن را از او گرفت و این فن نیز از فنونی است که مانند بسیاری از چیزهایی که سابقا ذکر شد به او ختم می شود.
و اما عقل و تدبیر، او از درست اندیشترین و با تدبیرترین مردم بود و او بود که وقتی عمر عزم آن کرد که خود به شخصه به جنگ با روم و فارس برود راهنمایی کرد. او بود که به عثمان آنچه را که به صلاح او بود توصیه کرد که اگر میپذیرفت نمیشد آنچه شد.
ص: 149
حَدَثَ وَ إِنَّمَا قَالَ أَعْدَاؤُهُ لَا رَأْیَ لَهُ لِأَنَّهُ کَانَ مُتَقَیِّداً بِالشَّرِیعَةِ لَا یَرَی خِلَافَهَا وَ لَا یَعْمَلُ بِمَا یَقْتَضِی الدِّینُ تَحْرِیمَهُ وَ قَدْ قَالَ علیه السلام: لَوْ لَا التُّقَی (1) لَکُنْتُ أَدْهَی الْعَرَبِ. وَ غَیْرُهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ کَانَ یَعْمَلُ بِمُقْتَضَی مَا یَسْتَصْلِحُهُ وَ یَسْتَوْفِقُهُ (2) سَوَاءٌ کَانَ مُطَابِقاً لِلشَّرْعِ أَوْ لَمْ یَکُنْ وَ لَا رَیْبَ أَنَّ مَنْ یَعْمَلُ بِمَا یُؤَدِّی إِلَیْهِ اجْتِهَادُهُ وَ لَا یَقِفُ مَعَ ضَوَابِطَ وَ قُیُودٍ یَمْتَنِعُ لِأَجْلِهَا مِمَّا یَرَی الصَّلَاحَ فِیهِ تَکُونُ أَحْوَالُهُ الدُّنْیَاوِیَّةُ إِلَی الِانْتِظَامِ أَقْرَبَ وَ مَنْ کَانَ بِخِلَافِ ذَلِکَ یَکُونُ أَحْوَالُهُ الدُّنْیَاوِیَّةُ إِلَی الِانْتِشَارِ أَقْرَبَ.
وَ أَمَّا السِّیَاسَةُ فَإِنَّهُ کَانَ شَدِیدَ السِّیَاسَةِ خَشِناً فِی ذَاتِ اللَّهِ لَمْ یُرَاقِبِ ابْنَ عَمِّهِ فِی عَمَلٍ کَانَ وَلَّاهُ إِیَّاهُ وَ لَا رَاقَبَ أَخَاهُ عَقِیلًا فِی کَلَامٍ جَبَهَهُ بِهِ وَ أَحْرَقَ قَوْماً بِالنَّارِ وَ نَقَضَ (3) دَارَ مَصْقَلَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ وَ دَارَ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ وَ قَطَعَ جَمَاعَةً وَ صَلَبَ آخَرِینَ وَ مِنْ جُمْلَةِ سِیَاسَتِهِ حُرُوبُهُ فِی أَیَّامِ خِلَافَتِهِ بِالْجَمَلِ وَ صِفِّینَ وَ النَّهْرَوَانِ وَ فِی أَقَلِّ الْقَلِیلِ مِنْهَا مُقَنَّعٌ فَإِنَّ کُلَّ سَائِسٍ فِی الدُّنْیَا لَمْ یَبْلُغْ فَتْکُهُ وَ بَطْشُهُ وَ انْتِقَامُهُ مَبْلَغَ الْعُشْرِ مِمَّا فَعَلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی هَذِهِ الْحُرُوبِ بِیَدِهِ وَ أَعْوَانِهِ فَهَذِهِ هِیَ خَصَائِصُ الْبَشَرِ وَ مَزَایَاهُمْ قَدْ أَوْضَحْنَا أَنَّهُ فِیهَا الْإِمَامُ الْمُتَّبَعُ فِعْلُهُ وَ الرَّئِیسُ الْمُقْتَفَی أَثَرُهُ وَ مَا أَقُولُ فِی رَجُلٍ یُحِبُّهُ أَهْلُ الذِّمَّةِ عَلَی تَکْذِیبِهِمْ بِالنُّبُوَّةِ وَ تُعَظِّمُهُ الْفَلَاسِفَةُ عَلَی مُعَانَدَتِهِمْ لِأَهْلِ الْمِلَّةِ وَ تَصَوَّرَ مُلُوکُ الْفَرَنْجِ وَ الرُّومِ صُورَتَهُ فِی بِیَعِهَا وَ بُیُوتِ عِبَادَاتِهَا حَامِلًا سَیْفَهُ مُشَمِّراً لِحَرْبِهِ وَ تَصَوَّرَ مُلُوکُ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ صُورَتَهُ عَلَی أَسْیَافِهَا کَانَ عَلَی سَیْفِ عُضَدِ الدَّوْلَةِ بْنِ بُوَیْهِ وَ سَیْفِ أَبِیهِ رُکْنِ الدَّوْلَةِ وَ کَانَ عَلَی سَیْفِ الْأَرْسَلَانِ (4) وَ ابْنِهِ مَلِکْشَاهَ صُورَتُهُ کَأَنَّهُمْ یَتَفَاءَلُونَ بِهِ النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ وَ مَا أَقُولُ فِی رَجُلٍ أَحَبَّ کُلُّ أَحَدٍ أَنْ یَتَکَثَّرَ بِهِ وَ وَدَّ کُلُّ أَحَدٍ [أَنْ] یَتَجَمَّلَ وَ یَتَحَسَّنَ بِالانْتِسَابِ إِلَیْهِ حَتَّی الْفُتُوَّةُ الَّتِی أَحْسَنُ مَا قِیلَ فِی حَدِّهَا أَنْ لَا تَسْتَحْسِنَ
ص: 150
دشمنانش گفتند او صاحب فکر و اندیشه نیست چرا که او مقیّد به شریعت است و خلاف آن را نمیپذیرد و آنچه دین حرام میداند انجام نمیدهد. علی علیه السلام فرمود: اگر تقوا نبود زیرکترین عرب بودم، و دیگر خلفاء به اقتضای صلاح و دلخواهشان عمل میکردند، چه مطابق با شرع باشد چه نباشد. بیشک هر کس طبق آنچه که به اجتهاد خود به آن رسیده عمل کند و پایبند نباشد به ضوابط و قیودی که به موجب آن آنچه صلاح در آن دیده میشود ممتنع شود احوال دنیوی او به نظامندی نزدیکتر است و هر کسی بر خلاف این باشد احوال دنیوی او به گسترش و وسعت یافتن نزدیکتر است.
اما سیاست، او با قدرت حکمرانی میکرد و به خاطر خدا با خشونت رفتار میکرد، مراعات پسر عمویش را در کاری که به سپرده بود نکرد. مراعات برادرش عقیل را در سخنی که به او گفت نکرد. گروهی را با آتش سوزاند و خانه مَصقَلَه بن هُبیره و جریر بن عبد الله البجلیّ را ویران کرد. گروهی را برید و جماعتی را به صلیب کشید. و از جمله سیاستهایش جنگهای او در زمان خلافتش در جمل، صفین و نهروان است. کمترین چیز از آنها قانع کننده است. هیچ حکمرانی در دنیا به یک دهم هجوم، تاخت و تاز و انتقام علی علیه السلام که در این جنگها به دست خود یا یارانش انجام داد نمیرسد. و اینها خصوصیتها و امتیازات بشر است که روشن ساختیم او در اینها پیشوایی است که از او پیروی میشود و سروری است که دنبالهرو او هستند. در مورد مردی که اهل ذمّه با وجود انکار نبوت او را دوست داشتند چه بگویم. و بزرگداشت فلاسفه او را علی رغم اینکه با یکتا پرستی عناد داشتند و پادشاهان فرنگ و روم تصویر او را در حالتی که شمشیر حمایل کرده و برای جنگ آماده است در عبادتگاهها و کنیسه ها میکشیدند و کشیدن تصویر او توسط فرمانروایان ترک و دیلم بر روی شمشیرهایشان. بر روی شمشیر عضد الدولة بن بویه، شمشیر پدرش رکن الدولة و شمشیر ارسلان وپسرش ملکشاه تصویر او بود. گویی که آنها برای پیروزی و موفقیت به او تفأل میزدند. چه بگویم در مورد مردی که همه دوست دارند به وسیله او فزونی جویند. و با منسوب بودن به او نیکویی و زیبایی یابند، حتی در جوانمردی که بهترین سخنی که در مورد آن گفته شده این است که:
ص: 150
مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیْرِکَ فَإِنَّ أَرْبَابَهَا نَسَبُوا أَنْفُسَهُمْ إِلَیْهِ وَ صَنَّفُوا فِی ذَلِکَ کُتُباً وَ جَعَلُوا لِذَلِکَ إِسْنَاداً أَنْهَوْهُ إِلَیْهِ وَ قَصَّرُوهُ عَلَیْهِ وَ سَمَّوْهُ سَیِّدَ الْفُتْیَانِ وَ عَضَدُوا مَذَاهِبَهُمْ (1) بِالْبَیْتِ الْمَشْهُورِ الْمَرْوِیِ أَنَّهُ سُمِعَ مِنَ السَّمَاءِ یَوْمَ أُحُدٍ: لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ. وَ مَا أَقُولُ فِی رَجُلٍ أَبُوهُ أَبُو طَالِبٍ سَیِّدُ الْبَطْحَاءِ وَ شَیْخُ قُرَیْشٍ وَ رَئِیسُ مَکَّةَ قَالُوا قَلَّ أَنْ یَسُودَ فَقِیرٌ وَ سَادَ أَبُو طَالِبٍ وَ هُوَ فَقِیرٌ لَا مَالَ لَهُ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تُسَمِّیهِ الشَّیْخَ وَ فِی حَدِیثِ عَفِیفٍ الْکِنْدِیِّ لَمَّا رَأَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی مَبْدَإِ الدَّعْوَةِ وَ مَعَهُ غُلَامٌ وَ امْرَأَةٌ قَالَ (2) فَقُلْتُ لِلْعَبَّاسِ أَیُّ شَیْ ءٍ هَذَا قَالَ هَذَا ابْنُ أَخِی یَزْعُمُ أَنَّهُ رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ وَ لَمْ یَتْبَعْهُ عَلَی قَوْلِهِ إِلَّا هَذَا الْغُلَامُ وَ هُوَ ابْنُ أَخِی أَیْضاً وَ هَذِهِ الِامْرَأَةُ وَ هِیَ زَوْجَتُهُ قَالَ فَقُلْتُ فَمَا الَّذِی تَقُولُونَهُ أَنْتُمْ قَالَ نَنْتَظِرُ مَا یَفْعَلُ الشَّیْخُ قَالَ یَعْنِی أَبَا طَالِبٍ وَ هُوَ الَّذِی کَفَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَغِیراً وَ حَمَاهُ وَ حَاطَهُ کَبِیراً وَ مَنَعَهُ مِنْ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ وَ لَقِیَ لِأَجْلِهِ عَنَاءً عَظِیماً(3) وَ قَاسَی بَلَاءً شَدِیداً وَ صَبَرَ عَلَی نَصْرِهِ وَ الْقِیَامِ بِأَمْرِهِ وَ جَاءَ فِی الْخَبَرِ أَنَّهُ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ أُوحِیَ إِلَیْهِ وَ قِیلَ لَهُ اخْرُجْ مِنْهَا فَقَدْ مَاتَ نَاصِرُکَ وَ لَهُ مَعَ شَرَفِ هَذِهِ الْأُبُوَّةِ أَنَّ ابْنَ عَمِّهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَخَاهُ جَعْفَرٌ ذُو الْجَنَاحَیْنِ الَّذِی قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْبَهْتَ خَلْقِی وَ خُلُقِی (4) وَ زَوْجَتَهُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ ابْنَیْهِ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَآبَاؤُهُ آبَاءُ رَسُولِ اللَّهِ وَ أُمَّهَاتُهُ أُمَّهَاتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَسُوطٌ(5) بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ لَمْ یُفَارِقْهُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَی أَنْ مَازَ(6) عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بَیْنَ الْأَخَوَیْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی طَالِبٍ
ص: 151
آنچه را که از خود نیکو میدانی از دیگران زشت نشماری، و صاحبان آن خود را به او منسوب کردهاند، و در این مورد کتابهایی نوشته اند، و برای آن اسنادی که به او ختم و محصور شده قرار داده اند، او را سرور جوانمردان نامیدهاند و مذاهب خود را بر پایه یک بیت مشهور روایت شدهای که روز اُحد از آسمان شنیده شد قرار داده اند: «لا سیف إلا ذوالفقار و لا فتی إلا علی» و چه بگویم در مورد مردی که ابو طالب، سرور وادی، شیخ قریش و بزرگ مکه، پدر او بود. گفتند: کمتر پیش میآید که فقیری سروری یابد و ابو طالب سروری یافت در حالی که او فقیر و بی چیز بود. قریش او را شیخ میخواند. در حدیث عفیف کندی آمده: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله را در ابتدای دعوتش دید که همراه پسر و زنی نماز میخواند گفت: به عبّاس گفتم: این چیست؟ گفت: این پسر برادرم است که ادعا میکند فرستاده خدا به سوی مردم است، و کسی از حرف او پیروی نکرده مگر این پسر که او نیز برادرزاده من و این زن که همسر اوست. گفت: گفتم: نظر شما چیست؟ گفت: ببینیم شیخ چه کار میکند – گفت: یعنی ابو طالب – و عهدهدار رسول الله صلی الله علیه و آله در کودکی وحامی و پشتیبان او در بزرگسالی بود. از او در مقابل مشرکین قریش محافظت کرد که در این راه سختی بسیار دید و مصیبت بزرگی تحمل کرد و بر یاری او و انجام کارش بردباری کرد. در خبر آمده که وقتی ابوطالب از دنیا رفت به او وحی و گفته شد: از آن خارج شو که یار تو از دنیا رفت. او علاوه بر این شرافت در پدرش، پسر عموی محمد صلی الله علیه واله، سرور اولین و آخرین و برادر جعفر ذوالجناحین که پیامبر صلی الله علیه و آله به او گفت: در اخلاق و شکل ظاهر شبیه به من هستی، میباشد، و همسرش سرور زنان عالم و دو پسرش سرور جوانان بهشت و پدرانش، پدران رسول الله و مادرانش مادران رسول الله صلی الله علیه و آله هستند. و او به گوشت و خونش آمیخته است، از زمانی که خدا آدم را آفرید تا زمانی که عبد المطلب از دنیا رفت میان دو برادر: عبد الله و ابوطالب جدایی نیافکنده.
ص: 151
وَ أُمُّهُمَا وَاحِدَةٌ فَکَانَ مِنْهُمَا سَیِّدُ النَّاسِ هَذَا الْأَوَّلُ وَ هَذَا الثَّانِی (1) وَ هَذَا الْمُنْذِرُ وَ هَذَا الْهَادِی.
وَ مَا أَقُولُ فِی رَجُلٍ سَبَقَ النَّاسَ إِلَی الْهُدَی وَ آمَنَ بِاللَّهِ وَ عَبَدَهُ وَ کُلُّ مَنْ فِی الْأَرْضِ یَعْبُدُ الْحَجَرَ وَ یَجْحَدُ الْخَالِقَ لَمْ یَسْبِقْهُ أَحَدٌ إِلَی التَّوْحِیدِ إِلَّا السَّابِقُ إِلَی کُلِّ خَیْرٍ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَهَبَ أَکْثَرُ أَهْلِ الْحَدِیثِ إِلَی أَنَّهُ أَوَّلُ النَّاسِ اتِّبَاعاً لِرَسُولِ اللَّهِ وَ إِیمَاناً بِهِ وَ لَمْ یَخْتَلِفْ (2) فِی ذَلِکَ إِلَّا الْأَقَلُّونَ وَ قَدْ قَالَ هُوَ علیه السلام: أَنَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ أَنَا الْفَارُوقُ الْأَوَّلُ أَسْلَمْتُ قَبْلَ إِسْلَامِ النَّاسِ وَ صَلَّیْتُ قَبْلَ صَلَاتِهِمْ. وَ مَنْ وَقَفَ عَلَی کُتُبِ أَصْحَابِ الْأَحَادِیثِ تَحَقَّقَ (3) وَ عَلِمَهُ وَاضِحاً وَ إِلَیْهِ ذَهَبَ الْوَاقِدِیُّ وَ ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ وَ هُوَ الْقَوْلُ الَّذِی رَجَّحَهُ وَ نَصَرَهُ صَاحِبُ کِتَابِ الْإِسْتِیعَابِ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ (4).
نهج، [نهج البلاغة] مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام خَطَبَهَا بِصِفِّینَ: أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِی عَلَیْکُمْ حَقّاً بِوَلَایَةِ أَمْرِکُمْ وَ لَکُمْ عَلَیَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِی لِی عَلَیْکُمْ فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْیَاءِ فِی التَّوَاصُفِ وَ أَضْیَقُهَا فِی التَّنَاصُفِ لَا یَجْرِی لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَی عَلَیْهِ وَ لَا یَجْرِی عَلَیْهِ إِلَّا جَرَی لَهُ وَ لَوْ کَانَ لِأَحَدٍ أَنْ یَجْرِیَ لَهُ وَ لَا یَجْرِیَ عَلَیْهِ لَکَانَ ذَلِکَ خَالِصاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ لِقُدْرَتِهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ لِعَدْلِهِ فِی کُلِّ مَا جَرَتْ عَلَیْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ وَ لَکِنَّهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَی الْعِبَادِ أَنْ یُطِیعُوهُ وَ جَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَیْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلًا مِنْهُ وَ تَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِیدِ أَهْلُهُ ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَی بَعْضٍ فَجَعَلَهَا تَتَکَافَی فِی وُجُوهِهَا وَ یُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَا یَسْتَوْجِبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ.
وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقُ
ص: 152
مادرشان یکی است و از آن دو است سرور مردم، این اولی وآن دومی، این انذار دهنده و آن هدایتگر.
و چه بگویم در مورد مردی که در هدایت از مردم پیشی گرفت و به خدا و بندهاش ایمان آورد، در حالی که هر آنکه در زمین بود سنگ را میپرستید و خالق را انکار میکرد. در توحید کسی جز پیشرو در همه نیکیها محمد رسول الله صلی الله علیه و آله بر او پیشی نگرفت. اکثر اهل حدیث بر این باورند که او اولین کسی از مردم است که رسول الله صلی الله علیه و آله را پیروی کرد و به او ایمان آورد و جز افراد کمی در این مورد اختلاف ندارند. و خود امام علیه السلام گفت: منم صدّیق اکبر، منم اولین فرق گذارنده میان حق و باطل، پیش از مسلمان شدن مردم مسلمان شدم، و پیش نماز خواندنشان نماز خواندم. هر کس به کتب اهل حدیث بنگرد این موضوع را در مییابد و به وضوح میفهمد. واقدی و ابن جریر طبری بر آن قائل هستند و آن سخنی است که صاحب کتاب الإستیعاب آن را مقدم شمرده و تایید کرده است و بالله التوفیق(1).
روایت46.
نهج البلاغه: از خطبههای علی علیه السلام که در صفین ایراد کرد: پس از ستایش پروردگار، خداوند سبحان، برای من، بر شما به جهت سرپرستی حکومت، حقی قرار داده و برای شما همانند حق من حقی تعیین فرموده است. پس حق گستردهتر از آن است که وصفش کنند ولی به هنگام عمل تنگنایی بیمانند دارد. حق اگر به سود کسی اجرا شود، ناگزیر به زیان او نیز روزی به کار رود و چون به زیان کسی اجراء شود روزی به سود او نیز جریان خواهد داشت. اگر بنا باشد حق به سود کسی اجراء شود و زیانی نداشته باشد، این مخصوص خدای سبحان است، نه دیگر آفریدهها. به خاطر قدرت الهی بر بندگان و عدالت او بر تمام موجوداتی که فرمانش بر آنها جاری است. لکن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خویش قرار داده است، و پاداش آن را دو چندان کرده است، از روی تفضل، و گشایشی که خواسته به بندگان عطا فرماید. پس خدای سبحان برخی از حقوق خود را برای بعضی از مردم بر عهده بعضی دیگر واجب کرد، و آن حقوق را برابر هم گذاشت که برخی حقوق برخی دیگر را واجب گرداند، و حقی بر کسی واجب نمیشود، مگر همانند آن را انجام دهد.
و در میان حقوق الهی، بزرگترین حق، حقّ رهبر بر مردم و حق
ص: 152
الرَّعِیَّةِ عَلَی الْوَالِی فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ وَ عِزّاً لِدِینِهِمْ فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِیَّةِ فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِیَّةُ إِلَی الْوَالِی حَقَّهُ وَ أَدَّی الْوَالِی إِلَیْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَی إِدْلَالِهَا السُّنَنُ فَصَلَحَ بِذَلِکَ الزَّمَانُ وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِیَّةُ وَالِیَهَا أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِی بِرَعِیَّتِهِ اخْتَلَفَتْ هُنَالِکَ (1) الْکَلِمَةُ وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ وَ کَثُرَ الْإِدْغَالُ فِی الدِّینِ وَ تُرِکَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ فَعُمِلَ بِالْهَوَی وَ عُطِّلَتِ الْأَحْکَامُ وَ کَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ فَلَا یُسْتَوْحَشُ لِعَظِیمِ حَقٍّ عُطِّلَ وَ لَا لِعَظِیمِ بَاطِلٍ فُعِلَ فَهُنَالِکَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ فَعَلَیْکُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِی ذَلِکَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَیْهِ فَلَیْسَ أَحَدٌ وَ إِنِ اشْتَدَّ عَلَی رِضَا اللَّهِ حِرْصُهُ وَ طَالَ فِی الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ بِبَالِغِ حَقِیقَةِ مَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ وَ لَکِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَی الْعِبَادِ النَّصِیحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعَاوُنُ عَلَی إِقَامَةِ الْحَقِّ بَیْنَهُمْ وَ لَیْسَ امْرُؤٌ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِی الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ وَ تَقَدَّمَتْ فِی الدِّینِ فَضِیلَتُهُ بِفَوْقِ أَنْ یُعَانَ (2) عَلَی مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ مِنْ حَقِّهِ وَ لَا امْرُؤٌ وَ إِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ وَ اقْتَحَمَتْهُ الْعُیُونُ بِدُونِ أَنْ یُعِینَ عَلَی ذَلِکَ أَوْ یُعَانَ عَلَیْهِ.
فَأَجَابَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِکَلَامٍ طَوِیلٍ یُکْثِرُ فِیهِ الثَّنَاءَ عَلَیْهِ وَ یَذْکُرُ سَمْعَهُ وَ طَاعَتَهُ لَهُ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلَالُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فِی نَفْسِهِ وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ أَنْ یَصْغُرَ عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذَلِکَ (3) کُلُّ مَا سِوَاهُ وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ کَانَ کَذَلِکَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَیْهِ وَ لَطُفَ إِحْسَانُهُ إِلَیْهِ فَإِنَّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا ازْدَادَ حَقُّ اللَّهِ عَلَیْهِ عِظَماً وَ إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ حَالاتِ الْوُلَاةِ عِنْدَ صَالِحِی النَّاسِ أَنْ یُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ وَ یُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَی الْکِبْرِ وَ قَدْ کَرِهْتُ أَنْ یَکُونَ جَالَ (4)
ص: 153
مردم بر رهبر است. حق واجبی که خدای سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را عامل پایداری پیوند ملّت و رهبر و عزّت دین قرار داد. پس رعیّت اصلاح نمیشود جز آنکه زمامداران اصلاح گردند، و زمامداران اصلاح نمیشوند جز با استقامت رعیّت. و آنگاه که مردم حق رهبری را ادا کنند و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت یابد و راههای دین پدیدار و نشانههای عدالت برقرار و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله پایدار گردد. پس، روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزوهایش مأیوس میگردد. اما اگر مردم بر حاکم چیره شوند، یا زمامدار بر رعیّت ستم کند، وحدت کلمه از بین میرود، نشانههای ستم آشکار و نیرنگ بازی در دین فراوان میگردد. و راه گسترده سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله متروک، هواپرستی فراوان و احکام دین تعطیل و بیماریهای دل فراوان شود. مردم از اینکه حق بزرگی فراموش میشود، یا باطل خطرناکی در جامعه رواج مییابد، احساس نگرانی نمیکنند. پس در آن زمان نیکان خوار و بدان قدرتمند میشوند، و کیفر الهی بر بندگان، بزرگ و دردناک خواهد بود. پس بر شماست که یکدیگر را نصیحت کنید، و بر آن نیکو همکاری نمایید. درست است که هیچ کس نمیتواند حق اطاعت خداوندی را چنانکه باید بگزارد – هر چند در به دست آوردن رضای خدا حریص باشد و در کار بندگی تلاش فراوان نماید – لکن باید به مقدار توان، حقوق الهی را رعایت کند، که یکی از واجبات الهی، یکدیگر را به اندازه توان نصیحت کردن و یاری دادن به یکدیگر بر پا داشتن حق است. هیچ کس هر چند قدر او در حق بزرگ و ارزش او در دین بیشتر باشد، بی نیاز نیست که او را در انجام حق یاری رسانند، و هیچ کس گرچه مردم او را خوار شمارند و در دیدهها بی ارزش باشد، کوچکتر از آن نیست که کسی را در انجام حق یاری کند، یا دیگری به یاری او بر خیزد.
پس یکی از یاران به پا خاست و با سخنی طولانی امام را ستود. حرف شنوایی و اطاعت از امام را اعلام داشت، آنگاه امام علیه السلام فرمود: کسی که عظمت خدا در جانش بزرگ و منزلت او در قلبش والاست، سزاوار است که هر چه جز خدا را کوچک شمارد. و از او سزاوارتر کسی که نعمتهای خدا را فراوان در اختیار دارد و بر خوان احسان خدا نشسته است، زیرا نعمت خدا بر کسی بسیار نگردد جز آنکه حقوق الهی بر او فراوان باشد. از پستترین حالات زمامداران در نزد صالحان این است که گمان برند آنها دوستدار ستایشاند و کشورداری آنان بر کبر و خود پسندی استوار باشد و خوش ندارم در خاطر شما بگذرد
ص: 153
فِی ظَنِّکُمْ أَنِّی أُحِبُّ الْإِطْرَاءَ وَ اسْتِمَاعَ الثَّنَاءِ وَ لَسْتُ بِحَمْدِ اللَّهِ کَذَلِکَ وَ لَوْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یُقَالَ ذَلِکَ لَتَرَکْتُهُ انْحِطَاطاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ عَنْ تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ رُبَّمَا اسْتَحْلَی النَّاسُ الثَّنَاءَ بَعْدَ الْبَلَاءِ فَلَا تُثْنُوا عَلَیَّ بِجَمِیلِ ثَنَاءٍ لِإِخْرَاجِی نَفْسِی إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ إِلَیْکُمْ مِنَ الْبَقِیَّةِ فِی حُقُوقٍ لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَائِهَا وَ فَرَائِضَ لَا بُدَّ مِنْ إِمْضَائِهَا فَلَا تُکَلِّمُونِی بِمَا تُکَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ وَ لَا تَتَحَفَّظُوا مِنِّی بِمَا یُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ وَ لَا تُخَالِطُونِی بِالْمُصَانَعَةِ وَ لَا تَظُنُّوا بِی اسْتِثْقَالًا فِی حَقٍّ قِیلَ لِی وَ لَا الْتِمَاسَ إِعْظَامٍ لِنَفْسِی فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ أَوِ الْعَدْلَ أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ کَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَیْهِ فَلَا تَکُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ أَوْ مَشُورَةٍ بِعَدْلٍ فَإِنِّی لَسْتُ فِی نَفْسِی بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِئَ وَ لَا آمَنُ ذَاکَ مِنْ فِعْلِی إِلَّا أَنْ یَکْفِیَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِی مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنِّی فَإِنَّمَا أَنَا وَ أَنْتُمْ عَبِیدٌ مَمْلُوکُونَ لِرَبٍّ لَا رَبَّ غَیْرُهُ یَمْلِکُ مِنَّا مَا لَا نَمْلِکُ مِنْ أَنْفُسِنَا وَ أَخْرَجَنَا مِمَّا کُنَّا فِیهِ إِلَی مَا صَلَحْنَا عَلَیْهِ فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلَالَةِ بِالْهُدَی وَ أَعْطَانَا الْبَصِیرَةَ بَعْدَ الْعَمَی (1).
قوله علیه السلام أوسع الأشیاء فی التواصف أی کل أحد یصف الحق و العدل و یقول لو ولیت لعدلت و لکن إذا تیسر له لم یعمل بقوله و لم ینصف الناس من نفسه و معالم الشی ء مظانه و ما یستدل به علیه و الأذلال المجاری و الطرق و اختلاف الکلمة اختلاف الآراء و الأهواء و قال الجزری أصل الدغل الشجر الملتف الذی یکون (2) أهل الفساد فیه و أدغلت فی هذا الأمر إذا أدخلت فیه ما یخالفه (3) و المحاج جمع محجة و هی جادة الطریق و اقتحمته عینی احتقرته و الإطراء المبالغة فی المدح قوله من البقیة فی أکثر النسخ بالباء الموحدة أی لا تثنوا علی لأجل ما ترون منی فی طاعة الله فإنما هو إخراج لنفسی إلی الله من حقوقه الباقیة علی لم أفرغ من أدائها و کذلک إلیکم من
ص: 154
که من ستایش را دوست دارم و خواهان شنیدن آن میباشم. سپاس خدا را که چنین نبودم و اگر ستایش را دوست میداشتم، آن را رها میکردم به خاطر فروتنی در پیشگاه خدای سبحان و بزرگی و بزرگواری که تنها خدا سزاوار آن است، گاهی مردم ستودن افرادی را برای کار و تلاش روا میدانند. اما من از شما میخواهم که مرا با سخنان زیبای خود مستایید، تا از عهده وظایفی که نسبت به خدا و شما دارم برآیم، و حقوقی که مانده است بپردازم، و واجباتی که بر عهده من است و باید انجام گیرد اداء کنم. پس با من چنانکه با پادشاهان سرکش سخن میگویند حرف نزنید و چنانکه از آدمهای خشمگین کناره میگیرید دوری نجویید و با ظاهر سازی با من رفتار نکنید و گمان مبرید که اگر حقی به من پیشنهاد دهید بر من گران آید، یا در پی بزرگ نشان دادن خویشم زیرا کسی که شنیدن حق یا عرضه شدن عدالت، بر او مشکل باشد، عمل کردن به آن برای او دشوارتر خواهد بود. پس، از گفتن حق یا مشورت در عدالت خودداری نکنید، زیرا خود را برتر از آنکه اشتباه کنم و از آن ایمن باشم نمیدانم، مگر آنکه خداوند مرا حفظ فرماید. پس همانا من و شما بندگان و مملوک پروردگاریم که جز او پروردگاری نیست. او مالک ما و ما را بر نفس خود اختیاری نیست. ما را از آنچه بودیم خارج و بدانچه صلاح ما بود در آورد. به جای گمراهی هدایت و به جای کوری بینایی به ما عطا فرمود(1).
توضیح
سخن حضرت علیه السلام: «أوسع الأشیاء فی التواصف»، یعنی هر کسی حق و عدل را توصیف میکند و میگوید: اگر ولایت یابم عدالت پیش گیرم، اما اگر برای او فراهم شود به گفتهاش عمل نمیکند و با مردم به انصاف رفتار نمیکند. معالم الشئ: یعنی تصور چیزی و آنچه که به آن دلالت دارد. الأذلال: مجاری و راهها. اختلاف الکلمه: اختلاف نظرات و خواستهها. جزری گفت: اصل «الدغل» یعنی درختی پر شاخ و برگ که فاسدان در آن پنهان میشوند و أدغلت فی هذا الأمر: وقتی که چیزی مخالف آن را واردش کند(2).
المحاجّ جمع محجّة یعنی مسیرِ راه. اقتحمته عینی: حقیرش شمردم. الإطراء: زیاده روی در مدح. کلامش: «من البقیّة» در اکثر نسخهها با باء مفرده آمده، یعنی: مرا به خاطر آنچه از طاعت خدا در من میبینید ستایش نکنید که آن باعث میشود از عهده وظایفی که نسبت به خدا دارم و حقوقی که باقی مانده برنیایم. و همچنین حقوقی از شما که
ص: 154
الحقوق التی أوجبها الله علی لکم من النصیحة و الهدایة و الإرشاد و قیل المعنی لاعترافی بین یدی الله و بمحضر منکم أن علی حقوقا فی رئاستی علیکم لم أقم بها بعد و أرجو من الله القیام بها و فی بعض النسخ المصححة القدیمة بالتاء المثناة الفوقانیة أی من خوف الله فی حقوق لم أفرغ من أدائها بعد قوله علیه السلام و لا تتحفظوا منی أی لا تمتنعوا من إظهار ما تریدون إظهاره لدی خوفا من سطوتی کما هو شأن الملوک و البادرة الحدة و ما یبدر عند الغضب و المصانعة المداراة و الرشوة.
أقول: سیأتی تمام الخطبة فی باب خطبه علیه السلام.
نهج، [نهج البلاغة]: مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام کَلَّمَ بِهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ زَمْعَةَ(1) وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَدِمَ عَلَیْهِ فِی خِلَافَتِهِ فَطَلَبَ (2) مِنْهُ مَالًا فَقَالَ علیه السلام إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَیْسَ لِی وَ لَا لَکَ وَ إِنَّمَا هُوَ فَیْ ءُ الْمُسْلِمِینَ (3) وَ جَلْبُ أَسْیَافِهِمْ فَإِنْ شَرِکْتَهُمْ فِی حَرْبِهِمْ کَانَ لَکَ مِثْلُ حَظِّهِمْ وَ إِلَّا فَجَنَاةُ أَیْدِیهِمْ لَا تَکُونُ لِغَیْرِ أَفْوَاهِهِمْ (4).
نهج، [نهج البلاغة]: رُوِیَ أَنَّ شُرَیْحَ بْنَ الْحَارِثِ قَاضِیَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اشْتَرَی عَلَی عَهْدِهِ دَاراً بِثَمَانِینَ دِینَاراً فَبَلَغَهُ ذَلِکَ وَ اسْتَدْعَاهُ (5) وَ قَالَ لَهُ بَلَغَنِی أَنَّکَ ابْتَعْتَ دَاراً بِثَمَانِینَ دِینَاراً وَ کَتَبْتَ کِتَاباً وَ أَشْهَدْتَ فِیهِ شُهُوداً فَقَالَ لَهُ شُرَیْحٌ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَنَظَرَ إِلَیْهِ نَظَرَ مُغْضَبٍ ثُمَّ قَالَ یَا شُرَیْحُ أَمَا إِنَّهُ سَیَأْتِیکَ مَنْ لَا یَنْظُرُ فِی کِتَابِکَ وَ لَا یَسْأَلُکَ عَنْ بَیِّنَتِکَ حَتَّی یُخْرِجَکَ مِنْهَا شَاخِصاً وَ یُسْلِمَکَ إِلَی قَبْرِکَ خَالِصاً فَانْظُرْ یَا شُرَیْحُ- لَا تَکُونُ ابْتَعْتَ هَذِهِ الدَّارَ مِنْ غَیْرِ مَالِکَ أَوْ نَقَدْتَ
ص: 155
خدا بر من واجب کرد از نصیحت و هدایت وراهنمایی، و گفته شده که به این معناست: به خاطر اعترافم در پیشگاه خدا و در حضور شما به اینکه در حکمرانی من بر شما حقوقی بر عهده من است که انجام ندادهام و امیداوارم که انجام دهم. و در برخی از نسخههای قدیمی تصحیح شده با تاء مثنّی فوقانی(التقیه) یعنی از ترس خدا در حقوقی که هنوز انجام ندادهام. کلام امام علیه السلام: «و لا تتحفّظوا منّی» یعنی: از گفتن چیزی که میخواهید بگویید به خاطر ترس از خشم من، امتناع نکنید چنانکه در مورد پادشاهان شود. البادره: تندی و آنچه در هنگام غضب سر میزند. المصانعه: مدارا و رشوة.
میگویم: همه خطبه در باب خطبههای حضرت علیه السلام خواهد آمد.
روایت47.
نهج البلاغه: از سخنان حضرت علیه السلام که به عبد الله بن زمعة(1) که یکی از شیعیان ایشان بود، وقتی در زمان خلافتش نزد او آمد و از او مالی خواست، امام علیه السلام گفت: این مال نه از آن من است نه از آنِ تو بلکه آن فیئ مسلمانان و دست آورد شمشیرهایشان است اگر در جنگ در جنگشان با آنها مشارکت داشتی تو نیز مانند آنها سهم میبری وگرنه محصول دست آنها برای غیر دهانهای آنها نیست(2).
روایت48.
نهج البلاغه: روایت شده که شریح بن حارث قاضی امیرالمؤمنین علی السلام در زمان او خانهای به هشتاد دینار خرید. خبرش به او رسید و او را فرا خواند و گفت: به من خبر رسیده که خانهای به هشتاد دینار خریدهای و سندی نوشته و شاهدانی برای آن گرفتهای. شریح به او گفت: اینگونه است ای امیر المؤمنین.گفت: به حالت غضب به او نگریست، سپس فرمود: ای شریح اما کسی به سراغ تو خواهد آمد که به سندت نمینگرد و از تو مدرک نمیخواهد تا اینکه تو را در حالی که مردهای از آن خارج میکند و بی هیچ مال و دارایی به قبرت میسپارد. پس، ای شریح بنگر، نکند که این خانه را از دارایی خود نخریده باشی، یا نقدی که بر شمرده ای
ص: 155
الثَّمَنَ مِنْ غَیْرِ حَلَالِکَ فإذا [فَإِذَنْ] أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ دَارَ الدُّنْیَا وَ دَارَ الْآخِرَةِ أَمَا إِنَّکَ لَوْ کُنْتَ أَتَیْتَنِی عِنْدَ شِرَائِکَ مَا اشْتَرَیْتَ لَکَتَبْتُ لَکَ کِتَاباً عَلَی هَذِهِ النُّسْخَةِ فَلَمْ تَرْغَبْ فِی شِرَاءِ هَذِهِ الدَّارِ بِدِرْهَمٍ فَمَا فَوْقَهُ (1) وَ النُّسْخَةُ هَذِهِ هَذَا مَا اشْتَرَی عَبْدٌ ذَلِیلٌ مِنْ مَیِّتٍ (2) قَدْ أُزْعِجَ لِلرَّحِیلِ اشْتَرَی مِنْهُ دَاراً مِنْ دَارِ الْغُرُورِ مِنْ جَانِبِ الْفَانِینَ وَ خِطَّةِ الْهَالِکِینَ وَ تَجْمَعُ هَذِهِ الدَّارَ حُدُودٌ أَرْبَعَةٌ الْحَدُّ الْأَوَّلُ یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْآفَاتِ وَ الْحَدُّ الثَّانِی یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْمُصِیبَاتِ وَ الْحَدُّ الثَّالِثُ یَنْتَهِی إِلَی الْهَوَی الْمُرْدِی وَ الْحَدُّ الرَّابِعُ یَنْتَهِی إِلَی الشَّیْطَانِ الْمُغْوِی وَ فِیهِ یُشْرَعُ بَابُ هَذِهِ الدَّارِ اشْتَرَی هَذَا الْمُغْتَرُّ بِالْأَمَلِ مِنْ هَذَا الْمُزْعَجِ بِالْأَجَلِ هَذِهِ الدَّارَ بِالْخُرُوجِ مِنْ عِزِّ الْقَنَاعَةِ وَ الدُّخُولِ فِی ذُلِّ الطَّلَبِ وَ الضَّرَاعَةِ-(3) فَمَا أَدْرَکَ هَذَا الْمُشْتَرِی فِیمَا اشْتَرَی مِنْ دَرَکٍ (4) فَعَلَی مُبَلْبِلِ أَجْسَامِ الْمُلُوکِ وَ سَالِبِ نُفُوسِ الْجَبَابِرَةِ وَ مُزِیلِ مُلْکِ الْفَرَاعِنَةِ مِثْلِ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ وَ تُبَّعٍ وَ حِمْیَرَ وَ مَنْ جَمَعَ الْمَالَ عَلَی الْمَالِ فَأَکْثَرَ وَ مَنْ بَنَی وَ شَیَّدَ وَ زَخْرَفَ وَ نَجَّدَ وَ ادَّخَرَ وَ اعْتَقَدَ وَ نَظَرَ بِزَعْمِهِ لِلْوَلَدِ إِشْخَاصُهُمْ جَمِیعاً إِلَی مَوْقِفِ الْعَرْضِ وَ الْحِسَابِ وَ مَوْضِعِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ إِذَا وَقَعَ الْأَمْرُ بِفَصْلِ الْقَضَاءِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ شَهِدَ عَلَی ذَلِکَ الْعَقْلُ إِذَا خَرَجَ مِنْ أَسْرِ الْهَوَی وَ سَلِمَ مِنْ عَلَائِقِ الدُّنْیَا(5).
لی، [الأمالی] للصدوق صالح بن عیسی العجلی عن محمد بن محمد بن علی عن محمد بن الفرج عن عبد الله بن محمد العجلی عن عبد العظیم الحسنی عن أبیه عن أبان مولی زید بن علی عن عاصم بن بهدلة عن شریح: مثله مع زیادة سیأتی فی أبواب مواعظه علیه السلام(6)
ص: 156
از حلال به دست نیامده باشد. که اگر چنین باشد هم در دنیا زیان کرده ای و هم در آخرت اما اگر آنگاه که این خانه را می خریدی نزد من آمده بودی، برایت قباله ای می نوشتم به این نسخه و تو حتی یک درهم و چه جای بیش از آن، رغبت نمی کردی که به بهای این خانه دهی. و نسخه آن قباله چنین است: این خانه ای است که بنده ای ذلیل، از مرده ای که برای کوچ کردن او را در جای خود برانگیخته است، خریده است. خانه ای از سرای فریب در کوی از دست شدگان و محله به هلاکت رسیدگان. این خانه را چهار حدّ است: حد نخستین، منتهی می شود به آنجا که آفات کمین گرفته اند، و حدّ دوم به آنجا که مصیبتها را سبب است. و حدّ سوم به خواهشهای تباه کننده نفسانی، و حدّ چهارم به شیطان اغواگر. و درِ آن از حد چهارم باز می شود. خریدار که فریب خورده آمال خویش است آن را از فروشنده ای که اجل او را برانگیخته تا براندش، به بهای خارج شدن از عزّت قناعت و دخول در ذلّتِ طلب و خواری، خریده است. در این معامله ضرر و زیان خریدار در آنچه خریده است، بر عهده کسی است که اندامهای پادشاهان را ویران سازد و جان از تن جباران بیرون کند و پادشاهی از فرعونان چون شهریاران ایران و قیصرهای روم و تبّعهای یمن و حِمیَرها بستانده است. و نیز آن کس که دارایی خود را گرد آورد و همواره بر آن افزود و کاخهای استوار برآورد و آنها را بیاراست و آرایه ها ساخت و اندوخته ها نهاد تا به گمان خود برای فرزند، مرده ریگی نهد. همه اینان را برای عرضه در پیشگاه حسابگران و آنجا که ثواب و عقاب را معین می کنند، حاضر آورد. در آنجا حکم قطعی صادر شود و کار داوری به پایان آید. « وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ» {در آنجا تبهکاران زیانمند شوند} عقل هر گاه که از اسارت هوس بیرون آید و از علایق دنیوی در امان ماند، به این گواهی دهد(1).
امالی الصدوق: از شریح مانند آن همراه افزودهای روایت شده که در ابواب مواعظ امام علیه السلام خواهد آمد(2).
ص: 156
یقال شخص بصره بالفتح فهو شاخص إذا فتح عینیه و صار لا یطرف و هو کنایة عن الموت و یجوز أن یکون من شخص من البلد یعنی ذهب و سار أو من شخص السهم إذا ارتفع عن الهدف و المراد یخرجک منها مرفوعا محمولا علی أکتاف الرجال و سلمه إلیه أعطاه فتناوله منه قوله علیه السلام خالصا أی من الدنیا و حطامها لیس معک شی ء منها قوله علیه السلام فإذا أنت فی أکثر النسخ بالتنوین فهو جزاء شرط محذوف أی لو ابتعتها کذلک فقد خسرت الدارین و فی بعضها بالألف غیر منون فتکون إذا الفجائیة کقول الله تعالی فَإِذا هُمْ خامِدُونَ (1) و أزعجه أقلقه و قلعه عن مکانه و الخطة بالکسر هی الأرض یخطها الإنسان أی یعلم علیها علامة بالخط لیعمرها و منه خطط الکوفة و البصرة و لعل فیه إشعارا بأن ملکهم لها لیس ملکا تاما بل من قبیل العلامة التی یعلم الإنسان علی أرض یرید التصرف فیها قوله علیه السلام و تجمع هذه الدار أی تحیط بها و یقال أرداه أی أهلکه قوله و فیه یشرع علی البناء للمجهول أی یفتح و لعله کنایة عن أن سبب شراء هذه الدار هو الشیطان و إغواؤه أو عن أن هذه الدار تفتح باب وساوس الشیطان علی الإنسان قوله علیه السلام بالخروج الباء للعوض فالخروج هو الثمن قوله علیه السلام فما أدرک ما شرطیة و أدرک بمعنی لحق و اسم الإشارة مفعوله و الدرک بالتحریک التبعة و البلبلة الاضطراب و الاختلاط و إفساد الشی ء بحیث یخرج عن حد الانتفاع به و المراد به الموت أو ملکه أو الرب تعالی شأنه و قوله إشخاص مبتدأ و علی مبلبل خبره و یقال نجد أی فرش المنزل بالوسائد و التنجید التزیین و یجوز أن یکون المراد به هنا الرفع من النجد و هو المرتفع من الأرض و یقال اعتقد ضیعة و مالا أی اقتناهما.
ثم اعلم أنه یکفی لمناسبة ما یکتب فی سجلات البیوع لفظ الدرک و لا یلزم مطابقته لما هو المعهود فیها من کون الدرک لکون المبیع أو الثمن معیبا أو مستحقا للغیر فالمراد بالدرک التبعة و الإثم أی ما لحق هذا المشتری من وزر و حط مرتبة
ص: 157
توضیح
«شخص بصره» با فتحه فهو شاخص: زمانی که چشمانش را باز کند و پلک نزند و آن کنایه از مردن است. و ممکن است از «شخص من البلد» باشد یعنی رفت و راهی شد، یا از «شخص السهم» زمانی که از هدف بگذرد و منظور: تو را از آن در حالی که بر روی شانههای مردان حمل میشوی خارج میکند. سلّمه إلیه: به آن میدهد و عطا میکند.کلام امام «خالصا» یعنی از دنیا و بهره آن در حالی که چیزی از آن برای تو نیست. کلام امام علیه السلام که فرمود: «فإذاً أنت» در اغلب نسخهها با تنوین است و جزایِ شرط محذوف است. یعنی اگر آن را اینچنین خریده باشی در دنیا و وآخرت زیان کردهای. و در برخی از نسخ با الف بدون تنوین آمده که إذا فجائیه است مانند کلام خدای تعالی:«فإذا هم خامدون»(1) {و بناگاه
[همه] آنها سرد در جای فسردند}، و أزعجه: او را نگران کرد و از جا کند. الخطّة با کسره زمینی است که انسان با خط علامت گذاری میکند تا آن را آباد کند. از آن جمله خطوط کوفه و بصره است و شاید برای بیان این موضوع باشد که مالکیت آنها بر آن زمین، تام نیست بلکه از جهت علامتی است که انسان بر زمین میکشد تا در آن اقدامی انجام دهد. کلام امام علیه السلام: «تجمع هذه الدار» یعنی بر آن احاطه مییابد. گفته میشود: أرداه یعنی: او را هلاک کرد. کلامش: «و فیه یشرع» در صورت مجهول بودن، یعنی با فتحه خواندن، شاید کنایه از این باشد که علت خرید این خانه شیطان و تحریک او باشد. یا کنایه از اینکه این خانه درِ وسوسه های شیطان را به روی انسان باز میکند. کلامش: «بالخروج» باء عوض است: خروج ثمن معامله است، سخن امام علیه السلام: «فما أدرک» ما شرطیه و أدرک به معنیِ پیوست است و اسم اشاره، مفعول آن است. الدّرک با حرکت یعنی پیامد. البلبله: اضطراب، آشفتگی و فاسد کردن چیزی به طوری که دیگر قابل استفاده نباشد. و منظور از آن مرگ یا ملکش یا پروردگار عظیم الشأن است، و سخنش: «إشخاص» مبتدا و «علی مبلبل» خبر آن است. گفته میشود: نجد، یعنی خانه را با بالش فرش کردن. التنجید: تزیین کردن، و ممکن است منظور از آن بلندی - نجد - که زمین مرتفع است باشد. گفته میشود: اعتقد ضیعة و مالاً یعنی آن را بدست آورد .
و بدان که تناسب لفظ «درک» برای اسناد معاملات کافی است و لازم نیست مطابقت کند با معنای لفظی درک در معامله به اینکه ضرر از جهت مبیع است یا ثمن که معیوب در آمده یا مستحق غیر در آمده، منظور از الدرک پیامد و گناه است یعنی مسؤلیّت، کسر شأنی
ص: 157
و نقص عن حظوظ الآخرة فسیجزی بها فی القیامة.
أقول: و یحتمل أیضا عندی أن یکون المشتری هذا الشخص من حیث کونه تابعا للهوی و لذا وصفه تارة بالعبد الذلیل أی الأسیر فی قید الهوی و بین ذلک آخرا حیث عبر عنه بالمغتر بالأمل و البائع هذا الشخص أیضا حیث أعطاه الله العقل و نبه عقله و آذنه بالرحیل و أعلمه أنه میت و لا بد من أن یموت و المدرک لتلک الأمور و المخاطب بها هو النفس من حیث اشتماله علی العقل و لما کان هذا العقل شأنه تحصیل السعادات الدائمة و المثوبات الأخرویة و الدار الباقیة و هذا المأسور فی قید الهوی استعمله فی تحصیل الدار الفانیة المحفوفة بالآفات و البلیات و أعطاه عوضا من کسبه الخروج من عز القناعة و الدخول فی ذل الطلب فعلی البائع علیه دعوی الدرک فی القیامة بأنک ضیعت کسبی و نقصت حظی و أبدلتنی من سعیی ذلا و نقصا و هوانا فعند ذلک یخسر المبطلون فهذا ما خطر بالبال فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ.
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الطَّعَامِ فَقَالَ عَلَیْکَ بِالْخَلِّ وَ الزَّیْتِ فَإِنَّهُ مَرِی ءٌ وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یُکْثِرُ أَکْلَهُ وَ إِنِّی أُکْثِرُ أَکْلَهُ وَ إِنَّهُ مَرِی ءٌ(1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَأْکُلُ الْخَلَّ وَ الزَّیْتَ وَ یَجْعَلُ نَفَقَتَهُ تَحْتَ طِنْفِسَتِهِ (2).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ عَلِیٍّ عَنْ أُمَامَةَ بِنْتِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ الرَّبِیعِ وَ أُمِّهَا زَیْنَبَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ: أَتَانِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام
ص: 158
و زیانی که خریدار در بهره اخروی دچار میشود است که در قیامت به آن جزا داده خواهد شد.
میگویم: در نظر من ممکن است مشتری این شخص باشد از آن جهت که تابع هوی است، و به همین دلیل یکبار او را عبد ذلیل یعنی اسیر در بند هوی خواند. و در جای دیگر این موضوع را تبیین کرد و از او به فریب خورده آرزو نام برد و فرشنده نیز این شخص است چرا که خدا به او عقل داده و عقل او را بیدار ساخته و به او خبر رفتن داده و آگاه کرده که او میمیرد و حتما خواهد مرد. دریابنده و مخاطب آن نفس است چرا که دربردارنده عقل است. وقتی کار عقل این است که سعادت جاودانه و پاداش أخروی و سرای باقی را بدست آورد و این اسیر هوی آن را در راه کسب سرای فانی که مملوء از آفتها و بلاهاست به کار گرفته و به او در عوض دست آوردش خروج از عزت قناعت و ورود به ذلت خواهش عطا کرده پس دعوای (درک) در قیامت بر فروشنده است بر علیه خریدار که: تو کسب مرا تباه کردی و سهم مرا نابود ساختی و در عوض تلاش من، خواری، زیان و پستی به من دادی، و در این زمان باطل کنندگان زیان میکنند، و این چیزی است که به ذهن خطور کرد، و آنچه نزد تو آوردم را بگیر و از شکرگزاران باش.
روایت49.
الکافی: از محمد بن علی حلبی روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره غذا پرسیدم، فرمود: سرکه و روغن بخور، آن گوارا است، و علی علیه السلام بسیار از آن میخورد و من بسیار از آن میخورم و آن گوارا است(1).
روایت50.
الکافی: از یعقوب بن سالم روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میگفت: امیرالمؤمنین علیه السلام سرکه و روغن میخورد و پولش را زیر فرش یا حصیرش میگذاشت(2) .
روایت51.
الکافی: از أمامه دختر ابی العاص بن ربیع که مادرش زینب دختر رسول الله صلی الله علیه و آله بود روایت شده که گفت: امیرالمؤمنین
ص: 158
فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَأُتِیَ بِعَشَاءٍ وَ تَمْرٍ وَ کَمْأَةٍ فَأَکَلَ علیه السلام وَ کَانَ یُحِبُّ الْکَمْأَةَ(1).
کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً کَانَ عِنْدَکُمْ فَأَتَی بَنِی دِیوَانٍ فَاشْتَرَی (2) ثَلَاثَةَ أَثْوَابٍ بِدِینَارٍ الْقَمِیصُ إِلَی فَوْقِ الْکَعْبِ وَ الْإِزَارُ إِلَی نِصْفِ السَّاقِ وَ الرِّدَاءُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ إِلَی ثَدْیَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ إِلَی أَلْیَیْهِ (3) ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَلَمْ یَزَلْ یَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی مَا کَسَاهُ حَتَّی دَخَلَ مَنْزِلَهُ ثُمَّ قَالَ هَذَا اللِّبَاسُ الَّذِی یَنْبَغِی لِلْمُسْلِمِینَ أَنْ یَلْبَسُوهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ لَکِنْ لَا یَقْدِرُونَ أَنْ یَلْبَسُوا هَذَا الْیَوْمَ وَ لَوْ فَعَلْنَا(4) لَقَالُوا مَجْنُونٌ وَ لَقَالُوا مُرَاءٍ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ(5) قَالَ وَ ثِیَابَکَ ارْفَعْهَا لَا تَجُرَّهَا فَإِذَا(6) قَامَ قَائِمُنَا کَانَ هَذَا اللِّبَاسَ (7).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِ (8) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا لَبِسَ الْقَمِیصَ مَدَّ یَدَهُ فَإِذَا طَلَعَ عَلَی أَطْرَافِ الْأَصَابِعِ قَطَعَهُ (9).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تُرِیدُ أُرِیکَ قَمِیصَ عَلِیٍّ الَّذِی ضُرِبَ فِیهِ
ص: 159
در ماه رمضان نزد من آمد و شام، خرما و کمأة(گونه ای قارچ) آورده شد. امام علیه السلام خورد و کمأة را دوست داشت(1).
روایت52.
.الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: علی علیه السلام نزد شما بود، نزد بنی دیوان آمد و با دیناری سه لباس خرید، پیراهن تا بالای پاشنه، لنگ تا نصف ساق و رداء از روبرو تا سینه و پشت سر تا باسنش بود. سپس دستانش را به سوی آسمان بالا برد و تا ورود به خانه همواره خدا را به خاطر آنچه بر او پوشانده سپاس میگفت. سپس گفت: این لباسی است که مسلمانان باید بپوشند. امام صادق علیه السلام گفت: اما امروز نمیتوانند بپوشند و اگر چنین کنیم میگویند: مجنون است، میگویند: ریاکار است. خدای عزّو جلّ میگوید: « وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ »(2) {و لباس خویش را پاک کن}. گفت: و لباست را بالا بگیر و بر زمین نکش. وقتی قائم ما علیه السلام برخیزد این لباس باشد(3).
روایت53.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی لباس میپوشید دستش را میکشید، اگر به انگشتان میرسید میبرید(4).
روایت54.
. الکافی: از حسن الصقیل روایت شده که گفت: امام صادق علیه السلام به من گفت: میخواهی پیراهن علی را که زمان ضربه خوردن بر تن داشت به تو نشان دهم
ص: 159
وَ أُرِیکَ دَمَهُ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ فَدَعَا بِهِ وَ هُوَ فِی سَفَطٍ(1) فَأَخْرَجَهُ وَ نَشَرَهُ فَإِذَا هُوَ قَمِیصُ کَرَابِیسَ یُشْبِهُ السُّنْبُلَانِیَ (2) وَ إِذَا مُوضَعُ الْجَیْبِ (3) إِلَی الْأَرْضِ وَ إِذَا أَثَرُ دَمٍ (4) أَبْیَضَ شِبْهِ اللَّبَنِ شِبْهِ شَطِیبِ السَّیْفِ (5) قَالَ هَذَا قَمِیصُ [کَرَابِیسُ] عَلِیٍّ الَّذِی ضُرِبَ فِیهِ وَ هَذَا أَثَرُ دَمِهِ فَشَبَرْتُ بَدَنَهُ فَإِذَا هُوَ ثَلَاثَةُ أَشْبَارٍ وَ شَبَرْتُ أَسْفَلَهُ فَإِذَا هُوَ اثْنَا عَشَرَ شِبْراً(6).
شطیب السیف طرائقه التی فی متنه.
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: رَأَیْتُ قَمِیصَ عَلِیٍّ علیه السلام الَّذِی قُتِلَ فِیهِ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَإِذَا أَسْفَلُهُ اثْنَا عَشَرَ شِبْراً وَ بَدَنُهُ ثَلَاثَةُ أَشْبَارٍ وَ رَأَیْتُ فِیهِ نُضْجَ دَمٍ (7).
نهج، [نهج البلاغة]: وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِی هَذِهِ حَتَّی اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا وَ لَقَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ أَ لَا تَنْبِذُهَا عَنْکَ فَقُلْتُ اعْزُبْ عَنِّی فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَی (8).
السری کالهدی السیر عامة اللیل و هذا مثل یضرب لمحتمل المشقة العاجلة للراحة الآجلة.
ص: 160
میخواهی خونش را به تو نشان دهم؟ گفت: گفتم: بله، او را فرا خواند و آن در داخل گونی مانندی بود بیرون آورد و باز کرد، پیراهن کرباسی شبیه سنبلانی(1)
بود و گریبانش تا پایین شکاف داشت. و اثر خون سفید شبیه شیر شبیه شیارهای روی شمشیر بر آن بود. گفت: این پیراهن کرباس علی است که زمان ضربه خوردن بر تن داشت و این اثر خون اوست. بدنش را وجب کردم که سه وجب بود و پایین را وجب کردم و آن دوازده وجب بود(2).
توضیح
شطیب السیف: شیارهای روی شمشیر.
روایت55.
الکافی: از زراره بن أعین روایت شده که گفت: پیراهنی را که علی علیه السلام هنگام شهادت بر تن داشت نزد امام باقر علیه السلام دیدم که پایینش دوازده وجب و بدنش سه وجب بود و خون غلیظی بر آن بود.
روایت56.
نهج البلاغه: به خدا این لباسم را آنقدر وصله زدم که از وصله زنندهاش شرم کردم. کسی به من گفت: آیا آن را دور نمیاندازی؟ گفتم: دور شو از من. صبحگاهان مردم کسی را که شب را راه پیموده میستایند(3).
توضیح
السری بر وزن هدی: تمام شب را حرکت کردن، و این مثلی است که در مورد کسی که سختیهای حاضر را به خاطر آسایش آینده تحمل میکند.
ص: 160
وَ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ هَذَا الْکَلَامِ جَاءَ فِی أَخْبَارِ عَلِیٍّ علیه السلام الَّتِی ذَکَرَهَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی کِتَابِ فَضَائِلِهِ وَ هُوَ رِوَایَتِی عَنْ قُرَیْشِ بْنِ السُّبَیْعِ بْنِ الْمُهَنَّا الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَمَّرِ عَنِ الْمُبَارَکِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الصَّیْرَفِیِّ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الطُّیُورِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الْعَلَّافِ الْمُزَنِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ حَمْدَانَ بْنِ مَالِکٍ الْقَطِیعِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ أَبِیهِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ قَالَ: قِیلَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لِمَ تَرْقَعُ قَمِیصَکَ قَالَ یَخْشَعُ الْقَلْبُ وَ یَقْتَدِی بِهِ الْمُؤْمِنُونَ (1).
وَ رَوَی أَحْمَدُ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَطُوفُ الْأَسْوَاقَ مُؤْتَزِراً بِإِزَارٍ مُرْتَدِیاً بِرِدَاءٍ وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ کَأَنَّهُ أَعْرَابِیٌّ بَدَوِیٌّ فَطَافَ مَرَّةً حَتَّی بَلَغَ سُوقَ الْکَرَابِیسِ فَقَالَ لِوَاحِدٍ یَا شَیْخُ بِعْنِی قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ (2) فَلَمَّا جَاءَ أَبُو الْغُلَامِ أَخْبَرُوهُ فَأَخَذَ دِرْهَماً ثُمَّ جَاءَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام لِیَدْفَعَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ (3) مَا هَذَا أَوْ قَالَ مَا شَأْنُهُ هَذَا(4) فَقَالَ یَا مَوْلَایَ إِنَّ الْقَمِیصَ الَّذِی بَاعَکَ ابْنِی کَانَ یُسَاوِی دِرْهَمَیْنِ فَلَمْ یَأْخُذِ الدِّرْهَمَ وَ قَالَ بَاعَنِی بِرِضَایَ وَ أَخَذَ بِرِضَاهُ.
وَ رَوَی أَحْمَدُ عَنْ أَبِی الْبَوَارِ بَائِعِ الْخَامِ بِالْکُوفَةِ قَالَ: جَاءَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِلَی السُّوقِ وَ مَعَهُ غُلَامٌ لَهُ وَ هُوَ خَلِیفَةٌ فَاشْتَرَی مِنِّی قَمِیصَیْنِ وَ قَالَ لِغُلَامِهِ اخْتَرْ أَیَّهُمَا شِئْتَ فَأَخَذَ أَحَدَهُمَا وَ أَخَذَ عَلِیٌّ الْآخَرَ قَالَ ثُمَّ لَبِسَهُ وَ مَدَّ یَدَهُ فَوَجَدَ کُمَّهُ فَاضِلَةً فَقَالَ اقْطَعِ الْفَاضِلَ فَقَطَعْتُهُ ثُمَّ کَفَّهُ وَ ذَهَبَ.
و روی أحمد عن الصمال بن عمیر قال: رأیت قمیص علی علیه السلام الذی أصیب
ص: 161
عبد الحمید بن ابی الحدید در شرح این سخن گفت: در اخبار علی علیه السلام که ابو عبد الله احمد بن حنبل در کتاب فضائلش ذکر کرده و آن روایت من از عبد الله بن احمد بن حنبل از پدرش ابو عبدالله احمد است، گفت: به علی علیه السلام گفته شد: ای امیرالمؤمنین برای چه پیراهنت را وصله میزنی؟ گفت: قلب خاشع میشود و مؤمنان به آن اقتدا میکنند.
احمد روایت کرد که علی علیه السلام در بازار لنگ و رداء بر تن، میگشت و تازیانه همراه او بود. همانند یک بادیه نشین، یکبار گشت تا به بازار کرباس فروشها رسید به یک نفر گفت: ای شیخ این پیراهن را به سه درهم به من بفروش(1)،
وقتی پدر پسرک آمد او را با خبر کردند. سپس درهمی برداشت و نزد علی علیه السلام آمد تا به او بدهد. فرمود: این چیست؟ یا فرمود: برای چیست؟ گفت: ای سرورم پیراهنی که پسرم به شما فروخته دو درهم میارزید. درهم را نگرفت و فرمود: با رضایتم به من فروخته و با رضایتش گرفته است.
احمد از ابو البَوار کتان فروش در کوفه روایت کرد که گفت: علی علیه السلام زمانی که خلیفه بود همراه غلامش به بازار آمد، و دو پیراهن از من خرید و به غلامش گفت: هر کدام را میخواهی انتخاب کن. یکی را برداشت و علی علیه السلام دیگری را برداشت، گفت: سپس آن را پوشید و دستش را کشید و آستینش را بلند یافت. گفت: اضافه را ببر، بریدم سپس لبهاش را تو گذاشت و رفت.
احمد از صمال بن عمیر روایت کرد و گفت: پیراهنی را که علی علیه السلام هنگام ضربت خردن بر تن داشت
ص: 161
فیه و هو کرابیس سنبلانی و رأیت دمه قد سال علیه کالدردی.
و روی أحمد قال: لما أرسل عثمان إلی علی وجدوه مدثرا بعباءة محتجزا و هو یذود بعیرا له (1).
و الأخبار فی هذا المعنی کثیرة و فیما ذکرناه کفایة(2).
نهج، [نهج البلاغة] مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام: وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِیتَ عَلَی حَسَکِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً وَ أُجَرَّ فِی الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ وَ غَاصِباً لِشَیْ ءٍ مِنَ الْحُطَامِ وَ کَیْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْسٍ یُسْرِعُ إِلَی الْبِلَی قُفُولُهَا وَ یَطُولُ فِی الثَّرَی حُلُولُهَا وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ عَقِیلًا وَ قَدْ أَمْلَقَ حَتَّی اسْتَمَاحَنِی مِنْ بُرِّکُمْ صَاعاً وَ رَأَیْتُ صِبْیَانَهُ شُعْثَ الْأَلْوَانِ (3) مِنْ فَقْرِهِمْ کَأَنَّمَا سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ وَ عَاوَدَنِی مُؤَکِّداً وَ کَرَّرَ عَلَیَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً فَأَصْغَیْتُ إِلَیْهِ سَمْعِی فَظَنَّ أَنِّی أَبِیعُهُ دِینِی وَ أَتَّبِعُ قِیَادَهُ مُفَارِقاً طَرِیقَتِی فَأَحْمَیْتُ لَهُ حَدِیدَةً ثُمَّ أَدْنَیْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ لِیَعْتَبِرَ بِهَا فَضَجَّ ضَجِیجَ ذِی دَنَفٍ مِنْ أَلَمِهَا وَ کَادَ أَنْ یَحْتَرِقَ مِنْ مِیسَمِهَا(4) فَقُلْتُ لَهُ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ یَا عَقِیلُ أَ تَئِنُّ مِنْ حَدِیدَةٍ أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِلَعِبِهِ وَ تَجُرُّنِی إِلَی نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الْأَذَی وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظَی وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِی وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا کَأَنَّهَا(5) عُجِنَتْ بِرِیقِ حَیَّةٍ أَوْ قَیْئِهَا فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَکَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِکَ کُلُّهُ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَا ذَا وَ لَا ذَلِکَ (6) وَ لَکِنَّهَا هَدِیَّةٌ فَقُلْتُ هَبِلَتْکَ الْهَبُولُ أَ عَنْ دِینِ اللَّهِ أَتَیْتَنِی لِتَخْدَعَنِی أَ مُخْتَبِطٌ أَمْ ذُو جِنَّةٍ أَمْ تَهْجُرُ وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ وَ إِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ
ص: 162
دیدم، آن کرباس سنبلانی بود و خونش را دیدم که همچون روغن بر آن سرازیر شده است.
و احمد روایت کرد و گفت: وقتی عثمان در پی علی علیه السلام فرستاد او را در حالی یافتند که عباء به خود پیچیده و شترش را میراند. واخبار در این موضوع بسیار است و آنچه ذکر کردیم ما را کفایت است(1).
روایت57.
. نهج البلاغه: از سخنان علی علیه السلام این است که فرمود: سوگند به خدا اگر تمام شب را بر روی خارهای سعدان به سربرم و یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوشتر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگانم ستم و چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم. چگونه بر کسی ستم کنم برای نفس خویش که به سوی کهنگی و پوسیده شدن پیش میرود. و در خاک، زمانی طولانی اقامت میکند؟ به خدا سوگند برادرم عقیل را دیدم که به شدت تهی دست شده و از من در خواست داشت تا یک مَن از گندمهای بیت المال را به او ببخشم. کودکانش را دیدم که از گرسنگی دارای موهای ژولیده و رنگشان تیره شده، گویا با العِظلِم(عصاره گیاه قرمز رنگ مایل به تیره) رنگ شده بودند، پی در پی مرا دیدار و در خواست خود را تکرار میکرد. چون به گفتههای او گوش دادم، پنداشت که دین خود را به او می فروشم و به دلخواه او رفتار میکنم و از راه و رسم عادلانه خود دست بر میدارم. روزی آهنی را در آتش گداخته به جسمش نزدیک کردم تا او را بیازمایم. پس چونان بیمار از درد فریاد زد و نزدیک بود از حرارت آن بسوزد. به او گفتم: ای عقیل گریه کنندگان بر تو بگریند، از حرارت آهنی مینالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته؟ اما مرا به آتشی میخوانی که خدای جبّارش با خشم خود آن را گداخته است؟تو از حرارت ناچیز مینالی و من از حرارت آتش الهی ننالم؟ و از این حادثه شگفتآورتر اینکه شب هنگام کسی به دیدار ما آمد، و ظرفی سر پوشیده از حلوا داشت، معجونی در آن ظرف بود. چنان از آن متنفر شدم که گویا آن را با آب دهان مار سمّی یا قی کرده آن مخلوط کردند. به او گفتم هدیه است؟ یا زکات یا صدقه؟ که این دو بر ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله حرام است گفت: نه. نه زکات است نه صدقه بلکه هدیه است. گفتم زنان بچه مرده بر تو بگریند. آیا از راه دین وارد شدی که مرا بفریبی؟ یا عقلت آشفته شده یا جن زده شدهای؟ یا هذیان میگویی؟ به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانها است به من دهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از دهان مورچهای ناروا بگیرم، چنین نخواهم کرد. همانا این دنیای آلوده شما نزد من از برگ
ص: 162
فِی فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا مَا لِعَلِیٍّ وَ نَعِیمٍ (1) یَفْنَی وَ لَذَّةٍ لَا تَبْقَی نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ وَ قُبْحِ الزَّلَلِ وَ بِهِ نَسْتَعِینُ (2).
السعدان نبت و هو أفضل مراعی الإبل و لهذا النبت شوک یقال له حسک السعدان و المسهد الممنوع من النوم و صفده یصفده شده و أوثقه و کذلک التصفید و الحطام ما تکسر من الیبس شبه به متاع الدنیا لفنائه و القفول الرجوع من السفر و هو إما کنایة عن الشیب فإن الشباب إقبال إلی الدنیا و الشیب إدبار عنها أو الموت فإن الآخرة هی الموطن الأصلی فبالموت یرجع إلیها أو إلی ما کان قبل تعلق الروح به و الإسناد إلی النفس مجازی أو المراد بالنفس البدن و الأظهر عندی أن القفول جمع القفل استعیرت لأوصال البدن و مفاصلها و الإملاق الفقر قوله علیه السلام شعث الألوان أی مغبر الألوان و یوصف الجوع بالغبرة و العظلم بالکسر النیل و قیل هو الوسمة قوله علیه السلام ذی دنف أی ذی سقم مولم و الثکل فقدان المرأة ولدها قوله شنئتها أی أبغضتها و نفرت منها و لعل المراد بالصلة ما یتوصل به إلی تحصیل المطلوب من المصانعة و الرشوة و بالصدقة الزکاة المستحبة و لا یبعد حرمتها علی الإمام و یحتمل أن یکون المراد بالحرمة ما یشمل الکراهة الشدیدة و یقال هبلته أی ثکلته و الهبول بفتح الهاء من النساء التی لا یبقی لها ولد و المختبط المصروع و ذو الجنة من به مس من الشیطان و الذی یهجر هو الذی یهذی فی مرض لیس بصرع کالمحموم و المبرسم (3) و الجلب بالضم القشر و القضم الأکل بأطراف الأسنان و السبات بالضم النوم.
أقول: قد مضت الخطبة و شرحها و إنما کررت لما فیهما من الاختلاف.
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ
ص: 163
جویده شده دهان ملخ پستتر است. علی را با نعمتهای فناپذیر و لذتهای ناپایدار چه کار؟ به خدا پناه میبرم از خفتن عقل و زشتی لغزشها و از او یاری میجویم(1).
توضیح
السعدان: نوعی گیاه که بهترین چراگاه شتر است و این گیاه خاری دارد که به آن حسک السعدان میگویند. المسهّد: بیخواب. صفده یصفده: او را بست و محکم کرد. و همچنین تصفید. الحطام: آنچه که به سبب خشک بودن میشکند. متاع دنیا را به خاطر فناپذیر بودن به آن تشبیه کرده است. القفول: بازگشت از سفر و آن یا کنایه از پیری است چرا که جوانی روی آوردن به دنیا و پیری روی برگرداندن از آن است. یا کنایه از مرگ چرا که آخرت موطن اصلی است و با مرگ به آن یا به آنچه که روح پیشتر به آن تعلق داشته است باز میگردد. و اسناد به نفس مجازی است و یا منظور از نفس بدن است. و به نظر من بهتر این است که قفول جمع قفل باشد که استعاره از بندها و مفاصل بدن است. الإملاق: فقر. کلام امام علیه السلام: «شعث الألوان» یعنی تیره رنگ و گرسنگی به تیرگی توصیف میشود. العظلم با کسره: نیلی و گفته شده: خال است. سخن امام علیه السلام که فرمود: « ذی دنف» یعنی بیماری دردناک داشتن. الثکل: از دست دادن مادر فرزندش را. کلامش: «شنئتها» یعنی بدش آمد و از آن نفرت یافت. شاید منظور از صله مدارا و رشوه باشد که برای رسیدن به خواسته از آن استفاده میشود. و شاید منظور از صدقه زکات مستحب باشد که حرام بودن آن برای امام دور نیست. و ممکن است منظور از حرام بودن چیزی است که کراهت شدید دارد. گفته میشود: هبلته یعنی ثکلته و الهبول با فتحه هاء، زنی است که فرزندی برای او نمانده باشد. المختبط: زمین خورده. و ذو الجنّة: کسی که شیطان با او تماسی یافته است. و الذی یهجو: کسی که به خاطر بیماری هذیان میگوید، بیماری که در بیهوشی نیست مانند تب داشتن و برسام(2)
گرفتن. الجلب با ضمّه: پوست. القضم: جویدن انگشت. السبات با ضمّه: خواب.
میگویم: خطبه و شرح آن پیشتر آمد و فقط به خاطر اختلافی میان آن دو بود تکرار کردم.
روایت58.
. امالی الطوسی: جَابِر بن عَبد اللَّه الأنصارِی گفت:
ص: 163
عَنْ حَاتِمٍ الْأَصَمِّ عَنْ شَقِیقٍ الْبَلْخِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ قَالَ قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ: لَقِیتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ صَبَاحاً فَقُلْتُ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ مِنْ رَجُلٍ لَمْ یَزُرْ أَخاً وَ لَمْ یُدْخِلْ عَلَی مُؤْمِنٍ سُرُوراً قُلْتُ وَ مَا ذَلِکَ (1) قَالَ یُفَرِّجُ عَنْهُ کَرْباً أَوْ یَقْضِی عَنْهُ دَیْناً أَوْ یَکْشِفُ عَنْهُ فَاقَتَهُ قَالَ جَابِرٌ وَ لَقِیتُ عَلِیّاً یَوْماً فَقُلْتُ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَصْبَحْنَا وَ بِنَا مِنْ نِعَمِ اللَّهِ وَ فَضْلِهِ مَا لَا نُحْصِیهِ مَعَ کَثِیرِ مَا نُحْصِیهِ فَمَا نَدْرِی أَیَّ نِعْمَةٍ نَشْکُرُ أَ جَمِیلَ مَا یَنْشُرُ أَمْ قَبِیحَ مَا یَسْتُرُ قَالَ وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ دَخَلْتُ عَلَی عَمِّی عَلِیٍّ علیه السلام صَبَاحاً وَ کَانَ مَرِیضاً فَقُلْتُ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ یَا بُنَیَّ کَیْفَ أَصْبَحَ مَنْ یَفْنَی بِبَقَائِهِ وَ یَسْقُمُ بِدَوَائِهِ وَ یُؤْتَی مِنْ مَأْمَنِهِ (2).
أقول: سیأتی بعض أخبار مکارمه صلوات الله علیه فی خطبة الحسن علیه السلام بعد وفاته و فی أبواب خطبه و مواعظه و سائر أبواب هذا الکتاب و قد مر کثیر منها فی الأبواب السابقة.
ع، [علل الشرائع] السِّنَانِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بِشْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ غُرَابٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا مَنَعَکَ مِنَ الْخِضَابِ وَ قَدِ اخْتَضَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَنْتَظِرُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَ لِحْیَتِی مِنْ دَمِ رَأْسِی بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ أَخْبَرَنِی بِهِ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(3).
ص: 164
روزی صبح هنگام علی بن ابی طالب علیه السلام را دیدم گفتم: صبح را چگونه آغاز کردی ای امیر المؤمنین؟ فرمود: با نعمتی از جانب خدا و فضلی از جانب مردی که برادری را دیدار نکرد و بر مؤمنی با سرور وارد نشد، گفتم: و آن چیست؟ فرمود: اندوهی از او رفع میکند یا دینی از او ادا میکند یا فقرش را برطرف میکند. جابر گفت: روزی علی علیه السلام را دیدم و گفتم: چگونه صبح کردی ای امیر المؤمنین؟ فرمود: صبح کردیم در حالی که از نعمتها و فضل خدا چیزی نزد ماست که علی رغم شمارش بسیار نمیتوانیم بشماریم، نمیدانیم کدام نعمت را شکرگزار باشیم. زیبایی چیزی که گسترانده یا زشتی چیزی که پوشانده؟ گفت: و عبد الله بن جعفر: روزی صبح هنگام بر عمویم علی علیه السلام وارد شدم در حالی که بیمار بود. گفتم: چگونه صبح کردی ای امیر المؤمنین؟ فرمود: چگونه صبح میکند کسی که با بقایش نابود و با دوایش بیمار میشود و از جای امنی که گزیده آورده میشود(1).
میگویم: برخی اخبار امام صلوات الله علیه و آله در خطبه حسن علیه السلام بعد از وفاتش و ابواب خطبهها و مواعظ و دیگر ابواب این کتاب خواهد آمد. و بسیاری از آنها در ابواب گذشته ذکر شد .
باب صد و هشتم : علت خضاب نکردن امام علیه السلام
روایات
روایت1.
علل الشرایع: از ابن طَریف از ابن نُباته روایت شده که گفت: به امیرالمؤمنین علیه السلام گفتم: چرا خضاب نمیکنی در حالی که رسول الله صلی الله علیه و آله خضاب میکرد؟ فرمود: منتظر بدبختترین انسانها هستم تا ریشم را با خون سرم خضاب کند. طبق وعدهای که محبوبم رسول الله صلی الله علیه و آله به من داده است(2).
ص: 164
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ حَفْصٍ الْأَعْوَرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ خِضَابِ اللِّحْیَةِ وَ الرَّأْسِ أَ مِنَ السُّنَّةِ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمْ یَخْتَضِبْ قَالَ إِنَّمَا مَنَعَهُ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ سَتُخْضَبُ مِنْ هَذِهِ (1).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَضَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَمْنَعْ عَلِیّاً علیه السلام إِلَّا قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تُخْضَبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ (2).
نهج، [نهج البلاغة]: قِیلَ لَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَوْ غَیَّرْتَ شَیْبَتَکَ (3) یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الْخِضَابُ زِینَةٌ وَ نَحْنُ قَوْمٌ فِی مُصِیبَةٍ یُرِیدُ بِهِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(4).
ص: 165
روایت2.
الکافی: از حفص الأعور روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره خضاب کردن ریش و سر سوال کردم که آیا از سنّت است؟ فرمود: بله. گفتم: امیرالمؤمنین علیه السلام خضاب نمیکرد. فرمود: سخن رسول الله صلی الله علیه و آله که فرمود: این با این خضاب میشود او را منع کرد.
روایت3.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله خضاب میکرد و علی علیه السلام را چیزی منع نکرد جز گفته پیامبر که این با این خضاب میشود.
نهج البلاغه: به امام صلوات الله علیه گفته شد: کاش موی سفیدت را خضاب میکردی ای امیر المؤمنین. فرمود: خضاب زینت است و ما در مصیبتیم. منظورش رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله بود(1) .
ص: 165
ع، [علل الشرائع] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ نُوحٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا الْعِلَّةُ فِی تَرْکِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَاةَ الْعَصْرِ وَ هُوَ یُحِبُّ أَنْ یَجْمَعَ (1) بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ فَأَخَّرَهَا قَالَ إِنَّهُ لَمَّا صَلَّی الظُّهْرَ الْتَفَتَ إِلَی جُمْجُمَةٍ تِلْقَاءَهُ (2) فَکَلَّمَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أَیَّتُهَا الْجُمْجُمَةُ مِنْ أَیْنَ أَنْتِ فَقَالَتْ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ مَلِکُ بِلَادِ آلِ فُلَانٍ قَالَ لَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُصِّی عَلَیَّ الْخَبَرَ وَ مَا کُنْتِ وَ مَا کَانَ عَصْرُکِ فَأَقْبَلَتِ الْجُمْجُمَةُ تَقُصُّ خَبَرَهَا(3) وَ مَا کَانَ فِی عَصْرِهَا مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَاشْتَغَلَ بِهَا حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ فَکَلَّمَهَا بِثَلَاثَةِ أَحْرُفٍ مِنَ الْإِنْجِیلِ لِأَنْ لَا یَفْقَهَ الْعَرَبُ کَلَامَهَا قَالَتْ لَا أَرْجِعُ وَ قَدْ أَفَلْتُ (4) فَدَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَبَعَثَ إِلَیْهَا سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ بِسَبْعِینَ أَلْفَ سِلْسِلَةِ حَدِیدٍ فَجَعَلُوهَا فِی رَقَبَتِهَا وَ سَحَبُوهَا(5) عَلَی وَجْهِهَا حَتَّی عَادَتْ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً حَتَّی صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ هَوَتْ کَهَوِیِّ الْکَوْکَبِ فَهَذِهِ الْعِلَّةُ فِی تَأْخِیرِ
ص: 166
بابهای معجزات امیرالؤمنین صلوات الله علیه
باب صد و نهم : بازگشت خورشید برای امیرالمؤمنین و سخن گفتنش با حضرت علیه السلام
روایات
روایت1.
علل الشرایع: از حنان روایت شده که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: علت اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام نماز عصر را ترک کرد و به تأخیر انداخت چه بود در حالی که او دوست داشت نماز ظهر و عصر را باهم بخواند؟ گفت: وقتی او نماز ظهر را خواند رو به سوی جمجمهای که افتاده بود کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام با آن سخن گفت: ای جمجمه تو اهل کجا هستی؟ گفت: من فلان بن فلان، پادشاه سرزمین آل فلان هستم. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: داستانت را برای من تعریف کن چه بودی و دورانت چگونه بود؟ جمجمه شروع کرد به تعریف کردن داستانش و خیر و شری که در دوران او بود، به آن سرگرم شد تا اینکه خورشید غروب کرد. با آن به سه حرف از انجیل سخن گفت تا عربها سخن او را نفهمند. گفت: اکنون که رفتهام باز نمیگردم(1). به سوی خدای عزّوجلّ دعا کرد و خدا هفتاد هزار فرشته با هفتاد هزار زنجیر آهنی فرستاد که آن را در گردنش انداختند و بر روی صورتش کشیدند تا اینکه بازگشت در حالت سفید و پاکیزه و امیرالمؤمنین علیه السلام نماز خواند. سپس مانند ستارهای غروب کرد و این سبب تأخیر نماز عصر بود
ص: 166
الْعَصْرِ.
و حدثنی بهذا الحدیث ابن سعید الهاشمی عن فرات بإسناده و ألفاظه:(1).
لی،(2) [الأمالی] للصدوق الْقَطَّانُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ خَالِدٍ الْمَخْزُومِیِّ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی عَنْ عُمَارَةَ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ أُمِّ جَعْفَرٍ أَوْ أُمِّ مُحَمَّدٍ(3) بِنْتَیْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ وَ هِیَ جَدَّتُهَا قَالَتْ: خَرَجْتُ مَعَ جَدَّتِی أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ وَ عَمِّی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِالْضَهْیَاءِ(4) حَدَّثَتْنِی أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ- قَالَتْ یَا بُنَیَّةِ کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذَا الْمَکَانِ فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الظُّهْرَ ثُمَّ دَعَا عَلِیّاً فَاسْتَعَانَ بِهِ فِی بَعْضِ حَاجَتِهِ ثُمَّ جَاءَتِ الْعَصْرُ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی الْعَصْرَ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَعَدَ إِلَی جَنْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ لَا یُرَی مِنْهَا شَیْ ءٌ عَلَی أَرْضٍ وَ لَا جَبَلٍ ثُمَّ جَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام هَلْ صَلَّیْتَ الْعَصْرَ فَقَالَ لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أُنْبِئْتُ أَنَّکَ لَمْ تُصَلِّ فَلَمَّا وَضَعْتَ رَأْسَکَ فِی حَجْرِی لَمْ أَکُنْ لِأُحَرِّکَهُ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا عَبْدُکَ عَلِیٌّ احْتَبَسَ نَفْسَهُ عَلَی نَبِیِّکَ فَرُدَّ عَلَیْهِ شَرْقَهَا فَطَلَعَتِ الشَّمْسُ فَلَمْ یَبْقَ جَبَلٌ وَ لَا أَرْضٌ إِلَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ ثُمَّ قَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی ثُمَّ انْکَسَفَتْ.
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] الصَّدُوقُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُفْیَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ فُدَیْکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أُمِّهِ أُمِّ جَعْفَرٍ عَنْ جَدَّتِهَا أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ: مِثْلَهُ وَ قَالَ بَعْدَ نَقْلِ الْخَبَرِ وَ لَعَلَّهُ علیه السلام صَلَّی إِیمَاءً قَبْلَ ذَلِکَ أَیْضاً(5).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 167
ابن سعید الهاشمی از فرات با اسناد و الفاظش این حدیث را برای من نقل کرد(1).
روایت2.
امالی الصدوق: از أمّ جعفر یا أمّ محمد دختران محمد بن جعفر از أسماء بنت عُمیس که او مادربزرگش بود نقل کرد. گفت: همراه مادربزرگم أسماء بنت عمیس و عمویم عبدالله بن جعفر راهی شدم تا به الضهیاء(2)
رسیدیم. أسما بنت عمیس برایم نقل کرد و گفت: دخترم، همراه رسول الله صلی الله علیه و آله در این مکان بودیم. رسول الله نماز ظهر را خواند و علی علیه السلام را فرا خواند و از او برای انجام کاری یاری خواست. سپس عصر فرارسید، پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و نماز عصر خواند. علی علیه السلام آمد و کنار رسول الله صلی الله علیه و آله نشست. خدا بر پیامبرش وحی کرد و پیامبر سرش را در آغوش علی علیه السلام گذاشت تا اینکه خورشید غروب کرد و اثری از آن بر روی زمین و کوه دید نمیشد. سپس رسول الله صلی الله علیه و آله نشست و به علی علیه السلام فرمود: آیا نماز عصر خواندی؟ گفت: نه ای رسول الله. با خبر شدم که تو نماز نخواندی، وقتی سرت را در آغوشم گذاشتی آن را حرکت ندادم. گفت: خدایا این بنده تو علی است که به خاطر پیامبرت بی حرکت مانده. پس شرق زمین را بر او باز گردان. خورشید طلوع کرد و زمین و کوهی باقی نماند مگر اینکه خورشید بر آن تابید، سپس علی علیه السلام برخاست و وضو گرفت و نماز خواند سپس تاریک شد.
قصص الأنبیاء: از عون بن محمد بن علی بن ابی طالب از مادرش امّ جعفر از مادربزرگش أسماء بنت عمیس مانند آن نقل شده و بعد از نقل خبر گفت: و چه بسا علی علیه السلام پیش از آن هم با اشاره نماز خوانده باشد(3).
روایت3.
علل الشرایع: از أمّ مقدام ثقفیّة
ص: 167
عَبْدِ اللَّهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أُمِّ الْمِقْدَامِ الثَّقَفِیَّةِ قَالَتْ: قَالَ لِی جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ قَطَعْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام جِسْرَ الصَّرَاةِ فِی وَقْتِ الْعَصْرِ فَقَالَ إِنَّ هَذِهِ أَرْضٌ مُعَذَّبَةٌ لَا یَنْبَغِی لِنَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ أَنْ یُصَلِّیَ فِیهَا فَمَنْ أَرَادَ مِنْکُمْ أَنْ یُصَلِّیَ (1) فَلْیُصَلِّ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً یُصَلُّونَ فَقُلْتُ أَنَا وَ اللَّهِ لَأُقَلِّدَنَّ هَذَا الرَّجُلَ صَلَاتِیَ الْیَوْمَ وَ لَا أُصَلِّی حَتَّی یُصَلِّیَ فَسِرْنَا وَ جَعَلَتِ الشَّمْسُ تَسْفُلُ وَ جَعَلَ یَدْخُلُنِی مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ عَظِیمٌ حَتَّی وَجَبَتِ الشَّمْسُ وَ قَطَعْنَا الْأَرْضَ فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَذِّنْ فَقُلْتُ تَقُولُ أَذِّنْ وَ قَدْ غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ أَذِّنْ فَأَذَّنْتُ ثُمَّ قَالَ لِی أَقِمْ فَأَقَمْتُ فَلَمَّا قُلْتُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ رَأَیْتُ شَفَتَیْهِ یَتَحَرَّکَانِ وَ سَمِعْتُ کَلَاماً کَأَنَّهُ کَلَامُ الْعِبْرَانِیَّةِ فَارْتَفَعَتِ الشَّمْسُ حَتَّی صَارَتْ فِی مِثْلِ وَقْتِهَا فِی الْعَصْرِ فَصَلَّی فَلَمَّا انْصَرَفْنَا هَوَتْ إِلَی مَکَانِهَا وَ اشْتَبَکَتِ النُّجُومُ فَقُلْتُ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ فَقُلْتُ بَلَی قَالَ فَإِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ بِاسْمِهِ الْعَظِیمِ فَرَدَّهَا عَلَیَ (2).
یر، [بصائر الدرجات] أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید: مثله (3)
فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان بالإسناد یرفعه إلی محمد بن علی الباقر عن أبیه عن جده الشهید علیه السلام: مثله (4)
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] محمد بن العباس عن أحمد بن محمد بن إدریس عن أحمد بن محمد بن عیسی عن الحسین بن سعید عن عبد الله بن یحیی عن عبد الله بن مسکان عن أبی بصیر: مثله (5)
ص: 168
روایت شده که گفت: جُویریة بن مُسهِر به من گفت: همراه علی بن ابی طالب هنگام عصر از پل رود الصراة گذر کردیم. فرمود: این زمین عذاب کشیده است بر هیچ نبی و وصی ای شایسته نیست در آن نماز بخواند، هر کس از شما بخواهد نماز بخواند، میتواند، مردم در چپ و راست پراکنده شده و نماز خواندند. من گفتم: به خدا امروز در نمازم از این مرد تقلید میکنم و نماز نمیخوانم تا او نماز بخواند. حرکت کردیم تا اینکه خورشید شروع به پایین رفتن کرد، و از این مسئله شگفتی بزرگی در من این ایجاد شد، تا اینکه خورشید غروب کرد و زمین را پیمودیم. فرمود: ای جویریه اذان بگو، گفتم: میگویی اذان بدهم در حالی که خورشید غروب کرده؟ گفت: اذان بگو، اذان دادم سپس به من فرمود: اقامه بگو، اقامه گفتم. و وقتی گفتم «قد قامت الصلواة» دیدم لبهایش حرکت میکند و سخنی شنیدم که گویی عبرانی بود. خورشید بالا آمد تا مانند آنچه در زمان عصر بود شد. نماز خواند و وقتی بازگشتیم به جایش بازگشت و ستارهها ظاهر شدند. من گفتم: شهادت میدهم که تو وصی رسول الله صلی الله علیه و آله هستی. فرمود: ای جویریه آیا نشنیدی که خدای عزّوجلّ میگوید: «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ » گفتم: بله البته، فرمود: من با نام بزرگش، خدا را خواندم و آن را بر من بازگرداند(1).
بصائر الدرجات: أحمد بن محمد از حسین بن سعید مانند آن نقل شده است(2).
کتاب الروضة و الفضائل: با استناد به محمد بن علی الباقر از پدرش از جد شهیدش علیهم السلام مانند آن روایت شده است(3).
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهره: از ابی بصیر مانند آن روایت شده است(4).
ص: 168
الصراة(1) نهر بالعراق و وجوب الشمس غیبوبتها و سقوطها.
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَصْرَ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَمْ یَکُنْ صَلَّاهَا فَأَوْحَی اللَّهُ (2) إِلَی رَسُولِهِ عِنْدَ ذَلِکَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ حَجْرِهِ حِینَ قَامَ وَ قَدْ غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَ مَا صَلَّیْتَ الْعَصْرَ فَقَالَ لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنَّ عَلِیّاً کَانَ فِی طَاعَتِکَ (3) فَرُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ عِنْدَ ذَلِکَ (4).
شف، [کشف الیقین] مُوَفَّقُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَکِّیُّ عَنْ شَهْرَدَارَ عَنْ عُبْدُوسٍ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ زَکَرِیَّا الْعَلَائِیِ (5) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی حَازِمٍ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ
قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَا أَبَا الْحَسَنِ کَلِّمِ الشَّمْسَ فَإِنَّهَا تُکَلِّمُکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الْمُطِیعُ لِلَّهِ فَقَالَتِ الشَّمْسُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ فِی الْجَنَّةِ یَا عَلِیُّ أَوَّلُ مَنْ یَنْشَقُ (6) عَنْهُ الْأَرْضُ مُحَمَّدٌ ثُمَّ أَنْتَ وَ أَوَّلُ مَنْ یَحْیَا مُحَمَّدٌ ثُمَّ أَنْتَ وَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی مُحَمَّدٌ ثُمَّ أَنْتَ ثُمَّ انْکَبَّ عَلِیٌّ سَاجِداً وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ بِالدُّمُوعِ فَانْکَبَّ عَلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَخِی وَ حَبِیبِی ارْفَعْ رَأْسَکَ فَقَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ أَهْلَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ (7).
ص: 169
توضیح
الصَراة رودی در عراق. وجوب الشمس: غروب و سقوط خورشید.
روایت4.
قرب الاسناد: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله نماز عصر را خواند و علی علیه السلام آمد و نماز عصر نخوانده بود، در این زمان خدا بر رسولش وحی کرد، سرش را در آغوش علی علیه السلام قرار داد. رسول الله از آغوش او بلند شد در حالی که خورشید غروب کرده بود، فرمود: ای علی آیا نماز عصر خواندی؟ فرمود: نه ای رسول الله. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا علی در اطاعت تو بود. در این موقع خورشید برای او بازگشت.
روایت5.
کشف الیقین: از موسی بن جعفر و پدرانش صلوات الله علیهم از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند: به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: ای ابا الحسن با خورشید سخن بگو که آن با تو سخن میگوید، علی علیه السلام فرمود: سلام بر تو ای بنده مطیع خدا. خورشید گفت: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین و امام متقین و رهبر سفید رویان ای علی تو و شیعیانت در بهشت هستید ای علی اولین کسی که زمین از او شکافته میشود محمد و سپس تو هستی، اولین کسی که زنده میشود محمد و سپس تو هستی، اولین کسی که پوشانده میشود محمد و سپس تو هستی، علی علیه السلام با حالت سجده سر بر زمین گذاشت در حالی که چشمانش اشک میریخت. پیامبر نیز به سمت او به زمین افتاد و گفت: ای برادر و دوست من سرت را بالا بگیر، خدا در مقابل اهل هفت آسمان به تو مباهات میکند(1).
ص: 169
کشف، [کشف الغمة] من مناقب الخوارزمی حدثنا عبد الرحمن بن القاسم الهمدانی عن أبی حاتم محمد بن محمد الطالقانی عن أبی محمد العسکری عن آبائه علیهم السلام: مثله (1).
یج، [الخرائج و الجرائح]: مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ الْأُمُورِ بَعْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ انْصَرَفَ مِنْ جِهَتِهِ تِلْکَ وَ قَدْ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَصْرَ بِالنَّاسِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام جَعَلَ یَقُصُّ عَلَیْهِ مَا کَانَ قَدْ نَفَضَ (2) فِیهِ فَنَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَانَا کَذَلِکَ حَتَّی إِذَا غَرَبَتْ فَسُرِّیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَقْتِ الْغُرُوبِ فَقَالَ لِعَلِیٍّ هَلْ صَلَّیْتَ الْعَصْرَ قَالَ لَا فَإِنِّی کَرِهْتُ أَنْ أُزِیلَ رَأْسَکَ وَ رَأَیْتُ جُلُوسِی تَحْتَ رَأْسِکَ وَ أَنْتَ فِی تِلْکَ الْحَالِ أَفْضَلَ مِنْ صَلَاتِی فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ عَلِیٌّ فِی طَاعَتِکَ وَ حَاجَةِ رَسُولِکَ صلی الله علیه و آله فَارْدُدْ عَلَیْهِ الشَّمْسَ لِیُصَلِّیَ صَلَاتَهُ فَرَجَعَتِ الشَّمْسُ حَتَّی صَارَتْ فِی مَوْضِعِ أَوَّلِ الْعَصْرِ فَصَلَّی عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ انْقَضَتِ الشَّمْسُ لِلْغُرُوبِ مِثْلَ انْقِضَاضِ الْکَوَاکِبِ وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ الشَّمْسَ مُطِیعَةٌ لَکَ فَادْعُ فَدَعَا فَرَجَعَتْ وَ کَانَ قَدْ صَلَّاهَا بِالْإِشَارَةِ(3).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ زَاذَانَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ وَ رَفَعَ الْهِجْرَةَ بِقَوْلِهِ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام إِذَا کَانَ الْغَدُ کَلِّمِ الشَّمْسَ حَتَّی تُعْرَفَ کَرَامَتُکَ عَلَی اللَّهِ فَلَمَّا أَصْبَحْنَا قُمْنَا فَجَاءَ عَلِیٌّ إِلَی الشَّمْسِ حِینَ طَلَعَتْ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُطِیعَةُ لِرَبِّهَا فَقَالَتِ الشَّمْسُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیَّهُ أَبْشِرْ فَإِنَّ رَبَّ الْعِزَّةِ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ أَبْشِرْ فَإِنَّ لَکَ وَ لِمُحِبِّیکَ وَ لِشِیعَتِکَ- مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ فَخَرَّ علیه السلام سَاجِداً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْفَعْ رَأْسَکَ حَبِیبِی فَقَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ(4).
ص: 170
کشف الغمّه: از مناقب خوارزمی: عبدالرحمن بن قاسم همدانی برای ما نقل کرد: از ابی محمد العسکری از پدرانش علیهم السلام مانند آن روایت شده است(1).
روایت6.
. الخرائج: از معجزات علی علیه السلام این است که رسول الله صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را بعد از نماز ظهر برای کاری فرستاد، از همان جا در پی کار رفت و پیامبر نماز عصر را بر مردم خواند. وقتی علی علیه السلام وارد شد آنچه انجام داده بود را برای او تعریف کرد، در این لحظه بر پیامبر وحی نازل شد. و سرش را در آغوش علی علیه السلام قرار داد در همین حالت ماندند تا اینکه خورشید غروب کرد. در وقت غروب پیامبر به حالت عادی بازگشت، به علی علیه السلام فرمود: آیا نماز عصر خواندی؟ فرمود: نه کراهت داشتم که سرت را بردارم و نشستن زیر سر تو در حالی که در این حالت هستی را با فضیلتتر از نمازم دیدم. رسول الله برخاست به سوی قبله و فرمود: خدایا علی در طاعت تو و نیاز پیامبرت بوده است خورشید را بر او بازگردان تا نمازش را به جا آورد، خورشید بازگشت تا موقعیتی که در عصر بود قرار گرفت. علی علیه السلام نماز خواند سپس خورشید مانند ستارگان سقوط کرد. روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی خورشید فرمانبردار توست دعا کن. دعا کرد و خورشید بازگشت. و او با اشاره نماز را خوانده بود(2).
روایت7.
الخرائج: از ابن عباس روایت شده گفت: وقتی پیامبر مکه را فتح کرد و با این سخنش که «بعد از فتح هجرتی نیست» هجرت را برداشت. به علی علیه السلام فرمود: وقتی فردا شد با خورشید سخن بگو تا مقامت در نزد خدا شناخته شود. وقتی صبح شد برخاستیم، علی علیه السلام وقتی خورشید طلوع کرد به سمت آن آمد و گفت: سلام بر تو ای بندهای که مطیع پروردگارت هستی. خورشید گفت: و سلام بر تو ای برادر و وصی رسول الله صلی الله علیه و آله مژده که پروردگار عزّت و بزرگی به تو سلام میرساند و به تو میگوید: مژده باد که برای تو، دوستدارانت و شیعیانت چیزی است که نه چشمی دیده، نه گوشی شنیده و نه بر قلب انسانی خطور کرده است. علی علیه السلام با حالت سجده به زمین افتاد. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: حبیب من سرت را بالا بگیر که خداوند در مقابل فرشتگان به تو مباهات میکند(3).
ص: 170
شا، [الإرشاد]: مِمَّا أَظْهَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْأَعْلَامِ الْبَاهِرَةِ عَلَی یَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَا اسْتَفَاضَتْ بِهِ الْأَخْبَارُ وَ رَوَاهُ عُلَمَاءُ السِّیَرِ وَ الْآثَارِ وَ نَظَمَتْ فِیهِ الشُّعَرَاءُ الْأَشْعَارَ رُجُوعُ الشَّمْسِ لَهُ علیه السلام مَرَّتَیْنِ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَرَّةً وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ أُخْرَی وَ کَانَ مِنْ حَدِیثِ رُجُوعِهَا عَلَیْهِ الْمَرَّةَ الْأُولَی (1) مَا رَوَتْهُ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ وَ أُمُّ سَلَمَةَ زَوْجَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ فِی جَمَاعَةٍ(2) مِنَ الصَّحَابَةِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ فِی مَنْزِلِهِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام بَیْنَ یَدَیْهِ إِذْ جَاءَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُنَاجِیهِ عَنِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَلَمَّا تَغَشَّاهُ الْوَحْیُ تَوَسَّدَ فَخِذَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ عَنْهُ حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَاصْطَبَر(3) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِذَلِکَ إِلَی صَلَاةِ الْعَصْرِ فَصَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَالِساً یُومِئُ بِرُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ إِیمَاءً فَلَمَّا أَفَاقَ مِنْ غَشْیَتِهِ قَالَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ فَاتَتْکَ صَلَاةُ الْعَصْرِ قَالَ لَمْ أَسْتَطِعْ أَنْ أُصَلِّیَهَا قَائِماً لِمَکَانِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الْحَالِ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهَا فِی اسْتِمَاعِ الْوَحْیِ فَقَالَ لَهُ ادْعُ اللَّهَ حَتَّی یَرُدَّ عَلَیْکَ الشَّمْسَ لِتُصَلِّیَهَا قَائِماً فِی وَقْتِهَا کَمَا فَاتَتْکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُجِیبُکَ لِطَاعَتِکَ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ (4) فَسَأَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهَ فِی رَدِّ الشَّمْسِ فَرُدَّتْ (5) حَتَّی صَارَتْ فِی مَوْضِعِهَا مِنَ السَّمَاءِ وَقْتَ صَلَاةِ الْعَصْرِ فَصَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَاةَ الْعَصْرِ فِی وَقْتِهَا ثُمَّ غَرَبَتْ فَقَالَتْ أَسْمَاءُ أَمَ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْنَا لَهَا عِنْدَ غُرُوبِهَا صَرِیراً کَصَرِیرِ الْمِنْشَارِ فِی الْخَشَبِ وَ کَانَ رُجُوعُهَا(6) بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَعْبُرَ الْفُرَاتَ بِبَابِلَ اشْتَغَلَ کَثِیرٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِتَعْبِیرِ دَوَابِّهِمْ وَ رِحَالِهِمْ فَصَلَّی (7) علیه السلام بِنَفْسِهِ فِی طَائِفَةٍ مَعَهُ الْعَصْرَ
ص: 171
روایت8.
الارشاد: از میان کارهای برجسته ای که خدا به دست امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام انجام داده و اخبار مملو از آن است. زندگینامه نویسان و مورخان آن را روایت کردهاند و شعراء اشعاری در مورد آن سرودهاند. دو بار بازگشت خورشید برای آن حضرت علیه السلام است، یکبار در زمان زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و یکبار بعد از وفات آن حضرت. در مورد بازگشت بار اول خورشید برای ایشان، روایتی است که اسماء بنت عمیس و ام سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و همچنین جابر بن عبد الله انصاری و ابو سعید خدریّ در جمله گروهی از صحابه آن را نقل کردهاند: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله در منزلش بود و علی علیه السلام مقابل ایشان حضور داشت. در این زمان جبرئیل علیه السلام آمد و از جانب خدای سبحان برای او وحی آورد وقتی بیهوشی ناشی از وحی ایشان را در بر گرفت، سر بر روی پای علی علیه السلام قرار داد و سرش بر نداشت تا اینکه خورشید غروب کرد. علی علیه السلام بر این حالت تا نماز عصر صبر کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام نشسته نماز خواند و حرکات رکوع و سجده را با اشاره به جا آورد. وقتی به هوش آمد به علی علیه السلام فرمود: آیا نماز عصر را از دست دادی؟ گفت: به خاطر محل قرار گرفتن شما و حالتی که در اثر شنیدن وحی به شما دست داد نتوانستم آن را ایستاده به جا آورم. به او گفت: دعا کن تا خدا خورشید را برای تو بازگرداند و نماز را چنانکه از دست دادی ایستاده به جا آوری، که خداوند به خاطر اینکه خدا و رسولش را اطاعت کردهای دعایت را پاسخ میگوید. امیرالمؤمنین علیه السلام از خدا خواست تا خورشید را بازگرداند، پس بازگشت تا اینکه در محلی از آسمان که زمان نماز عصر قرار داشت جای گرفت. سپس امیرالمؤمنین علیه السلام نماز عصر را در زمانش به جا آورد و بعد خورشید غروب کرد. اسماء گفت: به خدا زمان غروبش صدایی همچون صدای کشیده شدن ارّه بر روی چوب شنیدیم.
و بازگشت آن بعد از پیامبر صلی الله علیه واله، زمانی است که خواست در بابل از فرات عبور کند. بسیاری از یارانش مشغول عبور دادن چهارپایان و باروبنه خویش شدند و علی علیه السلام خود همراه گروهی که با او بودند نماز عصر را خواند،
ص: 171
فَلَمْ یَفْرُغِ النَّاسُ مِنْ عُبُورِهِمْ حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَ فَاتَتِ الصَّلَاةُ کَثِیراً مِنْهُمْ وَ فَاتَ الْجُمْهُورَ فَضْلُ الِاجْتِمَاعِ مَعَهُ فَتَکَلَّمُوا فِی ذَلِکَ فَلَمَّا سَمِعَ کَلَامَهُمْ فِیهِ سَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یَرُدَّ الشَّمْسَ عَلَیْهِ لِتَجْتَمِعَ کَافَّةُ أَصْحَابِهِ عَلَی صَلَاةِ الْعَصْرِ فِی وَقْتِهَا فَأَجَابَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی رَدِّهَا عَلَیْهِ وَ کَانَتْ فِی الْأُفُقِ عَلَی الْحَالِ الَّتِی تَکُونُ عَلَیْهِ وَقْتَ الْعَصْرِ فَلَمَّا سَلَّمَ الْقَوْمُ غَابَتِ الشَّمْسُ فَسُمِعَ لَهَا وَجِیبٌ شَدِیدٌ هَالَ النَّاسَ ذَلِکَ فَأَکْثَرُوا مِنَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ الْحَمْدِ لِلَّهِ عَلَی النِّعْمَةِ الَّتِی ظَهَرَتْ فِیهِمْ وَ سَارَ خَبَرُ ذَلِکَ فِی الْآفَاقِ وَ انْتَشَرَ ذِکْرُهُ فِی النَّاسِ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ السَّیِّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیُ رُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی مِنَ الْأَبْیَاتِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ وَ قَدْ أُغْمِیَ عَلَیْهِ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ جَبْرَئِیلَ وَ جَبْرَئِیلُ فِی صُورَةِ دِحْیَةِ الْکَلْبِیِّ فَلَمَّا دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ دُونَکَ رَأْسَ ابْنِ عَمِّکَ فَأَنْتَ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (2) فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَخَذَ رَأْسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ فَلَمْ یَزَلْ رَأْسُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجْرِهِ حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفَاقَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَیْنَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ إِلَّا دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ دَفَعَ إِلَیَّ رَأْسَکَ قَالَ یَا عَلِیُّ دُونَکَ رَأْسَ ابْنِ عَمِّکَ فَأَنْتَ أَحَقُّ لَهُ مِنِّی لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَجَلَسْتُ وَ أَخَذْتُ رَأْسَکَ فَلَمْ یَزَلْ فِی حَجْرِی حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ فَصَلَّیْتَ الْعَصْرَ فَقَالَ لَا قَالَ فَمَا مَنَعَکَ أَنْ تُصَلِّیَ فَقَالَ قَدْ أُغْمِیَ عَلَیْکَ فَکَانَ رَأْسُکَ فِی حَجْرِی فَکَرِهْتُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَرِهْتُ أَنْ أَقُومَ وَ أُصَلِّیَ وَ أَضَعَ رَأْسَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنَّ عَلِیّاً کَانَ فِی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ حَتَّی فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ
ص: 172
مردم از عبور دادن آنها فارغ نشدند تا اینکه خورشید غروب کرد و بسیاری از آنها نماز را از دست دادند. و اکثراً فضیلت جماعت با او را از دست دادند. در این مورد با هم صحبت کردند، وقتی صبحتهای آنها را در این باره شنید از خدا خواست تا خورشید را بر او باز گرداند تا همه اصحابش برای نماز عصر در وقتش گرد هم آیند، و خدا تعالی خواسته او را در بازگشت خورشید اجابت کرد. و در افق مانند حالتی که زمان عصر قرار داشت جای گرفت و وقتی مردم سلام دادند خورشید پنهان شد، و صدایی ترسناک از آن شنیدند که مردم را دچار وحشت کرد. بسیار تسبیح گفتند، لااله الا الله گفتند و استغفار کردند و خدا را به خاطر نعمتی که میان آن ظاهر کرده بود سپاس گفتند، و خبر این موضوع در آفاق پیچید و ذکر آن در میان مردم منتشر گشت. سید بن محمد حمیری در این باره میگوید: « ردّت علیه الشمس » تا آخر ابیاتی که خواهد آمد(1).
روایت9.
تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت شده که فرمودند: علی علیه السلام به خاطر نیازی بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد در حالی که بیهوش بود و سرش بر بالین جبرئیل قرار گرفته بود و جبرئیل به شکل دحیة کلبی بود، وقتی علی علیه السلام وارد شد جبرئیل به او گفت: سر پسر عمویت را بگیر که تو به آن سزاوراتر از منی، چرا که خدا در کتابش میفرماید: « وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ»(2) { و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند}. علی علیه السلام نشست و سر پیامبر صلی الله علیه و آله را در بالین گرفت و همچنان سر پیامبر صلی الله علیه و آله بر بالین او بود تا اینکه خورشید غروب کرد، رسول الله به هوش آمد و سرش را بلند کرد و به علی علیه السلام نگریست و فرمود: ای علی جبرئیل کجاست؟ فرمود: ای رسول الله من کسی جز دحیة کلبی ندیدم سرت را به من داد و گفت: ای علی سر پسر عمویت را بگیر که تو از من به آن سزاوارتری چرا که خدا در کتابش میفرماید: « وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ » { و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند}. نشستم و سرت را گرفتم، در بالینم بود تا اینکه خورشید غروب کرد. رسول الله صلی الله علیه و آله به او فرمود: آیا نماز عصر خواندی؟ فرمود: نه، فرمود: چه چیز تو را از نماز خواندن بازداشت؟ فرمود: از هوش رفته بودی و سرت بر بالین من بود، دوست نداشتم بر تو سختی رسد ای رسول الله و اکراه داشتم که برخیزم و نماز بخوانم و سرت را زمین بگذارم. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا علی در اطاعت تو و رسول تو بوده که نماز عصر را از دست داده،
ص: 172
اللَّهُمَّ فَرُدَّ عَلَیْهِ الشَّمْسَ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعَصْرَ فِی وَقْتِهَا قَالَ فَطَلَعَتِ الشَّمْسُ فَصَارَتْ فِی وَقْتِ الْعَصْرِ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً وَ نَظَرَ إِلَیْهَا أَهْلُ الْمَدِینَةِ وَ إِنَّ عَلِیّاً قَامَ وَ صَلَّی فَلَمَّا انْصَرَفَ غَابَتِ الشَّمْسُ وَ صَلَّوُا الْمَغْرِبَ (1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی الْمَنَاقِبِ وَ أَبُو إِسْحَاقَ الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَنْدَةَ فِی الْمَعْرِفَةِ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ وَ الْخَطِیبُ فِی الْأَرْبَعِینَ وَ أَبُو أَحْمَدَ الْجُرْجَانِیُّ فِی تَارِیخِ جُرْجَانَ رُدَّ الشَّمْسُ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ لِأَبِی بِکْرٍ الْوَرَّاقِ کِتَابُ طُرُقِ مَنْ رَوَی رَدَّ الشَّمْسِ وَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجُعَلِ مُصَنَّفٌ فِی جَوَازِ رَدِّ الشَّمْسِ وَ لِأَبِی الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیِّ مَسْأَلَةٌ فِی تَصْحِیحِ رَدِّ الشَّمْسِ وَ تَرْغِیمِ النَّوَاصِبِ الشَّمْسَ (2) وَ لِأَبِی الْحَسَنِ شَاذَانَ کِتَابُ بَیَانِ رَدِّ الشَّمْسِ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ أَبُو بَکْرٍ الشِّیرَازِیُّ فِی کِتَابِهِ بِالْإِسْنَادِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أُمِّ هَانِئٍ: هَذَا الْحَدِیثَ مُسْتَوْفًی ثُمَّ قَالَ قَالَ الْحَسَنُ عَقِیبَ هَذَا الْخَبَرِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آیَتَیْنِ فِی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً(3) یَعْنِی هَذَا یَخْلُفُ هَذَا لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یَذَّکَّرَ فَرْضاً نَسِیَهُ أَوْ نَامَ عَلَیْهِ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً وَ أَنْزَلَ أَیْضاً یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ (4) وَ ذَکَرَ أَنَّ الشَّمْسَ رُدَّتْ عَلَیْهِ مِرَاراً الَّذِی رَوَاهُ سَلْمَانُ وَ یَوْمَ الْبِسَاطِ وَ یَوْمَ الْخَنْدَقِ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ یَوْمَ خَیْبَرَ وَ یَوْمَ قرقیسینا [قَرْقِیسِیَاءَ] وَ یَوْمَ ببراثا(5) [بَرَاثَا] وَ یَوْمَ الْغَاضِرِیَّةِ وَ یَوْمَ النَّهْرَوَانِ وَ یَوْمَ بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ وَ یَوْمَ صِفِّینَ
ص: 173
خدایا خورشید را بر او باز گردان نماز عصر را در وقتش به جا آورد. گفت: خورشید طلوع کرد و سفید و پاک در زمان عصر قرار گرفت. اهل مدینه به آن نگریستند و علی علیه السلام برخاست و نماز خواند، و وقتی از نماز بازگشت خورشید غروب کرد و نماز مغرب خواندند(1).
روایت10.
مناقب ابن شهر آشوب: ابوبکر بن مردویه در المناقب، ابو اسحاق ثعلبی در تفسیرش، ابو عبدالله بن منده در المعرفه، ابو عبدالله نطنزی در الخصائص، خطیب در الأربعین و ابو أحمد جرجانی در تاریخ جرجان روایت کردند: خورشید برای علی علیه السلام بازگشت. و ابو بکر ورّاق کتابی دارد که به راویان موضوع بازگشت خورشید پرداخته است، و ابو عبدالله جُعَل، کتابی در جواز بازگشت خورشید دارد. برای ابوالقاسم حسکانی کتاب مسئلةٌ فی تصحیح ردّ الشمس و ترغیم النواصب الشمس است. ابو الحسن شاذان کتاب بیان ردّ الشمس علی امیرالمؤمنین علیه را نوشته است و ابو بکر شیرازی در کتابش با استناد به شُعبه از قَتاده از حسن بصری از ام هانی این حدیث را کامل ذکر کرده است. سپس گفت: ابو الحسن بعد از این خبر فرمود: خدای عزّو جلّ دو آیه در این مورد نازل کرد: کلام خدای تعالی: « وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً »(2)
{ و اوست که برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد یا بخواهد سپاسگزاری نماید شب و روز را جانشین یکدیگر گردانید} یعنی این جانشین آن قرار میگیرد برای هر کس که بخواهد فریضهای را که از یاد برده یا خواب بوده به جا آورد و یا بخواهد شکرگزاری کند. و همچنین نازل کرد: « یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ »(3)
{ شب را به روز در میپیچید و روز را به شب در میپیچد}. و ذکر کرد که خورشید مکرر برای او بازگشت: آنچه که سلمان روایت کرده است و روز البِساط، روز خندق، روز حنین، روز خیبر، روز قرقیسینا، روز ببراثا(4)، روز الغاضریّه، روز نهروان، روز بیعة الرضوان، روز صفین،
ص: 173
وَ فِی النَّجَفِ وَ فِی بَنِی مَازِرٍ وَ بِوَادِی الْعَقِیقِ وَ بَعْدَ أُحُدٍ وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الْکَافِی أَنَّهَا رَجَعَتْ بِمَسْجِدِ الْفَضِیحِ (1) مِنَ الْمَدِینَةِ وَ أَمَّا الْمَعْرُوفُ فَمَرَّتَانِ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِکُرَاعِ الْغَمِیمِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ بِبَابِلَ فَأَمَّا فِی حَالِ حَیَاتِهِ صلی الله علیه و آله فَمَا رَوَتْهُ (2) أُمُّ سَلَمَةَ وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ وَ جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ الْخُدْرِیُّ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ الصَّادِقُ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی بِکُرَاعِ الْغَمِیمِ فَلَمَّا سَلَّمَ نَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْیُ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ عَلَی ذَلِکَ الْحَالِ فَأَسْنَدَهُ إِلَی ظَهْرِهِ فَلَمْ یَزَلْ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ وَ الْقُرْآنُ یَنْزِلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَمَّ الْوَحْیُ قَالَ یَا عَلِیُّ صَلَّیْتَ قَالَ لَا وَ قَصَّ عَلَیْهِ فَقَالَ ادْعُ لِیَرُدَّ اللَّهُ عَلَیْکَ الشَّمْسَ فَسَأَلَ اللَّهَ فَرُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی جَعْفَرٍ الطَّحَاوِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ عَلِیّاً کَانَ فِی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ فَارْدُدْ عَلَیْهِ الشَّمْسَ فَرُدَّتْ فَقَامَ وَ صَلَّی عَلِیٌّ علیه السلام(3) فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَقَعَتِ الشَّمْسُ وَ بَدَتِ (4) الْکَوَاکِبُ.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی بِکْرٍ مَهْرَوَیْهِ: قَالَتْ أَسْمَاءُ أَمَ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْنَا لَهَا عِنْدَ غُرُوبِهَا صَرِیراً کَصَرِیرِ الْمِنْشَارِ فِی الْخَشَبِ قَالَ وَ ذَلِکَ بِالضَّهْیَا فِی غَزَاةِ خَیْبَرَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ صَلَّی إِیمَاءً فَلَمَّا رُدَّتِ الشَّمْسُ أَعَادَ الصَّلَاةَ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ أَمَّا بَعْدَ وَفَاتِهِ علیه السلام مَا رَوَی جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ وَ أَبُو رَافِعٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا عَبَرَ الْفُرَاتَ بِبَابِلَ صَلَّی بِنَفْسِهِ فِی طَائِفَةٍ مَعَهُ الْعَصْرَ ثُمَّ لَمْ یَفْرُغِ النَّاسُ مِنْ عُبُورِهِمْ حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَ فَاتَ صَلَاةُ الْعَصْرِ الْجُمْهُورَ فَتَکَلَّمُوا فِی ذَلِکَ فَسَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی رَدَّ الشَّمْسِ عَلَیْهِ فَرَدَّهَا عَلَیْهِ فَکَانَتْ فِی الْأُفُقِ فَلَمَّا سَلَّمَ الْقَوْمُ غَابَتْ فَسُمِعَ لَهَا وَجِیبٌ شَدِیدٌ هَالَ النَّاسَ ذَلِکَ
ص: 174
در نجف، در بنی مازر، در وادی العقیق و بعد از أحد، و کلینی در الکافی روایت کرد که خورشید در مسجد الفَضیح در مدینه بازگشت. اما قول معروف دوبار است، یکی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله در کراع الغمیم و دیگری بعد از وفاتش در بابل.
در زمان حیات پیامبر، روایتی است که ام سلمه، اسماء بنت عمیس، جابر انصاری، ابوذر، ابن عباس، خدریّ، ابوهریرة و امام صادق علیه السلام نقل کردهاند: رسول الله صلی الله علیه و آله در کُراع الغمیم نماز خواند وقتی سلام داد بر او وحی نازل شد و علی علیه السلام آمد و او در این حالت بود و به پشتش تکیه داد، پیوسته در این حال بود تا اینکه خورشید غروب کرد. و قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل میشد. وقتی وحی پایان یافت. فرمود: ای علی نماز خواندی؟ فرمود: نه و داستان را برایش گفت. گفت: دعا کن تا خدا خورشید را برایت باز گرداند، از خدا خواست و خورشید پاک و سفید بر او بازگشت. و در روایت ابو جعفر طحاوی آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا علی در اطاعت تو و پیامبرت بود، خورشید را بر او بازگردان. پس بازگشت، علی علیه السلام برخاست و نماز خواند وقتی نمازش پایان یافت خورشید افتاد و ستارگان آشکار شدند.
در روایت ابو بکر مَهرَوَیه: أسماء گفت: به خدا زمان غروبش صدایی مانند صدای کشیده شدن ارّه بر چوب شنیدیم. گفت: و آن در الضَهیاء در غزوه خیبر بود. و روایت شده که او با اشاره نماز خواند و وقتی خورشید بازگشت به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله نماز را تکرار کرد.
و اما بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله روایتی است که جویریة بن مُسهِر، ابو رافع و حسین بن علی علیهما السلام نقل کرده اند: وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام در بابل از فرات عبور کرد، خود همراه گروهی که با او بودند نماز عصر را خواند. سپس مردم از عبور دادن آنها فارغ نشدند تا اینکه خورشید غروب کرد و اکثراً نماز عصر را از دست دادند. و در این باره صحبت کردند. از خدا خواست تا خورشید را بر او بازگرداند که آن را بر او بازگرداند. در افق بود و وقتی مردم سلام دادند پنهان شد، و صدای ترسناکی از آن شنیده شد که مردم در اثر آن وحشت زده شدند
ص: 174
وَ أَکْثَرُوا التَّهْلِیلَ وَ التَّسْبِیحَ وَ التَّکْبِیرَ وَ مَسْجِدُ الشَّمْسِ بِالصَّاعِدِیَّةِ مِنْ أَرْضِ بَابِلَ شَائِعٌ ذَائِعٌ.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ بِطُرُقٍ کَثِیرَةٍ: أَنَّهُ لَمْ تُرَدَّ الشَّمْسُ إِلَّا لِسُلَیْمَانَ وَصِیِّ دَاوُدَ وَ لِیُوشَعَ وَصِیِّ مُوسَی وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ-.
وَ أَمَّا طَعْنُ الْمَلَاحِدَةِ أَنَّ ذَلِکَ یُبْطِلُ الْحِسَابَ وَ الْحَرَکَاتِ فَمُجَابٌ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی رَدَّهَا وَ رَدَّ مَعَهَا الْفَلَکَ فَلَا یَخْتَلِفُ الْحِسَابُ وَ الْحَرَکَاتُ وَ نَقُولُ (1) بِرَدِّهَا ثُمَّ یُحْدِثُ فِیهَا مِنَ السَّیْرِ مَا یَظْهَرُ وَ تَلْحَقُ بِمَوْضِعِهَا وَ لَا یَظْهَرُ عَلَی الْفَلَکِ وَ ذَلِکَ مَبْنِیٌ (2) عَلَی حُدُوثِ الْعَالَمِ وَ إِثْبَاتِ الْمُحْدِثِ وَ أَمَّا اعْتِرَاضُ ابْنِ فورک-(3) فِی کِتَابِ الْفُصُولِ مِنْ تَعْلِیقِ الْأُصُولِ أَنَّهُ لَوْ کَانَ ذَلِکَ صَحِیحاً لَرَآهُ جَمِیعُ النَّاسِ فِی جَمِیعِ الْأَقْطَارِ فَالانْفِصَالُ مِنْهُ بِمَا أُجِیبَ عَنْهُ مَنِ اعْتَرَضَ عَلَی انْشِقَاقِ الْقَمَرِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.
«1» مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کَلَّمَتِ الشَّمْسُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام سَبْعَ مَرَّاتٍ فَأَوَّلُ مَرَّةٍ قَالَ لَهُ یَا إِمَامَ الْمُسْلِمِینَ اشْفَعْ لِی إِلَی رَبِّی أَنْ لَا یُعَذِّبَنِی وَ الثَّانِیَةُ قَالَتْ مُرْنِی أُحْرِقْ مُبْغِضِیکَ فَإِنِّی أَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ وَ الثَّالِثَةُ بِبَابِلَ وَ قَدْ فَاتَتْهُ الْعَصْرُ فَکَلَّمَهَا وَ قَالَ لَهَا ارْجِعِی إِلَی مَوْضِعِکِ فَأَجَابَتْهُ بِالتَّلْبِیَةِ وَ الرَّابِعَةُ قَالَ یَا أَیَّتُهَا الشَّمْسُ هَلْ تَعْرِفِینَ لِی خَطِیئَةً قَالَتْ وَ عَزَّةِ رَبِّی لَوْ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ مِثْلَکَ لَمْ یَخْلُقِ النَّارَ وَ الْخَامِسَةُ فَإِنَّهُمُ اخْتَلَفُوا فِی الصَّلَاةِ فِی خِلَافَةِ أَبِی بِکْرٍ فَخَالَفُوا عَلِیّاً فَتَکَلَّمَتِ الشَّمْسُ ظَاهِرَةً فَقَالَتْ الْحَقُّ لَهُ وَ بِیَدِهِ وَ مَعَهُ سَمِعَتْهُ قُرَیْشٌ وَ مَنْ حَضَرَهُ وَ السَّادِسَةُ حِینَ دَعَاهَا فَأَتَتْهُ بِسَطْلٍ مِنْ مَاءِ الْحَیَاةِ
ص: 175
و بسیار تسبیح و لا إله إلا الله و تکبیر گفتند. مسجد الشمس در الصاعدیّة در سرزمین بابل معروف است.
و از ابن عباس به طرق مختلف روایت شده است که گفت: خورشید بازنگشت مگر برای سلیمان وصی داود، یوشع وصی موسی و علی بن ابی طالب وصی محمد صلوات الله علیهم أجمعین.
اما طعنه ملحدان به اینکه این اتفاق محاسبات و حرکات را باطل میکند، پاسخش این است که خدای تعالی خورشید را همراه فلک بازگرداند و اختلافی در محاسبات و حرکات پیش نمی آید و میگوییم خورشید بازگشته و سپس حرکتی در آن رخ میدهد که ظاهر میشود و به جای خودش باز میگرد و بر فلک ظاهر نمیشود. و این مبتنی بر حادث بودن عالم و إثباث محدث است. و اما اعتراض ابن فورک(1)
در کتاب الفصول من تعلیق الأصول مبنی بر اینکه اگر این موضوع درست باشد همه مردم در همه نقاط جهان آن را میدیدند. پاسخ آن همان است که در پاسخ اعتراض به شق القمر دادم.
محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام از جابر روایت کرد که گفت: خورشید هفت بار با علی علیه السلام سخن گفت: بار اول به او گفت: ای امام المسلمین نزد پروردگارم مرا شفاعت کن تا عذابم نکند. بار دوم گفت: به من امر کن تا دشمنانت را بسوزانم که من آنها را از چهرههایشان میشناسم. بار سوم در بابل بود که وقت نماز عصر از دست رفته بود. به او فرمود: به جایت بازگرد، خواسته او را لبیک گفت. بار چهارم فرمود: ای خورشید! آیا خطایی از من سراغ داری؟ گفت: قسم به عزت پروردگارم که اگر خدا مخلوقات را مانند تو میآفرید، آتش را خلق نمیکرد. بار پنجم: آنها در زمان خلافت ابی بکر در نماز دچار اختلاف شدند و با علی علیه السلام مخالفت کردند. خورشید آشکارا سخن گفت که «حق برای او به دست او و با اوست» و قریش و هر کس که حاضر بود آن را شنید. بار ششم زمانی بود که او را صدا زد و خورشید سطلی از آب حیات آورد
ص: 175
فَتَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ فَقَالَ لَهَا مَنْ أَنْتِ فَقَالَتْ أَنَا الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ وَ السَّابِعَةُ عِنْدَ وَفَاتِهِ حِینَ جَاءَتْ وَ سَلَّمَتْ عَلَیْهِ وَ عَهِدَ إِلَیْهَا وَ عَهِدَتْ إِلَیْهِ.
وَ حَدَّثَنِی شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُّ وَ عُبْدُوسٌ الْهَمْدَانِیُّ وَ الْخَطِیبُ الْخُوَارِزْمِیُّ مِنْ کُتُبِهِمْ وَ أَجَازَنِی جَدِّی الْکِیَا شَهْرَآشُوبَ وَ مُحَمَّدٌ الْفَتَّالُ مِنْ کُتُبِ أَصْحَابِنَا نَحْوَ ابْنِ قُولَوَیْهِ وَ الْکَشِّیِّ وَ الْعَبْدَکِیِّ وَ عَنْ سَلْمَانَ (1) وَ أَبِی ذَرٍّ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: أَنَّهُ لَمَّا فَتَحَ مَکَّةَ وَ انْتَهَیَا إِلَی هَوَازِنَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُمْ یَا عَلِیُّ وَ انْظُرْ کَرَامَتَکَ عَلَی اللَّهِ کَلِّمِ الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْعَبْدُ الدَّائِبُ (2) فِی طَاعَةِ اللَّهِ رَبِّهِ فَأَجَابَتْهُ الشَّمْسُ وَ هِیَ تَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیَّهُ وَ حُجَّةَاللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَانْکَبَّ عَلِیٌّ سَاجِداً شُکْراً لِلَّهِ تَعَالَی فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقِیمُهُ وَ یَمْسَحُ وَجْهَهُ وَ یَقُولُ (3) قُمْ حَبِیبِی فَقَدْ أَبْکَیْتَ أَهْلَ السَّمَاءِ مِنْ بُکَائِکَ وَ بَاهَی اللَّهُ بِکَ حَمَلَةَ عَرْشِهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنِی عَلَی سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَیَّدَنِی بِوَصِیَّةِ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ ثُمَّ قَرَأَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً الْآیَةَ(4).
جا، [المجالس] للمفید الْمَرْزُبَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْمَکِّیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَنْبَلٍ قَالَ أُخْبِرْتُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ شَرِیکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُرْوَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَشِیرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هِیَ عَجُوزٌ کَبِیرَةٌ وَ فِی عُنُقِهَا خَرَزٌ(5) وَ فِی یَدِهَا مَسَکَتَانِ فَقَالَتْ یُکْرَهُ لِلنِّسَاءِ أَنْ یَتَشَبَّهْنَ بِالرِّجَالِ ثُمَّ قَالَتْ حَدَّثَتْنِی أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ قَالَتْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَتَغَشَّاهُ الْوَحْیُ فَسَتَرَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِثَوْبِهِ حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ
ص: 176
و برای نماز وضو گرفت. به او فرمود: تو که هستی؟ گفت: من خورشید تابانم. و بار هفتم زمان وفاتش بود که آمد و به او سلام داد و از یکدیگر خداحافظی کردند.
از سلمان و ابی ذر و ابن عباس و علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی مکه فتح شد و به هوازن رسیدند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بر خیز ای علی و به کرامتت نزد خدا بنگر و با خورشید وقتی طلوع کرد صحبت کن. علی علیه السلام برخاست و فرمود: سلام بر تو ای بنده سخت کوش در طاعت پروردگارت، و خورشید به او پاسخ داد و گفت: و علیک السلام ای برادر و وصیّ رسول الله و ای حجت خدا بر خلقش. علی علیه السلام به حالت سجده برای شکرگزاری خدای تعالی به زمین افتاد. رسول الله صلی الله علیه و آله او را بلند کرد و صورتش را نوازش کرد در حالی که می فرمود: برخیز دوست من، با گریهات اهل آسمان را به گریه انداختی، خدا در برابر حاملان عرشش به تو مباهات میکند. سپس گفت: سپاس خدایی را که مرا بر دیگر انبیا برتری داد و با جانشینیِ سرور اوصیا مرا تایید کرد. سپس قراءت کرد: « وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً »(1)
{هر که در آسمانها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است } ادامه آیه.
روایت11.
مجالس المفید: از عروة بن عبدالله بن بشیر جعفی روایت شده که گفت: نزد فاطمه بنت علی بن ابی طلب علیه السلام رفتم و او بسیار پیر بود، در گردنش گردنبندی از مهرههای سوراخ شده و در دستانش دو دستبند بود. گفت: خوب نیست که زنان شبیه مردان باشند سپس گفت: أسماء بنت عمیس با من سخن گفت: خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله وحی کرد و وحی او را از خود بی خود کرد، علی علیه السلام با لباسش او را پوشاند، تا اینکه خورشید غروب کرد.
ص: 176
فَلَمَّا سُرِّیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا عَلِیُّ مَا صَلَّیْتَ الْعَصْرَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهُ اشْتَغَلْتُ عَنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ ارْدُدِ الشَّمْسَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَدْ کَانَتْ غَابَتْ فَرَجَعَتْ حَتَّی بَلَغَتِ الشَّمْسُ حُجْرَتِی وَ نِصْفَ الْمَسْجِدِ(1).
لعل مرادها بالتشبه هنا ترک الحلی و الزینة و یقال سری عنه الهم علی بناء المجهول من التفعیل أی انکشف.
لی، [الأمالی] للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بُرْقَانَ عَنْ مَیْمُونِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ زَاذَانَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَّةَ خَرَجْنَا وَ نَحْنُ ثَمَانِیَةُ آلَافِ رَجُلٍ فَلَمَّا أَمْسَیْنَا صِرْنَا عَشَرَةَ آلَافٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْهِجْرَةَ فَقَالَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ فَتْحِ مَکَّةَ قَالَ ثُمَّ انْتَهَیْنَا إِلَی هَوَازِنَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَا عَلِیُّ قُمْ فَانْظُرْ کَرَامَتَکَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَلِّمِ الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ اللَّهِ مَا حَسَدْتُ أَحَداً إِلَّا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ قُلْتُ لِلْفَضْلِ قُمْ نَنْظُرْ کَیْفَ یُکَلِّمُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الشَّمْسَ فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَامَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الدَّائِبُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ رَبِّهِ فَأَجَابَتْهُ الشَّمْسُ وَ هِیَ تَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیَّهُ وَ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ قَالَ فَانْکَبَّ عَلِیٌّ علیه السلام سَاجِداً شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَامَ فَأَخَذَ بِرَأْسِ عَلِیٍّ علیه السلام یُقِیمُهُ وَ یَمْسَحُ وَجْهَهُ وَ یَقُولُ قُمْ حَبِیبِی فَقَدْ أَبْکَیْتَ أَهْلَ السَّمَاءِ مِنْ بُکَائِکَ وَ بَاهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکَ حَمَلَةَ عَرْشِهِ (2).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] الصدوق عن ابن موسی عن أحمد بن جعفر بن نصر عن عمر بن خلاد عن أبی قتادة: مثله (3).
ص: 177
وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به هوش آمد فرمود: ای علی نماز عصر نخواندی؟ فرمود: ای رسول الله نتوانستم بخوانم. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا خورشید را بر علی بن ابی طالب بازگردان. در حالی که خورشید غروب کرده بود، بازگشت تا جایی که به اتاق من و نیمی از مسجد رسید(1).
توضیح
شاید منظورش از شباهت در اینجا، ترک آرایش و زینت است. گفته میشود: سرّی عنه الهمّ – منبی بر مجهول از باب تفعیل – یعنی بر طرف شد.
روایت12.
امالی الصدوق: از ابن عباس روایت شده که گفت: وقتی خدای عزّو جلّ مکه را فتح کرد، خارج شدیم در حالی که هشت هزار مرد بودیم و شب کردیم در حالی که ده هزار نفر مسلمان شدیم، و رسول الله صلی الله علیه و آله هجرت را برداشت و فرمود: بعد از فتح مکه هجرتی نیست. گفت: سپس به هوازن رسیدیم و پیامبر صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: ای علی برخیز و به کرامتت نزد خدای عزّوجلّ بنگر، با خورشید وقتی طلوع کرد سخن بگو. ابن عباس گفت: به خدا قسم به هیچ کس حسادت نکردم مگر به علی بن ابی طالب در آن روز، به فضل گفتم: برخیز ببینیم علی بن ابی طالب چگونه با خورشید سخن میگوید. وقتی خورشید طلوع کرد علی بن ابی طالب علیه السلام بر خاست و گفت: سلام بر تو ای بنده صالح و سخت کوش در اطاعت پروردگارت. خورشید جواب داد و گفت: و علیک السلام ای برادر و وصیّ رسول الله صلی الله علیه و آله و ای حجت پروردگار بر خلقش. گفت: علی علیه السلام به حالت سجده برای شکرگزاری خدای عزّوجلّ بر زمین افتاد. گفت به خدا قسم رسول الله صلی الله علیه و آله را دیدم که برخاست و سر علی علیه السلام را گرفت و بلند کرد. صورتش را نوازش کرد در حالی که میفرمود: بر خیز ای دوست من با گریهات اهل آسمان را به گریه انداختی و خدای عزّو جلّ در برابر حاملان عرشش به تو مباهات میکند(2) .
قصص الأنبیاء: از ابن موسی، از أحمد بن جعفر بن نصر از عمر بن خلّاد از ابی قتاده مانند آن روایت شده است(3).
ص: 177
یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ جُوَیْرِیَةَ بْنِ مُسْهِرٍ قَالَ: أَقْبَلْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ قَتْلِ الْخَوَارِجِ حَتَّی إِذَا قَطَعْنَا فِی أَرْضِ بَابِلَ حَضَرَتْ (1) صَلَاةُ الْعَصْرِ قَالَ فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَزَلَ النَّاسُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْضَ مَلْعُونَةٌ وَ قَدْ عُذِّبَتْ مِنَ الدَّهْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ هِیَ إِحْدَی الْمُؤْتَفِکَاتِ-(2) وَ هِیَ أَوَّلُ أَرْضٍ عُبِدَ فِیهَا وَثَنٌ إِنَّهُ لَا یَحِلُّ لِنَبِیٍّ وَ لِوَصِیِّ نَبِیٍّ أَنْ یُصَلِّیَ فِیهَا فَأَمَرَ النَّاسَ فَمَالُوا عَنْ جَنْبَیِ الطَّرِیقِ یُصَلُّونَ وَ رَکِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَضَی عَلَیْهَا قَالَ جُوَیْرِیَةُ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتْبَعَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَأُقَلِّدَنَّهُ صَلَاتِیَ الْیَوْمَ قَالَ فَمَضَیْتُ خَلْفَهُ فَوَ اللَّهِ مَا جُزْنَا(3) جِسْرَ سُورَاءَ حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ قَالَ فَسَبَبْتُهُ أَوْ هَمَمْتُ أَنْ أَسُبَّهُ قَالَ فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَذِّنْ قَالَ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَنَزَلَ نَاحِیَةً فَتَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ فَنَطَقَ بِکَلَامٍ لَا أَحْسَبُهُ إِلَّا بِالْعِبْرَانِیَّةِ ثُمَّ نَادَی بِالصَّلَاةِ فَنَظَرْتُ وَ اللَّهِ إِلَی الشَّمْسِ قَدْ خَرَجَتْ مِنْ بَیْنِ جَبَلَیْنِ لَهَا صَرِیرٌ فَصَلَّی الْعَصْرَ وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ قَالَ فَلَمَّا فَرَغْنَا مِنَ الصَّلَاةِ عَادَ اللَّیْلُ کَمَا کَانَ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةَ بْنَ مُسْهِرٍ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ فَإِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ بِاسْمِهِ الْعَظِیمِ فَرَدَّ عَلَیَّ الشَّمْسَ (4).
یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ سَمِعْتُ جُوَیْرِیَةَ یَقُولُ: أَسْرَی عَلِیٌّ بِنَا مِنْ کَرْبَلَاءَ إِلَی الْفُرَاتِ فَلَمَّا صِرْنَا بِبَابِلَ قَالَ لِی أَیَّ مَوْضِعٍ یُسَمَّی هَذَا یَا جُوَیْرِیَةُ قُلْتُ هَذِهِ بَابِلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ أَمَا إِنَّهُ لَا یَحِلُّ لِنَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ أَنْ یُصَلِّیَ بِأَرْضٍ قَدْ عُذِّبَتْ مَرَّتَیْنِ قَالَ قُلْتُ هَذِهِ الْعَصْرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ
ص: 178
روایت13.
بصائر الدرجات: از جُویریه بن مُسهِر روایت شده که گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام از قتال با خوارج آمدیم تا اینکه وقتی به سرزمین بابل رسیدیم نماز عصر فرا رسید. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام پیاده شد و مردم پیاده شدند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای مردم این سرزمین نفرین شده است و سه بار دچار عذاب شده است. آن یکی از مؤتفکات(1)
است و آن اولین سرزمینی است که در آن بت پرستیده شده. بر هیچ نبی و وصی نبی جایز نیست در آن نماز بخواند. به مردم فرمان داد و از دو طرف راه پراکنده شدند و نماز خواندند، و بر چهار پای رسول الله صلی الله علیه و آله سوار شد و رفت. جویریة گفت: گفتم: به خدا که امروز در نمازم امیرالمؤمنین را دنباله روی خواهم کرد و از او تقلید خواهم کرد. گفت: پشت سرش حرکت کردم، به خدا قسم که از پل سوراء گذر نکردیم تا اینکه خورشید غروب کرد. گفت: به او ناسزا گفتم یا خواستم ناسزا بگویم. گفت: علی علیه السلام فرمود: ای جویریه اذان بگو. گفت: گفتم: بله ای امیر المؤمنین. گفت: به طرفی رفت و وضو گرفت سپس برخاست و سخنی که آن را عبرانی پنداشتم به زبان آورد، سپس به نماز فرا خواند، به خدا قسم به خورشید نگریستم که از میان دو کوه خارج شد و صدایی داشت. نماز عصر را خواند و من همراه او خواندم. گفت: وقتی از نماز فارغ شدیم، شب بازگشت همچنان که بود، رو کرد به من و گفت: ای جویریه بن مسهر خدای تعالی میفرماید: «فسبّح باسم ربک العظیم» من از خدا با نام بزرگش خواستم و خورشید بر من بازگشت(2).
روایت14.
