ترجمه بحارالانوار جلد 34: فتنه ها و محنت ها - 8

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه فتنه ها و محنت ها - 8

باب سی و یکم :دیگر فتنه­هایی که اتفاق افتاد از جمله حمله­های معاویه بر بخش­های تابع امیرالمؤمنین علیه السلام و گرانباری یارانش از یاری ایشان و فرار برخی از آنان به سوی معاویه و شکایت امام علیه السلام از آنان و برخی مباحث دیگر

روایات

روایت901.

ص: 2

ص: 2

ص: 3

ص: 3

ص: 4

ص: 4

ص: 5

ص: 5

ص: 6

ص: 6

(1) قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ: إِنَّ قَوْماً بِصَنْعَاءَ کَانُوا مِنْ شِیعَةِ عُثْمَانَ، یُعَظِّمُونَ قَتْلَهُ، لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نِظَامٌ وَ لَا رَأْسٌ، فَبَایَعُوا لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مَا فِی أَنْفُسِهِمْ، وَ عَامِلُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی صَنْعَاءَ یَوْمَئِذٍ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ، وَ عَامِلُهُ عَلَی الْجَنَدِ سَعِیدُ بْنُ نِمْرَانَ. فَلَمَّا اخْتَلَفَ النَّاسُ عَلَی عَلِیٍّ بِالْعِرَاقِ، وَ قُتِلَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ بِمِصْرَ، وَ کَثُرَتْ غَارَاتُ أَهْلِ الشَّامِ، تَکَلَّمُوا وَ دَعَوْا إِلَی الطَّلَبِ بِدَمِ عُثْمَانَ، وَ مَنَعُوا الصَّدَقَاتِ، وَ أَظْهَرُوا الْخِلَافَ. فَکَتَبَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ سَعِیدٌ ذَلِکَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، فَلَمَّا وَصَلَ کِتَابُهُمَا سَاءَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَغْضَبَهُ وَ کَتَبَ إِلَیْهِمَا:

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ سَعِیدِ بْنِ

ص: 7

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: قومی بودند در صنعاء از پیروان عثمان که کشتن او را امری ناپسند می پنداشتند ولی دارای نظام و رئیسی نبودند. اینان با وجود علاقه ای که در دل با عثمان داشتند با علی علیه السلام بیعت کرده بودند. عامل علی علیه السلام در این روزگار در صنعاء، عبید اللّه بن عباس، و عامل او در جَنَد، سعید بن نمران بود. چون مردم در عراق درباره علی اختلاف کردند و محمد بن ابی بکر در مصر کشته شد و اهل شام بر عراق حمله و تاراج آغاز کردند، اینان نیز که در یمن بودند به زبان آمدند و به طلب خون عثمان برخاستند و زکات ندادند و مخالفت خود را آشکار نمودند. پس عبیدالله و سعید جریان را در نامه­ای برای امیرالمؤمنین نوشتند. وقتی که نامه آن دو رسید، بر علی علیه السلام گران آمد و خشم گرفت و در پاسخشان نوشت:

از عبد اللّه علی امیر المؤمنین به عبید اللّه بن عباس و سعید بن

ص: 7

نِمْرَانَ: سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْکُمَا، فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمَا اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ.

أَمَّا بَعْدُ: فَإِنَّهُ أَتَانِی کِتَابُکُمَا تَذْکُرَانِ فِیهِ خُرُوجَ هَذِهِ الْخَارِجَةِ، وَ تُعَظِّمَانِ مِنْ شَأْنِهَا صَغِیراً، وَ تُکْثِرَانِ مِنْ عَدَدِهَا قَلِیلًا، وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ [نَخَبَ. خ] أَفْئِدَتِکُمَا، وَ صِغَرَ أَنْفُسِکُمَا، وَ تَبَابَ رَأْیِکُمَا، وَ سُوءَ تَدْبِیرِکُمَا، هُوَ الَّذِی أَفْسَدَ عَلَیْکُمَا مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَیْکُمَا فَاسِداً، وَ جَرَّأَ عَلَیْکُمَا مَنْ کَانَ عَنْ لِقَائِکُمَا جَبَاناً، فَإِذَا قَدِمَ رَسُولِی عَلَیْکُمَا، فَامْضِیَا إِلَی الْقَوْمِ حَتَّی تَقْرَءَا عَلَیْهِمْ کِتَابِی إِلَیْهِمْ، وَ تَدْعُوَاهُمْ: إِلَی حَظِّهِمْ وَ تَقْوَی رَبِّهِمْ، فَإِنْ أَجَابُوا حَمِدْنَا اللَّهَ وَ قَبِلْنَاهُمْ، وَ إِنْ حَارَبُوا اسْتَعَنَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ نَابَذْنَاهُمْ عَلَی سَوَاءٍ، إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَیْهِمْ:

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، إِلَی مَنْ شَاقَّ وَ غَدَرَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَدِ وَ صَنْعَاءَ:

أَمَّا بَعْدُ: فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، الَّذِی لَا یُعَقَّبُ لَهُ حُکْمٌ، وَ لَا یُرَدُّ لَهُ قَضَاءٌ، وَ لا یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ [أَمَّا بَعْدُ: فَقَدْ. خ] بَلَغَنِی تَحَزُّبُکُمْ وَ شِقَاقُکُمْ وَ إِعْرَاضُکُمْ عَنْ دِینِکُمْ، بَعْدَ الطَّاعَةِ وَ إِعْطَاءِ الْبَیْعَةِ وَ الْأُلْفَةِ، فَسَأَلْتُ أَهْلَ الدِّینِ الْخَالِصِ، وَ الْوَرَعِ الصَّادِقِ، وَ اللُّبِّ الرَّاجِحِ، عَنْ بَدْءِ مَخْرَجِکُمْ، وَ مَا نَوَیْتُمْ بِهِ وَ مَا أَحْمَشَکُمْ لَهُ (1)، فَحُدِّثْتُ عَنْ ذَلِکَ بِمَا لَمْ أَرَ لَکُمْ فِی شَیْ ءٍ مِنْهُ عُذْراً مُبِیناً، وَ لَا مَقَالًا جَمِیلًا، وَ لَا حُجَّةً ظَاهِرَةً، فَإِذَا أَتَاکُمْ رَسُولِی فَتَفَرَّقُوا وَ انْصَرِفُوا إِلَی رِحَالِکُمْ أَعْفُ عَنْکُمْ، وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا إِلَی الطَّاعَةِ، وَ أَصْفَحُ عَنْ جَاهِلِکُمْ، وَ أَحْفَظُ عَنْ قَاصِیکُمْ، وَ أَقُومُ فِیکُمْ بِالْقِسْطِ، وَ أَعْمَلُ فِیکُمْ بِحُکْمِ الْکِتَابِ. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا، فَاسْتَعِدُّوا لِقُدُومِ جَیْشٍ جَمِّ الْفُرْسَانِ، عَظِیمِ الْأَرْکَانِ، یَقْصِدُ لِمَنْ طَغَا وَ عَصَی فَتَطَحَّنُوا کَطَحْنِ الرَّحَی فَمَنْ أَحْسَنَ فَلِنَفْسِهِ،

ص: 8

نمران. سلام بر شما باد. من خدای یکتا را که معبودی جز او نیست نزد شما حمد و سپاس می گویم .

اما بعد، نامه شما به من رسید، از شورش این شورشگران یاد کرده بودید و در عین خُردی، بزرگشان جلوه داده بودید و در عین اندک مایگی، آنان را پرشمار فرض کردید. دانستم که بُزدلی، حقارت و پراکندگی رأی و سوء تدبیر شماست که جماعتی را که علیه شما کاری نمی کردند اینچنین بر شما شورانیده است و جماعتی را که جرئت رویارویی با شما را نداشتند در برابرتان قرار داده است. چون فرستاده من بیاید بر سر آن قوم بروید و نامه مرا بر آن­ها بخوانید و آنان را به چیزی که خیر آن­هاست و به ترس از پروردگارشان دعوت کنید. پس اگر اجابت کردند خدا را سپاس می گوییم و از آن­ها می پذیریم و اگر سر پیکار داشتند، از خدا یاری می جوییم و عادلانه پیکار می کنیم، که خداوند خائنان را دوست ندارد. پس علی علیه السلام به ایشان نوشت:

از بنده خدا، علی امیر المؤمنین بر کسانی از مردم جند و صنعاء که جدایی گزیده اند و نیرنگ به کار بستند.

امّا بعد، حمد می کنم خدای یکتا را که هیچ معبودی جز او نیست. خداوندی که حکمش به تأخیر نیفتد و قضایش بازنگردد و مجرمان از خشمش نرهند. خبر رسید که گروهی جدا از دیگران ساخته اید و راه اختلاف پیموده اید و از دین خویش اعراض کرده اید پس از آنکه پیمان فرمانبرداری بسته اید و دست به شورش زده اید. از اهل خرد، و دینداران بی شائبه و پارسایان راست گفتار و راست کردار درباره آغاز شورش شما و آنچه در دل نهان کرده اید و آنچه موجب عصیان شما گشته سخن پرسیدم، چیزهایی که گفتند اعمال شورشگرانه شما را توجیه نمی کند و جایی برای عذری آشکار و کلامی در خور و دلیلی روشن باقی نمی گذارد. چون فرستاده من به نزد شما آمد فورا پراکنده شوید و به خانه های خود روید، شما را عفو می کنم. از خدا بترسید و به اطاعت بازآیید تا بر جاهلانتان ببخشایم و اشخاص دور از ماجرا را نیکو نگه دارم و در میان شما بساط عدل بگسترم و به کتاب خدا عمل کنم. و اگر سر برتافتید و اینچنین نکنید پس آماده پیکار باشید که سواران جنگجوی من در لشکری با سواران زیاد بر سر شما خواهند آمد و اهل طغیان و عصیان را گوشمالی خواهند داد و در زیر سنگ­های آسیاب جنگ خردشان خواهند کرد. هر که نیکی کند به سود اوست

ص: 8

وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ إِلَّا فَلَا یَحْمَدُ حَامِدٌ إِلَّا رَبَّهُ، وَ لَا یَلُومُ لَائِمٌ إِلَّا نَفْسَهُ، وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ.

وَ وَجَّهَ الْکِتَابَ مَعَ رَجُلٍ مِنْ هَمْدَانَ: فَقَدَّمَ عَلَیْهِمُ الْکِتَابَ فَلَمْ یُجِیبُوهُ إِلَی خَیْرٍ (1)، فَرَجَعَ فَأَخْبَرَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ کَتَبَتْ تِلْکَ الْعِصَابَةُ إِلَی مُعَاوِیَةَ یُخْبِرُونَهُ بِمَا جَرَی، وَ بِطَاعَتِهِمْ [لَهُ]. فَلَمَّا قَدِمَ کِتَابُهُمْ، دَعَا مُعَاوِیَةُ بُسْرَ بْنَ أَرْطَاةَ الْعَامِرِیَّ وَ یُقَالُ: ابْنُ أَبِی أَرْطَاةَ وَ کَانَ قَاسِیَ الْقَلْبِ، فَظّاً، سَفَّاکاً لِلدِّمَاءِ، لَا رَأْفَةَ عِنْدَهُ وَ لَا رَحْمَةَ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْخُذَ طَرِیقَ الْحِجَازِ وَ الْمَدِینَةِ وَ مَکَّةَ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْیَمَنِ، وَ قَالَ لَهُ: لَا تَنْزِلْ عَلَی بَلَدٍ أَهْلُهُ عَلَی طَاعَةِ عَلِیٍّ، إِلَّا بَسَطْتَ عَلَیْهِمْ لِسَانَکَ، حَتَّی یَرَوْا أَنَّهُمْ لَا نَجَاءَ لَهُمْ وَ أَنَّکَ مُحِیطٌ بِهِمْ، ثُمَّ اکْفُفْ عَنْهُمْ، وَ ادْعُهُمْ إِلَی الْبَیْعَةِ لِی، فَمَنْ أَبَی فَاقْتُلْهُ، وَ اقْتُلْ شِیعَةَ عَلِیٍّ حَیْثُ کَانُوا.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی، بَعَثَ بُسْراً فِی ثَلَاثَةِ آلَافٍ وَ قَالَ: سِرْ حَتَّی تَمُرَّ بِالْمَدِینَةِ، فَاطْرُدِ النَّاسَ، وَ أَخِفْ مَنْ مَرَرْتَ بِهِ، وَ انْهَبْ أَمْوَالَ کُلِّ مَنْ أَصَبْتَ لَهُ مَالًا مِمَّنْ لَمْ یَکُنْ فِی طَاعَتِنَا، فَإِذَا دَخَلْتَ الْمَدِینَةَ فَأَرِهِمْ أَنَّکَ تُرِیدُ أَنْفُسَهُمْ، وَ أَخْبِرْهُمْ أَنَّهُ لَا بَرَاءَةَ لَهُمْ عِنْدَکَ وَ لَا عُذْرَ، حَتَّی إِذَا ظَنُّوا أَنَّکَ مُوقِعٌ بِهِمْ، فَاکْفُفْ عَنْهُمْ، ثُمَّ سِرْ حَتَّی تَدْخُلَ مَکَّةَ، وَ لَا تَعَرَّضْ فِیهَا لِأَحَدٍ، وَ أَرْهِبِ النَّاسَ عَنْکَ فِیمَا بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ، وَ اجْعَلْهَا شَرْدَاتٍ، حَتَّی تَأْتِیَ صَنْعَاءَ وَ الْجَنَدَ، فَإِنَّ لَنَا بِهِمَا شِیعَةً، وَ قَدْ جَاءَنِی کِتَابُهُمْ.

ص: 9

و هر که بدی کند بر زیان اوست و پروردگار تو بر بندگان خود ستم روا ندارد. بدانید که هیچ ستاینده جز پروردگارش را نستاید و هیچ ملامت­گر جز خود را ملامت نکند و السلام علیکم و رحمۀ الله.

نامه را با مردی از قبیله هَمدان فرستاد. فرستاده علی علیه السلام آمد و نامه را آورد ولی به خوبی او را پاسخ ندادند پس بازگشت و امام علیه السلام را از آن باخبر ساخت.

آن گروه نامه­ای برای معاویه نوشتند و او را از ماجرا و اطاعت آنان از وی باخبر کردند. چون نامه به معاویه رسید، بسر بن ابی ارطاة را که مردی سخت دل و خونریز و بی رحم بود، فراخواند و راهی یمن نمود و فرمان داد که از راه حجاز و مکه و مدینه رود تا به یمن رسد و گفت که چون به مکانی رسیدی که مردمش در اطاعت علی بودند، نخست زبان برگشای و چنان تهدید کن که یقین کنند از تو رهایی نیابند و تو بر آن­ها چیره خواهی شد. سپس اندکی از آنان دست بدار و به بیعت با من دعوت کن، و هر کس که سر برتافت بُکش و شیعیان علی را هر جا که یافتی بکش.

در روایت دیگری آمده است: او را با سه هزار سپاهی رهسپار نبرد کرد و به او گفت: همچنان برو تا به مدینه رسی. در راه که می روی مردم را از خانه هایشان بران و به هر جا که رسی وحشت برپا کن و به هر کس که می­رسی اگر در اطاعت ما نبود اموالش تاراج کن. وقتی که به مدینه وارد شدی چنان بنمای که قصد کشتارشان داری و اعلام کن که هیچ یک از مردم شهر در نزد تو بی گناه نیستند و عذر کس نمی پذیری تا یقین کنند که آن­ها را خواهی کشت. پس دست از ایشان بردار و از مدینه رهسپار مکه شو. در مکه متعرض کسی مشو ولی مردم میان مکه و مدینه را سخت بترسان و به هر سو آواره ساز. و همچنان می روی تا به صنعاء و جند رسی. ما در آنجا پیروانی داریم و نامه های آن­ها به نزد من آمده است.

ص: 9

فَسَارَ بُسْرٌ حَتَّی أَتَی الْمَدِینَةَ، وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ هَدَّدَهُمْ وَ أَوْعَدَهُمْ، وَ بَعْدَ الشَّفَاعَةِ أَخَذَ مِنْهُمُ الْبَیْعَةَ لِمُعَاوِیَةَ، وَ جَعَلَ عَلَیْهَا أَبَا هُرَیْرَةَ، وَ أَحْرَقَ دُوراً کَثِیرَةً.

وَ خَرَجَ إِلَی مَکَّةَ، فَلَمَّا قَرُبَ مِنْهَا هَرَبَ قُثَمُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَامِلُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَیْهَا، وَ دَخَلَهَا بُسْرٌ فَشَتَمَ أَهْلَ مَکَّةَ وَ أَنَّبَهُمْ، ثُمَّ خَرَجَ عَنْهَا وَ اسْتَعْمَلَ عَلَیْهَا شَیْبَةَ بْنَ عُثْمَانَ، وَ أَخَذَ فِیهَا سُلَیْمَانَ وَ دَاوُدَ ابْنَیْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَذَبَحَهُمَا، وَ قَتَلَ فِیمَا بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ رِجَالًا وَ أَخَذَ أَمْوَالًا.

ثُمَّ خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ وَ کَانَ یَسِیرُ وَ یُفْسِدُ فِی الْبِلَادِ، حَتَّی أَتَی صَنْعَاءَ، وَ هَرَبَ مِنْهَا عُبَیْدُ اللَّهِ وَ سَعِیدٌ، فَدَخَلَهَا وَ قَتَلَ فِیهَا نَاساً کَثِیراً، وَ کَانَ هَکَذَا یُفْسِدُ فِی الْبِلَادِ.

فَنَدَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَصْحَابَهُ لِبَعْثِ سَرِیَّةٍ فِی أَثَرِ بُسْرٍ فَتَثَاقَلُوا، وَ أَجَابَهُ جَارِیَةُ بْنُ قُدَامَةَ، فَبَعَثَهُ فِی أَلْفَیْنِ، فَشَخَصَ إِلَی الْبَصْرَةِ، ثُمَّ أَخَذَ طَرِیقَ الْحِجَازِ حَتَّی قَدِمَ یَمَنَ، وَ سَأَلَ عَنْ بُسْرٍ فَقِیلَ: أَخَذَ عَلَی بِلَادِ بَنِی تَمِیمٍ، فَقَالَ:

أَخَذَ فِی دِیَارِ قَوْمٍ یَمْنَعُونَ أَنْفُسَهُمْ.

وَ بَلَغَ بُسْراً مَسِیرُ جَارِیَةَ فَانْحَدَرَ إِلَی الْیَمَامَةِ، وَ أَغَذَّ جَارِیَةُ السَّیْرَ، مَا یَلْتَفِتُ إِلَی مَدِینَةٍ مَرَّ بِهَا، وَ لَا أَهْلِ حِصْنٍ، وَ لَا یَعْرُجُ عَلَی شَیْ ءٍ؛ إِلَّا أَنْ یُرْمِلَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ مِنَ الزَّادِ، فَیَأْمُرَ أَصْحَابَهُ بِمُوَاسَاتِهِ. أَوْ یَسْقُطَ بَعِیرُ رَجُلٍ، أَوْ تَحْفَی دَابَّتُهُ، فَیَأْمُرَ أَصْحَابَهُ بِأَنْ یُعْقِبُوهُ، حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَرْضِ الْیَمَنِ، فَهَرَبَتْ شِیعَةُ عُثْمَانَ، حَتَّی لَحِقُوا بِالْجِبَالِ، وَ اتَّبَعَهُمْ شِیعَةُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ تَدَاعَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ، وَ أَصَابُوا مِنْهُمْ.

وَ مَرَّ [جَارِیَةُ] نَحْوَ بُسْرٍ، وَ بُسْرٌ یَفِرُّ مِنْ جِهَةٍ إِلَی جِهَةٍ، حَتَّی أَخْرَجَهُ مِنْ أَعْمَالِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کُلِّهَا. فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ، أَقَامَ جَارِیَةُ بِحَرَسَ نَحْواً مِنْ شَهْرٍ، حَتَّی اسْتَرَاحَ وَ أَرَاحَ أَصْحَابُهُ.

وَ وَثَبَ النَّاسُ بِبُسْرٍ فِی طَرِیقِهِ لَمَّا انْصَرَفَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْ جَارِیَةَ، لِسُوءِ

ص: 10

بُسر به راه افتاد تا به مدینه رسید و بر بالای منبر رفت و آنان را تهدید کرده و هشدار داد. و پس از شفاعت و میانجی­گری، از آنان برای معاویه بیعت گرفت و ابوهریره را بر آنجا گماشت و خانه­های بسیاری را به آتش کشید .

او راهی مکه شد. وقتی به نزدیکی مکه رسید قثم بن عباس که عامل علی علیه السلام در مکه بود، گریخت. بسر وارد مکه شد و زبان به دشنام اهل مکه گشود و آنان را هشدار و توبیخ داد سپس از آنجا بیرون آمد و شیبة بن عثمان را بر مکه گمارد. و سلیمان و داود دو پسر عبیدالله بن عباس را گرفته و سرشان را از تن جدا کرد و در راه مکه و مدینه شماری از مردان را کشت و اموال بسیاری را تاراج نمود.

سپس از مکه خارج شد درحالی که حرکت می­کرد و در شهرها فساد برپا می­کرد تا اینکه به صنعاء رسید و عبیدالله و سعید از آنجا گریختند. پس بسر وارد صنعاء شد و مردمان بسیاری را به قتل رساند و اینچنین در شهرها فساد برپا کرد.

علی علیه السلام از یارانش خواست که لشکری را به دنبال بسر روانه کنند، اما یارانش اظهار ناتوانی کردند، و جاریة بن قدامه درخواست امام را اجابت کرد. پس امام او را در سپاهی دو هزار نفری به سوی بصره روانه کرد. سپس راه حجاز را در پیش گرفته تا به یمن رسید. و از مردم پرسید که بسر به کدام سو رفته است. گفتند: راه بلاد بنی تمیم را در پیش گرفته است. گفت: به میان قومی رفته است که می­توانند از خود دفاع کنند.

بسر را از راهی که جاریه در پیش گرفته بود خبر دادند، پس بسر به سوی یمامه حرکت کرد. جاریة بن قدامه شتابان در طلب بسر به حرکت آمد در راه به هیچ شهر و هیچ دژ که از آنجا می گذشت نپرداخت. و بر چیزی بالا نرفت. هر زمان که توشه همراهانش به پایان می رسید دیگران را می گفت از توشه خود به او دهند و هرگاه شتر کسی در راه می ماند یا مرکبش سم می سایید دیگران را می گفت تا او را بر مرکب خود نشانند. پس به راه افتاد تا به بلاد یمن رسید. پیروان عثمان گریخته به کوهستان­ها رسیده بودند. و پیروان علی به دنبال آنان رفتند و از هر سو بر آنان تاختند و جمعی را کشتند.

جاریه به سوی بسر به راه افتاد و بسر از هر سویی به سوی دیگر می­گریخت تا اینکه او را از همه مناطق تابع علی علیه السلام بیرون راند. هنگامی که این اقدامات را انجام داد حدود یک ماه در حرس اقامت کردند تا خود و یارانش استراحت کنند .

بسر در راه هنگامی که از دست جاریه بازمی­گشت، به سبب رفتار ناشایست ص: 10

سِیرَتِهِ وَ فَظَاظَتِهِ وَ ظُلْمِهِ وَ غَشْمِهِ. وَ أَصَابَ بَنُو تَمِیمٍ ثِقْلًا مِنْ ثِقْلِهِ فِی بِلَادِهِمْ.

فَلَمَّا رَجَعَ بُسْرٌ إِلَی مُعَاوِیَةَ قَالَ: أَحْمَدُ اللَّهَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، إِنِّی سِرْتُ فِی هَذَا الْجَیْشِ أَقْتُلُ عَدُوَّکَ ذَاهِباً وَ جَائِیاً، لَمْ یَنْکُبَ رَجُلٌ مِنْهُمْ نَکْبَةً. فَقَالَ مُعَاوِیَةُ:

اللَّهُ فَعَلَ ذَلِکَ لَا أَنْتَ. وَ کَانَ الَّذِی قَتَلَ بُسْرٌ فِی وَجْهِهِ ذَلِکَ، ثَلَاثِینَ أَلْفاً، وَ حَرَقَ قَوْماً بِالنَّارِ.

قَالَ: وَ دَعَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی بُسْرٍ فَقَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّ بُسْراً بَاعَ دِینَهُ بِالدُّنْیَا، وَ انْتَهَکَ مَحَارِمَکَ، وَ کَانَتْ طَاعَةُ مَخْلُوقٍ فَاجِرٍ، آثَرَ عِنْدَهُ مِنْ طَاعَتِکَ، اللَّهُمَّ فَلَا تُمِتْهُ حَتَّی تَسْلُبَهُ عَقْلَهُ، وَ لَا تُوجِبْ لَهُ رَحْمَتَکَ، وَ لَا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ.

اللَّهُمَّ الْعَنْ بُسْراً وَ عَمْراً وَ مُعَاوِیَةَ، وَ لْیَحُلَّ عَلَیْهِمْ غَضَبُکَ، وَ لْتَنْزِلْ بِهِمْ نَقِمَتُکَ، وَ لْیُصِبْهُمْ بَأْسُکَ وَ رِجْزُکَ الَّذِی لَا تَرُدُّهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ.

فَلَمْ یَلْبَثْ بُسْرٌ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا یَسِیراً، حَتَّی وَسْوَسَ وَ ذَهَبَ عَقْلُهُ. وَ کَانَ یَهْذِی بِالسَّیْفِ وَ یَقُولُ: أَعْطُونِی سَیْفاً أَقْتُلْ بِهِ. لَا یَزَالُ یُرَدِّدُ ذَلِکَ حَتَّی اتَّخَذَ لَهُ سَیْفاً مِنْ خَشَبٍ، وَ کَانُوا یُدْنُونَ مِنْهُ الْمِرْفَقَةَ، فَلَا یَزَالُ یَضْرِبُهَا حَتَّی یُغْشَی عَلَیْهِ، فَلَبِثَ کَذَلِکَ إِلَی أَنْ مَاتَ..

و درشت­خویی و ظلم و ستمش مورد تعرض مردم قرار گرفت. و بنوتمیم در سرزمینشان با گروهی از لشکر او برخورد کردند.

چون نزد معاویه رسید گفت: ای امیر المؤمنین سپاس خدا را که با این لشکر که به من داده بودی رفتم. و دشمنانت را هم در رفتن و هم در بازگشتن کشتم. از این سپاه حتی یک تن آسیب ندید. معاویه گفت که این خواست خدا بود نه تو. شمار کسانی که بسر در این سفر رفت و بازگشت، کشته بود سی هزار تن بود. قومی را نیز به آتش سوخت.

راوی گوید: علی علیه السلام بسر را نفرین کرده بود و فرمود: بار خدایا بسر دینش را به دنیایش فروخت و حرمت­های تو را ناچیز شمرد اطاعت یک مخلوق فاجر را بر آنچه در نزد توست برتری نهاد. خدایا او را نمیران تا عقلش را از او بستانی و رحمت خویش را نصیب او نگردان و نه ساعتی از روز را. خداوندا بسر و عمرو، و معاویه را لعنت کن و غضب خود بر ایشان بفرست و خشم خویش نصیبشان گردان. آن خشم و عذابی که از ستمکاران بازنمی داری بر آنان فرود آور.

چندان طولی نکشید که بسر پس از آن دچار وسواس گردید و دیوانه شد. بسر هذیان می گفت، و می گفت شمشیر مرا بیاورید تا با آن بکشم. برایش شمشیری از چوب ساختند و نزدیک پشتی او گذاشتند. بسر شمشیر چوبین بر می گرفت و با آن بر آن پشتی می زد و می زد تا بیهوش می افتاد و بر همین حال بود تا مُرد. (1)

توضیح

ابن اثیر در ماده «نخب من» در نهایۀ گوید: بئس العون علی الدین قلب نخیب و بطن رغیب. یعنی: چه بد یاوری برای دین است، قلب بزدل و شکمِ گنده. «النخیب» ترسویی که دل ندارد. و گفته شده: به معنای کسی است که عقلش فاسد گردد. فرموده امام علیه السلام: «لا یعقب له حکم» تضمین این فرموده خداوند است: «لا معقّب لحکمه»(2)

{برای حکم او هیچ بازدارنده­ای نیست.} بیضاوی گوید: یعنی هیچ بازدارنده­ای برای آن نیست. و در حقیقت به معنای کسی است که چیزی را با باطل کردن تعقیب می­کند.

ص: 11

و منه قیل لصاحب الحقّ: معقّب؛ لأنّه یقفو غریمه للاقتضاء. انتهی.

و أحمشت الرجل: أغضبته.

قوله علیه السلام «و أحفظ عن قاصیکم»؛ أی أذبّ و أدفع عن حریم من بعد و غاب.

قال فی القاموس: المحافظة: الذّب عن المحارم. و الحفیظة: الحمیّة و الغضب. و قال: قصی عنه: بعد، فهو قصیّ و قاص.

«و الشّردات» لم یذکر فی اللغة هذا الجمع و الشرد: التفریق. و فی بعض النسخ: «سروات» [و هو] جمع سراة. [و هو] الطریق، أی وسطه. کنایة عن جعلها خرابا خالیة عن أهلها. و قال فی القاموس: الجند بالتحریک: بلد بالیمن. و قال: أرملوا، أی: نفد زادهم. و قال: الحفا: رقّة القدم. و الخفّ و الحافر.

حفی یحفی حفا فهو حف و حاف. و قال: أعقب زید عمرا: رکبا بالنوبة. و قال:

تداعی العدو: أقبل.

أقول: و ذکر الثقفی فی کتاب الغارات مفصّل القصص التی أوردناها محملة (1)..

وَ رُوِیَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ هِشَامٍ، قَالَ: خَرَجَ بُسْرٌ مِنْ مَکَّةَ، وَ اسْتَعْمَلَ عَلَیْهَا شَیْبَةَ بْنَ عُثْمَانَ، ثُمَّ مَضَی یُرِیدُ الْیَمَنَ، فَلَمَّا جَاوَزَ مَکَّةَ رَجَعَ قُثَمُ بْنُ الْعَبَّاسِ إِلَی مَکَّةَ فَغَلَبَ عَلَیْهَا.

وَ کَانَ بُسْرٌ إِذَا قَرُبَ مِنْ مَنْزِلٍ، تَقَدَّمَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّی یَأْتِیَ أَهْلَ الْمَاءِ فَیُسَلِّمُ فَیَقُولُ: مَا تَقُولُونَ فِی هَذَا الْمَقْتُولِ بِالْأَمْسِ عُثْمَانَ؟ فَإِنْ قَالُوا: قُتِلَ

ص: 12

و از همین رو به صاحب حق گفته شده: «معقّب» : زیرا او بدهکارش را برای گرفتن حقش دنبال می­کند. پایان سخن.

و «أحمشت الرجل» یعنی: آن مرد را خشمگین کرد. «و احفظ عن قاصیکم» بدین معنی است که: از حریم کسانی که دور و غائب بودند دفاع و پاسداری می­کنم.

در قاموس آمده است: «المحافظه» یعنی پاسداری از محارم. و «الحفیظۀ» یعنی تعصب و خشم. و گوید: قصی عنه: یعنی دور شد پس او «قصیّ» و «قاصی» است.

«الشردات» این صیغه جمع در لغت ذکر نشده است. و «الشرد» به معنای پراکنده ساختن است. و در برخی نسخه­ها «سروات» آمده است که آن جمع «سراۀ» است که به معنای راه می­باشد یعنی میانه راه. کنایه از این است که آن را ویران و خالی از سکنه می­کند. و در قاموس آمده است: «الجَنَد» شهری در یمن است. و «ارملوا» یعنی توشه آنان تمام شد. و «الحفا» به معنای ساییدگی پا و سُم است. حفی یحفی حفّاً فهو حف و حاف. و گوید: أعقب زیدٌ عمراً یعنی: زید با عمر در سوار شدن به نوبت پرداخت. و گوید: «تداعی العدوّ» یعنی دشمن روی آورد.

مؤلف: ثقفی در کتاب الغارات داستانی را که ما به صورت خلاصه آوردیم، ذکر کرده است. (1)

از ولید بن هشام روایت شده که گوید: بسر از مکه بیرون آمد، شیبة بن عثمان را در آنجا به امارت نهاد. سپس آهنگ یمن کرد. چون از مکه دور شد قثم بن عباس به مکه بازگردید و بر آن غلبه یافت.

بسر به هر منزلی که می رسید یکی از یاران خود را به نزد مردمی که بر سر آب گرد آمده بودند می فرستاد، آن مرد سلام می کرد و می پرسید: درباره آن مردی که چندی پیش کشته شد، یعنی عثمان، چه نظر دارید؟ اگر می گفتند:

ص: 12

مَظْلُوماً. لَمْ یَعْرِضْ لَهُمْ. وَ إِنْ قَالُوا کَانَ مُسْتَوْجِباً لِلْقَتْلِ. قَالَ: ضَعُوا السِّلَاحَ فِیهِمْ. فَلَمْ یَزَلْ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی دَخَلَ صَنْعَاءَ. فَهَرَبَ مِنْهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ، وَ کَانَ وَالِیاً لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَیْهَا، وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ بْنَ أَرَاکَةَ فَأَخَذَهُ بُسْرٌ، فَضَرَبَ عُنُقَهُ. وَ أَخَذَ ابْنَیْ عُبَیْدِ اللَّهِ فَذَبَحَهُمَا عَلَی دَرَجِ صَنْعَاءَ، وَ ذَبَحَ فِی آثَارِهِمَا مِائَةَ شَیْخٍ مِنْ أَبْنَاءِ فَارِسَ. وَ ذَلِکَ؛ أَنَّ الْغُلَامَیْنِ کَانَا فِی مَنْزِلِ أُمِّ النُّعْمَانِ بِنْتِ بُزُرْجَ، امْرَأَةٍ مِنَ الْأَبْنَاءِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکَلْبِیِّ وَ لُوطِ بْنِ یَحْیَی، أَنَّ ابْنَ قَیْسٍ قَدِمَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَهُ بِخُرُوجِ بُسْرٍ، فَنَدَبَ [عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ] النَّاسَ فَتَثَاقَلُوا عَنْهُ، فَقَالَ:

أَ تُرِیدُونَ أَنْ أَخْرُجَ بِنَفْسِی فِی کَتِیبَةٍ تَتْبَعُ کَتِیبَةً فِی الْفَیَافِی وَ الْجِبَالِ؟ ذَهَبَ وَ اللَّهِ مِنْکُمْ أُولُو النُّهَی وَ الْفَضْلِ، الَّذِینَ کَانُوا یُدْعَوْنَ فَیُجِیبُونَ، وَ یُؤْمَرُونَ فَیُطِیعُونَ، لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَخْرُجَ عَنْکُمْ، فَلَا أَطْلُبَ بِنَصْرِکُمْ مَا اخْتَلَفَ الْجَدِیدَانِ.

فَقَامَ جَارِیَةُ بْنُ قُدَامَةَ فَقَالَ: أَنَا أَکْفِیکَهُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ [لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ] أَنْتَ لَعَمْرِی لَمَیْمُونُ النَّقِیبَةِ، حَسَنُ النِّیَّةِ، صَالِحُ الْعَشِیرَةِ.

وَ نَدَبَ مَعَهُ أَلْفَیْنِ، وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: أَلْفاً وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْبَصْرَةِ وَ یَضُمَّ إِلَیْهِ مِثْلَهُمْ.

فَشَخَصَ جَارِیَةُ، وَ خَرَجَ مَعَهُ [عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ] یُشَیِّعُهُ، فَلَمَّا وَدَّعَهُ قَالَ:

اتَّقِ اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ، وَ لَا تَحْتَقِرْ مُسْلِماً وَ لَا مُعَاهَداً، وَ لَا تَغْصِبَنَّ مَالًا وَ لَا وَلَداً وَ لَا دَابَّةً، وَ إِنْ حَفِیتَ وَ تَرَجَّلْتَ، وَ صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا.

فَقَدِمَ جَارِیَةُ الْبَصْرَةَ، وَ ضَمَّ إِلَیْهِ مِثْلَ الَّذِی مَعَهُ، ثُمَّ أَخَذَ طَرِیقَ الْحِجَازِ حَتَّی قَدِمَ الْیَمَنَ. وَ لَمْ یَغْصِبْ أَحَداً، وَ لَمْ یَقْتُلْ أَحَداً إِلَّا قَوْماً ارْتَدُّوا بِالْیَمَنِ، فَقَتَلَهُمْ وَ حَرَقَهُمْ، وَ سَأَلَ عَنْ طَرِیقِ بُسْرٍ، فَقَالُوا: أَخَذَ عَلَی بِلَادِ بَنِی تَمِیمٍ، فَقَالَ:

أَخَذَ فِی دِیَارِ قَوْمٍ یَمْنَعُونَ أَنْفُسَهُمْ. فَانْصَرَفَ جَارِیَةُ فَأَقَامَ بِحَرَسَ.

ص: 13

مظلوم کشته شد متعرض آن­ها نمی شد، اگر می گفتند: سزاوار کشتن بود، می گفت: اینان را طعمه تیغ کنید. و او بر همین منوال بود تا به صنعاء رسید. عبید اللّه بن عباس والی علی علیه السلام بر صنعاء گریخت. عبید اللّه بن عباس، عمرو بن اراکه را به جای خود نهاد، بسر او را گرفت و گردن زد و پسران عبید اللّه بن عباس را در راه صنعاء سر برید و از پی آن­ها صد تن از مشایخ را که همه از ایرانی زادگان بودند سر برید. زیرا آن دو پسر در خانه ­ام نعمان دختر بزرج (بزرگ) که زن یکی از ایرانیان بود پنهان شده بودند.

و با اسنادش از کلبی و لوط بن یحیی ازدی نقل شده که: ابن قیس نزد علی علیه السلام آمد و او را از خروج بسر خبر داد. علی علیه السلام مردم را به جنگ دعوت کرد ولی مردم اظهار ملالت کردند. علی علیه السلام فرمود:

آیا می خواهید من خود با گروه اندکی بیرون آیم و از پی گروهی اندک کوه­ها و بیابان­ها را بپیمایم؟! به خدا قسم مردان خردمند و صاحبان فضیلت از میان شما رفته اند، مردانی که چون به پیکار خوانده می شدند پاسخ می دادند و چون آنان را فرمان می دادم اطاعت می کردند. قصدم این است که از میان شما بروم و تا زنده ام دست یاری پیش شما دراز نکنم.

جاریة بن قدامه بر خاست و گفت: یا امیر المؤمنین، من به ندای تو پاسخ می دهم. علی علیه السلام به او گفت: به خدا سوگند، تو مردی خجسته سیرت و پاک نیت و از خاندانی صالح هستی. آن گاه دو هزار تن را با او روانه کرد. بعضی گفته اند: هزار نفر را روانه کرد و او را گفت به بصره رود تا همین شمار بر او افزوده گردد.

جاریه در حرکت آمد و علی علیه السلام به مشایعت او از شهر بیرون شد. به هنگام وداع گفت:

از خدایی که سرانجامت به نزد اوست بترس. مباد که مسلمان یا معاهدی را خوار بشماری و مبادا که مال کسی یا فرزند کسی یا ستور کسی را به زور بستانی هر چند برهنه پای یا پیاده باشی و نمازها را به وقت ادا کن.

جاریه به بصره رفت و به تعداد سپاهش افرادی به او ملحق شدند و از آنجا راه حجاز در پیش گرفت. جاریه در راه نه مال کسی را غصب کرد و نه کسی را کشت مگر جماعتی را که در یمن مرتد شده بودند که آنان را کشت و به آتش سوخت .

جاریه از مردم پرسید که بسر به کدام سو رفته است، گفتند به بلاد بنی تمیم. گفت به میان قومی رفته است که می­توانند از خود دفاع کنند. جاریه بازگشت و در حرس اقامت کرد.

ص: 13

قَالَ إِبْرَاهِیمُ: وَ مِنْ حَدِیثِ الْکُوفِیِّینَ عَنْ نُمَیْرِ بْنِ وَعْلَةَ عَنْ أَبِی الْوَدَّاکِ قَالَ: قَدِمَ زُرَارَةُ بْنُ قَیْسٍ فَخَبَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْقُدْمَةِ الَّتِی خَرَجَ فِیهَا بُسْرٌ، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ:

أَمَّا بَعْدُ، أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَوَّلَ فُرْقَتِکُمْ، وَ بَدْءَ نَقْصِکُمْ، ذَهَابُ أُوْلِی النُّهَی وَ أَهْلِ الرَّأْیِ مِنْکُمْ، الَّذِینَ کَانُوا یُلْقَوْنَ فَیَصْدُقُونَ، وَ یَقُولُونَ فَیَعْدِلُونَ، وَ یُدْعَوْنَ فَیُجِیبُونَ، وَ أَنَا وَ اللَّهِ قَدْ دَعَوْتُکُمْ عَوْداً وَ بَدْءاً وَ سِرّاً وَ جِهَاراً وَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، وَ الْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ، فَمَا یَزِیدُکُمْ دُعَائِی إِلَّا فِرَاراً وَ إِدْبَاراً. أَ مَا تَنْفَعُکُمُ الْعِظَةُ وَ الدُّعَاءُ إِلَی الْهُدَی وَ الْحِکْمَةِ؟! وَ إِنِّی لَعَالِمٌ بِمَا یُصْلِحُکُمْ وَ یُقِیمُ أَوَدَکُمْ، وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ لَا أُصْلِحُکُمْ بِفَسَادِ نَفْسِی، وَ لَکِنْ أَمْهِلُونِی قَلِیلًا، فَکَأَنَّکُمْ وَ اللَّهِ بِامْرِئٍ قَدْ جَاءَکُمْ، یَحْرُمُکُمْ وَ یُعَذِّبُکُمْ، فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ کَمَا یُعَذِّبُکُمْ.

إِنَّ مِنْ ذُلِّ الْمُسْلِمِینَ وَ هَلَاکِ الدِّینِ، أَنَّ ابْنَ أَبِی سُفْیَانَ یَدْعُو الْأَرَاذِلَ وَ الْأَشْرَارَ فَیُجَابُ، وَ أَدْعُوکُمْ وَ أَنْتُمُ الْأَفْضَلُونَ الْأَخْیَارُ، وَ تَدَافَعُونَ، مَا هَذَا بِفِعْلِ الْمُتَّقِینَ (1).

إِنَّ بُسْرَ بْنَ أَبِی أَرْطَاةَ وُجِّهَ إِلَی الْحِجَازِ، وَ مَا بُسْرٌ لَعَنَهُ اللَّهُ؟ لِیَنْتَدِبَ إِلَیْهِ مِنْکُمْ عِصَابَةٌ حَتَّی تَرُدُّوهُ عَنْ سُنَنِهِ، فَإِنَّمَا خَرَجَ فِی سِتِّمِائَةٍ أَوْ یَزِیدُونَ.

قَالَ: فَأَسْکَتَ الْقَوْمُ مَلِیّاً لَا یَنْطِقُونَ.

فَقَالَ: مَا لَکُمْ مُخْرَسُونَ لَا تُکَلِّمُونَ؟.

فَذَکَرَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ، عَنْ مُسَافِرِ بْنِ عَفِیفٍ، قَالَ: قَامَ أَبُو بُرْدَةَ بْنُ عَوْفٍ الْأَزْدِیُّ، فَقَالَ: إِنْ سِرْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، سِرْنَا مَعَکَ!! فَقَالَ: اللَّهُمَّ مَا لَکُمْ

ص: 14

ابراهیم گوید: از روایت کوفیان از نمیر بن وعله از ابو ودّاک روایت شده که گوید: زرارة بن قیس شاذی نزد علی علیه السلام آمد و او را از شمار لشکر بسر خبر داد. علی علیه السلام بر منبر رفت و حمد و ثنای خداوندی به جای آورد، سپس فرمود:

اما بعد، ای مردم، سر آغاز پراکندگی و ابتدای نقصان شما از زمانی بود که خردمندان و اهل رأی از میان شما رفتند. آنان که اگر چیزی می گفتند راست می گفتند و عادلانه سخن می­گفتند و چون آنان را به یاری می خواندم اجابت می کردند. من شما را بارها و بارها، در نهان و آشکار، در شب و در روز، در بامداد و شامگاه فراخواندم نه تنها به دعوت من پاسخ ندادید که هر چه بیشتر پراکنده شدید و رو در گریز نهادید. آیا اندرز و دعوت به هدایت و حکمت شما را سود نمی کند؟ من نیک می دانم که چه چیز شما را به صلاح می آورد و کژیتان را راستی می بخشد. ولی من - به خدا سوگند - نمی خواهم با به فساد کشیدن خویش شما را به صلاح آورم. اندکی مرا واگذارید، گویی مردی را می بینم که بر سر شما می آید که محرومتان می دارد و شکنجه تان می دهد، خداوند هم او را عذاب می کند آنچنان که او شما را عذاب می کند.

هرآینه این ذلت و خواری مسلمانان و هلاک دین است که پسر ابو سفیان اراذل و اشرار را فراخواند و آنان پاسخش دهند و من شما را که مردمی فاضل و از خوبان هستید فراخوانم و شما سرباز می­زنید. این عمل، عمل پرهیزگاران نیست.

بسر بن ابی ارطاة رهسپار حجاز شده، این بسر مگر کیست؟ خدایش لعنت کناد. باید که جمعی از شما آماده پیکار شوند تا او را از کشتار و تاراجش بازدارند. همه سپاه او ششصد تن است یا اندکی بیشتر.

مردم مدتی دراز همچنان خاموش ماندند و هیچ نگفتند.

علی علیه السلام فرمود: شما را چه می شود؟ آیا لال شده اید که نمی­توانید سخن بگویید .

از حارث بن حصیره از مسافر بن عفیف نقل شده که: ابو بردة بن عوف ازدی برخاست و گفت: یا امیر المؤمنین اگر تو خود رهسپار پیکار شوی با تو می آییم!. علی علیه السلام فرمود: بار خدایا! اینان چه می گویند.

ص: 14

مَا سَدَدْتُمْ لِمَقَالِ الرُّشْدِ [أَ] فِی مِثْلِ هَذَا یَنْبَغِی لِی أَنْ أَخْرُجَ؟! إِنَّمَا یَخْرُجُ فِی مِثْلِ هَذَا، رَجُلٌ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنْ فُرْسَانِکُمْ وَ شُجْعَانِکُمْ، وَ لَا یَنْبَغِی لِی أَنْ أَدَعَ الْجَنَدَ وَ الْمِصْرَ وَ بَیْتَ الْمَالِ وَ جِبَایَةَ الْأَرْضِ وَ الْقَضَاءَ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ النَّظَرَ فِی حُقُوقِ النَّاسِ، ثُمَّ أَخْرُجَ فِی کَتِیبَةٍ أَتْبَعُ أُخْرَی فِی فَلَوَاتٍ وَ شُغُفِ الْجِبَالِ، هَذَا وَ اللَّهِ الرَّأْیُ السَّوْءُ. وَ اللَّهِ لَوْ لَا رَجَائِی الشَّهَادَةَ عِنْدَ لِقَائِهِمْ، لَوْ قَدْ حُمَّ لِی لِقَاؤُهُمْ، لَقَرَّبْتُ رِکَابِی، ثُمَّ لَشَخَصْتُ عَنْکُمْ، فَلَا أَطْلُبُکُمْ مَا اخْتَلَفَ جَنُوبٌ وَ شِمَالٌ، فَوَ اللَّهِ إِنَّ فِرَاقَکُمْ لَرَاحَةٌ لِلنَّفْسِ وَ الْبَدَنِ (1).

فَقَامَ إِلَیْهِ جَارِیَةُ بْنُ قُدَامَةَ السَّعْدِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، لَا أَعْدَمَنَا اللَّهُ نَفْسَکَ، وَ لَا أَرَانَا فِرَاقَکَ، إِنَّا لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ، فَسَرِّحْنِی إِلَیْهِمْ.

قَالَ: فَتَجَهَّزْ فَإِنَّکَ مَا عَلِمْتُ مَیْمُونُ النَّقِیبَةِ.

وَ قَامَ إِلَیْهِ وَهْبُ بْنُ مَسْعُودٍ الْخَثْعَمِیُّ فَقَالَ: أَنَا أَنْتَدِبُ إِلَیْهِمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، قَالَ: فَانْتَدِبْ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ.

فَنَزَلَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ الْمِنْبَرِ] وَ دَعَا جَارِیَةَ فَأَمَرَهُ أَنْ یَسِیرَ إِلَی الْبَصْرَةِ.

فَخَرَجَ مِنْهَا فِی أَلْفَیْنِ، وَ نَدَبَ مَعَ الْخَثْعَمِیِّ مِنَ الْکُوفَةِ أَلْفَیْنِ [وَ] قَالَ لَهُمَا: اخْرُجَا فِی طَلَبِ بُسْرٍ حَتَّی تَلْحَقَاهُ، [وَ] أَیْنَمَا لَحِقْتُمَاهُ فَنَاجِزَاهُ، فَإِذَا الْتَقَیْتُمَا، فَجَارِیَةُ عَلَی النَّاسِ. فَخَرَجَا فِی طَلَبِ بُسْرٍ، وَ الْتَقَیَا بِأَرْضِ الْحِجَازِ، فَذَهَبَا فِی طَلَبِ بُسْرٍ.

وَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ: لَمَّا بَلَغَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ دُخُولُ بُسْرٍ الْحِجَازَ، وَ قَتْلُهُ ابْنَیْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ، وَ قَتْلُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمَدَانِ وَ مَالِکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، بَعَثَنِی بِکِتَابٍ فِی أَثَرِ جَارِیَةَ بْنِ قُدَامَةَ، قَبْلَ أَنْ یَبْلُغَهُ أَنَّ بُسْراً ظَهَرَ عَلَی صَنْعَاءَ وَ أَخْرَجَ عُبَیْدَ اللَّهِ مِنْهَا وَ ابْنَ نِمْرَانَ، فَخَرَجْتُ بِالْکِتَابِ حَتَّی لَحِقْتُ بِجَارِیَةَ فَفَضَّهُ فَإِذَا فِیهِ:

ص: 15

از چه روی سخن درست بر زبان نمی آورند؟ آیا برای کاری اینچنین باید من از شهر بیرون آیم. برای این کار یکی از سواران دلیرتان را که بدان رضا دهید کافی است. شایسته نیست که من کار لشکر و امور ملک و بیت المال و جمع آوری خراج و داوری در میان مسلمانان و نظر در حقوق مردم را رها کنم و با یک دسته از سواران در پی یک دسته دیگر از این بیابان به آن کوه و از آن کوه به این بیابان در تاخت وتاز آیم. به خدا این اندیشه ای ناپسند است. به خدا سوگند اگر نه این بود که امید در آن بسته ام که روزگاری بار دیگر با ایشان رو به رو شوم هرآینه پای در رکاب می کردم از میان شما می رفتم و هرگز- تا باد شمال و جنوب می وزد - یاد از شما نمی کردم زیرا دوری از شما مرا راحت جان است و آسایش تن.

جاریة بن قدامه سعدی - رحمه اللّه - بر خاست و گفت: یا امیر المؤمنین، خدا تو را از ما نستاند، خدا ما را به فراقت مبتلا نکند. من آماده پیکار آن قوم هستم، مرا روانه دار. علی علیه السلام به او فرمود: آماده شو که تا جایی می دانم تو مردی خجسته سیرت بوده ای. وهب بن مسعود هم بر پای خاست و گفت: یا امیر المؤمنین، من نیز آماده پیکارم. علی علیه السلام فرمود: خدا تو را برکت عطا کند تو نیز آماده نبرد شو.

امام از منبر به زیر آمد و جاریة بن قدامه را پیش خواند و فرمود که رهسپار بصره شود و با دو هزار تن بیرون آید. خثعمی نیز دو هزار تن از کوفه بسیج کرد. علی علیه السلام به آن دو گفت: در طلب بسر بن ابی ارطاة بیرون روید. در هر جا که به او رسیدید پیکار را آغاز کنید و اگر به هم رسیدید جاریة ابن قدامه فرمانده باشد. این دو در طلب بسر بیرون آمدند. وهب بن مسعود از کوفه بیرون شد و جاریه به بصره رفت و از بصره رهسپار نبرد شد. در سرزمین حجاز به هم رسیدند و به طلب بسر در حرکت آمدند .

از حارث بن حصیره از عبد الرحمن بن عبید روایت شده که گوید: چون به علی علیه السلام خبر رسید که بسر به سرزمین حجاز داخل شده و پسران عبید اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عبد المدان و مالک بن عبد اللّه را کشته است، مرا با نامه ای در پی جاریة بن قدامه فرستاد و هنوز خبر چیره شدن بسر بر صنعاء و بیرون کردن عبید اللّه و ابن نمران را از آنجا نشنیده بود. من نامه را بر گرفتم و به جاریه پیوستم. جاریه نامه را گشود و چنین خواند:

ص: 15

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی بَعَثْتُکَ فِی وَجْهِکَ الَّذِی وَجَّهْتُ لَهُ، وَ قَدْ أَوْصَیْتُکَ بِتَقْوَی اللَّهِ، وَ تَقْوَی رَبِّنَا جِمَاعُ کُلِّ خَیْرٍ، وَ رَأْسُ کُلِّ أَمْرٍ، وَ تَرَکْتُ أَنْ أُسَمِّیَ لَکَ الْأَشْیَاءَ بِأَعْیَانِهَا، وَ إِنِّی أُفَسِّرُهَا حَتَّی تَعْرِفَهَا، سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ، حَتَّی تَلْقَی عَدُوَّکَ، وَ لَا تَحْتَقِرْ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَحَداً، وَ لَا تُسَخِّرَنَّ بَعِیراً وَ لَا حِمَاراً، وَ إِنْ تَرَجَّلْتَ وَ حُبِسْتَ، وَ لَا تَسْتَأْثِرَنَّ عَلَی أَهْلِ الْمِیَاهِ بِمِیَاهِهِمْ، وَ لَا تَشْرَبَنَّ مِنْ مِیَاهِهِمْ إِلَّا بِطِیبِ أَنْفُسِهِمْ، وَ لَا تَسْبِی مُسْلِماً وَ لَا مُسْلِمَةً، وَ لَا تُظْلِمُ مُعَاهَداً وَ لَا مُعَاهَدَةً، وَ صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا، وَ اذْکُرِ اللَّهَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، وَ احْمِلُوا رَاجِلَکُمْ، وَ تَأَسَّوْا عَلَی ذَاتِ أَیْدِیکُمْ وَ أَغِذَّ السَّیْرَ حَتَّی تَلْحَقَ بِعَدُوِّکَ فَتُجْلِیَهُمْ عَنْ بِلَادِ الْیَمَنِ وَ تَرُدَّهُمْ صَاغِرِینَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ، وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ (1)..

وَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ خَدِیجٍ قَالَ: کَانَ وَائِلُ بْنُ حُجْرٍ عِنْدَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْکُوفَةِ، وَ کَانَ یَرَی رَأْیَ عُثْمَانَ، فَاسْتَأْذَنَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَذْهَبَ إِلَی بِلَادِهِ، ثُمَّ یَرْجِعَ إِلَیْهِ عَنْ قَرِیبٍ، فَخَرَجَ إِلَی بِلَادِ قَوْمِهِ: وَ کَانَ عَظِیمَ الشَّأْنِ فِیهِمْ، وَ کَانَ النَّاسُ بِهَا أَحْزَاباً، فَشِیعَةٌ تَرَی رَأْیَ عُثْمَانَ، وَ أُخْرَی تَرَی رَأْیَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَکَانَ وَائِلٌ هُنَاکَ، حَتَّی دَخَلَ بُسْرٌ صَنْعَاءَ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ شِیعَةَ عُثْمَانَ بِبِلَادِنَا شَطْرُ أَهْلِهَا، فَاقْدِمْ عَلَیْنَا فَإِنَّهُ لَیْسَ بِحَضْرَمَوْتَ رَجُلٌ یَرُدُّکَ عَنْهَا: فَأَقْبَلَ إِلَیْهَا بُسْرٌ بِمَنْ مَعَهُ حَتَّی دَخَلَهَا، فَزَعَمَ أَنَّ وَائِلًا اسْتَقْبَلَ بُسْراً، فَأَعْطَاهُ عَشَرَةَ آلَافٍ، وَ أَنَّهُ کَلَّمَهُ فِی حَضْرَمَوْتَ. فَقَالَ لَهُ:

مَا تُرِیدُ؟ قَالَ: أُرِیدُ أَنْ أَقْتُلَ رُبْعَ حَضْرَمَوْتَ. قَالَ: إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ ذَلِکَ فَاقْتُلْ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ ثُوَابَةَ؛ لَرَجُلٌ فَهِیمٌ، کَانَ مِنَ الْمُقَاوَلَةِ الْعِظَامِ. وَ کَانَ لَهُ عَدُوّاً، فِی رَأْیِهِ مُخَالِفاً. فَجَاءَهُ بُسْرٌ حَتَّی أَحَاطَ بِحِصْنِهِ، وَ کَانَ بِنَاءً مُعْجَباً لَمْ یُرَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ

ص: 16

اما بعد، تو را به همان راهی که در پیش گرفته ای فرستاده ام. تو را به ترس از خدا وصیت می کنم و ترس از پروردگارمان که مجموعه همه خیرات و رأس هر کاری است. پیش از این، همه چیز را عینا برای تو نگفتم و اکنون آن­ها را شرح می دهم باشد که آن را دریابی. به برکت و یاری خداوند به پیش برو تا به دشمن برسی. مبادا کسی از بندگان خدا را تحقیر کنی یا شتر و خر کسی را به زور بستانی اگر چه پیاده و برهنه پای باشی و چون بر سر آبی رسی خود را بر صاحبان آن آب ترجیح مده و تا خشنود نباشند از آبشان منوش و مرد و زن مسلمانی را اسیر مکن و بر مرد و زن غیر مسلمانی که تحت حمایت حکومت اسلام هستند ستم روا مدار و نماز خود به وقت بگزار و خدا را در شب و روز یاد کن. پیادگان خود را سوار کن و از هر چه دارید به دیگران که ندارند سهمی دهید. و در رفتن شتاب کن تا با دشمنت رو به روی شوی. آنان را از بلاد یمن بران و خوار و زبون بازگردان - إن شاء اللّه - سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد. (1)

فضیل بن خدیج گوید: وائل بن حجر در کوفه نزد علی علیه السلام بود و او از پیروان عثمان بود. از علی علیه السلام رخصت خواست که به دیار خویش رود و کارهای خویش به صلاح آرد و پس از اندک درنگ بازگردد. وائل به میان قوم خود رفت و او در میان قوم از شأن و منزلت بالایی برخوردار بود. مردم در آنجا چند دسته بودند دسته ای طرفداران عثمان بودند و دسته ای از یاران علی علیه السلام. وائل در آنجا بماند تا بسر به صنعاء داخل شد. پس در نامه ای به او نوشت: اما بعد، طرفداران عثمان در بلاد ما نیمی از مردم هستند، به سوی ما روی بیاور زیرا در حضرموت مانعی بر سر راه خود نخواهی یافت و کسی تو را به رنج نخواهد افکند. بسر با یاران خویش به حضرموت راند و داخل شد. پس گمان شد که وائل بن حجر بسر بن ابی ارطاة را استقبال کرد و دو هزار دینار به او داد و در باب حضرموت با او سخن گفت و پرسید که در حضرموت چه خواهد کرد؟ بسر گفت: یک چهارم مردم حضرموت را خواهم کشت. وائل بن حجر گفت اگر می خواهی یک چهارم مردم را بکشی، عبد اللّه بن ثوابه را بکش که در آنجا مردی بزرگ است و از بزرگان یمن، و وائل با او سخت مخالفت می ورزید. بسر بیامد تا دژ او در محاصره گرفت. این دژ بنایی شگفت داشت که کسی در آن زمان

ص: 16

مِثْلُهُ، فَدَعَاهُ إِلَیْهِ فَنَزَلَ، وَ کَانَ لِلْقَتْلِ آمِناً، فَلَمَّا نَزَلَ، قَالَ: اضْرِبُوا عُنُقَهُ. قَالَ لَهُ:

أَ تُرِیدُ قَتْلِی؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ فَدَعْنِی أَتَوَضَّأُ وَ أُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ. قَالَ: افْعَلْ مَا أَحْبَبْتَ.

فَاغْتَسَلَ وَ تَوَضَّأَ، وَ لَبِسَ ثِیَاباً بَیْضَاءَ، وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّکَ عَالِمٌ بِأَمْرِی. فَقَدِمَ فَضَرَبَ عُنُقَهُ وَ أَخَذَ مَالَهُ.

وَ بَلَغَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، مُظَاهَرَةُ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍ شِیعَةَ عُثْمَانَ، عَلَی شِیعَتِهِ، وَ مُکَاتَبَتُهُ بُسْراً، فَحَبَسَ وَلَدَیْهِ عِنْدَهُ.

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُبَیْدٍ، أَنَّ جَارِیَةَ أَغَذَّ السَّیْرَ فِی طَلَبِ بُسْرٍ، مَا یَلْتَفِتُ إِلَی مَدِینَةٍ مَرَّ بِهَا، وَ لَا أَهْلِ حِصْنٍ، حَتَّی انْتَهَی إِلَی بِلَادِ الْیَمَنِ، فَهَرَبَتْ شِیعَةُ عُثْمَانَ فَلَحِقُوا بِالْجِبَالِ، وَ اتَّبَعَهُ عِنْدَ ذَلِکَ شِیعَةُ عَلِیٍّ وَ تَدَاعَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ أَصَابُوا مِنْهُمْ.

وَ خَرَجَ جَارِیَةُ فِی أَثَرِ الْقَوْمِ، وَ تَرَکَ الْمَدَائِنَ أَنْ یَدْخُلَهَا، وَ مَضَی نَحْوَ بُسْرٍ.

فَمَضَی بُسْرٌ مِنْ حَضْرَمَوْتَ حِینَ بَلَغَهُ أَنَّ الْجَیْشَ [قَدْ] أَقْبَلَ وَ أَخَذَ طَرِیقاً عَلَی الْجَوْفِ، وَ تَرَکَ الطَّرِیقَ الَّذِی أَقْبَلَ مِنْهُ. وَ بَلَغَ ذَلِکَ جَارِیَةَ فَاتَّبَعَهُ حَتَّی أَخْرَجَهُ مِنَ الْیَمَنِ کُلِّهَا، وَ وَاقَعَهُ فِی أَرْضِ الْحِجَازِ، فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ، أَقَامَ بِحَرَسَ نَحْواً مِنْ شَهْرٍ، حَتَّی اسْتَرَاحَ وَ أَرَاحَ أَصْحَابَهُ، وَ سَأَلَ عَنْ بُسْرٍ فَقِیلَ إِنَّهُ بِمَکَّةَ فَسَارَ نَحْوَهُ.

وَ وَثَبَ النَّاسُ بِبُسْرٍ حِینَ انْصَرَفَ؛ لِسُوءِ سِیرَتِهِ، وَ اجْتَنَبَهُ النَّاسُ بِمِیَاهِ الطَّرِیقِ، وَ فَرَّ النَّاسُ عَنْهُ لِغَشْمِهِ وَ ظُلْمِهِ.

وَ أَقْبَلَ جَارِیَةُ حَتَّی دَخَلَ مَکَّةَ، وَ خَرَجَ بُسْرٌ مِنْهَا یَمْضِی قِبَلَ الْیَمَامَةِ، فَقَامَ جَارِیَةُ عَلَی مِنْبَرِ مَکَّةَ، وَ قَالَ:

بَایَعْتُمْ مُعَاوِیَةَ؟ قَالُوا: أَکْرَهَنَا. قَالَ: أَخَافُ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ: وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ قُومُوا فَبَایِعُوا. قَالُوا: لِمَنْ نُبَایِعُ رَحِمَکَ اللَّهُ، وَ قَدْ هَلَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ لَا نَدْرِی مَا صَنَعَ النَّاسُ بَعْدُ؟ قَالَ: وَ مَا عَسَی

ص: 17

همانند آن ندیده بود. بسر، عبد اللّه را فراخواند، او نیز که خود را از کشتن در امان می دانست فرود آمد. چون بیامد، بسر گفت: گردنش را بزنند. عبد اللّه گفت: می خواهی مرا بکشی گفت: آری. گفت: حال که چنین است مرا رخصت ده که وضویی بسازم و دو رکعت نماز بخوانم. بسر گفت: هر چه خواهی چنان کن. عبد اللّه غسلی کرد و وضو گرفت و جامه ای سفید پوشید و دو رکعت نماز به جای آورد، و گفت: بار خدایا تو به کار من آگاهی. بسر پای پیش نهاد و گردنش بزد و اموالش را تاراج کرد.

خبر به علی علیه السلام رسید که وائل بن حجر شیعه عثمان را بر ضد شیعه او یاری کرده است و با بسر مکاتبه داشته است. علی علیه السلام نیز دو فرزند او را حبس کرد.

عبد الرحمن بن عبید گوید: جاریة بن قدامه شتابان در طلب بسر به حرکت آمد در راه به هیچ شهر و هیچ دژ که از آنجا می گذشت نپرداخت. تا به بلاد یمن رسید. پیروان عثمان گریخته به کوهستان­ها رسیده بودند. در این حال شیعیان علی همراه جاریه شدند و از به تعقیب ایشان پرداختند و از هر سو بر آنان تاختند و جمعی را کشتند.

جاریه به تعقیب آنان پرداخت و به هیچ شهری در نیامد و همچنان در پی بسر می تاخت. بسر از حضرموت رفت و چون شنید که سپاه جاریه در پی اوست راه بگردانید و از راه جوف بازگردید، نه از راهی که از آن آمده بود. جاریه خبر یافت و از پی او تاخت تا او را از سراسر یمن به سرزمین حجاز راند و در آنجا با او درآویخت. جاریه چون بسر بن ابی ارطاة را گوشمالی چنین داد در حرس درنگ کرد و خود و یارانش بیاسودند. و از مسیر بسر بن ابی ارطاة پرسید. گفتند: در مکه است. جاریه رهسپار مکه شد. بسر که در راه می رفت به سبب رفتار ناشایستش مورد تعرض مردم قرار گرفت. مردمی که بر سر آب­ها گرد می آمدند از رویارویی با او پرهیز می کردند و از او می گریختند. به خاطر ظلم و ستمش.

جاریه آمد تا به مکه رسید، بسر از مکه بیرون آمده به طرف یمامه رفت جاریه در مکه به منبر شد و گفت:

آیا با معاویه بیعت کرده­اید؟ گفتند: ما را به اکراه واداشتند. جاریه گفت: می­ترسم از آن گروه باشید که خداوند درباره آنان فرموده است: «وَإِذَا لَقُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَی شَیَاطِینِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَکْمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ» (1) {و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم.»} اکنون برخیزید و بیعت کنید. گفتند: خدایت رحمت کناد با چه کسی بیعت کنیم، که امیر المؤمنین شهید شده و ما هنوز نمی دانیم که مردم چه کرده اند. جاریه گفت: می پندارید

ص: 17

أَنْ یَصْنَعُوا، إِلَّا أَنْ یُبَایِعُوا لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، قُومُوا فَبَایِعُوا. ثُمَّ اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ شِیعَةُ عَلِیٍّ فَبَایَعُوا.

وَ خَرَجَ مِنْهَا وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ، وَ قَدِ اصْطَلَحُوا عَلَی أَبِی هُرَیْرَةَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ، فَلَمَّا بَلَغَهُمْ مَجِی ءُ جَارِیَةَ، تَوَارَی أَبُو هُرَیْرَةَ.

فَجَاءَ جَارِیَةُ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ، وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، وَ ذَکَرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَصَلَّی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ:

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ تَوَفَّاهُ اللَّهُ، وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً، کَانَ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ، عَاشَ بِقَدَرٍ، وَ مَاتَ بِأَجَلٍ. فَلَا یَهْنَأُ الشَّامِتُونَ، هَلَکَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَفْضَلُ الْمُهَاجِرِینَ، وَ ابْنُ عَمِّ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. أَمَا وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، لَوْ أَعْلَمُ الشَّامِتَ مِنْکُمْ، لَتَقَرَّبْتُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِسَفْکِ دَمِهِ، وَ تَعْجِیلِهِ إِلَی النَّارِ، قُومُوا فَبَایِعُوا الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ. فَقَامَ النَّاسُ فَبَایَعُوا. وَ أَقَامَ یَوْمَهُ ذَلِکَ، ثُمَّ غَدَا مِنْهَا مُنْصَرِفاً إِلَی الْکُوفَةِ، وَ غَدَا أَبُو هُرَیْرَةَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ، وَ رَجَعَ بُسْرٌ فَأَخَذَ عَلَی طَرِیقِ السَّمَاوَةِ حَتَّی أَتَی الشَّامَ.

قَالَ: وَ أَقْبَلَ جَارِیَةُ، حَتَّی دَخَلَ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَضَرَبَ عَلَی یَدِهِ فَبَایَعَهُ وَ عَزَّاهُ. وَ قَالَ: مَا یُجْلِسُکَ؟ سِرْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ إِلَی عَدُوِّکَ قَبْلَ أَنْ یُسَارَ إِلَیْکَ.

فَقَالَ: لَوْ کَانَ النَّاسُ کُلُّهُمْ مِثْلَکَ، سِرْتُ بِهِمْ.

وَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْوَلِیدِ، أَنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، وَ سَعِیدَ بْنَ نِمْرَانَ، قَدِمَا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ کَانَ عُبَیْدُ اللَّهِ عَامِلَهُ عَلَی صَنْعَاءَ، وَ سَعِیدٌ عَامِلَهُ عَلَی الْجَنَدِ، خَرَجَا هَارِبَیْنِ مِنْ بُسْرٍ، وَ أَصَابَ [بُسْرٌ] ابْنَیْ عُبَیْدِ اللَّهِ، لَمْ یُدْرِکَا الْحِنْثَ، فَقَتَلَهُمَا.

قَالَ: وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَجْلِسُ کُلَّ یَوْمٍ فِی مَوْضِعٍ مِنَ الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ، یُسَبِّحُ بِهِ بَعْدَ الْغَدَاةِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ، فَلَمَّا طَلَعَتْ، نَهَضَ إِلَی الْمِنْبَرِ، فَضَرَبَ

ص: 18

که چه کرده اند جز آنکه با حسن بن علی علیه السلام بیعت کرده اند؟ برخیزید و بیعت کنید. سپس شیعیان علی گرد آمدند و بیعت کردند.

جاریه از مکه بیرون آمد و به مدینه وارد شد. مردم مدینه مصالحه کرده بودند که ابو هریره بر مردم در نماز امامت کند. چون خبر آمدن جاریه به مدینه رسید ابو هریره متواری شد.

جاریه به شهر در آمد و بر منبر فرا رفت و حمد و ثنای پروردگار به جای آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را یاد کرد و بر ایشان درود فرستاد، سپس گفت: ای مردم، علی علیه السلام در آن روز که زاده شد و در آن روز که خدایش میرانید و در آن روز که برای روز بازپسین زنده شود، بنده ای از بندگان صالح خدا بود. آن قدر که مقدّر او بود بزیست و چون زمانش سر آمد رخت به جهان دیگر کشید. بر شماتت کنندگان گوارا مباد مرگ سرور مسلمانان و برترین مهاجران و پسر عمّ پیامبر صلی الله علیه و آله. سوگند به آنکه خدایی جز او نیست اگر بدانم چنین شماتت کننده ای در میان شما هست برای تقرب به خدای عزّ و جل، خونش را می ریزم و هر چه زودتر رهسپار دوزخش می نمایم. برخیزید و با حسن بن علی علیه السلام بیعت کنید. مردم برخاستند و بیعت کردند. جاریه آن روز را در مدینه ماند و فردا به کوفه بازگردید. ابو هریره صبح هنگام بر مردم [مدینه] نماز امامت کرد. بسر نیز برگشت و راه سماوه در پیش گرفت تا به شام رفت.

جاریه بیامد تا بر حسن بن علی علیه السلام داخل شد و دست بر دست او زد و بیعت کرد آن گاه به او تسلیت گفت. و گفت: از چه نشسته ای؟ خدایت رحمت کناد حرکت کن. و ما را به سوی دشمنت ببر پیش از آنکه دشمن به سوی تو آید. حسن علیه السلام گفت: اگر همه مردم همانند تو بودند آنان را به جنگ بسیج می کردم.

قاسم بن ولید گوید: عبید اللّه بن عباس و سعید بن نمران نزد علی علیه السلام آمدند. عبید اللّه عامل او در صنعاء، و سعید عامل او در جند بود. این دو از بسر بن ابی ارطاة گریخته بودند. و بسر دو پسر عبید اللّه بن عباس را که هنوز به حد بلوغ نرسیده بودند، بیافت و کشت.

گوید: امیر المؤمنین هر روز بعد از نماز صبح در جایی از مسجد اعظم می نشست و تسبیح می گفت تا آفتاب سر می زد. چون آفتاب سر زد بر خاست و بر منبر رفت و با

ص: 18

بِإِصْبَعَیْهِ عَلَی رَاحَتِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: مَا هِیَ إِلَّا الْکُوفَةُ أَقْبِضُهَا وَ أَبْسُطُهَا [ثُمَّ أَنْشَدَ]:

لَعَمْرُ أَبِیکَ الْخَیْرِ یَا عَمْرُو أَنَّنِی عَلَی وَضَرٍ مِنْ ذَا الْإِنَاءِ قَلِیلٍ

وَ مِنْ حَدِیثِ بَعْضِهِمْ: أَنَّهُ قَالَ: إِنْ لَمْ تَکُونِی إِلَّا أَنْتِ تَهُبُّ أَعَاصِیرُکِ، فَقَبَّحَکِ اللَّهُ.

ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! أَلَا إِنَّ بُسْراً قَدْ أَطْلَعَ الْیَمَنَ وَ هَذَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ، وَ سَعِیدُ بْنُ نِمْرَانَ، قَدِمَا عَلَیَّ هَارِبَیْنِ، وَ لَا أَرَی هَؤُلَاءِ إِلَّا ظَاهِرِینَ عَلَیْکُمْ؛ لِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَی بَاطِلِهِمْ، وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ، وَ طَاعَتِهِمْ لِإِمَامِهِمْ، وَ مَعْصِیَتِکُمْ لِإِمَامِکُمْ، وَ أَدَاءِهِمُ الْأَمَانَةَ إِلَی صَاحِبِهِمْ، وَ خِیَانَتِکُمْ إِیَّایَ، وَلَّیْتُ فُلَاناً فَخَانَ وَ غَدَرَ، وَ احْتَمَلَ فَیْ ءَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی مَکَّةَ، وَ وَلَّیْتُ فُلَاناً فَخَانَ وَ غَدَرَ، وَ فَعَلَ مِثْلَهَا، فَصِرْتُ لَا آتَمِنُکُمْ عَلَی عِلَاقَةِ سَوْطٍ.

وَ إِنْ نَدَبْتُکُمْ إِلَی السَّیْرِ إِلَی عَدُوِّکُمْ فِی الصَّیْفِ، قُلْتُمْ أَمْهِلْنَا یَنْسَلِخِ الْحَرُّ عَنَّا، وَ إِنْ نَدَبْتُکُمْ فِی الشِّتَاءِ، قُلْتُمْ أَمْهِلْنَا یَنْسَلِخِ الْقَرُّ عَنَّا.

اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِی، وَ سَئِمْتُهُمْ وَ سَئِمُونِی، فَأَبْدِلْنِی بِهِمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لِی مِنْهُمْ، وَ أَبْدِلْهُمْ بِی مَنْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ مِنِّی. اللَّهُمَّ أَمِثْ قُلُوبَهُمْ مَیْثَ الْمِلْحِ فِی الْمَاءِ (1).

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا أَرَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ إِلَّا ظَاهِرِینَ عَلَیْکُمْ بِتَفَرُّقِکُمْ عَنِ حَقِّکُمْ، وَ اجْتِمَاعِهِمْ عَلَی بَاطِلِهِمْ، فَإِذَا کَانَ عَلَیْکُمْ إِمَامٌ یَعْدِلُ فِی الرَّعِیَّةِ، وَ یَقْسِمُ بِالسَّوِیَّةِ، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا؛ فَإِنَّ النَّاسَ لَا یُصْلِحُهُمْ إِلَّا إِمَامٌ بَرُّ أَوْ فَاجِرٌ. فَإِنْ کَانَ بَرّاً فَلِلرَّاعِی وَ الرَّعِیَّةِ، وَ إِنْ کَانَ فَاجِراً عَبَدَ الْمُؤْمِنُ رَبَّهُ فِیهَا، وَ عَمِلَ فِیهَا الْفَاجِرُ إِلَی أَجَلِهِ.

ص: 19

دو انگشت خود بر کف دست خویش زد و گفت: جز این کوفه که بست و گشاد آن با من است چیزی برای من نمانده است و این شعر را خواند:

- ای عمرو، به جان پدرت سوگند که از این کوزه جز اندک آب گندیده ای که می تراود دیگر مرا نصیبی نیست.

بعضی گویند که آن حضرت گفت: ای کوفه اگر جز تو که طوفان حوادث در تو می غرد نباشد، خدایت زشت روی گرداناد.

سپس امیر المؤمنین فرمود: ای مردم، بدانید که بسر بر یمن چیره شده و این دو عبید اللّه بن عباس و سعید بن نمران اند که گریخته و نزد من آمده اند. به یقین این قوم بر شما غلبه خواهند یافت، زیرا آنان در یاری عقیده باطل خویش دست اتحاد به هم داده اند و شما در عین حقانیت پراکنده شده اید، آن­ها از پیشوای خود اطاعت کنند و شما از پیشوای خود فرمان نمی برید، آن­ها امانتی را که به حفظ آن تعهد کرده اند به فرمانروای خود نیک ادا کنند و شما در ادای آن به من خیانت می کنید. فلان را در فلان شهر امارت می دهم ولی خیانت می کند و خراج مسلمانان را می رباید و به نزد معاویه می برد. دیگری در جای دیگر همین گونه خیانت می کند. آنسان که دیگر اعتماد نمی کنم که بند بی ارزش تازیانه ای را هم به دست شما بسپارم.

اگر در تابستان به پیکارتان می خوانم، گویید، بگذار تا گرما از سرِ ما برود و اگر در زمستان شما را به جنگ می خوانم گویید ما را مهلت ده تا سرما به پایان آید.

بار خدایا من از ایشان ملول شده ام و ایشان از من، من از ایشان خسته گشته ام و ایشان از من. مرا به جای اینان یارانی بده بهتر از اینان، و اینان را به جای من فرمانروایی ده بدتر از من. خدایا دلها­یشان بفرسای آنسان که نمک در آب فرساید.

عبد اللّه حارث بن سلیمان از پدرش روایت کند که گفت: علی علیه السلام می گفت:

به یقین این قوم بر شما غلبه یابند زیرا شما با آنکه بر حقید، پراکنده اید و آنان با آنکه بر باطل اند متحدند. اگر در میان شما والیی باشد که نسبت به رعیت عدالت ورزد و اموال را به تساوی تقسیم کند، پس به سخن او گوش فرا دهید و فرمانش برید. مردمان را به صلاح نیاورد جز والی چه نیک باشد و چه بد. اگر نیکو والیی باشد هم به سود خود اوست و هم به سود رعیتش و اگر بد باشد بنده مؤمن در حکومت او پروردگارش را عبادت کند و فاجر نیز تا زمان مرگ در آن بهره مند باشد.

ص: 19

[أَلَا] وَ إِنَّکُمْ سَتُعْرَضُونَ بَعْدِی عَلَی سَبِّی وَ الْبَرَاءَةِ مِنِّی، فَمَنْ سَبَّنِی فَهُوَ فِی حِلٍّ مِنْ سَبِّی، وَ لَا یَتَبَرَّأْ مِنِّی، فَإِنَّ دِینِیَ الْإِسْلَامُ (1).

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ، أَنَّ النَّاسَ تَلَاقَوْا وَ تَلَاوَمُوا، وَ مَشَتِ الشِّیعَةُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ، وَ لَقِیَ أَشْرَافُ النَّاسِ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، فَدَخَلُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالُوا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، اخْتَرْ مِنَّا رَجُلًا، ثُمَّ ابْعَثْ مَعَهُ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ جُنْداً، حَتَّی یَکْفِیَکَ أَمْرَهُ، وَ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِیمَا سِوَی ذَلِکَ، فَإِنَّکَ لَنْ تَرَی مِنَّا شَیْئاً تَکْرَهُهُ مَا صَحِبْتَنَا. قَالَ: فَإِنِّی قَدْ بَعَثْتُ رَجُلًا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ، لَا یَرْجِعُ أَبَداً حَتَّی یَقْتُلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ، أَوْ یَنْفِیَهُ، وَ لَکِنِ اسْتَقِیمُوا لِی فِیمَا آمُرُکُمْ بِهِ، وَ أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ مِنْ غَزْوِ الشَّامِ وَ أَهْلِهِ.

فَقَامَ إِلَیْهِ سَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ الْهَمْدَانِیُّ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَنَا بِالْمَسِیرِ إِلَی قُسْطَنْطِینِیَّةَ، رُومِیَةَ، مُشَاةً، حُفَاةً، عَلَی غَیْرِ عَطَاءٍ وَ لَا قُوتٍ، مَا خَالَفْتُکَ أَنَا وَ لَا رَجُلٌ مِنْ قَوْمِی. قَالَ: فَصَدَقْتُمْ جَزَاکُمُ اللَّهُ خَیْراً.

ثُمَّ قَامَ زِیَادُ بْنُ حَفْصَةَ، وَ وَعْلَةُ بْنُ مَخْدُوعٍ [وَ] قَالا: نَحْنُ شِیعَتُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، الَّتِی لَا تَعْصِیکَ، وَ لَا تُخَالِفُکَ، فَقَالَ: أَجَلْ أَنْتُمْ کَذَلِکَ. فَتَجَهَّزُوا إِلَی غَزْوِ الشَّامِ.

فَقَالَ النَّاسُ: سَمْعاً وَ طَاعَةً.

فَدَعَا [أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ] مَعْقِلَ بْنَ قَیْسٍ الرِّیَاحِیَّ، وَ سَرَّحَهُ فِی حَشْرِ النَّاسِ مِنَ السَّوَادِ إِلَی الْکُوفَةِ، [فَخَرَجَ مَعْقِلٌ لِإِنْفَاذِ أَمْرِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ امْتَثَلَ مَا أَمَرَهُ

ص: 20

شما را بعد از من وادارند تا مرا دشنام دهید و از من بیزاری جویید. آنکه مرا دشنام دهد در دشنام دادنم حلال می­کنم. ولی مبادا که از من بیزاری جویید که من بر آیین اسلامم.

ابو عبد الرحمن سلمی گوید: مردم با یکدیگر دیدار کردند و زبان به ملامت یکدیگر گشودند و شیعیان به نزد یکدیگر رفتند. اشراف مردم گرد آمدند و نزد علی علیه السلام آمدند و گفتند: ای امیر المؤمنین از میان ما مردی برگزین و همراه او به سوی این مرد(معاویه) سپاهی روانه دار تا مگر کار او یکسره کند. و جز آن به هر چه خواهی ما را فرمان ده که تا زمانی که با تو هستیم کاری به خلاف میل تو نخواهیم کرد. علی علیه السلام فرمود: مردی را به پیکار او می فرستم که هرگز باز نمی گردد تا یکی از آن دو دیگری را بکشد یا از شهر براند ولی در آن زمان که شما را به جنگ شام و مردم شام فرمان می دهم و به آن فرا می خوانم بکوشید که پایداری ورزید.