بصائر الدرجات: از ابو الجارود روایت شده که گفت: شنیدم که جویریه میگفت: علی علیه السلام شبانه ما را از کربلا به فرات حرکت داد، وقتی به بابل رسیدیم به من گفت: نام این مکان چیست ای جویریه؟ گفتم: اینجا بابل است ای امیر المؤمنین. گفت: آیا نه این است که بر هیچ نبی و وصی نبی جایز نیست که در سرزمینی که دو بار عذاب شده نماز بخواند. جویریه گفت: گفتم: الان عصر است ای امیرالمؤمنین نماز واجب شده است ای امیر المؤمنین. گفت:
ص: 178
قَدْ أَخْبَرْتُکَ أَنَّهُ لَا یَحِلُّ لِنَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ أَنْ یُصَلِّیَ بِأَرْضٍ قَدْ عُذِّبَتْ مَرَّتَیْنِ وَ هِیَ تَتَوَقَّعُ الثَّالِثَةَ إِذَا طَلَعَ کَوْکَبُ الذَّنَبِ وَ عُقِدَ جِسْرُ بَابِلَ قَتَلُوا عَلَیْهِ مِائَةَ أَلْفٍ تَخُوضُهُ الْخَیْلُ إِلَی السَّنَابِکِ (1) قَالَ جُوَیْرِیَةُ وَ اللَّهِ (2) لَأُقَلِّدَنَّ صَلَاتِیَ الْیَوْمَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَطَفَ عَلِیٌّ علیه السلام بِرَأْسِ بَغْلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدُّلْدُلِ حَتَّی جَازَ سُورَاءَ قَالَ لِی أَذِّنْ بِالْعَصْرِ یَا جُوَیْرِیَةُ فَأَذَّنْتُ وَ خَلَا عَلَی نَاحِیَةٍ فَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ لَهُ سُرْیَانِیٍّ أَوْ عِبْرَانِیٍّ فَرَأَیْتُ لِلشَّمْسِ صَرِیراً وَ انْقِضَاضاً حَتَّی عَادَتْ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً قَالَ ثُمَّ قَالَ أَقِمْ فَأَقَمْتُ ثُمَّ صَلَّی بِنَا فَصَلَّیْنَا مَعَهُ فَلَمَّا سَلَّمَ اشْتَبَکَتِ النُّجُومُ فَقُلْتُ وَصِیُّ نَبِیٍّ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ(3).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ: إِنَّ عَلِیّاً بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَاجَةٍ فِی غَزْوَةِ حُنَیْنٍ وَ قَدْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْعَصْرَ وَ لَمْ یُصَلِّهَا عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا رَجَعَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ وَ رَفَعَهُ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أُوحِیَ إِلَیْهِ فَجَلَّلَهُ بِثَوْبِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی کَادَتِ الشَّمْسُ تَغِیبُ ثُمَّ إِنَّهُ سُرِّیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ صَلَّیْتَ یَا عَلِیُّ قَالَ لَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ رُدَّ عَلَی عَلِیٍّ الشَّمْسَ فَرَجَعَتْ حَتَّی بَلَغَتْ نِصْفَ الْمَسْجِدِ قَالَتْ أَسْمَاءُ وَ ذَلِکَ بِالصَّهْبَاءِ مَوْضِعِ طُلُوعٍ (4).
مِنْ عُیُونِ الْمُعْجِزَاتِ الْمَنْسُوبِ إِلَی السَّیِّدِ الْمُرْتَضَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی ابْنُ عَبَّاسٍ الْجَوْهَرِیُّ عَنْ أَبِی طَالِبٍ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَنْبَارِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ(5) التُّسْتَرِیِّ عَنْ أَبِی سَمِینَةَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ
ص: 179
به تو خبر دادم که بر هیچ نبی و وصی نبی جایز نیست در سرزمینی که دو عذاب شده و منتظر سومی است نماز بخواند. وقتی ستاره دنباله دار ظاهر شود و پل بابل بسته گردد صد هزار نفر را در آن میکشند که سم سپاهِ سواران در آن فرو میرود. جویریه گفت: به خدا امروز در نمازم از امیرالمؤمنین علیه السلام تقلید میکنم. علی علیه السلام سر چهارپای رسول الله صلی الله علیه واله، دُلدُل را چرخاند تا اینکه از سُوراء گذشت به من فرمود: اذان عصر بگو ای جویریه، اذان گفتم. علی علیه السلام در گوشهای خلوت کرد و سخنی را به سریانی یا عبرانی به زبان آورد و خورشید را با صدا و فروریختنی دیدم که سفید و پاک ظاهر شد. گفت: سپس فرمود: اقامه بگو، اقامه گفتم. سپس با ما نماز خواند و ما همراه او نماز خواندیم. وقتی سلام دادیم ستارهها در هم تنیده شدند و گفتم: قسم به پروردگار کعبه او وصیّ پیامبر است(1).
روایت15.
الخرائج: از أسماء بنت عمیس روایت شده است که گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله در غزوه حنین علی علیه السلام را برای کاری فرستاد در حالی که پیامبر نماز عصر خوانده بود و علی علیه السلام نخوانده بود، وقتی برگشت رسول الله سرش را بر بالین علی علیه السلام گذاشت و برداشت. به رسول الله صلی الله علیه و آله وحی نازل می شد، او را با لباسش پوشانید در همین حالت ماند تا اینکه نزدیک غروب خورشید شد، سپس رسول الله به هوش آمد و فرمود: آیا نماز خواندی ای علی؟ فرمود: نه، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا خورشید را بر علی باز گردان. بازگشت تا اینکه به نیمی از مسجد رسید. اسماء گفت: محل طلوع در الصهباء بود(2).
روایت16.
از عیون المعجزات منسوب به سید مرتضی رضی الله عنه،
ص: 179
سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ جُنْدَبَ بْنَ جُنَادَةَ الْغِفَارِیَّ قَالَ: رَأَیْتُ السَّیِّدَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ قَدْ قَالَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ لَیْلَةٍ إِذَا کَانَ غَداً اقْصِدْ إِلَی جِبَالِ الْبَقِیعِ وَ قِفْ عَلَی نَشَزٍ(1) مِنَ الْأَرْضِ فَإِذَا بَزَغَتِ الشَّمْسُ فَسَلِّمْ عَلَیْهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَمَرَهَا أَنْ تُجِیبَکَ بِمَا فِیکَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ حَتَّی وَافَی الْبَقِیعَ وَ وَقَفَ عَلَی نَشَزٍ مِنَ الْأَرْضِ فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَالَ علیه السلام السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلْقَ اللَّهِ الْجَدِیدَ الْمُطِیعَ لَهُ فَسَمِعُوا دَوِیّاً مِنَ السَّمَاءِ وَ جَوَابَ قَائِلٍ یَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا مَنْ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ(2) عَلِیمٌ فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ کَلَامَ الشَّمْسِ صَعِقُوا ثُمَّ أَفَاقُوا بَعْدَ سَاعَاتِهِمْ وَ قَدِ انْصَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَنِ الْمَکَانِ فَوَافَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ الْجَمَاعَةِ وَ قَالُوا أَنْتَ تَقُولُ إِنَّ عَلِیّاً بَشَرٌ مِثْلُنَا وَ قَدْ خَاطَبَتْهُ الشَّمْسُ بِمَا خَاطَبَ بِهِ الْبَارِئُ نَفْسَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَاسَمِعْتُمُوهُ مِنْهَا فَقَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوَّلُ قَالَ صَدَقَتْ هُوَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی فَقَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ یَا آخِرُ قَالَ صَدَقَتْ هُوَ آخِرُ النَّاسِ عَهْداً بِی یُغَسِّلُنِی وَ یُکَفِّنُنِی وَ یُدْخِلُنِی قَبْرِی فَقَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ یَا ظَاهِرُ قَالَ صَدَقَتْ بَطْنُ سِرِّی کُلِّهِ لَهُ قَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ یَا مَنْ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ قَالَ صَدَقَتْ هُوَ الْعَالِمُ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ وَ مَا شَاکَلَ ذَلِکَ فَقَامُوا کُلُّهُمْ وَ قَالُوا لَقَدْ أَوْقَعَنَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی طَخْیَاءَ وَ خَرَجُوا مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ وَ قَالَ فِی ذَلِکَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَوْنِیُ
إِمَامِی کَلِیمُ الشَّمْسِ رَاجِعُ نُورِهَا***فَهَلْ لِکَلِیمِ الشَّمْسِ فِی الْقَوْمِ مِنْ مِثْلٍ (3)
یل، [الفضائل] لابن شاذان عن أبی ذر: مثله (4)
الطخیاء بالمد اللیلة المظلمة و تکلم بکلمة طخیاء لا یفهم.
ص: 180
از سُلَیم بن قیس هلالی روایت شده که گفت: شنیدم ابوذر جُندَب بن جُنادَه غفّاری گفت: محمد صلی الله علیه و آله را دیدم که شبی به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وقتی فردا شد به سوی کوههای بقیع برو و در جای بلندی از زمین بایست، وقتی خورشید تابید به آن سلام کن. خدای تعالی به آن امر کرده که به خاطر آنچه در توست پاسخت را بدهد، وقتی فردا شد امیرالمؤمنین خارج شد و همراهش ابوبکر، عمر و گروهی از مهاجرین و انصار بودند تا اینکه به بقیع رسیدند. بر زمین مرتفعی ایستاد. وقتی خورشید طلوع کرد علی علی السلام فرمود: سلام بر تو ای مخلوق جدید و مطیع فرمان خدا، صدا و پاسخ گوینده ای از آسمان را شنیدند که میگوید: و علیک السلام ای اول و ای آخر ای ظاهر و ای باطن، و ای کسی که بر همه چیز آگاهی. وقتی ابوبکر، عمر، انصار و مهاجرین سخن خورشید را شنیدند از هوش رفتند. سپس بعد از ساعاتی بیدار شدند و امیرالمؤمنین علیه السلام از آن محل بازگشته بود. با گروه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: تو میگویی علی علیه السلام بشری است مانند ما در حالی که خورشید با چیزی که خدا خود را به آن خطاب کرده، مخاطب قرار داد. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: از آن چه شنیدید؟ گفتند: شنیدیم که میگوید: سلام بر تو ای اول. فرمود: راست گفته او اولین کسی که به من ایمان آورده. گفتند: شنیدیم که میگوید: ای آخر. فرمود: راست گفته او آخرین کسی از مردم است که با من وداع میکند، مرا غسل میکند کفن میپوشاند و در قبرم قرار میدهد. گفتند شنیدیم میگوید: ای ظاهر. فرمود: راست گفته باطن همه سرّ من از آن اوست. گفتند شنیدم میگوید: ای کسی که بر همه چیز آگاهی. فرمود: راست گفته او آگاه به حلال، حرام، واجبات، سنتها و از این قبیل است. همه بر خاستند و گفتند: به راستی که محمد صلی الله علیه و آله ما را در حیرت افکند و از در مسجد بیرون رفتند. ابو محمد العونی در این باره میگوید:
- پیشوای من با خورشید سخن گفته و نور آن را بازگردانده آیا کسی که با خورشید سخن گفته در میان قوم مانندی دارد.
الفضائل: از ابی ذرّ مانند آن روایت شده است(1) .
توضیح
الطخیاء با مدّ: شب تاریک، و تکلّم بکلمة طخیاء لا یُفهم یعنی سخن نامفهومی گفت.
ص: 180
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی زُرْعَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ قَبِیصَةَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَقِیتُ عَمَّاراً فِی بَعْضِ سِکَکِ الْمَدِینَةِ فَسَأَلْتُهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَ أَنَّهُ فِی مَسْجِدِهِ فِی مَلَإٍ مِنْ قَوْمِهِ وَ أَنَّهُ لَمَّا صَلَّی الْغَدَاةَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ وَ قَدْ بَزَغَتِ الشَّمْسُ إِذْ أَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَامَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ حَتَّی مَسَّتْ رُکْبَتَاهُ رُکْبَتَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ قُمْ لِلشَّمْسِ فَکَلِّمْهَا فَإِنَّهَا تُکَلِّمُکَ فَقَامَ أَهْلُ الْمَسْجِدِ وَ قَالُوا أَ تَرَی عَیْنَ الشَّمْسِ تُکَلِّمُ عَلِیّاً وَ قَالَ بَعْضٌ لَا زَالَ (1) یَرْفَعُ حَسِیسَةَ ابْنِ عَمِّهِ وَ یُنَوِّهُ بِاسْمِهِ (2) إِذْ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ لِلشَّمْسِ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا خَلْقَ اللَّهِ فَقَالَتْ بِخَیْرٍ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا مَنْ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ فَرَجَعَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ فَتَبَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَلِیُّ تُخْبِرُنِی أَوْ أُخْبِرُکَ فَقَالَ مِنْکَ أَحْسَنُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا قَوْلُهَا لَکَ یَا أَوَّلُ فَأَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ قَوْلُهَا یَا آخِرُ فَأَنْتَ آخِرُ مَنْ یُعَایِنُنِی عَلَی مَغْسَلِی وَ قَوْلُهَا یَا ظَاهِرُ فَأَنْتَ آخِرُ مَنْ یَظْهَرُ عَلَی مَخْزُونِ سِرِّی وَ قَوْلُهَا یَا بَاطِنُ فَأَنْتَ الْمُسْتَبْطِنُ لِعِلْمِی وَ أَمَّا الْعَلِیمُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ فَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عِلْماً مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ الْأَحْکَامِ التَّنْزِیلِ وَ التَّأْوِیلِ وَ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ وَ الْمُشْکِلِ إِلَّا وَ أَنْتَ بِهِ عَلِیمٌ فَلَوْ لَا(3) أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی عِیسَی لَقُلْتُ فِیکَ مَقَالًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ یَسْتَشْفُونَ بِهِ قَالَ جَابِرٌ فَلَمَّا فَرَغَ عَمَّارٌ مِنْ حَدِیثِهِ أَقْبَلَ سَلْمَانُ فَقَالَ عَمَّارٌ وَ هَذَا سَلْمَانُ کَانَ مَعَنَا فَحَدَّثَنِی سَلْمَانُ کَمَا حَدَّثَنِی عَمَّارٌ(4).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا
ص: 181
روایت17.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات: از جابر بن عبدالله گفت: در یکی از راههای مدینه عمار را دیدم، از او درباره رسول الله صلی الله علیه و آله جویا شدم، خبر داد که او در مسجد در میان گروهی از قومش است، وقتی نماز صبح را خواند به سوی ما آمد و ما در همین حال بودیم که خورشید طلوع کرد، علی بن ابی طالب علیه السلام آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی او برخاست و پیشانیش را بوسید و کنار خود نشاند به طوری که پاهایش با پاهای او تماس یافت، سپس فرمود: ای علی! برخیز و با خورشید سخن بگو که آن با تو سخن می گوید، اهل مسجد برخاستند و گفتند: آیا ممکن است خورشید با علی صحبت کند؟ یک نفر گفت: پیوسته مقام پسر عمویش را بالا می برد و نامش را می ستود. در این هنگام علی علیه السلام بیرون آمد و به خورشید فرمود: ای خلق خدا چگونه صبح کردی؟ گفت: به خیر ای برادر رسول الله صلی الله علیه وآله، ای اول و ای آخر، ای باطن و ای ظاهر، ای کسی که به همه چیز آگاهی، علی علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت، پیامبر لبخندی زد و فرمود: ای علی تو می گویی یا من بگویم؟ فرمود: از زبان شما بهتر است ای رسول الله، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سخنانی که به تو گفت: ای اول، تو اولین کسی هستی که به خدا ایمان آورد، و ای آخر، تو آخرین کسی هستی که مرا در هنگام غسل کردنم می بینی، ای ظاهر، تو آخرین کسی هستی که به خزانه اسرار من اطلاع می یابی، ای باطن، تو دربردارنده علم من هستی، و اما آگاه به همه چیز، خدای تعالی علمی از حلال و حرام، واجبات، أحکام، تنزیل و تاویل، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و مشکل نازل نکرد مگر اینکه تو به آن آگاهی، و اگر نبود اینکه گروهی از امّت من در مورد تو چیزی را که نصرانی ها در مورد عیسی گفتند، بگویند، در مورد تو سخنی به زبان می آوردم که گروهی بر تو نمی گذشتند مگر اینکه خاک پای تو را برای شفاء بر می داشتند، جابر گفت: وقتی سخن عمار تمام شد سلمان آمد و عمار گفت: و این سلمان همراه ما بود، سلمان نیز همان چیزهایی که عمار گفت بیان کرد(1).
روایت18.
کنز جامع الفوائد وتأویل الآیات :
ص: 181
عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَکِیمٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَسَنٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا قَالَ: بَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ علیه السلام إِذْ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ علیه السلام صَلَّی الْعَصْرَ فَقَامَتِ الشَّمْسُ تَغْرُبُ فَانْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ فَذَکَرَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام شَأْنَ صَلَاتِهِ فَدَعَا اللَّهَ فَرَدَّ عَلَیْهِ الشَّمْسَ کَهَیْئَتِهَا فِی وَقْتِ الْعَصْرِ وَ ذَکَرَ حَدِیثَ رَدِّ الشَّمْسِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ قُمْ فَسَلِّمْ عَلَی الشَّمْسِ وَ کَلِّمْهَا فَإِنَّهَا سَتُکَلِّمُکَ فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ أُسَلِّمُ عَلَیْهَا قَالَ قُلْ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا خَلْقَ اللَّهِ فَقَالَتْ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا مَنْ یُنْجِی مُحِبِّیهِ وَ یُوبِقُ مُبْغِضِیهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا رَدَّتْ عَلَیْکَ الشَّمْسُ وَ کَانَ عَلِیٌّ کَاتِماً عَنْهُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُلْ مَا قَالَتْ لَکَ الشَّمْسُ فَقَالَ لَهُ مَا قَالَتْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الشَّمْسَ قَدْ صَدَقَتْ وَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ نَطَقَتْ أَنْتَ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً وَ أَنْتَ آخِرُ الْوَصِیِّینَ لَیْسَ بَعْدِی نَبِیٌّ وَ لَا بَعْدَکَ وَصِیٌّ وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ عَلَی أَعْدَائِکَ وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فِی الْعِلْمِ الظَّاهِرُ عَلَیْهِ وَ لَا فَوْقَکَ فِیهِ أَحَدٌ أَنْتَ عَیْبَةُ عِلْمِی وَ خِزَانَةُ وَحْیِ رَبِّی وَ أَوْلَادُکَ خَیْرُ الْأَوْلَادِ وَ شِیعَتُکَ هُمُ النُّجَبَاءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ(2) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ صَدَقَةَ(3) عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَسْجِدَ الْفَضِیحِ (4) فَقَالَ یَا عَمَّارُ تَرَی هَذِهِ الْوَهْدَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کَانَتِ امْرَأَةُ جَعْفَرٍ(5) الَّتِی خَلَفَ عَلَیْهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَاعِدَةً فِی هَذَا الْمَوْضِعِ وَ
ص: 182
امام باقر محمد بن علی علیهما السلام فرمود: روزی، در حالی که سر پیامبر صلی الله علیه و آله بر بالین علی علیه السلام بود خوابید و علی علیه السلام نماز عصر نخوانده بود وخورشید در حال غروب بود. رسول الله بیدار شد و علی علیه السلام درمورد نمازش با او صحبت کرد، پیامبر دعا کرد و خورشید برای او باز گشت به همان هیأت وقت عصر. و حدیت بازگشت خورشید را ذکر کرد و فرمود: ای علی برخیز و به خورشید سلام بده وبا آن سخن بگو که آن با تو سخن خواهد گفت، آن حضرت فرمود: ای رسول الله چگونه به او سلام دهم؟ فرمود: بگو سلام بر تو ای خلق خدا، گفت: علیک السلام ای اول و ای آخر، ای ظاهر و ای باطن، ای کسی که دوستدارانش را نجات می دهد و دشمنانش را نابود می کند، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: خورشید چه پاسخی به تو داد ؟ و علی علیه السلام آن را پنهان می کرد، پیامبر به او فرمود: بگو خورشید به تو چه پاسخ داد، آنچه گفته بود را به او گفت، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خورشید راست گفته و آنچه خدا امر کرده بر زبان آورده است، تو اولین ایمان آورنده هستی، تو آخرین وصی هستی، پس از من پیامبری نیست و پس از تو وصی ای نیست، و تو ظاهر بر دشمنانت هستی، و تو باطن علمی هستی که بر آن آگاهی یافتهای، و کسی در آن برتر از تو نیست، صندوقچه علم من و خزانه وحی پروردگارم هستی، و فرزندان تو بهترین فرزندان هستند، و شیعیان تو هستند که در روز قیامت نجیبند(1).
روایت19.
الکافی: عمار بن موسی گفت: من و امام صادق علیه السلام وارد مسجد فَضیح شدیم، فرمود: ای عمار این قسمت هموار را می بینی؟ گفتم: بله، گفت: زن جعفر که امیرالمؤمنین پس از او همسرش شد در این مکان نشسته بود
ص: 182
مَعَهَا ابْنَاهَا مِنْ جَعْفَرٍ فَبَکَتْ فَقَالا لَهَا ابْنَاهَا مَا یُبْکِیکِ یَا أُمَّتِ قَالَتْ بَکَیْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالا لَهَا تَبْکِینَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَبْکِینَ لِأَبِینَا قَالَتْ لَیْسَ هَذَا لِهَذَا(1) وَ لَکِنْ ذَکَرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَأَبْکَانِی قَالا وَ مَا هُوَ قَالَتْ کُنْتُ وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ فَقَالَ لِی تَرَی (2) هَذِهِ الْوَهْدَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاعِدَیْنِ فِیهَا إِذْ وَضَعَ رَأْسَهُ فِی حَجْرِی ثُمَّ خَفَقَ حَتَّی غَطَّ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الْعَصْرِ فَکَرِهْتُ أَنْ أُحَرِّکَ رَأْسَهُ عَنْ فَخِذِی فَأَکُونَ قَدْ آذَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی ذَهَبَ الْوَقْتُ وَ فَاتَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَلِیُّ صَلَّیْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قُلْتُ کَرِهْتُ أَنْ أُوذِیَکَ قَالَ فَقَامَ وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ مَدَّ یَدَیْهِ کِلْتَیْهِمَا وَ قَالَ اللَّهُمَّ رُدَّ الشَّمْسَ إِلَی وَقْتِهَا حَتَّی یُصَلِّیَ عَلِیٌّ- فَرَجَعَتِ الشَّمْسُ إِلَی وَقْتِ الصَّلَاةِ حَتَّی صَلَّیْتُ الْعَصْرَ ثُمَّ انْقَضَّتْ انْقِضَاضَ الْکَوْکَبِ (3).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] الصدوق عن أبیه عن سعد عن موسی بن جعفر البغدادی: مثله (4)
غطیط النائم نخیره.
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ الْغُمْشَانِیِ (5) عَنْ یَحْیَی بْنِ الْعَلَاءِ الرَّازِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی النَّهْرَوَانِ وَ طَعَنُوا فِی أَوَّلِ أَرْضِ بَابِلَ حِینَ دَخَلَ وَقْتُ الْعَصْرِ فَلَمْ یَقْطَعُوهَا حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ فَنَزَلَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا یُصَلُّونَ إِلَّا الْأَشْتَرَ وَحْدَهُ فَإِنَّهُ قَالَ أُصَلِّی حَتَّی أَرَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ نَزَلَ یُصَلِّی قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ قَالَ یَا مَالِکُ إِنَّ هَذِهِ أَرْضٌ سَبِخَةٌ
ص: 183
و دو پسرش که از جعفر بودند همراه او بودند، گریه کرد. پسرانش به او گفتند: چه چیز تو را به گریه انداخت ای مادر؟ گفت: به خاطر امیرالمؤمنین علیه السلام گریه کردم، گفتند آیا برای امیرالمؤمنین گریه می کنی و برای پدرمان گریه نمی کنی؟ گفت: نه این طور نیست، سخنی را که امیرالمؤمنین علیه السلام در این مکان به من گفت به یاد آوردم و مرا به گریه انداخت، گفتند: کدام سخن ؟ گفت: همراه امیرالمؤمنین در این مسجد بودم به من فرمود: این قسمت هموار را می بینی ؟ گفتم: بله، فرمود: من و رسول الله در آن نشسته بودیم که سرش را بر بالین من گذاشت، سپس لرزید و صدای خوابش بلند شد، وقت نماز عصر فرا رسید، دوست نداشتم سرش را از روی پایم حرکت دهم تا باعث اذیت رسول الله صلی الله علیه و آله شوم، تا اینکه وقت تمام شد و نماز از دست رفت، رسول الله صلی الله علیه و آله بیدار شد و گفت: ای علی نماز خواندی؟گفتم: نه، گفت: دلیلش چه بود ؟ گفتم: اکراه داشتم که شما را بیازارم، گفت: برخاست و به طرف قبله رفت و دو دستش را بلند کرد و گفت: خدایا خورشید را به زمان نماز بازگردان تا علی نماز بخواند، و خورشید به زمان نماز بازگشت و نماز عصر را خواندم سپس همچون ستارگان فرو افتاد(1).
قصص الأنبیاء: الصدوق، از پدرش از سعد از موسی بن جعفر بغدادی مانند آن را روایت کرده است(2).
توضیح
غطیط النائم: خرخرِ شخص خواب
روایت20.
امالی الطوسی: از یحیی بن العلاء الرازی گفت: شنیدم امام باقر علیه السلام میفرمود: وقتی امیرالمؤمنین به سمت نهروان خارج شد و وارد اولین زمین از بابل شدند، وقت نماز عصر فرا رسید، از آن گذر نکردند تا اینکه خورشید غروب کرد، مردم در چپ و راست فرود آمدند و نماز خواندند به جز اشتر، او گفت: وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام را ببینم که فرود آمده نماز بخواند، نماز می خوانم، گفت: وقتی فرود آمد گفت: ای مالک این زمین شوره زار است
ص: 183
وَ لَا تَحِلُّ الصَّلَاةُ فِیهَا(1) فَمَنْ کَانَ صَلَّی فَلْیُعِدِ الصَّلَاةَ ثُمَّ قَالَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَتَکَلَّمَ بِثَلَاثِ کَلِمَاتٍ مَا هُنَّ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ لَا بِالْفَارِسِیَّةِ فَإِذَا هُوَ بِالشَّمْسِ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً حَتَّی إِذَا صَلَّی بِنَا سَمِعْنَا لَهَا حِینَ انْقَضَتْ خَرِیراً کَخَرِیرِ الْمِنْشَارِ(2).
کِتَابُ الصِّفِّینِ لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَعْلَی بْنِ مُرَّةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام أَسِیرُ فِی أَرْضِ بَابِلَ قَالَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ صَلَاةُ الْعَصْرِ قَالَ فَجَعَلْنَا لَا نَأْتِی مَکَاناً إِلَّا رَأَیْنَاهُ أَقْبَحَ مِنَ الْآخَرِ قَالَ حَتَّی أَتَیْنَا عَلَی مَکَانٍ أَحْسَنَ مَا رَأَیْنَا وَ قَدْ کَادَتِ الشَّمْسُ أَنْ تَغِیبَ فَنَزَلَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ نَزَلْتُ مَعَهُ قَالَ فَدَعَا لِلَّهِ فَرَجَعَتِ الشَّمْسُ کَمِقْدَارِهَا مِنْ صَلَاةِ الْعَصْرِ قَالَ فَصَلَّیْنَا الْعَصْرَ ثُمَّ غَابَتِ الشَّمْسُ (3).
یف، [الطرائف] رَوَی ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ بِإِسْنَادِهِ: أَنَّ خَبَرَ رَدِّ الشَّمْسِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُوحَی إِلَیْهِ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمْ یُصَلِّ الْعَصْرَ حَتَّی فَاتَ وَقْتُ الْفَضِیلَةِ وَ قِیلَ حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَبِّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ عَلَی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ فَارْدُدْ عَلَیْهِ الشَّمْسَ فَرَأَیْتُهَا غَرَبَتْ ثُمَّ رَأَیْتُهَا قَدْ طَلَعَتْ بَعْدَ مَا غَابَتْ. وَ فِی ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ أَیْضاً عَنْ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: فَرُدَّتِ الشَّمْسُ عَلَی عَلِیٍّ بَعْدَ مَا غَابَتْ حَتَّی رَجَعَتْ صَلَاةُ الْعَصْرِ فِی الْوَقْتِ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَصَلَّی الْعَصْرَ فَلَمَّا قَضَی صَلَاةَ الْعَصْرَ غَابَتِ الشَّمْسُ.
و هذا ممکن من طرق کثیرة عند الله تعالی منها أن یخلق مثل الشمس فی الموضع الذی أعادها الله إلیه ابتداء أو یهبط بعض الأرض فتظهر الشمس أو یخلق مثل الشمس فی صورتها و یجعل حکمها فی صلاة علی کحکم تلک الشمس و غیر ذلک من مقدوراته یعلمها سبحانه و قد رووا أیضا أن الشمس حبست لبعض
ص: 184
نماز در آن جایز نیست(1)،
و هر کس نماز بخواند باید نمازش را تکرار کند، سپس گفت: به طرف قبله رفت و سه کلمه که نه عربی بود و نه فارسی بر زبان آورد که ناگهان خورشید، سفید و پاک ظاهر شد و قتی با ما نماز خواند، خورشید افتاد و در این هنگام صدایی مانند صدای ارّه شنیدیم(2).
روایت21.
کتاب الصفینِ نصر بن مزاحم: از عبد خیر که گفت: همراه علی علیه السلام در سرزمین بابل حرکت می کردم، گفت: وقت نماز عصر فرا رسید، گفت: به مکانی نمی رسیدیم مگر اینکه آن را بدتر از دیگری می یافتیم، گفت: تا اینکه به مکانی بهتر از آنچه دیده بودیم رسیدیم، و خورشید نزدیک غروب کردن بود، علی علیه السلام فرود آمد و من همراه او فرود آمدم، گفت: دعا کرد و خورشید به میزان زمان نماز عصر بازگشت، گفت: نماز عصر را خواندیم سپس خورشید غروب کرد(3).
روایت22.
الطرائف: ابن المغازلی در کتاب المناقب با إسنادش خبر بازگشت خورشید را روایت کرد: به پیامبر صلی الله علیه و آله وحی می شد و سرش بر بالین علی علیه السلام بود، علی علیه السلام نماز عصر نخوانده بود، تا اینکه وقت فضیلت نماز گذشت، و گفته شد: تا اینکه خورشید غروب کرد، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا علی در اطاعت تو و پیامبرت بود خورشید را بر او باز گردان، دیدم که غروب کرده بود سپس دیدم بعد از آن که پنهان شد طلوع کرد،
و همچنین در ابن المغازلی از ابی رافع گفت: خورشید بر علی علیه السلام بازگشت بعد از آن که غروب کرده بود تا اینکه به زمان نماز عصر بازگشت. علی علیه السلام برخاست و نماز عصر را به جا آورد وقتی نماز عصر را تمام کرد خورشید پنهان شد.
و این برای خدای تعالی از راههای بسیار ممکن است، از آن جمله اینکه از ابتدا شبیه خورشید را در محلی که به آن بازگردانده، خلق کند، یا قسمتی از زمین را پایین آورد تا خورشید ظاهر شود، یا شبیه خورشید را به شکل آن خلق کند و حکم آن را برای نماز علی علیه السلام مانند حکم آن خورشید قرار دهد. و راههای دیگری از مقدورات خدای سبحان که خود می داند، همچنین روایت کرده اند که در گذشته خورشید برای برخی انبیاء متوقف شده است(4).
ص: 184
الأنبیاء فیما سلف (1).
أقول: قال السید المرتضی رضی الله عنه فی شرح البائیة للسید الحمیری حیث قال
ردت علیه الشمس لما فاته***وقت الصلاة و قد دنت للمغرب.
و یروی حین تفوته هذا خبر مشهور عن رد الشمس له علیه السلام فی حیاة النبی صلی الله علیه و آله لأنه روی أن النبی صلی الله علیه و آله کان نائما و رأسه فی حجر أمیر المؤمنین علیه السلام فلما جاز(2) وقت صلاة العصر کره علیه السلام أن ینهض لأدائها فیزعج النبی صلی الله علیه و آله من نومه فلما مضی وقتها و انتبه النبی صلی الله علیه و آله دعا الله بردها فردها علیه فصلی علیه السلام الصلاة فی وقتها فإن قال قائل (3) هذا یقتضی أن یکون علیه السلام عاصیا بترک الصلاة قلنا عن هذا جوابان أحدهما أنه إنما یکون عاصیا إذا ترک (4) بغیر عذر و إزعاج النبی لا ینکر أن یکون عذرا فی ترک الصلاة فإن قیل الأعذار فی ترک جمیع أفعال الصلاة لا تکون إلا بفقد العقل و التمییز کالنوم و الإغماء و ما شاکلهما و لم یکن علیه السلام فی تلک الحال بهذه الصفة فأما الأعذار التی یکون معها العقل و التمییز ثابتین کالزمانة و الرباط و القید و المرض الشدید و اشتباک القتال فإنما یکون عذرا فی استیفاء أفعال الصلاة و لیس بعذر فی ترکها أصلا فإن کل معذور ممن ذکرنا یصلیها علی حسب طاقته و لو بالإیماء قلنا غیر منکر أن یکون علیه السلام صلی مومیا و هو جالس لما تعذر علیه القیام إشفاقا من إزعاجه (5) صلی الله علیه و آله و علی هذا تکون فائدة رد الشمس لیصلی مستوفیا لأفعال الصلاة و تکون (6) أیضا فضیلة له و دلالة علی عظم شأنه و الجواب الآخر أن الصلاة لم تفته بمضی جمیع وقتها و إنما فاته ما فیه
ص: 185
می گویم: سید مرتضی رضی الله عنه در شرح بائیّة سید حمیری، آنجا که می گوید:
- خورشید وقتی که به غروب نزدیک شده و وقت نماز از دست او رفته بود برای او بازگشت.
و به جای «لما فاته» «حین تفوته» نیز روایت شده است، گفت: این خبر معروف از بازگشت خورشید برای علی علیه السلام در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله است، چرا که روایت شده پیامبر در حالی که سرش بر بالین امیرالمؤمنین علیه السلام بود خوابید. وقتی زمان نماز عصر گذشت، علی علی علیه السلام کراهت داشت که برای ادای نماز برخیزد و پیامبر صلی الله علیه و آله از خوابش بیدار شود، وقتی وقت نماز گذشت و پیامبر بیدار شد، دعا کرد که خدا آن را بر او بازگرداند، پس بازگرداند، و نماز را در وقتش به جا آورد، و اگر کسی بگوید: این اقتضا می کند که به خاطر ترک نماز عاصی باشد، دو پاسخ به آن می دهیم: اول اینکه فقط زمانی عاصی است که بدون عذر نماز را ترک کرده باشد، و کسی نمی تواند انکار کند که نیازردن پیامبر عذری برای ترک نماز است، و اگر گفته شود: عذر آوردن برای ترک همه اعمال نماز فقط زمانی که فاقد عقل و تشخیص باشد درست است مانند خواب و بی هوشی و شبیه آن، و علی علیه السلام در آن حال دارای هیچ یک از این صفات نبوده است، اما عذری که در آن که عقل و تشخیص ثابت باشد مانند بیماری مزمن، زخمی بودن، در بند بودن، بیماری شدید و آشفتگی جنگ، تنها عذر برای به جا آوردن همه اعمال نماز است و عذر برای ترک اصل نماز نیست، و طبق آنچه گفتیم هر معذوری باید نماز را در حد توان خود و لو با اشاره به جا بیاورد، می گوییم، اینکه علی علیه السلام در حالی که نشسته و به خاطر شفقتی که به پیامبر صلی الله علیه و آله دارد نمی تواند بایستد، با اشاره نماز بخواند انکار نمی شود، و در این صورت فایده بازگشت خورشید در ادای کامل اعمال نماز است. و همچنین فضیلتی برای او و نشانه عظمت شأنش می باشد، و جواب دیگر اینکه وقت نماز به تمامی از دست نرفته بود
ص: 185
الفضل و المزیة من أول وقتها و یقوی هذا الوجه شیئان أحدهما الروایة الأخری لأن قوله حین تفوته صریح فی أن الفوت لم یقع و إنما قارب و کاد الأمر الآخر(1) قوله و قد دنت للمغرب یعنی الشمس و هذا أیضا یقتضی أنها لم تغرب و إنما دنت و قاربت الغروب.
فإن قیل إذا کانت لم تفته فأی معنی للدعاء بردها حتی یصلی فی الوقت و هو قد صلی فیه قلنا الفائدة فی ردها لیدرک فضیلة الصلاة فی أول وقتها ثم لیکون ذلک دلالة علی سمو محله و جلالة قدره فی خرق العادة من أجله.
فإن قیل إذا کان النبی صلی الله علیه و آله هو الداعی بردها له فالعادة إنما أخرقت للنبی صلی الله علیه و آله لا لغیره قلنا إذا کان النبی صلی الله علیه و آله إنما دعا بردها لأجل أمیر المؤمنین علیه السلام لیدرک (2) ما فاته من فضل الصلاة فشرف انخراق العادة و الفضیلة تنقسم (3) بینهما علیهما السلام.
فإن قیل کیف یصح رد الشمس و أصحاب الهیئة و الفلک یقولون ذلک محال لا تناله قدرة و هبه کان جائزا علی مذاهب أهل الإسلام أ لیس لو ردت الشمس من وقت الغروب إلی وقت الزوال لکان یجب أن یعلم أهل الشرق و الغرب (4) بذلک لأنها تبطئ بالطلوع علی بعض أهل البلاد فیطول لیلهم علی وجه خارق للعادة و تمتد من نهار قوم آخرین ما لم یکن ممتدا و لا یجوز أن یخفی علی أهل البلاد غروبها ثم عودها طالعة بعد الغروب و کانت الأخبار تنتشر بذلک و یؤرخ هذا الحدیث (5) العظیم فی التواریخ و یکون أبهر و أعظم من الطوفان قلنا قد دلت الأدلة الصحیحة الواضحة علی أن الفلک و ما فیه من شمس و قمر و نجوم غیر متحرک
ص: 186
بلکه او فضیلت و امتیاز نماز اول وقت را از دست داده بود. دو چیز این وجه را قویتر می کند: یکی روایت دیگر است، چرا که کلامش: «حین تفوته » صراحت دارد به این موضوع که «فوت» حادث نشده و فقط نزدیک شده است، و مسئله دیگر، کلامش: «و قد دنت للمغرب» یعنی خورشید، و این همچنین اقتضا می کند که خورشید غروب نکرده و فقط نزدیک غروب شده است.
و اگر گفته شود: اگر وقت، از دست نرفته پس اینکه دعا کند تا خورشید بازگردد و نماز را در وقتش بخواند، در حالی که در وقتش خوانده است چه معنایی دارد ؟ میگوییم: فایده بازگشت خورشید در درک فضیلت نماز اول وقت است، سپس برای اینکه نشانه ای باشد برای مقام رفیع او و عظمت شأنش در خرق عادت به خاطر او.
و اگر گفته شود: پیامبر صلی الله علیه و آله دعا کرد تا خورشید برای او بازگردد پس خرق عادت فقط برای پیامبر رخ داده نه کس دیگری، می گوییم: به خاطر امیرالمؤمنین علیه السلام دعا کرد تا بازگردد و فضیلت نماز را که از دست داده بازیابد، پس امتیاز و فضیلت خرق عادت میان آن دو تقسیم می شود.
اگر گفته شود: چگونه بازگشت خورشید ممکن است در حالی که منجمان معتقدند این محال است و هیچ قدرتی نمی تواند آن را انجام دهد، فرض کن طبق مذاهب اسلامی ممکن باشد، آیا این طور نیست که اگر خورشید از زمان غروب به زمان زوال بازگردد، باید اهل شرق و غرب آن را بدانند، چون بنا به خرق عادت طلوع در برخی سرزمین ها به تأخیر می افتد و شب طولانی می شود. و روز برای مردمی دیگر طولانی تر از پیش می شود. و ممکن نیست غروب خورشید و طلوع آن بعد از غروب برای اهل سرزمین مخفی بماند، و خبر آن همه جا پخش می شد و این اتفاق بزرگ در تاریخ ثبت می شد و آشکارتر و بزرگتر از طوفان می بود. می گوییم: نشانه های درست و روشن دال برآن است که آسمان و خورشید، ماه و ستارگانی که در آن است به خودی خود و به طبیعتش، چنانکه مردم یاوه می بافند، حرکت نمی کند
ص: 186
بنفسه و لا بطبیعته علی ما یهدی (1) به القوم و أن الله تعالی هو المحرک له و المصرف باختیاره و قد استقصینا الحجج علی ذلک فی کثیر من کتبنا و لیس هذا موضع ذکره فأما علم أهل الشرق و الغرب (2) و السهل و الجبل بذلک علی ما مضی فی السؤال فغیر واجب لأنا لا نحتاج إلی القول بأنها ردت من وقت الغروب إلی وقت الزوال أو ما یقاربه علی ما مضی فی السؤال بل نقول إن وقت الفضل فی صلاة العصر هو ما یلی بلا فصل زمان أداء المصلی لفرض الظهر أربع رکعات عقیب الزوال و کل زمان و إن قصر و قل تجاوز(3) هذا الوقت فذلک الفضل ثابت (4) و إذا ردت الشمس هذا القدر الیسیر الذی تفرض (5) أنه مقدار ما یؤدی فیه رکعة واحدة خفی علی أهل الشرق و الغرب و لم یشعروا به بل هو مما یجوز أن یخفی علی من حضر الحال و شاهدها إن لم ینعم النظر(6) فیها و التنقیر عنها فبطل السؤال علی جوابنا الثانی المبنی علی فوت الفضیلة فأما الجواب الآخر المبنی علی أنها فاتت بغروبها للعذر الذی ذکرناه فالسؤال أیضا باطل عنه لأنه لیس بین مغیب جمیع قرص الشمس فی الزمان و بین مغیب بعضها و ظهور بعض إلا زمان قصیر یسیر مخفی (7) فیه رجوع الشمس بعد مغیب جمیع قرصها إلی ظهور بعضه علی کل قریب
ص: 187
بلکه خدای متعال است که به اختیار خود آن را حرکت و تغییر می دهد. دلایل این را در بسیاری از کتاب هایمان جستجو کردیم و این جا مجال ذکرش نیست، اما آگاهی اهل شرق و غرب و اهل هر پستی و بلندی ای به این امر چنانکه در سوال ذکر شده، واجب نیست، چون نیاز نیست بگوییم که خورشید از زمان غروب به زمان زوال یا نزدیک به آن، چنانکه در سؤال ذکر شده بازگشته است. بلکه می گوییم: زمان با فضیلت نماز عصر زمانی است که بدون فاصله با زمان اداء چهار رکعت نماز ظهر در وقت زوال پهلو بگیرد، و هر زمانی که – هر چند کوتاه و کم – از این وقت بگذرد این فضیلت ثابت است و اگر خورشید به این مقدار اندک که در آن یک رکعت به جا آورده شود باز گردد بر اهل شرق و غرب پنهان می ماند، و آن را احساس نمی کنند، بلکه ممکن است بر کسی که در همان حال، حاضر است اگر در آن دقت و تأمل نکند پنهان بماند، پس سوال بنا بر جواب دومِ ما که مبنی بر از دست رفتن فضیلت است، باطل می شود، اما جواب دیگر مبنی بر این است که زمان، به خاطر عذری که ذکر کردیم با غروب خورشید از دست رفت پس سؤال در مورد آن باطل است، چرا که میان پنهان شدن قرص کامل خورشید و پنهان شدن قسمتی از آن و ظهور قسمتی دیگر جز زمان اندک و جزئی نیست که در آن ظهور قسمتی از خورشید بعد از پنهان شدن کامل آن بر هر کسی که دور یا نزدیک است پنهان می ماند.
ص: 187
و بعید و لا یفطن إذا لم یعرف سبب ذلک بأنه علی وجه خارق للعادة و من فطن بأن ضوء الشمس غاب ثم عاد بعضه جوز(1) أن یکون ذلک بغیم أو حائل.
حتی تبلج نورها فی وقتها***للعصر ثم هوت هوی الکوکب.
التبلج مأخوذ من قولهم بلج الصبح یبلج بلوجا إذا أضاء و البلجة آخر اللیل و جمعها بلج و کذلک البلجة بالفتح أیضا ما بین الحاجبین إذا کانا غیر مقرونین (2) یقال منه رجل أبلج و امرأة بلجاء فأما هوی الکوکب غیبوبته یقال (3) هویت أهوی هویا إذا سقطت إلی أسفل و کذلک الهوی فی السیر و هو المضی فیه و یقال هوی من السقوط فهو هاو و هوی من العشق فهو هو مثل عمی فهو عم و هوت الطعنة تهوی إذا فتحت فاها و یقال مضی هوی من اللیل أی ساعة.
و علیه قد حبست ببابل مرة***أخری و ما حبست (4) لخلق معرب.
هذا البیت یتضمن الإخبار عن رد الشمس فی بابل علی أمیر المؤمنین علیه السلام و الروایة بذلک مشهورة و أنه علیه السلام لما فاته وقت (5) العصر ردت له الشمس حتی صلاها فی وقتها و خرق العادة هاهنا لا یمکن نسبته (6) إلی غیره علیه السلام کما أمکن فی أیام النبی صلی الله علیه و آله.
و الصحیح فی فوت الصلاة هاهنا أحد الوجهین اللذین تقدم ذکرهما فی رد الشمس علی عهد النبی صلی الله علیه و آله و هو أن فضیلة أول الوقت فاتته بضرب من الشغل فردت الشمس لیدرک الفضیلة بالصلاة فی أول الوقت و قد بینا هذا الوجه فی تفسیر
ص: 188
اگر به علت آن که خرق عادت است پی نبرد به این نتیجه نمی رسد و هر کس به این نتیجه برسد که نور خورشید پنهان شده سپس قسمتی از آن بازگشته جایز دانسته که آن همراه با ابرها یا حایلی باشد.
- تا اینکه در وقت عصر، نورش آشکار شد، سپس مانند ستارگان سقوط کرد.
التبلّج: گرفته شد از بلج الصبح یبلج بلوجا، وقتی روشن شود. و البلجه: آخر شب و جمع آن بلج است. همچنین البلجه با فتحه به معنای میان ابروهاست وقتی که قرین هم نباشند، گفته می شود: رجل ابلج و امرأة بلجاء، هویّ الکوکب : پنهان شدن آن است، گفته می شود: هویت أهوی هویّا، وقتی به پایین بیافتد، و همچنین الهویّ فی السیر یعنی کسی که در آن رفت، و گفته می شود: هوی من السقوط است، فهو هاوٍ و هوی من العشق فهو هوٍ مانند عمی است، پس هو عام است، و هوت الطعنه تهوی، وقتی که زبان باز کند، و گفته می شود: مضی هویٌّ من اللیّل یعنی ساعتی از آن.
- خورشید یک بار دیگر برای او در بابل متوقف شد در حالی که برای مردمی که آن را بیان کنند متوقف نشد.
این بیت در بر دارنده خبر بازگشت خورشید بر امیرالمؤمنین علیه السلام در بابل است، و روایت در این مورد مشهور است، علی علیه السلام وقتی وقت نماز عصر را از دست داد خورشید بر او باز گشت و نماز را در وقتش به جا آورد، در این جا نمی توان خرق عادت را به کسی غیر از او نسبت داد چنانکه در زمان پیامبر صلی الله علی واله ممکن بود.
و صحیح در مورد از دست رفتن نماز یکی از دو وجهی است که پیشتر در بازگشت خورشید در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله گفتیم. و آن اینکه فضیلت نماز اول وقت را به خاطر کاری از دست داد و خورشید بر او باز گشت تا فضیلت نماز اول وقت را بازیابد. این وجه را در بیت اول تبیین کردیم
ص: 188
البیت الأول (1) و أبطلنا قول من یدعی أن ذلک کان یجب أن یعم الخلق فی الآفاق معرفته حتی یدونوه و یؤرخوه و أما من ادعی أن الصلاة فاتته بأن تقضی جمیع وقتها إما لتشاغله بتعبیر العسکر أو لأن بابل أرض خسف لا تجوز الصلاة علیها فقد أبطل لأن الشغل بتعبیر العسکر لا یکون عذرا فی فوت صلاة فریضة و إن أمیر المؤمنین علیه السلام أجل قدرا و أتقن دینا من أن یکون ذلک عذرا له فی فوت صلاة فریضة(2) و أما أرض الخسف فإنما تکره الصلاة فیها مع الاختیار فإذا(3) لم یتمکن المصلی من الصلاة فی غیرها و خاف فوت الوقت وجب أن یصلی فیها و تزول الکراهیة فأما قوله حبست ببابل فالمراد به ردت و إنما کره لفظة الرد أن یعیدها(4) لأنها قد تقدمت.
فإن قیل حبست بمعنی وقفت و معناها یخالف معنی ردت قلنا المعنیان هاهنا واحد لأن الشمس إذا ردت إلی الموضع الذی تجاوزته فقد حبست عن المسیر المعهود و قطع الأماکن المألوف قطعها إیاها فأما المعرب فهو الناطق المفصح بحجته یقال أعرب فلان عن کذا إذا أبان عنه (5).
إلا لأحمد أو له و لردها***و لحبسها تأویل أمر معجب.
الذی أعرفه و هو المشهور فی الروایة إلا لیوشع أو له فقد روی أن یوشع ردت علیه الشمس و فی الروایتین معا سؤال و هو أن یقال لم قال أو له و الرد علیهما جمیعا و إذا ردت الشمس لکل واحد منهما لم یجز إدخال لفظة أو و الواو أحق بالدخول (6) لأنه یوجب الاشتراک و الاجتماع أ لا تری أنه لا یجوز أن یقول (7)
ص: 189
و سخن کسی را که ادعا می کند که آگاهی ازاین امر باید میان همه خلق فراگیر شود تا جایی که آن را ثبت کنند و بنگارند، باطل کردیم، اما کسی که ادعا کند نماز را به خاطر سپری کردن همه وقتش برای عبور دادن سپاه از دست داده و یا اینکه چون سرزمین بابل بی ارزش است و نماز خواندن در آن جایز نیست، نماز را به جا نیاورده سخنش باطل است، چرا که سپری کردن وقت برای عبور دادن سپاه نمی توان عذری برای از دست دادن نماز که فریضه است باشد و قدر و منزلت امیرالمؤمنین بالاتر و و دینداریاش محکم تر از آن است که این مسئله عذری برای او در از دست دادن نماز واجب باشد. اکراه داشتن از نماز در سرزمینی بی ارزش اختیاری است و زمانی که نماز گزار نمیتواند جای دیگری نماز بخواند و بیم از دست دادن وقت دارد واجب است که نماز را به جا آورد و کراهت از بین می رود ، اما کلامش: «حبست ببابل» منظور از آن بازگشت است و اکراه داشته که لفظ « الردّ » یعنی بازگشت را بیاورد چون قبلا آورده است. و اگر گفته شود (حبست) به معنای (وقفت) است و معنایش مخالف معنای (ردّت) است، می گوییم: هر دو معنا در اینجا یکسان است چرا که وقتی خورشید به جایی که از آن عبور کرده بازگردد در واقع از مسیری همیشگی و مکانهایی که از آن می گذشته بازمانده و اما «معرب» کسی است که دلیلش را با فصاحت و واضح بیان کند، گفته می شود: أعرب فلان عن کذا وکذا، وقتی آن را تبیین کند و روشن سازد(1)،
- مگر برای أحمد، یا برای او و برای بازگشت آن تفسیر مسئله عجیبی است
آنچه که من می دانم و در روایت مشهور است «إلّا لیوشع أو له» است، روایت شده خورشید برای یوشع بازگشت، و در هر دو روایت سوالی وجود دارد و آن اینکه گفته می شود: چرا گفت: «أو له» در حالی که باز گشت برای هر دو صورت گرفته و اگر برای هر یک از آنها بازگشته باشد، آوردن «أو» جایز نیست، و واو بهتر است چرا که موجب اشتراک و اجتماع است، آیا نمی دانی که جایز نیست گفته شود:
ص: 189
جاءنی زید أو عمرو و قد جاءاه جمیعا و إنما یقول (1) إذا جاءه أحدهما و الجواب عن ذلک (2) أن الروایة إذا کانت إلا لأحمد أو له فإن دخول لفظة أو هاهنا صحیح لأن رد الشمس فی أیام النبی صلی الله علیه و آله یضیفه قوم إلیه دون أمیر المؤمنین علیه السلام و قد رأینا قوما من المعتزلة الذین یذهبون إلی أن العادات لا تنخرق إلا للأنبیاء علیهم السلام دون غیرهم ینصرون و یصححون رجوع الشمس فی أیام النبی صلی الله علیه و آله و یضیفونه إلی النبوة فکان الشاعر قال: إن الشمس حبست علیه ببابل و ما حبست لأحد إلا لأحمد علیه السلام علی ما قاله قوم أو له علی ما قاله آخرون لأن رد الشمس فی أیام النبی صلی الله علیه و آله مختلف فی جهة إضافته فأدخل لفظة الشک لهذا السبب فأما الروایة(3) فإذا کانت بذکر یوشع علیه السلام فمعنی أو هاهنا معنی الواو فکأنه قال إلا لیوشع و له کما قال الله تعالی فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً(4) علی أحد التأویلات فی الآیة انتهی (5).
أقول: لا یبعد أن یکون علیه السلام مأمورا بترک الصلاة فی الموضعین لظهور کرامته أو یقال من یقدر علی رد الشمس یجوز له ترک الصلاة إلی غروبها لکن الوجوه التی ذکرها رحمه الله أوفق بأصول أصحابنا.
و قال محمد بن علی بن إبراهیم بن هاشم فی کتاب العلل علة رد الشمس علی أمیر المؤمنین علیه السلام و ما طلعت علی أهل الأرض کلهم قال العالم لأنه جلل الله السماء بالغمام إلا الموضع الذی کان فیه أمیر المؤمنین علیه السلام و أصحابه فإنه جلاه حتی طلعت الشمس علیهم.
ص: 190
«جاءنی زید أو عمرو» در حالی که هر دو آمده اند و فقط زمانی که یکی از آن دو آمده باشند گفته می شود و پاسخ آن، این است که اگر روایت «إلّا لأحمد أو له» باشد آمدن لفظ أو در اینجا درست است چرا که گروهی بازگشت خورشید را در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله به او نسبت می دهند و نه امیرالمؤمنین علیه السلام و همچنین گروهی از معتزله که معتقدند خرق عادت فقط برای پیامبران است و نه دیگران، این موضوع را که بازگشت خورشید در زمان پیامبر رخ داده را تایید و آن را به نبوّت نسبت میدهند، بنابر این است که شاعر گفته: خورشید در بابل برای او متوقف شد و بنا به گفته گروهی که می گویند برای کسی جز احمد صلی الله علیه و آله متوقف نشد، یا بنا بر گفته گروهی دیگر برای او متوقف شد، چرا که بازگشت خورشید در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله از جهت نسبت مختلف است و به همین خاطر شک ایجاد شده است، اما اگر روایت - شعر - با «یوشع علیه السلام » باشد، «أو» در اینجا به معنای واو است گویی که گفته: جز برای یوشع و برای او همانطور که خدای تعالی می فرماید: « فهی کالحجارة أو أشدّ قسوة»(1)،
{ همانند سنگ یا سخت تر از آن} ، بنا بر یکی از تأویلات در آیه. پایان نقل قول(2) .
می گویم: ممکن است علی علیه السلام مأمور به ترک نماز در هر دو مکان بوده تا کرامتش آشکار شود یا اینکه گفته شود: هر کس قادر به بازگرداندن خورشید است، ترک نماز تا زمان غروب خورشید برای او جایز است. اما وجوهی که ذکر کرده بیشتر با اصول اصحاب ما همخوانی دارد.
محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم در کتاب العلل گفت: علت اینکه خورشید بر امیرالمؤمنین علیه السلام باز گشت و برای همه اهل زمین طلوع نکرد، عالم گفت: به این خاطر است که خدا آسمان را با ابر پوشاند، به جز قسمتی که امیرالمؤمنین علیه السلام و یارانش در آن بودند، آن قسمت را آشکار قرار داد تا خورشید بر آنها طلوع کند.
ص: 189
أقول: قال العلامة رحمه الله فی کتاب کشف الیقین کان بعض الزهاد یعظ الناس فوعظ فی بعض الأیام و أخذ یمدح علیا علیه السلام فقاربت الشمس الغروب و أظلم الأفق فقال مخاطبا للشمس:
لا تغربی یا شمس حتی ینقضی***مدحی لصنو المصطفی و لنجله
و اثنی عنانک إذ عزمت ثناءه***أ نسیت یومک إذ رددت لأجله
إن کان للمولی وقوفک فلیکن***هذا الوقوف لخیله و لرجله.
فوقفت الشمس و أضاء الأفق حتی انقضی المدح و کان ذلک بمحضر جماعة کثیرة تبلغ حد التواتر و اشتهرت هذه القصة عند الخواص و العوام (1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّهُ اخْتَصَمَ رَجُلٌ وَ امْرَأَةٌ إِلَیْهِ فَعَلَا صَوْتُ الرَّجُلِ عَلَی الْمَرْأَةِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام اخْسَأْ وَ کَانَ خَارِجِیّاً فَإِذَا رَأْسُهُ رَأْسُ الْکَلْبِ فَقَالَ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِحْتَ بِهَذَا الْخَارِجِیِّ فَصَارَ رَأْسُهُ رَأْسَ کَلْبٍ فَمَا یَمْنَعُکَ عَنْ مُعَاوِیَةَ قَالَ وَیْحَکَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ آتِیَ مُعَاوِیَةَ إِلَی هَاهُنَا عَلَی سَرِیرِهِ لَدَعَوْتُ اللَّهَ حَتَّی فَعَلَ وَ لَکِنَّا لِلَّهِ خُزَّانٌ لَا عَلَی ذَهَبٍ وَ لَا عَلَی فِضَّةٍ وَ لَا إِنْکَاراً(2) بَلْ عَلَی أَسْرَارِ تَدْبِیرِ اللَّهِ أَ مَا تَقْرَأُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ (3) وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ إِنَّمَا أَدْعُوهُمْ لِثُبُوتِ الْحُجَّةِ وَ کَمَالِ الْمِحْنَةِ وَ لَوْ أُذِنَ لِی فِی الدُّعَاءِ بِهَلَاکِ مُعَاوِیَةَ لَمَا تَأَخَّرَ(4).
ص: 191
می گویم: علّامه رحمة الله در کتاب کشف الیقین گفت: زاهدی بود که مردم را موعظه می کرد، روزی موعظه نمود و شروع به مدح علی علیه السلام کرد در حالی که خورشید نزدیک غروب بود و افق تاریک شده بود، خورشید را خطاب قرار داد و گفت:
- ای خورشید غروب نکن تا مدح من برای همتای مصطفی و جانشین او خاتمه یابد.
- رویت را بازگردان که من قصد مدح او را دارم آیا فراموش کردی روزی را که به خاطر او بازگشتی.
- اگر برای مولا توقف کردی پس باید برای سواره و پیاده او هم توقف کنی.
خورشید متوقف شد و افق روشن گشت تا اینه مدح پایان یافت و این اتفاق در حضور جماعت بسیاری که به حد تواتر می رسد رخ داد و این داستان نزد عوام و خواص شهرت یافت. (1)
باب صد و دهم : اجابت شدن دعاهای امیرالؤمنین صلوات الله علیه در زنده کردن مردهها، شفای مریضان و به بلا دچار شدن دشمنان و مانند آن
روایات
روایت1.
الخرائج: روایت شده است که یک زن و مرد برای قضاوت نزد او رفتند، مرد صدایش را برای زن بالا برد، علی علیه السلام فرمود: ساکت شو – و او از خوارج بود –ناگهان سرش تبدیل به سر سگ شد. مردی گفت: ای امیرالمؤمنین بر سر این خارجی فریاد زدی و سرش تبدیل به سر سگ شد، چرا اینکار را با معاویه نمی کنی؟ فرمود: وای بر تو اگربخواهم معاویه را با تختش اینجا بیاورم ازخدا می خواستم که چنین کند اما ما خزانه دار خدا هستیم، نه خزانه دار طلا و نقره و نه انکار، بلکه خزانه دار اسرار تدبیر خدا هستیم، آیا نخوانده ای: « بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ »(2) { بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند که در سخن بر او پیشی نمی گیرند و خود به دستور او کار می کنند} و در روایتی فرمود: آنها را فقط برای اقامه حجت و إکمالِ آزمون فرا می خوانم و اگر به من اذن داده شود که برای هلاکت معاویه دعا کنم تأخیر نمی شود(3).
ص: 191
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ قَوْمٌ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ لَهُمْ خُئُولَةٌ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَتَاهُ شَابٌّ مِنْهُمْ یَوْماً فَقَالَ یَا خَالِ مَاتَ تِرْبٌ (1) لِی فَحَزِنْتُ عَلَیْهِ حُزْناً شَدِیداً قَالَ فَتُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ قَالَ نَعَمْ فَانْطَلَقَ بِنَا إِلَی قَبْرِهِ فَدَعَا اللَّهَ وَ قَالَ قُمْ یَا فُلَانُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا الْمَیِّتُ جَالِسٌ عَلَی رَأْسِ الْقَبْرِ وَ هُوَ یَقُولُ وینه وینه سألا مَعْنَاهُ (2) لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ سَیِّدَنَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا هَذَا اللِّسَانُ أَ لَمْ تَمُتْ وَ أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنِّی مِتُّ عَلَی وَلَایَةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ فَانْقَلَبَ لِسَانِی عَلَی أَلْسِنَةِ أَهْلِ النَّارِ(3).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّ عَلِیّاً مَرَّ یَوْماً فِی أَزِقَّةِ الْکُوفَةِ فَانْتَهَی إِلَی رَجُلٍ قَدْ حَمَلَ جِرِّیثاً فَقَالَ انْظُرُوا إِلَی هَذَا قَدْ حَمَلَ إِسْرَائِیلِیّاً(4) فَأَنْکَرَ الرَّجُلُ وَ قَالَ مَتَی صَارَ الْجِرِّیثُ إِسْرَائِیلِیّاً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْخَامِسِ ارْتَفَعَ لِهَذَا الرَّجُلِ مِنْ صُدْغِهِ دُخَانٌ فَیَمُوتُ مَکَانَهُ فَأَصَابَهُ فِی الْیَوْمِ الْخَامِسِ ذَلِکَ فَمَاتَ فَحُمِلَ إِلَی قَبْرِهِ فَلَمَّا دُفِنَ جَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ جَمَاعَةٍ إِلَی قَبْرِهِ فَدَعَا اللَّهَ ثُمَّ رَفَسَهُ (5) بِرِجْلِهِ فَإِذَا الرَّجُلُ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ یَقُولُ الرَّادُّ عَلَی عَلِیٍّ کَالرَّادِّ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ فَقَالَ عُدْ فِی قَبْرِکَ فَعَادَ فِیهِ فَانْطَبَقَ الْقَبْرُ عَلَیْهِ (6).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُنَادِی مَنْ کَانَ لَهُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِدَةٌ أَوْ دَیْنٌ فَلْیَأْتِنِی فَکَانَ کُلُّ مَنْ أَتَاهُ یَطْلُبُ دَیْناً أَوْ عِدَةً یَرْفَعُ مُصَلَّاهُ فَیَجِدُ ذَلِکَ کَذَلِکَ تَحْتَهُ فَیَدْفَعُهُ إِلَیْهِ فَقَالَ الثَّانِی لِلْأَوَّلِ ذَهَبَ هَذَا بِشَرَفِ الدُّنْیَا فِی هَذَا دُونَنَا فَمَا الْحِیلَةُ فَقَالَ
ص: 192
روایت2.
الخرائج: از امام صادق علیه السلام روایت شده: علی علیه السلام دایی گروهی از بنی مخزوم بود، روزی جوانی از آنها آمد و گفت: ای دایی دوست همسالی داشتم که درگذشت و من برای او بسیار اندوهگین شدم، گفت: دوست داری او را ببینی ؟ گفت: بله، پس ما را بر سر قبر او ببر، دعا کرد و گفت: ای فلانی به اذن خدا برخیز، ناگهان مرده بر سر قبر نشست در حالی می گفت: (وینه وینه)، معنایش را پرسید. گفت: یعنی لبیک لبیک ای سرور ما. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: این چه زبانی است؟ آیا در زمان مرگ از عرب ها نبودی؟ گفت: بله، اما بر ولایت فلان و فلان مُردم و زبانم تبدیل به زبان اهل آتش شد(1).
روایت3.
الخرائج: از امام باقر علیه السلام روایت شده: علی علیه السلام روزی از کوچه های کوفه می گذشت به مردی رسید که مار ماهی حمل می کرد، فرمود: او را ببینید، اسرائیلی حمل می کند، مرد نپذیرفت و گفت: از کی مارماهی اسرائیلی شده است؟ علی علیه السلام فرمود: در روز پنجم از شقیقه این مرد دودی بلند می شود و در دم جان می دهد، روز پنجم دچار آن شد و مُرد، و به قبرش برده شد. وقتی دفن شد امیرالمؤمنین علیه السلام همراه گروهی بر سر قبرش آمد، به جانب خدا دعا کرد سپس با پا به سینه او ضربه زد، ناگهان مرد پیش رویش ایستاد در حالی که می گفت: هر کس سخن علی علیه السلام را نپذیرد مانند کسی است که سخن خدا و رسولش را نپذیرفته، سپس گفت: به قبرت بازگرد، به قبر بازگشت و قبر روی او قرار گرفت.
روایت4.
الخرائج: از علی بن حمزه از علی بن حسین از پدرش علیهما السلام روایت شده است: علی علیه السلام ندا سر می داد هر کس که دِین یا وعده ای نزد رسول الله صلی الله علیه و آله دارد نزد من بیاید، هر کس که نزد او می آمد و دین یا وعده را طلب می کرد سجاده اش را بلند می کرد و آن را همانطور می یافت و به او پرداخت می کرد، دومی به اولی گفت: او با این کار شرف دنیا را از ما ربوده، چاره چیست ؟ گفت:
ص: 192
لَعَلَّکَ لَوْ نَادَیْتَ کَمَا نَادَی هُوَ کُنْتَ تَجِدُ ذَلِکَ کَمَا یَجِدُ هُوَ وَ إِذَا کَانَ إِنَّمَا تَقْضِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (1) فَنَادَی أَبُو بِکْرٍ کَذَلِکَ فَعَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْحَالَ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ سَیَنْدَمُ عَلَی مَا فَعَلَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَاهُ أَعْرَابِیٌّ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ أَیُّکُمْ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ- فَأُشِیرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ أَنْتَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ قَالَ نَعَمْ فَمَا تَشَاءُ قَالَ فَهَلُمَّ الثَّمَانِینَ النَّاقَةَ الَّتِی ضَمِنَ لِی رَسُولُ اللَّهِ- قَالَ وَ مَا هَذِهِ النُّوقُ قَالَ ضَمِنَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَمَانِینَ نَاقَةً حَمْرَاءَ کُحْلَ الْعُیُونِ فَقَالَ لِعُمَرَ کَیْفَ نَصْنَعُ الْآنَ قَالَ إِنَّ الْأَعْرَابَ جُهَّالٌ (2) فَاسْأَلْهُ أَ لَکَ شُهُودٌ بِمَا تَقُولُ فَطَلَبَهُمْ مِنْهُ قَالَ وَ مِثْلِی یُطْلَبُ الشُّهُودَ(3) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا یَتَضَمَّنُهُ (4) وَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِوَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَلِیفَتِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ وَ قَالَ یَا أَعْرَابِیُّ اتَّبِعْنِی أَدُلَّکَ عَلَی وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَبِعَهُ الْأَعْرَابِیُّ حَتَّی انْتَهَی (5) إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَنْتَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ فَمَا تَشَاءُ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَمِنَ لِی ثَمَانِینَ نَاقَةً حَمْرَاءَ کُحْلَ الْعُیُونِ فَهَلُمَّهَا(6) فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ سَلَّمْتَ أَنْتَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ فَانْکَبَّ الْأَعْرَابِیُّ عَلَی یَدَیْهِ یُقَبِّلُهَا(7) وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَلِیفَتُهُ فَبِهَذَا وَقَعَ الشَّرْطُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ قَدْ أَسْلَمْنَا جَمِیعاً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا حَسَنُ انْطَلِقْ أَنْتَ وَ سَلْمَانُ مَعَ هَذَا الْأَعْرَابِیِّ إِلَی وَادِی فُلَانٍ فَنَادِ یَا صَالِحُ یَا صَالِحُ فَإِذَا أَجَابَکَ فَقُلْ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ هَلُمَّ الثَّمَانِینَ النَّاقَةَ الَّتِی ضَمِنَهَا رَسُولُ
ص: 193
شاید تو هم مانند او ندا سر دهی آن را چنان که او یافت بیابی، و اگر چنین شد تو فقط از طرف رسول الله ادا می کنی، ابوبکر همانطور ندا سر داد، امیرالمؤمنین باخبر شد و فرمود: او از کارش پشیمان می شود، وقتی فردا شد یک اعرابی نزد او آمد و او در میان گروهی از مهاجرین و انصار نشسته بود، گفت: کدام یک از شما وصی رسول الله است؟ به ابوبکر اشاره شد، گفت: تو وصی رسول الله و جانشینش هستی؟ گفت: بله چه می خواهی ؟ گفت: هشتاد شتری را که رسول الله برای من ضمانت کرده بود بده، گفت: این شترها چیست ؟ گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله هشتاد شتر سرخِ سرمه کشیده را برای ضمانت کرد، به عمر گفت: حالا چکار کنیم ؟ گفت: بادیه نشینان نادانند، از او بپرس آیا شاهدی برای گفته ات داری؟ از او شاهد خواست، گفت: کسی مثل من برای رسول الله در آنچه که ضمانت می دهد شاهد می گیرد؟ به خدا تو وصی و جانشین رسول الله نیستی، سلمان به طرف او برخاست و گفت: ای بادیه نشین دنبال من بیا تا تو را به سوی وصی رسول الله صلی الله علیه و آله راهنمایی کنم، بادیه نشین او را دنبال کرد تا یه علی علیه السلام رسید گفت: تو وصی رسول الله صلی الله علیه و آله هستی ؟ فرمود: بله چه می خواهی ؟ گفت: رسول الله هشتاد شتر سرخ سرمه کشیده برای من ضمانت کرده، آنها را بده، علی علیه السلام فرمود: تو و خانواده ات اسلام آوردید؟ بادیه نشین بر دستانش افتاد و بوسه زد در حالی که می گفت: شهادت میدهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و اینکه تو وصی و جانشین رسول الله هستی، شرط میان ما این بود و همه ما اسلام آوردیم، علی علیه السلام فرمود: ای حسن تو و سلمان همراه این بادیه نشین بروید به فلان وادی و ندا سر بده: ای صالح ای صالح، وقتی به تو پاسخ داد، بگو: امیرالمؤمنین به تو سلام می رساند و می گوید: هشتاد شتری را رسول الله صلی الله علیه و آله
ص: 193
اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِهَذَا الْأَعْرَابِیِّ قَالَ سَلْمَانُ فَمَضَیْنَا إِلَی الْوَادِی فَنَادَی الْحَسَنُ-(1) فَأَجَابَهُ لَبَّیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَدَّی إِلَیْهِ رِسَالَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ فَلَمْ یَلْبَثْ إِذَا خَرَجَ (2) إِلَیْنَا زِمَامُ نَاقَةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَأَخَذَ الْحَسَنُ علیه السلام الزِّمَامَ (3) فَنَاوَلَهُ الْأَعْرَابِیَّ فَقَالَ خُذْ وَ جَعَلَتِ النُّوقُ یَخْرُجُ حَتَّی تَمَّ الثَّمَانُونَ عَلَی الصِّفَةِ(4).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عِیسَی الْهُرْهُرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ ابْنَ عَوْفٍ أَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِیُعْتِبُوهُ فَقَالَ الْأَوَّلُ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا فَمَا ذَا صَنَعَ بِکَ رَبُّکَ وَ قَالَ الثَّانِی کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً فَمَا صَنَعَ بِکَ رَبُّکَ وَ قَالَ ابْنُ عَوْفٍ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ فَمَا صَنَعَ بِکَ رَبُّکَ فَقَالَ لِلْأَوَّلِ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا وَ اتَّخَذَنِی حَبِیباً وَ قَالَ لِلثَّانِی کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ وَ قَدْ رَأَیْتُ عَرْشَ رَبِّی وَ کَلَّمَنِی وَ قَالَ لِلثَّالِثِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَنَا إِنْ شِئْتُمْ أَحْیَیْتُ لَکُمْ مَوْتَاکُمْ قَالُوا قَدْ شِئْنَا وَ عَلَی ذَلِکَ دَارُوا فَأَرْسَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَدَعَاهُ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ أَقْدِمْهُمْ عَلَی الْقُبُورِ ثُمَّ قَالَ لَهُمُ اتَّبِعُوهُ فَلَمَّا تَوَسَّطَ الْجَبَّانَةَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَاضْطَرَبَتْ وَ ارْتَجَّتْ قُلُوبُهُمْ وَ دَخَلَهُمْ مِنَ الذُّعْرِ(5) مَا شَاءَ اللَّهُ وَ امْتُقِعَتْ أَلْوَانُهُمْ وَ لَمْ تَقْبَلْ ذَلِکَ قُلُوبُهُمْ فَقَالُوا یَا أَبَا الْحَسَنِ أَقِلْنَا عَثَرَاتِنَا قَالَ إِنَّمَا رَدَدْتُمْ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَدَعَاهُ (6).
أَقُولُ: رَوَاهُ السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی عُیُونِ الْمُعْجِزَاتِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ بِإِسْنَادِهِ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَقَالُوا حَسْبُکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَقِلْنَا أَقَالَکَ اللَّهُ فَأَمْسَکَ عَنِ اسْتِتْمَامِ کَلَامِهِ وَ دُعَائِهِ وَ رَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا
ص: 194
برای این بادیه نشین ضمانت کرده بیاور، سلمان گفت: به آن وادی رفتیم و حسن ندا سر داد و پاسخ داد: لبیّک ای پسر رسول الله، پیام امیرالمؤمنین علیه السلام را به او رساند، گفت: بله اطاعت، طولی نکشید که افسار شتری از زمین خارج شد حسن علیه السلام افسار را گرفت و به بادیه نشین داد و گفت: بگیر: و شترها پیوسته خارج می شدند تا اینکه هشتاد شتر کامل بیرون آمدند (1).
روایت5.
الخرائج: از امام صادق علیه السلام روایت شده: گفت: فلانی و فلانی و ابن عوف نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدند تا او را سرزنش کنند، اولی گفت: « اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا » خدا {ابراهیم را خلیل کرد} برای تو چکار کرد ؟ دومی گفت: «کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً» {خدا با موسی سخن گفت} برای تو چکار کرد؟ و ابن عوف گفت: عیس بن مریم مرده ها را زنده می کرد خدا برای تو چکار کرد؟ به اولی گفت: خدا ابراهیم را خلیل و مرا حبیب قرار داد، و به دومی گفت: خدا از ورای پرده با موسی سخن گفت و من عرش پروردگارم را دیدم و با من سخن گفت و به سومی گفت: عیسی بن مریم مرده ها را به اذن خدا زنده می کرد و من اگر بخواهید مردههایتان را برایتان زنده می کنم، گفتند: می خواهیم و بر آن هم رأی شدند، پیامبر صلی الله علیه و آله در پی علی علیه السلام فرستاد و آمد، به او فرمود: آنها را بر سر قبرها ببر، سپس به آنها فرمود: دنبال او بروید، وقتی به وسط قبرستان رسید، کلامی به زبان آورد، ترس، لرزه و وحشتی بر دلهایشان افتاد که خدا می داند، و رنگشان تغییر کرد و دلهایشان این را نمی پذیرفت، گفتند: ای ابا الحسن لغزش ما را ببخش، گفت: شما به خدا شک کردید، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله در پی علی علیه السلام فرستاد و او را دعا کرد.
سید المرتضی رضی الله عنه در عیون المعجزات از أحمد بن زید از أحمد بن محمد بن ایوب با اسنادش مانند آن را روایت کرده است، و در آن است که: گفتند: بس است ای اباالحسن از ما بگذر، خدا از تو بگذرد، از به پایان رساندن کلام و دعایش دست برداشت، و نزد رسول الله صلی الله علیه و آله بازگشت، گفتند:
ص: 194
لَهُ أَقِلْنَا فَقَالَ لَهُمْ إِنَّمَا رَدَدْتُمْ عَلَی اللَّهِ لَا أَقَالَکُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
یل، [الفضائل] لابن شاذان مرسلا: مثله (1)
قوله و علی ذلک داروا أی اتفقوا و اجتمعوا و یقال امتقع لونه علی بناء المفعول إذا تغیر من حزن أو فزع.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنْ زَاذَانَ أَبِی عَمْرٍو: قُلْتُ لَهُ یَا زَاذَانُ إِنَّکَ لَتَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَتُحْسِنُ قِرَاءَتَهُ فَعَلَی مَنْ قَرَأْتَ قَالَ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَرَّ بِی وَ أَنَا أُنْشِدُ الشِّعْرَ وَ کَانَ لِی خُلُقٌ حَسَنٌ فَأَعْجَبَهُ صَوْتِی فَقَالَ یَا زَاذَانُ فَهَلَّا بِالْقُرْآنِ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ لِی بِالْقُرْآنِ فَوَ اللَّهِ مَا أَقْرَأُ مِنْهُ إِلَّا بِقَدْرِ مَا أُصَلِّی بِهِ قَالَ فَادْنُ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَتَکَلَّمَ فِی أُذُنِی بِکَلَامٍ مَا عَرَفْتُهُ وَ لَا عَلِمْتُ مَا یَقُولُ ثُمَّ قَالَ افْتَحْ فَاکَ فَتَفَلَ فِی فِیَّ فَوَ اللَّهِ مَا زَالَتْ قَدَمِی مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی حَفِظْتُ الْقُرْآنَ بِإِعْرَابِهِ وَ هَمْزِهِ وَ مَا احْتَجْتُ أَنْ أَسْأَلَ عَنْهُ أَحَداً بَعْدَ مَوْقِفِی ذَلِکَ قَالَ سَعْدٌ فَقَصَصْتُ قِصَّةَ زَاذَانَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ صَدَقَ زَاذَانُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دَعَا لِزَاذَانَ بِالاسْمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی لَا یُرَدُّ(2).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ الْأَشْتَرُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَلَّمَ فَأَجَابَهُ ثُمَّ قَالَ مَا أَدْخَلَکَ عَلَیَّ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ قَالَ حُبُّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ علیه السلام فَهَلْ رَأَیْتَ بِبَابِی أَحَداً قَالَ نَعَمْ أَرْبَعَةَ نَفَرٍ فَخَرَجَ الْأَشْتَرُ مَعَهُ فَإِذَا بِالْبَابِ أَکْمَهُ وَ مَکْفُوفٌ وَ مُقْعَدٌ وَ أَبْرَصُ فَقَالَ علیه السلام مَا تَصْنَعُونَ هَاهُنَا قَالُوا جِئْنَاکَ لِمَا بِنَا فَرَجَعَ فَفَتَحَ حُقّاً لَهُ فَأَخْرَجَ رَقّاً صَفْرَاءَ فَقَرَأَ عَلَیْهِمْ فَقَامُوا کُلُّهُمْ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ(3).
یر، [بصائر الدرجات] سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عِیسَی شَلَقَانَ (4) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً علیه السلام
ص: 195
از ما بگذر، به آنها گفت: شما به خدا شک کردید و او روز قیامت از شما نمی گذرد.
الفضائل: مانند آن روایت شده است (1).
توضیح
کلامش: «و علی ذلک دارو» یعنی بر این خواسته هم رأی و نظر شدند، و گفته می شود: امتقع لونه – مبنی بر مفعول – وقتی رنگش از ناراحتی و ترس تغییر یابد.
روایت6.
الخرائج: از سعد الخفّاف از زاذان ابی عمرو روایت شده، به او گفتم: ای زاذان تو قرآن می خوانی و خوب میخوانی نزد چه کسی آموختی؟ گفت: تبسّمی کرد و گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام بر من گذر کرد در حالی که شعر می سرودم، خُلق نیکویی داشتم از صدای من خوشش آمد، گفت: ای زاذان چرا قرآن نمی خوانی؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین من کجا قرآن کجا؛ به خدا جز آن مقداری که در نماز می خوانم دیگر چیزی از قرآن نمی خوانم، فرمود: به من نزدیک شو، به او نزدیک شدم به زبانی که نمی شناختم و نفهمیدم که چه بود در گوشم سخن گفت، سپس گفت: دهانت را باز کن، در دهانم آب دهان ریخت، به خدا هنوز از نزدش قدم بر نداشته بودم که قرآن را با اعراب و حرکاتش حفظ شدم، و از آن به بعد هرگز محتاج این نشدم که از کسی در مورد آن سوال کنم، سعد گفت: داستان زاذان را برای امام باقر علیه السلام تعریف کردم، گفت: زاذان راست گفته امیرالمؤمنین علیه السلام با اسم اعظمی که رد نمی شود برای زاذان دعا کرد.
روایت7.
الخرائج: از امام صادق علیه السلام گفت: اشتر بر علی علیه السلام وارد شد سلام داد، پاسخ داد سپس گفت: چه چیز باعث شده در این وقت وارد شوی؟ گفت: محبت شما ای امیر المؤمنین، گفت: آیا بر در کسی را دیدی؟ گفت: بله چهار نفر، اشتر همراه او بیرون رفت ویک فرد نابینا، زمینگیر و پیس را دید، علی علیه السلام فرمود: اینجا چه می کنید ؟ گفتند: به خاطر بیماریی که داریم آمدیم، بازگشت و درِ جعبهای را که داشت باز کرد و پوست زرد رنگی از آن خارج کرد و بر آنها خواند و همه بدون بیماری برخاستند.
روایت8.
بصائر الدرجات: از عیسی شلقان گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: امیرالمؤمنین علی علیه السلام
ص: 195
کَانَتْ لَهُ خُئُولَةٌ فِی بَنِی مَخْزُومٍ وَ إِنَّ شَابّاً مِنْهُمْ أَتَاهُ فَقَالَ یَا خَالِی إِنَّ أَخِی وَ ابْنَ أَبِی مَاتَ وَ قَدْ حَزِنْتُ عَلَیْهِ حَزَناً شَدِیداً قَالَ فَتَشْتَهِی أَنْ تَرَاهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِی قَبْرَهُ فَخَرَجَ وَ مَعَهُ بُرْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّحَابُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی الْقَبْرِ تَمَلْمَلَتْ شَفَتَاهُ ثُمَّ رَکَضَهُ بِرِجْلِهِ فَخَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ وَ هُوَ یَقُولُ رمیکا بِلِسَانِ الْفَارِسِ فَقَالَ لَهُ علیه السلام أَ لَمْ تَمُتْ وَ أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّا مِتْنَا عَلَی سُنَّةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ فَانْقَلَبَتْ أَلْسِنَتُنَا(1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ غُلَاماً یَهُودِیّاً قَدِمَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فِی خِلَافَتِهِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا بَکْرٍ فَوُجِئَ عُنُقُهُ وَ قِیلَ لَهُ لِمَ لَا تُسَلِّمُ عَلَیْهِ بِالْخِلَافَةِ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ مَا حَاجَتُکَ قَالَ مَاتَ أَبِی یَهُودِیّاً وَ خَلَّفَ کُنُوزاً وَ أَمْوَالًا فَإِنْ أَنْتَ أَظْهَرْتَهَا وَ أَخْرَجْتَهَا لِی أَسْلَمْتُ عَلَی یَدَیْکَ وَ کُنْتُ مَوْلَاکَ وَ جَعَلْتُ لَکَ ثُلُثَ ذَلِکَ الْمَالِ وَ ثُلُثاً لِلْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ ثُلُثاً لِی فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا خَبِیثُ وَ هَلْ یَعْلَمُ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ وَ نَهَضَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ انْتَهَی الْیَهُودِیُّ إِلَی عُمَرَ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ إِنِّی أَتَیْتُ أَبَا بَکْرٍ أَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأُوجِعْتُ ضَرْباً وَ أَنَا أَسْأَلُکَ عَنِ الْمَسْأَلَةِ وَ حَکَی قِصَّتَهُ قَالَ وَ هَلْ یَعْلَمُ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ ثُمَّ خَرَجَ الْیَهُودِیُّ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَدْ سَمِعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَوَکَزُوهُ وَ قَالُوا یَا خَبِیثُ هَلَّا سَلَّمْتَ عَلَی الْأَوَّلِ کَمَا سَلَّمْتَ عَلَی عَلِیٍّ وَ الْخَلِیفَةُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ وَ اللَّهِ مَا سَمَّیْتُهُ بِهَذَا الِاسْمِ حَتَّی وَجَدْتُ ذَلِکَ فِی کُتُبِ آبَائِی وَ أَجْدَادِی فِی التَّوْرَاةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ تَفِی بِمَا تَقُولُ قَالَ نَعَمْ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ جَمِیعَ مَنْ یَحْضُرُنِی قَالَ نَعَمْ فَدَعَا بَرَقٍّ أَبْیَضَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ کِتَاباً ثُمَّ قَالَ تُحْسِنُ أَنْ تَکْتُبَ قَالَ نَعَمْ قَالَ خُذْ مَعَکَ أَلْوَاحاً وَ صِرْ إِلَی بِلَادِ الْیَمَنِ وَ سَلْ عَنْ وَادِی بَرَهُوتَ بِحَضْرَمَوْتَ فَإِذَا صِرْتَ بِطَرَفِ الْوَادِی عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَاقْعُدْ هُنَاکَ فَإِنَّهُ سَیَأْتِیکَ غَرَابِیبُ سُودٌ مَنَاقِیرُهَا وَ هِیَ تَنْعِبُ فَإِذَا نَعَبَتْ هِیَ فَاهْتِفْ بِاسْمِ أَبِیکَ وَ قُلْ یَا فُلَانُ أَنَا رَسُولُ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله
ص: 196
دایی بنی مخزوم بود، جوانی از آنها نزد او آمد و گفت: ای دایی! برادرم و پسر پدرم درگذشتند و من بسیار برای او اندوهگین شدم، گفت: آیا می خواهی او را ببینی ؟ گفت: بله، گفت: قبرش را به من نشان بده، همراه او رفت و ردای بلند رسول الله صلی علیه وآله با او بود، وقتی به قبر رسید لباهایش حرکت کرد سپس با پا به او ضربه زد و از قبرش خارج شد در حالی که می گفت: «رمیکا» به زبان فارسی، علی علیه السلام به او فرمود: آیا در زمان مرگ از عرب ها نبودی؟ گفت: بودم، ولی بر سنّت فلانی و فلانی مُردیم و زبانمان عوض شد(1).
روایت9.
الخرائج: از امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت شده که غلامی یهودی در زمان خلافت ابوبکر نزد او آمد و گفت: السلام علیک یا ابوبکر، بر گردن او زده شد و به او گفته شد: چرا با عنوان خلافت به او سلام نکردی؟ سپس ابوبکر به او گفت: چه میخواهی ؟ گفت: پدر من یهودی مُرد و گنجها و اموالی به جا گذاشت، اگر تو آنها را آشکار کنی و به من برسانی به دست تو اسلام می آورم و بنده تو میشوم، و یک سوم این مال را به تو و یک سوم به مهاجران و انصار می دهم و یک سوم آن برای من، ابوبکر گفت: ای خبیث آیا غیر از خدا کسی به غیب آگاهی دارد ؟ و ابوبکر برخاست، یهودی نزد عمر رفت، به او سلام داد و گفت: من نزد ابوبکر رفتم تا چیزی از او بخواهم و آزرده شدم، و من خواسته ام را از تو می خواهم و داستانش را برای او تعریف کرد، گفت: آیا غیر از خدا کسی از غیب آگاهی دارد ؟ سپس یهودی نزد علی علیه السلام رفت و او در مسجد بود، به او سلام کرد و گفت: ای امیر المؤمنین، و ابوبکر و عمر می شنیدند، پس او را نیشگون گرفتند و گفتند: ای خبیث چرا به اولی آنطور که به علی سلام کردی سلام ندادی در حالی که ابوبکر خلیفه است؟ یهودی گفت: به خدا او را به این اسم، نام نگذاشتم مگر اینکه آن را در کتاب پدرانم و اجدادم، در تورات یافتم، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا به آنچه می گویی وفا میکنی ؟ گفت: بله، خدا، فرشتگان و همه حاضران را گواه می گیرم، گفت: قبول است، پوست سفیدی خواست و مطلبی در آن نوشت، سپس گفت: می توانی بنویسی؟ گفت: بله، فرمود: الواحی با خود به سرزمین یمن ببر و در وادی برهوت در حضرموت برو، وقتی در زمان غروب خورشید به جانب وادی رسیدی آنجا بنشین، کلاغهایی با منقار سیاه نزد تو می آیند و غارغار می کنند، وقتی آنها صدا کردند، اسم پدرت را فریاد بزن و بگو: ای فلانی من فرستاده وصی رسول الله صلی الله علیه و آله هستم،
ص: 196
فَکَلِّمْنِی فَإِنَّهُ سَیُجِیبُکَ أَبُوکَ وَ لَا تقر [تَفْتُرْ] عَنْ سُؤَالِهِ (1) عَنِ الْکُنُوزِ الَّتِی خَلَّفَهَا فَکُلُّ مَا أَجَابَکَ بِهِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ وَ تِلْکَ السَّاعَةِ فَاکْتُبْ فِی أَلْوَاحِکَ فَإِذَا انْصَرَفْتَ إِلَی بِلَادِکَ بِلَادِ خَیْبَرَ فَتَتَبَّعْ مَا فِی أَلْوَاحِکَ وَ اعْمَلْ بِمَا فِیهَا فَمَضَی الْیَهُودِیُّ حَتَّی انْتَهَی إِلَی وَادِی الْیَمَنِ وَ قَعَدَ هُنَاکَ کَمَا أَمَرَهُ فَإِذَا هُوَ بِالْغَرَابِیبِ السُّودِ قَدْ أَقْبَلَتْ تَنْعِبُ فَهَتَفَ الْیَهُودِیُّ فَأَجَابَهُ أَبُوهُ وَ قَالَ وَیْلَکَ مَا جَاءَ بِکَ فِی هَذَا الْوَقْتِ إِلَی هَذَا الْمَوْطِنِ وَ هُوَ مِنْ مَوَاطِنِ أَهْلِ النَّارِ قَالَ جِئْتُکَ أَسْأَلُکَ عَنْ کُنُوزِکَ أَیْنَ خَلَّفْتَهَا قَالَ فِی جِدَارِ کَذَا فِی مَوْضِعِ کَذَا فِی حِیطَانِ کَذَا فَکَتَبَ الْغُلَامُ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ وَیْلَکَ اتَّبِعْ دِینَ مُحَمَّدٍ وَ انْصَرَفَتِ الْغَرَابِیبُ وَ رَجَعَ الْیَهُودِیُّ إِلَی بِلَادِ خَیْبَرَ وَ خَرَجَ بِغِلْمَانِهِ وَ فَعَلَتِهِ وَ إِبِلٍ وَ جَوَالِیقَ وَ تَتَبَّعَ مَا فِی أَلْوَاحِهِ (2) فَأَخْرَجَ کَنْزاً مِنْ أَوَانِی الْفِضَّةِ وَ کَنْزاً مِنْ أَوَانِی الذَّهَبِ ثُمَّ أَوْقَرَ عِیراً وَ جَاءَ حَتَّی دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ وَ أَخُوهُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً کَمَا سُمِّیتَ وَ هَذِهِ عِیرٌ دَرَاهِمُ وَ دَنَانِیرُ فَاصْرِفْهَا حَیْثُ أَمَرَکَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ کَیْفَ عَلِمْتَ هَذَا قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ شِئْتُ خَبَّرْتُکُمْ بِمَا هُوَ أَصْعَبُ مِنْ هَذَا قَالُوا فَافْعَلْ قَالَ کُنْتُ ذَاتَ یَوْمٍ تَحْتَ سَقِیفَةٍ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنِّی لَأُحْصِی سِتّاً وَ سِتِّینَ وَطْأَةً کُلٌّ مَلَائِکَةٌ أَعْرِفُهُمْ بِلُغَاتِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ وَ وَطْئِهِمْ (3).
وجأت عنقه وجاء ضربته قوله مات أبوه (4) إنما غیر کلامه لئلا یتوهم نسبة ذلک إلی نفسه صلوات الله علیه و نعب الغرابیب ینعب بالفتح و الکسر أی صاح.
ص: 197
با من سخن بگو، پدرت به تو پاسخ خواهد داد، سوال از گنجی که به جا گذاشته را فراموش نکن. در این لحظه هر آنچه پاسخ داد در لوحهایت بنویس، وقتی به سرزمینت خیبر رسیدی آنچه در الواحت نوشتی پیروی کن و به هر آنچه در آن است عمل کن، یهودی رفت تا اینکه به وادی یمن رسید، و چنانکه به او دستور داده بود در آنجا نشست، که ناگهان کلاغهای سیاه سر رسیدند و غارغار کردند، یهودی فریاد زد و پدرش پاسخ گفت: وای بر تو چه چیز باعث شده در این زمان به این سرزمین بیایی در حالی که این از سرزمین های اهل آتش است؟ گفت آمدم از گنجهایت سوال کنم، کجا بر جای گذاشتی؟ گفت: در فلان دیوار در فلان جا، غلام آن را نوشت، سپس گفت: وای بر تو، دین محمد را پیروی کن، کلاغها رفتند و یهودی بازگشت به سرزمین خیبر، همراه غلامان، کارگران، شتر و کیسه ها رفت تا آنچه در الواح بود را دنبال کند، گنجی از ظرفهای نقره و گنجی از ظرف های طلا خارج کرد. سپس بار قافله ای کرد و آمد تا نزد علی علیه السلام رسید، گفت: ای امیرالمؤمنین گواهی می دهم خدایی جز الله نیست و اینکه محمد رسول خداست و تو وصی محمد و برادرش هستی و به حق چنانکه نامیده شده امیرالمؤمنین هستی، این قافله درهم و دینار را همانطور که خدا و رسولش خواسته خرج کن، مردم جمع شدند و به علی علیه السلام گفتند: از کجا این را دانستی ؟ فرمود: از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدم و اگر بخواهید شما را از چیزی سختر از این آگاه می کنم. گفتند: آگاه کن، فرمود: روزی همراه رسول الله صلی الله علیه و آله در زیر یک سایبان بودم در حالی که من شصت و شش جای پا را میشمردم. همه فرشتگان بودند که من با زبانشان و صفات و اسم و جای پایشان میشناسم.
توضیح
وجأت عنقه وجاء: او را زد، کلامش: « مات ابوه »(1)، کلامش را تغییر داده تا توهّم نسبت آن به خود او صلوات الله علیه ایجاد نشود، و نعب الغرابیب، ینعب با فتحه و کسره یعنی فریاد زد.
ص: 197
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ قَوْماً مِنَ النَّصَارَی کَانُوا دَخَلُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالُوا نَخْرُجُ وَ نَجِی ءُ بِأَهْلِینَا وَ قَوْمِنَا فَإِنْ أَنْتَ أَخْرَجْتَ لَنَا مِائَةَ نَاقَةٍ مِنَ الْحَجَرِ سَوْدَاءَ(1) مِنْ کُلِّ وَاحِدَةٍ فَصِیلٌ آمَنَّا فَضَمِنَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ انْصَرَفُوا إِلَی بِلَادِهِمْ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجَعُوا فَدَخَلُوا الْمَدِینَةَ فَسَأَلُوا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُمْ تُوُفِّیَ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نَجِدُ فِی کُتُبِنَا أَنَّهُ لَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا نَبِیٌّ إِلَّا وَ یَکُونُ لَهُ وَصِیٌّ فَمَنْ کَانَ وَصِیُّ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ فَدُلُّوا عَلَی أَبِی بِکْرٍ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ قَالُوا لَنَا دَیْنٌ عَلَی مُحَمَّدٍ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالُوا مِائَةُ نَاقَةٍ مَعَ کُلِّ نَاقَةٍ فَصِیلٌ وَ کُلُّهَا سُودٌ فَقَالَ مَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَرِکَةً تَفِی بِذَلِکَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ بِلِسَانِهِمْ مَا کَانَ أَمْرُ مُحَمَّدٍ إِلَّا بَاطِلًا وَ کَانَ سَلْمَانُ حَاضِراً وَ کَانَ یَعْرِفُ لُغَتَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا أَدُلُّکُمْ عَلَی وَصِیِّ مُحَمَّدٍ فَإِذَا بِعَلِیٍّ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَنَهَضُوا إِلَیْهِ وَ جَثَوْا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالُوا لَنَا عَلَی نَبِیِّکُمْ دَیْنٌ مِائَةُ نَاقَةٍ دَیْناً بِصِفَاتٍ مَخْصُوصَةٍ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ تُسْلِمُونَ حِینَئِذٍ قَالُوا نَعَمْ فَوَاعَدَهُمْ إِلَی الْغَدِ ثُمَّ خَرَجَ بِهِمْ إِلَی الْجَبَّانَةِ وَ الْمُنَافِقُونَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ یَفْتَضِحُ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَیْهِمْ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ دَعَا خَفِیّاً ثُمَّ ضَرَبَ بِقَضِیبِ رَسُولِ اللَّهِ عَلَی الْحَجَرِ فَسُمِعَ مِنْهُ أَنِینٌ یَکُونُ (2) لِلنُّوقِ عِنْدَ مَخَاضِهَا فَبَیْنَمَا کَذَلِکَ إِذَا انْشَقَّ الْحَجَرُ وَ خَرَجَ مِنْهُ رَأْسُ نَاقَةٍ وَ قَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ رَأْسُ الزَّمَامِ فَقَالَ علیه السلام لِابْنِهِ الْحَسَنِ خُذْهُ فَخَرَجَ مِنْهُ مِائَةُ نَاقَةٍ مَعَ کُلِّ وَاحِدَةٍ فَصِیلٌ کُلُّهَا سُودُ الْأَلْوَانِ فَأَسْلَمَ النَّصَارَی کُلُّهُمْ ثُمَّ قَالُوا کَانَتْ نَاقَةُ صَالِحٍ النَّبِیِّ وَاحِدَةً وَ کَانَ بِسَبَبِهَا هَلَاکُ قَوْمٍ کَثِیرٍ فَادْعُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی تَدْخُلَ النُّوقُ وَ فِصَالُهَا فِی الْحَجَرِ لِئَلَّا یَکُونَ شَیْ ءٌ مِنْهَا سَبَبَ هَلَاکِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فَدَعَا فَدَخَلَتْ کَمَا خَرَجَتْ (3).
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی جُمَیْعُ بْنُ عُمَیْرٍ قَالَ: اتَّهَمَ عَلِیٌّ علیه السلام رَجُلًا یُقَالُ لَهُ الْغَیْرَارُ بِرَفْعِ أَخْبَارِهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ وَ جَحَدَهُ فَقَالَ علیه السلام أَ تَحْلِفُ بِاللَّهِ أَنَّکَ مَا
ص: 198
روایت10.
الخرایج: روایت شده که قومی از نصرانی ها نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: می رویم و قوم و خانواده خود را می آوریم، اگر تو صد شتر سیاه از سنگ برای ما خارج کردی که از هر یک بچه شتری باشد، ایمان می آوریم، رسول الله صلی الله علیه و آله به آنها قول داد، به سرزمینشان برگشتند، بعد از وفات رسول الله بازگشتند و وارد مدینه شدند و دنبال پیامبر گشتند، به آنها گفته شد: پیامبر وفات کرد، گفتند: در کتابهایمان یافتیم که هیچ پیامبری از دنیا نمی رود مگر اینکه یک وصی دارد، وصی پیامبر شما محمد کیست ؟ ابوبکر را نشان دادند، بر او وارد شدند و گفتند: ما از محمد طلبی داریم، گفت: آن چیست ؟ گفتند: صد شتر و همراه هر یک بچه شتری که همه سیاه باشند، گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله ارثی به جا نگذاشته که بتوان آن را ادا کرد، یکی از آنها به زبان خودشان به دیگری گفت: قضیه محمد چیزی جز باطل نبود، وسلمان آنجا حاضر بود و زبانشان را می فهمید به آنها گفت: من شما را نزد وصی محمد صلی الله علیه و آله میبرم، در این لحظه علی علیه السلام وارد مسجد شد، به طرف او رفتند و پیش رویش نشستند و گفتند: ما از پیامبر شما صد شتر با ویژگی های مخصوص طلب داریم، علی علیه السلام گفت: و در این صورت اسلام می آورید ؟ گفتند: بله، فردا را به آنها وعده داد، سپس آنها را به قبرستان برد، منافقان گمان می کردند او رسوا خواهد شد، وقتی رسید دو رکعت نماز خواند و پنهانی دعا کرد، سپس با عصای رسول الله صلی الله علیه و آله بر سنگ ضربه زد و از آن صدای ناله شتری در حال زایمان شنیده شد در این حال سنگ شکافته شد و سر شتری از آن خارج شد سر افسار را گرفت و به پسرش حسن گفت: بگیر، صد شتر همراه هر یک بچه ای که همگی سیاه بودند بیرون آمدند، همه نصرانی ها ایمان آوردند، سپس گفتند: شتر صالح پیامبر یکی بود و سبب هلاک گرو بسیاری شد، ای امیرالمؤمنین دعا کن تا شترها و بچه هایشان در سنگ داخل شوند تا چیزی از آن سبب هلاکت امّت محمد نشود، دعا کرد و همانطور که بیرون آمده بودند داخل رفتند.
روایت11.
الخرائج: جمیع بن عُمَیر روایت کرد: علی علیه السلام مردی به نام غَیرَار را متهم کرد که اخبار او را به معاویه می رساند، آن را انکار کرد و نپذیرفت، علی علیه السلام به او گفت: آیا به خدا قسم می خوری که این کار را
ص: 198
فَعَلْتَ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ بَدَرَ فَحَلَفَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنْ کُنْتَ کَاذِباً فَأَعْمَی اللَّهُ بَصَرَکَ فَمَا دَارَتِ الْجُمُعَةُ حَتَّی أُخْرِجَ (1) أَعْمَی یُقَادُ قَدْ أَذْهَبَ اللَّهُ بَصَرَهُ (2).
شا، [الإرشاد] عبد القاهر بن عبد الملک بن عطاء عن الولید بن عمران عن جمیع بن عمیر: مثله (3).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنَّا نَمْشِی خَلْفَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ مَعَنَا رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ قَتَلْتَ الرِّجَالَ وَ أَیْتَمْتَ الْأَوْلَادَ وَ فَعَلْتَ مَا فَعَلْتَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ علیه السلام وَ قَالَ اخْسَأْ(4) فَإِذَا هُوَ کَلْبٌ أَسْوَدُ فَجَعَلَ یَلُوذُ بِهِ وَ یَتَبَصْبَصُ فَوَافَاهُ بِرَحْمَةٍ(5) حَتَّی حَرَّکَ شَفَتَیْهِ فَإِذَا هُوَ رَجُلٌ کَمَا کَانَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتَ تَقْدِرُ عَلَی مِثْلِ هَذَا وَ یُنَاوِیکَ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ مُکْرَمُونَ لَا نَسْبِقُهُ بِالْقَوْلِ وَ نَحْنُ بِأَمْرِهِ عَامِلُونَ (6).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ عَنْ سَمُرَةَ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: إِنَّ امْرَأَةً مِنَ الْأَنْصَارِ یُقَالُ لَهَا أُمُّ فَرْوَةَ تَحُضُّ عَلَی نَکْثِ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ تَحُثُّ عَلَی بَیْعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَبَلَغَ أَبَا بَکْرٍ(7) فَأَحْضَرَهَا وَ اسْتَتَابَهَا فَأَبَتْ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا عَدُوَّةَ اللَّهِ أَ تَحُضِّیَن عَلَی فُرْقَةِ جَمَاعَةٍ اجْتَمَعَ (8) عَلَیْهَا الْمُسْلِمُونَ فَمَا قَوْلُکِ فِی إِمَامَتِی قَالَتْ مَا أَنْتَ بِإِمَامٍ قَالَ فَمَنْ أَنَا قَالَتْ أَمِیرُ قَوْمِکَ وَ وَلَّوْکَ فَإِذَا أَکْرَمُوکَ (9)
ص: 199
نکردی ؟ گفت: بله، پیش آمد و قسم خورد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او گفت: اگر دروغ گفته باشی، خدا چشمانت را کور کند، جمعه ای نگذشت تا اینکه کور بیرون آمد در حالی که راهنمایی میشد، و خدا بینایی اش را گرفته بود (1)،
الإرشاد: عبد القاهر بن عبد المطلب بن عطاء از ولید بن عمران از جمیع بن عمیر مانند آن روایت کرده است(2).
روایت12.
الخرائج: روایت از أصبع بن نباته: گفت: پشت سر علی بن بی طالب حرکت می کردیم و یک مرد از قریش همراه ما بود، به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: مردان را کشتی و کودکان را یتیم کردی و کردی آنچه کردی، علی علیه السلام رو به او کرد و فرمود: ساکت شو، ناگهان او تبدیل به سگی سیاه شد، و به او پناه می برد و دمش را تکان می داد، دلش برایش سوخت تا اینکه لبهایش را جنباند و او تبدیل به مردی شد همانطور که بود، مردی از قوم گفت: ای امیرالمؤمنین تو چنین کارهایی می توانی انجام دهی در حالی که معاویه با تو دشمنی می کند ؟ گفت: ما بندگان بزرگوار خدا هستیم و در سخن بر او پیشی نمی گیریم و به فرمان او عمل می کنیم(3).
روایت13.
الخرائج: از سلمان فارسی: گفت: زنی از انصار که به او أمّ فروة گفته می شد به شکستن بیعت ابوبکر تحریک می کرد و به بیعت کردن با علی علیه السلام تشویق می کرد، خبرش به ابوبکر رسید او را فرا خواند و از او خواست که توبه کند، امتناع کرد، ابوبکر گفت: ای دشمن خدا آیا به متفرق کردن اجتماعی که مسلمانان گرد آن جمع شدهاند تشویق میکنی؟ نظرت در مورد امامت من چیست ؟ گفت: تو امام نیستی؟ گفت: پس من چه کسی هستم ؟ گفت: امیر قومت هستی که تو را به ولایت انتخاب کردند و گرامیت داشتند،
ص: 199
فَالْإِمَامُ الْمَخْصُوصُ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الْجَوْرُ وَ عَلَی الْأَمِیرِ وَ الْإِمَامِ الْمَخْصُوصِ أَنْ یَعْلَمَ (1) مَا فِی الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ وَ مَا یَحْدُثُ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ مِنَ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ فَإِذَا قَامَ فِی شَمْسٍ أَوْ قَمَرٍ فَلَا فَیْ ءَ لَهُ وَ لَا یَجُوزُ الْإِمَامَةُ لِعَابِدِ وَثَنٍ وَ لَا لِمَنْ کَفَرَ ثُمَّ أَسْلَمَ فَمِنْ أَیِّهِمَا أَنْتَ یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ قَالَ أَنَا مِنَ الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِعِبَادِهِ فَقَالَتْ کَذَبْتَ عَلَی اللَّهِ وَ لَوْ کُنْتَ مِمَّنِ اخْتَارَکَ اللَّهُ لَذَکَرَکَ فِی کِتَابِهِ کَمَا ذَکَرَ غَیْرَکَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (2) وَیْلَکَ إِنْ کُنْتَ إِمَاماً حَقّاً فَمَا اسْمُ سَمَاءِ الدُّنْیَا(3) وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ السَّادِسَةِ وَ السَّابِعَةِ فَبَقِیَ أَبُو بَکْرٍ لَا یُحِیرُ(4) جَوَاباً ثُمَّ قَالَ اسْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَهَا قَالَتْ لَوْ جَازَ لِلنِّسَاءِ أَنْ یُعَلِّمْنَ [الرِّجَالَ] عَلَّمْتُکَ (5) فَقَالَ یَا عَدُوَّةَ اللَّهِ لَتَذْکُرَنَّ اسْمَ سَمَاءٍ وَ سَمَاءٍ [وَ] إِلَّا قَتَلْتُکِ (6) قَالَتْ أَ بِالْقَتْلِ تُهَدِّدُنِی وَ اللَّهِ مَا أُبَالِی أَنْ یَجْرِیَ قَتْلِی عَلَی یَدِ مِثْلِکَ وَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ أَمَّا السَّمَاءُ الدُّنْیَا أَیْلُولُ وَ الثَّانِیَةُ ربعول (7) وَ الثَّالِثَةُ سحقوم وَ الرَّابِعَةُ ذیلول (8) وَ الْخَامِسَةُ ماین وَ السَّادِسَةُ ماجیر(9) وَ السَّابِعَةُ أیوث فَبَقِیَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ مَعَهُ مُتَحَیِّرِینَ فَقَالُوا لَهَا مَا تَقُولِینَ فِی عَلِیٍّ قَالَتْ وَ مَا عَسَی أَنْ أَقُولَ فِی إِمَامِ الْأَئِمَّةِ وَ وَصِیِّ الْأَوْصِیَاءِ مَنْ أَشْرَقَ بِنُورِهِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ وَ مَنْ لَا یَتِمُّ التَّوْحِیدُ إِلَّا بِحَقِیقَةِ مَعْرِفَتِهِ (10) وَ
ص: 200
امام از جانب خدا و رسولش انتخاب می شود و نباید ظلم کند، امام و امیر برگزیده باید به آنچه در ظاهر و باطن است و آنچه از خیر و شر در مشرق و مغرب اتفاق می افتد آگاه باشد، اگر در خورشید یا ماه برخیزد برای او بازگشتی نیست، امامت سزاوار پرستنده بت و کسی که کافر بوده و سپس اسلام آورده نیست، و تو از کدام دسته هستی ای ابن ابی قحافة ؟ گفت: من از ائمهای هستم که خدا برای بندگانش برگزیده است، گفت: به خدا دروغ بستی اگر تو از کسانی که خدا برگزیده است بودی تو را در کتابش ذکر می کرد چنانکه غیر تو را ذکر کرده است، خدای عزّو جلّ فرمود: « وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ »(1) {و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند.}. وای بر تو اگر امام هستی نام آسمان دنیا چیست ؟ و نام آسمان دومی، سومی، چهارمی، پنجمی، ششمی و هفتمی چیست ؟ ابوبکر مبهوت ماند و پاسخی نداد، سپس گفت: نام آنها نزد خدایی است که آنها را خلق کرده است، گفت: اگر جایز بود که زنان به مردان یاد دهند به تو می آموختم، ابوبکر گفت: ای دشمن خدا اگر نام آسمان ها را یکی یکی نگویی تو را می کشم. گفت: آیا مرا به کشتن تهدید می کنی؟ به خدا اهمیتی نمی دهم که مرگم به دست چون تویی صورت گیرد، اما به تو می گویم، آسمان دنیا ایلول، دوم ربعول، سوم سحقوم، چهارم ذیلول، پنجم ماین، ششم ماجیر و هفتم ایوث است، ابوبکر و همراهانش متحیّر شدند، به او گفتند نظرت در مورد علی علیه السلام چیست ؟ گفت: انتظار دارید در مورد امام الأئمه و وصی أوصیا چه بگویم، کسی که زمین و آسمان به نور او روشن شده است، و کسی که یکتا پرستی جز با شناخت او کامل نمی شود.
ص: 200
لَکِنَّکَ نَکَثْتَ وَ اسْتَبْدَلْتَ وَ بِعْتَ دِینَکَ قَالَ (1) أَبُو بِکْرٍ اقْتُلُوهَا فَقَدِ ارْتَدَّتْ فَقُتِلَتْ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی ضَیْعَةٍ لَهُ بِوَادِی الْقُرَی فَلَمَّا قَدِمَ وَ بَلَغَهُ قَتْلُ أُمِّ فَرْوَةَ فَخَرَجَ إِلَی قَبْرِهَا(2) وَ إِذَا عِنْدَ قَبْرِهَا أَرْبَعَةُ طُیُورٍ بِیضٍ مَنَاقِیرُهَا حُمْرٌ فِی مِنْقَارِ کُلِّ وَاحِدٍ حَبَّةُ رُمَّانٍ وَ هِیَ تَدْخُلُ فِی فُرْجَةٍ فِی الْقَبْرِ فَلَمَّا نَظَرَ الطُّیُورُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام رَفْرَفْنَ وَ قَرْقَرْنَ فَأَجَابَهُنَّ بِکَلَامٍ یُشْبِهُ کَلَامَهُنَّ قَالَ أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ وَقَفَ عِنْدَ قَبْرِهَا وَ مَدَّ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ یَا مُحْیِیَ النُّفُوسِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ یَا مُنْشِئَ الْعِظَامِ الدَّارِسَاتِ أَحْیِ لَنَا أُمَّ فَرْوَةَ وَ اجْعَلْهَا عِبْرَةً لِمَنْ عَصَاکَ فَإِذَا بِهَاتِفٍ (3) امْضِ لِأَمْرِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَرَجَتْ أُمُّ فَرْوَةَ مُتَلَحِّفَةً بِرَیْطَةٍ(4) خَضْرَاءَ مِنَ السُّنْدُسِ الْأَخْضَرِ وَ قَالَتْ یَا مَوْلَایَ أَرَادَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ أَنْ یُطْفِئَ نُورَکَ فَأَبَی اللَّهُ لِنُورِکَ إِلَّا ضِیَاءً وَ بَلَغَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ ذَلِکَ فَبَقِیَا(5) مُتَعَجِّبَیْنِ فَقَالَ لَهُمَا سَلْمَانُ لَوْ أَقْسَمَ أَبُو الْحَسَنِ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُحْیِیَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَأَحْیَاهُمْ وَ رَدَّهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی زَوْجِهَا وَ وَلَدَتْ غُلَامَیْنِ لَهُ وَ عَاشَتْ بَعْدَ عَلِیٍّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ(6).
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی الرِّضَا علیه السلام بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ فِی مَجْلِسِهِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ إِذَا وَافَی رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ لِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَعْدٌ وَ قَدْ سَأَلْتُ عَنْ مُنْجِزِ وَعْدِهِ فَأُرْشِدْتُ إِلَیْکَ أَ هُوَ حَاصِلٌ لِی قَالَ علیه السلام مَا هُوَ قَالَ مِائَةُ نَاقَةٍ حَمْرَاءَ قَالَ لِی إِنْ أَنَا قُبِضْتُ فَأْتِ قَاضِیَ دَیْنِی وَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی فَإِنَّهُ یَدْفَعُهَا إِلَیْکَ وَ مَا کَذَبَنِی فَإِنْ یَکُنْ مَا ادَّعَیْتَهُ حَقّاً فَعَجِّلْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِابْنِهِ الْحَسَنِ قُمْ یَا حَسَنُ فَنَهَضَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَخُذْ قَضِیبَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْفُلَانِیَ
ص: 201
اما تو عهد شکنی کردی و تغییر دادی و دینت را فروختی. ابوبکر گفت: او را بکشید به راستی که مرتد شده است، کشته شد، علی علیه السلام در زمین خود در وادی القری بود، وقتی آمد و خبر قتل ام فروة به او رسید، بر سر قبر او رفت، بر سر قبرش چهار پرنده سفید با منقارهای سرخ بودند در منقار هر یک از آنها دانه اناری بود و داخل شکاف قبر می شد، وقتی پرندگان به علی علیه السلام نگریستند بالهای خود را به حرکت در آوردند و سر و صدا کردند، با زبانی شبیه زبان آنها به آنها پاسخ داد، گفت: اگر خدا بخواهد انجام می دهم، کنار قبرش ایستاد و دستش را به طرف آسمان گرفت و گفت: ای زنده کننده جانها بعد از مرگ، ای احیا کننده استخوانهای پوسیده، ام فروه را برای ما زنده کن و او را عبرتی برای کسی که تو را سرکشی کرده قرار ده، ناگهان صدایی آمد: ای امیرالمؤمنین کارت انجام شد، ام فروة در حالی که لباس سبز رنگی از ابریشم سبز به او پیچیده شده بود بیرون آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین ابن ابی قحافه خواست که نور تو را خاموش کند و خدا برای نور تو روشنایی و درخشش خواست، این خبر به ابوبکر و عمر رسید و حیرت زده شدند، سلمان به آنها گفت: اگر ابوالحسن به خدا قسم خورد که اولین وآخرین انسانها را زده کند، چنین می کند، امیرالمؤمنین علیه السلام او را به شوهرش بازگرداند و دو پسر برای او به دنیا آورد و بعد از علی علیه السلام شش ماه زندگی کرد(1) .
روایت14.
الخرائج: امام رضا علیه السلام از علی علیه السلام روایت کرد: علی علیه السلام روزی در مجلسی بود و مردم گرد او بودند، مردی از عرب آمد و به او سلام کرد و گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله وعده ای به من داده به دنبال ادا کنده وعده او بودم که به نزد تو راهنمایی شدم، آیا برایم محقق می شود؟ علی علیه السلام فرمود: آن چیست ؟ گفت: صد شتر سرخ رنگ، به من گفت: اگر من از دنیا رفتم نزد ادا کنده دین من و جانشینم بیا، او به تو خواهد داد، به من دورغ نگفته است، پس اگر آنچه ادعا کرده ای حق است شتاب کن، علی علیه السلام به پسرش حسن علیه السلام فرمود: بر خیز ای حسن، به سوی او برخاست و به او گفت: برو و فلان عصای رسول الله صلی الله علیه و آله را بگیر
ص: 201
وَ صِرْ إِلَی الْبَقِیعِ فَاقْرَعْ بِهِ الصَّخْرَةَ الْفُلَانِیَّةَ ثَلَاثَ قَرَعَاتٍ وَ انْظُرْ مَا یَخْرُجُ مِنْهَا فَادْفَعْهُ إِلَی الرَّجُلِ وَ قُلْ لَهُ یَکْتُمْ مَا یَرَی فَصَارَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی الْمَوْضِعِ وَ الْقَضِیبُ مَعَهُ فَفَعَلَ مَا أُمِرَ بِهِ فَطَلَعَ مِنَ الصَّخْرَةِ رَأْسُ نَاقَةٍ بِزِمَامِهَا فَجَذَبَ مِائَةَ نَاقَةٍ ثُمَّ انْضَمَّتِ الصَّخْرَةُ فَدَفَعَ النُّوقَ إِلَی الرَّجُلِ وَ أَمَرَهُ بِکِتْمَانِ مَا یَرَی فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ وَ صَدَقَ أَبُوکَ (1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ أَسْوَداً دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی سَرَقْتُ فَطَهِّرْنِی فَقَالَ لَعَلَّکَ سَرَقْتَ مِنْ غَیْرِ حِرْزٍ وَ نَحَّی رَأْسَهُ عَنْهُ (2) فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ سَرَقْتُ مِنْ حِرْزٍ فَطَهِّرْنِی فَقَالَ علیه السلام لَعَلَّکَ سَرَقْتَ غَیْرَ نِصَابٍ وَ نَحَّی رَأْسَهُ عَنْهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ سَرَقْتُ نِصَاباً فَلَمَّا أَقَرَّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَطَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَذَهَبَ وَ جَعَلَ یَقُولُ فِی الطَّرِیقِ قَطَعَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ یَعْسُوبُ الدِّینِ وَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ جَعَلَ یَمْدَحُهُ فَسَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ قَدِ اسْتَقْبَلَاهُ (3) فَدَخَلَا عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالا رَأَیْنَا أَسْوَداً یَمْدَحُکَ فِی الطَّرِیقِ فَبَعَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ أَعَادَهُ إِلَی عِنْدِهِ فَقَالَ علیه السلام قَطَعْتُکَ وَ أَنْتَ تَمْدَحُنِی فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّکَ طَهَّرْتَنِی وَ إِنَّ حُبَّکَ قَدْ خَالَطَ لَحْمِی وَ عَظْمِی (4) فَلَوْ قَطَّعْتَنِی إِرْباً إِرْباً لَمَا ذَهَبَ حُبُّکَ مِنْ قَلْبِی فَدَعَا لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ وَضَعَ الْمَقْطُوعَ إِلَی مَوْضِعِهِ فَصَحَّ وَ صَلَحَ کَمَا کَانَ (5).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ سَعْدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَاهِلِیِّ:(6) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَکَی وَ
ص: 202
و به بقیع برو و با آن به فلان صخره سه ضربه بزن و بنگر چه از آن خارج می شود، به مرد بده و به او بگو: آنچه می بینی را پنهان کن، حسن علیه السلام به آن مکان رفت و عصا همراهش بود، آنچه به او دستور داده شده بود را انجام داد، سر شتری با افسارش از صخره بیرون آمد، صد شتر بیرون کشید، سپس صخره بسته شد، شترها را به مرد داد و به او دستور داد تا آنچه دیده را پنهان کند، بادیه نشین گفت: رسول الله و پدرت راست گفتند(1) .
روایت15.
الخرائج: روایت شده که سیاهی بر علی علیه السلام وارد شد و گفت: ای امیرالمؤمنین من دزدی کردم مرا پاک کن، فرمود: شاید از جای بدون حِرز(جای بسته و قفل شده) دزدی کردهای و رویش را از او برگرداند و گفت: ای امیرالمؤمنین از حرز دزدی کردم مرا پاک کن، علی علیه السلام فرمود: شاید کمتر از حد نصاب دزدی کرده ای، و سرش را برگرداند و گفت: ای امیرالمؤمنین به اندازه نصاب دزدی کردم، وقتی سه باز اعتراف کرد امیرالمؤمنین آن را قطع کرد، رفت و در راه می گفت: (دست)مرا قطع کرد امیرالمؤمنین، امام المتقین، رهبر سفید رویان، بزرگِ دین و سرور وصیان، و پیوسته او را مدح می کرد، حسن و حسین علیه السلام با او روبرو شدند و این را شنیدند، نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفتند و گفتند: در راه سیاهی را دیدیم که تو را مدح می کرد، امیرالمؤمنین علی السلام کسی را فرستاد تا او را نزد او باز گرداند، علی علیه السلام به او گفت: من تو را قطع کردم و تو مرا مدح می کنی؟ گفت: ای امیرالمؤمنین تو مرا پاک گردانیدی و محبت تو با گوشت و استخوان من در آمیخته، اگر مرا قطعه قطعه کنی محبت تو از قلب نمی رود، امیرالمؤمنین علیه السلام برای او دعا کرد و قسمت بریده شده را جایش قرار داد و بهبود یافت و مثل قبل شد.(2)
روایت16.
الخرائج: روایت از سعد بن خالد الباهلی: پیامبر ناخوش احوال بود
ص: 202
کَانَ مَحْمُوماً فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلِمَتْ بِی أُمُّ مِلْدَمٍ فَحَسَرَ عَلِیٌّ یَدَهُ الْیُمْنَی وَ حَسَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ الْیُمْنَی فَوَضَعَهَا(1) عَلِیٌّ عَلَی صَدْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا أُمَّ مِلْدَمٍ اخْرُجِی فَإِنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ قَالَ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ اسْتَوَی جَالِساً ثُمَّ طَرَحَ عَنْهُ الْإِزَارَ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ فَضَّلَکَ بِخِصَالٍ وَ مِمَّا فَضَّلَکَ بِهِ أَنْ جَعَلَ الْأَوْجَاعَ مُطِیعَةً لَکَ فَلَیْسَ مِنْ شَیْ ءٍ تَزْجُرُهُ إِلَّا انْزَجَرَ بِإِذْنِ اللَّهِ (2).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ خَارِجِیّاً اخْتَصَمَ مَعَ آخَرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَحَکَمَ بَیْنَهُمَا(3) فَقَالَ الْخَارِجِیُّ لَا عَدَلْتَ فِی الْقَضِیَّةِ فَقَالَ علیه السلام اخْسَأْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ فَاسْتَحَالَ کَلْباً وَ طَارَ ثِیَابُهُ فِی الْهَوَاءِ فَجَعَلَ یُبَصْبِصُ وَ قَدْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَرَقَّ لَهُ عَلِیٌّ وَ دَعَا(4) فَأَعَادَهُ اللَّهُ إِلَی حَالِ الْإِنْسَانِیَّةِ وَ تَرَاجَعَتْ ثِیَابُهُ مِنَ الْهَوَاءِ إِلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ آصَفَ وَصِیُّ سُلَیْمَانَ فَقَصَّ اللَّهُ (5) عَنْهُ بِقَوْلِهِ قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ (6) أَیُّهُمَا أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ نَبِیُّکُمْ أَمْ سُلَیْمَانُ فَقِیلَ مَا حَاجَتُکَ فِی قِتَالِ مُعَاوِیَةَ إِلَی الْأَنْصَارِ قَالَ إِنَّمَا أَدْعُو عَلَی هَؤُلَاءِ بِثُبُوتِ الْحُجَّةِ وَ کَمَالِ الْمِحْنَةِ وَ لَوْ أُذِنَ لِی فِی الدُّعَاءِ بِهَلَاکِهِ لَمَا تَأَخَّرَ(7).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ قَصَّاباً کَانَ یَبِیعُ اللَّحْمَ مِنْ جَارِیَةِ إِنْسَانٍ وَ کَانَ یَحِیفُ عَلَیْهَا فَبَکَتْ وَ خَرَجَتْ فَرَأَتْ عَلِیّاً علیه السلام فَشَکَتْهُ إِلَیْهِ فَمَشَی (8) مَعَهَا نَحْوَهُ وَ دَعَاهُ إِلَی الْإِنْصَافِ فِی حَقِّهَا وَ یَعِظُهُ وَ یَقُولُ لَهُ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ الضَّعِیفُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَةِ الْقَوِیِ
ص: 203
و تب داشت، همراه علی علیه السلام بر او وارد شدیم، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: أم ملدم بر من فرود آمده است، علی علیه السلام دست راستش را بیرون آورد و پیامبر صلی الله علیه و آله هم دست راستش را بیرون آورد، علی علیه السلام آن را روی سینه رسول الله صلی الله علیه و آله قرار داد، و گفت: ای ام ملدم برو بیرون، که او بنده خدا و رسولش است، گفت: دیدم که رسول الله تکیه داد و نشست سپس لباس از تن خارج کرد و گفت: ای علی! خدا تو را به خصلتهایی فضلیت داده است، از آن جمله این است که دردها را رام دست تو کرده، چیزی را دفع نمی کنی مگر اینکه به اذن خدا دفع می شود (1) .
روایت17.
الخرائج: روایت شده که یکی از خوارج همراه مردی دیگر برای قضاوت نزد علی علیه السلام رفتند، میان آن دو قضاوت کرد، خارجی گفت: قضاوتت عالانه نبود، علی علیه السلام فرمود: ساکت شو ای دشمن خدا، تبدیل به سگی شد و لباسش در هوا به پرواز در آمد، دمش را تکان می داد و چشمانش اشک آلود شد، علی علیه السلام بر او رحم آورد، پس دعا کرد و خدا او را به شکل انسان در آورد و لباسش از هوا به او بازگشت، علی علیه السلام گفت: آصف وصی سلیمان بود و خدا داستان او را اینگونه تعریف می کند: « قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ »(2) {گفت: کسی که نزد او دانشی از کتاب [الهی] بود گفت من آن را پیش از آنکه چشم خود را بر هم زنی برایت می آورم}. کدام یک از آن دو نزد خدا گرامی ترند پیامبر شما یا سلیمان ؟ گفته شد: در جنگ با معاویه چه نیازی به یار داری ؟ گفت: من اینها را فقط برای اقامه حجت و إکمال آزمون فرا می خوانم، اگر به من اذن داده شود برای هلاکتش دعا کنم، تاخیر نمی کنم(3).
روایت18.
الخرائج: روایت شده که قصابی به کنیز فردی گوشت میفروخت و به او ظلم می کرد، کنیز گریه کرد و رفت، علی علیه السلام را دید و به او شکایت کرد، همراه آن کنیز به سراغش رفت و قصاب را به رعایت انصاف در حق او دعوت کرد و به او نصیحت می کرد و می فرمود: باید ضعیف در نظر تو همانند قوی باشد
ص: 203
فَلَا تَظْلِمِ الْجَارِیَةَ(1) وَ لَمْ یَکُنِ الْقَصَّابُ یَعْرِفُ عَلِیّاً فَرَفَعَ یَدَهُ وَ قَالَ اخْرُجْ أَیُّهَا الرَّجُلُ فَانْصَرَفَ علیه السلام وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ بِشَیْ ءٍ فَقِیلَ لِلْقَصَّابِ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَطَعَ یَدَهُ وَ أَخَذَهَا وَ خَرَجَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُعْتَذِراً فَدَعَا لَهُ علیه السلام فَصَلَحَتْ یَدُهُ (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب شا، [الإرشاد] رَوَی الْوَلِیدُ بْنُ الْحَارِثِ وَ غَیْرُهُ عَنْ رِجَالِهِمْ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا بَلَغَهُ مَا فَعَلَ (3) بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ بِالْیَمَنِ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ بُسْراً قَدْ بَاعَ دِینَهُ بِالدُّنْیَا فَاسْلُبْهُ عَقْلَهُ وَ لَا تُبْقِ مِنْ دِینِهِ مَا یَسْتَوْجِبُ بِهِ عَلَیْکَ رَحْمَتَکَ فَبَقِیَ بُسْرٌ حَتَّی اخْتَلَطَ وَ کَانَ یَدْعُو بِالسَّیْفِ فَاتُّخِذَ لَهُ سَیْفٌ مِنْ خَشَبٍ وَ کَانَ یَضْرِبُ بِهِ حَتَّی یُغْشَی عَلَیْهِ فَإِذَا أَفَاقَ قَالَ السَّیْفَ السَّیْفَ فَیُدْفَعُ إِلَیْهِ فَیَضْرِبُ بِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی مَاتَ (4).
شا، [الإرشاد] إِسْمَاعِیلُ بْنُ عُمَیْرٍ عَنْ مِسْعَرِ بْنِ کِدَامٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ عَمِیرَةَ قَالَ: نَشَدَ عَلِیٌّ علیه السلام(5) فِی قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَشَهِدَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ فِی الْقَوْمِ لَمْ یَشْهَدْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا أَنَسُ قَالَ لبَّیْکَ قَالَ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَشْهَدَ وَ قَدْ سَمِعْتَ مَا سَمِعُوا قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَبِرْتُ وَ نَسِیتُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ کَاذِباً فَاضْرِبْهُ بِبَیَاضٍ أَوْ بِوَضَحٍ لَا تُوَارِیهِ الْعِمَامَةُ قَالَ طَلْحَةُ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهَا بیضا [بَیْضَاءَ] بَیْنَ عَیْنَیْهِ (6).
یج، [الخرائج و الجرائح] عن طلحة: مثله (7).
ص: 204
پس بر کنیز ظلم نکن، و قصاب علی علیه السلام را نمی شناخت، دستش را بلند کرد و گفت: برو بیرون ای مرد، علی علیه السلام بازگشت و چیزی نگفت، به قصاب گفته شد: این علی بن ابی طالب علیه السلام است، دستش را قطع کرد، آن را گرفت و برای معذرت خواهی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفت، علی علیه السلام برای او دعا کرد و دستش بهبود یافت(1).
روایت19.
مناقب ابن شهر آشوب، الإرشاد: ولید بن حارث و غیر او از معروفین راویانشان روایت می کنند که وقتی آنچه که بُسر بن أرطاة در یمن انجام داد به امیرالمؤمنین علیه السلام رسید، گفت: خدایا بسر دینش را به دنیا فروخته عقلش را بگیر و از دینش چیزی که باعث شود بر او رحمت آوری باقی نگذار، بسر بود تا اینکه دیوانه شد، شمشیر می خواست، شمشیری از چوب به او داده می شد، با آن می زد تا اینکه از هوش می رفت، وقتی به هوش می آمد می گفت: شمشیر شمشیر، به او داده می شد و با آن می زد، پیوسته این چنین بود تا اینکه مرد (2).
روایت20.
الإرشاد: از طلحة بن عَمیرَة گفت: علی علیه السلام برای سخن پیامبر که فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه، شاهد طلبید، دوازده مرد از انصار گواهی دادند، و در میان قوم مالک بن انس گواهی نداد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: ای انس، گفت: بله، فرمود: چه چیز مانع شده که گواهی دهی در حالی که آنچه آنها شنیده اند تو هم شنیدهای؟ گفت: ای امیرالمؤمنین پیر شدم و فراموش کرده ام، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خدایا اگر دروغ می گوید او را به سفیدیای یا پیسی دچار کن که عمامه آن را نپوشاند. طلحه گفت: خدا را گواه می گیرم که سفیدیای در بین دو چشمش دیدم(3).
الخرائج: از طلحه مانند آن روایت شده است(4).
ص: 204
شا، [الإرشاد] رَوَی أَبُو إِسْرَائِیلَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی سَلْمَانَ الْمُؤَذِّنِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: نَشَدَ عَلِیٌّ علیه السلام(1) فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَنْشُدُ اللَّهَ رَجُلًا سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَقَامَ اثْنَا عَشَرَ بَدْرِیّاً سِتَّةٌ مِنَ الْجَانِبِ الْأَیْمَنِ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْجَانِبِ الْأَیْسَرِ فَشَهِدُوا بِذَلِکَ فَقَالَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ کُنْتُ أَنَا فِیمَنْ سَمِعَ ذَلِکَ فَکَتَمْتُهُ فَذَهَبَ اللَّهُ بِبَصَرِی وَ کَانَ یَنْدَمُ عَلَی مَا فَاتَهُ مِنَ الشَّهَادَةِ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ (2).
یج، [الخرائج و الجرائح] عن زید: مثله (3).
شا، [الإرشاد] رُوِیَ عَنِ ابْنِ مُحَسِّنٍ (4) مُسْهِرٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ مُوسَی بْنِ طَرِیفٍ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ مُوسَی (5) بْنِ أُکَیْلٍ النُّمَیْرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ عَبَایَةَ وَ مُوسَی الْوَجِیهِیِّ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ وَ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ:(6) شَهِدْنَا عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ یَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَرِثْتُ نَبِیَّ الرَّحْمَةِ وَ نَکَحْتُ سَیِّدَةَ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَنَا سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ آخِرُ أَوْصِیَاءِ النَّبِیِّینَ لَا یَدَّعِی ذَلِکَ غَیْرِی إِلَّا أَصَابَهُ اللَّهُ بِسُوءٍ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ عَبْسٍ کَانَ جَالِساً بَیْنَ الْقَوْمِ مَنْ لَا یُحْسِنُ أَنْ یَقُولَ هَذَا أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فَلَمْ یَبْرَحْ مِنْ مَکَانِهِ حَتَّی تَخَبَّطَهُ الشَّیْطَانُ فَجُرَّ بِرِجْلِهِ إِلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَسَأَلْنَا قَوْمَهُ (7) هَلْ تَعْرِفُونَ بِهِ عَارِضاً قَبْلَ هَذَا قَالُوا اللَّهُمَّ لَا(8).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْأَعْمَشُ عَنْ رُوَاتِهِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ وَ عَنْ عُقْبَةَ الْهَجَرِیِّ عَنْ عَمَّتِهِ
ص: 205
روایت21.
الإرشاد: زید بن ارقم گفت: علی علیه السلام در مسجد از مردم سوال کرد و گفت: مردی می طلبم که به سخن پیامبر صلی الله علیه و آله گواهی دهد، که می گفت: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ»، دوازده نفر از اهل بدر برخاستند شش نفر از سمت راست و شش نفر از سمت چپ و به آن گواهی دادند، زید بن ارقم گفت: من از کسانی بودم که این سخن را شنیدم و کتمان کردم و خدا بینایی ام را گرفت، و از اینکه شهادت نداده بود پشیمان بود و استغفار می کرد (1) .
الخرائج: از زید مانند آن روایت شده است(2).
روایت22.
الإرشاد: از حکیم بن جُبیر گفت: علی علیه السلام را در منبر دیدیم که می گوید: من بنده خدا و برادر رسول الله صلی الله علیه و آله هستم، وارث پیامبر رحمت شدم و با سرور زنان بهشت ازدواج کردم و من سرور وصیین و آخرین وصی پیامبران هستم، کسی غیر از من این را ادعا نکند مگر اینکه خدا او را به بلائی دچار کند، مردی از عَبس که در میان قوم نشسته بود گفت: چه کسی نمی تواند این را بگوید ؟ من بنده خدا و برادر رسول الله هستم، از جایش حرکت نکرد تا اینکه شیطان او را به زمین کوبید و از پایش گرفته تا در مسجد کشید، از قومش پرسیدیم که آیا قبلا هم این اتفاق برایش افتاده بود ؟ گفتند: نه به خدا (3).
مناقب ابن شهر آشوب: از ابی یحیی که گفت: علی علیه السلام را دیدم تا پایان روایتی که گذشت(4).
ص: 205
وَ عَنْ أَبِی یَحْیَی قَالَ: شَهِدْتُ عَلِیّاً علیه السلام إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ(1).
یج، [الخرائج و الجرائح] عن حکیم بن جبیر و جماعة: مثله (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ قَالَ: لَا تَتَعَرَّضُوا لِدَعْوَةِ عَلِیٍّ فَإِنَّهَا لَا تُرَدُّ.
الْأَعْثَمُ فِی الْفُتُوحِ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّ طَلْحَةَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ (3) أَعْطَانِی صَفْقَةَ یَمِینِهِ طَائِعاً ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتِی اللَّهُمَّ فَعَاجِلْهُ وَ لَا تُمْهِلْهُ اللَّهُمَّ وَ إِنَّ الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ قَطَعَ قَرَابَتِی وَ نَکَثَ عَهْدِی وَ ظَاهَرَ عَدُوِّی وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ لِی فَاکْفِنِیهِ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ.
تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ مِنَ الْعَجَبِ انْقِیَادُهُمَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ خِلَافُهُمَا عَلَیَّ وَ اللَّهِ إِنَّهُمَا یَعْلَمَانِ أَنِّی لَسْتُ بِدُونِ رَجُلٍ مِمَّنْ قَدْ مَضَی اللَّهُمَّ فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا وَ لَا تُبْرِمْ مَا أَحْکَمَا فِی أَنْفُسِهِمَا وَ أَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِیمَا قَدْ عَمِلَا.
فَضَائِلُ الْعَشَرَةِ وَ أَرْبَعِینُ الْخَطِیبِ رَوَی زَاذَانُ: أَنَّهُ کَذَبَهُ رَجُلٌ فِی حَدِیثِهِ فَقَالَ علیه السلام أَدْعُو عَلَیْکَ إِنْ کُنْتَ کَذَبْتَنِی أَنْ یُعْمِیَ اللَّهُ بَصَرَکَ قَالَ نَعَمْ فَدَعَا عَلَیْهِ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حَتَّی ذَهَبَ بَصَرُهُ.
تَارِیخُ الْبَلَاذُرِیِّ وَ حِلْیَةُ الْأَوْلِیَاءِ وَ کُتُبُ أَصْحَابِنَا عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ: أَنَّهُ اسْتَشْهَدَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ وَ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ وَ الْأَشْعَثَ وَ خَالِدَ بْنَ یَزِیدَ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَکَتَمُوا فَقَالَ لِأَنَسٍ لَا أَمَاتَکَ اللَّهُ حَتَّی یَبْتَلِیَکَ بِبَرَصٍ لَا تُغَطِّیهِ الْعِمَامَةُ وَ قَالَ لِلْأَشْعَثِ لَا أَمَاتَکَ اللَّهُ حَتَّی یَذْهَبَ بِکَرِیمَتَیْکَ وَ قَالَ لِخَالِدٍ لَا أَمَاتَکَ اللَّهُ إِلَّا مِیتَةَ الْجَاهِلِیَّةِ(4) وَ قَالَ لِلْبَرَاءِ لَا أَمَاتَکَ اللَّهُ إِلَّا حَیْثُ هَاجَرْتَ فَقَالَ جَابِرٌ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ أَنَساً وَ قَدِ ابْتُلِیَ بِبَرَصٍ یُغَطِّیهِ بِالْعِمَامَةِ فَمَا تَسْتُرُهُ وَ رَأَیْتُ الْأَشْعَثَ وَ قَدْ ذَهَبَتْ کَرِیمَتَاهُ وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ
ص: 206
الخرائج: از حکیم بن جبیر و جماعتی مانند آن روایت شده است(1).
روایت23.
مناقب ابن شهر آشوب: عبدالله بن مسعود گفت: خود را در معرض نفرین علی علیه السلام قرار ندهید که رد نمی شود.
الأعثَم در الفتوح: علی علیه السلام دستش را به سوی آسمان گرفت و می گفت: خدایا طلحه بن عبدالله به خواست خود با من عهد بست سپس بیعت مرا شکست، خدایا درباره او شتاب کن و به او مهلت نده، و زبیر بن عوّام خویشاوندیاش را با من برید و عهدشکنی کرد و دشمن مرا حمایت کرد در حالی که می دانست به من ظلم می کند، مرا از او هر طور و هر مکان و زمانی که می خواهی کفایت کن.
تاریخ طبری، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: جای شگفت است که آن دو رام ابوبکر و عمر شدهاند و با من مخالفت می کنند، به خدا آن دو می دانند که من کمتر از مردی که گذشت نیستم، خدایا آنچه را بستهاند باز کن و قطعیت نبخش بر آنچه که در خود محکم کرده اند و در آنچه انجام دادند بدی را به آنها نشان بده.
فضائل العَشَره و اربعین الخطیب، زاذان روایت کرد: مردی سخن او را دروغ شمرد، علی علیه السلام فرمود: نفرین کنم که اگر مرا دروغگو خوانده باشی خداوند چشمانت را بگیرد؟ گفت: بله، نفرین کرد، برنگشت تا اینکه بینایی اش رفت.
تاریخ البلاذِری و حِلیة الأولیاء و کتب اصحاب ما از جابر انصاری: امیرالمؤمنین علیه السلام از انس بن مالک، براء بن عازب، اشعث و خالد بن یزید خواست تا به سخن پیامبر صلی الله علیه و آله: «من کنت مولاه فعلی مولاه» شهادت دهند، کتمان کردند، به انس فرمود: خدا تو را نمیراند تا به مرض پیسیای که عمامه آن را نپوشاند مبتلا کند، و به اشعث گفت: خدا تو را نمیراند تا دو چیز ارزشمندت را بگیرد و به خالد گفت: خدا تو را نمیراند مگر به مرگ جاهلی، و به براء گفت: خدا تو را نمیراند مگر به همان صورتی که مهاجرت کردهای، جابر گفت: به خدا انس را دیدم که پیسی گرفته بود آن را با عمامه می پوشانید اما پنهان نمی شد، و اشعث را دیدم که دو چیز ارزشمند(چِشم) خود را از دست داده بود، و می گفت: سپاس
ص: 206
لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ دُعَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیَّ بِالْعَمَی فِی الدُّنْیَا وَ لَمْ یَدْعُ عَلَیَّ فِی الْآخِرَةِ فَأُعَذَّبَ وَ أَمَّا خَالِدٌ فَإِنَّهُ لَمَّا مَاتَ دَفَنُوهُ فِی مَنْزِلِهِ فَسَمِعَتْ بِذَلِکَ کِنْدَةُ فَجَاءَتْ بِالْخَیْلِ وَ الْإِبِلِ فَعَقَرَتْهَا عَلَی بَابِ مَنْزِلِهِ فَمَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ أَمَّا الْبَرَاءُ فَإِنَّهُ وُلِّیَ مِنْ جِهَةِ مُعَاوِیَةَ بِالْیَمَنِ فَمَاتَ بِهَا وَ مِنْهَا کَانَ هَاجَرَ وَ هِیَ السَّرَاةُ وَ دَعَا علیه السلام عَلَی رَجُلٍ فِی غَزَاةِ بَنِی زُبَیْدٍ وَ کَانَ فِی وَجْهِهِ خَالٌ فَتَغَشَّی (1) فِی وَجْهِهِ حَتَّی اسْوَدَّ لَهَا وَجْهُهُ کُلُّهُ وَ قَوْلُهُ علیه السلام لِرَجُلٍ إِنْ کُنْتَ کَاذِباً فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْکَ غُلَامَ ثَقِیفٍ قَالُوا وَ مَا غُلَامُ ثَقِیفٍ قَالَ غُلَامٌ لَا یَدَعُ لِلَّهِ حُرْمَةً إِلَّا انْتَهَکَهَا وَ أَدْرَکَ الرَّجُلَ الْحَجَّاجُ فَقَتَلَهُ وَ حَکَمَ علیه السلام بِحُکْمٍ فَقَالَ الْمَحْکُومُ عَلَیْهِ ظَلَمْتَ وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ کَاذِباً فَغَیَّرَ اللَّهُ صُورَتَکَ فَصَارَ رَأْسُهُ رَأْسَ خِنْزِیرٍ.
وَ ذَکَرَ الصَّاحِبُ فِی رِسَالَةِ الفرا [الْغَرَّاءِ](2) عَنْ أَبِی الْعَیْنَاءِ: أَنَّهُ لَقِیَ جَدُّ أَبِی الْعَیْنَاءِ الْأَکْبَرُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَسَاءَ مُخَاطَبَتَهُ فَدَعَا عَلَیْهِ وَ عَلَی أَوْلَادِهِ بِالْعَمَی فَکُلُّ مَنْ عَمِیَ مِنْ أَوْلَادِهِ فَهُوَ صَحِیحُ النَّسَبِ.
وَ یُقَالُ: إِنَّهُ علیه السلام دَعَا عَلَی وَابِصَةَ بْنِ مَعْبَدٍ الْجُهَنِیِّ وَ کَانَ مِنْ أَهْلِ الصُّفَّةِ بِالرِّقَّةِ لَمَّا قَالَ لَهُ فَتَنْتَ أَهْلَ الْعِرَاقِ وَ جِئْتَ تَفْتِنُ أَهْلَ الشَّامِ بِالْعَمَی (3) وَ الْخَرَسِ وَ الصَّمَمِ وَ دَاءِ السَّوْءِ فَأَصَابَهُ فِی الْحَالِ وَ النَّاسُ إِلَی الْیَوْمِ یَرْجُمُونَ الْمَنَارَةَ الَّتِی کَانَ یُؤَذِّنُ عَلَیْهَا.