سعید بن قیس همدانی بر خاست و گفت: ای امیر المؤمنین، به خدا سوگند اگر مرا فرمان دهی که پیاده و برهنه­پای بی هیچ مزد و توشه ای به قسطنطنیه یا روم برویم نه خود فرمان تو خلاف کنم و نه هیچ یک از قوم من. علی علیه السلام فرمود: راست می گویی خدایت پاداش خیر دهد.

سپس زیاد بن حصفه و وعلة بن مخدوع برخاستند و گفتند: ما شیعیان تو هستیم ای امیر المؤمنین، شیعیانی که نه نافرمانیت کنیم و نه خلاف تو را انجام دهیم. علی علیه السلام فرمود: آری، شما چنین هستید. پس برای غزوه شام مهیا شوید. مردم گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم.

امیرالمؤمنین معقل بن قیس ریاحی را فراخواند و برای گردآوری لشکر از اطراف کوفه فرستاد. {پس معقل برای اجرای اوامر امام علیه السلام رهسپار شد و آنچه بدان امر شده بود را به انجام رساند ص: 20

بِهِ، ثُمَّ کَرَّ رَاجِعاً إِلَی الْکُوفَةِ، وَ لَمْ یَصِلْ إِلَیْهَا] حَتَّی أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (1).

قَالَ: وَ رُوِیَ أَنَّهُ اجْتَمَعَ ذَاتَ یَوْمٍ بُسْرٌ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لِمُعَاوِیَةَ: أَنْتَ أَمَرْتَ هَذَا الْقَاطِعَ الْبَعِیدَ الرَّحِمِ، الْقَلِیلَ الرُّحْمِ بِقَتْلِ ابْنَیَّ؟ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ: مَا أَمَرْتُهُ وَ لَا هَوِیتُ. فَغَضِبَ بُسْرٌ، وَ رَمَی بِسَیْفِهِ وَ قَالَ:

قَلَّدْتَنِی هَذَا السَّیْفَ، وَ قُلْتَ اخْبِطْ بِهِ النَّاسَ، حَتَّی إِذَا بَلَغْتُ مِنْ ذَلِکَ، قُلْتَ: مَا هَوِیتُ، وَ لَا أَمَرْتُ. فَقَالَ مُعَاوِیَةُ: خُذْ سَیْفَکَ، إِنَّکَ لَعَاجِزٌ حِینَ تُلْقِی سَیْفَکَ بَیْنَ یَدَیْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ، [وَ] قَدْ قَتَلْتَ ابْنَیْهِ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَرَانِی کُنْتُ قَاتِلَهُ بِهِمَا؟ فَقَالَ ابْنٌ لِعُبَیْدِ اللَّهِ: مَا کُنَّا نَقْتُلُ بِهِمَا إِلَّا یَزِیدَ وَ عَبْدَ اللَّهِ ابْنَیْ مُعَاوِیَةَ، فَضَحِکَ مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ: مَا ذَنْبُ یَزِیدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ؟.

بعد با شتاب به سمت کوفه بازگشت اما وقتی به آنجا رسید} که امیرالمؤمنین علیه السلام به شهادت رسیده بود.

راوی گوید: و روایت شده که روزی بسر و عبید اللّه بن عباس نزد معاویه نشسته بودند. ابن عباس به معاویه گفت: تو این مرد بی رحم دور از شفقت را فرمان دادی که دو پسر مرا بکشد؟ معاویه گفت: نه چنین فرمانی داده ام و نه چنین چیزی خواسته ام. بسر خشمگین شد و شمشیر خویش بر زمین انداخت و گفت: تو این شمشیر به گردنم آویختی و گفتی مردم را با آن فروکوب تا اکنون به این مقام رسیده ای. اکنون می گویی نه چنین چیزی می خواسته ام و نه به آن فرمان داده ام؟!. معاویه گفت: شمشیرت را برگیر. به جان خودم قسم، هنگامی که شمشیرت را در برابر مردی از بنی عبد مناف که دیروز بچه هایش را کشته ای می افکنی دیگر هیچ کار از دستت برنیاید. عبید اللّه بن عباس گفت: پنداری او را به انتقام خون پسرانم خواهم کشت؟ یکی از فرزندان عبید اللّه بن عباس که در مجلس حاضر بود گفت: ما به انتقام خون آن دو جز یزید و عبد اللّه پسران معاویه را نخواهیم کشت. معاویه خندید و گفت: یزید و عبد اللّه چه گناهی کرده اند؟

توضیح

جوهری گوید: النقیبۀ به معنای نفْس است. گویند: فلانی میمون النقیبۀ است هرگاه نفس و سرشتی مبارک داشته باشد. و ابن سکیت گوید: هرگاه کارش مبارک باشد و در آنچه تلاش می­کند موفق و پیروز شود. و ثعلب گوید: هرگاه مشورت او مبارک باشد. پایان سخن. و «راغ الثعلب روغاً»: یعنی روباه با سرعت و حیله به طرف چپ و راست رفت. «سخّره تسخیراً» یعنی او را به کاری بی مزد وادار کرد و «تسخره» نیز همین معنا را دارد. «الإغذاذ فی السیر» یعنی شتافتن. تداعت الحیطان للخراب: یعنی دیوار ویران و خراب شد.

روایت902.

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: عقیل بن ابی طالب،

ص: 21

عَلَیْهِ السَّلَامُ، حِینَ بَلَغَهُ خِذْلَانُ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ تَقَاعُدُهُمْ بِهِ:

لِعَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، مِنْ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ: سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْکَ، فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ جَارُکَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ، وَ عَاصِمُکَ مِنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ، وَ عَلَی کُلِّ حَالٍ. إِنِّی خَرَجْتُ إِلَی مَکَّةَ مُعْتَمِراً، فَلَقِیتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ، فِی نَحْوٍ مِنْ أَرْبَعِینَ شَابّاً مِنْ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ، فَعَرَفْتُ الْمُنْکَرَ فِی وُجُوهِهِمْ. فَقُلْتُ:

إِلَی أَیْنَ یَا أَبْنَاءَ الشَّانِئِینَ، أَ بِمُعَاوِیَةَ تَلْحَقُونَ؟ عَدَاوَةً وَ اللَّهِ مِنْکُمْ قَدِیماً، غَیْرَ مُسْتَنْکَرٍ، تُرِیدُونَ بِهَا إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ، وَ تَبْدِیلَ أَمْرِهِ. فَأَسْمَعَنِی الْقَوْمُ، وَ أَسْمَعْتُهُمْ.

فَلَمَّا قَدِمْتُ مَکَّةَ، سَمِعْتُ أَهْلَهَا یَتَحَدَّثُونَ: أَنَّ الضَّحَّاکَ بْنَ قَیْسٍ، أَغَارَ عَلَی الْحِیرَةِ، فَاحْتَمَلَ مِنْ أَمْوَالِهَا مَا شَاءَ، ثُمَّ انْکَفَأَ رَاجِعاً سَالِماً. فَأُفٍّ لِحَیَاةٍ (1) فِی دَهْرٍ جَرَّأَ عَلَیْکَ الضَّحَّاکُ، وَ مَا الضَّحَّاکُ؟! فَقْعٌ بِقَرْقَرٍ، وَ قَدْ تَوَهَّمْتُ حَیْثُ بَلَغَنِی ذَلِکَ، أَنَّ شِیعَتَکَ وَ أَنْصَارَکَ خَذَلُوکَ، فَاکْتُبْ إِلَیَّ یَا ابْنَ أُمِّی بِرَأْیِکَ، فَإِنْ کُنْتَ الْمَوْتَ تُرِیدُ، تَحَمَّلْتُ إِلَیْکَ بِبَنِی أَخِیکَ وَ وُلْدِ أَبِیکَ، فَعِشْنَا مَعَکَ مَا عِشْتَ، وَ مِتْنَا مَعَکَ إِذَا مِتَّ، فَوَ اللَّهِ مَا أُحِبُّ أَنْ أَبْقَی فِی الدُّنْیَا بَعْدَکَ فُوَاقاً، وَ أُقْسِمُ بِالْأَعَزِّ الْأَجَلِّ، أَنَّ عَیْشاً نَعِیشُهُ بَعْدَکَ فِی الْحَیَاةِ، لَغَیْرُ هَنِی ءٍ وَ لَا مَرِی ءٍ وَ لَا نَجِیعٍ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

ص: 22

هنگامی که خبر یافت که مردم کوفه امیر المؤمنین علی علیه السلام را خوار و زبون واگذاشته اند به او نوشت: به بنده خدا علی امیر المؤمنین از عقیل بن ابی طالب. سلام خداوند بر تو باد. سپاس خدایی را به جای می آورم که هیچ خدایی جز او نیست.

اما بعد، خدای تعالی تو را از بدی نگهدارد و در هر حال از مکروه در امان دارد. برای گزاردن عمره به مکه رفته بودم. عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح را با حدود چهل جوان از فرزندان طلقاء(قریش) دیدم و نشان انکار در چهره های ایشان مشاهده کردم. گفتم: ای نابکارزادگان به کجا می روید؟ آیا قصد پیوستن به معاویه دارید؟ به خدا سوگند دشمنی شما دیرینه و انکارناپذیر است. آیا می خواهید نور خدا را خاموش کنید و کار او دگرگون سازید؟ آنان مرا به زشتی یاد کردند و من نیز ناسزایشان گفتم.

در مکه که بودم از مردمش شنیدم که ضحاک بن قیس به حیره حمله کرده و هر چه خواسته از اموال مردم را تاراج کرده و بی هیچ آسیبی بازگشته است. بدا روزگاری که کسی چون ضحاک را بر تو چیره گرداند. و این ضحاک کیست؟ زبون بی ریشه ای چون قارچی بی ارزش در بیابانی. وقتی که این خبر شنیدم با خود گفتم مگر شیعیان و یارانت تو را واگذاشته اند. ای برادر تصمیم خویش به من بنویس، اگر می خواهی تن به مرگ دهی برادرزادگان و برادرانت را به نزد تو آرم که تا زنده ای ما نیز زنده باشیم و چون تو را مرگ در رسد ساعتی بعد از تو در دنیا نباشیم. به خدای عز و جلّ سوگند که زندگی بعد از تو هرگز به کام ما گوارا نباشد و دلپذیر نیاید. سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد.

امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ او نوشت:

ص: 22

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، إِلَی عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، سَلَامٌ عَلَیْکَ، فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ:

أَمَّا بَعْدُ، کَلَأَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ کِلَاءَةَ مَنْ یَخْشَاهُ بِالْغَیْبِ، إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ قَدْ وَصَلَ إِلَیَّ کِتَابُکَ مَعَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُبَیْدٍ الْأَزْدِیِّ، تَذْکُرُ فِیهِ أَنَّکَ لَقِیتَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ [سَعْدِ بْنِ] أَبِی سَرْحٍ، مُقْبِلًا مِنْ «قُدَیْدٍ» فِی نَحْوٍ مِنْ أَرْبَعِینَ فَارِساً مِنْ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ، مُتَوَجِّهِینَ إِلَی جِهَةِ الْغَرْبِ، وَ أَنَّ ابْنَ أَبِی سَرْحٍ، طَالَ مَا کَادَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ کِتَابَهُ، وَ صَدَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ بَغَاهَا عِوَجاً، فَدَعِ ابْنَ أَبِی سَرْحٍ، وَ دَعْ عَنْکَ قُرَیْشاً وَ خَلِّهِمْ وَ تَرْکَاضَهُمْ فِی الضَّلَالِ وَ تَجْوَالَهُمْ فِی الشِّقَاقِ.

أَلَا وَ إِنَّ الْعَرَبَ قَدِ اجْتَمَعَتْ عَلَی حَرْبِ أَخِیکَ الْیَوْمَ، اجْتِمَاعَهَا عَلَی حَرْبِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ الْیَوْمِ، فَأَصْبَحُوا قَدْ جَهِلُوا حَقَّهُ، وَ جَحَدُوا فَضْلَهُ وَ بَادَءُوهُ الْعَدَاوَةَ، وَ نَصَبُوا لَهُ الْحَرْبَ، وَ جَهَدُوا عَلَیْهِ کُلَّ الْجَهْدِ، وَ جَرُّوا إِلَیْهِ جَیْشَ الْأَحْزَابِ. اللَّهُمَّ فَاجْزِ قُرَیْشاً عَنِّی الْجَوَازِیَ؛ فَقَدْ قَطَعَتْ رَحِمِی، وَ تَظَاهَرَتْ عَلَیَّ، وَ دَفَعَتْنِی عَنْ حَقِّی، وَ سَلَبَتْنِی سُلْطَانَ ابْنِ أُمِّی، وَ سَلَّمَتْ ذَلِکَ إِلَی مَنْ لَیْسَ مِثْلِی فِی قَرَابَتِی مِنَ الرَّسُولِ، وَ سَابِقَتِی فِی الْإِسْلَامِ، إِلَّا أَنْ یَدَّعِیَ مُدَّعٍ مَا لَا أَعْرِفُهُ، وَ لَا أَظُنُّ اللَّهَ یَعْرِفُهُ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ.

وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ غَارَةِ الضَّحَّاکِ عَلَی أَهْلِ الْحِیرَةِ، فَهُوَ أَقَلُّ وَ أَذَلُّ مِنْ أَنْ یَلُمَّ بِهَا، أَوْ یَدْنُوَ مِنْهَا، وَ لَکِنَّهُ قَدْ کَانَ أَقْبَلَ فِی جَرِیدَةِ خَیْلٍ، فَأَخَذَ عَلَی السَّمَاوَةِ، حَتَّی مَرَّ بِوَاقِصَةَ وَ شُرَافَ وَ الْقُطْقُطَانَةِ، فَمَا وَالَی ذَلِکَ الصُّقْعَ (1)، فَوَجَّهْتُ إِلَیْهِ جُنْداً کَثِیفاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ، فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَّ هَارِباً، فَاتَّبَعُوهُ، فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ الطَّرِیقِ، وَ قَدْ أَمْعَنَ، وَ کَانَ ذَلِکَ حِینَ طَفَّلَتِ الشَّمْسُ لِلْإِیَابِ، فَتَنَاوَشَ الْقِتَالُ قَلِیلًا کَلَا وَ لَا، فَلَمْ یَصْبِرْ لِوَقْعِ الْمَشْرَفِیَّةِ، وَ وَلَّی هَارِباً، وَ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِهِ بَضْعَةَ

ص: 23

بسم الله الرحمن الرحیم. از بنده خدا علی امیر المؤمنین به عقیل بن ابی طالب. سلام بر تو باد. خداوندی را که هیچ خدایی جز او نیست می ستایم:

اما بعد، خداوند ما و تو را از بد نگه دارد چونان کسی که از او به دل بیمناک است، خدایی ستوده و بزرگ است. نامه ات همراه عبد الرحمن بن عبید ازدی رسید. گفته بودی که عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح را دیده ای که با حدود چهل مرد جوان از فرزندان طلقاء(قریش) از قدید رهسپار مغرب (شام) بوده. ابن ابی سرح مدت­ها با خدا و پیامبرش و کتابش دشمنی ورزیده و مردم را از راه خدا بازداشته و منحرف کرده است. پس ابن ابی سرح را واگذار و قریش را نیز رها کن تا همچنان در گمراهی خویش روان باشند و در دشمنی و خلاف دوان.

هرآینه عرب برای جنگ با برادرت دست اتحاد به هم داده اند، همچنان که در گذشته هم برای جنگ با پیامبر خدا دست اتحاد به هم داده بودند و حق او را نشناختند و فضلش را انکار کردند و دشمنی با او آغاز نهادند و جنگ با او در پیوستند و کوشیدند و سخت کوشیدند و لشکرهای احزاب را به سوی او در حرکت آوردند. بار خدایا قریش را کیفری از کیفرهای خود ده که رشته خویشاوندی با مرا بریدند و بر ضد من همدست شدند و مرا از حقی که داشتم دور ساختند و آن فرمانروایی پسر مادرم را از من ربودند و آن را به کسی دادند که نه در خویشاوندی با رسول خدا همانند من بود و نه سابقه اش در اسلام. مگر مردی مدعی ادعای چیزی کند که مرا از آن آگاهی نباشد و نپندارم که خدا هم بدان معترف باشد. در هر حال سپاس و ستایش برای خداوند است.

اما آنچه از حمله ضحاک بن قیس بر مردم حیره گفتی، ضحاک بسی کمتر و حقیرتر از آن است که در حیره جای کُند یا حتی به آن نزدیک شود، بلکه او با چند سوار آمد، قصد سماوه داشت و بر واقصه و شراف و قطقطانه و حوالی آن گذشت. من سپاهی گران از مسلمانان بر سرش فرستادم. چون خبر به او رسید گریخت و با آنکه دور شده بود به او رسیدند و خورشید نزدیک به غروب بود. میان دو گروه اندک پیکاری در گرفت ولی ضحاک و یارانش تاب شمشیرهای ما نیاوردند و پا به گریز نهادند در حالی که

ص: 23

عَشَرَ رَجُلًا، بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ، فَلَأْیاً بِلَأْیٍ مَا نَجَا.

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَنِی أَنْ أَکْتُبَ إِلَیْکَ بِرَأْیِی فِیمَا أَنَا فِیهِ: فَإِنَّ رَأْیِی جِهَادُ الْمُحِلِّینَ حَتَّی أَلْقَی اللَّهَ، لَا یَزِیدُنِی کَثْرَةُ النَّاسِ مَعِی عِزَّةً، وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّی وَحْشَةً؛ لِأَنِّی مُحِقٌّ، وَ اللَّهُ مَعَ الْمُحِقِّ. وَ وَ اللَّهِ مَا أَکْرَهُ الْمَوْتَ عَلَی الْحَقِّ، وَ مَا الْخَیْرُ کُلُّهُ إِلَّا بَعْدَ الْمَوْتِ، لِمَنْ کَانَ مُحِقّاً.

وَ أَمَّا مَا عَرَضْتَ بِهِ مَسِیرَکَ إِلَیَّ بِبَنِیکَ وَ بَنِی أَبِیکَ، فَلَا حَاجَةَ لِی فِی ذَلِکَ، فَأَقِمْ رَاشِداً مَحْمُوداً، فَوَ اللَّهِ مَا أُحِبُّ أَنْ تَهْلِکُوا مَعِی إِنْ هَلَکْتُ، وَ لَا تَحْسَبَنَّ ابْنَ أُمِّکَ وَ إِنْ أَسْلَمَهُ النَّاسُ مُتَخَشِّعاً، وَ لَا مُتَضَرِّعاً، إِنَّهُ لَکُمَا قَالَ أَخُو بَنِی سُلَیْمٍ:

فَإِنْ تَسْأَلِینِی کَیْفَ أَنْتَ فَإِنَّنِی*** صَبُورٌ عَلَی رَیْبِ الزَّمَانِ صَلِیبٌ

یَعِزُّ عَلَیَّ أَنْ تُرَی بِی کَآبَةٌ*** فَیَشْمَتَ عَادٍ أَوْ یُسَاءَ حَبِیبٌ

نوزده تن از یارانش کشته شده بودند. باقی دل خسته و تن خسته پس از آنکه کارشان به جان رسیده بود و جز رمقی بیش نداشتند، پس از رنج و تلاش بسیار نجات یافتند.

اما اینکه از من خواسته ای که رأی خویش را درباره وضعی که در آن هستم برایت بنویسم، رأی من جهاد با پیمان شکنان است تا زمانی که با خدا دیدار کنم. در این راه اگر شمار یارانم افزون باشد بر عزت من نیفزاید و اگر از گرد من بپراکنند هراسان نشوم زیرا که من بر حقم و خدا همراه کسی است که بر حق باشد. به خدا سوگند که در راه حق مرگ را ناخوش ندارم که پس از مرگ هر خیر که باشد از آن کسی است که بر حق است و من بر حقم.

و اما پیشنهاد کرده بودی که با فرزندان و برادرانت به یاری من بیایی. مرا بدان نیازی نیست و در همان جای که هستی ره یافته و پسندیده بمان. به خدا سوگند که دوست ندارم که اگر من هلاک می شوم شما نیز به هلاکت برسید. و مپندار که برادرت هر چند مردم او را واگذارند و بروند اظهار خشوع و تضرع کند. من همانند آن کسم که آن شاعر بنی سلیم گوید:

- اگر از من بپرسی که چگونه ای، من در برابر سختی روزگار شکیبایم وپایدار

- بر من دشوار است که اندوهناک دیده شوم تا دشمنم شماتت کند و دوست اندوهناک گردد.(1)

روایت903.

نهج البلاغه: قسمتی از این نامه فوق به این صورت روایت شده است:

من سپاهی انبوه از مسلمانان بر سرش فرستادم. چون خبر به او رسید شتابان فرار کرد و با حالت پشیمانی روی گردانید. در یکی از راه­ها به او رسیدند در زمانی که خورشید نزدیک به غروب بود. میان دو گروه اندک پیکاری در گرفت. باقی دل خسته و تن خسته پس از آنکه کارشان به جان رسیده بود و جز رمقی بیش نداشتند، پس از رنج و تلاش بسیار نجات یافتند.

و قریش را نیز رها کن تا همچنان در گمراهی خویش روان باشند و در دشمنی و خلاف دوان و در گمراهی سرکش و چموش. هرآینه عرب برای جنگ با من دست اتحاد به هم داده اند، همچنان که در گذشته هم برای جنگ با پیامبر صلی الله علیه و آله دست اتحاد به هم داده بودند. پس کیفرها قریش را از جانب من کیفر دهد! که رشته خویشاوندی با مرا بریدند و آن فرمانروایی را که میراث پسر مادرم بود از من ربودند.

اما اینکه از رأی من در باب جنگ پرسیدی، رأی من جهاد با پیمان شکنان است تا زمانی که با خدا

ص: 24

أَلْقَی اللَّهَ، لَا یَزِیدُنِی کَثْرَةُ النَّاسِ حَوْلِی عِزَّةً، وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّی وَحْشَةً، وَ لَا تَحْسَبَنَّ ابْنَ أَبِیکَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ النَّاسُ مُتَضَرِّعاً مُتَخَشِّعاً، وَ لَا مُقِرّاً لِلضَّیْمِ وَاهِناً، وَ لَا سَلِسَ الزِّمَامِ لِلْقَائِدِ وَ لَا وَطِئَ الظَّهْرِ لِلرَّاکِبِ الْمُقْتَعِدِ، وَ لَکِنَّهُ کَمَا قَالَ أَخُو بَنِی سُلَیْمٍ، ثُمَّ ذَکَرَ الْبَیْتَیْنِ..

دیدار کنم. در این راه اگر شمار یارانم افزون باشد بر عزت من نیفزاید و اگر از گرد من بپراکنند هراسان نشوم و مپندار که برادرت هر چند مردم او را واگذارند و بروند اظهار خشوع و تضرع کند یا به زیر بار ستم در آید یا زمام کار خود به دست دیگری سپارد یا برای سواری دیگران پشت خم کند. بلکه او آنچنان است که آن شاعر بنی سلیم گفته است... (1)

توضیح

فرموده امام «فقع بقرقر» شاید خبر «إنّ» باشد و فرموده ایشان «و ما الضحاک» جمله معترضه است. جوهری گوید: «الفَقع» نوعی گیاه است و نیز «الفِقع» با کسره به همین معنا است. و مرد خوار و ذلیل را بدان تشبیه می­کنند و گفته می­شود: هو فقع قرقر؛ زیرا چهارپایان با پاهایشان بدان ضربه می­زنند. نابغه در هجو نعمان بن منذر سروده است:

- از بنی شقیقه با من سخن بگویید که مانع از این نمی­شوند که قارچ سفید در زمین نرم و هموار از بین برود.

و گوید: «القرقر» یعنی زمین نرم و هموار. «الفواق» با ضمه و فتحه: زمانی معادل فاصله میان دو بار دوشیدن شتر است. «الترکاض و التجوال» با فتحه تاء در هر دو مبالغه در «الرکض و الجولان» است. «الرکض» به معنای تکان دادن پا است، و رکضت الفرس برجلی: یعنی اسب را تحریک کردم تا بدود. سپس استعمال آن بسیار شده تا جایی که گفته­اند: رکض الفرس هرگاه اسب بدود. و «واو» در هر دو کلمه ممکن است به معنای «مع» باشد و ممکن است «واو» عطف باشد.

و لفظ «الجماح» (چموشی) به اعتبار مخالفت زیاد آن­ها با حق و حرکت آنان در بیابان نادانی و خارج شدن از مسیر عدالت، استعاره آورده شده است. که از این سخنشان است: «جمح الفرس» هرگاه اسب بر سوار غلبه پیدا کند و سوار نتواند اسب را بازدارد. و احتمال دارد از «جمح» به معنای شتافت، باشد. همانگونه که جوهری این معنا را ذکر کرده است.

و در فرموده امام علیه السلام: «فجزت قریشاً عنی الجوازی» الجوازی جمع جازیۀ است. یعنی: هر بلا و سختی و ص: 25

مصیبة، أی: جعل اللّه هذه الدّواهی کلّها، جزاء قریش بما صنعت.

و قال ابن أبی الحدید: «سلطان ابن أمّی»: یعنی به الخلافة، و ابن أمّه، هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، لأنّهما ابنا فاطمة بنت عمرو بن عمران بن مخزوم، أمّ عبد اللّه و أبی طالب، و لم یقل سلطان ابن أبی، لأنّ غیر أبی طالب من الأعمام، تشرکه فی النسبة إلی عبد المطلب.

و قال الراوندی: یعنی نفسه؛ لأنّه ابن أمّ نفسه، و لا یخفی ما فیه.

و قیل: لأنّ فاطمة بنت أسد کانت تربّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین کفله أبو طالب، فهی کالأمّ له.

و یحتمل أن یکون المراد «سلطان أخی»: مجازا و مبالغة فی تأکّد الأخوّة التی جرت بینه و بین النّبی صلّی اللّه علیه و آله، و إشارة إلی حدیث المنزلة، و قوله تعالی حکایة عن هارون: یا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی و قد مرّ بعض ما یؤیّد هذا الوجه.

و واقصة: موضع بطریق الکوفة، و اسم مواضع أخری. و شراف کقطام:

موضع و ماء لبنی أسد أو جبل عال. و کغراب: ماء. و القطاقط و القطقط و القطقطانة بضمّهما موضع الأصرة بالکوفة، کانت سجن النعمان بن المنذر.

[قوله علیه السلام: ] «فما والی ذلک» أی: قاربه. و یقال: أمعن الفرس، أی: تباعد فی عدوه. و قال الجوهری: تطفیل الشّمس: میلها للغروب. و الطفل بالتحریک: بعد العصر إذا طفلت الشمس للغروب. و الإیاب: الرجوع، أی:

الرجوع إلی ما کانت علیه فی اللّیلة التی قبلها. و قال الجوهری: آبت الشمس لغة فی غابت. و تفسیر الراوندی بالزوال بعید.

و قال الجوهری: المناوشة: فی القتال، و ذلک إذا تدانی الفریقان.

و التناوش: التناول.

ص: 26

مصیبتی، قریش را به خاطر آنچه کردند کیفر دهاد!. یعنی: خداوند همه این بلایا و مصیبت­ها را مجازات قریش به سبب آنچه انجام داده بودند، قرار دهاد!

ابن ابی الحدید گوید: «سلطان ابن امّی» مقصود امام از این سخن خلافت بوده است. و ابن امّ (برادر) ایشان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. زیرا هر دوی ایشان پسر فاطمه دختر عمرو بن عمران بن مخزوم، مادر عبدالله و ابوطالب هستند. و نفرمود «سلطان ابن ابی» زیرا عموهای غیر ابوطالب نیز در نسبت تا عبدالمطلب شریک هستند.

راوندی گوید: مقصود ایشان خودش بوده است زیرا امام، پسر مادر خودش است!. اشکال این سخن پوشیده نیست.

و گفته شده: با توجه به اینکه فاطمه دختر اسد، رسول خدا صلی الله علیه و آله را پرورش می­داد - آن هنگام که ابوطالب مخارج او را بر عهده گرفته بود -، پس به مانند مادر ایشان بود.

و احتمال دارد مقصود «سلطان أخی» باشد. یعنی مجازا و به جهت مبالغه در تایید اخوتی باشد که میان او و پیامبر صلی الله علیه و آله ایجاد شده بود، ، و اشاره به حدیث منزلت و فرموده خداوند متعال داشته باشد که از هارون حکایت می­کند و می­ فرماید: «یا ابن أمّ إنّ القوم استضعفونی»(1){ای فرزند مادرم، این قوم، مرا ناتوان یافتند.} و پیش­تر برخی مطالبی که این معنا را تایید می­کند، بیان کردیم.

«واقصۀ»: مکانی در مسیر کوفه، و نام مکان دیگری است. و «شَراف» بر وزن قَطام: مکان و آبی برای بنی اسد یا کوه بلندی است. و بر وزن غُراب: نام آبی است. و قطاقط و قطقط و قطقطانۀ با ضمه دو قاف مکان حبس در کوفه است که زندان نعمان بن منذر بود.

فرموده امام علیه السلام: «فما والی ذلک» یعنی مناطق اطراف و نزدیک بدان. و گفته می­شود: امعن الفرس یعنی: اسب در دویدن خود دور شد. و جوهری گوید: «تطفیل الشمس» مایل شدن خورشید به سوی غروب است. و «الطفل» با حرکت فاء: بعد از عصر است زمانی که خورشید برای غروب متمایل می­شود. و «الایاب» یعنی بازگشت. یعنی: بازگشت به حالتی که در شب گذشته داشته است. و جوهری گوید: «آبت الشمس» لغتی در «غابت» است. و تفسیر رواندی به معنای ظهر، بعید است.

جوهری گوید: «المناوشۀ» در جنگ است و آن زمانی است که دو گروه جنگی به هم نزدیک شوند. و «التناوش» به معنای گرفتن است.

ص: 26

قوله علیه السلام: «شیئا کلا و لا»: قال ابن أبی الحدید: أی: شیئا قلیلا کلا شی ء. و موضع «کلا و لا». نصب؛ لأنّه صفة «شیئا»، و هی کلمة یقال لما یستقصر جدا. و المعروف عند أهل اللغة «کلا و ذا»، قال ابن هانی المغربی:

و أسرع فی العین من لحظة و أقصر فی السمع من لا و ذا

و فی شعر الکمیت:

کلا و کذا [تغمیضة ثم هجتم لدی حین أن کانوا إلی النوم أفقرا]

و قد رویت فی نهج البلاغة کذلک، إلّا أن فی أکثر النسخ «کلا و لا»، و من الناس من یرویها «کلا و لات»، و هی حرف أجری مجری «لیس»، و لا یجی ء إلّا مع حین، إلّا أن یحذف فی شعر. و من الرواة من یرویها «کلا و لأی». و لأی. فعل معناه: أبطأ.

و قال ابن میثم: قوله علیه السلام «کلا و لا»، تشبیه بالقلیل السّریع الفناء، و ذلک لأنّ «لا و لا» لفظان قصیران قلیلان فی المسموع، و استشهد بقول ابن هانی.

أقول: و یحتمل أن یکون المعنی شیئا کلا شی ء، و لیس بلا شی ء، أو یکون العطف للتأکید. و الموقف هنا مصدر.

و المشرفیة بالفتح: سیوف نسبت إلی مشارف، و هی قری من أرض العرب.

و فی النهایة: الجرض بالتحریک: أن تبلغ الروح الحلق. و الإنسان جریض. و فی الصّحاح: الجرض بالتّحریک: الرّیق یغصّ به، یقال: جرض بریقه: ابتلع ریقه علی همّ و حزن بالجهد. و الجریض: الغصّة. و مات فلان جریضا أی مغموما.

و قال: خنقه و أخنقه و خنّقه، و موضعه من العنق، مخنّق. یقال: بلغ منه المخنّق، و أخذت بمخنّقه و خناقه أی: حلقه.

ص: 27

درباره فرموده امام علیه السلام: «شیئاً کلا ولا» ابن ابی الحدید گوید: یعنی چیز اندکی که مانند هیچ چیز است. و مکان اعرابی «کلا ولا» نصب است زیرا صفت «شیئاً» است و آن کلمه­ای است که برای چیزی گفته می­شود که بسیار کوتاه و کوچک باشد. و در نزد اهل زبان «کلا وذا» معروف و شناخته شده است. ابن هانی مغربی سروده است:

- در چشم از یک لحظه سریع تر و در گوش از لا و ذا کوتاه­تر است.

و در شعر کمیت:

- خوابی کوتاه همچون لا و ذا داشتید سپس هجوم بردید زمانی که به خواب بیشتر نیاز داشتید .

و در نهج البلاغه این­چنین روایت شده است، اما در بیشتر نسخه­ها «کلا ولا» ذکر شده و برخی از مردم به صورت «کلا ولات» روایت کرده­اند و آن حرفی است که در مکان «لیس» می­آید و فقط همراه با «حین» ذکر می­شود جز اینکه در شعر حذف می­شود. و برخی راویان آن را به صورت «کلا ولأی» روایت کرده­اند. و «لإی» فعلی است به معنای: درنگ کرد.

ابن میثم گوید: فرموده امام علیه السلام «کلا ولا» تشبیه به اندکی است که خیلی زود از بین می­رود و تمام می­شود. و آن بدین خاطر است که «لا ولا» دو لفظ کوتاه هستند که در شنیدن کوتاه و اندک­اند و شعر ابن هانی را به عنوان شاهد آورده است.

می گویم: و احتمال دارد معنی آن: چیزی همانند هیچ چیز باشد نه هیچ چیز. یا اینکه عطف برای تاکید باشد. و موقف در اینجا مصدر است.

«المشرفیۀ» با فتحه: شمشیرهایی است که به مشارف نسبت داده می­شود و آن روستاهایی در سرزمین عرب است.

در نهایۀ آمده است: «الجَرَض»: حالتی است که جان به گلو برسد و انسان جریض است. و در صحاح آمده است: «الجرض»: آب دهان که گلو را بگیرد. گفته می­شود: جرض بریقه یعنی: آب دهان خود را بر اثر غم و اندوه به سختی بلعید. و «الجریض» یعنی غم و غصه. و مات فلان جریضاً یعنی: فلانی بر اثر غم و اندوه مُرد.

و گوید: خنقه و اخنقه و خنّقه و مکان آن در گردن «مخنّق» است. گفته می­شود: بلغ منه المخنّق و اخذت لمخنّقه و خناقه، یعنی: گلویش را گرفت.

ص: 27

و قال ابن میثم: «لأیا» مصدر، و العامل محذوف. و ما مصدریة فی موضع الفاعل، و التقدیر: فلأی لأیا نجاؤه، أی: عسر و أبطأ. و قوله: «بلأی» أی:

مقرونا بلأی، أی: شدّة بعد شدّة.

و قال الکیدری: «ما» زائدة. و تقدیر الکلام فنجا لأیا، أی: صاحب لأی، أی: فی حال کونه صاحب جهد و مشقّة متلبّسة بمثلها، أی: نجا فی حال تضاعف الشّدائد.

و قال الراوندی: نصب «لأیا» علی الظرف. و تفید ما الزائدة فی الکلام إبهاما، أی: بعد شدّة و إبطاء و نجا.

قوله علیه السلام: «قتال المحلّین» أی: البغاة. قال الجوهری: أحلّ، أی: خرج إلی الحلّ، أو من میثاق کان علیه، و منه قول زهیر:

[جعلنا القنان عن یمین و حزنه] و کم بالقنان من محلّ و محرم

و قال: أسلمه، أی: خذله.

قوله علیه السلام: «و لا مقرّا للضّیم» أی: راضیا بالظلم، صابرا علیه.

و السلس: السهل، اللین المنقاد. «و لا وطئ الظهر» أی: متهیّئا للرکوب. و مقتعد البعیر: راکبه. و الصّلیب: الشدید.

ابن میثم گوید: «لأیاً» مصدر است و عامل آن محذوف است. و «ما» مصدریه در مکان فاعل است. و تقدیر آن بدین گونه است: فلأی لأیاً نجاءه، یعنی: سخت شد و درنگ کرد. و فرموده ایشان «بلأی» یعنی: مقروناً بلأی، یعنی: سختی بعد از سختی.

و کیدری گوید: «ما» زائده است و تقدیر سخن اینگونه است: «فنجا لأیاً»، یعنی: صاحب لأی، یعنی: در حالتی که صاحب سختی و مشقتی باشد که با مشقتی مانند آن همراه و پوشیده گردد، یعنی: درحالت چند برابر شدن سختی­ها نجات یافت .

راوندی گوید: نصب «لأیاً» بنا به ظرف بودن است و «ما» زائده در کلام مفید ابهام است، یعنی: پس از سختی و درنگی و نجات یافت.

فرموده امام علیه السلام: «قتال المحلّین» یعنی: سرکشان. جوهری گوید: «احلّ» یعنی: از پیمان یا از عهدی که بر خود ملزم کرده بود خارج شد. و از این کلمه سخن زهیر است که سروده است:

- نیزه­ها را در راست و در زمین­های سخت و بلند قرار دادیم و چه بسیار نیزه­هایی که خارج کننده از پیمانها و یا داخل کننده به پیمانهاست.

و گوید: «اسلمه» یعنی او را خوار و زبون کرد. فرموده امام علیه السلام: «و لا مقرّاً بالضیم» یعنی: راضی به ظلم نمی­شود و نسبت بدان صبر پیشه نمی­کند. «السلسل» یعنی: آسان و نرم و فرمان­پذیر. «و لا وطئ الظهر» یعنی: آماده برای سواری دادن. و «مقتعد البعیر» یعنی: کسی که سوار بر شتر می­شود. و «الصلیب» به معنای سخت است.

روایت904.

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: از کتاب الغارات و او با اسناد به جندب ازدی از پدرش روایت کرده که گوید: نخستین حمله به عراق، حمله ضحاک بن قیس بود. ضحاک به جنگ مردم عراق آمد، و این بعد از واقعه حَکَمین و پیش از جنگ با نهروانیان روی داد. ماجرا از این قرار بود که وقتی به معاویه خبر رسید که علی علیه السلام بعد از رأی دادن آن

ص: 28

الْحَکَمَیْنِ، تَحَمَّلَ إِلَیْهِ مُقْبِلًا هَالَهُ ذَلِکَ، فَخَرَجَ مِنْ دِمَشْقَ مُعَسْکَراً، وَ بَعَثَ إِلَی کُوَرِ الشَّامِ، فَصَاحَ بِهَا [فِیهَا «خ ل»] أَنَّ عَلِیّاً قَدْ سَارَ إِلَیْکُمْ. وَ کَتَبَ إِلَیْهِمْ نُسْخَةً وَاحِدَةً، فَقُرِئَتْ عَلَی النَّاسِ؛ أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّا کُنَّا کَتَبْنَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ عَلِیٍّ کِتَاباً، وَ شَرَطْنَا فِیهِ شُرُوطاً، وَ حَکَّمْنَا رَجُلَیْنِ یَحْکُمَانِ عَلَیْنَا وَ عَلَیْهِ بِحُکْمِ الْکِتَابِ، لَا یَعْدُوَانِهِ، وَ جَعَلْنَا عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ عَلَی مَنْ نَکَثَ الْعَهْدَ، وَ لَمْ یُمْضِ الْحُکْمَ، وَ إِنَّ حَکَمِیَ الَّذِی کُنْتُ حَکَّمْتُهُ أَثْبَتَنِی، وَ إِنَّ حَکَمَهُ خَلَعَهُ، وَ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ ظَالِماً، «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ» تَجَهَّزُوا لِلْحَرْبِ، بِأَحْسَنِ الْجَهَازِ، وَ أَعِدُّوا آلَةَ الْقِتَالِ، وَ أَقْبِلُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ کُسَالَی وَ نَشَاطاً، یَسَّرَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ.

فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ نَاسٌ مِنْ کُلِّ کُورَةٍ، وَ أَرَادُوا الْمَسِیرَ إِلَی صِفِّینَ، فَاسْتَشَارَهُمْ فَاخْتَلَفُوا فِی ذَلِکَ، فَمَکَثُوا یُجِیلُونَ الرَّأْیَ یَوْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةً، حَتَّی قَدِمَتْ عَلَیْهِمْ عُیُونُهُمْ، أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ اخْتَلَفَ عَلَیْهِ أَصْحَابُهُ، فَفَارَقَتْهُ مِنْهُ فِرْقَةٌ أَنْکَرَتْ أَمْرَ الْحُکُومَةِ، وَ أَنَّهُ قَدْ رَجَعَ عَنْکُمْ إِلَیْهِمْ، فَکَبَّرَ النَّاسُ سُرُوراً لِانْصِرَافِهِ عَنْهُمْ، وَ مَا أُلْقِیَ مِنَ الْخِلَافِ بَیْنَهُمْ.

فَلَمْ یَزَلْ مُعَاوِیَةُ مُعَسْکَراً فِی مَکَانِهِ، حَتَّی جَاءَ الْخَبَرُ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَدْ قَتَلَ أُولَئِکَ الْخَوَارِجَ، وَ أَنَّهُ أَرَادَ بَعْدَ قَتْلِهِمْ أَنْ یُقْبِلَ إِلَیْهِ بِالنَّاسِ، وَ أَنَّهُمْ اسْتَنْظَرُوهُ وَ دَافَعُوهُ، فَسُرَّ بِذَلِکَ هُوَ وَ مَنْ قِبَلَهُ مِنَ النَّاسِ.