أَبُو هَاشِمٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَعَا عَلَی وُلْدِ الْعَبَّاسِ بِالشَّتَاتِ فَلَمْ یَرَوْا بَنِی أُمٍّ أَبْعَدَ قُبُوراً مِنْهُمْ فَعَبْدُ اللَّهِ بِالْمَشْرِقِ وَ مَعْبَدٌ بِالْمَغْرِبِ وَ قُثَمُ بِمَنْفَعَةِ الرَّوَاحِ وَ ثُمَامَةُ بِالْأُرْجُوَانِ وَ مُتَمِّمٌ بِالْخَازِرِ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ کَثِیرٌ:
ص: 207
خدایی را که باعث شد امیرالمؤمنین نفرین کند در دنیا کور شوم و برای آخرتم نفرین نکرد تا عذاب شوم، و خالد وقتی مُرد او را در منزلش دفن کردند، قبیله کِنده از آن با خبر شد و اسب و شتر آورد و بر در منزلش پی کرد و به مرگ جاهلی مرد، و اما بَراء، او از طرف معاویه والی یمن شد و در آنجا مُرد و از آن مهاجرت کرده بود و آنجا سراة بود.
در جنگ بنی زُبید علی علیه السلام مردی را نفرین کرد که در صورتش خالی بود، تمام صورتش را گرفت تا اینکه همه چهره اش سیاه شد.
علی علیه السلام به مردی فرمود: اگر دروغگو باشی خدا غلام ثقیف را بر تو مسلّط گرداند، گفتند: غلام ثقیف چیست؟ فرمود: غلامی که هیچ حرمتی از خدا را فرو نگذاشته مگر اینکه آن را شکسته است، و حَجّاج آن مرد را کشت .
علی علیه السلام حکمی را صادر کرد و کسی که حکم به زیانش بود گفت: ای علی به خدا ظلم کردی، فرمود: اگر دروغ گفته باشی خدا صورتت را تغییر دهد، سرش تبدیل به سر خوک شد.
الصاحب در رسالة الفرّاء از ابی العیناء: جد بزرگ ابی العیناء امیر المومین علیه السلام را دید و با او بد سخن گفت، او و فرزندانش را نفرین کرد تا کور شوند، پس هر کس از فرزندانش کور باشد او نسبش درست است.
و گفته می شود: علی علیه السلام وابصه بن معبد جُهَنی– و او از اهل صُفه در رقه بود – وقتی به او گفت: اهل عراق را فریب دادی و آمده ای تا اهل شام را فریب دهی؟ - را نفرین کرد تا کور، لال و کر شود و مرضی بد بگیرد، در دم دچار شد، و مردم تا امروز بر مناره ای که از آن اذان می داد سنگ می زنند.
ابو هاشم عبدالله بن محمد حنفیه: علی علیه السلام فرزندان عباس را به پراکندگی نفرین کرد و هیچ کس قبری دور تر از قبر آنها ندید. عبدالله در مشرق، معبد در مغرب، قُثَم در منفعة الرواح، ثمامه در اُرجوان و متمِّم در خازِر و کَثیّر در این باره سروده:
ص: 207
دَعَا دَعْوَةَ رَبِّهِ مُخْلِصاً***فَیَا لَکَ عَنْ قَاسِمٍ مَا أَبَرَّا
دَعَا بِالنَّوَی فَتَنَاءَتْ بِهِمْ***مُعَارَفَةُ الدَّارِ بَرّاً وَ بَحْراً
فَمِنْ مَشْرِقٍ ظَلَّ ثَاوٍ بِهِ***وَ مِنْ مَغْرِبٍ مِنْهُمْ مَا أَضَرَّا
فَضَائِلُ الْعَشَرَةِ وَ خَصَائِصُ الْعَلَوِیَّةِ قَالَ ابْنُ مِسْکِینٍ: مَرَرْتُ أَنَا وَ خَالِی أَبُو أُمَیَّةَ عَلَی دَارٍ فِی دُورِ حَیٍّ مِنْ مُرَادٍ فَقَالَ أَ تَرَی هَذِهِ الدَّارَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ عَلِیّاً علیه السلام مَرَّ بِهَا وَ هُمْ یَبْنُونَهَا فَسَقَطَتْ عَلَیْهِ قِطْعَةٌ فَشَجَّتْهُ فَدَعَا أَنْ لَا یَتِمَّ بِنَاؤُهَا فَمَا وُضِعَتْ عَلَیْهَا لَبِنَةٌ قَالَ فَکُنْتَ تَمُرُّ عَلَیْهَا لَا تُشْبِهُ الدُّورَ.
وَ فِی حَدِیثِ الطِّرِمَّاحِ بْنِ عَدِیٍّ وَ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اخْتَصَمَ إِلَیْهِ خَصْمَانِ فَحَکَمَ لِأَحَدِهِمَا عَلَی الْآخَرِ فَقَالَ الْمَحْکُومُ عَلَیْهِ مَا حَکَمْتَ بِالسَّوِیَّةِ وَ لَا عَدَلْتَ فِی الرَّعِیَّةِ وَ لَا قَضِیَّتُکَ عِنْدَ اللَّهِ بِالْمَرْضِیَّةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اخْسَأْ یَا کَلْبُ فَجَعَلَ (1) فِی الْحَالِ یَعْوِی وَ لَمَّا قَالَ أَلَا وَ إِنِّی أَخُو رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ مَعْدِنُ سِرِّهِ وَ عَیْبَةُ ذُخْرِهِ مَایَفُوتُنِی مَا عَمِلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا مَا طَلَبَ وَ لَا یَعْزُبُ (2) عَلَیَّ مَا دَبَّ وَ دَرَجَ وَ مَا هَبَطَ وَ مَا عَرَجَ وَ مَا غَسَقَ وَ انْفَرَجَ وَ کُلُّ ذَلِکَ مَشْرُوحٌ لِمَنْ سَأَلَ مَکْشُوفٌ لِمَنْ وَعَی قَالَ هِلَالُ بْنُ نَوْفَلَ الْکِنْدِیُّ فِی ذَلِکَ وَ تَعَمَّقَ إِلَی أَنْ قَالَ فَکُنْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ بَحِیثَ الْحَقَائِقِ وَ احْذَرْ حُلُولَ الْبَوَائِقِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَبْ إِلَی سَقَرَ فَوَ اللَّهِ مَا تَمَّ کَلَامُهُ حَتَّی صَارَ فِی صُورَةِ الْغُرَابِ الْأَبْقَعِ یَعْنِی الْأَبْرَصَ.
وَ أَصَابَ دُعَاؤُهُ علیه السلام عَلَی جَمَاعَةٍ مِنْهُمْ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ فَإِنَّهُ قَدْ عَمِیَ وَ بَلْعَاءُ بْنُ قَیْسٍ فَإِنَّهُ بَرِصَ.
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: اللَّهُمَّ أَرِحْنِی مِنْهُمْ فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ أَبْدَلَنِیَ اللَّهُ بِهِمْ خَیْراً مِنْهُمْ وَ أَبْدَلَهُمْ شَرّاً مِنِّی- فَمَا کَانَ إِلَّا یَوْمَهُ حَتَّی قُتِلَ.
ص: 208
- پروردگارش را خالصانه دعا کرد شگفتا از سوگند خورنده ای که چه بسیار محقق کننده است
- دعا کرد به دوری و از منازل آشنا دور شدند و در خشکی و دریای دور دست قرار گرفتند
- یکی در مشرق همواره مقیم شد و یکی از آنان در مغرب که ضرر نکردند.
فضائل العشره و خصائص العلویّه: ابن مسکین گفت: من و داییم ابو امیه بر خانه ای از خانه های قبیله مراد گذر کردیم، گفت: این خانه را می بینی؟ گفتم: بله، گفت: وقتی که آنها آن را بنا می کردند علی علیه السلام بر آن گذر کرد قطعه ای بر روی او افتاد و او را زخمی کرد، دعا کرد که ساختش به پایان نرسد، خشتی بر روی آن گذاشته نمی شد، گفت: بر آن گذر می کردم، شباهتی به خانه ها نداشت.
در حدیث طِرِمّاح بن عَدِی و صعصه بن صوحان: دو مرد برای قضاوت نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفتند، به سود یکی و به ضرر دیگری حکم داد، آنکه محکوم شده بود گفت: به مساوات حکم نکردی، در حق رعیت عدالت نکردی و قضاوت تو نزد خدا مورد قبول نیست. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ساکت شو ای سگ،در دم شروع به پارس کردن کرد.
وقتی فرمود: «بدانید که من برادر رسول الله، پسر عمویش، وارث علم او و صندوقچه ذخیره او هستم، آنچه را که رسول الله صلی الله علیه و آله انجام داد و طلب کرد از دست من خارج نشد، آنچه خزید و آنچه به تدریج حرکت کند، آنچه فرود آید و آنچه بالا رود، آنچه تاریک شود و آنچه روشن شود، از من دور نمی شود، و همه اینها برای هر کس که سؤال کند شرح داده شده و هر کس بخواهد فرا گیرد کشف شده است. هلال بن نوفل کندی در این باره گفت، و تأملی کرد تا اینکه گفت: ای پسر ابی طلب آنجایی قرار بگیر که حقایق قرار دارند، و از سر رسیدن مصیبت ها پرهیز کن، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: برو به جهنّم، به خدا سخنش پایان نیافته بود که به شکل کلاغ سفید یعنی پیسی گرفتهای در آمد.
نفرین علی علیه السلام جماعتی را گرفت، از آن جمله زید بن أرقم که کور شد و بلعاء بن قیس که پیسی گرفت.
عبدالله بن ابی رافع شنیدم که می فرمود: خدایا مرا از دست آنها خلاص کن، خدا میان من و شما جدایی اندازد و خدا بهتر از آنها را برای من و بدتر از من را برای آنها جایگزین کند، نبود مگر همان روز تا اینکه کشته شد.
ص: 208
وَ فِی رِوَایَةٍ: اللَّهُمَّ إِنَّنِی قَدْ کَرِهْتُهُمْ وَ کَرِهُونِی وَ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِی فَأَرِحْنِی وَ أَرِحْهُمْ فَمَاتَ تِلْکَ اللَّیْلَةَ.
وَ مِمَّنْ دَعَا لَهُ علیه السلام أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَتْ مَرَرْتُ بِعَلِیٍّ وَ أَنَا حُبْلَی فَدَعَانِی فَمَسَحَ عَلَی بَطْنِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ ذَکَراً مَیْمُوناً مُبَارَکاً فَوَلَدَتْ غُلَاماً.
انتباه الخرگوشی،: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَمِعَ فِی لَیْلَةِ الْإِحْرَامِ مُنَادِیاً بَاکِیاً فَأَمَرَ الْحُسَیْنَ علیه السلام بِطَلَبِهِ فَلَمَّا أَتَاهُ وَجَدَ شَابّاً یَبِسَ نِصْفُ بَدَنِهِ فَأَحْضَرَهُ فَسَأَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ حَالِهِ فَقَالَ کُنْتُ رَجُلًا ذَا بَطَرٍ وَ کَانَ أَبِی یَنْصَحُنِی فَکَانَ یَوْماً فِی نُصْحِهِ إِذْ ضَرَبْتُهُ فَدَعَا عَلَیَّ بِهَذَا الْمَوْضِعِ وَ أَنْشَأَ شِعْراً فَلَمَّا تَمَّ کَلَامُهُ یَبِسَ نِصْفِی فَنَدِمْتُ وَ تُبْتُ وَ طَیَّبْتُ قَلْبَهُ فَرَکِبَ عَلَی بَعِیرٍ لِیَأْتِیَ بِی إِلَی هَاهُنَا وَ یَدْعُوَ لِی فَلَمَّا انْتَصَفَ الْبَادِیَةُ نَفَرَ الْبَعِیرُ مِنْ طَیَرَانِ طَائِرٍ وَ مَاتَ وَالِدِی فَصَلَّی عَلِیٌّ علیه السلام أَرْبَعاً ثُمَّ قَالَ قُمْ سَلِیماً فَقَامَ صَحِیحاً فَقَالَ صَدَقْتَ لَوْ لَمْ یَرْضَ عَنْکَ لَمَا سَمِعْتُ وَ سَمِعَ ضَرِیرٌ دُعَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا رَبَّ الْأَرْوَاحِ الْفَانِیَةِ وَ رَبَّ الْأَجْسَادِ الْبَالِیَةِ أَسْأَلُکَ بِطَاعَةِ الْأَرْوَاحِ الرَّاجِعَةِ إِلَی أَجْسَادِهَا وَ بِطَاعَةِ الْأَجْسَادِ الْمُلْتَئِمَةِ إِلَی أَعْضَائِهَا وَ بِانْشِقَاقِ الْقُبُورِ عَنْ أَهْلِهَا وَ بِدَعْوَتِکَ الصَّادِقَةِ فِیهِمْ وَ أَخْذِکَ بِالْحَقِّ بَیْنَهُمْ إِذَا بَرَزَ الْخَلَائِقُ یَنْتَظِرُونَ قَضَاءَکَ وَ یَرَوْنَ سُلْطَانَکَ وَ یَخَافُونَ بَطْشَکَ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَکَ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (1) أَسْأَلُکَ یَا رَحْمَانُ أَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فِی بَصَرِی وَ الْیَقِینَ فِی قَلْبِی وَ ذِکْرَکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَی لِسَانِی أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- قَالَ فَسَمِعَهَا الْأَعْمَی وَ حَفِظَهَا وَ رَجَعَ إِلَی بَیْتِهِ الَّذِی یَأْوِیهِ فَتَطَهَّرَ لِلصَّلَاةِ وَ صَلَّی ثُمَّ دَعَا بِهَا فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ أَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فِی بَصَرِی ارْتَدَّ الْأَعْمَی بَصِیراً بِإِذْنِ اللَّهِ.
عُقَدُ الْمَغْرِبِیِّ: أَنَّ عُمَرَ أَرَادَ قَتْلَ الْهُرْمُزَانِ فَاسْتَسْقَی فَأُتِیَ بِقَدَحٍ فَجَعَلَ تُرْعَدُ یَدُهُ فَقَالَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی خَائِفٌ أَنْ تَقْتُلَنِی قَبْلَ أَنْ أَشْرَبَهُ فَقَالَ اشْرَبْ وَ لَا بَأْسَ
ص: 209
و در روایتی: خدایا من از آنها و آنها از من بیزار شدند و من از دست آنها و آنها از دست من خسته شدند، من و آنها را خلاص کن، در آن شب وفات یافت.
از کسانی که علی علیه السلام برای او دعا کرد: أمّ عبد الله بن جعفر گفت: بر علی گذر کردم در حالی که حامله بودم، بر شکمم دست کشید و دعا کرد و گفت: خدایا آن را پسری مبارک و خجسته قرار بده، و پسری به دنیا آوردم.
انتباه الخرگوشی، امیرالمؤمنین علیه السلام در شب احرام صدای گریه ای شنید به حسین علیه السلام امر کرد آن را دنبال کند، وقتی به آن رسید جوانی را یافت که نصف بدنش خشک شده بود، او را آورد و علی علیه السلام از حالش پرسید، گفت: مرد سرخوشی بودم و پدرم مرا نصیحت می کرد، روزی وقتی نصیحت می کرد او را زدم، در این مکان مرا نفرین کرد، شعری سرود و وقتی سخنش پایان یافت نیمی از بدنم خشک شد، پشیمان شدم، توبه کردم و دلش را به دست آوردم، سوار بر شتری شد تا مرا به این مکان بیاورد و برایم دعا کند، وقتی به نیمه های صحرا رسید شتر به خاطر پرواز پرنده ای رم کرد و پدرم مرد، علی علیه السلام چهار رکعت نماز خواند سپس گفت: در حال سلامت بر خیز، پس سالم بر خاست، گفت: راست گفتی، اگر از تو راضی نبود شنیده نمی شدم.
کوری دعای امیرالمؤمنین علیه السلام را شنید: «خدایا از تو می خواهم،ای پروردگار ارواح نابود شونده، و پروردگار جسمهای پوسیده، از تو می خواهم به حق اطاعت روح های بازگردنده به جسمهایشان، و به اطاعت جسمهای پیوسته به اعضایشان، و به شکافته شدن قبرها از اهلش، و به دعوت راستینت که آنها را می خوانی، اختصاص دادن حق در بین آنها به خودت، زمانی که خلایق ظاهر می شوند و منتظر قضاوت تو هستند، و قدرت تو را مشاهده می کنند، و از تاختن تو بیمناکند، و امید به رحمت تو دارند، « یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ »(1){روزی
که دوست سودی برای دوست ندارد، و آنها یاری نمی شوند، مگر کسی که خدا بر او رحم کند،که او عزیر مهربان است، از تو می خواهم ای رحمان که نور را در چشمم، یقین را در قلبم و ذکرت را شب و روز بر زبانم قرار دهی مادامی که زنده هستم، {تو بر هر چیز توانایی}. کور آن را شنید و حفظ کرد و به خانه اش بازگشت و برای نماز پاکیزه شد سپس دعا را خواند وقتی به عبارت « نور را در چشمم قرار ده» رسید کور به اذن خدا بینا شد.
عُقَدُ المغربی: عمر خواست هُرمُزان را بکشد، آب خواست، کاسه ای آورده شد، دستش می لرزید، در مورد آن از او سوال کرد، گفت: میترسم پیش از آن که آن را بنوشم مرا بکشی، گفت: بخور اشکالی ندارد،
ص: 209
عَلَیْکَ فَرَمَی الْقَدَحَ مِنْ یَدِهِ فَکَسَرَهُ فَقَالَ مَا کُنْتُ لِأَشْرَبَهُ أَبَداً وَ قَدْ آمَنْتَنِی فَقَالَ قَاتَلَکَ اللَّهُ لَقَدْ أَخَذْتَ أَمَاناً وَ لَمْ أَشْعُرْ بِهِ وَ فِی رِوَایَاتِنَا أَنَّهُ شَکَا ذَلِکَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَدَعَا اللَّهَ تَعَالَی فَصَارَ الْقَدَحُ صَحِیحاً مَمْلُوّاً مِنَ الْمَاءِ فَلَمَّا رَأَی الْهُرْمُزَانُ الْمُعْجِزَ أَسْلَمَ.
و استجابة الدعوات المتواترات من الآیات الباهرات فی خلق الله المستمرة فی العادات التی لا یغیرها إلا لخطب عظیم و إقامة حق یقین و ذلک خصوصیة للأنبیاء و الأئمة علیهم السلام(1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْبَاقِرُ علیه السلام: مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضَهُ فَدَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام الْمَسْجِدَ فَإِذَا جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُمْ أَ یَسُرُّکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا نَعَمْ فَاسْتَأْذَنَ لَهُمْ فَدَخَلُوا فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنَ اللِّحَافِ وَ بَیَّنَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا الْحُمَّی تَنْفُضُهُ نَفْضاً شَدِیداً فَقَالَ یَا أُمَّ مِلْدَمٍ اخْرُجِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ انْتَهَرَهَا فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ فَقَالَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَقَدْ أُعْطِیتَ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ حَتَّی إِنَّ الْحُمَّی لَتَفْزَعُ مِنْکَ.
الْحَاتِمِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ دَخَلَ أَسْوَدٌ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَقَرَّ أَنَّهُ سَرَقَ فَسَأَلَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ طَهِّرْنِی فَإِنِّی سَرَقْتُ فَأَمَرَ علیه السلام بِقَطْعِ یَدِهِ فَاسْتَقْبَلَهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَقَالَ مَنْ قَطَعَ یَدَکَ فَقَالَ لَیْثُ الْحِجَازِ وَ کَبْشُ الْعِرَاقِ وَ مُصَادِمُ الْأَبْطَالِ الْمُنْتَقِمُ مِنَ الْجُهَّالِ کَرِیمُ الْأَصْلِ شَرِیفُ الْفَضْلِ مُحِلُّ الْحَرَمَیْنِ وَارِثُ الْمَشْعَرَیْنِ أَبُو السِّبْطَیْنِ أَوَّلُ السَّابِقِینَ وَ آخِرُ الْوَصِیِّینَ مِنْ آلِ یَاسِینَ- الْمُؤَیَّدُ بِجَبْرَائِیلَ الْمَنْصُورُ بِمِیکَائِیلَ- الْحَبْلُ الْمَتِینُ الْمَحْفُوظُ بِجُنْدِ السَّمَاءِ أَجْمَعِینَ ذَلِکَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی رَغْمِ الرَّاغِمِینَ فِی کَلَامٍ لَهُ قَالَ ابْنُ کَوَّاءَ قَطَعَ یَدَکَ وَ تُثْنِی عَلَیْهِ قَالَ لَوْ قَطَّعَنِی إِرْباً إِرْباً مَا ازْدَدْتُ لَهُ إِلَّا حُبّاً فَدَخَلَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَخْبَرَهُ بِقِصَّةِ الْأَسْوَدِ فَقَالَ یَا ابْنَ کَوَّاءَ إِنَ
ص: 210
کاسه را از دستش انداخت و شکست و گفت: وقتی مرا امان دادهای هرگز آن را نمی نوشم، گفت: خدا تو را بکشد از من امان گرفتی در حالی که من نفهمیدم، و در روایات ما او به امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت کرد، دعا کرد و کاسه سالم و پر از آب شد، وقتی هرمزان معجزه را دید اسلام آورد.
استجابت دعاهای متواتر از نشانه های آشکار در میان خلق خدا است که پیوسته در عاداتی هستند که آنها را جز برای امری بزرگ و اقامه حقی حتمی تغییر نمی دهد. و این ویژگی انبیاء و ائمّه علیهم السلام است(1).
روایت24.
مناقب ابن شهر آشوب: باقر علیه السلام فرمود: رسول الله به سختی بیمار شد و علی علیه السلام وارد مسجد شد و گروهی از انصار را دید، به آنها گفت: آیا دیدن رسول الله شما را خوشحال می کند؟ گفتند: بله، برای آنان اذن خواست و داخل شدند، علی علیه السلام آمد و کنار سر رسول الله صلی الله علیه و آله نشست، دستش را از زیر لحاف بیرون آورد و سینه رسول الله صلی الله علیه و آله را آشکار کرد که تب بشدت او را تکان میداد. فرمود: ای امّ مِلدم از رسول الله خارج شو و آن را راند. رسول الله صلی الله علیه و آله نشست و مشکلی نداشت، فرمود: ای پسر ابوطالب انقدر خصلت های نیک به تو عطا شده که تب از تو می هراسد.
حاتمی با استناد به ابن عباس: روزی سیاهی بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شد و اعتراف کرد که دزدی کرده است، سه بار از او سوال کرد، گفت: ای امیرالمؤمنین مرا پاکیزه کن من دزدی کردهام، علی علیه السلام دستور داد دستش قطع شود، ابن کوّاء او را دید و گفت: چه کسی دستت را قطع کرده ؟ گفت: شیر حجاز و بزرگ عراق، کوبنده قهرمانان، انتقام گیرنده از جاهلان، اصالتش کریم و فضیلتش شریف است،حلال شده از دو إحرام و وارث اهل مشعر و پدر دو نوه، پیشگام پیشگامان، آخرین وصی از آل یاسین، تایید شده توسط جبرئیل، یاری شده توسط میکائیل، حبل متین، محافظت شده توسط همه سربازان آسمان، به خدا او امیرالمؤمنین است بر خلاف میل مخالفان، - در سخنی از او – ابن کَواء گفت: دستت را قطع کرده و تو او را مدح می کنی؟ گفت: اگر مرا تکه تکه کند چیزی جز محبتش نمی افزایم، بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شد و او را از داستان سیاه با خبر کرد،
ص: 210
مُحِبِّینَا لَوْ قَطَّعْنَاهُمْ إِرْباً إِرْباً مَا ازْدَادُوا لَنَا إِلَّا حُبّاً وَ إِنَّ فِی أَعْدَائِنَا مَنْ لَوْ أَلْعَقْنَاهُمُ السَّمْنَ وَ الْعَسَلَ (1) مَا ازْدَادُوا مِنَّا(2) إِلَّا بُغْضاً وَ قَالَ لِلْحَسَنِ علیه السلام عَلَیْکَ بِعَمِّکَ الْأَسْوَدِ فَأَحْضَرَ الْحَسَنُ علیه السلام الْأَسْوَدَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَخَذَ یَدَهُ وَ نَصَبَهَا فِی مَوْضِعِهَا وَ تَغَطَّی بِرِدَائِهِ وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَاتٍ یُخْفِیهَا فَاسْتَوَتْ یَدُهُ وَ صَارَ یُقَاتِلُ بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی أَنِ اسْتُشْهِدَ بِالنَّهْرَوَانِ وَ یُقَالُ کَانَ اسْمُ هَذَا الْأَسْوَدِ أَفْلَحَ-.
وَ أُبِینَ إِحْدَی یَدَیْ هِشَامِ بْنِ عَدِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ فِی حَرْبِ صِفِّینَ فَأَخَذَ عَلِیٌّ علیه السلام یَدَهُ وَ قَرَأَ شَیْئاً وَ أَلْصَقَهَا فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا قَرَأْتَ قَالَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ قَالَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ کَأَنَّهُ اسْتَقَلَّهَا فَانْفَصَلَتْ یَدُهُ نِصْفَیْنِ فَتَرَکَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مَضَی.
وَ رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِهِ الْمَعْرُوفِ بِالْفَضَائِلِ (3) وَ کِتَابِ عِلَلِ الشَّرَائِعِ أَیْضاً عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ: عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرٍ وَ قَدْ سُئِلَ لِمَ أَخَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعَصْرَ فِی بَابِلَ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا صَلَّی الظُّهْرَ الْتَفَتَ إِلَی جُمْجُمَةٍ مُلْقَاةٍ فَکَلَّمَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَیَّتُهَا الْجُمْجُمَةُ مِنْ أَیْنَ أَنْتِ فَقَالَ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ مَلِکُ بَلَدِ آلِ فُلَانٍ قَالَ لَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُصِّی عَلَیَّ الْخَبَرَ وَ مَا کُنْتِ وَ مَا کَانَ فِی عَصْرِکِ فَأَقْبَلَتِ الْجُمْجُمَةُ تَقُصُّ خَبَرَهَا وَ مَا کَانَ فِی عَصْرِهَا مِنْ شَرٍّ فَاشْتَغَلَ بِهَا حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ فَکَلَّمَهَا بِثَلَاثَةِ أَحْرُفٍ مِنَ الْإِنْجِیلِ لِئَلَّا تَفْقَهَ الْعَرَبُ کَلَامَهُ الْقِصَّةَ وَ قَالَتِ الْغُلَاةُ نَادَی علیه السلام الْجُمْجُمَةَ ثُمَّ قَالَ یَا جُلَنْدَی بْنَ کِرْکِرَ أَیْنَ الشَّرِیعَةُ فَقَالَ هَاهُنَا فَبَنَی هُنَاکَ مَسْجِداً وَ سُمِّیَ مَسْجِدَ الْجُمْجُمَةِ وَ جُلَنْدَی هَذَا مَلِکُ الْحَبَشَةِ صَاحِبِ الْفِیلِ الْهَادِمِ لِلْبَیْتِ أَبْرَهَةُ وَ قَالَتْ أَیْضاً إِنَّهُ علیه السلام نَادَی لِسَمَکَةٍ یَا مَیْمُونَةُ أَیْنَ الشَّرِیعَةُ فَأَطْلَعَتْ رَأْسَهَا مِنَ الْفُرَاتِ وَ قَالَتْ مَنْ عَرَفَ اسْمِی فِی الْمَاءِ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ الشَّرِیعَةُ.
أَمَالِی الشَّیْبَانِیِّ قَالَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ: کُنْتُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ مَعَ عَلِیِّ بْنِ
ص: 211
گفت: ای ابن کواء اگر دوستدارانمان را تکه تکه کنیم چیزی جز محبت ما نمی افزایند، و اگر چربی و عسل در دهان دشمنانمان بگذاریم جز دشمنی نمی افزایند، و به حسن علیه السلام فرمود: عموی سیاهت را بیاور، حسن علیه السلام سیاه را نزد امیرالمؤمنین علیه حاضر کرد، دستش را گرفت و در محلش قرار داد و با ردایش پوشاند و پنهانی کلماتی به زبان آورد، و دستش سالم شد، و در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام می جنگید تا اینکه در نهروان شهید شد، گفته می شود نام این سیاه أفلح بود.
یکی از دستان هشام بن عدی همدانی در جنگ صفین جدا شد، علی علیه السلام دستش را برداشت و چیزی خواند و آن را چسباند، گفت: ای امیرالمؤمنین چه خواندی ؟ گفت: فاتحه الکتاب، گفت: فاتحه الکتاب؟ - انگار کوچکش شمرد – دستش دو قسمت شد و علی علیه السلام او را رها کرد و رفت.
ابن بابویه در کتاب خود معروف به الفضائل روایت کرده و همچنین در کتاب علل الشرائع از حنان بن سَدیر از امام صادق علیه السلام در خبری آمده است: پرسیده شد چرا امیرالمؤمنین در بابل نماز عصر را به تأخیر انداخت ؟ گفت: وقتی او نماز ظهر را خواند رو به جمجمه انداخته شدهای کرد و امیرالمؤمنین علیه السلام با آن سخن گفت: ای جمجمه اهل کجا هستی ؟ گفت: من فلان بن فلان پادشاه سرزمین آل فلان هستم، امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: برایم تعریف کن چه بودی و در زمان تو چه بوده است ؟ جمجمه شروع کرد به تعریف داستانش و آنچه از شر در زمانش بوده، مشغول آن شد تا اینکه خورشید غروب کرد، با سه حرف از انجیل با او سخن گفت تا عرب ها چیزی از سخنش نفهمند، تا آخر داستان.
و غلاة گفتند: علی علیه السلام جمجمه را صدا زد سپس گفت: ای جُلَندی بن کِرکِر شریعة کجاست ؟ گفت: همین جا، و در آنجا مسجدی بنا کرد و نامش را مسجد جمجمه نهاد و این جلندی پادشاه حبشه صاحب فیلی بود که خانه ابرهه را ویران کرد .
و همچنین گفتند: علی علیه السلام ماهیای را خطاب قرار داد: ای میمونه شریعة کجاست ؟ سرش را از فرات بیرون آورد و گفت: کسی که نام مرا در آب بداند، شریعة بر او پنهان نمی ماند .
أمالی شیبانی: رُشَید الهَجَری گفت: همراه علی بن ابی طالب علیه السلام
ص: 211
أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِذَا الْتَفَتَ (1) فَقَالَ یَا رُشَیْدُ أَ تَرَی مَا أَرَی قُلْتُ لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ إِنَّهُ لَیُکْشَفُ لَکَ مِنَ الْغِطَاءِ مَا لَا یُکْشَفُ لِغَیْرِکَ قَالَ إِنِّی أَرَی رَجُلًا فِی ثَبَجٍ مِنْ نَارٍ یَقُولُ یَا عَلِیُّ اسْتَغْفِرْ لِی لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ (2).
ثبج الشی ء بالتحریک وسطه و معظمه.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب کِتَابُ الْعَلَوِیِّ الْبَصْرِیِّ: أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الْیَمَنِ أَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نَحْنُ مِنْ بَقَایَا الْمِلَلِ الْمُتَقَدِّمَةِ مِنْ آلِ نُوحٍ وَ کَانَ لِنَبِیِّنَا وَصِیٌّ اسْمُهُ سَامٌ وَ أَخْبَرَ فِی کِتَابِهِ أَنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ مُعْجِزاً وَ لَهُ وَصِیٌّ یَقُومُ مَقَامَهُ فَمَنْ وَصِیُّکَ فَأَشَارَ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ نَحْوَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِنْ سَأَلْنَاهُ أَنْ یُرِیَنَا سَامَ بْنَ نُوحٍ فَیَفْعَلُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَعَمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ قُمْ مَعَهُمْ إِلَی دَاخِلِ الْمَسْجِدِ وَ اضْرِبْ بِرِجْلِکَ الْأَرْضَ عِنْدَ الْمِحْرَابِ فَذَهَبَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بِأَیْدِیهِمْ صُحُفٌ إِلَی أَنْ دَخَلَ إِلَی مِحْرَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَاخِلِ الْمَسْجِدِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَامَ وَ ضَرَبَ بِرِجْلِهِ الْأَرْضَ فَانْشَقَّتِ الْأَرْضُ وَ ظَهَرَ لَحْدٌ وَ تَابُوتٌ فَقَامَ مِنَ التَّابُوتِ شَیْخٌ یَتَلَأْلَأُ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ وَ یَنْفُضُ التُّرَابَ مِنْ رَأْسِهِ وَ لَهُ لِحْیَةٌ إِلَی سُرَّتِهِ وَ صَلَّی عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَّکَ عَلِیٌّ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَنَا سَامُ بْنُ نُوحٍ فَنَشَرُوا أُولَئِکَ صُحُفَهُمْ فَوَجَدُوهُ کَمَا وَصَفُوهُ فِی الصُّحُفِ ثُمَّ قَالُوا نُرِیدُ أَنْ تَقْرَأَ(3) مِنْ صُحُفِهِ سُورَةً فَأَخَذَ فِی قِرَاءَتِهِ حَتَّی تَمَّمَ السُّورَةَ ثُمَّ سَلَّمَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ نَامَ کَمَا کَانَ فَانْضَمَّتِ الْأَرْضُ وَ قَالُوا بِأَسْرِهِمْ إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ آمَنُوا وَ أَنْزَلَ اللَّهُ أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی إِلَی قَوْلِهِ أُنِیبُ (4).
ص: 212
در راهی بودیم که رو کرد و فرمود: ای رشید آنچه را که من می بینم، می بینی؟ گفتم: نه ای امیر المؤمنین، برای تو پرده هایی کنار می رود که برای غیر تو کنار نمی رود. گفت: من مردی را در میان آتش می بینم که می گوید: «ای علی برای من استغفار کن»، خدا او را نبخشد(1).
توضیح
« ثبج الشی ء» میان آن چیز و در قسمت اعظم آن
روایت25.
مناقب ابن شهر آشوب: کتاب علوی بصری: گروهی از یمن نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ما از بازماندگان مردمان پیشین از آل نوح هستیم، و پیامبر ما یک وصی داشت به نام سام، در کتابش خبر داده که هر پیامبری معجزه دارد و وصیّی دارد که جانشین او می شود، وصیّ تو کیست ؟ پیامبر صلی الله علیه و آله با دستش به طرف علی علیه السلام اشاره کرد، گفتند: ای محمد اگر از او بخواهیم که سام بن نوح را به ما نشان دهد، چنین میکند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بله به إذن خدا، و فرمود: ای علی! همراه آنها داخل مسجد برو و در محراب پایت را بر زمین بزن، علی علیه السلام رفت - و همراهشان کتابهایی بود - تا اینکه به محراب پیامبر صلی الله علیه و آله در داخل مسجد رسید، دو رکعت نماز خواند، سپس برخاست و با پایش بر زمین زد، زمین شکافته شد و قبر و تابوتی ظاهر شد، پیری از تابوت بر خاست که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشید، و خاک را از سرش می تکاند، ریشی داشت که تا نافش آمده بود، بر علی علیه السلام درود فرستاد و گفت: شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده خدا، سرور پیامبران است، و تو علی وصی محمد سرور وصیین هستی و من سام بن نوح هستم، آنان کتابهایشان را باز کردند و او را چنانکه در کتابها وصف کرده بودند یافتند، سپس گفتند: می خواهیم از کتابهایش سوره ای بخواند، شروع به خواندنش کرد تا اینکه سوره پایان یافت، سپس به علی علیه السلام سلام فرستاد و خوابید همانطور که بود و زمین بسته شد، و همگی گفتند: «إنّ الدین عند الإسلام» و ایمان آوردند، و خدا نازل کرد: « أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی » {آیا به جای او دوستانی برای خود گرفته اند خداست که دوست راستین است و اوست که مردگان را زنده می کند} تا کلامش: « أُنِیبُ » { به سوی او باز می گردیم }(2).
ص: 212
کش، [رجال الکشی] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ قَالَ: خَرَجَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مِنَ الْقَصْرِ فَاسْتَقْبَلَهُ رُکْبَانٌ مُتَقَلِّدُونَ بِالسُّیُوفِ عَلَیْهِمُ الْعَمَائِمُ فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَانَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ أَبُو أَیُّوبَ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ وَ قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُدَیْلِ بْنِ وَرْقَاءَ فَشَهِدُوا جَمِیعاً أَنَّهُمْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَنَسِ بْنِ مَالِکٍ وَ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ مَا مَنَعَکُمَا أَنْ تَقُومَا فَتَشْهَدَا فَقَدْ سَمِعْتُمَا کَمَا سَمِعَ الْقَوْمُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَا کَتَمَاهَا مُعَانَدَةً فَابْتَلِهِمَا فَعَمِیَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ بَرِصَ قَدَمَا أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ فَأَمَّا أَنَسٌ فَحَلَفَ (1) أَنْ لَا یَکْتُمَ مَنْقَبَةً لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَا فَضْلًا أَبَداً وَ أَمَّا الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ فَکَانَ یُسْأَلُ عَنْ مَنْزِلِهِ فَیُقَالُ هُوَ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا فَیَقُولُ کَیْفَ یَرْشُدُ مَنْ أَصَابَتْهُ الدَّعْوَةُ(2).
یل، [الفضائل] لابن شاذان عَنْ أَبِی الْأَحْوَصِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ: قَدِمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمَدَائِنَ فَنَزَلَ بِإِیوَانِ کِسْرَی وَ کَانَ مَعَهُ دُلَفُ بْنُ مُجِیرٍ فَلَمَّا صَلَّی قَامَ وَ قَالَ لِدُلَفَ قُمْ مَعِی وَ کَانَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ سَابَاطَ فَمَا زَالَ یَطُوفُ مَنَازِلَ کِسْرَی وَ یَقُولُ لِدُلَفَ- کَانَ لِکِسْرَی فِی هَذَا الْمَکَانِ کَذَا وَ کَذَا وَ یَقُولُ دُلَفُ هُوَ وَ اللَّهِ کَذَلِکَ فَمَا زَالَ کَذَلِکَ حَتَّی طَافَ الْمَوَاضِعَ بِجَمِیعِ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ (3) وَ دُلَفُ یَقُولُ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ کَأَنَّکَ وَضَعْتَ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ فِی هَذِهِ الْمَسَاکِنَ (4) ثُمَّ نَظَرَ علیه السلام إِلَی جُمْجُمَةٍ نَخِرَةٍ فَقَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ خُذْ هَذِهِ الْجُمْجُمَةَ(5) ثُمَّ جَاءَ
ص: 213
روایت26.
رجال الکشی: علی علیه السلام از قصر خارج شد و سوارانی که شمشیر حمایل کرده و عمامه بر سر داشتند با او روبرو شدند، گفتند: سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای امیر المؤمنین، سلام بر تو ای مولای ما، علی علیه السلام فرمود: چه کسی از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله اینجاست؟ خالد بن زید ابو ایوب، خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین، قیس بن سعد بن عُبادة و عبدالله بن بُدَیل بن ورقاء برخاستند و همگی شهادت دادند که در روز غدیر سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را که می فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» شنیدند، علی علیه السلام به انس بن مالک و براء بن عازب فرمود: چه چیز مانع شد که برخیزید و شهادت دهید در حالی که شما هم آنچه را که مردم شنیدند، شنیدید ؟ سپس دعا کرد: خدایا اگر از روی دشمنی آن را پنهان کردند آنها را مجازات کن، براء بن عازب کور شد و دو پای انس بن مالک پیسی گرفت، انس قسم خورد که هرگز فضیلت و منقبتی از علی بن ابی طالب علیه السلام را پنهان نکند و براء به دنبال منزلش بود و گفته می شد: آن در مکانی است چنین و چنان، و میگفت: کسی که دچار نفرین شده چگونه راه را می یابد(1).
روایت27.
الفضائل: امیرالمؤمنین علیه السلام به مدائن آمد و وارد ایوان کسری شد، دُلَف بن مجیر همراه او بود، وقتی نماز خواند، برخاست و به دلف گفت: همراه من بیا و گروهی از اهل ساباط با او بودند، پیوسته در منزلهای
کسری میگشت و به دلف می گفت: کسری در این مکان چنین و چنان داشته است، دلف می گوید به خدا او اینچنین بود. پیوسته اینگونه بود تا اینکه همه قسمت ها را همراه کسانی که با او بودند گشت و دلف می گفت: ای سرور من! گویی که شما این اشیاء را در این خانه ها قرار داده اید، سپس علی علیه السلام به جمجمه ای پوسیده نگاه کرد و به یکی از یارانش گفت: این جمجمه را بردار،
ص: 213
علیه السلام إِلَی الْإِیوَانِ وَ جَلَسَ فِیهِ وَ دَعَا بِطَشْتٍ فِیهِ مَاءٌ فَقَالَ لِلرَّجُلِ دَعْ هَذِهِ الْجُمْجُمَةَ فِی الطَّشْتِ ثُمَّ قَالَ أَقْسَمْتُ عَلَیْکِ یَا جُمْجُمَةُ لَتُخْبِرِینِی مَنْ أَنَا وَ مَنْ أَنْتِ فَقَالَتِ الْجُمْجُمَةُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ أَمَّا أَنْتَ فَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ أَمَّا أَنَا فَعَبْدُ اللَّهِ وَ ابْنُ أَمَةِ اللَّهِ کِسْرَی أَنُوشِیرَوَانُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَیْفَ حَالُکِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی کُنْتُ مَلِکاً عَادِلًا شَفِیقاً عَلَی الرَّعَایَا رَحِیماً لَا أَرْضَی بِظُلْمٍ وَ لَکِنْ کُنْتُ عَلَی دِینِ الْمَجُوسِ وَ قَدْ وُلِدَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی زَمَانِ مُلْکِی فَسَقَطَ مِنْ شُرُفَاتِ قَصْرِی ثَلَاثٌ وَ عِشْرُونَ شُرْفَةً لَیْلَةَ وُلِدَ فَهَمَمْتُ أَنْ أُومِنَ بِهِ مِنْ کَثْرَةِ مَا سَمِعْتُ مِنَ الزِّیَادَةِ مِنْ أَنْوَاعِ شَرَفِهِ وَ فَضْلِهِ وَ مَرْتَبَتِهِ وَ عِزِّهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مِنْ شَرَفِ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَکِنِّی تَغَافَلْتُ عَنْ ذَلِکَ وَ تَشَاغَلْتُ عَنْهُ فِی الْمُلْکِ فَیَا لَهَا مِنْ نِعْمَةٍ وَ مَنْزِلَةٍ ذَهَبَتْ مِنِّی حَیْثُ لَمْ أُومِنْ (1) فَأَنَا مَحْرُومٌ مِنَ الْجَنَّةِ بِعَدَمِ (2) إِیمَانِی بِهِ وَ لَکِنِّی مَعَ هَذَا الْکُفْرِ خَلَّصَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ عَذَابِ النَّارِ بِبَرَکَةِ عَدْلِی وَ إِنْصَافِی بَیْنَ الرَّعِیَّةِ وَ أَنَا فِی النَّارِ وَ النَّارُ مُحَرَّمَةٌ عَلَیَّ فَوَا حَسْرَتَی لَوْ آمَنْتُ (3) لَکُنْتُ مَعَکَ یَا سَیِّدَ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یَا أَمِیرَ أُمَّتِهِ (4) قَالَ فَبَکَی النَّاسُ وَ انْصَرَفَ الْقَوْمُ الَّذِینَ کَانُوا(5) مِنْ أَهْلِ سَابَاطَ إِلَی أَهْلِهِمْ وَ أَخْبَرُوهُمْ بِمَا کَانَ وَ بِمَا جَرَی (6) فَاضْطَرَبُوا وَ اخْتَلَفُوا فِی مَعْنَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الْمُخْلِصُونَ مِنْهُمْ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَبْدُ اللَّهِ وَ وَلِیُّهُ وَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ الرَّبُّ وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ (7) بْنُ سَبَإٍ وَ أَصْحَابُهُ وَ قَالُوا لَوْ لَا أَنَّهُ الرَّبُّ کَیْفَ یُحْیِی الْمَوْتَی قَالَ فَسَمِعَ بِذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ ضَاقَ صَدْرُهُ وَ أَحْضَرَهُمْ وَ قَالَ یَا قَوْمِ غَلَبَ
ص: 214
سپس علی علیه السلام به ایوان آمد و آنجا نشست و تشت آبی خواست، به مرد گفت: این جمجمه را در تشت قرار بده، سپس گفت: ای جمجمه تو را قسم می دهم که بگویی من کیستم و تو کیستی ؟ جمجمه با زبانی فصیح گفت: تو امیر المؤمنین، سرور وصیین و امام متقین هستی و من بنده خدا و پسر کنیز خدا، خسرو انوشیروان هستم، امیرالمؤمنین علیه السلام به او گفت: حالت چگونه است ؟ گفت: ای امیرالمؤمنین من پادشاهی عادل، مهربان و دلسوز مردم بودم، ظلم را نمی پسندیدم، ولی بر دین مجوس بودم و محمد صلی الله علیه و آله در زمان پادشاهی من به دنیا آمد، و در شب ولادت از کنگره های قصر من بیست و سه کنگره فرو ریخت، خواستم به خاطر فراوانی شنیدن از انواع شرف، فضیلت، جایگاه و مرتبه او و شرف اهل بیتش در آسمان ها و زمین به او ایمان بیاورم، اما از آن غافل شده و به پادشاهی مشغول شدم، افسوس از نعمت و جایگاهی که به خاطر ایمان نیاوردن از دست دادم، و من به خاطر ایمان نیاوردنم از بهشت محروم و با وجود این کفر خدا تعالی به برکت عدل و انصافی که با مردم داشتم از عذاب آتش رهایی بخشیده، من در آتش ولی آتش بر من حرام است. افسوس، اگر ایمان می آوردم همراه تو بودم ای سرور اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و ای امیر امّتش، گفت: مردم گریستند، و مردمانی که از ساباط بودند نزد قوم خود بازگشتند و آنها را از آنچه اتفاق افتاده بود آگاه کردند، آشفته شدند و در معنای امیرالمؤمنین دچار اختلاف شدند، مخلصان آنها گفتند: امیرالمؤمنین علیه السلام بنده خدا، ولی او و وصی رسول الله صلی الله علیه و آله است و گروهی گفتند: بلکه او پیامبر صلی الله علیه و آله است و گروهی گفتند: بلکه او پروردگار است و آنها عبدالله بن سبا و یارانش بودند، و گفتند: اگر او پروردگار نیست چگونه مرده ها را زنده می کند؟ گفت: امیرالمؤمنین این را شنید و به تنگ آمد و آنها را احضار کرد و فرمود:
ص: 214
عَلَیْکُمُ الشَّیْطَانُ إِنْ أَنَا إِلَّا عَبْدُ اللَّهِ أَنْعَمَ عَلَیَّ بِإِمَامَتِهِ وَ وَلَایَتِهِ وَ وَصِیَّةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فَارْجِعُوا عَنِ الْکُفْرِ فَأَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ ابْنُ عَبْدِهِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله خَیْرٌ مِنِّی وَ هُوَ أَیْضاً عَبْدُ اللَّهِ وَ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ فَخَرَجَ بَعْضُهُمْ مِنَ الْکُفْرِ وَ بَقِیَ قَوْمٌ عَلَی الْکُفْرِ مَا رَجَعُوا فَأَلَحَّ عَلَیْهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالرَّجُوعِ فَمَا رَجَعُوا فَأَحْرَقَهُمْ بِالنَّارِ وَ تَفَرَّقَ مِنْهُمْ قَوْمٌ فِی الْبِلَادِ وَ قَالُوا لَوْ لَا أَنَّ فِیهِ الرُّبُوبِیَّةَ مَا کَانَ أَحْرَقَنَا فِی النَّارِ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْخِذْلَانِ (1).
أقول: روی فی عیون المعجزات من کتاب الأنوار تألیف أبی علی الحسن بن همام عن العباس بن الفضل عن موسی بن عطیة الأنصاری عن حسان بن أحمد الأزرق عن أبی الأحوص عن عمار مثله و زاد فی آخره أن الذین أحرقوا و سحقوا و ذروا فی الریح أحیاهم الله بعد ثلاثة أیام فرجعوا إلی منازلهم.
یل، [الفضائل] لابن شاذان رَوَی أَبُو رَوَاحَةَ الْأَنْصَارِیُّ عَنِ الْمَغْرِبِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ أَرَادَ حَرْبَ مُعَاوِیَةَ فَنَظَرَ إِلَی جُمْجُمَةٍ فِی جَانِبِ الْفُرَاتِ وَ قَدْ أَتَتْ عَلَیْهَا الْأَزْمِنَةُ فَمَرَّ عَلَیْهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَدَعَاهَا فَأَجَابَتْهُ بِالتَّلْبِیَةِ وَ تَدَحْرَجَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَکَلَّمَتْ بِکَلَامٍ فَصِیحٍ فَأَمَرَهَا بِالرُّجُوعِ فَرَجَعَتْ إِلَی مَکَانِهَا(2) فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ حَرْبِ النَّهْرَوَانِ أَبْصَرْنَا جُمْجُمَةً نَخِرَةً بَالِیَةً فَقَالَ هَاتُوهَا فَحَرَّکَهَا بِسَوْطِهِ فَقَالَ أَخْبِرِینِی مَنْ أَنْتِ فَقِیرٌ أَمْ غَنِیٌّ شَقِیٌّ أَمْ سَعِیدٌ مَلِکٌ أَمْ رَعِیَّةٌ فَقَالَتْ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا کُنْتُ مَلِکاً ظَالِماً وَ أَنَا دویز بْنُ هُرْمُزَ مَلِکُ الْمُلُوکِ (3) فَمَلِکْتُ مَشَارِقَهَا وَ مَغَارِبَهَا سَهْلَهَا وَ جَبَلَهَا بَرَّهَا وَ بَحْرَهَا أَنَا الَّذِی أَخَذْتُ أَلْفَ مَدِینَةٍ فِی الدُّنْیَا وَ قَتَلْتُ أَلْفَ مَلِکٍ مِنْ مُلُوکِهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا الَّذِی بَنَیْتُ خَمْسِینَ مَدِینَةً وَ افْتَضَضْتُ خَمْسَمِائَةِ أَلْفِ جَارِیَةٍ بِکْراً(4) وَ اشْتَرَیْتُ أَلْفَ عَبْدٍ تُرْکِیٍّ وَ
ص: 215
ای مردم شیطان بر شما غلبه کرده است، من جز بنده خدا نیستم که با امامت، ولایتش و جانشینی رسولش صلی الله علیه و آله به من نعمت داده است، از کفر بازگردید، من بنده خدا و پسر بنده او هستم، و محمد صلی لله علیه واله برتر از من است، و او نیز بنده خداست، ما جز بشری مانند شما نیستیم، گروهی از کفر بازگشتند و گروهی در کفر باقی ماندند و بازنگشتند، امیرالمؤمنین علیه السلام بر آنها اصرار کرد که بازگردند اما بازنگشتند، آنها را در آتش سوزاند، و گروهی از آنها در بلاد پراکنده شدند و گفتند: اگر در او ربویّت نبود ما را در آتش نمی سوزاند، پناه می بریم به خدا از درماندگی(1).
می گویم: در عیون المعجزات از کتاب الأنوار تالیف ابو علی الحسن بن همام مانند آن روایت شده و در آخرش افزوده است: آنان که سوختند، پودر شدند و در باد رها شدند، خدا سه روز بعد آنها را زنده کرد و به منازلشان بازگشتند.
روایت28.
الفضائل: ابورواحه انصاری از مغربی روایت کرد، گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم خواست با معاویه بجنگد، به جمجمه ای که کنار فرات بود نگاه کرد، زمان زیادی بر آن گذشته بود، امیرالمؤمنین علیه السلام بر آن گذر کرد و آن را صدا زد، با لبیک به او جواب داد و پیش رویش غلتید و با کلامی فصیح سخن گفت، به او دستور داد تا بازگردد، به جایش بازگشت، وقتی از جنگ نهروان فارغ شد جمجمه پوسیده ای دید و گفت: بیاوریدش، آن را با تازیانه اش تکان داد و گفت: به من بگو که هستی ؟ فقیری یا ثروتمندی، بدبخت یا خوشبخت، پادشاه یا رعیت؟ با زبانی فصیح گفت: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین من پادشاهی ستمکار بودم، من دویز بن هُرمُز پادشاه پادشاهان بودم، مشرق و مغرب زمین، بلندی ها و دره ها، خشکی و دریاهای آن را صاحب شدم، من کسی هستم که هزار شهر را در دنیا گرفتم و هزار پادشاه از پادشاهانش را کشتم، ای امیرالمؤمنین من کسی هستم که پنجاه شهر ساختم و از پانصد هزار دختر باکره ازاله بکارت کردم و هزار غلام ترک،
ص: 215
أَلْفَ أَرْمَنِیٍّ وَ أَلْفَ رُومِیٍّ وَ أَلْفَ زِنْجِیٍّ وَ تَزَوَّجْتُ بِسَبْعِینَ مِنْ بَنَاتِ الْمُلُوکِ وَ مَا مَلِکٌ فِی الْأَرْضِ إِلَّا غَلَبْتُهُ وَ ظَلَمْتُ أَهْلَهُ فَلَمَّا جَاءَنِی مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ لِی یَا ظَالِمُ یَا طَاغِی خَالَفْتَ الْحَقَّ فَتَزَلْزَلَتْ أَعْضَائِی وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصِی وَ عُرِضَ عَلَیَّ أَهْلُ حَبْسِی فَإِذَا هُمْ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْ أَوْلَادِ الْمُلُوکِ قَدْ شُقُّوا مِنْ حَبْسِی فَلَمَّا رَفَعَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحِی سَکَنَ أَهْلُ الْأَرْضِ مِنْ ظُلْمِی فَأَنَا مُعَذَّبٌ فِی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ فَوَکَّلَ اللَّهُ بِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِیَةِ فِی یَدِ کُلٍّ مِنْهُمْ (1) مِرْزَبَةٌ مِنْ نَارٍ لَوْ ضُرِبَتْ بِهَا جِبَالُ الْأَرْضِ لَاحْتَرَقَتِ الْجِبَالُ فَتَدَکْدَکَتْ وَ کُلَّمَا ضَرَبَنِی الْمَلَکُ بِوَاحِدَةٍ مِنْ تِلْکَ الْمَرَازِیبِ اشْتَعَلَ بِیَ النَّارُ وَ أَحْتَرِقُ فَیُحْیِینِی اللَّهُ تَعَالَی وَ یُعَذِّبُنِی بِظُلْمِی عَلَی عِبَادِهِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ کَذَلِکَ وَکَّلَ اللَّهُ تَعَالَی بِعَدَدِ کُلِّ شَعْرَةٍ فِی بَدَنِی حَیَّةً تَلْسَعُنِی وَ عَقْرَباً تَلْدَغُنِی (2) فَتَقُولُ لِیَ الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ هَذَا جَزَاءُ ظُلْمِکَ عَلَی عِبَادِهِ ثُمَّ سَکَتَتِ الْجُمْجُمَةُ فَبَکَی جَمِیعُ عَسْکَرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ضَرَبُوا عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جَهِلْنَا حَقَّکَ بَعْدَ مَا أَعْلَمَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا خَسِرْنَا حَقَّنَا وَ نَصِیبَنَا فِیکَ وَ إِلَّا أَنْتَ مَا یَنْقُصُ مِنْکَ شَیْ ءٌ فَاجْعَلْنَا فِی حِلٍّ مِمَّا فَرَّطْنَا فِیکَ وَ رَضِینَا بِغَیْرِکَ عَلَی مُقَامِکَ فَإِنَّا نَادِمُونَ فَأَمَرَ علیه السلام بِتَغْطِیَةِ الْجُمْجُمَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ وَقَفَ مَاءُ النَّهْرَوَانِ مِنَ الْجَرْیِ وَ صَعِدَ عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ کُلُّ سَمَکٍ وَ حَیَوَانٍ کَانَ فِی النَّهَرِ فَتَکَلَّمَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ دَعَا لَهُ وَ شَهِدَ لَهُ بِإِمَامَتِهِ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ:
سَلَامِی عَلَی زَمْزَمَ وَ الصَّفَا***سَلَامِی عَلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی
لَقَدْ کَلَّمَتْکَ لَدَی النَّهْرَوَانِ***نَهَاراً جَمَاجِمُ أَهْلِ الثَّرَی
وَ قَدْ بَدَأَتْ لَکَ حِیتَانُهَا***تُنَادِیکَ مُذْعِنَةً بِالْوَلَاءِ(3)
یل، [الفضائل] لابن شاذان رُوِیَ: أَنَّهُ علیه السلام کَانَ یَطْلُبُ قَوْماً مِنَ الْخَوَارِجِ فَلَمَّا بَلَغَ الْمَوْضِعَ
ص: 216
هزار ارمنی، هزار رومی و هزار زنگی را خریدم. و با هفتاد نفر از دختران پادشان ازدواج کردم، هیچ ملکی در زمین نبود مگر اینکه بر آن پیروز شدم و بر اهلش ظلم کردم، وقتی ملک الموت به سراغم آمد به من گفت: ای ستمکار، ای طغیانگر با حق مخالفت کردی، اعضایم به لرزه افتاد و بندهایم متزلزل شد، زندانیانم که هفتاد هزار نفر از فرزندان پادشاهان بودند و از زندان رها شده بودند، بر من ظاهر شدند، وقتی ملک الموت روح مرا بالا برد اهل زمین از ستم من آسوده گشتند، و من تا ابد در آتش معذب خواهم بود، خدا مرا به هفتاد هزار فرشته عذاب سپرده که در دست هر یک از آنها عصایی از آتش است که اگر با آن به کوههای زمین ضربه زده شود، کوهها آتش گرفته خرد خواهد شد، و هر وقت که فرشته با یکی از این عصاها بر من ضربه می زند آتش می گیرم و می سوزم، و خدا مرا زنده می کند و به خاطر ستم به بندگانش مرا تا ابد عذاب می کند، و همچنین خدای تعالی به تعداد موهای بدنم مار و عقرب مأمور کرده تا مرا بگزنید و نیش بزنند و مارهاو عقربها به من می گویند: این سزای ستمی است که به بندگانش کردی، سپس جمجمه ساکت شد، و همه سپاه امیرالمؤمنین علیه السلام گریستند و بر سرهایشان زدند، و گفتند: ای امیرالمؤمنین حق تو را بعد از آنکه رسول الله صلی الله علیه و آله ما را آگاه کرد نادیده گرفتیم، و فقط حق و بهره خود را از تو از دست دادیم، چرا که چیزی از تو کم نمی شود، پس ما را به خاطر کوتاهی که سرزده و اینکه مقام تو را برای دیگری پسندیدیم حلال کن. ما پشیمان هستیم، علی علیه السلام دستور داد تا جمجمه پوشانده شود، و در این زمان آب نهروان از حرکت باز ایستاد، و هر حیوان و ماهی ای که در نهر بود به روی آب آمد، و هر یک از آنها با امیرالمؤمنین علیه السلام سخن گفت و برای او دعا کرد و به امامت او گواهی داد، در این رابطه یکی از آنها می گوید:
- سلام من بر زمزم و صفا، سلام من بر سدرة المنتهی.
- در نهروان جمجمه های اهل خاک در روز روشن با تو سخن گفتند.
- ماهی های آن بر تو آشکار شدند و به ولایت تو اذعان کردند(1)
روایت29.
الفضائل: روایت شده که علی علیه السلام در پی گروهی از خوارج بود، وقتی به مکانی
ص: 216
الْمَعْرُوفَ الْیَوْمَ بِسَابَاطَ(1) أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا مِنْ شِیعَتِکَ وَ کَانَ لِی أَخٌ وَ کُنْتُ شَفِیقاً عَلَیْهِ فَبَعَثَهُ عُمَرُ فِی جُنُودِ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ إِلَی قِتَالِ أَهْلِ الْمَدَائِنِ فَقُتِلَ هُنَالِکَ فَأَرِنِی (2) قَبْرَهُ وَ مَقْتَلَهُ فَأَرَاهُ إِیَّاهُ فَمَدَّ الرُّمْحَ وَ هُوَ رَاکِبٌ بَغْلَتَهُ الشَّهْبَاءَ فَرَکَزَ الْقَبْرَ بِأَسْفَلِ الرُّمْحِ فَخَرَجَ رَجُلٌ أَسْمَرُ طَوِیلٌ یَتَکَلَّمُ بِالْعَجَمِیَّةِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَ تَتَکَلَّمُ بِالْعَجَمِیَّةِ وَ أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ قَالَ إِنِّی کُنْتُ أُبْغِضُکَ وَ أُوَالِی أَعْدَاءَکَ فَانْقَلَبَ لِسَانِی فِی النَّارِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رُدَّهُ مِنْ حَیْثُ جَاءَ فَلَا حَاجَةَ لَنَا فِیهِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ارْجِعْ فَرَجَعَ إِلَی الْقَبْرِ فَانْطَبَقَ عَلَیْهِ (3).
یل، [الفضائل] لابن شاذان: قِیلَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَعِدَ الْمِنْبَرَ یَوْماً فِی الْبَصْرَةِ بَعْدَ الظَّفَرِ بِأَهْلِهَا وَ قَالَ أَقُولُ قَوْلًا لَا یَقُولُهُ أَحَدٌ غَیْرِی إِلَّا کَانَ کَافِراً أَنَا أَخُو نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو سِبْطَیْهِ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ قَالَ أَنَا أَقُولُ مِثْلَ قَوْلِکَ هَذَا أَنَا أَخُو الرَّسُولِ وَ ابْنُ عَمِّهِ ثُمَّ لَمْ یُتِمَّ کَلَامَهُ حَتَّی إِذَا أَخَذَتْهُ الرَّجْفَةُ فَمَا زَالَ یَرْجُفُ حَتَّی سَقَطَ مَیِّتاً لَعَنَهُ اللَّهُ (4).
فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی ابْنِ أَبِی جَعْدَةَ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ یُحَدِّثُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ وَ قَالَ یَا صَاحِبَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ الشِّیمَةُ(5) الَّتِی أَرَاهَا بِکَ فَأَنَا حَدَّثَنِی (6) أَبِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ الْبَرَصُ وَ الْجُذَامُ لَا یُبْلِی اللَّهُ بِهِ مُؤْمِناً قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ أَطْرَقَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ إِلَی الْأَرْضِ وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ بِالدُّمُوعِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ
ص: 217
که امروز به ساباط(1)
معروف است رسید، مردی از شیعیانش نزد او آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین من از شیعیان تو هستم، برادری داشتم که به او علاقمند بودم، عمَر او را با سپاه سعد بن ابی وقاص به جنگ اهل مدائن فرستاد و در آنجا کشته شد، قبر و مقتلش را به من نشان بده، او را نشانش داد، نیزه را کشید در حالی که بر چهارپای خاکستریش سوار بود و انتهای نیزه را در قبر فرو برد، مردی سبزه و بلند بیرون آمد که به عجمی صحبت می کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او گفت: چرا عجمی صحبت می کنی در حالی که تو مردی از عرب ها هستی، گفت: من تو را دشمن می داشتم و دشمنانت را دوست می داشتم که زبانم در آتش تغییر کرد. گفت: ای امیرالمؤمنین او را به آنجایی که آمده بازگردان ما نیازی به او نداریم، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: بازگرد، به قبر بازگشت و پوشیده شد(2).
روایت30.
الفضائل: گفته شد: امیرالمؤمنین علیه السلام روزی در بصره بعد از پیروزی بر اهل آن از منبر بالا رفت و فرمود: سخنی را می گویم که غیر از من کسی آن را نمی گوید مگر اینکه کافر باشد، من بردار پیامبر رحمت، پسر عمویش، همسر دخترش، پدر نوه هایش هستم، مردی از اهل بصره برخاست و گفت: من سخنی مانند سخن تو می گویم: من بردار رسول الله و پسر عموی او، سپس سخنش تمام نشده بود که لرزه ای به جانش افتاد، پیوسته می لرزید تا اینکه مرد، لعنت خدا بر او باد(3).
روایت31.
کتاب الروضه و الفضائل: با استناد به ابن ابی جَعده، گفت: در مجلس انس بن مالک در بصره حاضر شدم و او حدیث می گفت، مردی از قوم برخاست و گفت: ای صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله این لکه خال مانند که در تو می بینیم چیست؟ پدرم از رسول الله صلی الله علیه و آله برای من نقل کرد که فرمود: خدا مؤمنی را به پیسی و جذام مبتلا نمی کند، گفت: در این هنگام انس بن مالک سرش را پایین انداخت و چشمانش پر اشک شد سپس سرش را بالا گرفت و گفت:
ص: 217
دَعْوَةُ الْعَبْدِ الصَّالِحِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام نَفَذَتْ فِیَّ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَامَ النَّاسُ حَوْلَهُ (1) وَ قَصَدُوهُ وَ قَالُوا یَا أَنَسُ حَدِّثْنَا مَا کَانَ السَّبَبُ فَقَالَ لَهُمُ انْتَهُوا عَنْ هَذَا فَقَالُوا لَا بُدَّ مِنْ أَنْ تُخْبِرَنَا بِذَلِکَ فَقَالَ اقْعُدُوا مَوَاضِعَکُمْ وَ اسْمَعُوا مِنِّی حَدِیثاً کَانَ هُوَ السَّبَبَ لِدَعْوَةِ عَلِیٍّ اعْلَمُوا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ قَدْ أُهْدِیَ لَهُ بِسَاطٌ شَعِرٌ مِنْ قَرْیَةِ کَذَا وَ کَذَا مِنْ قُرَی الْمَشْرِقِ یُقَالُ لَهَا عندف (2) فَأَرْسَلَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ سَعْدٍ وَ سَعِیدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ الزُّهْرِیِّ فَأَتَیْتُهُ بِهِمْ وَ عِنْدَهُ ابْنُ عَمِّهِ (3) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا أَنَسُ ابْسُطِ الْبِسَاطَ وَ أَجْلِسْهُمْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَنَسُ اجْلِسْ حَتَّی تُخْبِرَنِی بِمَا یَکُونُ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ قُلْ یَا عَلِیُّ یَا رِیحُ احْمِلِینَا فَإِذَا(4) نَحْنُ فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ سِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ قَالَ فَسِرْنَا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ یَا رِیحُ ضَعِینَا فَوَضَعَتْنَا فَقَالَ أَ تَدْرُونَ أَیْنَ أَنْتُمْ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ عَلِیٌ (5) أَعْلَمُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کَانُوا مِنْ آیَاتِ اللَّهِ عَجَباً قُومُوا یَا أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی تُسَلِّمُوا(6) عَلَیْهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَقَالا السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَصْحَابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ قَالَ فَلَمْ یُجِبْهُمَا أَحَدٌ(7) قَالَ فَقُمْنَا أَنَا وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ قُلْنَا السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَصْحَابَ الْکَهْفِ أَنَا خَادِمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یُجِبْنَا أَحَدٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَامَ الْإِمَامُ علیه السلام وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَصْحَابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ- الَّذِینَ کَانُوا مِنْ آیَاتِ اللَّهِ عَجَباً فَقَالُوا وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 218
نفرین بنده صالح علی بن ابی طالب علیه السلام در من اثر کرد، گفت: در این هنگام مردم از اطرافش برخاستند و قصد او کردند و گفتند: ای انس به ما بگو علت چه بود ؟ به آنها گفت: دست بردارید، گفتند: باید ما را از آن آگاه کنی، گفت: در جاهایتان بنشینید و حدیثی از من بشنوید که آن علت نفرین علی بود، بدانید که فرشی از مو از فلان روستا از روستاهای مشرق که به آن «عندف» گفته می شد به پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه داده شد، رسول الله صلی الله علیه و آله مرا در پی ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد، سعید و عبدالرحمن بن عوف الزُهری فرستاد آنها را نزد او آوردم، و پسر عمویش علی بن ابی طالب علیه السلام نزد او بود، به من گفت: فرش را پهن کن و آنها را بر روی آن بنشان، سپس گفت:ای انس بنشین تا به آنچه در مورد آنهاست خبر دهد. سپس فرمود: ای علی بگو: ای باد ما را حمل کن، ناگهان ما به هواء رفتیم، گفت: به برکت خدا حرکت کنید، گفت: هر جا که خدا خواست حرکت کردیم، سپس گفت: ای باد ما را پایین بگذار، ما را پایین گذاشت، گفت: آیا می دانید کجا هستید؟ گفتیم: خدا، رسولش و علی علیهما السلام داناترند، گفت: اینان اصحاب کهف و رقیم از آیات شگف آور خدا هستند، بر خیزید ای اصحاب رسول الله و سلام کنید بر آنها، در این هنگام، ابوبکر و عمر برخاستند، و گفتند: سلام بر شما ای اصحاب کهف و رقیم، گفت: کسی به آن دو پاسخ نداد. گفت: من و عبدالرحمن بن عوف برخاستیم و گفتیم: سلام بر شما ای اصحاب کهف و رقیم من خادم رسول الله صلی الله علیه و آله هستم کسی به ما پاسخ نداد، در این هنگام امام علی علیه السلام برخاست و فرمود: سلام بر شما ای اصحاب کهف و رقیم که از آیات شگفت آور خدا هستید، گفتند: سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای وصی رسول الله صلی الله علیه واله،
ص: 218
وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ یَا أَصْحَابَ الْکَهْفِ أَلَّا رَدَدْتُمْ عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا(1) یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّا فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زَادَهُمُ اللَّهُ هُدًی وَ لَیْسَ مَعَنَا إِذْنٌ بِرَدِّ السَّلَامِ إِلَّا بِإِذْنِ نَبِیٍ (2) أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ وَ أَنْتَ وَصِیُّ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنْتَ خَاتَمُ الْأَوْصِیَاءِ ثُمَّ قَالَ أَ سَمِعْتُمْ یَا أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ قَالُوا نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَاقْعُدُوا فِی مَوَاضِعِکُمْ فَقَعَدْنَا فِی مَجَالِسِنَا ثُمَّ قَالَ یَا رِیحُ احْمِلِینَا فَسِرْنَا مَا شَاءَ اللَّهُ إِلَی أَنْ غَرَبَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ قَالَ یَا رِیحُ ضَعِینَا فَإِذَا نَحْنُ عَلَی أَرْضٍ کَأَنَّهَا الزَّعْفَرَانُ لَیْسَ فِیهَا حَسِیسٌ (3) وَ لَا أَنِیسٌ نَبَاتُهَا الشِّیحُ (4) وَ لَیْسَ فِیهَا مَاءٌ فَقُلْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ دَنَتِ الصَّلَاةُ وَ لَیْسَ مَعَنَا مَاءٌ نَتَوَضَّأُ بِهِ فَقَامَ وَ جَاءَ إِلَی مَوْضِعٍ مِنْ تِلْکَ الْأَرْضِ فَرَفَسَهُ (5) بِرِجْلِهِ فَنَبَعَتْ عَیْنُ مَاءٍ(6) فَقَالَ دُونَکُمْ وَ مَا طَلَبْتُمْ وَ لَوْ لَا طَلِبَتُکُمْ لَجَاءَنَا جَبْرَئِیلُ بِمَاءٍ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ فَتَوَضَّأْنَا وَ صَلَّیْنَا إِلَی أَنِ انْتَصَفَ اللَّیْلُ (7) ثُمَّ قَالَ خُذُوا مَوَاضِعَکُمْ سَتُدْرِکُونَ الصَّلَاةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ بَعْضَهَا ثُمَّ قَالَ یَا رِیحُ احْمِلِینَا فَإِذَا نَحْنُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(8) وَ قَدْ صَلَّی مِنَ الْغَدَاةِ رَکْعَةً وَاحِدَةً فَقَضَیْنَاهَا وَ کَانَ قَدْ سَبَقَنَا بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَالْتَفَتَ إِلَیْنَا وَ قَالَ یَا أَنَسُ تُحَدِّثُنِی أَوْ أُحَدِّثُکَ فَقُلْتُ (9) بَلْ مِنْ فِیکَ أَحْلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَابْتَدَأَ بِالْحَدِیثِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ کَأَنَّهُ کَانَ مَعَنَا ثُمَّ قَالَ یَا أَنَسُ تَشْهَدُ لِابْنِ عَمِّی بِهَا إِذَا اسْتَشْهَدَکَ (10) فَقُلْتُ نَعَمْ یَا
ص: 219
فرمود: ای اصحاب کهف چرا به اصحاب رسول الله صلی لله علیه و آله پاسخ ندادید، گفتند: ای جانشین رسول الله ما جوانانی هستیم که به پروردگار خود ایمان آوردند و خدا بر هدایت آنها افزود، و ما اجازه پاسخ دادن به سلام نداریم مگر به إذن پیامبری یا وصی پیامبری و تو وصی خاتم پیامبران و مرسلین و خاتم وصیین هستی، سپس گفت: ای صدای اصحاب رسول الله آیا شنیدید؟ گفتند: بله ای امیر المؤمنین، گفت: در جای خود بنشینید، در جای خود نشستیم سپس گفت: ای باد ما را حمل کن، تا جایی که خدا خواست حرکت کردیم تا اینکه خورشید غروب کرد، سپس گفت: ای باد ما را پایین بگذار، ناگهان بر روی زمین قرار گرفتیم، گویی که زعفران بود بدون صدا و همدم، گیاهش خاراگوش(گیاهی است که کرم ابریشم می خورد و خوشبو است) بود و در آن آبی نبود، گفتیم: ای امیرالمؤمنین نماز نزدیک شده و همراه ما آبی نیست که با آن وضو بگیریم، برخاست و به مکانی از این زمین آمد و با پا به آن ضربه زد و چشمه آبی بیرون آمد، گفت: هر چه می خواهید بر گیرید، و اگر طلب نمی کردید جبرئیل آبی از بهشت برای ما می آورد، گفت: وضو گرفتیم و نماز خواندیم تا اینکه شب به نصفه رسید، سپس گفت: در جای خود قرار گیرید به نماز با رسول الله صلی الله علیه و آله یا قسمتی از آن خواهید رسید. سپس گفت: ای باد ما را حمل کن، ناگهان کنار رسول الله صلی الله علیه و آله قرار گرفتیم، در حالی که یک رکعت از نماز صبح را خوانده بود، آن را ادا کردیم در حالی که رسول الله صلی الله علیه و آله در آن بر ما پیشی گرفته بود، رو کرد به ما و گفت: ای انس تو سخن می گویی یا من سخن بگویم؟ گفت: البته از دهان شما شیرین تر است، گفت: شروع به سخن گفتن کرد از ابتدا تا انتهایش گویی که با ما بوده است، سپس گفت: ای انس اگر پسر عمویم از تو برای آن شهادت خواهد شهادت می دهی؟ گفتم: بله
ص: 219
رَسُولَ اللَّهِ فَلَمَّا وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ الْخِلَافَةَ(1) أَتَی عَلِیٌّ علیه السلام وَ کُنْتُ حَاضِراً عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ وَ قَالَ لِی یَا أَنَسُ أَ لَسْتَ تَشْهَدُ لِی بِفَضِیلَةِ الْبِسَاطِ وَ یَوْمَ عَیْنِ الْمَاءِ وَ یَوْمَ الْجُبِّ فَقُلْتُ لَهُ یَا عَلِیُّ نَسِیتُ مِنْ کِبَرِی فَعِنْدَهَا قَالَ لِی یَا أَنَسُ إِنْ کُنْتَ کَتَمْتَهُ مُدَاهَنَةً بَعْدَ وَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(2) فَرَمَاکَ اللَّهُ بِبَیَاضٍ فِی وَجْهِکَ وَ لَظًی فِی جَوْفِکَ وَ عَمًی فِی عَیْنَیْکَ فَمَا قُمْتُ مِنْ مَقَامِی حَتَّی بَرِصْتُ وَ عَمِیتُ وَ الْآنَ لَا أَقْدِرُ عَلَی الصِّیَامِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَا غَیْرِهِ مِنَ الْأَیَّامِ لِأَنَّ الْبَرْدَ لَا یَبْقَی فِی جَوْفِی وَ لَمْ یَزَلْ أَنَسٌ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ حَتَّی مَاتَ بِالْبَصْرَةِ(3).
بشا، [بشارة المصطفی] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرَیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ خَیْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی السُّدِّیِ (4) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْمَالِکِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی مَکَّةَ فَبَیْنَمَا أَنَا أَطُوفُ (5) فَإِذَا أَنَا بِجَارِیَةٍ خُمَاسِیَّةٍ وَ هِیَ مُتَعَلِّقَةٌ بِسِتَارَةِ الْکَعْبَةِ وَ هِیَ تُخَاطِبُ جَارِیَةً مِثْلَهَا وَ هِیَ تَقُولُ لَا(6) وَ حَقِّ الْمُنْتَجَبِ بِالْوَصِیَّةِ الْحَاکِمِ بِالسَّوِیَّةِ الصَّحِیحِ الْبَیِّنَةِ(7) زَوْجِ فَاطِمَةَ الْمَرْضِیَّةِ مَا کَانَ کَذَا وَ کَذَا فَقُلْتُ لَهَا یَا جَارِیَةُ مَنْ صَاحِبُ هَذِهِ الصِّفَةِ قَالَتْ ذَلِکَ وَ اللَّهِ عَلَمُ الْأَعْلَامِ وَ بَابُ الْأَحْکَامِ وَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ رَبَّانِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ رَأْسُ الْأَئِمَّةِ أَخُو النَّبِیِّ وَ وَصِیُّهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ (8) ذَلِکَ مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقُلْتُ لَهَا یَا جَارِیَةُ بِمَا یَسْتَحِقُ (9) عَلِیٌّ مِنْکَ هَذِهِ الصِّفَةَ
ص: 220
ای رسول الله، وقتی ابوبکر خلافت را در دست گرفت. علی آمد و من نزد ابوبکر بودم و مردم گرد او جمع شده بودند، به من گفت: ای انس آیا تو فضیلت مرا در فرش و روز چشمه آب و روز چاه ندیدی ؟ به او گفتم: ای علی! به خاطر پیری فراموش کردم، آنجا به من گفت: ای انس اگر بعد از وصیت پیامبر صلی الله علیه واله به خاطر چاپلوسی آن را کتمان کردی، خدا تو را دچار سفیدی در صورتت و سوزی در شکمت و کوری چشمانت کند، از جای خود بر نخاستم مگر اینکه پیسی گرفتم و کور شدم، و اکنون نمی توانم در ماه رمضان و دیگر روزها روزه بگیرم چرا که خنکی در شکمم باقی نمی ماند، انس پیوسته در این حال بود تا اینکه در بصره مُرد(1).
روایت32.
بشارة المصطفی: از عبد الواحد بن زید، گفت: به مکه رفتم در حالی که طواف می کردم کنیزکی پنج ساله را دیدم و او از پرده کعبه گرفته بود، او کنیزکی مثل خود مخاطب قرار داده و می گفت: نه، حق برگزیده به وصی بودن، حاکم عدالت و کسی که دلیلش درست است و کسی که همسر فاطمه مرضیه سلام الله علیها است این چنین نیست، به او گفتم: ای کنیزک چه کسی صاحب این صفات است؟ گفت: به خدا او عَلَم الاعلام، درِ أحکام و قسمت کننده بهشت و آتش، ربّانی این امت و رأس ائمه، برادر پیامبر و وصی و جانشین او در امتش است او مولای من امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام است. به او گفتم: علی با چه چیز در نزد تو صاحب این صفت شده است؟
ص: 220
قَالَتْ کَانَ أَبِی وَ اللَّهِ مَوْلَاهُ فَقُتِلَ بَیْنَ یَدَیْهِ یَوْمَ صِفِّینَ وَ لَقَدْ دَخَلَ یَوْماً عَلَی أُمِّی وَ هِیَ فِی خِبَائِهَا وَ قَدِ ارْتَکَبَتْنِی (1) وَ أَخاً لِی مِنَ الْجُدَرِیِ (2) مَا ذَهَبَ بِهِ أَبْصَارُنَا فَلَمَّا رَآنَا تَأَوَّهَ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:
مَا إِنْ تَأَوَّهْتُ مِنْ شَیْ ءٍ رُزِیتُ بِهِ***کَمَا تَأَوَّهْتُ لِلْأَطْفَالِ فِی الصِّغَرِ
قَدْ مَاتَ وَالِدُهُمْ مَنْ کَانَ یَکْفُلُهُمْ***فِی النَّائِبَاتِ وَ فِی الْأَسْفَارِ وَ الْحَضَرِ
ثُمَّ أَدْنَانَا إِلَیْهِ ثُمَّ أَمَرَّ یَدَهُ الْمُبَارَکَةَ عَلَی عَیْنَیَّ وَ عَیْنَیْ أَخِی ثُمَّ دَعَا بِدَعَوَاتٍ ثُمَّ شَالَ یَدَهُ فَهَا أَنَا بِأَبِی أَنْتَ (3) وَ اللَّهِ أَنْظُرُ إِلَی الْجَمَلِ عَلَی فَرْسَخٍ (4) کُلُّ ذَلِکَ بِبَرَکَتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَحَلَلْتُ خَرِیطَتِی (5) فَدَفَعْتُ إِلَیْهَا دِینَارَیْنِ بَقِیَّةَ نَفَقَةٍ کَانَتْ مَعِی فَتَبَسَّمَتْ فِی وَجْهِی وَ قَالَتْ مَهْ خَلَّفَنَا أَکْرَمُ سَلَفٍ عَلَی خَیْرِ خَلَفٍ فَنَحْنُ الْیَوْمَ فِی کَفَالَةِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَتْ أَ تُحِبُّ عَلِیّاً قُلْتُ أَجَلْ قَالَتْ أَبْشِرْ فَقَدِ اسْتَمْسَکْتَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی الَّتِی لَا انْفِصامَ لَها قَالَ ثُمَّ وَلَّتْ وَ هِیَ تَقُولُ:
مَا بَثَّ حُبُّ عَلِیٍّ فِی ضَمِیرِ فَتًی***إِلَّا لَهُ شَهِدَتْ مِنْ رَبِّهِ النِّعَمُ
وَ لَا لَهُ قَدَمٌ زَلَّ الزَّمَانُ بِهَا***إِلَّا لَهُ ثَبَتَتْ مِنْ بَعْدِهَا قَدَمٌ
مَا سَرَّنِی أَنَّنِی مِنْ غَیْرِ شِیعَتِهِ***وَ أَنَّ لِی مَا حَوَاهُ الْعُرْبُ وَ الْعَجَمُ (6)
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب یج، [الخرائج و الجرائح] عن عبد الواحد بن زید: مثله (7).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] رُوِیَ بِحَذْفِ الْأَسَانِیدِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ:
ص: 221
گفت: به خدا پدرم بنده او بود و پیش روی او در صفّین کشته شد، روزی بر مادرم که در خیمه اش بود وارد شد و من و برادرم آبله گرفته و کور شده بودیم، وقتی ما را دید آه کشید و سرود:
- هرگز به خاطری مصیبتی که دچار آن شدم آه نکشیدم مانند آهی که برای کودکانِ
پدر مرده کشیدم.
- پدرشان که عهده دار آنها در سختی ها سفرها و شهرها بود، فوت کرد.
سپس ما را به خود نزدیک کرد و دست مبارکش را بر چشم من و بردارم کشید و دعاهایی کرد سپس دستش را بلند کرد و من، پدرم به فدایت باد به خدا از فرسنگ ها به شتر می نگریستم و همه اینها به برکت علی علیه السلام بود. کیسه ام را باز کردم و دو دینار را که باقی مخارج من بود به او دادم، لبخندی زد و گفت: صبر کن، بخشنده ترین خلیفه، جانشین برترین خلیفه شد بر ما. و امروز ما تحت کفالت ابو محمد حسن بن علی علیهما السلام هستیم، سپس گفت: آیا علی را دوست داری؟ گفتم: بله، گفت: مژده باد بر تو که به دستاویزی ناگسستنی چنگ زده ای، گفت: سپس برگشت در حالی که می گفت: - محبت علی در دل جوان مردی انگیخته نشد مگر اینکه از سوی پروردگارش برای او نعمتها دیدم.
- و در گذر زمان قدمی از او نلغزید، مگر اینکه بعد از آن قدم او ثابت شد.
- مرا خشنود نمی کند که از شیعیان او نباشم و هر آنچه عرب و عجم دارد از آن من باشد(1)
مناقب ابن شهر آشوب، الخرائج: از عبدالواحد بن زید مانند آن روایت شده است (2).
روایت33.
کنز جوامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: با حذف إسنادها از جابر بن عبدالله رضی الله عنه روایت شده، گفت:
ص: 221
رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ خَارِجٌ مِنَ الْکُوفَةِ فَتَبِعْتُهُ مِنْ وَرَائِهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی جَبَّانَةِ(1) الْیَهُودِ فَوَقَفَ فِی وَسَطِهَا وَ نَادَی یَا یَهُودُ یَا یَهُودُ فَأَجَابُوهُ فِی جَوْفِ الْقَبْرِ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ مطلایخ یَعْنُونَ بِذَلِکَ یَا سَیِّدَنَا فَقَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ الْعَذَابَ فَقَالُوا بِعِصْیَانِنَا لَکَ کَهَارُونَ فَنَحْنُ وَ مَنْ عَصَاکَ فِی الْعَذَابِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ صَاحَ صَیْحَةً کَادَتِ السَّمَاوَاتُ یَنْقَلِبْنَ فَوَقَعْتُ مَغْشِیّاً عَلَی وَجْهِی مِنْ هَوْلِ مَا رَأَیْتُ فَلَمَّا أَفَقْتُ رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی سَرِیرٍ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ عَلَی رَأْسِهِ إِکْلِیلٌ مِنَ الْجَوْهَرِ وَ عَلَیْهِ حُلَلٌ خُضْرٌ وَ صُفْرٌ وَ وَجْهُهُ کَدَائِرَةِ الْقَمَرِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی هَذَا مُلْکٌ عَظِیمٌ قَالَ نَعَمْ یَا جَابِرُ إِنَّ مُلْکَنَا أَعْظَمُ مِنْ مُلْکِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ- وَ سُلْطَانَنَا أَعْظَمُ مِنْ سُلْطَانِهِ ثُمَّ رَجَعَ وَ دَخَلْنَا الْکُوفَةَ وَ دَخَلْتُ خَلْفَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَجَعَلَ یَخْطُو خُطُوَاتٍ وَ هُوَ یَقُولُ لَا وَ اللَّهِ لَا فَعَلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا کَانَ ذَلِکَ أَبَداً فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ بِمَنْ تُکَلِّمُ وَ مَنْ تُخَاطِبُ وَ لَیْسَ أَرَی أَحَداً فَقَالَ یَا جَابِرُ کُشِفَ لِی بَرَهُوتٌ فَرَأَیْتُ الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ یُعَذَّبَانِ فِی جَوْفِ تَابُوتٍ فِی بَرَهُوتٍ فَنَادَیَانِی یَا أَبَا الْحَسَنِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رُدَّنَا إِلَی الدُّنْیَا نُقِرَّ بِفَضْلِکَ وَ نُقِرَّ بِالْوَلَایَةِ لَکَ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا فَعَلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا کَانَ ذَلِکَ أَبَداً ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ (2) یَا جَابِرُ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ خَالَفَ وَصِیَّ نَبِیٍّ إِلَّا حَشَرَهُ اللَّهُ أَعْمَی یَتَکَبْکَبُ فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ(3).
عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، حَدَّثَ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامِ الْقَطَّانُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَلِیمِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ عَنِ الْأَعْمَشِ قَالَ: نَظَرْتُ ذَاتَ یَوْمٍ وَ أَنَا فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی رَجُلٍ کَانَ یُصَلِّی فَأَطَالَ وَ جَلَسَ یَدْعُو بِدُعَاءٍ حَسَنٍ إِلَی أَنْ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّ ذَنْبِی عَظِیمٌ وَ أَنْتَ أَعْظَمُ مِنْهُ وَ لَا یَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظِیمَ إِلَّا أَنْتَ یَا عَظِیمُ ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْأَرْضِ یَسْتَغْفِرُ وَ یَبْکِی وَ یَشْهَقُ فِی بُکَائِهِ وَ أَنَا أَسْمَعُ وَ أُرِیدُ أَنْ یُتَمِّمَ سُجُودَهُ وَ یَرْفَعَ رَأْسَهُ وَ
ص: 222
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را دیدم که خارج از کوفه بود، پشت سر او رفتم تا اینکه به قبرستان یهودیان رسید، در وسطش ایستاد و ندا داد: ای یهود ای یهود، از دل قبر به او پاسخ دادند: لبّیک لبّیک مطلایخ – منظورشان ای سرور ما بود – گفت: عذاب را چگونه می بینید؟ گفتند: به سرکشی کردنمان نسبت به تو مانند هارون، ما و هر کس که تو را نافرمانی کرد تا قیامت در عذاب هستیم، سپس فریادی زد که نزدیک بود آسمانها دگرگون شود از ترس آنچه دیدم بیهوش با صورت افتادم، وقتی به هوش آمدم امیرالمؤمنین علیه السلام را بر تختی از یاقوت سرخ دیدم و بر سرش تاجی از جواهر بود، لباسهای سبز و زرد رنگی بر تن داشت و صورتش مانند قرص ماه بود، گفتم ای سرورم این مُلکی بزرگ است، گفت: بله ای جابر ملک ما از ملک سلیمان بن داود بزرگتر و قدرتمان از قدرت او بیشتر است، سپس بازگشت و وارد کوفه شدیم، پشت سر او وارد مسجد شدم، گام بر می داشت و می گفت: نه، به خدا هرگز چنین نمی کنم و نه، به خدا هرگز چنین نخواهد بود، گفتم: ای سرورم با چه کسی صحبت می کنی و چه کسی را خطاب قرار می دهی؟ من کسی را نمی بینم، گفت: ای جابر برهوت بر من آشکار شد اولی و دومی را دیدم که داخل تابوت در برهوت عذاب می شوند و مرا صدا می زنند: ای اباالحسن ای امیرالمؤمنین ما را به دنیا بازگردان تا به فضیلت تو و ولایتت اعتراف کنیم، گفتم: نه، به خدا این کار را نمی کنم، نه به خدا هرگز چنین نخواهد شد، سپس این آیه را خواند: « وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ »(1)
{اگر هم بازگردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمی گردند و آنان دروغگویند}. ای جابر کسی با وصی پیامبری مخالفت نکند مگر اینکه خدا او را نا بینا و واژگون در عرصه قیامت محشور کند(2).
روایت34.
عیون المعجزات: از أعمش، گفت: روزی در حالی که در مسجد الحرام بودم به مردی نگریستم که نماز می خواند، طولانی کرد و نشست، دعای زیبایی می خواند تا اینکه رسید به اینجا که گفت: پروردگارا گناهم بزرگ است و تو بزرگتر از آنی، و گناه بزرگ را جز تو که بزرگ هستی نمی بخشد، سپس بر زمین افتاد و استغفار می کرد، می گریست و در گریهاش فریاد می زد، و من می شنیدم و می خواستم سجده اش را تمام کند و سرش را بالا بیاورد
ص: 222
أُقَایِلَهُ (1) وَ أَسْأَلَهُ عَنْ ذَنْبِهِ الْعَظِیمِ فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ أَدَرْتُ إِلَیْهِ وَجْهِی وَ نَظَرْتُ فِی وَجْهِهِ فَإِذَا وَجْهُهُ وَجْهُ کَلْبٍ وَ [وَبَرُهُ] وَبَرُ کَلْبٍ وَ بَدَنُهُ بَدَنُ إِنْسَانٍ فَقُلْتُ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا ذَنْبُکَ الَّذِی اسْتَوْجَبْتَ بِهِ أَنْ یُشَوِّهَ اللَّهُ خَلْقَکَ فَقَالَ یَا هَذَا إِنَّ ذَنْبِی عَظِیمٌ وَ مَا أُحِبُّ أَنْ یَسْمَعَ بِهِ أَحَدٌ فَمَا زِلْتُ بِهِ إِلَی أَنْ قَالَ کُنْتُ رَجُلًا نَاصِبِیّاً أُبْغِضُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أُظْهِرُ ذَلِکَ وَ لَا أَکْتُمُهُ فَاجْتَازَ بِی ذَاتَ یَوْمٍ رَجُلٌ وَ أَنَا أَذْکُرُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِغَیْرِ الْوَاجِبِ فَقَالَ مَا لَکَ إِنْ کُنْتَ کَاذِباً فَلَا أَخْرَجَکَ اللَّهُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُشَوِّهَ بِخَلْقِکَ فَتَکُونَ شُهْرَةً فِی الدُّنْیَا قَبْلَ الْآخِرَةِ فَبِتُّ مُعَافًی وَ قَدْ حَوَّلَ اللَّهُ وَجْهِی وَجْهَ کَلْبٍ فَنَدِمْتُ عَلَی مَا کَانَ مِنِّی وَ تُبْتُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا کُنْتُ عَلَیْهِ وَ أَسْأَلُ اللَّهَ الْإِقَالَةَ وَ الْمَغْفِرَةَ قَالَ الْأَعْمَشُ فَبَقِیتُ مُتَحَیِّراً أَتَفَکَّرُ فِیهِ وَ فِی کَلَامِهِ وَ کُنْتُ أُحَدِّثُ النَّاسَ بِمَا رَأَیْتُهُ فَکَانَ الْمُصَدِّقُ أَقَلَّ مِنَ الْمُکَذِّبِ (2).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنِ الْمُرْتَجِلِ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ عَبَایَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الظَّهْرِ فَوَقَفَ بِوَادِی السَّلَامِ کَأَنَّهُ مُخَاطِبٌ لِأَقْوَامٍ فَقُمْتُ بِقِیَامِهِ حَتَّی أَعْیَیْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّی مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ حَتَّی نَالَنِی مِثْلُ مَا نَالَنِی أَوَّلًا ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّی مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ وَ جَمَعْتُ رِدَائِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْکَ مِنْ طُولِ الْقِیَامِ فَرَاحَةُ سَاعَةٍ ثُمَّ طَرَحْتُ الرِّدَاءَ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ فَقَالَ (3) یَا حَبَّةُ إِنْ هُوَ إِلَّا مُحَادَثَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤَانَسَتُهُ قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّهُمْ لَکَذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ لَوْ کُشِفَ لَکَ لَرَأَیْتَهُمْ حَلَقاً حَلَقاً مُحْتَبِینَ (4) یَتَحَادَثُونَ فَقُلْتُ أَجْسَامٌ أَمْ أَرْوَاحٌ فَقَالَ أَرْوَاحٌ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ (5).
ص: 223
تا با او سخن بگویم و از گناه بزرگش سوال کنم، وقتی سرش را بالا گرفت، رویم را به سوی او کردم و به صورتش نگریستم، صورتش صورت سگ و موی سگ و بدنش بدن انسان بود، به او گفتم: ای بنده خدا گناه تو چیست که سزاوار این شدهای که خدا جسمت را زشت گرداند؟ گفت: گناهم بزرگ است و دوست ندارم کسی آن را بشنود، پیوسته با او بودم تا اینکه گفت: مردی ناصبی بودم که علی بن ابی طالب علیه السلام را دشمن می داشتم، و این را آشکار می کردم و پنهان نمی کردم، روزی مردی بر من گذر کرد در حالی که امیرالمؤمنین را به ناسزایی یاد می کردم، گفت: تو را چه شده؟ اگر دروغگو باشی خدا تو را از دنیا خارج نگرداند مگر اینکه ظاهرت را زشت کند و پیش از آخرت در دنیا مشهور شوی، سالم خوابیدم و خدا صورتم را تبدیل به صورت سگ کرد، به خاطر کاری که از من سرزده بود پشیمان شدم، و به خاطر آن به سوی خدا توبه کردم، و از خدا بخشش و مغفرت می خواهم، أعمش گفت: متحیّر ماندم و در مورد او و سخنش می اندیشیدم، با مردم در مورد آنچه دیده بودم سخن می گفتم و تأییدکنندگان کمتر از تکذیب کنندگان بودند(1).
روایت35.
الکافی: از حبّة العُرَنی، گفت: تا ظهر با امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون رفتیم در وادی السلام ایستاد گویی که او مخاطب اقوامی است، با ایستادن او ایستادم تا اینکه خسته شدم، سپس نشستم تا اینکه ملول گشتم، سپس برخاستم و دچار همان شدم که بار اول شدم، سپس نشستم تا اینکه خسته شدم، برخاستم و ردایم را جمع کردم و گفتم: ای امیرالمؤمنین به خاطر ایستادن طولانی دلم برای شما سوخت، زمانی استراحت کنید، سپس رداء را پهن کردم تا روی آن بنشیند، فرمود: ای حبّه آن نیست مگر گفتگو و همدمیِ مؤمنی، گفت: گفتم: ای امیرالمؤمنین آنها نیز این چنین هستند؟ فرمود: بله اگر برای تو آشکار میشد میدیدی که دسته دسته پاهای خود را جمع کرده و نشسته اند و با هم سخن می گویند، گفتم: جسم هستند یا روح؟ فرمود: روح هستند، مؤمنی نیست که در مکانی از زمین بمیرد مگر اینکه به روح او گفته شود: به وادی السلام ملحق شو و آن مکانی از بهشت است(2).
ص: 223
أَقُولُ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ رَوَی عُثْمَانُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ: خَطَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ فِی خُطْبَتِهِ-(1) أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ لَا یَقُولُهَا أَحَدٌ قَبْلِی وَ لَا بَعْدِی إِلَّا کَذَبَ وَرِثْتُ نَبِیَّ الرَّحْمَةِ وَ نَکَحْتُ سَیِّدَةَ نِسَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَنَا خَاتَمُ الْوَصِیِّینَ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ عَبْسٍ مَنْ لَا یُحْسِنُ أَنْ یَقُولَ مِثْلَ هَذَا فَلَمْ یَرْجِعْ إِلَی أَهْلِهِ حَتَّی جُنَّ وَ صُرِعَ فَسَأَلُوهُمْ هَلْ رَأَیْتُمْ بِهِ عَرَضاً قَبْلَ هَذَا قَالُوا وَ مَا رَأَیْنَا بِهِ قَبْلَ هَذَا عَرَضاً(2).
مهج، [مهج الدعوات] رُوِیَ عَنْ جَمَاعَةٍ یُسْنِدُونَ الْحَدِیثَ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی الطَّوَافِ فِی لَیْلَةٍ دَیْجُوجَةٍ(3) قَلِیلَةِ النُّورِ وَ قَدْ خَلَا الطُّوَّافُ وَ نَامَ الزُّوَّارُ وَ هَدَأَتِ الْعُیُونُ إِذْ سَمِعَ (4) مُسْتَغِیثاً مُسْتَجِیراً مُتَرَحِّماً بِصَوْتٍ حَزِینٍ مِنْ قَلْبٍ مُوجَعٍ (5) وَ هُوَ یَقُولُ:
یَا مَنْ یُجِیبُ دُعَا الْمُضْطَرِّ فِی الظُّلَمِ***یَا کَاشِفَ الضُّرِّ وَ الْبَلْوَی مَعَ السَّقَمِ
قَدْ نَامَ وَفْدُکَ حَوْلَ الْبَیْتِ وَ انْتَبَهُوا***یَدْعُو وَ عَیْنُکَ یَا قَیُّومُ لَمْ تَنَمْ
هَبْ لِی بِجُودِکَ فَضْلَ الْعَفْوِ عَنْ جُرْمِی***یَا مَنْ أَشَارَ إِلَیْهِ الْخَلْقُ فِی الْحَرَمِ
إِنْ کَانَ عَفْوُکَ لَا یَلْقَاهُ ذُو سَرَفٍ***فَمَنْ یَجُودُ عَلَی الْعَاصِینَ بِالنِّعَمِ
قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَقَالَ لِی أَبِی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَ سَمِعْتَ الْمُنَادِیَ لِذَنْبِهِ الْمُسْتَغِیثَ رَبَّهُ (6) فَقُلْتُ نَعَمْ قَدْ سَمِعْتُهُ فَقَالَ اعْتَبِرْهُ عَسَی أَنْ تَرَاهُ فَمَا زِلْتُ أَخْتَبِطُ فِی طَخْیَاءِ(7) الظَّلَامِ وَ أَتَخَلَّلُ بَیْنَ النِّیَامِ فَلَمَّا صِرْتُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ
ص: 224
روایت36.
می گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفت: علی علیه السلام در خطبه اش گفت: من بنده خدا و بردار رسولش هستم، کسی پیش و پس از من این را نگفته مگر اینکه دروغگوست، و وارث پیامبر رحمت شدم، با سرور زنان این امت ازدواج کردم، و من خاتم وصیین هستم، مردی از عَبس گفت: چه کسی نمی تواند مانند این را بگوید؟ به نزد قومش بازنگشت تا اینکه دیوانه شد و دچار صرع شد، از آنها پرسیدند آیا پیش از این دیده اند که بر او عارض شود؟ گفتند: پیش از این ندیده بودیم که برای او اتفاق بیافتد(1).
روایت37.
مهج الدعوات: از گروهی روایت کرده اند که حدیث را به حسین بن علی علیهما السلام اسناد دادهاند، گفت: در شبی تاریک و کم نورهمراه علی بن ابی طالب علیه السلام در طواف بودم، طواف خالی شده، زوّار خوابیده بودند و چشم ها آرام گرفته بود، صدای استغاثه کننده و پناه جوینده را با لحنی اندوهگین از دلی دردمند شنیدم که می گفت:
- ای اجابت کننده دعای مضطرّ در تاریکی، ای دفع کننده زیان و مصیبت همراه بیماری.
- زائرانت اطراف کعبه خوابیدند و بیدار شدند و دعا کردند و چشمان تو ای قیّوم نخوابید.
- به جودت فضیلتِ عفو از جرمم را به من عطا کن، ای کسی که خلق در حرم به او اشاره می کنند.
- اگر اسرافکار شامل عفو تو نشود، پس چه کسی سرکشان نعمتها را میبخشد؟
حسین بن علی صلوات الله علیهما فرمود: پدرم به من فرمود: ای اباعبدالله آیا صدای منادی که از گناهش به خدا استغاثه می کرد شنیدی ؟ گفتم: بله شنیدم، فرمود: او را در نظر داشته باش شاید او را ببینی، پیوسته در تاریکی گام بر میداشتم و میان خفتگان میرفتم وقتی میان رکن و
ص: 224
الْمَقَامِ بَدَا لِی شَخْصٌ مُنْتَصِبٌ فَتَأَمَّلْتُهُ فَإِذَا هُوَ قَائِمٌ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الْمُقِرُّ الْمُسْتَقِیلُ الْمُسْتَغْفِرُ الْمُسْتَجِیرُ أَجِبْ بِاللَّهِ ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْرَعَ فِی سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ وَ سَلَّمَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی أَشَارَ بِیَدِهِ بِأَنْ تَقَدَّمْنِی فَتَقَدَّمْتُهُ فَأَتَیْتُ بِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ دُونَکَ هَا هُوَ فَنَظَرَ إِلَیْهِ فَإِذَا هُوَ شَابٌّ حَسَنُ الْوَجْهِ نَقِیُّ الثِّیَابِ-(1) فَقَالَ لَهُ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ مِنْ بَعْضِ الْعَرَبِ فَقَالَ لَهُ مَا حَالُکَ وَ مِمَّ بُکَاؤُکَ وَ اسْتِغَاثَتُکَ فَقَالَ مَا حَالُ مَنْ أُخِذَ بِالْعُقُوقِ فَهُوَ فِی ضِیقٍ ارْتَهَنَهُ الْمُصَابُ وَ غَمَرَهُ الِاکْتِئَابُ فَإِنْ تَابَ فَدُعَاؤُهُ لَا یُسْتَجَابُ (2) فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لِمَ ذَاکَ فَقَالَ إِنِّی کُنْتُ مُلْتَهِیاً فِی الْعَرَبِ بِاللَّعْبِ وَ الطَّرَبِ أُدِیمُ الْعِصْیَانَ فِی رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ مَا أُرَاقِبُ الرَّحْمَنَ وَ کَانَ لِی وَالِدٌ شَفِیقٌ رَفِیقٌ یُحَذِّرُنِی مَصَارِعَ الْحَدَثَانِ وَ یُخَوِّفُنِی الْعِقَابَ بِالنِّیرَانِ وَ یَقُولُ کَمْ ضَجَّ مِنْکَ النَّهَارُ وَ الظَّلَامُ وَ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ وَ الشُّهُورُ وَ الْأَعْوَامُ وَ الْمَلَائِکَةُ الْکِرَامُ وَ کَانَ إِذَا أَلَحَّ عَلَیَّ بِالْوَعْظِ زَجَرْتُهُ وَ انْتَهَرْتُهُ وَ وَثَبْتُ عَلَیْهِ وَ ضَرَبْتُهُ فَعَمَدْتُ یَوْماً إِلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْوَرِقِ وَ کَانَتْ فِی الْخِبَاءِ(3) فَذَهَبْتُ لِآخُذَهَا وَ أَصْرِفَهَا فِیمَا کُنْتُ عَلَیْهِ فَمَانَعَنِی عَنْ أَخْذِهَا فَأَوْجَعْتُهُ ضَرْباً وَ لَوَیْتُ یَدَهُ (4) وَ أَخَذْتُهَا وَ مَضَیْتُ فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی رُکْبَتِهِ یُرِیدُ(5) النُّهُوضَ مِنْ مَکَانِهِ ذَلِکَ فَلَمْ یُطِقْ یُحَرِّکُهَا مِنْ شِدَّةِ الْوَجَعِ وَ الْأَلَمِ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:
جَرَتْ رَحِمٌ بَیْنِی وَ بَیْنَ مُنَازِلٍ***سَوَاءً کَمَا یَسْتَنْزِلُ الْقَطْرَ طَالِبُهُ
ص: 225
مقام قرار گرفتم فردی ایستاده بر من آشکار شد، دقت کردم او ایستاده بود گفتم: سلام بر تو ای بنده معترف، ای استغفار کننده و پناه آورده، به پسر عموی رسول الله پاسخ بده، در سجده و قیامش شتاب کرد و سلام داد، چیزی نگفت تا اینکه با دست اشاره کرد: پیش بیا، نزدیکش رفتم و او را نزد امیرالمؤمنین بردم و گفتم: خدمت شما، به او نگریست، جوانی بود زیبا رو و پاکیزه لباس، به او گفت: مرد از کیست؟ گفت: از یکی از عربها، گفت: حالت چگونه است و گریه و استغاثه ات به خاطر چیست؟ گفت: حال کسی که عاق شده و گرفتار مصیب است و اندوه او را احاطه کرده چگونه است؟ اگر توبه کند دعایش اجابت نمی شود، علی علیه السلام به او فرمود: و این به خاطر چیست؟ گفت: من در میان عرب سرگرم به لهو و لعب بودم، سرکشی را در رجب و شعبان هم ادامه می دادم، و ملاحظه خدا را نمی کردم، پدری مهربان و دلسوز دارم که مرا از مهلکه های روزگار برحذر می دارد و از عذاب آتش می ترساند و می گوید: چقدر روز و شب، روزگار و ماهها و سالها و فرشتگان بزرگوار از تو می نالند، وقتی در نصیحت اصرار کرد او را راندم و ملامت کردم، بر او حمله کرده و او را زدم، روزی قصد درهمی کردم که در خیمه بود، رفتم تا آن را بردارم و در کاری که می خواستم خرج کنم، او مانع من شد، او را با زدن آزردم و دستش را پیچاندم و آن را گرفتم با دستش به پاهایش اشاره کرد می خواست از جایش برخیزد، از شدّت درد و ناراحتی نتوانست آن را حرکت دهد و می گفت:
- بین من و مُنازل (پسرم)، خویشاوندی یکسان شده؛ چنان که قطره باران را طالب آن طلب میکند.
ص: 225
وَ رَبَّیْتُ حَتَّی صَارَ جَلْداً شَمَرْدَلًا***إِذَا قَامَ سَاوَی غَارِبَ الْعِجْلِ غَارِبُهُ (1)
وَ قَدْ کُنْتُ أُوتِیهِ مِنَ الزَّادِ فِی الصَّبَا***إِذَا جَاعَ مِنْهُ صَفْوُهُ وَ أَطَایِبُهُ
فَلَمَّا اسْتَوَی فِی عُنْفُوَانِ شَبَابِهِ***وَ أَصْبَحَ کَالرُّمْحِ الرُّدَیْنِیِّ خَاطِبُهُ (2)
تَهْضَمُنِی مَالِی کَذَا وَ لَوَی یَدِی (3)***لَوَی یَدَهُ اللَّهُ الَّذِی هُوَ غَالِبُهُ
ثُمَّ حَلَفَ بِاللَّهِ لَیَقْدَمَنَّ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ فَیَسْتَعْدِی اللَّهَ عَلَیَّ فَصَامَ أَسَابِیعَ وَ صَلَّی رَکَعَاتٍ وَ دَعَا وَ خَرَجَ مُتَوَجِّهاً عَلَی عِیرَانِهِ (4) یَقْطَعُ بِالسَّیْرِ عَرْضَ الْفَلَاةِ وَ یَطْوِی الْأَوْدِیَةَ وَ یَعْلُو الْجِبَالَ حَتَّی قَدِمَ مَکَّةَ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ فَنَزَلَ عَنْ رَاحِلَتِهِ وَ أَقْبَلَ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ فَسَعَی وَ طَافَ بِهِ وَ تَعَلَّقَ بِأَسْتَارِهِ وَ ابْتَهَلَ بِدُعَائِهِ (5) وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:
یَا مَنْ إِلَیْهِ أَتَی الْحُجَّاجُ بِالْجُهْدِ***فَوْقَ المهادی [مَهَارِیِ] مِنْ أَقْصَی غَایَةِ الْبُعْدِ(6)
إِنِّی أَتَیْتُکَ یَا مَنْ لَا یُخَیِّبُ مَنْ***یَدْعُوهُ مُبْتَهِلًا بِالْوَاحِدِ الصَّمَدِ
هَذَا مُنَازِلٌ مَنْ یَرْتَاعُ مِنْ عُقَقِی (7)***فَخُذْ بِحَقِّی یَا جَبَّارُ مِنْ وَلَدِی
حَتَّی تَشَلَّ بِعَوْنٍ مِنْکَ جَانِبُهُ (8)***یَا مَنْ تَقَدَّسَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَلِدْ
قَالَ فَوَ الَّذِی سَمَکَ السَّمَاءَ وَ أَنْبَعَ الْمَاءَ مَا اسْتَتَمَّ دُعَاءَهُ حَتَّی نَزَلَ بِی مَا تَرَی
ص: 226
- پروردم تا اینکه قوی و بلند شد وقتی بر میخاست کتفش مانند کتف بچه گاوی بود.
- در زمان کودکی وقتی گرسنه می شد برترین و بهترین غذا را برای او می آوردم.
- وقتی در آغاز جوانیش قوی شد و کلامش مانند نیزه رُدَینی تیز و گزنده شد.
- اینچنین مالم را غصب کرد و دستم را پیچاند؛ خدایی که بر او چیره است دستش را بپیچاند.
سپس قسم خورد که به خانه خدا می آید و از خدا بر من یاری می طلبد. هفته ها روزه گرفت و رکعت ها نماز خواند و دعا کرد و سوار بر شتری چابک مسیر فلات و وادی را پیمود و از کوه ها بالا رفت تا اینکه روز بزرگ حج به مکه رسید از شترش پیاده شد و رو به سوی بیت الله الحرام آورد، دوید و آن را طواف کرد و به پرده هایش آویزان شد و دعا خواند و می گفت:
- ای کسی که حاجیان با تلاش از سرزمین های پست و هموار از دورترین نقاط نزد او می آیند.
- من نزد تو آمدم ای کسی که ناامید نمی کنی آنکه را که تو را می خواند و به یگانه بی نیاز دعا می کند.
- این جایگاه مُنازل است کسی که از عاق من می ترسد پس ای جبار حق مرا از فرزندم بگیر.
- تا به یاری تو قسمتی از او فلج شود ای پاک منزّهی که زاده نشده و نزاییده است.
گفت: قسم به کسی که آسمان را برافراشت و آب را بیرون آورد، دعایش تمام نشده بود که بر من آنچه میبینی نازل شد،
ص: 226
ثُمَّ کَشَفَ عَنْ یَمِینِهِ فَإِذَا بِجَانِبِهِ قَدْ شَلَّ فَأَنَا مُنْذُ ثَلَاثِ سِنِینَ أَطْلُبُ إِلَیْهِ أَنْ یَدْعُوَ لِی فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی دَعَا بِهِ (1) عَلَیَّ فَلَمْ یُجِبْنِی حَتَّی إِذَا کَانَ الْعَامُ أَنْعَمَ عَلَیَ (2) فَخَرَجْتُ بِهِ عَلَی نَاقَةٍ عُشَرَاءَ(3) أُجِدُّ السَّیْرَ حَثِیثاً رَجَاءَ الْعَافِیَةِ حَتَّی إِذَا کُنَّا عَلَی الْأَرَاکِ وَ حَطْمَةَ وَادِی السِّیَاکِ (4) نَفَرَ طَائِرٌ فِی اللَّیْلِ فَنَفَرَتْ مِنْهَا النَّاقَةُ الَّتِی کَانَ عَلَیْهَا فَأَلْقَتْهُ إِلَی قَرَارِ الْوَادِی فَارْفَضَّ بَیْنَ الْحَجَرَیْنِ فَقَبَرْتُهُ هُنَاکَ وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ أَنِّی لَا أُعْرَفُ إِلَّا الْمَأْخُوذَ بِدَعْوَةِ أَبِیهِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَتَاکَ الْغَوْثُ أَتَاکَ الْغَوْثُ أَ لَا أُعَلِّمُکَ دُعَاءً عَلَّمَنِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِیهِ اسْمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ الْأَعْظَمُ الْأَکْرَمُ الَّذِی یُجِیبُ بِهِ مَنْ دَعَاهُ وَ یُعْطِی بِهِ مَنْ سَأَلَهُ وَ یُفَرِّجُ بِهِ الْهَمَّ وَ یَکْشِفُ بِهِ الْکَرْبَ وَ یَذْهَبُ بِهِ الْغَمَّ وَ یُبْرِئُ بِهِ السُّقْمَ وَ یَجْبُرُ بِهِ الْکَسِیرَ وَ یُغْنِی بِهِ الْفَقِیرَ وَ یَقْضِی بِهِ الدَّیْنَ وَ یَرُدُّ بِهِ الْعَیْنَ وَ یَغْفِرُ بِهِ الذُّنُوبَ وَ یَسْتُرُ بِهِ الْعُیُوبَ إِلَی آخِرِ مَا ذَکَرَهُ علیه السلام فِی فَضْلِهِ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَکَانَ سُرُورِی بِفَائِدَةِ الدُّعَاءِ أَشَدَّ مِنْ سُرُورِ الرَّجُلِ بِعَافِیَتِهِ ثُمَّ ذَکَرَ الدُّعَاءَ عَلَی مَا سَیَأْتِی فِی کِتَابِهِ ثُمَّ قَالَ لِلْفَتَی إِذَا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الْعَاشِرَةُ فَادْعُ وَ ائْتِنِی مِنْ غَدٍ بِالْخَبَرِ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ أَخَذَ الْفَتَی الْکِتَابَ وَ مَضَی فَلَمَّا کَانَ مِنْ غَدٍ مَا أَصْبَحْنَا حَسَناً حَتَّی أَتَی الْفَتَی إِلَیْنَا سَلِیماً مُعَافًی وَ الْکِتَابُ بِیَدِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا وَ اللَّهِ الِاسْمُ الْأَعْظَمُ اسْتُجِیبَ لِی وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ حَدِّثْنِی قَالَ لَمَّا هَدَأَتِ الْعُیُونُ بِالرُّقَادِ وَ اسْتَحْلَکَ (5) جِلْبَابُ اللَّیْلِ رَفَعْتُ یَدِی بِالْکِتَابِ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ بِحَقِّهِ مِرَاراً فَأُجِبْتُ فِی الثَّانِیَةِ حَسْبُکَ فَقَدْ دَعَوْتَ اللَّهَ بِاسْمِهِ الْأَعْظَمِ ثُمَّ اضْطَجَعْتُ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِی وَ قَدْ مَسَحَ یَدَهُ الشَّرِیفَةَ
ص: 227
سپس دست راستش را بیرون آورد که فلج شده بود، من سه سال است که از او می خواهم در مکانی که مرا نفرین کرده برایم دعا کند اما پاسخم را نمی دهد، تا اینکه امسال شد و قبول کرد، او را سوار بر شتری که ده یا هشت ماه از وضع حملش گذشته بود کردم به سرعت حرکت کردم به امید سلامتی تا اینکه به وادی الأراک و حطمه وادی السیاک رسیدیم، پرنده ای در شب رمید و شتری که او بر آن بود از آن رمید و او را بر زمین وادی انداخت میان دو سنگ افتاد و مرد او را آنجا دفن کردم، و بزرگتر از آن این است که مرا جز به نام کسی که دچار نفرین پدرش شده نمی شناسند، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: یاری کننده تو آمد، آیا می خواهی دعایی را که رسول الله صلی الله علیه و آله آن را به من آموخته به تو بیاموزم که در آن اسم اکبر، اعظم و اکرم الله آمده است و دعای کسی را که با آن او را بخواند اجابت می کند، و به کسی که از او طلب کند عطا می کند، و با آن اندوه را برطرف و سختی را دفع می کند، غم را می برد و بیماری را شفا می بخشد، شکسته را درست می کند، فقیر را بی نیاز، قرض را ادا می کند، چشم را باز می گرداند، گناهان را می بخشد و بدیها را می پوشاند؟ تا آخر آنچه علی علیه السلام در فضیلت آن ذکر کرد، حسین علیه السلام فرمود: شادمانی من از فایده دعا بیشتر از خوشحالی مرد به خاطر سلامتیاش بود، سپس دعا را بنا بر آنچه در کتابش خواهد آمد ذکر کرد، سپس به جوان گفت: وقتی شب دهم شد دعا کن و فردا خبرش را برای من بیاور، حسین بن علی علیه السلام فرمود: جوان کتاب را گرفت و رفت، وقتی فردا شد هنوز کامل صبح نشده بود که جوان صحیح و سالم نزد ما آمد و کتاب در دستش بود و می گفت: به خدا این اسم اعظم الله است قسم به خدای کعبه به من پاسخ داد، علی علیه السلام به او فرمود: برایم تعریف کن، گفت: وقتی چشمها آرام گرفت و پرده شب کامل تاریک شد با دستم دعا را بالا گرفتم و خدا را بارها به حقش خواندم و در بار دوم پاسخ داده شدم: کافی است، خدا را با اسم اعظمش خواندی، سپس خوابیدم و رسول الله صلی الله علیه و آله را در خوابم دیدم که دست مبارکش را بر من کشید
ص: 227
عَلَیَّ وَ هُوَ یَقُولُ احْتَفِظْ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (1) فَإِنَّکَ عَلَی خَیْرٍ فَانْتَبَهْتُ مُعَافًی کَمَا تَرَی فَجَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً(2).
أقول: سیأتی شرحه فی کتاب الدعاء.
ختص، [الإختصاص] خص، [منتخب البصائر] مِنْ کِتَابِ الْبَصَائِرِ لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ (3) عَنْ عَیْثَمِ بْنِ أَسْلَمَ (4) عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ(5) قَالَ: دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُحْدِثْ إِلَیْنَا فِی أَمْرِکَ شَیْئاً-(6) بَعْدَ أَیَّامِ الْوَلَایَةِ فِی الْغَدِیرِ(7) وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکَ مَوْلَایَ مُقِرٌّ بِذَلِکَ (8) وَ قَدْ سَلَّمْتُ عَلَیْکَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَخْبَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّکَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أَهْلِهِ وَ نِسَائِهِ وَ أَنَّکَ وَارِثُهُ وَ مِیرَاثُهُ قَدْ صَارَ إِلَیْکَ وَ لَمْ یُخْبِرْنَا أَنَّکَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ لَا جُرْمَ لِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ لَا ذَنْبَ لَنَا فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ أَرَیْتُکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی یُخْبِرَکَ بِأَنِّی أَوْلَی بِالْأَمْرِ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ مِنْکَ وَ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَعْزِلْ (9) نَفْسَکَ عَنْهُ فَقَدْ خَالَفْتَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنْ أَرَیْتَنِیهِ حَتَّی یُخْبِرَنِی بِبَعْضِ هَذَا اکْتَفَیْتُ بِهِ فَقَالَ علیه السلام فَتَلَقَّانِی إِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ حَتَّی أُرِیَکَهُ قَالَ فَرَجَعَ إِلَیْهِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَخْرَجَهُ إِلَی مَسْجِدِ قُبَاءَ فَإِذَا هُوَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ فِی الْقِبْلَةِ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ وَثَبْتَ عَلَی مَوْلَاکَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ جَلَسْتَ مَجْلِسَهُ وَ هُوَ مَجْلِسُ النُّبُوَّةِ
ص: 228
و می فرمود: جانب خدای عظیم را نگه دار تو خوب شدی، سالم بیدار شدم چنانکه می بینی خدا به تو جزای خیر دهد(1).
می گویم: شرح آن در کتاب دعا خواهد آمد .
روایت38.
کتاب الاختصاص، منتخب البصائر: معاویة بن عمار گفت: ابوبکر بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شد و به او گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله در مورد کار تو بعد از ایام ولایت در غدیر چیزی به ما نگفته است و من گواهی می دهم و اعتراف می کنم که تو مولای من هستی، و امیر بودن تو بر مؤمنین را در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله پذیرفتم، و رسول الله به ما خبر داد که تو وصی، وارث و جانشین او هستی در خانواده و زنانش، و تو وارث او هستی و میراث او از آن تو شد، به ما خبر نداد که تو بعد از او جانشینش در میان امت هستی، و من در آنچه میان من و توست جرمی مرتکب نشده ام، و مرا در آنچه میان ما و خداست گناهی نیست، علی علیه السلام به او فرمود: حتی اگر رسول الله صلی الله علیه و آله را به تو نشان دهم که به تو بگوید من به آنچه تو در دست گرفتی سزاوارترم و اگر خود را از آن کنار نکشی خدا و رسولش را مخالفت کرده ای؟ گفت: اگر او را به من نشان دهی تا قسمتی از این را بگوید اکتفا می کنم، علی علیه السلام به او فرمود: بعد از اینکه نماز مغرب را خواندی به دیدار من بیا تا او را نشانت دهم، گفت: بعد از مغرب نزد او بازگشت، دستش را گرفت و او را به مسجد قبا برد، ناگهان رسول الله را دید که سمت قبله نشسته است، به او گفت: ای فلانی بر مولایت علی علیه السلام هجوم آوردی و در جای او نشستی که آن جایگاه پیامبری است
ص: 228
لَا یَسْتَحِقُّهُ غَیْرُهُ لِأَنَّهُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فَنَبَذْتَ أَمْرِی وَ خَالَفْتَ مَا قُلْتُهُ لَکَ وَ تَعَرَّضْتَ لِسَخَطِ اللَّهِ وَ سَخَطِی فَانْزِعْ هَذَا السِّرْبَالَ الَّذِی تَسَرْبَلْتَهُ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ لَا أَنْتَ مِنْ أَهْلِهِ وَ إِلَّا فَمَوْعِدُکَ النَّارُ قَالَ فَخَرَجَ مَذْعُوراً(1) لِیُسَلِّمَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ وَ انْطَلَقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَحَدَّثَ سَلْمَانَ بِمَا کَانَ جَرَی (2) فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ لَیُبْدِیَنَّ هَذَا الْحَدِیثَ لِصَاحِبِهِ وَ لَیُخْبِرَنَّهُ بِالْخَبَرِ فَضَحِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ أَمَا إِنَّهُ سَیُخْبِرُهُ وَ لَیَمْنَعَنَّهُ إِنْ هَمَّ بِأَنْ یَفْعَلَ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا یَذْکُرَانِ ذَلِکَ أَبَداً حَتَّی یَمُوتَا قَالَ فَلَقِیَ صَاحِبَهُ فَحَدَّثَهُ بِالْحَدِیثِ کُلِّهِ فَقَالَ لَهُ مَا أَضْعَفَ رَأْیَکَ وَ أَخْوَرَ قَلْبَکَ (3) أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ بَعْضِ سِحْرِ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ(4) أَ نَسِیتَ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ فَأَقِمْ عَلَی مَا أَنْتَ عَلَیْهِ (5).
ختص، [الإختصاص] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَادٍّ الْقَلَانِسِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ أَقْبَلَ عُمَرُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدِ اسْتَخْلَفَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَنْ جَعَلَهُ کَذَلِکَ (6) قَالَ الْمُسْلِمُونَ رَضُوا بِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ لَأَسْرَعَ مَا خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَقَضُوا عَهْدَهُ وَ لَقَدْ
ص: 229
و غیر او سزاوار آن نیست، چرا که او وصی و جانشین من است، گفته مرا دور انداختی و با آنچه به تو گفتم مخالفت کردی و در معرض خشم خدا و خشم من قرار گرفتی، این لباسی را که به ناحق بر تن کردی برکن که تو از اهل آن نیستی، وگرنه وعده تو آتش است گفت: هراسان رفت تا خلافت را به او واگذارد و امیرالمؤمنین علیه السلام راه افتاد و با سلمان در مورد آنچه اتفاق افتاده بود صحبت کرد، سلمان به ایشان گفت: این سخن را برای دوستش آشکار می کند و به او خبر می دهد، امیرالمؤمنین علیه السلام خندید و فرمود: ولی خود، او را با خبر خواهد کرد و او را باز می دارد که انجام دهد، سپس فرمود: نه به خدا هرگز این را یاد نخواهند کرد تا اینکه بمیرند، گفت: دوستش را دید و تمام سخن را برایش گفت، به او گفت: چقدر فکرت ضعیف و قلبت ناتوان است، آیا نمی دانی که آن یکی از جادوهای ابن ابی کبشه است(1)
؟ آیا سحر بنی هاشم را فراموش کردی ؟ بر آنچه هستی ثابت بمان(2).
روایت39.
کتاب الاختصاص: از امام جعفر صادق علیه السلام، فرمود: وقتی ابوبکر خود را خلیفه کرد عمر رو به علی علیه السلام کرد و گفت: آیا ندانستی که ابوبکر خلیفه شد؟ علی علیه السلام به او فرمود: چه کسی او را چنین قرار داد؟ گفت: مسلمانان این را پسندیدند، علی علیه السلام به او فرمود: به خدا بسیار زود است که با رسول الله صلی الله علیه و آله مخالفت کردند و پیمان او را شکستند،
ص: 229
سَمَّوْهُ بِغَیْرِ اسْمِهِ وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ (1) عُمَرُ مَا تَزَالُ تَکْذِبُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ لَهُ انْطَلِقْ بِنَا یَا عُمَرُ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْکَذَّابُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَانْطَلَقَ مَعَهُ حَتَّی أَتَی الْقَبْرَ إِذَا کَفٌّ فِیهَا مَکْتُوبٌ أَ کَفَرْتَ یَا عُمَرُ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ رَضِیتَ وَ اللَّهِ لَقَدْ فَضَحَکَ اللَّهُ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ (2).
أقول: قد مر أمثالها بأسانید جمة فی کتاب الفتن.
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] الصَّدُوقُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ قُطْرُبِ بْنِ عَلِیفٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَابِطٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهِ عَنْهُ قَالَ: کُنْتُ ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ عَلَی نَاقَةٍ لَهُ فَسَلَّمَ ثُمَّ قَالَ أَیُّکُمْ مُحَمَّدٌ فَأُومِئَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی عَمَّا فِی بَطْنِ نَاقَتِی حَتَّی أَعْلَمَ أَنَّ الَّذِی جِئْتَ بِهِ حَقٌّ وَ أُومِنَ بِإِلَهِکَ وَ أَتَّبِعَکَ فَالْتَفَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حَبِیبِی عَلِیٌّ یَدُلُّکَ فَأَخَذَ عَلِیٌّ بِخِطَامِ النَّاقَةِ ثُمَّ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی نَحْرِهَا ثُمَّ رَفَعَ طَرْفَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی وَ بِکَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ لَمَّا أَنْطَقْتَ هَذِهِ النَّاقَةَ حَتَّی تُخْبِرَنَا بِمَا فِی بَطْنِهَا- فَإِذَا النَّاقَةُ
ص: 230
به راستی که او را به غیر اسمش نامیدند، به خدا رسول الله صلی الله علیه و آله او را جانشین نکرد، عمر گفت: پیوسته در زمان حیات پیامبر و بعداز مرگش بر او دروغ می بندی، به او فرمود: ای عمر همراه ما بیا تا بدانی کدامیک از ما در زمان حیات و بعد از مرگ رسول الله صلی الله علیه و آله بر او دروغ می بندد، با او راه افتاد تا اینکه به قبر رسید که روی آن نوشته شده بود: ای عمر! آیا کفر ورزیدی به کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفرید و بعد تو را به صورت مردی آراست؟. علی علیه السلام به او فرمود: آیا راضی شدی؟ به خدا، خدا تو را در زمان حیات او و بعد از مرگش رسوا کرد .(1)
می گویم: مانند آن با همه اسنادها در کتاب الفتن ذکر شد .
باب صد و یازدهم : آنچه از معجزات امیرالؤمنین صلوات الله علیه در به سخن آوردن حیوانات و رام شدن آنها برای ایشان آشکار شد
روایات
روایت1.
قصص الانبیاء: سلمان فارسی که خدا از او خشنود باد گفت: روزی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودم که بادیه نشینی بر روی شترش آمد، سلام داد و گفت: کدام یک از شما محمد است؟ به رسول الله صلی الله علیه و آله اشاره شد. گفت: ای محمد! از آنچه در شکم شتر من است مرا خبر بده تا بدانم که آنچه آوردهای حق است و به خدای تو ایمان بیاورم و تو را پیروی کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله رو کرد و گفت: حبیب من علی علیه السلام تو را راهنمایی می کند، علی علیه السلام افسار شتر را گرفت سپس دستش را بر گردنش کشید و چشمش را به طرف آسمان کرد و گفت: خدایا من به حق محمد و اهل بیتش و به اسمای حسنا و کلمات تامه تو، از تو می خواهم که این شتر را به سخن آوری تا ما را از آنچه در شکمش است با خبر کند، ناگهان شتر
ص: 230
قَدِ الْتَفَتَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ هِیَ تَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ رَکِبَنِی یَوْماً وَ هُوَ یُرِیدُ زِیَارَةَ ابْنِ عَمٍّ لَهُ وَ وَاقَعَنِی فَأَنَا حَامِلٌ مِنْهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ وَیْحَکُمْ النَّبِیُّ هَذَا أَمْ هَذَا فَقِیلَ هَذَا النَّبِیُّ وَ هَذَا أَخُوهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ تَعَالَی عَزَّ وَ عَلَا أَنْ یَکْفِیَهُ مَا فِی بَطْنِ نَاقَتِهِ فَکَفَاهُ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ.
قال الراوندی لیس فی العادة أن تحمل الناقة من الإنسان و لکن الله جل ثناؤه قلب العادة فی ذلک دلالة لنبیه صلی الله علیه و آله علی أنه یجوز أن یکون نطفة الرجل علی هیأتها فی بطن الناقة حینئذ و لم تصر علقة بعد و إنما أنطقها الله تعالی عز و علا لیعلم به صدق رسول الله صلی الله علیه و آله(1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ: بَیْنَمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَخْطُبُ بِالْکُوفَةِ عَلَی الْمِنْبَرِ إِذْ نَظَرَ إِلَی زَاوِیَةِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ یَا قَنْبَرُ ائْتِنِی بِمَا فِی ذَلِکَ الْجُحْرِ فَإِذَا هُوَ بِأَرْقَطِ حَیَّةٍ بِأَحْسَنِ مَا یَکُونُ فَأَقْبَلَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَجَعَلَ یُسَارُّهُ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی الْجُحْرِ فَتَعَجَّبَ النَّاسُ قَالُوا وَ مَا لَنَا لَا نَعْجَبُ قَالَ تَرَوْنَ هَذِهِ الْحَیَّةَ بَایَعَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَسْمَعُ وَ مِنْکُمْ مَنْ لَا یَسْمَعُ وَ لَا یُطِیعُ قَالَ الْحَارِثُ فَکُنَّا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی کُنَاسَةٍ إِذْ أَقْبَلَ أَسَدٌ تَهْوِی مِنَ الْبَرِّ فَتَقَضْقَضْنَا مِنْ حَوْلِهِ وَ جَاءَ الْأَسَدُ حَتَّی قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ وَضَعَ یَدَیْهِ عَلَی بَیْنِ أُذُنَیْهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام ارْجِعْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَا تَدْخُلِ الْهِجْرَةَ بَعْدَ الْیَوْمِ وَ أَبْلِغِ السِّبَاعَ عَنِّی (2).
الرقطة سواد یشوبه نقط بیض و الکناسة بالضم موضع بالکوفة و التقضقض التفرق و الهجرة دار الهجرة فإن الکوفة کانت دار هجرته صلوات الله علیه.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ الْکُوفِیِّینَ قَالَ: دَخَلَ
ص: 231
رو به علی علیه السلام کرد در حالی که می گفت: ای امیرالمؤمنین او روزی سوار من شد و می خواست به دیدن پسرعمویش برود، با من نزدیکی کرد و من از او حامله هستم، بادیه نشین گفت: وای بر شما پیامبر این است یا این؟ گفته شد: این پیامبر و او برادر و پسر عمویش است، بادیه نشین گفت: شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و اینکه تو رسول الله هستی، و از پیامبر صلی الله علیه و آله خواست تا از خدای عزّ و علا بخواهد او را از آنچه در شکم شتر است کفایت کند، پس او را کفایت کرد و اسلامش نیکو گردید .
راوندی گفت: معمول نیست که شتر از انسان حامله شود اما خدا جلّ ثناؤه در این موضوع عادت را بر هم زد تا دلیلی برای پیامبرش باشد، با این وجود ممکن است که نطفه مرد به همان شکل در شکم شتر بوده باشد و دیگر تبدیل به علقه نشده باشد و خدا آن را به سخن آورد تا فقط بدین وسیله صدق رسول الله صلی الله علیه و آله دانسته شود(1).
روایت2.
الخرائج: از حارث بن أعور روایت شده، گفت: در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه بر روی منبر خطبه می گفت به گوشه مسجد نگریست و فرمود: ای قنبر آنچه را که در آن سوراخ است بیاور، ناگهان ماری سیاه وسفید به بهترین شکل ممکن، آورد. مار رو به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام کرد و محرمانه با او سخن گفت، سپس به سوراخ بازگشت، مردم تعجب کردند، گفتند: ما را چه می شود شگفت زده نمی شویم؟ گفت: می بینید که این مار با جان و دل با رسول الله بیعت کرد و از میان شما عدهای میشنوند و عدهای نمیشنوند و اطاعت نمیکنند، حارث گفت: همراه امیرالمؤمنین در کناسه بودیم که شیری از بیابان روی آورد و آمد، از اطرافش پراکنده شدیم، شیر آمد تا اینکه پیش رویش ایستاد و دستانش را بر گوشهایش قرار داد. علی علیه السلام به او فرمود: به اذن خدا بازگرد و از امروز به بعد وارد دارالهجره نشو و از طرف من این خبر را به درندگان برسان.
توضیح
الرقطه: سیاهی که نقطه های سفید در آن باشد. الکناسه با ضمه: مکانی در کوفه است. التقضقض: پراکندگی. الهجرة: دارالهجرة، کوفه دارالهجرة حضرت علی صلوات الله علیه بود.
روایت3.
الخرائج: از یکی از کوفیان، گفت:
ص: 231
أَسَدٌ الْکُوفَةَ فَقَالَ دُلُّونِی عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَذَهَبُوا مَعَهُ فَدَلُّوهُ عَلَیْهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الْأَسَدُ مَضَی نَحْوَهُ یَلُوذُ بِهِ وَ یَتَبَصْبَصُ إِلَیْهِ فَمَسَحَ عَلَی ظَهْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ اخْرُجْ فَنَکَسَ الْأَسَدُ رَأْسَهُ وَ نَبَذَ ذَنَبَهُ عَلَی الْأَرْضِ وَ لَا یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا(1).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَعَ عَلِیٌّ علیه السلام خُفَّهُ بِلَیْلٍ لِیَتَوَضَّأَ فَبَعَثَ اللَّهُ طَائِراً فَأَخَذَ أَحَدَ الْخُفَّیْنِ فَجَعَلَ عَلِیٌّ علیه السلام یَتْبَعُ الطَّیْرَ وَ هُوَ یَطِیرُ حَتَّی أَضَاءَ لَهُ الصُّبْحُ ثُمَّ أَلْقَی (2) الْخُفَّ فَإِذَا حَیَّةٌ سَوْدَاءُ تَنْسَابُّ مِنَ الْخُفِ (3).
شف، [کشف الیقین] مِنْ کِتَابِ الْأَرْبَعِینِ لِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ أَبِی الْفَوَارِسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّطِیفِ بِشِیرَازَ عَنِ الْکِیَادَارِ بْنِ یُوسُفَ الدَّیْلَمِیِ (4) عَنْ مَحْمُودِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّبْرِیزِیِّ عَنْ دَانِیَالَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الرَّایَاتِ (5) بْنِ أَحْمَدَ الْبَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ السَّیْرَافِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمَهْرُوفَانِیِ (6) الْمُؤَدِّبِ عَنْ سَبِیبِ (7) بْنِ سُلَیْمَانَ الْغَنَوِیِّ عَنِ الْعَامُونِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصِّینِیِّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی مُسْلِمٍ السَّمَّانِ عَنْ حَبَّةَ بِنْتِ زُرَیْقٍ (8) مِنْ بَعْضِ حَشَمِ الْحَفِیَّةِ(9) قَالَتْ حَدَّثَنِی زَوْجِی مُنْقِذُ بْنُ الْأَبْقَعِ الْأَسَدِیُّ أَحَدُ خَوَاصِّ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ
ص: 232
شیری وارد کوفه شد و گفت: مرا نزد امیرالمؤمنین علیه السلام راهنمایی کنید، همراهش رفتند و نزد او راهنماییش کردند، وقتی شیر به او نگریست به طرفش رفت، به او پناه برد و دمش را تکان می داد، علی علیه السلام به پشتش دست کشید، سپس به او فرمود: برو بیرون، شیر سرش را داخل کشید و دمش را بر زمین انداخت بدون اینکه به راست و چپ بنگرد رفت تا اینکه از کوفه خارج شد.
روایت4.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام، فرمود: علی علیه السلام شبی کفش خود را در آورد تا وضو بگیرد، خداوند پرندهای فرستاد که یکی از کفش ها را برداشت، علی علیه السلام پرنده را دنبال می کرد و آن پرواز می کرد تا اینکه صبح و هوا روشن شد، سپس کفش را انداخت، مار سیاهی از کفش خزید(1).
روایت5.
کشف الیقین: یکی از خدمتکاران حَفیّه گفت: همسرم مُنقِذ بن اَبقَع اسدی یکی از نزدیکان علی علیه السلام با من چنین گفت: در نیمه شعبان همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بودم
ص: 232
هُوَ یُرِیدُ مَوْضِعاً لَهُ کَانَ یَأْوِی فِیهِ بِاللَّیْلِ وَ أَنَا مَعَهُ حَتَّی أَتَی الْمَوْضِعَ فَنَزَلَ عَنْ بَغْلَتِهِ وَ رَفَعَتْ عَنْ أُذُنَیْهَا(1) وَ جَذَبَتْنِی فَحَسَّ بِذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ فَقُلْتُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی الْبَغْلَةُ تَنْظُرُ شَیْئاً وَ قَدْ شَخَصَتْ إِلَیْهِ وَ تُحَمْحِمُ وَ لَا أَدْرِی مَا ذَا دَهَاهَا(2) فَنَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی سَوَادٍ فَقَالَ سَبُعٌ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقَامَ مِنْ مِحْرَابِهِ مُتَقَلِّداً سَیْفَهُ فَجَعَلَ یَخْطُو ثُمَّ قَالَ صَاحَ (3) بِهِ قِفْ فَخَفَّ السَّبُعُ وَ وَقَفَ فَعِنْدَهَا اسْتَقَرَّتِ الْبَغْلَةُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا لَیْثُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنِّی اللَّیْثُ وَ أَنِّی الضِّرْغَامُ وَ الْقَسْوَرُ وَ الْحَیْدَرُ ثُمَّ قَالَ مَا جَاءَ بِکَ أَیُّهَا اللَّیْثُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَنْطِقْ لِسَانَهُ فَقَالَ السَّبُعُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَا خَیْرَ الْوَصِیِّینَ وَ یَا وَارِثَ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ یَا مُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ مَا افْتَرَسْتُ مُنْذُ سَبْعٍ شَیْئاً وَ قَدْ أَضَرَّ بِیَ الْجُوعُ وَ رَأَیْتُکُمْ مِنْ مَسَافَةِ فَرْسَخَیْنِ فَدَنَوْتُ مِنْکُمْ وَ قُلْتُ أَذْهَبُ وَ أَنْظُرُ مَا هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ وَ مَنْ هُمْ فَإِنْ کَانَ بِهِمْ لِی مَقْدُرَةٌ وَ یَکُونُ لِی فِیهِمْ فَرِیسَةٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُجِیباً لَهُ أَیُّهَا اللَّیْثُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنِّی عَلِیٌّ أَبُو الأشباب [الْأَشْبَالِ] الْأَحَدَ الْعَشَرَ بَرَاثِنِی أَمْثَلُ مِنْ مَخَالِبِکَ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَرَیْتُکَ ثُمَّ امْتَدَّ السَّبُعُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ جَعَلَ یَمْسَحُ یَدَهُ عَلَی هَامَتِهِ وَ یَقُولُ مَا جَاءَ بِکَ یَا لَیْثُ أَنْتَ کَلْبُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْجُوعُ الْجُوعُ قَالَ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّهُ یُرْزَقُ بِقَدْرِ(4) مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ قَالَ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا بِالْأَسَدِ(5) یَأْکُلُ شَیْئاً کَهَیْئَةِ الْجَمَلِ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ مَا نَأْکُلُ نَحْنُ مَعَاشِرَ السِّبَاعِ رَجُلًا یُحِبُّکَ وَ یُحِبُّ عِتْرَتَکَ فَإِنَّ خَالِی أَکَلَ فُلَاناً وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ نَنْتَحِلُ مَحَبَّةَ الْهَاشِمِیِّ وَ عِتْرَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّهَا السَّبُعُ أَیْنَ تَأْوِی وَ أَیْنَ تَکُونُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی مُسَلَّطٌ عَلَی کِلَابِ
ص: 233
و او به مکانی که در شب به آن پناه می برد رفت، و من همراه او بودم تا اینکه به آن مکان رسید، و از چهارپایش پیاده شد، گوشهایش را بالا گرفت و به من چسبید، امیرالمؤمنین علیه السلام این را حس کرد و گفت: پشت سرت چیست؟ گفتم پدر و مادرم به فدایت چهارپا به چیزی می نگرد و به آن خیره شده است و سروصدا می کند نمی داند چه برسرش آمده، امیرالمؤمنین علیه السلام به سیاهی نگریست و گفت: قسم به خدای کعبه، درنده است، از محرابش برخاست در حالی که شمشیرش را حمایل کرده بود و گام بر می داشت، سپس گفت: حضرت فریاد زد که بایست، درنده آرام گرفت و ایستاد، در این زمان چهارپا آرام گرفت، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای شیر آیا ندانستی که من لیثم، من ضرغامم و من قَسور و حیدرم ؟ سپس فرمود: چه بر سرت آمده ای شیر ؟ سپس فرمود: خدایا زبانش را به سخن بیاور، درنده گفت: ای امیرالمؤمنین و ای بهترین وصیین ای وارث علم انبیاء و ای جدا کننده حق از باطل، هفت روز است چیزی شکار نکردهام، و گرسنگی مرا آزار می دهد، از دو فرسخی شما را دیدم و نزدیکتان شدم و گفتم: میروم ببینم این گروه چه کسانی هستند، و اگر بر آنها توانایی داشتم و درمیان آنها برای من شکاری بود، امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ او گفت: ای شیر آیا ندانستی که من پدر یازده بچه شیر هستم، چنگالهای من از چنگالهای تو بهتر است، و اگر دوست داشته باشی نشانت می دهم، سپس درنده پیش رویش دراز کشید و شروع به دست کشیدن بر سرش کرد و می گفت: چه بر سرت آمده ای شیر ؟ تو سگ خدا در زمینش هستی، گفت: ای امیرالمؤمنین گرسنگی گرسنگی. گفت: پس فرمود: خدایا به حق محمد و اهل بیتش او را روزی بده، گفت: برگشتم و دیدم که شیر چیزی شبیه به بدن شتر را می خورد تا اینکه آن را تمام کرد سپس گفت: ای امیرالمؤمنین به خدا ما گروه درندگان هرگز کسی را که تو و خاندانت را دوست دارد نمی خوریم، و داییم فلانی را خورد، و ما خانوادهای هستیم که به محبت هاشمی و خاندان او منسوب هستیم، سپس امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای درنده خانه ات کجاست و کجا هستی ؟ گفت: ای امیرالمؤمنین من مسلط بر سگهای شام هستم
ص: 233
أَهْلِ الشَّامِ وَ کَذَلِکَ أَهْلُ بَیْتِی وَ هُمْ فَرِیسَتُنَا وَ نَحْنُ نَأْوِی النِّیلَ قَالَ فَمَا جَاءَ بِکَ إِلَی الْکُوفَةِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَتَیْتُ الْحِجَازَ فَلَمْ أُصَادِفْ شَیْئاً وَ أَنَا فِی هَذِهِ الْبَرِّیَّةِ وَ الْفَیَافِی الَّتِی لَا مَاءٌ فِیهَا وَ لَا خَیْرٌ مَوْضِعِی هَذَا وَ إِنِّی لَمُنْصَرِفٌ مِنْ لَیْلَتِی هَذِهِ إِلَی رَجُلٍ یُقَالُ لَهُ سِنَانُ بْنُ وَابِلٍ فِیمَنْ أَفْلَتَ (1) مِنْ حَرْبِ صِفِّینَ یَنْزِلُ الْقَادِسِیَّةَ وَ هُوَ رِزْقِی فِی لَیْلَتِی هَذِهِ وَ إِنَّهُ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَنَا إِلَیْهِ مُتَوَجِّهٌ.
ثُمَّ قَامَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لِی مِمَّ تَعَجَّبْتَ هَذَا أَعْجَبُ من [أَمِ] الشَّمْسُ أَمِ الْعَیْنُ أَمِ الْکَوَاکِبُ أَمْ سَائِرُ ذَلِکَ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ أَحْبَبْتُ أَنْ أُرِیَ النَّاسَ مِمَّا عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْآیَاتِ وَ الْعَجَائِبِ لَکَانُوا(2) یَرْجِعُونَ کُفَّاراً ثُمَّ رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مُسْتَقَرِّهِ وَ وَجَّهَنِی إِلَی الْقَادِسِیَّةِ فَرَکِبْتُ مِنْ لَیْلَتِی فَوَافَیْتُ الْقَادِسِیَّةَ قَبْلَ أَنْ یُقِیمَ الْمُؤَذِّنُ الْإِقَامَةَ فَسَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ افْتَرَسَ سِنَاناً السَّبُعُ (3) فَأَتَیْتُهُ فِیمَنْ أَتَاهُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ-(4) فَمَا تَرَکَ الْأَسَدُ إِلَّا رَأْسَهُ وَ بَعْضَ أَعْضَائِهِ مِثْلَ أَطْرَافِ الْأَصَابِعِ وَ إِنِّی عَلَی بَابِهِ تُحْمَلُ رَأْسُهُ (5) إِلَی الْکُوفَةِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَبَقِیتُ مُتَعَجِّباً فَحَدَّثْتُ النَّاسَ مَا کَانَ مِنْ حَدِیثِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ السَّبُعِ فَجَعَلَ النَّاسُ یَتَبَرَّکُونَ بِتُرَابِ تَحْتِ قَدَمَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَسْتَشْفُونَ بِهِ فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَا أَحَبَّنَا رَجُلٌ فَدَخَلَ النَّارَ وَ مَا أَبْغَضَنَا رَجُلٌ فَدَخَلَ الْجَنَّةَ وَ أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أَقْسِمُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ هَذِهِ إِلَی الْجَنَّةِ یَمِیناً وَ هَذِهِ إِلَی النَّارِ شِمَالًا أَقُولُ لِجَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ حَتَّی تَجُوزَ شِیعَتِی عَلَی الصِّرَاطِ کَالْبَرْقِ
ص: 234
و همچنین خانواده ام و آنها شکار ما هستند و ما در نیل پناهگاه داریم. گفت: چه چیز تو را به کوفه آورده است ؟ گفت: ای امیرالمؤمنین به حجاز آمدم و با چیزی روبه رو نشدم و من در این در این خشکی و بیابانهایی که نه آبی در آن است و نه خیری(گرفتار شدم) و من امشب به سوی مردی می روم که به او سنان بن وابل می گویند، از جنگ صفین گریخته در قادسیه فرود می آید او روزیِ امشب من است و او از اهل شام است و من به سوی او می روم.
سپس از پیش امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست، به من گفت: از چه چیز تعجب کردی ؟ این شگفت آورتر از خورشید یا چشمه یا ستارگان یا غیر این است؟ قسم به کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید اگر می خواستم آنچه را که رسول الله از آیات و عجایب به من آموخته به مردم نشان دهم کافر میشدند، سپس امیرالمؤمنین علیه السلام به مکان خود بازگشت و مرا راهی قادسیه کرد، در شب سوار شدم و پیش از آنکه مؤذن اقامه بگوید به قادسیه رسیدم و شنیدم که مردم می گفتند: حیوان درنده ای سنان را درید، همراه کسانی که می آمدند آمدم تا او را ببینم، شیر چیزی جز سر و قسمتی از انگشتانش باقی نگذاشته بود، من می نگریستم در حالی که سرش به کوفه نزد امیرالمؤمنین علیه السلام حمل می شد. حیرت زده شدم و با مردم در مورد سخن امیرالمؤمنین و درنده صحبت کردم، مردم شروع کردن به تبرک جستن به خاک زیر پای امیرالمؤمنین و از آن شفا می طلبیدند. سپس آن حضرت برخاست و خطبه خواند و خدا را مدح و ستایش کرد و سپس فرمود: ای گروه مردم! ممکن نیست کسی ما را دوست داشته باشد و وارد آتش شود و ممکن نیست کسی ما را دشمن بدارد و وارد بهشت شود، و من تقسیم کننده بهشت و آتشم، میان بهشت و آتش تقسیم می کنم، این به سمت راست بهشت و این به سمت چپ جهنّم، روز قیامت به جهنّم می گویم: این برای من و آن برای تو، تا اینکه شیعیان من مانند برق تیز
ص: 234
الْخَاطِفِ وَ الرَّاعِدِ الْعَاصِفِ وَ کَالطَّیْرِ الْمُسْرِعِ (1) وَ کَالْجَوَادِ السَّابِقِ فَقَامَ النَّاسُ إِلَیْهِ بِأَجْمَعِهِمْ عُنُقاً وَاحِداً وَ هُمْ یَقُولُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَکَ عَلَی کَثِیرٍ مِنْ خَلْقِهِ قَالَ ثُمَّ تَلَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ (2).
فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان عن منقذ بن الأبقع: مثله (3).
شف، [کشف الیقین] مِنْ کِتَابِ الْأَرْبَعِینَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی نَصْرِ بْنِ إِسْفَنْدِیَارَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْعَسْقَلَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْکَاظِمِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَسْعَی عَلَی الصَّفَا بِمَکَّةَ فَإِذَا هُوَ بِدُرَّاجٍ یَتَدَرَّجُ (4) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَوَقَعَ بِإِزَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الدُّرَّاجُ فَقَالَ الدُّرَّاجُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّهَا الدُّرَّاجُ مَا تَصْنَعُ فِی هَذَا الْمَکَانِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی فِی هَذَا الْمَکَانِ مُذْ(5) کَذَا وَ کَذَا عَامٍ أُسَبِّحُ اللَّهَ وَ أُقَدِّسُهُ وَ أُمَجِّدُهُ وَ أَعْبُدُهُ حَقَّ عِبَادَتِهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّهَا الدُّرَّاجُ إِنَّهُ لَصَفاً نَقِیٌّ لَا مَطْعَمَ فِیهِ وَ لَا مَشْرَبَ فَمِنْ أَیْنَ لَکَ الْمَطْعَمُ وَ الْمَشْرَبُ فَأَجَابَهُ الدُّرَّاجُ وَ هُوَ یَقُولُ وَ قَرَابَتِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی کُلَّمَا جُعْتُ دَعَوْتُ اللَّهَ لِشِیعَتِکَ وَ مُحِبِّیکَ فَأَشْبَعُ وَ إِذَا عَطِشْتُ دَعَوْتُ اللَّهَ عَلَی مُبْغِضِیکَ وَ مُنْتَقِصِیکَ فَأَرْوَی (6).
ص: 235
و رعد تند و پرنده سریع و اسب پیشتاز از صراط می گذرند. مردم همگی با هم و یکپارچه برخاستند و می گفتند: سپاس خدایی را که تو را بر بسیاری از خلقش برتری داد، گفت: سپس امیرالمؤمنین این آیه را خواند: «الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ * فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ» {همان کسانی که [برخی از] مردم به ایشان گفتند مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمده اند پس از آن بترسید و[لی این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است پس با نعمت و بخششی از جانب خدا [از میدان نبرد] بازگشتند در حالی که هیچ آسیبی به آنان نرسیده بود و همچنان خشنودی خدا را پیروی کردند و خداوند دارای بخششی عظیم است}(1).
کتاب الروضه، الفضائل ابن شاذان: از منقذ بن ابقع مانند آن روایت شده است(2).
روایت6.
کشف الیقین: موسی بن جعفر کاظم علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام در صفا در مکه سعی به جا می آورد که ناگهان خزنده ای را دید که بر روی زمین می خزد با امیرالمؤمنین روبرو شد، گفت: سلام بر تو ای خزنده، خزنده گفت: سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد ای امیر المؤمنین، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: ای خزنده در این مکان چه می کنی؟ گفت: ای امیرالمؤمنین چندین و چند سال است که اینجا هستم، خدا را تسبیح می گویم، تقدیس و تمجید می کنم و حق بندگیش را به جا می آورم، امیرالمؤمنین فرمود: ای خزنده! اینجا صفاست، صاف است غذا و آبی در آن نیست، غذا و آبت را از کجا می آوری ؟ خزنده پاسخ داد و میگفت: ای امیرالمؤمنین قسم به نزدیکی تو به رسول الله صلی الله علیه و آله من هر وقت گرسنه می شوم برای شیعیان و دوستداران تو دعا می کنم و سیر میشوم و هر زمان که تشنه شوم دشمنان و ظالمان بر تو را نفرین می کنم و سیراب میشوم(3).
ص: 235
فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان بالإسناد إلی الحسن العسکری علیه السلام: مثله (1).
شف، [کشف الیقین] مِنْ کِتَابِ الْأَرْبَعِینَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِ (2) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ طَاهِرٍ السُّورِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْأَشْعَثِ بْنِ مُرَّةَ عَنِ اللَّیْثِیِّ عَنْ سَعِیدٍ عَنْ هِلَالِ بْنِ کَیْسَانَ عَنِ الطَّیِّبِ الْقَوَاصِرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَمَةَ الْمُنْتَجَی عَنْ سَفَارَةَ بْنِ اصمید الْبَغْدَادِیِّ عَنِ ابْنِ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی الْفَتْحِ الْمَغَازِلِیِّ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ: کُنْتُ بَیْنَ یَدَیْ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِذَا بِصَوْتٍ قَدْ أَخَذَ جَامِعَ الْکُوفَةِ فَقَالَ یَا عَمَّارُ ائْتِ بِذِی الْفَقَارِ الْبَاتِرِ لِلْأَعْمَارِ فَجِئْتُهُ بِذِی الْفَقَارِ فَقَالَ اخْرُجْ یَا عَمَّارُ وَ امْنَعِ الرَّجُلَ عَنْ ظُلَامَةِ هَذِهِ الْمَرْأَةِ فَإِنِ انْتَهَی وَ إِلَّا مَنَعْتُهُ بِذِی الْفَقَارِ قَالَ فَخَرَجْتُ وَ إِذَا أَنَا بِرَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ قَدْ تَعَلَّقُوا بِزِمَامِ جَمَلٍ وَ الْمَرْأَةُ تَقُولُ الْجَمَلُ لِی وَ الرَّجُلُ یَقُولُ الْجَمَلُ لِی فَقُلْتُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَنْهَاکَ عَنْ ظُلْمِ هَذِهِ الْمَرْأَةِ فَقَالَ یَشْتَغِلُ عَلِیٌّ بِشُغُلِهِ وَ یَغْسِلُ یَدَهُ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ قَتَلَهُمْ بِالْبَصْرَةِ وَ یُرِیدُ أَنْ یَأْخُذَ جَمَلِی وَ یَدْفَعَهُ إِلَی هَذِهِ الْمَرْأَةِ الْکَاذِبَةِ فَقَالَ عَمَّارٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَرَجَعْتُ لَأُخْبِرَ مَوْلَایَ فَإِذَا بِهِ قَدْ خَرَجَ وَ لَاحَ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ وَ قَالَ وَیْلَکَ خَلِّ جَمَلَ الْمَرْأَةِ فَقَالَ هُوَ لِی فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَذَبْتَ یَا لَعِینُ قَالَ فَمَنْ یَشْهَدُ أَنَّهُ لِلْمَرْأَةِ یَا عَلِیُّ فَقَالَ الشَّاهِدُ الَّذِی لَا یُکَذِّبُهُ أَحَدٌ مِنَ الْکُوفَةِ فَقَالَ الرَّجُلُ إِذَا شَهِدَ شَاهِدٌ وَ کَانَ صَادِقاً سَلَّمْتُهُ إِلَی الْمَرْأَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام تَکَلَّمْ أَیُّهَا الْجَمَلُ لِمَنْ أَنْتَ فَقَالَ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ وَ خَیْرَ الْوَصِیِّینَ أَنَا لِهَذِهِ الْمَرْأَةِ مُنْذُ بِضْعَ عَشَرَ سَنَةً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام خُذِی جَمَلَکِ وَ عَارَضَ الرَّجُلَ بِضَرْبَةٍ قَسَمَهُ نِصْفَیْنِ (3).
شف، [کشف الیقین] مِنْ کِتَابِ الشَّرِیفِ أَبِی یَعْلَی مُحَمَّدِ بْنِ شَرِیفٍ أَبِی الْقَاسِمِ حَسَنٍ الْأَقْسَاسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ الْهَنَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 236
کتاب الروضه، الفضائل: از امام حسن عسکری علیه السلام، مانند آن آمده است(1).
روایت7.
کشف الیقین: عمار بن یاسر گفت: نزد مولایمان امیرالمؤمنین علیه السلام بودم، ناگهان با صدایی که مسجد کوفه را پر کرد گفت: ای عمار! ذوالفقار بُرنده عُمرها را بیاور، ذوالفقار را برای او آوردم، گفت: ای عمار برو و مرد را از ظلم به این زن بازدار، اگر دست برداشت که هیچ وگرنه با ذوالفقار او را باز می دارم، گفت: رفتم و مرد و زنی را دیدم که از افسار شتری گرفته اند، زن می گوید: شتر مال من است، و مرد می گوید: شتر مال من است، گفتم: امیرالمؤمنین تو را از ظلم کردن به این زن نهی کرده، گفت: علی علیه السلام مشغول کار خویش است و دست خود را با خون مسلمانانی که در بصره کشته، می شوید آنگاه می خواهد شتر مرا از من بگیرد و به این زن دروغگو بدهد؟ عمار رضی الله عنه گفت: بازگشتم تا مولایم را با خبر سازم که او را دیدم بیرون آمد و خشم در چهره اش نمایان بود، فرمود: وای بر تو شتر این زن را رها کن، گفت: آن مال من است، امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: دروغ می گویی ای ملعون، گفت: ای علی! چه کسی شهادت می دهد که این شتر مال اوست؟ گفت: شاهدی که هیچ کس در کوفه آن را دروغگو نمی شمارد، مرد گفت: اگر شاهدی شهادت دهد و راستگو باشد شتر را به او می دهم، علی علیه السلام فرمود: سخن بگو ای شتر از آنِ که هستی؟ با زبانی فصیح گفت: ای امیرالمؤمنین و ای بهترین وصیین من بیش از ده سال است که از آن این زن هستم، علی علیه السلام گفت: شترت را بگیر، و ضربه ای به مرد زد که او را دو نیم کرد(2) .
روایت8.
کشف الیقین:
ص: 236
أَبِی دُجَانَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخَیَّاطِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مُدَّ الْفُرَاتُ عِنْدَکُمْ عَلَی عَهْدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ نَخَافُ الْغَرَقَ لِأَنَّ فِی الْفُرَاتِ قَدْ جَاءَ مِنَ الْمَاءِ مَا لَمْ یُرَ مِثْلُهُ وَ قَدِ امْتَلَأَتْ جَنْبَتَاهُ فَاللَّهَ اللَّهَ فَرَکِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ النَّاسُ مَعَهُ وَ حَوْلَهُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَمَرَّ بِمَسْجِدِ سَقِیفٍ (1) فَغَمَزَهُ بَعْضُ شُبَّانِهِمْ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ مُغْضَباً فَقَالَ صَعَّارُ الْخُدُودِ لَئَّامُ الْجُدُودِ بَقِیَّةُ ثَمُودَ مَنْ یَشْتَرِی مِنِّی هَؤُلَاءِ الْأَعْبُدَ فَقَامَ إِلَیْهِ مَشَایِخُهُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ هَؤُلَاءِ شُبَّانٌ لَا یَعْقِلُونَ مَا هُمْ فِیهِ فَلَا تُؤَاخِذْنَا بِهِمْ فَوَ اللَّهِ إِنْ کُنَّا(2) لِهَذَا لَکَارِهِینَ وَ مَا مِنَّا أَحَدٌ یَرْضَی هَذَا الْکَلَامَ لَکَ فَاعْفُ عَنَّا عَفَا اللَّهُ عَنْکَ قَالَ فَکَأَنَّهُ اسْتَحْیَا فَقَالَ لَسْتُ أَعْفُو عَنْکُمْ إِلَّا عَلَی أَنْ لَا أَرْجِعَ حَتَّی تَهْدِمُوا مَجْلِسَکُمْ وَ کُلَّ کُوَّةٍ وَ مِیزَابٍ وَ بَالُوعَةٍ إِلَی طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ هَذَا أَذًی لِلْمُسْلِمِینَ فَقَالُوا نَحْنُ نَفْعَلُ ذَلِکَ فَمَضَی وَ تَرَکَهُمْ فَکَسَرُوا مَجْلِسَهُمْ وَ جَمِیعَ مَا أَمَرَ بِهِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْفُرَاتِ وَ هُوَ یَزْخَرُ بِأَمْوَاجِهِ فَوَقَفَ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ فَتَکَلَّمَ بِالْعِبْرَانِیَّةِ کَلَاماً فَنَقَصَ الْفُرَاتُ ذِرَاعاً فَقَالَ حَسْبُکُمْ (3) قَالُوا زِدْنَا فَضَرَبَهُ بِقَضِیبٍ کَانَ مَعَهُ فَإِذَا بِالْحِیتَانِ فَاغِرَةً(4) أَفْوَاهَهَا فَقَالَتْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عُرِضَتْ وَلَایَتُکَ عَلَیْنَا فَقَبِلْنَاهَا مَا خَلَا الْجِرِّیَّ وَ الْمَارْمَاهِیَ وَ الزِّمَّارَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمَّا تَفَرَّقُوا مِنَ الْمَائِدَةِ فَمَنْ کَانَ أَخَذَ مِنْهُمْ بَرّاً کَانَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةُ وَ الْخَنَازِیرُ وَ مَنْ أَخَذَ مِنْهُمْ بَحْراً کَانَ الْجِرِّیُّ وَ الْمَارْمَاهِی وَ الزِّمَّارُ ثُمَّ أَقْبَلَ النَّاسُ عَلَیْهِ فَقَالُوا هَذِهِ رُمَّانَةٌ مَا رَأَیْنَا مِثْلَهَا قَطُّ جَاءَ بِهَا الْمَاءُ وَ قَدْ أُحْبِسَتِ
ص: 237
امام صادق علیه السلام فرمود: در زمان علی علیه السلام فرات دچار مدّ شد و مردم به نزد او آمدند و گفتند: ای امیرالمؤمنین ما بیم غرق شدن داریم، چرا که آب فرات به حدی رسیده که مانند آن سابقه نداشته است، کناره های آن پر شده است، الله الله. امیرالمؤمنین سوار شد و مردم همراه او در راست و چپ بودند، بر مسجد سقیف گذر کرد یکی از جوانان آنها به استهزا چشمک زد. حضرت، خشمگین رو به او کرد و فرمود: ترش رویان پست اجداد، بازماندگان ثمود، چه کسی این بندگان را از من می خرد؟ بزرگانشان به سوی او رفتند و گفتند: ای امیرالمؤمنین اینان جوانند، نمی دانند در چه موقعیتی هستند، ما را به خاطر آنها مواخذه نکن، به خدا ما از این کراهت داریم، و هیچ یک از ما از گفتن این کلام به تو خشنود نیست، پس از ما بگذر خدا از تو بگذرد، گفت: او شرم کرد و فرمود: از شما نمی گذرم مگر اینکه تا وقتی برگشتم مجلستان و هر روزنه، ناودان و چاه گندابی که در راه مسلمانان است را نابود کنید که این باعث آزار مسلمانان است، گفتند: چنین می کنیم، رفت و آنان را ترک کرد. مجلس خود را شکستند و هر آنچه دستور داده بود انجام دادند تا اینکه به فرات رسید که امواجش در تلاطم بود، ایستاد در حالی که مردم می نگریستند، به عبرانی سخنی گفت و فرات یک ذراع کم شد، گفت: کافی است ؟ گفتند: بر ما بیافزا، با عصایی که همراهش بود ضربه زد ناگهان ماهی ها با دهانهای باز ظاهر شدند، گفتند: ای امیرالمؤمنین ولایتت را بر ما عرضه کردی و ما آن را پذیرفتیم به جز مار ماهی و ماهی آبنوس، علی علیه السلام فرمود: بنی اسرائیل وقتی از سفره پراکنده شدند عده از آنها به خشکی رفتند که تبدیل به بوزینه و خوک شدند و عده ای از آنها به دریا رفتند که مار ماهی و ماهی آبنوس شدند، سپس مردم به سوی او آمدند و گفتند: این اناری است که مانند آن را هرگز ندیدهایم، آب، آن را آورده
ص: 237
الْجِسْرُ(1) مِنْ عِظَمِهَا وَ کِبَرِهَا فَقَالَ هَذِهِ رُمَّانَةٌ مِنْ رُمَّانِ الْجَنَّةِ فَدَعَا بِالرِّجَالِ بِالْحِبَالِ فَأَخْرَجُوهَا فَمَا بَقِیَ بَیْتٌ بِالْکُوفَةِ إِلَّا دَخَلَهُ مِنْهَا شَیْ ءٌ(2).
الصعر المیل فی الخد خاصة و قد صعر خده و صاعر أی أماله من الکبر و زجر الوادی إذا امتد جدا و ارتفع.
شف، [کشف الیقین] مِنَ الْکِتَابِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سِنَانٍ (3) عَنْ یُوسُفَ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ حُکَّامِ بْنِ سَلَمٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ (4) عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ: تَبِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ الْمَدِینَةِ فَإِذَا أَنَا بِذِئْبٍ أَدْرَعَ أَزَبَّ قَدْ أَقْبَلَ یُهَرْوِلُ حَتَّی أَتَی الْمَکَانَ الَّذِی فِیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ وُلْدُهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام فَجَعَلَ الذِّئْبُ یَعْفِرُ بِخَدَّیْهِ عَلَی الْأَرْضِ وَ یُومِئُ بِیَدِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اللَّهُمَّ أَطْلِقْ لِسَانَ الذِّئْبِ فَیُکَلِّمَنِی فَأَطْلَقَ اللَّهُ لِسَانَ الذِّئْبِ فَإِذَا الذِّئْبُ یَقُولُ بِلِسَانٍ طَلْقٍ ذَلْقٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ مِنْ بَلَدِ الْفُجَّارِ الْکَفَرَةِ قَالَ وَ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ بَلَدَ الْأَنْبِیَاءِ الْبَرَرَةِ قَالَ وَ فِیمَا ذَا قَالَ لِأَدْخُلَ فِی بَیْعَتِکَ مَرَّةً أُخْرَی قَالَ کَأَنَّکُمْ قَدْ بَایَعْتُمُونَا قَالَ صَاحَ بِنَا صَائِحٌ مِنَ السَّمَاءِ أَنِ اجْتَمِعُوا فَاجْتَمَعْنَا إِلَی ثَنِیَّةٍ مِنْ (5) بَنِی إِسْرَائِیلَ فَنُشِرَ فِیهَا أَعْلَامٌ بِیضٌ وَ رَایَاتٌ خُضْرٌ وَ نُصِبَ فِیهَا مِنْبَرٌ مِنْ ذَهَبٍ أَحْمَرَ وَ عَلَا عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَخَطَبَ خُطْبَةً بَلِیغَةً وَجِلَ مِنْهَا الْقُلُوبُ وَ أَبْکَی مِنْهَا الْعُیُونَ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ الْوُحُوشِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ دَعَا مُحَمَّداً فَأَجَابَهُ وَ اسْتَخْلَفَ عَلَی عِبَادِهِ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمَرَکُمْ
ص: 238
و به خاطر بزرگی و عظمتش پل نگه داشته شده است، گفت: این انار از انارهای بهشت است، مردان را صدا زد و با طناب آن را بیرون آوردند، خانه ای در کوفه نماند مگر اینکه مقداری از آن انار، داخل آن شد(1) .
توضیح
الصعر: کشیدگی به ویژه در گونه، وقد صعر خدّه و صاعر یعنی: از تکبر کشید. زجر الوادی: وقتی که بسیار امتداد یابد و مرتفع شود.
روایت9.
کشف الیقین: عمار بن یاسر گفت: در یکی از راههای مدینه امیرالمؤمنین علیه السلام را دنبال می کردم که ناگهان گرگی که سرش سیاه و بدنش سفید بود و موی بسیار داشت دیدم، شتابان می آمد تا اینکه به مکانی که امیرالمؤمنین و پسرانش حسن و حسین علیهم السلام در آنجا بودند رسید. گرگ گونهاش را به خاک می مالید و با دستش به امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره می کرد. علی علیه السلام فرمود: خدایا زبان این گرگ را به جریان بیانداز تا با من سخن بگوید، خدا زبان گرگ را جاری ساخت و گرگ به زبانی روان و سلیس می گفت: سلام بر تو ای امیر المؤمنین، فرمود: سلام بر تو از کجا آمدی؟ گفت: از سرزمین فاجران کافر، فرمود: منظورت کجاست؟ گفت: سرزمین انبیاء نیکو کار، فرمود: به خاطر چه؟ گفت: برای اینکه یک بار دیگر در بیعت تو وارد شوم. فرمود: شما با ما بیعت کردید. گفت: فریاد زنندهای از آسمان بر ما فریاد زد که جمع شوید، در گردنه از بنی اسرائیل گرد آمدیم، و در آن علمهای سفید و پرچم های سبز بر افراشته شد، و در آن منبری از طلای سرخ نصب شد، جبرئیل از آن بالا رفت و خطبه ای بلیغ گفت که قلبها را جلا داد و چشمها را گریان کرد، سپس گفت: ای گروه وحوش خدای عزو جلّ محمد را خواند و اجابتش کرد، و بعد از او علی بن ابی طالب علیه السلام را خلیفه بندگانش قرار داد، و به شما دستور داد
ص: 238
أَنْ تُبَایِعُوهُ فَقَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا مَا خَلَا الذِّئْبَ فَإِنَّهُ جَحَدَ حَقَّکَ وَ أَنْکَرَ مَعْرِفَتَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَیْحَکَ أَیُّهَا الذِّئْبُ کَأَنَّکَ مِنَ الْجِنِّ فَقَالَ مَا أَنَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ أَنَا ذِئْبٌ شَرِیفٌ قَالَ وَ کَیْفَ تَکُونُ شَرِیفاً وَ أَنْتَ ذِئْبٌ قَالَ شَرِیفٌ لِأَنِّی مِنْ شِیعَتِکَ وَ أَخْبَرَنِی أَبِی أَنِّی مِنْ وُلْدِ ذَلِکَ الذِّئْبِ الَّذِی اصْطَادَهُ أَوْلَادُ یَعْقُوبَ فَقَالُوا هَذَا أَکَلَ أَخَانَا بِالْأَمْسِ وَ إِنَّهُ مُتَّهَمٌ (1).
قال الجوهری الأدرع من الخیل و الشاء ما اسود رأسه و ابیض سائره (2) و قال الزبب طول الشعر و کثرته و بعیر أزب و لا یکاد یکون الأزب إلا نفورا لأنه ینبت علی حاجبیه شعیرات فإذا ضربته الریح نفر(3).
یج، [الخرائج و الجرائح] ذَکَرَ الرَّضِیُّ فِی کِتَابِ خَصَائِصِ الْأَئِمَّةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَجُلٌ عَلَی عَهْدِ عُمَرَ وَ لَهُ إِبِلٌ بِنَاحِیَةِ أَذْرَبِیجَانَ قَدِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِ فَشَکَا إِلَیْهِ مَا نَالَهُ وَ أَنَّ مَعَاشَهُ کَانَ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَاسْتَغِثْ بِاللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ الرَّجُلُ مَا زِلْتُ أَدْعُو اللَّهَ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْهِ وَ کُلَّمَا قَرُبْتُ مِنْهَا حَمَلَتْ عَلَیَّ فَکَتَبَ لَهُ عُمَرُ رُقْعَةً فِیهَا مِنْ عُمَرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مَرَدَةِ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ أَنْ یُذَلِّلُوا(4) هَذِهِ الْمَوَاشِیَ لَهُ فَأَخَذَ الرَّجُلُ الرُّقْعَةَ وَ مَضَی فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ فَاغْتَمَمْتُ شَدِیداً(5) فَلَقِیتُ عَلِیّاً علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا کَانَ فَقَالَ علیه السلام وَ الَّذِی (6) فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَیَعُودَنَّ بِالْخَیْبَةِ فَهَدَأَ مَا بِی (7) وَ طَالَتْ عَلَیَّ شُقَّتِی وَ جَعَلْتُ أَرْقُبُ (8) کُلَّ مَنْ جَاءَ مِنْ أَهْلِ الْجِبَالِ فَإِذَا أَنَا بِالرَّجُلِ قَدْ وَافَی وَ فِی جَبْهَتِهِ شَجَّةٌ(9) تَکَادُ الْیَدُ تَدْخُلُ فِیهَا
ص: 239
تا با او بیعت کنید، گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم، به جز گرگ که حق و معرفت تو را انکار کرد. علی علیه السلام فرمود: وای بر تو ای گرگ گویی که تو از جن هستی؟ گفت: من از جن و یا انس نیستم، من گرگی شریف هستم، فرمود: چگونه شریف هستی در حالی که گرگی؟ گفت: شریفم چون از شیعیان تو هستم، گفت: و پدرم به من خبر داد که از فرزندان آن گرگی هستم که پسران یعقوب آن را شکار کردند و گفتند این برادر ما را دیروز خورد، و او متهم است(1) .
توضیح
جوهری گفت: الأدرع: اسب و گوسفندی که سرش سیاه و دیگر قسمت هایش سفید باشد، و گفت: الزبب: طولانی بودن مو و زیادی آن، و شتر أزب: تقریبا هر شتر أزبّ رمنده است چرا که بر روی ابروهای آن موهایی است که وقتی باد بر آن میوزد میرمد.
روایت10.
الخرائج: رضی در کتاب خصائص الأئمه با استناد به ابن عباس ذکر کرده، گفت: در زمان عمَر مردی بود که در منطقه آذربایجان شترانی داشت که رام نبودند، از آنچه به او رسیده بود نزد او شکایت کرد، و اینکه امرار معاشش از آن بود. عمر به او گفت: برو و به درگاه خدای تعالی استغاثه کن، مرد گفت: پیوسته دعا می کنم و به درگاه خدا متوسل می شوم، هر زمان که به آنها نزدیک می شوم بر من هجوم می آورد. عمر نامهای برای او نوشت که در آن نوشته بود: «از عمر امیرالمؤمنین به بزرگان جن و شیاطین که این چهارپایان را برای او رام کنید ». مرد نامه را گرفت و رفت، عبدالله بن عباس گفت: بسیار غمگین شدم و علی علیه السلام را دیدم و آنچه اتفاق افتاده بود را به او گفتم، علی علیه السلام فرمود: قسم به کسی که دانه را شکافت و مردم را خلق کرد شکست خورده باز می گردد، اضطرابم آرام گرفت و سختیم طولانی شد، و به هر کس که از کوه می آمد چشم دوختم. مردی را دیدم که بازگشت و در پیشانیش زخمی بود که تقریبا دست در آن داخل می شد.
ص: 239
فَلَمَّا رَأَیْتُهُ بَادَرْتُ إِلَیْهِ فَقُلْتُ مَا وَرَاکَ فَقَالَ إِنِّی صِرْتُ إِلَی الْمَوْضِعِ وَ رَمَیْتُ بِالرُّقْعَةِ فَحَمَلَ عَلَیَّ عَدَدٌ مِنْهَا فَهَالَنِی أَمْرُهَا وَ لَمْ یَکُنْ لِی قُوَّةٌ فَجَلَسْتُ فَرَمَحَتْنِی أَحَدُهَا فِی وَجْهِی فَقُلْتُ اللَّهُمَّ اکْفِنِیهَا وَ کُلُّهَا تَشُدُّ عَلَیَّ وَ تُرِیدُ قَتْلِی فَانْصَرَفَتْ عَنِّی فَسَقَطْتُ فَجَاءَ أَخِی فَحَمَلَنِی وَ لَسْتُ أَعْقِلُ فَلَمْ أَزَلْ أَتَعَالَجُ حَتَّی صَلَحْتُ وَ هَذَا الْأَثَرُ فِی وَجْهِی فَقُلْتُ لَهُ صِرْ إِلَی عُمَرَ وَ أَعْلِمْهُ فَصَارَ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ فَزَبَرَهُ (1) فَقَالَ لَهُ کَذَبْتَ لَمْ تَذْهَبْ بِکِتَابِی فَحَلَفَ الرَّجُلُ لَقَدْ فَعَلَ فَأَخْرَجَهُ عَنْهُ.
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَمَضَیْتُ بِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ إِذَا انْصَرَفْتَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی هِیَ فِیهِ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ اللَّهُمَّ ذَلِّلْ لِی صُعُوبَتَهَا وَ اکْفِنِی شَرَّهَا فَإِنَّکَ الْکَافِی الْمُعَافِی وَ الْغَالِبُ الْقَاهِرُ- قَالَ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ رَاجِعاً فَلَمَّا کَانَ مِنْ قَابِلٍ قَدِمَ الرَّجُلُ وَ مَعَهُ جُمْلَةٌ مِنَ الْمَالِ قَدْ حَمَلَهَا مِنْ أَثْمَانِهَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ صَارَ إِلَیْهِ وَ أَنَا مَعَهُ فَقَالَ علیه السلام تُخْبِرُنِی أَوْ أُخْبِرُکَ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بَلْ تُخْبِرُنِی قَالَ کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ صِرْتَ إِلَیْهَا فَجَاءَتْکَ وَ لَاذَتْ بِکَ خَاضِعَةً ذَلِیلَةً فَأَخَذْتَ بِنَوَاصِیهَا وَاحِدَةً وَاحِدَةً فَقَالَ الرَّجُلُ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَأَنَّکَ کُنْتَ مَعِی هَکَذَا کَانَ فَتَفَضَّلْ بِقَبُولِ مَا جِئْتُکَ بِهِ فَقَالَ امْضِ رَاشِداً بَارَکَ اللَّهُ لَکَ وَ بَلَغَ الْخَبَرُ عُمَرَ فَغَمَّهُ ذَلِکَ وَ انْصَرَفَ الرَّجُلُ وَ کَانَ یَحُجُّ کُلَّ سَنَةٍ وَ قَدْ أَنْمَی اللَّهُ مَالَهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کُلُّ مَنِ اسْتَصْعَبَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ مَالٍ أَوْ أَهْلٍ أَوْ وَلَدٍ أَوْ أَمْرٍ فَلْیَبْتَهِلْ إِلَی اللَّهِ بِهَذَا الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ یُکْفَی مِمَّا یَخَافُ الله إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو الْعَزِیزِ کَادِشٌ الْعُکْبَرِیُّ بِإِسْنَادِهِ: مِثْلَهُ وَ فِی آخِرِهِ فَبُورِکَ الرَّجُلُ فِی مَالِهِ حَتَّی ضَاقَ عَلَیْهِ رِحَابُ بَلَدِهِ (3).
ص: 240
وقتی او را دیدم به سوی او شتافتم و گفتم: چه شده ؟ گفت: من به مکان رفتم و نامه را انداختم، تعدادی از آنها بر من هجوم آوردند و کارشان مرا به وحشت انداخت، و من توانی نداشتم، نشستم و یکی از آنها بر صورتم ضربه زد، گفتم: خدایا مرا از آنها کفایت کن در حالی که همه آنها بر من هجوم آورده بودند و می خواستند مرا بکشند، از من روی برگرداندند، افتادم و برادرم آمد و مرا در حالی که بیهوش بودم حمل کرد، پیوسته مداوا می کردم تا اینکه خوب شدم و این اثر در صورتم است، به او گفتم: نزد عمر برو و او را با خبر کن، نزد او رفت و در کنارش افرادی بودند، و او را از آنچه اتفاق افتاده بود با خبر کرد، او را سرزنش کرد و گفت: دروغ می گویی نوشته مرا نبردی، مرد قسم خورد که برده است، پس او را راند .
ابن عباس گفت: او را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بردم، خندید و فرمود: آیا به تو نگفتم؟ سپس رو به مرد کرد و فرمود: وقتی به مکانی که آنها هستند بازگشتی بگو: «خدایا من به وسیله پیامبرت، پیامبر رحمت و اهل بیت او که آنها را آگاهانه برای عالمیان برگزیدی به سوی تو روی می آورم، خدایا سرکشی آنها را بر من مهار کن و مرا از شرش کفایت کن، که تو کفایت کننده، بخشنده و غالب و چیره هستی». گفت: مرد بازگشت. در سال بعد وقتی آن مرد آمد همراه او اموالی بود که به جای قیمتهایشان نزد امیرالمؤمنین آورده بود و من همراه او بودم، علی علیه السلام به او فرمود: تو به من می گویی یا من به تو بگویم؟ مرد گفت: ای امیرالمؤمنین البته شما به من بگویید، گفت: گویی که من همراه تو بودم وقتی به طرف آنها رفتی و خاضعانه و رام به تو پناه آوردند، یکی یکی از موی پیشانیشان گرفتی، مرد گفت: درست گفتی ای امیرالمؤمنین گویی که همراه بودی همین طور بود، آنچه برای تو آورده ام از من بپذیر، گفت: خدا به تو برکت دهد، در راه هدایت گام بردار، خبر به عمر رسید و غمگینش کرد، مرد بازگشت، و هر سال به حج می رفت، و خدا مالش را فزون کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هر کس که مال یا اهل و اولاد یا کاری بر او سرکش گردد باید خدا را با این دعا بخواند، و آن از هر آنچه که از خدا بترسد کفایت می کند إن شاالله(1).
مناقب ابن شهر آشوب: ابو العزیز کادش عکبری با اسنادش مانند آن را روایت کرده و در آخرش آورده: دارایی مرد برکت یافت تا جایی که فضای آن شهر بر او تنگ شد(2).
ص: 240
یج، [الخرائج و الجرائح] الصَّفَّارُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ جُذْعَانَ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیٌّ علیه السلام بِالْکُوفَةِ إِذْ أَحَاطَتْ بِهِ الْیَهُودُ فَقَالُوا أَنْتَ الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّ الْجِرِّیَّ مِنَّا مَعْشَرَ الْیَهُودِ ثُمَّ مُسِخَ فَقَالَ لَهُمْ نَعَمْ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَتَنَاوَلَ مِنْهَا عُوداً فَشَقَّهُ بِاثْنَیْنِ وَ تَکَلَّمَ عَلَیْهِ بِکَلَامٍ وَ تَفَلَ عَلَیْهِ ثُمَّ رَمَی بِهِ فِی الْفُرَاتِ فَإِذَا الْجِرِّیُّ یَتَرَاکَبُ بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ یَقُولُونَ بِصَوْتٍ عَالٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(1) نَحْنُ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عُرِضَتْ عَلَیْنَا وَلَایَتُکُمْ فَأَبَیْنَا أَنْ نَقْبَلَهَا فَمَسَخَنَا اللَّهُ جِرِّیّاً(2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عُمَرُ بْنُ (3) حَمْزَةَ الْعَلَوِیُّ فِی فَضَائِلِ الْکُوفَةِ: أَنَّهُ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ فِی مِحْرَابِ جَامِعِ الْکُوفَةِ إِذْ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ رَجُلٌ لِلْوُضُوءِ فَمَضَی نَحْوَ رَحْبَةِ الْکُوفَةِ یَتَوَضَّأُ فَإِذَا بِأَفْعًی قَدْ لَقِیَهُ فِی طَرِیقِهِ لِیَلْتَقِمَهُ فَهَرَبَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَحَدَّثَهُ بِمَا لَحِقَهُ فِی طَرِیقِهِ فَنَهَضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الثَّقْبِ الَّذِی فِیهِ الْأَفْعَی فَأَخَذَ سَیْفَهُ وَ تَرَکَهُ فِی بَابِ الثَّقْبِ وَ قَالَ إِنْ کُنْتَ مُعْجِزَةً مِثْلَ عَصَا مُوسَی فَأَخْرِجِ الْأَفْعَی فَمَا کَانَ إِلَّا سَاعَةً حَتَّی خَرَجَ یُسَارُّهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی الْأَعْرَابِیِّ وَ قَالَ إِنَّکَ ظَنَنْتَ أَنِّی رَابِعُ أَرْبَعَةٍ لَمَّا قُمْتَ بَیْنَ یَدَیَّ فَقَالَ هُوَ صَحِیحٌ ثُمَّ لَطَمَ عَلَی رَأْسِهِ وَ أَسْلَمَ.
فِی الِامْتِحَانِ، عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الْبَرِّیَّةِ فَرَأَیْتُهُ قَدْ عَدَلَ عَنِ الطَّرِیقِ فَتَبِعْتُهُ فَرَأَیْتُهُ یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ تَبَسَّمَ ضَاحِکاً فَقَالَ أَحْسَنْتَ أَیُّهَا الطَّیْرُ إِذْ صَفَرْتَ بِفَضْلِهِ فَقُلْتُ لَهُ یَا مَوْلَایَ أَیُّ الطَّیْرِ(4) فَقَالَ فِی الْهَوَاءِ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ وَ تَسْمَعَ کَلَامَهُ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا مَوْلَایَ فَنَظَرَ إِلَی
ص: 241
روایت11.
امام صادق علیه السلام فرمود: در حالی که علی علیه السلام در کوفه بود یهودیان او را احاطه کردند، گفتند: تو کسی هستی که ادعا کردی مارماهی از ما گروه یهودیان بوده سپس مسخ شده است؟ گفت: بله، سپس دستش را به زمین زد و چوبی از آن برداشت، آن را دو قسمت کرد، سخنی با آن گفت و بر آن آب دهن ریخت، سپس آن را در فرات انداخت. ناگهان مارماهی ها یک به یک به هم پیوستند و با صدای بلند به امیرالمؤمنین علیه السلام میگفتند: ما گروهی از بنی اسرائیل هستیم، ولایت شما بر ما عرضه شد و ما از پذیرش آن امتناع کردیم و خدا ما را تبدیل به مار ماهی کرد.(1)
روایت12.
مناقب ابن شهر آشوب: عمَر بن حمزه علوی در فضائل الکوفه: امیرالمؤمنین علیه السلام روزی در محراب مسجد کوفه بود که مردی پیش رویش برخاست تا وضو بگیرد و به طرف محوطه باز کوفه رفت تا وضو بگیرد که ناگهان در راه یک افعی با او روبرو شد که میخواست او را ببلعد، از مقابل آن به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام گریخت، و آنچه در راه دیده بود برایش تعریف کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و رفت بر در سوراخی که افعی در آن بود ایستاد، شمشیرش را برداشت و بر در سوراخ گذاشت، فرمود: اگر معجزه ای مانند عصای موسی هستی افعی را خارج کن، ساعتی نگذشته بود که بیرون آمد و با او محرمانه سخن میگفت، سپس سرش را به طرف بادیه نشین بالا گرفت و گفت: تو وقتی پیش روی من ایستادی گمان کردی که من چهارمی چهار تا (خلیفه)هستم، گفت: درست است سپس بر سرش زد و اسلام آورد.
در الامتحان: عمار بن یاسر و جابر انصاری: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام در بیابان بودم که از راه خارج شد او را دنبال کردم و دیدم که به آسمان می نگرد، سپس تبسّمی کرد و خندید و فرمود: احسنت ای پرنده که به فضل او بانگ سر دادی، به او گفتم: ای سرور من، کدام پرنده؟ فرمود: در هوا آیا دوست داری آن را ببینی و سخنش را بشنوی؟ گفتم: بله سرور من،
ص: 241
السَّمَاءِ وَ دَعَا بِدُعَاءٍ خَفِیٍّ فَإِذَا الطَّیْرُ یَهْوِی إِلَی الْأَرْضِ فَسَقَطَ عَلَی یَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهِ فَقَالَ انْطِقْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَأَنْطَقَ اللَّهُ الطَّیْرَ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَرَدَّ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُکَ وَ مَشْرَبُکَ فِی هَذِهِ الْفَلَاةِ الْقَفْرَاءِ الَّتِی لَا نَبَاتَ فِیهَا وَ لَا مَاءَ فَقَالَ یَا مَوْلَایَ إِذَا جُعْتُ ذَکَرْتُ وَلَایَتَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَأَشْبَعُ وَ إِذَا عَطِشْتُ فَأَتَبَرَّأُ مِنْ أَعْدَائِکُمْ فَأَرْوَی فَقَالَ بُورِکَ فِیکَ فَطَارَتْ وَ هَذَا مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ(1).
مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ الْأَزْدِیُّ الدُّبَیْلِیُ (2) فِی مُعْجِزَاتِ النُّبُوَّةِ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ فِی خَبَرٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ عَبَرَ فِی السَّمَاءِ خَیْطٌ مِنَ الْإِوَزِّ(3) طَائِراً عَلَی رَأْسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَصَرْصَرْنَ وَ صَرَخْنَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلْقَنْبَرِ قَدْ سَلَّمْنَ عَلَیَّ وَ عَلَیْکُمْ فَتَغَامَزَ أَهْلُ النِّفَاقِ بَیْنَهُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَادِ بِأَعْلَی صَوْتِکَ أَیُّهَا الْإِوَزُّ أَجِیبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَخَا رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَنَادَی قَنْبَرٌ بِذَلِکَ فَإِذَا الطَّیْرُ تُرَفْرِفُ عَلَی رَأْسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ قُلْ لَهَا انْزِلْنَ فَلَمَّا قَالَ لَهَا رَأَیْتُ الْإِوَزَّ وَ قَدْ ضَرَبَتْ بِصُدُورِهَا إِلَی الْأَرْضِ حَتَّی صَارَتْ فِی صَحْنِ الْمَسْجِدِ عَلَی أَرْضٍ وَاحِدَةٍ فَجَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُخَاطِبُهَا بُلْغَةٍ لَا نَعْرِفُهَا وَ هُنَّ یَلْزُزْنَ (4) بِأَعْنَاقِهِنَّ إِلَیْهِ وَ یُصَرْصِرْنَ ثُمَّ قَالَ لَهُنَّ انْطِقْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ قَالَ فَإِذَا هُنَّ یَنْطِقْنَ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةَ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْخَبَرَ وَ هَذَا کَقَوْلِهِ تَعَالَی یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ(5).
ابْنُ وَهْبَانَ وَ الْفَتَّاکُ: فَمَضَیْنَا بِغَابَةٍ فَإِذَا بِأَسَدٍ بَارَکَ (6) فِی الطَّرِیقِ وَ أَشْبَالُهُ خَلْفَهُ
ص: 242
به آسمان نگریست و با صدای آرام دعایی کرد، پرنده به طرف زمین آمد و بر دست امیرالمؤمنین علیه السلام افتاد دستش را بر پشتش کشید و فرمود: به إذن خدا سخن بگو من علی بن ابی طالب هستم، خدا پرنده را به زبان عربی آشکار به سخن آورد، گفت: سلام، رحمت و برکات خدا بر تو ای امیر المؤمنین، به او پاسخ داد و فرمود: غذا و آب تو در این بیابانی که هیچ گیاه و آبی در آن نیست از کجا تأمین می شود؟ گفت: ای سرور من وقتی گرسنه شدم ولایت شما اهل بیت را به یاد می آورم و سیر می شوم و وقتی تشنه شدم از دشمنان شما بیزاری می جویم و سیراب می شوم، گفت: خدا یارت باشد و پرواز کرد، و این مانند کلام خدای تعالی است: « یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ »(1){ای
مردم ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم}.
محمد بن وهبان أزدیّ دُبَیلی در معجزات النبوة از براء بن عازب در خبری از امیر المومین علیه السلام آورده: دستهای از مرغابیها بالای سر امیرالمؤمنین در آسمان گذشتند، سرو صدا کردند و فریاد زدند، امیرالمؤمنین علیه السلام به قنبر فرمود: به من و شما سلام دادند، منافقان با چشم به یکدیگر اشاره کردند، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: با نهایت صدایت فریاد بزن: ای مرغابیها پاسخ امیرالمؤمنین و برادر رسول پروردگار جهانیان را بدهید، قنبر این را فریاد زد، پرندگان بر روی سر امیرالمؤمنین علیه السلام به پرواز درآمدند، فرمود: به آنها بگو: فرود آیید، وقتی به آنها گفت مرغابیها را دیدم که سینه های خود را بر زمین زدند تا اینکه در صحن مسجد بر روی یک سطح قرار گرفتند، امیرالمؤمنین علیه السلام با زبانی که آن را نمی فهمیدیم شروع به صحبت با آنها کرد، آنها گردنهای خود را به او می چسباندند و سرو صدا می کردند، سپس به آنها فرمود: به إذن خدای عزیز و جبّار سخن بگویید، گفت: در این هنگام آنها به زبان عربی آشکار سخن گفتند: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین و خلیفه پروردگار جهانیان، تا آخر خبر. و این مانند کلام خدای تعالی است: « یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ » {ای کوه ها با او [در تسبیح خدا] همصدا شوید و ای پرندگان [هماهنگی کنید]}(2).
ابن وهبان و فتّاک: از جنگلی گذر کردیم که ناگهان شیری را که نشسته بود و بچه هایش پشت او بودند
ص: 241
فَلَوَیْتُ بِدَابَّتِی لِأَرْجِعَ فَقَالَ علیه السلام إِلَی أَیْنَ أَقْدِمْ یَا جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ(1) إِنَّمَا هُوَ کَلْبُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها(2) الْآیَةَ فَإِذَا بِالْأَسَدِ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَهُ یُبَصْبِصُ (3) بِذَنَبِهِ وَ هُوَ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ یَا ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَبَا الْحَارِثِ مَا تَسْبِیحُکَ فَقَالَ أَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ أَلْبَسَنِی الْمَهَابَةَ وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِ عِبَادِهِ مِنِّی الْمَخَافَةَ وَ رَأَی أَسَداً أَقْبَلَ نَحْوَهُ یُهَمْهِمُ وَ یَمْسَحُ بِرَأْسِهِ الْأَرْضَ فَتَکَلَّمَ مَعَهُ بِشَیْ ءٍ فَسُئِلَ عَنْهُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّهُ یَشْکُو الْحَبَلَ وَ دَعَا لِی وَ قَالَ لَا سَلَّطَ اللَّهُ أَحَداً مِنَّا عَلَی أَوْلِیَائِکَ (4) وَ حُکِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ انْقِضَاضَ غُرَابٍ عَلَی خُفِّهِ وَ قَدْ نَزَعَهُ لِیَتَوَضَّأَ وُضُوءَ الصَّلَاةِ فَانْسَابَ فِیهِ أَسْوَدُ فَحَمَلَهُ الْغُرَابُ حَتَّی صَارَ بِهِ فِی الْجَوِّ ثُمَّ أَلْقَاهُ فَوَقَعَ مِنْهُ الْأَسْوَدُ وَ وَقَاهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ.
وَ فِی الْأَغَانِی، أَنَّهُ قَالَ الْمَدَائِنِیُّ: إِنَّ السَّیِّدَ الْحِمْیَرِیَّ وَقَفَ بِالْکُنَاسِ (5) وَ قَالَ مَنْ جَاءَ بِفَضِیلَةٍ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَمْ أَقُلْ فِیهَا شِعْراً فَلَهُ فَرَسِی هَذَا وَ مَا عَلَیَّ فَجَعَلُوا یُحَدِّثُونَهُ وَ یُنْشِدُهُمْ فِیهِ حَتَّی رَوَی رَجُلٌ عَنْ أَبِی الرَّعْلِ الْمُرَادِیِّ أَنَّهُ قَدِمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَتَطَهَّرَ لِلصَّلَاةِ فَنَزَعَ خُفَّهُ فَانْسَابَ فِیهِ أَفْعًی فَلَمَّا دَعَا لِیَلْبَسَهُ انْقَضَّتْ غُرَابٌ فَحَلَّقَتْ ثُمَّ أَلْقَاهَا فَخَرَجَتِ الْأَفْعَی مِنْهُ قَالَ فَأَعْطَاهُ السَّیِّدُ مَا وَعَدَهُ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:
أَلَا یَا قَوْمِ لِلْعَجَبِ الْعُجَابِ***لِخُفِّ أَبِی الْحُسَیْنِ وَ لِلْحُبَابِ
عَدُوٌّ مِنْ عِدَاتِ الْجِنِّ عَبْدٌ***بَعِیدٌ فِی الْمُرَادَةِ مِنْ صَوَابٍ (6)
ص: 243
دیدیم، چهارپایم را برگرداندم تا بازگردم، علی علیه السلام فرمود: کجا ؟ پیش بیا ای جویریة بن مُسهِر او فقط سگ خداست، سپس فرمود: « ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها »(1){هیچ
جنبنده ای نیست مگر اینکه او مهار هستی اش را در دست دارد} ادامه آیه. شیر به سوی او آمد درحالی که دمش را تکان می داد و میگفت: سلام، رحمت و برکت خدا بر تو ای امیرالمؤمنین و ای پسر عموی رسول الله صلی الله علیه واله، فرمود: سلام بر تو ای اباالحارث تسبیحت چیست؟ گفت: می گویم: پاک و منزّه است کسی که لباس هیبت بر من پوشانده و در دل بندگانش ترس مرا انداخته.
شیری را دید که به سوی او می آید، می غرد و سرش را بر زمین می مالد، به او چیزی گفت: از علی علیه السلام در مورد آن سوال شد. فرمود: از دام شکایت می کند و برای من دعا کرد و گفت: خدا یکی از ما را بر دوستداران تو مسلط نگرداند. (2)
از محمد بن حنفیه فرود آمدن کلاغی بر کفش او در حالی که برای وضو آن را در آورده و ماری در آن خزیده بود حکایت شده است که کلاغ آن را برداشت و به آسمان برد سپس آن را انداخت و مار از آن خارج شد و خدا او را از آن حفظ کرد.
و در اغانی آمده است که مدائنی گفت: سیّد حِمیَری در محله کُناس ایستاد و گفت: چه کسی فضیلتی از علی بن ابی طالب علیه السلام را برای من می آورد که من درباره آن شعری نگفته باشم تا اسب و هر آنچه دارم از آن او شود؟ شروع کردند به سخن گفتن با او و در مورد آن شعر می خواند تا اینکه مردی از ابی رعل مرادی روایت کرد که امیرالمؤمنین علیه السلام برای نماز تطهیر می کرد و کفشش را در آورد و افعی در آن خزید وقتی خواست آن را بپوشد کلاغی فرود آمد آن را به پرواز در آورد و سپس انداخت، و افعی از آن خارج شد، گفت: سیّد آنچه وعده داده بود را به اوعطا کرد و سرود:
- ای مردم شگفتا از کفش ابو الحسین و شگفتا از مار.
- دشمنی از دشمنان جن، بنده ای که در عصیانش از صواب به دور است.
ص: 243
کَرِیهُ اللَّوْنِ أَسْوَدُ ذُو بَصِیصٍ***حَدِیدُ النَّابِ أَزْرَقُ ذُو لُعَابٍ
أَتَی خُفّاً لَهُ فَانْسَابَ فِیهِ***لِیَنْهَشَ رِجْلَهُ مِنْهَا بِنَابٍ
فَقَضَّ مِنَ السَّمَاءِ لَهُ عُقَابٌ***مِنَ الْعِقْبَانِ أَوْ شِبْهُ الْعُقَابِ
فَطَارَ بِهِ فَحَلَّقَ ثُمَّ أَهْوَی***بِهِ لِلْأَرْضِ مِنْ دُونِ السَّحَابِ
فَصَکَّ بِخُفِّهِ فَانْسَابَ مِنْهُ***وَ وَلَّی هَارِباً حَذَرَ الْحِصَابِ
وَ دَافَعَ عَنْ أَبِی حَسَنٍ عَلِیٍ***نَقِیعَ سِمَامِهِ بَعْدَ انْسِیَابٍ (1)
تحلیق الطائر ارتفاعه فی طیرانه و الحباب بالضم الحیة و مراد الإبل محل اختلافها فی المرعی مقبلة و مدبرة(2) و البصیص البریق قوله حذر الحصاب أی أن یرمی بالحصباء.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حَدَّثَنِی أَبُو مَنْصُورٍ بِإِسْنَادِهِ وَ الْأَصْفَهَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی رَجُلٍ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِصِفِّینَ فَرَأَیْتُ بَعِیراً مِنْ إِبِلِ الشَّامِ جَاءَ وَ عَلَیْهِ رَاکِبُهُ وَ ثَقَلُهُ فَأَلْقَی مَا عَلَیْهِ وَ جَعَلَ یَتَخَلَّلُ الصُّفُوفَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَوَضَعَ مِشْفَرَهُ مَا بَیْنَ رَأْسِ عَلِیٍّ وَ مَنْکِبِهِ وَ جَعَلَ یُحَرِّکُهَا بِجِرَانِهِ (3) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَعَلَامَةٌ بَیْنِی وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَجَدَّ النَّاسُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ اشْتَدَّ قِتَالُهُمْ (4).
تَفْسِیرُ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام: لَمَّا نَاظَرَتِ الْیَهُودُ عَلِیّاً علیه السلام فِی النُّبُوَّةِ نَادَی جِمَالَ الْیَهُودِ أَیَّتُهَا الْجِمَالُ اشْهَدِی لِمُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ فَنَطَقَتْ جِمَالُهُمْ وَ ثِیَابُهُمْ کُلُّهَا صَدَقْتَ یَا عَلِیُّ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ إِنَّکَ یَا عَلِیُّ حَقّاً وَصِیُّهُ فَآمَنَ بَعْضُهُمْ وَ خَزِیَ آخَرُونَ فَنَزَلَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ (5) الْکِتَابُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 244
- زشت رنگ سیاهی که برق می زند، دندانهایش آبی و آهنین دارای زهر.
- داخل کفش او شد و در آن خزید تا با دندانش پای او را نیش زند.
- عقابی از عقاب ها یا شبیه عقاب از آسمان بر آن فرود آمد .
- آن را برد و به پرواز در آورد سپس آن را زمین انداخت از زیر ابرها.
- کفشش را بر زمین زد و از آن بیرون خزید و از ترس اینکه با سنگ زده شود هراسان گریخت.
- و از ابو الحسن علی علیه السلام در مقابل زهر آماده آن بعد از اینکه جاری شده بود دفاع کرد(1)
توضیح
تحلیق الطائر: ارتفاع گرفتن آن در پروازش، الحُباب: مار، مراد الإبل: محل رفت و آمد در چراگاه در حال رفتن و آمدن(2)،
البصیص: درخشش. و کلامش: حذر الحصاب یعنی از ترس اینکه با سنگ و شن زده شود.
روایت13.
مناقب ابن شهر آشوب: ابو منصور با استنادش و اصفهانی با اسنادش به مردی، گفت: من و علی بن ابی طالب علیه السلام در صفّین بودیم، شتری از شتران شام را دیدم که آمد و سوارکار و بارش بر آن بود، آنچه بر آن بود را انداخت و شروع به گشتن در میان صفوف کرد تا اینکه به علی علیه السلام رسید پوزه خود را ما بین سر و شانه علی علیه السلام قرار داد و با جلوی گردنش آن را حرکت می داد، علی علیه السلام فرمود: به خدا این نشانهای است میان من و رسول الله صلی الله علیه وآله، گفت: در آن روز مردم کوشیدند و جنگشان شدّت گرفت(3).
تفسیر ابو محمد حسن عسکری علیه السلام: وقتی یهودیان با علی علیه السلام در نبوّت مناظره کردند، شترهای یهودیان را صدا زد: ای شتران برای محمد و وصیّش شهادت دهید، شتران و لباسهایشان همگی به سخن آمدند: راست گفتی ای علی به راستی که محمد رسول الله و تو ای علی به حق وصیّ او هستی. برخی از آنها ایمان آوردند و دیگران رسوا شدند، نازل شد: « الم * ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ »(4){الم
این است کتابی که در [حقانیّت] آن هیچ تردیدی نیست [و] مایه هدایت تقوا پیشگان است} کتاب امیرالمؤمنین و تقواپیشگان شیعیان او هستند.
ص: 244
وَ الْمُتَّقِینَ (1) شِیعَتُهُ.
أَبُو بَکْرٍ الشِّیرَازِیُّ فِی نُزُولِ الْقُرْآنِ فِی شَأْنِ عَلِیٍّ علیه السلام بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُقَاتِلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ-(2) عَرَضَ اللَّهُ أَمَانَتِی عَلَی السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فَقُلْنَ رَبَّنَا لَا نَحْمِلُهَا(3) بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ لَکِنْ (4) نَحْمِلُهَا بِلَا ثَوَابٍ وَ لَا عِقَابٍ وَ إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ أَمَانَتِی وَ وَلَایَتِی عَلَی الطُّیُورِ فَأَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهَا الْبُزَاةُ الْبِیضُ وَ الْقَنَابِرُ(5) وَ أَوَّلُ مَنْ جَحَدَهَا الْبُومُ وَ الْعَنْقَاءُ فَلَعَنَهُمَا اللَّهُ تَعَالَی مِنْ بَیْنِ الطُّیُورِ فَأَمَّا الْبُومُ فَلَا تَقْدِرُ أَنْ تَظْهَرَ بِالنَّهَارِ لِبُغْضِ الطَّیْرِ لَهَا وَ أَمَّا الْعَنْقَاءُ فَغَابَتْ فِی الْبِحَارِ لَا تُرَی وَ إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ أَمَانَتِی عَلَی الْأَرَضِینَ فَکُلُّ بُقْعَةٍ آمَنَتْ بِوَلَایَتِی جَعَلَهَا طَیِّبَةً زَکِیَّةً وَ جَعَلَ نَبَاتَهَا وَ ثَمَرَهَا حُلْواً عَذْباً وَ جَعَلَ مَاءَهَا زُلَالًا وَ کُلُّ بُقْعَةٍ جَحَدَتْ أَمَانَتِی وَ أَنْکَرَتْ وَلَایَتِی جَعَلَهَا سَبِخاً وَ جَعَلَ نَبَاتَهَا مُرّاً عَلْقَماً وَ جَعَلَ ثَمَرَهَا الْعَوْسَجَ وَ الْحَنْظَلَ وَ جَعَلَ مَاءَهَا مِلْحاً أُجَاجاً ثُمَّ قَالَ وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ یَعْنِی أُمَّتَکَ یَا مُحَمَّدُ وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِمَامَتَهُ بِمَا فِیهَا مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً لِنَفْسِهِ جَهُولًا لِأَمْرِ دِینِهِ (6) مَنْ لَمْ یُؤَدِّهَا بِحَقِّهَا فَهُوَ ظَلُومٌ غَشُومٌ (7).
عم، [إعلام الوری] مِنْ مُعْجِزَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا رَوَاهُ عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام: مِنْ قَوْلِهِ علیه السلام لِجُوَیْرِیَةَ بْنِ مُسْهِرٍ وَ قَدْ عَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ أَمَا إِنَّهُ سَیَعْرِضُ لَکَ فِی طَرِیقِکَ الْأَسَدُ قَالَ فَمَا الْحِیلَةُ لَهُ قَالَ تُقْرِئُهُ مِنِّی السَّلَامَ
ص: 245
از امیرالمؤمنین علیه السلام: در کلام خدای تعالی: « إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ »(1)
{ما امانت [الهی و بار تکلیف] را عرضه کردیم}، خدا امانت مرا بر آسمانهای هفتگانه با ثواب و عقاب عرضه کرد، گفتند: پروردگارا ما آن را با ثواب و عقاب بر دوش نمی گیریم بلکه بدون ثواب و عقاب حمل می کنیم، و خدا امانت و ولایت مرا بر پرندگان عرضه کرد و اولین پرنده ای که ایمان آورد بازهای سفید و گنجشکان بودند و اولین پرندگانی که انکار کردند جغد و سیمرغ بودند که خدا در میان پرندگان آن دو را لعن کند، جغد نمی تواند روز ظاهر شود به خاطر دشمنی پرندگان با او و سیمرغ در دریاها پنهان شده و دیده نمی شود و خدا امانت مرا بر زمین ها عرضه کرد و هر قسمتی که به ولایت من ایمان آورد آن را پاکیزه و نیکو گردانید، گیاهان، نباتات و میوه هایش را شیرین و گوارا کرد و آبش را زلال قرار داد و هر قسمتی که امانت مرا انکار کرد آن را شوره زار و گیاهش را تلخ کرد و میوه اش را گیاهی خاردار و حَنْظَل (هندوانه تلخ) قرار داد و آب آن را شور و تلخ ساخت، سپس گفت: « وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ » {و آن را بر دوش انسان گذاشت} یعنی أمّت تو ای محمد، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و امامتش با آنچه از ثواب و عقاب در آن است و او « إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً » {بسیار ستم پیشه بود} نسبت به خود و «نادان» به کار دینش، هر کس حق آن را به جا نیاورد او ستمکاری بی پرواست(2).
روایت14.
أعلام الوری: از معجزات امیرالمؤمنین علیه السلام روایتی است که عمرو بن شمر از جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده است: سخن علی علیه السلام به جویریة بن مسهر در حالی که قصد رفتن داشت: آگاه باش که در مسیرت شیری را می بینی، گفت: چاره چیست؟ فرمود: از من به او سلام برسان
ص: 245
وَ تُخْبِرُهُ أَنِّی أَعْطَیْتُکَ مِنْهُ الْأَمَانَ فَخَرَجَ جُوَیْرِیَةُ فَبَیْنَا هُوَ یَسِیرُ(1) عَلَی دَابَّةٍ إِذْ أَقْبَلَ نَحْوَهُ أَسَدٌ لَا یُرِیدُ غَیْرَهُ فَقَالَ لَهُ جُوَیْرِیَةُ یَا أَبَا الْحَارِثِ- إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ إِنَّهُ قَدْ آمَنَنِی مِنْکَ قَالَ فَوَلَّی اللَّیْثُ عَنْهُ مُطْرِقاً بِرَأْسِهِ یُهَمْهِمُ حَتَّی غَابَ فِی الْأَجَمَةِ فَهَمْهَمَ خَمْساً ثُمَّ غَابَ وَ مَضَی جُوَیْرِیَةُ فِی حَاجَتِهِ فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَلَّمَ (2) عَلَیْهِ وَ قَالَ کَانَ مِنَ الْأَمْرِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ مَا قُلْتَ لِلَّیْثِ وَ مَا قَالَ لَکَ فَقَالَ جُوَیْرِیَةُ قُلْتُ لَهُ مَا أَمَرْتَنِی بِهِ وَ بِذَلِکَ انْصَرَفَ عَنِّی فَأَمَّا(3) مَا قَالَ اللَّیْثُ فَاللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّهُ وَلَّی عَنْکَ یُهَمْهِمُ فَأَحْصَیْتَ لَهُ خَمْسَ هَمْهَمَاتٍ ثُمَّ انْصَرَفَ عَنْکَ قَالَ جُوَیْرِیَةُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَکَذَا هُوَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّهُ قَالَ لَکَ فَأَقْرِئْ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ مِنِّی السَّلَامَ وَ عَقَدَ بِیَدِهِ خَمْساً(4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن الباقر علیه السلام: مثله- قال و ذکر أبو المفضل الشیبانی: نحو ذلک عن جویریة(5).
یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّهُ قَالَ: صَلَّیْنَا الْغَدَاةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ وَ أَخَذَ مَعَنَا فِی الْحَدِیثِ فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَلْبُ فُلَانٍ الذِّمِّیِّ خَرَقَ ثَوْبِی وَ خَدَشَ سَاقِی فَمُنِعْتُ مِنَ الصَّلَاةِ مَعَکَ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی أَتَاهُ رَجُلٌ آخَرُ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَلْبُ فُلَانٍ الذِّمِّیِّ خَرَقَ ثَوْبِی وَ خَدَشَ سَاقِی فَمَنَعَنِی مِنَ الصَّلَاةِ مَعَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ الْکَلْبُ عَقُوراً وَجَبَ قَتْلُهُ ثُمَّ قَامَ صلی الله علیه و آله وَ قُمْنَا مَعَهُ حَتَّی أَتَی مَنْزِلَ الرَّجُلِ فَبَادَرَ أَنَسٌ فَدَقَّ الْبَابَ فَقَالَ مَنْ بِالْبَابِ فَقَالَ أَنَسٌ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِبَابِکُمْ قَالَ
ص: 246
و بگو که من از طرف او به تو امان داده ام، جویریه رفت و در حالی که بر روی چهارپایش حرکت می کرد شیری به سویش آمد که غیر او را نمیخواست، جویریه به او گفت: ای اباحارث امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به تو سلام رساند و او مرا از تو امان داده است، گفت: شیر از او روی برگرداند و سرش را پایین انداخت و میغرید تا اینکه در بیشه ناپدید شد، پنج بار غرید و ناپدید شد، جویریه به دنبال کارش رفت، وقتی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بازگشت به او سلام داد و گفت: اتفاقی چنین و چنان افتاد، فرمود: تو به شیر چه گفتی و او به تو چه گفت ؟ جویریه گفت: آنچه به من امر کردی به او گفتم و با آن از من روی برگرداند، و اما آنچه شیر گفت، خدا، رسولش و وصی رسول الله آگاه ترند، فرمود: او از تو روی برگرداند در حالی که می غرید، پنج غرش از او را شمردی، سپس از تو روی برگرداند، جویریه گفت: به خدا درست گفتی ای امیرالمؤمنین این چنین بود. علی علیه السلام فرمود: او به تو گفت: به وصی محمد از من سلام برسان و پنج بار دستانش را به هم پیوند داد(1).
مناقب ابن شهر آشوب: از امام باقر مانند آن، گفت: ابوالمفضّل شیبانی مانند آن را از جویریه نقل کرد. (2)
روایت15.
الفضائل، کتاب الروضة: با استناد به ابو هریره، گفت: همراه رسول الله صلی الله علیه و آله نماز صبح را خواندیم، سپس روی مبارکش را به ما کرد و شروع به صحبت با ما کرد، مردی از انصار نزد او آمد و گفت: ای رسول الله سگ فلان ذمّی لباسم را پاره کرد و ساق مرا زخمی کرد و از نماز با شما بازماندم، وقتی روز دوم شد مردی دیگر از صحابه آمد و گفت: ای رسول الله سگ فلان ذمّی لباسم را پاره کرد و ساقم را زخمی کرد و مرا از نماز با شما بازداشت، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر سگ درنده است کشتنش واجب است، سپس برخاست و ما همراه او برخاستیم تا به خانه مرد رسید. انس پیش رفت و در زد، گفت: چه کسی بر در است؟ أنس گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله بر در شما است، گفت:
ص: 246
فَأَقْبَلَ الرَّجُلُ مُبَادِراً فَفَتَحَ بَابَهُ وَ خَرَجَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی جَاءَ بِکَ إِلَیَّ وَ لَسْتُ عَلَی دِینِکَ أَلَّا کُنْتَ وَجَّهْتَ إِلَیَّ کُنْتُ أُجِیبُکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِحَاجَةٍ إِلَیْنَا أَخْرِجْ کَلْبَکَ فَإِنَّهُ عَقُورٌ وَ قَدْ وَجَبَ قَتْلُهُ فَقَدْ خَرَقَ ثِیَابَ فُلَانٍ وَ خَدَشَ سَاقَهُ وَ کَذَا فَعَلَ الْیَوْمَ بِفُلَانٍ فَبَادَرَ الرَّجُلُ إِلَی کَلْبِهِ وَ طَرَحَ فِی عُنُقِهِ حَبْلًا وَ جَرَّهُ إِلَیْهِ وَ أَوْقَفَهُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ الْکَلْبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی جَاءَ بِکَ وَ لِمَ تُرِیدُ قَتْلِی قَالَ خَرَقْتَ ثِیَابَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ خَدَشْتَ سَاقَیْهِمَا قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْقَوْمَ الَّذِینَ ذَکَرْتَهُمْ مُنَافِقُونَ نَوَاصِبُ یُبْغِضُونَ
ابْنَ عَمِّکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ- وَ لَوْ لَا أَنَّهُمْ کَذَلِکَ مَا تَعَرَّضْتُ لَهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ جَازُوا یَرْفِضُونَ عَلِیّاً وَ یَسُبُّونَهُ فَأَخَذَتْنِی الْحَمِیَّةُ الْأَبِیَّةُ وَ النَّخْوَةُ الْعَرَبِیَّةُ فَفَعَلْتُ بِهِمْ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ مِنَ الْکَلْبِ أَمَرَ صَاحِبَهُ بِالالْتِفَاتِ إِلَیْهِ وَ أَوْصَاهُ بِهِ ثُمَّ قَامَ لِیَخْرُجَ وَ إِذَا صَاحِبُ الْکَلْبِ الذِّمِّیُّ قَدْ قَامَ عَلَی قَدَمَیْهِ وَ قَالَ أَ تَخْرُجُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ قَدْ شَهِدَ کَلْبِی بِأَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ ابْنَ عَمِّکَ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ ثُمَّ أَسْلَمَ وَ أَسْلَمَ جَمِیعُ مَنْ کَانَ فِی دَارِهِ (1).
أقول: رواه السید المرتضی فی کتاب عیون المعجزات عن محمد بن عثمان عن أبی زید النمیری عن عبد الصمد بن عبد الوارث عن شعبة عن سلیمان الأعمش عن سهیل بن أبی صالح عن أبیه عن أبی هریرة: مثله.
ص: 247
مرد شتابان آمد و در را به روی پیامبر صلی الله علیه و آله باز کرد و گفت: پدر و مادرم به فدای شما ای رسول الله چه چیز شما را نزد من آورده در حالی که من بر دین شما نیستم، اگر به دنبال من می فرستادید اجابت می کردم، پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: به خاطر کاری که با تو داشتیم، سگت را بیاور که درنده شده و کشتنش واجب است، لباس فلانی را پاره و ساقش را زخمی کرده است، و امروز هم با فلانی چنین کرده، مرد شتابان به سراغ سگش رفت و طنابی بر گردنش انداخت و آن را کشید و در اختیار رسول الله صلی الله علیه و آله قرار داد، وقتی سگ به رسول الله نگریست به إذن خدای تعالی با زبانی فصیح گفت: سلام بر تو ای رسول الله چه چیز تو را به اینجا آورده و برای چه می خواهی مرا بکشی؟ فرمود: لباس فلانی و فلانی را پاره کرده و ساقشان را زخمی کردهای، گفت: ای رسول الله مردمی که ذکر کردی منافقانی دشمن هستند، پسر عموی تو علی بن ابی طالب را دشمن می دارند، اگر این چنین نبودند با آنها کاری نداشتم، اما آنها علی را انکار می کنند و او را دشنام می دهند، تعصّب و غرور عربی مرا گرفت و با آنها چنین کردم، گفت: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله این را از سگ شنید به صاحبش دستور داد به آن توجه نشان دهد و در مورد او سفارش کرد، سپس برخاست که برود در این هنگام صاحب ذمّی سگ برخاست و گفت: ای رسول الله آیا میروی در حالی که سگم شهادت داد که تو رسول الله و پسر عمویت علی ولی خداست، سپس اسلام آورد و همه کسانی که در خانه او بودند یک یک اسلام آوردند (1).
می گویم: سیّد المرتضی در کتاب عیون المعجزات از ابی هریره مانند آن را روایت کرده است .
ص: 247
یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ وَلِیدٍ النَّهْدِیِّ عَنِ الْحَارِثِ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْعَاقُولِ فَإِذَا هُوَ بِأَصْلِ شَجَرَةٍ قَدْ وَقَعَ لِحَاؤُهَا وَ بَقِیَ عَمُودُهَا فَضَرَبَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ ارْجِعِی بِإِذْنِ اللَّهِ خَضْرَاءَ مُثْمِرَةً فَإِذَا هِیَ تَهْتَزُّ بِأَغْصَانِهَا الْکُمَّثْرَی-(1) فَقَطَعْنَا وَ أَکَلْنَا وَ حَمَلْنَا مَعَنَا فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَوْنَا فَإِذَا نَحْنُ بِهَا خَضْرَاءَ فِیهَا الْکُمَّثْرَی (2).
یج، [الخرائج و الجرائح] عن الحارث الأعور: مثله (3)
اللحاء بالکسر و المد قشر الشجر.
یج، [الخرائج و الجرائح] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ رُمَیْلَةَ وَ کَانَ مِمَّنْ صَحِبَ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: صَارَ إِلَیْهِ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا إِنَّ وَصِیَّ مُوسَی کَانَ یُرِیهِمُ الدَّلَائِلَ وَ الْعَلَامَاتِ وَ الْبَرَاهِینَ وَ الْمُعْجِزَاتِ وَ کَانَ وَصِیُّ عِیسَی یُرِیهِمْ کَذَلِکَ فَلَوْ أَرَیْتَنَا شَیْئاً تَطْمَئِنُّ إِلَیْهِ (4) قُلُوبُنَا فَقَالَ إِنَّکُمْ لَا تَحْتَمِلُونَ عِلْمَ الْعَالِمِ وَ لَا تَقُولُونَ عَلَی بَرَاهِینِهِ وَ آیَاتِهِ وَ أَلَحُّوا(5) عَلَیْهِ فَخَرَجَ بِهِمْ نَحْوَ أَبْیَاتِ الْهَجَرِیِّینَ حَتَّی أَشْرَفَ بِهِمْ عَلَی السَّبَخَةِ(6)
ص: 248
باب صد و دوازدهم : آنچه از معجزات امیرالؤمنین علیه الصلاة و السلام در جمادات و نباتات آشکار شد
روایات
روایت1.
بصائر الدرجات: حارث گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام رفتیم تا به عاقول رسیدیم. او تنه درختی دید که پوستش ریخته و تنه اش باقی مانده بود، با دستش به آن ضربه زد سپس فرمود: به إذن خدا سبز و میوه دار باش، ناگهان گلابی ها در شاخه های آن به حرکت در آمدند، پس چیدیم و خوردیم و با خود بردیم، وقتی فردا شد، صبح درخت را دیدیم که سبز و دارای گلابی است (1).
الخرائج: از حارث أعور مانند آن روایت شده است.
توضیح
اللحاء با کسره و مد: پوست درخت .
روایت2.
الخرائج: از ثُمالی از رُمَیله – که از یاران علی علیه السلام بود – گفت: تعدادی از یارانش نزد او رفتند و گفتند: وصی موسی نشانه ها، علامات، دلایل و معجزات به آنها نشان می داد، و وصی عیسی همچنین به آنها نشان می داد، کاش چیزی به ما نشان دهی تا دلهایمان با آن اطمینان یابد، گفت: شما تحمل علم عالِم را ندارید و آیات و برهان های آن را نمی پذیرید، بر او اصرار کردند، آنها را به طرف خانه های مهاجرین برد تا اینکه آنها را به شوره زاری مشرف کرد،
ص: 248
فَدَعَا خَفِیّاً ثُمَّ قَالَ اکْشِفِی غِطَاءَکِ فَإِذَا بِجَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ فِی جَانِبٍ وَ إِذَا بِسَعِیرٍ وَ نِیرَانٍ مِنْ جَانِبٍ فَقَالَ جَمَاعَةٌ سِحْرٌ سَحَرَ وَ ثَبَتَ آخَرُونَ عَلَی التَّصْدِیقِ وَ لَمْ یُنْکِرُوا مِثْلَهُ (1) وَ قَالُوا لَقَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ (2).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: قَدْ شَکَا أَهْلُ الْکُوفَةِ إِلَی عَلِیٍّ زِیَادَةَ الْفُرَاتِ فَرَکِبَ هُوَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام فَوَقَفَ عَلَی الْفُرَاتِ وَ قَدِ ارْتَفَعَ الْمَاءُ عَلَی جَانِبَیْهِ فَضَرَبَهُ بِقَضِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَقَصَ ذِرَاعٌ وَ ضَرَبَهُ أُخْرَی فَنَقَصَ ذِرَاعَانِ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ زِدْتَنَا فَقَالَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ فَأَعْطَانِی مَا رَأَیْتُمْ وَ أَکْرَهُ أَنْ أَکُونَ عَبْداً مُلِحّاً.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: کُنَّا قُعُوداً ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُنَاکَ شَجَرَةُ رُمَّانٍ یَابِسَةٌ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ نَفَرٌ مِنْ مُبْغِضِیهِ وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ مِنْ مُحِبِّیهِ فَسَلَّمُوا فَأَمَرَهُمْ بِالْجُلُوسِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی أُرِیکُمُ الْیَوْمَ آیَةً تَکُونُ فِیکُمْ کَمِثْلِ الْمَائِدَةِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ یَقُولُ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ (3) ثُمَّ قَالَ انْظُرُوا إِلَی الشَّجَرَةِ وَ کَانَتْ یَابِسَةً فَإِذَا هِیَ قَدْ جَرَی الْمَاءُ فِی عُودِهَا ثُمَّ اخْضَرَّتْ وَ أَوْرَقَتْ وَ عَقَدَتْ وَ تَدَلَّی حَمْلُهَا عَلَی رُءُوسِنَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَقَالَ لِلَّذِینَ هُمْ مُحِبُّوهُ مُدُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ تَنَاوَلُوا وَ کُلُوا فَقُلْنَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ تَنَاوَلْنَا وَ أَکَلْنَا رُمَّاناً لَمْ نَأْکُلْ قَطُّ شَیْئاً أَعْذَبَ مِنْهُ وَ أَطْیَبَ ثُمَّ قَالَ لِلنَّفَرِ الَّذِینَ هُمْ یُبْغِضُوهُ مُدُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ تَنَاوَلُوا فَمَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فَارْتَفَعَتْ فَکُلَّمَا مَدَّ رَجُلٌ مِنْهُمْ یَدَهُ إِلَی رُمَّانَةٍ ارْتَفَعَتْ فَلَمْ یَتَنَاوَلُوا شَیْئاً فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا بَالُ إِخْوَانِنَا مَدُّوا أَیْدِیَهُمْ وَ تَنَاوَلُوا وَ أَکَلُوا وَ مَدَدْنَا أَیْدِیَنَا فَلَمْ نَنَلْ فَقَالَ علیه السلام وَ کَذَلِکَ الْجَنَّةُ لَا
ص: 249
آهسته دعا کرد سپس گفت: پرده ات را کنار بزن، ناگهان باغها و رودهایی در یک طرف و آتش و شعله های در طرف دیگر آشکار شد، گروهی گفتند: سحر است سحر کرد، و دیگران باور کردند و مانند آنها انکار نکردند و گفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: قبر باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودالهای آتش است(1) .
روایت3.
الخرائج: از امام باقر علیه السلام روایت شده است، گفت: اهل کوفه از زیاد شدن آب فرات به علی علیه السلام شکایت کردند، او، حسن و حسین علیهم السلام سوار شدند و به آنجا رفتند. حضرت در کنار فرات ایستاد در حالی که آب دو طرف آن بالا آمده بود، با عصای پیامبر صلی الله علیه و آله به آن زد و یک ذراع کم شد، ضربه ای دیگر زد و دو ذراع کم شد، گفتند: ای امیرالمؤمنین ای کاش بر ما بیافزایی، گفت: من از خدا خواستم و به من عطا کرد و دوست ندارم بنده ای اصرارگر باشم .
روایت4.
الخرائج: از امام باقر از پدرانش علیهم السلام روایت شده که حسین بن علی علیه السلام گفت: روزی کنار امیرالمؤمنین علیه السلام نشسته بودیم و در آنجا درخت انار خشکیده ای بود، در این هنگام تعدادی از دشمنانش بر او وارد شدند و کنار او گروهی از دوستدارانش بودند، سلام کردند، امر کرد بنشینند. علی علیه السلام فرمود: من امروز به شما نشانهای می نمایانم که مانند سفره در بنی اسرائیل باشد، آنجا که خدا می فرماید: « إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ »(2)
{خدا فرمود من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد و[لی] هر کس از شما پس از آن انکار ورزد وی را [چنان] عذابی کنم که هیچ یک از جهانیان را [آن چنان] عذاب نکرده باشم}.سپس فرمود: به درخت نگاه کنید، در حالی که خشکیده بود، ناگهان آب در چوب آن به جریان افتاد، سپس سبز و پر شاخ و برگ شد و میوه هایش بالای سرمان آویزان شد، آنگاه رو کرد به ما و به کسانی که دوستدارش بودند گفت: دستانتان را دراز کنید و برکنید و بخورید، گفتیم: بسم الله الرحمن الرحیم، کندیم و اناری خوردیم که هرگز چیزی بهتر و شیرین تر از آن نخورده بودیم. سپس به کسانی که دشمنش بودند گفت: دستانتان را دراز کنید و برکنید، دستانشان را دراز کردند، بالا رفت، هر چقدر که مردی از آنها دستش را به سوی انار دراز می کرد بالا میرفت، و چیزی نچیدند. گفتند: ای امیرالمؤمنین حال برادرانمان چگونه است دستانشان را دراز کردند، چیدند و خوردند، و ما دستانمان را دراز کردیم و نرسیدیم؟ علی علیه السلام فرمود: بهشت نیز این چنین است
ص: 249
یَنَالُهَا إِلَّا أَوْلِیَاؤُنَا وَ مُحِبُّونَا وَ لَا یُبَعَّدُ مِنْهَا إِلَّا أَعْدَاؤُنَا وَ مُبْغِضُونَا فَلَمَّا خَرَجُوا قَالُوا هَذَا مِنْ سِحْرِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ سَلْمَانُ مَا ذَا تَقُولُونَ أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّهُ علیه السلام أُتِیَ بِأَسِیرٍ فِی عَهْدِ عُمَرَ فَعَرَضَ عَلَیْهِ الْإِسْلَامَ فَأَبَی فَأَمَرَ بِقَتْلِهِ قَالَ لَا تَقْتُلُونِی وَ أَنَا عَطْشَانُ (1) فَجَاءُوا بِقَدَحٍ مَلْآنَ فَقَالَ لِیَ الْأَمَانُ إِلَی أَنْ أَشْرَبَ قَالَ عُمَرُ نَعَمْ فَأَرَاقَ الْمَاءَ عَلَی الْأَرْضِ فَنَشَفَتْهُ (2) قَالَ عُمَرُ اقْتُلُوهُ فَإِنَّهُ احْتَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَا یَجُوزُ قَتْلُهُ فَقَدْ آمَنْتَهُ فَقَالَ مَا أَفْعَلُ بِهِ قَالَ تَجْعَلُهُ لِرَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ بِقِیمَةِ عَبْدٍ قَالَ وَ مَنْ یَرْغَبُ فِیهِ قَالَ أَنَا قَالَ هُوَ لَکَ فَأَخَذَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْقَدَحُ بِکَفِّهِ فَدَعَا فَإِذَا ذَلِکَ الْمَاءُ اجْتَمَعَ فِی الْقَدَحِ فَأَسْلَمَ لِذَلِکَ فَأَعْتَقَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَزِمَ الْمَسْجِدَ وَ التَّعَبُّدَ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ الْفُرَاتَ مُدَّتْ عَلَی عَهْدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ النَّاسُ نَخَافُ الْغَرَقَ فَرَکِبَ وَ صَلَّی عَلَی الْفُرَاتِ فَمَرَّ بِمَجْلِسِ ثَقِیفٍ فَغَمَزَ عَلَیْهِ بَعْضُ شُبَّانِهِمْ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ یَا بَقِیَّةَ ثَمُودَ یَا صَعَّارَ الْخُدُودِ هَلْ أَنْتُمْ إِلَّا طَغَامٌ لِئَامٌ مَنْ لِی بِهَؤُلَاءِ الْأَعْبُدِ فَقَالَ مَشَایِخُ مِنْهُمْ إِنَّ هَؤُلَاءِ شَبَابٌ جُهَّالٌ فَلَا تَأْخُذْنَا بِهِمْ وَ اعْفُ عَنَّا قَالَ لَا أَعْفُو عَنْکُمْ إِلَّا عَلَی أَنْ أَرْجِعَ وَ قَدْ هَدَمْتُمْ هَذِهِ الْمَجَالِسَ وَ سَدَدْتُمْ کُلَّ کُوَّةٍ وَ قَلَعْتُمْ کُلَّ مِیزَابٍ وَ طَمَسْتُمْ (3) کُلَّ بَالُوعَةٍ عَلَی الطَّرِیقِ فَإِنَّ هَذَا کُلَّهُ فِی طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ وَ فِیهِ أَذًی لَهُمْ فَقَالُوا نَفْعَلُ وَ مَضَی وَ تَرَکَهُمْ فَفَعَلُوا ذَلِکَ کُلَّهُ فَلَمَّا صَارَ إِلَی الْفُرَاتِ دَعَا ثُمَّ قَرَعَ الْفُرَاتَ قَرْعَةً(4) فَنَقَصَ ذِرَاعٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذِهِ رُمَّانَةٌ قَدْ جَاءَ بِهَا الْمَاءُ وَ قَدِ احْتُبِسَتْ عَلَی الْجِسْرِ مِنْ کِبَرِهَا وَ عِظَمِهَا فَاحْتَمَلَهَا
ص: 250
دست کسی جز دوستداران و یاران ما به آن نمیرسد و از آن دور نمیشود مگر دشمنان و کینه توزان ما، وقتی رفتند گفتند: این از سحر علی بن ابی طالب است، سلمان گفت: چه می گویید « أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ » {آیا این سحر است یا اینکه شما نمی بینید ؟}
روایت5.
الخرائج: روایت شده که در زمان عمر اسیری نزد علی علیه السلام آورده شد، اسلام را بر او عرضه کرد، امتناع کرد و دستور به قتلش داد، گفت: مرا در حالی که تشنه ام نکشید، کاسه ای پر آوردند، گفت: آیا تا آن را بنوشم امان دارم؟ عمر گفت: بله، آب را بر زمین ریخت و فرو رفت، عمر گفت: او را بکشید که حیله کرد، علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: کشتنش جایز نیست تو به او امان دادی، گفت: با او چکار کنیم؟ گفت: به قیمت بنده ای او را به مردی از مسلمانان بدهید، گفت: چه کسی به او راغب است؟ فرمود: من، گفت: برای تو، امیرالمؤمنین علیه السلام او را گرفت و کاسه در دستش بود، دعا کرد و ناگهان آب در کاسه جمع شد، به خاطر آن اسلام آورد، امیرالمؤمنین علیه السلام او را آزاد کرد، ملازم مسجد و عبادت شد .
روایت6.
الخرائج: روایت شده که آب فرات در زمان علی علیه السلام دچار مد شد و مردم گفتند: از غرق شدن بیم داریم، سوار شد و کنار فرات نماز خواند، به مجلس ثقیف گذر کرد و یکی از جوانانشان به استهزاء به او چشمک زد. رو به آنها کرد و فرمود: ای بازمانده قوم ثمود، ای ترش رویان، آیا شما چیزی جز بی اصل نسبانی پست هستید؟ چه کسی مرا از این بردگان خلاص می کند، شیوخی از آنها گفتند: اینان جوانانی نادانند، ما را به خاطر آنها مواخذه نکن و از ما بگذر، گفت: از شما نمی گذرم مگر اینکه وقتی برگشتم این مجلس ها را خراب کرده و هر منفذی را بسته و هر ناودان را کنده و هر گندابی را که در راه است نابود کرده باشید که همه اینها بر سر راه مسلمانان بوده و باعث آزار آنها می شود، گفتند: انجام می دهیم، رفت و ترکشان کرد، همه آنها را انجام دادند، وقتی به فرات رسید دعا کرد، سپس ضربه ای به فرات زد و یک ذراع از آن کم شد، گفت: ای امیرالمؤمنین این انار را آب آورده و به خاطر بزرگی و عظمتش در پل گیر کرده است آن را برداشت و
ص: 250
وَ قَالَ هَذِهِ رُمَّانَةٌ مِنْ رُمَّانِ الْجَنَّةِ وَ لَا یَأْکُلُ ثِمَارَ الْجَنَّةِ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَقَسَمْتُهَا بَیْنَکُمْ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ قَالَ: لَمَّا فَرَغَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ وَقْعَةِ صِفِّینَ وَقَفَ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ وَ قَالَ أَیُّهَا الْوَادِی مَنْ أَنَا فَاضْطَرَبَ وَ تَشَقَّقَتْ أَمْوَاجُهُ وَ قَدْ حَضَرَ النَّاسُ وَ قَدْ سَمِعُوا مِنَ الْفُرَاتِ أَصْوَاتاً-(1) أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عُبَیْدٍ عَنِ السَّکْسَکِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا قَدِمَ مِنْ صِفِّینَ وَقَفَ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ ثُمَّ انْتَزَعَ مِنْ کِنَانَتِهِ (2) سِهَاماً ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْهَا قَضِیباً أَصْفَرَ فَضَرَبَ بِهِ الْفُرَاتَ وَ قَالَ علیه السلام انْفَجِرِی فَانْفَجَرَتْ (3) اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً کُلُّ عَیْنٍ کَالطَّوْدِ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ لَمْ یَفْهَمُوهُ فَأَقْبَلَتِ الْحِیتَانُ رَافِعَةً رُءُوسَهَا بِالتَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرَةِ وَ قَالَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ یَا عَیْنَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ خَذَلَکَ قَوْمُکَ بِصِفِّینَ کَمَا خَذَلَ هَارُونَ بْنَ عِمْرَانَ قَوْمُهُ فَقَالَ لَهُمْ أَ سَمِعْتُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَهَذِهِ آیَةٌ لِی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَشْهَدْتُکُمْ عَلَیْهِ (4).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ عَمِّهِ عُمَرَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْأُمَوِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَنَاوَلَهُ حَصَاةً(5) فَمَا اسْتَقَرَّتِ
ص: 251
فرمود: این اناری از انارهای بهشت است و از میوه های بهشت کسی جز پیامبر یا وصی پیامبر نمی خورد و اگر این چنین نبود آن را میان شما تقسیم می کردم.
روایت7.
الخرائج: از امام صادق علیه السلام که فرمود: وقتی علی علیه السلام از جنگ صفین فارغ شد بر ساحل فرات ایستاد و فرمود: ای وادی من کیستم؟ امواج آن برآشفت و شکافته شد در حالی که مردم حاضر بودند و از فرات صداهایی شنیدند: شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و اینکه محمد رسول الله صلی الله علیه و آله است و علی ولی الله امیرالمؤمنین و حجت خدا بر خلقش است.
روایت8.
الخرائج: از امام صادق از پدرانش علیهم السلام: علی علیه السلام وقتی از صفین آمد بر ساحل فرات ایستاد و تیری از تیردان خود برداشت و سپس چوبی زرد رنگ بیرون آورد و با آن به فرات ضربه زد و فرمود: شکافته شو، دوازده چشمه که هر چشمه مانند کوه بود شکافته شد و مردم به او می نگریستند، سپس با کلامی که آن را نفهمیدند سخن گفت و ماهی ها سرهایشان را بالا گرفتند و الله اکبر و لا اله الا الله گویان روی آوردند و گفتند: سلام بر تو ای حجت خدا در زمینش و ای نگهبان خدا بر بندگانش، قومت تو را در صفین تنها گذاشتند همچنان که قوم هارون بن عمران او را تنها گذاشتند، به آنها فرمود: شنیدید؟ گفتند: بله، فرمود: این نشانه من بود بر شما که شما را بر آن شاهد گرفتم.
روایت9.
امالی الطوسی: سلمان گفت: نزد پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و پیامبر سنگ ریزه ای به او تقدیم کرد؛ سنگ ریزه در دست علی علیه السلام قرار نگرفت
ص: 251
الْحَصَاةُ فِی کَفِّ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی نَطَقَتْ وَ هِیَ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَضِیتُ بِاللَّهِ رَبّاً وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَلِیّاً ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَصْبَحَ مِنْکُمْ رَاضِیاً بِاللَّهِ وَ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَدْ أَمِنَ خَوْفَ اللَّهِ وَ عِقَابَهُ (1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ کَفّاً مِنَ الْحَصَی فَسَبَّحْنَ فِی یَدِهِ ثُمَّ صَبَّهُنَّ فِی یَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَسَبَّحْنَ فِی یَدِهِ حَتَّی سَمِعْنَا التَّسْبِیحَ فِی أَیْدِیهِمَا ثُمَّ صَبَّهُنَّ فِی أَیْدِینَا فَمَا سَبَّحَتْ (2).
خص، [منتخب البصائر] أَبُو یُوسُفَ یَعْقُوبُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ السَّلْمَانِیِّ عَنْ حُبَیْشِ بْنِ الْمُعْتَمِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَّهَنِی إِلَی الْیَمَنِ لِأُصْلِحَ بَیْنَهُمْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ قَوْمٌ کَثِیرٌ وَ لَهُمْ سِنٌّ وَ أَنَا شَابٌّ حَدَثٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِذَا صِرْتَ بِأَعْلَی عَقَبَةِ أَفِیقٍ (3) فَنَادِ بِأَعْلَی صَوْتِکَ یَا شَجَرُ یَا مَدَرُ یَا ثَرَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ قَالَ فَذَهَبْتُ فَلَمَّا صِرْتُ بِأَعْلَی الْعَقَبَةِ أَشْرَفْتُ عَلَی أَهْلِ الْیَمَنِ فَإِذَا هُمْ بِأَسْرِهِمْ مُقْبِلُونَ نَحْوِی مُشْرِعُونَ رِمَاحَهُمْ مُسْتَوُونَ أَسِنَّتَهُمْ مُتَنَکِّبُونَ قِسِیَّهُمْ (4) شَاهِرُونَ سِلَاحَهُمْ فَنَادَیْتُ بِأَعْلَی صَوْتِی یَا شَجَرُ یَا مَدَرُ یَا ثَرَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ قَالَ فَلَمْ تَبْقَ شَجَرَةٌ وَ لَا مَدَرَةٌ وَ لَا ثَرًی إِلَّا ارْتَجَّتْ بِصَوْتٍ وَاحِدٍ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ فَاضْطَرَبَتْ قَوَائِمُ الْقَوْمِ وَ ارْتَعَدَتْ رُکَبُهُمْ وَ وَقَعَ السِّلَاحُ مِنْ أَیْدِیهِمْ (5)
ص: 252
مگر اینکه گفت: خدایی جز الله نیست و محمد رسول الله صلی الله علیه و آله است به پروردگاری الله و پیامبری محمد و ولایت علی بن ابی طالب خشنود شدم، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس از شما به خدا و ولایت علی بن ابی طالب خشنود شود از ترس خدا و عذابش ایمن می ماند.(1)
روایت10.
الخرائج: از أنس روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله یک کف دست سنگ ریزه برداشت و در دستش تسبیح گفتند سپس آنها را در دستان علی علیه السلام ریخت و در دستش تسبیح گفتند تا اینکه تسبیح را از دستانشان شنیدیم سپس آن را در دستان ما ریخت و تسبیح نگفتند.
روایت11.
منتخب البصائر: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله مرا فرا خواند و روانه یمن کرد تا میان آنها صلح ایجاد کنم، گفتم: ای رسول الله آنها مردمانی بسیار و مُسن هستند در حالی که من جوانی کم سن و سالم، فرمود: ای علی! وقتی به بلندترین نقطه گردنه افیق رسیدی با صدای بلند صدا بزن: ای درخت ای لجنزار ای خاک، محمد رسول الله صلی الله علیه و آله به شما سلام رساند، فرمود: رفتم وقتی به بلندترین نقطه گردنه رسیدم بر اهل یمن مشرف شدم که همگی به سوی من می آمدند تیرهایشان نشانه رفته، نیزه هایشان بلند، کمانهایشان بر دوش افکنده و سلاحهایشان را بیرون کشیده بودند، با صدای بلند فریاد زدم: ای درخت ای لجنزار ای خاک محمد رسول الله صلی الله علیه و آله به شما سلام رساند، گفت: درخت، لجنزار و خاکی نبود مگر اینکه با صدایی واحد لرزید: و بر محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و بر تو سلام، پاهای مردم لرزید و چهارپاهایشان مضطرب شد و سلاح از دستشان افتاد
ص: 252
وَ أَقْبَلُوا إِلَیَّ مُسْرِعِینَ فَأَصْلَحْتُ بَیْنَهُمْ وَ انْصَرَفْتُ (1).
ختص، [الإختصاص] ابْنُ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ کَتَبَهُ لِی بِخَطِّهِ بِحَضْرَةِ أَبِی الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمَّادٍ الْبِطِّیخِیِ (2) عَنْ رُمَیْلَةَ وَ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نَفَراً مِنْ أَصْحَابِهِ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- إِنَّ وَصِیَّ مُوسَی علیه السلام کَانَ یُرِیهِمُ الْعَلَامَاتِ بَعْدَ مُوسَی وَ إِنَّ وَصِیَّ عِیسَی علیه السلام کَانَ یُرِیهِمُ الْعَلَامَاتِ بَعْدَ عِیسَی فَلَوْ أَرَیْتَنَا فَقَالَ لَا تُقِرُّونَ فَأَلَحُّوا عَلَیْهِ فَأَخَذَ بِیَدِ تِسْعَةٍ مِنْهُمْ وَ خَرَجَ بِهِمْ قِبَلَ أَبْیَاتِ الْهَجَرِیِّینَ حَتَّی أَشْرَفَ عَلَی السَّبَخَةِ فَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ خَفِیٍّ ثُمَّ قَالَ بِیَدِهِ اکْشِفِی غِطَاءَکِ فَإِذَا کُلُّ مَا وَصَفَ اللَّهُ فِی الْجَنَّةِ نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ مَعَ رَوْحِهَا وَ زَهْرَتِهَا فَرَجَعَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ یَقُولُونَ سِحْراً سِحْراً وَ ثَبَتَ رَجُلٌ مِنْهُمْ بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَلَسَ مَجْلِساً فَنَقَلَ مِنْهُ شَیْئاً مِنَ الْکَلَامِ فِی ذَلِکَ فَتَعَلَّقُوا بِهِ فَجَاءُوا بِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتُلْهُ وَ لَا نُدَاهِنُ فِی دِینِ اللَّهِ قَالَ وَ مَا لَهُ قَالُوا سَمِعْنَاهُ یَقُولُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَهُ مِمَّنْ سَمِعْتَ هَذَا الْکَلَامَ قَالَ سَمِعْتُهُ مِنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ غَیْرِهِ شَیْئاً فَأَدَّاهُ لَا سَبِیلَ عَلَی هَذَا فَقَالُوا دَاهَنْتَ فِی دِینِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَنَقْتُلَنَّهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَا یَقْتُلُهُ مِنْکُمْ رَجُلٌ إِلَّا أَبَرْتُ عِتْرَتَهُ (3).
ع، [علل الشرائع] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِ (4) عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ حَدَّثَنِی تَمِیمُ بْنُ جَذِیمٍ (5) قَالَ: کُنَّا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام حَیْثُ تَوَجَّهْنَا إِلَی الْبَصْرَةِ قَالَ فَبَیْنَمَا نَحْنُ نُزُولٌ إِذَا اضْطَرَبَتِ الْأَرْضُ فَضَرَبَهَا عَلِیٌّ علیه السلام بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ لَهَا مَا لَکِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ لَنَا أَمَا إِنَّهَا لَوْ کَانَتِ الزَّلْزَلَةُ
ص: 253
و به سرعت به سوی من آمدند میانشان صلح ایجاد کردم و بازگشتم (1).
روایت12.
کتاب الاختصاص: از رُمَیله – که از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام بود – گفت: تعدادی از یارانش گفتند: ای امیرالمؤمنین وصی موسی علیه السلام بعد از او به آنها نشانه ها می نمایاند و وصی عیسی علیه السلام بعد از او به آنها نشانه می نمایاند، کاش بر ما بنمایانی، فرمود: باور نمی کنید، بر او اصرار کردند، دست نه نفر از آنها را گرفت و آنها را به طرف خانه های مهاجرین برد تا اینکه بر شوره زاری مشرف شد، آهسته سخنی گفت و سپس با دستش گفت: پرده ات را کنار بزن، ناگهان هر آنچه که خدا در بهشت توصیف کرده با تازگی و درخشندگی اش پیش چشمانشان قرار گرفت، چهار نفر از آنها برگشتند در حالی که می گفتند: سحر است سحر است، مردی از آنها بر آن ثابت ماند ما شاالله، سپس در مجلسی نشست و چیزی از آن را نقل کرد، او را گرفتند و نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بردند و گفتند: ای امیرالمؤمنین او را بکش ما در دین خدا تملق گویی نمی کنیم، گفت: چکار کرده ؟ گفتند: شنیدیم که چنین و چنان می گوید، به او گفت: این سخن را از چه کسی شنیدی ؟ گفت: از فلان بن فلان شنیدم، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: مردی چیزی از دیگری شنیده و نقل کرده و دلیلی برای کشتنش نیست، گفتند: در دین خدا تملق گویی کرده است، به خدا او را خواهیم کشت، فرمود: به خدا مردی از شما او را نمی کشد مگر اینکه خانوداه اش را هلاک می کنم .(2)
روایت13.
علل الشرایع: جابر گفت: تمیم بن جذیم با من سخن گفت: همراه علی علیه السلام بودیم و رو به سوی بصره می رفتیم، گفت: در حالی که ما فرود می آمدیم، زمین لرزید، علی علیه السلام بادستش به آن زد سپس فرمود: تو را چه شده؟ آنگاه رو به ما کرد و فرمود: اگر آن زلزله ای
ص: 253
الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ لَأَجَابَتْنِی وَ لَکِنَّهَا لَیْسَتْ بِتِلْکَ (1).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] محمد بن العباس عن الحسن بن علی بن مهزیار عن أبیه عن الحسین بن سعید عن محمد بن سنان: مثله (2)
أی لو کانت هذه زلزلة القیامة لأجابتنی الأرض حین سألتها عن أخبارها کما ذکره الله تعالی فی سورة الزلزال و سیأتی توضیحه فی الخبر الآتی.
ع، [علل الشرائع] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ رَوْحِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ رَفَعَهُ عَنْ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَتْ: أَصَابَ النَّاسَ زَلْزَلَةٌ عَلَی عَهْدِ أَبِی بَکْرٍ فَفَزِعَ النَّاسُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَوَجَدُوهُمَا قَدْ خَرَجَا فَزِعَیْنِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَتَبِعَهُمَا النَّاسُ إِلَی أَنِ انْتَهَوْا إِلَی بَابِ عَلِیٍّ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام غَیْرَ مُکْتَرِثٍ (3) لِمَا هُمْ فِیهِ فَمَضَی وَ اتَّبَعَهُ النَّاسُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی تَلْعَةٍ(4) فَقَعَدَ عَلَیْهَا وَ قَعَدُوا حَوْلَهُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ تَرْتَجُّ جَائِیَةً وَ ذَاهِبَةً فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام کَأَنَّکُمْ قَدْ هَالَکُمْ مَا تَرَوْنَ قَالُوا کَیْفَ لَا یَهُولُنَا وَ لَمْ نَرَ مِثْلَهَا قَطُّ قَالَتْ فَحَرَّکَ شَفَتَیْهِ ثُمَّ ضَرَبَ الْأَرْضَ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکِ اسْکُنِی فَسَکَنَتْ فَعَجِبُوا مِنْ ذَلِکَ أَکْثَرَ مِنْ تَعَجُّبِهِمْ أَوَّلًا حَیْثُ خَرَجَ إِلَیْهِمْ قَالَ لَهُمْ فَإِنَّکُمْ قَدْ عَجِبْتُمْ مِنْ صَنِیعِی قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ أَنَا الرَّجُلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها فَأَنَا الْإِنْسَانُ الَّذِی یَقُولُ لَهَا مَا لَکِ یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها إِیَّایَ تُحَدِّثُ (5).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] محمد بن هارون التلعکبری بإسناده إلی هارون بن خارجة: مثله (6).
یر، [بصائر الدرجات] عَلِیُّ بْنُ یَزِیدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ بَعْضِ مَنْ حَدَّثَهُ عَنْ
ص: 254
که خدا در کتابش ذکر کرده است بود به من پاسخ می داد، ولی این آن زلزله نیست (1).
کنز جامع الفوائد و تاویل الآیات الظاهرة: از محمد بن سنان مانند آن آمده است(2).
توضیح
یعنی اگر این زلزله قیامت بود وقتی از زمین سوال کردم پاسخ مرا می داد همان طور که خدای تعالی در سوره الزلزال ذکر کرده است و توضیح آن در خبر بعدی خواهد آمد.
روایت14.
علل الشرایع: فاطمه سلام الله علیها فرمود: در زمان ابوبکر مردم دچار زلزله شدند، مردم ترسان به سوی ابوبکر و عمر رفتند و دیدند که آن دو هراسان نزد علی علیه السلام رفتهاند، مردم آن دو را دنبال کردند تا اینکه به در علی علیه السلام رسیدند. علی علیه السلام بدون توجه به آنچه در آن بودند بیرون آمد و رفت و مردم به دنبال او رفتند، تا اینکه به زمین مرتفعی رسیدند، در آنجا نشست و آنها اطراف او نشستند، و به دیوارهای شهر می نگریستند که لرزان می رفت و می آمد، علی علیه السلام فرمود: گویی که آنچه می بینید شما را به ترس انداخته؟ گفتند: چگونه نترسیم در حالی که هرگز مانند آن را ندیده ایم، گفت: لبانش را حرکت داد سپس با دستش بر زمین زد، و فرمود: تو را چه شده؟ آرام بگیر، آرام شد، و از این بیشتر از زمانی که از در بیرون آمد شگفت زده شدند، به آنها فرمود: آیا از کار من شگفت زده شدید؟ گفتند: بله، فرمود: من مردی هستم که خدا فرمود: « إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها * وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها »(3)
{ آنگاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند و انسان گوید [زمین] را چه شده است } من آن انسانی هستم که به آن می گوید: تو را چه شده است ؟ « یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها » { آن روز است که [زمین] خبرهای خود را باز گوید }(4) با من سخن می گوید.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از محمد بن هارون تلعبکری با استناد به هارون بن خارجه مانند آن روایت شده است (5).
روایت15.
بصائر الدرجات: از امیرالمؤمنین علیه السلام:
ص: 254
أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ مَعَ أَصْحَابِهِ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنِّی لَأَتَعَجَّبُ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا الَّتِی فِی أَیْدِی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ وَ لَیْسَتْ عِنْدَکُمْ فَقَالَ یَا فُلَانُ أَ تَرَی (1) أَنَّمَا نُرِیدُ الدُّنْیَا فَلَا نُعْطَاهَا ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً مِنَ الْحَصَی فَإِذَا هِیَ جَوَاهِرُ فَقَالَ مَا هَذَا فَقُلْتُ هَذَا مِنْ أَجْوَدِ الْجَوَاهِرِ فَقَالَ لَوْ أَرَدْنَا لَکَانَ وَ لَکِنْ لَا نُرِیدُهُ ثُمَّ رَمَی بِالْحَصَی فَعَادَتْ کَمَا کَانَتْ (2).
یج، [الخرائج و الجرائح] عمر بن یزید عن الثمالی: مثله (3)
ختص، [الإختصاص] عمر بن علی بن عمر بن یزید عن علی بن میثم التمار عمن حدثه: مثله (4).
ختص، [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیُّ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْحَذَّاءِ الْبَصْرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْبَصْرَةَ قَالَ مَنْ یَدُلُّنَا عَلَی دَارِ رَبِیعِ بْنِ حَکِیمٍ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ أَنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ کُنْتُ یَوْمَئِذٍ غُلَاماً قَدْ أَیْفَعَ قَالَ فَدَخَلَ مَنْزِلَهُ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ ثُمَّ خَرَجَ وَ تَبِعَهُ النَّاسُ فَلَمَّا جَازَ إِلَی الْجَبَّانَةِ وَ اکْتَنَفَهُ النَّاسُ (5) فَخَطَّ بِسَوْطِهِ خَطَّةً فَأَخْرَجَ دِینَاراً ثُمَّ خَطَّ خَطَّةً أُخْرَی فَأَخْرَجَ دِینَاراً حَتَّی أَخْرَجَ ثَلَاثِینَ دِینَاراً فَقَلَّبَهَا فِی یَدِهِ حَتَّی أَبْصَرَهُ النَّاسُ ثُمَّ رَدَّهَا وَ غَرَسَهَا بِإِبْهَامِهِ ثُمَّ قَالَ لَیَأْتِیکَ بَعْدِی مُحْسِنٌ أَوْ مُسِی ءٌ ثُمَّ رَکِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أَخَذْنَا الْعَلَامَةَ فِی مَوْضِعٍ فَحَفَرْنَا حَتَّی بَلَغْنَا الرُّسْخَ (6) فَلَمْ نُصِبْ شَیْئاً فَقِیلَ لِلْحَسَنِ یَا بَا سَعِیدٍ مَا تَرَی ذَلِکَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَمَّا أَنَا فَلَا أَدْرِی
ص: 255
که همراه یارانش در مسجد کوفه بود. مردی به او گفت: پدر و مادرم به فدای شما، من متعجبم از این دنیایی که در دستان این قوم است و در نزد شما نیست، فرمود: ای فلانی آیا گمان می کنی ما دنیا را می خواهیم و به ما عطا نمی شود؟ سپس مشتی از سنگ ریزه را برداشت و یکباره تبدیل به جواهر شد، گفت: این چیست؟ گفتم: این از بهترین نوع جواهر است، گفت: اگر بخواهیم می شود ولی آن را نمی خواهیم، سپس سنگ ریزه را انداخت و به حالت اولش بازگشت(1).
الخرائج: عمر بن یزید از ثمالی مانند آن روایت شده است (2) .
کتاب الاختصاص: مانند آن از میثم تمار از کسی که از او نقل کرده روایت شده است(3).
روایت16.
کتاب الاختصاص، بصائر الدرجات: حسن بن ابوالحسن بصری گفت: وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام بصره را فتح کرد، فرمود: چه کسی مرا به خانه ربیع بن حکیم راهنمایی می کند؟ حسن بن ابو الحسن به او گفت: من ای امیر المؤمنین، گفت: و در آن زمان پسرکی بودم که تازه به سن بلوغ رسیده گفت: داخل منزلش شد – و حدیث طولانی است – سپس بیرون آمد و مردم او را دنبال کردند، وقتی به قبرستان گذر کرد در حالیکه مردم او را در بر گرفته بودند، با تازیانه اش خطی کشید و دیناری خارج کرد سپس خط دیگری کشید و دیناری خارج کرد، تا جایی که سی دینار خارج کرد، در دستش زیر و رو کرد تا مردم آن را دیدند، سپس آنها را بازگرداند و با انگشت ابهامش کاشت، فرمود: بعد از من نیکوکار یا زشت کاری نزد تو خواهد آمد، سپس سوار چهارپای رسول الله شد و به خانه اش بازگشت، محل را علامت گذاشتیم و کندیم تا جایی که به زمین سخت رسیدیم، و چیزی نیافتیم، به حسن گفته شد: ای اباسعید نظرت در مورد این کار امیرالمؤمنین چیست؟ گفت: اما من نمیدانم
ص: 255
أَنَّ کُنُوزَ الْأَرْضِ تُسْتَرُ إِلَّا بِمِثْلِهِ (1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام بَلَغَهُ عَنْ عُمَرَ ذِکْرُ شِیعَتِهِ فَاسْتَقْبَلَهُ فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ بَسَاطِینِ الْمَدِینَةِ وَ فِی یَدِ عَلِیٍّ علیه السلام قَوْسٌ عَرَبِیَّةٌ فَقَالَ یَا عُمَرُ بَلَغَنِی عَنْکَ ذِکْرُکَ لِشِیعَتِی (2) فَقَالَ ارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ (3) فَقَالَ علیه السلام إِنَّکَ لَهَاهُنَا ثُمَّ رَمَی بِالْقَوْسِ عَلَی الْأَرْضِ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ کَالْبَعِیرِ فَاغِرٌ فَاهُ (4) وَ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَ عُمَرَ لِیَبْتَلِعَهُ فَصَاحَ عُمَرُ اللَّهَ اللَّهَ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَا عُدْتُ بَعْدَهَا فِی شَیْ ءٍ وَ جَعَلَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ فَضَرَبَ یَدَهُ إِلَی الثُّعْبَانِ فَعَادَتِ الْقَوْسُ کَمَا کَانَتْ فَمَرَّ(5) عُمَرُ إِلَی بَیْتِهِ مَرْعُوباً قَالَ سَلْمَانُ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ دَعَانِی عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ صِرْ إِلَی عُمَرَ فَإِنَّهُ حُمِلَ إِلَیْهِ مَالٌ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَحَدٌ وَ قَدْ عَزَمَ أَنْ یَحْتَبِسَهُ فَقُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ عَلِیٌّ أُخْرِجَ إِلَیْکَ مَالٌ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ (6) فَفَرِّقْهُ عَلَی مَنْ جُعِلَ لَهُمْ وَ لَا تَحْبِسْهُ فَأَفْضَحَکَ قَالَ سَلْمَانُ فَأَدَّیْتُ (7) إِلَیْهِ الرِّسَالَةَ فَقَالَ حَیَّرَنِی أَمْرُ صَاحِبِکَ مِنْ أَیْنَ عَلِمَ بِهِ فَقُلْتُ وَ هَلْ یَخْفَی عَلَیْهِ مِثْلُ هَذَا فَقَالَ لِسَلْمَانَ (8) اقْبَلْ مِنِّی مَا أَقُولُ لَکَ مَا عَلِیٌّ إِلَّا سَاحِرٌ وَ إِنِّی لَمُشْفِقٌ عَلَیْکَ مِنْهُ وَ الصَّوَابُ أَنْ تُفَارِقَهُ وَ تَصِیرَ فِی جُمْلَتِنَا قُلْتُ بِئْسَ مَا قُلْتَ لَکِنَّ عَلِیّاً وَرِثَ مِنْ أَسْرَارِ النُّبُوَّةِ مَا قَدْ رَأَیْتَ مِنْهُ وَ مَا هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ-(9) قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَمْرِکَ فَرَجَعْتُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أُحَدِّثُکَ بِمَا جَرَی بَیْنَکُمَا فَقُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَتَکَلَّمَ بِکُلِّ مَا جَرَی بِهِ
ص: 256
که گنج های زمین پنهان می شود مگر به مانند آن (1).
روایت17.
الخرائج: از سلمان روایت شده است که گفت: به علی علیه السلام خبر رسید که عمر شیعیانش را یاد کرده است، در یکی از راههای باغهای مدینه با او روبرو شد. علی علیه السلام کمانی عربی در دست داشت فرمود: ای عمر به من خبر رسیده که شیعیان مرا یاد کردهای. گفت: از حد خودت تجاوز مکن. علی علیه السلام فرمود: تو مرا از رویارویی خود عاجز میشماری و به من چنین میگویی؟ سپس کمان را بر زمین انداخت و تبدیل به ماری همچون شتر شد که دهانش را باز کرده و به سوی عمر میرفت تا او را ببلعد، عمر فریاد زد: تورا به خدا ای اباالحسن دیگر تکرار نمیکنم و شروع کرد به التماس کردن به او. علی علیه السلام دستش را به مار زد و تبدیل به کمان شد همانطوری که بود. عمر هراسان به خانهاش رفت. سلمان گفت: وقتی شب شد علی علیه السلام مرا خواند و فرمود: به نزد عمر برو که مالی از ناحیه شرق برای او آورده شده و کسی از آن خبر ندارد و او میخواهد آن را پنهان کند، به او گفت: علی علیه السلام به تو میگوید مالی که از ناحیه مشرق برایت آورده شده بیاور و میان کسانی که برای آنها قرار داده شده تقسیم کن و آن را پنهان نکن که تو را رسوا میکند. سلمان گفت: پیام را به او رساندم و گفت: کار دوست تو مرا به حیرت افکند از کجا به آن پیبرد؟ گفتم: آیا چنین چیزی از او پنهان میماند؟ به سلمان گفت: آنچه را که به تو میگویم از من بپذیر، علی علیه السلام چیزی جز یک ساحر نیست و من برای تو از او بیمناکم. درست این است که از او جدا شوی و در گروه ما درآیی. گفتم: بد سخنی گفتی، چرا که علی علیه السلام از اسرار نبوّت چیزی که دیدی و بزرگتر از آن را به ارث برده. عمر گفت: نزد او باز گرد و به او بگو: با جان و دل دستورش را انجام میدهم، نزد علی علیه السلام بازگشتم و فرمود: آنچه را که میان شما گذشت برایت بگویم؟ گفتم: تو به آن از من آگاهتری، سپس آنچه میان ما اتفاق افتاده بود را بازگو کرد
ص: 256
بَیْنَنَا ثُمَّ قَالَ إِنَّ رُعْبَ الثُّعْبَانِ فِی قَلْبِهِ إِلَی أَنْ یَمُوتَ (1).
قوله علیه السلام إنک لهاهنا أی تحسبنی عاجزا عن مقاومتک فتقول لی مثل ذلک أو إنی فی حضور الخلق أداریک ففی الخلوة أیضا هکذا أ تکلمنی مع معرفتک بمکانی و علو شأنی.
شف، [کشف الیقین] مِنْ کِتَابِ الْأَرْبَعِینَ لِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ أَبِی الْفَوَارِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ عَنِ الْقَاضِی شَرَفِ الدِّینِ أَبِی بَکْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جُبَیْرِ بْنِ الرِّضَا عَنْ عَبْدِ بْنِ مُسْهِرٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْأَصْهَبِ عَنْ کَیْسَانَ بْنِ أَبِی عَاصِمٍ عَنْ مُرَّةَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ(2) بْنِ جعدیان عَنِ الْقَائِدِ أَبِی نَصْرِ بْنِ مَنْصُورٍ التُّسْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمهاطی (3) عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْقَوَّاسِ عَنْ سَلِیمٍ النَّجَّارِ عَنْ حَامِدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ خَالِصِ بْنِ ثَعْلَبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ خَرَجَ مِنَ الْکُوفَةِ إِذْ عَبَرَ بِالصَّعِیدِ الَّتِی یُقَالُ لَهَا النَّخْلَةُ عَلَی فَرْسَخَیْنِ مِنَ الْکُوفَةِ فَخَرَجَ مِنْهَا خَمْسُونَ رَجُلًا مِنَ الْیَهُودِ وَ قَالُوا أَنْتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْإِمَامُ فَقَالَ أَنَا ذَا فَقَالُوا لَنَا صَخْرَةٌ مَذْکُورَةٌ فِی کُتُبِنَا عَلَیْهَا اسْمُ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ ذَا نَطْلُبُ الصَّخْرَةَ فَلَا نَجِدُهَا فَإِنْ کُنْتَ إِمَاماً أَوْجِدْنَا الصَّخْرَةَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اتَّبِعُونِی قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَالِدٍ فَسَارَ الْقَوْمُ خَلْفَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی أَنِ اسْتَبْطَنَ فِیهِمُ الْبَرَّ وَ إِذَا بِجَبَلٍ مِنْ رَمْلٍ عَظِیمٍ فَقَالَ علیه السلام أَیَّتُهَا الرِّیحُ انْسِفِی الرَّمْلَ عَنِ الصَّخْرَةِ بِحَقِّ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ فَمَا کَانَ إِلَّا سَاعَةً(4) حَتَّی نُسِفَتِ الرَّمْلُ وَ ظَهَرَتِ الصَّخْرَةُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَذِهِ صَخْرَتُکُمْ فَقَالُوا عَلَیْهَا اسْمُ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَی مَا سَمِعْنَا وَ قَرَأْنَا فِی کُتُبِنَا وَ لَسْنَا نَرَی عَلَیْهَا(5) فَقَالَ علیه السلام الْأَسْمَاءُ الَّتِی عَلَیْهَا فَهِیَ فِی وَجْهِهَا الَّذِی عَلَی الْأَرْضِ
ص: 257
و فرمود: ترس مار تا زمان مرگ در دلش خواهد بود(1).
توضیح
کلام علی علیه السلام که فرمود: «إنّک لهاهنا» یعنی مرا از اینکه در مقابل تو مقاومت کنم عاجز میپنداری و چنین چیزی به من میگویی یا اینکه من در حضور مردم و همچنین در خلوت با تو مدارا میکنم. آیا با من سخن میگویی در حالی که جایگاه و علو مقام مرا میدانی؟
روایت18.
کشف الیقین: از عبدالله بن خالد بن سعید بن عاص روایت شده است که گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بودم در حالی که از کوفه بیرون می رفت و به یک بلندی در دو فرسخی کوفه رسید که به آن النخلة گفته میشد. پنجاه مرد یهودی از آن بیرون آمدند و گفتند: تو علی بن ابی طالب امام هستی؟ فرمود: بله خودم هستم. گفتند: ما صخرهای داریم که در کتب ما ذکر شده و نام شش نفر از پیامبران بر آن است به دنبال این صخره هستیم و آن را نمییابم، اگر تو امام هستی صخره را برای ما بیاب. علی علیه السلام فرمود: دنبال من بیایید. عبدالله بن خالد گفت: مردم پشت سر امیرالمؤمنین علیه السلام رفتند تا اینکه به زمین همواری رسیدند، ناگهان کوهی بزرگ از شن را دیدند. علی علیه السلام فرمود: ای باد شن را از روی صخره پراکنده کن به حق اسم اعظم الله، زمانی نگذشته بود که شنها پراکنده شد و صخره نمایان گشت. علی علیه السلام فرمود: این هم صخره شما. گفتند: طبق آنچه شنیدهایم و در کتابهایمان خواندهایم نام شش نفر از پیامبران بر آن است ولی بر روی آن نمیبینیم. علی علیه السلام فرمود: نامهایی که بر آن است در قسمتی از صخره که بر روی زمین است میباشد،
ص: 257
فَاقْلِبُوهَا فَاعْصَوْصَبَ عَلَیْهَا أَلْفُ رَجُلٍ حَضَرُوا فِی هَذَا الْمَکَانِ فَمَا قَدَرُوا عَلَی قَلْبِهَا فَقَالَ علیه السلام تَنَحَّوْا عَنْهَا فَمَدَّ یَدَهُ إِلَیْهَا فَقَلَّبَهَا فَوَجَدُوا عَلَیْهَا اسْمَ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام أَصْحَابِ الشَّرَائِعِ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ فَقَالَ (1) النَّفَرُ الْیَهُودُ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ مَنْ عَرَفَکَ سَعِدَ وَ نَجَا وَ مَنْ خَالَفَکَ ضَلَّ وَ غَوَی وَ إِلَی الْحَمِیمِ هَوَی جَلَّتْ مَنَاقِبُکَ عَنِ التَّحْدِیدِ وَ کَثُرَتْ آثَارُ نَعْتِکَ عَنِ التَّعْدِیدِ(2).
فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان عن عمار بن یاسر: مثله (3)
قال الفیروزآبادی اعصوصبت الإبل جدت فی السیر و اجتمعت (4).
شف، [کشف الیقین] جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنِی الرِّیَاحِیُّ بِالْبَصْرَةِ عَنْ شُیُوخِهِ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دَخَلَ یَوْماً إِلَی مَنْزِلِهِ فَالْتَمَسَ شَیْئاً مِنَ الطَّعَامِ فَأَجَابَتْهُ الزَّهْرَاءُ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا شَیْ ءٌ وَ إِنَّنِی مُنْذُ یَوْمَیْنِ أُعَلِّلُ (5) الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ- فَقَالَ أَعْطُونَا مِرْطاً(6) نَضَعْهُ عِنْدَ بَعْضِ النَّاسِ عَلَی شَیْ ءٍ فَأُعْطِیَ فَخَرَجَ بِهِ إِلَی یَهُودِیٍّ کَانَ فِی جِیرَانِهِ فَقَالَ لَهُ أَخَا تُبَّعِ الْیَهُودِ أَعْطِنَا عَلَی هَذَا الْمِرْطِ صَاعاً مِنْ شَعِیرٍ فَأَخْرَجَ إِلَیْهِ الْیَهُودِیُّ الشَّعِیرَ فَطَرَحَهُ فِی کُمِّهِ وَ مَشَی علیه السلام خُطُوَاتٍ فَنَادَاهُ الْیَهُودِیُّ أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا وَقَفْتَ لِأُشَافِهَکَ فَجَلَسَ وَ لَحِقَهُ الْیَهُودِیُّ فَقَالَ لَهُ إِنَّ ابْنَ عَمِّکَ یَزْعُمُ أَنَّهُ حَبِیبُ اللَّهِ وَ خَاصَّتُهُ وَ خَالِصَتُهُ وَ أَنَّهُ أَشْرَفُ الرُّسُلِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی فَأَلَّا سَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یُغْنِیَکُمْ (7) عَنْ هَذِهِ الْفَاقَةِ الَّتِی أَنْتُمْ
ص: 258
آن را برگردانید، هزار مرد از کسانی که حضور داشتند جمع شدند اما نتوانستند آن را برگردانند. علی علیه السلام فرمود: از آن کنار بروید، دستش را به طرف آن برد و برگرداند و نام شش نفر از پیامبران صلوات الله علیهم را که اهل شریعت بودند بر روی آن یافتند: آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد علیهم الصلاة و السلام. یک نفر از یهودیان گفت: شهادت میدهیم که خدایی جز الله نیست و محمد فرستاده خداست و تو امیرالمؤمنین و سرور وصیین و حجت خدا در زمینش هستی. هر کس تو را بشناسد سعادت و نجات یابد و هر کس با تو مخالفت کند گمراه شده و در آتش افتد. مناقب تو فراتر از تعیین است و نشانههای صفات تو از شمارش خارج است(1).
کتاب الروضة، الفضائل ابن شاذان: از عمار بن یاسر مانند آن روایت شده است(2).
توضیح
فیروز آبادی گفت: اعصوصبت الإبل: با جدیّت حرکت کرد و متمرکز شد(3).
روایت19.
کشف الیقین: جعفر بن حسین بن جعفر از پدرش روایت کرد گفت: ریاحیّ در بصره از شیوخش برایم نقل کرد که امیرالمؤمنین علیه السلام روزی وارد خانهاش شد و غذایی خواست. فاطمه زهراء سلام الله علیها به او پاسخ داد و گفت: چیزی نزد ما نیست و من دو روز است که حسن و حسین را سرگرم کردهام. گفت: به ما جامهای بدهید آن را نزد یکی از مردم در عوض چیزی گرو میگذاریم. جامه به او داده شد و آن را نزد یک فرد یهودی که از همسایگانش بود برد، به او فرمود: ای برادر یهودی در عوض این جامه پیمانهای جو به ما بده. یهودی جو را به او داد و در آستینش ریخت و چند گام رفت، یهودی او را صدا زد و گفت: قسمت میدهیم ای امیرالمؤمنین که توقف کنی تا با تو سخنی بگویم، نشست تا یهودی به او رسید و گفت: پسر عموی تو ادعا میکند که حبیب خدا و بنده خاص و خالص اوست و اشرف پیامبران در نزد خدای تعالی است، پس چرا از خدا نمیخواهد تا شما را از این فقری که در آن هستید بینیاز کند؟
ص: 258
عَلَیْهَا فَأَمْسَکَ علیه السلام سَاعَةً وَ نَکَتَ بِإِصْبَعِهِ الْأَرْضَ وَ قَالَ لَهُ یَا أَخَا تُبَّعِ الْیَهُودِ وَ اللَّهِ إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً لَوْ أَقْسَمُوا عَلَیْهِ أَنْ یُحَوِّلَ هَذَا الْجِدَارَ ذَهَباً لَفَعَلَ قَالَ فَاتَّقَدَ(1) الْجِدَارُ ذَهَباً فَقَالَ لَهُ علیه السلام مَا أَعْنِیکَ إِنَّمَا ضَرَبْتُکَ مَثَلَا فَأَسْلَمَ الْیَهُودِیُ (2).
یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَصْحَابُ عَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَرَیْتَنَا مَا نَطْمَئِنُّ إِلَیْهِ مِمَّا أَنْهَی إِلَیْکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ رَأَیْتُمْ عَجِیبَةً مِنْ عَجَائِبِی لَکَفَرْتُمْ وَ قُلْتُمْ سَاحِرٌ کَذَّابٌ وَ کَاهِنٌ وَ هُوَ مِنْ أَحْسَنِ قَوْلِکُمْ قَالُوا مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّکَ وَرِثْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَارَ إِلَیْکَ عِلْمُهُ قَالَ عِلْمُ الْعَالِمِ شَدِیدٌ وَ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَیَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ أَمَّا إِذَا أَبَیْتُمُ الْآنَ أُرِیکُمْ بَعْضَ عَجَائِبِی وَ مَا آتَانِیَ اللَّهُ مِنَ الْعِلْمِ فَاتَّبَعَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا کَانُوا فِی أَنْفُسِهِمْ خِیَارُ النَّاسِ مِنْ شِیعَتِهِ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَسْتُ أُرِیکُمْ شَیْئاً حَتَّی آخُذَ عَلَیْکُمْ عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ أَلَّا تَکْفُرُوا بِی وَ لَا تَرْمُونِی بِمُعْضِلَةٍ فَوَ اللَّهِ مَا أُرِیکُمْ إِلَّا مَا عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ أَشَدَّ مَا أَخَذَهُ اللَّهُ عَلَی رُسُلِهِ ثُمَّ قَالَ حَوِّلُوا وُجُوهَکُمْ عَنِّی حَتَّی أَدْعُوَ بِمَا أُرِیدُ فَسَمِعُوهُ یَدْعُو بِدَعَوَاتٍ لَمْ یَسْمَعُوا بِمِثْلِهَا ثُمَّ قَالَ حَوِّلُوا وُجُوهَکُمْ فَحَوَّلُوهَا فَإِذَا جَنَّاتٌ وَ أَنْهَارٌ وَ قُصُورٌ مِنْ جَانِبٍ وَ السَّعِیرُ تَتَلَظَّی مِنْ جَانِبٍ حَتَّی أَنَّهُمْ لَمْ یَشُکُّوا فِی مُعَایَنَةِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ أَحْسَنُهُمْ قَوْلًا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ عَظِیمٌ وَ رَجَعُوا کُفَّاراً إِلَّا رَجُلَیْنِ فَلَمَّا رَجَعَ مَعَ الرَّجُلَیْنِ قَالَ لَهُمَا قَدْ سَمِعْتُمْ مَقَالَتَهُمْ وَ أَخْذِی عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ وَ رُجُوعَهُمْ یَکْفُرُونَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّتِی عَلَیْهِمْ غَداً عِنْدَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَیَعْلَمُ أَنِّی لَسْتُ بِکَاهِنٍ وَ لَا سَاحِرٍ وَ لَا یُعْرَفُ ذَلِکَ لِی وَ لَا لِآبَائِی وَ لَکِنَّهُ عَلِمَ اللَّهُ وَ عَلِمَ رَسُولُهُ أَنْهَاهُ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ وَ أَنْهَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیَّ وَ أَنْهَیْتُهُ إِلَیْکُمْ فَإِذَا رَدَدْتُمْ عَلَیَّ رَدَدْتُمْ عَلَی اللَّهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی مَسْجِدِ
ص: 259
علی علیه السلام لحظهای درنگ کرد و با انگشتش خراشی بر زمین کشید و به او گفت: ای برادر یهودی قسم به خدا که خدا بندگانی دارد که اگر او را قسم دهند که این دیوار را تبدیل به طلا کند، اجابت میکند، گفت: پس دیوار طلا شد و درخشید. علی علیه السلام به او فرمود: منظورم تو نیستی فقط برای تو مثال زدم. پس یهودی اسلام آورد(1).
روایت20.
الخرائج: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: یاران علی علیه السلام گفتند: ای امیرالمؤمنین کاش چیزی از آنچه که رسول الله صلی الله علیه و آله به تو رسانده به ما نشان دهی تا به آن اطمینان یابیم. گفت: اگر امر شگفتی از عجایب من ببینید کافر شده و میگویید: ساحری دروغگو و کاهن است، و این از بهترین سخنان شماست. گفتند: کسی از ما نیست مگر اینکه میداند تو وارث رسول الله صلی الله علیه و آله هستی و علم او به تو رسیده. فرمود: علم عالِم دشوار است و کسی جز مؤمنی که خدا دلش را در ایمان آزموده و با روحی او را تأیید کرده، توان تحمل آن را ندارد، سپس فرمود: اما اگر نمیپذیرید اکنون برخی از عجائب و آنچه خدا از علم به من داده به شما نشان میدهم. هفتاد مرد که در نظر خودشان از بهترین شیعیان او بودند به دنبال او رفتند. علی علیه السلام به آنها فرمود: من به شما چیزی نشان نمیدهم مگر اینکه عهد و میثاق خدا را از شما بگیرم که به من کفر نورزید و مرا به ساحر بودن متهم نکنید. به خدا به شما نشان نمیدهم مگر آنچه که رسول الله صلی الله علیه و آله به من آموخته. از آنها عهد و میثاقی محکمتر از آنچه خدا از از رسولانش گرفته،گرفت سپس گفت: رویتان را بر گردانید تا آنچه را که می خواهم دعا کنم پس شنیدند که دعاهایی خواند که مانند آن را نشنیده بودند سپس فرمود: رویتان را برگردانید، برگرداندند، در طرفی باغها، رودها و قصرهایی پدیدار شد و در طرفی دیگر آتشی زبانه میکشید، تا جایی که آنها در مشاهده بهشت و آتش شک نکردند. بهترین آنان در سخن گفتن گفت: این سحری بزرگ است. و کافر شده بازگشتند به جز دو مرد. وقتی همراه دو مرد بازگشت به آنها گفت: سخن آنان و عهد و میثاق گرفتن من از آن را شنیدید و دیدید که کفر ورزیدند و باز گشتند. اما به خدا این فردا حجت من بر آنها در نزد خداست، خدا میداند که من نه کاهنم نه ساحر و نه اینکه چنین چیزی از من و پدرانم دیده شده است. بلکه آن علم خدا و رسول اوست که خدا آن را به رسولش سپرده و رسول الله صلی الله علیه و آله آن را به من سپرده و من به شما رساندم. پس اگر به من شک کنید به خدا شک کردهاید، تا اینکه به مسجد کوفه رفت
ص: 259
الْکُوفَةِ دَعَا بِدَعَوَاتٍ فَإِذَا حَصَی الْمَسْجِدِ دُرٌّ وَ یَاقُوتٌ فَقَالَ لَهُمَا مَا الَّذِی تَرَیَانِ قَالا هَذَا دُرٌّ وَ یَاقُوتٌ فَقَالَ لَوْ أَقْسَمْتُ عَلَی رَبِّی فِیمَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا لَأَبَرَّ قَسَمِی فَرَجَعَ أَحَدُهُمَا کَافِراً وَ أَمَّا الْآخَرُ فَثَبَتَ فَقَالَ علیه السلام لَهُ إِنْ أَخَذْتَ شَیْئاً نَدِمْتَ وَ إِنْ تَرَکْتَ نَدِمْتَ فَلَمْ یَدَعْهُ حِرْصُهُ حَتَّی أَخَذَ دُرَّةً فَصَیَّرَهَا فِی کُمِّهِ حَتَّی إِذَا أَصْبَحَ نَظَرَ إِلَیْهَا فَإِذَا هِیَ دُرَّةٌ بَیْضَاءُ لَمْ یَنْظُرِ النَّاسُ إِلَی مِثْلِهَا فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أَخَذْتُ مِنْ ذَلِکَ الدُّرِّ وَاحِدَةً قَالَ وَ مَا دَعَاکَ إِلَی ذَلِکَ قَالَ أَحْبَبْتُ أَنْ أَعْلَمَ أَ حَقٌّ هُوَ أَمْ بَاطِلٌ قَالَ إِنَّکَ إِنْ رَدَدْتَهَا إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی أَخَذْتَهَا مِنْهُ عَوَّضَکَ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ تَرُدَّهَا عَوَّضَکَ اللَّهُ النَّارَ فَقَامَ الرَّجُلُ فَرَدَّهَا إِلَی مَوْضِعِهَا الَّذِی أَخَذَهَا مِنْهُ فَحَوَّلَهَا اللَّهُ حَصَاةً کَمَا کَانَ فَبَعْضُهُمْ قَالَ کَانَ هَذَا مِیثَمَ التَّمَّارِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلْ کَانَ عَمْرَو بْنَ الْحَمِقِ الْخُزَاعِیَ (1).
عم، [إعلام الوری] شا، [الإرشاد] مِنْ مُعْجِزَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا رَوَاهُ أَهْلُ السِّیَرِ وَ اشْتَهَرَ بِهِ الْخَبَرُ فِی الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ حَتَّی نَظَمَهُ الشُّعَرَاءُ وَ خَطَبَ بِهِ الْبُلَغَاءُ وَ رَوَاهُ الْفُهَمَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ مِنْ حَدِیثِ الرَّاهِبِ بِأَرْضِ کَرْبَلَاءَ وَ الصَّخْرَةُ وَ شُهْرَتُهُ تُغْنِی عَنْ تَکَلُّفِ إِیرَادِ الْإِسْنَادِ لَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْجَمَاعَةَ رَوَتْ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا تَوَجَّهَ إِلَی صِفِّینَ لَحِقَ أَصْحَابَهُ عَطَشٌ شَدِیدٌ وَ نَفِدَ مَا کَانَ عِنْدَهُمْ مِنَ الْمَاءِ فَأَخَذُوا یَمِیناً وَ شِمَالًا یَلْتَمِسُونَ الْمَاءَ فَلَمْ یَجِدُوا لَهُ أَثَراً فَعَدَلَ بِهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الْجَادَّةِ وَ سَارَ قَلِیلًا وَ لَاحَ (2) لَهُمْ دَیْرٌ فِی وَسَطِ الْبَرِّیَّةِ فَسَارَ بِهِمْ نَحْوَهُ حَتَّی إِذَا صَارَ فِی فِنَائِهِ أَمَرَ مَنْ نَادَی سَاکِنَهُ بِالْإِطْلَاعِ إِلَیْهِمْ فَنَادَوْهُ فَأَطْلَعَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَلْ قُرْبَ قَائِمِکَ هَذَا مِنْ مَاءٍ یَتَغَوَّثُ بِهِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ فَقَالَ هَیْهَاتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْمَاءِ أَکْثَرُ مِنْ فَرْسَخَیْنِ وَ مَا بِالْقُرْبِ مِنِّی شَیْ ءٌ مِنَ الْمَاءِ وَ لَوْ لَا أَنَّنِی أُوتِیَ بِمَاءٍ یَکْفِینِی کُلَّ شَهْرٍ عَلَی التَّقْتِیرِ لَتَلِفْتُ عَطَشاً فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ سَمِعْتُمْ مَا قَالَ الرَّاهِبُ قَالُوا نَعَمْ أَ فَتَأْمُرُنَا بِالْمَسِیرِ إِلَی حَیْثُ أَوْمَأَ إِلَیْهِ لَعَلَّنَا أَنْ نُدْرِکَ الْمَاءَ(3) وَ بِنَا قُوَّةٌ؟
ص: 260
و دعاهایی کرد. ناگهان سنگ ریزههای مسجد تبدیل به مروارید و یاقوت شدند، به آن دو گفت: چه میبینید؟ گفتند: این مروارید و یاقوت است. گفت: اگر پروردگارم را در چیزی بزرگتر از این قسم دهم، قسم مرا راست میگرداند. یکی از آن دو کافر شده بازگشت، اما دیگری ثابت قدم ماند. علی علیه السلام به او گفت: اگر چیزی از آن برگیری پشیمان شوی و اگر رها کنی پشیمان شوی. طمعش او را رها نکرد تا اینکه مرواریدی برداشت و در آستینش قرار داد. وقتی صبح شد به آن نگریست که مرواریدی سفید بود که هیچ کس مانند آن را ندیده بود، گفت: ای امیرالمؤمنین من از این یک مروارید برداشتم. گفت: چه چیز تو را بر آن داشت؟ گفت: خواستم بدانم که آیا واقعی است یا نه. گفت: اگر تو آن را به جایی که از آن بر داشتی بازگردانی خدا بهشت را به تو در عوض آن میدهد و اگر تو آن را بازنگردانی خدا به تو در عوض آن آتش میدهد. مرد برخاست و آن را به جایی که از برداشته بود باز گرداند و خدا آن را تبدیل به سنگ ریزه کرد همان طوری که بود. یکی از آنها گفت: او میثم تمار بود و برخی دیگر گفتند: بلکه او عمروبن حَمِق خُزاعی بود(1).