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَسْعَدَةَ قَالَ: جَاءَنَا کِتَابُ عُمَارَةَ بْنِ عُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ مِنَ الْکُوفَةِ، وَ نَحْنُ مُعَسْکَرُونَ مَعَ مُعَاوِیَةَ نَتَخَوَّفُ أَنْ یَفْرُغَ عَلِیٌّ مِنْ خَارِجَتِهِ، ثُمَّ یُقْبِلَ إِلَیْنَا، وَ کَانَ فِی کِتَابِهِ: أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ عَلِیّاً خَرَجَ عَلَیْهِ عِلِیَّةُ أَصْحَابِهِ وَ نُسَّاکُهُمْ، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَتَلَهُمْ، وَ قَدْ فَسَدَ عَلَیْهِ جُنْدُهُ وَ أَهْلُ مِصْرِهِ، وَ وَقَعَتْ بَیْنَهُمُ الْعَدَاوَةُ وَ تَفَرَّقُوا أَشَدَّ الْفُرْقَةِ، فَأَحْبَبْتُ إِعْلَامَکَ. وَ السَّلَامُ.

قَالَ فَقَرَأَهُ [مُعَاوِیَةُ] عَلَی أَخِیهِ وَ عَلَی أَبِی الْأَعْوَرِ، ثُمَّ نَظَرَ إِلَی أَخِیهِ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ وَ قَالَ: لَقَدْ رَضِیَ أَخُوکَ أَنْ یَکُونَ لَنَا عَیْناً. قَالَ: فَضَحِکَ الْوَلِیدُ وَ قَالَ:

ص: 29

دو حکم، قصد نبرد کرده و رهسپار شام می شود ترسید و در بیرون دمشق لشکرگاه بر پای کرد و به اطراف شام منادیان فرستاد و فریاد بر آورد که اینک علی علیه السلام رهسپار شام است آن گاه نامه ای یکسان برای همه جا نوشت و فرمان داد که برای مردم بخوانند. در نامه چنین آمده بود:

اما بعد، ما و علی پیمانی نوشته و شروطی گذاشته بودیم و دو مرد را برگزیدیم که درباره ما بر طبق کتاب خدا حکم کنند و از آن درنگذرند و مقرر داشتیم که هر کس آن پیمان را نقض کند چنان است که عهد و پیمان خدا را نقض کرده است یا آن حکم اجرا ننموده است. آن داور که من برگزیده بودم مرا اثبات کرد و آن داور که علی برگزیده بود، علی را خلع کرد. اکنون علی ستمکارانه به سوی شما می آید پس هر کس که پیمان شکنی کند به زیان خود گسسته است. و چون کار بر این منوال است، با بهترین ساز و برگ برای نبرد مهیا شوید و جنگ افزارهای خویش آماده سازید که جنگی در پیش است. گران بار یا سبکبار، چه از روی بی میلی و چه شادمانه به کارزار بشتابید، خداوند برای ما و شما انجام کارهای نیک را میسر دارد.

مردم از همه سوی بلاد به سوی او روی نهادند، گروهی گرد آمد و خواستند رهسپار صفین شوند. و معاویه با آنان مشورت کرد و در این مسأله با هم اختلاف نظر پیدا کردند. دو سه روز همچنان در گفتگو بودند تا جاسوسان رسیدند و خبر آوردند که یاران علی علیه السلام با او به خلاف برخاسته اند و گروهی از او جدا شده اند و موضوع حکمیت را امری ناپسند می شمارند. و علی علیه السلام اکنون روی به آن­ها نهاده است. از انصراف علی علیه السلام از جنگ با ایشان و آن اختلاف که به میان یاران او افتاده بود، مردم شام بسی شادمان شدند.

معاویه همچنان لشکرگاه خویش بر پای می داشت تا اینکه برای او خبر آوردند که علی علیه السلام آن خوارج را کشته است و پس از قتل آن­ها می خواهد مردم را به سوی او به حرکت درآورد ولی مردم همچنان از او مهلت می خواهند و با او مخالفت می ورزند. معاویه از این خبر هم شادمان شد و مردمی که گردش را گرفته بودند شاد شدند.

از عبد الرحمن بن مسعدة روایت شده که گوید: نامه عمارة بن عقبة بن ابی معیط از کوفه آمد و ما به معاویه در لشکرگاه بودیم و همه ترسان و لرزان که نکند علی از آن جماعت که بر او شورش کرده بودند، فارغ شود و به سوی ما آید. در نامه عماره چنین آمده بود: اما بعد، شماری از بزرگان و زهّاد یاران علی بر او شورش کرده اند، علی نیز لشکر بر سرشان برده و آن­ها را کشته است. اکنون لشکر و اهل شهرش بر او شوریده اند و میانشان دشمنی افتاده و سخت پراکنده شده اند. دوست داشتم که تو را خبر دهم تا سپاس خدای به جای آوری. و السلام.

معاویه نامه را برای برادر خود و ابو اعور خواند. سپس به ولید بن عقبه نگریست و گفت: برادرت راضی شده که برای ما جاسوسی کند. ولید خندید و گفت:

ص: 29

إِنَّ فِی ذَلِکَ أَیْضاً لَنَفْعاً.

فَعِنْدَ ذَلِکَ دَعَا مُعَاوِیَةُ الضَّحَّاکَ بْنَ قَیْسٍ الْفِهْرِیَّ، وَ قَالَ لَهُ: سِرْ حَتَّی تَمُرَّ بِنَاحِیَةِ الْکُوفَةِ، وَ تَرْتَفِعَ عَنْهَا مَا اسْتَطَعْتَ، فَمَنْ وَجَدْتَهُ مِنَ الْأَعْرَابِ فِی طَاعَةِ عَلِیٍّ، فَأَغِرْ عَلَیْهِ، وَ إِنْ وَجَدْتَ لَهُ مَسْلَحَةً أَوْ خَیْلًا فَأَغِرْ عَلَیْهِمَا، وَ إِذَا أَصْبَحْتَ فِی بَلْدَةٍ، فَأَمْسِ فِی أُخْرَی، وَ لَا تُقِیمَنَّ لِخَیْلٍ بَلَغَکَ عَنْهَا أَنَّهَا قَدْ سُرِّحَتْ إِلَیْکَ لِتَلْقَاهَا فَتُقَاتِلَهَا. فَسَرَّحَهُ فِیمَا بَیْنَ ثَلَاثَةِ آلَافٍ إِلَی أَرْبَعَةِ آلَافٍ.

فَأَقْبَلَ الضَّحَّاکُ لِنَهْبِ الْأَمْوَالِ، وَ قَتْلِ مَنْ لَقِیَ مِنَ الْأَعْرَابِ، حَتَّی مَرَّ بِالثَّعْلَبِیَّةِ فَأَغَارَ عَلَی الْحَاجِّ، فَأَخَذَ أَمْتِعَتَهُمْ، ثُمَّ أَقْبَلَ فَلَقِیَ عَمْرَو بْنَ عُمَیْسِ بْنِ مَسْعُودٍ الذُّهْلِیِّ وَ هُوَ ابْنُ أَخِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ فَقَتَلَهُ فِی طَرِیقِ الْحَاجِّ، عِنْدَ الْقُطْقُطَانَةِ، وَ قَتَلَ مَعَهُ نَاساً مِنْ أَصْحَابِهِ.

فَصَعِدَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ:

یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! اخْرُجُوا إِلَی [الْعَبْدِ] الصَّالِحِ عَمْرِو بْنِ عُمَیْسٍ وَ إِلَی جُیُوشٍ لَکُمْ قَدْ أُصِیبَ مِنْهُمْ طَرَفٌ، اخْرُجُوا فَقَاتِلُوا عَدُوَّکُمْ، وَ امْنَعُوا حَرِیمَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ.

فَرَدُّوا عَلَیْهِ رَدّاً ضَعِیفاً وَ رَأَی مِنْهُمْ عَجْزاً وَ فَشَلًا فَقَالَ:

وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِی بِکُلِّ مِائَةٍ مِنْکُمْ رَجُلًا مِنْهُمْ، وَیْحَکُمْ اخْرُجُوا مَعِی، ثُمَّ فِرُّوا عَنِّی مَا بَدَا لَکُمْ، فَوَ اللَّهِ مَا أَکْرَهُ لِقَاءَ رَبِّی عَلَی نِیَّتِی وَ بَصِیرَتِی، وَ فِی ذَلِکَ رَوْحٌ لِی عَظِیمٌ، وَ فَرَجٌ مِنْ مُنَاجَاتِکُمْ وَ مُعَانَاتِکُمْ وَ مُقَاسَاتِکُمْ وَ مُدَارَاتِکُمْ، مِثْلَ مَا تُدَارَی الْبِکَارُ الْعَمِدَةُ، وَ الثِّیَابُ الْمُتَهَتِّرَةُ، کُلَّمَا خِیطَتْ مِنْ جَانِبٍ، تَهَتَّکَتْ عَلَی صَاحِبِهَا مِنْ جَانِبٍ آخَرَ.

ثُمَّ نَزَلَ، فَخَرَجَ یَمْشِی حَتَّی بَلَغَ الْغَرِیَّیْنِ، ثُمَّ دَعَا حُجْرَ بْنَ عَدِیٍّ الْکِنْدِیَّ فَعَقَدَ لَهُ رَایَةً عَلَی أَرْبَعَةِ آلَافٍ، فَخَرَجَ حُجْرٌ حَتَّی مَرَّ بِالسَّمَاوَةِ وَ هِیَ

ص: 30

در این کار هم سودی است .

معاویه در این هنگام ضحاک بن قیس فهری را فرا خواند و به او گفت: حرکت کن تا به ناحیه کوفه برسی و تا می­توانی از آن بالا برو. اگر به اعرابی برخورد کردی که در اطاعت علی بودند، تار و مارشان کن و اگر در راه به سواران مسلح لشکر علی رسیدی بر آن­ها یورش ببر. و چون در جایی صبح کردی، درنگ مکن و در جایی دیگر شب کن. هرگاه به تو گفتند که دسته ای از سواران به جنگ تو روانه کرده اند برای رویارویی با آن بایست. پس او را با سه هزار یا چهار هزار نفر روانه کرد.

ضحاک برای چپاول اموال به سوی کوفه آمد و به هر کس از اعراب که رسید او را کشت تا به ثعلبیّه رسید. بعد بر قافله حاجیان حمله کردند و متاعشان را ربودند. در راه که می آمد، عمرو بن عمیس بن مسعود - برادرزاده عبد اللّه بن مسعود - صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله را دید. در مسیر حُجّاج، در قطقطانیه او را با جمعی از صحابه که همراهش بودند کشت.

پس علی علیه السلام به میان مردم آمد و بر منبر شد و فرمود:

ای مردم کوفه به جایی که بنده صالح خدا عمرو بن عمیس کشته شده و به یاری لشکرهایتان که بعضی به هلاکت رسیده اند بیرون بروید. بیرون بروید و با دشمنتان بجنگید و حریم خویش را حفظ کنید، اگر می­خواهید که کاری انجام دهید.

پاسخی از روی سستی و بی حالی به او دادند. علی علیه السلام ناتوانی و سستی را در وجود آنان مشاهده کرد. در این حال فرمود:

به خدا سوگند، دوست دارم به جای هر صد مرد از شما یکی از آن­ها از آن من بود. وای بر شما با من به جنگ بیرون آیید و سپس اگر پشیمان شدید، از گرد من بگریزید. به خدا سوگند، دیدار با پروردگارم را با همین نیت و بصیرت ناپسند نمی­دانم چرا که در آن شادمانی بزرگ و رهایی من از این همه مدارایی که با شما می کنم و رنجی که از شما می کشم، نهفته است، همانند آن اشتران جوان که در کوهانشان به ظاهر رنجی مشاهده نمی شود ولی از درون دردناک است یا همانند آن جامه کهنه که چون یک جای آن را بدوزند از جای دیگرش پاره شود.

بعد از منبر فرود آمد. آن گاه بیرون رفت تا به غریین رسید، در آنجا حجر بن عدیّ کندی را از میان سواران خود فراخواند. برایش عَلَمی بست و با چهار هزار روانه نمود. حجر رفت تا به سماوه رسید. آنجا ص: 30

أَرْضٌ کَلِبٌ، فَلَقِیَ بِهَا إِمْرَأَ الْقَیْسِ بْنَ عَدِیِّ بْنِ أَوْسٍ الْکَلْبِیَّ، وَ هُمْ أَصْهَارُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَکَانُوا أَدِلَّاءَهُ فِی الطَّرِیقِ، وَ عَلَی الْمِیَاهِ، فَلَمْ یَزَلْ مُغِذّاً فِی أَثَرِ الضَّحَّاکِ، حَتَّی لَقِیَهُ بِنَاحِیَةِ تَدْمُرَ فَوَاقَعَهُ؛ فَاقْتَتَلُوا سَاعَةً، فَقُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ الضَّحَّاکِ تِسْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا، وَ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ حُجْرٍ رَجُلَانِ، وَ حَجَزَ اللَّیْلُ بَیْنَهُمْ، فَمَضَی الضَّحَّاکُ، فَلَمَّا أَصْبَحُوا لَمْ یَجِدُوا لَهُ وَ لِأَصْحَابِهِ أَثَراً، فَکَتَبَ عَقِیلٌ هَذَا الْکِتَابَ إِلَیْهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی أَثَرِ هَذِهِ الْوَاقِعَةِ.

سرزمین بنی کلاب بود. امرؤ القیس بن عدیّ بن اوس کلبی، پدر زن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام در آنجا بود، حجر با او دیدار کرد. اینان او را در راه و دریافتن آب راهنمایی می­کردند. حجر شتابان در پی ضحّاک می رفت تا در ناحیه تدمر به او رسید. او را متوقف ساخت و ساعتی نبرد کردند، از یاران ضحاک نوزده نفر و از یاران حجر دو تن: عبد الرحمن و عبد اللّه غامدی کشته شدند. شب پرده افکند و ضحاک از صحنه نبرد گریخت. چون روز بردمید نشانی از او و یارانش ندیدند. عقیل پس از این واقعه این نامه را برای علی علیه السلام نوشت.(1)

روایت905.

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: صاحب کتاب الغارات ذکر کرده که نعمان بن بشیر و ابو هریره از نزد معاویه به نزد علی علیه السلام آمدند و این بعد از آمدن ابو مسلم خولانی بود. و از او خواستند که قاتلان عثمان را نزد معاویه فرستد تا به قصاص خون عثمان بکشد. معاویه قصد داشت این دو نیز در نزد مردم شام علیه علی علیه السلام شهادت دهند و عذر معاویه را در جنگ آشکار کنند. هنگامی که آن دو نزد علی علیه السلام آمدند و پیغام را ابلاغ کردند. علی علیه السلام به نعمان گفت: به من بگو که آیا تو راه یافته ترین قوم خود - یعنی انصار- هستی؟ گفت: نه. علی علیه السلام فرمود: همه قوم تو پیروان من هستند جز سه یا چهار تن. آیا تو نیز از آن شمار اندک هستی؟ نعمان گفت: خدا سلامتت بدارد، من آمده ام که همراه تو باشم. امید می داشتم که خدا میان شما دو تن صلح افکند و اگر رأی تو جز این باشد من همراه تو خواهم بود و با تو خواهم ماند.

نعمان در آنجا ماند اما ابو هریره به شام بازگردید. نعمان چند ماهی نزد علی علیه السلام ماند، سپس از نزد او گریخت. در عین التمر مالک بن کعب ارحبی او را گرفت. - مالک عامل علی علیه السلام در آنجا بود - نعمان به خواهش و التماس افتاد و قرظه در نزد مالک بن کعب برایش میانجی­گری کرد تا اینکه او را رها کرد .

نعمان به نزد معاویه رفت و آنچه دیده بود برای او به شرح بازگفت و همچنان در نزد او ماند.

هنگامی که ضحاک بن قیس به جنگ عراق آمد. معاویه نعمان را با

ص: 31

أَلْفَیْ رَجُلٍ وَ أَوْصَاهُ أَنْ یَتَجَنَّبَ الْمُدُنَ وَ الْجَمَاعَاتِ، وَ أَنْ لَا یُغِیرَ عَلَی مَسْلَحَةٍ، وَ أَنْ یُعَجِّلَ الرُّجُوعَ، فَأَقْبَلَ النُّعْمَانُ حَتَّی دَنَا مِنْ عَیْنِ التَّمْرِ وَ بِهَا مَالِکٌ، وَ مَعَ مَالِکٍ أَلْفُ رَجُلٍ، وَ قَدْ أَذِنَ لَهُمْ فَرَجَعُوا إِلَی الْکُوفَةِ فَلَمْ یَبْقَ مَعَهُ إِلَّا مِائَةٌ أَوْ نَحْوُهَا، فَکَتَبَ مَالِکٌ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَصَعِدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمِنْبَرَ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! الْمِنْسَرُ مِنْ مَنَاسِرِ أَهْلِ الشَّامِ، إِذَا أَظَلَّ عَلَیْکُمْ انْجَحَرْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ وَ أَغْلَقْتُمْ أَبْوَابَکُمْ، انْجَازَ الضَّبَّةُ فِی جُحْرِهَا، وَ الضَّبُعُ فِی وِجَارِهَا، الذَّلِیلُ وَ اللَّهِ مَنْ نَصَرْتُمُوهُ، وَ مَنْ رَمَی بِکُمْ رَمَی بِأَفْوَقَ نَاصِلٍ، أُفٍّ لَکُمْ، لَقَدْ لَقِیتُ مِنْکُمْ تَرَحاً!! وَیْحَکُمْ یَوْماً أُنَاجِیکُمْ، وَ یَوْماً أُنَادِیکُمْ، فَلَا أَحْرَارَ عِنْدَ النِّدَاءِ (1)، وَ لَا إِخْوَانَ صَدَقَ عِنْدَ اللِّقَاءِ، أَنَا وَ اللَّهِ مُنِیتُ بِکُمْ، صُمٌّ لَا تَسْمَعُونَ، بُکْمٌ لَا تَعْقِلُونَ، عُمْیٌ لَا تُبْصِرُونَ!! فَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، وَیْحَکُمْ اخْرُجُوا هَدَاکُمُ اللَّهُ إِلَی مَالِکِ بْنِ کَعْبٍ أَخِیکُمْ، فَإِنَّ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِیرٍ قَدْ نَزَلَ بِهِ فِی جَمْعٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ لَیْسَ بِالْکَثِیرِ، فَانْهَضُوا إِلَی إِخْوَانِکُمْ لَعَلَّ اللَّهَ یَقْطَعُ بِکُمْ مِنَ الْکَافِرِینَ طَرَفاً.

ثُمَّ نَزَلَ.

فَلَمْ یَخْرُجُوا، فَأَرْسَلَ إِلَی وُجُوهِهِمْ وَ کُبَرَائِهِمْ، فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَنْهَضُوا وَ یَحُثُّوا النَّاسَ عَلَی الْمَسِیرِ، فَلَمْ یَصْنَعُوا شَیْئاً. وَ اجْتَمَعَ مِنْهُمْ نَفَرٌ یَسِیرٌ نَحْوَ ثَلَاثِمِائَةٍ أَوْ دُونِهَا فَقَامَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ:

أَلَا إِنِّی مُنِیتُ بِمَنْ لَا یُطِیعُ إِذَا أَمَرْتُ، وَ لَا یُجِیبُ إِذَا دَعَوْتُ، لَا أَبَا لَکُمْ، مَا تَنْتَظِرُونَ بِنَصْرِکُمْ رَبَّکُمْ؟ أَ مَا دِینٌ یَجْمَعُکُمْ؟ وَ لَا حَمِیَّةٌ تُحْمِشُکُمْ؟ أَقُومُ فِیکُمْ مُسْتَصْرِخاً، وَ أُنَادِیکُمْ مُتَغَوِّثاً، فَلَا تَسْمَعُونَ لِی قَوْلًا، وَ لَا تُطِیعُونَ لِی أَمْراً، حَتَّی تَکْشِفَ الْأُمُورُ عَنْ عَوَاقِبِ الْمَسَاءَةِ، فَمَا یُدْرَکُ بِکُمْ ثَارٌ، وَ لَا یُبْلَغُ بِکُمْ مَرَامٌ!!

ص: 32

دو هزار مرد روانه کرد و به او سفارش کرد که از شهرها اجتناب کند و از جماعات بپرهیزد و فقط بر پادگان­ها حمله کند و زود هم بازگردد. نعمان بن بشیر در حرکت آمد تا به عین التمر رسید. مالک بن کعب در آنجا بود با هزار مرد. ولی مالک در همان نزدیکی آنان را اجازه داده بود که به کوفه بازگردند و اینک تنها در حدود صد تن همراه او بودند. مالک بن کعب به علی علیه السلام نامه نوشت. علی علیه السلام بر منبر رفت و حمد و ثنای خدای به جای آورد و سپس گفت: ای مردم کوفه، چون طلایه های لشکر شام نمودار شود درهای خانه هایتان می بندید و خود در خانه هایتان می خزید، مانند سوسمار که به سوراخ خود می خزد، و کفتار در لانه­اش پنهان می شود. به خدا سوگند خوار و ذلیل است آنکه شما به یاریش برخیزید و آنکه خواهد که شما را چون تیر بر دشمن افکند چونان کسی است که با تیر بی سوفار می جنگد. از شما دل­خسته و رنجیده­ام زیرا از شما اندوه بسیار در دل دارم. وای بر شما، روزی شما را آهسته فراخواندم و روزی ندایتان در دادم هیچ کس به ندای من پاسخ نداد. آری شما هرگز برادرانی در دوستی صادق، نبوده اید. من - به خدا قسم - به دست شما گرفتار شده ام. کرانی هستید که نمی شنوید و لالهایی که تعقل نمی­کنید و کورانی که نمی­بینید. سپاس خدای را که پروردگار جهانیان است. وای بر شما، - خدا شما را هدایت کند - به یاری برادرتان مالک بن کعب برخیزید که نعمان بن بشیر با جمعی از مردم شام که چندان هم شمارشان افزون نیست به جنگ او آمده است. برخیزید و مهیای نبرد شوید، شاید خدا به نیروی شما دست کافران را قطع کند. علی علیه السلام از منبر فرود آمد.

کسی از جای نجنبید، علی علیه السلام نزد سران و بزرگانشان کسی را فرستاد و فرمان داد که از جای برخیزند و مردم را به جنگ تحریک کنند. آنان نیز کاری نکردند. و جماعت اندکی در حدود سیصد نفر یا کمتر گرد آمدند. امام علیه السلام برخاست و فرمود: گرفتار کسانی شده ام که چون امر می کنم فرمان نمی برند، و چون آن­ها را فرا می خوانم اجابت نمی کنند.ای مردم بی اصل و ریشه، در یاری پروردگارتان برای چه در انتظارید؟ آیا دینی ندارید که شما را گرد آورد؟ و یا غیرتی که شما را به خشم وا دارد؟ در میان شما به پاخاسته فریاد می کشم، و عاجزانه از شما یاری می خواهم، امّا به سخنان من گوش نمی سپارید، و فرمان مرا اطاعت نمی کنید تا آنگاه که پیامدهای ناگوار آشکار شد، نه با شما می توان انتقام خونی را گرفت، و نه با کمک شما می توان به هدف رسید.

ص: 32

دَعَوْتُکُمْ إِلَی نَصْرِ إِخْوَانِکُمْ فَجَرْجَرْتُمْ جَرْجَرَةَ الْجَمَلِ الْأَسَرِّ، وَ تَثَاقَلْتُمْ تَثَاقُلَ النِّضْوِ الْأَدْبَرِ، ثُمَّ خَرَجَ إِلَیَّ مِنْکُمْ جُنَیْدٌ مُتَذَائِبٌ کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ ثُمَّ نَزَلَ فَدَخَلَ مَنْزِلَهُ.

فَقَامَ عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ فَقَالَ: هَذَا وَ اللَّهِ الْخِذْلَانُ، مَا عَلَی هَذَا بَایَعْنَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ. [ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ] إِنَّ مَعِی مِنْ طَیٍّ أَلْفَ رَجُلٍ لَا یَعْصُونِی، فَإِنْ شِئْتَ أَنْ أَسِیرَ بِهِمْ سِرْتُ. قَالَ: مَا کُنْتُ لِأَعْرِضَ قَبِیلَةً وَاحِدَةً مِنْ قَبَائِلِ الْعَرَبِ لِلنَّاسِ، وَ لَکِنِ اخْرُجْ إِلَی النُّخَیْلَةِ وَ عَسْکِرْ بِهِمْ.

فَخَرَجَ [عَدِیٌ] فَعَسْکَرَ وَ فَرَضَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِکُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ سَبْعَمِائَةٍ.

فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَلْفُ فَارِسٍ، عَدَا طَیّاً أَصْحَابُ عَدِیٍّ. وَ وَرَدَ عَلَیْهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْخَبَرُ بِهَزِیمَةِ النُّعْمَانِ وَ نُصْرَةِ مَالِکٍ.

وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَوْزَةَ الْأَزْدِیُّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ مَالِکِ بْنِ کَعْبٍ حِینَ نَزَلَ بِنَا النُّعْمَانُ، وَ هُوَ فِی أَلْفَیْنِ وَ مَا نَحْنُ إِلَّا مِائَةٌ؛ فَقَالَ لَنَا: قَاتِلُوهُمْ فِی الْقَرْیَةِ وَ اجْعَلُوا الْجُدُرَ فِی ظُهُورِکُمْ، وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَنْصُرُ الْعَشَرَةَ عَلَی الْمِائَةِ، وَ الْمِائَةَ عَلَی الْأَلْفِ، وَ الْقَلِیلَ عَلَی الْکَثِیرِ. ثُمَّ قَالَ: إِنَّ أَقْرَبَ مَنْ هَاهُنَا إِلَیْنَا مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَرَظَةُ بْنُ کَعْبٍ، وَ مِخْنَفُ بْنُ سُلَیْمٍ، فَارْکُضْ إِلَیْهِمَا فَأَعْلِمْهُمَا حَالَنَا، وَ قُلْ لَهُمَا فَلْیَنْصُرَانَا.

فَمَرَرْتُ بِقَرَظَةَ فَاسْتَصْرَخْتُهُ، فَقَالَ: إِنَّمَا أَنَا صَاحِبُ خَرَاجٍ، وَ لَیْسَ عِنْدِی مَنْ أُغِیثُهُ بِهِ!! فَمَضَیْتُ إِلَی مِخْنَفٍ، فَسَرَّحَ مَعِی عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ مِخْنَفٍ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا، وَ قَاتَلَ مَالِکٌ وَ أَصْحَابُهُ، النُّعْمَانَ وَ أَصْحَابَهُ إِلَی الْعَصْرِ، فَأَتَیْنَاهُ وَ قَدْ کَسَرَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ جُفُونَ سُیُوفِهِمْ، وَ اسْتَقْبَلُوا الْمَوْتَ، فَلَوْ أَبْطَأْنَا مِنْهُمْ هَلَکُوا، فَمَا هُوَ إِلَّا أَنْ رَآنَا أَهْلُ الشَّامِ وَ قَدْ أَقْبَلْنَا عَلَیْهِمْ، أَخَذُوا یَنْکُصُونَ عَنْهُمْ وَ یَرْتَفِعُونَ، وَ رَآنَا مَالِکٌ وَ أَصْحَابُهُ، فَشَدُّوا عَلَیْهِمْ حَتَّی دَفَعُوهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ، فَاسْتَعْرَضْنَاهُمْ فَصَرَعْنَا

ص: 33

شما را به یاری برادرانتان می خوانم، مانند شتری که از درد بنالد، ناله و فریاد سر می دهید، و یا همانند حیوانی که پشت آن زخم باشد، حرکتی نمی کنید. تنها گروه اندکی به سوی من آمدند که آن­ها نیز ناتوان و مضطرب بودند گویا آن­ها را به سوی مرگ می کشانند، و مرگ را با چشمانشان می نگرند.

بعد از منبر پایین آمد و وارد منزلش شد.

عدیّ بن حاتم بر پای خاست و گفت: این به خدا قسم خواری و ذلّت است. ما با امیر المؤمنین علی بن ابی طالب بیعت نکردیم که او را واگذاریم. بعد بر ایشان وارد شد و گفت: یا امیر المؤمنین با من هزار مرد از قبیله طی هستند که از فرمان من سرپیچی نمی کنند. اگر بخواهی که با آنان رهسپار نبرد شوم، این کار را انجام می­دهم. علی علیه السلام فرمود: نه، نمی خواهم یک قبیله از قبایل عرب را به جنگ بفرستم. ولی تو به نخیله رو و در آنجا لشکرگاه بر پای کن. عدیّ بن حاتم رفت و لشکرگاه برپا کرد. علی علیه السلام برای هر مرد هفتصد درهم مقرر کرد و جمعا جز قبیله طی - یاران عدی بن حاتم - هزار سوار بر او گرد آمد. خبر شکست نعمان و یاری و نصرت مالک به علی علیه السلام رسید.

عبد اللّه بن جوزه ازدی روایت کرده گوید: من با مالک بن کعب بودم، هنگامی که نعمان بن بشیر با دو هزار بر سر ما تاختن آورد و ما بیش از صد تن نبودیم. مالک به ما گفت، در همین روستا بجنگید و در پشت دیوارها مستقر شوید. و خویشتن به هلاکت نیفکنید. بدانید که خدای تعالی ده تن را بر صد تن و صد تن را بر هزار تن و اندک را بر بسیار غلبه دهد. و این از کارهای خداست. سپس گفت: در این ناحیه از شیعیان علی علیه السلام و یاران و کارگزاران او، نزدیک­تر به ما قرظة بن کعب و مخنف بن سلیم است. به نزد ایشان بشتاب و حال ما با ایشان بازگو، و بگو که تا آنجا که در توان دارند به یاری ما بیایند.

نزد قرظة بن کعب رفتم و از او یاری خواستم. قرظة گفت: من کارگزار خراجم و کسی را ندارم که با تو همراه کنم. پس نزد مخنف بن سلیم رفتم. او عبد الرحمن بن مخنف را با پنجاه مرد جنگی با من فرستاد. مالک بن کعب و یارانش خود تا عصر با نعمان و یارانش جنگیدند که ما رسیدیم. کعب و یارانش غلاف­های شمشیرهای خود شکسته و به پیشواز مرگ رفته بودند، اگر اندکی دیر می رسیدیم همه هلاک شده بودند. چون شامیان ما را دیدند که به سوی آن­ها می تازیم از آنان دست برداشتند و اندکی عقب نشستند. مالک و یارانش ما را دیدند و بر آنان دلیر شدند آنسان که ایشان را از روستا دور کردند. ما نیز حمله ص: 33

مِنْهُمْ رِجَالًا ثَلَاثَةً، فَظَنَّ الْقَوْمُ أَنَّ لَنَا مَدَداً، وَ حَالَ اللَّیْلُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ، فَانْصَرَفُوا إِلَی أَرْضِهِمْ.

وَ کَتَبَ مَالِکٌ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ نَزَلَ بِنَا النُّعْمَانُ بْنُ بَشِیرٍ فِی جَمْعٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ کَالظَّاهِرِ عَلَیْنَا، وَ کَانَ عِظَمُ أَصْحَابِی مُتَفَرِّقِینَ، وَ کُنَّا لِلَّذِی کَانَ مِنْهُمْ آمِنِینَ، فَخَرَجْنَا إِلَیْهِمْ رِجَالًا مُصْلِتِینَ، فَقَاتَلْنَاهُمْ حَتَّی الْمَسَاءِ، وَ اسْتَصْرَخْنَا مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ، فَبَعَثَ إِلَیْنَا رِجَالًا مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وُلْدِهِ، فَنِعْمَ الْفَتَی، وَ نِعْمَ الْأَنْصَارُ کَانُوا، فَحَمَلْنَا عَلَی عَدُوِّنَا وَ شَدَدْنَا عَلَیْهِمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْنَا نَصْرَهُ، وَ هَزَمَ عَدُوَّهُ، وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، وَ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ..

وَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ، قَالَ: عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ دَخَلْتُ إِلَیْکُمْ وَ لَیْسَ لِی سَوْطٌ إِلَّا الدِّرَّةُ، فَرَفَعْتُمُونِی إِلَی السَّوْطِ، ثُمَّ رَفَعْتُمُونِی إِلَی الْحِجَارَةِ، أَوْ قَالَ: الْحَدِیدِ، أَلْبَسَکُمُ اللَّهُ شِیَعاً، وَ أَذَاقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ، فَمَنْ فَازَ بِکُمْ فَقَدْ فَازَ بِالْقِدْحِ الْأَخْیَبِ.

وَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْحَنَفِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَخْطُبُ، وَ قَدْ وَضَعَ الْمُصْحَفَ عَلَی رَأْسِهِ، حَتَّی رَأَیْتُ الْوَرَقَ یَتَقَعْقَعُ عَلَی رَأْسِهِ قَالَ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ قَدْ مَنَعُونِی مَا فِیهِ، فَأَعْطِنِی مَا فِیهِ، اللَّهُمَّ قَدْ أَبْغَضْتُهُمْ وَ أَبْغَضُونِی، وَ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِی وَ حَمَلُونِی عَلَی غَیْرِ خُلُقِی وَ طَبِیعَتِی وَ أَخْلَاقٍ لَمْ تَکُنْ تُعْرَفُ لِی.

اللَّهُمَّ فَأَبْدِلْنِی بِهِمْ خَیْراً مِنْهُمْ، وَ أَبْدِلْهُمْ بِی شَرّاً مِنِّی. اللَّهُمَّ أَمِثْ قُلُوبَهُمْ مَیْثَ الْمِلْحِ فِی الْمَاءِ.

وَ عَنْ سَعْدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدِ ازْدَحَمُوا عَلَیْهِ حَتَّی أَدْمَوْا رِجْلَهُ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ قَدْ کَرِهْتُهُمْ وَ کَرِهُونِی، فَأَرِحْنِی مِنْهُمْ، وَ أَرِحْهُمْ مِنِّی.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ فُرَاتٍ الْجَرْمِیُّ، عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ:

ص: 34

کردیم و سه مرد را بر خاک هلاک افکندیم. دیگران ترسیدند و پنداشتند که برای ما مدد می رسد. شب میان ما و آنان در رسید و آنان به سرزمین خویش بازگشتند.

مالک بن کعب نامه پیروزی به علی علیه السلام نوشت: اما بعد، نعمان بن بشیر با جمعی از مردم شام بر سر ما تاختند، و چنان می نمود که بر ما پیروز می شوند. بیشتر یاران من در اطراف پراکنده بودند زیرا (پیش از این حمله) خود را از آسیب دشمن در امان می دانستیم. سرانجام به نبردشان بیرون آمدیم پیاده و با شمشیرهای آخته تا شامگاه میان ما جدال و آویز بود. آن گاه از مخنف بن سلیم یاری خواستیم. او نیز مردانی جنگجو از شیعیان امیر المؤمنین را همراه با پسرش به یاری ما فرستاد. چه جوانی! و چه یارانی! بر دشمن حمله کردیم و بر آنان سخت گرفتیم. خداوند، پیروزی خود نصیب ما کرد و دشمن امیر المؤمنین را منهزم گردانید و لشکر او را پیروز کرد. سپاس برای خدای جهانیان. و سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای امیر المؤمنین.

ابو طفیل گوید: علی علیه السلام فرمود: ای مردم کوفه، من به شهر شما آمدم و حال آنکه برای زدن چیزی جز دُرّه نداشتم و شما مرا با تازیانه آشنا کردید. سپس مرا به زدن با سنگ یا آهن وادار کردید. خدا شما را دسته دسته و پراکنده ساخت و دسته ای را طعم ستم دسته دیگر چشانید، آنکه بخواهد به یاری شما پیروز شود چون کسی است که با تیر بی سوفار تیر اندازد .

ابو صالح حنفی گوید: علیه السلام را دیدم که برای مردم سخن می راند. قرآن را بر سر نهاده بود تا جایی­که خود دیدم که ورق قرآن روی سرش خش خش می کرد. راوی گوید: علی علیه السلام می فرمود: بار خدایا مرا از آنچه در این کتاب است منع کردند تو مرا آنچه در این کتاب است عطا کن. بار خدایا، من اینان را ناخوش می دارم و اینان مرا، من از اینان ملول شده ام و اینان از من. اینان مرا به اعمالی وامی دارند که خلاف خلق و طبیعت من است. اخلاقی که به آن شناخته نمی شدم.

بار خدایا مرا یارانی بهتر از اینان ارزانی دار و آنان را فرمانروایی بدتر از من بده. بار خدایا دلشان را آب کن همچون نمک که در آب حل می شود.

سعد بن ابراهیم گوید: ابن ابی رافع می گفت: علی علیه السلام را دیدم که مردم چنان بر او ازدحام کرده بودند که پاهایش را خونین کردند. فرمود: بار خدایا از اینان کراهت دارم اینان نیز از من کراهت دارند. بار خدایا مرا از آنان و آنان را از من راحت کن.

محمد بن فرات جرمی از زید بن علی بن الحسین روایت می­کند که گوید:

ص: 34

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی هَذِهِ الْخُطْبَةِ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی دَعَوْتُکُمْ إِلَی الْحَقِّ فَتَوَلَّیْتُمْ عَنِّی وَ ضَرَبْتُکُمْ بِالدِّرَّةِ فَأَعْیَیْتُمُونِی. أَمَا إِنَّهُ سَیَلِیکُمْ بَعْدِی وُلَاةٌ لَا یَرْضَوْنَ مِنْکُمْ بِذَلِکَ حَتَّی یُعَذِّبُونَکُمْ بِالسِّیَاطِ وَ الْحَدِیدِ، فَأَمَّا أَنَا فَلَا أُعَذِّبُکُمْ بِهِمَا، إِنَّهُ مَنْ عَذَّبَ النَّاسَ فِی الدُّنْیَا عَذَّبَهُ اللَّهُ فِی الْآخِرَةِ، وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنْ یَأْتِیَکُمْ صَاحِبُ الْیَمَنِ حَتَّی یَحُلَّ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ، فَیَأْخُذَ الْعُمَّالَ وَ عُمَّالَ الْعُمَّالِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ: یُوسُفُ بْنُ عُمَرَ، وَ یَقُومُ عِنْدَ ذَلِکَ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتَ فَانْصُرُوهُ، فَإِنَّهُ دَاعٍ إِلَی الْحَقِّ.

قَالَ: فَکَانَ النَّاسُ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ ذَلِکَ الرَّجُلَ هُوَ زَیْدٌ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] (1).

علی علیه السلام در این خطبه گفت:

ای مردم من شما را به حق فرا خواندم، از من روی گردان شدید، شما را به دُرّه زدم مرا خسته و مانده کردید. بدانید که پس از من والیانی خواهند آمد که بدین مقدار راضی نشوند و برای شکنجه دادن شما تازیانه و شمشیر برگیرند و من شما را به این دو شکنجه نمی­کنم. هر که مردم را در دنیا شکنجه کند، خدا در آخرت او را شکنجه خواهد کرد. نشان آن امر این است که فرمانروای یمن بیاید تا در میان شما جای گیرد. مردی که او را یوسف بن عمرو گویند می­آید و کارگزاران و کارگزاران آن­ها را نیز بگیرد. در این هنگام مردی از خاندان ما قیام می کند، او را یاری کنید که او شما را به حق دعوت می کند.

گوید: مردم با یکدیگر می گفتند که این مرد همان زید بن علی است.(1)

توضیح

«أحمشته» یعنی: او را به خشم آورد. «المستصرخ» یعنی: یاری طلب. و «المتغوث» یعنی کسی که می­گوید: واغوثاه. «الثأر» به معنای خون و خون­خواهی، و قاتل دوست تو، آمده است. فیروزآبادی این را ذکر کرده است. «الجرجرۀ» صدایی است که شتر در گلویش می­اندازد و برگشت می­دهد. و بیشتر در حالتی ناتوانی و خستگی پیش می­آید. «السرر» دردی است که شتر را در میان شکمش بگیرد. از همین کلمه گفته می­شود: «جمل اسرّ». و «النضو» شتر لاغر است. و «الادبر» شتری است که «دبر» داشته باشد و آن زخم­هایی در پشتش است. «الجنید» اسم تصغیر جند است.

سید رضی رضی الله عنه گوید: «متذائب» یعنی مضطرب، از «تذاءبت الرّیح» یعنی وزش باد گوناگون و مضطرب گشت، و ذئب (گرگ) را ذئب نامیدند چون در رفتن اضطراب دارد.

می­گویم: سید در نهج البلاغه این سخن امام علیه السلام را آورده است: «ألا انی منیت - تا این فرموده - وهم ینظرون.(2)

ص: 35

روایت906.