روایت21.
اعلام الوری، الإرشاد: از معجزات امیرالمؤمنین علیه السلام روایتی است که زندگینامه نویسان روایت کرده و خبر آن در میان عام و خاص مشهور شده است تا جایی که شعرا آن را به نظم در آورده و بلغا آن را به زبان آورده و علما و اندیشمندان آن را روایت کردهاند و آن حدیث راهب در سرزمین کربلا و صخره است که شهرت آن از تکلف در ذکر اسناد آن بینیاز میکند: گروهی روایت کردهاند که امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی که به سوی صفین میرفت یارانش دچار عطش شدیدی شدند و آبی که همراه داشتند تمام شد. در پی آب به راست و چپ رفتند اما اثری از آن نیافتند، امیرالمؤمنین علیه السلام آنها را از راه خارج کرده و اندکی حرکت کرد، در وسط بیابان دیری به چشم خورد. آنها را به طرف آن برد تا اینکه به محوطه آن رسیدند. دستور داد کسی ساکن آن را از وجود آنها مطلع کند. او را صدا زدند و با خبر شد. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: آیا در نزدیکی مکان تو آبی وجود دارد که این مردم از آن یاری بجویند؟ گفت: میان من و آب بیش از دو فرسخ است، و در نزدیکی من آبی نیست. اگر برای من هر ماه آبی آورده نشود که با صرفهجویی مرا کفایت کند از تشنگی تلف میشوم. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا شنیدید راهب چه گفت؟ گفتند: بله، آیا به ما امر میکنی به سمتی که اشاره میشود حرکت کنیم شاید آب پیدا کنیم؟ ما توان داریم.
ص: 260
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا حَاجَةَ لَکُمْ إِلَی ذَلِکَ وَ لَوَّی عُنُقَ بَغْلَتِهِ نَحْوَ الْقِبْلَةِ وَ أَشَارَ بِهِمْ إِلَی مَکَانٍ یَقْرُبُ مِنَ الدَّیْرِ فَقَالَ (1) اکْشِفُوا الْأَرْضَ فِی هَذَا الْمَکَانِ فَعَدَلَ مِنْهُمْ جَمَاعَةٌ إِلَی الْمَوْضِعِ فَکَشَفُوهُ بِالْمَسَاحِی فَظَهَرَتْ لَهُمْ صَخْرَةٌ عَظِیمَةٌ تَلْمَعُ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَاهُنَا صَخْرَةٌ لَا تَعْمَلُ فِیهَا الْمَسَاحِی فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ هَذِهِ الصَّخْرَةَ عَلَی الْمَاءِ فَإِنْ زَالَتْ عَنْ مَوْضِعِهَا وَجَدْتُمُ الْمَاءَ فَاجْتَهَدُوا فِی قَلْعِهَا فَاجْتَمَعُوا الْقَوْمُ (2) وَ رَامُوا تَحْرِیکَهَا فَلَمْ یَجِدُوا إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا وَ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا رَآهُمْ علیه السلام قَدِ اجْتَمَعُوا وَ بَذَلُوا الْجُهْدَ فِی قَلْعِ الصَّخْرَةِ وَ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِمْ لَوَی رِجْلَهُ عَنْ سَرْجِهِ حَتَّی صَارَ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ حَسَرَ عَنْ ذِرَاعَیْهِ وَ وَضَعَ أَصَابِعَهُ تَحْتَ جَانِبِ الصَّخْرَةِ فَحَرَّکَهَا ثُمَّ قَلَعَهَا بِیَدِهِ وَ دَحَا بِهَا(3) أَذْرُعاً کَثِیرَةً فَلَمَّا زَالَتْ مِنْ مَکَانِهَا ظَهَرَ لَهُمْ بَیَاضُ الْمَاءِ فَبَادَرُوا إِلَیْهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ فَکَانَ أَعْذَبَ مَاءٍ شَرِبُوا مِنْهُ فِی سَفَرِهِمْ وَ أَبْرَدَهُ وَ أَصْفَاهُ فَقَالَ لَهُمْ تَزَوَّدُوا وَ ارْتَوُوا فَفَعَلُوا ذَلِکَ ثُمَّ جَاءَ إِلَی الصَّخْرَةِ فَتَنَاوَلَهَا بِیَدِهِ وَ وَضَعَهَا حَیْثُ کَانَتْ فَأَمَرَ أَنْ یُعْفَی أَثَرُهَا بِالتُّرَابِ وَ الرَّاهِبُ یَنْظُرُ مِنْ فَوْقِ دَیْرِهِ فَلَمَّا اسْتَوْفَی عِلْمَ مَا جَرَی نَادَی أَیُّهَا النَّاسُ أَنْزِلُونِی أَنْزِلُونِی فَاحْتَالُوا فِی إِنْزَالِهِ فَوَقَفَ بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا هَذَا أَنْتَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ قَالَ لَا قَالَ فَمَلَکٌ مُقَرَّبٌ قَالَ لَا قَالَ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ صلی الله علیه و آله قَالَ ابْسُطْ یَدَکَ أُسْلِمْ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی یَدَیْکَ فَبَسَطَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدَهُ وَ قَالَ لَهُ اشْهَدِ الشَّهَادَتَیْنِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِالْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ فَأَخَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْهِ شَرَائِطَ الْإِسْلَامِ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَا الَّذِی دَعَاکَ الْآنَ إِلَی الْإِسْلَامِ بَعْدَ طُولِ مُقَامِکَ فِی هَذَا الدَّیْرِ(4) عَلَی
ص: 261
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: نیازی به این کار ندارید. گردن چهارپای خود را به سوی قبله کج کرد و مکانی نزدیک به صومعه را به آنها نشان داد و گفت: زمین این مکان را بکاوید. گروهی از آنها به آن مکان رفتند و آن را با بیل کندند،صخره بزرگی برای آنها نمایان شد که می درخشید پس گفتند: ای امیرالمؤمنین اینجا صخره ای است که کاری با آن نمی شود کرد به آنها گفت: این صخره بر روی آب است، اگر از جایش برداشته شود آب را مییابید. تلاش کردند تا آن را از جا بر کنند و مردم جمع شدند و خواستند آن را حرکت دهند اما نتوانستند، و بر آنها دشوار آمد. وقتی علی علیه السلام دید که جمع شده و تلاش میکنند صخره را بردارند و بر آنها دشوار آمده پایش را از روی زین برداشت و بر زمین نهاد سپس آستینهایش را بالا زد و انگشتانش را در زیر کناره صخره قرار داد و آن را حرکت داد و از جا کند و تا مسافت بسیاری پرتاب کرد، وقتی از جایش برداشته شد سفیدی آب برای آنها آشکار شد و به سوی آن شتافتند و از آن خوردند. آن آب شیرنترین، گواراترین و پاکترین آبی بود که در سفرشان خورده بودند. به آنها فرمود: توشه برگیرید و سیراب شوید، چنین کردند. سپس به طرف صخره آمد و آن را با دست برداشت و در همان جایی که بود قرار داد و دستور داد تا اثر آن با خاک از بین ببرند در حالی که راهب از بالای صومعهاش مینگریست، وقتی آنچه اتفاق افتاده بود را کامل فهمید صدا زد: ای مردم مرا پایین بیاورید مرا پایین بیاورید، برای پایین آوردنش چارهای اندیشیدند. در مقابل امیرالمؤمنین علیه السلام ایستاد و به او گفت: تو پیامبر مرسل هستی؟ فرمود: نه، گفت: فرشته ای مقرّبی؟ فرمود: نه، گفت: پس تو که هستی؟ فرمود: من وصی رسول الله محمد بن عبد الله خاتم النبیین صلی الله علیه و آله هستم. راهب گفت: دستت را دراز کن؛ من به دست تو برای خدای تبارک و تعالی اسلام میآورم. امیرالمؤمنین علیه السلام دستش را دراز کرد و به او فرمود: شهادتین را بگو. گفت: شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و او یگانه بیهمتاست و شهادت میدهم که محمد بنده و فرستاده او و تو وصی رسول الله صلی الله علیه و آله و بر حق ترین مردم به حکومت بعد از او هستی، امیرالمؤمنین شرایط اسلام را به او آموخت، سپس به او فرمود: چه چیز باعث شد که بعد از اقامت طولانی در این صومعه در مخالفت، اکنون مسلمان شوی؟
ص: 261
الْخِلَافِ؟ قَالَ أُخْبِرُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ هَذَا الدَّیْرَ بُنِیَ عَلَی طَلَبِ قَالِعِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ وَ مُخْرِجِ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِهَا وَ قَدْ مَضَی عَالِمٌ قَبْلِی فَلَمْ یُدْرِکُوا ذَلِکَ وَ قَدْ رَزَقَنِیهِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا نَجِدُ فِی کِتَابٍ مِنْ کُتُبِنَا وَ نَأْثِرُ عَنْ عُلَمَائِنَا أَنَّ فِی هَذَا الصُّقْعِ عَیْناً عَلَیْهَا صَخْرَةٌ لَا یَعْرِفُ مَکَانَهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ وَ أَنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ وَلِیٍّ لِلَّهِ یَدْعُو إِلَی الْحَقِّ آیَتُهُ مَعْرِفَةُ مَکَانِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ وَ قُدْرَتُهُ عَلَی قَلْعِهَا وَ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُکَ قَدْ فَعَلْتَ ذَلِکَ تَحَقَّقْتُ مَا کُنَّا نَنْتَظِرُهُ وَ بَلَغْتُ الْأُمْنِیَّةَ مِنْهُ فَأَنَا الْیَوْمَ مُسْلِمٌ عَلَی یَدَیْکَ وَ مُؤْمِنٌ بِحَقِّکَ وَ مَوْلَاکَ.
فَلَمَّا سَمِعَ (1) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَکَی حَتَّی اخْضَلَّتْ لِحْیَتُهُ مِنَ الدُّمُوعِ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کُنْتُ فِی کُتُبِهِ مَذْکُوراً(2) ثُمَّ دَعَا النَّاسَ فَقَالَ (3) اسْمَعُوا مَا یَقُولُ أَخُوکُمُ الْمُسْلِمُ فَسَمِعُوا مَقَالَهُ وَ کَثُرَ حَمْدُهُمْ لِلَّهِ وَ شُکْرُهُمْ عَلَی النِّعْمَةِ الَّتِی أَنْعَمَ بِهَا عَلَیْهِمْ فِی مَعْرِفَتِهِمْ بِحَقِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ سَارُوا وَ الرَّاهِبُ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی جُمْلَةِ أَصْحَابِهِ حَتَّی لَقِیَ أَهْلَ الشَّامِ وَ کَانَ الرَّاهِبُ فِی جُمْلَةِ مَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ فَتَوَلَّی عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ وَ دَفْنَهُ وَ أَکْثَرَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ لَهُ وَ کَانَ إِذَا ذَکَرَهُ یَقُولُ ذَاکَ مَوْلَایَ.
و فی هذا الخبر ضروب من المعجز أحدها علم الغیب و الثانی القوة التی خرق العادة بها و تمیزه (4) بخصوصیتها من الأنام مع ما فیه من ثبوت البشارة به فی کتب الله الأولی و ذلک مصداق قوله تعالی ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ (5) و فی مثل ذلک یقول السید إسماعیل بن محمد الحمیری رحمه الله فی قصیدته البائیة المذهبة:
ص: 262
گفت: به تو میگویم ای امیر المؤمنین، این صومعه برای یافتن کسی که این صخره را از جا میکَند و آب را از زیر آن خارج میکند، بنا شد. عالم پیش از من رفت و این را نفهمیدند و خدای عزّو جلّ آن را روزی من کرد. ما در کتابی از کتابهایمان داریم و از عالمانمان نقل میکنیم که در این منطقه چشمهای است که صخرهای بر روی آن است و محل آن را جز پیامبر یا وصی پیامبری نمیداند. باید ولی خدایی باشد که به حق دعا کند و نشانهاش دانستن محل این صخره و قدرت او در برداشتن آن است. من وقتی دیدم که تو این کار را انجام دادی آنچه که انتظارش را میکشیدیم به وقوع پیوست و آرزو محقق شد. من امروز به دست تو مسلمان شدم و به حق و ولایت تو ایمان آوردم.
وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام این را شنید گریست تا آنجا که محاسنش از اشک خیس شد و فرمود: سپاس خدایی را که در کتابهایش یاد شدهام. سپس مردم را فراخواند و گفت: آنچه را که برادر مسلمان شما میگوید گوش کنید. سخن او را شنیدند و خدا را بسیار سپاس و شکر گفتند به خاطر نعمتی که به آنها در شناخت حق امیرالمؤمنین علیه السلام داده است. سپس حرکت کردند و راهب در رکاب او و در میان یارانش بود تا اینکه با اهل شام روبرو شد و راهب در میان کسانی بود که همراه او شهید شدند، علی علیه السلام نماز و دفن او را بر عهده گرفت و بسیار برای او استغفار کرد. وقتی او را یاد میکرد میگفت: او دوست من بود.
و در این خبر انواع معجزات است: اول علم غیب، دوم نیروی خارق العاده و تفاوتش با آن از مردم و همچنین بشارت به او در کتابهای پیشین خدا و این مصداق کلام خدای تعالی است که میفرماید: « ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ »(1) {این صفت ایشان است در تورات و مثل آنها در انجیل} و مانند آن را سید اسماعیل بن محمد حمیری رحمة الله در قصیده بائیه خود میگوید:
ص: 262
و لقد سری فیما یسیر بلیلة***بعد العشاء بکربلاء فی موکب
حتی أتی متبتلا فی قائم***ألقی قواعده بقاع مجدب
یأتیه لیس بحیث یلقی عامر***غیر الوحوش و غیر أصلع أشیب
فدنا فصاح به فأشرف ماثلا***کالنسر فوق شظیة من مرقب
هل قرب قائمک الذی بوأته***ماء یصاب فقال ما من مشرب
إلا بغایة فرسخین و من لنا***بالماء بین نقا و قی سبسب
فثنی الأعنة نحو وعث فاجتلی***ملساء یلمع کاللجین المذهب (1)
قال اقلبوها إنکم إن تقلبوا***ترووا و لا تروون إن لم تقلب
فاعصوصبوا فی قلعها فتمنعت***منهم تمنع صعبة لم ترکب
حتی إذا أعیتهم أهوی لها***کفا متی ترد المغالب تغلب
فکأنها کرة بکف حزور***عبل الذراع دحا بها فی ملعب
فسقاهم من تحتها متسلسلا***عذبا یزید علی الألذ الأعذب
حتی إذا شربوا جمیعا ردها***و مضا فخلت مکانها لم یقرب (2).
و زاد فیها ابن میمون قوله:
و آیات راهبها سریرة معجز***فیها و آمن بالوصی المنجب
و مضی شهیدا صادقا فی نصره***أکرم به من راهب مترهب
أعنی ابن فاطمة الوصی و من یقل***فی فضله و فعاله لا یکذب
کلا کلا طرفیه من سام و ما(3)*** حام له بأب و لا بأب أب.
ص: 263
- بعد از غروب در سرزمین کربلا همراه کاروانی تمام شب را حرکت کرد.
- تا اینکه به راهبی که در صومعه بر پا شده در بیابانی خشک بود رسید.
-به محلی رسید که جز پیری که موی پیشانیاش ریخته و وحوش، انسانی نبود.
- نزدیک شد و صدا زد، و او مانند عقابی در لبه بلندی مشرف ایستاد.
- آیا در نزدیکی صومعهای که در آن جای گرفتهای آبی هست؟ گفت آبی نیست.
- مگر در دو فرسخی و چه کسی در میان شنزار و بیابانی وسیع برای ما آب میآورد! - افسارها را به سوی زمین سختی چرخاند و صخرهای صاف که مانند نقره میدرخشید آشکار شد
- گفت آن را برگردانید، اگر برگردانید سیراب میشوید و اگر برنگردانید سیراب نمیشوید.
- جمع شدند تا آن را برگردانند اما مانند مرکبی چموش از آنها امتناع کرد.
- وقتی که آنها را عاجز کرد دستی به سوی آن برد که چون در کارزار وارد شود پیروز است.
- گویی که آن توپی است در دست کودکی است درشت بازو که آن را به بازی گرفته.
- آنها را از آن سیراب کرد از چشمهای بسیار گوارا و شیرین.
- وقتی همه سیراب شدند آن را بازگرداند و درخشید گویی که کسی به محل آن نزدیک نشده است.
و ابن میمون بر آن افزوده است:
- نشانههای راهبِ آن رازی است که در آن معجزهای است و به وصی شریف ایمان آورد.
- و در راه یاری او شهید راستین شد، چه بزرگوار راهبی است.
- منظورم پسر فاطمه و وصی است و هر کس در فضیلت و اعمال او سخن گوید دروغ نگفته.
- هرگز، هر دو طرفش از سام است و حام پدر و پدر پدر او نیست.
ص: 263
من لا یفر و لا یری فی معرک***إلا و صارمة الخضیب المضرب (1).
قال السید المرتضی رضی الله عنه فی شرح هذه القصیدة البائیة السری سیر اللیل کله و المتبتل الراهب و القائم صومعته و القاع الأرض الحرة الطین التی لا حزونة فیها و لا انهباط و القاعدة أساس الجدار و کل ما یبنی و الجدب ضد الخصب.
ثم قال و هذه قصة مشهورة جاءت بها الروایة(2) فَإِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیَّ رَوَی عَنْ شُیُوخِهِ عَمَّنْ خَبَّرَهُمْ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نُرِیدُ صِفِّینَ فَمَرَرْنَا بِکَرْبَلَاءَ فَقَالَ علیه السلام أَ تَدْرُونَ أَیْنَ هَاهُنَا وَ اللَّهِ مَصَارِعُ الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ سِرْنَا یَسِیراً فَانْتَهَیْنَا إِلَی رَاهِبٍ فِی صَوْمَعَةٍ وَ قَدْ تَقَطَّعَ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّهُ أَخَذَ طَرِیقَ الْبَرِّ(3) وَ تَرَکَ الْفُرَاتَ عِیَاناً فَدَنَا مِنَ الرَّاهِبِ وَ هَتَفَ بِهِ فَأَشْرَفَ مِنْ صَوْمِعَتِهِ فَقَالَ یَا رَاهِبُ هَلْ قُرْبَ قَائِمِکَ مَاءٌ فَقَالَ لَا فَسَارَ قَلِیلًا ثُمَّ نَزَلَ (4) بِمَوْضِعٍ فِیهِ رَمْلٌ فَأَمَرَ النَّاسَ فَنَزَلُوا وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَبْحَثُوا ذَلِکَ الرَّمْلَ فَأَصَابُوا تَحْتَهُ صَخْرَةً بَیْضَاءَ فَاقْتَلَعَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِیَدِهِ وَ دَحَاهَا(5) وَ إِذَا تَحْتَهَا مَاءٌ أَرَقُّ مِنَ الزُّلَالِ وَ أَعْذَبُ مِنْ کُلِّ مَاءٍ فَشَرِبُوا(6) وَ ارْتَوَوْا وَ حَمَلُوا مِنْهُ وَ رَدَّ الصَّخْرَةَ وَ الرَّمْلَ کَمَا کَانَ قَالَ فَسِرْنَا قَلِیلًا وَ قَدْ عَلِمَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ النَّاسِ مَکَانَ الْعَیْنِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِحَقِّی عَلَیْکُمْ إِلَّا رَجَعْتُمْ إِلَی مَوْضِعِ الْعَیْنِ فَنَظَرْتُمْ هَلْ تَقْدِرُونَ عَلَیْهَا فَرَجَعَ النَّاسُ یَقْفُونَ الْأَثَرَ إِلَی مَوْضِعِ الرَّمْلِ فَبَحَثُوا ذَلِکَ الرَّمْلَ فَلَمْ یُصِیبُوا الْعَیْنَ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 264
- کسی که نمیگریزد و در جنگی دیده نمیشود مگر اینکه لبه شمشیرش رنگین است(1)
توضیح
سید مرتضی رضی الله عنه در شرح این قصیده بائیه گفته است: السری: تمام شب را حرکت کردن. المتبتّل: راهب. القائم: صومعه. القاع: زمینی که گل خالص است و در آن پستی و بلندی نیست. القاعدة: پایه دیوار و هر چیزی که بنا میشود. الجدب: متضاد حاصلخیز است .
سپس گفت: این داستان معروفی است که در روایت آمده است، ابو عبدالله برقیّ از شیوخش روایت کرده است: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام به قصد صفین رفتیم و از کربلاء گذشتیم. علی علیه السلام فرمود: آیا میدانید اینجا کجاست؟ به خدا قتلگاه حسین و یارانش است، سپس به حرکت ادامه دادیم تا اینکه به راهبی در صومعهای رسیدیم در حالی که نفس مردم از عطش بریده شده بود و از عطش به امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت کردند. آن به این خاطر بود که او راه بیابان را در پیش گرفته و آشکارا فرات را رها کرده بود. به راهب نزدیک شد و او را صدا زد. پس در بلندای صومعهاش ایستاد. علی علیه السلام فرمود: ای راهب آیا نزدیک صومعهات آبی هست؟ گفت: نه، اندکی رفت. سپس در محلی پیاده شد که در آن شن بود. به مردم دستور داد تا پیاده شوند و امر کرد تا آن شن را بکاوند، در زیر آن به صخرهای سفید برخورد کردند، امیرالمؤمنین علیه السلام با دستش آن را برداشت و پرتاب کرد. در زیر آن آبی گوارا و زلال و شیرینتر از هر آبی یافتند. سیراب شدند و از آن برداشتند، شن و صخره به جای خود بازگشت همان طوری که بود. گفت: اندکی رفتیم و هر کدام از افراد محل چشمه را فهمیده بود. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: به حقی که بر شما دارم بازگردید و ببینید که آیا میتوانید محل چشمه را بیابید. مردم بازگشتند و در محل اثر بر جای مانده در شن ایستادند، آن شن را جستجو کردند اما چشمه را نیافتند. گفتند: ای امیرالمؤمنین
ص: 264
لَا وَ اللَّهِ مَا أَصَبْنَاهَا وَ لَا نَدْرِی أَیْنَ هِیَ قَالَ فَأَقْبَلَ الرَّاهِبُ فَقَالَ أَشْهَدُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- أَنَّ أَبِی أَخْبَرَنِی عَنْ جَدِّی وَ کَانَ مِنْ حَوَارِیِّ عِیسَی علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ تَحْتَ هَذَا الرَّمْلِ عَیْناً مِنْ مَاءٍ أَبْیَضَ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَعْذَبَ مِنْ کُلِّ مَاءِ عَذْبٍ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَلِیفَتُهُ وَ الْمُؤَدِّی عَنْهُ وَ قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أَصْحَبَکَ فِی سَفَرِکَ هَذَا فَیُصِیبَنِی مَا أَصَابَکَ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَقَالَ لَهُ خَیْراً وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ وَ قَالَ علیه السلام یَا رَاهِبُ الْزَمْنِی وَ کُنْ قَرِیباً مِنِّی فَفَعَلَ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ وَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ اضْطَرَبَ النَّاسُ فِیمَا بَیْنَهُمْ قُتِلَ الرَّاهِبُ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِأَصْحَابِهِ انْهَضُوا بِنَا فَادْفِنُوا قَتْلَاکُمْ وَ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَطْلُبُ الرَّاهِبَ حَتَّی وَجَدَهُ فَصَلَّی عَلَیْهِ وَ دَفَنَهُ بِیَدِهِ فِی لَحْدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ إِلَی مَنْزِلِهِ (1) وَ زَوْجَتِهِ الَّتِی أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهَا.
ثم قال و معنی یأتیه أی یأتی هذا الموضع الذی فیه الراهب (2) و معنی عامر أنه لا مقیم فیه سوی الوحوش (3) و یمکن أن یکون مأخوذا من العمرة التی هی الزیادة و الأصلع الأشیب هو الراهب و ذکر بعد هذا البیت قوله:
فی مدمج زلق أشم کأنه***حلقوم أبیض ضیق مستصعب.
و المدمج الشی ء المستور و الزلق الذی لا یثبت علیه قدم (4) و الأشم الطویل المشرف و الأبیض الطائر الکبیر من طیور الماء و إنما جر لفظة ضیق مستصعب لأنه جعلهما من وصف المدمج و الماثل المنتصب و شبه الراهب بالنسر لطول عمره و الشظیة قطعة من الجبل مفردة و المرقب المکان العالی
ص: 265
نه به خدا آن را نیافتیم و نمیدانیم که کجاست. گفت: راهب آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین شهادت میدهم که پدرم از پدر بزرگم – که از حواریون عیسی علیه السلام بود – به من خبر داده که زیر این شن چشمه آبی سفیدتر از برف و شیرین تر از هر آب شیرینی است، کسی جز پیامبر یا وصی پیامبر به آن دست نمییابد و من شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و محمد بنده و فرستاده او و تو وصی، جانشین و ادا کننده از طرف رسول الله صلی الله علیه و آله هستی. میخواهم تو را در این سفرت همراهی کنم و هر چه از شرو خیر به تو میرسد به من نیز برسد. برای او دعای خیر کرد. علی علیه السلام فرمود: ای راهب همراه من و نزدیک به من باش. چنین کرد، وقتی لیلة الهریر فرارسید و دو گروه روبرو شدند و مردم باهم درگیر شدند، راهب کشته شد. وقتی صبح شد امیرالمؤمنین به یارانش فرمود: با ما برخیزید و کشتههایتان را دفن کنید.امیرالمؤمنین به دنبال راهب آمد، او را یافت و بر او نماز خواند و با دست خود او را در قبرش دفن کرد، سپس فرمود: به خدا که گویی او، منزلش و همسری که خدا او را با آن گرامی داشته را میبینم.
سپس گفت: معنای «یأتیه» یعنی به این مکانی که راهب در آن بود آمد. و معنای عامر یعنی در آن جا غیر از وحوش ساکنی نبود. ممکن است از العمرة گرفته شده باشد که به معنای زیادت است. پیری که موی پیشانیاش ریخته، راهب است. بعد از این بیت این سخنش را ذکر میکند:
- در جای پوشیدهای بلند تنگ و صعب الوصول که قدم در آن استوار نمیشود گویی که عقابی سفید است.
المدمج: چیز پوشیده. الزّلق: آنچه که قدم بر روی آن استوار نمیشود. الأشمّ: بلند و مشرف. حلقوم أبیض: پرندهای بزرگ از پرندگان آب، مجرور بودن لفظ «ضیّق و مستعصب» به خاطر این است که صفت مدمج است. الماثل: ایستاده. راهب را به خاطر عمر طولانیاش به عقاب تشبیه کرده است. الشظیة: قطعه ای از کوه تنها المرقب: مکانی بلند.
ص: 265
و النقا قطعة من الرمل تنقاد محدودبة و القی الصحراء الواسعة و السبسب القفر و الوعث الرمل الذی (1) لا یسلک فیه و معنی اجتلی ملساء نظر إلی صخرة ملساء فتجلت (2) لعینه و معنی تبرق تلمع و وصف اللجین بالمذهب لأنه أشد لبریقه و لمعانه و
معنی اعصوصبوا اجتمعوا علی قلعها و صاروا عصبة واحدة و معنی أهوی لها مد إلیها و المغالب الرجل المغالب و الحزور(3) الغلام المترعرع و العبل الغلیظ الممتلئ و المتسلسل الماء السلسل فی الحلق و یقال إنه البارد أیضا و ابن فاطمة هو أمیر المؤمنین علیه السلام انتهی کلامه رفع الله فی الجنان مقامه (4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: عُرِضَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ خُصُومَةٌ فَجَلَسَ فِی أَصْلِ جِدَارٍ فَقَالَ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْجِدَارُ یَقَعُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام امْضِ کَفَی اللَّهُ حَارِساً فَقَضَی بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ وَ قَامَ وَ سَقَطَ الْجِدَارُ وَ وَجَدَ علیه السلام مُؤْمِناً لَازَمَهُ مُنَافِقٌ بِالدَّیْنِ فَقَالَ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ لَمَّا قَضَیْتَ عَنْ عَبْدِکَ هَذَا الدَّیْنَ ثُمَّ أَمَرَهُ بِتَنَاوُلِ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ فَانْقَلَبَتْ لَهُ ذَهَباً أَحْمَرَ فَقَضَی دَیْنَهُ وَ کَانَ الَّذِی بَقِیَ أَکْثَرَ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ.
وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنْ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ أَنَّهُ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً یَسْرِدُ حَلَقَاتِ دِرْعِهِ بِیَدِهِ وَ یُصْلِحُهَا فَقُلْتُ هَذَا کَانَ لِدَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ یَا خَالِدُ بِنَا أَلَانَ اللَّهُ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ فَکَیْفَ لَنَا.
جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ أَبُو هَارُونَ الْعَبْدِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ وَ حَمْدَانَ بْنِ الْمُعَافَی عَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ مُحَمَّدُ بْنُ صَدَقَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ
ص: 266
النقا: تپه شنی گرد که حرکت میکند. القیّ: صحرای وسیع. السبسب: بیابان. الوعث: شن زاری که کسی در آن رفت و آمد نمیکند. و معنای «اجتلی ملساء» یعنی به صخرهای صاف و براق نگریست و بر چشمشش آشکار شد. تبرق: میدرخشد. توصیف نقره به طلا کاری شده به خاطر شدت درخشش و براق بدون آن است. اعصوصب: برای از زمین کندن آن جمع شدند و یک گروه واحد شدند. و معنای «أهوی لها»: به سوی آن دراز کرد. المغالب: مرد پیروز. الحزورّ: کودک در حال رشد. العبل: فربه و چاق. المتسلسل: آب جاری در حلق. گفته میشود: همچنین به معنای سرد است. و ابن فاطمه سلام الله علیها همان امیرالمؤمنین علیه السلام است. سخنش پایان یافت، خدا جایگاه او را در بهشت رفیع گرداند(1) .
روایت22.
مناقب ابن شهر آشوب: از امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت شده که فرمود: قضاوتی به علی بن ابی طالب سپرده شد. در کنار دیواری نشست، مردی به او گفت: ای امیرالمؤمنین دیوار فرو میریزد. علی علیه السلام به او فرمود: بگذر، خداوند برای محافظت کفایت است. میان دو مرد قضاوت کرد و برخاست، دیوار فرو ریخت.
علی علیه السلام مؤمنی را دید که منافقی به خاطر طلبش گریبان او را گرفته است. گفت: خدایا به حق محمد و خاندان مطهرش دین این بندهات را ادا کن، سپس به او دستور داد سنگ و لجن را بردارد که برای او تبدیل به طلای سرخ شد و دینش را ادا کرد و آنچه باقی مانده بود بیش از صد هزار درهم بود.
گروهی از خالد بن ولید روایت کردهاند که گفت: علی علیه السلام را دیدم که حلقههای زره خود را با دستش می بافت و تعمیر میکرد. گفتم: این کار مخصوص داود علیه السلام بود. فرمود: ای خالد! خدا به وسیله ما آهن را برای داود نرم کرد پس برای خود ما چگونه خواهد بود؟
حمدان بن مُعافی از امام رضا و محمد بن صدقه از موسی بن جعفر
ص: 266
جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لَقَدْ أَنْبَأَنِی أَیْضاً شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُ (1) بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کُنَّا(2) مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی طُرُقَاتِ الْمَدِینَةِ إِذَا جَعَلَ خَمْسَهُ (3) فِی خَمْسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْنَا خَمْسَیْنِ أَحْسَنَ مِنْهُمَا إِذْ مَرَرْنَا عَلَی نَخْلِ الْمَدِینَةِ فَصَاحَتْ نَخْلَةٌ أُخْتَهَا هَذَا مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفَی وَ هَذَا عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی فَاجْتَزْنَاهُمَا فَصَاحَتْ ثَانِیَةٌ بِثَالِثَةٍ هَذَا نُوحٌ النَّبِیُّ وَ هَذَا إِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ فَاجْتَزْنَاهُمَا فَصَاحَتْ ثَالِثَةٌ بِرَابِعَةٍ هَذَا مُوسَی وَ أَخُوهُ هَارُونُ فَاجْتَزْنَاهُمَا فَصَاحَتْ رَابِعَةٌ بِخَامِسَةٍ هَذَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ هَذَا عَلِیٌّ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ فَتَبَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ سَمِّ نَخْلَ الْمَدِینَةِ صَیْحَانِیّاً فَقَدْ صَاحَتْ بِفَضْلِی وَ بِفَضْلِکَ وَ أُرْوَی (4) کَانَ الْبُسْتَانُ لِعَامِرِ بْنِ سَعْدٍ بِعَقِیقِ السُّفْلَی.
وَ رَأَی علیه السلام أَنْصَارِیّاً یَأْکُلُ قُشُورَ الْفَاکِهَةِ وَ قَدْ أَخَذَهَا مِنَ الْمَزْبَلَةِ فَأَعْرَضَ عَنْهُ لِئَلَّا یَخْجَلَ مِنْهُ فَأَتَی مَنْزِلَهُ وَ أَتَی إِلَیْهِ بِقُرْصَیْ شَعِیرٍ مِنْ فَطُورِهِ وَ قَالَ أَصِبْ مِنْ هَذَا کُلَّمَا جُعْتَ فَإِنَّ اللَّهَ یَجْعَلُ فِیهِ الْبَرَکَةَ فَامْتَحَنَ ذَلِکَ فَوَجَدَ فِیهِ لَحْماً وَ شَحْماً وَ حُلْواً(5) وَ رُطَباً وَ بِطِّیخاً وَ فَوَاکِهَ الشِّتَاءِ وَ فَوَاکِهَ الصَّیْفِ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ الرَّجُلِ وَ سَقَطَ لِوَجْهِهِ فَأَقَامَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ مَا شَأْنُکَ قَالَ کُنْتُ مُنَافِقاً
ص: 267
و همچنین شیرویه دیلمی به سندش از امام موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت کرده است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در کوچههای مدینه بودیم که دستش را در دست امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داد، به خدا دو دستی بهتر از آن ندیده بودیم. وقتی بر نخلستانهای مدینه گذر کردیم، نخلی بر همتای خود فریاد زد: این محمد مصطفی و این علی مرتضی است. از آن دو گذر کردیم، دومی بر سومی فریاد زد: این نوح پیامبر و این ابراهیم خلیل است. از آن دو گذر کردیم. سومی بر چهارمی فریاد زد: این موسی است و این برادرش هارون است. از آن دو گذر کردیم. چهارمی بر پنجمی فریاد زد: این محمد سرور پیامبران و این علی سرور وصییّن است، پیامبر صلی الله علیه و آله لبخندی زد، سپس فرمود: ای علی نخلهای مدینه را صیحانی(1)
نام بگذار که به فضیلت من و تو فریاد زدند. روایت شده که باغ متعلق به عامر بن سعد در تنگه سفلی بود.
علی علیه السلام یکی از انصار را دید که پوست میوهای را که از زباله برداشته میخورد، از او روی برگرداند تا از امام خجالت نکشد. به خانهاش آمد و برای او دو نان جو از افطار خودش برد و فرمود: هر وقت گرسنه شدی از این بخور. خداوند در آن برکت قرار داد. انصاری از آن خورد و در غذا گوشت، چربی، شیرینی، خرما، هندوانه و میوههای زمستانی و تابستانی یافت. مرد به خود لرزید و با صورت به زمین افتاد، علی علیه السلام او را بلند کرد و فرمود: چه شده است؟ گفت: من منافق بودم
ص: 267
شَاکّاً فِیمَا یَقُولُهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ فِیمَا تَقُولُهُ أَنْتَ فَکَشَفَ اللَّهُ لِی عَنِ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ-(1) فَأَبْصَرْتُ کُلَّ مَا تَعِدَانِ بِهِ وَ تُوَاعِدَانِ بِهِ فَزَالَ عَنِّی الشَّکُّ.
وَ أَخَذَ الْعَدَوِیُّ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ أَلْفَ دِینَارٍ فَجَاءَ سَلْمَانُ عَلَی لِسَانِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ رُدَّ الْمَالَ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ(2) فَقَالَ الْعَدَوِیُّ مَا أَکْثَرَ سِحْراً أَوْلَادَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَا عَرَفَ هَذَا قَطُّ أَحَدٌ وَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا أَنِّی رَأَیْتُهُ یَوْماً وَ فِی یَدِهِ قَوْسُ مُحَمَّدٍ فَسَخِرْتُ مِنْهُ فَرَمَاهَا مِنْ یَدِهِ وَ قَالَ خُذْ عَدُوَّ اللَّهِ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُبِینٌ یَقْصِدُ إِلَیَّ فَحَلَّفْتُهُ حَتَّی أَخَذَهَا وَ صَارَتْ قَوْساً وَ أَنْفَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِیثَمَ التَّمَّارِ فِی أَمْرٍ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ دُکَّانِهِ فَأَتَی رَجُلٌ یَشْتَرِی التَّمْرَ فَأَمَرَهُ بِوَضْعِ الدِّرْهَمِ وَ رَفْعِ التَّمْرِ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِیثَمٌ وَجَدَ الدِّرْهَمَ بَهْرَجاً(3) فَقَالَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ فَإِذَا یَکُونُ التَّمْرُ مُرّاً فَإِذَا هُوَ بِالْمُشْتَرِی رَجَعَ وَ قَالَ هَذَا التَّمْرُ مُرٌّ.
وَ اسْتَفَاضَ بَیْنَ الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ أَنَّ أَهْلَ الْکُوفَةِ فَزِعُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْغَرَقِ لَمَّا زَادَتِ الْفُرَاتُ فَأَسْبَغَ الْوُضُوءَ وَ صَلَّی مُنْفَرِداً ثُمَّ دَعَا اللَّهَ ثُمَّ تَقَدَّمَ إِلَی الْفُرَاتِ مُتَوَکِّئاً عَلَی قَضِیبٍ بِیَدِهِ حَتَّی ضَرَبَ بِهِ صَفْحَةَ الْمَاءِ وَ قَالَ انْقُصْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَشِیئَتِهِ فَغَاضَ الْمَاءُ(4) حَتَّی بَدَتِ الْحِیتَانُ فَنَطَقَ کَثِیرٌ مِنْهَا بِالسَّلَامِ عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَمْ یَنْطِقْ مِنْهَا أَصْنَافٌ مِنَ السَّمَکِ وَ هِیَ الْجِرِّیُّ وَ الْمَارْمَاهِی وَ الزِّمَّارُ فَتَعَجَّبَ النَّاسُ لِذَلِکَ وَ سَأَلُوهُ عَنْ عِلَّةِ مَا نَطَقَ وَ صُمُوتِ مَا صَمَتَ فَقَالَ أَنْطَقَ اللَّهُ لِی مَا طَهُرَ مِنَ السُّمُوکِ وَ أَصْمَتَ عَنِّی مَا حَرَّمَهُ وَ نَجَّسَهُ وَ أَبْعَدَهُ.
ص: 268
و به آنچه محمد صلی الله علیه و آله و تو می گویی شک داشتم، خداوند از آسمانها و پردهها برای من گشایش ایجاد کرد. هر آنچه را که وعده میدهید و به آن وعده داده میشوید دیدم و شک من برطرف شد.
عدَویّ هزار دینار از بیت المال گرفت. سلمان از طرف امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: مال را به بیت المال بازگردان که خدای تعالی میفرماید: « وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ »(1)
{و در قیامت به هر کس هر آنچه را که انجام داده به طور کامل داده می شود}. عدویّ گفت: چه بسیار است سحر فرزندان عبد المطلب. هیچ کس از این موضوع خبر نداشت، و شگفتآورتر از آن اینکه او را روزی دیدم که کمان محمد در دستش بود، او را مسخره کردم، کمان را از دستش رها کرد و گفت: دشمن خدا را بگیر. ناگهان تبدیل به ماری بزرگ شد که به سمت من میآمد، او را قسم دادم تا آن را گرفت و تبدیل به کمان شد.
امیرالمؤمنین علیه السلام میثم تمّار را در پی کاری فرستاد. بر در مغازهاش ایستاد. مردی آمد تا خرما بخرد، به او گفت که درهم را بگذارد و خرما بردارد. وقتی میثم بازگشت درهم را جعلی یافت. با او در این باره سخن گفت، گفت: در این صورت خرما تلخ خواهد بود. خریدار بازگشت و گفت: این خرما تلخ است .
میان خاص و عام مشهور است که اهل کوفه وقتی آب فرات فزونی گرفت از غرق شدن به امیرالمؤمنین پناه بردند. وضو گرفت و تنها نماز خواند و دعا کرد، سپس به سوی فرات پیش آمد در حالی که به عصایی که در دست داشت تکیه داده بود و با آن بر سطح آب ضربه زد و گفت: به اذن و خواست خدا پایین برو. آب کاهش یافت تا جایی که ماهیها نمایان شدند، بسیاری از آنها به امیرالمؤمنین سلام دادند و گروهی از ماهیها سخن نگفتند و آن مارماهی و ماهی آبنوس بود. مردم به خاطر این موضوع تعجب زده شدند و از او در مورد علت سخن گفتن عدهای و سکوت عدهای دیگر سوال کردند، گفت: خداوند برای من آن دسته از ماهیهای را که پاکیزه هستند به سخن آورد و آن دستهای که حرام و نجس دانسته ساکت گردانید و دور کرد.
ص: 268
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی مُحَمَّدٍ قَیْسِ بْنِ أَحْمَدَ الْبَغْدَادِیِّ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطِیفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ذکردان (1) الْفَارِسِیِّ الْکِنْدِیِّ: أَنَّهُ ضَرَبَ بِالْقَضِیبِ فَقَالَ اسْکُنْ یَا أَبَا خَالِدٍ فَنَقَصَ ذِرَاعاً فَقَالَ أَ حَسْبُکُمْ قَالُوا زِدْنَا فَبَسَطَ وَطْأَهُ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ ضَرَبَ الْمَاءَ ضَرْبَةً ثَانِیَةً فَنَقَصَ الْمَاءُ ذِرَاعاً فَقَالُوا حَسْبُنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ شِئْتُ لَأَظْهَرْتُ لَکُمُ الْحَصَی وَ ذَلِکَ کَحَنِینِ الْجِذْعِ وَ کَلَامِ الذِّئْبِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله(2).
یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ: أَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لِی ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ أَصُومُ وَ أَطْوِی وَ مَا أَمْلِکُ مَا أَقْتَاتُ (3) بِهِ وَ یَوْمِی هَذَا هُوَ الرَّابِعُ فَقَالَ علیه السلام اتَّبِعْنِی یَا عَمَّارُ فَطَلَعَ مَوْلَایَ إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ أَنَا خَلْفَهُ إِذْ وَقَفَ بِمَوْضِعٍ وَ احْتَفَرَ فَظَهَرَ حُبٌّ مَمْلُوءٌ دَرَاهِمَ فَأَخَذَ مِنْ تِلْکَ الدَّرَاهِمِ دِرْهَمَیْنِ فَنَاوَلَنِی مِنْهُ (4) دِرْهَماً وَاحِداً وَ أَخَذَ هُوَ الْآخَرَ فَقَالَ لَهُ عَمَّارٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (5) لَوْ أَخَذْتَ مِنْ ذَلِکَ مَا تَسْتَغْنِی وَ تَتَصَدَّقُ (6) مِنْهُ مَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَأْسٍ (7) فَقَالَ یَا عَمَّارُ هَذَا یَکْفِینَا هَذَا الْیَوْمَ ثُمَّ غَطَّاهُ وَ رَدَمَهُ وَ انْصَرَفَا ثُمَّ انْفَصَلَ عَنْهُ عَمَّارٌ وَ غَابَ مَلِیّاً ثُمَّ عَادَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا عَمَّارُ کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ مَضَیْتَ إِلَی الْکَنْزِ تَطْلُبُهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا مَوْلَایَ قَصَدْتُ الْمَوْضِعَ لِآخُذَ مِنَ الْکَنْزِ شَیْئاً فَلَمْ أَرَ لَهُ أَثَراً فَقَالَ لَهُ یَا عَمَّارُ لَمَّا عَلِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی أَنْ لَا رَغْبَةَ لَنَا فِی الدُّنْیَا أَظْهَرَهَا لَنَا وَ لَمَّا عَلِمَ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّ لَکُمْ إِلَیْهَا رَغْبَةً أَبْعَدَهَا عَنْکُمْ (8).
ص: 269
و در روایت ابن ذکردان فارسی کندی آمده است که با عصایش ضربه زد و گفت: آرام بگیر ای ابا خالد، به قدر ذراعی کاهش یافت، گفت: برایتان کفایت است؟ گفتند: بر ما بیافزا، دو رکعت دیگر نماز خواند و ضربه دومی بر آب زد. آب یک ذراع کاهش یافت. گفتند: کفایت است ای امیر المؤمنین. گفت: به خدا اگر بخواهم سنگ ریزهها را برایتان آشکار میکنم. و این مانند صدای نخلها و سخن گفتن گرگ با پیامبر صلی الله علیه و آله بود(1).
روایت23.
کتاب الروضه، الفضائل: از عمار بن یاسر روایت شده است که گفت: نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدم و گفتم: من سه روز است که روزه میگیرم و گرسنگی تحمل میکنم و غذایی ندارم که بخورم. و امروز روز چهارم است. علی علیه السلام فرمود: دنبالم بیا ای عمار. مولایم به صحرا رسید و من پشت سر او بودم، در محلی ایستاد و آن جا را کند. چاهی پر از درهم نمایان شد، از آن درهمها دو درهم برداشت و یک درهم به من داد و دیگری را خود برداشت. عمار به او گفت: ای امیرالمؤمنین اگر از آن به مقداری که تو را بینیاز کند و از آن صدقه بدهی برمیداشتی اشکالی نداشت. فرمود: ای عمار این امروز ما را کفایت می کند. سپس چاه را پر کرد و پوشاند و برگشتند. سپس عمار از او جدا شد و مدتی غایب شد. سپس نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بازگشت. فرمود: ای عمار گویی من همراه تو بودم که تو به دنبال گنج رفتی؟ گفت: ای مولای من به خدا به آن محل رفتم تا چیزی از آن گنج بردارم ولی اثری از آن نیافتم. به او فرمود: ای عمار خداوند سبحان و تعالی از آنجا که دانست ما میلی به دنیا نداریم آن را برای ما نمایان کرد و از آنجا که میدانست شما بدان رغبت دارید آن را از شما دور کرد(2).
ص: 269
فض، [کتاب الروضة] بِالْإِسْنَادِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: أَنَّهُ قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِبْرٌ مِنْ أَحْبَارِ الْیَهُودِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَرْسَلُونِی إِلَیْکَ قَوْمِی أَنْ عَهِدَ إِلَیْنَا نَبِیُّنَا مُوسَی أَنَّهُ یَبْعَثُ بَعْدِی نَبِیٌّ اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ هُوَ عَرَبِیٌّ فَامْضُوا إِلَیْهِ وَ اسْأَلُوهُ أَنْ یُخْرِجَ لَکُمْ مِنْ جَبَلٍ هُنَاکَ سَبْعَ نُوقٍ حُمْرَ الْوَبَرِ سُودَ الْحَدَقِ فَإِنْ أَخْرَجَهَا لَکُمْ فَسَلِّمُوا عَلَیْهِ وَ آمِنُوا بِهِ وَ اتَّبِعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ وَصِیّاً فَهُوَ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ وَصِیُّهُ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ قُمْ بِنَا یَا أَخَا الْیَهُودِ قَالَ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الْمُسْلِمُونَ حَوْلَهُ إِلَی ظَاهِرِ الْمَدِینَةِ وَ جَاءَ إِلَی جَبَلٍ فَبَسَطَ الْبُرْدَةَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ خَفِیٍّ وَ إِذَا الْجَبَلُ یَصِرُّ صَرِیراً عَظِیماً وَ انْشَقَّ وَ سَمِعَ النَّاسُ حَنِینَ النُّوقِ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ جَمِیعَ مَا جِئْتَ بِهِ صِدْقٌ وَ عَدْلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمْهِلْنِی حَتَّی أَمْضِیَ إِلَی قَوْمِی وَ أَجِی ءَ بِهِمْ لِیَقْضُوا عِدَتَهُمْ مِنْکَ وَ یُؤْمِنُوا بِکَ فَمَضَی الْحِبْرُ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ بِذَلِکَ فَتَجَهَّزُوا بِأَجْمَعِهِمْ لِلْمَسِیرِ یَطْلُبُونَ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا دَخَلُوهَا وَجَدُوهَا مُظْلِمَةً لِفَقْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدِ انْقَطَعَ الْوَحْیُ مِنَ السَّمَاءِ وَ جَلَسَ مَکَانَهُ أَبُو بِکْرٍ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ قَالُوا أَنْتَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالُوا أَعْطِنَا عِدَتَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ مَا عِدَتُکُمْ قَالُوا أَنْتَ أَعْلَمُ بِعِدَتِنَا إِنْ کُنْتَ خَلِیفَتَهُ حَقّاً وَ إِنْ کُنْتَ لَمْ تَعْلَمْ شَیْئاً مَا أَنْتَ خَلِیفَتَهُ فَکَیْفَ جَلَسْتَ مَجْلِسَ نَبِیِّکَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ لَسْتَ لَهُ أَهْلًا قَالَ فَقَامَ وَ قَعَدَ وَ تَحَیَّرَ فِی أَمْرِهِ وَ لَمْ یَعْلَمْ مَا ذَا یَصْنَعُ وَ إِذَا بِرَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقَالَ اتَّبِعُونِی حَتَّی أَدُلَّکُمْ عَلَی خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَخَرَجُوا مِنْ بَیْنِ یَدَیْ أَبِی بَکْرٍ وَ تَبِعُوا الرَّجُلَ حَتَّی أَتَوْا مَنْزِلَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ طَرَقُوا الْبَابَ وَ إِذَا بِالْبَابِ قَدْ فُتِحَ فَإِذَا بِعَلِیٍّ علیه السلام قَدْ خَرَجَ وَ هُوَ شَدِیدُ الْحُزْنِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَآهُمْ قَالَ أَیُّهَا الْیَهُودُ تُرِیدُونَ عِدَتَکُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالُوا نَعَمْ فَخَرَجَ مَعَهُمْ وَ سَارُوا إِلَی ظَاهِرِ الْمَدِینَةِ إِلَی الْجَبَلِ الَّذِی صَلَّی عِنْدَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَأَی مَکَانَهُ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ وَ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی مَنْ کَانَ بِهَذَا الْجَبَلِ هُنَیْئَةً ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ إِذَا بِالْجَبَلِ قَدِ انْشَقَّ وَ خَرَجَتِ النُّوقُ مِنْهُ وَ هِیَ سَبْعُ نُوقٍ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ قَالُوا بِلِسَانٍ وَاحِدٍ
ص: 270
روایت24.
کتاب الروضه: به سندش از امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمود: دانشمندی از دانشمندان یهود نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول الله قومم مرا به نزد تو فرستادند چرا که پیامبر ما موسی به ما وعده داده است که بعد از من پیامبر برانگیخته میشود که نام او احمد است و او عرب است، نزد او بروید و از او بخواهید که از کوه آنجا هفت شتر سرخ موی سیاه چشم خارج کند. اگر آن را برای شما خارج کرد بر او درود فرستید و به او ایمان آورید و نوری را که همراه او به عنوان وصی نازل شده پیروی کنید. او سرور پیامبران و وصیّش سرور اوصیاست، او به منزله هارون نسبت به موسی است. در این هنگام فرمود: الله اکبر همراه ما بیا ای برادر یهود، گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به بیرون مدینه رفت و مسلمانان اطراف او بودند، نزد کوهی آمد. ردای خود را پهن کرد و دو رکعت نماز خواند و آهسته سخنی گفت. ناگهان کوه صدای مهیبی کرد و شکافته شد و مردم صدای شتران را شنیدند، فرد یهودی گفت: من شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و تو ای محمد فرستاده خدا هستی و آنچه آورده ای صدق و عدل است. ای رسول الله اجازه بده تا بروم نزد قوم خود و آنها را بیاورم تا وعده خود نسبت به شما را انجام دهند و به شما ایمان بیاورند. دانشمند نزد قوم خود رفت و آنها را از موضوع باخبر کرد. همگی آماده شدند تا به سوی مدینه حرکت کنند. وقتی وارد آن شدند مدینه را به خاطر از دست دادن پیامبر صلی الله علیه و آله سوت و کور دیدند. وحی از آسمان پایان یافت و ابوبکر بر جای او نشست. بر او وارد شدند و گفتند: تو جانشین رسول الله هستی؟ گفت: بله، گفتند: وعدهای که پیامبر به ما داده بود انجام بده. گفت: وعده چه بوده است؟ گفتند: اگر تو به راستی خلیفه باشی بر وعده ما داناتری و اگر چیزی نمیدانی پس خلیفه نیستی. چگونه به ناحق در جای پیامبرت نشستهای در حالی که سزاوار آن نیستی؟ گفت: برخاست و نشست و در کارش حیران ماند و ندانست چه کار کند، در این هنگام مردی از مسلمانان گفت: دنبال من بیایید تا شما را نزد جانشین رسول الله ببرم. گفت: از نزد ابوبکر خارج شدند و به دنبال آن مرد رفتند تا این که به خانه زهراء سلام الله علیها رسیدند، در زدند و در باز شد و علی علیه السلام بیرون آمد و او به خاطر رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بسیار اندوهگین بود. وقتی آنها را دید فرمود: ای یهودیان آیا در پی وعدهای که رسول الله به شما داده آمدهاید؟ گفتند: بله، همراه آنها به بیرون مدینه رفت، نزد کوهی که رسول الله صلی الله علیه و آله در آنجا نماز خوانده بود. وقتی محلش را دید آه عمیقی کشید و فرمود: پدر و مادرم به فدای کسی که در این کوه بود. سپس دو رکعت نماز خواند و کوه ناگهان شکافته شد و شتران از آن خارج شدند که هفت شتر بودند. وقتی این اتفاق را دیدند همه یک صدا گفتند:
ص: 270
نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّکَ خَلِیفَتُهُ حَقّاً وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ فَجَزَاکَ اللَّهُ وَ جَزَاهُ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً ثُمَّ رَجَعُوا إِلَی بِلَادِهِمْ مُسْلِمِینَ مُوَحِّدِینَ (1).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ یَطُوفُ فِی السُّوقِ فَیَأْمُرُهُمْ بِوَفَاءِ الْکَیْلِ وَ الْوَزْنِ حَتَّی إِذَا انْتَهَی إِلَی بَابِ الْقَصْرِ رَکَزَ(2) الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ فَتَزَلْزَلَتْ فَقَالَ هِیَ هِیَ الْآنَ مَا لَکَ اسْکُنِی أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی أَنَا الْإِنْسَانُ الَّذِی تُنْبِئُهُ الْأَرْضُ أَخْبَارَهَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسَدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّخَعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْخُرَاسَانِیِ (3) عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ جَالِساً فِی الرَّحْبَةِ فَتَزَلْزَلَتِ الْأَرْضُ فَضَرَبَهَا علیه السلام بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ لَهَا قِرِّی إِنَّهُ مَا هُوَ قِیَامٌ وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ لَأَخْبَرَتْنِی وَ إِنِّی أَنَا الَّذِی تُحَدِّثُهُ الْأَرْضُ أَخْبَارَهَا ثُمَّ قَرَأَ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها أَ مَا تَرَوْنَ أَنَّهَا تُحَدِّثُ عَنْ رَبِّهَا(4).
یف، [الطرائف] ذَکَرَ شَیْخُ الْمُحَدِّثِینَ بِبَغْدَادَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ وَاثِلَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ تَقُولُ سَمِعْتُ سَیِّدَتِی فَاطِمَةَ علیها السلام تَقُولُ: لَیْلَةٌ دَخَلَ بِی عَلِیٌّ علیه السلام أَفْزَعَنِی فِی فِرَاشِی قُلْتُ بِمَا ذَا أَفْزَعَکِ یَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ قَالَتْ سَمِعْتُ الْأَرْضَ تُحَدِّثُهُ وَ یُحَدِّثُهَا فَأَصْبَحْتُ وَ أَنَا فَزِعَةٌ فَأَخْبَرْتُ وَالِدِی صلی الله علیه و آله فَسَجَدَ سَجْدَةً طَوِیلَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا فَاطِمَةُ أَبْشِرِی بِطِیبِ النَّسْلِ فَإِنَّ اللَّهَ فَضَّلَ بَعْلَکِ عَلَی سَائِرِ
ص: 271
شهادت میدهیم که خدایی جز الله نیست و محمد فرستاده خداست و تو بعد از او خلیفه هستی، و هر آنچه که از جانب پروردگار ما آورده حق است. وتو به درستی جانشین، وصیّ و وارث علم او هستی. خداوند تو و او را از اسلام پاداش نیکو دهد. سپس مسلمان و یکتاپرست به سرزمین خود بازگشتند(1).
روایت25.
کنز جامع الفوائد و تاویل الآیات الظاهرة: از أصبغ روایت شده که گفت: همراه علی علیه السلام بیرون رفتیم و او در بازار میگشت و به رعایت وزن و پیمانه امر میکرد تا این که به بابالقصر رسید، با پایش بر زمین زد و زمین لرزید، فرمود: اکنون تو را چه شده آرام بگیر. به خدا من آن انسانی هستم که که زمین اخبارش را به او میگوید و یا مردی از نسل من است .
و همچنین از فضیل بن زبیر روایت شده که گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام در فضای باز مسجد نشسته بود. زمین لرزید. علی علیه السلام با دستش به آن ضربه زد، سپس به آن فرمود: آرام بگیر قیامت نشده است. و اگر زلزله قیامت بود مرا با خبر میکرد و من کسی هستم که زمین اخبارش را به او میگوید. سپس قرائت کرد: «إذا زلزلت الأرض زلزالها»، آیا نمیبینید که آن از طرف پروردگارش سخن می گوید(2).
روایت26.
الطرائف: از أسماء بنت واثله روایت شده که گفت: از أسماء بنت عمیس شنیدم که میگوید: از بانویم فاطمه سلام الله علیها شنیدم که میگفت: شبی علی علیه السلام به خانه آمد و مرا در محل خوابم هراسان کرد، گفتم: چگونه تو را هراسان کرد ای سرور زنان عالم؟ گفت: شنیدم که زمین با او سخن می گوید و او با زمین سخن میگوید، صبح شد و من هراسان بودم. پدرم صلی الله علیه و آله را با خبر کردم. سجدهای طولانی کرد، سپس سرش را بالا گرفت و فرمود: ای فاطمه مژده بده به پاکیزه بودن نسلت،
ص: 271
خَلْقِهِ وَ أَمَرَ بِهِ الْأَرْضَ أَنْ تُحَدِّثَهُ بِأَخْبَارِهَا وَ مَا یَجْرِی عَلَی وَجْهِهَا مِنْ شَرْقِهَا إِلَی غَرْبِهَا(1).
أقول: أوردنا أخبارا کثیرة فی ذلک فی باب تزویج فاطمة علیها السلام.
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ التَّمَّارِ قَالَ: انْصَرَفْتُ مِنْ مَجْلِسِ بَعْضِ الْفُقَهَاءِ فَمَرَرْتُ بِسَلْمَانَ الشَّاذَکُونِیِّ فَقَالَ لِی مِنْ أَیْنَ جِئْتَ فَقُلْتُ جِئْتُ مِنْ مَجْلِسِ فُلَانٍ فَقَالَ لِی مَا ذَا جَرَی فِیهِ قُلْتُ شَیْ ءٌ مِنْ فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ وَ اللَّهِ أُحَدِّثُکَ بِفَضِیلَةٍ حَدَّثَنِی بِهَا قُرَیْشِیٌّ عَنْ قُرَیْشِیٍّ إِلَی أَنْ بَلَغَ سِتَّةَ نَفَرٍ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ رَجَفَتْ قُبُورُ الْبَقِیعِ عَلَی عَهْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَضَجَّ أَهْلُ الْمَدِینَةِ مِنْ ذَلِکَ فَخَرَجَ عُمَرُ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُونَ لِتَسْکُنَ الرَّجْفَةُ فَمَا زَالَتْ تَزِیدُ إِلَی أَنْ تَعَدَّی ذَلِکَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ وَ عَزَمَ أَهْلُهَا عَلَی الْخُرُوجِ عَنْهَا فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ عُمَرُ عَلَیَّ بِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَحَضَرَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ لَا تَرَی إِلَی قُبُورِ الْبَقِیعِ وَ رَجْفِهَا حَتَّی تَعَدَّی ذَلِکَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ وَ قَدْ هَمَّ أَهْلُهَا بِالرِّحْلَةِ عَنْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیَّ بِمِائَةِ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَدْرِیِّینَ فَاخْتَارَ مِنَ الْمِائَةِ عَشَرَةً فَجَعَلَهُمْ خَلْفَهُ وَ جَعَلَ التِّسْعِینَ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ لَمْ یَبْقَ بِالْمَدِینَةِ سِوَی هَؤُلَاءِ إِلَّا حَضَرَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ بِالْمَدِینَةِ ثَیِّبٌ وَ عَاتِقٌ (2) إِلَّا خَرَجَتْ ثُمَّ دَعَا بِأَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ مِقْدَادٍ وَ عَمَّارٍ فَقَالَ لَهُمْ کُونُوا بَیْنَ یَدَیَّ حَتَّی تَوَسَّطَ الْبَقِیعَ وَ النَّاسُ مُحْدِقُونَ بِهِ فَضَرَبَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکَ ثَلَاثاً فَسَکَنَتْ فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ لَقَدْ أَنْبَأَنِی بِهَذَا الْخَبَرِ وَ هَذَا الْیَوْمِ وَ هَذِهِ السَّاعَةِ وَ بِاجْتِمَاعِ النَّاسِ لَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها أَمَا لَوْ کَانَتْ هِیَ هِیَ لَقَالَتْ مَا لَهَا وَ أَخْرَجَتْ لِی أَثْقَالَهَا ثُمَّ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ النَّاسُ مَعَهُ وَ قَدْ سَکَنَتِ الرَّجْفَةُ(3).
ص: 272
خداوند همسر تو را بر دیگران بندگانش برتری داد و به زمین دستور داد تا از اخبارش و آنچه در روی آن، در شرق و غربش رخ میدهد با او سخن گوید(1).
میگویم: اخبار زیادی در این مورد در باب ازدواج فاطمه سلام الله علیها آوردیم.
روایت27.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از حسن بن عبد الرحیم تمّار روایت شده که گفت: از مجلس یکی از فقها بازگشتم و سلمان شاذکونیّ را دیدم، به من گفت: از کجا میآیی؟ گفتم: از مجلس فلانی میآیم. به من گفت: در آنجا چه گذشت؟ گفتم: فضیلتی از فضایل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام گفته شد. گفت: به خدا فضیلتی برای تو روایت میکنم که قریشیّ از قریشیّ روایت کرده تا اینکه به شش نفر از آنها رسید. سپس گفت: قبرهای بقیع در زمان عمر بن خطاب لرزید و مردم مدینه از آن به تنگ آمدند. عمر و اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله خارج شدند تا دعا کنند که لرزش ساکن شود. پیوسته زیاد شد تا جایی که لرزش به دیوارهای شهر رسید. اهل مدینه تصمیم به خروج از آن را گرفتند. در این هنگام عمر گفت: ابوالحسن علی بن ابی طالب را نزد من بیاورید، علی علیه السلام آمد. گفت: ای ابا الحسن آیا قبرهای بقیع و لرزش آن را نمیبینی که تا دیوارهای مدینه رسیده و اهل شهر تصمیم به ترک آن گرفتهاند؟ علی علیه السلام فرمود: صد مرد از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله که در بدر بودند را بیاورید. از میان صد نفر ده تن را انتخاب کرد و پشت سرش قرار داد و نود نفر را در پشت سر آنها. در مدینه کسی جز اینان باقی نماند مگر اینکه حاضر شد. تا جایی که هیچ بیوه و باکرهای نماند مگر اینکه بیرون آمد. سپس ابوذر، سلمان، مقداد و عمّار را خواست و به آنها فرمود: در مقابل من باشید، به وسط بقیع رسید و مردم به او خیره شده بودند. با پایش بر زمین ضربه زد، سپس سه بار فرمود: تو را چه شده؟ آرام گرفت. فرمود: خدا و رسولش راست گفتند به خدا که این اتفاق، این روز، این ساعت و اجتماع مردم برای آن را به من خبر داد. خدای عزوجلّ در کتابش میفرماید: «إذا زلزلت الأرض زلزالها * و أخرجت الأرض أثقالها * و قال الإنسان مالها»(2)
{ آنگاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود، و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند، و انسان گوید: «[زمین] را چه شده است؟»}، اما اگر ای زلزله، زلزله قیامت بود میگفت که او را چه شده و بارش را برای من خارج میکرد. سپس بازگشت و مردم همراه او بازگشتند و لرزش ساکن شد(3).
ص: 272
ختص، [الإختصاص] صَفْوَانُ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ زَعَمَ أَنَّ أَبَا سَعِیدٍ(1) عَقِیصَا حَدَّثَهُ: أَنَّهُ سَارَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام نَحْوَ کَرْبَلَاءَ وَ أَنَّهُ أَصَابَنَا عَطَشٌ شَدِیدٌ وَ أَنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ نَزَلَ فِی الْبَرِّیَّةِ فَحَسَرَ عَنْ یَدَیْهِ ثُمَّ أَخَذَ یَحْثُو التُّرَابَ وَ یَکْشِفُ عَنْهُ حَتَّی بَرَزَ لَهُ حَجَرٌ أَسْوَدُ(2) فَحَمَلَهُ وَ وَضَعَهُ جَانِباً وَ إِذَا تَحْتَهُ عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ مِنْ أَعْذَبِ مَا طَعِمْتُهُ وَ أَشَدِّهِ بَیَاضاً فَشَرِبَ وَ شَرِبْنَا ثُمَّ سَقَیْنَا دَوَابَّنَا ثُمَّ سَوَّاهُ ثُمَّ سَارَ مِنْهُ سَاعَةً ثُمَّ وَقَفَ ثُمَّ قَالَ عَزَمْتُ عَلَیْکُمْ لَمَّا رَجَعْتُمْ فَطَلَبْتُمُوهُ فَطَلَبَهُ النَّاسُ حَتَّی مَلُّوا فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ فَرَجَعُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا مَا قَدَرْنَا عَلَی شَیْ ءٍ(3).
الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَجُلًا قَدِمَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَاسْتَضَافَهُ فَاسْتَدْعَا قُرْصَةً مِنْ شَعِیرٍ یَابِسَةٍ وَ قَعْباً فِیهِ مَاءٌ ثُمَّ کَسَرَ قِطْعَةً وَ أَلْقَاهَا فِی الْمَاءِ ثُمَّ قَالَ لِلرَّجُلِ تَنَاوَلْهَا فَأَخْرَجَهَا فَإِذَا هِیَ فَخِذُ طَائِرٍ مَشْوِیٍّ ثُمَّ رَمَی لَهُ أُخْرَی فَقَالَ تَنَاوَلْهَا فَأَخْرَجَهَا فَإِذَا هِیَ قِطْعَةٌ مِنَ الْحَلْوَاءِ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا مَوْلَایَ تَضَعُ لِی کِسَراً یَابِسَةً فَأَجِدُهَا أَنْوَاعَ الطَّعَامِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَعَمْ هَذَا الظَّاهِرُ وَ ذَاکَ الْبَاطِنُ وَ إِنَّ أَمْرَنَا هَکَذَا وَ اللَّهِ.
وَ رُوِیَ: لَمَّا جَاءَتْ فِضَّةُ إِلَی بَیْتِ الزَّهْرَاءِ علیها السلام لَمْ تَجِدْ هُنَاکَ إِلَّا السَّیْفَ وَ الدِّرْعَ وَ الرَّحَی وَ کَانَتْ بِنْتُ مَلِکِ الْهِنْدِ وَ کَانَتْ عِنْدَهَا ذَخِیرَةٌ مِنَ الْإِکْسِیرِ فَأَخَذَتْ قِطْعَةً مِنَ النُّحَاسِ وَ أَلَانَتْهَا وَ جَعَلَتْهَا عَلَی هَیْئَةِ سَبِیکَةٍ وَ أَلْقَتْ عَلَیْهَا الدَّوَاءَ وَ صَنَعَتْهَا ذَهَباً فَلَمَّا جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَضَعَتْهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمَّا رَآهَا قَالَ أَحْسَنْتِ یَا فِضَّةُ لَکِنْ لَوْ أَذَبْتِ الْجَسَدَ لَکَانَ الصَّبْغُ أَعْلَی وَ الْقِیمَةُ أَغْلَی فَقَالَتْ یَا سَیِّدِی تَعْرِفُ هَذَا الْعِلْمَ قَالَ نَعَمْ وَ هَذَا الطِّفْلُ یَعْرِفُهُ وَ أَشَارَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام(4) فَجَاءَ وَ
ص: 273
روایت28.
کتاب الإختصاص: ابو صباح کنانی از ابو سعید عقیص روایت کرده است که او همراه علی بن ابی طالب علیه السلام به طرف کربلا رفت و آنها دچار عطش شدیدی شدند. علی صلوات الله علیه به بیابان رفت، آستینش را بالا زد و شروع به کندن و کنار زدن خاک کرد تا اینکه سنگی سیاه بر او نمایان شد، آن را برداشت و کناری گذاشت. در زیر سنگ چشمه آبی گواراتر و زلال تر از آنچه میخواستم، نوشید و نوشیدیم، سپس چهارپایانمان را سیراب کردیم. بعد از آن جای چشمه را پوشاند و هموار کرد. ساعتی گذشت، ایستاد و فرمود: میخواهم که بازگردید و آن را بیابید. مردم به دنبال آن گشتند تا اینکه خسته شدند ولی نتوانستند آن را بیابند. نزد او بازگشتند و گفتند: چیزی نیافتیم(1).
روایت29.
برسیّ در مشارق الأنوار از ابن عباس نقل میکند: مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و میهمان شد، قرصی نان جو خشک و کاسهای آب خواست، سپس تکهای شکست و در آب انداخت و به مرد فرمود: آن را بردار، برداشت و آن تبدیل به ران کباب شده پرندهای شد. سپس تکه دیگری انداخت و فرمود: بردار، برداشت و آن تبدیل به تکهای از شیرینی شده بود. مرد گفت: ای مولای من، تکه خشکی را برای من قرار میدهی و من از آن انواع غذاها مییابم. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بله این ظاهر است و آن باطن و به خدا کار ما نیز این گونه است.
روایت شده است که وقتی فضّة به خانه زهراء سلام الله علیها آمد در آن چیزی جز شمشیر، زره و آسیاب نیافت. او دختر پادشاه هند بود و نزد او ذخیرهای از اکسیر بود. قطعهای مس برداشت و آن را نرم کرد و به شکل شمش درآورد و اکسیر را بر آن ریخت و طلاء ساخت. وقتی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد طلا را پیش رویش قرار داد. وقتی آن را دید، گفت: آفرین بر تو ای فضة، اما اگر جسم را ذوب میکردی رنگ قیمتش بیشتر و گرانتر بود. گفت: ای سرورم آیا شما این علم را میشناسید؟ فرمود: بله، این کودک هم میداند و به حسین علیه السلام اشاره کرد. حسین علیه السلام آمد
ص: 273
قَالَ کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَحْنُ نَعْرِفُ أَعْظَمَ مِنْ هَذَا ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ فَإِذَا عُنُقٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ کُنُوزِ الْأَرْضِ سَائِرَةٌ ثُمَّ قَالَ ضَعِیهَا مَعَ أَخَوَاتِهَا فَوَضَعَتْهَا فَسَارَتْ (1).
أقول: قد أوردنا کثیرا من الأخبار فی ذلک المرام فی باب غزوة تبوک و أبواب قصص صفین و باب جوامع معجزاته صلوات الله علیه.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب شُعْبَةُ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرٍ: قَالَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ فَشَدَدْتُهُ وَ قَمَطْتُهُ بِقِمَاطٍ فَنَتَرَ الْقِمَاطَ(2) ثُمَّ جَعَلْتُهُ قِمَاطَیْنِ فَنَتَرَهُمَا ثُمَّ جَعَلْتُهُ ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً وَ خَمْسَةً وَ سِتَّةً مِنْهَا أَدِیمٌ وَ حَرِیرٌ فَجَعَلَ یَنْتِرُهَا ثُمَّ قَالَ یَا أُمَّاهْ لَا تَشُدِّی یَدَیَّ فَإِنِّی أَحْتَاجُ أَنْ أُبَصْبِصَ لِرَبِّی بِإِصْبَعَیَّ.
أَنَسٌ عَنْ عُمَرَ الْخَطَّابِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام رَأَی حَیَّةً تَقْصِدُهُ وَ هُوَ فِی مَهْدِهِ وَ قَدْ شُدَّتْ (3) یَدَاهُ فِی حَالِ صِغَرِهِ فَحَوَّلَ نَفْسَهُ فَأَخْرَجَ یَدَهُ وَ أَخَذَ بِیَمِینِهِ عُنُقَهَا وَ غَمَزَهَا غَمْزَةً(4) حَتَّی أَدْخَلَ أَصَابِعَهُ فِیهَا وَ أَمْسَکَهَا حَتَّی مَاتَتْ فَلَمَّا رَأَتْ ذَلِکَ أُمُّهُ نَادَتْ
ص: 274
و حرفهای امیرالمؤمنین را گفت. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ما بزرگتر از این را میدانیم، سپس با دستش اشاره کرد و ردیفی از طلا و انواع گنجهای زمین به حرکت درآمد، سپس فرمود: آن را در کنار هم جنسانش قرار بده. قرار داد و حرکت کرد(1).
میگویم: اخبار بسیاری در این موضوع در باب غزوه تبوک، ابواب قصه های صفّین و باب جوامع معجزات علی علیه السلام آوردیم .
باب صد و سیزدهم : قدرت و شوکت امام صلوات الله علیه در کودکی و بزرگسالی و تحمل سختیها و آن چه مربوط به اعجاز بدن شریف ایشان است
روایات
روایت1.
مناقب بن شهرآشوب: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: فاطمه بنت اسد گفت: او را بستم و قنداق پیچ کردم، قنداق را پاره کرد، سپس دو قنداق پیچیدم آن دو را پاره کرد. سه، چهار، پنج و شش قنداق از جنس پوست یا ابریشم پیچیدم و آنها را پاره کرد. فرمود: ای مادر دستان مرا نبند من نیازمندم که انگشتانم را برای پروردگارم حرکت دهم.
انس از عمر خطاب روایت کرد و گفت: علی علیه السلام ماری را دید که به طرفش میآید و او در گهواره بود و در حال کودکی دستانش بسته بود. خود را برگرداند و دستش را خارج کرد و با دست راستش گردن مار را گرفت و به شدت فشار داد تا جایی که انگشتانش در آن داخل شد، مار را نگه داشت تا این که مرد. وقتی مادرش این را دید، فریاد زد
ص: 274
وَ اسْتَغَاثَتْ فَاجْتَمَعَ الْحَشَمُ ثُمَّ قَالَتْ کَأَنَّکَ حَیْدَرَةُ. حیدرة اللبوة إذا غضبت من قبل أذی أولادها.
جَابِرٌ الْجُعْفِیُّ قَالَ: کَانَ ظِئْرَةُ عَلِیٍّ علیه السلام الَّتِی أَرْضَعَتْهُ امْرَأَةً مِنْ بَنِی هِلَالٍ خَلَّفَتْهُ فِی خِبَائِهَا مَعَ أَخٍ لَهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ کَانَ أَکْبَرَ مِنْهُ سِنّاً بِسَنَةٍ وَ کَانَ عِنْدَ الْخِبَاءِ قَلِیبٌ فَمَرَّ الصَّبِیُّ نَحْوَ الْقَلِیبِ وَ نَکَسَ رَأْسَهُ فِیهِ فَتَعَلَّقَ بِفَرْدِ قَدَمَیْهِ وَ فَرْدِ یَدَیْهِ أَمَّا الْیَدُ فَفِی فَمِهِ وَ أَمَّا الرِّجْلُ فَفِی یَدَیْهِ فَجَاءَتْ أُمُّهُ فَأَدْرَکَتْهُ فَنَادَتْ فِی الْحَیِّ یَا لَلْحَیِّ مِنْ غُلَامٍ مَیْمُونٍ أَمْسَکَ عَلَی وَلَدِی فَمَسَکُوا الطِّفْلَ مِنْ رَأْسِ الْقَلِیبِ وَ هُمْ یَعْجَبُونَ مِنْ قُوَّتِهِ وَ فِطْنَتِهِ فَسَمَّتْهُ أُمُّهُ مُبَارَکاً وَ کَانَ الْغُلَامُ مِنْ بَنِی هِلَالٍ (1) یُعْرَفُ بِمُعَلَّقِ مَیْمُونٍ وَ وُلْدُهُ إِلَی الْیَوْمِ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ یَجْمَعُ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ إِخْوَتِهِ ثُمَّ یَأْمُرُهُمْ بِالصِّرَاعِ وَ ذَلِکَ خُلُقٌ فِی الْعَرَبِ فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَحْسِرُ عَنْ ذِرَاعَیْهِ وَ هُوَ طِفْلٌ وَ یُصَارِعُ کِبَارَ إِخْوَتِهِ وَ صِغَارَهُمْ وَ کِبَارَ بَنِی عَمِّهِ وَ صِغَارَهُمْ فَیَصْرَعُهُمْ فَیَقُولُ أَبُوهُ ظَهَرَ عَلِیٌّ فَسَمَّاهُ ظَهِیراً فَلَمَّا تَرَعْرَعَ علیه السلام کَانَ یُصَارِعُ الرَّجُلَ الشَّدِیدَ فَیَصْرَعُهُ وَ یُعَلِّقُ بِالْجَبَّارِ بِیَدِهِ وَ یَجْذِبُهُ فَیَقْتُلُهُ وَ رُبَّمَا قَبَضَ عَلَی مَرَاقِّ بَطْنِهِ وَ رَفَعَهُ إِلَی الْهَوَاءِ وَ رُبَّمَا یَلْحَقُ الْحِصَانَ الْجَارِیَ فَیَصْدُمُهُ فَیَرُدُّهُ عَلَی عَقِبَیْهِ (2).
الجبار العظیم القوی الطویل و المراق بتشدید القاف ما رق من أسفل البطن و لان و لا واحد له و میمه زائدة و الحصان ککتاب الفرس الذکر.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ کَانَ علیه السلام یَأْخُذُ مِنْ رَأْسِ الْجَبَلِ حَجَراً وَ یَحْمِلُهُ بِفَرْدِ یَدِهِ ثُمَّ یَضَعُهُ بَیْنَ یَدَیِ النَّاسِ فَلَا یَقْدِرُ الرَّجُلُ وَ الرَّجُلَانِ وَ الثَّلَاثَةُ عَلَی تَحْرِیکِهِ حَتَّی قَالَ أَبُو جَهْلٍ فِیهِ:
یَا أَهْلَ مَکَّةَ إِنَّ الذَّبْحَ عِنْدَکُمْ***هَذَا عَلِیٌّ الَّذِی قَدْ جَلَّ فِی النَّظَرِ
ص: 275
و کمک خواست. همراهان جمع شدند سپس گفت: گویی که تو حیدره هستی.
حیدرة: ماده شیری که به خاطر آزار بچههایش خشمگین شود.
جابر جعفی گفت: دایهای که علی علیه السلام را شیر داد زنی از بنی هلال بود. او را همراه بردار رضاعیاش که از او یک سال بزرگتر بود در چادرش گذاشت. کنار چادر چاهی بود، کودک به طرف چاه رفت و سرش را در چاه فرو برد، و با یک پا و یک دست در چاه معلق شد. دست او در دهانش و پای او در دستانش بود. مادرش آمد و او را دید و در میان مردم فریاد زد: ای مردم! این کودک فرخنده - میمون - را نگاه کنید. علی جان پسرم را نجات داد!. کودک را از سر چاه برداشتند و از نیرو و هوش او در شگفت بودند. مادرش او را مبارک نامید، و از آن زمان به بعد و تا به امروز آن پسر و فرزندانش در قبیله بنی هلال به «مُعلّق میمون» شناخته می شوند.
ابوطالب فرزندان خود و فرزندان برادرانش را جمع میکرد و از آنها میخواست با هم زورآزمایی کنند – و این در میان عربها یک عادت بود – علی علیه السلام با این که طفل بود آستینش را بالا میزد و با برادران بزرگ و کوچک و همچنین عموزادگان بزرگ و کوچک خود زورآزمایی میکرد و آنها را بر زمین میزد. پدرش میگفت: علی پیروز شد! پس او را ظهیر - پیروز - نامید. چون رشد کرد و بزرگ شد با مرد قوی پنجه میانداخت و او را بر زمین میکوبید. با دستش فرد بلند و نیرومند را میگرفت، میکشید و ازپا در میآورد. و چه بسا قسمت نرم شکمش را میگرفت و به هوا بلند میکرد و چه بسا به اسب در حال حرکت را دنبال میکرد و آن را برزمین میزد و به پشت برمیگرداند.(1)
توضیح
الجبّار: بزرگ، قوی و بلند. المراق با تشدید قاف: قسمت نرم شکم، مفرد ندارد و میم آن زائده است. الحصان بر وزن کتاب: اسب نر.
روایت2.
مناقب بن شهرآشوب: علی علیه السلام سنگی را از بالای کوه برمیداشت و با یک دست حمل میکرد، سپس پیش روی مردم میگذاشت. یک، دو و یا سه مرد نمیتوانستند آن را حرکت دهند. ابوجهل در این باره گفت:
- ای اهلم مکه قربانی در نزد شماست؛ این علی است که در نظرها بزرگ جلوه کرده است.
ص: 275
مَا إِنْ لَهُ شَبَهٌ فِی النَّاسِ قَاطِبَةً***کَأَنَّهُ النَّارُ تَرْمِی الْخَلْقَ بِالشَّرَرِ
کُونُوا عَلَی حَذَرٍ مِنْهُ فَإِنَّ لَهُ***یَوْماً سَیُظْهِرُهُ فِی الْبَدْوِ وَ الْحَضَرِ
وَ إِنَّهُ علیه السلام لَمْ یُمْسِکْ بِذِرَاعِ رَجُلٍ قَطُّ إِلَّا مَسَکَ بِنَفْسِهِ فَلَمْ یَسْتَطِعْ یَتَنَفَّسُ وَ مِنْهُ مَا ظَهَرَ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَطَعَ الْأَمْیَالَ وَ حَمَلَهَا إِلَی الطَّرِیقِ سَبْعَةَ عَشَرَ مِیلًا(1) تَحْتَاجُ إِلَی أَقْوِیَاءَ حَتَّی تُحَرِّکَ مِیلًا مِنْهَا قَطَعَهَا وَحْدَهُ وَ نَقَلَهَا وَ نَصَبَهَا وَ کَتَبَ عَلَیْهَا هَذَا مِیلُ عَلِیٍّ وَ یُقَالُ لَهُ إِنَّهُ (2) کَانَ یَتَأَبَّطُ بِاثْنَیْنِ وَ یُدِیرُ وَاحِداً بِرِجْلِهِ.
وَ کَانَ مِنْهُ فِی ضَرْبِ یَدِهِ فِی الْأُسْطُوَانَةِ حَتَّی دَخَلَ إِبْهَامُهُ فِی الْحَجَرِ وَ هُوَ بَاقٍ فِی الْکُوفَةِ وَ کَذَلِکَ مَشْهَدُ الْکَفِّ فِی تَکْرِیتَ وَ الْمَوْصِلِ وَ قَطِیعَةُ الدَّقِیقِ وَ غَیْرُ ذَلِکَ وَ مِنْهُ أَثَرُ سَیْفِهِ فِی صَخْرَةِ جَبَلِ ثَوْرٍ عِنْدَ غَارِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَثَرُ رُمْحِهِ فِی جَبَلٍ مِنْ جِبَالِ الْبَادِیَةِ وَ فِی صَخْرَةٍ عِنْدَ قَلْعَةِ جَعْبَرٍ(3).
قال الفیروزآبادی جعبر رجل من بنی نمیر ینسب إلیه قلعة جعبر لاستیلائه علیها(4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ مِنْهُ خَتْمُ الْحَصَا قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ صَاحِبُ الْحَصَاةِ ثَلَاثَةٌ أُمُّ سُلَیْمٍ وَارِثَةُ الْکُتُبِ طَبَعَ فِی حَصَاتِهَا النَّبِیُّ وَ الْوَصِیُّ علیهما السلام ثُمَّ أُمُّ النَّدَی حَبَابَةُ بِنْتُ جَعْفَرٍ الْوَالِبِیَّةُ الْأَسَدِیَّةُ- ثُمَّ أُمُّ غَانِمٍ الْأَعْرَابِیَّةُ الْیَمَانِیَّةُ وَ خَتَمَ فِی حَصَاتِهِمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَلِکَ مِثْلُ مَا رُوِّیتُمْ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ یَخْتِمُ عَلَی النُّحَاسِ لِلشَّیَاطِینِ وَ عَلَی الْحَدِیدِ لِلْجِنِّ فَکَانَ کُلُّ مَنْ رَأَی بَرْقَهُ أَطَاعَهُ.
أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ وَ جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: أَنَّهُ قَالَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ آتِی الْأَصْلَعَ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام عِنْدَ مُنْصَرَفِی مِنْ قِتَالِ أَهْلِ
ص: 276
- هرگز در میان مردم برای او مانندی نیست گویی که آتشی است که جرقههایش را به سوی مردم پرتاب میکند.
- از او بر حذر باشید که او را روزی است که در میان بادیه و شهر نشینان آشکار خواهد کرد .
علی علیه السلام دست کسی را نمیگرفت مگر اینکه نفسش را قطع میکرد و نمیتوانست نفس بکشد. و آنچه بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله از او ظاهر شد کندن هفده میل(1)
و حمل کردن آنها تا مسیر بود که برای حرکت دادن یکی از آنها به افراد نیرومند نیاز بود. به تنهایی آن را کند، حمل و نصب کرد و بر روی آن ها نوشت: این میل علی است. گفته میشود: او دو میل را زیر بغل میگرفت و یکی را با پا میغلتاند.
و از آن جمله ضربه زدن حضرت به ستون است که انگشت ابهامش در سنگ فرود رفت و آن در کوفه باقی مانده است. همچنین تصویر دست در تکریت، موصل و قطیعة الدقیق و غیره است.
و از آن جمله جای شمیشر در صخره کوه ثور در کنار غار پیامبر صلی الله علیه و آله و اثر نیزهاش در کوهی از کوههای بادیه و در صخرهای در قلعه جعبر است.(2)
توضیح
فیروز آبادی گفت: جعبر: مردی از بنی نمیر است که به خاطر استیلایش بر قلعه جعبر به او منسوب است.
روایت3.
مناقب ابن شهر آشوب: و از آن جمله مهر کردن سنگ ریزه است، ابن عباس گفت: صاحبان سنگ ریزهها سه نفر هستند: امّ سُلیم «وارث کتب» که در سنگ ریزهاش نبی و وصی علیهما السلام حک بود، بعد امّ الندی حبابة دختر جعفر والبیّة أسدیّة است و بعد از آن أمّ غانم أعرابیّة یمانیّة است که در سنگ ریزیشان امیرالمؤمنین علیه السلام مهر بود. و این مانند چیزی است که از سلیمان علیه السلام روایت شد که بر روی مس برای شیاطن و بر روی آهن برای جنّیان مهر میکرد و هر کس درخشش آن را میدید او را اطاعت میکرد.
ابوسعید خدری، جابر انصاری و عبدالله بن عباس در خبری طولانی آوردهاند که خالد بن ولید گفت: زمان بازگشت از جنگ اهل ردّه همراه سپاهم نزد أصلع یعنی علی علیه السلام آمدم
ص: 276
الرِّدَّةِ فِی عَسْکَرِی وَ هُوَ فِی أَرْضٍ لَهُ وَ قَدِ ازْدَحَمَ الْکَلَامُ فِی حَلْقِهِ کَهَمْهَمَةِ الْأَسَدِ وَ قَعْقَعَةِ الرَّعْدِ فَقَالَ لِی وَیْلَکَ أَ کُنْتَ فَاعِلًا فَقُلْتُ أَجَلْ فَاحْمَرَّتْ عَیْنَاهُ وَ قَالَ یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ أَ مِثْلُکَ یَقْدُمُ عَلَی مِثْلِی أَوْ یَجْسُرُ أَنْ یُدِیرَ اسْمِی فِی لَهَوَاتِهِ فِی کَلَامٍ لَهُ ثُمَّ قَالَ فَنَکَسَنِی وَ اللَّهِ عَنْ فَرَسِی (1) وَ لَا یُمْکِنُنِی الِامْتِنَاعُ مِنْهُ فَجَعَلَ یَسُوقُنِی إِلَی رَحًی لِلْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ ثُمَّ عَمَدَ إِلَی قُطْبِ الرَّحَی الْحَدِیدِ الْغَلِیظِ الَّذِی عَلَیْهِ مَدَارُ الرَّحَی فَمَدَّهُ بکلتی [بِکِلْتَا] یَدَیْهِ وَ لَوَاهُ فِی عُنُقِی کَمَا یُتَفَتَّلُ الْأَدِیمُ وَ أَصْحَابِی کَأَنَّهُمْ نَظَرُوا إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ فَأَقْسَمْتُ عَلَیْهِ بِحَقِّ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَاسْتَحْیَا وَ خَلَّی سَبِیلِی قَالُوا فَدَعَا أَبُو بَکْرٍ جَمَاعَةَ الْحَدَّادِینَ فَقَالُوا إِنَّ فَتْحَ هَذَا الْقُطْبِ لَا یُمْکِنُنَا إِلَّا أَنْ نُحْمِیَهُ بِالنَّارِ فَبَقِیَ فِی ذَلِکَ أَیَّاماً وَ النَّاسُ یَضْحَکُونَ مِنْهُ فَقِیلَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام جَاءَ مِنْ سَفَرِهِ فَأَتَی بِهِ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام یَشْفَعُ إِلَیْهِ فِی فَکِّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّهُ لَمَّا رَأَی تَکَاثُفَ جُنُودِهِ وَ کَثْرَةَ جُمُوعِهِ أَرَادَ أَنْ یَضَعَ مِنِّی فِی مَوْضِعِی فَوَضَعْتُ مِنْهُ عِنْدَ مَنْ خَطَرَ بِبَالِهِ وَ هَمَّتْ بِهِ نَفْسُهُ ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا الْحَدِیدُ الَّذِی فِی عُنُقِهِ فَلَعَلَّهُ لَا یُمْکِنُنِی فِی هَذَا الْوَقْتِ فَکُّهُ فَنَهَضُوا بِأَجْمَعِهِمْ فَأَقْسَمُوا عَلَیْهِ فَقَبَضَ عَلَی رَأْسِ الْحَدِیدِ مِنَ الْقُطْبِ فَجَعَلَ یَفْتِلُ مِنْهُ یَمْنَةً(2) شِبْراً شِبْراً فَیَرْمِی بِهِ وَ هَذَا کَقَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ(3).
ابْنُ عَبَّاسٍ وَ سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ وَ الْحَسَنُ بْنُ صَالِحٍ وَ وَکِیعُ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ یَعْقُوبَ الْأَسَدِیُّ وَ فِی حَدِیثِ غَیْرِهِمْ: لَا یَفْعَلُ خَالِدٌ مَا أَمَرْتُهُ (4). وَ فِی حَدِیثِ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَخَذَ بِإِصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی فَعَصَرَهُ عَصْرَةً فَصَاحَ خَالِدٌ صَیْحَةً مُنْکَرَةً وَ أَحْدَثَ فِی ثِیَابِهِ وَ جَعَلَ یَضْرِبُ بِرِجْلَیْهِ.
وَ فِی رِوَایَةِ عَمَّارٍ: فَجَعَلَ یَقْمُصُ قِمَاصَ الْبَکْرِ فَإِذَا لَهُ رُغَاءٌ وَ أَسَاغَ بِبَوْلِهِ فِی الْمَسْجِدِ. وَ رُوِیَ فِی کِتَابِ
ص: 277
و او در زمینش بود. سخن در گلویش همچون غرّش شیر و ناله رعد جمع شده بود، به من فرمود: وای بر تو آیا انجام دادی؟ گفتم: آری، چشمانش سرخ شد و فرمود: ای حرام زاده! آیا همچون تویی پیش روی من میایستد یا جسارت میکند که نام مرا بر زبانش آورد؟- در میان سخنانش – سپس گفت: به خدا که مرا از روی اسبم واژگون ساخت و نتوانستم مانع او شوم، مرا به آسیاب حارث بن کلده میبرد، سپس از میله وسط آسیاب گرفت – آهن محکمی که آسیاب دور آن میچرخد – آن را با دو دستش کشید و دور گردن من پیچید، همان طور که پوست پیچانده میشود و یارانم گویی به ملک الموت مینگریستند. او را قسم دادم به حق خدا و رسولش، شرم کرد و مرا رها کرد. گفتند: ابوبکر جماعت آهنگران را فراخواند، گفتند: باز کردن این آهن امکان ندارد مگر این که آن را با آتش داغ کنیم. چندی روزی در آن حال باقی ماند و مردم به او میخندیدند. گفته شد: علی علیه السلام از سفرش آمد. ابوبکر خالد را نزد علی علیه السلام آورد تا شفاعت کند آهن را باز کند. علی علیه السلام فرمود: او وقتی فراوانی سربازان و کثرت افرادش را دید خواست مرا تحقیر کند و وقتی چنین چیزی به ذهنش خطور کرد من او را تحقیر کردم و او بر جانش بیمناک شد. سپس گفت: و اما آهنی که بر گردن اوست، هم اکنون نمیتوانم آن را جدا کنم. همگی برخاستند و او را قسم دادند، سر آهن را گرفت و با دست راستش یک وجب یک وجب آن را میپیچاند و میانداخت و این گونه است کلام خدای تعالی: « وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ »(1) {و آهن را برای او نرم گردانیدیم[که] زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری کن}.
در روایت ابن عباس، سفیان بن عیینه، حسن بن صالح، وکیع بن جرّاح و عبیده بن یعقوب أسدی و غیر آنها آمده است که: خالد آنچه را که به او امر کردم انجام نمیدهد. و در حدیث ابوذر آمده است: امیرالمؤمنین علیه السلام با انگشت سبابه و انگشت وسط او را گرفت و به شدت فشار داد. خالد فریاد بلندی زد و لباسش را خراب کرد و با پایش به زمین ضربه میزد. و در روایت عمّار آمده است: دستانش را بالا برد و انداخت و پایش را خیس کرد و آن کف آلود بود و بول خود را در مسجد رها کرد. در کتاب
ص: 277
الْبَلَاذُرِیِّ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَخَذَهُ بِإِصْبَعِهِ (1) السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی فِی حَلْقِهِ وَ شَامَلَهُ بِهِمَا وَ هُوَ کَالْبَعِیرِ عِظَماً فَضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ فَدَقَّ عَصْعَصَهُ وَ أَحْدَثَ مَکَانَهُ (2).
قماص البکر بالضم و الکسر هو أن یرفع یدیه و یطرحهما معا و یعجن برجلیه.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَهْلُ السِّیَرِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ الْجَهْمِ وَ أَبِی سَعِیدٍ التَّمِیمِیِّ وَ النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ وَ الْأَعْثَمُ فِی الْفُتُوحِ وَ الطَّبَرِیُّ فِی کِتَابِ الْوَلَایَةِ بِإِسْنَادٍ لَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْهَمْدَانِیِّ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ شُیُوخِهِ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ نَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْعَسْکَرِ عِنْدَ وَقْعَةِ صِفِّینَ عِنْدَ قَرْیَةِ صَنْدُودِیَا(3) فَقَالَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ یَنْزِلُ النَّاسُ عَلَی غَیْرِ مَاءٍ فَقَالَ یَا مَالِکُ إِنَّ اللَّهَ سَیَسْقِینَا فِی هَذَا الْمَکَانِ احْتَفِرْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فَاحْتَفَرُوا فَإِذَا هُمْ بِصَخْرَةٍ سَوْدَاءَ عَظِیمَةٍ فِیهَا حَلْقَةُ لُجَیْنٍ (4) فَعَجَزُوا عَنْ قَلْعِهَا وَ هُمْ مِائَةُ رَجُلٍ فَرَفَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ طاب طاب یا عالم یا طیبو ثابوثة شمیا کویا جانوثا تودیثا برجوثا آمِینَ آمِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ یَا رَبَّ مُوسَی وَ هَارُونَ ثُمَّ اجْتَذَبَهَا فَرَمَاهَا عَنِ الْعَیْنِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً فَظَهَرَ مَاءٌ أَعْذَبُ مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَصْفَی مِنَ الْیَاقُوتِ فَشَرِبْنَا وَ سَقَیْنَا ثُمَّ رَدَّ الصَّخْرَةَ وَ أَمَرَنَا أَنْ نَحْثُوَ عَلَیْهَا التُّرَابَ فَلَمَّا سِرْنَا غَیْرَ بَعِیدٍ قَالَ مَنْ مِنْکُمْ یَعْرِفُ مَوْضِعَ الْعَیْنِ قُلْنَا کُلُّنَا فَرَجَعْنَا فَخَفِیَ مَکَانُهَا عَلَیْنَا فَإِذَا رَاهِبٌ مُسْتَقْبِلٌ مِنْ صَوْمَعَتِهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ شَمْعُونُ قَالَ نَعَمْ هَذَا اسْمٌ (5) سَمَّتْنِی بِهِ أُمِّی مَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ إِلَّا اللَّهُ ثُمَّ أَنْتَ قَالَ وَ مَا
ص: 278
بلاذری روایت شده است که امیرالمؤمنین علیه السلام با انگشت سبابه و انگشت وسطش گلوی او را گرفت و بلند کرد و او در بزرگی همانند شتر بود. او را به زمین زد، تهی گاهش را خرد کرد و جای خود را خیس کرد.(1)
توضیح
قماص البکر با ضمه و کسره: یعنی دستانش را با هم بلند کند و بیاندازد و با پاهایش ضربه بزند.
روایت4.
مناقب بن شهرآشوب: از اصحاب علی علیه السلام روایت شده است که آن حضرت سپاهیان را در جنگ صفین در روستای صندودیا(2) فرود آورد، مالک اشتر گفت: مردم را در جایی بدون آب فرود میآوری، گفت: ای مالک خدا ما را در این مکان سیراب خواهد کرد. تو و یارانت زمین را بکنید. کندند و ناگهان به صخرهای سیاه و بزرگ رسیدند که در آن دایره آبی نقره فام یافتند، با این که صد نفر بودند نتوانستند صخره را از جای برکنند. امیرالمؤمنین علیه السلام دستانش را به سوی آسمان بلند کرد در حالی که میفرمود: «طاب طاب یا عالم یا طیبو ثابوثة شیما کویا جانوثا تودیثا برجوثا آمین آمین یا رب العالمین یا رب موسی و هارون»، سپس صخره را برداشت و آن را چهل فرسخ آن طرفتر از چشمه انداخت. و آبی شیرین تر از شهد، خنک تر از برف و زلال تر از یاقوت نمایان شد. نوشیدیم و سیراب شدیم. سپس صخره را بازگرداند و به ما دستور داد تا بر روی آن خاک بریزیم. وقتی اندکی رفتیم، گفت: چه کسی از شما محل چشمه را میشناسد؟ گفتیم: همه ما، بازگشتیم و محل آن بر ما مخفی شد، راهبی را دیدیم که از دیرش میآید، وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام او را دید فرمود: شمعون؟ گفت: بله، این اسمی است که مادرم مرا به آن نامیده است. کسی از آن خبر نداشت جزا خدا و سپس تو. گفت: چه میخواهی
ص: 278
تَشَاءُ یَا شَمْعُونُ قَالَ هَذَا الْعَیْنَ وَ اسْمَهُ قَالَ هَذَا عَیْنُ زَاحُومَا وَ فِی نُسْخَةٍ راجوه وَ هُوَ مِنَ الْجَنَّةِ شَرِبَ (1) مِنْهَا ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَصِیّاً وَ أَنَا آخِرُ الْوَصِیِّینَ شَرِبْتُ مِنْهُ قَالَ هَکَذَا وَجَدْتُ فِی جَمِیعِ کُتُبِ الْإِنْجِیلِ وَ هَذَا الدَّیْرُ بُنِیَ عَلَی طَلَبِ قَالِعِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ وَ مُخْرِجِ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِهَا وَ لَمْ یُدْرِکْهُ عَالِمٌ قَبْلِی غَیْرِی وَ قَدْ رَزَقَنِیهِ اللَّهُ وَ أَسْلَمَ وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ جُبُّ شُعَیْبٍ ثُمَّ رَحَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الرَّاهِبُ یَقْدُمُهُ حَتَّی نَزَلَ صِفِّینَ فَلَمَّا الْتَقَی الصَّفَّانِ کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَصَابَتْهُ الشَّهَادَةُ فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَیْنَاهُ تَهْمِلَانِ وَ هُوَ یَقُولُ الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ الرَّاهِبُ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
وَ فِی رِوَایَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ(2) حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ التَّیْمِیِ (3) قَالَ: فَسِرْنَا فَعَطَشْنَا فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ لَوْ رَجَعْنَا فَشَرِبْنَا قَالَ فَرَجَعَ أُنَاسٌ وَ کُنْتُ فِیمَنْ رَجَعَ قَالَ فَالْتَمَسْنَا فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَی شَیْ ءٍ فَأَتَیْنَا الرَّاهِبَ قَالَ فَقُلْنَا أَیْنَ الْعَیْنُ الَّتِی هَاهُنَا قَالَ أَیَّةُ عَیْنٍ قُلْنَا الَّتِی شَرِبْنَا مِنْهَا وَ اسْتَقَیْنَا وَ سَقَیْنَا فَالْتَمَسْنَاهَا فَلَمَّا قُلْنَا(4) قَالَ الرَّاهِبُ لَا یَسْتَخْرِجُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیٌّ.
وَ مِنْهُ قَلْعُ بَابِ خَیْبَرَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ عَنْ مَشِیخَتِهِ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَفَعَ الرَّایَةَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی یَوْمِ خَیْبَرَ بَعْدَ أَنْ دَعَا لَهُ فَجَعَلَ یُسْرِعُ السَّیْرَ وَ أَصْحَابُهُ یَقُولُونَ لَهُ ارْقَعْ (5) حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْحِصْنِ فَاجْتَذَبَ بَابَهُ فَأَلْقَاهُ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ اجْتَمَعَ مِنَّا سَبْعُونَ رَجُلًا وَ کَانَ جُهْدُهُمْ أَنْ أَعَادُوا الْبَابَ.
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی رَافِعٍ: فَلَمَّا دَنَا عَلِیٌّ مِنَ الْقَمُوصِ أَقْبَلُوا
ص: 279
ای شمعون؟ گفت: این چشمه و نام آن را. گفت: این چشمه زاحوما است، (و در نسخه ای راجوه)، و این چشمه از بهشت است، سیصدو سیزده وصی از آن نوشیدهاند و من آخرین وصیای هستم که از آن نوشیدم. گفت: در تمام کتابهای انجیل این گونه یافتم، و این دیر به خاطر یافتن کسی بنا شد که این صخره را از جای برمیکند و آب از زیر آن جاری میکند، عالِم پیش از من آن را نیافت و خدا آن را روزی من قرار داد. راهب اسلام آورد. و در روایتی آمده است: آن چاه شعیب است. سپس امیرالمؤمنین علیه السلام سفر کرد و راهب پیش روی او بود تا این که به صفین رسید. وقتی دو گروه با هم روبرو شدند راهب اولی کسی بود که شهید شد، امیرالمؤمنین علیه السلام پیاده شد در حالی که اشک از چشمانش جاری بود و میفرمود: انسان قرین کسی است که او را دوست دارد و راهب در روز قیامت همراه ماست.
از ابوسعید تَیمیّ روایت شده است: رفتیم و دچار عطش شدیم، عدهای گفتند: کاش برگردیم و آب بنوشیم، گفت: تعدادی بازگشتند و من در میان کسانی بودم که بازگشتند. جستجو کردیم اما چیزی نیافتیم. نزد راهب آمدیم و گفتیم: چشمهای که این جا بود کجاست؟ گفت: کدام چشمه؟ گفتیم: همان که از آن نوشیدیم، سیراب شدیم و اکنون در پی آن هستیم. وقتی این را گفتیم، راهب گفت: جز پیامبر یا جانشین پیامبر آب از آن بیرون نمیآورد.
و از آن جمله کندن در خیبر است. از جابر انصاری روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله در روز خیبر بعد از این که برای علی علیه السلام دعا کرد، پرچم را به او سپرد. و به سرعت شروع به پیش روی کرد و یارانش به او میگفتند: شتاب کن، تا این که به قلعه رسید و درش را کند و بر زمین انداخت، سپس هفتاد نفر از ما جمع شدند و میخواستند در را برگردانند.
ابو عبدالله حافظ با سندش از ابورافع روایت کرده است که وقتی علی به قموص نزدیک شد،
ص: 279
یَرْمُونَهُ بِالنَّبْلِ وَ الْحِجَارَةِ فَحَمَلَ حَتَّی دَنَا مِنَ الْبَابِ فَاقْتَلَعَهُ ثُمَّ رَمَی بِهِ خَلْفَ ظَهْرِهِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً وَ لَقَدْ تَکَلَّفَ حَمْلَهُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَمَا أَطَاقُوهُ.
أَبُو الْقَاسِمِ مَحْفُوظٌ الْبُسْتِیُّ فِی کِتَابِ الدَّرَجَاتِ: أَنَّهُ حَمَلَ بَعْدَ قَتْلِ مَرْحَبٍ عَلَیْهِمْ فَانْهَزَمُوا إِلَی الْحِصْنِ فَتَقَدَّمَ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ وَ ضَبَطَ حَلْقَتَهُ وَ کَانَ وَزْنُهَا أَرْبَعِینَ مَنّاً وَ هَزَّ الْبَابَ فَارْتَعَدَ الْحِصْنُ بِأَجْمَعِهِ حَتَّی ظَنُّوا زَلْزَلَةً ثُمَّ هَزَّهُ أُخْرَی فَقَلَعَهُ وَ دَحَا بِهِ فِی الْهَوَاءِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً.
أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ: وَ هَزَّ حِصْنَ خَیْبَرَ حَتَّی قَالَتْ صَفِیَّةُ قَدْ کُنْتُ جَلَسْتُ عَلَی طَاقٍ کَمَا تَجْلِسُ الْعَرُوسُ فَوَقَعْتُ عَلَی وَجْهِی فَظَنَنْتُ الزَّلْزَلَةَ فَقِیلَ هَذَا عَلِیٌّ هَزَّ الْحِصْنَ یُرِیدُ أَنْ یَقْلَعَ الْبَابَ.
وَ فِی حَدِیثِ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فَاجْتَذَبَهُ اجْتِذَاباً وَ تَتَرَّسَ بِهِ ثُمَّ حَمَلَهُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ اقْتَحَمَ الْحِصْنَ اقْتِحَاماً وَ اقْتَحَمَتِ الْمُسْلِمُونَ وَ الْبَابُ عَلَی ظَهْرِهِ.
وَ فِی الْإِرْشَادِ قَالَ جَابِرٌ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام حَمَلَ الْبَابَ یَوْمَ خَیْبَرَ حَتَّی صَعِدَ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ فَفَتَحُوهَا وَ إِنَّهُمْ جَرَّبُوهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَلَمْ یَحْمِلُوهُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا.
رَوَاهُ أَبُو الْحَسَنِ الْوَرَّاقُ الْمَعْرُوفُ بِغُلَامٍ الْمِصْرِیِّ عَنِ ابْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ التَّارِیخِیِّ وَ فِی رِوَایَةِ جَمَاعَةٍ: خَمْسُونَ رَجُلًا.
وَ فِی رِوَایَةِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ: سَبْعُونَ رَجُلًا.
ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ صَاحِبُ الْمُسْتَرْشِدِ: أَنَّهُ حَمَلَهُ بِشِمَالِهِ وَ هُوَ أَرْبَعَةُ أَذْرُعٍ فِی خَمْسَةِ أَشْبَارٍ فِی أَرْبَعِ أَصَابِعَ عُمْقاً حَجَراً أَصْلَدَ دُونَ یَمِینِهِ فَأَثَّرَتْ فِیهِ أَصَابِعُهُ وَ حَمَلَهُ بِغَیْرِ مَقْبِضٍ ثُمَّ تَتَرَّسَ بِهِ فَضَارَبَ الْأَقْرَانَ حَتَّی هَجَمَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ زَجَّهُ مِنْ وَرَائِهِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً.
وَ فِی رامش أفزای:(1) کَانَ طُولُ الْبَابِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ ذِرَاعاً وَ عَرْضُ الْخَنْدَقِ عِشْرُونَ فَوَضَعَ جَانِباً عَلَی طَرَفِ الْخَنْدَقِ وَ ضَبَطَ جَانِباً بِیَدِهِ حَتَّی عَبَرَ عَلَیْهِ الْعَسْکَرُ وَ کَانُوا ثَمَانِیَةَ ألف [آلَافٍ] وَ سَبْعَمِائَةِ رَجُلٍ وَ فِیهِمْ مَنْ کَانَ یَبْرُدُ(2) وَ یَخِفُّ عَلَیْهِ.
ص: 280
شروع کردند به پرتاب کردن تیر و سنگ به سوی او. هجوم برد تا این که نزدیک در شد، آن را کند و به چهل فرسخی پشت سرش انداخت. چهل مرد خواستند آن را حمل کنند ولی نتوانستند.
ابوالقاسم محفوظ بُستی در کتاب الدرجات آورده است که او بعد از کشتن مَرحب بر آنها حمله کرد، شکست خوردند و به قلعه رفتند. علی علیه السلام تا در قلعه پیش رفت و کوبه در را که وزنش چهل من بود گرفت و در را تکان داد، همه قلعه چنان لرزید که گمان بردند زلزله شده است. سپس تکان دیگری داد و در را کند و آن را چهل ذرع در هوا پرتاب کرد.
ابوسعید خدری گفت: قلعه خیبر لرزید تا جایی که صفیّة گفت: در طبقه بالا نشسته بودم چنان که عروس مینشیند. با صورت به زمین افتادم و گمان کردم زلزله است. گفته شد: او علی علیه السلام است که قلعه را میلرزاند میخواهد در را بکند.
از امام باقر علیه السلام روایت شده است: در را کند و آن را سپر قرار داد، سپس آن را بر پشتش حمل کرد و بر قلعه هجوم برد. مسلمانان نیز هجوم بردند در حالی که در بر پشت آن حضرت بود.
و در الإرشاد آمده است که جابر گفت: علی علیه السلام روز خیبر در را نگه داشت تا این که مسلمانان از آن بالا رفتند و قلعه را فتح کردند. آنها بعد از آن در را آزمودند و چهل مرد نتوانست آن را بردارد. این روایت را ابوالحسن ورّاق معروف به غلام مصری از ابن جریر طبری نقل کرده است. در روایت گروهی آمده است: پنجاه مرد. و در روایت أحمد بن حنبل: هفتاد مرد.
ابن جریر طبری صاحب کتاب المسترشد گفته است: او در را فقط با دست چپش حمل کرد – و آن چهار ذراع در پنج وجب بود و چهار انگشت زخامت داشت و همچون سنگی سخت بود –و جای انگشتانش برروی آن باقی ماند. آن را بدون اینکه دست گیرهای داشته باشد حمل کرد، سپس در را سپر قرا داد. با هماوردان جنگید و بر آنها هجوم آورد و بعد از آن در را چهل ذراع پشت سرش پرتاب کرد.
و در کتاب رامشافزای آمده است: طول دروازه هجده ذراع بود و عرض خندق بیست ذراع، یک طرف دروازه را در یک سوی خندق قرار داد و طرف دیگر در را با دستش گرفت تا این که سپاهیان از روی آن عبور کردند و تعداد آنها هشت هزار و هفتصد نفر بود و در میان آنها کسانی بودند که میرفتند و میآمدند؛ با این حال، برای او سبک بود.
ص: 280
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْجَذَلِیُّ:(1) قَالَ لَهُ عُمَرُ لَقَدْ حَمَلْتُ مِنْهُ ثِقْلًا فَقَالَ مَا کَانَ إِلَّا مِثْلُ جُنَّتِیَ الَّتِی فِی یَدِی. وَ فِی رِوَایَةِ أَبَانٍ: فَوَ اللَّهِ مَا لَقِیَ عَلِیٌّ مِنَ الْبَأْسِ تَحْتَ الْبَابِ أَشَدَّ مَا لَقِیَ مِنْ قَلْعِ الْبَابِ.
الْإِرْشَادُ: لَمَّا انْصَرَفُوا مِنَ الْحُصُونِ أَخَذَهُ عَلِیٌّ بِیُمْنَاهُ فَدَحَا بِهِ أَذْرُعاً مِنَ الْأَرْضِ وَ کَانَ الْبَابُ یُغْلِقُهُ عِشْرُونَ رَجُلًا مِنْهُمْ.
عَلِیُّ بْنُ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: وَ کَانَ لَا یَقْدِرُ عَلَی فَتْحِهِ إِلَّا أَرْبَعُونَ رَجُلًا.
تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ قَالَ أَبُو رَافِعٍ: سَقَطَ مِنْ شِمَالِهِ تُرْسُهُ فَقَلَعَ بَعْضَ أَبْوَابِهِ وَ تَتَرَّسَ بِهَا فَلَمَّا فَرَغَ عَجَزَ خَلْقٌ کَثِیرٌ عَنْ تَحْرِیکِهَا.
رَوْضُ الْجِنَانِ قَالَ بَعْضُ الصَّحَابَةِ: مَا عَجِبْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ قُوَّتِهِ فِی حَمْلِهِ وَ رَمْیِهِ وَ اتِّرَاسِهِ وَ إِنَّمَا عَجِبْنَا مِنْ إِجْسَارِهِ وَ إِحْدَی طَرَفَیْهِ عَلَی یَدِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَلَاماً مَعْنَاهُ یَا هَذَا نَظَرْتَ إِلَی یَدِهِ فَانْظُرْ إِلَی رِجْلَیْهِ قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَی رِجْلَیْهِ فَوَجَدْتُهُمَا مُعَلَّقَیْنِ فَقُلْتُ هَذَا أَعْجَبُ رِجْلَاهُ عَلَی الْهَوَاءِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَیْسَتَا عَلَی الْهَوَاءِ وَ إِنَّمَا هُمَا عَلَی جَنَاحَیْ جَبْرَئِیلَ فَأَنْشَأَ بَعْضُ الْأَنْصَارِ یَقُولُ:
إِنَّ امْرَأً حَمَلَ الرِّتَاجَ بِخَیْبَرَ***یَوْمَ الْیَهُودِ بِقُدْرَةٍ لَمُؤَیَّدٌ
حَمَلَ الرِّتَاجَ رِتَاجَ بَابِ قَمُوصِهَا***وَ الْمُسْلِمُونَ وَ أَهْلُ خَیْبَرَ شُهَّدٌ
فَرَمَی بِهِ وَ لَقَدْ تَکَلَّفَ رَدَّهُ***سَبْعُونَ کُلُّهُمْ لَهُ مُتَسَدِّدٌ
رَدُّوهُ بَعْدَ تَکَلُّفٍ وَ مَشَقَّةٍ***وَ مَقَالُ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ ازدد(2) [ارْدُدُوا]
رقع کمنع أسرع و قموص جبل بخیبر علیه حصن أبی الحقیق الیهودی و الزج الرمی.
عم، [إعلام الوری] رُوِیَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی: أَنَّ النَّاسَ قَالُوا لَهُ قَدْ أَنْکَرْنَا
ص: 281
ابو عبدالله جذلی روایت کرده است: عمر به او گفت: به راستی که دروازه قلعه بر تو سنگین آمد. فرمود: چیزی نبود جز مانند سپرم که در دست دارم. و در روایت أبان آمده است: به خدا آنچه علی علیه السلام از سختی حمل دروازه قلعه متحمل شد بیشتر از سختی کندن آن نبود.
الإرشاد: وقتی از قلعهها بازگشتند علی علیه السلام دروازه را با دست راستش گرفت و چندین ذراع آن را روی زمین کشید. و دروازه قلعه توسط بیست مرد از آنها بسته میشد.
در روایتی طولانی از ابن عباس نقل شده است که چهل مرد میتوانستد آن را باز کنند.
تاریخ طبری: ابورافع گفت: سپرش از دستش چپش افتاد، یکی از درهای آن را کند و سپر قرار داد. وقتی از جنگ فارغ شد خلق بسیاری از حرکت دادن آن عاجز شدند.
روض الجنان: یکی از صحابه گفت: ای رسول الله از نیروی او در برداشتن، پرتاب کردن و سپر قرار دادن در تعجب نکردیم، بلکه از پل قرار دادن آن در حالی که یک طرف آن در دستش بود شگفت زده شدیم. پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی فرمود که معنای آن این است: ای فلانی تو به دست او نگریستی اکنون به پاهای او بنگر، گفت: به پاهایش نگریستم و دیدم که در هوا معلق است. گفتم: این شگفت آورتر است، پاهایش در هواست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در هوا نیست بلکه بر بالهای جبرئیل است. یکی از انصار چنین سرود:
- مردی که دروازه را در خیبر در جنگ یهودیان با قدرت حمل کرد تأیید شده است.
- دروازه قلعه کوه قموص را برداشت در حالی که مسلمانان و اهل خیبر ناظر بودند.
- آن را پرتاب کرد و حال آنکه هفتاد نفر که تلاش میکردند آن را بازگردانند دچار مشقت شدند
- با سختی و مشقت فراوان آن را بازگرداندند در حالی که همدیگر را به تلاش بیشتر تشویق میکردند.
توضیح
رقع بر وزن منع به معنای «شتاب کرد» است. قموص: کوهی در خیبر که قلعه ابوحقیق یهودی بر آن بنا شده است. الزجّ: پرتاب کردن .
روایت5.
اعلام الوری: از عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت شده است که مردم به او گفتند:
ص: 281
مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُ یَخْرُجُ فِی الْبَرْدِ فِی الثَّوْبَیْنِ الْخَفِیفَیْنِ (1) وَ فِی الصَّیْفِ فِی الثَّوْبِ الثَّقِیلِ وَ الْمَحْشُوِّ فَهَلْ سَمِعْتَ أَبَاکَ یَذْکُرُ أَنَّهُ سَمِعَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی ذَلِکَ شَیْئاً قَالَ لَا قَالَ وَ کَانَ أَبِی یَسْمُرُ مَعَ عَلِیٍ (2) بِاللَّیْلِ فَسَأَلْتُهُ قَالَ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ أَنْکَرُوا وَ أَخْبَرَهُ بِالَّذِی قَالُوا قَالَ أَ وَ مَا کُنْتَ مَعَنَا بِخَیْبَرَ قَالَ بَلَی قَالَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ أَبَا بَکْرٍ وَ عَقَدَ لَهُ لِوَاءً فَرَجَعَ وَ قَدِ انْهَزَمَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ عَقَدَ لِعُمَرَ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً بِالنَّاسِ (3) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (4) لَیْسَ بِفَرَّارٍ یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَرْمَدُ فَتَفَلَ فِی عَیْنَیَّ وَ قَالَ اللَّهُمَّ اکْفِهِ أَذَی الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ فَمَا وَجَدْتُ حَرّاً(5) بَعْدَهُ وَ لَا بَرْداً وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَنَفَثَ فِی عَیْنَیَّ فَمَا اشْتَکَیْتُهَا بَعْدُ وَ هَزَّ لِیَ الرَّایَةَ(6) فَدَفَعَهَا إِلَیَّ فَانْطَلَقْتُ فَفَتَحَ لِی وَ دَعَا لِی أَنْ لَا یَضُرَّنِی حَرٌّ وَ لَا قَرٌّ. وَ رَوَی حَبِیبُ بْنُ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ أَبِی الْجَعْدِ مَوْلَی سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ قَالَ: لَقِینَا عَلِیّاً فِی ثَوْبَیْنِ فِی شِدَّةِ الشِّتَاءِ فَقُلْنَا لَهُ لَا تَغْتَرَّ(7) بِأَرْضِنَا هَذِهِ فَإِنَّهَا أَرْضٌ مُقِرَّةٌ لَیْسَتْ مِثْلُ أَرْضِکَ قَالَ أَمَا إِنِّی قَدْ کُنْتُ مَقْرُوراً(8) فَلَمَّا بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی خَیْبَرَ قُلْتُ لَهُ إِنِّی أَرْمَدُ فَتَفَلَ فِی عَیْنَیَّ وَ دَعَا لِی فَمَا وَجَدْتُ بَرْداً وَ لَا حَرّاً بَعْدُ وَ لَا رَمِدَتْ عَیْنَایَ (9).
ص: 282
برای ما عجیب است که امیرالمؤمنین در سرما با دو لباس نازک بیرون میآید و در تابستان با لباسی زمخت و کلفت. آیا از پدرت چیزی شنیدهای که بگوید از امیرالمؤمنین در این باره چیزی شنیده است؟ گفت: نه، گفت: پدرم هم صحبت شبانه علی علیه السلام بود. از او سوال کردم، گفت: از او در این باره سوال کرد. گفت: ای امیرالمؤمنین برای مردم عجیب است و او را از سخن مردم باخبر کرد. فرمود: آیا در خیبر همراه ما نبودی؟ گفت: بودم. فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله ابوبکر را فرستاد و پرچم را به او داد. او و یارانش شکست خورده و بازگشتند. سپس پرچم را به عمر داد او نیز همراه مردم شکست خورده بازگشت. رسول الله صلی الله علیه آله گفت: قسم به کسی که جانم در دست اوست فردا پرچم را به کسی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد، گریزان نیست و خدا به دست او گشایش ایجاد کند. به دنبال من فرستاد و من چشم درد داشتم. در چشمم آب دهان ریخت و گفت: خدایا او را از اذیت سرما و گرما محافظت کن. بعد از آن هرگز احساس سرما و گرما نکردم. و در روایتی دیگر آمده است: در چشمم دمید و بعد از آن هرگز چشم دردی نداشتم. پرچم را برای من تکان داد و آن را به من داد. به راه افتادم و برای من گشایش ایجاد کرد و دعا کرد که سرما و گرما ضرری به من نرساند.
از سوید بن غفله روایت شده است که گفت: در اوج زمستان علی علیه السلام را در دو لباس دیدیم، به او گفتیم: فریب سرزمین ما را نخور این جا سرد است و مانند سرزمین تو نیست. گفت: من به سرعت تحت تاثیر سرما قرار میگرفتم، وقتی رسول الله صلی الله علیه و آله مرا به سوی خیبر فرستاد به او گفتم: من چشم درد دارم. در چشمم آب دهان ریخت و برایم دعا کرد و بعد از آن هرگز احساس سرما یا گرما نکردم و دچار چشم درد نشدم.(1)
ص: 282
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی جَابِرٌ الْجُعْفِیُّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام بِأَصْحَابِهِ إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ قَالَ (1) أَ رَأَیْتُمْ إِنْ قُلْتُ لَکُمْ لَا تَذْهَبُ الْأَیَّامُ حَتَّی یُحْفَرَ هَاهُنَا نَهَرٌ یَجْرِی فِیهِ الْمَاءُ أَ کُنْتُمْ مُصَدِّقِیَّ فِیمَا قُلْتُ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَکُونُ هَذَا قَالَ إِی وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی نَهَرٍ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ وَ قَدْ جَرَی فِیهِ الْمَاءُ وَ السُّفُنُ (2) وَ انْتُفِعَ بِهِ فَکَانَ کَمَا قَالَ (3).
شا، [الإرشاد]: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی قَتْلِ الْخَوَارِجِ (4) لَوْ لَا أَنِّی أَخَافُ أَنْ تَتَکَلَّمُوا(5) وَ تَتْرُکُوا الْعَمَلَ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا قَضَاهُ اللَّهُ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ فِیمَنْ قَاتَلَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ مُسْتَبْصِراً بِضَلَالَتِهِمْ وَ إِنَّ فِیهِمْ لَرَجُلًا یُقَالُ لَهُ (6) ذُو الثُّدَیَّةِ لَهُ ثَدْیٌ کَثَدْیِ الْمَرْأَةِ وَ هُمْ شَرُّ الْخَلْقِ وَ الْخَلِیقَةِ وَ قَاتِلُهُمْ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ (7) وَسِیلَةً وَ لَمْ یَکُنِ الْمُخْدَجُ مَعْرُوفاً فِی الْقَوْمِ فَلَمَّا قُتِلُوا جَعَلَ علیه السلام یَطْلُبُهُ فِی الْقَتْلَی وَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ حَتَّی وُجِدَ فِی الْقَوْمِ
ص: 283
باب صد و چهاردهم : معجزات امیرالؤمنین در خبر از غیب گفتن و علم به زبانها و همچنین بلاغت و فصاحت ایشان صلوات الله علیه
روایات
روایت1.
الخرائج: جابر جُعفی از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: علی علیه السلام با یارانش را به بیرون از کوفه رفت و فرمود: به من بگویید که اگر به شما خبر دهم بعد از مدتی در این جا رودی کنده میشود و در آن آب جریان مییابد، سخن مرا باور میکنید؟ گفتند: ای امیرالمؤمنین آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: بله به خدا که چنین خواهد شد. گویی که من هم اکنون در این مکان به رود مینگرم که در آن آب و کشتیها در حرکت است و از آن بهره برده میشود. وآن چنان شد که او فرمود.(1)
روایت2.
امیرالمؤمنین علیه السلام در حالی که برای کشتن خوارج میرفت فرمود: اگر نمیترسیدم از این که سخنی بگویید و عمل را رها کنید شما را به آنچه خدا در مورد کسانی که با این قوم بجنگند و آگاه به گمراهی آنان باشند، بر زبان پیامبرش – علیه وآله السلام – مقرر کرده با خبر میکردم. و این که در میان آنها مردی است که به او صاحب سینه گفته میشود. سینهای مانند سینه زنان دارد و آنها بدترین خلق و مخلوقات هستند و نزدیک ترین بندگان به خدا با آنها میجنگند. و ناقصالخلقه در آن زمان در میان مردم شناخته شده نبود. وقتی کشته شدند علی علیه السلام در میان کشته شدگان به دنبال او میگشت و میگفت: به خدا که دروغ نگفتم، به من دروغ گفته نشده، تا این که در میان قوم پیدا شد
ص: 283
وَ شَقَّ قَمِیصَهُ وَ کَانَ عَلَی کَتِفِهِ سِلْعَةٌ(1) کَثَدْیِ الْمَرْأَةِ عَلَیْهَا شَعَرَاتٌ إِذَا جُذِبَتْ انْجَذَبَتْ کَتِفُهُ مَعَهَا وَ إِذَا تُرِکَتْ رَجَعَ کَتِفُهُ إِلَی مَوْضِعِهِ فَلَمَّا وَجَدَهُ کَبَّرَ وَ قَالَ إِنَّ فِی هَذَا عِبْرَةً لِمَنِ اسْتَبْصَرَ(2).
شا، [الإرشاد] رَوَی أَصْحَابُ السِّیرَةِ فِی حَدِیثِهِمْ عَنْ جُنْدَبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ قَالَ: شَهِدْتُ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام الْجَمَلَ وَ صِفِّینَ لَا أَشُکُّ فِی قِتَالِ مَنْ قَاتَلَهُ حَتَّی نَزَلْتُ النَّهْرَوَانَ فَدَاخَلَنِی شَکٌّ فِی قِتَالِ الْقَوْمِ وَ قُلْتُ قُرَّاؤُنَا وَ خِیَارُنَا نَقْتُلُهُمْ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ عَظِیمٌ فَخَرَجْتُ غُدْوَةً أَمْشِی وَ مَعِی إِدَاوَةُ(3) مَاءٍ حَتَّی بَرَزْتُ مِنَ الصُّفُوفِ فَرَکَزْتُ رُمْحِی وَ وَضَعْتُ تُرْسِی إِلَیْهِ وَ اسْتَتَرْتُ مِنَ الشَّمْسِ فَإِنِّی لَجَالِسٌ حَتَّی وَرَدَ عَلَیَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ (4) یَا أَخَا الْأَزْدِ أَ مَعَکَ طَهُورٌ قُلْتُ نَعَمْ فَنَاوَلْتُهُ الْإِدَاوَةَ فَمَضَی حَتَّی لَمْ أَرَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ وَ قَدْ تَطَهَّرَ فَجَلَسَ فِی ظِلِّ التُّرْسِ فَإِذَا فَارِسٌ یَسْأَلُ عَنْهُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا فَارِسٌ یُرِیدُکَ قَالَ فَأَشِرْ إِلَیْهِ فَأَشَرْتُ إِلَیْهِ فَجَاءَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَبَرَ الْقَوْمُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ قَطَعُوا النَّهَرَ فَقَالَ کَلَّا مَا عَبَرُوا فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ فَعَلُوا قَالَ کَلَّا مَا فَعَلُوا قَالَ وَ إِنَّهُ کَذَلِکَ إِذْ جَاءَ آخَرُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَبَرُوا(5) الْقَوْمُ قَالَ کَلَّا مَا عَبَرُوا قَالَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُکَ حَتَّی رَأَیْتُ الرَّایَاتِ فِی ذَلِکَ الْجَانِبِ وَ الْأَثْقَالَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوا وَ إِنَّهُ لَمَصْرَعُهُمْ وَ مُهَرَاقُ دِمَائِهِمْ ثُمَّ نَهَضَ وَ نَهَضْتُ مَعَهُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بَصَّرَنِی هَذَا الرَّجُلَ وَ عَرَّفَنِی أَمْرَهُ هَذَا أَحَدُ الرَّجُلَیْنِ إِمَّا رَجُلٌ کَذَّابٌ جَرِی ءٌ أَوْ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ عَهْدٍ مِنْ نَبِیِّهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أُعْطِیکَ عَهْداً تَسْأَلُنِی عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنْ أَنَا وَجَدْتُ الْقَوْمَ قَدْ عَبَرُوا أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ یُقَاتِلُهُ وَ أَوَّلَ مَنْ یَطْعَنُ بِالرُّمْحِ فِی
ص: 284
و پیراهنش را پاره کرد و در کتف او غدّه ای مانند سینه زنان بود. بر روی آن موهایی بود که وقتی کشیده میشد کتفش نیز همراه آن کشیده میشد و وقتی رها میشد کتفش به جایش بازمیگشت. وقتی او را یافت بانگ الله اکبر سر داد و گفت: این برای کسی که خواهان بصیرت باشد عبرتی است.(1)
روایت3.
الإرشاد: اهل تاریخ و سیره نویسان در حدیثشان از جندب بن عبدالله ازدی روایت کردهاند که گفت: همراه علی علیه السلام جنگ جمل و صفین را دیدم و در جنگ با کسانی که با آنها جنگیدم تردید نکردم، تا این که در نهروان فرود آمدم و در جنگ این قوم دچار تردید شدم و گفتم: قاریان و برگزیدگانمان را میکشیم. این امری بزرگ است. صبحگاحان به راه افتادم و همراهم ظرف آبی بود، تا اینکه از صفها خارج شدم، نیزهام را بر زمین زدم و سپرم را روی آن قرار دادم و سایبانی ساختم. نشسته بودم که امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و فرمود: ای برادر ازدی آیا آبی به همراه داری؟ گفتم: بله، ظرف را به او دادم. رفت تا این که دیگر ندیدمش، سپس بازگشت و طهارت کرده بود. در سایه سپر نشست. سواری آمد و به دنبال او میگشت. گفتم: ای امیرالمؤمنین این سوار در پی شماست. فرمود: به او اشاره کن. به او اشاره کردم آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین قوم عبور کردند و نهر را بستهاند. فرمود: هرگز، عبور نکردهاند، گفت: به خدا عبور کردهاند. فرمود: هرگز، چنین نکردهاند. گفت: در این حال بود که مرد دیگری آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین قوم عبور کردهاند. فرمود: هرگز، عبور نکردهاند. گفت: به خدا نزد شما نیامدم مگر این که پرچمها و بار و بنه آنها در آن سمت دیدم. فرمود: به خدا چنین نکردهاند، و آن قتلگاه و محل ریخته شدن خونشان است. سپس برخاست و من همراه او برخاستم و با خود گفتم: شکر خدایی را که مرا به این مرد آگاه گردانید و کار او را به من شناساند. یکی از این دو حالت است: یا او مردی دروغگو و گناه کار است و یا این که دلیلی از پروردگارش و عهدی از پیامبرش دارد. خدایا من با تو عهدی میبندم که در روز قیامت در مورد آن از من سوال کنی، اگر من قوم را دیدم که عبور کردهاند اولین کسی باشم که با او میجنگم و اولین کسی باشم که نیزه را در چشمش فرو میکنم
ص: 284
عَیْنِهِ وَ إِنْ کَانَ الْقَوْمُ لَمْ یَعْبُرُوا أَنْ أَئْتَمَ (1) عَلَی الْمُنَاجَزَةِ وَ الْقِتَالِ فَدَفَعْنَا إِلَی الصُّفُوفِ فَوَجَدْنَا الرَّایَاتِ وَ الْأَثْقَالَ کَمَا هُوَ(2) قَالَ فَأَخَذَ بِقَفَایَ (3) وَ دَفَعَنِی ثُمَّ قَالَ یَا أَخَا الْأَزْدِ أَ تَبَیَّنَ لَکَ الْأَمْرُ قُلْتُ أَجَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ شَأْنَکَ بِعَدُوِّکَ فَقَتَلْتُ رَجُلًا مِنَ
الْقَوْمِ ثُمَّ قَتَلْتُ آخَرَ ثُمَّ اخْتَلَفْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ آخَرُ أَضْرِبُهُ وَ یَضْرِبُنِی فَوَقَعْنَا جَمِیعاً فَاحْتَمَلَنِی أَصْحَابِی وَ أَفَقْتُ حِینَ أَفَقْتُ وَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْقَوْمِ (4).
شا، [الإرشاد] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی دَعَوْتُکُمْ إِلَی الْحَقِّ فَتَوَلَّیْتُمْ عَنِّی وَ ضَرَبْتُکُمْ بِالدِّرَّةِ فَأَعْیَیْتُمُونِی أَمَا إِنَّهُ سَیَلِیکُمْ مِنْ بَعْدِی وُلَاةٌ لَا یَرْضَوْنَ مِنْکُمْ بِهَذَا حَتَّی یُعَذِّبُوکُمْ بِالسِّیَاطِ وَ الْحَدِیدِ إِنَّهُ مَنْ عَذَّبَ النَّاسَ فِی الدُّنْیَا عَذَّبَهُ اللَّهُ فِی الْآخِرَةِ وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنْ یَأْتِیَکُمْ صَاحِبُ الْیَمَنِ حَتَّی یَحُلَّ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ فَیَأْخُذَ الْعُمَّالَ وَ عُمَّالَ الْعُمَّالِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ یُوسُفُ بْنُ عُمَرَ وَ کَانَ الْأَمْرُ فِی ذَلِکَ کَمَا قَالَ علیه السلام(5).
شا، [الإرشاد] رَوَی عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ صُهَیْبٍ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ قَالَ حَدَّثَنِی مُزَرِّعُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ:(6) لَیُقْبِلَنَّ جَیْشٌ حَتَّی إِذَا کَانَ بِالْبَیْدَاءِ خُسِفَ بِهِمْ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّکَ لَتُحَدِّثُنِی بِالْغَیْبِ قَالَ احْفَظْ مَا أَقُولُ لَکَ وَ اللَّهِ لَیَکُونَنَّ مَا أَخْبَرَنِی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیُؤْخَذَنَّ رَجُلٌ فَلَیُقْتَلَنَ (7) وَ لَیُصْلَبَنَّ بَیْنَ شُرْفَتَیْنِ مِنْ شُرَفِ هَذَا الْمَسْجِدِ قُلْتُ إِنَّکَ لَتُحَدِّثُنِی بِالْغَیْبِ قَالَ حَدَّثَنِی الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ أَبُو الْعَالِیَةِ فَمَا أَتَتْ عَلَیْنَا
ص: 285
و اگر قوم عبور نکرده بودند به کشتار و جنگ بپردازم. به سوی صفوف رفتیم و پرچمها و بارو بنه را سرجای خود دیدیم. گفت: از پشت گردنم گرفت و به جلو هل داد و فرمود: ای برادر أزدی آیا موضوع برایت روشن شد؟ گفتم: بله ای امیر المؤمنین. فرمود: این تو و این هم دشمنت. مردی از آنها را کشتم سپس دیگری را کشتم، بعد از آن با فرد دیگری درگیر شدم همدیگر را میزدیم که باهم به زمین افتادیم، یارانم مرا بردند و وقتی به هوش آمدم از جنگ با قوم فارغ شده بود(1).
روایت4.
الإرشاد: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای مردم من شما را به سوی حق دعوت کردم و شما از من روی برگرداندید. شما را با تازیانه زدم و مرا ناتوان کردید. ولی بعد از من کسانی بر شما ولایت مییابند که این را از شما نمیپذیرند تا شما را با تازیانه و آهن شکنجه کنند. هر کس در دنیا مردم را عذاب کند خدا در قیامت او را عذاب میکند و نشانه آن این است که صاحب یمن به سراغ شما میآید و بر پشت شما قرار میگیرد و مردی به نام یوسف بن عمر میآید و حاکمان و حاکمانِ حاکمان را میگیرد. همان طور شد که علی علیه السلام فرمود.(2)
روایت5.
الإرشاد: عبدالعزیز بن صُهیب از ابی عالیه روایت کرده است که گفت: مُزرع بن عبدالله گفت: از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدم که فرمود: سپاهی خواهد آمد که وقتی به صحرا رسید در زمین فرو خواهند رفت. به او گفتم: تو از غیب با من سخن میگویی. گفت: آنچه به تو میگویم را حفظ کن. چیزی که امیرالمؤمنین به من خبر داده اتفاق خواهد افتاد. و مردی دستگیر، کشته و در میان دو کنگره از کنگرههای این مسجد به صلیب کشیده خواهد شد. گفتم: تو از غیب با من سخن میگویی؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام که مورد اعتماد و امین است به من چنین گفته است. ابو عالیه گفت:
ص: 285
جُمُعَةٌ حَتَّی أُخِذَ مُزَرِّعٌ فَقُتِلَ وَ صُلِبَ بَیْنَ الشُّرْفَتَیْنِ قَالَ وَ قَدْ کَانَ حَدَّثَنِی بِثَالِثَةٍ فَنَسِیتُهَا(1).
شا، [الإرشاد] رَوَی عُثْمَانُ بْنُ قَیْسٍ (2) الْعَامِرِیُّ عَنْ جَابِرِ بْنِ الْحُرِّ عَنْ جُوَیْرِیَةَ بْنِ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیِّ قَالَ: لَمَّا تَوَجَّهْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی صِفِّینَ فَبَلَغْنَا طُفُوفَ (3) کَرْبَلَاءَ وَقَفَ نَاحِیَةً مِنَ الْمُعَسْکَرِ ثُمَّ نَظَرَ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ اسْتَعْبَرَ ثُمَّ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ مُنَاخُ رِکَابِهِمْ وَ مَوْضِعُ مَنِیَّتِهِمْ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الْمَوْضِعُ فَقَالَ هَذَا کَرْبَلَاءُ یُقْتَلُ فِیهِ قَوْمٌ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ ثُمَّ سَارَ وَ کَانَ النَّاسُ لَا یَعْرِفُونَ تَأْوِیلَ مَا قَالَ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ أَصْحَابِهِ بِالطَّفِّ مَا کَانَ (4).
ل، [الخصال] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ بِسْطَامِ بْنِ مُرَّةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ: أَمَرَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْمَسِیرِ إِلَی الْمَدَائِنِ مِنَ الْکُوفَةِ فَسِرْنَا یَوْمَ الْأَحَدِ وَ تَخَلَّفَ عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ فِی سَبْعَةِ نَفَرٍ فَخَرَجُوا إِلَی مَکَانٍ بِالْحِیرَةِ یُسَمَّی الْخَوَرْنَقَ فَقَالُوا نَتَنَزَّهُ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ خَرَجْنَا فَلَحِقْنَا عَلِیّاً علیه السلام قَبْلَ أَنْ یَجْتَمِعَ (5) فَبَیْنَمَا هُمْ یَتَغَدَّوْنَ إِذْ خَرَجَ عَلَیْهِمْ ضَبٌّ فَصَادُوهُ فَأَخَذَهُ عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ فَنَصَبَ کَفَّهُ وَ قَالَ بَایِعُوا هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَبَایَعَهُ السَّبْعَةُ وَ عَمْرٌو ثَامِنُهُمْ فَارْتَحَلُوا لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ- فَقَدِمُوا الْمَدَائِنَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَخْطُبُ وَ لَمْ یُفَارِقْ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَکَانُوا جَمِیعاً حَتَّی نَزَلُوا عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَلَمَّا دَخَلُوا نَظَرَ إِلَیْهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ أَسَرَّ
ص: 286
جمعهای بر ما نگذشت مگر این که مزرع دستگیر، کشته و میان کنگرهها به صلیب کشیده شد. گفت: خبر سومی هم به من داد که فراموش کردم(1) .
روایت6.
الإرشاد: از جُویریة بن مُسهِر عبدی روایت شده است که گفت: وقتی همراه امیرالمؤمنین علیه السلام راهی صفین شدیم و به بلندیهای کربلا رسیدیم، علی علیه السلام در گوشهای از سپاه ایستاد، سپس به چپ و راست نگریست و اشک ریخت و گفت: به خدا این جا توقفگاه و محل مرگ آنها است. گفته شد: ای امیرالمؤمنین این جا کجاست؟ گفت: این جا کربلا است مردمانی در آن کشته میشوند که بدون حساب به بهشت میروند. سپس حرکت کرد و مردم تفسیر سخنان او را نفهمیدند تا این که حادثه حسین بن علی علیه السلام و یارانش در کربلا رخ داد.(2)
روایت7.
الخصال: از أصبع بن نباته روایت شده است که گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام به ما دستور داد تا از کوفه به مدائن برویم. روز یک شنبه حرکت کردیم و عَمروبن حُریث همراه هفت نفر تخلف کردند و به مکانی در حیره به نام خورنَق رفتند. گفتند: تفریح میکنیم. وقتی چهارشنبه شد می رویم و به علی علیه السلام پیش از آن که گرد آیند ملحق می شویم در این هنگام که صبحانه میخوردند، سوسماری را دیدند و آن را شکار کردند. عمرو بن حریث آن را گرفت و کف دستش را بلند کرد و گفت: با او بیعت کنید، این امیرالمؤمنین است. هفت نفر با آن بیعت کردند و عمرو هشتمی آنها بود. شب چهارشنبه حرکت کردند و روز جمعه به مدائن رسیدند در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام خطبه میگفت. آنها از هم جدا نشدند، باهم بودند تا این که به در مسجد رسیدند. وقتی وارد شدند امیرالمؤمنین علیه السلام به آنها نگریست و فرمود: ای مردم رسول الله صلی الله علیه و آله هزار حدیث را به عنوان راز به من سپرد. هر حدیث هزار در دارد،
ص: 286
إِلَیَّ أَلْفَ حَدِیثٍ لِکُلِ (1) حَدِیثٍ أَلْفُ بَابٍ لِکُلِّ بَابٍ أَلْفُ مِفْتَاحٍ وَ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ یَقُولُ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (2) وَ إِنِّی أُقْسِمُ لَکُمْ بِاللَّهِ لَیَبْعَثَنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَمَانِیَةَ نَفَرٍ یُدْعَوْنَ بِإِمَامِهِمْ وَ هُوَ ضَبٌّ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُسَمِّیَهُمْ لَفَعَلْتُ قَالَ فَلَقَدْ رَأَیْتُ عَمْرَو بْنَ حُرَیْثٍ قَدْ سَقَطَ کَمَا یَسْقُطُ السَّعَفَةُ حَیَاءً وَ لَوْماً(3) [جُبْناً وَ فَرَقاً].