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: به نقل از کتاب الغارات تالیف ابراهیم بن محمد ثقفی روایت کرده است: هنگامی که محمد بن ابی بکر در مصر کشته شد، معاویه عبدالله بن عامر حضرمی را به سوی اهالی بصره روانه کرد تا آنان را برای بیعت با خود و خون­خواهی عثمان فراخواند. هنگامی که نزد آنان آمد و نامه معاویه را بر آن­ها خواند، در میانشان اختلاف نظر پدید آمد، برخی از آنان پیشنهاد معاویه را ردّ کرده و بیشترشان پذیرفته و اطاعت کردند. و در آن روزها فرمانروای بصره زیاد بن عبید بود که عبدالله بن عباس او را به جای خود نهاده بود و خود نزد علی علیه السلام رفته بود تا مرگ محمد بن ابی بکر را به او تسلیت بگوید. زمانی که زیاد مشاهده کرد مردم به سوی ابن حظرمی روی می­آورند، از ازدیان پناه خواست و در میان آنان فرود آمد و به ابن عباس نامه نوشت و او را از ماجرا باخبر ساخت. ابن عباس آن ماجرا را به گوش علی علیه السلام رسانید و در کوفه آنچه که مربوط به این اتفاقات بود را پراکنده ساخت. و یاران علی علیه السلام درباره کسی که از نظر شجاعت و دلیری، به سوی آنان روانه کند، اختلاف نظر پیدا کردند. علی علیه السلام فرمود: خاموش باشید، ای مردم بس کنید. اسلام و حیثیت اسلام می­بایست شما را از ستم بر یکدیگر و در سراشیبی افتادن بازدارد و شما را همداستان سازد. همراه دین خدا باشید که جز آن از هیچ کس پذیرفته نیاید. و بر کلمه اخلاص که قوام دین و حجت خداست بر کافران، پایدار مانید. به یاد آرید آن زمان را که شمارتان اندک بود و مشرک بودید و پراکنده بودید و با هم دشمن بودید، خدای تعالی به وسیله اسلام میان دل­هایتان الفت افکند پس شمارتان افزون گردید و از پراکندگی رهایی یافتید و با یکدیگر دوستی ورزیدید. هرگاه مردم از یکدیگر بریدند و تیغ خون­خواهی کشیدند و عشیره ها و قبیله ها را به یاری خواندند، سرها و صورت­هایشان را طعمه شمشیر سازید تا به خدا و کتاب خدا و سنت پیامبرش روی آورند. اما آن حمیت و دلیری اگر نه برای خدا باشد به یقین از وسوسه های شیطان است. زنهار از آن بپرهیزید تا رستگار و پیروز شوید.

ص: 36

ثُمَّ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ: وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ اسْتَنْفَرَ بَنِی تَمِیمٍ أَیَّاماً، لِیَنْهَضَ مِنْهُمْ إِلَی الْبَصْرَةِ مَنْ یَکْفِیهِ أَمْرَ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ، وَ یَرُدُّ عَادِیَةَ بَنِی تَمِیمٍ الَّذِینَ أَجَارُوهُ بِهَا، فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ فَخَطَبَهُمْ وَ قَالَ:

لَیْسَ مِنَ الْعَجَبِ أَنْ یَنْصُرَنِی الْأَزْدُ وَ یَخْذُلَنِی مُضَرُ. وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ تَقَاعُدُ تَمِیمِ الْکُوفَةِ بِی، وَ خِلَافُ تَمِیمِ الْبَصْرَةِ عَلَیَّ، وَ أَنْ أَسْتَنْجِدَ بِطَائِفَةٍ مِنْهُمْ مَا یَشْخَصُ إِلَیَّ أَحَدٌ مِنْهَا فَیَدْعُوَهُمْ إِلَی الرَّشَادِ، فَإِنْ أَجَابَتْ وَ إِلَّا فَالْمُنَابَذَةُ وَ الْحَرْبُ.

فَکَأَنِّی أُخَاطِبُ صُمّاً بُکْماً لَا یَفْقَهُونَ حِوَاراً، وَ لَا یُجِیبُونَ نِدَاءً، کُلُّ ذَلِکَ جُنُباً عَنِ الْبَأْسِ وَ حُبّاً لِلْحَیَاةِ.

[وَ] لَقَدْ کُنَّا (1) مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا، مَا یَزِیدُنَا ذَلِکَ إِلَّا إِیماناً وَ تَسْلِیماً، وَ مُضِیّاً عَلَی اللَّقَمِ، وَ صَبْراً عَلَی مَضَضِ الْأَلَمِ، وَ جِدّاً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ.

وَ لَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنَا یَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ، یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَنُونِ، فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا. فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ صِدْقَنَا، أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْکَبْتَ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ، حَتَّی اسْتَقَرَّ الْإِسْلَامُ مُلْقِیاً جِرَانَهُ، وَ مُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ. وَ لَعَمْرِی لَوْ کُنَّا نَأْتِی مَا أَتَیْتُمْ، مَا قَامَ لِلدِّینِ عَمُودٌ، وَ لَا اخْضَرَّ لِلْإِیمَانِ عُودٌ. وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَحْتَلِبُنَّهَا دَماً، وَ لَتُتْبِعُنَّهَا نَدَماً.

قَالَ: فَقَامَ إِلَیْهِ أَعْیَنُ بْنُ ضُبَیْعَةَ الْمُجَاشِعِیُّ، فَقَالَ: أَنَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَکْفِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا الْخَطْبَ، فَأَتَکَفَّلُ لَکَ بِقَتْلِ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ، أَوْ إِخْرَاجِهِ عَنِ الْبَصْرَةِ.

فَأَمَرَهُ بِالتَّهَیُّؤِ لِلشُّخُوصِ، فَشَخَصَ حَتَّی قَدِمَ الْبَصْرَةَ.

رَجَعْنَا إِلَی رِوَایَةِ الثَّقَفِیِّ، قَالَ إِبْرَاهِیمُ: فَلَمَّا قَدِمَهَا دَخَلَ عَلَی زِیَادٍ وَ هُوَ

ص: 37

سپس ابن ابی الحدید گوید: و واقدی روایت کرده است که علی علیه السلام چند روزی بنی تمیم را بسیج کرد تا کسانی از آنان را به بصره بیاورد که بتوانند او را برای کار ابن حضرمی کفایت کنند و گروه جنگی بنی تمیم را که او را در بصره پناه داده بودند بازگرداند. اما کسی اجابت نکرد پس برای آنان خطبه خواند و گفت:

شگفت نیست که ازدیان مرا یاری دهند و مضریان مرا خوار کنند. شگفت­تر از آن این است که تمیم کوفه حق را به من نمی­دهند و تمیم بصره با من مخالفت می­کنند و از طایفه­ای از آنان یاری می طلبم اما هیچ یک از آنان مرا اجابت نمی کند تا آنان را به راه درست فراخواند، که اگر اجابت کردند (کاری با آنان نداشته باشم) وگرنه جنگ رخ بدهد. گویی من کران و لال هایی را مخاطب قرار می­دهم که سخن را نمی­فهمند و به ندایی پاسخ نمی­دهند. همه این­ها به خاطر ترس از جنگ و محبت به دنیا است.

ما در رکاب پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم، که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود، و ما را در جادّه وسیع حقّ و صبر برابر ناگواری­ها و جهاد برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما مانند دو پهلوان نبرد می کردند، و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به دیگری بنوشاند. گاهی ما بر دشمن پیروز می شدیم و زمانی دشمن بر ما غلبه می کرد. پس آنگاه که خدا، راستی و اخلاص ما را دید، خواری و ذلّت را بر دشمنان ما نازل و پیروزی را به ما عنایت فرمود تا آنجا که اسلام استحکام یافته فراگیر شد و در سرزمین های پهناوری نفوذ کرد. به جانم سوگند! اگر ما در مبارزه مثل شما بودیم هرگز پایه ای برای دین استوار نمی ماند، و شاخه ای از درخت ایمان سبز نمی گردید. به خدا سوگند، شما هم اکنون از سینه شتر خون می دوشید و سرانجامی جز پشیمانی ندارید.

راوی گوید: اعین بن ضبیعة مجاشعی در مقابل امام ایستاد و گفت: ای امیرالمؤمنین من تو را در برابر این مصیبت کفایت می­کنم و مسؤولیت کشتن ابن حضرمی را بر عهده می­گیرم یا اینکه او را از بصره بیرون می­رانم.

امام او را به آمادگی برای رهسپار شدن و تاختن امر کرد. پس او رهسپار شد تا به بصره وارد شد.

به روایت ثقفی بازمی­گردیم، ابراهیم گوید: هنگامی که اعین وارد بصره شد بر زیاد داخل گردید درحالی که زیاد در

ص: 37

بِالْأَهْوَازِ مُقِیمٌ، فَرَحَّبَ بِهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ، فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ إِنَّهُ لَیُکَلِّمُهُ إِذْ جَاءَهُ کِتَابٌ مِنْ عَلِیٍّ فِیهِ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، عَلِیٍّ إِلَی زِیَادِ بْنِ عُبَیْدٍ: سَلَامٌ عَلَیْکَ، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی قَدْ بَعَثْتُ أَعْیَنَ بْنَ ضُبَیْعَةَ لِیُفَرِّقَ قَوْمَهُ عَنِ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ، فَارْقَبْ مَا یَکُونُ مِنْهُ، فَإِنْ فَعَلَ وَ بَلَغَ مِنْ ذَلِکَ مَا یُظَنُّ بِهِ، وَ کَانَ فِی ذَلِکَ تَفْرِیقُ تِلْکَ الْأَوْبَاشِ، فَهُوَ مَا نُحِبُّ، وَ إِنْ تَرَامَتِ الْأُمُورُ بِالْقَوْمِ إِلَی الشِّقَاقِ وَ الْعِصْیَانِ، فَانْهَدْ بِمَنْ أَطَاعَکَ إِلَی مَنْ عَصَاکَ فَجَاهِدْهُمْ، فَإِنْ ظَفِرْتَ فَهُوَ مَا ظَنَنْتُ، وَ إِلَّا فَطَاوِلْهُمْ وَ مَاطِلْهُمْ، فَکَأَنَّ کَتَائِبَ الْمُسْلِمِینَ قَدْ أَظَلَّتْ عَلَیْکَ، فَقَتَلَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ الْمُفْسِدِینَ، وَ نَصَرَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُحِقِّینَ وَ السَّلَامُ (1).

فَلَمَّا قَرَأَهُ زِیَادٌ، أَقْرَأَهُ أَعْیَنَ بْنَ ضُبَیْعَةَ فَقَالَ لَهُ: إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ تَکْفِیَ هَذَا الْأَمْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ثُمَّ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَأَتَی رَحْلَهُ، فَجَمَعَ إِلَیْهِ رِجَالًا مِنْ قَوْمِهِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: یَا قَوْمُ عَلَی مَا ذَا تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ، وَ تُهَرِیقُونَ دِمَاءَکُمْ عَلَی الْبَاطِلِ مَعَ السُّفَهَاءِ وَ الْأَشْرَارِ؟ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا جِئْتُکُمْ حَتَّی عَبَأْتُ إِلَیْکُمُ الْجُنُودَ، فَإِنْ تُنِیبُوا إِلَی الْحَقِّ نَقْبَلْ مِنْکُمْ، وَ نَکُفَّ عَنْکُمْ، وَ إِنْ أَبَیْتُمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ اسْتِیصَالُکُمْ وَ بَوَارُکُمْ.

فَقَالُوا: بَلْ نَسْمَعُ وَ نُطِیعُ فَقَالَ: انْهَضُوا الْیَوْمَ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ، فَنَهَضَ بِهِمْ عَلَی جَمَاعَةِ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ، فَخَرَجُوا إِلَیْهِ فَصَافُّوهُ، وَ وَاقَفَهُمْ عَامَّةَ یَوْمِهِ یُنَاشِدُهُمُ اللَّهَ وَ یَقُولُ: یَا قَوْمُ لَا تَنْکُثُوا بَیْعَتَکُمْ، وَ لَا تُخَالِفُوا إِمَامَکُمْ، وَ لَا تَجْعَلُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ سَبِیلًا، فَقَدْ رَأَیْتُمْ وَ جَرَّبْتُمْ کَیْفَ صَنَعَ اللَّهُ بِکُمْ عِنْدَ نَکْثِکُمْ بَیْعَتِکُمْ وَ خِلَافِکُمْ. فَکَفُّوا عَنْهُ، وَ هُمْ فِی ذَلِکَ یَشْتُمُونَهُ.

ص: 38

اهواز اقامت داشت. به او خوشامد گفت و در کنار خودش جای داد. اعین سخنان علی علیه السلام را به او گفت. و اینکه با او در این باب گفتگو کرده و نامه ای از جانب علی علیه السلام برای او آورده است. در آن نامه آمده بود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم. از بنده خدا علی بن ابی طالب امیر المؤمنین به زیاد بن عبید. سلام بر تو باد. اما بعد، اعین بن ضبیعه را فرستاده ام که قوم خود را از گرد ابن حضرمی بپراکند. بنگر که چه می کند. اگر انجام داد و به آنچه می پندارد رسید و توانست آن اوباش را پراکنده کند کاری است در خور و نیکو. و اگر کار به دشمنی و عصیان کشید با همان گروه که فرمانبردار تو هستند بر آن گروه که به خلاف تو برخاسته اند بتاز. اگر پیروزی نصیب تو گردد، همان است که انتظار آن دارم و اگر نه، با آنان مدارا کن و در کار درنگ کن ولی چشم و گوش به آنان دار که به زودی لشکر سپاهیان مسلمانان در خواهند رسید و خدا مفسدان ستمکار را نابود خواهد کرد و مؤمنان بر حق را یاری کند. و السلام.

زیاد نامه را خود خواند و برای اعین بن ضبیعه هم خواند. اعین گفت: امیدوارم که تو خود برای این کار- اگر خدا خواهد - بسنده باشی.

سپس از نزد او بیرون آمد و به جایگاه خود رفت. مردان قومش گرد او را گرفتند. اعین حمد و ثنای خدا به جای آورد، سپس گفت: ای قوم چرا خویشتن به کشتن می دهید و خون خود بر زمین می ریزید. آن هم برای امری باطل و با مشتی سفیهان و اشرار؟ به خدا سوگند وقتی به نزد شما می آمدم دیدم که لشکرها آماده شده­اند تا بر سر شما بتازند. اکنون اگر بازگردید از شما می پذیرند و دست از شما بازخواهند داشت و اگر سر برتابید سوگند به خدا مرگ و نابودیتان را در پی خواهد داشت.

گفتند: می شنویم و فرمان می بریم، گفت: در پناه برکت خدا برخیزید. اعین آنان را به نزد جماعت ابن حضرمی آورد. یاران ابن حضرمی بیرون آمدند. یاران اعین در برابر ابن حضرمی صف کشیدند و او جلو ایستاد و در تمام روز با ابن حضرمی و یارانش سخن گفت و سوگندشان داد و می گفت: ای قوم بیعت خود نشکنید و با امام خود مخالفت نکنید و به زیان خویش کاری نکنید. دیدید و آزمودید که چون بیعت شکستید و راه مخالفت در پیش گرفتید خدا با شما چه کرد؟ پس از این کار دست بر دارید. میانشان جنگی در نگرفت ولی زبان به دشنامش گشودند و ناسزایش می گفتند.

ص: 38

فَانْصَرَفَ عَنْهُمْ وَ هُوَ مِنْهُمْ مُنْتَصِفٌ فَلَمَّا آوَی إِلَی رَحْلِهِ، تَبِعَهُ عَشَرَةُ نَفَرٍ یَظُنُّ النَّاسُ أَنَّهُمْ خَوَارِجُ، فَضَرَبُوهُ بِأَسْیَافِهِمْ وَ هُوَ عَلَی فِرَاشِهِ، لَا یَظُنُّ أَنَّ الَّذِی کَانَ یَکُونُ، فَخَرَجَ یَشْتَدُّ عُرْیَاناً فَلَحِقُوهُ فِی الطَّرِیقِ فَقَتَلُوهُ.

فَکَتَبَ زِیَادٌ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا وَقَعَ. وَ کَتَبَ: إِنِّی أَرَی أَنْ تَبْعَثَ إِلَیْهِمْ جَارِیَةَ بْنَ قُدَامَةَ، فَإِنَّهُ نَافِذُ الْبَصِیرَةِ، وَ مُطَاعُ الْعَشِیرَةِ، شَدِیدٌ عَلَی عَدُوِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا قَرَأَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْکِتَابَ، دَعَا جَارِیَةَ فَقَالَ: یَا ابْنَ قُدَامَةَ تَمْنَعُ الْأَزْدَ عَنْ عَامِلِی وَ بَیْتِ مَالِی وَ تُشَاقُّنِی مُضَرَ وَ تُنَابِذُنِی، وَ بِنَا ابْتَدَأَهَا اللَّهُ بِالْکَرَامَةِ، وَ عَرَّفَهَا الْهُدَی، وَ تَدْعُو إِلَی الْمَعْشَرِ الَّذِینَ حَادُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَرَادُوا إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ حَتَّی عَلَتْ کَلِمَتُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَهْلَکَ الْکَافِرِینَ.

فَرَوَی إِبْرَاهِیمُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ کَعْبِ بْنِ قُعَیْنٍ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ جَارِیَةَ مِنَ الْکُوفَةِ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا مِنْ بَنِی تَمِیمٍ، وَ مَا کَانَ فِیهِمْ یَمَانِیٌّ غَیْرِی، وَ کُنْتُ شَدِیدَ التَّشَیُّعِ، فَقُلْتُ لِجَارِیَةَ: إِنْ شِئْتَ کُنْتُ مَعَکَ، وَ إِنْ شِئْتَ مِلْتُ إِلَی قُومِی. فَقَالَ:

بَلْ سِرْ مَعِی، فَوَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ الطَّیْرَ وَ الْبَهَائِمَ تَنْصُرُنِی عَلَیْهِمْ فَضْلًا عَنِ الْإِنْسِ.

فَلَمَّا دَخَلْنَا الْبَصْرَةَ، بَدَأَ بِزِیَادٍ فَرَحَّبَ بِهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ، وَ نَاجَاهُ سَاعَةً وَ سَاءَلَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَقَامَ فِی الْأَزْدِ فَقَالَ: جَزَاکُمُ اللَّهُ مِنْ حَیٍّ خَیْراً، ثُمَّ قَرَأَ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی غَیْرِهِمْ کِتَابَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِذَا فِیهِ:

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، إِلَی مَنْ قُرِئَ عَلَیْهِ کِتَابِی هَذَا مِنْ سَاکِنِی الْبَصْرَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ: سَلَامٌ عَلَیْکُمْ، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ حَلِیمٌ ذُو أَنَاةٍ لَا یُعَجِّلُ بِالْعُقُوبَةِ قَبْلَ الْبَیِّنَةِ، وَ لَا یَأْخُذُ الْمُذْنِبَ عِنْدَ أَوَّلِ وَهْلَةٍ، وَ لَکِنَّهُ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ، وَ یَسْتَدِیمُ الْأَنَاةَ، وَ یَرْضَی بِالْإِنَابَةِ، لِیَکُونَ أَعْظَمَ لِلْحُجَّةِ، وَ أَبْلَغَ فِی الْمَعْذِرَةِ.

وَ قَدْ کَانَ مِنْ شِقَاقِ جُلِّکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ، مَا اسْتَحْقَقْتُمْ أَنْ تُعَاقَبُوا عَلَیْهِ، فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِکُمْ، وَ رَفَعْتُ السَّیْفَ عَنْ مُدْبِرِکُمْ وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِکُمْ، وَ أَخَذْتُ

ص: 39

اعین از نزدشان بازگردید، در حالی که به انصاف آنان امید بسته بود. چون به جایگاه خود بازگردید، ده تن که مردم گمان می­بردند از خوارج بودند، به دنبالش آمدند و او را در بسترش شمشیر زدند. اعین تصور نمی کرد که چنان اتفاقی افتد. پس برهنه تن از خانه بیرون جست و گریخت. آنان در راه به او رسیدند و او را کشتند.

زیاد به علی علیه السلام آنچه که رخ داده بود را در نامه­ای به این صورت نوشت: نظر من این است که امیر المؤمنین، جاریة بن قدامه را بفرستد زیرا او مردی با بینش است و در میان عشیره خویش فرمان­پذیر و بر دشمن امیر المؤمنین سخت دشمن است. وقتی علی علیه السلام نامه را خواند، جاریة بن قدامه را فراخواند و به او گفت: ای پسر قدامه، ازدیان، عامل من و بیت المال مرا پناه داده اند ولی مضر به خلاف من برخاسته و با من دشمنی می کنند و حال آنکه خداوند به وسیله ما نخستین بار آنان را کرامت ارزانی داشت و آنان را با راه هدایت آشنا کرد، به سوی گروهی فرا خوانده می­شوی که به جماعتی پیوسته اند که با خدا و رسولش دشمنی می ورزند و می خواهند نور خدا را خاموش کنند تا اینکه سخن حق اعتلا یابد و کافران را به هلاکت برساند.(1)

ابراهیم با اسناد به کعب بن قعین روایت می­کند که گوید: من نیز با جاریه از کوفه بیرون آمدم. پنجاه مرد از بنی تمیم همراه او بود و از مردم یمن کسی جز من همراه او نبود و من شیعه­ای با عقیده­ای استوار بودم. به جاریه گفتم: اگر خواهی با تو بیایم و اگر نخواهی به نزد قوم خود می روم. گفت: با من بیا، به خدا سوگند دوست دارم پرندگان هوا و حیوانات صحرا هم مرا بر ضد آنان یاری کنند تا چه رسد به آدمیان.

هنگامی که به بصره در آمدیم. جاریه نخست پیش زیاد رفت. زیاد به او خوشامد گفت و در کنار خویش جای داد. با او نجوا می کرد و چیزهایی می پرسید. جاریه از نزد زیاد به میان ازدیان رفت. سخن آغاز کرد و گفت: خدا به شما جزای خیر دهد. آن گاه نامه علی علیه السلام را بر آنان و دیگران خواند. در آن نامه آمده بود:

از بنده خدا، علی امیر المؤمنین، به هر کس از ساکنان بصره که این نامه بر او خوانده می شود، از مؤمنان و مسلمانان. سلام بر شما باد. اما بعد، هرآینه خدا بردبار است و در عقوبت درنگ کننده. پیش از حجت و دلیل آشکار کسی را با عجله مجازات نمی­کند و در نخستین وهله، گناهکار را بازخواست نمی کند. خداوند توبه پذیر است و همچنان در عقوبت درنگ می کند و با توبه و بازگشت خشنود می گردد. تا حجت تمام شود و پوزش خواهندگان بهتر پوزش خواهند .

ای مردم، با این ستیزه جویی و دشمنی که در پیش گرفته اید همگان مستحق عقوبت شده اید ولی من گناهکارتان را عفو کردم و از آن کسان که از من روی برگردانده اند شمشیر برداشتم و آن را که به من روی می آورد پذیرا آمده ام. از شما ص: 39

بَیْعَتَکُمْ، فَإِنْ تَفُوا بِبَیْعَتِی وَ تَقْبَلُوا نَصِیحَتِی وَ تَسْتَقِیمُوا عَلَی طَاعَتِی، أَعْمَلْ فِیکُمْ بِالْکِتَابِ وَ قَصْدِ الْحَقِّ، وَ أُقِیمُ فِیکُمْ سَبِیلَ الْهُدَی؛ فَوَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ أَنَّ وَالِیاً بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْلَمُ بِذَلِکَ مِنِّی، وَ لَا أَعْمَلُ. أَقُولُ قَوْلِی هَذَا صَادِقاً غَیْرَ ذَامٍّ لِمَنْ مَضَی، وَ لَا مُنْتَقِصاً لِأَعْمَالِهِمْ.

وَ إِنْ خَطَّتْ بِکُمُ الْأَهْوَاءُ الْمُرْدِیَةُ، وَ سَفَهُ الرَّأْیِ الْجَائِرِ إِلَی مُنَابَذَتِی تُرِیدُونَ خِلَافِی، فَهَا أَنَا ذَا قَرُبْتُ جِیَادِی، وَ رَحَلْتُ رِکَابِی. وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِی إِلَی الْمَسِیرِ إِلَیْکُمْ، لَأُوقِعَنَّ بِکُمْ وَقْعَةً لَا یَکُونُ یَوْمُ الْجَمَلِ عِنْدَهَا إِلَّا کَلَعْقَةِ لَاعِق، وَ إِنِّی لَظَانٌّ إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ لَا تَجْعَلُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ سَبِیلًا.

وَ قَدْ قَدَّمْتُ هَذَا الْکِتَابَ حُجَّةً عَلَیْکُمْ، وَ لَیْسَ أَکْتُبُ إِلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِهِ کِتَاباً إِنْ أَنْتُمُ اسْتَغْشَشْتُمْ نَصِیحَتِی، وَ نَابَذْتُمْ رَسُولِی، حَتَّی أَکُونَ أَنَا الشَّاخِصَ نَحْوَکُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ السَّلَامُ.

فَلَمَّا قُرِئَ الْکِتَابُ عَلَی النَّاسِ، قَامَ صَبْرَةُ بْنُ شَیْمَانَ فَقَالَ: سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ نَحْنُ لِمَنْ حَارَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَرْبٌ، وَ لِمَنْ سَالَمَ سِلْمٌ. إِنْ کَفَیْتَ یَا جَارِیَةُ قَوْمَکَ بِقَوْمِکَ فَذَاکَ، وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ نَنْصُرَکَ نَصَرْنَاکَ.

وَ قَامَ وُجُوهُ النَّاسِ فَتَکَلَّمُوا بِمِثْلِ ذَلِکَ، فَلَمْ یَأْذَنْ [جَارِیَةُ] لِأَحَدٍ أَنْ یَسِیرَ مَعَهُ وَ مَضَی نَحْوَ بَنِی تَمِیمٍ وَ کَلَّمَهُمْ فَلَمْ یُجِیبُوهُ، وَ خَرَجَ مِنْهُمْ أَوْبَاشٌ فَنَاوَشُوهُ بَعْدَ أَنْ شَتَمُوهُ، فَأَرْسَلَ إِلَی زِیَادٍ وَ الْأَزْدِ یَسْتَصْرِخُهُمْ [وَ] یَأْمُرُهُمْ أَنْ یَسِیرُوا إِلَیْهِ فَسَارَتْ الْأَزْدُ بِزِیَادٍ.

وَ خَرَجَ إِلَیْهِمُ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ فَاقْتَتَلُوا سَاعَةً، وَ اقْتَتَلَ شَرِیکُ بْنُ الْأَعْوَرِ الْحَارِثِیُّ، وَ کَانَ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ صَدِیقاً لِجَارِیَةَ [فَقَالَ لَهُ: أَ لَا أُقَاتِلُ مَعَکَ عَدُوَّکَ؟ فَقَالَ: بَلَی. فَقَاتَلَهُمْ.] فَمَا لَبِثَ بَنُو تَمِیمٍ أَنْ هَزَمُوهُمْ وَ اضْطَرُّوهُمْ إِلَی دَارِ سُنْبُلٍ السَّعْدِیِّ، فَحَصَرُوا ابْنَ الْحَضْرَمِیِّ فِیهَا، وَ أَحَاطَ جَارِیَةُ وَ زِیَادٌ بِالدَّارِ وَ قَالَ جَارِیَةُ: عَلَیَّ بِالنَّارِ. فَقَالَتِ الْأَزْدُ: لَسْنَا مِنَ الْحَرِیقِ فِی شَیْ ءٍ، وَ هُمْ قَوْمُکَ

ص: 40

بیعت گرفته ام. اگر به بیعت من وفا کنید و اندرز مرا بپذیرید و به فرمان من عمل کنید، به حکم کتاب خدا و سنت پیامبر و طریق حق با شما رفتار خواهم کرد و طریق هدایت را در میان شما اقامه خواهم نمود. به خدا سوگند از آن زمان که محمد صلی الله علیه و آله از این جهان رخت بر کشیده، فرمانروایی را نمی شناسم که این راه و روش بهتر از من شناسد و در این راه بهتر از من گام بر دارد. اینکه می گویم سخنی راست است بی آنکه قصد نکوهش گذشتگان داشته باشم یا بخواهم در اعمال، آنان را به نقص موصوف دارم.

ولی اگر هواهای ناروا و اندیشه های نابخردانه و دور از حق، شما را به دشمنی و مخالفت با من وادارد، بدانید که اسب­هایم را با زین و بار و بنه مهیّای پیکار ساخته ام و پای در رکاب عزیمت آورم. به خدا سوگند، اگر مرا ناچار سازید که به سوی شما بیایم کاری بر سرتان آورم که واقعه جمل در برابر آن بازی کودکانه ای آید و من چنان پندارم که شما - اگر خدا خواهد - نخواهید که جان بر سر این کار نهید.

این نامه که به دست شما می رسد حجت را بر شما تمام می کند و بعد از آن دیگر نامه ای نخواهم نوشت اگر اندرز من به کار نبندید و فرستاده مرا بیازارید بی درنگ - اگر خدا خواهد - بر سر شما می­تازم. و السلام.

چون نامه علی علیه السلام خوانده شد، صبرة بن شیمان بر خاست و گفت: شنیدیم و اطاعت خواهیم کرد. ما با هر کس امیر المؤمنین را جنگ باشد می جنگیم و با هر کس صلح باشد صلح می کنیم. ای جاریه، اگر با همین گروه از قوم خود که آمده ای با آن گروه دیگر از قوم خود توانی بر آمد چنین کن وگرنه چنانچه دوست داشته باشی به یاریت می آییم.

دیگر بزرگان قوم نیز چنین سخنان گفتند جاریه به هیچ یک از آنان اجازت نداد که با او همراه شوند. جاریه به سوی بنی تمیم در حرکت آمد و با آنان سخن گفت ولی قوم اجابتش ننمودند. بلکه گروهی از اوباش به نزدیک او شدند و دشنامش دادند. جاریه نزد زیاد فرستاد و یاری خواست. زیاد فرمان داد که به سوی او در حرکت آیند. ابن حضرمی نیز آماده پیکار با آنان شد. عبد اللّه بن خازم سلمی فرمانده سوارانش بود. ساعتی میان دو طرف نبرد بود. شریک ابن اعور حارثی که از شیعیان علی علیه السلام و دوستان جاریه بود پیش آمد و گفت: نمی خواهی همراه تو با دشمنت نبرد کنم. جاریه گفت: آری می خواهم. پس از اندکی بنی تمیم شکست خوردند و گریختند و به ناچار به خانه سنبل سعدی پناه بردند. و ابن حضرمی را در آنجا پناه دادند. جاریه و زیاد خانه را محاصره کرد. جاریه فریاد زد: آتش بیاورید. ازدیان گفتند که موافق آن نیستیم که آتش در خانه زنیم. اینان قوم تواند

ص: 40

وَ أَنْتَ أَعْلَمُ. فَحَرَقَ جَارِیَةُ الدَّارَ عَلَیْهِمْ، فَهَلَکَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ فِی سَبْعِینَ رَجُلًا أَحَدُهُمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عُثْمَانَ الْقُرَشِیُّ. وَ سَارَتِ الْأَزْدُ بِزِیَادٍ حَتَّی أَوْطَئُوا قَصْرَ الْإِمَارَةِ وَ مَعَهُ بَیْتُ الْمَالِ، وَ قَالَتْ لَهُ: هَلْ بَقِیَ عَلَیْنَا مِنْ جِوَارِکَ شَیْ ءٌ. قَالَ: لَا.

فَانْصَرَفُوا عَنْهُ.

وَ کَتَبَ زِیَادٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ جَارِیَةَ بْنَ قُدَامَةَ الْعَبْدَ الصَّالِحَ قَدِمَ مِنْ عِنْدِکَ فَنَاهَضَ جَمْعَ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ بِمَنْ نَصَرَهُ، وَ أَعَانَهُ مِنَ الْأَزْدِ فَفَضَّهُ وَ اضْطَرَّهُ إِلَی دَارٍ مِنْ دُورِ الْبَصْرَةِ فِی عَدَدٍ کَثِیرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَمْ یَخْرُجْ حَتَّی حَکَمَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا، فَقَتَلَ ابْنَ الْحَضْرَمِیِّ وَ أَصْحَابَهُ، مِنْهُمْ مَنْ أُحْرِقَ، وَ مِنْهُمْ مَنْ أُلْقِیَ عَلَیْهِ جِدَارٌ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُدِمَ عَلَیْهِ الْبَیْتُ مِنْ أَعْلَاهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ قُتِلَ بِالسَّیْفِ، وَ سَلِمَ مِنْهُمْ نَفَرٌ ثَابُوا وَ تَابُوا فَصَفَحَ عَنْهُمْ وَ بُعْداً لِمَنْ عَصَی وَ غَوَی، وَ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

فَلَمَّا وَصَلَ الْکِتَابُ قَرَأَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی النَّاسِ فَسُرَّ بِذَلِکَ وَ سُرَّ أَصْحَابُهُ وَ أَثْنَی عَلَی جَارِیَةَ وَ عَلَی الْأَزْدِ وَ ذَمَّ الْبَصْرَةَ فَقَالَ: إِنَّهَا أَوَّلُ الْقُرَی خَرَاباً، إِمَّا غَرَقاً وَ إِمَّا حَرَقاً، حَتَّی یَبْقَی مَسْجِدُهَا کَجُؤْجُؤَةِ سَفِینَةٍ (1)..

و تو بهتر دانی. اما جاریه خانه را به آتش کشید و ابن حضرمی با هفتاد تن از مردان خود سوخت و هلاک شد. یکی از آنان عبد الرحمن ابن عمیر بن عثمان قرشی تیمی بود. ازدیان زیاد را همراه با بیت المال را به دار الإماره جای دادند به او گفتند: آیا هنوز هم در باب پناهندگیت بر گردن ما حقی هست؟ زیاد گفت: نه. پس به دیار خویش بازگردیدند.

زیاد برای امیرالمؤمنین این چنین نامه نوشت: اما بعد، بنده صالح، جاریة بن قدامه از نزد تو آمد و با جمعی از ازدیان که به یاریش گرد آمدند بر سر ابن حضرمی تاختن آورد و او را در هم شکست و مجبورش کرد که با جمع کثیری از یارانش به یکی از خانه های بصره رود. ابن حضرمی از آنجا بیرون نیامد تا خدای میان آن دو داوری کرد و ابن حضرمی و یارانش کشته شدند. بعضی در آتش سوختند و بر سر بعضی دیوار افکنده شد و بر سر بعضی خانه خراب گردید، بعضی نیز طعمه شمشیر شدند. چند نفری که باقی مانده بودند، توبه کردند و از گناهشان عفو کردیم. از رحمت خدا دور باد کسی که عصیان می کند و گمراه می شود. سلام و رحمت و برکات خدا بر امیرالمؤمنین.

چون نامه زیاد رسید، علی علیه السلام آن را برای مردم بخواند. امام شادمان شد یارانش نیز شادمان شدند و بر جاریة بن قدامه و ازد ثنا گفتند و بصریان را نکوهش کردند. علی علیه السلام گفت:این بصره اولین بلدی است که ویران شود یا به غرق در آب یا به سوختن در آتش تا آنکه فقط مسجدش همچون سینه کشتی باقی بماند.(1)

روایت907.

نهج البلاغه: از سخنان امام علیه السلام زمانی که مصقلة بن هبیرة به نزد معاویه فرار کرد درحالی که اسیران بنی ناجیه را از فرمانده لشکر آن حضرت خرید و آزاد کرد امّا وقتی از او غرامت خواستند به طرف معاویه فرار کرد: خدا روی مصقله را زشت گرداند، کار بزرگواران را انجام داد امّا خود چونان بردگان فرار کرد، هنوز ثنا خوان به مدّاحی او برنخاسته بود که او را ساکت کرد، هنوز سخن ستایشگر او به پایان نرسیده بود

ص: 41

بَکَّتَهُ، وَ لَوْ أَقَامَ لَأَخَذْنَا مَیْسُورَهُ وَ انْتَظَرْنَا لَهُ وُفُورَهُ..

که آن­ها را به زحمت انداخت. امّا اگر مردانه ایستاده بود همان مقدار که داشت از او می پذیرفتیم و تا هنگام قدرت و توانایی به او مهلت می دادیم.(1)

توضیح

این سخن و داستان آن در باب­های احوال خوارج بیان شد. و شارحان گویند: بنی ناجیه خود را به قریش منسوب می­کردند و قریش آنان را از خود می­راندند و به ناجیه منسوب می­کردند. ناجیه مادرشان بود و آنان از جمله کینه­توزان نسبت به علی علیه السلام به شمار می­آمدند.

درباره اسارت آنان در روایت اختلاف وجود دارد، در برخی روایت­ها آمده است: مردم بصره جز بنی ناجیه پس از شکست در جنگ جمل به اطاعت علی علیه السلام در آمدند علی علیه السلام یکی از اصحاب خود را با سواران بر سرشان فرستاد، آن مرد آمد و پرسید: چرا می خواهید بجنگید، در حالی که جز شما همه بیعت کرده اند و به اطاعت آمده اند؟ در این حال بنی ناجیه سه گروه شدند.

گروهی گفتند که ما مسیحی بودیم و اسلام آوردیم و با مردم دیگر در این فتنه شرکت کردیم، اکنون مانند دیگران بیعت می کنیم. گفت: از آنان دست بدارند.

گروه دیگری گفتند که ما مسیحی هستیم و اسلام نیاورده بودیم این قوم به جنگ آمدند ما نیز همراه آنان شدیم، زیرا ما را مجبور کردند و ما خود نمی خواستیم. چون شکست خوردند، ما هم همان کردیم که آن­ها کردند. حال به شما جزیه می دهیم همچنان که پیش از این به آنان جزیه می دادیم. فرمان داد که از آنان نیز دست بدارند .

گروه سوم گفتند که ما مسیحی بودیم، اسلام آوردیم ولی از اسلام خوشمان نیامد بار دیگر به مسیحیت بازگشتیم، اکنون چون دیگر مسیحیان به شما جزیه می دهیم. آن فرمانده گفت: نه، باید توبه کنید و به اسلام بازگردید. ولی آنان نپذیرفتند. پس مردانشان را کشت و زن و فرزندشان اسیر کرد و نزد علی علیه السلام آورد.

و در برخی روایت­ها آمده است: فرماندار از جانب علی علیه السلام معقل بن قیس بود و پس از پایان جنگ از مرتدهای بنی­ناجیه فقط یک مرد کشته شد و بقیه آنان به اسلام بازگشتند و مسیحیان را به اسارت کشید که در میان آنان کسانی بودند که در جنگ شرکت کرده و بر سپاه امام شمشیر کشیده بودند. سپس همراه با اسیران حرکت کرد تا اینکه در راه بر مصقله بن هبیره شیبانی که از سوی علی علیه السلام عامل اردشیر خرّه بود، گذر کرد. شمار اسیران پانصد

ص: 42

إِنْسَانٍ، فَبَکَتْ إِلَیْهِ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ، وَ تَصَایَحَ الرِّجَالُ وَ سَأَلُوا أَنْ یَشْتَرِیَهُمْ وَ یُعْتِقَهُمْ، فَابْتَاعَهُمْ بِخَمْسِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ. فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا حُرَّةَ الْحَنَفِیَّ لِیَأْخُذَ مِنْهُ الْمَالَ، فَأَدَّی إِلَیْهِ مِائَتَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ عَجَزَ عَنِ الْبَاقِی فَهَرَبَ إِلَی مُعَاوِیَةَ. فَقِیلَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ارْدُدِ الْأُسَارَی فِی الرِّقِّ. فَقَالَ: لَیْسَ ذَلِکَ فِی الْقَضَاءِ بِحَقٍّ، قَدْ عَتَقُوا إِذْ أَعْتَقَهُمُ الَّذِی اشْتَرَاهُمْ، وَ صَارَ مَالِی دَیْناً عَلَیْهِ.

أقول: فعلی الروایة الأولی کانوا من المرتدّین عن الإسلام و لا یجوز سبی ذراریهم عندنا و عند الجمهور أیضا، إلّا أنّ أبا حنیفة قال بجواز استرقاق المرأة المرتدّة إذا لحقت بدار الحرب.

و أیضا ما فیها من أنّه قدم بالأساری إلی علیّ علیه السلام، یخالف المشهور من اشتراء مصقلة عن عرض الطریق و قد قال بعض الأصحاب:

بجواز سبی البغاة، إلّا أنّ الظاهر أنّه مع إظهار الکفر و الارتداد لا یبقی حکم البغی. و الصحیح ما فی الروایة الثانیة من أنّ الأساری کانت من النصاری.

[قوله: ] «و خاس به»: أی: غدر و خاف. و خاس بالوعد: أی: أخلف.

«و قبّحه اللّه»: أی: نحّاه عن الخیر. و السادة: جمع السیّد و یطلق علی الرّب و المالک و الشریف و الفاضل و الکریم و الحلیم و متحمّل الأذی من قومه و الرئیس و المقدم. قوله علیه السلام: «حتی أسکته» قیل: کلمة «حتی» تحتمل أن تکون بمعنی اللّام، أی: أنّه لم ینطق مادحه لیقصد إسکاته بهربه، فإنّ إسکاته لو قصد لا یتصوّر إلّا بعد إنطاقه، و هو لم یتمم فعله الذی یطلب به إنطاق مادحه، فکیف یقصد إسکاته بهربه؟ و یحتمل أن یکون المراد أنّه لسرعة إتباعه الفضیلة بالرذیلة، کأنّه جمع بین غایتین متنافیتین.

و التبکیت: التقریع و التعنیف و التوبیخ و استقبال الرجل بما یکره.

و المیسور: ما تیسّر. و قیل هو مصدر علی مفعول. و قیل: الغنی و السعة.

و الوفور بالضم مصدر وفر المال، ککرم و وعد، أی: تمّ و زاد. و فی بعض النسخ:

ص: 43

تن بودند. زنان و کودکان در نزد او گریه کردند و مردان بانگ برداشتند و درخواست کردند که آنان را بخرد و آزاد کند. او اسیران را با پانصد هزار درهم خرید. امیرالمؤمنین اباحره حنفی را به سویش فرستاد تا اموال را از او بگیرد. او دویست هزار درهم را پرداخت کرد و از ادای باقی مال اظهار ناتوانی کرد. بعد به سوی معاویه گریخت. به امام علیه السلام گفتند: اسیران را دوباره به اسارت برگردان. فرمود: این قضاوت و داوری به حقّی نیست زیرا آنان آزاد شده­اند چون کسی آنان را آزاد کرده که آنان را خریده است، و مال من دینی بر گردن اوست.

مؤلف: بنا بر روایت اول آنان از کسانی بودند که از اسلام مرتد شدند و در نزد ما و در نزد جمهور علمای سنی نیز جایز نیست که کودکان آن­ها اسیر شوند جز اینکه ابوحنیفه قائل به جواز به اسارت کشیدن زن مرتد است زمانی که در صحنه جنگ حضور پیدا کند.

و نیز آنچه در روایت آمده که او اسیران را به نزد علی علیه السلام آورده است با قول مشهور درباره خریداری اسیران توسط مصقله در میانه راه، مخالفت دارد. و برخی از اصحاب ما قائل به جایز بودن به اسارت کشیدن اهل بغی هستند. اما ظاهر آن است که با وجود اظهار کفر و ارتداد، حکم به بغی، باقی نمی­ماند (باطل می­شود) و وجه صحیح آن چیزی است که در روایت دوم آمده است که اسیران از مسیحیان بودند.

«و خاس به» یعنی او را فریب داد و ترسید. و «خاس بالوعد» یعنی خلف وعده کرد. و «قبّحه الله» یعنی خداوند او را از خیر دور گرداند. «السادۀ» جمع سیّد است و بر پروردگار و صاحب و بزرگ­زاده و فاضل و بخشنده و بردبار و کسی اطلاق می­شود که آزار و اذیت قومش را متحمل می­شود و نیز بر رئیس و پیشوا اطلاق می­شود. و درباره این فرموده امام «حتی اسکته» گفته شده: کلمه «حتی» احتمال دارد به معنای «لام» باشد یعنی: ثناخوان او به مداحی برنخاسته تا او را به خاطر فرارش ساکت کند، زیرا اگر مقصود ساکت کردنش باشد، فقط پس از مدح گویی­اش این امر متصور می­شود، درحالی که او کاری را که مقصودش از آن به سخن آوردن ثناخوانش باشد، به پایان نبرده است، پس چگونه می­تواند به خاطر فرارش ساکت کردن او را قصد کند؟ و ممکن است مقصود این باشد که او به دلیل اینکه خیلی زود رذیلت را پس از فضیلت انجام داد، گویی بین دو هدف متناقض جمع کرده است.

«التبکیت» یعنی کوبیدن و ملامت و سرزنش و رویاروی با شخص با آنچه ناپسند می­دارد. «المیسور» آن چیزی است که ممکن و میسر گردد. و گفته شده این کلمه مصدر بر وزن مفعول است. و گفته شده به معنای: بی­نیازی و فراخی است. «الوفور» با ضمه مصدر «وفر المال» بر وزن کَرَم و وَعَد است. یعنی: تمام شد و افزون گشت. و در برخی نسخه­ها به صورت

ص: 43

«موفورة» و هو الشی ء التامّ، أی انتظرنا حصول الموفور فی یده. و الغرض دفع عذره فی الهرب و هو توهّم التشدید علیه.

«موفوره» آمده است و آن چیزی کامل و تمام است. یعنی: تا هنگامی که چیز کامل (توانایی) در اختیار او قرار می­گرفت، به او مهلت می­دادیم. و هدف از این جمله دفع عذر او از فرار کردن در جنگ است، و آن توهم سخت گیری بر اوست.

روایت908.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علیه السلام: خدایا! هر کدام از بندگان تو، که سخن عادلانه دور از ستمکاری، و اصلاح کننده دور از فساد انگیزی ما را نسبت به دین و دنیا شنید، و پس از شنیدن سرباز زد، و از یاری کردنت باز ایستاد، و در گرامی داشتن دین تو درنگ و سستی کرد، ما تو را بر ضد او به گواهی می طلبیم. ای خدایی که از بزرگ ترین گواهانی!. و تمام موجوداتی که در آسمان ها و زمین سکونت دادی همه را بر ضد او به گواهی دعوت می کنیم و تو بعد از این گواهی، بی نیاز کننده از یاری او و کیفر دهنده بر گناهاش هستی.(1)

توضیح

ابن میثم گوید: این فصل از خطبه­ای است که امام علیه السلام با آن یارانش را برای جهاد به سوی شام تحریک و تشویق کرد که آن را پس از عقب نشینی بیشتر آن­ها از معاویه ایراد فرمود. «ما» در «ایّما» زائده موکدّه است و در توصیف «مقالۀ» (سخن) به «العادل» (عادلانه) توسّع و فراگیری (در معنا) صورت گرفته است. «النکوص» یعنی بازگشت به عقب. «فإنّا نستشهدک» یعنی: از تو می­خواهیم که بر آن گواهی دهی. «ثم أنت بعدُ» یعنی: پس از این گواهی دادن بر آن.

روایت 909.

نهج البلاغه: از سخنان امام علیه السلام که در آن یارانش را برای جهاد تحریک می­کرد:

خدا شکرگزاری را بر عهده شما نهاده، و امر حکومت را در دست شما گذارده، و فرصت مناسب در اختیارتان قرار داده است تا برای جایزه بهشت با هم ستیز کنید. پس کمربندها را محکم ببندید، و دامن همّت بر کمر زنید، که به دست آوردن ارزش های والا با خوشگذرانی میسّر نیست! چه بسا خواب های شب که تصمیم های روز را از بین برده، و تاریکی های فراموشی که همّتهای بلند را نابود کرده است.(2)

توضیح

«الإستیداء» یعنی طلب ادا کردن. و «الأمر» یعنی پادشاهی و چیرگی. همانطور که خداوند متعال می­فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ»(3){خدا

به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد.}.

ص: 44

و المضمار: مدّة تضمیر الفرس و موضعه. و فسّر بالمیدان أیضا. و المراد مدّة التّکلیف و الحیاة أو دار الدّنیا. و السّبق بالفتح کما فی النسخ: المصدر.

و بالتحریک: ما یتراهن علیه. و الضّمیر راجع إلیه سبحانه کالسّوابق، أو إلی المضمار.

و العقد: جمع العقدة بالضمّ، و هی موضع العقد. قال ابن أبی الحدید: أی:

شمّروا عن ساق الاجتهاد. و یقال لمن یوصی بالجدّ و التّشمیر: اشدد عقدة إزارک. لأنّه إذا شدّها کان أبعد من العثار و أسرع للمشی.

و قوله: «و اطووا فضول الخواصر»: نهی عن کثرة الأکل، لأنّ الکثیر الأکل لا یطوی فضول خواصره، و القلیل الأکل یأکل فی بعضها و یطوی بعضها. انتهی.

و قیل: من شرع فی أمر بجدّ و اجتهاد یطوی ما فضل من أزراره، و یلتف بقدمیه فی خاصرته، و یجعله محکما فیها. فهذه أیضا کنایة عن الجدّ و الاجتهاد.

و قال الکیدری: وجدت فی نسخة صحیحة «اطروا فضول الخواصر».

و الطر: الشقّ و القطع، أی: اقطعوا من ثیابکم ما فضل و یزاد علی بدنکم. و هو کنایة عن المبالغة فی التشمیر عن ساق الجد. انتهی.

و الولیمة: طعام العرس أو کلّ طعام صنع لدعوة، و المعنی: إنّ العزیمة الجازمة تنافی الاشتغال بالملاذ، و لا تنال المطالب الجلیلة إلّا برکوب المشاقّ.

«و ما أنقض النوم لعزائم الیوم»: کثیرا ما یعزم الإنسان فی النهار علی المسیر و الارتحال فی اللّیلة المستقبلة لتقریب المنزل، فإذا جاء اللّیل نام و استراح و شقّ علیه القیام، أی: ففاته ما عزم علیه من السیر، أو المراد فوت ما عزم علیه من مهمات الأمور فی یومه بنوم اللیلة التی قبله.

«و التذاکیر»: جمع التذکار بالفتح، و هو الذکر و الحفظ للشی ء. و المعنی ما

ص: 45

«المضمار» یعنی زمان پرورش و مکان پرورش اسب. و به میدان نیز تفسیر شده است. و مقصود از آن مدت تکلیف و زندگی، یا سرای دنیا است. و «السَبق» با فتحه همانطور که در نسخه­ها آمده مصدر است. و با حروف متحرک(السَبَق) یعنی چیزی که برای آن جایزه و گرو می­گزارند. و ضمیر به خداوند سبحان بازمی­گردد مانند کلمات پیش از آن، یا به مضمار برمی­گردد.

«العُقَد» جمع «العُقدۀ» با ضمه است و آن مکان گره زدن است. ابن ابی الحدید گوید: یعنی آستین همّت و جهاد را بالا بزنید. و به کسی که به تلاش و همت و آمادگی سفارش می­شود، گفته می­شود: گره کمربندت را محکم کن. زیرا وقتی آن را محکم کند از لغزش به دور مانده و سریع­تر راه می­رود.

و فرموده امام: «اطووا فضول الخواصر»(زیادی پهلوهایتان را جمع کنید)، نهی از خوردن زیاد است. زیرا شخصی که بسیار می­خورد قسمت زیادی پهلوهایش را جمع نمی کند اما شخصی که کم می­خورد در بخشی از پهلوها می­خورد و قسمتی از آن را جمع می کند. پایان سخن.

و گفته شده: کسی که کاری را با جدّیت و تلاش آغاز کند، قسمت اضافی ازارش(لنگ) را جمع می­کند و آن را به پهلویش می­پیچد و محکم می­کند. این عبارت نیز کنایه از جدیت و تلاش است.

کیدری گوید: در نسخه صحیحی دیدم که این­گونه آمده است: «اطروا فضول الخواصر» و «الطر» یعنی: شکافتن و بریدن، یعنی: قسمت­های اضافی لباس­هایتان که بر بدنتان زیادی است، ببُرید. و آن کنایه از مبالغه در بالازدن کمر همت است. پایان سخن.

«الولیمۀ» غذای عروسی، یا هر غذایی است که برای دعوت و مهمانی مهیا می­شود. و معنی بدین صورت است: عزم راسخ با پرداختن به لذت­ها منافات دارد و به ارزش­های والا نمی­رسی مگر با تحمل سختی­ها.

«و ما أنقض النوم لعزائم الیوم» در بسیاری موارد انسان در روز تصمیم می­گیرد به راه افتد و شبی را که در پیش­رو دارد کوچ کند تا به منزلگاهش نزدیک شود. و چون شب فرا رسد می­خوابد و به استراحت می­پردازد و برخاستن بر او سخت می­­شود. یعنی: آنچه برای رفتن تصمیم گرفته از دستش می­رود، یا مقصود از دست رفتن کارهای مهم در روزش، با خوابیدن در شب پیش از آن است .

«التذاکیر» جمع «تَذکار» با فتحه است، و آن یادآوری و نگاهداری چیزی است. و معنی بدین صورت است که:

ص: 45

أکثر ما یهمّ الإنسان و یعزم علی السیر باللّیل، فإذا أدرکته ظلمة اللیل، نام و مال إلی الرّاحة و نسی ما عزم علیه، فانمحی و اضمحلّ ما همّه.

چه بسیار مواردی که انسان برای حرکت شبانه اراده کرده و تصمیم می­گیرد، و چون تاریکی شب او را فرا رسد، می­خوابد و به استراحت مشغول می­شود و تصمیمش را فراموش می­کند در نتیجه آنچه که اراده انجامش را داشته، نابود شده و از هم می­پاشد.

روایت910 و 911.

کتاب الغارات: ابو ودّاک گوید: چون علی بن ابی طالب علیه السلام از نبرد با خوارج فراغت یافت، در نهروان، به میان مردم برخاست و سخن گفت. نخست حمد و ثنای خدا را آن چنانکه سزاوار اوست به جای آورد. سپس گفت:

اما بعد، خداوند در حق شما نیکی کرد و در جنگ پیروزیتان داد. اکنون بی درنگ روی به دشمن خود - مردم شام - نهید.

پس برخاستند و گفتند: ای امیرالمؤمنین تیرهایمان به پایان رسیده و شمشیرهایمان کند شده و سر نیزه هایمان کنده شده و بیشتر آن­ها شکسته است. ما را به شهرمان بازگردان تا با ساز و برگ بهتر آماده نبرد شویم. شاید هم امیر المؤمنین به جای آن شمار که از ما کشته شده اند، شمار دیگری بر ما بیفزاید و اگر چنین کند ما در پیکار با خصم نیرومندتر خواهیم شد. آنکه در این روز از سوی مردم سخن گفت اشعث بن قیس بود.

قیس بن سکن گوید: ما در مسکن بودیم. شنیدیم که علی علیه السلام می ­فرمود: ای مهاجران، «ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَرْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِکُمْ فَتَنقَلِبُوا خَاسِرِینَ»(1) {به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید، و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد.} آنان گریستند و اندکی درنگ کردند و گفتند: سرما سخت است - و این جنگ در فصل سرمای هوا بود - علی علیه السلام فرمود: دشمن شما نیز همانند شما سرمای هوا را احساس می کنند. ولی آنان همچنان از جنگ سر بر می تافتند. چون علی علیه السلام چنان دید گفت: اف بر شما، این سنتی است که بر شما جاری شده است .

ص: 46

وَ سَمِعَتْ أَصْحَابُنَا عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ قَیْسِ بْنِ السَّکَنِ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: «یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ» فَاعْتَلُّوا عَلَیْهِ فَقَالَ: أُفٍّ لَکُمْ، إِنَّهَا سُنَّةٌ جَرَتْ.

وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ ابْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُمَرَ بْنِ عُمَیْرٍ الْهَجَرِیِّ عَنْ طَارِقِ بْنِ شِهَابٍ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ انْصَرَفَ مِنْ حَرْبِ النَّهْرَوَانِ، حَتَّی إِذَا کَانَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ نَادَی فِی النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ رَغَّبَهُمْ فِی الْجِهَادِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی الْمَسِیرِ إِلَی الشَّامِ مِنْ وَجْهِهِ ذَلِکَ، فَأَبَوْا وَ شَکَوُا الْبَرْدَ وَ الْجِرَاحَاتِ، وَ کَانَ أَهْلُ النَّهْرَوَانِ قَدْ أَکْثَرُوا الْجِرَاحَاتِ فِی النَّاسِ.

فَقَالَ: إِنَّ عَدُوَّکُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ، وَ یَجِدُونَ الْبَرْدَ کَمَا تَجِدُونَ!! فَأَعْیَوْهُ وَ أَبَوْا، فَلَمَّا رَأَی کَرَاهِیَتَهُمْ، رَجَعَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ أَقَامَ بِهَا أَیَّاماً وَ تَفَرَّقَ عَنْهُ نَاسٌ کَثِیرٌ مِنْ أَصْحَابِهِ، فَمِنْهُمْ مَنْ أَقَامَ یَرَی رَأْیَ الْخَوَارِجِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَقَامَ شَاکّاً فِی أَمْرِهِمْ.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ نُمَیْرِ بْنِ وَعْلَةَ عَنْ أَبِی الْوَدَّاکِ قَالَ: لَمَّا أَکْرَهَ عَلِیٌّ النَّاسَ عَلَی الْمَسِیرِ إِلَی الشَّامِ أَقْبَلَ بِهِمْ حَتَّی نَزَلَ النُّخَیْلَةَ، وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یَنْزِلُوا مُعَسْکَرَهُمْ، وَ یُوَطِّنُوا عَلَی الْجِهَادِ أَنْفُسَهُمْ، وَ أَنْ یُقِلُّوا زِیَارَةَ أَبْنَائِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ حَتَّی یَسِیرُوا إِلَی عَدُوِّهِمْ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی الْوَدَّاکِ: أَنَّ النَّاسَ [أَ] قَامُوا بِالنُّخَیْلَةِ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیَّاماً، ثُمَّ أَخَذُوا یَتَسَلَّلُونَ وَ یَدْخُلُونَ الْمِصْرَ. فَنَزَلَ وَ مَا مَعَهُ مِنَ النَّاسِ إِلَّا رِجَالٌ مِنْ وُجُوهِهِمْ قَلِیلٌ، وَ تُرِکَ الْمُعَسْکَرُ خَالِیاً، فَلَا مَنْ دَخَلَ الْکُوفَةَ خَرَجَ إِلَیْهِ، وَ لَا مَنْ أَقَامَ مَعَهُ صَبَرَ!! فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ دَخَلَ الْکُوفَةَ فِی اسْتِنْفَارِهِ النَّاسَ (1).

ص: 47

از طریق دیگر هم این خبر از قیس بن سکن روایت شده که علی علیه السلام فرمود: {به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید، و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد.}آنان بهانه ها برساختند و علی علیه السلام فرمود: اف بر شما، این سنتی است که بر شما جاری شده است.

طارق بن شهاب گوید: علی علیه السلام از جنگ نهروان باز می گشت، در راه مردم را ندا در داد که گرد آیند و مردم گرد آمدند. پس حمد و ثنای خدا را به جای آورد و آنان را به جهاد فرا خواند و دعوت کرد که از همان جا راهی شام شوند، مردم سر از فرمان برتافتند و زبان به شکایت گشودند که هم هوا سرد است و هم خسته و مجروح­اند. و نهروانیان بسیاری از سپاهیان را مجروح کرده بودند.

علی علیه السلام فرمود: دشمنان شما هم چون شما درد می کشند و چون شما از سرما در رنج­اند. ولی آنان علی علیه السلام را آزردند و همچنان در سرپیچی خویش اصرار ورزیدند. چون علی علیه السلام کراهیت آنان از جهاد را دید به کوفه بازگشت و چند روزی درنگ کرد. جمع کثیری از یارانش از گرد او پراکنده شدند. از اینان گروهی همان عقیده خوارج یافته بودند و برخی در امر خوارج در تردید بودند.

ابو ودّاک گوید: چون مردم از رفتن به غزوه شام اظهار ناخشنودی نمودند، علی همراه آنان آمد تا به نخیله رسید و آنان را فرمان داد که در لشکرگاه­های خود بمانند و به جایی نروند و دل بر جهاد بندند و خویشتن مهیّای آن کنند و کمتر به دیدار زن و فرزند خود روند تا زمانی که به جانب دشمنشان حرکت کنند.

ابو ودّاک گوید: مردم چند روزی با علی در نخیله درنگ کردند. سپس از لشکرگاه آهسته آهسته بیرون می خزیدند و به شهر می رفتند. فقط گروه اندکی با او ماندند که از سران قوم بودند. لشکرگاه خالی شده بود و آنان که به کوفه رفته بودند دیگر بازنگشتند و آنان که با او مانده بودند ناشکیبایی می کردند. علی علیه السلام چون چنان دید خود نیز به کوفه آمد.

ص: 47

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ نُمَیْرٍ الْعَبْسِیِّ قَالَ: مَرَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الشِّغَارِ مِنْ هَمْدَانَ فَاسْتَقْبَلَهُ قَوْمٌ فَقَالُوا:

أَ قَتَلْتَ الْمُسْلِمِینَ بِغَیْرِ جُرْمٍ، وَ دَاهَنْتَ فِی أَمْرِ اللَّهِ، وَ طَلَبْتَ الْمُلْکَ، وَ حَکَّمْتَ الرِّجَالَ فِی دِینِ اللَّهِ؟ لَا حُکْمَ إِلَّا لِلَّهِ. فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حُکْمُ اللَّهِ فِی رِقَابِکُمْ، مَا یَحْبِسُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا مِنْ فَوْقِهَا بِدَمٍ، إِنِّی مَیِّتٌ أَوْ مَقْتُولٌ، بَلْ قَتْلًا، ثُمَّ جَاءَ حَتَّی دَخَلَ الْقَصْرَ.

وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ قَادِمٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ غَرْقَدَةَ عَنِ الْمُسْتَظِلِّ بْنِ حُصَیْنٍ قَالَ، قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ، وَ اللَّهِ لَتَجِدُنَّ وَ لَتُقَاتِلُنَّ عَلَی طَاعَتِهِ، أَوْ لَیَسُوسَنَّکُمْ قَوْمٌ أَنْتُمْ أَقْرَبُ إِلَی الْحَقِّ مِنْهُمْ فَلَیُعَذِّبُنَّکُمْ وَ لَیُعَذِّبَنَّهُمُ اللَّهُ.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ مَعْدِلٍ (1) عَنِ ابْنِ وَعْلَةَ عَنْ أَبِی الْوَدَّاکِ قَالَ: لَمَّا تَفَرَّقَ النَّاسُ عَنْ عَلِیٍّ بِالنُّخَیْلَةِ وَ دَخَلَ الْکُوفَةَ، جَعَلَ یَسْتَفِزُّهُمْ عَلَی جِهَادِ أَهْلِ الشَّامِ حَتَّی بَطَلَتِ الْحَرْبُ تِلْکَ السَّنَةَ.

وَ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ لِلنَّاسِ وَ هُوَ أَوَّلُ کَلَامٍ لَهُ بَعْدَ النَّهْرَوَانِ وَ أُمُورِ الْخَوَارِجِ الَّتِی کَانَتْ فَقَالَ:

یَا أَیُّهَا النَّاسُ! اسْتَعِدُّوا إِلَی عَدُوٍّ فِی جِهَادِهِمُ الْقُرْبَةُ مِنَ اللَّهِ، وَ طَلَبُ الْوَسِیلَةِ إِلَیْهِ، حَیَارَی عَنِ الْحَقِّ لَا یُبْصِرُونَهُ، وَ مُوزَعِینَ بِالْکِبْرِ وَ الْجَوْرِ، لَا یَعْدِلُونَ بِهِ، جُفَاةٍ عَنِ الْکِتَابِ، نُکُبٍ عَنِ الدِّینِ، یَعْمَهُونَ فِی الطُّغْیَانِ، وَ یَتَسَکَّعُونَ فِی غَمْرَةِ الضَّلَالِ، فَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ، وَ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا، وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً قَالَ: فَلَمْ یَنْفِرُوا وَ لَمْ یَنْتَشِرُوا، فَتَرَکَهُمْ أَیَّاماً حَتَّی أَیِسَ مِنْ أَنْ یَفْعَلُوا،

ص: 48

نمیر عبسی گوید: علی به جماعتی از رزمندگان قبیله همدان گذشت. عده ای پیش آمدند و گفتند: آیا مسلمانان را بی هیچ گناهی نابود می کنی؟! کار خدا را سهل می انگاری و به طلب پادشاهی برخاسته ای؟! و مردم را در دین خدا حَکَم قرار می دهی؟! حکم جز برای خدا نیست! علی علیه السلام گفت: حکم خدا بر گردن شماست. مانع نمی شود که نگون­بخت­ترین آن­ها ریش مرا از خون سرم رنگین سازد. من یا می میرم یا کشته می شوم، نه، کشته می شوم. سپس آمد و به قصر امارت داخل شد.

مستظلّ بن حصین گوید: علی علیه السلام گفت: ای مردم کوفه در کار خدا بکوشید و در راه فرمانبرداری او قتال کنید. اگر نه قومی زمام کارهای شما به دست خواهند گرفت که شما نزدیکتر از آن­ها به حق هستید، ولی آنان شما را عذاب خواهند کرد و خدا هم آنان را عذاب خواهد کرد.

ابو ودّاک گوید: چون در نخیله مردم از گرد علی بپراکندند، علی به کوفه درآمد و آنان را پی درپی به جهاد با مردم شام فراخواند، تا سال به سر آمد و جنگ آن سال باطل گردید.

زید بن وهب گوید: علی علیه السلام به مردم گفت - و این نخستین سخن او بعد از جنگ نهروان و کار خوارج بود - :

ای مردم آماده پیکار با دشمنی شوید که جهاد با آن موجب تقرّب به خداست. مردمی حیرت زدگانند و حق را نمی بینند، از کفر و جور الهام گرفته اند و ترکش نمی گویند. از کتاب خدا دوری گزیده اند و از دین رخ بر تافته و در طغیان سر گردانند و در گرداب ضلالت غوطه ورند. «و أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْل»(1) {و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید} و بر خدای توکل کنید دوستی خدا شما را کفایت خواهد کرد و یاری او شما را بسنده است.

اما بازهم از جای نجنبیدند و قدم در راه جهاد ننهادند. چند روزی آنان را به حال خود رها کرد تا از اقدامشان نومید گردید. ص: 48

وَ دَعَا رُءُوسَهُمْ وَ وُجُوهَهُمْ فَسَأَلَهُمْ عَنْ رَأْیِهِمْ وَ مَا الَّذِی یُثَبِّطُهُمْ، فَمِنْهُمُ الْمُعْتَلُّ وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ وَ أَقَلُّهُمُ النَّشِیطُ، فَقَامَ فِیهِمْ ثَانِیَةً فَقَالَ:

عِبَادَ اللَّهِ! مَا لَکُمْ إِنْ أَمَرْتُکُمْ أَنْ تَنْفِرُوا اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ ثَوَاباً؟ وَ بِالذُّلِّ وَ الْهَوَانِ مِنَ الْعِزِّ خَلَفاً؟ وَ کُلَّمَا نَادَیْتُکُمْ إِلَی الْجِهَادِ دَارَتْ أَعْیُنُکُمْ کَأَنَّکُمْ مِنَ الْمَوْتِ فِی سَکْرَةٍ، یُرْتَجُ عَلَیْکُمْ [حِوَارِی] فَتَبْکُونَ (1)، فَکَأَنَّ قُلُوبَکُمْ مَأْلُوسَةٌ فَأَنْتُمْ لَا تَعْقِلُونَ، وَ کَأَنَّ أَبْصَارَکُمْ کُمْهٌ فَأَنْتُمْ لَا تُبْصِرُونَ، لِلَّهِ أَنْتُمْ! مَا أَنْتُمْ إِلَّا أُسُودُ الشَّرَی فِی الدَّعَةِ، وَ ثَعَالِبُ رَوَّاغَةٌ حِینَ تُدْعَوْنَ، مَا أَنْتُمْ بِرُکْنٍ یضال [یُصَالُ] بِهِ وَ لَا زَوَافِرُ عِزٍّ یُعْتَصَمُ إِلَیْهَا.

لَعَمْرُ اللَّهِ لَبِئْسَ حِشَاشُ نَارِ الْحَرْبِ أَنْتُمْ. إِنَّکُمْ تُکَادُونَ وَ لَا تَکِیدُونَ، وَ تُنْتَقَصُ أَطْرَافُکُمْ وَ لَا تَتَحَاشَوْنَ، وَ لَا یُنَامُ عَنْکُمْ وَ أَنْتُمْ فِی غَفْلَةٍ سَاهُونَ. إِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْیَقْظَانُ، أَوْدَی مَنْ غَفَلَ، وَ یَأْتِی الذُّلُّ مَنْ وَادَعَ، غَلَبَ الْمُتَخَاذِلُونَ وَ الْمَغْلُوبُ مَقْهُورٌ وَ مَسْلُوبٌ.

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ لِی عَلَیْکُمْ حَقّاً وَ لَکُمْ عَلَیَّ حَقٌّ، فَأَمَّا حَقِّی عَلَیْکُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَیْعَةِ، وَ النُّصْحُ لِی فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِیبِ، وَ الْإِجَابَةُ حِینَ أَدْعُوکُمْ، وَ الطَّاعَةُ حِینَ آمُرُکُمْ.

وَ أَمَّا حَقُّکُمْ (2) عَلَیَّ فَالنَّصِیحَةُ لَکُمْ مَا صَحِبْتُکُمْ، وَ التَّوْفِیرُ عَلَیْکُمْ وَ تَعْلِیمُکُمْ کَیْلَا تَجْهَلُوا، وَ تَأْدِیبُکُمْ کَیْ تَعْلَمُوا، فَإِنْ یُرِدِ اللَّهُ بِکُمْ خَیْراً تَنْزَعُوا عَمَّا أَکْرَهُ، وَ تَرْجِعُوا إِلَی مَا أُحِبُّ تَنَالُوا مَا تُحِبُّونَ وَ تُدْرِکُوا مَا تَأْمُلُونَ.

وَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ عَنْ أَبِی عَاصِمٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِی عَوْنٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ: جَاءَتِ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی عُمَیْسٍ [عَبْسٍ «خ»] وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْمِنْبَرِ فَقَالَتْ:

ص: 49

آن گاه سران و بزرگانشان را خواست و پرسید که عاقبت چه خواهند کرد و به چه سبب بر زمین چسبیده اند و نمی جنبند. برخی خویشتن به بیماری زدند و برخی از جنگ ناخشنودی نشان دادند. تنها، اندکی از آنان آماده پیکار بودند. علی بار دیگر برخاست و سخن گفتن آغاز کرد که: ای بندگان خدا، شما را چه می شود که چون فرمان حرکت به جنگ می دهم «اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَة»(1){ کُندی به خرج می دهید؟ آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده اید؟} و ذلّت را جانشین عزّت کرده اید؟ چرا هر بار که شما را به جهاد فرا می خوانم چشمانتان به دوران می افتد گویی در لحظه بازپسین حیات هستید. زبانتان از دهشت بند می رود و از سخن گفتن بازمی مانید و دل­هایتان چون دل­های دیوانگان می شود و هیچ تعقل نتوانید. چشمانتان به چشم کوران می­ماند و از دیدن بازمانید. شما را به خدا، چه مردمانی هستید؟ چون زمان صلح و آسودگی باشد چونان شیران شرزه لاف می زنید و چون به پیکارتان بخوانند چون روباهان حیله جوی این سو و آن سو می گریزید. شما نه آن ستون استوارید که بر آن تکیه توان داد و نه از آن یاران که به یاریشان اعتماد توان کرد.

به خدا سوگند شما بد هیزمی برای افروختن تنور جنگ هستید. فریب می خورید و یارای فریبتان نیست، هر چه دارید از شما می ربایند و خم به ابرو نمی آورید. دشمن بیدار در کمین شماست و شما در غفلت و بی خبری هستید و حال آنکه شایسته است جنگجویان، بیدار و هشیار باشند که آنکه بی خبری گزیند هلاک شود و آنکه از جهاد سرباز زند به خواری افتد. آنان که یکدیگر فرو گذارند مغلوب شوند و مغلوب، مقهور و غارت شده است.

اما بعد، مرا بر شما حقی است و شما را نیز بر من حقی است. حقی که من بر شما دارم یکی این است که به بیعتی که با من کرده اید وفا کنید و در حضور و غیبت، نیک­خواه من باشید و چون شما را فرا می خوانم پاسخم گویید و چون فرمانتان می دهم فرمان برید.

و اما حقی که شما بر من دارید این است که تا زمانی که همراه شمایم نیکخواه شما باشم و حق شما را از بیت المال نیک ادا کنم و تعلیمتان دهم تا نادان نمانید و تأدیبتان کنم تا تجربه اندوزید. خداوند زمانی خیر خویش به شما ارزانی دارد که از آنچه مرا ناخوش آید دست بازدارید و اعمالتان بر وفق مراد و میل من باشد، آنگاه آنچه دوست می دارید به دست خواهید آورد و به آنچه آرزوی آن در دل می پرورید خواهید رسید.

ابوعون ثقفی گوید: زنی از بنی عبس آمد و به امیر المؤمنین در حالی که بر منبر بود گفت:

ص: 49

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثٌ بَلْبَلْنَ الْقُلُوبَ [عَلَیْکَ] قَالَ: وَ مَا هُنَّ؟ قَالَتْ: رِضَاؤُکَ بِالْقَضِیَّةِ، وَ أَخْذُکَ بِالدَّنِیَّةِ، وَ جَزَعُکَ عِنْدَ الْبَلِیَّةِ. قَالَ: وَیْحَکِ إِنَّمَا أَنْتِ امْرَأَةٌ، انْطَلِقِی فَاجْلِسِی عَلَی ذَیْلِکِ. قَالَتْ: لَا وَ اللَّهِ مَا مِنْ جُلُوسٍ إِلَّا فِی ظِلَالِ السُّیُوفِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عِیسَی: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَخْطُبُ النَّاسَ وَ یَحُضُّهُمْ عَلَی الْمَسِیرِ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ أَهْلِ الشَّامِ، فَجَعَلُوا یَتَفَرَّقُونَ عَنْهُ، وَ یَتَثَاقَلُونَ عَلَیْهِ وَ یَعْتَلُّونَ بِالْبَرْدِ مَرَّةً وَ بِالْحَرِّ أُخْرَی.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ [قَیْسِ بْنِ] أَبِی حَازِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ، یَا أَبْنَاءَ الْمُهَاجِرِینَ! انْفِرُوا إِلَی أَئِمَّةِ الْکُفْرِ وَ بَقِیَّةِ الْأَحْزَابِ وَ أَوْلِیَاءِ الشَّیْطَانِ، انْفِرُوا إِلَی مَنْ یُقَاتِلُ عَلَی دَمِ حَمَّالِ الْخَطَایَا!!! فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، إِنَّهُ لَیَحْمِلُ خَطَایَاهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَنْقُصُ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْئاً.

قَالَ إِبْرَاهِیمُ: وَ حَدَّثَنَا بِهَذَا الْکَلَامِ مِنْ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ غَیْرُ وَاحِدٍ مِنَ الْعُلَمَاءِ.

وَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ رَفِیعٍ عَنْ فَرْقَدٍ الْبَجَلِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: أَ لَا تَرَوْنَ یَا مَعَاشِرَ أَهْلِ الْکُوفَةِ؟ وَ اللَّهِ لَقَدْ ضَرَبْتُکُمْ بِالدِّرَّةِ الَّتِی أَعِظُ بِهَا السُّفَهَاءَ فَمَا أَرَاکُمْ تَنْتَهُونَ، وَ لَقَدْ ضَرَبْتُکُمْ بِالسِّیَاطِ الَّتِی أُقِیمُ بِهَا الْحُدُودَ فَمَا أَرَاکُمْ تَرْعَوُونَ، فَمَا بَقِیَ إِلَّا سَیْفِی، وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ الَّذِی یُقَوِّمُکُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ، وَ لَکِنِّی لَا أُحِبُّ أَنْ آتِیَ تِلْکَ مِنْکُمْ.

وَ الْعَجَبُ مِنْکُمْ وَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، إِنَّ أَمِیرَهُمْ یَعْصِی اللَّهَ وَ هُمْ یُطِیعُونَهُ، وَ إِنَّ أَمِیرَکُمْ یُطِیعُ اللَّهَ وَ أَنْتُمْ تَعْصُونَهُ

ص: 50

ای امیر المؤمنین، سه چیز است که دل­ها را نسبت به تو آشفته کرده است. علی علیه السلام فرمود: آن­ها کدامند؟ زن گفت: یکی آنکه به حَکمیت رضا دادی، دیگر آنکه به حقارت گراییدی و سوم چون بلا و مصیبت بالا گرفت بی تاب شدی. علی علیه السلام فرمود: وای بر تو، تو یک زنی، برو در خانه ات بنشین. زن گفت: نه به خدا، جز در سایه شمشیر نخواهم نشست.

بکر بن عیسی گوید: علی علیه السلام برای مردم سخن می گفت و آنان را به جنگ با معاویه و مردم شام تحریض می کرد. مردم کم کم از گرد او پراکنده شدند. یک بار بهانه می آوردند که هوا سرد است و یک بار می گفتند هوا گرم است.

قیس بن ابی حازم گوید: شنیدم که علی علیه السلام می ­فرمود:

ای مسلمانان، ای فرزندان مهاجران برای نبرد به سوی پیشوایان کفر و بازماندگان احزاب و یاران شیطان در حرکت آیید. بسیج شوید به نبرد کسی که به خون­خواهی مردی قدم به میدان کارزار نهاده که بار خطا بر دوش داشت: سوگند به آنکه دانه را رویانیده و جانداران آفریده که تا روز قیامت بار خطاهای ایشان را بی کم و کاست بر دوش می کشد.(1)

ابراهیم گوید: این سخن را از قول علی امیر المؤمنین چند تن از علما نقل کرده اند.

رفیع بن فرقد گوید: شنیدم که علی علیه السلام می فرمود: ای مردم کوفه آیا دیده نمی گشایید؟ به خدا سوگند شما را به عصایی که سفیهان را به آن تأدیب می کنند زدم و ندیدم شما از اعمالتان دست بردارید. شما را به تازیانه ای که گناهکاران را به آن حد می زنم زدم اما ندیدم به راه بیائید. اکنون جز شمشیرم باقی نمانده است و من می دانم که شما را - به اذن خدا - چه چیزی به راه می آورد ولی دوست ندارم که خود در حق شما چنان کنم.

در شگفتم از شما و از مردم شام! امیر مردم شام خدا را معصیت می کند و آنان از او اطاعت می کنند و امیر شما خدا را اطاعت می کند و شما از او فرمان نمی برید.

ص: 50

إِنْ قُلْتُ لَکُمْ: انْفِرُوا إِلَی عَدُوِّکُمْ [فِی أَیَّامِ الْحَرِّ، قُلْتُمْ هَذِهِ حَمَارَّةُ الْقَیْظِ (1).

وَ إِذَا أَمَرْتُکُمْ بِالسَّیْرِ إِلَیْهِمْ فِی الشِّتَاءِ] قُلْتُمُ الْقَرُّ یَمْنَعُنَا. أَ فَتَرَوْنَ عَدُوَّکُمْ لَا یَجِدُونَ الْقَرَّ کَمَا تَجِدُونَهُ؟ وَ لَکِنَّکُمْ أَشْبَهْتُمْ قَوْماً قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ کُبَرَاؤُهُمْ: لَا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ. فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ:

قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبْتُ خَیْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَیْفِی هَذَا عَلَی أَنْ یُبْغِضَنِی مَا أَبْغَضَنِی، وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا عَلَی الْکَافِرِ مَا أَحَبَّنِی؛ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قُضِیَ فَانْقَضَی عَلَی لِسَانِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ: «أَنَّهُ لَا یُبْغِضُکَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یُحِبُّکَ کَافِرٌ» وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً وَ افْتَری (2).

یَا مَعَاشِرَ أَهْلِ الْکُوفَةِ، وَ اللَّهِ لَتَصْبِرُنَّ عَلَی قِتَالِ عَدُوِّکُمْ، أَوْ لَیُسَلِّطَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ قَوْماً أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْحَقِّ مِنْهُمْ، فَلَیُعَذِّبُنَّکُمْ وَ لَیُعَذِّبَنَّهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ أَوْ بِمَا شَاءَ مِنْ عِنْدِهِ. أَ فَمِنْ قَتْلَةٍ بِالسَّیْفِ تَحِیدُونَ إِلَی مَوْتَةٍ عَلَی الْفِرَاشِ؟ فَاشْهَدُوا أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ [یَقُولُ: ] «مَوْتَةٌ عَلَی الْفِرَاشِ أَشَدُّ مِنْ ضَرْبَةِ أَلْفِ سَیْفٍ أَخْبَرَنِی بِهِ جَبْرَائِیلُ» فَهَذَا جَبْرَائِیلُ یُخْبِرُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِمَا تَسْمَعُونَ.

وَ عَنْ مُحْرِزِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُغِیرَةَ الضَّبِّیِّ قَالَ: کَانَ أَشْرَافُ أَهْلِ الْکُوفَةِ غَاشِّینَ لِعَلِیٍّ، وَ کَانَ هَوَاهُمْ مَعَ مُعَاوِیَةَ؛ وَ ذَلِکَ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ لَا یُعْطِی أَحَداً مِنَ الْفَیْ ءِ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّهِ، وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ جَعَلَ الشَّرَفَ فِی الْعَطَاءِ أَلْفَیْ دِرْهَمٍ.

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ أَهْلَ دُومَةِ الْجَنْدَلِ مِنْ کَلْبٍ لَمْ

ص: 51

اگر گویم که در روزهای گرم به جنگ دشمنتان روید، گویید این شدت گرمای تابستان است و چون شما را به حرکت به سوی دشمن در زمستان امر کنم، گویید سرما نمی گذارد. آیا گمان می کنید که دشمن شما مانند شما سرما را احساس نمی کند؟! شما همانند آن قوم هستید که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله به آنان گفت: در راه خدا به جهاد روید. سرانشان گفتند: در هوای گرم به جنگ نروید. خدای تعالی به پیامبرش گفت بگو: «قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ کَانُوا یَفْقَهُونَ»(1) {بگو: - اگر دریابند - آتش جهنّم سوزان تر است.}

به خدا سوگند اگر با این شمشیر بر بینی مؤمن بزنم تا با من دشمنی کند، دشمنی نخواهد کرد و اگر همه نعمت دنیا را به دامن کافر ریزم، دوستی من به دل راه نخواهد داد. و این همان است که بر زبان پیامبر امّی گذشت که گفت: «مؤمن با تو دشمنی نکند و کافر با تو دوستی نورزد» آری ستم پیشگان و دروغ پردازان نومید شدند.

ای مردم کوفه، به خدا سوگند اگر بر قتال دشمنتان پافشاری نکنید قومی بر شما مسلط شوند که شما از آنان اولی تر به حق هستید. پس گرفتار عذابتان خواهند کرد، خدا نیز آنان را به دست شما یا به هر وسیله دیگر که خواهد عذاب کند. آیا از کشته شدن به شمشیر می گریزید تا در بستر راحت بمیرید؟ گواهی دهید که من از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله شنیدم که می گفت: «مردن بر بستر سخت تر است از ضربت هزار شمشیر و جبرئیل این خبر را به من داد.» آری آنچه شنیدید خبری بود که جبرئیل به رسول خدا داده است .

مغیره ضبّی گوید: اشراف کوفه با علی علیه السلام دو رویی می کردند و در نهان هوای معاویه در سر داشتند. زیرا علی علیه السلام از غنایم کسی را بیش از حقش نمی داد، در حالی که معاویه هر یک از اشراف را دو هزار دینار عطا می داد.