یر، [بصائر الدرجات] الحسین بن محمد عن المعلی: مثله (4)
یج، [الخرائج و الجرائح] عن ابن نباتة: مثله (5).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب إِسْحَاقُ بْنُ حَسَّانَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَصْبَغِ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَبَایَعَهُ الثَّمَانِیَةُ ثُمَّ أَفْلَتُوهُ وَ ارْتَحَلُوا وَ قَالُوا إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَزْعُمُ أَنَّهُ یَعْلَمُ الْغَیْبَ فَقَدْ خَلَعْنَاهُ وَ بَایَعْنَا مَکَانَهُ ضَبّاً فَقَدِمُوا الْمَدَائِنَ (6).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ قَالَ: کَأَنِّی بِالْقُصُورِ قَدْ شُیِّدَتْ حَوْلَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ وَ کَأَنِّی بِالْمَحَامِلِ تَخْرُجُ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی قَبْرِ الْحُسَیْنِ- وَ لَا تَذْهَبُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ حَتَّی یُسَارَ إِلَیْهِ مِنَ الْآفَاقِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ انْقِطَاعِ مُلْکِ بَنِی مَرْوَانَ (7).
یر، [بصائر الدرجات] إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ دَاوُدَ الْقَطَّانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَوْ وَجَدْتُ رَجُلًا ثِقَةً لَبَعَثْتُ مَعَهُ الْمَالَ إِلَی الْمَدَائِنِ إِلَی شِیعَةٍ(8) فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فِی نَفْسِهِ لَآتِیَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَأَقُولَنَّ لَهُ أَنَا أَذْهَبُ بِهِ فَهُوَ یَثِقُ بِی فَإِذَا أَنَا أَخَذْتُهُ أَخَذْتُ طَرِیقَ الْکَرْخَةِ فَقَالَ یَا
ص: 287
هر در هزار کلید دارد، و من شنیدم که خدای جلّ جلاله میفرماید: « یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»(1)
{ [یادکن] روزیرا که هرگروهی را با پیشوایشان فرامی خوانیم }. و من برای شما به خدا قسم میخورم که روز قیامت هشت نفر با امامشان که سوسمار است فراخوانده میشوند. اگر بخواهم نام آنها را بگویم میتوانم. گفت: دیدم که عمرو بن حریث همانند برگ نخل از شرم و حیاء افتاد.(2)
بصائر الدرجات: حسین بن محمد از معلّی مانند آن را روایت کرده است.(3)
الخرائج: از ابن نباته مانند آن روایت شده است.(4)
روایت8.
مناقب بن شهرآشوب: إسحاق بن حسّان با سندش از أصبغ مانند آن را روایت کرده است و در آن آمده است: هشتمی با او بیعت کرد، سپس او را رها کردند و رفتند. و گفتند: علی بن ابی طالب علیه السلام ادعا میکند غیب میداند، او را خلع کردیم و به جای او با سوسمار بیعت کردیم، و به مدائن آمدند.(5)
روایت9.
عیون أخبار الرضا علیه السلام: با اسناد سه گانه از امام رضا از پدرانش از امیرالمؤمنین علیهم السلام روایت شده است که فرمود: گویی که من قصرهایی را میبینم که اطراف قبر حسین علیه السلام بنا شده است، و گویی من کجاوهها را میبینم که از کوفه به سوی قبر حسین میروند. شبها و روزهایی نمیگذرد تا این که از همه جا به سوی او روانه میشوند. و این در زمان پایان حکومت بنی مروان اتفاق میافتد.(6)
روایت10.
بصائر الدرجات: از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که فرمود: اگر مرد مورد اعتمادی مییافتم اموال را همراه او به مدائن برای شیعیان میفرستادم. مردی از صحابه با خود گفت: نزد امیرالمؤمنین علیه السلام میآیم و میگویم: من آن را میبرم، و او به من اعتماد میکند. وقتی اموال را از او گرفتم راه کرخه را در پیش میگیرم. گفت:
ص: 287
أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا أَذْهَبُ بِهَذَا الْمَالِ إِلَی الْمَدَائِنِ قَالَ فَرَفَعَ إِلَیَّ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ إِلَیْکَ عَنِّی حَتَّی تَأْخُذَ طَرِیقَ الْکَرْخَةِ(1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب إبراهیم بن عمر رفعه إلیه: مثله (2).
یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ بَکَّارِ بْنِ کَرْدَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ جُوَیْرِیَةَ بْنَ عُمَرَ الْعَبْدِیَّ خَاصَمَهُ رَجُلٌ فِی فَرَسٍ أُنْثَی فَادَّعَیَا جَمِیعاً الْفَرَسَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِوَاحِدٍ(3) مِنْکُمَا الْبَیِّنَةُ فَقَالا لَا فَقَالَ لِجُوَیْرِیَةَ أَعْطِهِ الْفَرَسَ فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِلَا بَیِّنَةٍ فَقَالَ لَهُ وَ اللَّهِ لَأَنَا أَعْلَمُ بِکَ مِنْکَ بِنَفْسِکَ أَ تَنْسَی صَنِیعَکَ بِالْجَاهِلِیَّةِ الْجَهْلَاءِ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ (4).
ختص، [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ (5) عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ قَالَ: أَنَا عِنْدَ(6) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جِئْتُکَ مِنْ وَادِی الْقُرَی وَ قَدْ مَاتَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَمْ یَمُتْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَمُوتُ فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ الثَّالِثَةَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أُخْبِرُکَ أَنَّهُ مَاتَ وَ تَقُولُ لَمْ یَمُتْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَمْ یَمُتْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَقُودَ جَیْشَ ضَلَالَةٍ یَحْمِلُ رَایَتَهُ حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ قَالَ فَسَمِعَ بِذَلِکَ حَبِیبٌ فَأَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أُنَاشِدُکَ فِیَّ وَ إِنِّی لَکَ شِیعَةٌ وَ قَدْ ذَکَرْتَنِی بِأَمْرٍ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُهُ مِنْ نَفْسِی فَقَالَ لَهُ
ص: 288
یامیرالمؤمنین من این اموال را به مدائن میبرم، گفت: سرش را به طرف من بلند کرد و سپس گفت: از من دور شو تا راه کرخه در پیش گیری.(1)
مناقب بن شهرآشوب: ابراهیم بن عمر با استناد به او مانند آن را روایت کرده است.(2)
روایت11.
بصائر الدرجات: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: مردی با جویریه بن عُمَر عبدی بر سر اسب مادهای اختلاف پیدا کرد و هر دو ادعا کردند که اسب مال او است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا یکی از شما مدرکی دارد؟ گفتند: نه، به جویریه فرمود: اسب را به او بده، به او گفت: ای امیرالمؤمنین بدون مدرک؟ به او گفت: به خدا که من به تو از خودتت داناترم، آیا عمل خود را در جاهلیت فراموش کردهای؟ او را از آن مطلع کرد.(3)
روایت12.
کتاب الخصائص، بصائر الدرجات: از سوید بن غفَلَه روایت شده است که گفت: من نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بودم که مردی آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین من از وادی القری نزد تو آمدهام در حالی خالد بن عرفطه مرده است. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: او نمرده است. دوباره تکرار کرد. علی علیه السلام به او فرمود: نمرده است، قسم به کسی که جانم در دست اوست نمرده است. برای سومین بار تکرار کرد، گفت: سبحان الله به تو میگویم که او مرده است و تو میگویی که نمرده است. علی علیه السلام به او فرمود: قسم به کسی که جانم به دست اوست نمرده است. نمیمیرد تا این که سپاهِ گمراهی را رهبری کند در حالی که پرچم آن را حبیب بن جمّاز حمل میکند. گفت: حبیب این را شنید و نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و به او گفت: تو را قسمت میدهم در حالی که من شیعه تو هستم تو مرا به کاری نسبت دادهای که به خدا از خود سراغ ندارم. علی علیه السلام به او فرمود:
ص: 288
عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ کُنْتَ حَبِیبَ بْنَ جَمَّازٍ لَتَحْمِلَنَّهَا(1) فَوَلَّی حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ وَ قَالَ إِنْ کُنْتَ حَبِیبَ بْنَ جَمَّازٍ لَتَحْمِلَنَّهَا قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَوَ اللَّهِ مَا مَاتَ حَتَّی بُعِثَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ جَعَلَ خَالِدَ بْنَ عُرْفُطَةَ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ وَ حَبِیبٌ صَاحِبُ رَایَتِهِ (2).
أقول: رواه ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة من کتاب الغارات لابن هلال الثقفی عن ابن محبوب عن الثمالی عن ابن غفلة:(3).
یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْکَرْخِیِّ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَابِرٍ الْکَرْخِیِّ وَ کَانَ رَجُلًا خَیْراً کَاتِباً کَانَ لِإِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ ذَلِکَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ أَیْنَ تَنْزِلُ مِنَ الْکَرْخِ قُلْتُ مِنْ مَوْضِعٍ (4) یُقَالُ لَهُ شادروان قَالَ فَقَالَ لِی تَعْرِفُ قَطُفْتَا(5) قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ أَتَی أَهْلَ النَّهْرَوَانِ نَزَلَ قَطُفْتَا فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَهْلُ بَادُورَیَا(6) فَشَکَوْا إِلَیْهِ ثِقَلَ خَرَاجِهِمْ وَ کَلَّمُوهُ بِالنَّبَطِیَّةِ وَ أَنَّ لَهُمْ جِیرَاناً أَوْسَعَ أَرْضاً وَ أَقَلَّ خَرَاجاً فَأَجَابَهُمْ بِالنَّبَطِیَّةِ رعر ورضا(7) من
ص: 289
اگر حبیب بن جمّاز هستی آن را حمل خواهی کرد. حبیب بن جمّاز روی برگرداند و گفت: اگر حبیب بن جمّاز هستی آن را حمل خواهی کرد. ابوحمزه گفت: به خدا نمرد تا اینکه عمربن سعد به سوی حسین بن علی علیه السلام فرستاده شد و خالد بن عرفطه را طلایهدار و حبیب را پرچمدارش قرار داد.(1)
میگویم: ابن ابی الحدید آن را در شرح نهج البلاغه از کتاب الغارات بن هلال ثقفی روایت کرده است.(2)
روایت13.
بصائر الدرجات: از محمد بن عبدالله بن جابر کَرخی – که مردی نیک و کاتب إسحاق بن عمّار بود سپس از این کار توبه کرد – از ابراهیم کرخی روایت شده است که گفت: نزد امام صادق علیه السلام بودم، فرمود: ای ابراهیم در کجای کَرخ ساکنی؟ گفتم: در محلی که به آن شادروان میگویند. گفت: به من فرمود: آیا قَطُفتا(3)
را میشناسی؟ گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی به سوی اهل نهروان رفت در قطفتا فرود آمد و اهل بادورَیا(4)
گرد او جمع شدند. از سنگین بودن مالیاتشان به او شکایت کردند و به زبان نبَطی با او سخن گفتند، و این که همسایگانی دارند که زمینهایشان وسیعتر و مالیاتشان کمتر است، به زبان نبطی به آنهاپاسخ داد: «رعرو رضا من
ص: 289
عودیا قَالَ فَمَعْنَاهُ رُبَّ رَجَزٍ صَغِیرٍ خَیْرٌ مِنْ رَجَزٍ کَبِیرٍ(1).
یمکن أن یکون المراد بالرجز النوع المعروف من الشعر و إنما ذکره علیه السلام علی سبیل المثل و یحتمل أن یکون فی الأصل الجرز بضمتین و هی أرض لا نبات بها أو الجزر بالتحریک أی الشاة السمینة فیکون أیضا مثلا.
ختص، [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ إِذْ جَاءَتِ امْرَأَةٌ تَسْتَعْدِی عَلَی زَوْجِهَا فَقَضَی لِزَوْجِهَا عَلَیْهَا فَغَضِبَتْ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ مَا الْحَقُّ فِیمَا قَضَیْتَ وَ مَا تَقْضِی بِالسَّوِیَّةِ وَ لَا تَعْدِلُ فِی الرَّعِیَّةِ وَ لَا قَضِیَّتُکَ عِنْدَ اللَّهِ بِالْمَرْضِیَّةِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ لَهَا کَذَبْتِ یَا جَرِیئَةُ یَا بَذِیَّةُ أَیَا سَلْسَعُ أَیِ الَّتِی لَا تَحْبَلُ مِنْ حَیْثُ تَحْبَلُ النِّسَاءُ قَالَ (2) فَوَلَّتِ الْمَرْأَةُ هَارِبَةً تُوَلْوِلُ وَ تَقُولُ وَیْلِی وَیْلِی لَقَدْ هَتَکْتَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ سِتْراً(3) کَانَ مَسْتُوراً قَالَ فَلَحِقَهَا عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ فَقَالَ لَهَا یَا أَمَةَ اللَّهِ لَقَدِ اسْتَقْبَلْتِ عَلِیّاً بِکَلَامٍ سَرَرْتِنِی-(4) ثُمَّ إِنَّهُ نَزَغَکِ بِکَلِمَةٍ(5) فَوَلَّیْتِ عَنْهُ هَارِبَةً تُوَلْوِلِینَ قَالَتْ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام وَ اللَّهِ أَخْبَرَنِی بِالْحَقِّ وَ بِمَا أَکْتُمُهُ مِنْ زَوْجِی مُنْذُ وَلِیَ عِصْمَتِی وَ مِنْ أَبَوَیَّ فَرَجَعَ عَمْرٌو إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَتْ لَهُ الْمَرْأَةُ وَ قَالَ لَهُ فِیمَا یَقُولُ مَا نَعْرِفُکَ بِالْکِهَانَةِ قَالَ لَهُ یَا عَمْرُو وَیْلَکَ إِنَّهَا لَیْسَتْ بِالْکِهَانَةِ(6) وَ لَکِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا رَکَّبَ الْأَرْوَاحَ فِی أَبْدَانِهَا کَتَبَ بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ مُؤْمِنٌ أَمْ کَافِرٌ وَ مَا هُمْ بِهِ مُبْتَلَوْنَ وَ مَا هُمْ عَلَیْهِ مِنْ شَرِّ أَعْمَالِهِمْ وَ حُسْنِهِمْ (7) فِی قَدْرِ أُذُنِ الْفَأْرَةِ ثُمَّ أَنْزَلَ بِذَلِکَ
ص: 290
عودیا» گفت: معنایش این است که چه بسا رجزی کوچک بهتر از رجزی بزرگ باشد.(1)
توضیح
ممکن است منظور از رجز نوعی شعر معروف باشد که علی علیه السلام آن را به عنوان مثال ذکر کرده است. و ممکن است در اصل الجرز با دو ضمه بوده است و آن به معنای زمین بدون گیاه است، یا الجزر با حرکت یعنی گوسفند چاق که آن هم به عنوان مثال ذکر شده است .
روایت14.
کتاب الاختصاص، بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد کوفه بود، زنی آمد و علیه شوهرش یاری خواست. علی علیه السلام در قضاوت حق را به شوهرش داد و زن خشمگین شد، گفت: به خدا که قضاوتت به حق و با مساوات نبود. در میان مردم با عدالت رفتار نمیکنی و قضاوتت مورد پسند خداوند نیست. مدتی به او نگریست، سپس فرمود: دروغ گفتی ای بیادب بیحیا و ای کسی که از جایی که زنان باردار میشوند باردار نمیشوی. گفت: زن برگشت و فرار کرد در حالی که شیون میکرد و میگفت: وای بر من وای بر من، ای پسر ابی طالب! پردهای را که پوشیده بود دریدی. گفت: عمرو بن حریث او را دید و گفت: ای کنیز خدا، سخنی به علی علیه السلام گفتی که مرا مسرور کرد سپس او نیش و کنایهای به تو زد و تو بازگشته، گریختی و شیون میکنی. گفت: به خدا قسم علی علیه السلام از حق به من خبر داد و از آنچه که آن را از زمانی که با شوهرم ازدواج کردهام از او و همچنین از پدر و مادرم پنهان داشتهام. عمرو نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بازگشت و او را از آنچه زن گفته بود باخبر کرد، و در میان سخنانش میگفت: ما از تو پیشگویی سراغ نداریم. به او فرمود: ای عمرو وای بر تو! این پیشگویی نیست بلکه خدا روحها را دو هزار سال قبل از جسمها خلق کرد، و زمانی که روحها را در جسمها فرود آورد میان پیشانی آنها نوشت: مؤمن یا کافر، آنچه که به آن مبتلا خواهند شد، و آنچه که از اعمال خیر و شر هر چند به اندازه گوش موشی انجام خواهند داد.
ص: 290
قُرْآناً عَلَی نَبِیِّهِ فَقَالَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (1) وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ هُوَ الْمُتَوَسِّمَ ثُمَّ أَنَا مِنْ بَعْدِهِ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِی مِنْ بَعْدِی هُمُ الْمُتَوَسِّمُونَ فَلَمَّا تَأَمَّلْتُهَا عَرَفْتُ مَا هِیَ عَلَیْهَا بِسِیمَاهَا(2).
یر، [بصائر الدرجات] عبد الله بن سلیمان عن محمد بن سلیمان عن هارون بن الجهم عن محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام: مثله (3).
ختص، [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ الدِّینَوَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنِ ابْنِ أَبِی حَبِیبٍ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ: کُنْتُ ذَاتَ یَوْمٍ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَجْلِسِ الْقَضَاءِ إِذْ أَقْبَلَتِ امْرَأَةٌ مُسْتَعْدِیَةٌ عَلَی زَوْجِهَا فَتَکَلَّمَتْ بِحُجَّتِهَا فَتَکَلَّمَ (4) الزَّوْجُ بِحُجَّتِهِ فَوَجَبَ (5) الْقَضَاءُ عَلَیْهَا فَغَضِبَتْ غَضَباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَتْ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ حَکَمْتَ عَلَیَّ بِالْجَوْرِ وَ مَا بِهَذَا أَمَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ لَهَا یَا سَلْفَعُ یَا مَهْیَعُ یَا قَرْدَعُ بَلْ حَکَمْتُ عَلَیْکِ بِالْحَقِّ الَّذِی عَلِمْتُهُ فَلَمَّا سَمِعَتْ مِنْهُ (6) هَذَا الْکَلَامَ وَلَّتْ هَارِبَةً وَ لَمْ تَرُدَّ عَلَیْهِ جَوَاباً فَاتَّبَعَهَا عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ- فَقَالَ لَهَا وَ اللَّهِ یَا أَمَةَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْکِ الْیَوْمَ عَجَباً وَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَکِ قَوْلًا فَقُمْتِ مِنْ عِنْدِهِ هَارِبَةً مَا رَدَدْتِ عَلَیْهِ حَرْفاً(7) فَأَخْبِرِینِی عَافَاکِ اللَّهُ مَا الَّذِی قَالَ لَکِ حَتَّی لَمْ تَقْدِرِی أَنْ تَرُدِّی عَلَیْهِ حَرْفاً قَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ لَقَدْ أَخْبَرَنِی بِأَمْرٍ مَا یَطَّلِعُ (8) عَلَیْهِ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَنَا وَ مَا قُمْتُ مِنْ عِنْدِهِ إِلَّا مَخَافَةَ
ص: 291
از این رو قرآن را بر پیامبرش نازل کرد و فرمود: « إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ »(1)
{به یقین دراین [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست }. و رسول الله صلی الله علیه و آله هوشیار بود و سپس بعد از او من و ائمه که از فرزندان من هستند هوشیارانند. وقتی نیک نگریستم از سیمای آن زن به دورنش پی بردم.(2)
بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام مانند آن روایت شده است.(3)
روایت15.
کتاب الاختصاص، بصائر الدرجات: از حارث اعور روایت شده است که گفت: روزی همراه امیرالمؤمنین در جلسه قضاوت بودم که زنی آمد و علیه شوهرش یاری خواست. زن دلیل و حجتش را گفت و مرد هم چنین کرد. علی علیه السلام زن را محکوم کرد. او به شدت خشمگین شد، سپس گفت: ای امیرالمؤمنین به خدا قسم ظالمانه مرا محکوم کردی و خدای تعالی این را به تو دستور نداده است. به او فرمود: ای سَلْفَع(کسی که از پشت حائض میشوی) ای مَهیَع ای قَردَع! بلکه بر علیه تو به حقی که میدانم قضاوت کردم. وقتی این سخن را از امام شنید بازگشت و فرار کرد و پاسخی نداد. عمرو بن حریث او را دنبال کرد و گفت: ای کنیز خدا، به خدا قسم که امروز از تو چیز عجیبی شنیدم و شنیدم که امیرالمؤمنین سخنی به تو گفت، از نزد او برخاستی و فرار کردی و پاسخی به او ندادی، خدا تو را حفظ کند به من بگو چه گفت که نتوانستی به او پاسخ دهی؟ گفت: ای بنده خدا چیزی به من گفت که جز خدای تبارک و تعالی و من کسی از آن مطلع نبود. و فقط به خاطر ترس از این که چیزی بزرگتر از آن چه مرا بدان رسوا کرد بگوید از نزد او برخاستم.
ص: 290
أَنْ یُخْبِرَنِی بِأَعْظَمَ مِمَّا رَمَانِی بِهِ فَصَبْرٌ(1) عَلَی وَاحِدَةٍ کَانَ أَجْمَلَ مِنْ أَنْ أَصْبِرَ عَلَی وَاحِدَةٍ بَعْدَهَا أُخْرَی (2) فَقَالَ لَهَا عَمْرٌو فَأَخْبِرِینِی عَافَاکِ اللَّهُ مَا الَّذِی قَالَ لَکِ قَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّهُ قَالَ لِی مَا أَکْرَهُ (3) وَ بَعْدُ فَإِنَّهُ قَبِیحٌ أَنْ یَعْلَمَ الرِّجَالُ (4) مَا فِی النِّسَاءِ مِنَ الْعُیُوبِ فَقَالَ لَهَا وَ اللَّهِ مَا تَعْرِفِینِی وَ لَا أَعْرِفُکِ لَعَلَّکِ لَا تَرَانِی وَ لَا أَرَاکِ بَعْدَ یَوْمِی هَذَا فَقَالَ عَمْرٌو فَلَمَّا رَأَتْنِی قَدْ أَلْحَحْتُ عَلَیْهَا قَالَتْ أَمَّا قَوْلُهُ لِی یَا سَلْفَعُ فَوَ اللَّهِ مَا کَذَبَ عَلَیَّ إِنِّی لَا أَحِیضُ مِنْ حَیْثُ تَحِیضُ النِّسَاءُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ یَا مَهْیَعُ فَإِنِّی وَ اللَّهِ صَاحِبَةُ النِّسَاءِ وَ مَا أَنَا بِصَاحِبَةِ الرِّجَالِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ یَا قَرْدَعُ فَإِنِّی الْمُخَرِّبَةُ بَیْتَ زَوْجِی وَ مَا أُبْقِی عَلَیْهِ فَقَالَ لَهَا وَیْحَکِ مَا عِلْمُهُ بِهَذَا أَ تَرَاهُ سَاحِراً أَوْ کَاهِناً أَوْ مَخْدُوماً أَخْبَرَکِ بِمَا فِیکِ وَ هَذَا عِلْمٌ کَبِیرٌ(5) فَقَالَتْ لَهُ بِئْسَ مَا قُلْتَ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ لَیْسَ هُوَ بِسَاحِرٍ وَ لَا کَاهِنٍ وَ لَا مَخْدُومٍ وَ لَکِنَّهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ هُوَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَارِثُهُ وَ هُوَ یُخْبِرُ النَّاسَ بِمَا أَلْقَی إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّهُ (6) حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی هَذَا الْخَلْقِ بَعْدَ نَبِیِّنَا-(7)
قَالَ وَ أَقْبَلَ عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ إِلَی مَجْلِسِهِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا عَمْرُو بِمَا اسْتَحْلَلْتَ أَنْ تَرْمِیَنِی بِمَا رَمَیْتَنِی بِهِ قَالَ (8) أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَتِ الْمَرْأَةُ أَحْسَنَ قَوْلًا فِیَّ مِنْکَ وَ لَأَقِفَنَّ أَنَا وَ أَنْتَ مِنَ اللَّهِ مَوْقِفاً فَانْظُرْ کَیْفَ تَخْلُصُ (9) مِنَ اللَّهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکَ مِمَّا کَانَ فَاغْفِرْ لِی غَفَرَ اللَّهُ لَکَ فَقَالَ لَا
ص: 292
صبر بر یکی بهتر از این است بر یکی پس از دیگری صبر کنم. عمرو به او گفت: خدا تو را حفظ کند به من بگو او به تو چه گفت؟ گفت: ای بنده خدا چیزی به من گفت که اکراه دارم و زشت است که مردان از عیوب زنان باخبر شوند. عمرو به او گفت: به خدا قسم نه تو مرا میشناسی و نه من تو را میشناسم. چه بسا بعد از امروز هرگز همدیگر را نبینیم. عمرو گفت: وقتی دید که به او اصرار میکنم، گفت: علی علیه السلام به من فرمود: ای کسی که از پشت حائض میشوی. به خدا قسم دروغ نگفت، من از جایی که زنان حائض میشوند حائض نمیشوم و این که فرمود: «ای مهیع»، به خدا قسم من دوستدار زنان هستم و نه دوستدار مردان و این که فرمود: «ای قردع»، من ویران کننده خانه شوهرم هستم و در آن باقی نمیمانم. عمرو به او گفت: وای بر تو از کجا این را میدانست؟ آیا گمان نمیکنی که او ساحر یا پیشگو و یا اربابی بزرگ است که تو را از آن چه در توست خبر داده است؟ و این علم بزرگی است. به او گفت: سخنی بد در مورد او بر زبان آوردی ای بنده خدا، او نه ساحر است نه پیشگو و نه ارباب بلکه از اهل بیت نبوت، وصی رسول الله و وارث او است. او مردم را از آن چه رسول الله صلی الله علیه و آله به او آموخته باخبر میکند. اما خود او بعد از پیامبرمان حجت خدا بر این خلق است.
گفت: عمرو به سوی مجلسش رفت و امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: ای عمرو! چگونه حلال دانستی که مرا به آن چه به من نسبت دادی متهم کنی؟ فرمود: به خدا قسم سخن زن در مورد من از سخن تو نیکوتر بود. به خدا قسم و من و تو در پیشگاه خدا خواهیم ایستاد، بنگر که چگونه از دست خدا رها خواهی شد. گفت: ای امیرالمؤمنین! من به سوی خدا و تو از آن چه کردهام توبه میکنم. مرا ببخش خدا تو را ببخشد.
ص: 292
وَ اللَّهِ لَا أَغْفِرُ لَکَ هَذَا الذَّنْبَ أَبَداً حَتَّی أَقِفَ أَنَا وَ أَنْتَ بَیْنَ یَدَیْ مَنْ لَا یَظْلِمُکَ شَیْئاً(1).
قد أوردنا مثله فی باب أنهم المتوسمون و باب علمه علیه السلام و لم أر السلفع و السلسع و المهیع و القردع بتلک المعانی التی وردت فی هذه الأخبار بل بعضها لم یرد بمعنی أصلا و لعلها کانت من لغاتهم المولدة و یحتمل تصحیف الرواة أیضا و فی روایة الراوندی فی الخرائج السلقلق مکان السلفع و فی القاموس السلقان التی تحیض من دبرها(2).
ختص، [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بَکَّارُ بْنُ کَرْدَمٍ (3) وَ عِیسَی بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْنَاهُ وَ هُوَ یَقُولُ: جَاءَتِ امْرَأَةٌ شَنِیعَةٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ قَدْ قَتَلَ أَبَاهَا وَ أَخَاهَا فَقَالَتْ هَذَا قَاتِلُ الْأَحِبَّةِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا(4) فَقَالَ لَهَا یَا سَلْفَعُ یَا جَرِیئَةُ یَا بَذِیَّةُ یَا مُذَکَّرَةُ(5) یَا الَّتِی لَا تَحِیضُ کَمَا تَحِیضُ النِّسَاءُ یَا الَّتِی عَلَی هَنِهَا شَیْ ءٌ بَیِّنٌ مُدَلًّی قَالَ فَمَضَتْ وَ تَبِعَهَا عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ کَانَ عُثْمَانِیّاً فَقَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْمَرْأَةُ مَا یَزَالُ یُسْمِعُنَا ابْنُ أَبِی طَالِبٍ الْعَجَائِبَ فَمَا نَدْرِی حَقَّهَا مِنْ بَاطِلِهَا وَ هَذِهِ دَارِی فَادْخُلِی فَإِنَّ لِی أُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ حَتَّی یَنْظُرْنَ حَقّاً أَمْ بَاطِلًا وَ أَهَبَ لَکِ شَیْئاً قَالَ فَدَخَلَتْ فَأَمَرَ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِهِ فَنَظَرْنَ فَإِذَا شَیْ ءٌ عَلَی رَکَبِهَا مُدَلًّی فَقَالَتْ یَا وَیْلَهَا اطَّلَعَ مِنْهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی شَیْ ءٍ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ إِلَّا أُمِّی أَوْ قَابِلَتِی قَالَ فَوَهَبَ لَهَا عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ لَعَنَهُ اللَّهُ شَیْئاً(6).
ص: 293
گفت: نه به خدا قسم هرگز این گناه تو را نمیبخشم تا این که من و تو در پیشگاه کسی که هیچ ظلمی به تو نمیکند بایستیم.(1)
توضیح
مانند آن را در باب «آنان که هوشیارانند» و باب «علم حضرت علیه السلام» آوردیم. و سلفع، السلسع، المهیع و القردع را به این معانی که در این روایات آمده نیافتم. حتی برخی از آنها معنایی ندارد و شاید از اصطلاحات ساخت خود آنها باشد و همچنین احتمال تصحیف راویان نیز وجود دارد. در روایت راوندی در الخرائج «السلقلق» به جای «السلفع» و در القاموس: السلقان، یعنی کسی که از پشتش حائض میشود آمده است.(2)
روایت16.
الاختصاص، بصائر الدرجات: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: زنی زشت نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و او در منبر بود و علی علیه السلام پدر و برادر آن زن را کشته بود. زن گفت: این قاتل عزیزان من است. علی علیه السلام به او نگریست و فرمود: ای کسی که از پشت حائض میشوی، ای بی حیاء، ای ادب، ای دو جنسه، ای کسی که آن طور که زنان حائض میشوند حائض نمیشوی و ای کسی که از آلت تناسلیاش چیزی آشکارا آویزان است. گفت: رفت و عمرو بن حریث لعنه الله او را دنبال کرد – از طرفداران عثمان بود – به او گفت: ای زن ما همواره از پسر ابو طالب چیزهای عجیب میشنویم و درست و غلط آن را نمیدانیم. این خانه من است. داخل شو. من کنیزان ام ولدی دارم، بنگرند ببینند درست است یا غلط و چیزی به تو میبخشم. گفت: وارد شد، به مادران فرزندانش دستور داد و نگاه کردند و دیدند چیزی از شرمگاهش آویزان است. گفت: وای بر من علی بن ابی طالب علیه السلام چیزی از من میدانست که جز مادر و مامایم کسی از آن خبر نداشت. گفت: عمرو بن حریث لعنه الله چیزی به او بخشید.(3)
ص: 293
یج، [الخرائج و الجرائح] عنه علیه السلام: مثله (1)
أقول: رواه ابن أبی الحدید من کتاب الغارات عن محمد بن جبلة الخیاط عن عکرمة عن یزید الأحمسی و فیه یا سلقلق و یا جلعة ثم قال ابن أبی الحدید السلقلق السلیط و أصله من السلق و هو الذئب و الجلعة البذیة اللسان و الرکب منبت العانة(2).
ختص، [الإختصاص] یر، [بصائر الدرجات] عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْماً جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ أَنِّی أَدِینُهُ بِحُبِّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَدِینُهُ بِحُبِّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ أَتَوَلَّاکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَتَوَلَّاکَ فِی الْعَلَانِیَةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَدَقْتَ أَمَا فَاتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً فَإِنَّ الْفَقْرَ أَسْرَعُ إِلَی شِیعَتِنَا مِنَ السَّیْلِ إِلَی قَرَارِ الْوَادِی قَالَ فَوَلَّی الرَّجُلُ وَ هُوَ یَبْکِی فَرَحاً لِقَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَدَقْتَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ یُحَدِّثُ صَاحِباً(3) لَهُ قَرِیباً مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ تَاللَّهِ إِنْ رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ إِنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ فَقَالَ لَهُ الْآخَرُ أَنَا مَا أَنْکَرْتُ مِنْ ذَلِکَ لَمْ یَجِدْ بُدّاً مِنْ أَنْ إِذَا قِیلَ لَهُ أُحِبُّکَ أَنْ یَقُولَ لَهُ صَدَقْتَ (4) تَعْلَمُ أَنِّی أَنَا أُحِبُّهُ (5) قَالَ لَا قَالَ فَأَنَا أَقُومُ فَأَقُولُ لَهُ مِثْلَ مَقَالَةِ الرَّجُلِ فَیَرُدُّ عَلَیَّ مِثْلَ مَا رَدَّ عَلَیْهِ قَالَ (6) فَقَامَ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ مَقَالَةِ الْأَوَّلِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ لَهُ کَذَبْتَ لَا وَ اللَّهِ مَا تُحِبُّنِی وَ لَا
ص: 294
الخرائج: از امام صادق علیه السلام مانند آن روایت شده است.(1)
میگویم: ابن ابی الحدید آن را از کتاب الغارات از محمد بن جبله خیاط از عکرمه از یزید أحمسی روایت کرده است و در آن «ای سلقلق و ای جلعه» آمده است. ابن ابی الحدید گفت: السلقلق یعنی بی شرم و اصل آن السلق است و آن یعنی گرگ. الجلعه یعنی دریده زبان. و الرکب یعنی محل موی زهار.(2)
روایت17.
الاختصاص، بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: روزی در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد نشسته بود و اصحابش گرد او بودند، مردی از شیعیانش آمد و گفت: خدا میداند که من در نهان به محبت تو اقرار میکنم همان طور که در عیان به محبت تو اقرار میکنم. و تو را در نهان دوست دارم همان طور که در عیان دوست دارم. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: راست گفتی، اما برای فقر پردهای قرار بده که حرکت فقر به سمت شیعیان ما از حرکت سیل به پایین دره سریعتر است. گفت: مرد بازگشت و از خوشحالی میگریست به خاطر سخن امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمود: «راست گفتی». مردی از خوارج با دوست خود که به امیرالمؤمنین نزدیک بود سخن میگفت. یکی از آنها به دوستش گفت: به خدا قسم هرگز چنین روزی ندیده بودم. مردی نزد او آمد، به او گفت: راست گفتی، دیگری گفت: من از این تعجب نکردم، وقتی به او گفت: تو را دوست میدارم، چارهای نداشت جز این که بگوید: راست گفتی. میدانی که من او را دوست دارم؟ گفت: نه. گفت: من برمیخیزم و چیزی را که مرد به او گفت به او میگویم و پاسخی را به من میدهد که به آن مرد داد.گفت: مرد برخاست و مانند سخن اولی به او گفت: مدتی به او نگریست سپس فرمود: دروغ گفتی به خدا قسم تو مرا دوست نداری و
ص: 294
أُحِبُّکَ قَالَ فَبَکَی الْخَارِجِیُّ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَتَسْتَقْبِلُنِی بِهَذَا وَ لَقَدْ(1) عَلِمَ اللَّهُ خِلَافَهُ ابْسُطْ یَدَیْکَ (2) أُبَایِعْکَ قَالَ عَلَی مَا ذَا قَالَ عَلَی مَا عَمِلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ-(3) قَالَ فَمَدَّ یَدَهُ وَ قَالَ لَهُ اصْفِقْ لَعَنَ اللَّهُ الِاثْنَیْنِ وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی بِکَ قَدْ قُتِلْتَ عَلَی ضَلَالٍ وَ وَطِئَتْ وَجْهَکَ دَوَابُّ الْعِرَاقِ فَلَا تَغُرَّنَّکَ قُوَّتُکَ (4) قَالَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ عَلَیْهِ أَهْلُ النَّهْرَوَانِ وَ خَرَجَ الرَّجُلُ مَعَهُمْ فَقُتِلَ (5).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ عَلِیٌّ علیه السلام بِکَرْبَلَاءَ فَقَالَ لَمَّا مَرَّ بِهِ أَصْحَابُهُ وَ قَدْ اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ یَبْکِی وَ یَقُولُ هَذَا مُنَاخُ رِکَابِهِمْ وَ هَذَا مُلْقَی رِحَالِهِمْ هَاهُنَا مُرَاقُ دِمَائِهِمْ طُوبَی لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ عَلَیْهَا تُرَاقُ دِمَاءُ الْأَحِبَّةِ وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام خَرَجَ عَلِیٌّ یَسِیرُ بِالنَّاسِ حَتَّی إِذَا کَانَ بِکَرْبَلَاءَ عَلَی مِیلَیْنِ أَوْ مِیلٍ تَقَدَّمَ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ حَتَّی طَافَ بِمَکَانٍ یُقَالُ لَهَا الْمقدفان (6) فَقَالَ قُتِلَ فِیهَا مِائَتَا نَبِیٍّ وَ مِائَتَا سِبْطٍ کُلُّهُمْ شُهَدَاءُ وَ مُنَاخُ رِکَابٍ وَ مَصَارِعُ عُشَّاقٍ شُهَدَاءَ لَا یَسْبِقُهُمْ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ وَ لَا یَلْحَقُهُمْ مَنْ بَعْدَهُمْ (7).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَمَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَنِیهِ وَ هُمُ اثْنَا عَشَرَ ذَکَراً فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ أَنْ یَجْعَلَ فِیَّ سُنَّةً مِنْ یَعْقُوبَ إِذْ جَمَعَ بَنِیهِ وَ هُمُ اثْنَا عَشَرَ ذَکَراً فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی أُوصِی إِلَی یُوسُفَ فَاسْمَعُوا
ص: 295
من نیز تو را دوست ندارم. فرد خارجی گریست و گفت: ای امیرالمؤمنین به من این چنین میگویی و خدا میداند که خلاف این است، دستت را دراز کن با تو بیعت کنم. فرمود: بر چه چیز؟ گفت: بر آن چه که ابوبکر و عمر به آن عمل کردند. گفت: دستش را دراز کرد و به او فرمود: بیعت کن خدا هر دو را لعنت کند. به خدا قسم که گویی تو را میبینم که در گمراهی کشته شدی و جنبندگان عراق صورتت را لگد کوب کردند. قدرتت تو را فریب ندهد. گفت: طولی نکشید که اهل نهروان بر او شوریدند و مرد نیز همراه آنها بود و کشته شد.(1)
روایت18.
الخرائج: از امام محمد باقر از پدرش علیهما السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام از کربلا گذر کرد، یارانش او را دیدند در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود و می فرمود: این جا توقفگاه آنان و محل اقامتشان است، این جا محل ریخته شدن خونشان است. خوشا به حال خاکی که خون عزیزان بر آن ریخته میشود.
امام باقر علیه السلام فرمود: علی علیه السلام مردم را حرکت داد تا این که به یک یا دو ذراعی کربلا رسید، از مردم پیش افتاد و در محلی که به آن مقدفان گفته میشد قرار گرفت. فرمود: در آن دویست پیامبر و دویست آزاد مرد کشته شده است که همگی شهید هستند. و آن جا توقفگاه و قتلگاه شهدای عاشق است که هیچ کس از پیشینیان از آنان سبقت نمیگیرد و کسی از آیندگان به آنان نمیرسد.(2)
روایت19.
الخرائج: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام پسرانش را جمع کرد – آنها دوازده نفر بودند – و به آنها فرمود: خداوند دوست دارد که سنّت یعقوب برای من قرار دهد، آن زمان که پسرانش را جمع کرد – و آنها دوازده نفر بودند – و به آنها گفت: من به یوسف توصیه میکنم به او گوش کنید
ص: 295
لَهُ وَ أَطِیعُوا وَ أَنَا أُوصِی إِلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَاسْمَعُوا لَهُمَا وَ أَطِیعُوا فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ ابْنُهُ دُونَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ یَعْنِی مُحَمَّدَ بْنَ الْحَنَفِیَّةِ فَقَالَ لَهُ أَ جُرْأَةً عَلَیَّ فِی حَیَاتِی کَأَنِّی بِکَ قَدْ وُجِدْتَ مَذْبُوحاً فِی فُسْطَاطِکَ لَا یُدْرَی مَنْ قَتَلَکَ فَلَمَّا کَانَ فِی زَمَانِ الْمُخْتَارِ أَتَاهُ فَقَالَ لَسْتَ هُنَاکَ فَغَضِبَ فَذَهَبَ إِلَی مُصْعَبِ بْنِ الزُّبَیْرِ وَ هُوَ بِالْبَصْرَةِ فَقَالَ وَلِّنِی قِتَالَ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَکَانَ عَلَی مُقَدِّمَةِ مُصْعَبٍ فَالْتَقَوْا بِحَرُورَاءَ فَلَمَّا حَجَرَ اللَّیْلُ بَیْنَهُمْ أَصْبَحُوا وَ قَدْ وَجَدُوهُ مَذْبُوحاً فِی فُسْطَاطِهِ لَا یُدْرَی مَنْ قَتَلَهُ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جُبَیْرَ الْخَابُورِ کَانَ صَاحِبَ بَیْتِ مَالِ مُعَاوِیَةَ وَ کَانَتْ لَهُ أُمٌّ عَجُوزٌ بِالْکُوفَةِ کَبِیرَةٌ فَقَالَ لِمُعَاوِیَةَ إِنَّ لِی أُمّاً بِالْکُوفَةِ عَجُوزاً اشْتَقْتُ إِلَیْهَا فَأْذَنْ لِی حَتَّی آتِیَهَا فَأَقْضِیَ مِنْ حَقِّهَا عَلَیَّ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا تَصْنَعُ بِالْکُوفَةِ فَإِنَّ فِیهَا رَجُلًا سَاحِراً کَاهِناً یُقَالُ لَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ مَا آمَنُ أَنْ یَفْتِنَکَ فَقَالَ جُبَیْرٌ مَا لِی وَ لِعَلِیٍّ وَ إِنَّمَا آتِی أُمِّی وَ أَزُورُهَا وَ أَقْضِی مِنْ حَقِّهَا مَا یَجِبُ عَلَیَّ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا تَصْنَعُ بِالْکُوفَةِ فَأَذِنَ لَهُ فَقَدِمَ جُبَیْرُ الْخَابُورِ فَقَالَ علیه السلام لَهُ أَمَا إِنَّکَ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ اللَّهِ زَعَمَ لَکَ مُعَاوِیَةُ أَنِّی کَاهِنٌ سَاحِرٌ قَالَ إِی وَ اللَّهِ قَالَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةُ ثُمَّ قَالَ وَ مَعَکَ مَالٌ قَدْ دَفَنْتَ بَعْضَهُ فِی عَیْنِ التَّمْرِ- قَالَ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ قَالَ عَلِیٌّ یَا حَسَنُ ضُمَّهُ إِلَیْکَ فَأَنْزَلَهُ وَ أَحْسَنَ إِلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَعَاهُ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ هَذَا یَکُونُ فِی جَبَلِ الْأَهْوَازِ(1) فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ مُدَجَّجِینَ فِی السِّلَاحِ فَیَکُونُونَ مَعَهُ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَیُقَاتِلُ مَعَهُ.
رجل مدجج و مدجج (2) أی شاک فی السلاح و إنما أخبره علیه السلام بما یکون منه فی الرجعة.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی ظَبْیَةَ قَالَ: جَمَعَ عَلِیٌّ علیه السلام الْعُرَفَاءَ ثُمَّ أَشْرَفَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ افْعَلُوا کَذَلِکَ قَالُوا لَا نَفْعَلُ قَالَ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَیُسْتَعْمَلَنَّ عَلَیْکُمُ الْیَهُودُ
ص: 296
و او را اطاعت کنید. و من به حسن و حسین توصیه میکنم. به آن دو گوش کنید و آن دو را اطاعت کنید. عبدالله، پسرش به او گفت: از محمد بن علی اطاعت نکنیم؟ - منظورش محمد بن حنفیه بود – علی علیه السلام به او فرمود: آیا در حالی که زنده هستم به من جسارت میکنی؟ گویی که تو را میبینم سر بریده در خیمهات پیدا شده و معلوم نیست چه کسی تو را کشته است. وقتی زمان مختار بود نزد او آمد، گفت: آن جا نبودی. خشمگین شد و نزد مصعب بن زبیر که در بصره بود رفت و گفت: جنگ اهل کوفه را به من بسپار. و طلایهدار مصعب بود. در حروراء روبرو شدند و وقتی شب میان آنها مانع شد، صبحگاهان او را سر بریده در خیمهاش یافتند و معلوم نبود چه کسی او را کشته است.
روایت20.
الخرائج: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: جبیر خابور صاحب بیت المال معاویه بود. در کوفه مادری پیر و کهنسال داشت، به معاویه گفت: من در کوفه مادری پیر دارم و مشتاق دیدار او شدهام، به من اجازه بده نزد او بروم و حقی را که بر من دارد ادا کنم. معاویه گفت: در کوفه چه کار میکنی در آن جا مرد ساحر و پیشگو به نام علی بن ابی طالب وجود دارد و مطمئن نیستم که تو را فریب ندهد. جبیر گفت: مرا با علی چه کار، من فقط نزد مادرم میروم، او را میبینم و حقی را که بر من واجب است ادا میکنم. معاویه گفت: در کوفه چه کار میکنی؟ به او اجازه داد و جبیر خابور آمد. علی علیه السلام به او فرمود: تو گنجی از گنجهای خدا هستی و معاویه نزد تو ادعا کرده است که من پیشگو و ساحر هستم. گفت:بله به خدا قسم معاویه چنین گفت. سپس فرمود: و تو مالی داری که مقداری از آن را در عین التمر دفن کردهای. گفت: درست گفتی ای امیرالمؤمنین! این چنین است. علی علیه السلام فرمود: ای حسن او را در آغوش بگیر و فرودآور و با او نیکو رفتار کن. وقتی فردا شد او را فراخواند سپس به اصحابش گفت: این در کوه اهواز در میان چهار هزار مردِ تا دندان مسلح خواهد بود. همراه او خواهند بود تا این که قائم ما اهل بیت برخیزد و همراه او میجنگد.
توضیح
رجل مدجِّج و مدجَّج یعنی تا دندان مسلح. و علی علیه السلام او را از آن چه در رجعت انجام خواهد داد با خبر کرد.
روایت21.
الخرائج: از ابی ظبیه روایت شده است که گفت: علی علیه السلام آشنایان را گرد آورد و در حالی که بر آنان اشراف داشت فرمود: چنین کنید، گفتند: نمیکنیم .
علیه علیه السلام گفت: به خدا قسم یهودیان
ص: 296
وَ الْمَجُوسُ ثُمَّ لَا تُمَتَّعُونَ فَکَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: أَرَادَ قَوْمٌ بِنَاءَ مَسْجِدٍ بِسَاحِلِ عَدَنٍ فَکُلَّمَا بَنَوْهُ سَقَطَ فَأَتَوْا أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ اسْتَأْنِفُوا مِنَ الْبِنَاءِ وَ افْعَلُوا فَفَعَلُوا وَ أَحْکَمُوا فَسَقَطَ فَعَادُوا فَخَطَبَ النَّاسَ وَ نَاشَدَهُمْ إِنْ کَانَ لِوَاحِدٍ مِنْکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلْیَقُلْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام احْفِرُوا فِی مَیْمَنَةِ الْقِبْلَةِ وَ مَیْسَرَتِهَا فَإِنَّهُ یَظْهَرُ لَکُمْ قَبْرَانِ عَلَیْهِمَا کُوبَةٌ مَکْتُوبٌ عَلَیْهَا أَنَا رَضْوَی وَ أُخْتِی حَیَّا ابْنَتَا تُبَّعٍ لَا نُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً فَاغْسِلُوهُمَا وَ کَفِّنُوهُمَا وَ صَلُّوا عَلَیْهِمَا وَ ادْفِنُوهُمَا ثُمَّ ابْنُوا مَسْجِدَکُمْ فَإِنَّهُ یَقُومُ بِنَاؤُهُ فَفَعَلُوا فَکَانَ کَذَا فَقَامَ الْبِنَاءُ.
نجم، [کتاب النجوم] من کتاب الدلائل للحمیری بإسناده إلی أبی بصیر: مثله (1).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ یَوْماً لَوْ وَجَدْتُ رَجُلًا ثِقَةً لَبَعَثْتُ مَعَهُ بِمَالٍ إِلَی الْمَدَائِنِ إِلَی شِیعَتِی فَقَالَ رَجُلٌ فِی نَفْسِهِ لَآتِیَنَّهُ وَ لَأَقُولَنَّ أَنَا أَذْهَبُ بِالْمَالِ فَهُوَ یَثِقُ بِی فَإِذَا أَنَا أَخَذْتُهُ أَخَذْتُ طَرِیقَ الشَّامِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَجَاءَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَنَا أَذْهَبُ بِالْمَالِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ إِلَیْکَ عَنِّی تَأْخُذُ طَرِیقَ الشَّامِ إِلَی مُعَاوِیَةَ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی دَاوُدُ الْعَطَّارُ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ سَأَلَنِی رَجُلٌ عَنْ خَاصَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لِی انْطَلِقْ حَتَّی نُسَلِّمَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ وَ کُنْتُ لَا أُحِبُّ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَلْ بِی حَتَّی أَتَیْتُ مَعَهُ فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَرَفَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الدِّرَّةَ فَضَرَبَ بِهَا سَاقِی فَنَزَوْتُ فَقَالَ أَ تَرَی أَنَّکَ مُکْرَهٌ إِنَّکَ مَیْسَرَةُ ثُمَّ ذَهَبْتُ فَقِیلَ لِی صَنَعَ بِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَا لَمْ یَصْنَعْ إِلَی أَحَدٍ قَالَ إِنِّی کُنْتُ مَمْلُوکاً لِآلِ فُلَانٍ وَ کَانَ اسْمِی مَیْسَرَةُ فَفَارَقْتُهُمْ وَ ادَّعَیْتُ إِلَی مَنْ لَسْتُ أَنَا مِنْهُ فَسَمَّانِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِاسْمِی.
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی مُعَاوِیَةُ بْنُ جَرِیرٍ الْحَضْرَمِیُّ قَالَ: عُرِضَ الْخَیْلُ (2) عَلَی عَلِیٍ
ص: 297
و مجوسیان را بر علیه شما به کار گرفته خواهند شد، سپس بهرهای نخواهید برد. و این چنین شد.
روایت22.
الخرائج:از ابی بصیر از یکی از دو امام علیهما السلام روایت شده است که فرمود: گروهی خواستند در ساحل عدن مسجدی بسازند. هر وقت آن را میساختند فرو میریخت. نزد ابوبکر آمدند، گفت: دوباره بسازید کارکنید و انجام دادند و محکم ساختند، فرو ریخت، دوباره ساختند. مردم را خطاب قرار داد و قسم داد که هر کدام از شما به آن دانا است بگوید. علی علیه السلام فرمود: سمت راست و چپ قبله را بکنید دو قبر بر شما ظاهر میشود که بر روی آنها جامی است که روی آن نوشته شده: «من رضوی و خواهرم حیّا دو دختر تبّع هستیم. چیزی را با خدا شریک قرار نمیدهیم»، آن دو را غسل داده و کفن کنید و بر آنها نماز بخوانید و دفن کنید. آن گاه مسجد خود را بسازید، بنایش بر پا خواهد شد. انجام دادند و همان طور بود و بنا ساخته شد.
کتاب النجوم: از کتاب الدلائل با سندش از ابوبصیر مانند آن روایت شده است.(1)
روایت23.
الخرائج: روایت شده است که علی علیه السلام روزی فرمود: اگر مرد مورد اعتمادی مییافتم اموالی را همراه او به مدائن برای شیعیانم میفرستادم. مردی با خود گفت: نزد او میروم و میگویم: من اموال را میبرم و او به من اعتماد میکند. و وقتی که اموال را از او گرفتم راه شام را به سوی معاویه در پیش میگیرم. نزد علی علیه السلام آمد و گفت: من اموال را میبرم. امام سرش را بالا گرفت و فرمود: از من دور شو، راه شام را به سوی معاویه در پیش میگیری؟
روایت24.
الخرائج: داود عطار گفت: مردی گفت: مردی از نزدیکان امیرالمؤمنین علیه السلام به سراغ من آمد و به من گفت: راه بیفت تا بر امیرالمؤمنین علیه السلام عرض سلام کنیم. گفت: و من این را دوست نداشتم. پیوسته همراه من بود تا این که با او آمدم و بر علی علیه السلام سلام عرض کردیم. امیرالمؤمنین علیه السلام تازیانه را بلند کرد و با آن بر ساق من زد و من از جا پریدم. فرمود: فکر میکنی باهوشی؟ تو میسرة هستی، سپس رفت، به من گفته شد: امیرالمؤمنین با تو کاری کرد که با کسی چنین نکرد. گفت: من مملوک آل فلان بودم و نامم میسرة بود، از آنها جدا شدم و خود را منسوب به کسی کردم که از او نیستم و امیرالمؤمنین مرا به نامم خواند.
روایت25.
الخرائج: معاویه بن جریر حضرمی روایت کرد و گفت: علی علیه السلام از سپاهیان سان دید.
ص: 297
علیه السلام فَجَاءَ ابْنُ مُلْجَمٍ إِلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَنِ اسْمِهِ وَ نَسَبِهِ فَانْتَهَی إِلَی غَیْرِ أَبِیهِ قَالَ کَذَبْتَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَبِیهِ قَالَ صَدَقْتَ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی الصَّیْرَفِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ مُرَادٍ قَالَ: کُنْتُ وَاقِفاً عَلَی رَأْسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الْبَصْرَةِ إِذَا أَتَاهُ ابْنُ عَبَّاسٍ بَعْدَ الْقِتَالِ فَقَالَ إِنَّ لِی حَاجَةً فَقَالَ علیه السلام مَا أَعْرَفَنِی بِالْحَاجَةِ الَّتِی جِئْتَ فِیهَا تَطْلُبُ الْأَمَانَ لِابْنِ الْحَکَمِ قَالَ نَعَمْ أُرِیدُ أَنْ تُؤْمِنَهُ قَالَ آمَنْتُهُ وَ لَکِنِ اذْهَبْ وَ جِئْنِی بِهِ وَ لَا تَجِئْنِی بِهِ إِلَّا رَدِیفاً فَإِنَّهُ أدل [أَذَلُ] لَهُ فَجَاءَ بِهِ ابْنُ عَبَّاسٍ رِدْفاً خَلْفَهُ کَأَنَّهُ قِرْدٌ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تُبَایِعُ قَالَ نَعَمْ وَ فِی النَّفْسِ مَا فِیهَا قَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا فِی الْقُلُوبِ فَلَمَّا بَسَطَ یَدَهُ لِیُبَایِعَهُ أَخَذَ کَفَّهُ عَنْ کَفِّ مَرْوَانَ فَنَتَرَهَا فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهَا إِنَّهَا کَفٌّ یَهُودِیَّةٌ لَوْ بَایَعَنِی بِیَدِهِ عِشْرِینَ مَرَّةً لَنَکَثَ بِاسْتِهِ ثُمَّ قَالَ هِیهِ یَا ابْنَ الْحَکَمِ خِفْتَ عَلَی رَأْسِکَ أَنْ تَقَعَ فِی هَذِهِ الْمَعْمَعَةِ کَلَّا وَ اللَّهِ حَتَّی یَخْرُجَ مِنْ صُلْبِکَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ یَسُومُونَ هَذِهِ الْأُمَّةَ خَسْفاً وَ یَسْقُونَهُ کَأْساً مُصَبَّرَةً.
قال الجزری النتر جذب فیه قوة و جفوة(1) و قال هیه بمعنی إیه فأبدل من الهمزة هاء و إیه اسم سمی به الفعل و معناه الأمر تقول للرجل إیه بغیر تنوین إذا استزدته من الحدیث المعهود بینکما فإن نونت استزدته من حدیث ما غیر معهود(2) و قال المعمعة شدة الحرب و الجد فی القتال (3).
یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ مِینَا قَالَ: سَمِعَ عَلِیٌّ علیه السلام ضَوْضَاءَ فِی عَسْکَرِهِ فَقَالَ مَا هَذَا قَالُوا هَلَکَ مُعَاوِیَةُ قَالَ کَلَّا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَنْ یَهْلِکَ حَتَّی تَجْتَمِعَ عَلَیْهِ هَذِهِ الْأُمَّةُ قَالُوا فَبِمَ تُقَاتِلُهُ قَالَ أَلْتَمِسُ الْعُذْرَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عبد الرزاق عن أبیه عن مینا: مثله (4).
ص: 298
ابن ملجم نزد او آمد. از اسم و نسبش پرسید. به کسی غیر پدرش منتهی شد، فرمود: دروغ گفتی، تا این که به پدرش منتهی شد، فرمود: درست گفتی.
روایت26.
الخرائج: از مردی از مراد روایت شده است که گفت: در جنگ بصره بالای سر امیرالمؤمنین علیه السلام ایستاده بودم که ابن عباس بعد از جنگ آمد و گفت: حاجتی دارم، علی علیه السلام فرمود: حاجتی که به خاطر آن آمدهای را خوب میدانم، برای ابن حکم امان میخواهی؟ گفت: بله میخواهم که امانش دهید. گفت: به او امان دادم اما برو او را نزد من بیاور. او را نزد من نمیآوری مگر این که پشت سرت باشد که این برای او سزاوارتر است. ابن عباس او را آورد در حالی که پشت سرش حرکت میکرد گویی که بوزینهای است. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: آیا بیعت میکنی؟ گفت: بله، در حالی که در دل نمیخواست. گفت: خدا به آن چه در دلها است داناتر است. وقتی دستش را دراز کرد تا بیعت کند، به تندی دستش را از دست مروان کشید و گفت: ما را نیازی به آن نیست این دست یهودی است. اگر بیست بار هم با دستش با من بیعت کند با مقعدش آن را میشکند. سپس گفت: کافی است ای پسر حکم، تو ترسیدی که سرت در این جنگ بیافتد. به خدا هرگز چنین نشود تا این که فلان و فلان از پشت تو خارج شوند و به این أمّت ظلم کنند و جام بردباری و صبر را به آنها بنوشانند .
توضیح
جزری گفت: النتر: گرفتنی که در آن قدرت و خشونت باشد.(1) و گفت: «هیه» یعنی «ایه» که همزه تبدیل به هاء شده است و «ایه» اسم فعل امر است، اگر فردی در سخنی که میان شما دو نفر شناس باشد، پرگویی کرد به او «ایه» میگویی بدون تنوین. و اگر پرگویی در سخنی ناآشنا میان شما بود، با تنوین میگویی.(2) گفت: المعمعه: شدت جنگ و جدیّت در کارزار.(3)
روایت27.
الخرائج: از مینا روایت شده است که گفت: علی علیه السلام سروصدایی ازسپاه شنید و گفت: چه شده است؟ گفتند: معاویه مرده است، گفت: هرگز، قسم به کسی که جانم در دست اوست هلاک نخواهد شد تا این که این أمّت گرد او جمع شوند. گفتند: پس برای چه با او میجنگی؟ گفت: برای آن چه میان من و خدای تعالی است عذری میجویم.
مناقب بن شهرآشوب: عبدالرزاق از پدرش از مینا مانند آن را روایت کرده است.(4)
ص: 298
یج، [الخرائج و الجرائح]: مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ الْأَشْعَثَ بْنَ قَیْسٍ اسْتَأْذَنَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَرَدَّهُ قنبرا(1) [قَنْبَرٌ] فَأَدْمَی أَنْفَهُ فَخَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ مَا لِی وَ لَکَ یَا أَشْعَثُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ بِعَبْدِ ثَقِیفٍ تَمَرَّسْتَ (2) لَاقْشَعَرَّتْ شُعَیْرَاتُ اسْتِکَ قَالَ وَ مَنْ غُلَامُ ثَقِیفٍ قَالَ غُلَامٌ یَلِیهِمْ (3) لَا یُبْقِی مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا أَدْخَلَهُمُ الذُّلَّ قَالَ کَمْ یَلِی قَالَ عِشْرِینَ إِنْ بَلَغَهَا. قال الراوی فولی الحجاج سنة خمس و سبعین و مات سنة تسعین.
قال الجزری فیه إن من اقتراب الساعة أن یتمرس الرجل بدینه کما یتمرس البعیر بالشجرة أی یتلعب بدینه و یعبث به کما یعبث البعیر بالشجرة و یتحکک بها و التمرس شدة الالتواء(4).
أقول: فی سنة خمس و سبعین ولی عبد الملک الحجاج علی العراق لکن فی سنة ثلاث و سبعین ولاه الجیش لقتال عبد الله بن الزبیر و کان والیا علی العراق إلی سنة خمس و تسعین فکانت ولایته تمام العشرین کما ذکره علیه السلام فلعل الخمس سقط من النساخ و لعل قوله علیه السلام إن بلغها للتبهیم لئلا یغتر الملعون بذلک أو لنقص أشهر عن العشرین.
یج، [الخرائج و الجرائح]: وَ مِنْهَا مَا انْتَشَرَتْ بِهِ الْآثَارُ عَنْهُ علیه السلام مِنْ قَوْلِهِ قَبْلَ قِتَالِهِ الْفِرَقَ الثَّلَاثَةَ بَعْدَ بَیْعَتِهِ أُمِرْتُ بِقِتَالِ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ یَعْنِی الْجَمَلَ وَ صِفِّینَ وَ النَّهْرَوَانَ فَقَاتَلَهُمْ وَ کَانَ الْأَمْرُ فِیمَا خَبَّرَ بِهِ عَلَی مَا قَالَ وَ قَالَ علیه السلام لِطَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ حِینَ اسْتَأْذَنَاهُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی الْعُمْرَةِ لَا وَ اللَّهِ مَا تُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ وَ لَکِنْ تُرِیدَانِ الْبَصْرَةَ فَکَانَ کَمَا قَالَ وَ قَالَ علیه السلام لِابْنِ عَبَّاسٍ وَ یُخْبِرُهُ بِهِ عَنِ اسْتِیذَانِهِمَا فِی الْعُمْرَةِ إِنِّی أَذِنْتُ لَهُمَا مَعَ عِلْمِی بِمَا انْطَوَیَا عَلَیْهِ مِنَ الْغَدْرِ فَاسْتَظْهَرْتُ بِاللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ إِنَّ اللَّهَ سَیَرُدُّ کَیْدَهُمَا وَ یُظْفِرُنِی بِهِمَا وَ کَانَ کَمَا قَالَ
ص: 299
روایت28.
الخرائج: از معجزات علی صلوات الله علیه این است که وقتی اشعث بن قیس اجازه خواست علی علیه السلام را ببیند، قنبر او را پس زد و دماغش را خون آلود کرد. علی علیه السلام بیرون آمد و فرمود: مرا با تو چه کار است ای اشعث؟ به خدا قسم که اگر به غلام ثقیف نزدیک شوی موهای تهیگاهت به لرزه میافتد. گفت: غلام ثقیف کیست؟ گفت: غلامی که بر آنها ولایت مییابد و کسی از عربها نمیماند مگر این که او را دچار خواری میکند. گفت: چقدر ولایت مییابد؟ گفت: بیست سال اگر به آن برسد. راوی گفت: حجّاج سال هفتاد و پنج ولایت یافت و سال نود مُرد.
توضیح
جزری گفت: «إنّ من اقتراب الساعة أن یتمرّس الرجل بدینه کما یتمرّس البعیر بالشجرة» یعنی دینش را بازیچه قرار دهد همان طور که شتر با درخت سرگرم می شود و با آن خود را میخارد. التمرّس: شدت پیچش.(1)
میگویم: در سال هفتاد و پنج عبدالملک حجّاج بر عراق ولایت یافت، ولی در سال هفتاد و سه برای جنگ با عبدالله بن زبیر سپاه به او سپرده شد. و تا سال نود و پنج والی عراق بود و ولایتش بیست سال تمام بود همان طور که علی علیه السلام فرموده بود، چه بسا که پنج سال از نسخهها افتاده باشد. و شاید سخن علی علیه السلام که فرمود: اگر به آن برسد برای مبهم قرار دادن موضوع بود تا آن ملعون به این مسئله مغرور نشود یا برای چند ماه کم بودن از بیست سال گفته است.
روایت29.
الخرائج: و از آن جمله سخنی است که در کتابها و آثار منتشر شده و آن سخن حضرت پیش از جنگ با فرقه های سه گانه بعد از بیعت با اوست که فرمود: من امر شدهام به جنگ با نا کثین (بیعت شکنان)، قاسطین (ظالمان) و مارقین (از راهشدگان). یعنی جمل، صفّین و نهروان. و با آنها جنگید. و چنان بود که علی علیه السلام از آن خبر داده بود. علی علیه السلام به طلحه و زبیر وقتی اجازه خواستند که به عمره بروند فرمود: نه به خدا قسم که قصد عمره ندارید بلکه میخواهید به بصره بروید. و همان طور بود که گفت. علی علیه السلام به ابن عباس که خبر اجازه گرفتن آن دو برای عمره را به حضرت داد فرمود: من به آنها اجازه دادم با این که از مکری که پنهان کرده بودند آگاه بودم. و از خدا در مقابل آنها یاری جستم و خدا مکرشان را بازمیگرداند و مرا بر آنها پیروز میگرداند. و همان طور بود که فرمود.
ص: 299
وَ قَالَ بِذِی قَارٍ وَ هُوَ جَالِسٌ لِأَخْذِ الْبَیْعَةِ یَأْتِیکُمْ مِنْ قِبَلِ الْکُوفَةِ أَلْفُ رَجُلٍ لَا یَزِیدُونَ رَجُلًا وَ لَا یَنْقُصُونَ رَجُلًا یُبَایِعُونِّی عَلَی الْمَوْتِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَجَزِعْتُ لِذَلِکَ وَ خِفْتُ أَنْ یَنْقُصَ الْقَوْمُ مِنَ الْعَدَدِ أَوْ یَزِیدُوا عَلَیْهِ فَیُفْسِدُوا الْأَمْرَ عَلَیْنَا وَ إِنِّی أُحْصِی الْقَوْمَ فَاسْتَوْفَیْتُ عَدَدَهُمْ تِسْعَمِائَةِ رَجُلٍ وَ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ رَجُلًا ثُمَّ انْقَطَعَ مَجِی ءُ الْقَوْمِ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا ذَا حَمَلَهُ عَلَی مَا قَالَ فَبَیْنَمَا أَنَا مُفَکِّرٌ فِی ذَلِکَ إِذَا رَأَیْتُ شَخْصاً قَدْ أَقْبَلَ حَتَّی دَنَا وَ هُوَ رَجُلٌ عَلَیْهِ قَبَاءُ صُوفٍ وَ مَعَهُ سَیْفٌ وَ تُرْسٌ وَ إِدَاوَةٌ فَقَرُبَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ امْدُدْ یَدَیْکَ لِأُبَایِعَکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ عَلَی مَا تُبَایِعُنِی قَالَ عَلَی السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْقِتَالِ بَیْنَ یَدَیْکَ أَوْ یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَقَالَ مَا اسْمُکَ قَالَ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ قَالَ نَعَمْ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ أَخْبَرَنِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنِّی أُدْرِکُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِهِ یُقَالُ لَهُ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ یَکُونُ مِنْ حِزْبِ اللَّهِ یَمُوتُ عَلَی الشَّهَادَةِ یَدْخُلُ فِی شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَسُرِّیَ عَنَّا.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ یَهُودِیّاً قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ فِی کُلِّ رُمَّانَةٍ حَبَّةً مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَنَا کَسَرْتُ وَاحِدَةً وَ أَکَلْتُهَا کُلَّهَا فَقَالَ علیه السلام صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ضَرَبَ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ فَوَقَعَتْ حَبَّةُ رُمَّانٍ فَتَنَاوَلَهَا علیه السلام وَ أَکَلَهَا وَ قَالَ لَمْ یَأْکُلْهَا الْکَافِرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ.
یج، [الخرائج و الجرائح]: مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا تَوَاتَرَتْ بِهِ الرِّوَایَاتُ مِنْ نَعْیِهِ نَفْسَهُ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا شَهِیداً مِنْ قَوْلِهِ وَ اللَّهِ لَیَخْضَبَنَّهَا مِنْ فَوْقِهَا فَأَوْمَأَ إِلَی شَیْبَتِهِ مَا یَحْبِسُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا بِدَمٍ وَ قَوْلُهُ علیه السلام أَتَاکُمْ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ فِیهِ تَدُورُ رَحَی السُّلْطَانِ (1) أَلَا وَ إِنَّکُمْ حَاجُّوا الْعَامِ صَفّاً وَاحِداً وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنِّی لَسْتُ فِیکُمْ وَ کَانَ یُفْطِرُ فِی هَذَا الشَّهْرِ لَیْلَةً عِنْدَ الْحَسَنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ الْحُسَیْنِ- وَ لَیْلَةً عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ زَوْجِ زَیْنَبَ بِنْتِهِ لِأَجْلِهَا لَا یَزِیدُ عَلَی ثَلَاثِ لُقَمٍ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَأْتِینِی أَمْرُ اللَّهِ وَ أَنَا خَمِیصٌ إِنَّمَا هِیَ لَیْلَةٌ أَوْ لَیْلَتَانِ فَأُصِیبَ مِنَ اللَّیْلِ وَ قَدْ تَوَجَّهَ إِلَی الْمَسْجِدِ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی ضَرَبَهُ
ص: 300
و در ذی قار در حالی که برای گرفتن بیعت نشسته بود فرمود: از طرف کوفه هزار مرد نه یکی بیشتر و نه یکی کمتر نزد شما میآیند و با من تا مرگ بیعت میکنند. ابن عباس گفت: مضطرب شده و ترسیدم که افراد کمتر یا بیشتر از آن باشد و کار ما خراب شود. مردم را میشمردم، تعدادشان به نهصد و نود و نه نفر رسید سپس تمام شدند. گفتم: إنّا لله و إنّا إلیه راجعون. چه چیز باعث شد که چنین بگوید؟ در حالی که در این فکر بودم، فردی را دیدم که میآید، نزدیک شد. عبای پشمی بر تن داشت و همراه او شمشیر، سپر و ظرف آبی بود. نزدیک امیرالمؤمنین علیه السلام شد و گفت: دستت را دراز کن تا با تو بیعت ببندم. علی علیه السلام فرمود: بر چه با من بیعت میبندی؟ گفت: بر اطاعت مطلق و جنگیدن در رکاب تو تا این که خدا برای تو گشایش ایجاد کند. فرمود: نامت چیست؟ گفت: اویس قرنی، گفت: بله، الله اکبر، محبوب من رسول الله صلی الله علیه و آله به من خبر داده بود که مردی از أمّتش را خواهم دید که به او اویس قرنی میگویند. از حزب الله است و شهید میمیرد، و مانند قبیله ی ربیعه و مضر شامل شفاعتش میشود. ابن عباس گفت: آرامش یافتیم.
روایت30.
الخرائج: روایت شده است که فردی یهودی به علی علیه السلام گفت: محمد صلی الله علیه و آله فرمود: در هر اناری دانهای از بهشت است. من یکی را شکستم و همهاش را خوردم، علی علیه السلام فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله راست گفت، دستش را بر ریشش زد و دانه اناری از آن افتاد، علی علیه السلام آن را برداشت و خورد و گفت: کافری آن را نخورد و الحمد لله.
روایت31.
الخرائج: از معجزات حضرت صلوات الله علیه که در روایات متواتر آمده خبر مرگ خویش را پیش از آن داد و این که شهید از دنیا میرود. از سخنان ایشان این است که فرمود: به خدا قسم محاسنم را از بالای آن – به موی سفید جلوی پیشانی اش اشاره کرد – خضاب خواهد کرد. بدبخترین مردم بازداشته نمیشود از این که آن را با خون خضاب کند.
و سخن حضرت علیه السلام که فرمود: ماه رمضان فرا میرسد و آسیاب شیطان در آن به گردش درمیآید. بدانید که شما امسال در یک صف واحد به حج میروید و نشانهاش این است که من در میان شما نیستم. حضرت در این ماه یک شب نزد امام حسن، یک شب نزد امام حسین و شبی نزد عبدالله بن جعفر شوهر دخترش زینب، افطار میکرد. و به خاطر آن بیش از سه لقمه نمیخورد. در مورد این مسئله از او سوال شد، فرمود: امر خدا بر من فرا میرسد در حالی که شکمم خالی است. فقط یک یا دو شب است. و در شب ضربت میخورم. در شبی که آن بدبخت در پایان آن به حضرت ضربه زد، علی علیه السلام به طرف مسجد رفت و
ص: 300
الشَّقِیُّ فِی آخِرِهَا فَصَاحَ الْإِوَزُّ فِی وَجْهِهِ وَ طَرَدَهُنَّ النَّاسُ فَقَالَ دَعُوهُنَّ فَإِنَّهُنَّ نَوَائِحُ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا بَلَغَهُ مَا صَنَعَ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ بِالْیَمَنِ قَالَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّ بُسْراً بَاعَ دِینَهُ بِالدُّنْیَا فَاسْلُبْهُ عَقْلَهُ فَبَقِیَ بُسْرٌ حَتَّی اخْتَلَطَ فَاتُّخِذَ لَهُ سَیْفٌ مِنْ خَشَبٍ یَلْعَبُ بِهِ حَتَّی مَاتَ وَ مِنْهَا مَا اسْتَفَاضَ عَنْهُ علیه السلام مِنْ قَوْلِهِ إِنَّکُمْ سَتُعْرَضُونَ مِنْ بَعْدِی عَلَی سَبِّی فَسُبُّونِی فَإِنْ عُرِضَ عَلَیْکُمُ الْبَرَاءَةُ مِنِّی فَلَا تَتَبَرَّءُوا مِنِّی وَ کَانَ کَمَا قَالَ وَ مِنْهَا قَوْلُهُ علیه السلام لِجُوَیْرِیَةَ بْنِ مُسْهِرٍ لَتُعْتَلَنَّ إِلَی الْعُتُلِّ الزَّنِیمِ وَ لَیَقْطَعَنَّ یَدَکَ وَ رِجْلَکَ ثُمَّ لَیَصْلِبَنَّکَ ثُمَّ مَضَی دَهْرٌ حَتَّی وُلِّیَ زِیَادٌ فِی أَیَّامِ مُعَاوِیَةَ فَقَطَعَ یَدَهُ وَ رِجْلَهُ ثُمَّ صَلَبَهُ.
عَتَلَهُ یَعْتِلُهُ وَ یَعْتُلُهُ جره عنیفا فحمله و الْعُتُلُّ بضمتین مشددة اللام الأکول المنیع(1) الجافی الغلیظ و الزنیم المستلحق فی قوم لیس منهم و الدعی و اللئیم المعروف بلؤمه أو شره.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: کُنْتُ قَاعِداً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ نَادَی رَجُلٌ مَنْ یَدُلُّنِی عَلَی مَنْ آخُذُ مِنْهُ عِلْماً وَ مَرَّ فَقُلْتُ یَا هَذَا هَلْ سَمِعْتَ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ أَیْنَ تَذْهَبُ وَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ وَ جِئْنَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ علیه السلام مِنْ أَیِّ الْبِلَادِ أَنْتَ قَالَ مِنْ أَصْفَهَانَ قَالَ لَهُ اکْتُبْ أَمْلَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّ أَهْلَ أَصْفَهَانَ لَا یَکُونُ فِیهِمْ خَمْسُ خِصَالٍ السَّخَاوَةُ وَ الشَّجَاعَةُ وَ الْأَمَانَةُ وَ الْغَیْرَةُ وَ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ زِدْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ بِلِسَانِ الْأَصْفَهَانِ اروت این وس أَیِ الْیَوْمَ حَسْبُکَ هَذَا.
کان أهل أصفهان فی ذلک الزمان إلی أول استیلاء الدولة القاهرة الصفویة أدام الله برکاتهم من أشد النواصب و الحمد لله الذی جعلهم أشد الناس حبا لأهل البیت علیهم السلام و أطوعهم لأمرهم و أوعاهم لعلمهم و أشدهم انتظارا لفرجهم حتی
ص: 301
غازها فریاد میزدند، مردم آنها را میراندند. فرمود: رهایشان کنید آنان نوحهگرانند .
و از معجزات ایشان این است که وقتی خبر آن چه بسربن أرطاة در یمن انجام داده بود رسید، حضرت فرمود: خدایا بُسر، دین خود را به دنیایش فروخته است، عقلش را از او بگیر. بسر زنده ماند تا این که دیوانه شد، شمشیری از چوب داشت که با آن بازی میکرد تا این که مُرد.
و از آن جمله سخن ایشان است که فرمود: شما بعد از من با دشنام و ناسزا گفتن بر من روبرو میشوید، پس دشنام دهید و اگر برائت جستن از من بر شما عرضه شد از من برائت مجویید. و همان طوری شد که فرمود.
و از آن جمله سخن حضرت علیه السلام به جُوَیریَه بن مُسهِر است که فرمود: به سوی فرد خشن و ظالمی که خود را منسوب به قومی کرده که از آنان نیست کشیده و برده میشوی، دست و پایت را قطع کرده و سپس تو را به صلیب میکشد. زمانی سپری شد تا این که زیاد در زمان معاویه به ولایت رسید، دست و پایش را قطع کرده و او را به صلیب کشید.
توضیح
عَتَلَه یَعتِلُه و یعتُلُه: با خشونت او را کشید و برد. العُتُلّ با دو ضمه و لام مشدّد: بلندی منیع، سخت و خشن. الزنیم: کسی که به قومی میپیوندد و در اصل از آنها نیست، حرامزاده و فرد پستی که به پستی و شرور بودن معروف است.
روایت32.
الخرائج: از ابن مسعود روایت شده است که گفت: در مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله نزد امیرالمؤمنین علیه السلام نشسته بودم که مردی صدا زد: چه کسی مرا نزد مردی راهنمایی میکند که از او علمی به دست آورم؟ و رفت. گفتم: ای مرد آیا سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را شنیدهای که فرمود: من شهر علم هستم و علی درِ آن است؟ گفت: بله، گفتم: پس کجا میروی در حالی که علی بن ابی طالب این جا است؟ مرد بازگشت و پیش روی امام علیه السلام نشستیم، فرمود: اهل کدام سرزمین هستی؟ گفت: اهل اصفهان. به او گفت: بنویس: علی بن ابی طالب علیه السلام املاء کرد: پنج خصلت در اهالی اصفهان وجود ندارد: سخاوت، شجاعت، امانتداری، غیرت و محبت ما اهل بیت. گفت: بر من بیافزا ای امیر المؤمنین. به زبان اصفهانی گفت: «ارُوت این وَسِ» یعنی این برای امروزت کافی است .
توضیح
اهالی اصفهان در آن زمان تا ابتدای سیطره حکومت قدرتمند صفویان أدام الله برکاتهم، از سرسخترین دشمنان بودند. سپاس خدایی را که آنها را از دوستدارترین مردم نسبت به اهل بیت علیهم السلام، مطیعترین نسبت به امرشان، داناترین نسبت به علمشان و مشتاقترین برای فرجشان قرار داد، تا جایی که تقریبا در این سرزمین و روستاهای دور و نزدیکش هیچ متهم به خلافی یافت نمیشود و به برکت این، خصلتهای چهارگانه نیز در میان آنها تغییر یافت. خداوند ما و ساکنان دیگر سرزمینها را توفیق یاری قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و شهادت زیر پرچم ایشان عنایت فرماید و در دنیا و آخرت ما را با ایشان قرین گرداند.
روایت33.
الخرائج: روایت شده است که علی علیه السلام حسن بصری را دید که در نهری وضو میگیرد، گفت: ای لفتی، طهارتت را کامل کن. گفت: دیروز مردانی را که کشتی که وضویی به کمال میگرفتند. فرمود: تو بر آنان اندوهگینی؟ گفت: بله. فرمود: خداوند اندوهت را طولانیتر کند. أیّوب سجستانی گفت: هرگز حسن را ندیدیم مگر این که اندوهگین بود، گویی از دفن عزیزی بازمیگردد یا اجاره دهنده الاغی است که الاغ خود را گم کرده است. در مورد این موضوع از او سوال کردم. گفت: دعای مردی صالح در من اثر کرد. لفتی به زبان نَبَطی یعنی شیطان و این نامی بود که مادرش در کودکی برای او گذاشته بود، کسی این را نمیدانست تا این که علی علیه السلام او را به این نام صدا زد.
توضیح
خربندج، شاید معرّب خربنده یعنی اجاره دهنده الاغ باشد.
روایت34.
الخرائج: سعد بن طَریف از أصبغ بن نُباته روایت کرده است که گفت: وقتی مردی پیش روی امیرالمؤمنین علیه السلام قرار میگرفت به او می فرمود: ای فلانی آماده باش و برای خود هر چه میخواهی فراهم کن که در فلان روز، فلان ماه و فلان ساعت بیمار میشوی. و همان طور میشد که میگفت. سعد گفت: این سخن را به امام محمد باقر علیه السلام گفتم: فرمود: همین طور بود. گفتم: آیا تو نیز ما را با خبر نمیکنی تا آماده شویم؟ فرمود: این دری است که علی بن حسین علیه السلام آن را به روی پاسخ بسته است تا زمانی که قائم ما برمیخیزد .
روایت35.
الخرائج: روایت شده است که وقتی ابوبکر بر مسند قدرت نشست، خالد بن ولید را نزد بنی حَنِیفه فرستاد تا زکات اموالشان را بگیرد. به خالد گفتند: رسول الله صلی الله علیه و آله هر سال مردی را میفرستاد که صدقات ما را از ثروتمندانمان میگرفت و میان فقیرانمان تقسیم میکرد. تو نیز چنین کن. خالد به مدینه بازگشت و به ابوبکر گفت: آنها به ما زکات ندادند. سپاهی همراه او فرستاد و خالد بازگشت و نزد بنی حنیفه آمد و بزرگشان را کشت و همسرش را تصاحب کرده و در دم با او هم بستر شد.
ص: 302
أنه لا یکاد یوجد من یتهم بالخلاف فی البلد و لا فی شی ء من قراه القریبة أو البعیدة و ببرکة ذلک تبدلت الخصال الأربع أیضا فیهم رزقنا الله و سائر أهل هذه البلاد نصر قائم آل محمد صلوات الله علیهم و الشهادة تحت لوائه و حشرنا معهم فی الدنیا و الآخرة.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَتَی الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ یَتَوَضَّأُ فِی سَاقِیَةٍ فَقَالَ أَسْبِغْ طَهُورَکَ یَا لَفْتَی قَالَ لَقَدْ قَتَلْتَ بِالْأَمْسِ رِجَالًا کَانُوا یُسْبِغُونَ الْوُضُوءَ قَالَ وَ إِنَّکَ لَحَزِینٌ عَلَیْهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَطَالَ اللَّهُ حُزْنَکَ قَالَ أَیُّوبُ السِّجِسْتَانِیُّ فَمَا رَأَیْنَا الْحَسَنَ قَطُّ إِلَّا حَزِیناً کَأَنَّهُ یَرْجِعُ عَنْ دَفْنِ حَمِیمٍ أَوْ خَرْبَنْدَجٌ ضَلَّ حِمَارُهُ فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ عَمِلَ فِیَّ دَعْوَةُ الرَّجُلِ الصَّالِحِ وَ لَفْتَی بِالنَّبَطِیَّةِ شَیْطَانٌ وَ کَانَتْ أُمُّهُ سَمَّتْهُ بِذَلِکَ وَ دَعَتْهُ فِی صِغَرِهِ فَلَمْ یَعْرِفْ ذَلِکَ أَحَدٌ حَتَّی دَعَاهُ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام.
خربندج لعله معرب خربنده أی مکاری الحمار.
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی سَعْدُ بْنُ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا وَقَفَ الرَّجُلُ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ یَا فُلَانُ اسْتَعِدَّ وَ أَعِدَّ لِنَفْسِکَ مَا تُرِیدُ فَإِنَّکَ تَمْرَضُ فِی یَوْمِ کَذَا فِی شَهْرِ کَذَا فِی سَاعَةِ کَذَا فَیَکُونُ کَمَا قَالَ قَالَ سَعْدٌ فَقُلْتُ هَذَا الْکَلَامُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ قَدْ کَانَ کَذَلِکَ فَقُلْتُ لَا تُخْبِرُنَا(1) أَنْتَ أَیْضاً فَنَسْتَعِدَّ لَهُ قَالَ هَذَا بَابٌ أَغْلَقَ فِیهِ الْجَوَابَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّهُ: لَمَّا قَعَدَ أَبُو بَکْرٍ بِالْأَمْرِ بَعَثَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی بَنِی حَنِیفَةَ لِیَأْخُذَ زَکَوَاتِ أَمْوَالِهِمْ فَقَالُوا لِخَالِدٍ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَبْعَثُ کُلَّ سَنَةٍ رَجُلًا یَأْخُذُ صَدَقَاتِنَا مِنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْ جُمْلَتِنَا وَ یُفَرِّقُهَا فِی فُقَرَائِنَا فَافْعَلْ أَنْتَ کَذَلِکَ فَانْصَرَفَ خَالِدٌ إِلَی الْمَدِینَةِ فَقَالَ لِأَبِی بَکْرٍ إِنَّهُمْ مَنَعُونَا مِنَ الزَّکَاةِ فَبَعَثَ مَعَهُ عَسْکَراً فَرَجَعَ خَالِدٌ وَ أَتَی بَنِی حَنِیفَةَ وَ قَتَلَ رَئِیسَهُمْ وَ أَخَذَ زَوْجَتَهُ وَ وَطِئَهَا فِی الْحَالِ
ص: 302
زنانشان را اسیر کرد و آنها را به مدینه بازگرداند. بزرگ قومشان در جاهلیت دوست عمر بود. عمر به ابوبکر گفت: خالد را بعد از این که به خاطر کاری که با زن او کرد با تازیانه مجازات زدی، بکش. ابوبکر گفت: خالد یار ماست، غفلت کرده. اسیران را وارد مسجد کرد و خَوله در میان آنها بود. بر سر قبر رسول الله صلی الله علیه و آله آمد، به او پناه برد، گریه کرد و گفت: ای رسول الله از کارهای این قوم به تو شکایت میکنم. ما را بیگناه و در حالی که مسلمان هستیم اسیر کردهاند. سپس گفت: ای مردم برای چه ما را اسیر کردهاید در حال که شهادت میدهیم خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست؟ ابوبکر گفت: زکات ندادید. گفت: موضوع چنان که گمان کردهای نیست بلکه چنین و چنان است. بر فرض این که مردان زکات ندادهاند گناه زنان مسلمان چیست که اسیر شوند؟ هر مرد از آنها زنی از میان اسیران انتخاب کرد. طلحه و خالد بن عنان آمدند و دو لباس به طرف خوله انداختند و هر دو میخواستند او را از میان اسیران انتخاب کنند. خوله گفت: هرگز چنین نخواهد شد و کسی جز آن که مرا از سخنی که هنگام تولد بر زبان آوردم با خبر کند صاحب من نخواهد شد. ابوبکر گفت: از مردم ترسیده است، او پیش از این چنین چیزی ندیده است و امری دست نیافتنی طلب میکند. خوله گفت: به خدا قسم من راست میگویم. علی علیه السلام آمد، ایستاد و به آنها و به خوله نگریست و فرمود: صبر کنید تا از حال او جویا شوم. سپس صدا زد ای خوله گوش کن، سپس گفت: وقتی مادرت تو را حامله بود و دچار درد زایمان شد و کار بر او دشوار گشت فریاد زد: خدایا مرا از این کودک سالم نگهدار. این دعا منجر به نجات شد. و وقتی مادرت تو را به دنیا آورد، در زیر او فریاد زدی: «لا إله إلا الله، محمد رسول الله صلی الله علیه و اله، بعد از اندکی آقایی صاحب من میشود که برای او از من فرزندی خواهد بود». مادرت این سخن تو را بر روی لوحی مسی نوشت و در محلی که به دنیا آمدی دفن کرد. در شبی که مادرت از دنیا رفت تو را به این موضوع وصیت کرد و وقتی زمان اسارتتان فرا رسید همه تلاش تو این بود که لوح را برداری. آن را برداشتی و بر بازوی راستت بستی. لوح را بیاور من صاحب آن هستم، من امیرالمؤمنین و پدر آن فرزند مبارک هستم که نامش محمد است. گفت: خوله را دیدم که به طرف قبله رفت و گفت: خدایا تو تفضّل کننده و منّانی، به من توفیق بده تا شکر نعمتی که به من دادی به جا آورم.
ص: 303
وَ سَبَی نِسْوَانَهُمْ وَ رَجَعَ بِهِنَّ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ کَانَ ذَلِکَ الرَّئِیسُ صَدِیقاً لِعُمَرَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ اقْتُلْ خَالِداً بِهِ بَعْدَ أَنْ تَجْلِدَهُ الْحَدَّ لِمَا فَعَلَ بِامْرَأَتِهِ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ إِنَّ خَالِداً نَاصِرُنَا تَغَافَلَ وَ أَدْخَلَ السَّبَایَا فِی الْمَسْجِدِ وَ فِیهِنَّ خَوْلَةُ فَجَاءَتْ إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْتَجَأَتْ بِهِ وَ بَکَتْ وَ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَشْکُو إِلَیْکَ أَفْعَالَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ سَبَوْنَا مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ وَ نَحْنُ مُسْلِمُونَ ثُمَّ قَالَتْ أَیُّهَا النَّاسُ لِمَ سَبَیْتُمُونَا وَ نَحْنُ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَبُو بِکْرٍ مَنَعْتُمُ الزَّکَاةَ فَقَالَتْ الْأَمْرُ لَیْسَ عَلَی مَا زَعَمْتَ إِنَّمَا کَانَ کَذَا وَ کَذَا وَ هَبِ الرِّجَالَ مَنَعُوکُمْ فَمَا بَالُ النِّسْوَانِ الْمُسْلِمَاتِ یُسْبَیْنَ وَ اخْتَارَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ وَاحِدَةً مِنَ السَّبَایَا وَ جَاءَ طَلْحَةُ وَ خَالِدُ بْنُ عَنَانٍ وَ رَمَیَا بِثَوْبَیْنِ إِلَی خَوْلَةَ فَأَرَادَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَنْ یَأْخُذَهَا مِنَ السَّبْیِ قَالَتْ لَا یَکُونُ هَذَا أَبَداً وَ لَا یَمْلِکُنِی إِلَّا مَنْ خَبَّرَنِی بِالْکَلَامِ الَّذِی قُلْتُهُ سَاعَةَ وُلِدْتُ قَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ فَزِعَتْ (1) مِنَ الْقَوْمِ وَ کَانَتْ لَمْ تَرَ مِثْلَ ذَلِکَ قَبْلَهُ فَتَکَلَّمَ بِمَا لَا تَحْصِیلَ لَهُ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ إِنِّی صَادِقَةٌ إِذْ جَاءَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَوَقَفَ وَ نَظَرَ إِلَیْهِمْ وَ إِلَیْهَا وَ قَالَ علیه السلام اصْبِرُوا حَتَّی أَسْأَلَهَا عَنْ حَالِهَا ثُمَّ نَادَاهَا یَا خَوْلَةُ اسْمَعِی الْکَلَامَ ثُمَّ قَالَ لَمَّا کَانَتْ أُمُّکِ حَامِلًا بِکِ وَ ضَرَبَهَا الطَّلْقُ وَ اشْتَدَّ بِهَا الْأَمْرُ نَادَتِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنِی مِنْ هَذَا الْمَوْلُودِ فَسَبَقَتْ تِلْکِ الدَّعْوَةُ بِالنَّجَاةِ فَلَمَّا وَضَعَتْکِ نَادَیْتِ مِنْ تَحْتِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمَّا قَلِیلٍ سَیَمْلِکُنِی سَیِّدٌ سَیَکُونُ لَهُ مِنِّی وَلَدٌ فَکَتَبَتْ أُمُّکِ ذَلِکَ الْکَلَامَ فِی لَوْحِ نُحَاسٍ فَدَفَنَتْهُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی سَقَطْتِ فِیهِ فَلَمَّا کَانَتْ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی قُبِضَتْ أُمُّکِ فِیهَا وَصَّتْ إِلَیْکِ بِذَلِکِ فَلَمَّا کَانَ فِی وَقْتِ سَبْیِکُمْ لَمْ یَکُنْ لَکِ هِمَّةٌ إِلَّا أَخْذَ ذَلِکِ اللَّوْحِ فَأَخَذْتِیهِ وَ شَدَدْتِیهِ عَلَی عَضُدِکِ الْأَیْمَنِ هَاتِی اللَّوْحَ فَأَنَا صَاحِبُ ذَلِکِ اللَّوْحِ وَ أَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا أَبُو ذَلِکِ الْغُلَامِ الْمَیْمُونِ وَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ قَالَ فَرَأَیْنَاهَا وَ قَدِ اسْتَقْبَلَتِ الْقِبْلَةَ وَ قَالَتْ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْمُتَفَضِّلُ الْمَنَّانُ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ لَمْ تُعْطِهَا لِأَحَدٍ
ص: 303
و به کسی نعمتی نمیدهی مگر این که آن را در حق او تمام میکنی. خدایا به حق صاحب این خاک و گویندهای که از آن چه بود خبر داد، فضلت را بر من تمام کن. سپس لوح را بیرون آورد و به طرف او انداخت. ابوبکر آن را برداشت و عثمان که از بهترین قرائت کنندگان بود آن را خواند. در لوح چیزی بیشتر یا کمتر از آن چه علی علیه السلام گفته نبود. ابوبکر گفت: او را ببر ای اباالحسن، علی علیه السلام او را به خانه اسماء بنت عمیس فرستاد. وقتی برادرش آمد با او ازدواج کرد و محمد را باردار شد و او را به دنیا آورد.
روایت36.
الخرائج: روایت شده است که روزی صحابه گفتند: هیچ حرفی از حروف معجم بیش از ألف در کلام کاربرد ندارد. امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و فی البداهه خطبهای طولانی مشتمل بر ستایش خدا و درود و سلام بر پیامبرش محمد صلی الله علی و آله ایراد کرد و همچنین خطبه دربردارنده ی بیم و امید، توصیف بهشت و جهنّم، پند و اندرز و موعظه و غیر ذلک برای مردم بود در حالی که در آن الف نبود. این خطبه معروف است.
روایت37.
مناقب بن شهرآشوب: در روایت ثابت بن أفلج آمده است که گفت: نیمه شب اسبم را گم کردم. به در خانه امیرالمؤمنین علیه السلام آمدم. وقتی به در رسیدم قنبر بیرون آمد و به من گفت: ای ابن أفلج به سراغ اسبت برو و آن را از عوف بن طلحه سعدی بگیر .
غریب الحدیث و الفائق: علی علیه السلام فرمود: این خانه را بسیار طواف کنید، گویی که من مردی حبشی را که موی پیشانیش ریخته و گوش کوچکی دارد میبینم که آن را ویران میکند.
صاحب الحلیه از حارث بن سُوَید روایت کرد و گفت: شنیدم که علی علیه السلام میگوید: حجّ به جا آورید پیش از آن که حجّ به جا نیاورید. گویی که به مردی حبشی که گوش کوچکی دارد و طاس است مینگرم که در دستش کلنگی است و با آن سنگها را یک به یک ویران میکند.
از مروان أصفر روایت شده است که گفت: سواری از شام آمد و علی علیه السلام در کوفه بود. خبر مرگ معاویه را آورد و نزد علی علیه السلام رفت، علی علیه السلام به او فرمود: تو خود مرگش را دیدی؟ گفت: بله و بر روی او خاک ریختم. علی علیه السلام فرمود: او دروغگو است. گفته شد: ای امیرالمؤمنین از کجا میدانی او دروغگو است. فرمود: معاویه نخواهد مرد مگر این که چنین و چنان کند - کارهایی که در زمان قدرتش انجام داد
ص: 304
إِلَّا وَ أَتْمَمْتَهَا عَلَیْهِ اللَّهُمَّ بِصَاحِبِ هَذِهِ التُّرْبَةِ وَ النَّاطِقِ الْمُنْبِئِ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَّا أَتْمَمْتَ فَضْلَکَ عَلَیَّ ثُمَّ أَخْرَجَتِ اللَّوْحَ وَ رَمَتْ بِهِ إِلَیْهِ فَأَخَذَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ قَرَأَهُ عُثْمَانُ فَإِنَّهُ کَانَ أَجْوَدَ الْقَوْمِ قِرَاءَةً وَ مَا ازْدَادَ مَا فِی اللَّوْحِ عَلَی مَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَا نَقَصَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ خُذْهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ فَبَعَثَ بِهَا عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی بَیْتِ أَسْمَاءِ بِنْتِ عُمَیْسٍ فَلَمَّا دَخَلَ أَخُوهَا تَزَوَّجَ بِهَا وَ عَلِقَ بِمُحَمَّدٍ وَ وَلَدَتْهُ.
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ الصَّحَابَةَ قَالُوا یَوْماً لَیْسَ مِنْ حُرُوفِ الْمُعْجَمِ حَرْفٌ أَکْثَرَ دَوَرَاناً فِی الْکَلَامِ مِنَ الْأَلِفِ فَنَهَضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ خَطَبَ خُطْبَةً عَلَی الْبَدِیهَةِ طَوِیلَةً تَشْتَمِلُ عَلَی الثَّنَاءِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ الصَّلَاةِ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ فِیهَا الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ وَ وَصْفُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الْمَوَاعِظِ وَ الزَّوَاجِرِ وَ النَّصِیحَةِ لِلْخَلْقِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ وَ لَیْسَ فِیهَا أَلِفٌ وَ هِیَ مَعْرُوفَةٌ.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فِی حَدِیثِ ثَابِتِ بْنِ الْأَفْلَجِ (1) قَالَ: ضَلَّتْ لِی فَرَسٌ نِصْفَ اللَّیْلِ فَأَتَیْتُ بَابَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا وَصَلْتُ الْبَابَ خَرَجَ إِلَیَّ قَنْبَرٌ وَ قَالَ لِی یَا ابْنَ الْأَفْلَجِ الْحَقْ فَرَسَکَ فَخُذْهُ مِنْ عَوْفِ بْنِ طَلْحَةَ السَّعْدِیِّ.
غَرِیبُ الْحَدِیثِ وَ الْفَائِقِ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: أَکْثِرُوا الطَّوَافَ بِهَذَا الْبَیْتِ فَکَأَنِّی بِرَجُلٍ مِنَ الْحَبَشَةِ أَصْلَعَ أَصْمَعَ (2) جَالِسٌ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَهْدِمُ.
صَاحِبُ الْحِلْیَةِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ سُوَیْدٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ علیه السلام: حُجُّوا قَبْلَ أَنْ لَا تَحُجُّوا فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی حَبَشِیٍّ أَصْمَعَ أَقْرَعَ بِیَدِهِ مِعْوَلٌ یَهْدِمُهَا حَجَراً حَجَراً.
النَّضْرُ بْنُ شُمَیْلٍ عَنْ عَوْفٍ عَنْ مَرْوَانَ الْأَصْفَرِ قَالَ: قَدِمَ رَاکِبٌ مِنَ الشَّامِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام بِالْکُوفَةِ فَنَعَی مُعَاوِیَةَ فَأُدْخِلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْتَ شَهِدْتَ مَوْتَهُ قَالَ نَعَمْ وَ حَثَوْتُ عَلَیْهِ قَالَ إِنَّهُ کَاذِبٌ قِیلَ وَ مَا یُدْرِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُ کَاذِبٌ قَالَ إِنَّهُ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَعْمَلَ کَذَا وَ کَذَا أعمال (3) [أَعْمَالًا]
ص: 304
–به او گفته شد: پس برای چه با او میجنگی در حالی که این موضوع را میدانی؟ گفت: برای حجّت.(1)
الخرائج: از عوف بن مروان مانند آن روایت شده است.(2)
روایت38.
مناقب ابن شهر آشوب: از راغب روایت شده است که علی علیه السلام فرمود: ابن هند نخواهد مرد تا این که صلیب بر گردنش آویخته میشود. و همان طور شد که علی علیه السلام فرمود.
از عمّار وابن عباس روایت شده است که گفتند: وقتی علی علیه السلام بر منبر رفت به ما فرمود: برخیزید و در میان صفها بگردید و صدا بزنید آیا کسی هست که مجبور شده باشد؟ مردم از هر طرف فریاد زدند: خدایا ما راضی شدیم و اسلام آوردیم و رسول تو و پسر عمویش را اطاعت کردیم. گفت: ای عمّار به بیت المال برو و به هر نفر سه دینار بده و به من هم سه دینار بده. عمّار و ابوهیثم همراه گروهی از مسلمانان به بیت المال رفتند و امیرالمؤمنین به مسجد قبا رفت که در آن جا نماز بخواند. در بیت المال سیصد هزار دینار یافتند و مردم صد هزار نفر بودند. عمّار گفت: به خدا قسم از جانب خدا حق بر شما آمده است. به خدا قسم او مقدار مال و تعداد مردم را نمیدانست. و با این آیه اطاعت این مرد بر شما واجب شد. طلحه، زبیر و عقیل نپذیرفتند. پایان داستان.
گروه مرجئه و ناصبه از ابو جهم عَدَوی که از دشمنان علی علیه السلام بود نقل کردهاند که گفت: نامه عثمان را نزد معاویه بردم – و مصریها در ذیخشر فرود آمده بودند- نامه را با ظرافت پیچاندم و در غلاف شمشیرم قرار دادم. از راه منحرف شده و سیاهی شب را قصد کردم تا این که در کنار تپهای قرار گرفتم، ناگهان مردی بر روی الاغ دیدم که به سوی من میآید
ص: 305
عَمِلَهَا فِی سُلْطَانِهِ فَقِیلَ لَهُ فَلِمَ تُقَاتِلُهُ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ هَذَا قَالَ لِلْحُجَّةِ(1).
یج، [الخرائج و الجرائح] عن عوف بن مروان: مثله (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْمُحَاضِرَاتُ عَنِ الرَّاغِبِ أَنَّهُ قَالَ علیه السلام: لَا یَمُوتُ ابْنُ هِنْدٍ حَتَّی یُعَلِّقَ الصَّلِیبَ فِی عُنُقِهِ. وَ قَدْ رَوَاهُ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ وَ ابْنُ شِهَابٍ الزُّهْرِیُّ وَ الْأَعْثَمُ الْکُوفِیُّ وَ أَبُو حَیَّانَ التَّوْحِیدِیُّ وَ أَبُو الثَّلَّاجِ فِی جَمَاعَةٍ: فَکَانَ کَمَا قَالَ علیه السلام.
عَمَّارٌ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ لَمَّا صَعِدَ عَلِیٌّ علیه السلام الْمِنْبَرَ قَالَ لَنَا قُومُوا فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ نَادُوا هَلْ مِنْ مکاره (3) [کَارِهٍ] فَتَصَارَخَ النَّاسُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ اللَّهُمَّ قَدْ رَضِینَا وَ أَسْلَمْنَا(4) وَ أَطَعْنَا رَسُولَکَ وَ ابْنَ عَمِّهِ فَقَالَ یَا عَمَّارُ قُمْ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ فَأَعْطِ النَّاسَ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ لِکُلِّ إِنْسَانٍ وَ ادْفَعْ (5) لِی ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ فَمَضَی عَمَّارٌ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ مَعَ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ وَ مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مَسْجِدِ قُبَاءَ یُصَلِّی فِیهِ فَوَجَدُوا فِیهِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ دِینَارٍ وَ وَجَدُوا النَّاسَ مِائَةَ أَلْفٍ فَقَالَ عَمَّارٌ جَاءَ وَ اللَّهِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِالْمَالِ وَ لَا بِالنَّاسِ وَ إِنَّ هَذِهِ الْآیَةَ(6) وَجَبَتْ عَلَیْکُمْ بِهَا طَاعَةُ هَذَا الرَّجُلِ فَأَبَی طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَقِیلٌ أَنْ یَقْبَلُوهَا الْقِصَّةَ.
وَ نَقَلَتِ الْمُرْجِئَةُ وَ النَّاصِبَةُ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ الْعَدَوِیِّ وَ کَانَ مُعَادِیاً لِعَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: خَرَجْتُ بِکِتَابِ عُثْمَانَ وَ الْمِصْرِیُّونَ قَدْ نَزَلُوا بِذِی خشر [خَشَبٍ] إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ قَدْ طَوَیْتُهُ طَیّاً لَطِیفاً وَ جَعَلْتُهُ فِی قِرَابِ (7) سَیْفِی وَ قَدْ تَنَکَّبْتُ عَنِ الطَّرِیقِ وَ تَوَخَّیْتُ سَوَادَ اللَّیْلِ حَتَّی کُنْتُ بِجَانِبِ الْجُرْفِ إِذَا رَجُلٌ عَلَی حِمَارٍ مُسْتَقْبِلِی وَ مَعَهُ
ص: 305
و دو مرد همراه او هستند و پیشاپیش او راه میروند. او علی بن ابی طالب علیه السلام بود که از طرف بادیه میآمد. نشان داد که مرا شناخته ولی من چنین نکردم تا این که صدایش را شنیدم که فرمود: کجا میروی ای صَخر؟ گفتم: بادیه. صحابه را مرخص کرد. فرمود: این که در غلاف شمشیرت است، چیست؟ گفتم: هرگز دست از شوخی برنمیداری، سپس از او گذر کردم و رفتم.(1)
أصبغ گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام نماز صبح را خواندیم. مردی که لباس سفر بر تن داشت آمد رو کرد. علی علیه السلام فرمود: اهل کجایی؟ گفت: شام. فرمود: چه چیز تو را این جا آورده؟ گفت: حاجتی دارم. فرمود: به من بگو وگرنه من داستانت را به تو میگویم. گفت: مرا از آن باخبر کن ای امیر المؤمنین. فرمود: معاویه در فلان روز از فلان ماه در فلان سال گفت: هر کس علی را به قتل برساند به او ده هزار دینار داده میشود. فلانی پرید و گفت: من، گفت: تو. وقتی به خانهاش بازگشت پشیمان شد و گفت: نزد پسر عموی رسول الله صلی الله علیه و آله و پدر دو پسرش بروم و او را به قتل برسانم؟ ندا دهنده معاویه روز دوم ندا داد: هر کس علی را به قتل برساند بیست هزار دینار به او داده میشود. دیگری پرید و گفت: من. گفت: تو. سپس پشیمان شد و از معاویه خواست او را معاف کند، معاویه پذیرفت. سپس ندا دهنده روز سوم ندا داد: هر کس علی را به قتل برساند سی هزار دینار به او داده میشود. تو پریدی – و مردی از حِمیَر هستی – گفت: درست گفتی. گفت: نظرت چیست؟ آیا آن چه به تو دستور داده شده انجام میدهی یا این که کار دیگری میکنی؟ گفت: نه، باز میگردم. علی علیه السلام فرمود: ای قنبر شتر و زاد و توشهاش را برای سفر آماده کن و خرجش را به او بده.(2)
در روایتی از حسن بن علی علیه السلام نقل شده است که فرمود: أشعث بن قیس کندی در خانهاش مأذنهای بنا کرد. و زمانی که در ساعات نماز صدای أذان را از مسجد جامع کوفه میشنید، بالای مأذنه میرفت و فریاد میزد: ای مرد به راستی که تو دروغگو و ساحر هستی، - و پدرم او را زبانه آتش مینامید – در مورد آن سؤال شد، گفت: وقتی زمان مرگ أشعث فرا رسد،
ص: 306
رَجُلَانِ یَمْشِیَانِ أَمَامَهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَدْ أَتَی مِنْ نَاحِیَةِ الْبَدْوِ فَأَثْبَتَنِی وَ لَمْ أُثْبِتْهُ حَتَّی سَمِعْتُ کَلَامَهُ فَقَالَ أَیْنَ تُرِیدُ یَا صَخْرُ قُلْتُ الْبَدْوَ فَأَدْفَعُ (1) الصَّحَابَةَ قَالَ فَمَا هَذَا الَّذِی فِی قِرَابِ سَیْفِکَ قُلْتُ لَا تَدَعُ مِزَاحَکَ أَبَداً ثُمَّ جُزْتُهُ (2).
الْأَصْبَغُ قَالَ: صَلَّیْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْغَدَاةَ فَإِذَا رَجُلٌ عَلَیْهِ ثِیَابُ السَّفَرِ قَدْ أَقْبَلَ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ قَالَ مِنَ الشَّامِ قَالَ مَا أَقْدَمَکَ قَالَ لِی حَاجَةٌ قَالَ أَخْبِرْنِی وَ إِلَّا أَخْبَرْتُکَ بِقَضِیَّتِکَ قَالَ أَخْبِرْنِی بِهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ نَادَی مُعَاوِیَةُ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا مِنْ شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا مِنْ سَنَةِ کَذَا وَ کَذَا مَنْ یَقْتُلُ عَلِیّاً فَلَهُ عَشَرَةُ آلَافِ دِینَارٍ فَوَثَبَ فُلَانٌ وَ قَالَ أَنَا قَالَ أَنْتَ فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ نَدِمَ وَ قَالَ أَسِیرُ إِلَی ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبِی وَلَدَیْهِ فَأَقْتُلُهُ ثُمَّ نَادَی مُنَادِیهِ الْیَوْمَ الثَّانِیَ مَنْ یَقْتُلُ عَلِیّاً فَلَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ دِینَارٍ فَوَثَبَ آخَرُ فَقَالَ أَنَا فَقَالَ أَنْتَ ثُمَّ إِنَّهُ نَدِمَ وَ اسْتَقَالَ مُعَاوِیَةَ فَأَقَالَهُ ثُمَّ نَادَی مُنَادِیهِ الْیَوْمَ الثَّالِثَ مَنْ یَقْتُلُ عَلِیّاً فَلَهُ ثَلَاثُونَ أَلْفَ دِینَارٍ فَوَثَبْتَ أَنْتَ وَ أَنْتَ رَجُلٌ مِنْ حِمْیَرٍ قَالَ صَدَقْتَ قَالَ فَمَا رَأْیُکَ تَمْضِی إِلَی مَا أُمِرْتَ بِهِ أَوْ مَا ذَا قَالَ لَا وَ لَکِنْ أَنْصَرِفُ قَالَ یَا قَنْبَرُ أَصْلِحْ لَهُ رَاحِلَتَهُ وَ هَیِّئْ لَهُ زَادَهُ وَ أَعْطِهِ نَفَقَتَهُ (3).
وَ رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی خَبَرٍ: أَنَّ الْأَشْعَثَ بْنَ الْقَیْسِ الْکِنْدِیَّ بَنَی فِی دَارِهِ مِئْذَنَةً فَکَانَ یَرْقَی إِلَیْهَا إِذَا سَمِعَ الْأَذَانَ فِی أَوْقَاتِ الصَّلَاةِ فِی مَسْجِدِ جَامِعِ الْکُوفَةِ فَیَصِیحُ مِنْ أَعْلَی مِئْذَنَتِهِ یَا رَجُلُ إِنَّکَ لَکَذَّابٌ (4) سَاحِرٌ وَ کَانَ أَبِی یُسَمِّیهِ عُنُقَ النَّارِ وَ فِی رِوَایَةٍ عُرْفَ النَّارِ فَیُسْأَلُ (5) عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ الْأَشْعَثَ إِذَا حَضَرَتْهُ
ص: 306
زبانهای از آتش که از آسمان به زمین کشیده شده در او وارد شد و او را سوزاند. و دفن نشد مگر در حالی که تیره و سیاه شده بود. وقتی مُرد دیگران که حاضر بودند آتشی را دیدند که مانند زبانهای کشیده شده در او داخل شد و او را سوزاند در حالی که أشعث فریاد واویلا سرمیداد.(1)
توضیح
مِأذنة با کسره یعنی محلی که در آن اذان میدهند، همچنین به معنای مناره و دیر است.
روایت39.
مناقب ابن شهر آشوب: ابن بُطّة در الإبانة و أبو داود در السُنَن از ابومَخلَد روایت کردهاند که گفت: علی علیه السلام در مورد خوارج خطاب به اصحابش فرمود: به خدا قسم از شما ده نفر کشته نمیشود و از آنها ده نفر جان به در نمیبرد. – و در روایتی آمد است: از آنها ده نفر جان به در نمیبرد و از ما ده نفر کشته نمیشود – از اصحاب علی علیه السلام نه نفر کشته شد و از آنها نه نفر گریخت. دو نفر به سجستان، دو نفر به عمّان، دو نفر به الجزیره، دو نفر به یمن و یک نفر به تلّ موزون گریخت. خوارج در این مکانها بودند .
أعثم گفت: یاران امیرالمؤمنین علیه السلام که کشته شدند اینان بودند: رُویبَة بن وبَر العِجلی، سعد بن خالد السَبیعیّ، عبدالله بن حَمّاد الأرحَبی، الفَیّاض بن خَلیل الأزدی، کَیسوم بن سَلَمة الجُهَنی، عُبید بن عُبید الخَولانیّ، جُمَیع بن حَشَم الکندی و ضَبّ بن عاصم الأسدی.
از حسن بن ذکردان – که سیصد و بیست و پنج سال داشت – روایت شده است که گفت: وقتی در شهر خودم بودم علی علیه السلام را در خواب دیدم. در مدینه نزد او رفتم و به دست او مسلمان شدم. علی علیه السلام مرا حسن نامید. احادیث بسیاری از او شنیدهام و همراه علی علیه السلام همه جنگهارا دیدهام. روزی از روزها به او گفتم: ای امیرالمؤمنین برای من دعایی بکن. فرمود: ای فارسی! تو عمر طولانی داری و به شهری که مردی از عموزادگانم، بنی عبّاس آن را بنا میکند میروی که در آن زمان نامش بغداد است و تو به شهر نمیرسی و در محلی که به آن مدائن میگویند میمیری. همان طور شد که حضرت فرمود،
ص: 307
الْوَفَاةُ دَخَلَ عَلَیْهِ عُنُقٌ مِنَ النَّارِ مَمْدُودَةً مِنَ السَّمَاءِ فَتُحْرِقُهُ فَلَا یُدْفَنُ إِلَّا وَ هُوَ فَحْمَةٌ سَوْدَاءُ فَلَمَّا تُوُفِّیَ نَظَرَ سَائِرُ مَنْ حَضَرَ إِلَی النَّارِ وَ قَدْ دَخَلَتْ عَلَیْهِ کَالْعُنُقِ الْمَمْدُودِ حَتَّی أَحْرَقَتْهُ وَ هُوَ یَصِیحُ وَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ(1).
المئذنة بالکسر موضع الأذان و المنارة و الصومعة.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ابْنُ بَطَّةَ فِی الْإِبَانَةِ وَ أَبُو دَاوُدَ فِی السُّنَنِ عَنْ أَبِی مَخْلَدٍ فِی خَبَرٍ: أَنَّهُ قَالَ علیه السلام فِی الْخَوَارِجِ مُخَاطِباً لِأَصْحَابِهِ وَ اللَّهِ لَا یُقْتَلُ مِنْکُمْ عَشَرَةٌ وَ یَنْفَلِتُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ وَ فِی رِوَایَةٍ وَ لَا یَنْفَلِتُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ وَ لَا یَهْلِکُ مِنَّا عَشَرَةٌ فَقُتِلَ مِنْ أَصْحَابِهِ تِسْعَةٌ وَ انْفَلَتَ مِنْهُمْ تِسْعَةٌ اثْنَانِ إِلَی سِجِسْتَانَ وَ اثْنَانِ إِلَی عُمَانَ وَ اثْنَانِ إِلَی بِلَادِ الْجَزِیرَةِ وَ اثْنَانِ إِلَی الْیَمَنِ وَ وَاحِدٌ إِلَی تَلِّ مَوْزَنٍ وَ الْخَوَارِجُ فِی هَذِهِ (2) الْمَوَاضِعِ مِنْهُمْ.
وَ قَالَ الْأَعْثَمُ: الْمَقْتُولُونَ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رُوَیْبَةُ بْنُ وَبَرٍ الْعِجْلِیُّ وَ سَعْدُ بْنُ خَالِدٍ السَّبِیعِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَمَّادٍ الْأَرْحَبِیُّ وَ الْفَیَّاضُ بْنُ خَلِیلٍ الْأَزْدِیُّ وَ کَیْسُومُ بْنُ سَلَمَةَ الْجُهَنِیُّ وَ عُبَیْدُ بْنُ عُبَیْدٍ الْخَوْلَانِیُّ وَ جُمَیْعُ بْنُ حَشَمٍ (3) الْکِنْدِیُّ وَ ضَبُّ بْنُ عَاصِمٍ الْأَسَدِیُّ.
قَالَ أَبُو الْجَوَائِزِ الْکَاتِبُ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عُثْمَانَ قَالَ حَدَّثَنِی الْمُظَفَّرُ بْنُ الْحَسَنِ الْوَاسِطِیُّ السَّلَّالُ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ ذکردان وَ کَانَ ابْنَ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام فِی النَّوْمِ وَ أَنَا فِی بَلَدِی فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَسْلَمْتُ عَلَی یَدِهِ وَ سَمَّانِیَ الْحَسَنَ وَ سَمِعْتُ مِنْهُ أَحَادِیثَ کَثِیرَةً وَ شَهِدْتُ مَعَهُ مَشَاهِدَهُ کُلَّهَا فَقُلْتُ لَهُ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ادْعُ اللَّهَ لِی فَقَالَ یَا فَارِسِیٌّ إِنَّکَ سَتُعَمَّرُ وَ تُحْمَلُ إِلَی مَدِینَةٍ یَبْنِیهَا رَجُلٌ مِنْ بَنِی عَمِّیَ الْعَبَّاسِ تُسَمَّی فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بَغْدَادَ وَ لَا تَصِلُ إِلَیْهَا تَمُوتُ بِمَوْضِعٍ یُقَالُ لَهُ الْمَدَائِنُ فَکَانَ کَمَا قَالَ
ص: 307
شبی که وارد مدائن شد مرد.
مسعَدة بن یَسَع در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام بر سرزمین بغداد گذر کرد و گفت: نام این سرزمین چیست؟ گفتند: بغداد، گفت: بله در این مکان شهری بنا میشود و آن را وصف کرد. و گفته میشود: تازیانهای از دستش افتاد. نام سرزمین را پرسید، گفتند: بغداد. خبر داد که در این جا مسجدی بنا میشود که به آن مسجد السوط میگویند.(1)
زاذان در روایتی طولانی از سلمان فارسی نقل کرده است که گفت: جاثلیق (رئیس کلیسایی) همراه تعدادی از نصرانیها نزد ابوبکر آمد و در مورد مسائلی سوال کرد که ابوبکر عاجز ماند. عمر گفت: ای نصرانی دست از این لجاجت بردار وگرنه خونت را مباح میشماریم. رئیس کلیسا گفت: ای فلانی با کسی که در طلب هدایت آمده عادلانه رفتار کن. مرا نزد کسی راهنمایی کنید که از او آن چه نیاز دارم بپرسم. علی علیه السلام آمد و از مسیحی خواست که از او بپرسد. نصرانی گفت: آن چه از این شیخ پرسیدم از تو میپرسم. به من بگو که آیا تو در نزد خدا مؤمن هستی یا در نزد خودت؟ من در نزد خدا مؤمن هستم، همان طور که در اعتقاد خود نیز مؤمن هستم. گفت: به من بگو جایگاهت در بهشت کجاست؟ گفت: در کنار پیامبر أمّی در بهشت أعلی. هیچ شک و تردیدی به آن چه پروردگارم به من وعده داده ندارم. گفت: این وعده به جایگاهی را که گفتی چگونه دریافت کردی؟ گفت: به وسیله کتاب نازل شده و راستگویی پیامبر مرسل. گفت: چگونه به راستگویی پیامبرت پی بردی؟ گفت: با آیات آشکار و معجزات قانع کننده. گفت: از خدا به من خبر بده، او کجاست؟ گفت: خدای تعالی باعظمتتر از آن است که در جایی باشد و فراتر از مکان است. و در زمان و مکان نمیگنجد. اکنون نیز این گونه است. از حالی به حال دیگر تغییر نمیکند. گفت: به من بگو که آیا خدای تعالی با حواس قابل درک است تا طالب هدایت با حواس به دنبال او باشد یا اگر این گونه نیست، راه شناخت خدا چیست؟ گفت: خدای جبار برتر از آن است که به مقدار وصف شده، یا با حواس درک شود و با انسانها مقایسه شود. و راه شناخت او مخلوقاتی است که عقل را به شگفت آورد و عبرت گیرندگان را به وسیله آن چه آشکار و معقول است رهنمون شود. گفت: به من بگو منظور پیامبرتان از این که گفته مسیح
ص: 308
علیه السلام لَیْلَةً دَخَلَ الْمَدَائِنَ مَاتَ.
مَسْعَدَةُ بْنُ الْیَسَعِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرٍ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَرَّ بِأَرْضِ بَغْدَادَ قَالَ مَا تُدْعَی هَذِهِ الْأَرْضُ قَالُوا بَغْدَادَ قَالَ نَعَمْ تُبْنَی هَاهُنَا مَدِینَةٌ وَ ذَکَرَ وَصْفَهَا وَ یُقَالُ إِنَّهُ وَقَعَ مِنْ یَدِهِ سَوْطٌ فَسَأَلَ عَنْ أَرْضِهَا فَقَالُوا بَغْدَادُ فَأَخْبَرَ أَنَّهُ یُبْنَی ثَمَّ مَسْجِدٌ یُقَالُ لَهُ مَسْجِدُ السَّوْطِ(1).
زَاذَانُ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: أَنَّ جَاثَلِیقاً جَاءَ فِی نَفَرٍ مِنَ النَّصَارَی إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ سَأَلَهُ مَسَائِلَ عَجَزَ عَنْهَا أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ عُمَرُ کُفَّ أَیُّهَا النَّصْرَانِیُّ عَنْ هَذَا الْعَنَتِ وَ إِلَّا أَبَحْنَا دَمَکَ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ یَا هَذَا اعْدِلْ (2) عَلَی مَنْ جَاءَ مُسْتَرْشِداً طَالِباً دُلُّونِی عَلَی مَنْ أَسْأَلُهُ عَمَّا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اسْتَسْأَلَهُ فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ أَسْأَلُکَ عَمَّا سَأَلْتُ عَنْهُ هَذَا الشَّیْخَ خَبِّرْنِی أَ مُؤْمِنٌ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ أَمْ عِنْدَ نَفْسِکَ فَقَالَ علیه السلام أَنَا مُؤْمِنٌ عِنْدَ اللَّهِ کَمَا أَنَا مُؤْمِنٌ فِی عَقِیدَتِی قَالَ خَبِّرْنِی عَنْ مَنْزِلَتِکَ فِی الْجَنَّةِ مَا هِیَ قَالَ مَنْزِلَتِی مَعَ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی لَا أَرْتَابُ بِذَلِکَ وَ لَا أَشُکُّ فِی الْوَعْدِ بِهِ مِنْ رَبِّی قَالَ فَبِمَا ذَا عَرَفْتَ الْوَعْدَ لَکَ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی ذَکَرْتَهَا قَالَ بِالْکِتَابِ الْمُنْزَلِ وَ صِدْقِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ قَالَ فَبِمَا عَرَفْتَ صِدْقَ نَبِیِّکَ قَالَ بِالْآیَاتِ الْبَاهِرَاتِ وَ الْمُعْجِزَاتِ الْبَیِّنَاتِ قَالَ فَخَبِّرْنِی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی أَیْنَ هُوَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَجِلُّ عَنِ الْأَیْنِ وَ یَتَعَالَی عَنِ الْمَکَانِ کَانَ فِیمَا لَمْ یَزَلْ وَ لَا مَکَانَ وَ هُوَ الْیَوْمَ کَذَلِکَ وَ لَمْ یَتَغَیَّرْ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ قَالَ فَخَبِّرْنِی عَنْهُ تَعَالَی أَ مُدْرَکٌ بِالْحَوَاسِّ فَیَسْلِکَ الْمُسْتَرْشِدُ فِی طَلَبِهِ الْحَوَاسَّ أَمْ کَیْفَ طَرِیقُ الْمَعْرِفَةِ بِهِ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ کَذَلِکَ قَالَ تَعَالَی الْمَلِکُ الْجَبَّارُ أَنْ یُوصَفَ بِمِقْدَارٍ أَوْ تُدْرِکَهُ الْحَوَاسُّ أَوْ یُقَاسَ بِالنَّاسِ وَ الطَّرِیقُ إِلَی مَعْرِفَتِهِ صَنَائِعُهُ الْبَاهِرَةُ لِلْعُقُولِ الدَّالَّةُ لِذَوِی الِاعْتِبَارِ بِمَا هُوَ مِنْهَا مَشْهُورٌ(3) وَ مَعْقُولٌ قَالَ فَخَبِّرْنِی عَمَّا قَالَ نَبِیُّکُمْ فِی الْمَسِیحِ
ص: 308
مخلوق است چیست؟ گفت: معتقد به خلقت او همراه تدبیر، ظهور و تغییر او از حالی به حال دیگر است که ملازم اوست، و همچنین زیادت و نقصانی که از آن جدا نمیشود. نبوت را از او نفی نمیکند و او را از عصمت، کمال و تایید خارج نمیکند. گفت: با چه چیز از مردمی که پایینتر از تو هستند جدا شدی؟ گفت: با آن چه از علمم (به آن چه که بوده و خواهد بود) که به تو نشان دادم. گفت: چیزی از آن چه گفتی برای اثبات ادعایت بیاور. علی علیه السلام فرمود: ای نصرانی تو از اقامتگاهت خارج شدی در حالی که از آن کسی که برای سوال پرسیدن قصد او کردهای نفرت داشتی. چیزی خلاف آن چه از طلب هدایت نشان دادی در دل پنهان داشتی. در خوابت مقام من به تو نشان داده شد و در خواب به تو گفته شد که با من سخن بگویی و برحذر داشته شدی از این که با من مخالفت کنی و به تو دستور داده شد که از من اطاعت کنی. گفت: به خدا قسم درست گفتی. من شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست و تو وصی رسول الله و شایستهترین مردم به مقام او هستی. کسانی که همراه او بودند مسلمان شدند.
عمر گفت: ای مرد! سپاس خدایی را که تو را هدایت کرد، ولی باید بدانی که علم نبوّت در اهل بیت صاحب نبوّت و حکومت بعد از او به خواست مردم در دست کسی است که ابتدا با او سخن گفتی. گفت: آن چه گفتی را فهمیدم و من به کار خود یقین دارم.(1)
أصبغ بن نباته گفت: مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: من تو را در نهان چنان که در عیان دوست دارم، دوست میدارم. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام لحظاتی با چوبی که در دست داشت زمین را خراشید سپس سرش را بالا گرفت و گفت: به خدا قسم دروغ گفتی. سپس مرد دیگری آمد و گفت: من تو را دوست میدارم. زمانی طولانی با چوب زمین را خراشید، سپس سرش را بالا گرفت و گفت: راست گفتی. سرشت ما سرشتی است که بر آن رحمت آورده شده و خدا روزی که عهد میبست عهد آن را بسته است. هیچ استثنایی در آن وجود ندارد و تا قیامت هیچ چیز در آن داخل نمیشود.(2)
ص: 309
إِنَّهُ (1) مَخْلُوقٌ فَقَالَ أُثْبِتَ لَهُ الْخَلْقُ بِالتَّدْبِیرِ الَّذِی لَزِمَهُ وَ التَّصْوِیرِ وَ التَّغْیِیرِ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ الزِّیَادَةِ الَّتِی لَمْ یَنْفَکَ (2) مِنْهَا وَ النُّقْصَانِ وَ لَمْ أَنْفِ عَنْهُ النُّبُوَّةَ وَ لَا أَخْرَجْتُهُ مِنَ الْعِصْمَةِ وَ الْکَمَالِ وَ التَّأْیِیدِ قَالَ فَبِمَا بِنْتَ أَیُّهَا الْعَالِمُ مِنَ الرَّعِیَّةِ(3) النَّاقِصَةِ عَنْکَ قَالَ بِمَا أَخْبَرْتُکَ بِهِ مِنْ عِلْمِی (4) بِمَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ قَالَ فَهَلُمَّ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ أَتَحَقَّقْ بِهِ دَعْوَاکَ قَالَ علیه السلام خَرَجْتَ أَیُّهَا النَّصْرَانِیُّ مِنْ مُسْتَقَرِّکَ مُسْتَنْکِراً لِمَنْ قَصَدْتَ بِسُؤَالِکَ لَهُ مُضْمِراً خِلَافَ مَا أَظْهَرْتَ مِنَ الطَّلَبِ وَ الِاسْتِرْشَادِ فَأُرِیتَ فِی مَنَامِکَ مَقَامِی وَ حُدِّثْتَ فِیهِ بِکَلَامِی وَ حُذِّرْتَ فِیهِ مِنْ خِلَافِی وَ أُمِرْتَ فِیهِ بِاتِّبَاعِی قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِمَقَامِهِ وَ أَسْلَمَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَقَالَ عُمَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَاکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ غَیْرَ أَنَّهُ یَجِبُ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ عِلْمَ النُّبُوَّةِ فِی أَهْلِ بَیْتِ صَاحِبِهَا وَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ لِمَنْ خَاطَبْتَهُ أَوَّلًا بِرِضَا الْأُمَّةِ قَالَ قَدْ عَرَفْتُ مَا قُلْتَ وَ أَنَا عَلَی یَقِینٍ مِنْ أَمْرِی (5).
الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ إِنِّی أُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ قَالَ فَنَکَتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِعُودٍ کَانَ فِی یَدِهِ فِی الْأَرْضِ سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ کَذَبْتَ وَ اللَّهِ ثُمَّ أَتَاهُ رَجُلٌ آخَرُ فَقَالَ إِنِّی أُحِبُّکَ فَنَکَتَ بِعُودٍ فِی الْأَرْضِ طَوِیلًا ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ صَدَقْتَ إِنَّ طِینَتَنَا طِینَةٌ مَرْحُومَةٌ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهَا یَوْمَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ فَلَا یَشِذُّ مِنْهَا شَاذٌّ وَ لَا یَدْخُلُ فِیهَا دَاخِلٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(6).
ص: 309
عبدالله بن ابی رافع گفت: به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام حاضر شدم که رو به ابو موسی اشعری کرده بود و فرمود: به کتاب خدا حکم کن و از آن فراتر نرو. وقتی پشت کرد علی علیه السلام فرمود: گویی او را میبینم که فریب خورده است. گفتم: ای امیرالمؤمنین با این که میدانی او فریب میخورد چرا به او گفتی؟ گفت: ای پسرم! اگر خدا با علمش در میان بندگانش عمل می کرد با پیامبران برای آنان استدلال نمیکرد.
مسند العشره: أحمد بن حنبل از ابو الوضی غیاثا روایت کرده است که گفت: همراه علی بن ابی طالب علیه السلام قصد کوفه کرده بودیم. وقتی به مسافت دو یا سه شبه از حروراء رسیدیم گروه بسیاری از مردم از ما جدا شدند. این موضوع را به امیرالمؤمنین علیه السلام گفتیم، فرمود: کار آنها شمارا به وحشت نیاندازد. آنها بازخواهند گشت. همان طور شد که حضرت فرمود.
علی علیه السلام به طلحه و زبیر وقتی که برای اجازه گرفتن برای عمره آمده بودند گفت: به خدا قسم قصد عمره ندارید، میخواهید به بصره بروید. و در روایتی: فقط به دنبال فتنه هستید. علی علیه السلام فرمود: با چهره دروغگو وارد و با چهره نیرنگباز خارج شدند. و آن دو را نمیبینم مگر در سپاهی. و برای آنها سزاوارتر این است که کشته شوند. و در روایت ابو هیثم بن تَیِّهان و عبدالله بن رافع آمده است: به خدا قسم از کارتان مطلع شدم و قتلگاه شما به من نشان داده شد. رفتند. امام میگفت: آن دو میشنوند که: «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ» هر کس خیانت کند در واقع به خود خیانت کرده است.
صفیّه بنت حارث ثقفیّه همسر عبدالله بن خلَف خُزاعی در روز جمل بعد از جنگ به علی علیه السلام فرمود: ای قاتل عزیزان و ای پراکنده کننده جماعت. علی علیه السلام فرمود: ای صفیّه من تو را به خاطر این که بر من غضب کنی سرزنش نمیکنم چرا که پدر بزرگت را در جنگ بدر، عمویت را در جنگ احد و همسرت را در این جنگ کشتم. اگر من قاتل عزیزان بودم کسانی که در این خانه هستند را میکشتم. تفتیش کردند و مروان و عبدالله بن زبیر را در آن یافتند.
اعمش از مردی همدانی روایت کرد و گفت: در صفّین همراه علی علیه السلام بودیم. اهل شام میمنه سپاه عراق را شکست دادند، اشتر فریاد زد که عقب نشینی کنند. امیرالمؤمنین علیه السلام به اهل شام می فرمود: ای ابومسلم آنها را بگیر – سه بار – اشتر گفت: آیا ابومسلم از آنها نیست؟ گفت: منظورم خولانیّ نیست بلکه مردی را میگویم که در آخر الزمان از
ص: 310
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: حَضَرْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ وَجَّهَ أَبَا مُوسَی الْأَشْعَرِیَّ فَقَالَ لَهُ احْکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ لَا تُجَاوِزْهُ فَلَمَّا أَدْبَرَ قَالَ کَأَنِّی بِهِ وَ قَدْ خُدِعَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلِمَ تُوَجِّهُهُ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ مَخْدُوعٌ فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَوْ عَمِلَ اللَّهُ فِی خَلْقِهِ بِعِلْمِهِ مَا احْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِالرُّسُلِ.
مُسْنَدُ الْعَشَرَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ أَنَّهُ قَالَ أَبُو الْوَضِی ءِ غِیَاثاً:(1) کُنَّا عَامِدِینَ إِلَی الْکُوفَةِ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَلَمَّا بَلَغْنَا مَسِیرَةَ لَیْلَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثٍ مِنْ حَرُورَاءَ شَذَّ مِنَّا أُنَاسٌ کَثِیرَةٌ فَذَکَرْنَا ذَلِکَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَا یَهُولَنَّکُمْ أَمْرُهُمْ فَإِنَّهُمْ سَیَرْجِعُونَ فَکَانَ کَمَا قَالَ علیه السلام وَ قَالَ علیه السلام لِطَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ قَدِ اسْتَأْذَنَاهُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی الْعُمْرَةِ وَ اللَّهِ مَا تُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ وَ إِنَّمَا تُرِیدَانِ الْبَصْرَةَ وَ فِی رِوَایَةٍ إِنَّمَا تُرِیدَانِ الْفِتْنَةَ وَ قَالَ علیه السلام لَقَدْ دَخَلَا بِوَجْهٍ فَاجِرٍ وَ خَرَجَا بِوَجْهٍ غَادِرٍ وَ لَا أَلْقَاهُمَا إِلَّا فِی کَتِیبَةٍ وَ أَخْلَقُ بِهِمَا أَنْ یُقْتَلَا.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ: وَ لَقَدْ أُنْبِئْتُ بِأَمْرِکُمَا وَ أُرِیتُ مَصَارِعَکُمَا فَانْطَلَقَا وَ هُوَ یَقُولُ وَ هُمَا یَسْمَعَانِ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ قَالَ صَفِیَّةُ بِنْتُ الْحَارِثِ الثَّقَفِیَّةُ زَوْجَةُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَلَفٍ الْخُزَاعِیِّ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ الْجَمَلِ بَعْدَ الْوَقْعَةِ یَا قَاتِلَ الْأَحِبَّةِ یَا مُفَرِّقَ الْجَمَاعَةِ فَقَالَ علیه السلام إِنِّی لَا أَلُومُکِ أَنْ تُبْغِضِینِی یَا صَفِیَّةُ وَ قَدْ قَتَلْتُ جَدَّکِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ عَمَّکِ یَوْمَ أُحُدٍ وَ زَوْجَکِ الْآنَ وَ لَوْ کُنْتُ قَاتِلَ الْأَحِبَّةِ لَقَتَلْتُ مَنْ فِی هَذِهِ الْبُیُوتِ فَفُتِّشَ فَکَانَ فِیهَا مَرْوَانُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ.
الْأَعْمَشُ بِرِوَایَتِهِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ هَمْدَانَ قَالَ: کُنَّا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام بِصِفِّینَ فَهَزَمَ أَهْلُ الشَّامِ مَیْمَنَةَ الْعِرَاقِ فَهَتَفَ بِهِمُ الْأَشْتَرُ لِیَتَرَاجَعُوا فَجَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ لِأَهْلِ الشَّامِ یَا أَبَا مُسْلِمٍ خُذْهُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ الْأَشْتَرُ أَ وَ لَیْسَ أَبُو مُسْلِمٍ مَعَهُمْ قَالَ لَسْتُ أُرِیدُ الْخَوْلَانِیَّ وَ إِنَّمَا أُرِیدُ رَجُلًا یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ مِنَ
ص: 310
مشرق میآید و خدا به وسیله او اهل شام را هلاک میکند. و حکومت بنی امیه را از آنها میگیرد.(1)
در تاریخ بغداد آمده است که ابوبکر جرجانی گفت: ابو الدنیا در روزگار ابوبکر به دنیا آمد. او گفت: من همراه پدرم به دیدار امیرالمؤمنین علیه السلام رفتم .
وقتی نزدیک کوفه رسیدیم به شدت دچار عطش شدیم. به پدرم گفتم: بنشین تا من در صحرا جستجو کنم شاید آب پیدا کنم. به سمت آن رفتم. ناگهان چاه آبی دیدم شبیه دره یا وادی بود. شست و شو کردم و از آن نوشیدم تا سیراب شدم. سپس نزد پدرم آمدم و گفتم: برخیز، خداوند برای ما گشایش ایجاد کرده است. در نزدیکی ما یک چشمه آب وجود دارد. رفتیم ولی چیزی نیافتیم. همچنان آشفته بود تا این که مُرد. او را دفن کردم و نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدم. او عازم صفّین بود و چهارپایش آماده شده بود، آمدم و پایش را گرفتم. رو به من کرد. افتادم تا پایش را ببوسم. زخمی شدید در صورتم افتاد – ابوبکر مفید گفت: زخم را در صورتش آشکار دیدم – سپس از ماجرای من سوال کرد و او را از قصهام آگاه کردم. گفت: چشمهای بود که کسی از آن ننوشد مگر این که عمر طولانی یابد. مژده باد تو را که عمر طولانی خواهی کرد. و مرا معمّر نامید. او کسی است که أشَجّ نامید میشد.
خطیب گفت: او در سال سیصد به بغداد آمد و همراه او شیوخی از شهرش بودند. از آنها در مورد او سوال کردند گفتند: او در میان ما به طول عمر معروف است. به من خبر رسید که او در سال سیصد و بیست و هفت مرد. شیخ ما نیز در أمالی وفاتش را این چنین ذکر کرده است.(2)
حذیفه بن یمان در زمان عثمان به علی علیه السلام فرمود: به خدا قسم معنا و تفسیر حرفت را نفهمیدم
ص: 311
الْمَشْرِقِ وَ یُهْلِکَ اللَّهُ بِهِ أَهْلَ الشَّامِ وَ یَسْلُبُ عَنْ بَنِی أُمَیَّةَ مُلْکَهُمْ (1).
وَ فِی تَارِیخِ بَغْدَادَ، أَنَّهُ قَالَ الْمُفِیدُ أَبُو بَکْرٍ الْجُرْجَانِیُّ إِنَّهُ قَالَ: وُلِدَ أَبُو الدُّنْیَا فِی أَیَّامِ أَبِی بَکْرٍ وَ إِنَّهُ قَالَ إِنِّی خَرَجْتُ مَعَ أَبِی إِلَی لِقَاءِ(2) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا صِرْنَا قَرِیباً مِنَ الْکُوفَةِ عَطِشْنَا عَطَشاً شَدِیداً فَقُلْتُ لِوَالِدِی اجْلِسْ حَتَّی أَرُودَ لَکَ (3) الصَّحْرَاءَ فَلَعَلِّی أَقْدِرُ عَلَی مَاءٍ فَقَصَدْتُ إِلَیْهِ فَإِذَا أَنَا بِبِئْرٍ شِبْهِ الرَّکِیَّةِ أَوِ الْوَادِی فَاغْتَسَلْتُ مِنْهُ وَ شَرِبْتُ مِنْهُ حَتَّی رَوِیتُ ثُمَّ جِئْتُ إِلَی أَبِی فَقُلْتُ قُمْ فَقَدْ فَرَّجَ اللَّهُ عَنَّا وَ هَذِهِ عَیْنُ مَاءٍ قَرِیبٌ مِنَّا وَ مَضَیْنَا فَلَمْ نَرَ شَیْئاً فَلَمْ یَزَلْ یَضْطَرِبُ حَتَّی مَاتَ وَ دَفَنْتُهُ وَ جِئْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ خَارِجٌ إِلَی صِفِّینَ وَ قَدْ أُخْرِجَ لَهُ الْبَغْلَةُ فَجِئْتُ وَ أَمْسَکْتُ لَهُ بِالرِّکَابِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَانْکَبَبْتُ أُقَبِّلُ الرِّکَابَ فَشُجَّتْ فِی وَجْهِی شَجَّةٌ(4) قَالَ أَبُو بَکْرٍ الْمُفِیدُ وَ رَأَیْتُ الشَّجَّةَ فِی وَجْهِهِ وَاضِحَةً ثُمَّ سَأَلَنِی عَنْ خَبَرِی فَأَخْبَرْتُهُ بِقِصَّتِی (5) فَقَالَ عَیْنٌ لَمْ یَشْرَبْ مِنْهَا أَحَدٌ إِلَّا وَ عُمِّرَ عُمُراً طَوِیلًا فَأَبْشِرْ فَإِنَّکَ سَتُعَمَّرُ وَ سَمَّانِی بِالْمُعَمَّرِ وَ هُوَ الَّذِی یُدْعَی بِالْأَشَجِّ وَ ذَکَرَ الْخَطِیبُ أَنَّهُ قَدِمَ بَغْدَادَ فِی سَنَةِ ثَلَاثِمِائَةٍ بِهَا(6) وَ کَانَ مَعَهُ شُیُوخٌ مِنْ بَلَدِهِ وَ سَأَلُوا عَنْهُ فَقَالُوا هُوَ مَشْهُورٌ عِنْدَنَا بِطُولِ الْعُمُرِ وَ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّهُ مَاتَ فِی سَنَةِ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ نَحْوِ ذَلِکَ ذَکَرَ شَیْخُنَا فِی الْأَمَالِی وَفَاتَهُ (7)
وَ قَالَ لَهُ علیه السلام حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ فِی زَمَنِ عُثْمَانَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا فَهِمْتُ قَوْلَکَ وَ لَا
ص: 311
تا امشب که به یاد آوردم آن چه را که در حرّة به من گفتی و داشتم میآمدم: «ای حذیفه آن زمان که عین ها بر عین ظلم کنند چگونهای »؟ و پیامبر صلی الله علیه و آله در میان ما بود و تفسیر سخن تو را نفهمیدم تا امشب. عتیق و سپس عمر را دیدم که بر تو پیشی گرفتند و اول اسمشان عین است. گفت: ای حذیفه: عبدالرحمن که خلافت را به طرف عثمان مایل کرد فراموش کردی. و در روایتی آمده است: و عمرو بن عاص همراه معاویه پسر زن جگرخوار به آنها میپیوندند. اینها عینهایی هستند که برای ظلم کردن بر من متفق شدهاند .
از محمود بن کوّاء روایت شده است که دیر دیلم در فارس را ذکر کرد که برای اسقفی صد و بیست ساله بود و گفت: مردی، ناقوس را تفسیر کرد که منظورشان علی علیه السلام است. اسقف گفت: مرا نزد او ببرید. من او را این گونه مییابم که موی پیشانیش ریخته و شکمش بزرگ است. وقتی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد، گفت: صفاتش را در انجیل دیدم. من شهادت میدهم که او وصیّ پسر عمویش است. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: آمده ای که ایمان بیاوری میخواهی رغبتت را بر ایمانت بیافزایم؟ گفت: بله. علی علیه السلام فرمود: لباست را در آور تا برآمدگی میان دو کتفت را به اصحابت نشان دهم. اسقف گفت: شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست. فریاد بلندی کشید و مُرد. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: در اسلام اندک زیست و در نعمتهایی در جوار خدا بسیار خواهد زیست.
از ابن عباس روایت شده است که گفت: علی علیه السلام در جنگ جمل گفت: بر این فرقه چیره خواهیم شد و این دو مرد را خواهیم کشت – و در روایتی آمده است: بصره را فتح خواهیم کرد – و امروز از کوفه هشت هزار و سی و اندی مرد نزد شما میآیند. همان طور شد که فرمود. و در روایتی آمده است: شش هزار و شصت و پنج نفر.
زندگینامه نویسان از جُندَب بن عبدالله أزدی روایت کردهاند که گفت: وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام در نهروان فرود آمد و به سپاه قوم رسیدیم ناگهان در میان آنها صدایی همچون صدای زنبور از قرائت قرآن شنیدیم. در میان آنها افراد عباپوش نیز بودند. وقتی آنها را دیدم دچار شک شدم. گوشهای رفتم و نماز برپا داشتم و میگفتم: خدایا اگر جنگ با این قوم اطاعت کردن توست پس اذن آن را بده و اگر جنگ با آنان معصیت است آن را بر من نمایان کن. در همین حال بودم که علی علیه السلام آمد، وقتی با من روبرو شد گفت: ای جندب از شک به خدا پناه میبریم. سپس خواست نماز بخواند که سواری نزد او آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین قوم عبور کرده و نهر را قطع کردهاند.