عبد الرحمن بن جندب از پدرش روایت می­کند که مردم دومة الجندل - از بنی کلاب -

ص: 51

یَکُونُوا فِی طَاعَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لَا مُعَاوِیَةَ، وَ قَالُوا: نَکُونُ عَلَی حَالِنَا حَتَّی یَجْتَمِعَ النَّاسُ عَلَی إِمَامٍ. قَالَ: فَذَکَرَهُمْ مُعَاوِیَةُ مَرَّةً فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ مُسْلِمَ بْنَ عُقْبَةَ فَسَأَلَهُمُ الصَّدَقَةَ وَ حَاصَرَهُمْ، فَبَلَغَ ذَلِکَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَبَعَثَ إِلَی مَالِکِ بْنِ کَعْبٍ فَقَالَ: اسْتَعْمِلْ عَلَی «عَیْنِ التَّمْرِ» رَجُلًا وَ أَقْبِلْ إِلَیَّ. فَوَلَّاهَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَرْحَبِیَّ وَ أَقْبَلَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَرَّحَهُ فِی أَلْفِ فَارِسٍ، فَمَا شَعَرَ مُسْلِمُ بْنُ عُقْبَةَ إِلَّا وَ مَالِکُ بْنُ کَعْبٍ إِلَی جَنْبِهِ نَازِلًا، فَتَوَاقَفَا قَلِیلًا ثُمَّ اقْتَتَلُوا یَوْمَهُمْ ذَلِکَ إِلَی اللَّیْلِ، حَتَّی إِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ صَلَّی مُسْلِمٌ بِأَصْحَابِهِ ثُمَّ انْصَرَفَ، وَ قَامَ مَالِکُ بْنُ کَعْبٍ إِلَی دُومَةِ الْجَنْدَلِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الصُّلْحِ عَشْراً فَلَمْ یَفْعَلُوا، فَرَجَعَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (1).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْکَنُودِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عَوْفٍ الْغَامِدِیِّ قَالَ: دَعَانِی مُعَاوِیَةُ فَقَالَ: إِنِّی بَاعِثُکَ فِی جَیْشٍ کَثِیفٍ فَالْزَمْ لِی جَانِبَ الْفُرَاتِ حَتَّی تَمُرَّ بِهِیتَ فَتَقْطَعُهَا، فَإِنْ وَجَدْتَ بِهَا جُنْداً فَأَغِرْ عَلَیْهِمْ، وَ إِلَّا فَامْضِ حَتَّی تُغِیرَ عَلَی الْأَنْبَارِ، فَإِنْ لَمْ تَجِدْ بِهَا جُنْداً فَامْضِ حَتَّی تُغِیرَ عَلَی الْمَدَائِنِ، ثُمَّ أَقْبِلْ إِلَیَّ وَ اتَّقِ أَنْ تَقْرُبَ الْکُوفَةَ، وَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ أَغَرْتَ عَلَی أَهْلِ الْأَنْبَارِ وَ أَهْلِ الْمَدَائِنِ، فَکَأَنَّکَ أَغَرْتَ عَلَی الْکُوفَةِ، إِنَّ هَذِهِ الْغَارَاتِ یَا سُفْیَانُ عَلَی أَهْلِ الْعِرَاقِ تُرْهِبُ قُلُوبَهُمْ، وَ تُجَرِّئُ کُلَّ مَنْ کَانَ لَهُ فِینَا هَوًی مِنْهُمْ، وَ یَرَی فِرَاقَهُمْ، وَ تَدْعُو إِلَیْنَا کُلَّ مَنْ کَانَ یَخَافُ الدَّوَائِرَ، وَ خَرِّبْ کُلَّ مَا مَرَرْتَ بِهِ، وَ اقْتُلْ کُلَّ مَنْ لَقِیتَ مِمَّنْ لَیْسَ هُوَ عَلَی رَأْیِکَ، وَ حرب [احْرُبِ] (2) الْأَمْوَالَ فَإِنَّهُ شَبِیهٌ بِالْقَتْلِ وَ هُوَ أَوْجَعُ لِلْقُلُوبِ.

ص: 52

نه در فرمان علی علیه السلام بودند، نه در فرمان معاویه. می گفتند: ما به همین حال باقی می مانیم تا مردم در انتخاب یک امام هم­رأی شوند. روزی معاویه به یاد آنان افتاد و مسلم بن عقبه مرّی را بر سرشان فرستاد و آنان را محاصره کرد. این سخن به گوش علی علیه السلام رسید. علی علیه السلام نزد مالک بن کعب کسی را فرستاد و گفت: یکی را به جای خود در عین التمر گذارد و خود به نزد او برود. مالک بن کعب، عبد الرحمن بن عبد اللّه بن کعب ارحبی را به جای خود نهاد و به نزد علی علیه السلام آمد. علی علیه السلام او را با هزار سوار روانه دومة الجندل نمود. تا مسلم بن عقبه به خود آمد، مالک بن کعب را در مقابل خود دید. اندکی درنگ کردند، سپس جنگ آغاز نمودند و آن روز را تا شب پیکار کردند. دیگر روز مسلم با یارانش نماز خواند و بازگردید. مالک بن کعب در دومة الجندل ماند و ده روز مردم را به صلح دعوت کرد و سودی نبخشید. عاقبت او نیز به نزد علی علیه السلام بازگشت.(1)

ابو الکنود گوید که سفیان بن عوف غامدی به من گفت: معاویه مرا به نزد خود خواند و گفت: می خواهم تو را با لشکری گران با ساز و برگ فراوان روانه کارزار کنم. کنار فرات را در پیش گیر تا به هیت برسی و از آنجا گذر کن. اگر در آنجا لشکری یافتی بر آن حمله کن و اگر نیافتی همچنان برو تا به انبار رسی و بر انبار حمله ببر و آنجا را تاراج کن، سپس اگر در انبار لشکری نبود برو تا به مداین برسی و به آنجا حمله کن، آن گاه بازگرد و به نزد من بیا و مبادا به کوفه نزدیک شوی. بدان که اگر بر مردم انبار و مداین بتازی و قتل و تاراج کنی چنان است که به کوفه حمله کرده ای. ای سفیان این قتل و تاراج­ها مردم عراق را می ترساند و کسانی را که در زمره مخالفان اند، یا تصمیم به جدایی دارند در کار خود دلیر می گرداند. و آنان را که از این کشاکش­ها بیمناک اند، به نزد ما فرا می خواند. به هر جا که رسیدی ویرانش کن و هر که را با عقیده خود مخالف یافتی بکش و هر چه یافتی تاراج کن که این کار نیز همانند قتل است و دل­ها را به درد می آورد.

ص: 52

قَالَ: فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ عَسْکَرْتُ، وَ قَامَ مُعَاوِیَةُ وَ نَدَبَ النَّاسَ إِلَی ذَلِکَ، فَمَا مَرَّتْ بِی ثَلَاثَةٌ حَتَّی خَرَجَتْ فِی سِتَّةِ آلَافٍ، ثُمَّ لَزِمْتُ شَاطِئَ الْفُرَاتِ فَأَسْرَعْتُ السَّیْرَ حَتَّی مَرَرْتُ بِهِیتَ، فَبَلَغَهُمْ أَنِّی قَدْ غَشِیتُهُمْ فَقَطَعُوا الْفُرَاتَ، فَمَرَرْتُ بِهَا وَ مَا بِهَا عَرِیبٌ (1). کَأَنَّهَا لَمْ تُحْلَلْ قَطُّ فَوَطِئْتُهَا حَتَّی مَرَرْتُ بِصَنْدَوْدَاءَ، فَتَنَافَرُوا فَلَمْ أَلْقَ بِهَا أَحَداً، فَمَضَیْتُ حَتَّی أَفْتَتِحَ الْأَنْبَارَ وَ قَدْ أُنْذِرُوا بِی، فَخَرَجَ إِلَیَّ صَاحِبُ الْمَسْلَحَةِ فَوَقَفَ لِی، فَلَمْ أَقْدَمْ عَلَیْهِ حَتَّی أَخَذْتُ غِلْمَاناً مِنْ أَهْلِ الْقَرْیَةِ فَقُلْتُ لَهُمْ: خَبِّرُونِی کَمْ بِالْأَنْبَارِ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ؟ قَالُوا: عِدَّةُ رِجَالِ الْمَسْلَحَةِ خَمْسُمِائَةٍ، وَ لَکِنَّهُمْ قَدْ تَبَدَّدُوا وَ رَجَعُوا إِلَی الْکُوفَةِ وَ لَا نَدْرِی الَّذِی یَکُونُ فِیهَا قَدْ یَکُونُ مِائَتَیْ رَجُلٍ. قَالَ: فَنَزَلْتُ فَکَتَبْتُ أَصْحَابِی کَتَائِبَ، ثُمَّ أَخَذْتُ أَبْعَثُهُمْ إِلَیْهِ کَتِیبَةً بَعْدَ کَتِیبَةٍ، فَیُقَاتِلُونَهُمْ وَ اللَّهِ وَ یَصْبِرُونَ لَهُمْ وَ یُطَارِدُونَهُمْ فِی الْأَزِقَّةِ! فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ أَنْزَلْتُ إِلَیْهِمْ نَحْواً مِنْ مِائَتَیْنِ ثُمَّ أَتْبَعْتُهُمُ الْخَیْلَ، فَلَمَّا مَشَتْ إِلَیْهِمُ الرِّجَالُ وَ حَمَلَتْ عَلَیْهِمُ الْخَیْلُ فَلَمْ یَکُنْ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی تَفَرَّقُوا وَ قُتِلَ صَاحِبُهُمْ فِی رِجَالٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، فَأَتَیْنَاهُ فِی نَیِّفٍ وَ ثَلَاثِینَ رَجُلًا فَحَمَلْنَا مَا کَانَ فِی الْأَنْبَارِ مِنْ أَمْوَالِ أَهْلِهَا ثُمَّ انْصَرَفْتُ، فَوَ اللَّهِ مَا غَزَوْتُ غَزْوَةً أَسْلَمَ وَ لَا أَقَرَّ لِلْعُیُونِ وَ لَا أَسَرَّ لِلنُّفُوسِ مِنْهَا، وَ بَلَغَنِی وَ اللَّهِ أَنَّهَا أَفْزَعَتِ النَّاسَ. فَلَمَّا أَتَیْتُ مُعَاوِیَةَ فَحَدَّثْتُهُ الْحَدِیثَ عَلَی وَجْهِهِ قَالَ: کُنْتَ وَ اللَّهِ عِنْدَ ظَنِّی بِکَ. قَالَ: فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْنَا إِلَّا یَسِیراً حَتَّی رَأَیْتُ رِجَالَ أَهْلِ الْعِرَاقِ یَأْتُونَ عَلَی الْإِبِلِ هُرَّاباً مِنْ قِبَلِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ عَنْ جُنْدَبِ بْنِ عَفِیفٍ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَفِی جُنْدِ الْأَنْبَارِ مَعَ أَشْرَسَ بْنِ حَسَّانَ الْبَکْرِیِّ، إِذْ صَبَّحَنَا سُفْیَانُ فِی کَتَائِبَ تَلْمَعُ الْأَبْصَارُ مِنْهَا، فَهَالُونَا وَ اللَّهِ، وَ عَلِمْنَا إِذْ رَأَیْنَاهُمْ أَنَّهُ لَیْسَ لَنَا بِهِمْ طَاقَةٌ وَ لَا یَدٌ، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ صَاحِبُنَا وَ قَدْ تَفَرَّقْنَا، فَلَمْ یَلْقَهُمْ نِصْفُنَا وَ لَمْ یَکُنْ لَنَا بِهِمْ طَاقَةٌ. وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْنَاهُمْ ثُمَّ إِنَّهُمْ

ص: 53

سفیان گوید که از نزد معاویه بیرون آمدم و لشکر بسیج کردم و معاویه برای مردم سخن راند و مردم را بدان فراخواند. هنوز سه روز نگذشته بود که با شش هزار سپاهی بیرون آمدم بعد ساحل فرات، در پیش گرفتم و همچنان می تاختم تا به هیت رسیدم. به مردم خبر رسید که من به شهرشان می آیم از این رو، از آب فرات گذشته و به آن سوی آب رفته بودند. وقتی که به شهر در آمدم هیچ کس در آنجا نبود، چنانکه گویی هرگز کسی در آنجا نمی زیسته است. بر صندوداء گذشتم، مردم آنجا نیز گریخته بودند و هیچ کس را ندیدم. بازهم به قصد فتح انبار پیش راندم. مردم انبار را از من ترسانده بودند. فرمانده پادگان آنجا آمد و در برابر من ایستاد. من قدم پیش ننهادم تا چند تن از جوانان اهل روستا را گرفتم و از آنان پرسیدم: بگویید که در انبار چند تن از یاران علی هستند. گفتند: همه افراد پادگان علی پانصد نفر هستند آن­ها هم پراکنده شده و به کوفه بازگشته اند و نمی دانیم اکنون چند تن باقی مانده اند، گویا همه بیش از دویست تن نباشند. گوید: من در آنجا فرود آمدم و یاران خود به گردان­هایی تقسیم کردم و گردان پس از گردان دیگر می فرستادم، اینان - سوگند به خدا - می­جنگیدند و در جنگ مقاومت نشان می­دادند و آنان را در درون کوچه ها فرار می دادند. چون چنین دیدم نخست حدود دویست نفر پیاده پیش فرستادم و پس از ایشان سواران را روانه داشتم. پیادگان و سواران حمله کردند. دیری نپایید که سپاه دشمن همگان پای به گریز نهادند. فرمانده آنان با شماری از مردان کشته شدند. بر سرشان رفتیم، سی و چند مرد بودند. هر چه در شهر انبار بود از اموال مردم همه را بار کردیم و بازگردیدیم. به خدا سوگند تا کنون جنگی نکرده ام که مانند این جنگ تندرست بیرون آمده باشم و خوشدل و شادمان شده باشم. و سوگند به خدا خبر یافته ام که مردم را سخت ترسانده بودم. چون نزد معاویه آمدم و ماجرا را شفاها گفتم، گفت: درست همان چیزی هستی که به تو گمان می بردم. به خدا سوگند، جز اندکی درنگ نکردیم که دیدیم مردانی از مردم عراق سوار بر شتران به سوی ما می آیند. اینان از لشکرگاه علی گریخته بودند.

جندب بن عفیف گوید: به خدا سوگند من در سپاه انبار بودم با اشرس بن حسّان بکری، که به ناگاه سفیان بن عوف با افواجی از مردان جنگی که زره بر تنشان می درخشید فراز آمد و ما را سخت ترسانیدند. دانستیم که توان پایداری در برابر آن­ها را نداریم. سردار ما به جنگ او بیرون آمد و ما پراکنده شدیم، تنها نیمی از ما حاضر شد با آنان پیکار کند. به خدا سوگند با آنان جنگیدیم

ص: 53

وَ اللَّهِ هَزَمُونَا، فَنَزَلَ صَاحِبُنَا وَ هُوَ یَتْلُو فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا ثُمَّ قَالَ لَنَا: مَنْ کَانَ لَا یُرِیدُ لِقَاءَ اللَّهِ وَ لَا یُطَیِّبُ نَفْساً بِالْمَوْتِ فَلْیَخْرُجْ عَنِ الْقَرْیَةِ مَا دُمْنَا نُقَاتِلُهُمْ فَإِنَّ قِتَالَنَا إِیَّاهُمْ شَاغِلٌ لَهُمْ عَنْ طَلَبِ هَارِبٍ، وَ مَنْ أَرَادَ مَا عِنْدَ اللَّهِ فَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ ثُمَّ نَزَلَ فِی ثَلَاثِینَ رَجُلًا قَالَ: فَهَمَمْتُ وَ اللَّهِ بِالنُّزُولِ مَعَهُ ثُمَّ إِنَّ نَفْسِی أَبَتْ وَ اسْتَقْدَمَ هُوَ وَ أَصْحَابِی فَقَاتَلُوا حَتَّی قُتِلُوا رَحِمَهُمُ اللَّهُ، فَلَمَّا قُتِلُوا أَقْبَلْنَا مُنْهَزِمِینَ.وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِخْنَفٍ: أَنَّ سُفْیَانَ بْنَ عَوْفٍ لَمَّا أَغَارَ عَلَی الْأَنْبَارِ قَدِمَ عِلْجٌ مِنْ أَهْلِهَا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ:

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَخَاکُمُ الْبَکْرِیَّ قَدْ أُصِیبَ بِالْأَنْبَارِ، وَ هُوَ مُغْتَرٌّ لَا یَظُنُّ مَا کَانَ فَاخْتَارَ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَلَی الدُّنْیَا، فَانْتَدِبُوا إِلَیْهِمْ حَتَّی تُلَاقُوهُمْ، فَإِنْ أَصَبْتُمْ مِنْهُمْ طَرَفاً أَنْکَلْتُمُوهُمْ عَنِ الْعِرَاقِ أَبَداً مَا بَقُوا.

ثُمَّ سَکَتَ عَنْهُمْ رَجَاءَ أَنْ یُجِیبُوهُ أَوْ یَتَکَلَّمُوا أَوْ یَتَکَلَّمَ مُتَکَلِّمٌ مِنْهُمْ بِخَیْرٍ، فَلَمَّا رَأَی صَمْتَهُمْ عَلَی مَا فِی أَنْفُسِهِمْ، خَرَجَ یَمْشِی رَاجِلًا حَتَّی أَتَی النُّخَیْلَةَ، [وَ النَّاسُ یَمْشُونَ خَلْفَهُ حَتَّی أَحَاطَ بِهِ قَوْمٌ مِنَ الْأَشْرَافِ] فَقَالُوا: ارْجِعْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ نَکْفِیکَ. فَقَالَ: مَا تَکْفُونَنِی وَ لَا تَکْفُونَ أَنْفُسَکُمْ. فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی صَرَفُوهُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَرَجَعَ وَ هُوَ وَاجِمٌ کَئِیبٌ.

وَ دَعَا سَعِیدَ بْنَ مُسْلِمٍ الْهَمْدَانِیَّ فَبَعَثَهُ مِنَ النُّخَیْلَةِ فِی ثَمَانِیَةِ آلَافٍ وَ قَالَ:

اتَّبِعْ هَذَا الْجَیْشَ حَتَّی تُخْرِجَهُمْ مِنْ أَرْضِ الْعِرَاقِ. فَخَرَجَ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ فِی طَلَبِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ عَانَاتٍ، سَرَّحَ سَعِیدٌ أَمَامَهُ هَانِئَ بْنَ الْخَطَّابِ الْهَمْدَانِیَّ فَاتَّبَعَ آثَارَهُمْ حَتَّی بَلَغَ أَدَانِیَ أَرْضِ قِنَّسْرِینَ وَ قَدْ فَاتُوهُ ثُمَّ انْصَرَفَ.

قَالَ فَلَبِثَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ تُرَی فِیهِ الْکَآبَةُ وَ الْحَزَنُ حَتَّی قَدِمَ سَعِیدٌ، فَکَتَبَ کِتَاباً وَ کَانَ فِی تِلْکَ الْأَیَّامِ عَلِیلًا، فَلَمْ یُطِقِ الْقِیَامَ فِی النَّاسِ بِکُلِّ مَا أَرَادَ

ص: 54

و سوگند به خدا آنان ما را شکست دادند. در این حال سردار ما از اسب فرود آمد و در حالی که این آیه را می خواند: «فَمِنْهُم مَّن قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا»(1) {برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آن­ها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند} سپس به ما گفت: هر که نمی خواهد با خدا دیدار کند و خواستار مرگ نیست، تا ما با آن­ها در نبردیم از این قریه بیرون رود، زیرا سرگرم شدن به جنگ ما را از تعقیب اشخاص فراری بازمی دارد. و هر که خواستار چیزی است که در نزد خداست بداند که آنچه در نزد خداست برای نیکوکاران بهتر است.

سپس با سی مرد پیاده شد. من نیز نخست خواستم پیاده شوم و همراه او بجنگم ولی بعدا منصرف شدم. او و یارانش پیش تاختند و جنگیدند تا همه کشته شدند - خداوند ایشان را رحمت کناد - چون آن­ها کشته شدند ما نیز شکست خورده روی­آوردیم.

محمد بن مخنف گوید: سفیان بن عوف چون بر انبار حمله کرد، یکی از عجمان انبار نزد علی علیه السلام آمد و او را از واقعه آگاه کرد. علی علیه السلام بر منبر رفت و گفت:

ای مردم برادر بکری شما در انبار کشته شده و او مردی صاحب عزت بود که از هیچ پیشامدی بیم نداشت. آنچه را که خدایی بود بر این دنیای فانی برگزید. برای انتقام مهیا شوید و به سوی دشمن بشتابید تا با آنان رویاروی شوید. اگر بر آنان پیروز شوید تا ابد آنان را از عراق رانده اید.

سپس لب فرو بست بدین امید که پاسخش گویند، یا حرفی بر زبان آرند یا کسی سخنی گوید که از آن بوی خیری آید ولی هیچ کس هیچ نگفت. چون سکوت آنان را مشاهده کرد و دانست که در دلشان چه می گذرد، از منبر فرود آمد و همچنان پیاده به سوی نخیله در حرکت آمد و مردم از پی او می رفتند. در این حال جمعی از بزرگانشان گرد او حلقه زدند و گفتند: یا امیر المؤمنین بازگرد و ما یاریت می کنیم و تو را کفایت می­کنیم. علی علیه السلام فرمود: نه مرا به کار من می­آیید و نه به کار خود. و آنان اصرار می کردند تا او را به سرایش بازگردانیدند. علی علیه السلام اندوهگین و آزرده خاطر بازگردید.

و امام، سعید بن قیس همدانی را فرا خواند و او را با هشت هزار مرد به نخیله فرستاد زیرا شنیده بود که آن قوم با جمعی کثیر آمده اند. پس به او گفت: تو را با هشت هزار تن فرستادم آن لشکر را تعقیب کن تا از عراق برانی. سعید بن قیس بر ساحل فرات به راه افتاد تا به عانات رسید و از آنجا هانی بن خطاب همدانی را پیش از خود روانه کرد و او از پی آنان رفت تا به حدود قنّسرین رسید. آنان رفته بودند و او هم بازگردید.

گوید: علی علیه السلام همچنان اندوهگین ماند تا سعید بن قیس بازآمد. علی علیه السلام نامه ای نوشت و او در این روزها بیمار بود و نمی توانست بایستد و هر چه می خواهد

ص: 54

مِنَ الْقَوْلِ، فَجَلَسَ بِبَابِ السُّدَّةِ الَّتِی تَصِلُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ، فَدَعَا سَعِیداً مَوْلَاهُ فَدَفَعَ الْکِتَابَ إِلَیْهِ، فَأَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ، فَقَامَ سَعِیدٌ حَیْثُ یَسْمَعُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قِرَاءَتَهُ، وَ مَا یَرُدُّ عَلَیْهِ النَّاسُ، ثُمَّ قَرَأَ الْکِتَابَ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، إِلَی مَنْ قُرِئَ عَلَیْهِ کِتَابِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ:

سَلَامٌ عَلَیْکُمْ.

أَمَّا بَعْدُ، فَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ، وَ لَا شَرِیکَ لِلَّهِ الْأَحَدِ الْقَیُّومِ، وَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ فِی الْعَالَمِینَ.

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی قَدْ عَاتَبْتُکُمْ فِی رُشْدِکُمْ حَتَّی سَئِمْتُ، وَ رَاجَعْتُمُونِی بِالْهُزْءِ مِنْ قَوْلِکُمْ حَتَّی بَرِمْتُ هُزْءاً مِنَ الْقَوْلِ لَا یُعَادُ بِهِ، وَ خَطَلًا لَا یَعِزُّ أَهْلُهُ، وَ لَوْ وَجَدْتُ بُدّاً مِنْ خِطَابِکُمْ وَ الْعِتَابِ إِلَیْکُمْ مَا فَعَلْتُ. وَ هَذَا کِتَابِی یُقْرَأُ عَلَیْکُمْ فَرُدُّوا خَیْراً وَ افْعَلُوهُ، وَ مَا أَظُنُّ أَنْ تَفْعَلُوا وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ ... إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ وَ سَیَأْتِی بِرِوَایَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ.

ثُمَّ قَالَ: فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَزْدِ یُقَالُ لَهُ: حَبِیبُ بْنُ عَفِیفٍ آخِذاً بِیَدِ ابْنِ أَخٍ [لَهُ] یُقَالُ لَهُ: عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَفِیفٍ، فَأَقْبَلَ یَمْشِی حَتَّی اسْتَقْبَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِبَابِ السُّدَّةِ، ثُمَّ جَثَا عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، هَا أَنَا ذَا لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ، فَوَ اللَّهِ لَنُنْفِذَنَّ لَهُ وَ لَوْ حَالَ دُونَ ذَلِکَ شَوْکُ الْهَرَاسِ وَ جَمْرُ الْغَضَا حَتَّی نُنْفِذَ أَمْرَکَ أَوْ نَمُوتَ دُونَهُ! فَدَعَا لَهُمَا بِخَیْرٍ وَ قَالَ لَهُمَا: أَیْنَ تَبْلُغَانِ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکُمَا مِمَّا نُرِیدُ.

ثُمَّ أَمَرَ الْحَارِثَ الْأَعْوَرَ فَنَادَی فِی النَّاسِ أَیْنَ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ لِرَبِّهِ، وَ یَبِیعُ دُنْیَاهُ بِآخِرَتِهِ، أَصْبِحُوا غَداً بِالرَّحْبَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ، وَ لَا یَحْضُرُنَا إِلَّا صَادِقُ النِّیَّةِ فِی

ص: 55

برای مردم بگوید. از این رو بر آن درِ مسجد کوفه که به آن باب السدّه می گفتند نشست. حسن و حسین علیهما السلام و عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب هم در کنار او بودند. سعد را که غلام آزاد کرده او بود، فراخواند و نامه را به او داد که برای مردم بخواند. سعد بر خاست و به گونه ای که علی علیه السلام بشنود که چه می خواند و مردم چه جوابش می دهند، به خواندن پرداخت. و آن نامه چنین بود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

از بنده خدا به هر کس از مسلمانان که این نامه بر او خوانده شود. سلام بر شما باد .

اما بعد، سپس سپاس و ستایش برای پروردگار جهانیان و سلام بر پیامبران. خداوند قیّوم را شریکی نیست و درود خدا بر محمد و سلام بر او باد در همه عالمها.

اما بعد ای مردم، هر بار که شما را سرزنش کردم که از جاده هدایت منحرف شده اید شما با سخنی آمیخته به مزاح و مسخره پاسخم دادید به گونه ای که از شما ملول و دلتنگ شدم. سخنان مسخره آمیز راه به جایی نمی برد و در آن فایده­ای نیست و اعمال احمقانه کسی را عزت و پیروزی ندهد. اگر چاره ای می یافتم که لب فروبندم و شما را مورد خطاب و عتاب خود قرار ندهم، هرگز سخنی نمی گفتم. اینک این نامه من است که بر شما خوانده می شود، نیک بدان پاسخ دهید و به آن عمل کنید. هر چند گمان نمی­کنم به آن عمل کنید. پس از خدا یاری می جویم.

ای مردم، جهاد دری است از درهای بهشت ... تا پایان خطبه که پیش­تر بیان شد و در ادامه با روایت­های مختلف بیان خواهد شد.

راوی گوید: مردی از قبیله ازد که جندب بن عفیف نام داشت، دست پسر برادر خود عبد الرحمن بن عبد اللّه بن عفیف را گرفت و او را نزد علی علیه السلام به باب السدّه آورد، سپس بر دو زانو نشست و گفت: ای امیر المؤمنین، این منم که جز مالک خود و برادرم نیستم، ما را فرمان ده تا هر چه گویی آن را به جای آریم اگر چه میان ما و مقصد ما خار درخت هراس و اخگر درخت غضا باشد یا در این راه می میریم یا فرمان تو را اجرا می کنیم. علی در حق آنان دعا کرد و گفت شما دو تن چگونه می توانید نیاز ما برآورید؟!

سپس به حارث اعور همدانی امر فرمود که در میان مردم ندا دهد که: کجاست آنکه جان خود به پروردگارش می فروشد و دنیا را می دهد و آخرت را می ستاند؟ ای مردم، فردا در رحبه گرد آیید، اگر خدا بخواهد. و جز مردان صادق نیت حاضر نشوند.

ص: 55

الْمَسِیرِ مَعَنَا وَ الْجِهَادِ لِعَدُوِّنَا. فَأَصْبَحَ بِالرَّحْبَةِ نَحْوٌ مِنْ ثَلَاثِمِائَةٍ، فَلَمَّا عَرَضَهُمْ قَالَ:

لَوْ کَانُوا أَلْفاً کَانَ لِی فِیهِمْ رَأْیٌ.

قَالَ: وَ أَتَاهُ قَوْمٌ یَعْتَذِرُونَ وَ تَخَلَّفَ آخَرُونَ، فَقَالَ: وَ جَاءَ الْمُعَذِّرُونَ وَ تَخَلَّفَ الْمُکَذِّبُونَ.

قَالَ: وَ مَکَثَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیَّاماً بَادِیاً حُزْنُهُ، شَدِیدَ الْکَآبَةِ، ثُمَّ إِنَّهُ نَادَی فِی النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا، فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ:

أَمَّا بَعْدُ، أَیُّهَا النَّاسُ فَوَ اللَّهِ لَأَهْلُ مِصْرِکُمْ فِی الْأَمْصَارِ، أَکْثَرُ مِنَ الْأَنْصَارِ فِی الْعَرَبِ.

وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی بِرِوَایَةِ ابْنِ الشَّیْخِ فِی مَجَالِسِهِ عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ نَاجِدٍ [فِی أَوَاخِرِ هَذَا الْبَابِ] ..

وَ عَنْ أَبِی مُسْلِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: لَوْ لَا بَقِیَّةُ الْمُسْلِمِینَ لَهَلَکْتُمْ (1).

وَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ رَجَاءٍ الزُّبَیْدِیِّ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ خَطَبَهُمْ بَعْدَ هَذَا الْکَلَامِ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ:

أَیُّهَا النَّاسُ الْمُجْتَمِعَةُ أَبْدَانُهُمْ الْمُتَفَرِّقَةُ أَهْوَاؤُهُمْ، مَا عَزَّ مَنْ دَعَاکُمْ وَ لَا اسْتَرَاحَ مَنْ قَاسَاکُمْ. کَلَامُکُمْ یُوهِنُ الصُّمَّ الصِّلَابَ، وَ فِعْلُکُمْ یُطْمِعُ فِیکُمْ عَدُوَّکُمْ. إِنْ قُلْتُ لَکُمْ: سِیرُوا إِلَیْهِمْ فِی الْحَرِّ. قُلْتُمْ: أَمْهِلْنَا یَنْسَلِخْ عَنَّا الْحَرُّ. وَ إِنْ قُلْتُ لَکُمْ: سِیرُوا إِلَیْهِمْ فِی الشِّتَاءِ. قُلْتُمْ: حَتَّی یَنْسَلِخَ عَنَّا الْبَرْدُ. فِعْلَ ذِی الدَّیْنِ الْمَطُولِ، مَنْ فَازَ بِکُمْ فَازَ بِالسَّهْمِ الْأَخْیَبِ أَصْبَحْتُ لَا أُصَدِّقُ قَوْلَکُمْ، وَ لَا أَطْمَعُ فِی نَصْرِکُمْ، فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ أَیَّ دَارٍ بَعْدَ دَارِکُمْ تَمْنَعُونَ؟! وَ مَعَ أَیِّ إِمَامٍ بَعْدِی تُقَاتِلُونَ؟! أَمَا إِنَّکُمْ سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی أَثَرَةً تَتَّخِذُهَا عَلَیْکُمُ الضُّلَّالُ سُنَّةً، فَقْرٌ

ص: 56

فردای آن روز نزدیک به سیصد تن در رحبه گرد آمدند. علی علیه السلام آنان را نظاره کرد و سپس گفت: اگر هزار تن بودند، درباره آن­ها نظری می داشتم.

گوید: جمعی آمدند و پوزش خواستند و جمعی در خانه ماندند، علی علیه السلام فرمود: عذر خواهندگان آمدند و تکذیب کنندگان در خانه ماندند .

گوید: علی علیه السلام چند روزی همچنان درنگ کرد، نشان غمی جانکاه بر چهره اش هویدا بود. سپس فرمان داد که ندا دهند تا مردم گرد آیند. علی علیه السلام برخاست که سخن گوید. پس حمد و ثنای خداوندی به جای آورد و گفت:

ای مردم، شمار مردم شهر شما از شمار مردم مدینه که رسول خدا صلی الله علیه و آله را یاری کردند بیشتر است.

و ادامه حدیث را تا پایان آنچه با روایت طوسی در کتاب مجالس از ربیعة بن ناجد (در اواخر این باب) می­آوریم، ذکر کرد.

ابو مسلم گوید: شنیدم که علی علیه السلام می گفت: اگر بقیه مسلمانان نبودند، شما هلاک می شدید.(1)

اسماعیل بن رجاء زبیدی گوید: علی علیه السلام بعد از این گفتار برایشان سخن راند، و پس از حمد و ثنای باری تعالی فرمود:

ای مردمی که به تن در یک­جا گرد آمده اید و به رأی و عقیده پراکنده اید. آنکه شما را به یاری فراخواند پیروز نشود و آنکه شما گریبانگیرش شوید روی آسودگی نبیند. سخن شما صخره های سخت را سست گرداند و اعمال شما دشمنانتان را به طمع دست یافتن بر شما می­اندازد. اگر گفتم که در گرما به سوی ایشان حرکت کنید، گفتید: بگذار تا گرما دست از سر ما بر دارد و اگر گفتم که در زمستان به سوی ایشان حرکت کنید، گفتید: بگذار تا زمستان سر آید، چون وام­داری که پی درپی مهلت خواهد. آنکه از شما پیروزی جوید چونان کسی است که از تیر بی سوفار پیروزی می جوید. دیگر سخن شما را باور نمی کنم و به یاری شما امید نمی بندم. خدا میان ما و شما جدایی افکند. وقتی که دیگر خانه ای ندارید از کدام خانه دفاع می کنید؟ و بعد از من همراه کدام امام به جهاد می روید. بدانید که پس از من به استبدادی گرفتار آیید که گمراهان آن را شیوه و سیرت خویش خواهند ساخت. و فقر ص: 56

یَدْخُلُ فِی بُیُوتِکُمْ، وَ سَیْفٌ قَاطِعٌ، وَ تَتَمَنَّوْنَ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّکُمْ رَأَیْتُمُونِی وَ قَاتَلْتُمْ مَعِی وَ قُتِلْتُمْ دُونِی وَ کَأَنْ قَدْ.

وَ عَنْ بَکْرِ بْنِ عِیسَی: أَنَّهُمْ لَمَّا أَغَارُوا بِالسَّوَادِ، قَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَخَطَبَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ:

أَیُّهَا النَّاسُ مَا هَذَا؟! فَوَ اللَّهِ إِنْ کَانَ لِیَدْفَعَ عَنِ الْقَرْیَةِ بِالسَّبْعَةِ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تَکُونُ فِیهَا.

وَ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ یَزِیدَ الْحِمَّانِیِّ أَنَّهُ قَالَ: بَیْنَمَا أَنَا فِی السُّوقِ إِذْ سَمِعْتُ مُنَادِیاً یُنَادِی الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَجِئْتُ أُهَرْوِلُ وَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ، فَدَخَلْتُ الرَّحْبَةَ فَإِذَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ طِینٍ مُجَصَّصٍ وَ هُوَ غَضْبَانُ، قَدْ بَلَغَهُ أَنَّ نَاساً قَدْ أَغَارُوا بِالسَّوَادِ، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: أَمَا وَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، إِنَّهُ لَعَهْدُ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِی.

وَ عَنِ الْمُسَیَّبِ بْنِ نَجَبَةَ الْفَزَارِیِّ أَنَّهُ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: إِنِّی قَدْ خَشِیتُ أَنْ یُدَالَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ عَلَیْکُمْ بِطَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ وَ مَعْصِیَتِکُمْ إِمَامَکُمْ، وَ بِأَدَائِهِمُ الْأَمَانَةَ وَ خِیَانَتِکُمْ، وَ بِصَلَاحِهِمْ فِی أَرْضِهِمْ وَ فَسَادِکُمْ فِی أَرْضِکُمْ، وَ بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَی بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ حَتَّی تَطُولَ دَوْلَتُهُمْ وَ حَتَّی لَا یَدَعُوا لِلَّهِ مُحَرَّماً إِلَّا اسْتَحَلُّوهُ، حَتَّی لَا یَبْقَی بَیْتَ وَبَرٍ وَ لَا بَیْتَ مَدَرٍ إِلَّا دَخَلَهُ جَوْرُهُمْ وَ ظُلْمُهُمْ حَتَّی یَقُومَ الْبَاکِیَانِ، بَاکٍ یَبْکِی لِدِینِهِ وَ بَاکٍ یَبْکِی لِدُنْیَاهُ، وَ حَتَّی لَا یَکُونَ مِنْکُمْ إِلَّا نافعا [نَافِعٌ] لَهُمْ أَوْ غَیْرُ ضَارٍّ بِهِمْ وَ حَتَّی یَکُونَ نُصْرَةُ أَحَدِکُمْ مِنْهُمْ کَنُصْرَةِ الْعَبْدِ مِنْ سَیِّدِهِ إِذَا شَهِدَ أَطَاعَهُ وَ إِذَا غَابَ سَبَّهُ، فَإِنْ أَتَاکُمُ اللَّهُ بِالْعَافِیَةِ فَاقْبَلُوا وَ إِنِ ابْتَلَاکُمْ فَاصْبِرُوا فَ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ (1).

ص: 57

به خانه هایتان در آید و شمشیر برنده بر گردن­هایتان جای گیرد. در آن هنگام تمنّای آن دارید که کاش مرا می دیدید و همراه من جنگ می کردید و کشته می شدید. آری آنچه به شما گفتم چنان خواهد شد.

بکر بن عیسی گوید: زمانی آنان به سواد (عراق) دست به حمله زدند. علی علیه السلام بر خاست و سخن آغاز کرد و گفت:

ای مردم این هم روزگاری است که می بینم. به خدا سوگند، زمانی بود که اگر هفت تن از مؤمنان در منطقه­ای بودند از آن دفاع می کردند.

ثعلبة بن یزید حمّانی گوید: ما در بازار بودیم که به ناگاه منادی ندا در داد که نماز جماعت برپا می­شود. من به مسجد دویدم، دیگر مردمان هم می دویدند. وارد رحبه شدم که علی بر منبری که از گل و گچ ساخته شده بود نشسته بود، و خشمگین بود زیرا شنیده بود که قومی بر سواد تاخته اند. شنیدم که می گفت: هان، سوگند به پروردگار آسمان­ها و زمین باز هم به پروردگار آسمان­ها و زمین، به یاد دارم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به من گفته است که امت من به زودی به تو نیرنگ می­زند.

مسیّب بن نجبه فزاری گوید: شنیدم که علی علیه السلام می گفت: از آن بیم دارم که این قوم زمام کار شما به دست گیرند (به چند سبب) یکی آنکه آنان فرمانبردار پیشوای خود هستند و شما امام خود را نافرمانی می کنید. و دیگر آنکه آنان حق امانت به جای می آورند و شما در امانت خیانت می کنید، سوم آنکه آنان در زمین خود اصلاح می کنند و شما در زمین خود فساد و چهارم آنکه آنان بر باطلشان مجتمع و متحدند و شما از حقتان جدا و پراکنده هستید. آری زمام کار شما به دست گیرند و دولتشان به درازا کشیده شود تا آنجا که حرامی نباشد جز آنکه مباحش دارند و خیمه ای در بادیه و خانه ای در شهر نباشد مگر اینکه ظلمشان در آن داخل شود. تا آنجا که دو تن را ببینی که می گریند، یکی برای دینش می گرید و یکی برای دنیایش. و کار به جایی می رسد که مردم به دو گروه تقسیم شوند گروهی سودمند به حال حکومت و گروهی بی زیان. در آن زمان مردم مجبورند که خودکامگان را خدمت کنند همانگونه که برده ای به سرور خود خدمت می کند، بدین گونه چون او را ببیند اطاعتش کند و چون از نظرش دور شود او را دشنام دهد. در آن روزها اگر خدایتان عافیت عطا کرد آن را بپذیرید و اگر به بلا مبتلایتان ساخت، صبر کنید. که عاقبت نیکو از آن پرهیزگاران است.(1)

ص: 57

وَ عَنْ یَحْیَی بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَصْحَابِهِ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ نَدَبَ النَّاسَ عِنْدَ مَا أَغَارُوا عَلَی نَوَاحِی السَّوَادِ، فَانْتَدَبَ لِذَلِکَ شُرْطَةُ الْخَمِیسِ، فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ قَیْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الْأَنْصَارِیَّ ثُمَّ وَجَّهَهُمْ فَسَارُوا حَتَّی وَرَدُوا تُخُومَ الشَّامِ، وَ کَتَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مُعَاوِیَةَ:

إِنَّکَ زَعَمْتَ أَنَّ الَّذِی دَعَاکَ إِلَی مَا فَعَلْتَ الطَّلَبَ بِدَمِ عُثْمَانَ، فَمَا أَبْعَدَ قَوْلَکَ مِنْ فِعْلِکَ. وَیْحَکَ، وَ مَا ذَنْبُ أَهْلِ الذِّمَّةِ فِی قَتْلِ ابْنِ عَفَّانَ؟! وَ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تَسْتَحِلُّ أَخْذَ فَیْ ءِ الْمُسْلِمِینَ؟! فَانْزِعْ وَ لَا تَفْعَلْ وَ احْذَرْ عَاقِبَةَ الْبَغْیِ وَ الْجَوْرِ. وَ إِنَّمَا مَثَلِی وَ مَثَلُکَ کَمَا قَالَ بَلْعَاءُ لِدُرَیْدِ بْنِ الصِّمَّةِ:

مَهْلًا دُرَیْدُ عَنِ التَّسَرُّعِ إِنَّنِی*** مَاضِی الْجِنَانِ بِمَنْ تَسَرَّعَ مُولَعٌ

مَهْلًا دُرَیْدُ عَنِ السَّفَاهَةِ إِنَّنِی*** مَاضٍ عَلَی رَغْمِ الْعُدَاةِ سَمَیْدَعٌ

مَهْلًا دُرَیْدُ لَا تَکُنْ لَاقَیْتَنِی*** یَوْماً دُرَیْدُ فَکُلُّ هَذَا یُصْنَعُ

وَ إِذَا أَهَانَکَ مَعْشَرٌ أَکْرَمَهُمْ*** فَتَکُونُ حَیْثُ تَرَی الْهَوَانَ وَ تَسْمَعُ

فَأَجَابَهُ مُعَاوِیَةُ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ أَدْخَلَنِی فِی أَمْرِ عَزْلِکَ عَنْهُ نَائِیاً عَنِ الْحَقِّ، فَنِلْتُ مِنْهُ أَفْضَلَ أَمَلِی، فَأَنَا الْخَلِیفَةُ الْمَجْمُوعُ عَلَیْهِ وَ لَمْ تُصِبْ مَثَلِی وَ مَثَلَکَ، إِنَّمَا مَثَلِی وَ مَثَلُکَ کَمَا قَالَ بَلْقَاءُ حِینَ صُولِحَ عَلَی دَمِ أَخِیهِ ثُمَّ نَکَثَ فَعَنَّفَهُ قَوْمُهُ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

أَلَا آذَنَتْنَا مِنْ تَدَلُّلِهَا مَلَسٌ*** وَ قَالَتْ: أَمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مِنْ بَلَسٍ

وَ قَالَتْ: أَلَا تَسْعَی فَتُدْرِکَ مَا مَضَی*** وَ مَا أَهْلُکَ الحانون [الْعَانُونَ] وَ الْقَدْحُ الضِّرْسُ (1)

أَ تَأْمُرُنِی سَعْدٌ وَ لَیْثٌ وَ جُنْدُعٌ (2)*** وَ لَسْتُ بِرَاضٍ بِالدَّنِیئَةِ وَ الْوَکْسِ

ص: 58

یحیی بن صالح از اصحاب خود روایت می کند که علی علیه السلام به هنگامی که نواحی سواد مورد حمله و تاراج قرار گرفت مردم را برای جنگ فراخواند و شرطة الخمیس داوطلب پیکار شد. پس قیس بن سعد بن عباده انصاری را به نزد آنان رهسپار کرد. آن گاه لشکر روانه ساخت و آنان رفتند تا به حدود شام رسیدند. علی علیه السلام به معاویه اینگونه نوشت:

تو پنداشته ای که آنچه تو را به ارتکاب این نبرد واداشته، انتقام خون عثمان است ولی میان گفتار تو و اعمالت فاصله بسیاری است! وای بر تو، گناه اهل ذمه در قتل عثمان چه بود. به چه بهانه گرفتن خراج از مسلمانان را برای خود جایز می شماری. بس کن و دیگر چنین مکن و از عاقبت ستم و جور بترس. مثال من و تو، این شعر بلعاء است که درباره درید بن صمه سروده است.