ص: 312
عَرَفْتُ تَأْوِیلَهُ حَتَّی بَلَغَتْ لَیْلَتِی أَتَذَکَّرُ مَا قُلْتَ لِی بِالْحَرَّةِ وَ إِنِّی مُقْبِلٌ کَیْفَ أَنْتَ یَا حُذَیْفَةُ إِذَا ظَلَمَتِ الْعُیُونُ الْعَیْنَ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ لَمْ أَعْرِفْ تَأْوِیلَ کَلَامِکَ إِلَّا الْبَارِحَةَ رَأَیْتُ عَتِیقاً ثُمَّ عُمَرَ تَقَدَّمَا عَلَیْکَ وَ أَوَّلُ اسْمِهِمَا عَیْنٌ فَقَالَ یَا حُذَیْفَةُ نَسِیتَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ حَیْثُ مَالَ بِهَا إِلَی عُثْمَانَ وَ فِی رِوَایَةٍ وَ سَیُضَمُّ إِلَیْهِمْ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ مَعَ مُعَاوِیَةَ ابْنِ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ فَهَؤُلَاءِ الْعُیُونُ الْمُجْتَمِعَةُ عَلَی ظُلْمِی.
وَ رَوَی زَیْدٌ وَ صَعْصَعَةُ ابْنَا صُوحَانَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ سَبْرَةَ وَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ وَ جَابِرُ بْنُ شَرْجِیلٍ وَ مَحْمُودُ بْنُ الْکَوَّاءِ: أَنَّهُ ذَکَرَ بِدَیْرِ الدَّیْلَمِ مِنْ أَرْضِ فَارِسَ لِأُسْقُفٍّ قَدْ أَتَتْ عَلَیْهِ عِشْرُونَ وَ مِائَةُ سَنَةٍ أَنَّ رَجُلًا قَدْ فَسَّرَ النَّاقُوسَ یَعْنُونَ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ سِیرُوا بِی إِلَیْهِ فَإِنِّی أَجِدُهُ أَنْزَعاً بَطِیناً فَلَمَّا وَافَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَدْ عَرَفْتُ صِفَتَهُ فِی الْإِنْجِیلِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّهُ وَصِیُّ ابْنِ عَمِّهِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جِئْتَ لِتُؤْمِنَ أَزِیدُکَ رَغْبَةً فِی إِیمَانِکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ علیه السلام انْزِعْ مِدْرَعَتَکَ فَأُرِیَ أَصْحَابَکَ الشَّامَةَ الَّتِی بَیْنَ کَتِفَیْکَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ شَهَقَ شَهْقَةً فَمَاتَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَاشَ فِی الْإِسْلَامِ قَلِیلًا وَ نَعِمَ فِی جِوَارِ اللَّهِ کَثِیراً.
ابْنُ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ قَالَ علیه السلام یَوْمَ الْجَمَلِ لَنَظْهَرَنَّ عَلَی هَذِهِ الْفِرْقَةِ وَ لَنَقْتُلَنَّ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ وَ فِی رِوَایَةٍ لَنَفْتَحَنَّ الْبَصْرَةَ وَ لَیَأْتِیَنَّکُمُ الْیَوْمَ مِنَ الْکُوفَةِ ثَمَانِیَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ بِضْعٌ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا فَکَانَ کَمَا قَالَ علیه السلام وَ فِی رِوَایَةٍ سِتَّةُ آلَافٍ وَ خَمْسَةٌ وَ سِتُّونَ.
أَصْحَابُ السِّیَرِ عَنْ جُنْدَبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ: لَمَّا نَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام النَّهْرَوَانَ فَانْتَهَیْنَا إِلَی عَسْکَرِ الْقَوْمِ فَإِذَا لَهُمْ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ فِیهِمْ أَصْحَابُ الْبَرَانِسِ فَلَمَّا أَنْ رَأَیْتُهُمْ دَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ فَتَنَحَّیْتُ وَ قُمْتُ أُصَلِّی وَ أَنَا أَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ قِتَالُ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَکَ طَاعَةً فَأْذَنْ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ مَعْصِیَةً فَأَرِنِی ذَلِکَ فَأَنَا فِی ذَلِکَ إِذْ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا حَاذَانِی قَالَ نَعُوذُ بِاللَّهِ یَا جُنْدَبُ مِنَ الشَّکِّ ثُمَّ نَزَلَ یُصَلِّی إِذْ جَاءَهُ فَارِسٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَبَرَ الْقَوْمُ وَ قَطَعُوا
ص: 312
علی علیه السلام فرمود: هرگز عبور نکردهاند. دیگری آمد و گفت: قوم عبور کردهاند، گفت: هرگز چنین نکردهاند. گفت: به خدا قسم نیامدم مگر زمانی که پرچمها و باروبنه آنان را در آن سمت دیدم. علی علیه السلام فرمود: به خدا قسم چنین نکردهاند، چرا که قتلگاه و محل ریخته شدن خونشان است – و در روایتی آمده است: به قصر بوری دختر کسری نمیرسند – سپاه را برانگیختیم و پرچمها و باروبنه را سرجای خود یافتیم. گفت: علی علیه السلام پشت گردن مرا گرفت و فرمود: ای برادر ازدی موضوع برایت روشن نشد؟ گفتم: بله ای امیر المؤمنین.
أصبغ بن نباته گفت: وقتی مردی پیش روی امیرالمؤمنین علیه السلام قرار میگرفت، می فرمود: ای فلانی آماده باش و برای خود هر چه میخواهی فراهم کن که تو در فلان روز از فلان ماه در فلان ساعت بیمار خواهی شد، و همان طور میشد که میفرمود. علی علیه السلام از آن به رشید هجریّ آموخت و به او لقب رشید البلایا داده بودند. علی علیه السلام همچنین از کشته شدن امام حسین علیه السلام خبر داد.
فضل بن زبیر از ابوحکم از شیوخشان روایت کرد که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: از من سوال کنید پیش از آنکه مرا ازدست دهید. مردی گفت: به من بگو در سر و ریش من چند تار مو وجود دارد. علی علیه السلام فرمود: در هر تار موی سرت فرشتهای است که تو را لعن میکند، در هر تار ریشت شیطانیست که تو را تحریک میکند و در خانهات انسان پستی است که پسر رسول الله صلی الله علیه و آله را به قتل میرساند و نشانه آن مصداق چیزی است که تو را از آن باخبر کردم. اگر اثبات چیزی که پرسیدی دشوار نبود پاسخت را میدادم. و پسرش عمر در آن زمان جمع کننده مالیات بود (یا در حوض آب می ریخت) و امام حسین علیه السلام به دست او به شهادت رسید.
ابوالفرج اصفهانی در اخبارالحسن گفته است که به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد: خالد بن عرفطه مرده است. علی علیه السلام فرمود: او نمرده و نخواهد مرد تا این که سپاه گمراهی را رهبر کند که پرچمدار آن حبیب بن جمّاز است، مردی از پای
ص: 313
النَّهَرَ فَقَالَ علیه السلام کَلَّا مَا عَبَرُوا فَجَاءَ آخَرُ فَقَالَ قَدْ عَبَرَ الْقَوْمُ فَقَالَ کَلَّا مَا فَعَلُوا قَالَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ حَتَّی رَأَیْتُ الرَّایَاتِ فِی ذَلِکَ الْجَانِبِ وَ الْأَثْقَالَ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوا وَ إِنَّهُ لَمَصْرَعُهُمْ وَ مُهَرَاقُ دِمَائِهِمْ وَ فِی رِوَایَةٍ لَا یَبْلُغُونَ إِلَی قَصْرِ بُورَی بِنْتِ کِسْرَی فَدَفَعْنَا إِلَی الصُّفُوفِ فَوَجَدْنَا الرَّایَاتِ وَ الْأَثْقَالَ کَمَا هِیَ قَالَ فَأَخَذَ بِقَفَایَ وَ دَفَعَنِی ثُمَّ قَالَ یَا أَخَا الْأَزْدِ مَا تَبَیَّنَ لَکَ الْأَمْرُ فَقُلْتُ أَجَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.
الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا وَقَفَ الرَّجُلُ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ یَا فُلَانُ اسْتَعِدَّ وَ أَعِدَّ لِنَفْسِکَ مَا تُرِیدُ فَإِنَّکَ تَمْرَضُ فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فِی سَاعَةِ کَذَا وَ کَذَا فَیَکُونُ کَمَا قَالَ وَ کَانَ علیه السلام قَدْ عَلَّمَ رُشَیْدَ الْهَجَرِیِّ مِنْ ذَلِکَ فَکَانُوا یُلَقِّبُونَهُ رُشَیْدَ الْبَلَایَا وَ أَخْبَرَ علیه السلام عَنْ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام.
فَضْلُ بْنُ الزُّبَیْرِ عَنْ أَبِی الْحَکَمِ عَنْ مَشِیخَتِهِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی قَالَ رَجُلٌ أَخْبِرْنِی کَمْ فِی رَأْسِی وَ لِحْیَتِی مِنْ طَاقَةِ شَعْرٍ قَالَ علیه السلام إِنَّ عَلَی کُلِّ طَاقَةٍ فِی رَأْسِکَ مَلَکٌ یَلْعَنُکَ وَ عَلَی کُلِّ طَاقَةٍ مِنْ لِحْیَتِکَ شَیْطَانٌ یَسْتَفِزُّکَ وَ إِنَّ فِی بَیْتِکَ لَسَخْلًا(1) یَقْتُلُ ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ آیَةُ ذَلِکَ مِصْدَاقُ مَا خَبَّرْتُکَ بِهِ وَ لَوْ لَا أَنَّ الَّذِی سَأَلْتَ یَعْسِرُ بُرْهَانُهُ لَأَخْبَرْتُکَ بِهِ وَ کَانَ ابْنُهُ عُمَرُ یَوْمَئِذٍ جَابِیاً(2) وَ کَانَ قَتْلُ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَلَی یَدِهِ.
وَ مُسْتَفِیضٌ فِی أَهْلِ الْعِلْمِ عَنِ الْأَعْمَشِ وَ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ وَ السَّبِیعِیِّ کُلُّهُمْ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ وَ قَدْ ذَکَرَهُ أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ فِی أَخْبَارِ الْحَسَنِ: أَنَّهُ قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ خَالِدِ بْنِ عُرْفُطَةَ قَدْ مَاتَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَقُودَ جَیْشَ ضَلَالَةٍ صَاحِبُ لِوَائِهِ حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ(3) فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ تَحْتِ
ص: 313
منبر برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین به خدا قسم من شیعه تو هستم، من دوستدار تو هستم، من حبیب بن جمّاز هستم. امام فرمود: برحذر باش از این که آن را حمل کنی. حتما آن را حمل خواهی کرد و از این در وارد خواهی کرد – با دستش به باب الفیل اشاره کرد – وقتی مسئله امام حسین علیه السلام پیش آمد، عمربن سعدبن ابی وقاص به سوی جنگ با ایشان رفت و خالد بن عرفطه طلایهدار وحبیب بن جمّاز پرچمدار او بود، پرچم را آورد و از باب الفیل وارد مسجد شد.
ابوحفص عُمَر بن محمد زیّات در روایتی آورده است که امیرالمؤمنین علیه السلام به مسیّب بن نَجِیّه گفت: سوار مکر و حیله به سرعت به سوی شما میآید که کمرش را با کمر بند محکم بسته. هنوز حج و عمره را کامل به جا نیاورده که کشته میشود. منظورش امام حسین علیه السلام است.(1)
توضیح
الدغیله یعنی حقه، مکر و فساد، سوار بر فریب مردم می آید به سوی آن چه فریب و نیرنگ به او وعده داده است. ممکن است تصحیف الرعیله باشد و آن به معنای گروه اندکی از اسبها است. الوضین، تسمه بافته شدهای مانند تنگ زین که کجاوه را با آن به شتر میبندند. «شدّ حقوها» کنایه از قصد حرکت و شتاب داشتن در آن است. «عدم قضاء التفث» اشاره به این دارد که امکان به جا آوردن حج برای امام حسین علیه السلام میسّر نشد، بلکه از احرام در آمد و روز ترویه(هشتم ذی الحجه) خارج شد و رفت. چنان که ذکر خواهد شد. این روایت به شکل دیگری در باب علامات ظهور حضرت ولی عصر عجّل الله تعالی فرجه الشریف ذکر خواهد شد. که در آن آمده است: «و سوار شتر تندرویی که شکمش با تنگش درآمیخته، خبری به آنها میدهد که او را میکشند، سپس خشم و غضب در آن حال است». الذعلبة با کسره: شتر تندرو.
روایت40.
مناقب ابن شهر آشوب: علی علیه السلام مردم کوفه را خطاب قرار داد و فرمود: حال شما زمانی که فرزند پیامبرتان نزد شما بیاید و شما قصد او کرده و به قتلش برسانید چگونه است؟ گفتند: معاذ الله، اگر خدا از ما چنین بخواهد حتما عذری خواهیم خواست. پس امام علیه السلام چنین فرمود: - آنان او را فریب دادند و فریب خورد و خواستند نجات یابند، اما نجات و عذری وجود ندارد.
ص: 314
الْمِنْبَرِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَکَ شِیعَةٌ وَ إِنِّی لَکَ لَمُحِبٌّ وَ أَنَا حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ قَالَ إِیَّاکَ أَنْ تَحْمِلَهَا وَ لَتَحْمِلَنَّهَا فَتَدْخُلُ بِهَا مِنْ هَذَا الْبَابِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی بَابِ الْفِیلِ- فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام مَا کَانَ تَوَجَّهَ عُمَرُ بْنُ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ إِلَی قِتَالِهِ وَ کَانَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ وَ حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ صَاحِبَ رَایَتِهِ فَسَارَ بِهَا حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ مِنْ بَابِ الْفِیلِ.
أَبُو حَفْصٍ عُمَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الزَّیَّاتُ فِی خَبَرٍ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِلْمُسَیِّبِ بْنِ نَجِیَّةَ- یَأْتِیکُمْ رَاکِبُ الدَّغِیلَةِ یَشُدُّ حَقْوَهَا بِوَضِینِهَا لَمْ یَقْضِ تَفَثاً مِنْ حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ فَیَقْتُلُوهُ یُرِیدُ بِذَلِکَ الْحُسَیْنَ علیه السلام(1).
الدغیلة الدغل و المکر و الفساد أی یرکب مکر القوم و یأتی لما وعدوه خدیعة و یحتمل أن یکون تصحیف الرعیلة و هی القطیعة من الخیل القلیلة و الوضین بطان منسوج بعضه علی بعض یشد به الرحل علی البعیر کالحزام للسرج و شد حقوها به کنایة عن الاهتمام بالسیر و الاستعجال فیه و عدم قضاء التفث إشارة إلی أنه علیه السلام لم یتیسر له الحج بل أحل و خرج یوم الترویة کما سیأتی و سیأتی هذا الخبر علی وجه (2) آخر فی باب علامات ظهور القائم علیه السلام و فیه و راکب الذعلبة مختلط جوفها بوضینها یخبرهم بخبر یقتلونه ثم الغضب عند ذلک و الذعلبة بالکسر(3) الناقة السریعة.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ قَالَ علیه السلام: یُخَاطِبُ أَهْلَ الْکُوفَةِ کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ بِکُمْ ذُرِّیَّةُ نَبِیِّکُمْ (4) فَعَمَدْتُمْ إِلَیْهِ فَقَتَلْتُمُوهُ قَالُوا مَعَاذَ اللَّهِ لَئِنْ أَتَانَا اللَّهُ فِی ذَلِکَ لَنَبْلَوُنَّ عُذْراً فَقَالَ علیه السلام
هُمْ أَوْرَدُوهُ فِی الْغُرُورِ وَ غُرِّرَا***أَرَادُوا نَجَاةً لَا نَجَاةَ وَ لَا عُذْرَ
ص: 314
از اسماعیل بن زیاد روایت شده است که گفت: علی علیه السلام به بَراء بن عازب فرمود: ای براء، پسرم حسین علیه السلام کشته میشود در حالی که تو زنده هستی و او را یاری نمیکنی. وقتی امام حسین علیه السلام به شهادت رسید، براء میگفت: به خدا قسم امیرالمؤمنین علیه السلام راست گفت. و آه میکشید.
مسند موصلیّ: عبدالله بن یحیی از پدرش روایت کرد که وقتی امیرالمؤمنین به سوی صفین می رفت و در نینوا قرار گرفت، صدا زد: ای ابا عبدالله در ساحل فرات صبر پیشه کن. گفتم: منظور چیست؟ پس قتلگاه امام حسین علیه السلام را در بلندیهای نینوا ذکر کرد.
جویریه بن مُسهِر عبدی گفت: وقتی علی علیه السلام وارد صفّین شد و در بلندیهای کربلا ایستاد، به چپ و راست نگریست و اشک ریخت. سپس فرمود: به خدا قسم در این مکان فرود میآیند. تفسیر آن را تا زمان شهادت امام حسین علیه السلام نفهمیدند.
در کتاب الشافی فی الأنساب آورده است یکی از یاران علی علیه السلام گفت: دنبال چیزی بودم تا محل را علامت گذاری کنم و چیزی جز استخوان شتری نیافتم. آن را در محل انداختم. وقتی امام حسین علیه السلام به شهادت رسید استخوان را در قتلگاه یارانش یافتم.
و علی علیه السلام از کشته شدن خود خبر داد. از ابن سیرین روایت شده است که گفت: اگر کسی باشد که زمان مرگ خود را میدانست او علی بن ابی طالب علیه السلام بود.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام دستور داد نام کسانی را که وارد کوفه میشوند برای او بنویسند. افرادی برای او نوشتند و نامهایشان وارد صفحهای شد. آن را خواند وقتی به اسم ابن ملجم رسید انگشتش را بر روی اسمش گذاشت و گفت: خدا تو را بکشد خدا تو را بکشد. وقتی به او گفته شد: اگر میدانی او تو را میکشد چرا او را نمیکشی؟ گفت: خدای تعالی تا زمانی که از بنده معصیتی سر نزده او را عذاب نمیکند. و یکبار دیگر فرمود: پس چه کسی مرا میکشد؟
اصبغ بن نباته گفت: علی علیه السلام در ماهی که به شهادت رسید خطبه گفت و فرمود:
ص: 315
إِسْمَاعِیلُ بْنُ صَبِیحٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُسَاوِرٍ الْعَابِدِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لِلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ یَا بَرَاءُ یُقْتَلُ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ أَنْتَ حَیٌّ لَا تَنْصُرُهُ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام کَانَ الْبَرَاءُ یَقُولُ صَدَقَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ جَعَلَ یَتَلَهَّفُ.
مُسْنَدُ الْمَوْصِلِیِّ، رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا حَاذَی نَیْنَوَی وَ هُوَ مُنْطَلِقٌ إِلَی صِفِّینَ نَادَی اصْبِرْ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ بِشَطِّ الْفُرَاتِ فَقُلْتُ وَ مَا ذَا فَذَکَرَ مَصْرَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِالطَّفِّ.
جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیُّ: لَمَّا دَخَلَ (1) عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی صِفِّینَ وَقَفَ بِطُفُوفِ کَرْبَلَاءَ وَ نَظَرَ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ اسْتَعْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ یَنْزِلُونَ هَاهُنَا فَلَمْ یَعْرِفُوا تَأْوِیلَهُ إِلَّا وَقْتَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام الشَّافِی فِی الْأَنْسَابِ، قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَطَلَبْتُ مَا أَعْلَمُ بِهِ الْمَوْضِعَ فَمَا وَجَدْتُ غَیْرَ عَظْمِ جَمَلٍ قَالَ فَرَمَیْتُهُ فِی الْمَوْضِعِ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَجَدْتُ الْعَظْمَ فِی مَصَارِعِ أَصْحَابِهِ وَ أَخْبَرَ علیه السلام بِقَتْلِ نَفْسِهِ.
رَوَی الشَّاذَکُونِیُّ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عَتِیقٍ عَنِ ابْنِ سِیرِینَ قَالَ: إِنْ کَانَ أَحَدٌ عَرَفَ أَجَلَهُ فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَمَرَ أَنْ یُکْتَبَ لَهُ مَنْ یَدْخُلُ الْکُوفَةَ فَکُتِبَ لَهُ أُنَاسٌ وَ رُفِعَتْ أَسْمَاؤُهُمْ فِی صَحِیفَةٍ فَقَرَأَهَا فَلَمَّا مَرَّ عَلَی اسْمِ ابْنِ مُلْجَمٍ وَضَعَ إِصْبَعَهُ عَلَی اسْمِهِ ثُمَّ قَالَ قَاتَلَکَ اللَّهُ قَاتَلَکَ اللَّهُ وَ لَمَّا قِیلَ لَهُ فَإِذَا(2) عَلِمْتَ أَنَّهُ یَقْتُلُکَ فَلِمَ لَا تَقْتُلُهُ فَیَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُعَذِّبُ الْعَبْدَ حَتَّی یَقَعَ (3) مِنْهُ الْمَعْصِیَةُ وَ تَارَةً یَقُولُ فَمَنْ یَقْتُلُنِی.
الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ: أَنَّهُ خَطَبَ علیه السلام فِی الشَّهْرِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ فَقَالَ أَتَاکُمْ شَهْرُ
ص: 315
ماه رمضان بر شما فرا میرسد و آن سرور همه ماهها است و اول سال. در آن آسیاب شیطان به حرکت در میآید. بدانید که امسال در یک صف واحد حج میگزارید و نشانه آن این است که من در میان شما نیستم.
صفوانیّ در الإحَن و المِحَن آورده است که أصبغ گفت: از علی علیه السلام پیش از آن که جمعه کشته شود شنیدم که می فرمود: هر کس از فرزندان عبد المطلب این جا است به من نزدیک شود. به غیر از قاتل من کسی را نکشید. شما را فردا پیدا نکنم که با شمشیرهایتان مردم را احاطه کرده و میگویید: امیرالمؤمنین کشته شد.
عثمان بن مغیره گفت: وقتی ماه رمضان فرا رسید علی علیه السلام شبی نزد امام حسن، شبی نزد امام حسین و شبی نزد عبدالله بن عباس شام میخورد – و درستتر نزد عبدالله بن جعفر است – و بیش از سه لقمه نمیخورد. از او در این مورد سوال شد، فرمود: امر پروردگارم بر من میرسد در حالی که شکمم خالی است و آن یک یا دو شب است و در آن شب ضربت میخورم.
و همچنین علی علیه السلام از کشته شدن جماعتی خبر داد، از آن جمله حُجربن عَدی، رُشَید هَجَری، کمیل بن زیاد، میثم تمّار، محمد بن أکتم، خالد بن مسعود، حبیب بن مُظاهر، جُوَیریه، عَمرو بن حَمِق، قنبر و مِزرَع و غیره که قاتلانشان و چگونگی مرگشان را چنان که إن شاءالله توضیح آن خواهد آمد توصیف میکند.
عبدالعزیز و صهیب بن ابو عالیه روایت کردند که مزرع بن عبدالله با من سخن گفت و روایت کرد که از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدم که می فرمود: به خدا قسم سپاهی میآید تا این که وقتی به بیابان میرسد آنها را فرو میبرد. گفتم: این غیب گویی است. گفت: به خدا قسم آن چه امیرالمؤمنین علیه السلام به من خبر داده خواهد شد، مردی دستگیر، کشته و میان کنگرههای این مسجد به صلیب کشیده خواهد شد. گفتم: این غیب دوم است. گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام که مورد اعتماد و امین است این را به من گفت. ابوعالیه گفت: جمعهای بر ما نیامد تا این که مِزرَع دستگیر و میان کنگرهها به صلیب کشیده شد.
در المعرفه و التاریخ از نسوی آمده است رزین فافِقی گفت: از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که می فرمود: ای اهل عراق از میان شما هفت نفر در عذراء کشته میشود. و مثل آنها مانند مثل اصحاب
ص: 316
رَمَضَانَ وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهُورِ وَ أَوَّلُ السَّنَةِ وَ فِیهِ تَدُورُ رَحَی الشَّیْطَانِ أَلَا وَ إِنَّکُمْ حَاجُّوا الْعَامِ صَفّاً وَاحِداً وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنِّی لَسْتُ فِیکُمْ.
الصَّفْوَانِیُّ فِی الْإِحَنِ وَ الْمِحَنِ قَالَ الْأَصْبَغُ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام قَبْلَ أَنْ یُقْتَلَ بِجُمْعَةٍ یَقُولُ أَلَا مَنْ کَانَ هَاهُنَا مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَلْیَدْنُ مِنِّی لَا تَقْتُلُوا غَیْرَ قَاتِلِی أَلَا لَا أَلْفِیَنَّکُمْ غَداً تُحِیطُونَ النَّاسَ بِأَسْیَافِکُمْ تَقُولُونَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.
عُثْمَانُ بْنُ الْمُغِیرَةِ: أَنَّهُ لَمَّا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ کَانَ علیه السلام یَتَعَشَّی لَیْلَةً عِنْدَ الْحَسَنِ- وَ لَیْلَةً عِنْدَ الْحُسَیْنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ الْأَصَحُّ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ فَکَانَ لَا یَزِیدُ عَلَی ثَلَاثِ لُقَمٍ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَأْتِینِی أَمْرُ رَبِّی وَ أَنَا خَمِیصٌ إِنَّمَا هِیَ لَیْلَةٌ أَوْ لَیْلَتَانِ فَأُصِیبَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ وَ کَذَلِکَ أَخْبَرَ علیه السلام بِقَتْلِ جَمَاعَةٍ مِنْهُمْ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ وَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ وَ کُمَیْلُ بْنُ زِیَادٍ وَ مِیثَمٌ
التَّمَّارُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَکْتَمَ وَ خَالِدُ بْنُ مَسْعُودٍ وَ حَبِیبُ بْنُ الْمُظَاهِرِ وَ جُوَیْرِیَةُ وَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ وَ قَنْبَرُ وَ مِزْرَعٌ وَ غَیْرُهُمْ وَ وَصَفَ قَاتِلِیهِمْ وَ کَیْفِیَّةَ قَتْلِهِمْ عَلَی مَا یَجِی ءُ بَیَانُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
عَبْدُ الْعَزِیزِ وَ صُهَیْبُ بْنُ أَبِی الْعَالِیَةِ(1) قَالَ حَدَّثَنِی مُزَرِّعُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: أَمَ (2) وَ اللَّهِ لَیُقْبِلَنَّ جَیْشٌ حَتَّی إِذَا کَانَ بِالْبَیْدَاءِ خُسِفَ بِهِمْ فَقُلْتُ هَذَا غَیْبٌ قَالَ وَ اللَّهِ لَیَکُونَنَّ مَا خَبَّرَنِی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیُؤْخَذَنَّ رَجُلٌ فَلَیُقْتَلَنَّ وَ لَیُصْلَبَنَّ بَیْنَ شُرْفَتَیْنِ مِنْ شُرَفِ هَذَا الْمَسْجِدِ فَقُلْتُ هَذَا ثَانِی قَالَ حَدَّثَنِی الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ أَبُو الْعَالِیَةِ فَمَا أَتَتْ عَلَیْنَا جُمْعَةٌ حَتَّی أُخِذَ مُزَرِّعٌ وَ صُلِبَ بَیْنَ الشُّرْفَتَیْنِ.
الْمَعْرِفَةُ وَ التَّارِیخُ عَنِ النَّسَوِیِّ قَالَ رَزِینٌ الْفَافِقِیُ (3) سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ: یَا أَهْلَ الْعِرَاقِ سَیُقْتَلُ مِنْکُمْ سَبْعَةُ نَفَرٍ بِعَذْرَاءَ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ أَصْحَابِ
ص: 316
اُخدود است. پس از آن حجر ویارانش کشته شدند.(1)
توضیح
عذراء: مکانی در چهار فرسخی دمشق یا روستایی در شام. فیروزآبادی آن را ذکر کرده است.(2)
روایت41.
مناقب ابن شهر آشوب: و علی علیه السلام بعد از آن فتنهها را ذکر کرد. امام در کوفه خطبه گفت و وقتی عجز آنها را دید فرمود: بعد از من با کدام امام میجنگید؟ و بعد از خانههایتان از کدام خانه محافظت میکنید؟ بدانید که بعد از من با خواری فراگیر و شمشیر برّان که اثرش زشت است و ظالمان آن را برای شما سنّت قرار میدهند روبرو میشوید.
و به اهل کوفه فرمود: بدانید که مردی گلو گشاد و شکم بزرگ بر شما چیره میشود که هر چه مییابد میخورد و هر چه نمییابد میخواهد. او را بکشید ولی هرگز نمیتوانید او را بکشید. بدانید که او شما را امر میکند به ناسزاگویی و برائت نسبت به من. مرا ناسزاگویید ولی از من برائت مجویید که من بر فطرت به دنیا آمدم و در اسلام و هجرت پیشی گرفتم – منظورش معاویه بود - .
علی علیه السلام به اهل بصره فرمود: اگر در حالی که من حق امانت شما را ادا کرده و شما را به غیب نصیحت کردم و شما مرا متهم کرده و دروغگو شمردید، خداوند جوان ثقیف را بر شما مسلّط میکند. گفتند: جوان ثقیف کیست؟ گفت: مردی که هیچ حرمتی از خدا را باقی نگذارد مگر این که آن را هتک کند. – منظورش حجّاج بود - .
و علی علیه السلام از قیام ترکها و زنگیها خبر داد. سید رضی آن را در نهج البلاغه روایت کرد و محمود(3)
در الفائق سخن امام علیه السلام را آورده است که فرمود: اموری طولانی و سخت و سنگین و همچنین مصیبتی عاجز کننده در پی شماست.(4)
ص: 317
الْأُخْدُودِ فَقُتِلَ حُجْرٌ وَ أَصْحَابُهُ (1).
عذراء موضع علی برید من دمشق أو قریة بالشام ذکره الفیروزآبادی (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ ذَکَرَ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ الْفِتَنَ خَطَبَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ لَمَّا رَأَی عَجْزَهُمْ فَقَالَ مَعَ أَیِّ إِمَامٍ بَعْدِی تُقَاتِلُونَ وَ أَیَّ دَارٍ بَعْدَ دَارِکُمْ تَمْنَعُونَ أَمَا إِنَّکُمْ سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی ذُلًّا شَامِلًا وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ أَثَرَةً قَبِیحَةً یَتَّخِذُهَا الظَّالِمُونَ عَلَیْکُمْ سُنَّةً وَ قَالَ لِأَهْلِ الْکُوفَةِ أَمَا إِنَّهُ سَیَظْهَرُ عَلَیْکُمْ رَجُلٌ رَحْبُ الْبُلْعُومِ مُنْدَحِقُ الْبَطْنِ (3) یَأْکُلُ مَا یَجِدُ وَ یَطْلُبُ مَا لَا یَجِدُ فَاقْتُلُوهُ وَ لَنْ تَقْتُلُوهُ أَلَا وَ إِنَّهُ سَیَأْمُرُکُمْ بِسَبِّی وَ الْبَرَاءَةِ مِنِّی فَأَمَّا السَّبُّ فَسُبُّونِی وَ أَمَّا الْبَرَاءَةُ مِنِّی (4) فَلَا تَتَبَرَّءُوا مِنِّی فَإِنِّی وُلِدْتُ عَلَی الْفِطْرَةِ وَ سَبَقْتُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْهِجْرَةِ یَعْنِی مُعَاوِیَةَ وَ قَالَ علیه السلام لِأَهْلِ الْبَصْرَةِ إِنْ کُنْتُ قَدْ أَدَّیْتُ لَکُمُ الْأَمَانَةَ وَ نَصَحْتُ لَکُمْ بِالْغَیْبِ وَ اتَّهَمْتُمُونِی فَکَذَّبْتُمُونِی فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَی ثَقِیفٍ قَالُوا وَ مَا فَتَی ثَقِیفٍ قَالَ رَجُلٌ لَا یَدَعُ لِلَّهِ حُرْمَةً إِلَّا انْتَهَکَهَا یَعْنِی الْحَجَّاجَ.
وَ أَخْبَرَ علیه السلام بِخُرُوجِ التُّرْکِ وَ الزِّنْجِ. رَوَاهُ الرَّضِیُّ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ وَ ذَکَرَ مَحْمُودٌ(5) فِی الْفَائِقِ قَوْلَهُ علیه السلام: إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمْ أُمُوراً مُتَمَاحِلَةً رُدُحاً وَ بَلَاءً مُبْلِحاً(6).
ص: 317
توضیح
جزری در النهایه گفت: در سخن علی علیه السلام که فرمود: «إنّ من ورائکم فتناً و بلاءً مُکلِحاً مُبلِحاً» مکلحا و مبلحا یعنی خسته و عاجز کننده(1). گفت: و سخن علی علیه السلام که فرمود: «إنّ من ورائکم أموراً متحاملة ردحاً» نیز مانند آن است. المتحاملة: طولانی. الردح: سنگین و بزرگ و مفرد آن رداح است. منظور فتنهها است.(2)
روایت42.
مناقب ابن شهر آشوب: و علی علیه السلام در خطبه لُؤلُؤئیّة فرمود: بدانید که من به زودی مسافرم و روانه غیبت می شوم. از فتنههای امویان و حکومت کسرویّه بترسید. و از سخنان ایشان: چه بسیارند کشتار و مصیبتهایی که حکومت بنی عباس آن را با ترس و ناامیدی به وجود میآورند. و برای آنها شهری به نام زوراء میان دجله و دُجَیل بنا می شود. سپس آن را توصیف کرد و گفت: و در آن پادشاهان بنی شیصبان که بیست و چهار نفر هستند به تعداد سنی الکدید پشت سر هم میآیند. اولین آنها سفّاح سپس مقلاص، جموح و مجروح – در روایتی مخدوع – مظفّر، المونث، نظار، کبش، مُتَهوِّر، مستظلم، مستصعب – و در روایتی مستضعف – علّام، مختَطِف، غُلام، زوائدی، مُترِف، کدید، أکدر – و در روایتی أکتب – أکلب، مُشرف، وشیم، صلام، عُثون، - و در روایتی: و رِکاز –عَینون،سپس فتنه سرخ و القلادة الغبراء ، سپس در پی آن قائم حق بر میخیزد.
و علی علیه السلام در خطبه غرّاء که میفرماید: وای بر اهل زمین آن زمان که بر منبرهایشان نام مُلتَجی و مستکفی برده شود، ملتجی در میان ألقابشان شناخته شده نیست. ولی وقتی صفات آنها را بررسی کردیم
ص: 318
قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام: إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمْ فِتَناً وَ بَلَاءً مُکْلِحاً مُبْلِحاً. أی معییا(1) قَالَ وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام: إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمْ أُمُوراً مُتَمَاحِلَةً رُدُحاً. المتماحلة المتطاولة و الردح الثقیلة العظیمة واحدها رداح یعنی الفتن (2).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ ذَکَرَ علیه السلام فِی خُطْبَتِهِ اللُّؤْلُؤِیَّةِ أَلَا وَ إِنِّی ظَاعِنٌ عَنْ قَرِیبٍ وَ مُنْطَلِقٌ لِلْمَغِیبِ فَارْهَبُوا الْفِتَنَ الْأُمَوِیَّةَ وَ الْمَمْلَکَةَ الْکَسْرَوِیَّةَ وَ مِنْهَا فَکَمْ مِنْ مَلَاحِمَ وَ بَلَاءٍ مُتَرَاکِمٍ تقتل (3) [تَفْتِلُ] مَمْلَکَةَ بَنِی الْعَبَّاسِ بِالرَّوْعِ وَ الْیَأْسِ وَ تُبْنَی لَهُمْ مَدِینَةٌ یُقَالُ لَهَا الزَّوْرَاءُ بَیْنَ دِجْلَةَ وَ دُجَیْلٍ ثُمَّ وَصَفَهَا ثُمَّ قَالَ فَتَوَالَتْ فِیهَا مُلُوکُ بَنِی شَیْصَبَانَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ مَلِکاً عَلَی عَدَدِ سِنِی الْکَدِیدِ فَأَوَّلُهُمُ السَّفَّاحُ وَ الْمِقْلَاصُ وَ الْجَمُوحُ وَ الْمَجْرُوحُ وَ فِی رِوَایَةٍ الْمَخْدُوعُ (4) وَ الْمُظَفَّرُ وَ الْمُؤَنَّثُ وَ النَّظَّارُ وَ الْکَبْشُ وَ الْمُتَهَوِّرُ(5) وَ الْمُسْتَظْلِمُ وَ الْمُسْتَصْعِبُ- وَ فِی رِوَایَةٍ الْمُسْتَضْعَفُ- وَ الْعَلَّامُ وَ الْمُخْتَطِفُ وَ الْغُلَامُ الزَّوَائِدِیُّ وَ الْمُتْرَفُ وَ الْکَدِیدُ(6) وَ الْأَکْدَرُ- وَ فِی رِوَایَةٍ وَ الْأَکْتَبُ وَ الْأَکْلَبُ وَ الْمُشْرِفُ وَ الْوَشِیمُ وَ الصَّلَامُ وَ الْعُثُونُ وَ فِی رِوَایَةٍ وَ الرِّکَازُ وَ الْعَیْنُوقُ ثُمَّ الْفِتْنَةُ الْحَمْرَاءُ وَ الْقِلَادَةُ(7) الْغَبْرَاءُ فِی عَقِبِهَا قَائِمُ الْحَقِّ.
وَ قَوْلُهُ علیه السلام فِی الْخُطْبَةِ الْغَرَّاءِ وَیْلٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ إِذَا دُعِیَ عَلَی مَنَابِرِهِمْ بِاسْمِ الْمُلْتَجِی وَ الْمُسْتَکْفِی وَ لَمْ یُعْرَفِ الْمُلْتَجِی فِی أَلْقَابِهِمْ وَ لَکِنْ لَمَّا بَیَّنَّا(8) صِفَتَهُمْ
ص: 318
ملقّب به متّقی که به بنی حمدان پناه برد را یافتیم. سپس از مردی از قبیله ربیعه نقل میکند که گفت: در اول نامش سین و میم است و به دنبال مردی میآید که در نامش دال و قاف وجود دارد. سپس ویژگی او و حکومتش را ذکر میکند.
و سخن علی علیه السلام که فرمود: و از جمله آنها غلامی است که ساقهایش بور است نام او أحمد میباشد. و سخن ایشان که فرمود: و ندا دهنده زخمیها بر کشتهها ندا سر میدهد، و مردان دفن میشوند. و غلبه هند بر سِند، غلبه قُفص بر سعیر، غلبه قِبط بر أطراف مصر، غلبه اندلس بر أطراف افریقا، غلبه حبشه بر یمن، غلبه ترکها بر خراسان، غلبه روم بر شام، غلبه اهل ارمنستان بر ارمنستان. فریاد زننده در عراق فریاد میزند: حجاب دریده و دوشیزه ازاله بکارت شد و علم ملعون دجّال ظهور کرد. سپس خروج قائم علیه السلام را ذکر کرد.(1)
توضیح
فیروزآبادی گفت: قفصة شهری در سمت افریقا و محلی در سرزمین عربها است. القفص با ضمّه: کوهی در کرمان و روستایی میان بغداد و عکبراء است(2). و السعیر شاید نام محلی باشد که در کتب لغت ذکر نشده است، یا تصحیف السعد است که محلی نزدیکی مدینه، کوهی در حجاز و شهری که در آن زره ساخته میشود میباشد. و با ضمّه محلی نزدیک یمامه و نام کوهی است. السغد با غین نقطه دار محلی است معروف در سمرقند.
روایت43.
مناقب ابن شهر آشوب: علی علیه السلام در خطبه اش اقالیم را ذکر کرد و آن چه را که در هر اقلیمی رخ میدهد را توصیف کرد. سپس هر اتفاقی که بعد از هر ده سال از بعد رحلت پیامبرصلی الله علیه و آله تا پایان سیصد و ده سال رخ میدهد از فتح قسطنطنیّه، صقالبه، اندلس، حبشه، نوبة، ترک، کَرک، مَلّ و حسَل، تاویل، تاریس، صین و دورترین شهرهای دنیا را ذکر کرد.(3)
توضیح
الکرک با فتحه روستایی در دامنه کوه لبنان. الملّ نام مکانی است.
ص: 319
وَجَدْنَا الْمُلَقَّبَ بِالْمُتَّقِی الَّذِی الْتَجَأَ إِلَی بَنِی حَمْدَانَ ثُمَّ یَذْکُرُ الرَّجُلَ مِنْ رَبِیعَةَ الَّذِی قَالَ فِی أَوَّلِ اسْمِهِ سِینٌ وَ مِیمٌ وَ یَعْقُبُ بِرَجُلٍ فِی اسْمِهِ دَالٌ وَ قَافٌ ثُمَّ یَذْکُرُ صِفَتَهُ وَ صِفَةَ مُلْکِهِ.
وَ قَوْلُهُ علیه السلام وَ إِنَّ مِنْهُمُ الْغُلَامَ الْأَصْفَرَ السَّاقَیْنِ اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ قَوْلُهُ علیه السلام وَ یُنَادِی مُنَادِی الْجَرْحَی عَلَی الْقَتْلَی وَ دَفْنِ الرِّجَالِ وَ غَلَبَةِ الْهِنْدِ عَلَی السِّنْدِ وَ غَلَبَةِ الْقُفْصِ عَلَی السَّعِیرِ وَ غَلَبَةِ الْقِبْطِ عَلَی أَطْرَافِ مِصْرَ وَ غَلَبَةِ أَنْدُلُسَ عَلَی أَطْرَافِ إِفْرِیقِیَةَ وَ غَلَبَةِ الْحَبَشَةِ عَلَی الْیَمَنِ وَ غَلَبَةِ التُّرْکِ عَلَی خُرَاسَانَ وَ غَلَبَةِ الرُّومِ عَلَی الشَّامِ وَ غَلَبَةِ أَهْلِ إِرْمِینِیَّةَ عَلَی إِرْمِینِیَّةَ وَ صَرَخَ الصَّارِخُ بِالْعِرَاقِ هُتِکَ الْحِجَابُ وَ افْتُضَّتِ الْعَذْرَاءُ وَ ظَهَرَ عَلَمُ اللَّعِینِ الدَّجَّالُ ثُمَّ ذَکَرَ خُرُوجَ الْقَائِمِ علیه السلام(1).
قال الفیروزآبادی قفصة بلد بطرف إفریقیة و موضع بدیار العرب و القفص بالضم جبل بکرمان و قریة بین بغداد و عکبراء(2) و السعیر لعله اسم موضع لم یذکر فی اللغة أو هو تصحیف السعد موضع قرب المدینة و جبل بالحجاز و بلد یعمل فیه الدروع و بالضم موضع قرب الیمامة و جبل و السغد بالغین المعجمة موضع معروف بسمرقند.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ ذَکَرَ فِی خُطْبَتِهِ الْأَقَالِیمَ فَوَصَفَ مَا یَجْرِی فِی کُلِّ إِقْلِیمٍ ثُمَّ وَصَفَ مَا یَجْرِی بَعْدَ کُلِّ عَشْرِ سِنِینَ مِنْ مَوْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی تَمَامِ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ عَشْرِ سِنِینَ مِنْ فَتْحِ قُسْطَنْطَنِیَّةَ وَ الصَّقَالِبَةِ وَ الْأَنْدُلُسِ وَ الْحَبَشَةِ وَ النُّوبَةِ وَ التُّرْکِ وَ الْکَرْکِ وَ مَلٍّ وَ حَسَلٍ وَ تاویل وَ تاریس وَ الصِّینِ وَ أَقَاصِی مُدُنِ الدُّنْیَا(3).
الکرک بالفتح قریة بلحف جبل لبنان و المل اسم موضع و
ص: 319
الحَسَلات با حرکت دو حرف: بلندیهایی در دیارالضباب - سرزمین مه - و گفته میشود: حسلة و حسیلة. و تاویل و تاریس ناشناخته هستند.
روایت44.
مناقب ابن شهر آشوب: سخن علی علیه السلام در خطبه قصیّه که فرمود: شگفت بسیار از ما بین ماه جمادی و رجب. و همچنین فرمود: چه چیز شگفتانگیزتر از مردگانی است که سرهای زنده ها را میزنند. و سخن ایشان در خطبه مَلاحم معروف به زهراء که فرمود: در میان سالها سالهایی هستند که ساقط کننده هستند که در آنها هزار جوان زیبا و برگزیده کشته میشود. در آن سالها مردانی کشته و زنانی اسیر میشوند. و اموال و اعتقاد مردم به غارت میرود، خانهها و قصرهایشان تخریب شده و آتش میگیرد. و بردگان، انسانهای فرومایه و فرزندان کنیزانشان بر آنها حکومت می یابند. در آن سالها حکومت پادشاهان ظالم و قاضیان خیانت کار نابود میشود. سپس بعد از کلامی فرمود:آن سالهای دهگانه کامل است. سپس قول حضرت که فرمود: حکومت فرزند عبّاس از خراسان آمد و از خراسان رفت.
علی علیه السلام در مورد معتصم فرمود: بر روی منبرها برای او با میم، عین و صاد دعا میشود و او مردی است که صاحب فتوحات، پیروزی و غلبه است و او است که پرچمهایش در سرزمین روم به اهتزاز در میآید و شهرهای دست نیافتنی آن را فتح میکند. و عقاب خشن از عقاب آن بالاتر میرود بعد از هارون و جعفر. و سرزمین ویران شده را خانه و محل حکومت قرار میدهد. عربها را کنار زده و غیر عرب و ترکها را دوستان و وزیران خود قرار میدهد.
و سخن ایشان که فرمود: و حدود آن چه خدا در کتابش بر محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد را باطل میکند و گفته میشود: فلانی چنین نظر داد و فلانی چنین ادعا کرد-
منظورش ابوحنیفه و شافعی و دیگران بود – تفسیر به رأی ها و قیاس ها را گرفته و أحادیث و قرآن را پشت گوش میاندازد. و در این زمان خمر نوشیده می شود و نام دیگری بر آن می گذارد و همراه آن بر طبل و تنبور و عود نواخته میشود. و ظرف طلا و نقره استفاده میکند .
ص: 320
الحسلات محرکة هضبات بدیار الضباب و یقال حسلة و حسیلة و تاویل و تاریس غیر معروفین.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ قَوْلُهُ علیه السلام فِی الْخُطْبَةِ الْقَصِیَّةِ مِنْ قَوْلِهِ الْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ بَیْنَ الْجُمَادَی وَ رَجَبٍ وَ قَوْلُهُ وَ أَیُّ عَجَبٍ أَعْجَبُ مِنْ أَمْوَاتٍ یَضْرِبُونَ هَامَاتِ الْأَحْیَاءِ وَ قَوْلُهُ علیه السلام فِی خُطْبَةِ الْمَلَاحِمِ الْمَعْرُوفَةِ بِالزَّهْرَاءِ وَ إِنَّ مِنَ السِّنِینَ سنون [سِنِینَ] جَوَاذِعَ تُجْذَعُ فِیهَا أَلْفُ غَطَارِفَةٍ وَ هَرَاقِلَةٍ یُقْتَلُ فِیهَا رِجَالٌ وَ تُسْبَی فِیهَا نِسَاءٌ وَ یُسْلَبُ فِیهَا قَوْمٌ أَمْوَالُهُمْ وَ أَدْیَانُهُمْ وَ تُخَرَّبُ وَ تُحْرَقُ دُورُهُمْ وَ قُصُورُهُمْ وَ تُمْلَکُ عَلَیْهِمْ عَبِیدُهُمْ وَ أَرَاذِلُهُمْ وَ أَبْنَاءُ إِمَائِهِمْ یُذْهَبُ فِیهَا مُلْکُ مُلُوکِ الظَّلَمَةِ وَ الْقُضَاةِ الْخَوَنَةِ ثُمَّ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ تِلْکَ سِنُونَ عَشْرٍ کَوَامِلَ ثُمَّ قَوْلُهُ إِنَّ مُلْکَ وُلْدِ الْعَبَّاسِ مِنْ خُرَاسَانَ یُقْبِلُ وَ مِنْ خُرَاسَانَ یَذْهَبُ.
وَ قَوْلُهُ علیه السلام: فِی الْمُعْتَصِمِ یُدْعَی لَهُ عَلَی الْمَنَابِرِ(1) بِالْمِیمِ وَ الْعَیْنِ وَ الصَّادِ فَذَلِکَ رَجُلٌ صَاحِبُ فُتُوحٍ وَ نَصْرٍ وَ ظَفَرٍ وَ هُوَ الَّذِی تَخْفِقُ (2) رَایَاتُهُ بِأَرْضِ الرُّومِ وَ سَیَفْتَحُ الْحَصِینَةَ مِنْ مُدُنِهَا وَ یَعْلُو الْعِقَابَ الْخَشِنَ مِنْ عِقَابِهَا بِعَقِبِ هَارُونَ وَ جَعْفَرٍ وَ یَتَّخِذُ الْمُؤْتَفِکَةَ بَیْتاً وَ دَاراً وَ یُبْطِلُ الْعَرَبَ وَ تتخذ [یَتَّخِذُ] الْعَجَمَ التُّرْکَ أَوْلِیَاءَ وَ وُزَرَاءَ وَ قَوْلُهُ علیه السلام وَ یُبْطِلُ حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ- عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یُقَالُ رَأَی فُلَانٌ وَ زَعَمَ فُلَانٌ یَعْنِی أَبَا حَنِیفَةَ وَ الشَّافِعِیَّ وَ غَیْرَهُمَا وَ یَتَّخِذُ الْآرَاءَ وَ الْقِیَاسَ وَ یَنْبِذُ الْآثَارَ وَ الْقُرْآنَ وَرَاءَ الظُّهُورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تُشْرَبُ الْخُمُورُ وَ تُسَمَّی بِغَیْرِ اسْمِهَا وَ یُضْرَبُ عَلَیْهَا بِالْعَرْطَبَةِ وَ الْکُوبَةِ وَ الْقَیْنَاتِ وَ الْمَعَازِفِ (3) وَ تُتَّخَذُ آنِیَةُ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ
ص: 320
و سخن حضرت علیه السلام که فرمود: قصرها و خانهها را بنا میکنند، لباس ابریشم و دیبا میپوشد و غلامان را عریان میسازد، بر آنها گوشواره آویزان میکنند و کمربند میبندند.(1)
توضیح
تسفر الغلمان یعنی چهره آنها را باز میکند و کنایه از به کارگیری و آشکار کردن آنها در مجالس است. و بعید نیست که در أصل «نسفد» از السفاد که به معنای جماع است باشد. سخن حضرت علیه السلام که فرمود: «فیشنفونهم» از الشنف است و آن چیزی است که در بالای گوش آویزان میشود. جزری گفت: در حدیث منصور آمده است: «جاء الغلام و علیه قرطق أبیض» یعنی پسر آمد و بر او قباء سفید بود و آن تعریب کلمه «کرته» است، بعضاً طاء مضموم میشود.(2)
فیروزآبادی گفت: القرطق بر وزن جندب است، معرب کلمه «کرته» و قرطقته فتقرطق یعنی آن را به او پوشاند و پوشید.(3)
در برخی نسخه ها «یقرطونهم» از القرط آمده است و آن زینتی است که در پایین گوش آویزان میشود.
روایت45.
مناقب ابن شهر آشوب: علی علیه السلام فرمود: روم آن چه از او گرفته شده را پس میگیرد و بر آن میافزاید – یعنی سواحل و مانند آن – ترکها آن چه از آنها گرفته شده را پس میگیرند.– یعنی کاشقر و ماوراء النهر – القُفص آن چه از آن گرفته شده را پس میگیرد.– یعنی تفلیس و مانند آن – القلقل آن چه از آن گرفته شده را پس میگیرد، سپس چیزهای شگفتآوری در آن وارد میکند و شهر نامیده میشود. برخی را معمّا میساخت و برخی را صریح میگفت تا جایی که فرمود: وای بر اهل بصره وقتی که چنین و چنان شود. وای بر اهل کوهها وقتی چنین و چنان شود. وای بر اهل دینور، وای بر اهل اصفهان از دست جالوت عبدالله حجّام. وای بر اهل عراق. وای بر اهل شام. وای بر اهل مصر. وای بر اهل فلان جا. سپس میفرماید: از جمله فراعنه جبال، فلانی است. وقتی معمّا میسازد میگوید: در نامش فلان حرف وجود دارد، تا این که سپاهیانی که بین حلوان و دینور و سپاهیانی که بین أبهر و زنجان کشته میشوند را ذکر میکند. و شوریده دیلمی و طبرستانی را ذکر میکند. ابن أحنف از پادشاهان بنی امیّه روایت کرد و آنها را پانزده نامید.
ص: 321
وَ قَوْلُهُ علیه السلام یُشَیِّدُونَ الْقُصُورَ وَ الدُّورَ وَ یُلْبَسُ الدِّیبَاجُ وَ الْحَرِیرُ وَ تُسْفَرُ(1) الْغِلْمَانُ فَیَشْنَفُونَهُمْ وَ یُقَرْطِقُونَهُمْ وَ یُمَنْطِقُونَهُمْ (2).
تسفر الغلمان أی تکشف وجوههم کنایة عن إخدامهم و إبرازهم فی المجالس و لا یبعد أن یکون فی الأصل نسفد من السفاد و هو الجماع قوله علیه السلام فیشنفونهم هو من الشنف و هو ما یعلق فی أعلی الأذن و قال الجزری فی حدیث منصور جاء الغلام و علیه قرطق أبیض أی قباء و هو تعریب کرته و قد تضم طاؤه (3) و قال الفیروزآبادی القرطق کجندب معرب کرته و قرطقته فتقرطق ألبسته إیاه فلبسه (4) و فی بعض النسخ یقرطونهم من القرط و هو حلی الأذن الذی یعلق فی أسفله.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ قَوْلُهُ علیه السلام: فَیَأْخُذُ الرُّومُ مَا أُخِذَ مِنْهَا وَ تَزْدَادُ یَعْنِی السَّاحِلَ وَ نَحْوَهَا وَ تَأْخُذُ التُّرْکُ مَا أُخِذَ مِنْهَا یَعْنِی کَاشْقَرَ وَ مَا وَرَاءَ النَّهَرِ- وَ یَأْخُذُ الْقُفْصُ مَا أُخِذَ مِنْهَا یَعْنِی تَفْلِیسَ وَ نَحْوَهَا وَ یَأْخُذُ القلقل مَا أُخِذَ مِنْهَا ثُمَّ یُورَدُ فِیهَا مِنَ الْعَجَائِبِ وَ یُسَمَّی مَدِینَةً وَ یُلْغِزُ بِبَعْضٍ وَ یُصَرِّحُ بِبَعْضٍ حَتَّی یَقُولَ الْوَیْلُ لِأَهْلِ الْبَصْرَةِ إِذَا کَانَ کَذَا وَ کَذَا الْوَیْلُ لِأَهْلِ الْجِبَالِ إِذَا کَانَ کَذَا وَ کَذَا وَ الْوَیْلُ لِأَهْلِ الدِّینَوَرِ وَ الْوَیْلُ لِأَهْلِ أَصْفَهَانَ مِنْ جَالُوتَ عَبْدِ اللَّهِ الْحَجَّامِ وَ الْوَیْلُ لِأَهْلِ الْعِرَاقِ الْوَیْلُ لِأَهْلِ الشَّامِ الْوَیْلُ لِأَهْلِ مِصْرَ الْوَیْلُ لِأَهْلِ فُلَانَةَ ثُمَّ یَقُولُ مِنْ فَرَاعِنَةِ الْجِبَالِ فُلَانٌ فَإِذَا أَلْغَزَ قَالَ فِی اسْمِهِ حَرْفُ کَذَا حَتَّی ذَکَرَ الْعَسَاکِرَ الَّتِی تُقْتَلُ بَیْنَ حُلْوَانَ وَ الدِّینَوَرِ وَ الْعَسَاکِرَ الَّتِی تُقْتَلُ بَیْنَ أَبْهَرَ وَ زَنْجَانَ وَ یَذْکُرُ الثَّائِرَ مِنَ الدَّیْلَمِ وَ طَبَرِسْتَانَ وَ رَوَی ابْنُ الْأَحْنَفِ عَنْ مُلُوکِ بَنِی أُمَیَّةَ فَسَمَّاهُمْ خَمْسَةَ عَشَرَ
ص: 321
و از خطبههای حضرت علیه السلام این است که فرمود: وای بر این امت از مردانِ درخت ملعونة که پروردگارتان آن را ذکر کرده است. ابتدایشان سرسبز و انتهایشان شکافته و خرد شده است، سپس امر ولایت أمّت محمد را مردانی بر عهده میگیرند که اولین آنها مهربانترینشان، دومی خونریزترین، پنجمی مقتدرترین، هفتمی داناترین و دهمی کافرترین آنها است که یکی از نزدیکانش او میکشد.پانزدهمی رنجش بسیار و ثروتش اندک است. شانزدهمی بیش از همه ادای حق و صله رحم میکند. گویی که من هیجدهمی را میبینم که پاهایش در خون حرکت میکند بعد از این که خشمگین شده و سربازش را سرزنش میکند. از فرزندان او سه مرد هستند که زندگیشان زندگی گمراهی است. بیست و دومی آنها پیری فرتوت است که عمرش طولانی است و مردم با روزگار او به سازگاری میرسند. بیست و ششمی آنها کسی است که حکومت از او میگریزد همانند گریختن شتر مرغ، و مسخرهگر پرحرف او را یاری میرساند. گویی او را میبینم که بر روی پل زوراء کشته شده است « ذلک بما قدّمت یداک و أنّ الله لیس بظلّام للعبید » (1) {و این به خاطر چیزی است که دستانت پیشتر فرستاده و خداوند هرگز ستمکار بر بندگان نیست.}
و از سخنان حضرت علیه السلام این است که فرمود: عراق ویران خواهد شد بین دو مرد و زخمیها و کشتهها بین آن دو فراوان میشوند – منظور طرلیک و دویلم است – گویی میبینم که در آن خون زنان با خون مردان آمیخته شده است. وای بر اهل عراق از دست بنی قَنطُوره.
و از سخنان حضرت علیه السلام این است که فرمود: گویی محل روییدن گیاه خارگوش را در ظاهر اهل حضّه میبینم در حالی که دو جنگ در آن اتفاق افتاده و دو گروه در آن دچار زیان شدهاند – منظور جنگ موصل است - تا این که باب الأذان نامیده شد. وای بر گِل از برخورد با دام ها (یا شریک ها)، وای بر عربها از اختلاط با ترکها، وای بر أمّت محمد وقتی که کشور را اهل آن اداره نکنند و بنو قنطورة از رود جیحون گذر کنند، آب دجله را بنوشند و قصد بصره و إیله کنند. به خدا قسم که شهرتان را خواهید شناخت تا جایی که گویی من به مسجد آن مینگرم که مانند دماغه کشتی یا شترمرغی نشسته است.(2)
توضیح
سخن حضرت که فرمود: «أوّلهم خضراء»، چون قرآن کریم آنها را به درخت ملعون تشبیه کرده است، امیرالمؤمنین علیه السلام آنها را در آغاز کارشان که حکومتشان قدرتمند و زندگیشان پررونق بود به درخت سرسبز تشبیه کرده و
ص: 322
وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام وَیْلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ رِجَالِهِمْ الشَّجَرَةِ الْمَلْعُونَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا رَبُّکُمْ تَعَالَی أَوَّلُهُمْ خَضْرَاءُ وَ آخِرُهُمْ هَزْمَاءُ ثُمَّ یَلِی بَعْدَهُمْ أَمْرُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ رِجَالٌ أَوَّلُهُمْ أَرْأَفُهُمْ وَ ثَانِیهِمْ أَفْتَکُهُمْ وَ خَامِسُهُمْ کَبْشُهُمْ وَ سَابِعُهُمْ أَعْلَمُهُمْ وَ عَاشِرُهُمْ أَکْفَرُهُمْ یَقْتُلُهُ أَخَصُّهُمْ بِهِ وَ خَامِسَ عَشَرَهُمْ کَثِیرُ الْعَنَاءِ قَلِیلُ الْغَنَاءِ سَادِسَ عَشَرَهُمْ أَقْضَاهُمْ لِلذِّمَمِ وَ أَوْصَلُهُمْ لِلرَّحِمِ کَأَنِّی أَرَی ثَامِنَ عَشَرَهُمْ تَفْحَصُ رِجْلَاهُ فِی دَمِهِ بَعْدَ أَنْ یَأْخُذَ جُنْدُهُ بِکَظَمِهِ مِنْ وُلْدِهِ ثَلَاثُ رِجَالٍ سِیرَتُهُمْ سِیرَةُ الضَّلَالِ الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ مِنْهُمُ الشَّیْخُ الْهَرِمُ تَطُولُ أَعْوَامُهُ وَ تُوَافِقُ الرَّعِیَّةَ أَیَّامُهُ السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْهُمْ یُشَرَّدُ الْمُلْکُ مِنْهُ شُرُودَ النَّقْنَقِ وَ یَعْضُدُهُ الْهَزْرَةُ الْمُتَفَیْهِقُ لَکَأَنِّی أَرَاهُ عَلَی جِسْرِ الزَّوْرَاءِ قَتِیلًا ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ مِنْهَا سَیُخَرَّبُ الْعِرَاقُ بَیْنَ رَجُلَیْنِ یَکْثُرُ بَیْنَهُمَا الْجَرِیحُ وَ الْقَتِیلُ یَعْنِی طرلیک (1) وَ الدُّوَیْلِمَ لَکَأَنِّی أُشَاهِدُ بِهِ دِمَاءَ ذَوَاتِ الْفُرُوجِ بِدِمَاءِ أَصْحَابِ السُّرُوجِ وَیْلٌ لِأَهْلِ الزَّوْرَاءِ مِنْ بَنِی قَنْطُورَةَ وَ مِنْهَا لَکَأَنِّی أَرَی مَنْبِتَ الشِّیحِ (2) عَلَی ظَاهِرِ أَهْلِ الْحِضَّةِ(3) قَدْ وَقَعَتْ بِهِ وَقْعَتَانِ یَخْسَرُ فِیهَا الْفَرِیقَانِ یَعْنِی وَقْعَةَ الْمَوْصِلِ حَتَّی سُمِّیَ بَابَ الْأَذَانِ وَ وَیْلٌ لِلطِّینِ مِنْ مُلَابَسَةِ الْأَشْرَاکِ وَ وَیْلٌ لِلْعَرَبِ مِنْ مُخَالَطَةِ الْأَتْرَاکِ وَیْلٌ لِأُمَّةٍ مُحَمَّدٍ إِذَا لَمْ تَحْمِلْ أَهْلَهَا الْبُلْدَانُ وَ عَبَرَ بَنُو قَنْطُورَةَ نَهَرَ جَیْحَانَ وَ شَرِبُوا مَاءَ دِجْلَةَ هَمُّوا بِقَصْدِ الْبَصْرَةِ وَ الْأَیْلَةِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَعْرِفُنَّ بَلْدَتَکُمْ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی جَامِعِهَا کَجُؤْجُؤِ سَفِینَةٍ أَوْ نَعَامَةِ جَاثِمَةٍ(4).
قوله علیه السلام أولهم خضراء لما شبهوا فی القرآن الکریم بالشجرة الملعونة شبههم أمیر المؤمنین علیه السلام فی بدو أمرهم لقوة ملکهم و طراوة عیشهم بالشجرة
ص: 322
در أواخر حکومتشان که اوضاع بر عکس است به درخت شکافته شده تشبیه کرده است. «تهزّمت العصا» یعنی شکافته شد. القربه: خشکید و شکست و یا از الهزیمه است. و اما در مورد بنی عباس بر کسی که به تاریخ مراجعه کند پوشیده نیست که أوّلینشان - که سفّاح است – مهربانترین آنها است و دومی – که منصور است – خونریزترین یعنی جری و شجاعترین آنها بوده و بیش از همه با حیله و نیرنگ مردم را به قتل میرساند. و پنجمی – که رشید است – مقتدرترین آنها است چرا که حکومت هیچ یک از آنها مانند حکومت او استحکام نیافت. و هفتمی – که مأمون است – داناترین آنها است که شهرت فراوانی علم او در میان دیگر پادشاهان از توضیح بی نیاز میکند. و دهمی – که متوکل است – کافرترین آنها بلکه کافرترین همه انسانها است، به خاطر سرسختی در تعقیب و شکنجه اهل بیت علیهم السلام، شیعیان و دیگر افراد. کسی که او را کشت از غلامان نزدیکش بود. و پانزدهمی معتمد علی الله أحمد بن متوکّل است، اگرچه زمان خلافتش بیست و سه سال بود اما بیشتر وقتش را درگیر جنگ با صاحب الزنج و دیگران بود به همین خاطر علی علیه السلام او را به رنج بسیار و ثروت اندک توصیف کرده است.
و شانزدهمی آنها معتضد بالله است که در خواب مردی را دید که به دجله آمد و دستش را به طرف آن دراز کرد و تمام آبش در دستش جمع شد، سپس دستش را باز کرد و آب جوشید. از معتضد پرسید آیا مرا میشناسی؟ گفت: نه .
فرمود: من علی بن ابی طالب هستم، وقتی بر تخت خلافت نشستی بر فرزندان من نیکی کن. وقتی به خلافت به او رسید علویان را دوست میداشت و به آنها نیکی میکرد. به همین خاطر علی علیه السلام او را به ادای حق و صله رحم وصف کرده است. و هجدهمی آنها جعفر ملقّب به مقتدر بالله است، مونس خادم از سپاه او جدا شد و به موصل آمد و بر آن استیلا یافت. سپاهی جمع آوری کرد، برگشت و در بغداد با مقتدر جنگید و سپاه او را شکست داد. او در جنگ کشته شد. بعد از مقتدر سه نفر از فرزندانش به خلافت رسیدند: راضی بالله محمد بن مقتدر، متّقی بالله إبراهیم بن مقتدر و مطیع لله فضل بن مقتدر.
و اما بیست و دومی آنها مکتفی بالله عبدالله است که بعد از چهل و یک سالگی در سال سیصد و سی و سه ادعای خلافت کرد. در سال سیصد و سی چهار أحمد بن بویه
ص: 323
الخضراء و فی أواخر دولتهم لکونهم بعکس ذلک بالشجرة الهزماء من قولهم تهزمت العصا أی تشققت و القربة یبست و تکسرت أو من الهزیمة و أما بنو العباس فلا یخفی علی من راجع التواریخ أن أولهم و هو السفاح کان أرأفهم و أن ثانیهم و هو المنصور کان أفتکهم أی أجرأهم و أشجعهم و أکثرهم قتلا للناس خدعة و غدرا و أن خامسهم و هو الرشید کان کبشهم إذ لم یستقر ملک أحد منهم کاستقرار ملکه و أن سابعهم و هو المأمون کان أعلمهم و اشتهار وفور علمه من بینهم یغنی عن البیان و أن عاشرهم و هو المتوکل أکفرهم بل أکفر الناس کلهم أجمعین لشدة نصبه و إیذائه لأهل البیت علیهم السلام و شیعتهم و سائر الخلق و أن من قتله کان من غلمانه الخاصة و خامس عشرهم المعتمد علی الله أحمد بن المتوکل و هو و إن کان زمان خلافته ثلاثا و عشرین سنة لکن کان فی أکثر زمانه مشتغلا بحرب صاحب الزنج و غیره فلذا وصفه علیه السلام بکثرة العناء و قلة الغناء.
و سادس عشرهم المعتضد بالله رأی فی النوم رجلا أتی دجلة فمد یده إلیها فاجتمع جمیع مائها فیها ثم فتح کفه ففاض الماء فسأل المعتضد أ تعرفنی قال لا قال أنا علی بن أبی طالب فإذا جلست علی سریر الخلافة فأحسن إلی أولادی فلما وصلت إلیه الخلافة أحب العلویین و أحسن إلیهم فلذا وصفه علیه السلام بقضاء العهد و صلة الرحم و ثامن عشرهم هو جعفر الملقب بالمقتدر بالله و خرج مونس الخادم من جملة عسکره و أتی الموصل و استولی علیه و جمع عسکرا و رجع و حارب المقتدر فی بغداد و انهزم عسکر المقتدر و قتل هو فی المعرکة و استولی علی الخلافة من بعده ثلاثة من أولاده الراضی بالله محمد بن المقتدر و المتقی بالله إبراهیم بن المقتدر و المطیع لله فضل بن المقتدر.
و أما الثانی و العشرون منهم فهو المکتفی بالله عبد الله و ادعی الخلافة بعد مضی إحدی و أربعین من عمره فی سنة ثلاث و ثلاثین و ثلاثمائة و استولی أحمد بن بویه
ص: 323
بر بغداد استیلا یافت، مکتفی را دستگیر کرد و چشمش را در آورد و در سال سیصدو سی و هشت از دنیا رفت. گفته میشود: ایام خلافتش یک سال و چهار ماه بود و ممکن است این قول که در اصل بیست و پنج یا بیست و شش بوده از اشتباهات مورخان یا راویان حدیث باشد. اولی قادر بالله أحمد بن إسحاق است که هشتاد و شش سال عمر کرده است و مدت خلافتش چهل و چهار سال و هشت ماه بوده است. ممکن است منظور علی علیه السلام از قائم به امر الله بیست و دومی باشد، به خاطر عدم اعتنایش به خلافت قاهر بالله، راضی بالله، مقتدر بالله و مکتفی بالله چون مستقل نبودند و ایام خلافتشان اندک بوده است. و به این ترتیب بیست و ششمی راشد بالله است. او به تحت حمایت عمادالدین زنگی گریخت، سپس یکی از فدائیین او را کشت. اما نکته ای که در آن است اینکه او در اصفهان کشته شد. و ممکن است منظور از بیست و ششم مستعصم باشد که او نیز این چنین کشته شد و آخرینشان بود. او را بیست وششمین نفر دانسته در حالی که سی و هفتمین نفر از آنها بوده است چون او بیست و ششمین نفر از بزرگانشان بوده است. به خاطر عدم استقلال بسیاری از آنها و مغلوب شدن در مقابل پادشاهان و ترکها و ممکن است منظور بیست و ششمین نفر از فرزندان عباس باشد، که در مورد این که او بیست وچهارمین نفر از فرزندان عباس است یا بیست و پنجمین اختلاف وجود دارد. طبق نظر آخر با عباس بیست و ششمی میشود. و طبق دو نظر اخیر به جای کلمه «یعضده» « یقصده» میباشد.
فیروزآبادی گفت: النقنق مانند زبرج یعنی شتر مرغ یا گریزان یا تیزپا.(1) و گفت: هزره بالعصا یهزره یعنی با آن به شدت بر پشت و پهلویش زد. با خشونت با او رفتار کرد و او را طرد کرد و راند که آن مهزور و هزیر است. الهزرة با حرکت یعنی زمین نرم.(2)و
گفت: تفیهق فی کلامه یعنی سخن گفت و زیاده روی کرد گویی که دهانش را با سخن پر کرد.(3)
جزری گفت: در حدیث
ص: 324
فی سنة أربع و ثلاثین و ثلاثمائة علی بغداد و أخذ المکتفی و سمل عینه (1) و توفی فی سنة ثمان و ثلاثین و ثلاثمائة و یقال إنه کان أیام خلافته سنة و أربعة أشهر و یحتمل أن یکون من خطاء المؤرخین أو رواة الحدیث بأن یکون فی الأصل الخامس و العشرون أو السادس و العشرون فالأول هو القادر بالله أحمد بن إسحاق و قد عمر ستا و ثمانین سنة و کانت مدة خلافته إحدی و أربعین سنة و الثانی القائم بأمر الله کان عمره ستا و سبعین سنة و خلافته أربعا و أربعین سنة و ثمانیة أشهر و یحتمل أن یکون علیه السلام إنما عبر عن القائم بأمر الله بالثانی و العشرین لعدم اعتداده بخلافة القاهر بالله و الراضی بالله و المقتدر بالله و المکتفی بالله لعدم استقلالهم و قلة أیام خلافتهم فعلی هذا یکون السادس و العشرون الراشد بالله فإنه هرب فی حمایة عماد الدین الزنجی ثم قتله بعض الفدائیین لکن فیه أنه قتل فی أصفهان و یحتمل أن یکون المراد بالسادس و العشرین المستعصم فإنه قتل کذلک و هو آخرهم و إنما عبر عنه کذلک مع کونه السابع و الثلاثین منهم لکونه السادس و العشرین من عظمائهم لعدم استقلال کثیر منهم و کونهم مغلوبین للملوک و الأتراک و یحتمل أیضا أن یکون المراد السادس و العشرون من العباس و أولاده فإنهم اختلفوا فی أنه هل هو الرابع و العشرون من أولاد العباس أو الخامس و العشرون منهم و علی الأخیر یکون بانضمام العباس السادس و العشرون و علی الأخیرین یکون مکان یعضده یقصده.
و قال الفیروزآبادی النقنق کزبرج الظلیم أو النافر أو الخفیف (2) و قال هزره بالعصا یهزره ضربه بها علی ظهره و جنبه شدیدا و غمز غمزا شدیدا و طرد و نفی فهو مهزور و هزیر و الهزرة و یحرک الأرض الرقیقة(3) و قال تفیهق فی کلامه تنطق و توسع کأنه ملأ به فمه (4) و قال الجزری فی حدیث
ص: 324
حذیفه آمده است: «نزدیک است که بنی قنطوراء اهل عراق را از عراق بیرون کنند – و روایت شده است اهل بصره– گویی آنها را میبینم که دماغهایشان پهن، چشمهایشان چپ و صورتهایشان عریض است. گفته شد: قنطوراء کنیز ابراهیم خلیل علیه السلام بود که فرزندانی برای او به دنیا آورد از آن جمله ترکها و چینیها هستند. و حدیث عمروبن عاص آمده است که گفت: «نزدیک است که بنو قنطوراء شما را از بصره بیرون کنند» و حدیث ابوبکر که گفت: «وقتی آخر الزمان شود بنی قنطوراء میآیند».
روایت46.
مناقب ابن شهر آشوب: علی علیه السلام از شهرهای ویران خبر داد.
قتاده از سعید بن مسیّب روایت کرد که از امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد کلام خدای تعالی که فرمود: « وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها »(1) {وهیچ شهری نیست مگر این که ما آنرا [در صورت نافرمانی] پیش از روز رستاخیز به هلاکت می رسانیم یا آن را سخت عذاب می کنیم}سوال شد. علی علیه السلام در روایتی طولانی پاسخ داد که بخشی از آن را انتخاب کردهایم: سمرقند، خاخ، خوارزم، اصفهان و کوفه به دست ترکها ویران میشود. و همدان، ریّ، دیلم، طبریّة، مدینه و فارس، با قحطی و گرسنگی نابود میشود. مکه به دست حبشه، بصره و بلخ با غرق شدن، سِند به دست هند و هند به دست تبّت و تبّت به دست چین ویران میشود. و یذشجان، صاغانی، کرمان و مناطقی از شام با سم اسبان و کشتار ویران میشود. و یمن به وسیله ملخها. سلطان، سجستان و برخی از مناطق شام با طوفان ویران میشود. شامان با طاعون، مرو با شن، هرات با مارها، نیشابوراز طریق قطع شدن خیرات، آذربایجان با سم اسبان و صاعقهها و بخارا با غرق شدن و گرسنگی ویران میشود و حلم و بغداد زیر و رو میشوند.(2)
توضیح
فیروزآبادی گفت: الجاح مکانی است در یمن و روضه خاخ میان مکه و مدینه است.(3)
گفت: صغانیان: ناحیه بزرگی است در ماوراء النهر، و صاغانی
ص: 325
حذیفة یوشک بنو قنطوراء أن یخرجوا أهل العراق من عراقهم و یروی أهل البصرة منها کأنی بهم خنس الأنوف خزر العیون عراض الوجوه قیل إن قنطوراء کانت جاریة لإبراهیم الخلیل علیه السلام ولدت له أولادا منهم الترک و الصین و منه حدیث عمرو بن العاص یوشک بنو قنطوراء أن یخرجوکم من أرض البصرة و حدیث أبی بکرة إذا کان آخر الزمان جاء بنو قنطوراء(1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ أَخْبَرَ علیه السلام عَنْ خَرَابِ الْبُلْدَانِ- رَوَی قَتَادَةُ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ: أَنَّهُ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها(2) فَقَالَ علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ انْتَخَبْنَا مِنْهُ تُخَرَّبُ سَمَرْقَنْدُ وَ خَاخٌ وَ خُوارِزْمُ وَ أَصْفَهَانُ وَ الْکُوفَةُ مِنَ التُّرْکِ وَ هَمْدَانُ وَ الرَّیُّ وَ الدَّیْلَمُ وَ الطَّبَرِیَّةُ وَ الْمَدِینَةُ وَ فَارِسٌ بِالْقَحْطِ وَ الْجُوعِ وَ مَکَّةُ مِنَ الْحَبَشَةِ وَ الْبَصْرَةُ وَ الْبَلْخُ بِالْغَرَقِ (3) وَ السِّنْدُ مِنَ الْهِنْدِ وَ الْهِنْدُ مِنْ تَبَّتَ وَ تَبَّتُ مِنَ الصِّینِ وَ یذشجان (4) وَ صاغانی وَ کِرْمَانُ وَ بَعْضُ الشَّامِ بِسَنَابِکِ الْخَیْلِ وَ الْقَتْلِ وَ الْیَمَنُ مِنَ الْجَرَادِ وَ السُّلْطَانِ وَ سِجِسْتَانُ وَ بَعْضُ الشَّامِ بِالرِّیحِ (5) وَ شَامَانُ بِالطَّاعُونِ وَ مَرْوُ بِالرَّمْلِ وَ هَرَاةُ بِالْحَیَّاتِ وَ نَیْسَابُورُ مِنْ قِبَلِ انْقِطَاعِ النَّیْلِ وَ أَذْرَبِیجَانُ بِسَنَابِکِ الْخَیْلِ وَ الصَّوَاعِقِ وَ بُخَارَا بِالْغَرْقِ وَ الْجُوعِ وَ حِلْمٌ وَ بَغْدَادُ یَصِیرُ عَالِیهَا سَافِلَهَا(6).
معرّب چاغانیان است.(1)
النیل با فتحه یعنی عطاء خیر و منفعت. معنای برخی از الفاظش مشخص نیست.
روایت47.
مناقب ابن شهر آشوب: به امام باقر علیه السلام گفته شد: پدرت به امامت آن دو راضی شده، چرا اسارت آنها را حلال شمرده است؟ امام علیه السلام به جابر أنصاری اشاره کرد. جابر گفت: حنفیه را دیدم که به سوی تربت پیامبر صلی الله علیه و آله میرود. ناله سرداد و آهی کشید سپس صدا زد: سلام بر تو ای رسول الله و سلام بر اهل بیتت بعد از تو. این أمّت توست که مانند کافران ما را اسیر کرده است در حالی که ما گناهی جز گرایش به اهل بیت تو نداریم. سپس گفت: ای مردم برای چه ما را اسیر کردهاید در حالی که ما شهادتین را گفتهایم؟ زبیر گفت: به خاطر حق خدا که در دستان شماست و به ما پرداخت نکردید. گفت: بر فرض که مردها پرداخت نکردهاند گناه زنان چیست؟ طلحه و خالد لباسی بر روی او انداختند. گفت: ای مردم من نه عریان هستم که مرا بپوشانید و نه سائل که به من صدقه دهید. زبیر گفت: آن دو تو را میخواهند. گفت: همسر من نخواهند بود مگر کسی که به من بگوید زمانی که از شکم مادرم بیرون آمدم چه گفتم. امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و صدا زد: ای خوله سخن بشنو و دریاب که وقتی مادرت تو را حامله بود و دچار درد زایمان شده و کار بر او دشوار گشت صدا زد: خدایا مرا از این کودک سالم نگه دار. یاری بر دعا پیشی گرفت. وقتی که تو را به دنیا آورد از زیر او صدا زدی: خدایی جز الله نیست و محمد رسول الله است، ای مادر چرا مرا نفرین میکنی؟ بعد از اندکی آقایی مالک من میشود که از او صاحب فرزندی میشوم. این کلام را در لوحی مسی نوشت و در محلی که در آن به دنیا آمدی دفن کرد. وقتی شبی که مادرت از دنیا رفت فرارسید تو را به آن سفارش کرد. وقتی زمان اسارت تو فرا رسید همه تلاشت این بود که آن لوح را برداری، برداشتی و بر بازویت بستی. لوح را بیاور من صاحب آن لوح هستم. من امیرالمؤمنین و پدر آن پسر مبارک هستم. نامش محمد است. لوح را به امیرالمؤمنین علیه السلام داد و عثمان برای ابوبکر خواند. به خدا قسم علی علیه السلام به آن چه در لوح بود حرفی نیافزود
ص: 326
معرب جغانیان (1) و النیل بالفتح العطاء و الخیر و النفع و بعض ألفاظه لم یبین معناها.
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ قِیلَ لِلْبَاقِرِ علیه السلام قَدْ رَضِیَ أَبُوکَ إِمَامَتَهُمَا لَمَّا اسْتَحَلَّ مِنْ سَبْیِهِمَا فَأَشَارَ علیه السلام إِلَی جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ فَقَالَ جَابِرٌ رَأَیْتُ الْحَنَفِیَّةَ عَدَلَتْ إِلَی تُرْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَنَّتْ وَ زَفَرَتْ ثُمَّ نَادَتْ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ هَذِهِ أُمَّتُکَ سَبَتْنَا سَبْیَ الْکُفَّارِ وَ مَا کَانَ لَنَا ذَنْبٌ إِلَّا الْمَیْلَ إِلَی أَهْلِ بَیْتِکَ ثُمَّ قَالَتْ أَیُّهَا النَّاسُ لِمَ سَبَیْتُمُونَا وَ قَدْ أَقْرَرْنَا بِالشَّهَادَتَیْنِ فَقَالَ الزُّبَیْرُ لِحَقِّ اللَّهِ فِی أَیْدِیکُمْ مَنَعْتُمُونَاهُ فَقَالَتْ هَبِ الرِّجَالَ مَنَعُوکُمْ فَمَا بَالُ النِّسْوَانِ فَطَرَحَ طَلْحَةُ عَلَیْهَا ثَوْباً وَ خَالِدٌ ثَوْباً فَقَالَتْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لَسْتُ بِعُرْیَانَةً فَتَکْسُونِی وَ لَا سَائِلَةً فَتُصَدِّقُونَ عَلَیَّ فَقَالَ الزُّبَیْرُ إِنَّهُمَا یُرِیدَانِکِ فَقَالَتْ لَا یَکُونَانِ لِی بِبَعْلٍ إِلَّا مَنْ خَبَّرَنِی بِالْکَلَامِ الَّذِی قُلْتُهُ سَاعَةَ خَرَجْتُ مِنْ بَطْنِ أُمِّی فَجَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَادَاهَا یَا خَوْلَةُ اسْمَعِی الْکَلَامَ وَ عِی الْخِطَابَ لَمَّا کَانَتْ أُمُّکِ حَامِلَةً بِکِ وَ ضَرَبَهَا الطَّلْقُ وَ اشْتَدَّ بِهَا الْأَمْرُ نَادَتِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنِی مِنْ هَذَا الْمَوْلُودِ سَالِماً فَسَبَقَتِ الدَّعْوَةُ لَکِ بِالنَّجَاةِ فَلَمَّا وَضَعَتْکِ نَادَیْتِ مِنْ تَحْتِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ یَا أُمَّاهْ لِمَ تَدَّعِینَ عَلَیَّ وَ عَمَّا قَلِیلٍ سَیَمْلِکُنِی سَیِّدٌ یَکُونُ لِی مِنْهُ وَلَدٌ فَکَتَبَتْ ذَلِکِ الْکَلَامَ فِی لَوْحِ نُحَاسٍ فَدَفَنَتْهُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی سَقَطْتِ فِیهِ فَلَمَّا کَانَتْ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی قُبِضَتْ (2) أُمُّکِ فِیهَا أَوْصَتْ إِلَیْکِ بِذَلِکِ فَلَمَّا کَانَ وَقْتُ سَبْیِکِ لَمْ یَکُنْ لَکِ هِمَّةٌ إِلَّا أَخْذَ ذَلِکِ اللَّوْحِ فَأَخَذْتِیهِ وَ شَدَدْتِیهِ عَلَی عَضُدِکِ هَاتِی اللَّوْحَ فَأَنَا صَاحِبُ ذَلِکِ اللَّوْحِ (3) وَ أَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا أَبُو ذَلِکِ الْغُلَامِ الْمَیْمُونِ وَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ فَدَفَعَتِ اللَّوْحَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَرَأَهُ عُثْمَانُ لِأَبِی بَکْرٍ فَوَ اللَّهِ مَا زَادَ عَلِیٌّ فِی اللَّوْحِ (4) حَرْفاً
ص: 326
و نکاست. همه باهم گفتند: راست گفت خدا و رسولش آن زمان که گفت: من شهر علم هستم و علی در آن است. ابوبکر گفت: ای اباالحسن او را ببر خداوند برای تو مبارک گرداند. علی علیه السلام او را نزد أسماء بنت عمیس برد و گفت: این زن را تحویل بگیر، او را گرامی بدار و از او نگهداری کن. نزد او بود تا این که برادرش آمد، سپس با او ازدواج کرد، امیرالمؤمنین مهریه او را داد و او را به نکاح خود در آورد.(1)
در أمثال ابی عبدالله آمده است: مردی او را ستایش کرد. علی علیه السلام فرمود: من کمتر از آن هستم که میگویی و بیشتر از آن هستم که فکر میکنی.(2)
و همه اینها خبر از غیب بود. پیامبر صلی الله علیه و آله رازی که خدای عزّوجلّ او را از آن مطلع کرده بود به ایشان افاضه کرد. چنان که خدای تعالی میفرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً * إِلاَّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً * لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَدا.» {دانای نهان است و کسی را بر غیب خودآگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی برخواهد گماشت تا معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هرچیزی را به عدد شماره کرده است}(3).
و پیامبر در این مسئله بر وصی خود بخل نورزید. چنان که خدای تعالی میفرماید: «وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنینٍ » (4){و
او در امر غیب بخیل نیست}. و علی علیه السلام بر فرزندان خود که امام هستند بخل نورزید. و همچنین جایز نیست کسی جز آن که رسول الله بعد از خود او را جانشین قرار داده از غیب خبر دهد.(5)
روایت48.
اعلام الوری: از معجزات علی علیه السلام که در روایات مشهور است این است که حضرت علیه السلام در خطبهاش فرمود: از من سوال کنید پیش از آن که مرا از دست دهید. به خدا قسم که در مورد گروهی که صد نفر را گمراه و صد نفر را هدایت میکند نمیپرسید، مگر این که پس و پیش آن را تا قیامت برای شما میگویم. مردی برخاست و گفت: به من بگو
ص: 327
وَاحِداً وَ لَا نَقَصَ فَقَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِذْ قَالَ أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ خُذْهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِیهَا فَأَنْفَذَهَا(1) عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ- فَقَالَ خُذِی هَذِهِ الْمَرْأَةَ فَأَکْرِمِی مَثْوَاهَا وَ احْفَظِیهَا فَلَمْ تَزَلْ عِنْدَهَا إِلَی أَنْ قَدِمَ أَخُوهَا فَتَزَوَّجَهَا مِنْهُ وَ أَمْهَرَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ تَزَوَّجَهَا نِکَاحاً(2).
أَمْثَالُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ: أَثْنَی عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْهُمْ (3) فَقَالَ علیه السلام أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ وَ فَوْقَ مَا تَظُنُّ فِی نَفْسِکَ (4).
و هذه کلها إخبار بالغیب أفضی إلیه النبی صلی الله علیه و آله بالسر مما أطلعه الله عز و جل علیه کما قال الله تعالی عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً(5) و لم یشح النبی صلی الله علیه و آله علی وصیه بذلک کما قال تعالی وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ (6) و لا ضن علی علی الأئمة من ولده علیه السلام و أیضا لا یجوز أن یخبر بمثل هذا إلا من أقامه رسول الله صلی الله علیه و آله مقامه من بعده (7).
عم، [إعلام الوری] مِنْ مُعْجِزَاتِهِ مَا اشْتَهَرَتْ بِهِ الرِّوَایَةُ: أَنَّهُ علیه السلام خَطَبَ فَقَالَ فِی خُطْبَتِهِ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ اللَّهِ مَا تَسْأَلُونِّی عَنْ فِئَةٍ تُضِلُّ مِائَةً أَوْ تَهْدِی (8) مِائَةً إِلَّا أَنْبَأْتُکُمْ بِنَاعِقِهَا وَ سَائِقِهَا(9) إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ أَخْبِرْنِی
ص: 327
در سر و ریش من چند تار مو وجود دارد؟ علی علیه السلام فرمود: دوست من رسول الله از سوالی که پرسیدی به من خبر داده بود. در هر تار موی سر تو فرشتهای است که تو را لعن میکند و در هر تار موی ریشت شیطانی است که تو را تحریک میکند. و در خانهات انسان پستی وجود دارد که پسر رسول الله صلی الله علیه و آله را به قتل میرساند. و نشانه آن مصداق چیزی است که به تو خبر دادم و اگر اثبات آن چه پرسیدی دشوار نبود پاسخت را میدادم. و نشانه آن خبری است که از فرزند پست و ملعون تو دادم. و پسرش در آن زمان کوچک بود و چهار دست و پا راه میرفت. وقتی موضوع امام حسین علیه السلام پیش آمد، کشتن او را بر عهده گرفت و همان طور شد که علی علیه السلام فرمود.
میگویم: ابن ابی الحدید مانند این را در کتاب الغارات ابن هلال ثقفی از زکریا بن یحیی عطّار از فضیل، از محمد بن علی روایت کرده است. و گفت: تا آخرش: و او سنان بن أنس نخعی است.(1)
روایت49.
الفضائل، کتاب الروضة: از ابن عباس روایت شده است که گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول الله هزار باب از علم را به من آموخت و هر باب هزار مسئله برای من گشود. گفت: در حالی که در ذی قار همراه او بودم پسرش حسن علیه السلام را به کوفه فرستاد تا اهل آن را برانگیزد تا برای جنگ با ناکثین بصره از آنها یاری بگیرد. به من فرمود: ای ابن عباس، گفتم: لبّیک ای امیر المؤمنین. فرمود: امروز پسرم حسن میآید و ده هزار سوار و پیاده همراه او است، نه یکی کمتر و نه یکی بیشتر. ابن عباس گفت: وقتی حسن علیه السلام سربازان را آورد تنها چیزی که برایم مهم بود مسئله کاتب بود: تعداد سربازان چند نفر است. به من گفت: ده هزار سوار و وپیاده، نه یکی کمتر و نه یکی بیشتر. دانستم که این علم از ابوابی است رسول الله صلی الله علیه و آله به او آموخته است.(2)
ص: 328
کَمْ فِی رَأْسِی وَ لِحْیَتِی مِنْ طَاقَةِ شَعْرٍ فَقَالَ علیه السلام لَقَدْ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(1) بِمَا سَأَلْتَ عَنْهُ وَ أَنَّ عَلَی کُلِّ طَاقَةِ شَعْرٍ فِی رَأْسِکَ مَلَکاً یَلْعَنُکَ وَ عَلَی کُلِّ طَاقَةِ شَعْرٍ فِی لِحْیَتِکَ شَیْطَاناً یَسْتَفِزُّکَ وَ إِنَّ فِی بَیْتِکَ لَسَخْلًا یَقْتُلُ ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ آیَةُ ذَلِکَ مِصْدَاقُ مَا خَبَّرْتُکَ (2) بِهِ وَ لَوْ لَا أَنَّ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ یَعْسُرُ بُرْهَانُهُ لَأَخْبَرْتُ بِهِ وَ لَکِنْ آیَةُ ذَلِکَ مَا نَبَّأْتُهُ مِنْ سَخْلِکَ (3) الْمَلْعُونِ وَ کَانَ ابْنُهُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ صَغِیراً یَحْبُو فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام مَا کَانَ تَوَلَّی قَتْلَهُ وَ کَانَ کَمَا قَالَ (4).
أقول: روی نحو ذلک ابن أبی الحدید من کتاب الغارات لابن هلال الثقفی عن زکریا بن یحیی العطار عن فضیل عن محمد بن علی و قال فی آخره و هو سنان بن أنس النخعی (5).
یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ فَفَتَحَ لِی کُلُّ بَابٍ أَلْفَ مَسْأَلَةٍ قَالَ فَبَیْنَمَا أَنَا مَعَهُ بِذِی قَارٍ وَ قَدْ أَرْسَلَ وُلْدَهُ الْحَسَنَ علیه السلام إِلَی الْکُوفَةِ لِیَسْتَفِزَّ(6) أَهْلَهَا وَ یَسْتَعِینَ بِهِمْ عَلَی حَرْبِ النَّاکِثِینَ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ قَالَ لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ سَوْفَ یَأْتِی وَلَدِیَ الْحَسَنُ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ مَعَهُ عَشَرَةُ آلَافِ فَارِسٍ وَ رَاجِلٍ لَا یَنْقُصُ وَاحِداً وَ لَا یَزِیدُ وَاحِداً قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمَّا وَصَلَ الْحَسَنُ علیه السلام بِالْجُنْدِ لَمْ یَکُنْ لِی هِمَّةٌ إِلَّا مَسْأَلَةَ الْکَاتِبِ کَمْ کَمِّیَّةُ الْجُنْدِ قَالَ لِی عَشَرَةُ آلَافِ فَارِسٍ وَ رَاجِلٍ لَا یَنْقُصُ وَاحِداً وَ لَا یَزِیدُ وَاحِداً فَعَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ الْعِلْمَ مِنْ تِلْکَ الْأَبْوَابِ الَّتِی عَلَّمَهُ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(7)
ص: 328
امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی که عبد الرحمن بن ملجم لعنه الله با ایشان بیعت کرد به او فرمود: به خدا قسم که تو به بیعت من وفا نمیکنی و این را به این – با دستش به سر و محاسنش اشاره کرد- خضاب میکنی. وقتی ماه رمضان فرار رسید، شبی نزد حسن علیه السلام و شبی نزد حسین علیه السلام افطار میکرد. در یکی از شبها فرمود: چه مدت از رمضان گذشته است؟ گفتند: فلان تعداد روز، به آن دو گفت: در دهه پایانی پدرتان را از دست میدهید. همان طور شد که علی علیه السلام فرمود.(1)
و از فضایلی که خداوند مخصوص ایشان قرار داده این است که مغیره بن شعبه نزد او آمد در حالی در محرابش نماز میخواند، به او سلام داد، امام سلامش را پاسخ نداد. گفت: ای امیرالمؤمنین به تو سلام دادم چرا پاسخم را نمیدهی انگار مرا نمیشناسی؟ گفت: به خدا قسم میشناسمت. گویی که از تو بوی ریسیدن به مشامم میرسد. مغیره برخاست و با غرور و افتخار راه میرفت. جماعت حاضر بعد از این که رفت گفتند: ای امیرالمؤمنین این سخن چه بود؟ گفت: بله، در مورد او چیزی جز حق نگفتم. به خدا قسم گویی به او و پدرش مینگرم در حالی که در یمن لباسهای پشمی میبافند. مردم از سخنش شگفت زده شدند و هیچ کس او را به آن چه امیرالمؤمنین خطاب کرد نمیشناخت. این معجزهای است کسی جز او نمیتواند انجام دهد و به کسی غیر از او الهام نشد.
روایت50.
کتاب الروضة: از علقمه بن قیس روایت شده است که گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام بر منبر کوفه خطبه لؤلؤئیه را برای ما ایراد کرد و در پایان سخنانش فرمود: بدانید که من به زودی مسافرم و به سوی غیب میروم. مواظب فتنه امویان و حکومت کسرویه باشید. و همچنین کشتن آن چه خدا زنده کرده و زنده کردن آن چه خدا کشته. خانههای خود را عبادتگاه خود قرار دهید. و مثل اخگر درخت غضا ثابت و پایدار باشید و خدا را بسیار یاد کنید که یاد او بزرگتر است اگر بدانید. سپس فرمود:
ص: 329
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا بَایَعَهُ الْمَلْعُونُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ قَالَ لَهُ تَاللَّهِ إِنَّکَ غَیْرُ وَفِیٍّ بِبَیْعَتِی وَ لَتُخْضَبَنَّ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی کَرِیمَتِهِ وَ کَرِیمِهِ فَلَمَّا أَهَلَّ شَهْرُ رَمَضَانَ جَعَلَ یُفْطِرُ لَیْلَةً عِنْدَ الْحَسَنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمَّا کَانَ بَعْضُ اللَّیَالِی قَالَ کَمْ مَضَی مِنْ رَمَضَانَ- قَالا لَهُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَهُمَا علیهما السلام فِی الْعَشْرِ الْأَخِیرِ تَفْقِدَانِ أبیکما [أَبَاکُمَا] فَکَانَ کَمَا قَالَ علیه السلام(1)
وَ مِنْ فَضَائِلِهِ الَّتِی خَصَّهُ اللَّهُ بِهَا أَنَّهُ وَفَدَ إِلَیْهِ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی مِحْرَابِهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُسَلِّمُ عَلَیْکَ فَلَمْ تَرُدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ کَأَنَّکَ لَمْ تَعْرِفْنِی فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ أَعْرِفُکَ وَ کَأَنِّی أَشَمُّ مِنْکَ رِیحَ الْغَزْلِ فَقَامَ الْمُغِیرَةُ یَجُرُّ أَذْیَالَهُ فَقَالَ جَمَاعَةُ الْحَاضِرِینَ بَعْدَ قِیَامِهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الْقَوْلُ فَقَالَ نَعَمْ مَا قُلْتُ فِیهِ إِلَّا حَقّاً کَأَنِّی وَ اللَّهِ أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ إِلَی أَبِیهِ وَ هُمَا یَنْسِجَانِ مَازِرَ الصُّوفِ بِالْیَمَنِ فَتَعَجَّبَ النَّاسُ مِنْ کَلَامِهِ وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یَعْرِفُهُ بِمَا خَاطَبَهُ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هَذِهِ مُعْجِزَةٌ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهَا أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ لَا أُلْهِمَ بِهَا سِوَاهُ (2).
نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ خُطْبَتَهُ اللُّؤْلُؤَةَ فَقَالَ فِیمَا قَالَ فِی آخِرِهَا أَلَا وَ إِنِّی ظَاعِنٌ عَنْ قَرِیبٍ وَ مُنْطَلِقٌ إِلَی الْمَغِیبِ فَارْتَقِبُوا الْفِتْنَةَ الْأُمَوِیَّةَ وَ الْمَمْلَکَةَ الْکِسْرَوِیَّةَ وَ إِمَاتَةَ مَا أَحْیَاهُ اللَّهُ وَ إِحْیَاءَ مَا أَمَاتَهُ اللَّهُ وَ اتَّخِذُوا صَوَامِعَکُمْ بُیُوتَکُمْ وَ عَضُّوا عَلَی مِثْلِ جَمْرِ الْغَضَا(3) وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً فَذِکْرُهُ أَکْبَرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ثُمَّ قَالَ
ص: 329
و شهری که به آن زوراء میگویند میان دجله و دُجَیل و فرات بنا میشود. اگر آن را ببینید، با گچ و آجر بنا شده و با طلا، نقره، لاجورد خشک و مرمر زینت داده شده. درهای آن از عاج و آبنوس است، خیمهها و چادر و پردهها در آن برپا شده. با چوب ساج، عرعر، صنوبر و زاج برافراشته شده است و با قصرها بنا شده است، حکومت بیست و چهار پادشاه بنی شیصبان به تعداد سن پادشاه در آن پی در پی میآید. از آن جمله: سفّاح، مقلاص، جموح، خدوع، مظفّر، المونث، النظار، کبش، متهوّر، عشّار، مضطلم، مستصعب، علام، رهبانی، خلیع، سیّار، مترف، کدید، أکتب، مترف، أکلب، وثیم، ظلّام، عینوق هستند. گنبد خاکستری رنگ برپا میشود و دارای بیابانی سرخ رنگ است. و در پی آن قائم حق در مناطق مختلف مانند ماه تابان میان ستارهای درخشان پرده از چهرهاش برمیدارد. بدانید که ظهور او ده نشانه دارد. اول پیدایش ستاره دنبالهدار است که نزدیک ستاره حادی است و در آن زمان آشوب و هرج و مرج به وجود میآید. اینها نشانههای باروری است. و از نشانهای به نشانه دیگر جای شگفتی است. وقتی که نشانهها پایان یابد در آن زمان همانند ماه تابان بر ما ظاهر میشود و کلمه إخلاص بر توحید خدا کمال مییابد.
توضیح
الشیصبان: نام شیطان است و بنی عباس شرکای شیطان هستند. با وجود این که تعداد آنهاسی وهفت نفر است، به خاطر بیاعتنایی به کسانی که زمان حکومتشان اندک و ضیعف بوده است آنها را بیست و چهار نفر دانسته است. و یا این که منظور تعداد نسل هایی است که بر خلافت استیلا یافته و نه تعداد تک تک آنها. نفر آخر بیست وچهارمین یا بیست و پنجمین نفر از فرزندان عباس است. منظور از کدید یا هجدهمین آنها است که مقتدر است همان طور که علی علیه السلام او را هجدهم ذکر کرده و مدت خلافت او بیست و چهار سال و یازده ماه است
ص: 330
وَ تُبْنَی مَدِینَةٌ یُقَالُ لَهَا الزَّوْرَاءُ بَیْنَ دِجْلَةَ وَ دُجَیْلٍ وَ الْفُرَاتِ فَلَوْ رَأَیْتُمُوهَا مُشَیَّدَةً بِالْجِصِّ وَ الْآجُرِّ مُزَخْرَفَةً بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ اللَّازَوَرْدِ الْمُسْتَسْقَی وَ الْمَرْمَرِ وَ الرُّخَامِ وَ أَبْوَابِ الْعَاجِ وَ الْآبْنُوسِ وَ الْخِیَمِ وَ الْقِبَابِ وَ السِّتَارَاتِ وَ قَدْ عُلِیَتْ بِالسَّاجِ وَ الْعَرْعَرِ وَ الصَّنَوْبَرِ وَ الشَّبِّ وَ شُیِّدَتْ بِالْقُصُورِ وَ تَوَالَتْ عَلَیْهَا مُلْکُ بَنِی الشَّیْصَبَانِ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ مَلَکاً عَلَی عَدَدِ سِنِی الْمَلِکِ (1) فِیهِمُ السَّفَّاحُ وَ الْمِقْلَاصُ وَ الْجَمُوحُ وَ الْخَدُوعُ وَ الْمُظَفَّرُ وَ الْمُؤَنَّثُ وَ النَّظَارُ وَ الْکَبْشُ وَ الْمُتَهَوِّرُ وَ الْعَشَّارُ وَ الْمُصْطَلِمُ وَ الْمُسْتَصْعَبُ وَ الْعَلَّامُ وَ الرَّهْبَانِیُّ وَ الْخَلِیعُ وَ السَّیَّارُ وَ الْمُتْرَفُ وَ الْکَدِیدُ وَ الْأَکْتَبُ وَ الْمُتْرَفُ وَ الْأَکْلَبُ وَ الْوَثِیمُ (2) وَ الظَّلَّامُ وَ الْعَیْنُوقُ وَ تُعْمَلُ الْقُبَّةُ الْغَبْرَاءُ ذَاتُ الْفَلَاةِ الْحَمْرَاءِ وَ فِی عَقِبِهَا قَائِمُ الْحَقِّ یُسَفِّرُ عَنْ وَجْهِهِ بَیْنَ الْأَقَالِیمِ کَالْقَمَرِ الْمُضِی ءِ بَیْنَ الْکَوَاکِبِ الدُّرِّیَّةِ أَلَا وَ إِنَّ لِخُرُوجِهِ عَلَامَاتٍ عَشَرَةً أَوَّلُهَا طُلُوعُ الْکَوْکَبِ ذِی الذَّنَبِ وَ یُقَارِبُ مِنَ الْحَادِی (3) وَ یَقَعُ فِیهِ هَرْجٌ وَ مَرْجٌ شَغَبٌ (4) وَ تِلْکَ عَلَامَاتُ الْخَصْبِ وَ مِنَ الْعَلَامَةِ إِلَی الْعَلَامَةِ عَجَبٌ فَإِذَا انْقَضَتِ الْعَلَامَاتُ الْعَشَرَةُ إِذْ ذَاکَ یَظْهَرُ بِنَا الْقَمَرُ الْأَزْهَرُ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ الْإِخْلَاصِ لِلَّهِ عَلَی التَّوْحِیدِ(5).
الشیصبان اسم الشیطان و بنو العباس هم أشراک الشیطان و إنما عدهم أربعة و عشرین مع کونهم سبعة و ثلاثین لعدم الاعتناء بمن قل زمان ملکه و ضعف سلطانه منهم أو یکون المراد بیان عدد البطون التی استولوا علی الخلافة لا عدد آحادهم فإن آخرهم کان الخامس و العشرین أو الرابع و العشرین من أولاد العباس و المراد بالکدید إما ثامن عشرهم و هو المقتدر کما وقع فیما عده علیه السلام الثامن عشر فإنه کان مدة خلافته أربعا و عشرین سنة و أحد عشر شهرا أو الحادی و الثلاثون
ص: 330
و یا بنا بر سقوط کسانی که پیش از آن سقوط کردهاند منظور سی و یکمین نفر از آنها است. سی و هفت نفر در عینوق کامل می شود و به اتمام می رسد. سی ویکمین نفر مقتفی است که مدت خلافتش بیست وچهار سال است و ممکن است منظور عدد لفظ کدید باشد که به انضمام یک نفری که پیش از سفّاح بر آنها شورید سی و هشت نفر میشود و بعید بودن آن، پنهان نیست.
روایت51.
الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: زمانی بر مردم میآید که فاجر عزیز شود، فاسد گرامی داشته شود و فرد با انصاف ضعیف شود. گفت: به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین این اتفاق کی خواهد افتاد؟ فرمود: زمانی که زنان و کنیزان سلطه یابند و کودکان امیر شوند.(1)
روایت52.
نهج البلاغه: فتنههایی همچون تاریکی شب، که نیرویی نمیتواند برابر آنها بایستد، و کسی نتواند پرچمهای آن را پایین کشد، به سوی شما میآید، چونان شتری که مهار شده و جهاز بر پشت آن نهاده و ساربان آن را کشانده و به سرعت میراند. فتنه جویان کسانی هستند که ضربات آنها شدید و غارتگری آنان اندک است. مردمی در راه خدا با آنان جهاد میکنند که در چشم متکبّران خوار و در روی زمین گمنام و در آسمانها معروفند. در این هنگام، وای بر تو ای بصره از سپاهی که نشانه خشم و انتقام الهی است، بیگرَد و غبار و صدایی به تو حمله خواهند کرد و چه زود ساکنانت به مرگ سرخ و گرسنگی غبار آلود دچار میگردند.(2)
ص: 331
منهم بناء علی سقوط من سقط منهم قبل ذلک فإلی العینوق یتم سبعة و ثلاثون تمام عددهم و الحادی و الثلاثون هو المقتفی و کان زمان خلافته أربعا و عشرین و یحتمل أن یکون المراد عدد لفظ الکدید فإنه ثمانیة و ثلاثون بانضمام بعض من خرج من قبل السفاح إلیهم و لا یخفی بعده.
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی شُعَیْبٍ الْمَحَامِلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَیَأْتِیَنَّ عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یُطَرَّفُ (1) فِیهِ الْفَاجِرُ وَ یُقَرَّبُ فِیهِ الْمَاجِنُ وَ یُضَعَّفُ فِیهِ الْمُنْصِفُ قَالَ فَقِیلَ لَهُ مَتَی ذَاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ إِذَا تَسَلَّطْنَ النِّسَاءُ وَ سُلِّطْنَ الْإِمَاءُ وَ أُمِّرَ الصِّبْیَانُ (2).
نهج، [نهج البلاغة]: فِتَنٌ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ لَا تَقُومُ لَهَا قَائِمَةٌ وَ لَا تُرَدُّ لَهَا رَایَةٌ(3) تَأْتِیکُمْ مَزْمُومَةً مَرْحُولَةً یَحْفِزُهَا قَائِدُهَا وَ یَجْهَدُهَا(4) رَاکِبُهَا أَهْلُهَا قَوْمٌ شَدِیدٌ کَلَبُهُمْ قَلِیلٌ سَلَبُهُمْ یُجَاهِدُهُمْ فِی اللَّهِ (5) قَوْمٌ أَذِلَّةٌ عِنْدَ الْمُتَکَبِّرِینَ فِی الْأَرْضِ مَجْهُولُونَ وَ فِی السَّمَاءِ مَعْرُوفُونَ فَوَیْلٌ لَکِ یَا بَصْرَةُ(6) مِنْ جَیْشٍ مِنْ نِقَمِ اللَّهِ لَا رَهَجَ لَهُ وَ لَا حِسَّ وَ سَیُبْتَلَی أَهْلُکِ بِالْمَوْتِ الْأَحْمَرِ وَ الْجُوعِ الْأَغْبَرِ(7).
ص: 331
توضیح
«لا تقوم لها قائمة» یعنی گروهی برای جنگ با آن برنمیخیزد، یا قائمه یکی از پاهای اسب باشد، یعنی امکان جنگ با اهل فتنه وجود ندارد، یا قلعه یا بنایی ساخته شده. که البته نابود میشود. «و لا تردّ لها رایة» یعنی اهل پرچمی از پرچمهای آن گروه شکست نمیخورند. و سخن علی عله السلام که فرمود: «مزمومة مرحولة» یعنی بر آن جهاز و افسار بستهاند و تجهیزاتش کامل است. «یحفزها» یعنی ساربانش آن را میراند. «قلیل سلبهم» یعنی قصد انتقامشان کشتن است نه غارت کردن. الرهج: غبار. الحسّ: صدای راه رفتن. مرگ سرخ کنایه از وبا است و گرسنگی غبار آلود کنایه از مرگ است. اول کلام اشاره به قصه صاحب الزنج یا فتنه دیگری است که در آخر الزمان میآید. و آخر کلام ممکن است اشاره به فتنه صاحب الزنج یا طاعونی که دچار میشوند و آنها را نابود میکند باشد.
روایت53.
نهج البلاغه: ای فرزندان بنی امیه، سوگند به خدا زود باشد که این خلافت و دولت را در دست دیگران و در خانه دشمنان خود بنگرید.(1)
روایت54.
نهج البلاغه: به خدا قسم که غلام ثقیف بر شما سلطه مییابد، مغرور و ظالم است. سبزیتان را میخورد و چربیتان را آب میکند. بس است ای أباوذحه.
سیّد گفت: الوذحه الخنسفاء اشاره به حجّاج دارد که با وذحه داستانی دارد که در این جا مجال ذکر آن نیست.(2)
توضیح
الذیّال: کسی که لباسش را از روی تبختر روی زمین میکشد. المیّال: ظالم.
ابن ابی الحدید: آن چه سیده ذکر کرده از هیچ کدام از بزرگان لغت نشنیدم و در هیچ یک از کتابهای لغت نیافتم. مشهور است که وذح پشگلهای گوسفند است به دم آن چسبیده و خشکیده است. مفسّرین بعد از رضیّ رضی الله عنه در مورد داستان الخنسفاء(سوسک) وجوه مختلفی گفتهاند.
از آن جمله این است که حجّاج سوسکی دید که به سوی محرابش میخزد، آن را راند سوسک بازگشت، آن را با دستش گرفت.
ص: 332
لا تقوم لها قائمة أی لا تنهض بحربها فئة ناهضة أو قائمة من قوائم الخیل أی لا سبیل إلی قتال أهلها أو قلعة أو بنیة قائمة بل تنهدم و لا ترد لها رایة أی لا تنهزم أصحاب رایة من رایات تلک الفئة(1) قوله علیه السلام مزمومة مرحولة أی علیها زمام و رحل أی تامة الأدوات یحفزها أی یدفعها قائدها قلیل سلبهم أی نقمتهم القتل لا السلب و الرهج الغبار و الحس صوت المشی و الموت الأحمر کنایة عن الوباء و الجوع الأغبر عن الموت و أول الکلام إشارة إلی قصة صاحب الزنج أو إلی فتنة أخری سیأتی فی آخر الزمان و آخره أیضا یحتمل أن یکون إشارة إلی فتنة صاحب الزنج أو إلی طاعون یصیبهم حتی یبیدهم.
نهج، [نهج البلاغة]: فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ یَا بَنِی أُمَیَّةَ عَمَّا قَلِیلٍ لَتَعْرِفُنَّهَا فِی أَیْدِی غَیْرِکُمْ وَ فِی دَارِ عَدُوِّکُمْ (2).
نهج، [نهج البلاغة]: أَمَا وَ اللَّهِ لَیُسَلَّطَنَّ عَلَیْکُمْ غُلَامُ ثَقِیفٍ الذَّیَّالُ الْمَیَّالُ یَأْکُلُ خَضِرَتَکُمْ وَ یُذِیبُ شَحْمَتَکُمْ إِیهٍ أَبَا وَذَحَةٍ.
قال السید الوذحة الخنسفاء و هذا القول یومئ به إلی الحجاج و له مع الوذحة حدیث لیس هذا موضع ذکره (3).
الذیال الذی یجر ذیله علی الأرض تبخترا و المیال الظالم.
و قال ابن أبی الحدید ما ذکره السید لم أسمع من شیخ من أهل اللغة و لا وجدته فی کتاب من کتب اللغة(4) و المشهور أن الوذح ما یتعلق بأذناب الشاة من أبعارها فیجف ثم إن المفسرین بعد الرضی رضی الله عنه قالوا فی قصة هذه الخنسفاء وجوها.
منها أن الحجاج رأی خنفساء تدب إلی مصلاه فطردها فعادت فأخذها بیده
ص: 332
دستش را نیش زد و در اثر آن دستش ورم کرد و در پی آن مُرد. خدا تعالی با پستترین مخلوقاتش او را کشت همان طور که نمرود بن کنان را با حشرهای کشت .
و از آن جمله این است که حجّاج وقتی سوسک را دید دستور داد آن را دور کنند و گفت: این پشکلی از پشکلهای شیطان است، آن را به پشکلهایی که از دم گوشفند آویزان میشود تشبیه کرد.
و از آن جمله این است که دستهای از سوسکها را دید و گفت: شگفتا از کسی که میگوید: خدا اینها را خلق کرده است. گفته شد: پس چه کسی آنها را خلق کرده ای امیر؟ گفت: شیطان، شأن پروردگار شما بالاتر از آن است که این پشکل را خلق کند. سخنش را برای فقهاء نقل کردند و او را تکفیر کردند.
و از آن جمله این است که حجّاج مثفار بود یعنی اُبنهای بود. سوسک را زنده میگرفت تا با حرکت آن محل را مداوا کند. گفتند: صاحب این مرض نیست مگر دشمن اهل بیت علیهم السلام. گفتند: معتقد نیستیم که هر دشمنی این مرض را دارد بلکه هر کس که این مرض را دارد دشمن است. گفتند: ابن عمر الزاهد – در حالی که از شیعیان نبود – در امالی و احادیث خود از سیّاریّ از ابی خزیمه کاتب روایت کرده است کسی را نیافتیم که این مرض در او باشد مگر این که دشمن اهل بیت بود. گفتند: از امام جعفر صادق علیه السلام در مورد این دسته از مردم سوال شد. گفت: رحمی وارونه است که با او انجام میشود و او انجام نمیدهد. و این خصوصیت هرگز در کسی که دوستدار خداست وجود ندارد بلکه در فاسقان، کافران و دشمنانِ طاهران است. ابوجهل بن هشام مخزومی از این دسته بود که در میان مردم بیشترین دشمنی را با رسول الله صلی الله علیه و آله داشت. گفتند: به همین خاطر عتبه بن ربیعه روز بدر به او گفت: ای کسی که مقعدش زرد است. من گمان میکنم که معنای دیگری داشته باشد چرا که عربها عادت داشتند وقتی قصد تعظیم کسی را کردند چیزی را که گمان عظمت در آن میرود کنیه او قرار دهند و وقتی قصد تحقیر داشتند به چیزی که حقیر و پست است کنیه دهند. مانند این که در کنیه یزید بن معاویه گفتهاند «أبوزنه» که منظور بوزینه است. مانند سخن ابن بسّام: «أبو النتن، أبو الدفر، أبو الجعر، أبو البعر». به خاطر آلودگیش به گناهان و معصیتها امیرالمؤمنین علیه السلام به او کنیه أباوذحه داده است و ممکن است به خاطر
ص: 333
فقرصه قرصا(1) فورمت یده منه و کان فیه حتفه قتله الله تعالی بأهون خلقه کما قتل نمرود بن کنعان بالبقة.
و منها أن الحجاج کان إذا رأی خنفساء أمر بإبعادها و قال هذه وذحة من وذح الشیطان تشبیها لها بالبعرة المتعلقة بذنب الشاة.
و منها أنه رأی خنفساوات مجتمعات فقال وا عجبا لمن یقول إن الله خلقها قیل فمن خلقها أیها الأمیر قال الشیطان إن ربکم لأعظم شأنا من أن یخلق هذه الوذح فنقل قوله إلی الفقهاء فأکفروه.
و منها أن الحجاج کان مثفارا أی ذا أبنة و کان یمسک الخنفساء حیة لیشفی بحرکتها الموضع قالوا و لا یکون صاحب هذا الداء إلا مبغضا لأهل البیت علیهم السلام قالوا و لسنا نقول کل مبغض فیه هذا الداء بل کل من فیه هذا الداء فهو مبغض قالوا و قد روی ابن [أبو] عمر الزاهد و لم یکن من رجال الشیعة فی أمالیه و أحادیثه عن السیاری عن أبی خزیمة الکاتب قال ما فتشنا أحدا فیه هذا الداء إلا وجدناه ناصبا قالوا سئل جعفر بن محمد الصادق عن هذه الصنف من الناس فقال رحم منکوسة یؤتی و لا یأتی و ما کانت هذه الخصلة فی ولی الله تعالی أبدا قط و إنما کان فی الفساق و الکفار و الناصب للطاهرین و کان أبو جهل بن هشام المخزومی من القوم و کان أشد الناس عداوة لرسول الله صلی الله علیه و آله قالوا و لذلک قال له عتبة بن ربیعة یوم بدر یا مصفر استه و یغلب علی ظنی أنه معنی آخر و ذلک أن عادة العرب أن یکنی الإنسان إذا أرادت تعظیمه بما هو مظنة التعظیم و إذا أرادت تحقیره بما یستحقر و یستهان به کقولهم فی کنیة یزید بن معاویة أبو زنة یعنون القرد کقول ابن بسام أبو النتن أبو الدفر أبو الجعر أبو العبر(2) فلنجاسته بالذنوب و المعاصی کناه أمیر المؤمنین علیه السلام أبا وذحة و یمکن أن یکنیه بذلک
ص: 333
زشتی او در نظرش، حقارت صورتش و کراهت ظاهرش این کنیه را به او داده است. او زشت، کوتاه و کوچک بود و چشمش کم سو، ساقهایش قوسدار و ساعدش کوتاه و صورتش آبلهدار بود. او را به حقیرترین چیزها یعنی پشکل کنیه داده است. گروهی «إیه أباودجه» روایت کردهاند. گفتند: مفرد أوداج است. این کنیه را به این خاطر به او داده است که خونریز بود و رگها را با شمشیر قطع میکرد. و گروهی «أبا وحرة» روایت کردهاند و آن خزندهای است شبیه آفتاب پرست و پشتش کوتاه است. این روایت و روایت ما قبل ضعیف است.
روایت55.
نهج البلاغه: ای أحنف گویا من او را میبینم که با لشکری بدون غبار و سروصدا، و بدون حرکت لگامها و شیهه اسبان به راه افتاده، زمین را زیر قدمهای خود چون گام شتر مرغان درمینوردند.به این وسیله به صاحب زنج اشاره کرده، پس وای بر کوچههای آباد و خانههای زینت شده بصره که بالهای چونان بال کرکسان و ناودانهایی چون خرطومهای پیلان دارد. وای بر اهل بصره که بر کشتگان آنان نمیگریند و از گمشدگانشان کسی جستجو نمیکند. من دنیا را به رو بر زمین کوبیده و چهرهاش را به خاک مالیدم و بیش از آن چه ارزش دارد بهایش ندادهام و با دیدهای که سزاوار است به آن نگریستهام.
توضیح
اللّجب: صدا. الحمحمة: صدای اسب و نه شیهه. سخن ایشان که فرمود «یثیرون الأرض» منظور خاک است، چرا که پاهایشان در خشونت مانند سم اسبان است، و گفته شد کنایه از شدّت گام نهادن آنها بر زمین است تا با کلامش «لا یکون له غبار» هماهنگ باشد. سخن امام که فرمود «کأنّها أقدام النعام»، چون اغلب پاهای سپاه زنج (سیاهپوستان) کوتاه، پهن و عریض است و انگشتانشان از هم باز است، پای آنها را در برخی از این صفات به پای شترمرغ تشبیه کرده است. بالهای خانه که به بالهای کرکسها تشبیه شده منظور پنجرههاست و آن چه با چوب و حصیر در سقفها ایجاد میکنند تا دیوارها و سایر قسمتها را از باران و شعاع خورشید نگه دارد. خراطیمها: ناودانهایی
ص: 334
لدمامته فی نفسه و حقارة منظره و تشویه خلقه فإنه کان دمیما قصیرا سخیفا أخفش العین معوج الساقین قصیر الساعدین مجدور الوجه فکناه بأحقر الأشیاء و هو البعرة و قد روی قوم إیه أبا ودجة قالوا واحدة الأوداج کناه بذلک لأنه کان قتالا یقطع الأوداج بالسیف.
و رواه قوم أبا وحرة و هو دویبة یشبه الحرباء قصیر الظهر و هذا و ما قبله ضعیف (1).
نهج، [نهج البلاغة]: یَا أَحْنَفُ کَأَنِّی بِهِ وَ قَدْ سَارَ بِالْجَیْشِ الَّذِی لَا یَکُونُ لَهُ غُبَارٌ وَ لَا لَجَبٌ وَ لَا قَعْقَعَةُ لُجُمٍ وَ لَا حَمْحَمَةُ خَیْلٍ یُثِیرُونَ الْأَرْضَ بِأَقْدَامِهِمْ کَأَنَّهَا أَقْدَامُ النَّعَامِ یُومِئُ بِذَلِکَ إِلَی صَاحِبِ الزِّنْجِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَیْلٌ لِسِکَکِکُمُ الْعَامِرَةِ وَ الدُّورِ الْمُزَخْرَفَةِ الَّتِی لَهَا أَجْنِحَةٌ کَأَجْنِحَةِ النُّسُورِ وَ خَرَاطِیمُ کَخَرَاطِیمِ الْفِیَلَةِ مِنْ أُولَئِکَ الَّذِینَ لَا یُنْدَبُ قَتِیلُهُمْ وَ لَا یُفْقَدُ(2) غَائِبُهُمْ أَنَا کَابُّ الدُّنْیَا لِوَجْهِهَا وَ قَادِرُهَا بِقَدْرِهَا وَ نَاظِرُهَا بِعَیْنِهَا(3).
اللجب الصوت و الحمحمة صوت الفرس دون الصهیل قوله علیه السلام یثیرون الأرض أی التراب لأن أقدامهم فی الخشونة کحوافر الخیل و قیل کنایة عن شدة وطئهم الأرض لیلائم قوله لا یکون له غبار قوله علیه السلام کأنها أقدام النعام لما کانت أقدام الزنج فی الأغلب قصار عراضا منتشرة الصدر مفرجات الأصابع فأشبهت أقدام النعام فی بعض تلک الأوصاف و أجنحة الدور التی شبهها علیه السلام بأجنحة النسور رواشنها(4) و ما یعمل من الأخشاب و البواری بارزة عن السقوف لوقایة الحیطان و غیرها عن الأمطار و شعاع الشمس و خراطیمها مآزیبها التی تطلی
ص: 334
که قیراندود شده و حدود پنج ذراعی یا بیشتر است. از سقفها آویزان میشود تا از دیوارا محافظت کند.
و اما در مورد کلام امام علیه السلام که فرمود «لا یندب قتیلهم» گفته شد: توصیف آنها است که قدرت فراوان دارند، برای جنگیدن حریص هستند و به مرگ اهمیّتی نمیدهند. و گفته شد: چون آنها بردگانی غریب بودند و خانواده و فرزندی که معمولا بر مرده میگریند نداشتند. و گفته شد: «لا یفقد غائبهم» توصیف آنها به فراوانی است، که وقتی کسی از آنها کشته شود فردی دیگری جای او را پر میکند. و گفته میشود: فلانی را با روی بر زمین زدم، یعنی او را رها کرده و توجهی نکردم. و سخنش که فرمود «و قادرها بقدرها» یعنی به اندازهای که ارزش دارد به آن بها دادهام.
روایت56.
نهج البلاغه: و از آن جمله سخن حضرت علیه السلام در وصف ترکهاست. گویا آنان را میبینم با رخساری چونان سپرهای چکش خورده، لباسهایی از دیباج و حریر پوشیده، و اسبهای اصیل را یدک میکشند و آنچنان کشتار و خونریزی دارند که مجروحان از روی بدن کشتگان حرکت میکنند و فراریان از اسیرشدگان کمترند. یکی از اصحاب گفت: ای امیرالمؤمنین تو را علم غیب دادهاند؟ امام خندید و به آن مرد که از طایفه بنی کلب بود فرمود: ای برادری کلبی این اخباری که اطلاع میدهم علم غیب نیست، علمی است که از دارنده علم آموختهام. همانا علم غیب، علم قیامت است، و آن چه خدا در گفته خود آورده که « إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ » {در حقیقت خداست که علم [به] قیامت نزد اوست}(1).
پس خدای سبحان از آنچه در رحم مادران است، از پسر یا دختر، از زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل، سعادتمند یا شقی، آگاه است. و از آن کسی که آتشگیره آتش جهنّم است یا در بهشت همسایه و دوست پیامبران است. از همه اینها آگاهی دارد. این است آن علم غیبی که غیر از خدا کسی نمیداند. جز اینها، علومی است که خداوند
ص: 335
بالقار(1) تکون نحوا من خمسة أذرع أو أزید تدلی من السطوح حفظا للحیطان.
و أما قوله علیه السلام لا یندب قتیلهم فقیل إنه وصف لهم لشدة البأس و الحرص علی القتال و إنهم لا یبالون بالموت و قیل لأنهم کانوا عبیدا غرباء لم یکن لهم أهل و ولد ممن عادتهم الندبة و افتقاد الغائب و قیل لا یفقد غائبهم وصف لهم بالکثرة و أنه إذا قتل منهم قتیل سد مسده غیره و یقال کببت فلانا علی وجهه أی ترکته و لم ألتفت إلیه و قوله و قادرها بقدرها أی معامل لها بمقدارها و قوله ناظرها بعینها أی ناظر إلیها بعین العبرة أو أنظر إلیها نظرا یلیق بها(2).
نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْهُ یُومِئُ إِلَی وَصْفِ الْأَتْرَاکِ کَأَنِّی أَرَاهُمْ قَوْماً کَأَنَّ وُجُوهَهُمُ الْمَجَانُّ الْمُطْرَقَةُ یَلْبَسُونَ السَّرَقَ وَ الدِّیبَاجَ وَ یَعْتَقِبُونَ الْخَیْلَ الْعِتَاقَ وَ یَکُونُ هُنَاکَ اسْتِحْرَارُ قَتْلٍ حَتَّی یَمْشِیَ الْمَجْرُوحُ عَلَی الْمَقْتُولِ وَ یَکُونَ الْمُفْلِتُ أَقَلَّ مِنَ الْمَأْسُورِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَقَدْ أُعْطِیتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عِلْمَ الْغَیْبِ فَضَحِکَ علیه السلام وَ قَالَ لِلرَّجُلِ وَ کَانَ کَلْبِیّاً یَا أَخَا کَلْبٍ لَیْسَ هُوَ بِعِلْمِ غَیْبٍ وَ إِنَّمَا هُوَ تَعَلُّمٌ مِنْ ذِی عِلْمٍ وَ إِنَّمَا عِلْمُ الْغَیْبِ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ مَا عَدَّدَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِقَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ الْآیَةَ(3) فَیَعْلَمُ سُبْحَانَهُ مَا فِی الْأَرْحَامِ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثَی وَ قَبِیحٍ أَوْ جَمِیلٍ وَ سَخِیٍّ أَوْ بَخِیلٍ وَ شَقِیٍّ أَوْ سَعِیدٍ وَ مَنْ یَکُونُ فِی النَّارِ حَطَباً أَوْ فِی الْجِنَانِ لِلنَّبِیِّینَ مُرَافِقاً فَهَذَا عِلْمُ الْغَیْبِ الَّذِی لَا یَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ
ص: 335
به پیامبرش تعلیم داده و او به من آموخته است. پیامبر صلی الله علیه و آله برای من دعا کرد که خدا این دسته از علوم و اخبار را درسینهام جای دهد و اعضاء و جوارح بدن من از آن پر گردد.(1)
توضیح
المجانّ جمع مجنّ است که به معنای سپر میباشد. المطرقه با سکون طاء یعنی آن چه که قسمتی از آن به قسمتی دیگر کوبیده شده و سطوح آن به هم پیوسته گردد و یکی پس از دیگری مانند لایههای کفش قرار گیرد. و همچنین با تشدید راء روایت شده است، یعنی سپر آهنی که با چکش کوبیده شده است. الطرق: کوبیدن، و ممکن است تشدید برای افاده تکثیر باشد. السرق جمع سرقه است یعنی ابریشم مرغوب. گفته شده سرق نامیده نمی شود مگر اینکه سفید باشد و آن فارسی است اصلش سره بوده یعنی خوب. سخن حضرت علیه السلام که فرمود « و یعتقبون الخیل » یعنی اسبها را نگه داشتهاند تا با هم تعویض کنند. استحرار القتل یعنی شدّت قتل. خنده امام علیه السلام یا به خاطر خرسندی از علمی است که خدا به او داده است یا به خاطر تعجّب از سخن آن فرد است. الاضطمام در باب افتعال و از ماده ضمّ میباشد که به معنای پیوستن است. الجوانح: منظور قفسه سینه است. مطابقت این سخنان با داستانهای جنگیزخان و فرزندانش نیازی به توضیح ندارد.
روایت57.
برسیّ در مشارق الأنوار گفت: علی علیه السلام به دهقان ایرانی که او را از سوار و روانه شدن به سوی خوارج برحذر می داشت و به حضرت گفته بود: بدان که طالع ستارگان نحس شده و منحوسان سعید شده و سعیدان منحوس شدهاند. مرّیخ در صورت فلکی ثور تاثیر گذاشته و دو ستاره در صورت فلکی تو مختلف شدهاند و برای تو جای جنگ نیست؛ چنین فرمود: آیا تو هستی که اتفاقات را اداره میکنی و حوادث را برای من حتمی میسازی و در دقایق و ساعات آنها را همراه میکنی. سراری چیست؟ زَراری چیست؟ اندازه شعار المدبّرات چقدر است؟ گفت: به اصطرلاب مینگرم و به تو خبر می دهم. به او گفت: آیا میدانی دیشب در صورت فلکی میزان چه رخ داده است، و صورت فلکی سرطان با کدام ستاره اختلاف یافته است؟ و چه آفتی در زبرقان وارد شده است؟ گفت: نه نمیدانم، گفت: آیا میدانی که سلطنت دیشب در چین از خانهای به خانه دیگر منتقل شده است؟ و صورت فلکی ماچین دگرگون گشته است؟ و دریاچه ساوة خشک شده است؟ و دریاچه حشرمه طغیان کرده است؟
ص: 336
نَبِیَّهُ فَعَلَّمَنِیهِ وَ دَعَا لِی بِأَنْ یَعِیَهُ صَدْرِی وَ تَضْطَمَّ عَلَیْهِ جَوَانِحِی (1).
المجان جمع مجن و هو الترس و المطرقة بسکون الطاء التی قد أطرق بعضها إلی بعض أی ضمت طبقاتها فجعل یتلو بعضها بعضا کطبقات النعل و یروی بتشدید الراء أی کالترسة المتخذة من حدید مطرقة بالمطرقة و الطرق الدق و یحتمل أن یکون التشدید للتکثیر و السرق جمع سرقة(2) و هی جید الحریر و قیل لا یسمی سرقا إلا إذا کانت بیضاء و هی فارسیة أصلها سرة و هو الجید قوله علیه السلام و یعتقبون الخیل أی یحبسونها لینتقلوا من غیرها إلیها و استحرار القتل شدته و ضحکه علیه السلام إما من السرور بما آتاه الله من العلم أو للتعجب من قول القائل و الاضطمام افتعال من الضم و هو الجمع و الجوانح الأضلاع مما یلی الصدر و انطباقها علی قصص جنکیزخان و أولاده لا یحتاج إلی بیان.
وَ قَالَ الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ،: قَالَ علیه السلام لِلدِّهْقَانِ الْفَارِسِیِّ وَ قَدْ حَذَّرَهُ مِنَ الرُّکُوبِ وَ الْمَسِیرِ إِلَی الْخَوَارِجِ فَقَالَ لَهُ اعْلَمْ أَنَّ طَوَالِعَ النُّجُومِ قَدِ انْتَحَسَتْ فَسَعِدَ أَصْحَابُ النُّحُوسِ وَ نَحِسَ أَصْحَابُ السُّعُودِ وَ قَدْ بَدَا الْمِرِّیخُ یَقْطَعُ فِی بُرْجِ الثَّوْرِ وَ قَدِ اخْتَلَفَ فِی بُرْجِکَ کَوْکَبَانِ وَ لَیْسَ الْحَرْبُ لَکَ بِمَکَانٍ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ الَّذِی تُسَیِّرُ الْجَارِیَاتِ وَ تَقْضِی عَلَیَ (3) بِالْحَادِثَاتِ وَ تَنْقُلُهَا مَعَ الدَّقَائِقِ وَ السَّاعَاتِ فَمَا السَّرَارِیُّ وَ مَا الزَّرَارِیُّ وَ مَا قَدْرُ شِعَارِ الْمُدَبَّرَاتِ (4) فَقَالَ سَأَنْظُرُ فِی الْأُسْطُرْلَابِ وَ أُخْبِرُکَ فَقَالَ لَهُ أَ عَالِمٌ أَنْتَ بِمَا تَمَّ الْبَارِحَةَ فِی وَجْهِ الْمِیزَانِ وَ بِأَیِّ نَجْمٍ اخْتَلَفَ بُرْجُ السَّرَطَانِ وَ أَیَّةُ آفَةٍ دَخَلَتْ عَلَی الزِّبْرِقَانِ فَقَالَ لَا أَعْلَمُ فَقَالَ أَ عَالِمٌ أَنْتَ إِنَّ الْمُلْکَ الْبَارِحَةَ انْتَقَلَ مِنْ بَیْتٍ إِلَی بَیْتٍ فِی الصِّینِ وَ انْقَلَبَ بُرْجُ ماچین وَ غَارَتْ (5) بُحَیْرَةُ سَاوَةَ- وَ فَاضَتْ بُحَیْرَةُ
ص: 336
و باب الصخره در کشتی او قطع شده است؟ آیا میدانی پادشاه روم به رومیان شکست خورده و برادرش جای او را گرفته است؟ و کنگرههای طلا از قسطنطنیّه بزرگ فرو ریخته است؟ آیا میدانی دیوار سرانَدیل سقوط کرده است؟ و دیندار یهودیان در گذشته است؟ و مورچگان در وادی النمل به هیجان آمدهاند و هفتاد هزار عالِم سعادت یافته است؟ و در هر عالم هفتاد هزار به دنیا میآید و شب همین مقدار میمیرند؟ گفت: نه نمیدانم. امام گفت: آیا تو شهب الخرس ستارگان را میشناسی؟ و این که خورسید شعلههایی دارد که همراه نور میتابند و در سپیده دم پنهان میشوند؟ گفت: نه نمیدانم. گفت: آیا دو ستارهای را میشناسی که طلوع نمیکنند مگر به خاطر حیله و نیرنگ و غروب نمیکنند مگر به خاطر مصیبتی؟ آن دو طلوع و غروب کردند و قابیل هابیل را کشت. و آشکار نمیشوند مگر برای نابودی دنیا؟ گفت: نه نمیدانم. امام گفت: پس چون راههای آسمان را نمیشناسی در مورد نزدیک از تو سؤال میکنم. به من بگو در زیر سم راست و چپ اسب من چه چیز سودمند و زیان آوری وجود دارد؟ گفت: اطلاع من در علم زمینی کمتر از علم آسمانی است. دستور داد تا زیر سم راست را بکند، گنجی از طلا بیرون آمد، سپس دستور داد تا زیر سم چپ را بکند که یک مار افعی بیرون آمد و از گردن حکیم آویزان شد، فریاد زد: ای مولای من امان بده. گفت: امان به شرط ایمان. گفت: رکوع و سجده طولانی بر تو میکنم. گفت: نیک شنیدی، پس نیک بگو، برای خدا سجده کن و همراه من نسبت به خدا فروتنی کن. سپس گفت: ای سمرسَقیل ما ستارگان اخترشناسی و بزرگان علم فلک هستیم و این علم را کسی جز ما و خانوادهای در هند نمیداند.(1)
روایت58.
شرح نهج البلاغه: نصر بن مزاحم در کتاب صفّین از هرثمة بن سُلَیم روایت کرده است که گفت: همراه علی علیه السلام قصد صفین کردیم، وقتی در کربلا فرود آمد نماز را با ما خواند. وقتی سلام داد با دستش از خاک کربلا برداشت و بویید، سپس فرمود: وای بر تو ای خاک. از تو گروهی محشور میشوند که بدون حساب وارد بهشت میشوند.
ص: 337
حَشْرَمَةَ وَ قُطِعَتْ بَابُ الصَّخْرَةِ مِنْ سَفِینَتِهِ (1) وَ نُکِسَ مَلِکُ الرُّومِ بِالرُّومِ وَ وَلِیَ أَخُوهُ مَکَانَهُ وَ سَقَطَتْ شُرُفَاتُ الذَّهَبِ مِنْ قُسْطَنْطِینِیَّةَ الْکُبْرَی وَ هَبَطَ سُورُ سَرَانَدِیلَ (2) وَ فَقَدَ دَیَّانُ الْیَهُودِ وَ هَاجَ النَّمْلُ بِوَادِی النَّمْلِ وَ سَعِدَ سَبْعُونَ أَلْفَ عَالِمٍ وَ وُلِدَ فِی کُلِّ عَالَمٍ سَبْعُونَ أَلْفاً وَ اللَّیْلَ (3) یَمُوتُ مِثْلُهُمْ فَقَالَ لَا أَعْلَمُ فَقَالَ أَنْتَ عَالِمٌ بِالشُّهُبِ الْخُرْسِ الْأَنْجُمِ وَ الشَّمْسِ ذَاتِ الذَّوَائِبِ الَّتِی تَطْلُعُ مَعَ الْأَنْوَارِ وَ تَغِیبُ مَعَ الْأَسْحَارِ فَقَالَ لَا أَعْلَمُ فَقَالَ أَ عَالِمٌ أَنْتَ بِطُلُوعِ النَّجْمَیْنِ اللَّذَیْنِ مَا طَلَعَا إِلَّا عَنْ مَکِیدَةٍ وَ لَا غَرَبَا إِلَّا عَنْ مُصِیبَةٍ وَ أَنَّهُمَا طَلَعَا وَ غَرَبَا فَقَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ وَ لَا یَظْهَرَانِ إِلَّا بِخَرَابِ الدُّنْیَا(4) فَقَالَ لَا أَعْلَمُ فَقَالَ إِذَا کَانَ طُرُقُ السَّمَاءِ لَا تَعْلَمُهَا فَإِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ قَرِیبٍ أَخْبِرْنِی مَا تَحْتَ حَافِرِ فَرَسِیَ الْأَیْمَنِ وَ الْأَیْسَرِ مِنَ النَّافِعِ وَ الضَّارِّ(5) فَقَالَ إِنِّی فِی عِلْمِ الْأَرْضِ أَقْصَرُ مِنِّی فِی عِلْمِ السَّمَاءِ فَأَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ تَحْتَ الْحَافِرِ الْأَیْمَنِ فَخَرَجَ کَنْزٌ مِنْ ذَهَبٍ ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ تَحْتَ الْحَافِرِ الْأَیْسَرِ فَخَرَجَ أَفْعًی فَتَعَلَّقَ بِعُنُقِ الْحَکِیمِ فَصَاحَ یَا مَوْلَایَ الْأَمَانَ فَقَالَ الْأَمَانَ بِالْإِیمَانِ فَقَالَ لَأُطِیلَنَّ لَکَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فَقَالَ سَمِعْتَ خَیْراً فَقُلْ خَیْراً اسْجُدْ لِلَّهِ وَ اضْرَعْ بِی إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا سَمَرْسَقِیلُ نَحْنُ نُجُومُ الْقُطْبِ وَ أَعْلَامُ الْفُلْکِ وَ إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا نَحْنُ وَ بَیْتٌ فِی الْهِنْدِ(6).
شَرْحُ النَّهْجِ، [نهج البلاغة] قَالَ نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ فِی کِتَابِ صِفِّینَ حَدَّثَنَا مَنْصُورُ بْنُ سَلَّامٍ التَّمِیمِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَیَّانُ التَّمِیمِیُّ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ هَرْثَمَةَ بْنِ سُلَیْمٍ قَالَ: غَزَوْنَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام صِفِّینَ فَلَمَّا نَزَلَ بِکَرْبَلَاءَ صَلَّی بِنَا فَلَمَّا سَلَّمَ رَفَعَ إِلَیْهِ مِنْ تُرْبَتِهَا فَشَمَّهَا ثُمَّ قَالَ وَاهاً لَکِ یَا تُرْبَةُ لَیُحْشَرَنَّ مِنْکِ قَوْمٌ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ
ص: 337
گفت: وقتی هرثمه از جنگ نزد زنش جرداء دختر سمیر که از شیعیان علی علیه السلام بود، بازگشت با او سخن گفت و در میان سخنانش گفت: آیا از محبوبت ابی الحسن در شگفت نیستی؟ گفت: وقتی به کربلا رسیدیم مشتی از خاک آن را برداشت و بویید و گفت: وای بر تو ای خاک، از تو گروهی محشور میشوند که بدون حساب وارد بهشت میشوند. او از کجا غیب میداند؟ زن به او گفت: رهایمان کن ای مرد، امیرالمؤمنین جز حق نمیگوید. گفت: وقتی عبیدالله بن زیاد گروهی را که به سوی امام حسین علیه السلام میفرستاد، روانه کرد من در میان سپاه بودم که فرستاده شد. وقتی نزد امام حسین علیه السلام و یاراش رسیدم، محلی را که همراه علی علیه السلام در آن فرود آمدیم و زمینی که از خاک آن برداشت و سخنی را که گفت به یاد آوردم و از ادامه کار کراهت یافتم. سوار بر اسبم آمدم تا پیش روی امام حسین علیه السلام ایستادم، بر او سلام دادم و با او در مورد سخنی که از پدرش در این مکان شنیده بودم صحبت کردم. امام حسین علیه السلام فرمود: آیا با ما هستی یا علیه ما؟ گفتم: ای پسر رسول الله صلی الله علیه و آله نه با توام نه علیه تو. فرزند و همسرم را رها کردهام و از ابن زیاد بر آنها بیناکم. امام حسین علیه السلام گفت: برگرد و بگریز تا کشته شدن ما را نبینی. قسم به کسی که جان حسین در دست اوست کسی که امروز کشته شدن ما را ببیند و ما را یاری نکند وارد آتش میشود. گفت: بازگشتم و به سرعت گریختم تا کشته شدن آنها بر من پنهان شد.
نصر گفت: مصعب برای ما روایت کرد و گفت: أجلح بن عبدالله کندی از ابی جُحَیفه روایت کرد و گفت: عروة بارقیّ نزد سعد بن وهب آمد و ، سعد گفت: حدیثی از علی بن ابی طالب علیه السلام برایمان نقل کن. گفت: بله مخنف بن سُلیم مرا زمانی که علی علیه السلام به سوی صفین رو کرده بود نزد ایشان فرستاد. در کربلا نزد او آمدم و دیدم که با دستش اشاره میکند و میگوید: اینجاست، اینجاست. مردی به او گفت: چیست ای امیر المؤمنین؟ فرمود: باری - کاروانی - از آل محمد صلی الله علیه و آله در اینجا فرود میآید، وای بر آنها از دست شما و وای بر شما از آنها. مرد گفت: معنی این سخن چیست ای امیر المؤمنین؟ گفت: وای بر آنها از دست شما یعنی آنها را میکشید. و وای بر شما از آنها یعنی با کشتن آنها وارد جهنّم میشوید.
نصر گفت: این روایت به شکل دیگری نقل شده است، علی علیه السلام فرمود: وای بر شما از آنها و وای بر شما بر آنها. مرد گفت: معنای وای بر ما از آنها را میدانیم ولی معنای وای بر ما بر آنها چیست؟
ص: 338
حِسَابٍ قَالَ فَلَمَّا رَجَعَ هَرْثَمَةُ مِنْ غَزَاتِهِ إِلَی امْرَأَتِهِ جَرْدَاءَ بِنْتِ سُمَیْرٍ وَ کَانَتْ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام حَدَّثَهَا هَرْثَمَةُ فِیمَا حَدَّثَ فَقَالَ لَهَا أَ لَا أُعْجِبُکِ مِنْ صَدِیقِکِ أَبِی حَسَنٍ- قَالَ لَمَّا نَزَلْنَا کَرْبَلَاءَ وَ قَدْ أَخَذَ جَفْنَةً(1) مِنْ تُرْبَتِهَا وَ شَمَّهَا وَ قَالَ وَاهاً لَکِ أَیَّتُهَا التُّرْبَةُ لَیُحْشَرَنَّ مِنْکِ قَوْمٌ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ مَا عِلْمُهُ بِالْغَیْبِ فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ لَهُ دَعْنَا مِنْکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَقُلْ إِلَّا حَقّاً قَالَ فَلَمَّا بَعَثَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ الْبَعْثَ الَّذِی بَعَثَهُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام کُنْتُ فِی الْخَیْلِ الَّتِی بُعِثَ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ أَصْحَابِهِ عَرَفْتُ الْمَنْزِلَ الَّذِی نَزَلْنَا فِیهِ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الْبُقْعَةَ الَّتِی رَفَعَ إِلَیْهِ مِنْ تُرْبَتِهَا وَ الْقَوْلَ الَّذِی قَالَهُ فَکَرِهْتُ مَسِیرِی فَأَقْبَلْتُ عَلَی فَرَسِی حَتَّی وَقَفْتُ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ حَدَّثْتُهُ بِالَّذِی سَمِعْتُ مِنْ أَبِیهِ فِی هَذَا الْمَنْزِلِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَ مَعَنَا أَمْ عَلَیْنَا فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَا مَعَکَ وَ لَا عَلَیْکَ تَرَکْتُ وُلْدِی وَ عِیَالِی أَخَافُ عَلَیْهِمْ مِنِ ابْنِ زِیَادٍ فَقَالَ الْحُسَیْنُ فَتَوَلَّ هَرَباً حَتَّی لَا تَرَی مَقْتَلَنَا فَوَ الَّذِی نَفْسُ حُسَیْنٍ بِیَدِهِ لَا یَرَی الْیَوْمَ مَقْتَلَنَا أَحَدٌ ثُمَّ لَا یُعِینُنَا إِلَّا دَخَلَ النَّارَ قَالَ فَأَقْبَلْتُ فِی الْأَرْضِ أَشْتَدُّ هَرَباً حَتَّی خَفِیَ عَلَیَّ مَقْتَلُهُمْ.
قَالَ نَصْرٌ وَ حَدَّثَنَا مُصْعَبٌ قَالَ حَدَّثَنَا الْأَجْلَحُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْکِنْدِیُّ عَنْ أَبِی جُحَیْفَةَ قَالَ: جَاءَ عُرْوَةُ الْبَارِقِیُّ إِلَی سَعْدِ بْنِ وَهْبٍ فَسَأَلَهُ وَ قَالَ حَدِیثٌ حَدَّثْتَنَاهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ نَعَمْ بَعَثَنِی مِخْنَفُ بْنُ سُلَیْمٍ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام عِنْدَ تَوَجُّهِهِ إِلَی صِفِّینَ فَأَتَیْتُهُ بِکَرْبَلَاءَ فَوَجَدْتُهُ یُشِیرُ بِیَدِهِ وَ یَقُولُ هَاهُنَا هَاهُنَا فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ وَ مَا ذَاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ ثِقْلٌ لِآلِ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیهم یَنْزِلُ هَاهُنَا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِنْکُمْ وَ وَیْلٌ لَکُمْ مِنْهُمْ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ مَا مَعْنَی هَذَا الْکَلَامِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ وَیْلٌ لَهُمْ مِنْکُمْ تَقْتُلُونَهُمْ وَ وَیْلٌ لَکُمْ مِنْهُمْ یُدْخِلُکُمُ اللَّهُ بِقَتْلِهِمْ إِلَی النَّارِ.
قَالَ نَصْرٌ وَ قَدْ رُوِیَ هَذَا الْکَلَامُ عَلَی وَجْهٍ آخَرَ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: فَوَیْلٌ لَکُمْ مِنْهُمْ وَ وَیْلٌ لَکُمْ عَلَیْهِمْ فَقَالَ الرَّجُلُ أَمَّا وَیْلٌ لَنَا مِنْهُمْ فَقَدْ عَرَفْنَاهُ فَوَیْلٌ لَنَا عَلَیْهِمْ
ص: 338
گفت: میبینید که کشته میشوند و نمیتوانید یاریشان کنید.
نصر گفت: سعید بن حکیم عَبسی از حسن بن کثیر از پدرش روایت کرد و گفت: علی علیه السلام به کربلا آمد و در آن جا توقف کرد. به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین این جا کربلا است. فرمود: دارای مصیبت و بلاست. سپس با دستش به مکانی اشاره کرد و گفت: این جا محل توقف و اقامت آنها و سپس با دستش به مکان دیگری اشاره کرد و گفت: این جا محل ریخته شدن خونشان است و سپس به ساباط رفت.(1)
روایت59.
میگویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از محمد بن جریر طبری صاحب التاریخ روایت کرده است که زُرعة بن بُرج طائی به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: به خدا قسم اگر از قضاوت در باره مردان توبه نکنی تو را خواهم کشت. و از این کار به دنبال رضایت خدا هستم. علی علیه السلام به او فرمود: نفرین بر تو چقدر بدبخت هستی. گویی که تو را میبینم که کشته شده و باد بر روی تو غبار میپاشد. همان طور شد که فرمود.(2)
مدائنی در کتاب الخوارج گفت: وقتی علی علیه السلام به سوی اهل نهروان میرفت مردی از اصحابش که از طلایهداران سپاهش بود آمد و خبر داد که قوم از رود عبور کردهاند. سه بار او را قسم داد و در هر بار میگفت: بله. علی علیه السلام فرمود: به خدا قسم عبور نکردهاند و عبور نخواهند کرد، چرا که قتله گاهشان مقابل رود است. همه سواران به سرعت میآمدند و همین را میگفتند. علی علیه السلام به سخن آنان توجهی نکرد تا این که خلاف سخنشان مشخص شد.
محمد بن یزید مبرّد در کتاب الکامل گفت علی علیه السلام در جنگ نهروان به اصحابش فرمود: بر آنها هجوم برید، به خدا قسم که ده نفر از شما کشته نخواهد شد و ده نفر از آنها جان سالم به در نخواهد برد. بر آنان حمله کرد و نابودشان ساخت. از اصحاب علی علیه السلام نه نفر کشته شد و و هشت نفر از خوارج گریختند.(3)
همه سیره نویسان روایت کردهاند که وقتی علی علیه السلام قوم را نابود کرد به شدّت در پی ذو الثدیه(صاحب پستان) بود. کشتهها را زیرو رو میکرد ولی او را نیافت. این امر باعث ناراحتی امام شد و میگفت: به خدا قسم دورغ نگفتم،
ص: 339
مَا مَعْنَاهُ فَقَالَ تَرَوْنَهُمْ یُقْتَلُونَ لَا تَسْتَطِیعُونَ نُصْرَتَهُمْ.
قَالَ نَصْرٌ وَ حَدَّثَنَا سَعِیدُ بْنُ حَکِیمٍ الْعَبْسِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَتَی کَرْبَلَاءَ فَوَقَفَ بِهَا فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذِهِ کَرْبَلَاءُ فَقَالَ ذَاتُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی مَکَانٍ فَقَالَ هَاهُنَا مَوْضِعُ رِحَالِهِمْ وَ مُنَاخُ رِکَابِهِمْ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی مَکَانٍ آخَرَ فَقَالَ هَاهُنَا مُرَاقُ دِمَائِهِمْ ثُمَّ مَضَی إِلَی سَابَاطَ(1).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ صَاحِبِ التَّارِیخِ: أَنَّهُ قَالَ زُرْعَةُ بْنُ الْبُرْجِ الطَّائِیُّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَتُبْ مِنْ تَحْکِیمِکَ الرِّجَالَ لَأَقْتُلَنَّکَ أَطْلُبُ بِذَلِکَ وَجْهَ اللَّهِ (2) وَ رِضْوَانَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام بُؤْساً لَکَ مَا أَشْقَاکَ کَأَنِّی بِکَ قَتِیلًا تَسْفِی عَلَیْکَ الرِّیَاحُ فَکَانَ کَمَا قَالَ (3).
وَ ذَکَرَ الْمَدَائِنِیُّ فِی کِتَابِ الْخَوَارِجِ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی أَهْلِ النَّهْرِ أَقْبَلَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ مِمَّنْ کَانَ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ فَأَخْبَرَهُ بِأَنَّ الْقَوْمَ عَبَرُوا النَّهْرَ فَحَلَّفَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فِی کُلِّهَا یَقُولُ نَعَمْ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا عَبَرُوهُ وَ لَنْ یَعُبُرُوهُ وَ إِنَّ مَصَارِعَهُمْ دُونَ النُّطْفَةِ فَجَاءَ الْفُرْسَانُ کُلُّهَا تَرْکُضُ وَ تَقُولُ فَلَمْ یَکْتَرِثْ علیه السلام بِقَوْلِهِمْ حَتَّی ظَهَرَ خِلَافُ مَا قَالُوا.
وَ ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ یَزِیدَ الْمُبَرَّدُ فِی کِتَابِ الْکَامِلِ: أَنَّهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ یَوْمَ النَّهْرَوَانَ احْمِلُوا عَلَیْهِمْ فَوَ اللَّهِ لَا یُقْتَلُ مِنْکُمْ عَشَرَةٌ وَ لَا یَسْلَمُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ فَطَحَنَهُمْ طَحْناً قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِهِ علیه السلام تِسْعَةٌ وَ أَفْلَتَ مِنَ الْخَوَارِجِ ثَمَانِیَةٌ(4).
وَ رَوَی جَمِیعُ أَهْلِ السِّیَرِ کَافَّةً: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا طَحَنَ الْقَوْمَ طَلَبَ ذَا الثُّدَیَّةِ طَلَباً شَدِیداً وَ قَلَّبَ الْقَتْلَی ظَهْرَ الْبَطْنِ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَسَاءَهُ ذَلِکَ وَ جَعَلَ یَقُولُ وَ اللَّهِ
ص: 339
و به من دورغ گفته نشده. به دنبال آن مرد باشید او حتما در میان قوم است. همچنان در پی او بودند تا این که یافتند. او مردی بود که دستش ناقص بود، گویی که در سینهاش پستانی وجود داشت.
ابراهیم بن دَیزیل در کتاب صفّین از أعمش از زید بن وهب روایت کرده است که گفت: وقتی علی علیه السلام با نیزهها از آنان درختزار ساخت، گفت: به دنبال صاحب پستان بگردید. به دقت در پی او بودند که او را در مکان پستی در زیر تعدادی از کشتهها یافتند. آورده شد در حالی که در دستانش موهایی مانند سبیل گربه وجود داشت. از روی خوشحالی به خاطر این مسئله علی علیه السلام تکبیر گفت و مردم نیز همراه او تکبیر گفتند.
همچنین از مسلم ضبیّ روایت شده است که گفت: مرد سیاه و بدبویی بود که دستی مانند سینه زنان داشت که اگر دراز میشد به اندازه دست دیگر بود و اگر رها میگردید جمع و کوچک میشد و به شکل پستان زنان درمیآمد. بر روی آن موهایی مانند سبیل گربه بود. وقتی او را یافتند دستش را قطع کرده و بالای نیزه زدند. سپس علی علیه السلام شروع کرد به ندا دادن: خدا راست گفت و رسولش ابلاغ کرد. عصر هنگام پیوسته او و اصحابش این را میگفتند تا این که خورشید غروب کرد یا نزدیک به غروب شد.
و همچنین ابن دَیزل روایت کرده است وقتی تمام شد علی علیه السلام برای یافتن مُخدج صبر کرد، گفت: چهارپای رسول الله صلی الله علیه و آله را بیاورید، بر آن سوار شد و مردم به دنبال او میرفتند. کشتهها را دید و میگفت: برگردانید. مرده ها را یکی پس از دیگری برمیگرداندند تا این که او را بیرون آورد. علی علیه السلام سجده کرد. بسیاری از مردم روایت کردهاند وقتی علی علیه السلام چهار پای پیامبر صلی الله علیه و آله را خواست. گفت: آن را برای من بیاورید که راهنما است. علی علیه السلام را بر سر مُخدج نگه داشت و او را از زیر کشتههای بسیاری خارج کرد.
عوّام بن حَوشب از پدرش از جدش یزید بن رویم روایت کرد و گفت: علی علیه السلام فرمود: امروز چهار هزار نفر از خوارج کشته میشوند و یکی از آنها ذوالثدیّه است. وقتی قوم را نابود کرد و خواست
ص: 340
مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ اطْلُبُوا الرَّجُلَ وَ إِنَّهُ لَفِی الْقَوْمِ فَلَمْ یَزَلْ یَتَطَلَّبُهُ حَتَّی وَجَدَهُ وَ هُوَ رَجُلٌ مُخْدَجُ الْیَدِ(1) کَأَنَّهَا ثَدْیٌ فِی صَدْرِهِ.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ دَیْزِیلَ فِی کِتَابِ صِفِّینَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا شَجَرَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام بِالرِّمَاحِ قَالَ اطْلُبُوا ذَا الثُّدَیَّةَ فَطَلَبُوهُ طَلَباً شَدِیداً حَتَّی وَجَدُوهُ فِی وَهْدَةٍ مِنَ الْأَرْضِ تَحْتَ نَاسٍ مِنَ الْقَتْلَی فَأُتِیَ بِهِ وَ إِذَا رَجُلٌ عَلَی یَدَیْهِ (2) مِثْلُ سَبَلَاتِ السِّنَّوْرِ فَکَبَّرَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَبَّرَ النَّاسُ مَعَهُ سُرُوراً بِذَلِکَ.
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ مُسْلِمٍ الضَّبِّیِّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: کَانَ رَجُلٌ أَسْوَدَ مُنْتِنَ الرِّیحِ لَهُ یَدٌ(3) کَثَدْیِ الْمَرْأَةِ إِذَا مُدَّتْ کَانَ بِطُولِ الْیَدِ الْأُخْرَی وَ إِذَا تُرِکَتِ اجْتَمَعَتْ وَ تَقَلَّصَتْ وَ صَارَتْ کَثَدْیِ الْمَرْأَةِ عَلَیْهَا شَعَرَاتٌ مِثْلُ شَوَارِبِ الْهِرَّةِ فَلَمَّا وَجَدُوهُ قَطَعُوا یَدَهُ وَ نَصَبُوهَا عَلَی رُمْحٍ ثُمَّ جَعَلَ عَلِیٌّ علیه السلام یُنَادِی صَدَقَ اللَّهُ وَ بَلَّغَ رَسُولُهُ لَمْ یَزَلْ یَقُولُ ذَلِکَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ مِنَ الْعَصْرِ(4) إِلَی أَنْ غَرَبَتِ الشَّمْسُ أَوْ کَادَتْ.
وَ رَوَی ابْنُ دَیْزِیلَ أَیْضاً قَالَ: لَمَّا عِیلَ صَبَرَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی طَلَبِ الْمُخْدَجِ قَالَ آتُونِی بِبَغْلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَکِبَهَا وَ اتَّبَعَهُ النَّاسُ فَرَأَی الْقَتْلَی وَ جَعَلَ یَقُولُ اقْلِبُوا فَیَقْلِبُونَ قَتِیلًا عَنْ قَتِیلٍ حَتَّی اسْتَخْرَجَهُ (5) فَسَجَدَ عَلِیٌّ علیه السلام.
وَ رَوَی کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ: أَنَّهُ لَمَّا دَعَا بِالْبَغْلَةِ(6) قَالَ ائْتُونِی بِهَا فَإِنَّهَا هَادِیَةٌ فَوَقَفَتْ بِهِ عَلَی الْمُخْدَجِ فَأَخْرَجَهُ مِنْ تَحْتِ قَتْلَی کَثِیرِینَ.
وَ رَوَی الْعَوَّامُ بْنُ حَوْشَبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ یَزِیدَ بْنِ رُوَیْمٍ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: یُقْتَلُ (7) الْیَوْمَ أَرْبَعَةُ آلَافٍ مِنَ الْخَوَارِجِ أَحَدُهُمْ ذُو الثُّدَیَّةِ فَلَمَّا طَحَنَ الْقَوْمَ وَ رَامَ
ص: 340
صاحب سینه را پیدا کند، او را دنبال کردم. به من دستور داد برای او چهار هزار نی ببرّم(1).
پیوسته پیش روی او این کار را میکردم و او پشت سرم سواره میآمد و مردم به دنبال او میآمدند تا این که یک نی در دستم باقی ماند. به او نگریستم، چهره اش تیره بود. با دستم پایش را گرفتم و کشیدم و گفتم: این پای انسان است، به سرعت از چهارپا پیاده شد و پای دیگر را کشید. او را بیرون کشیدیم تا این که بر روی خاک افتاد. او مُخدج بود. علی علیه السلام با صدای بلند تکبیر گفت، سپس سجده کرد و همه مردم تکبیر گفتند.(2)
از اسماعیل بن رجاء روایت شده است که گفت: أعشی باهله که در آن زمان پسری جوان بود به طرف علی علیه السلام که خطبه میگفت و نبردها و جنگها را ذکر میکرد رفت و گفت: ای امیرالمؤمنین این سخن چقدر شبیه سخن خرافه است. علی علیه السلام فرمود: اگر در این سخنی که گفتی گناهکار باشی، خداوند تو را دچار غلام ثقیف کند. سپس سکوت کرد. مردانی برخاستند و گفتند: ای امیرالمؤمنین غلام ثقیف کیست؟ گفت غلامی که این شهرتان را تصاحب میکند. هیچ حرمتی از خدا را باقی نمیگذارد مگر این که آن را میدرد و با شمشیرش گردن این پسر را میزند. گفتند: ای امیرالمؤمنین چقدر حکومت میکند؟ گفت: بیست سال، اگر به آن برسد. گفتند: آیا کشته میشود یا به مرگ طبیعی از دنیا میرود؟ گفت: بلکه به مرگ طبیعی با شکم درد میمیرد. به خاطر فراوانی آن چه از شکمش خارج میشود تختش را سوراخ میکند. اسماعیل بن رجا گفت: به خدا قسم با چشمان خود أعشی باهله را در میان کسانی که از سپاه عبدالرحمن بن محمد بن أشعث اسیر شده بودند، در مقابل حجّاج دیدم. او را زد و سرزنش کرد و از او خواست شعری را که در آن عبدالرحمن را بر جنگ تحریک کرده بود بسراید، سپس در همان مجلس گردنش را زد.
ص: 341
اسْتِخْرَاجَ ذِی الثُّدَیَّةِ فَأَتْعَبَهُ أَمَرَنِی أَنْ أَقْطَعَ لَهُ أَرْبَعَةَ آلَافِ قَصَبَةٍ(1) فَلَمْ أَزَلْ کَذَلِکَ وَ أَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ رَاکِبٌ خَلْفِی وَ النَّاسُ یَتْبَعُونَهُ حَتَّی بَقِیَتْ فِی یَدِی وَاحِدَةٌ فَنَظَرْتُ إِلَیْهِ وَ إِذَا وَجْهُهُ أَرْبَدُ(2) وَ إِذَا رِجْلُهُ فِی یَدِی فَجَذَبْتُهَا وَ قُلْتُ هَذِهِ رِجْلُ إِنْسَانٍ فَنَزَلَ عَنِ الْبَغْلَةِ مُسْرِعاً فَجَذَبَ الرِّجْلَ الْأُخْرَی وَ جَرَرْنَاهُ حَتَّی صَارَ عَلَی التُّرَابِ فَإِذَا هُوَ الْمُخْدَجُ فَکَبَّرَ عَلِیٌّ علیه السلام بِأَعْلَی صَوْتِهِ ثُمَّ سَجَدَ فَکَبَّرَ النَّاسُ کُلُّهُمْ (3).
وَ رَوَی عُثْمَانُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی التَّیْمِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ رَجَاءٍ قَالَ: قَامَ أَعْشَی بَاهِلَةَ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ حَدَثٌ إِلَی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام(4) وَ هُوَ یَخْطُبُ وَ یَذْکُرُ الْمَلَاحِمَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَشْبَهَ هَذَا الْحَدِیثَ بِحَدِیثِ خِرَافَةٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ کُنْتَ آثِماً فِیمَا قُلْتَ یَا غُلَامُ فَرَمَاکَ اللَّهُ بِغُلَامِ ثَقِیفٍ ثُمَّ سَکَتَ فَقَامَ رِجَالٌ فَقَالَ (5) وَ مَنْ غُلَامُ ثَقِیفٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ غُلَامٌ یَمْلِکُ بَلْدَتَکُمْ هَذِهِ لَا یَتْرُکُ لِلَّهِ حُرْمَةً إِلَّا انْتَهَکَهَا یَضْرِبُ عُنُقَ هَذَا الْغُلَامِ بِسَیْفِهِ فَقَالُوا کَمْ یَمْلِکُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ عِشْرِینَ إِنْ بَلَغَهَا قَالُوا فَیُقْتَلُ قَتْلًا أَمْ یَمُوتُ مَوْتاً قَالَ بَلْ یَمُوتُ حَتْفَ أَنْفِهِ بِدَاءِ الْبَطْنِ یُثْقَبُ سَرِیرُهُ لِکَثْرَةِ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَوْفِهِ قَالَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ رَجَاءٍ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ بِعَیْنِی أَعْشَی بَاهِلَةَ وَ قَدْ أُحْضِرَ فِی جُمْلَةِ الْأَسْرَی الَّذِینَ أُسِرُوا مِنْ جَیْشِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ بَیْنَ یَدِی الْحَجَّاجِ- فَقَرَعَهُ وَ وَبَّخَهُ وَ اسْتَنْشَدَهُ شِعْرَهُ الَّذِی یُحَرِّضُ فِیهِ عَبْدَ الرَّحْمَنِ عَلَی الْحَرْبِ ثُمَّ ضَرَبَ عُنُقَهُ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ (6).
ص: 341
علی علیه السلام به عَمرو بن حَمِق خُزاعی گفت: کجا رفتی ای عمرو؟ گفت: در میان قومم. گفت: در میان آنها نرو. گفت: پس نزد بنی کنانة که همسایه ما هستند بروم؟ گفت: نه گفت: آیا در ثقیف فرود آیم؟ گفت: با معرّه و مجرّه چه کار میکنی؟ گفت: این دو چه هستند؟ علی علیه السلام فرمود: شعلههایی از آتش که از سطح کوفه خارج میشوند. یکی از آنها به سراغ تمیم و بکر بن وائل میآید و کمتر کسی از آن نجات مییابد. و شعله دیگر میآید و جانب دیگری از کوفه را میگیرد و کمتر کسی دچار آن میشود. آن آتش وارد خانه میشود و یک و دو اطاق را می سوزاند. گفت: پس کجا بروم؟ گفت: نزد بنی عمرو بن عامر از قبیله ازد برو. گفت: کسانی که این سخنان را میشنیدند برخاستند و گفتند: او را جز پیشگویی که همانند پیشگویان سخن میگوید نمیبینیم. گفت: ای عمرو تو بعد از من کشته میشوی و سرت برده میشود. و آن اولین سری است که در اسلام بریده میشود. وای بر قاتل تو. اگر تو در میان هر قومی بروی به راحتی تو را تسلیم میکنند مگر این قوم بنی عمر بن عامر از قبیله ازد که تو را تسلیم نکرده و تنهایت نمیگذارند. گفت: به خدا قسم زمانی نگذشت تا این که عمرو بن حمق در زمان خلافت معاویه، ترسان و هراسان میان قبایل عرب رفت و آمد کرد. تا بالاخره نزد قومش از بنی خزاعه رفت. او را تسلیم کردند. کشته شد و سرش از عراق برای معاویه به شام برده شد. و آن اولین سری بود که در اسلام از کشوری به کشور دیگر منتقل میشد.
جویریّه بن مسهر عبدی فردی صالح و دوست راستین علی علیه السلام بود. علی علیه السلام نیز او را دوست میداشت. روزی در حالی که جویریه میرفت به او نگریست و صدایش زد: ای جویریه نزد من بیا که من هر وقت تو را میبینم دوستت میدارم .
از حبّة عرنی روایت شده است که گفت: روزی همراه علی علیه السلام رفتیم. برگشت و جویریه را پشت سرش، دورتر دید. صدایش زد: ای جویریه
ص: 342
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الصَّوَّافُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُفْیَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ شِمِّیرِ بْنِ سَدِیرٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِعَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ الْخُزَاعِیِّ أَیْنَ نَزَلْتَ یَا عَمْرُو قَالَ فِی قَوْمِی قَالَ لَا تَنْزِلَنَّ فِیهِمْ قَالَ أَ فَأَنْزِلُ فِی بَنِی کِنَایَةَ جِیرَانِنَا قَالَ لَا قَالَ أَ فَأَنْزِلُ فِی ثَقِیفٍ قَالَ فَمَا تَصْنَعُ بِالْمَعَرَّةِ وَ الْمَجَرَّةِ قَالَ وَ مَا هُمَا قَالَ عُنُقَانِ مِنْ نَارٍ یَخْرُجَانِ مِنْ ظَهْرِ الْکُوفَةِ یَأْتِی أَحَدُهُمَا عَلَی تَمِیمٍ وَ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ فَقَلَّمَا یُفْلِتُ مِنْهُ أَحَدٌ وَ یَأْتِی الْعُنُقُ الْأُخْرَی فَتَأْخُذُ عَلَی الْجَانِبِ الْأُخْرَی (1) مِنَ الْکُوفَةِ فَقَلَّ مَنْ یُصِیبُ مِنْهُمْ إِنَّمَا هُوَ یَدْخُلُ الدَّارَ فَتُحْرِقُ (2) الْبَیْتَ وَ الْبَیْتَیْنِ قَالَ فَأَیْنَ أَنْزِلُ قَالَ انْزِلْ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ مِنَ الْأَزْدِ قَالَ فَقَامَ قَوْمٌ حَضَرُوا هَذَا الْکَلَامَ وَ قَالُوا مَا نَرَاهُ (3) إِلَّا کَاهِناً یَتَحَدَّثُ بِحَدِیثِ الْکَهَنَةِ فَقَالَ یَا عَمْرُو وَ إِنَّکَ لَمَقْتُولٌ بَعْدِی وَ إِنَّ رَأْسَکَ لَمَنْقُولٌ وَ هُوَ أَوَّلُ رَأْسٍ یُنْقَلُ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْوَیْلُ لِقَاتِلِکَ أَمَا إِنَّکَ لَا تَنْزِلُ بِقَوْمٍ إِلَّا أَسْلَمُوکَ (4) بِرُمَّتِکَ إِلَّا هَذَا الْحَیَّ مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ مِنَ الْأَزْدِ فَإِنَّهُمْ لَنْ یُسْلِمُوکَ وَ لَنْ یَخْذُلُوکَ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا مَضَتْ مِنَ الْأَیَّامِ حَتَّی تَنَقَّلَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ فِی خِلَافَةِ مُعَاوِیَةَ فِی أَحْیَاءِ الْعَرَبِ خَائِفاً مَذْعُوراً حَتَّی نَزَلَ فِی قَوْمِهِ مِنْ بَنِی خُزَاعَةَ فَأَسْلَمُوهُ فَقُتِلَ وَ حُمِلَ رَأْسُهُ مِنَ الْعِرَاقِ إِلَی مُعَاوِیَةَ بِالشَّامِ- وَ هُوَ أَوَّلُ رَأْسٍ حُمِلَ فِی الْإِسْلَامِ مِنْ بَلَدٍ إِلَی بَلَدٍ.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ مَیْمُونٍ الْأَزْدِیُّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: کَانَ جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیُّ صَالِحاً وَ کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام صَدِیقاً وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُحِبُّهُ وَ نَظَرَ یَوْماً إِلَیْهِ وَ هُوَ یَسِیرُ فَنَادَاهُ یَا جُوَیْرِیَةُ الْحَقْ بِی فَإِنِّی إِذَا رَأَیْتُکَ هَوِیتُکَ.
قَالَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبَانٍ فَحَدَّثَنِی الصَّبَّاحُ عَنْ مُسْلِمٍ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: سِرْنَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْماً فَالْتَفَتَ فَإِذَا جُوَیْرِیَةُ خَلْفَهُ بَعِیداً فَنَادَاهُ یَا جُوَیْرِیَةُ
ص: 342
نزد من بیا، آیا نمیدانی که من به تو علاقمندم و دوستت دارم؟ گفت: جویریه به سمتش دوید. به او گفت: من در مورد مسائلی با تو سخن میگویم، پس آنها را حفاظت کن. سپس با هم مخفیانه سخن گفتند. جویریه به او گفت: ای امیرالمؤمنین من مردی فراموشکارم. علی علیه السلام فرمود: حدیث را بر تو تکرار میکنم تا آن را حفظ کنی. سپس در پایان سخنش با او گفت: ای جویریه دوستدار ما را مادامی که ما را دوست بدارد دوست بدار و وقتی که ما را دشمن بدارد او را دشمن بدار. و دشمن ما را مادامی که ما را دشمن میدارد دشمن بدار و وقتی ما را دوست داشت او را دوست بدار. گفت: کسانی بودند که به امیرالمؤمنین علیه السلام شک داشتند، میگفتند: آیا میبینیم که جویریه را وصی خود قرار داده است همان طور که خود ادّعا میکند که وصی رسول الله صلی اله علیه واله است؟ گفت: این سخن را به خاطر شدّت نزدیکی جویریه به امام میگفتند تا جایی که روزی بر علی علیه السلام وارد شد در حالی که خوابیده و نزد او کسانی از اصحابش بودند. جویریه ایشان را صدا زد: ای خوابیده، برخیز، بر سرت ضربهای زده میشود که از آن ریشت را خضاب میکند. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام تبسّمی کرد، سپس گفت: و من نیز از کار تو خبر میدهم. قسم به کسی که جانم در دست اوست به سوی فرد خشن و ظالمی که خود را منسوب به قومی کرده که از آنان نیست کشیده و برده میشوی،دست و پایت را قطع کرده وسپس تو را به زیر تنه کافری به صلیب میکشد. گفت: به خدا قسم از این ماجرا زمانی نگذشت تا این که زیاد جویریه را گرفت، دست و پایش را قطع کرد و در کنار تنه ابن مُعَکبَر به صلیب کشید که تنه بلندی بود. و او را بر تنه کوتاهی در کنار او به صلیب کشید.
ابراهیم در کتاب الغارات از أحمد بن حسن میثمیّ روایت کرد و گفت: میثم تمّار، دوست علی علیه السلام، بنده زنی از بنی أسد بود. علی علیه السلام او را خرید و آزاد کرد و به او گفت: نامت چیست؟ گفت: سالم. گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله به من خبر داده نامی که پدرت در عجمی تو را به آن نامیده میثم است. گفت: خدا، رسولش و تو درست گفتید. نام من این است. علی علیه السلام فرمود: به نام خود بازگرد و سالم را رها کن و ما تو را به آن کنیه میدهیم، پس او را ابا سالم کنیه دادیم.
گفت: علی علیه السلام او را بر علومی بسیار و اسرار پنهان از اسرار وصی بودن به او آموخت و میثم در مورد برخی از آنها سخن میگفت و گروهی از اهل کوفه در آن شک میکردند و علی علیه السلام را منسوب به
ص: 343
الْحَقْ بِی لَا أَبَا لَکَ أَ لَا تَعْلَمُ أَنِّی أَهْوَاکَ وَ أُحِبُّکَ قَالَ فَرَکَضَ نَحْوَهُ فَقَالَ لَهُ إِنِّی مُحَدِّثُکَ بِأُمُورٍ فَاحْفَظْهَا ثُمَّ اشْتَرَکَا فِی الْحَدِیثِ سِرّاً فَقَالَ لَهُ جُوَیْرِیَةُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی رَجُلٌ نس [نَسِیٌ](1) فَقَالَ أَنَا أُعِیدُ عَلَیْکَ الْحَدِیثَ لِتَحْفَظَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ فِی آخِرِ مَا حَدَّثَهُ إِیَّاهُ یَا جُوَیْرِیَةُ أَحْبِبْ حَبِیبَنَا مَا أَحَبَّنَا فَإِذَا أَبْغَضَنَا فَأَبْغِضْهُ وَ أَبْغِضْ بَغِیضَنَا مَا أَبْغَضَنَا فَإِذَا أَحَبَّنَا فَأَحِبَّهُ قَالَ فَکَانَ نَاسٌ مِمَّنْ یَشُکُّ فِی أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السلام یَقُولُونَ أَ نَرَاهُ جَعَلَ جُوَیْرِیَةَ وَصِیَّهُ کَمَا یَدَّعِی هُوَ مِنْ وَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَقُولُونَ ذَلِکَ لِشِدَّةِ اخْتِصَاصِهِ لَهُ حَتَّی دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام یَوْماً وَ هُوَ مُضْطَجِعٌ وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَنَادَاهُ جُوَیْرِیَةُ أَیُّهَا النَّائِمُ اسْتَیْقِظْ فَلَتُضْرَبَنَّ عَلَی رَأْسِکَ ضَرْبَةً تُخْضَبُ مِنْهَا لِحْیَتُکَ قَالَ فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ أُحَدِّثُکَ یَا جُوَیْرِیَةُ بِأَمْرِکَ أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُعْتَلَنَّ إِلَی الْعُتُلِّ الزَّنِیمِ فَلَیَقْطَعَنَّ یَدَکَ وَ رِجْلَکَ وَ لَیَصْلِبَنَّکَ تَحْتَ جِذْعِ کَافِرٍ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا مَضَتِ الْأَیَّامُ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی أَخَذَ زِیَادٌ جُوَیْرِیَةَ فَقَطَعَ یَدَهُ وَ رِجْلَهُ وَ صَلَبَهُ إِلَی جانبه [جِذْعِ] ابْنِ مُعَکْبَرٍ(2) وَ کَانَ جِذْعاً طَوِیلًا فَصَلَبَهُ عَلَی جِذْعٍ قَصِیرٍ إِلَی جَانِبِهِ.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ فِی کِتَابِ الْغَارَاتِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ قَالَ: کَانَ مِیثَمٌ التَّمَّارُ مَوْلَی عَلِیٍّ علیه السلام(3) عَبْداً لِامْرَأَةٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ فَاشْتَرَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَعْتَقَهُ وَ قَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ قَالَ سَالِمٌ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنِی أَنَّ اسْمَکَ الَّذِی سَمَّاکَ بِهِ أَبُوکَ فِی الْعَجَمِ مِیثَمٌ قَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقْتَ هُوَ اسْمِی (4) قَالَ فَارْجِعْ إِلَی اسْمِکَ وَ دَعْ سَالِماً وَ نَحْنُ نُکَنِّیکَ بِهِ فَکَنَّاهُ أَبَا سَالِمٍ قَالَ وَ قَدْ کَانَ أَطْلَعَهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی عِلْمٍ کَثِیرٍ وَ أَسْرَارٍ خَفِیَّةٍ مِنْ أَسْرَارِ الْوَصِیَّةِ فَکَانَ مِیثَمٌ یُحَدِّثُ بِبَعْضِ ذَلِکَ فَیَشُکُّ فِیهِ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ یَنْسُبُونَ عَلِیّاً
ص: 343
خرافه، توّهم و فریبکاری میکردند. روزی در حضور جمع بسیاری از اصحاب که در میان آنها هم شاک و هم مخلص وجود داشت گفت: ای میثم تو بعد از من دستگیر و به صلیب آویخته خواهی شد. وقتی روز دوم شد از دو سوراخ بینی ات و دهانت خون جاری میشود تا این که ریشت را رنگین میکند. و وقتی روز سوم شد نیزهای به تو زده میشود و جان تو را میگیرد، منتظر این باش. و مکانی که در آن به صلیب کشیده میشوی، درِ خانه عمرو بن حُرَیث است. تو دهمین نفر از ده نفر هستی که چوب تو کوتاهتر از همه است و به زمین نزدیکتر است. نخلی که بر تنه آن به صلیب کشیده میشوی را به تو نشان خواهم داد، سپس دو روز بعد آن را به میثم نشان داد. میثم پیش نخل میآمد و در آن جا نماز میخواند و میگفت: چه مبارک نخلی، برای تو خلق شدم و تو برای من کاشته شدی. پیوسته بعد از شهادت علی علیه السلام به دیدن نخل میرفت تا این که قطع شد. تنهاش را زیر نظر داشت و به پیش آن میرفت و به آن نگاه میکرد. به دیدار عمرو حریث میرفت و به او میگفت: من همسایه تو هستم با من به نیکی رفتار کن. عمرو نمیدانست چه میخواهد و به او میگفت: آیا میخواهی خانه ابن مسعود یا خانه ابن حکیم را بخری؟ گفت: در سالی که کشته شد به حج رفت. بر أمّ سلمه رضی الله عنه وارد شد، ام سلمه به او گفت: تو که هستی؟ گفت: عراقی هستم. از نسبش پرسید، گفت: که از دوستان علی بن ابی طالب علیه السلام است. گفت: تو هیثم هستی؟ گفت: من میثم هستم. گفت: سبحان الله. به خدا قسم شنیدم که رسول الله صلی الله علیه و آله در دل شب علی علیه السلام را به تو سفارش میکرد. میثم از حسین علی علیه السلام پرسید. ام سلمه گفت: او در باغ خود است. گفت به او خبر بده که من دوست داشتم که به او عرض سلام کنم و ما نزد پروردگار عالم همدیگر را ملاقات خواهیم کرد ان شاالله. امروز نمیتوانم او را ببینم و میخواهم بازگردم. ام سلمه عطری آورد و ریشش را خوش بو کرد. میثم گفت: این با خون رنگین خواهد شد. گفت: چه کسی به تو چنین گفته است؟ گفت: سرورم به من خبر داده است. ام سلمه گریست و گفت: او فقط سرور تو نیست بلکه سرور من و همه مسلمانان است. سپس با او وداع کرد. میثم به کوفه آمد. دستگیر شده و نزد عبیدالله بن زیاد آورده شد. به او گفته شد: این از نزدیکترین افراد به ابوتراب بود. گفت: وای بر شما این عجمی است؟ گفتند: بله. عبیدالله به او گفت: پروردگارت کجاست؟ گفت: در کمین. گفت: خبر نزدیکی تو به ابوتراب به من رسیده است. میثم گفت: قسمتی درست است.
ص: 344
علیه السلام فِی ذَلِکَ إِلَی الْمَخْرَفَةِ وَ الْإِیهَامِ وَ التَّدْلِیسِ حَتَّی قَالَ لَهُ یَوْماً بِمَحْضَرٍ مِنْ خَلْقٍ کَثِیرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ فِیهِمُ الشَّاکُّ وَ الْمُخْلِصُ یَا مِیثَمُ إِنَّکَ تُؤْخَذُ بَعْدِی وَ تُصْلَبُ فَإِذَا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی ابْتَدَرَ مَنْخِرَاکَ وَ فَمُکَ دَماً حَتَّی تُخْضَبَ لِحْیَتُکَ فَإِذَا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ طُعِنْتَ بِحَرْبَةٍ فَیُقْضَی عَلَیْکَ فَانْتَظِرْ ذَلِکَ وَ الْمَوْضِعَ الَّذِی تُصْلَبُ فِیهِ عَلَی دَارِ(1) عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ- إِنَّکَ لَعَاشِرُ عَشَرَةٍ أَنْتَ أَقْصَرُهُمْ خَشَبَةً وَ أَقْرَبُهُمْ مِنَ الْمَطْهَرَةِ یَعْنِی الْأَرْضَ وَ لَأُرِیَنَّکَ النَّخْلَةَ الَّتِی تُصْلَبُ عَلَی جِذْعِهَا ثُمَّ أَرَاهُ إِیَّاهَا بَعْدَ ذَلِکَ بِیَوْمَیْنِ فَکَانَ مِیثَمٌ یَأْتِیهَا فَیُصَلِّی عِنْدَهَا وَ یَقُولُ بُورِکْتِ مِنْ نَخْلَةٍ لَکِ خُلِقْتُ وَ لِی بنت [نَبَتِ] فَلَمْ یَزَلْ یَتَعَاهَدُهَا بَعْدَ قَتْلِ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی قُطِعَتْ فَکَانَ یَرْصُدُ جِذْعَهَا وَ یَتَعَاهَدُهُ وَ یَتَرَدَّدُ إِلَیْهِ وَ یُبْصِرُهُ وَ کَانَ یَلْقَی عَمْرَو بْنَ حُرَیْثٍ فَیَقُولُ لَهُ إِنِّی مُجَاوِرُکَ فَأَحْسِنْ جِوَارِی فَلَا یَعْلَمُ عَمْرٌو مَا یُرِیدُ فَیَقُولُ لَهُ أَ تُرِیدُ أَنْ تَشْتَرِیَ دَارَ ابْنِ مَسْعُودٍ أَمْ دَارَ ابْنِ حَکِیمٍ قَالَ وَ حَجَّ فِی السَّنَةِ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا فَدَخَلَ عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَقَالَتْ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ عِرَاقِیٌّ فَاسْتَنْسَبَتْهُ فَذَکَرَ لَهَا أَنَّهُ مَوْلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَتْ أَنْتَ هَیْثَمٌ قَالَ بَلْ أَنَا مِیثَمٌ فَقَالَتْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَرُبَّمَا سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُوصِی بِکَ عَلِیّاً فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَسَأَلَهَا عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَتْ هُوَ فِی حَائِطٍ لَهُ قَالَ أَخْبِرِیهِ أَنِّی أَحْبَبْتُ السَّلَامَ عَلَیْهِ وَ نَحْنُ مُلْتَقُونَ عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِینَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَا أَقْدِرُ الْیَوْمَ عَلَی لِقَائِهِ وَ أُرِیدُ الرُّجُوعَ فَدَعَتْ بِطِیبٍ فَطَیَّبَتْ لِحْیَتَهُ فَقَالَ لَهَا أَمَا إِنَّهَا سَتُخْضَبُ بِدَمٍ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هَذَا قَالَ أَنْبَأَنِی سَیِّدِی فَبَکَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ قَالَتْ إِنَّهُ لَیْسَ بِسَیِّدِکَ وَحْدَکَ هُوَ سَیِّدِی وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ أَجْمَعِینَ ثُمَّ وَدَّعَتْهُ فَقَدِمَ الْکُوفَةَ فَأُخِذَ وَ أُدْخِلَ عَلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ- وَ قِیلَ لَهُ هَذَا کَانَ مِنْ آثَرِ النَّاسِ عِنْدَ أَبِی تُرَابٍ قَالَ وَیْحَکُمْ هَذَا الْأَعْجَمِیُّ قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ لَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ أَیْنَ رَبُّکَ قَالَ بِالْمِرْصَادِ قَالَ قَدْ بَلَغَنِی اخْتِصَاصُ أَبِی تُرَابٍ لَکَ قَالَ قَدْ کَانَ بَعْضُ ذَلِکَ فَمَا تُرِیدُ؟ قَالَ:
ص: 344
حال چه میخواهی؟ گفت: گفته میشود او تو را به آن چه بر سرت خواهد آمد خبر داده است. گفت: بله او به من خبر داده که مرا به عنوان دهمین نفر در میان ده نفر به صلیب میکشی و چوب من کوتاهترین چوب و از همه به زمین نزدیکتر هستم. گفت: خلاف آن را انجام میدهم. گفت: وای بر تو چگونه خلاف آن میکنی در حالی که او از رسول الله صلی الله علیه و آله و او از جبرئیل و جبرئیل از خدا خبر داده است؟ چگونه با اینان مخالفت میکنی؟ به خدا قسم محلی را که در آن به صلیب کشیده میشوم را دانستم که کجای کوفه است و من اولین بندهای هستم که در اسلام به او لگام میزنند همان طور که به اسب لگام میزنند. او را همراه مختار بن ابی عبیده ثقفی زندانی کرد. میثم به مختار در حالی که هر دو زندانی ابن زیاد بودند گفت: تو رها میشوی و برای انتقام خون حسین علیه السلام قیام میکنی و این جباری را که ما در زندان او هستیم میکشی و پایت را بر پیشانی و گونههای او میگذاری. وقتی عبیدالله مختار را خواست تا او را بکشد نامه یزید بن معاویه به عبیدالله رسید که دستور داده بود مختار را آزاد کند. چرا که خواهرش زن عبدالله بن عُمَر بن خطاب بود. از شوهرش خواست تا او را نزد یزید شفاعت کند. شفاعت کرد و شفاعتش را پذیرفت. نامه نوشت تا مختار آزاد شود. نامه در حالی رسید که او را آماده کرده بودند گردنش را بزنند و آزاد شد. اما بعد از او میثم را آوردند تا به صلیب کشیده شود. عبیدالله گفت: حکم ابوتراب را در مورد او انجام میدهم. مردی به دیدار او آمد و گفت: ای میثم اکنون چه چیز تو را از این (تنه نخل) بی نیاز می کند. تبسّمی کرد و گفت: برای آن خلق شده ام و برای من پرورده شده است. وقتی بالای چوب برده شد، مردم بر درِ خانه عمرو بن حریث گرد او جمع شدند. عمرو گفت: او میگفت من همسایه تو هستم و کنیزش را دستور میداد تا هر شب زیر چوبش را جارو بزند و آتشی زیر آن روشن کند. میثم شروع کرد به سخن گفتن در مورد فضائل بنی هاشم و رسواییهای بنی امیه در حالی که بر چوب به صلیب کشیده شده بود. به ابن زیاد گفته شد: این بنده شما را رسوا کرده است. گفت: به او لگام بزنید. به او لگام زدند. او اولین بندهای بود که در اسلام لگام زده میشد. وقتی روز دوم شد، خون از دو سوراخ بینی و از دهانش جاری شد و وقتی روز سوم شد نیزهای به او زده شد و مرد. کشته شدن میثم ده روز پیش از آمدن امام حسین علیه السلام به عراق بود.
از زیاد بن نصر حارثی روایت شده است
ص: 345
وَ إِنَّهُ لَیُقَالُ إِنَّهُ قَدْ أَخْبَرَکَ بِمَا سَیَلْقَاکَ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ أَخْبَرَنِی (1) أَنَّکَ تَصْلِبُنِی عَاشِرَ عَشَرَةٍ وَ أَنَا أَقْصَرُهُمْ خَشَبَةً وَ أَقْرَبُهُمْ مِنَ الْمَطْهَرَةِ قَالَ لَأُخَالِفَنَّهُ قَالَ وَیْحَکَ کَیْفَ تُخَالِفُهُ إِنَّمَا أَخْبَرَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ وَ أَخْبَرَ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ فَکَیْفَ تُخَالِفُ هَؤُلَاءِ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُ الْمَوْضِعَ الَّذِی أُصْلَبُ فِیهِ أَیْنَ هُوَ مِنَ الْکُوفَةِ وَ إِنِّی لَأَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ أُلْجَمُ فِی الْإِسْلَامِ بِلِجَامٍ کَمَا یُلْجَمُ الْخَیْلُ فَحَبَسَهُ وَ حَبَسَ مَعَهُ الْمُخْتَارَ بْنَ أَبِی عُبَیْدَةَ الثَّقَفِیَّ- فَقَالَ مِیثَمٌ لِلْمُخْتَارِ وَ هُمَا فِی حَبْسِ ابْنِ زِیَادٍ إِنَّکَ تُفْلِتُ وَ تَخْرُجُ ثَائِراً بِدَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَتَقْتُلُ هَذَا الْجَبَّارَ الَّذِی نَحْنُ فِی سِجْنِهِ وَ تَطَأُ بِقَدَمِکَ هَذَا عَلَی جَبْهَتِهِ وَ خَدَّیْهِ فَلَمَّا دَعَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ بِالْمُخْتَارِ لِیَقْتُلَهُ طَلَعَ الْبَرِیدُ بِکِتَابِ یَزِیدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ- یَأْمُرُهُ بِتَخْلِیَةِ سَبِیلِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ أُخْتَهُ کَانَتْ تَحْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ- فَسَأَلَتْ بَعْلَهَا أَنْ یَشْفَعَ فِیهِ إِلَی یَزِیدَ فَشَفِعَ فَأَمْضَی شَفَاعَتَهُ فَکَتَبَ بِتَخْلِیَةِ سَبِیلِ الْمُخْتَارِ عَلَی الْبَرِیدِ فَوَافَی الْبَرِیدُ وَ قَدْ أُخْرِجَ لِیُضْرَبَ عُنُقُهُ فَأُطْلِقَ وَ أَمَّا مِیثَمٌ فَأُخْرِجَ بَعْدَهُ لِیُصْلَبَ وَ قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ لَأَمْضِیَنَّ حُکْمَ أَبِی تُرَابٍ فِیهِ فَلَقِیَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ مَا کَانَ أَغْنَاکَ عَنْ هَذَا یَا مِیثَمُ فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ لَهَا خُلِقْتُ وَ لِی غُذِّیَتْ فَلَمَّا رُفِعَ عَلَی الْخَشَبَةِ اجْتَمَعَ النَّاسُ حَوْلَهُ عَلَی بَابِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ فَقَالَ عَمْرٌو لَقَدْ کَانَ یَقُولُ إِنِّی مُجَاوِرُکَ وَ کَانَ یَأْمُرُ جَارِیَتَهُ کُلَّ عَشِیَّةٍ أَنْ تَکْنِسَ تَحْتَ خَشَبَتِهِ وَ تَرُشَّهُ وَ تُجَمِّرَ بِمِجْمَرَةٍ تَحْتَهُ فَجَعَلَ مِیثَمٌ یُحَدِّثُ بِفَضَائِلِ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَخَازِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ هُوَ مَصْلُوبٌ عَلَی الْخَشَبَةِ فَقِیلَ لِابْنِ زِیَادٍ قَدْ فَضَحَکُمْ هَذَا الْعَبْدُ فَقَالَ أَلْجِمُوهُ فَأُلْجِمَ فَکَانَ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ أُلْجِمَ فِی الْإِسْلَامِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَاضَتْ مَنْخِرَاهُ وَ فَمُهُ دَماً فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ طُعِنَ بِحَرْبَةٍ فَمَاتَ وَ کَانَ قَتْلُ مِیثَمٍ قَبْلَ قُدُومِ الْحُسَیْنِ علیه السلام الْعِرَاقَ بِعَشَرَةِ أَیَّامِ.
قَالَ إِبْرَاهِیمُ وَ حَدَّثَنِی إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ النَّهْدِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی مُبَارَکٌ الْبَجَلِیُ (2) عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ قَالَ حَدَّثَنِی الْمُجَالِدُ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ النَّصْرِ الْحَارِثِیِ
ص: 345
که گفت: نزد زیاد بودم، رُشَید هَجَری که از یاران مخصوص علی علیه السلام بود آورده شد. زیاد به او گفت: دوستت به تو چه گفته است؟ آن را در مورد تو انجام میدهیم. گفت: دست و پایم را قطع میکنید و مرا به صلیب میکشید. زیاد گفت: به خدا قسم سخنش را دروغ خواهم شمرد. آزادش کنید. وقتی خواست برود. گفت: او را بازگردانید چیزی بهتر از آن چه دوستت در مورد تو گفت نمیبینم. تو اگر زنده بمانی پیوسته بدخواه ما خواهی بود. دستها و پاهایش را قطع کنید. دستها و پاهایش را قطع کردند در حالی که سخن میگفت. زیاد گفت: او را از گردنش به صلیب بکشید. رُشَید گفت: برای من نزد شما چیزی باقی مانده که نمیبینم انجام دهید. زیادگفت: زبانش را قطع کنید. وقتی زبانش را بیرون آوردند، گفت: به من فرصتی بدهید تا یک جمله بگویم. به او فرصت دادند. گفت: به خدا قسم این تصدیق خبر امیرالمؤمنین است که در مورد بریدن زبانم به من گفت. زبانش را بریدند و او را به صلیب کشیدند.
ابوعالیه گفت: مزرع دوست علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود سپاهی خواهد آمد که وقتی به صحرا برسد آنهارا فرو میبرد. ابوعالیه گفت: گفتم: تو از غیب به من خبر میدهی. گفت: آن چه به تو میگویم به خاطر بسپار که علی بن ابی طالب علیه السلام که مورد اعتماد است این را به من گفته است و همچنین چیز دیگری گفت و آن این که دستگیر میشود، به قتل میرسد و میان دو کنگره از کنگرههای مسجد به صلیب کشیده میشود. به او گفتم: تو از غیب سخن میگویی. گفت: آن چه به تو میگویم را به خاطر بسپار. ابوعالیه گفت: به خدا قسم جمعهای بر ما نگذشت تا این که مِزرَع دستگیر شده به قتل رسید و میان دو کنگره از کنگرههای مسجد به صلیب کشیده شد.
گفتم: حدیث فرو بردن سپاه را بُخاری و مُسلِم در صحیحین از امّ سلمه نقل کردهاند که گفت: از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدم می فرمود: قومی به خانه خدا پناه میآورند تا این که وقتی به بیابان رسیدند آنها را فرو میبرد. گفتم: ای رسول الله چه بسا در میان آنها فردی باشد که مجبور شده یا بی میل باشد. گفت:
ص: 346
قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ زِیَادٍ وَ قَدْ أُتِیَ بِرُشَیْدٍ الْهَجَرِیِّ وَ کَانَ مِنْ خَوَاصِّ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ زِیَادٌ مَا قَالَ لَکَ خَلِیلُکَ إِنَّا فَاعِلُونَ بِکَ قَالَ تَقْطَعُونَ یَدَیَّ وَ رِجْلَیَّ وَ تَصْلِبُونَنِی فَقَالَ زِیَادٌ أَمَا وَ اللَّهِ لَأُکَذِّبَنَّ حَدِیثَهُ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ قَالَ رُدُّوهُ لَا نَجِدُ لَکَ شَیْئاً أَصْلَحَ مِمَّا قَالَ صَاحِبُکَ إِنَّکَ لَا تَزَالُ تَبْغِی لَنَا سُوءاً إِنْ بَقِیتَ اقْطَعُوا یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ فَقَطَعُوا یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ هُوَ یَتَکَلَّمُ فَقَالَ اصْلِبُوهُ خَنِقاً(1) فِی عُنُقِهِ فَقَالَ رُشَیْدٌ وَ قَدْ بَقِیَ لِی عِنْدَکُمْ شَیْ ءٌ مَا أَرَاکُمْ فَعَلْتُمُوهُ فَقَالَ زِیَادٌ اقْطَعُوا لِسَانَهُ فَلَمَّا أَخْرَجُوا لِسَانَهُ (2) قَالَ نَفِّسُوا عَنِّی أَتَکَلَّمُ کَلِمَةً وَاحِدَةً فَنَفَّسُوا عَنْهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ هَذَا تَصْدِیقُ خَبَرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- أَخْبَرَنِی بِقَطْعِ لِسَانِی فَقَطَعُوا لِسَانَهُ وَ صَلَبُوهُ.
وَ رَوَی أَبُو دَاوُدَ الطَّیَالِسِیُّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ زُرَیْقٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ صُهَیْبٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْعَالِیَةِ قَالَ حَدَّثَنِی مُزَرِّعٌ صَاحِبُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیُقْبِلَنَّ جَیْشٌ حَتَّی إِذَا کَانُوا بِالْبَیْدَاءِ خُسِفَ بِهِمْ قَالَ أَبُو الْعَالِیَةِ فَقُلْتُ (3) لَإِنَّکَ لَتُحَدِّثُنِی بِالْغَیْبِ فَقَالَ احْفَظْ مَا أَقُولُهُ لَکَ فَإِنَّمَا حَدَّثَنِی بِهِ الثِّقَةُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ حَدَّثَنِی أَیْضاً شَیْئاً آخَرَ لَیُؤْخَذَنَ (4) فَلَیُقْتَلَنَّ وَ لَیُصْلَبَنَّ بَیْنَ شُرْفَتَیْنِ مِنْ شُرَفِ الْمَسْجِدِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّکَ لَتُحَدِّثُنِی بِالْغَیْبِ فَقَالَ احْفَظْ مَا أَقُولُ لَکَ قَالَ أَبُو الْعَالِیَةِ فَوَ اللَّهِ مَا أَتَتْ عَلَیْنَا جُمْعَةٌ حَتَّی أُخِذَ مُزَرِّعٌ فَقُتِلَ وَ صُلِبَ بَیْنَ شُرْفَتَیْنِ مِنْ شُرَفِ الْمَسْجِدِ.
قُلْتُ حَدِیثُ الْخَسْفِ بِالْجَیْشِ قَدْ خَرَّجَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَعُوذُ قَوْمٌ بِالْبَیْتِ حَتَّی إِذَا کَانُوا بِالْبَیْدَاءِ خُسِفَ بِهِمْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَعَلَّ فِیهِمُ الْمُکْرَهُ أَوِ الْکَارِهُ فَقَالَ
ص: 346
آنها را فرو میبرد. ولی گفت: در روز قیامت طبق نیّاتشان محشور میشوند یا گفت: برانگیخته میشوند.گفت: از ابوجعفر محمد بن علی پرسیده شد: آیا آن بیابانی در زمین است؟ گفت: هرگز به خدا قسم بیابان مدینه است. برخی از آن را بخاری و ما بقیه را مسلم نقل کرده است.
محمد بن موسی عَنَزی روایت کرد و گفت: مالک بن ضَمرَه رواسی از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام و از کسانی که از جانب ایشان علم فراوانی آموخته بود. همچنین همنشین ابوذر بوده و از علم او نیز آموخته بود، در زمان بنی امیه میگفت: خدایا مرا یکی از آن سه قرار مده. به او گفته میشد: آن سه چیست؟ میگفت: مردی که در لباسی کهنه به او تیر زده میشود. و مردی که دستها، پاها و زبان بریده میشود و به صلیب کشیده میشود. و مردی که در رختخوابش میمیرد. در میان مردم کسانی بودند که او را مسخره میکردند و میگفتند: این از دروغهای ابوتراب است. گفت: کسی که در لباس کهنهای به تیر زده شد هانئ بن عروة بود و کسی که قطع شده و به صلیب کشیده شد رُشید هجَری بود. و مالک در رختخوابش مُرد.
گفت: نصر بن مزاحم گفت عبدالعزیز بن سباه از حبیب بن ابی ثابت از سعید تیمی معروف به عقیصا روایت کرد و گفت: در مسیر حرکت علی علیه السلام به شام همراه ایشان بودیم، تا این که بیرون کوفه در کنار این آبادی رسیدیم، مردم دچار عطش شدند و به آب نیاز پیدا کردند. علی علیه السلام ما را برد تا به صخرهای دندانهدار در روی زمینی که گویی آغل بز بود رسید. به ما دستور داد تا آن را از زمین بکنیم. از زیر آن برای ما آب بیرون آمد. مردم از آن نوشیدند تا این که سیرآب شدند. سپس دستور داد روی آن را پوشاندیم و مردم اندکی حرکت کردند. علی علیه السلام فرمود: از میان شما کسی هست که بداند جای آبی که از آن نوشیدید کجاست؟ گفتند: بله ای امیر المؤمنین. گفت: مردانی از ما سواره و پیاده به سوی آن رفتند. با دقت همه مسیر را رفتیم تا این که به مکانی که فکر میکردیم آب آنجاست رسیدیم. به دنبال آن گشتیم ولی چیزی نیافتیم. وقتی بر ما دشوار آمد به سوی دیری که نزدیکی ما بود رفتیم و از آنها پرسیدیم آبی که نزد شماست کجاست؟ گفتند: در نزدیکی ما آبی نیست. گفتیم: ما خود از آن نوشیدیم. گفتند: شما از آن نوشیدید؟ گفتیم: بله. صاحب دیر گفت:
ص: 347
یُخْسَفُ بِهِمْ وَ لَکِنْ قَالَ یُحْشَرُونَ أَوْ قَالَ یُبْعَثُونَ عَلَی نِیَّاتِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ فَسُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ أَ هِیَ بَیْدَاءُ مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّهَا بَیْدَاءُ الْمَدِینَةِ أَخْرَجَ الْبُخَارِیُّ بَعْضَهُ وَ أَخْرَجَ مُسْلِمٌ الْبَاقِیَ.
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی الْعَنَزِیُّ قَالَ: کَانَ مَالِکُ بْنُ ضَمْرَةَ الرَّوَّاسِیُّ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مِمَّنِ اسْتَبْطَنَ مِنْ جِهَتِهِ عِلْماً کَثِیراً وَ کَانَ أَیْضاً قَدْ صَحِبَ أَبَا ذَرٍّ فَأَخَذَ مِنْ عِلْمِهِ وَ کَانَ یَقُولُ فِی أَیَّامِ بَنِی أُمَیَّةَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الثَّلَاثَةِ فَیُقَالُ لَهُ وَ مَا الثَّلَاثَةُ فَیَقُولُ رَجُلٌ یُرْمَی بِهِ مِنْ فَوْقِ طَمَارِ وَ رَجُلٌ تُقْطَعُ یَدَاهُ وَ رِجْلَاهُ وَ لِسَانُهُ وَ یُصْلَبُ وَ رَجُلٌ یَمُوتُ عَلَی فِرَاشِهِ فَکَانَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَهْزَأُ بِهِ وَ یَقُولُ هَذَا مِنْ أَکَاذِیبِ أَبِی تُرَابٍ- قَالَ فَکَانَ الَّذِی رُمِیَ بِهِ فِی طَمَارِ هَانِئُ بْنُ عُرْوَةَ وَ الَّذِی قُطِعَ وَ صُلِبَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ وَ مَاتَ مَالِکٌ عَلَی فِرَاشِهِ (1).
قَالَ وَ قَالَ نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ سَبَاهٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ سَعِیدٍ التَّیْمِیِّ الْمَعْرُوفِ بِعَقِیصَا قَالَ: کُنَّا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام فِی مَسِیرِهِ إِلَی الشَّامِ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِظَهْرِ الْکُوفَةِ مِنْ جَانِبِ هَذَا السَّوَادِ عَطِشَ النَّاسُ وَ احْتَاجُوا إِلَی الْمَاءِ فَانْطَلَقَ بِنَا عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی أَتَی إِلَی صَخْرَةٍ مُضَرَّسٍ فِی الْأَرْضِ کَأَنَّهَا رَبَضَةُ عَنْزٍ فَأَمَرَنَا فَاقْتَلَعْنَاهَا فَخَرَجَ لَنَا مِنْ تَحْتِهَا مَاءٌ فَشَرِبَ النَّاسُ مِنْهُ حَتَّی ارْتَوَوْا ثُمَّ أَمَرَنَا فَأَکْفَأْنَاهَا عَلَیْهِ وَ سَارَ النَّاسُ حَتَّی إِذَا مَضَی قَلِیلًا قَالَ علیه السلام أَ مِنْکُمْ أَحَدٌ یَعْلَمُ مَکَانَ هَذَا الْمَاءِ الَّذِی شَرِبْتُمْ مِنْهُ قَالُوا نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَانْطَلِقُوا إِلَیْهِ فَانْطَلَقَ مِنَّا رِجَالٌ رُکْبَاناً وَ مُشَاةً فَاقْتَصَصْنَا الطَّرِیقَ إِلَیْهِ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی یُرَی (2) أَنَّهُ فِیهِ فَطَلَبْنَاهُ فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَی شَیْ ءٍ حَتَّی إِذَا عِیلَ عَلَیْنَا انْطَلَقْنَا إِلَی دَیْرٍ قَرِیبٍ مِنَّا فَسَأَلْنَاهُمْ أَیْنَ هَذَا الْمَاءُ الَّذِی عِنْدَکُمْ قَالُوا لَیْسَ قُرْبَنَا مَاءٌ فَقُلْنَا بَلَی إِنَّا شَرِبْنَا مِنْهُ قَالُوا أَنْتُمْ شَرِبْتُمْ مِنْهُ قُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ صَاحِبُ
ص: 347
به خدا قسم این دیر بنا نشد مگر برای یافتن این آب و کسی جز پیامبر و یا وصی پیامبر آن را بیرون نیاورد.(1)
روایت60.
نهج البلاغه: علی علیه السلام وقتی قصد جنگ با خوارج را کرد به او گفته شد: قوم از پل نهروان عبور کردهاند امام فرمود: قتلگاه آنان پیش از آب است. به خدا قسم از آنها ده نفر نمیگریزد و از شما ده نفر کشته نمیشود.
سید رضیّ رضی الله عنه گفت: منظور از نطفه، آب نهر است و این فصیح ترین کنایه از آب است.
ابن ابی الحدید گفت: این روایت از روایاتی است که به خاطر شهرت و نقل آن توسط همه مردم تقریبا متواتر است. و از معجزات و اخبار مفصّل علی علیه السلام از غیب است که به خاطر مقیّد بودن به اعداد مشخص در اصحاب و خوارج و همچنین وقوع امر بعد از جنگ بدون زیادت و نقصان احتمال اشتباه در آن وجود ندارد. در این باب او صاحب فضایلی است که غیر از او کسی صاحب آن نیست. و به خاطر مشاهده معجزات و اعمالی که منافی توان بشر است عدهای در آن غلو کردهاند، تا جایی که قائل به این شدهاند که جوهر الهی در بدن علی علیه السلام حلول کرده است. همان طور که مسیحیان در مورد عیسی علیه السلام گفتند.(2)
روایت61.
نهج البلاغه: از خطبههای علی علیه السلام است که فرمود: اما بعد ای مردم، من بودم که چشم فتنه را کندم، و جز من هیچ کس جرأت چنین کاری نداشت. آنگاه که امواج سیاهیها بالا گرفت و به آخرین درجه شدّت خود رسید. پس از من بپرسید پیش از آنکه مرا نیابید. سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، نمیپرسید از چیزی که میان شما تا قیامت میگذرد، و نه از گروهی که صد نفر را هدایت و صد نفر را گمراه میسازد، جز آنکه شما را آگاه میسازم و پاسخ میدهم. و از آن که مردم را بدان میخواند و آنکه رهبریشان میکند و آن که آنان را میراند. و آنجا که فرود میآیند و آنجا که بارگشایند و آن که از آنها کشته شود و آن که بمیرد، خبر میدهم. آن روز که مرا از دست دادید و نگرانیها و مشکلات بر شما باریدن گرفت، بسیاری از پرسش کنندگان به حیرت فرو رفته میگویند: سرانجام چه خواهد شد؟ که گروه بسیاری از پرسش شوندگان از پاسخ دادن فرومانند.این حوادث زمانی رخ نشان میدهد که جنگ در میان شما طولانی شود و دنیا چنان بر شما تنگ گردد
ص: 348
الدَّیْرِ وَ اللَّهِ مَا بُنِیَ هَذَا الدَّیْرُ إِلَّا بِذَلِکَ الْمَاءِ وَ مَا اسْتَخْرَجَهُ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍ (1).
نهج، [نهج البلاغة]: وَ قَالَ علیه السلام لَمَّا عَزَمَ عَلَی حَرْبِ الْخَوَارِجِ وَ قِیلَ لَهُ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ عَبَرُوا جِسْرَ النَّهْرَوَانِ مَصَارِعُهُمْ دُونَ النُّطْفَةِ وَ اللَّهِ لَا یُفْلِتُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ وَ لَا یَهْلِکُ مِنْکُمْ عَشَرَةٌ.
قال السید الرضی رضی الله عنه یعنی بالنطفة ماء النهر و هی أفصح کنایة عن الماء(2).
و قال ابن أبی الحدید هذا الخبر من الأخبار التی تکاد تکون متواترة لاشتهاره و نقل الناس کافة له و هو من معجزاته و أخباره المفصلة عن الغیوب التی لا یحتمل التلبیس لتقییده بالعدد المعین فی أصحابه و فی الخوارج و وقوع الأمر بعد الحرب من غیر زیادة و لا نقصان و لقد کان له من هذا الباب ما لم یکن لغیره و لمشاهدة الناس من معجزاته و أحواله المنافیة لقوی البشر غلا فیه من غلا حتی نسب إلی أن الجوهر الإلهی حل فی بدنه کما قالت النصاری فی عیسی علیه السلام انتهی (3).
نهج، [نهج البلاغة] مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ فَأَنَا فَقَأْتُ عَیْنَ الْفِتْنَةِ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْتَرِئَ عَلَیْهَا أَحَدٌ غَیْرِی بَعْدَ أَنْ مَاجَ غَیْهَبُهَا وَ اشْتَدَّ کَلَبُهَا فَاسْأَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا تَسْأَلُونَنِی عَنْ شَیْ ءٍ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ السَّاعَةِ وَ لَا عَنْ فِئَةٍ تَهْدِی مِائَةً وَ تُضِلُّ مِائَةً إِلَّا أَنْبَأْتُکُمْ بِنَاعِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا وَ مُنَاخِ رِکَابِهَا وَ مَحَطِّ رِحَالِهَا وَ مَنْ یُقْتَلُ مِنْ أَهْلِهَا قَتْلًا وَ یَمُوتُ مِنْهُمْ مَوْتاً وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُونِی وَ نَزَلَتْ (4) کَرَائِهُ الْأُمُورِ وَ حَوَازِبُ الْخُطُوبِ لَأَطْرَقَ کَثِیرٌ مِنَ السَّائِلِینَ وَ فَشِلَ کَثِیرٌ مِنَ الْمَسْئُولِینَ وَ ذَلِکَ إِذَا قَلَّصَتْ حَرْبُکُمْ وَ شَمَّرَتْ عَنْ سَاقٍ وَ ضَاقَتِ الدُّنْیَا عَلَیْکُمْ ضِیقاً
ص: 348
که ایام بلا را طولانی پندارید، تا روزی که خداوند پرچم فتح و پیروزی را برای باقیمانده نیکان شما به اهتزاز در آورد. فتنهها آنگاه که روی آورند با حق شباهت دارند، و چون پشت کنند، حقیقت چنان که هست نشان داده میشود. فتنهها چون میآیند شناخته نمیشوند و چون میگذرند شناخته میشوند. فتنهها چون گردبادها میچرخند، از همه جا عبور میکنند. در بعضی از شهرها حادثه میآفرینند و از برخی شهرها میگذرند. آگاه باشید همانا ترسناکترین فتنهها در نظر من، فتنه بنی امیه بر شماست. فتنهای کور و ظلمانی که سلطهاش همه جا را فرا گرفته و بلای آن دامنگیر نیکوکاران است. هر کس آن فتنهها را بشناسد نگرانی و سختی آن دامنگیرش گردد. و هر کس که فتنهها را نشناسد، حادثهای برای او رخ نخواهد داد. به خدا قسم بنی امیه بعد از من برای شما زمامداران بدی خواهند بود. آنان چونان شتر سرکشی که دست به زمین کوبد و لگد زند و با دندان گاز گیرد و از دوشیدن شیر امتناع ورزد، با شما چنین برخوردی دارند. و از شما کسی باقی نگذارند، جز آن کس که برای آنها سودمند باشد یا آزاری بدانها نرساند. و بلای فرزندان بنی امیه بر شما طولانی خواهد ماند، چندان که یاری خواستن شما از ایشان چون یاری خواستن بنده باشد از مولای خویش، یا تسلیم شده از پیشوای خود. فتنههای بنی امیه پیاپی با چهرهای زشت و ترس آور و ظلمتی با تاریکی عصر جاهلیّت بر شما فرود میآید. نه نور هدایتی در آن پیدا و نه پرچم نجاتی در آن روزگاران به چشم میخورد. ما اهل بیت از آن فتنهها در امانیم و مردم را بدان نمیخوانیم، سپس خدا فتنههای بنی امیه را نابود و از شما جدا خواهد ساخت، مانند جدا شدن پوست از گوشت که با دست قصّابی انجام پذیرد. خدا با دست افرادی، خواری و ذلّت را به فرزندان امیه میچشاند که به سختی آنها را کنار میزنند و جام تلخ بلا و ناراحتی و مصیبت را در کامشان میریزند. و جز شمشیر چیزی به آنها نمیدهند و جز لباس ترس بر آنها نپوشانند. در آن هنگام قریش دوست دارد آنچه در دنیاست بدهد تا یک بار مرا بنگرد، گرچه لحظاتی کوتاه باشد، تا با اصرار چیزی را بپذیرم که امروز پارهای از آن را میخواهم نمیدهند.(1)
توضیح
فقأ العین: آن را در آورد. عدم جرأتشان به خاطر بزرگ شمردن جنگ با اهل قبله است چون جاهل اند. الغیهب: تاریکی. تموّجه کنایه از عمومیت و فراگیری همه مکانها است. اشتدّ کلبها یعنی شر و آزارش شدّت گرفت. به قحطی شدید کلب گفته میشود و همچنین به سرمای شدید. سخن امام: «بناعقها» یعنی دعوت کننده به آن. گفته میشود: نعق ینعق با کسره یعنی فریاد زد و راند. المناخ با ضمه میم مصدر یا اسم مکان از أناخ البعیر است. الرکاب: شتری که با آن سفر کنند. مفرد آن راحله است و از لفظ خود مفرد ندارد. الکرائه جمع الکریهه است به معنای شدّت. جزری گفت: الحوازب جمع حازب یعنی امر بزرگ. سخن علی علیه السلام که فرمود: «لأطرق
ص: 349
تَسْتَطِیلُونَ (1) أَیَّامَ الْبَلَاءِ عَلَیْکُمْ ثُمَّ یَفْتَحُ اللَّهُ لِبَقِیَّةِ الْأَبْرَارِ مِنْکُمْ إِنَّ الْفِتَنَ إِذَا أَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ یُنْکَرْنَ مُقْبِلَاتٍ وَ یُعْرَفْنَ مُدْبِرَاتٍ یَحُمْنَ حَوْمَ الرِّیَاحِ یُصِبْنَ بَلَداً وَ یُخْطِئْنَ بَلَداً إِلَّا أَنَّ أَخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِی عَلَیْکُمْ فِتْنَةُ بَنِی أُمَیَّةَ- فَإِنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْیَاءُ مُظْلِمَةٌ عَمَّتْ خُطَّتُهَا وَ خَصَّتْ بَلِیَّتُهَا وَ أَصَابَ الْبَلَاءُ مَنْ أَبْصَرَ فِیهَا وَ أَخْطَأَ الْبَلَاءُ مَنْ عَمِیَ عَنْهَا وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَجِدُنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَکُمْ أَرْبَابَ سَوْءٍ بَعْدِی کَالنَّابِ الضَّرُوسِ تَعْذِمُ بِفِیهَا وَ تَخْبِطُ بِیَدِهَا وَ تَزْبِنُ بِرِجْلِهَا وَ تَمْنَعُ دَرَّهَا لَا یَزَالُونَ بِکُمْ حَتَّی لَا یَتْرُکُوا مِنْکُمْ إِلَّا نَافِعاً لَهُمْ أَوْ غَیْرَ ضَائِرٍ(2) وَ لَا یَزَالُ بَلَاؤُهُمْ حَتَّی لَا یَکُونُ انْتِصَارُ أَحَدِکُمْ مِنْهُمْ إِلَّا مِثْلَ (3) انْتِصَارِ الْعَبْدِ مِنْ رَبِّهِ وَ الصَّاحِبِ مِنْ مُسْتَصْحِبِهِ تَرِدُ عَلَیْکُمْ فِتْنَتُهُمْ شَوْهَاءَ مَخْشِیَّةً وَ قِطَعاً جَاهِلِیَّةً لَیْسَ فِیهَا مَنَارُ هُدًی وَ لَا عَلَمٌ یُرَی نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ مِنْهَا بِمَنْجَاةٍ وَ لَسْنَا فِیهَا بِدُعَاةٍ ثُمَّ یُفَرِّجُهَا اللَّهُ عَنْهُمْ کَتَفْرِیجِ الْأَدِیمِ بِمَنْ یَسُومُهُمْ خَسْفاً وَ یَسُوقُهُمْ عُنْفاً وَ یَسْقِیهِمْ بِکَأْسٍ مُصَبَّرَةٍ لَا یُعْطِیهِمْ إِلَّا السَّیْفَ وَ لَا یُحْلِسُهُمْ إِلَّا الْخَوْفَ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَدُّ قُرَیْشٌ بِالدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لَوْ یَرَوْنَنِی مَقَاماً وَاحِداً وَ لَوْ قَدْرَ جَزْرِ جَزُورٍ لِأَقْبَلَ مِنْهُمْ مَا أَطْلُبُ الْیَوْمَ بَعْضَهُ فَلَا یُعْطُونَنِی (4).
فقأ العین شقها و عدم اجترائهم کان لاستعظامهم قتال أهل القبلة لجهالتهم و الغیهب الظلمة و تموجه کنایة عن عمومه و شموله للأماکن و اشتد کلبها أی شرها و أذاها یقال للقحط الشدید الکلب و کذلک للقر الشدید قوله بناعقها أی الداعی إلیها یقال نعق ینعق بالکسر أی صاح و زجر و المناخ بضم المیم مصدر أو اسم مکان من أناخ البعیر و الرکاب الإبل التی تسار علیها الواحدة راحلة و لا واحد لها من لفظها و الکرائه جمع الکریهة و هی الشدة و قال الجزری الحوازب جمع حازب و هو الأمر الشدید(5) قوله علیه السلام لأطرق
ص: 349
کثیر من السائلین» یعنی به خاطر بزرگی و سختی مسئله. تا جایی که سوال کننده بترسد و وحشت کند، سرش را پایین اندازد و نتواند سوال کند. الفشل: ترس.
ابن ابی الحدید گفت: قلّصت با تشدید روایت شده یعنی پیوست و جمع شد از این رو دشوار و سخت است که در مواضع مختلف جدا شود. بدون تشدید یعنی فراوان و زیاد شد، از قلصت البئر که معنای بالا آمدن آب چاه است. و «إذا قلصت عن حربکم» روایت شده است که به معنای پرده برداشتن از امور ناگوار و مصیبتهای دشوار در جنگ با شماست. یعنی از آن پرده برداشت.(1)
سخن علی علیه السلام که فرمود: «وشمّرت عن ساق» یعنی شدّت و سختی را آشکار کرد. مانند کلام خدای تعالی که فرمود: «یوم یکشف عن ساق»(2){روزی که کارزار [و رهایی دشوار] شود}. و یا کنایه از برپا شدن جنگ با همه اسبابش است. و آن کنایه از توجه و اهتمام بر کار است. سخن امام که فرمود: «إذا أقبلت شبهت» یعنی در آغاز کار امور متلبس میشود و حق از باطل شناخته نمیشود تا این که پایان مییابد و باطل بودنش به خاطر نتایج فاسدی که از آن به جا میماند، آشکار میشود. حام الطائر حول الماء یحوم حوما و حوماناً یعنی میچرخد. علی علیه السلام فتنهها را در گردش و وقوع آنها از طرف رهبران گمراهی از سرزمینی به سرزمینی دیگر به باد تشبیه کرده است. الخطّة: حال و امر و عمومیت آن، چرا که ولایت عمومی بود و بلا مختص به صالحان و ائمه از اهل بیت علیهم السلام و شیعیانشان است. و فرد آگاه و دانا به حق به خاطر آن دچار بلا و ظلم میشود. اما نادانی که رام دست آنهاست در راحتی به سر میبرد. الناب: شتر پیر. الضروس: بد اخلاق. العذم: گاز زدن و خوردن با خشونت. الزبن: دفع کردن. الدرّ در اصل یعنی شیر سپس بر هر امر خیری اطلاق شده است که کنایه از منع مسلمانان از حقوقشان و مصادره اموال آنها است.
کلام علی علیه السلام که فرمود: «أو غیر ضائر» یعنی کسی که اعمال آنها را زشت نمیشمارد. الانتصار: انتقام گرفتن. و در سخنان ایشان تفسیر «انتصار العبد من ربه» در جای دیگری آمده است آن جا که بعد از آن میفرماید: «إذا شهد أطاعه و إذا غاب اغتابه» منظور از صاحب، پیرو است. الشوهاء:
ص: 350
کثیر من السائلین أی لشدة الأمر و صعوبته حتی إن السائل لیبهت و یدهش فیطرق و لا یستطیع السؤال و الفشل الجبن.
و قال ابن أبی الحدید قلصت یروی بالتشدید أی انضمت و اجتمعت فیکون أشد و أصعب من أن یتفرق فی مواطن متعددة و بالتخفیف أی کثرت و تزایدت من قلصت البئر أی ارتفع ماؤها و روی إذا قلصت عن حربکم أی إذا قلصت کرائه الأمور و حوازب الخطوب عن حربکم أی انکشفت عنها(1).
قوله علیه السلام و شمرت عن ساق أی کشفت عن شدة و مشقة کقوله تعالی یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ (2) أو کنایة عن قیام الحرب و تمام أسبابها فإنه کنایة عن الاهتمام فی الأمر قوله علیه السلام إذا أقبلت شبهت أی فی ابتدائها تلتبس الأمور و لا یعلم الحق من الباطل إلی أن تنقضی فیظهر بطلانها لظهور آثار الفساد منها و حام الطائر حول الماء یحوم حوما و حومانا أی دار شبه علیه السلام الفتن فی دورانها و وقوعها من دعاة الضلال فی بلد دون بلد بالریاح و الخطة الحال و الأمر و عمومها لأنها کانت ولایة عامة و خصت بلیتها بالصالحین و الأئمة من أهل البیت علیهم السلام و شیعتهم فالمبصر العارف للحق یصیبه البلاء لما یری من الجور فیه و فی غیره و أما الجاهل المنقاد لهم فهو فی راحة و الناب الناقة المسنة و الضروس السیئة الخلق و العذم العض و الأکل بجفاء و الزبن الدفع و الدر فی الأصل اللبن ثم أطلق علی کل خیر و هو کنایة عن منع حقوق المسلمین و الاستبداد بأموالهم.
قوله أو غیر ضائر یعنی من لا ینکر أفعالهم و الانتصار الانتقام و قد جاء فی کلامه علیه السلام تفسیر انتصار العبد من ربه فی غیر هذا الموضع حیث عقبه بقوله إذا شهد أطاعه و إذا غاب اغتابه (3) و المراد بالصاحب هنا التابع و الشوهاء
ص: 350
زشت و در برخی نسخهها «شوها» است با ضمه بدون مد که جمع الشوهاء است .
سخن حضرت که فرمود: «قطعا جاهلیّه» به خاطر تراکمش آن را به تکههای ابر تشبیه کرده است، یا به قطعههای ریسمان به خاطر ورود مکرر آن. «بمنجاة» یعنی در گوشهای که گناهان آن به ما نرسد و ما از یاران آن دعوت نیستیم. «کتفریج الأدیم» الأدیم یعنی پوست و وجه شبه آشکار شدن گوشتی است که زیر آن قرار دارد. «یسومهم خسفا» یعنی خواری و ذلّت را بر آنها تحمیل میکند. الخسف: نقصان و خواری. «مصبّرة» یعنی آمیخته با صبر تلخ است و یا لبههایش پر و لبریز است. «ولا یحلسهم » یعنی بر آنها نمیپوشاند. الحلس: پوشش نازکی که زیر جهاز شتر قرار میگیرد. الجزور من الإبل: در مورد مذکر و مؤنث یکسان است، جَزَرها یعنی آن را قربانی کرد.
عبد الحمید بن ابی الحدید در شرح این خطبه گفت: این ادّعای حضرت ادّعای روبیّت یا ادّعای نبوّت نیست، بلکه او میگوید: رسول الله صلی الله علیه و آله به او خبر داده است. اخبار او را آزمودیم و آن را درست یافتیم. پس برای اثبات درستی این ادّعا به آن استدلال کردیم. مانند خبر دادنش از ضربهای که به سرش زده میشود و ریشش را رنگین میکند. و خبر کشته شدن پسرش حسین علیه السلام. و آن چه زمان عبور از کربلا گفت. و خبر از حکومت معاویه بعد از او. خبر از حجّاج و یوسف بن عمرو. آن چه در مورد خوارج نهروان خبر داد. آن چه از کشته و به صلیب کشیده شدن یارانش خبر داد که کدام یک کشته و کدام یک به صلیب کشیده میشوند. و خبر دادن از جنگ با ناکثین، قاسطین و مارقین. خبر دادن از تعداد سپاهی که از کوفه به سوی او آمدند، آن زمانی که علی علیه السلام به بصره برای جنگ با اهل آن میرفت. خبر دادن از عبدالله بن زبیر و سخن حضرت در مورد او که فرمود: « فریبکار مفتون، به دنبال چیزی است، ولی به آن نمیرسد، دامِ دین را پهن کرده تا دنیا را شکار کند. او سپس به صلیب کشیده شده قریش است ». مانند خبر دادن از نابودی بصره در اثر غرق شدن و نابودی آن یکبار دیگر به وسیله زنج (سیاهپوستان). گروهی نقطههای آن را تغییر داده و زنج را ریح خواندهاند.
ص: 351
القبیحة و فی بعض النسخ شوها بالضم بغیر مد جمع الشوهاء.
قوله علیه السلام و قطعا جاهلیة شبهها بقطع السحاب لتراکمها أو قطع الحبل لورودها دفعات قوله علیه السلام بمنجاة أی بمعزل لا تلحقنا آثامها و لسنا من أنصار تلک الدعوة قوله کتفریج الأدیم الأدیم الجلد و وجه الشبه انکشاف الجلد عما تحته من اللحم قوله علیه السلام یسومهم خسفا أی یولیهم ذلا و الخسف النقصان و الهوان قوله علیه السلام مصبّرة أی ممزوجة بالصبر المر أو مملوءة إلی أصبارها أی جوانبها
قوله علیه السلام و لا یحلسهم أی لا یلبسهم و الحلس کساء رقیق یکون تحت البرذعة و الجزور من الإبل یقع علی الذکر و الأنثی و جزرها ذبحها.
قال عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح هذه الخطبة هذه الدعوی لیست منه علیه السلام ادعاء الربوبیة و لا ادعاء النبوة و لکنه کان یقول إن رسول الله صلی الله علیه و آله أخبره بذلک و لقد امتحنا أخباره فوجدناه موافقا فاستدللنا بذلک علی صدق الدعوی المذکورة کإخباره عن الضربة التی یضرب فی رأسه فتخضب لحیته و إخباره عن قتل الحسین علیه السلام ابنه و ما قاله فی کربلاء حیث مر بها و إخباره بملک معاویة الأمر من بعده و إخباره عن الحجاج و عن یوسف بن عمر و ما أخبر به من أمر الخوارج بالنهروان و ما قدمه إلی أصحابه من إخباره بقتل من یقتل منهم و صلب من یصلب و إخباره بقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین و إخباره بعدة الجیش الوارد إلیه من الکوفة لما شخص علیه السلام إلی البصرة لحرب أهلها و إخباره عن عبد الله بن الزبیر و قوله علیه السلام فیه خب صب یروم أمرا و لا یدرکه ینصب حبالة الدین لاصطیاد الدنیا و هو بعد مصلوب قریش و کإخباره عن هلاک البصرة بالغرق و هلاکها تارة أخری بالزنج و هو الذی صحفه قوم فقالوا بالریح (1).
ص: 351
مانند خبر دادن حضرت از امامانی از فرزندانش که در طبرستان ظهور میکنند مانند ناصر، داعیّ و غیره. در سخنش که فرمود: «آل محمد در طالقان گنجی دارد که خدا هر زمان خواهد آن را آشکار میکند. دعوت کنندگان به حق. به إذن خدا برمیخیزند و به دین خدا فرامیخوانند». مانند خبر دادن از کشته شدن نفس زکیّه در مدینه و سخنش که فرمود: «او کنار احجار الزیت - سنگهای روغن - کشته میشود». مانند سخنش در مورد کشته شدن بردارش ابراهیم در باخمرا(1):
«کشته میشود بعد از آن که پیروز میگردد و شکست میخورد بعد از آن که شکست میدهد» همچنین در مورد او فرمود: «تیر تیزی به او زده میشود و باعث مرگش میشود. بدا به حال تیرانداز، دستش بشکند و بازویش سست گردد». و خبر دادن از کشته شدگان فخّ و سخنش که فرمود: «آنان بهترین اهل زمین هستند یا از بهترین اهل زمین هستند». مانند خبر دادن از حکومت علویان در غرب و تصریحش به ذکر کتامه که کسانی بودند که ابا عبدالله دعوتگر و تعلیم دهنده را یاری کردند. مانند سخنش که به عبیدالله مهدی اشاره کرد و او اولین آنها است: «آنگاه صاحب قیروان، که دارای نسبی پاک و برگزیده و از سلاله «ذی البداء المسجی » است با رداء قیام خواهد کرد». عبیدالله المهدی، شخصی سفیدروی، خوشگذران، شرابخوار، نازپرورده و فربه اندام بود. و اسماعیل فرزند امام جعفرصادق علیه السلام معروف به ذوالبداء را به این سبب پوشیده به رداء (مسجی بالرداء) می گویند که وقتی درگذشت پدرش امام صادق علیه السلام او را به ردا پیچید تا بزرگان شیعه آن را ببینند و از درگذشت او آگاه شوند ،تا هرگونه شبهه ای در باب او برکنار رود.
و خبردادن حضرت از آل بویه و اشاره اش درباره آنان: «از دیلمان فرزندان صیاد قیام کنند.» پدر اینان مردی ماهیگیر بود و با آنچه از این کار به دست می آورد مخارج زن و فرزند خود را تأمین می کرد. مشیّت الهی از فرزندان او تا نوادگانش سه نفر را به پادشاهی رساند و خانواده آنها و قدرتشان گسترش یافت چنان که به آنان مثل زده می شد. سپس حکومت آن ها برقرار می گردد و تا سرزمین زوراء (بغداد) در تسخیر آن ها درمی آید و خلفای عباسی بر کنار می شوند. شخصی پرسید: آن ها چقدر حکومت می کنند؟ امام فرمود: صد و اندی سال.
ص: 352
و کإخباره عن الأئمة الذین ظهروا من ولده بطبرستان کالناصر و الداعی و غیرهما فی قوله علیه السلام و إن لآل محمد بالطالقان لکنزا سیظهره الله إذا شاء دعاة حق تقوم بإذن الله فتدعو إلی دین الله و کإخباره عن مقتل النفس الزکیة بالمدینة و قوله إنه یقتل عند أحجار الزیت و کقوله عن أخیه إبراهیم المقتول بباخمرا(1) یقتل بعد أن یظهر و یقهر بعد أن یقهر و قوله علیه السلام فیه أیضا یأتیه سهم غرب یکون فیه منیته فیا بؤس الرامی (2) شلت یده و وهن عضده و کإخباره عن قتلی فخ و قوله علیه السلام(3) هم خیر أهل الأرض أو من خیر أهل الأرض و کإخباره عن المملکة العلویة بالغرب و تصریحه بذکر کتامة و هم الذین نصروا أبا عبد الله الداعی المعلم و کقوله و هو یشیر إلی عبید الله المهدی و هو أولهم ثم یظهر صاحب القیروان (4) الفض البض ذو النسب المحض المنتجب من سلالة ذی البداء المسجی بالرداء و کان عبید الله المهدی أبیض مترفا مشربا حمرة رخص البدن تار الأطراف و ذو البداء إسماعیل بن جعفر بن محمد علیه السلام و هو المسجی بالرداء لأن أباه أبا عبد الله جعفرا علیه السلام سجاه بردائه لما مات و أدخل إلیه وجوه الشیعة یشاهدونه لیعلموا موته و تزول عنهم الشبهة فی أمره.
و کإخباره عن بنی بویه و قوله فیهم و یخرج من دیلمان بنو الصیاد إشارة إلیهم و کان أبوهم صیاد السمک یصید منه بیده ما یتقوت هو و عیاله بثمنه فأخرج الله تعالی من ولده لصلبه ملوکا ثلاثة و نشر ذریتهم حتی ضربت الأمثال بملکهم و کقوله علیه السلام
فیهم ثم یستقوی أمرهم حتی یملکوا الزوراء و یخلعوا الخلفاء فقال له قائل فکم مدتهم یا أمیر المؤمنین فقال مائة أو تزید قلیلا و کقوله
ص: 352
و سخن حضرت در مورد آنها که فرمود: مترف ابن أجذم را پسر عمویش در دجله میکشد. و آن اشاره به عزالدوله بختیار بن معز الدوله ابی الحسین است. معزالدوله دستش قطع بود، تکوض دستش را در جنگ قطع کرده بود. پسرش عزالدوله بختیار مترف اهل عیش و نوش بود که عضدالدوله فنّاخسره، پسر عمویش در قصر الجفن در دجله او را به قتل رساند و حکومتش را گرفت. و اما برکناری خلفا توسط آنها، معزالدوله مستکفی را خلع کرد و مطیع را به جای او نشاند. بهاءالدوله، ابا نصر بن عضدالدوله طائع را خلع کرد و قادر را به جای او نشاند. مدت حکومتشان همان طور بود که علی علیه السلام خبر داد. چنان که حضرت به عبدالله بن عباس در مورد انتقال قدرت به فرزندانش خبر داد. وقتی علی بن عبدالله متولد شد پدرش عبدالله او را نزد علی علیه السلام برد. علی علیه السلام او را گرفت و در دهانش آب دهان ریخت و با خرمایی که آن را جویده بود کام او را باز کرد و به او پس داد. و گفت: بگیر ای ابا املاک. روایت صحیح این چنین است که ابوالعباسِ مبرد در کتاب الکامل نیز روایت کرده است و روایتی که در آن عدد ذکر شده است صحیح نیست و همچنین روایتی که در کتابی نقل شده و به آن استناد دارد.
و چه بسیار خبر از غیب که به این ترتیب بیان شده است و اگر میخواستیم همه را جستجو کنیم کتابچههای بسیاری باید مینگاشتیم. کتابهای سیره مشروح آن را در بردارد. سپس گفت: این کلام، خبر دادنی است از ظهور مُسودّه و انقراض ملک بنی امیه. و هم چنان شد که امام علیه السلام خبرداده بود و کلامش: «لقد تود قریش» تا
ص: 353
فیهم و المترف ابن الأجذم یقتله ابن عمه علی دجلة و هو إشارة إلی عز الدولة بختیار بن معز الدولة أبی الحسین و کان معز الدولة أقطع الید قطعت یده التکوض (1) فی الحرب و کان ابنه عز الدولة بختیار مترفا صاحب لهو و شرب (2) و قتله عضد الدولة فناخسره (3) ابن عمه بقصر الجفن (4) علی دجلة فی الحرب و سلبه ملکه فأما خلعهم للخلفاء فإن معز الدولة خلع المستکفی و رتب عوضه المطیع و بهاء الدولة أبا نصر بن عضد الدولة خلع الطائع و رتب عوضه القادر و کانت مدة ملکهم کما أخبر به علیه السلام و کإخباره علیه السلام لعبد الله بن العباس رحمه الله عن انتقال الأمر إلی أولاده فإن علی بن عبد الله لما ولد أخرجه أبوه عبد الله إلی علی علیه السلام فأخذه و تفل فی فیه و حنکه بتمرة قد لاکها و دفعه إلیه و قال خذ إلیک أبا الأملاک هکذا الروایة الصحیحة و هی التی ذکرها أبو العباس المبرد فی الکتاب الکامل (5) و لیست الروایة التی یذکر فیها العدد بصحیحة و لا منقولة فی کتاب (6) معتمد علیه.
و کم له من الإخبار عن الغیوب الجاریة هذا المجری مما لو أردنا استقصاءه لکرسنا کراریس (7) کثیرة و کتب السیر تشتمل علیها مشروحة(8) ثم قال و هذا الکلام إخبار عن ظهور المسودة و انقراض ملک بنی أمیة و وقع الأمر بموجب إخباره صلوات الله علیه حتی لقد صدق قوله علیه السلام تود قریش إلی
ص: 353
آخر راست بود. تاریخ نویسان نقل کرده اند مروان بن محمد در روز (الزاب) وقتی که عبدالله بن علی بن عبدالله بن عباس را در مقابلش در صف خراسان دید گفت: کاش علی علیه السلام در زیر این پرچم بود به جای این مرد، این قصه مشهور است
و این خطبه را جماعتی نقل کرده اند و متداول، منقول و فراوان است. این خطبه را علی علیه السلام پس از پایان کار نهروان ایراد فرموده است. دراین خطبه الفاظی است که سید رضی یرحمه الله نقل نکرده. ازآن جمله سخن علی علیه السلام است که فرمود: «غیر از من کسی بر آن جرأت نکرد و اگر من در میان شما نبودم اهل جمل و نهروان کشته نمیشدند. قسم به خدا که اگر نبود این که دست بکشید و کار را رها کنید شما را خبر میدادم از آن چه خدای عزوجل از زبان پیامبرش صلی الله علیه و آله برای کسانی قرار داده است که آگاه به گمراهی آنان و هدایتی که ما بر آنیم بوده و با آنها بجنگند. از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید. من به زودی میمیرم، بلکه کشته میشوم، قتلی که شقی ترین امت منتظر است تا این را با خون خضاب کند» و دست به ریشش کشید.
و از آن جمله در مورد بنی امیه است که فرمود: «اهل باطل آنها بر اهل حق چیره میشوند تا جایی که زمین پر از دشمنی، ظلم و بدعت میشود. تا وقتی که خدای عزوجل جبروتش را فرود آورد و ستون آن را بشکند و پایههای آن را برکند. آگاه باشید که شما آن را خواهید دید پس اصحاب پرچمهای بدر و حنین را یاری رسانید تا پاداش داده شوید. آنان را بر دشمنشان یاری نکنید که بلا شما را بر زمین زد و دچار انتقام شوید»
و از آن جمله: مگر یاری خواستن بنده باشد از مولای خود که وقتی او را ببیند اطاعتش کند. و وقتی از او پنهان شود سرزنشش کند. به خدا قسم اگر شما را زیر هر سنگی پراکنده سازند، خداوند شما را در روزی شر برای آنها، گرد آورد.
و از آن جمله: به اهل بیت پیامبر خود بنگرید اگر ساکن مانده و نجنگیدند شما نیز چنین کنید و اگر از شما یاری خواستند یاریشان کنید. خداوند به وسیله کسی که– پدرم به فدایش- فرزند بهترین کنیزان است، برای ما اهل بیت گشایش ایجاد خواهد کرد که در حالت آشوب و و هرج و مرج به آنها جز شمشیر نمیدهد. هشت ماه آن را بر دوش خود قرار میدهد تا این که قریش گوید: اگر این از فرزندان فاطمه بود به ما رحم میکرد. خداوند او را به سراغ بنی امیه میفرستند
ص: 354
آخره فإن أرباب السیرة کلهم نقلوا أن مروان بن محمد قال یوم الزاب لما شاهد عبد الله بن علی بن عبد الله بن العباس بإزائه فی صف خراسان لوددت أن علی بن أبی طالب تحت هذه الرایة بدلا من هذا الفتی و القصة طویلة مشهورة. و هَذِهِ الْخُطْبَةُ ذَکَرَهَا جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ السِّیرَةِ وَ هِیَ مُتَدَاوِلَةٌ مَنْقُولَةٌ مُسْتَفِیضَةٌ خَطَبَ بِهَا عَلِیٌّ علیه السلام بَعْدَ انْقِضَاءِ أَمْرِ النَّهْرَوَانِ وَ فِیهَا أَلْفَاظٌ لَمْ یُورِدْهَا الرَّضِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنْ قَوْلِهِ علیه السلام:(1) وَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْتَرِئَ عَلَیْهَا غَیْرِی وَ لَوْ لَمْ أَکُ فِیکُمْ مَا قُوتِلَ أَصْحَابُ الْجَمَلِ وَ النَّهْرَوَانِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا أَنْ تَتَّکِلُوا فَتَدَعُوا الْعَمَلَ لَحَدَّثْتُکُمْ بِمَا قَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله لِمَنْ قَاتَلَهُمْ مُبْصِراً بِضَلَالَتِهِمْ عَارِفاً لِلْهُدَی الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَإِنِّی مَیِّتٌ عَنْ قَرِیبٍ أَوْ مَقْتُولٌ بَلْ قَتْلًا مَا یَنْتَظِرُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَ هَذِهِ بِدَمٍ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی لِحْیَتِهِ.
وَ مِنْهَا(2) فِی ذِکْرِ بَنِی أُمَیَّةَ: یَظْهَرُ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَی أَهْلِ حَقِّهَا حَتَّی تُمْلَأَ الْأَرْضُ عُدْوَاناً وَ ظُلْماً وَ بِدَعاً إِلَی أَنْ یَضَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبَرُوتَهَا وَ یَکْسِرَ عَمَدَهَا وَ یَنْزِعَ أَوْتَادَهَا أَلَا وَ إِنَّکُمْ مُدْرِکُوهَا فَانْصُرُوا قَوْماً کَانُوا أَصْحَابَ رَایَاتِ بَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ تُؤْجَرُوا وَ لَا تُمَالِئُوا عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ فَیَصِیرَ عَلَیْهِمْ (3) وَ یَحِلَّ بِکُمُ النَّقِمَةُ.
وَ مِنْهَا: إِلَّا مِثْلَ انْتِصَارِ الْعَبْدِ مِنْ مَوْلَاهُ إِذَا رَآهُ أَطَاعَهُ وَ إِنْ تَوَارَی عَنْهُ شَتَمَهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَرَّقُوکُمْ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ لَجَمَعَکُمُ اللَّهُ لِشَرِّ یَوْمٍ لَهُمْ.
وَ مِنْهَا: فَانْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فَانْصُرُوهُمْ فَلَیُفَرِّجَنَّ اللَّهُ مِنَّا(4) أَهْلَ الْبَیْتِ بِأَبِی ابْنُ خِیَرَةِ الْإِمَاءِ لَا یُعْطِیهِمْ إِلَّا السَّیْفَ هَرْجاً هَرْجاً مَوْضُوعاً عَلَی عَاتِقِهِ ثَمَانِیَةً(5) حَتَّی تَقُولَ قُرَیْشٌ لَوْ کَانَ هَذَا مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ لَرَحِمَنَا یُغْرِیهِ اللَّهُ بِبَنِی أُمَیَّةَ حَتَّی
ص: 354
و آنها را خرد و نابود میکند. «مَلْعُونینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتیلاً * سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدیلا» {از رحمت خدا دور شده و هر کجا یافت گردند، دستگیرشده، و به سختی کشته خواهند شد. این سنت خداست در مورد کسانی که پیش از این بودند و برای سنّت او تبدیل و تغییری نخواهی یافت}.(1)
توضیح
الخبّ: فریبکاری. الصبابة: اشتیاق. و در برخی از نسخهها با همزه خوانده شدهاند. الخبء: راز که همچنین کنایه از فریب و نیرنگ است. صبأ بر وزن منع و کرم یعنی از دینی به دین دیگر گروید. علیهم العدوَّ: راهنماییشان کرد. فیروز آبادی آن را گفته.(2)
وگفت: أصابه سهمُ غربٍ با حرکت، سهمٌ غربٌ صفت است یعنی تیری که مشخص نیست چه کسی آن را انداخته است.(3)
الفضّ: پراکنده شدن، گروه پراکنده. البضّ: نرم پیکر و دارای پوستی نازک و پُر. التارّ: نرم و شل.
میگویم: کل این خطبه را به روایت سلیم بن قیس(4)
در کتاب الفتن آوردهام.
روایت62.
نهج البلاغه: وقتی خوارج کشته شدند به علی علیه السلام گفته شد: ای امیرالمؤمنین همه قوم هلاک شدند. امام فرمود: هرگز به خدا قسم آنها نطفههایی در پشت پدران و رَحم مادران هستند. هر گاه که شاخی از آنان سر بر آورد. قطع میگردد. تا این که آخرین آنها به راهزنی و دزدی تن در میدهد.
توضیح
نجم: ظاهر شدن و آشکار گشتن. و قرن: کنایه است از رئیسانشان. و قطعه: او را کشت.
روایت63.
نهج البلاغه: گویند مروان بن حکم در جنگ جمل اسیر شد. امام حسن و امام حسین علیهما السلام نزد پدر شفاعت او را کردند و در مورد او با امیرالمؤمنین علیه السلام صحبت کردند و امام او را رها کرد. گفتند: ای امیرالمؤمنین! مروان با شما بیعت میکند. فرمود: مگر بعد از کشته شدن عثمان با من بیعت نکرد؟ مرا به بیعت او نیازی نیست. دست او دست یهودی است. اگر با دست خود بیعت کند، در نهان بیعت را میشکند. آگاه باشید او حکومت کوتاه مدتی خواهد داشت، مانند فرصت کوتاه سگی که با زبان بینی خود را پاک کند.
ص: 355
یَجْعَلَهُمْ حُطَاماً وَ رُفَاتاً مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا(1).
الخب الخداع و الصبابة الشوق و فی بعض النسخ بالهمز فیهما فالخب ء السر و هو أیضا کنایة عن الغدر و الحیلة و صبأ کمنع و کرم صبأ خرج من دین إلی آخر و علیهم العدو دلهم قاله الفیروزآبادی (2) و قال أصابه سهم غرب و یحرک و سهم غرب نعتا أی لا یدری رامیه (3) و الفض الکسر بالتفرقة و النفر المتفرقون و البض الرخص الجسد الرقیق الجلد الممتلئ و التار المسترخی.
أقول: أوردت تمام تلک الخطبة بروایة سلیم بن قیس (4) فی کتاب الفتن.
نهج، [نهج البلاغة]: قَالَ علیه السلام لَمَّا قُتِلَ الْخَوَارِجُ فَقِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلَکَ الْقَوْمُ بِأَجْمَعِهِمْ فَقَالَ علیه السلام کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّهُمْ نُطَفٌ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ قَرَارَاتِ النِّسَاءِ کُلَّمَا نَجَمَ مِنْهُمْ قَرْنٌ قُطِعَ حَتَّی یَکُونَ آخِرُهُمْ لُصُوصاً سَلَّابِینَ (5).
نجم طلع و ظهر و القرن کنایة عن رؤسائهم و قطعه قتله.
نهج، [نهج البلاغة] قَالُوا: أُخِذَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ أَسِیراً یَوْمَ الْجَمَلِ فَاسْتَشْفَعَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَلَّمَاهُ فِیهِ فَخَلَّی سَبِیلَهُ فَقَالا لَهُ یُبَایِعُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام أَ وَ لَمْ یُبَایِعْنِی بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ (6) لَا حَاجَةَ لِی فِی بَیْعَتِهِ إِنَّهَا کَفٌّ یَهُودِیَّةٌ لَوْ بَایَعَنِی بِیَدِهِ لَغَدَرَنِی بِسَبَّتِهِ (7) أَمَا إِنَّ لَهُ إِمْرَةً کَلَعْقَةِ الْکَلْبِ
ص: 355
او پدر چهار فرمانرواست (قوچهای چهارگانه) و امّت اسلام از دست او و پسرانش روزگار خونینی خواهند داشت.(1)
توضیح
دستی یهودی داشتن یعنی کارش فریبکاری و نیرنگ است. چرا که این کار یهودیان است. السبّة: تهیگاه. الإمرة با کسره: حکمرانی. کبش القوم: بزرگشان. تشبیه مدت فروانرواییش به پاک کردن بینی سگ برای اشاره به کوتاه بودن مدت آن است. مدت فرمانروایی او چهار ماه و ده روز بود، که در روایتی شش ماه آمده است. قوچهای چهارگانه چهار فرزند ذکور او هستند: عبدالملک که خلافت را در دست گرفت. عبدالعزیز که ولایت مصر را عهده دار شد. بشر که بر عراق حکومت یافت و محمد والی الجزیره. ممکن است منظور چهار فرزند عبدالملک باشد که ولید، سلیمان، یزید و هشام لعنة الله علیهم هستند. همه خلافت یافتند و هیچ چهار برادری جز آنها خلافت نیافت. روز سرخ کنایه از شدّت آن است، عربها امری شدید و بزرگ را به سرخی توصیف میکنند. و شاید به خاطر این باشد که سرخی رنگ خون است و آن را کنایه از مرگ گرفته است. موتاً أحمر نیز روایت شده است.
روایت64.
نهج البلاغه: گویا میبینم شخص سخت گمراهی را که از شام فریاد زند و بتازد و پرچمهای خود را در اطراف کوفه بپراکند. و چون دهان گشاید و سرکشی کند و جای پایش بر زمین محکم گردد، فتنه، فرزندان خویش را به دندان گیرد و آتش جنگ شعله ور شود. روزها با چهره عبوس و گرفته ظاهر شود و شب و روز با رنج اندوه بگذرند. و آنگاه که کشتزار او به بار نشست و میوه او آبدار شد و چون شتر مست خروشید و چون برق درخشید، پرچمهای سپاه فتنه از هر سو به اهتزاز درآید. و چونان شب تار و دریای متلاطم به مردم روی آورند. از آن بیشتر، چه طوفانهای سختی که شهر کوفه را بشکافد و چه تندبادهایی که بر آن وزیدن گیرد. و به زودی گروهای مختلف به جان یکدیگر یورش آورند. آنها که بر سر پا ایستادهاند درو شوند و آنها که بر زمین افتادهاند، لگد مال گردند.
توضیح
گفته میشود: منظور از فرد گمراه معاویه است. و گفته میشود: سفیانی است.
ابن ابی الحدید گفت: این کنایه از عبدالملک مروان است، چرا که این صفات
ص: 356
أَنْفَهُ وَ هُوَ أَبُو الْأَکْبُشِ الْأَرْبَعَةِ وَ سَتَلْقَی الْأُمَّةُ مِنْهُ وَ مِنْ وُلْدِهِ یَوْماً أَحْمَرَ(1).
کف یهودیة أی من شأنها الغدر و المکر فإنه من شأنهم و السبة الاست و الإمرة بالکسر الولایة و کبش القوم رئیسهم و التشبیه لمدة ملکه بلعقة الکلب أنفه للتنبیه علی قصر أمرها و کانت مدة إمرته أربعة أشهر و عشرا و روی ستة أشهر و الأکبش الأربعة أربعة ذکور لصلبه و هم عبد الملک و ولی الخلافة و عبد العزیز و ولی مصر و بشر و ولی العراق و محمد و ولی الجزیرة و یحتمل أن یرید بالأربعة أولاد عبد الملک و هم الولید و سلیمان و یزید و هشام لعنهم الله و کلهم ولی الخلافة و لم یلها أربعة إخوة إلا هم و الیوم الأحمر کنایة عن شدته و من لسان العرب وصف الأمر الشدید بالأحمر و لعله لکون الحمرة وصف الدم کنی به عن القتل و یروی موتا أحمر.
نهج، [نهج البلاغة]: لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی ضِلِّیلٍ قَدْ نَعَقَ بِالشَّامِ وَ فَحَصَ بِرَایَاتِهِ فِی ضَوَاحِی کُوفَانَ فَإِذَا فَغَرَتْ فَاغِرَتُهُ وَ اشْتَدَّتْ شَکِیمَتُهُ وَ ثَقُلَتْ فِی الْأَرْضِ وَطْأَتُهُ عَضَّتِ الْفِتْنَةُ أَبْنَاءَهَا بِأَنْیَابِهَا وَ مَاجَتِ الْأَرْضُ (2) بِأَمْوَاجِهَا وَ بَدَا مِنَ الْأَیَّامِ کُلُوحُهَا وَ مِنَ اللَّیَالِی کُدُوحُهَا فَإِذَا أَیْنَعَ زَرْعُهُ وَ قَامَ عَلَی یَنْعِهِ وَ هَدَرَتْ شَقَاشِقُهُ وَ بَرَقَتْ بَوَارِقُهُ عُقِدَتْ رَایَاتُ الْفِتَنِ الْمُعْضِلَةِ وَ أَقْبَلْنَ کَاللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ الْبَحْرِ الْمُلْتَطِمِ هَذَا وَ کَمْ یَخْرِقُ الْکُوفَةَ مِنْ قَاصِفٍ وَ یَمُرُّ عَلَیْهَا(3) وَ عَنْ قَلِیلٍ تَلْتَفُّ الْقُرُونُ بِالْقُرُونِ وَ یُحْصَدُ الْقَائِمُ وَ یُحْطَمُ الْمَحْصُودُ(4).
قیل المراد بالضلیل معاویة و قیل السفیانی.
و قال ابن أبی الحدید هذا کنایة عن عبد الملک بن مروان لأن هذه الصفات
ص: 356
در او کامل تر از دیگران است. او در شام به پا خاست و به سوی خود دعوت کرد. و آن معنای فریاد او و پراکنده شدن پرچمهایش در کوفه است، یک بار زمانی که خود شخصا به عراق رفت و مصعب را کشت و بار دیگر وقتی اُمرا را در کوفه جانشین خود کرد. وقتی کار عبدالملک محکم شد و آن معنای «آنگاه که کشتزار او به بار نشست» است، هلاک شد. پرچمهای سپاه فتنه بعد از او از هر سو به اهتزاز درآمد. مانند جنگهای فرزندانش با بنی مهلّب و با زید بن علی علیه السلام و جنگهای یوسف بن عمر و غیره.(1)
الضواحی: مناطق آشکار و نزدیک. فغرت فاه یعنی دهانش را باز کرد. الشکیمه در أصل آهنی است که در لگام دهان چهارپا قرار میدهند، فلان شدید الشکیمة، یعنی مطیع نمیشود، خشن است و گام نهادنش بر زمین سنگین است یعنی ظلم و جورش عظیم است. الکلوح با ضمه یعنی دندانش را با حالت عبوس نمایان کرد. الکدوح: مخدوش. أینع الزرع: زراعت رسید و پخته شد. الینع جمع یانع است و میتواند مصدر باشد. هدرت یعنی غرّید. الشقاشق جمع شقشقه با کسره که چیزی شبیه پرچم است و در زمان هیجان شتر از دهانش بیرون میآید. برقت بوارقه یعنی شمشیرها و نیزههایش درخشید. المعضله: صعب العلاج. القاصف: بادی قوی که بر هر چیز گذر کند در هم میشکند. القرون: نسلهای انسانها. مفردش قرن با فتحه است. و این کنایه از حکومت عباسی است که در جنگ بر حکومت بنی امیه چیره شد. سپس آنها را به اسارت کشت. آنها که برسرپا ایستادهاند را قبل از جنگ درو کنند و آنها که بر زمین افتادهاند، با اسارت میکشند. و منظور از در هم پیچیدن برخی در برخی دیگر جمع شدنشان در سطح زمین است. منظور از درو کردن کشتن یا مردن آنها است. و منظور از لگد مال شدن از هم گسیختن بندهای بدنشان در خاک است. و ممکن است در هم پیچیدن آنها کنایه از جمع شدنشان در موضع حساب یا دادخواهی برخی از برخی دیگر است. درو کردن آنها یعنی نیست کردن آنها از موضع و محل قیامشان و سوق دادن آنها به جهنّم و لگدمال کردن یعنی عذاب کردن آنها در آتش جهنّم.
میگویم: بسیاری از اخبار در کتاب الفتن خواهد آمد .
روایت65.
البرسیّ در المشارق از ابن نباته روایت کرده است که امیرالمؤمنین روزی در تپه کوفه نشسته بود
ص: 357
کانت فیه أتم منها فی غیره لأنه أقام بالشام حین دعا إلی نفسه و هو معنی نعیقه و فحصت رایاته بالکوفة تارة حین شخص بنفسه إلی العراق و قتل مصعبا و تارة لما استخلف الأمراء علی الکوفة فلما کمل أمر عبد الملک و هو معنی أینع زرعه هلک و عقدت رایات الفتن المعضلة بعده کحروب أولاده مع بنی المهلب و مع زید بن علی علیه السلام و أیام یوسف بن عمر و غیر ذلک (1).
و الضواحی النواحی البارزة القریبة قوله فغرت فاغرته أی فتح فاه و الشکیمة فی الأصل حدیدة معترضة فی اللجام فی فم الدابة و فلان شدید الشکیمة إذا کان عسر الانقیاد شدید النفس و ثقلت فی الأرض وطئته أی عظم جوره و ظلمه و الکلوح بالضم تکشر فی العبوس (2) و الکدوح الخدوش و أینع الزرع أدرک و نضج و الینع جمع یانع و یجوز أن یکون مصدرا و هدرت أی صوتت و الشقاشق جمع شقشقة و هی بالکسر شی ء کالرایة یخرج من فم البعیر إذا هاج و برقت بوارقه أی سیوفه و رماحه و المعضلة العسرة العلاج و القاصف الریح القویة تکسر کلما تمر علیه و القرون الأجیال من الناس واحدها قرن بالفتح و هذا کنایة عن الدولة العباسیة التی ظهرت علی دولة بنی أمیة فی الحرب ثم قتل المأسورین منهم صبرا فحصد القائم قبل المحاربة و حطم الحصید بالقتل صبرا و المراد بالتفاف بعضهم ببعض اجتماعهم فی بطن الأرض و بحصدهم قتلهم أو موتهم و بحطم محصودهم تفرق أوصالهم فی التراب أو التفافهم کنایة عن جمعهم فی موقف الحساب أو طلب بعضهم مظالمهم من بعض و حصدهم عن إزالتهم عن موضع قیامهم أی الموقف و سوقهم إلی النار و حطمهم عن تعذیبهم فی نار جهنم.
أقول: سیأتی کثیر من الأخبار فی کتاب الفتن.
الْبُرْسِیُّ فِی الْمَشَارِقِ، عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَوْماً جَالِساً
ص: 357
و به کسانی که در کنارش بودند گفت: چه کسی آن چه من میبینم را میبیند؟ گفتند: چه میبینی ای چشم بینای خدا بر بندگانش؟ گفت: شتری را میبینم که جنازهای را حمل میکند، مردی سوار بر آن است و مردی افسارش را در دست دارد. بعد از سه روز نزد شما میرسند. وقتی روز سوم شد شتر آمد و جنازه به آن بسته شده بود و دو مرد همراه آن بودند. آن دو بر جماعت سلام دادند. امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از سلام به آنها فرمود: شما که هستید، از کجا آمدید، این جنازه همراه شما کیست و برای چه آمدید؟ گفتند: ما از یمن آمدیم. میّت پدرمان است که زمان مرگش به ما وصیّت کرد و گفت: وقتی مرا غسل دادید و در کفن پیچیدید و بر من نماز خواندید، مرا با این شترم به عراق ببرید و در آنجا در نجف کوفه دفنم کنید. امیرالمؤمنین علیه السلام به آنها فرمود: آیا از او پرسید چرا؟ گفتند: از او پرسیدیم، گفت: در آنجا مردی دفن میشود که اگر روز قیامت برای اهل آنجا شفاعت کند، پذیرفته میشود. امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و فرمود: درست گفته است. به خدا قسم من آن مرد هستم.(1)
روایت66.
ابن ابی الحدید در جای دیگر گفت: شیخ ما ابو عثمان از ثمامه روایت کرد و گفت از جعفر بن یحیی که از بلیغترین و فصیحترین مردم در سخن گفتن و چسباندن کلمات به یکدیگر بود شنیدم که گفت آیا سخن شاعری به شاعر دیگر وقتی که به یکدیگر تفاخر میکردند را نشنیدید: من شاعرتر از تو هستم چون من بیت و برادرش را میگویم و تو بیت و پسر عمویش را میگویی. سپس گفت: و زیبایی این سخن علی بن ابی طالب علیه السلام تو را بس که فرمود: «آیا گریز و رهایی وجود دارد؟ یا پناه و مأمنی هست؟ یا محل استقرار یا بازگشتی هست؟».
ابوعثمان گفت: و همچنین جعفر از سخن علی علیه السلام تعجب میکرد که فرمود: «کجاست کسی که تلاش کرد و زحمت کشید، جمع کرد و گرد آورد، ساخت و بنا کرد، پهن کرد و هموار ساخت و آراست و زینت داد؟» گفت: آیا نمیبینی که هر کلمهای در کنار قرینه خود قرار گرفته و با آن جفت شده و خود به آن دلالت میکند؟ جعفر او را فصیح قریش مینامید. بدان که ما دچار شک نمیشویم
ص: 358
فِی نَجَفِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ مَنْ یَرَی مَا أَرَی فَقَالُوا وَ مَا تَرَی یَا عَیْنَ اللَّهِ النَّاظِرَةَ فِی عِبَادِهِ فَقَالَ أَرَی بَعِیراً یَحْمِلُ جِنَازَةً وَ رَجُلًا یَسُوقُهُ وَ رَجُلًا یَقُودُهُ وَ سَیَأْتِیکُمْ بَعْدَ ثَلَاثٍ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ قَدِمَ الْبَعِیرُ وَ الْجِنَازَةُ مَشْدُودَةٌ عَلَیْهِ وَ رَجُلَانِ مَعَهُ فَسَلَّمَا عَلَی الْجَمَاعَةِ فَقَالَ لَهُمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ أَنْ حَیَّاهُمْ مَنْ أَنْتُمْ وَ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتُمْ وَ مَنْ هَذِهِ الْجِنَازَةُ وَ لِمَا ذَا قَدِمْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ مِنَ الْیَمَنِ وَ أَمَّا الْمَیِّتُ فَأَبُونَا وَ إِنَّهُ عِنْدَ الْمَوْتِ أَوْصَی إِلَیْنَا فَقَالَ إِذَا غَسَّلْتُمُونِی وَ کَفَّنْتُمُونِی وَ صَلَّیْتُمْ عَلَیَّ فَاحْمِلُونِی عَلَی بَعِیرِی هَذَا إِلَی الْعِرَاقِ فَادْفِنُونِی هُنَاکَ بِنَجَفِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لَهُمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَلْ سَأَلْتُمَاهُ لِمَا ذَا فَقَالا أَجَلْ قَدْ سَأَلْنَاهُ فَقَالَ یُدْفَنُ هُنَاکَ رَجُلٌ لَوْ شَفَعَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِأَهْلِ الْمَوْقِفِ (1) لَشُفِّعَ فَقَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ صَدَقَ أَنَا وَ اللَّهِ ذَلِکَ الرَّجُلُ (2).
قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ قَالَ شَیْخُنَا أَبُو عُثْمَانَ حَدَّثَنِی ثُمَامَةُ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ یَحْیَی وَ کَانَ مِنْ أَبْلَغِ النَّاسِ وَ أَفْصَحِهِمْ لِلْقَوْلِ وَ الْکِتَابَةِ بِضَمِّ اللَّفْظَةِ إِلَی أُخْتِهَا: أَ لَمْ تَسْمَعُوا قَوْلَ شَاعِرٍ لِشَاعِرٍ وَ قَدْ تَفَاخَرَا أَنَا أَشْعَرُ مِنْکَ لِأَنِّی أَقُولُ الْبَیْتَ وَ أَخَاهُ وَ أَنْتَ تَقُولُ الْبَیْتَ وَ ابْنَ عَمِّهِ ثُمَّ قَالَ وَ نَاهِیکَ حُسْناً بِقَوْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام:
هَلْ مِنْ مَنَاصٍ أَوْ خَلَاصٍ أَوْ مَعَاذٍ أَوْ مَلَاذٍ أَوْ قَرَارٍ أَوْ مَحَارٍ قَالَ أَبُو عُثْمَانَ وَ کَانَ جَعْفَرٌ یَتَعَجَّبُ أَیْضاً بِقَوْلِ عَلِیٍّ علیه السلام أَیْنَ مَنْ جَدَّ وَ اجْتَهَدَ وَ جَمَعَ وَ احْتَشَدَ(3) وَ بَنَی فَشَیَّدَ وَ فَرَشَ فَمَهَّدَ وَ زَخْرَفَ فَنَجَّدَ(4) قَالَ أَ لَا تَرَی أَنَّ کُلَّ لَفْظَةٍ مِنْهَا آخِذَةٌ بِعَلَقِ قَرِینِهَا جَاذِبَةٌ إِیَّاهَا إِلَی نَفْسِهَا دَالَّةٌ عَلَیْهَا بِذَاتِهَا قَالَ أَبُو عُثْمَانَ فَکَانَ جَعْفَرٌ یُسَمِّیهِ فَصِیحَ قُرَیْشٍ وَ اعْلَمْ أَنَّنَا لَا یَتَخَالَجُنَا
ص: 358
در این که او فصیحترین کسی است که در میان پیشینیان و آیندگان به زبان عربی سخن گفته است، به غیر از کلام خدا و رسول الله صلی الله علیه و آله. و این بدان خاطر است که برتری خطیب یا نویسنده در خطبه و نوشتهاش بستگی به دو مسئله دارد، یکی الفاظ مفرد و دیگری الفاظ مرکب. کلمات مفرد باید آسان، روان، مأنوس بوده و پیچیده نباشد. الفاظ علی علیه السلام همه اینگونه است. و اما الفاظ مرکب باید معنایش نیکو بوده به آسانی قابل فهم باشد، و در بردارنده صفاتی باشد که با آن کلامی بر کلام دیگر برتری مییابد. و این صفات، صناعتی است که پیشینیان آن را بدیع نامیدهاند. از آن جمله: مقابله، مطابقه، حسن التقسیم، ردّ آخر الکلام علی صدره، الترصیع، التسهیم، التوشیح، المماثله، الاستعاره، لطافت به کارگیری مجاز، موازنه، تکافؤ، تسمیط و مشاکله. شکی نیست که این صفات در خطبهها و نوشتههای حضرت وجود دارد. این صفات به صورت پراکنده و پخش شده در پهنه سخنان حضرت علیه السلام وجود دارد. و این دو مسئله در کلام هیچ کس غیر از او یافت نمیشود. و اگر آن را میآموخت و در آن میاندیشید و نظرش را در وضع آن داخل میکرد و سپس مینوشت، امر بسیار شگفتی میآفرید. و باید در این زمینه پیشوایان همه مردم باشد. چرا که او آن را ابتکار کرد و پیش از او شناخته شده نبود. و چون به صورت بداهه آن را بر زبان آورده و یکباره زبانش و طبعش به آن جوشیده است بدون این که در آن اعمال نظر کند، بیشتر جای شگفتیاست و هر دوی این امور شگفتآور است. چرا که او از همه پیشی گرفت و نفَس فصحاء در رسیدن به او قطع شد. و به حق است سخن معاویه به مُحقِن ضبیّ وقتی به او گفت: «از پیش الکنترین مردم نزد تو آمدم. معاویه گفت: ای حرام زاده
ص: 359
الشَّکُّ فِی أَنَّهُ أَفْصَحُ مِنْ کُلِّ نَاطِقٍ بِلُغَةِ الْعَرَبِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ إِلَّا مَا کَانَ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ لِأَنَّ فَضِیلَةَ الْخَطِیبِ أَوِ الْکَاتِبِ فِی خِطَابَتِهِ وَ کِتَابَتِهِ یَعْتَمِدُ(1) عَلَی أَمْرَیْنِ هُمَا مُفْرَدَاتُ الْأَلْفَاظِ وَ مُرَکَّبَاتُهَا أَمَّا الْمُفْرَدَاتُ فَأَنْ تَکُونَ سَهْلَةً سِلْسِلَةً(2) غَیْرَ وَحْشِیَّةٍ وَ لَا مُعَقَّدَةً وَ أَلْفَاظُهُ علیه السلام کُلُّهَا کَذَلِکَ وَ أَمَّا الْمُرَکَّبَاتُ فَحُسْنُ الْمَعْنَی وَ سُرْعَةُ وُصُولِهِ إِلَی الْأَفْهَامِ وَ اشْتِمَالُهُ عَلَی الصِّفَاتِ الَّتِی بِاعْتِبَارِهَا فُضِّلَ بَعْضُ الْکَلَامِ عَلَی بَعْضٍ وَ تِلْکَ الصِّفَاتُ هِیَ الصِّنَاعَةُ الَّتِی سَمَّاهَا الْمُتَأَخِّرُونَ الْبَدِیعَ مِنَ الْمُقَابَلَةِ وَ الْمُطَابَقَةِ وَ حُسْنِ التَّقْسِیمِ وَ رَدِّ آخِرِ الْکَلَامِ عَلَی صَدْرِهِ وَ التَّرْصِیعِ وَ التَّسْهِیمِ وَ التَّوْشِیحِ وَ الْمُمَاثَلَةِ وَ الِاسْتِعَارَةِ وَ لَطَافَةِ اسْتِعْمَالِ الْمَجَازِ وَ الْمُوَازَنَةِ وَ التَّکَافُؤِ وَ التَّسْمِیطِ وَ الْمُشَاکَلَةِ وَ لَا شُبْهَةَ أَنَّ هَذِهِ الصِّفَاتِ کُلَّهَا مَوْجُودَةٌ فِی خُطَبِهِ وَ کُتُبِهِ مَبْثُوثَةٌ مُتَفَرِّقَةٌ فِی فُرُشِ کَلَامِهِ علیه السلام وَ لَیْسَ یُوجَدُ هَذَانِ الْأَمْرَانِ فِی کَلَامٍ لِأَحَدٍ(3) غَیْرِهِ فَإِنْ کَانَ قَدْ تَعَمَّلَهَا(4) وَ أَفْکَرَ فِیهَا وَ أَعْمَلَ رَوِیَّتَهُ فِی وَضْعِهَا(5) وَ نَثْرِهَا فَلَقَدْ أَتَی بِالْعَجَبِ الْعَجَائِبِ (6) وَ وَجَبَ أَنْ یَکُونَ إِمَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ فِی ذَلِکَ لِأَنَّهُ ابْتَکَرَهُ وَ لَمْ یُعْرَفْ مَنْ قَبْلَهُ وَ إِنْ کَانَ اقْتَضَبَهَا(7) ابْتِدَاءً وَ فَاضَتْ عَلَیْهَا لِسَانُهُ مُرْتَجِلَةً وَ جَاشَ بِهَا طَبْعُهُ بَدِیهَةً مِنْ غَیْرِ رَوِیَّةٍ وَ لَا اعْتِمَالٍ فَأَعْجَبُ وَ أَعْجَبُ عَلَی کِلَا الْأَمْرَیْنِ فَلَقَدْ جَاءَ مُجَلِّیاً(8) وَ الْفُصَحَاءُ یَنْقَطِعُ أَنْفَاسُهُمْ عَلَی أَثَرِهِ وَ یَحِقُّ مَا قَالَ مُعَاوِیَةُ لِمُحْقِنٍ الضَّبِّیِّ لَمَّا قَالَ لَهُ جِئْتُکَ مِنْ عِنْدِ أَعْیَا النَّاسِ یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ(9)
ص: 359
در مورد علی این چنین میگویی؟ آیا فصاحت را کسی غیر از او در قریش بنا نهاد؟» بدان که تکلف استدلال برای اثبات روشنایی خورشید خسته کننده است. و کسی که چنین کند متهم به حماقت میشود. کسی که امور بدیهی و معلوم را انکار کند نادانتر از کسی که بخواهد با استدلال نظری آن اثبات کند نیست.(1)
میگویم: خبر دادن علی علیه السلام از غیب را در باب علم حضرت، باب اخبار به ناسزا گفتن به او، بابهای شهادت حضرت، باب مجموعه معجزاتش، بابهای شهادت امام حسین علیه السلام و بابهای احوال اصحابش اثبات کردیم.
ص: 360
لِعَلِیٍّ تَقُولُ هَذَا وَ هَلْ سَنَّ الْفَصَاحَةَ لِقُرَیْشٍ غَیْرُهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ تَکَلُّفَ الِاسْتِدْلَالِ عَلَی أَنَّ الشَّمْسَ مُضِیئَةٌ یُتْعِبُ (1) وَ صَاحِبُهُ مَنْسُوبٌ إِلَی السَّفَهِ وَ لَیْسَ جَاحِدُ الْأُمُورِ الْمَعْلُومَةِ عِلْماً ضَرُورِیّاً بِأَشَدَّ سَفَهاً مِمَّنْ رَامَ الِاسْتِدْلَالَ بِالْأَدِلَّةِ النَّظَرِیَّةِ عَلَیْهَا(2).
أقول: قد أثبتنا إخباره علیه السلام بالمغیبات فی باب علمه و باب إخباره بسبه و أبواب شهادته و باب جوامع معجزاته و أبواب شهادة الحسین علیه السلام و أبواب أحوال أصحابه.
ص: 360
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق
ص: 361
بسم اللّه الرحمن الرحیم
الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین و لعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین.
و بعد: فإنّ اللّه المنّان قد وفّقنا لتصحیح هذا الجزء و هو الجزء السابع من أجزاء المجلّد التاسع من الأصل و الجزء الحادی. الأربعون حسب تجزءتنا- من کتاب بحار الأنوار و تخریج أحادیثه و مقابلتها علی ما بأیدینا من المصادر و بذلنا فی ذلک غایة جهدنا علی ما یراه المطالع البصیر و قد راجعنا فی تصحیح الکتاب و تحقیقه و مقابلته نسخاً مطبوعة و مخطوطة إلیک تفصیلها:
«1»
النسخة المطبوعة بطهران فی سنة 1307 بأمر الواصل إلی رحمة اللّه و غفرانه الحاجّ محمّد حسن الشهیر ب «کمپانیّ» و رمزنا إلی هذه النسخة ب (ک) و هی تزید علی جمیع النسخ التی عندنا کما أشار إلیه العلّامة الفقید الحاجّ میرزا محمّد القمیّ المتصدّی لتصحیحها فی خاتمة الکتاب، فجعلنا الزیادات التی وقفنا علیها بین معقوفین هکذا [...] و ربّما أشرنا إلیها فی ذیل الصفحات.
«2»
النسخة المطبوعة بتبریز فی سنة 1297 بأمر الفقید السعید الحاجّ إبراهیم التبریزیّ و رمزنا إلیها ب (ت).
«3»
نسخة کاملة مخطوطة بخطّ النسخ الجیّد علی قطع کبیر تاریخ کتابتها 1280 و رمزنا إلیها ب (م).
ص: 361
ص: 362
و هذه النسخة لمکتبة العالم البارع الأستاذ السیّد جلال الدین الحسینیّ الأرمویّ الشهیر بالمحدّث لا زال موفّقاً.
«4»
نسخة مخطوطة أخری نعرّفها فی المجلد الآتی إنشاء الله تعالی.
ثمّ إنّه قد اعتمدنا فی تخریج أحادیث الکتاب و ما نقله المصنّف فی بیاناته أو ما علّقناه و ذیّلناه علی هذه الکتب التی نسرد أسامیها:
«1»
الأتقان للسیوطیّ طبعة مصر سنة 1370
«2»
الإحتجاج للطبرسیّ طبعة النجف 1350
«3»
إحقاق الحق و إزهاق الباطل طبعة إیران-
«4»
الإختصاص للمفید طبعة طهران طبعة إیران سنة 1379
«5»
الأربعین فی أصول الدین للرازیّ طبعة حیدر آباد کن سنة 1353
«6»
إرشاد القلوب للدیلمیّ طبعة النجف-
«7»
الإرشاد للشیخ المفید طبعة: إیران 1377
«8»
أساس البلاغة للزمخشریّ طبعة مصر سنة 1372
«9»
أسباب النزول للواحدیّ طبعة مصر سنة 1315
«10»
أسد الغابة للجزریّ طبعة إیران سنة-
«11»
إعلام الوری للطبرسیّ طبعة إیران 1378
«12»
إقبال الأعمال لابن طاوس طبعة إیران 1312.
«13»
الأمالی للشیخ المفید طبعة: النجف سنة 1351
«14»
الأمالی للشیخ الصدوق طبعة: إیران 1300
«15»
الأمالی للشیخ الطوسیّ طبعة: إیران 1313
«16»
بشارة المصطفی طبعة النجف سنة 1369
ص: 362
ص: 363
«17»
بصائر الدرجات للصفّار طبعة إیران 1285
«18»
تاریخ الطبریّ طبعة مصر سنة 1358
«19»
تحف العقول لابن شعبة طبعة: إیران 1376
«20»
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکریّ علیه السلام طبعة: إیران 1315
«21»
تفسیر البرهان للبحرانیّ طبعة إیران سنة 1375
«22»
تفسیر البیضاویّ طبعة مصر سنة 1355
«23»
تفسیر التبیان للشیخ الطوسیّ طبعة إیران سنة 1365
«24»
تفسیر الدرّ المنثور للسیوطیّ طبعة إیران سنة 1377
«25»
تفسیر فرات الکوفیّ بالنجف-.
«26»
تفسیر القمیّ طبعة: إیران 1313
«27»
تفسیر الکشّاف للزمخشریّ طبعة مصر سنة 1318
«28»
تفسیر مجمع البیان للطبرسیّ طبعة إیران سنة 1373
«29»
تفسیر مفاتیح الغیب للرازیّ طبعة مصر سنة 1308
«30»
تفسیر النیسابوریّ طبعة إیران سنة-
«31»
تنبیه الخواطر و نزهة النواظر إیران سنة 1376
«32»
تهذیب الأحکام طبعة إیران 1317
«33»
التوحید للصدوق طبعة: الهند 1321
«34»
تیسیر الوصول إلی جامع الأصول طبعة مصر سنة 1352
«35»
ثواب الأعمال للصدوق طبعة إیران سنة 1375
«36»
جامع الأخبار للصدوق طبعة إیران سنة 1354
«37»
جامع الرواة للأردبیلی طبعة إیران سنة 1334
«38»
الحجة علی الذاهب إلی تکفیر أبی طالب طبعة النجف سنة 1351
«39»
الخرائج و الجرائح للراوندیّ طبعة: إیران 1301
«40»
الخصال للصدوق طبعة: إیران 1302
ص: 363
ص: 364
«41»
الدیوان المنسوب إلی أمیر المؤمنین علیه السلام طبعة الهند سنة 1310
«42»
الرجال للنجاشیّ طبعة الهند سنة 1317
«43»
الرجال للکشیّ طبعة: الهند 1317
«44»
الروضة فی الفضائل طبعة إیران 1321
«45»
روضة الواعظین للفتّال طبعة إیران طبعة إیران سنة-
«46»
سر العالمین للغزالی طبعة إیران سنة 1305
«47»
سعد السعود لابن طاوس طبعة النجف سنة 1369
«48»
الشافی للسیّد المرتضی طبعة إیران سنة 1310
«49»
شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید طبعة بیروت سنة 1374
«50»
صحاح اللغة للجوهریّ طبعة إیران سنة-
«51»
صحیح البخاریّ طبعة مصر سنة 1346
«52»
صحیح مسلم طبعة الهند سنة 1334
«53»
صحیفة الرضا علیه السلام طبعة إیران 1377
«54»
الصواعق المحرقة لابن حجر طبعة مصر سنة 1375
«55»
الطرائف للسیّد ابن طاوس طبعة إیران سنة 1302
«56»
علل الشرائع للصدوق طبعة: إیران 1321
«57»
العمدة لابن بطریق طبعة إیران سنة 1309
«58»
عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب طبعة الهند سنة 1318
«59»
عیون الأخبار للصدوق طبعة: إیران 1318
«60»
الغدیر للعلامة الأمینیّ طبعة إیران سنة 1372
«61»
الغیبة للشیخ الطوسیّ طبعة إیران سنة 1323
«62»
الغیبة للنعمانیّ طبعة: إیران 1318
«63»
الفائق للزمخشریّ طبعة مصر سنة 1364
«64»
فتح الباری فی شرح البخاریّ طبعة مصر سنة 1301
ص: 364
ص: 365
«65»
الفصول المختارة من العیون و المحاسن طبعة النجف سنة-
«66»
الفصول المهمّة لابن الصباغ طبعة النجف سنة-
«67»
فقه الرضا علیه السلام طبعة إیران سنة 1374
«68»
القاموس المحیط للفیروز آبادیّ طبعة مصر سنة 1354
«69»
قرب الأسناد للحمیریّ طبعة إیران 1370
«70»
القوائد و الفوائد للشهید طبعة إیران سنة 1380 71- الکافی للکلینیّ الاصول و الروضة طبعة إیران سنة 1375
«72»
الکافی للکلینیّ الفروع طبعة إیران سنة 1312
«73»
الکامل لابن الأثیر طبعة مصر سنة 1312
«74»
کامل الزیارات لابن قولویه طبعة النجف 1356.
«75»
کتاب سلیم بن قیس طبعة النجف سنة-
«76»
کشف الحقّ للعلامة طبعة بغداد سنة 1344
«77»
کشف الغمّة للإربلیّ طبعة إیران 1294
«78»
کشف الیقین للعلّامة طبعة النجف 1371
«79»
کمال الدین للصدوق طبعة إیران سنة 1301
«80»
کنز الفوائد للکراجکیّ طبعة: إیران 1322
«81»
الکنی و الألقاب للمحدث القمیّ طبعة النجف سنة 1376
«82»
المحاسن للبرقی طبعة إیران سنة 1331
«83»
المحتضر للحسن بن سلیمان الحلیّ طبعة النجف 1370
«84»
مختصر بصائر الدرجات له أیضا طبعة النجف 1370
«85»
مراصد الإطلاع طبعة مصر سنة 1313
«86»
مشارق الأنوار للبرسی طبعة الهند سنة 1303
«87»
مشکاة المصابیح طبعة الهند سنة 1300
«88»
مصابیح الکفعمیّ طبعة إیران سنة 1321
ص: 365
ص: 366
«89»
مصباح المتهجّد للشیخ الطوسیّ طبعة إیران سنة 1338
«90»
مطالب السؤول لمحمّد بن طلحة الشافعیّ طبعة النجف سنة 1346
«91»
معانی الأخبار للصدوق طبعة إیران سنة 1372
«92»
المصباح المنیر للفیّومیّ طبعة مصر سنة 1305
«93»
المفردات فی غریب القرآن للراغب الأصبهانیّ طبعة إیران سنة 1373
«94»
مکارم الأخلاق للطبرسیّ طبعة إیران سنة 1376
«95»
الملل و النحل للشهرستانیّ طبعة مصر سنة 1368
«96»
مناقب آل أبی طالب لابن شهر آشوب طبعة إیران سنة 1313
«97»
مناقب علی بن أبی طالب للخوارزمیّ طبعة إیران سنة 1313
«98»
النهایة لابن الأثیر طبعة مصر سنة 1311
«99»
نهج البلاغة للرضیّ و فی ذیله شرحه لابن (عبده)-
«100»
الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السلام لابن طاوس طبعة النجف 1369
و قد اعتمدنا فی تعیین مواضع الآیات إلی المصحف الشریف الذی وفّق لطبعه المکتبة العلمیّة الإسلامیّة فی شهر جمادی الأخری 1377 ه
نسأل الله التوفیق لإنجاز هذا المشروع و نرجو من فضله أن یجعله ذخراً لنا لیوم تشخص فیه الأبصار.
ذو الحجة الحرام 1382.
یحیی العابدی الزنجانی. السید کاظم الموسوی المیاموی.
ص: 366
کلمة المصحّح
ص: 367
بسمه تعالی و له الحمد إلی هنا انتهی الجزء الحادی و الأربعون من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة و هو الجزء السابع من المجلّد التاسع فی تاریخ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه حسب تجزءة المصنّف أعلی اللّه مقامه.
و لقد بذلنا جهدنا عند الطبع فی التصحیح و المقابلة طبقا للنسخة التی صححها الفاضل المکرم الشیخ یحیی العابدی بما فیها من التعلیق و التنمیق و الله ولی التوفیق.
محمد باقر البهبودی.
ص: 367
فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب
ص: 368
الموضوع/ الصفحه
باب 99 یقینه صلوات اللّه علیه و صبره علی المکاره و شدّة ابتلائه 7- 1
باب 100 تنمّره فی ذات اللّه و ترکه المداهنة فی دین اللّه 11- 8
باب 101 عبادته و خوفه علیه السلام 24- 11
باب 102 سخائه و إنفاقه و إیثاره صلوات اللّه علیه و مسابقته فیها علی سائر الصحابة 43- 24
باب 103 خبر الناقة 47- 44
باب 104 حسن خلقه و بشره و حلمه و عفوه و إشفاقه و عطفه صلوات اللّه علیه 53- 48
باب 105 تواضعه صلوات اللّه علیه 59- 54
باب 106 مهابته و شجاعته و الاستدلال بسابقته فی الجهاد علی إمامته و فیه بعض نوادر غزواته 102- 59
باب 107 جوامع مکارم أخلاقه و آدابه و سننه و عدله و حسن سیاسته صلوات اللّه علیه 164- 102
باب 108 علة عدم اختضابه علیه السلام 165- 164
أبواب معجزاته صلوات اللّه و سلامه علیه
باب 109 ردّ الشمس له و تکلّم الشمس معه علیه السلام 191- 166
باب 110 استجابة دعواته صلوات اللّه علیه فی إحیاء الموتی و شفاء المرضی و ابتلاء الأعداء بالبلایا و نحو ذلک 230- 191
ص: 368
ص: 369
باب 111 ما ظهر من معجزاته فی استنطاق الحیوانات و انقیادها له صلوات اللّه علیه 247- 230
باب 112 ما ظهر من معجزاته علیه الصلاة و السلام فی الجمادات و النباتات 274- 248
باب 113 قوّته و شوکته صلوات اللّه علیه فی صغره و کبره و تحمّله للمشاقّ و ما یتعلّق من الإعجاز ببدنه الشریف 282- 274
باب 114 معجزات کلامه من إخباره بالغائبات و علمه باللّغات و بلاغته و فصاحته صلوات اللّه علیه 360- 283
ص: 369
ص: 370
ص: 370
رموز الکتاب
ص: 371
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا علیه السلام
ضا: لفقه الرضا علیه السلام
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 371