- ای درید در سرعت شتاب مکن، چرا که من به کسی که شتاب می­کند مصمم و حریص هستم.

- ای درید از بی خردی دست بردار چراکه من به کوری چشم دشمنان مصمم و سروری باشخصیت هستم.

- ای درید آرام باش، تو قصد دیدار با مرا نکن، درید، که همه این کارها صورت می­گیرد.

- و هرگاه گرامی­ترین یک طایفه­، تو را تحقیر کردند، به گونه­ای خواهی شد که حقارت را می­بینی و می­شنوی.

و معاویه در پاسخ او نوشت: اما بعد، خداوند مرا به کاری در آورد که تو را از آن برکنار نمود، در حالی که از حق دور شده بودی و من در آن کار به بهترین آرزوهای خود رسیدم و من خلیفه ای هستم مورد تأیید همگان. و مثال درستی برای من و خودت نگفتی. در واقع مثال من و تو همان گفته بلقاء است زمانی که برای خون برادرش صلح شد بعد پیمان شکنی کرد و قومش او را توبیخ و سرزنش کردند و او اینگونه سرود:

- هان معشوقه نرم و نازک، ما را به عشوه و ناز خود آگاه کرد و گفت: آیا میان من و تو بساطی (خاطرات خوش) نیست؟

- و گفت: آیا تلاش نمی­کنی تا جبران مافات کنی و چه هلاکت بار است خمیدگان - اسیران - و پوسیدگی سخت.

- آیا سعد و لیث و جندع مرا امر می­کنند درحالی که من به پستی و نقصان راضی نیستم!

ص: 58

یَقُولُونَ: خُذْ وَکْساً (1) وَ صَالِحْ عَشِیرَةً فَمَا تَأْمُرُنِی بِالْهُمُومِ إِذَا أُمْسِی

قَالَ جُنْدَبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَائِلِیُّ: کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: أَمَا إِنَّکُمْ سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی ثَلَاثاً: ذُلًّا شَامِلًا، وَ سَیْفاً قَاتِلًا، وَ أَثَرَةً یَتَّخِذُهَا الظَّالِمُونَ عَلَیْکُمْ سُنَّةً، فَسَتَذْکُرُونِی عِنْدَ تِلْکَ الْحَالاتِ فَتَمَنَّوْنَ لَوْ رَأَیْتُمُونِی وَ نَصَرْتُمُونِی وَ أَهْرَقْتُمْ دِمَاءَکُمْ دُونَ دَمِی فَلَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ.

وَ کَانَ جُنْدَبٌ بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا رَأَی شَیْئاً مِمَّا یَکْرَهُهُ قَالَ: لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ..

و عن عمرو بن قعین (2) قال: دعا معاویة یزید بن شجرة الرّهاوی فقال:

إنّی مسرّ إلیک سرّا فلا تطلعنّ علی سرّی أحدا حتی تخرج من أهل الشام کلّها، إنّی باعثک إلی أهل اللّه و إلی حرم اللّه و أهلی و عشیرتی و بیضتی التی انفلقت عنّی، و فیها جلّ من قتل عثمان و سفک دمه، فسر علی برکة اللّه حتی تنزل مکة فإنّک الآن تلاقی الناس هناک بالموسم، فادع الناس إلی طاعتنا و اتّباعنا فإن أجابوک فاکفف عنهم و اقبل منهم، و إن أدبروا عنک فنابذهم و ناجزهم و لا تقاتلهم حتّی تبلغهم أنی قد أمرتک أن تبلغ عنّی، فإنّهم الأصل و العشیرة و إنّی لاستبقائهم محبّ و لاستیصالهم کاره ثمّ صلّ بالناس و تولّ أمر الموسم.

فقال له یزید: إنّک وجّهتنی إلی قوم اللّه و مجمع الصالحین، فإن رضیت أن أسیر إلیهم و أعمل فیهم برأیی و بما أرجو أن یجمعک اللّه و إیّاهم به سرت إلیهم، و إن کان لا یرضیک عنّی إلّا الغشم و تجرید السّیف و إخافة البری ء و ردّ العذرة فلست بصاحب ما هناک، فاطلب لهذا الأمر غیری.

ص: 59

- می­گویند: نقصان و پستی را بگیر و با طایفه مصالحه کن. و مرا به غم و اندوه امر نمی­کند آنسان که به شب وارد شوم. ( تحمل پستی موجب غم و اندوهم می­شود).

جندب بن عبد اللّه وائلی گوید: علی علیه السلام می گفت: بدانید که بعد از من به سه بلا گرفتار خواهید آمد. خواری و ذلتی همه گیر، شمشیری کُشنده و استبداد و خودکامگی ستمکاران. در آن حالات مرا یاد خواهید کرد و آرزو کنید که کاش مرا می دیدید و یاریم می کردید و خون­های خود برای دفاع از من بر خاک می ریختید. و خدا جز ستمکار را از رحمت خود دور ندارد.

و جندب هرگاه چیزی می دید که برایش ناخوشایند بود می گفت: خدا جز ستمکار را از رحمت خود دور ندارد.

جابر بن عمرو بن قعین گوید: معاویه یزید بن شجره رهاوی را فراخواند و گفت: رازی را با تو در میان می نهم مبادا کسی را از آن آگاه کنی تا زمانی که از همه سرزمین شام بیرون بروی تو را بر سر ساکنان بیت اللّه و حرم خدا و خاندان و عشیره خود که از میان آنان بیرون آمده ام - آن سان که جوجه از تخم مرغ بیرون می آید - می فرستم. آنجا گروهی از مردمان هستند که عثمان را به قتل رساندند و خون او را بر زمین رختند. پس با برکت خداوند حرکت کن تا در مکه فرود آیی در آنجا مردمی را که برای حج آمده اند خواهی دید. آن­ها را به اطاعت ما دعوت کن. اگر اجابت کردند، دست از آنان بدار و از آنان بپذیر. و اگر رخ برتافتند به زبان با آنان محاجّه کن ولی به جنگ مپرداز تا آنچه گفته ام به آنان برسانی را گفته باشی. زیرا آنان اصل و عشیره من هستند و من خواهان بقای ایشانم و برکندنشان را خوش ندارم. سپس بر مردم نماز بخوان و امور حج را بر عهده گیر.

یزید بن شجره گفت: تو مرا به سوی قوم خدا و مجمع صالحان می فرستی، اگر می پسندی که به سوی آن­ها روم و با آن­ها بدان گونه رفتار کنم که خود می پسندم و کاری کنم که در آن، امید پیوستن آن­ها به تو باشد که خواهم رفت، و اگر می خواهی کار من ستم بر مردم و کشتن آن­ها و ایجاد خوف در دل بی گناهان باشد و هیچ عذری از هیچ کس نپذیرم، من این را کار را انجام نمی­دهم و شخص دیگری را برای آن طلب کن.

ص: 59

فقال له: سر راشدا فقد رضیت برأیک و بسیرتک، و کان رجلا ناسکا یتألّه و کان عثمانیا و کان ممن شهد مع معاویة صفّین.

فخرج [ابن شجرة] من دمشق مسرعا و قال: اللّهمّ إن کنت قضیت أن یکون بین هذا الجیش الذی وجّهت، و بین أهل حرمک الذی وجّهت إلیه قتال فاکفنیه، فإنّی لست أعظّم قتال من شرک فی قتل عثمان خلیفتک المظلوم و لا قتال من خذله و لکنی أعظّم القتال فی حرمک الذی حرمت.

فخرج یسیر و قدّم أمامه الحارث بن نمیر، فأقبلوا حتّی مرّوا بوادی القری ثم أخذوا علی الجحفة ثمّ مضوا حتّی قدموا مکّة فی عشر ذی الحجّة.

وَ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ [سَهْلِ بْنِ] سَعْدٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: لَمَّا سَمِعَ قُثَمُ بْنُ الْعَبَّاسِ بِدُنُوِّهِمْ مِنْهُ قَبْلَ أَنْ یَفْصِلُوا مِنَ الْجُحْفَةِ وَ کَانَ عَامِلًا لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مَکَّةَ، فَقَامَ فِی أَهْلِ مَکَّةَ وَ ذَلِکَ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ ثَلَاثِینَ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی الْجِهَادِ وَ قَالَ:

بَیِّنُوا لِی مَا فِی أَنْفُسِکُمْ وَ لَا تَغُرُّونِی. فَسَکَتَ الْقَوْمُ مَلِیّاً فَقَالَ: قَدْ بَیَّنْتُمْ لِی مَا فِی أَنْفُسِکُمْ. فَذَهَبَ لِیَنْزِلَ فَقَامَ شَیْبَةُ بْنُ عُثْمَانَ فَقَالَ: رَحِمَکَ اللَّهُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ لَا یَقْبُحُ فِینَا أَمْرُکَ وَ نَحْنُ عَلَی طَاعَتِنَا وَ بَیْعَتِنَا وَ أَنْتَ أَمِیرُنَا وَ ابْنُ عَمِّ خَلِیفَتِنَا فَإِنْ تَدْعُنَا نُجِبْکَ فِیمَا أَطَقْنَا وَ نَقْدِرُ عَلَیْهِ.

فَقَرَّبَ [قُثَمُ] دَوَابَّهُ وَ حَمَلَ مَتَاعَهُ وَ أَرَادَ التَّنَحِّیَ مِنْ مَکَّةَ، فَأَتَاهُ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ وَ قَالَ: مَا أَرَدْتَ؟ قَالَ: قَدْ حَدَثَ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی بَلَغَکَ وَ لَیْسَ مَعِی جُنْدٌ أَمْتَنِعُ بِهِ، فَرَأَیْتُ أَنْ أَعْتَزِلَ عَنْ مَکَّةَ فَإِنْ یَأْتِنِی جُنْدٌ أُقَاتِلْ بِهِمْ، وَ إِلَّا کُنْتُ قَدْ تَنَحَّیْتُ بِدَمِی. قَالَ لَهُ: إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ مِنَ الْمَدِینَةِ حَتَّی قَدِمَ عَلَیْنَا حَاجُّ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ تُجَّارُهُمْ یُخْبِرُونَ أَنَّ النَّاسَ بِالْکُوفَةِ قَدْ نَدَبُوا إِلَیْکَ مَعَ مَعْقِلِ بْنِ قَیْسٍ الرِّیَاحِیِّ. قَالَ: هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ یَا أَبَا سَعِیدٍ إِلَی ذَلِکَ مَا یَعِیشُ أَوْلَادُنَا. فَقَالَ لَهُ أَبُو سَعِیدٍ: رَحِمَکَ اللَّهُ فَمَا عُذْرُکَ عِنْدَ ابْنِ عَمِّکَ، وَ مَا عُذْرُکَ عِنْدَ الْعَرَبِ انْهَزَمْتَ قَبْلَ أَنْ تُطْعَنَ وَ تُضْرَبَ؟! فَقَالَ: یَا أَبَا سَعِیدٍ إِنَّکَ لَا تَهْزِمُ عَدُوَّکَ وَ لَا تَمْنَعُ حَرِیمَکَ

ص: 60

معاویه گفت: به راه خود برو که از راه و روش تو خشنودم. یزید بن شجره مردی عابد و خدای ترس بود. ولی عثمانی بود و در جنگ صفین با معاویه بود.

پس ابن شجره شتابان از دمشق بیرون آمد. و گفت: بار خدایا، اگر مقرر کرده ای که میان این لشکر که به سمت مکه می رود و میان اهل حرمت که این لشکر را به سوی آن­ها فرستاده اند، جنگی درگیرد، مرا از آن برکناردار. که من از جنگ با کسانی که در قتل عثمان خلیفه مظلوم شریک شدند، و جنگ با کسانی که او را واگذاشتند یا در اطاعت او در نیامدند و حرمتش نگه نداشتند، باک نداشته ام و ندارم ولی از جنگ در حرم تو که حرمت آن را بر ما مقرر داشته ای می ترسم.

پس یزید بن شجره اندکی حرکت کرد و حارث بن نمیر تنوخی را پیش از خود فرستاد، اینان رفتند تا به وادی القری رسیدند و از آنجا رهسپار جحفه شدند و رفتند تا در دهم ذی الحجّه به مکه وارد شدند.

عباس بن سهل بن سعد انصاری گوید: قثم بن عباس بن عبد المطلب شنید که آنان به مکه نزدیک می شوند و هنوز از جحفه بیرون نیامده بودند. قثم کارگزار علی علیه السلام در مکه بود و این سال، سال سی و نه هجری بود. قثم مردم مکه را گرد آورد و برای ایشان سخن راند. حمد و ثنای باری تعالی به جای آورد و آنان را به جهاد فرا خواند و گفت:

هر چه در دل دارید بگویید و مرا نفریبید زیرا فریب اندیشه را می میراند و صاحب رأی را بر زمین می زند. مردم زمانی خاموش ماندند و هیچ نگفتند. قثم گفت: آری، آنچه در دل داشتید بیان کردید و خواست که به پایین آید. شیبة بن عثمان گفت: خدا تو را بیامرزد، ای امیر، اندیشه بد به ما مبر و گمان بد مکن. ما بر طاعت و بیعت خویش پایبندیم و تو امیر ما و پسر عموی خلیفه ما هستی. اگر ما را بخوانی به اندازه توان و طاقتمان اجابت می­کنیم.

پس قثم ستورانش را آورد و بار خود بر آن نهاد و خواست که از مکه دور شود. ابو سعید خدری نزد او آمد و گفت: قصد چه کار داری؟ گفت: همان حادثه پیش آمده که شنیده ای و من لشکری ندارم که با آن بتوانم از خود و از شهر دفاع کنم. بهتر آن دیدم که از مکه بروم. اگر برای من سپاهی گرد آمد می جنگم وگرنه جان خویش نجات می دهم. ابو سعید گفت: هنوز در مدینه بودم که حاجیان و بازرگانان عراقی آمدند و گفتند : لشکری از کوفه به سرداری معقل بن قیس ریاحی به یاری تو می آید. قثم گفت: بعید است ای ابو سعید، که تا آن لشکر به یاری ما رسد کسی از فرزندان ما زنده مانده باشد. ابو سعید گفت: خدا به تو رحم کند، نزد پسر عمویت چه عذری آوری و نزد عرب چه پوزش خواهی در حالی که بی آنکه جدال و آویزی در گرفته باشد تو پای به گریز نهاده باشی. قثم گفت: ای ابو سعید، هرگز نمی توانی دشمنت را با ص: 60

بِالْمَوَاعِیدِ وَ الْأَمَانِیِّ اقْرَأْ کِتَابَ صَاحِبِی فَقَرَأَهُ أَبُو سَعِیدٍ فَإِذَا فِیهِ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی قُثَمَ بْنِ الْعَبَّاسِ: سَلَامٌ عَلَیْکَ. أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ عَیْنِی بِالْمَغْرِبِ کَتَبَ إِلَیَّ یُخْبِرُنِی أَنَّهُ قَدْ وُجِّهَ إِلَی الْمَوْسِمِ نَاسٌ مِنَ الْعَرَبِ، مِنَ الْعُمْیِ الْقُلُوبِ، الصُّمِّ الْأَسْمَاعِ، الْکُمْهِ الْأَبْصَارِ، الَّذِینَ یَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ، وَ یُطِیعُونَ الْمَخْلُوقِینَ فِی مَعْصِیَةِ الْخَالِقِ، وَ یَجْلِبُونَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ، وَ یَتَمَنَّوْنَ عَلَی اللَّهِ جِوَارَ الْأَبْرَارِ، وَ إِنَّهُ لَا یَفُوزُ بِالْخَیْرِ إِلَّا عَامِلُهُ، وَ لَا یُجْزَی بِالسَّیِّئِ إِلَّا فَاعِلُهُ.

وَ قَدْ وَجَّهْتُ إِلَیْکُمْ جَمْعاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ ذَوِی بَسَالَةٍ وَ نَجْدَةٍ مَعَ الْحَسِیبِ الصَّلِیبِ الْوَرِعِ التَّقِیِّ مَعْقِلِ بْنِ قَیْسٍ الرِّیَاحِیِّ، وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِاتِّبَاعِهِمْ وَ قَصِّ آثَارِهِمْ حَتَّی یَنْفِیَهُمْ مِنْ أَرْضِ الْحِجَازِ. فَقُمْ عَلَی مَا فِی یَدَیْکَ مِمَّا إِلَیْکَ مَقَامَ الصَّلِیبِ الْحَازِمِ الْمَانِعِ سُلْطَانَهُ النَّاصِحِ لِلْأُمَّةِ، وَ لَا یَبْلُغُنِی عَنْکَ وَهْنٌ وَ لَا خَوَرٌ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ، وَ وَطِّنْ نَفْسَکَ عَلَی الصَّبْرِ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ، وَ لَا تَکُونَنَّ فَشَلًا وَ لَا طَائِشاً وَ لَا رِعْدِیداً وَ السَّلَامُ.

فَلَمَّا قَرَأَ أَبُو سَعِیدٍ الْکِتَابَ قَالَ قُثَمُ: مَا یَنْفَعُنِی مِنْ هَذَا الْکِتَابِ وَ قَدْ سَمِعْتُ بِأَنْ قَدْ سَبَقَتْ خَیْلُهُمْ خَیْلَهُ؟ وَ هَلْ یَأْتِی جَیْشُهُ حَتَّی یَنْقَضِیَ أَمْرُ الْمَوْسِمِ کُلُّهُ؟

فَقَالَ لَهُ أَبُو سَعِیدٍ: إِنَّکَ إِنْ أَجْهَدْتَ نَفْسَکَ فِی مُنَاصَحَةِ إِمَامِکَ خَرَجْتَ مِنَ اللَّائِمَةِ، وَ قَضَیْتَ الَّذِی عَلَیْکَ مِنَ الْحَقِّ، فَإِنَّ الْقَوْمَ قَدْ قَدِمُوا وَ أَنْتَ فِی الْحَرَمِ، وَ الْحَرَمُ حَرَمُ اللَّهِ.

فَأَقَامَ قُثَمُ وَ جَاءَ یَزِیدُ بْنُ شَجَرَةَ حَتَّی دَخَلَ مَکَّةَ، ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی فِی النَّاسِ أَلَا إِنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ آمِنُونَ، إِلَّا مَنْ عَرَضَ لَنَا فِی عَمَلِنَا وَ سُلْطَانِنَا وَ ذَلِکَ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ بِیَوْمٍ.

ص: 61

وعده و امید شکست دهی و از حریم خود دفاع کنی. نامه دوستم (علی بن ابی طالب) را بخوان. ابو سعید نامه را خواند که در آن آمده بود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم. از بنده خدا علی امیر المؤمنین به قثم بن عباس. سلام بر تو باد. اما بعد، جاسوس من در نواحی غربی به من نوشته و خبر داده که جماعتی از مردم را در موسم حج به مکه فرستاده اند. اینان مردمی هستند کوردل که گوش شنوا و چشم بینا ندارند. حق را به باطل می آمیزند و آفریننده را معصیت می کنند تا مخلوق را فرمان برند و دین را می دهند تا دنیا را طلب کنند، درحالی که آرزو دارند که خدا آنان در جوار نیکان در آورد و حال آنکه کسی به خیر دست می یابد که کار خیر کرده باشد و بدکار را جز به بدی کیفر ندهند.

من جمعی از دلیر مردان مسلمان را همراه مردی با گوهری والا که زاهد و پرهیزگار یعنی با معقل بن قیس ریاحی به سوی شما فرستادم. و به معقل فرمان دادم که مهاجمان را تعقیب کند و آثارشان را براندازد تا آنان را از سراسر سرزمین حجاز بر کند. تو با هر که در نزدیک توست برخیز و در مقابل دشمن پایداری کن و از فرمانروای خود که نیک­خواه امت است دفاع کن. مبادا به من خبر رسد که در کار خود سستی کرده ای یا اظهار ناتوانی نموده ای یا عذر و بهانه ای تراشیده ای. صبر و پایداری در همه سختی­ها شیوه تو باشد. سستی مکن و سبک عقل و ترسو مباش و السلام.

چون ابو سعید نامه را خواند، قثم بن عباس گفت: این نامه چه سودی به من می­رساند حال آنکه شنیده ام لشکر شام بر لشکر علی علیه السلام پیشی گرفته اند. آیا ممکن است، لشکر او پیش از پایان یافتن مراسم حج به مکه برسد؟

ابو سعید گفت: اگر تو خودت را برای نیک­خواهی امام خود به رنج افکنی مردم این کار تو را می بینند و حق تو را می شناسند و از ملامت آنان رسته ای و آن وظیفه که بر عهده داشته ای گزارده ای. اگر شامیان برسند و تو در حرم باشی همانا خدای متعال حرم را مکان امن قرار داده است.

قثم در مکه ماند. یزید بن شجره رهاوی آمد تا به مکه داخل شد. آن گاه منادی را گفت تا ندا در دهد که مردم همگی در امانند مگر کسی که متعرض کار ما و سلطه ما شود. آمدن او یک روز پیش از روز ترویه بود.

ص: 61

فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ مَشَتْ قُرَیْشٌ وَ الْأَنْصَارُ وَ مَنْ شَهِدَ الْمَوْسِمَ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ صُلَحَاءِ النَّاسِ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ سَأَلَتْهُمَا أَنْ یَصْطَلِحَا، فَکِلَاهُمَا سَرَّهُ ذَلِکَ الصُّلْحُ، فَأَمَّا قُثَمُ فَإِنَّهُ لَمْ یَثِقْ بِأَهْلِ مَکَّةَ وَ لَا رَأَی أَنَّهُمْ یُنَاصِحُونَهُ، وَ أَمَّا یَزِیدُ فَکَانَ رَجُلًا مُتَنَسِّکاً وَ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یَکُونَ مِنْهُ فِی الْحَرَمِ شَرٌّ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ مِحْصَنٍ قَالَ: قَامَ یَزِیدُ بْنُ شَجَرَةَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ یَا أَهْلَ الْحَرَمِ وَ مَنْ حَضَرَهُ فَإِنِّی وُجِّهْتُ إِلَیْکُمْ لِأُصَلِّیَ بِکُمْ وَ أَجْمَعَ وَ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ فَقَدْ رَأَیْتُ وَالِیَ هَذِهِ الْبَلْدَةِ کَرِهَ الصَّلَاةَ مَعَنَا وَ نَحْنُ لِلصَّلَاةِ مَعَهُ کَارِهُونَ فَإِنْ شَاءَ اعْتَزَلْنَا الصَّلَاةَ بِالنَّاسِ وَ اعْتَزَلَهَا وَ تَرَکْنَا أَهْلَ مَکَّةَ یَخْتَارُونَ لِأَنْفُسِهِمْ مَنْ أَحَبُّوا حَتَّی یُصَلِّیَ بِهِمْ فَإِنْ أَبَی فَأَنَا آبَی وَ آبَی وَ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَوْ شِئْتُ لَصَلَّیْتُ بِالنَّاسِ وَ أَخَذْتُهُ حَتَّی أَرُدَّهُ إِلَی الشَّامِ وَ مَا مَعَهُ مَنْ یَمْنَعُهُ وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ مَا أُحِبُّ أَنْ أَسْتَحِلَّ حُرْمَةَ هَذَا الْبَلَدِ الْحَرَامِ.

قَالَ: ثُمَّ إِنَّ یَزِیدَ بْنَ شَجَرَةَ أَتَی أَبَا سَعِیدٍ الْخُدْرِیَّ فَقَالَ: رَحِمَکَ اللَّهُ الْقَ هَذَا الرَّجُلَ فَقُلْ لَهُ لَا أَبَ لِغَیْرِکَ اعْتَزِلِ الصَّلَاةَ بِالنَّاسِ وَ أَعْتَزِلُهَا وَ دَعْ أَهْلَ مَکَّةَ یَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ فَوَ اللَّهِ لَوْ أَشَاءُ لَبِعْتُکَ وَ إِیَّاهُمْ وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ مَا یَحْمِلُنِی عَلَی مَا تَسْمَعُ إِلَّا رِضْوَانُ اللَّهِ وَ احْتِرَامُ الْحَرَمِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَ خَیْرٌ فِی الْعَاقِبَةِ.

قَالَ لَهُ أَبُو سَعِیدٍ: مَا رَأَیْتُ مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ أَصْوَبَ مَقَالًا وَ لَا أَحْسَنَ رَأْیاً مِنْکَ.

فَانْطَلَقَ أَبُو سَعِیدٍ إِلَی قُثَمَ فَقَالَ: أَ لَا تَرَی مَا أَحْسَنَ مَا صَنَعَ اللَّهُ لَکَ وَ ذَکَرَ لَهُ ذَلِکَ فَاعْتَزَلَا الصَّلَاةَ وَ اخْتَارَ النَّاسُ شَیْبَةَ بْنَ عُثْمَانَ فَصَلَّی بِهِمْ.

فَلَمَّا قَضَی النَّاسُ حَجَّهُمْ رَجَعَ یَزِیدُ إِلَی الشَّامِ، وَ أَقْبَلَتْ خَیْلُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرُوا بِعَوْدِ أَهْلِ الشَّامِ، فَتَبِعُوهُمْ وَ عَلَیْهِمْ مَعْقِلُ بْنُ قَیْسٍ فَأَدْرَکُوهُمْ وَ قَدْ رَحَلُوا عَنْ وَادِی الْقُرَی، فَظَفِرُوا بِنَفَرٍ مِنْهُمْ وَ أَخَذُوهُمْ أُسَارَی وَ أَخَذُوا مَا مَعَهُمْ وَ رَجَعُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، فَفَادَی بِهِمْ أُسَارَی کَانَتْ لَهُ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ (1)..

ص: 62

چون چنین شد قریش و انصار و آن گروه از صحابه و صالحان میان دو طرف به آمد و شد پرداختند و خواستند که مصالحه کنند و هر دو طرف از این صلح خوشدل شدند. قثم بن عباس به مردم مکه و نیک­خواهی آنان اعتماد نداشت، اما یزید بن شجره مردی پارسا بود و نمی خواست در حرم کعبه از او شرّی برپا شود.

عمرو بن محصن گوید: یزید بن شجره برخاست و حمد و ثنای حق به جای آورد، سپس گفت: اما بعد، ای ساکنان حرم و ای کسانی که به حج آمده اید، مرا فرستاده اند که بر شما در نماز امامت کنم و نماز جمعه بگزارم و امر به معروف و نهی از منکر کنم. دیدم که والی این شهر از آمدن ما در رنج است و نمی خواهد با ما نماز بخواند و ما نیز از نماز گزاردن با او کراهت داریم. اگر می خواهد نه او در نماز امامت کند و نه ما و مردم مکه را واگذاریم تا یکی را اختیار کنند و در نماز به او اقتدا نمایند. اگر او از این پیشنهاد سرباز زند، ما نیز سر بازخواهیم زد. به خدایی که جز او خدایی نیست، اگر بخواهم بر مردم نماز می گزارم و او و همه یارانش را که از او دفاع می کنند دستگیر می کنم و به شام می برم. اما به خدا سوگند نمی خواهم که حرمت این حرم را بشکنم.

سپس یزید بن شجره نزد ابو سعید خدری آمد و گفت: خدا تو را بیامرزد، این مرد را ملاقات کن و به او بگو که خدا پدر دیگران را بیامرزد، هم من از نماز کناره گیری می­کنم و هم تو کناره گیری کن. مردم مکه را واگذار تا هر که را می خواهند به امامت نماز خویش بر گزینند. به خدا سوگند اگر بخواهم تو و ایشان را به شام گسیل می­دارم، ولی آنچه مرا به سخنی واداشت که شنیدی جز خشنودی خدا و نگهداشت حرمت حرم او نبود زیرا این کار به پرهیزگاری نزدیکتر است و پایانی بهتر دارد. ابو سعید به او گفت: مردی از مردم شام ندیده ام که گفتارش از تو به صواب نزدیکتر، و اندیشه اش بهتر از اندیشه تو باشد.

ابو سعید به نزد قثم رفت و گفت: نمی بینی که خدا چه نیکی بزرگی در حق تو نمود؟ و آنچه پیش آمده بود را گفت. پس هر دو از امامت نماز کناره جستند و مردم شیبة بن عثمان را برگزیدند و او نماز به جای آورد.

چون مردم حج خویش بگزاردند یزید بن شجره به شام بازگردید. در این حال سپاه علی علیه السلام رسید. و خبر بازگشت اهل شام را اعلام کردند. پس با فرماندهی معقل بن قیس به تعقیب آن­ها پرداختند و زمانی به آنان رسیدند که وادی القری را ترک کرده بودند. چند نفری را اسیر کردند و هر چه با آنان بود را گرفته و نزد امیر المؤمنین علیه السلام بازگشتند. علی علیه السلام اسیران را فدیه اسیرانی که از یاران او در نزد معاویه بود قرار داد و آن­ها را آزاد نمود.

ص: 62

وَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَهْلِ الْکُوفَةِ:

مَا أَرَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ یَعْنِی أَهْلَ الشَّامِ إِلَّا ظَاهِرِینَ عَلَیْکُمْ. قَالُوا: تَعْلَمُ بِمَا ذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟ قَالَ: أَرَی أُمُورَهُمْ قَدْ غَلَتْ، وَ أَرَی نِیرَانَکُمْ قَدْ خَبَتْ، وَ أَرَاهُمْ جَادِّینَ وَ أَرَاکُمْ وَانِینَ، وَ أَرَاهُمْ مُجْتَمِعِینَ وَ أَرَاکُمْ مُتَفَرِّقِینَ، وَ أَرَاهُمْ لِصَاحِبِهِمْ طَائِعِینَ وَ أَرَاکُمْ لِی عَاصِینَ.

وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ ظَهَرُوا عَلَیْکُمْ لَتَجِدُنَّهُمْ أَرْبَابَ سَوْءٍ مِنْ بَعْدِی، کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ قَدْ شَارَکُوکُمْ فِی بِلَادِکُمْ وَ حَمَلُوا إِلَی بِلَادِهِمْ فَیْئَکُمْ.

وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْکُمْ یَکِشُّ بَعْضُکُمْ عَلَی بَعْضٍ کَشِیشَ الضِّبَابِ، لَا تَمْنَعُونَ حَقّاً وَ لَا تَمْنَعُونَ لِلَّهِ حُرْمَةً، وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَقْتُلُونَ قُرَّاءَکُمْ. وَ کَأَنِّی بِهِمْ یَحْرُمُونَکُمْ وَ یَحْجُبُونَکُمْ وَ یُدْنُونَ أَهْلَ الشَّامِ دُونَکُمْ، فَإِذَا رَأَیْتُمُ الْحِرْمَانَ وَ الْأَثَرَةَ وَ وَقْعَ السَّیْفِ، تَنَدَّمْتُمْ وَ تَحَزَّنْتُمْ عَلَی تَفْرِیطِکُمْ فِی جِهَادِکُمْ، وَ تَذَکَّرْتُمْ مَا فِیهِ مِنَ الْحِفْظِ حِینَ لَا یَنْفَعُکُمُ التَّذْکَارُ..

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنَ أَبِی بَکْرٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: مَا لَقِیَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ مَا لَقِیتُ. ثُمَّ بَکَی.

ابراهیم گوید: امیر المؤمنین علیه السلام به مردم کوفه فرمود:

می بینم که این قوم - یعنی شامیان - بر شما چیره شده اند. گفتند: ای امیر المؤمنین این به چه حجت می گویی؟ گفت: زیرا می بینم که کارشان بالا گرفته و آتش شما روی به خاموشی نهاده است. آنان را می بینم که در کار خود سخت کوشند و شما سست و ناتوان، آنان را می بینم که متحدند و شما پراکنده، آنان را می بینم که فرمانبردار امام خودند. و شما نافرمان .

به خدا سوگند اگر بر شما پیروز شوند می بینید که پس از من شما سرورانی نابکاری خواهید داشت. می بینم که در بلاد شما شریک شده اند، و منافع بلاد شما را تاراج می کنند.

شما را می بینم که چون سوسمارها در هم می لولید و نمی توانید از حق خود دفاع کنید و نمی توانید حرمت حرم خدا را حفظ نمایید. به عیان می بینم که قاریان شما را می کشند و از حقتان محروم می دارند و به دادخواهیتان گوش فرا نمی دهند. و هر مقام و منزلتی که هست از شما دریغش می دارند و اهل شام را مقرب می دارند. در آن هنگام که محرومیت و استبداد و شمشیر را بنگرید انگشت ندامت به دندان خواهید گرفت و محزون خواهید شد که چرا در جهاد سستی کردید. آن گاه به یاد خواهید آورد که در جهاد چه منافعی بود. در حالی که پشیمانی پس از آن سودی به شما نرساند.

عبد الرحمن بن ابی بکره گوید: از علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: آنچه من دیدم هیچ یک از مردم روزگار ندید. سپس گریست.

توضیح

در نهایۀ آمده است: در خطبه آمده است: «کأن فی جوفی شوکۀ الهراس» آن درختی یا دانه­ای خاردار است. و در قاموس آمده است: «الهراس» بر وزن سحاب: درخت خارداری است که میوه آن شبیه زالزالک (عنّاب) است. پایان سخن. «و کأن قد» از جملات اکتفاء است. یعنی: گویی این کار به زودی رخ ­می­دهد. «السمیدع» با فتحه: یعنی آقا سروری که شانه­اش فرو رفته است. جوهری آن را ذکر کرده است. و گوید: «ضرست السهم» هرگاه تیر را دندانه­دار کنی. و «الوکس» یعنی نقصان. «الی ذلک

ص: 63

ما یعیش أولادنا» هذا استبطاء للجیش أی: یأتی المدد بعد أن قتلنا و أولادنا.

ما یعیش اولادنا» به جهت کندی لشکر است. یعنی: مدد و یاری زمانی می­آید که ما و فرزندانمان کشته شده ایم.

روایت931.

نهج البلاغه: اما بعد، جهاد در راه خدا، دری از درهای بهشت است، که خدا آن را به روی دوستان مخصوص خود گشوده است. جهاد، لباس تقوا، و زره محکم، و سپر مطمئن خداوند است، کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خواری بر او می پوشاند، و دچار بلا و مصیبت می شود و کوچک و ذلیل می گردد، دل او در پرده گمراهی مانده و حق از او روی می گرداند، به جهت ترک جهاد، به خواری محکوم و از عدالت محروم است.

آگاه باشید! من شب و روز، پنهان و آشکار، شما را به مبارزه با شامیان دعوت کردم و گفتم پیش از آن که آن­ها با شما بجنگند با آنان نبرد کنید، به خدا سوگند، هر ملّتی که درون خانه خود مورد هجوم قرار گیرد، ذلیل خواهد شد. امّا شما سستی به خرج دادید، و خواری و ذلّت پذیرفتید، تا آنجا که دشمن پی در پی به شما حمله کرد و سر زمین های شما را تصرّف نمود. و اینک، فرمانده معاویه، (مرد غامدی) با لشکرش وارد شهر انبار شده و فرماندار من، حسّان بن حسّان بکری را کشته و سربازان شما را از مواضع مرزی بیرون رانده است.

به من خبر رسیده که مردی از لشکر شام به خانه زنی مسلمان و زنی غیر مسلمان که در پناه حکومت اسلام بوده وارد شده، و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره های آن­ها را به غارت برده ، در حالی که هیچ وسیله ای برای دفاع، جز گریه و التماس کردن، نداشته اند. لشکریان شام با غنیمت فراوان رفتند بدون این که حتّی یک نفر آنان، زخمی بردارد، و یا قطره خونی از او ریخته شود ، اگر برای این حادثه تلخ، مسلمانی از روی تأسّف بمیرد، ملامت نخواهد شد، و از نظر من سزاوار است!

شگفتا! شگفتا! به خدا سوگند، این واقعیّت قلب انسان را می میراند و دچار غم و اندوه می کند که شامیان در باطل خود وحدت دارند، و شما در حق خود متفرّقید. زشت باد روی شما و از اندوه رهایی نیابید که آماج تیر بلا شدید!. به شما حمله می کنند، شما حمله نمی کنید؟! با شما می جنگند، شما نمی جنگید؟! این گونه معصیت خدا می شود و شما رضایت می دهید؟ وقتی در تابستان فرمان حرکت به سوی دشمن می دهم، می گویید هوا گرم است، مهلت ده تا سوز گرما بگذرد، و آنگاه که در زمستان فرمان جنگ می دهم، می گویید هوا خیلی سرد است بگذار سرما برود. همه این بهانه ها برای فرار از سرما و گرما بود؟ وقتی شما از گرما و سرما فرار می کنید، به خدا سوگند که از ص: 64

السَّیْفِ أَفَرُّ.

یَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ، حُلُومُ الْأَطْفَالِ، وَ عُقُولُ رَبَّاتِ الْحِجَالِ، لَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَرَکُمْ وَ لَمْ أَعْرِفْکُمْ مَعْرِفَةً. وَ اللَّهِ جَرَّتْ نَدَماً وَ أَعْقَبَتْ ذَمّاً.

قَاتَلَکُمُ اللَّهُ، لَقَدْ مَلَأْتُمْ قَلْبِی قَیْحاً، وَ شَحَنْتُمْ صَدْرِی غَیْظاً، وَ جَرَّعْتُمُونِی نُغَبَ التَّهْمَامِ أَنْفَاساً، وَ أَفْسَدْتُمْ عَلَیَّ رَأْیِی بِالْعِصْیَانِ وَ الْخِذْلَانِ، حَتَّی قَالَتْ قُرَیْشٌ:

إِنَّ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ رَجُلٌ شُجَاعٌ وَ لَکِنْ لَا عِلْمَ لَهُ بِالْحَرْبِ.

لِلَّهِ أَبُوهُمْ، وَ هَلْ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَشَدُّ لَهَا مِرَاساً، وَ أَقْدَمُ فِیهَا مَقَاماً مِنِّی؟! وَ لَقَدْ نَهَضْتُ فِیهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِینَ، فَهَا أَنَا ذَا قَدْ ذَرَّفْتُ عَلَی السِّتِّینَ، وَ لَکِنَّهُ لَا رَأْیَ لِمَنْ لَا یُطَاعُ.

شمشیر بیشتر گریزانید!

ای مرد نمایان نامرد! ای کودک صفتان بی خرد که عقل های شما به عروسان پرده نشین شباهت دارد! چقدر دوست داشتم که شما را هرگز نمی دیدم و هرگز نمی شناختم! شناسایی شما - سوگند به خدا - که جز پشیمانی حاصلی نداشت، و اندوهی غم بار سر انجام آن شد.

خدا شما را بکشد که دل من از دست شما پر خون، و سینه ام از خشم شما مالامال است! کاسه های غم و اندوه را، جرعه جرعه به من نوشاندید، و با نافرمانی و ذلّت پذیری، رأی و تدبیر مرا تباه کردید، تا آنجا که قریش در حق من گفت: بی تردید پسر ابی طالب مردی دلیر است ولی دانش نظامی ندارد!

خدا پدرشان را مزد دهد، آیا یکی از آن­ها تجربه های جنگی سخت و دشوار مرا دارد؟ یا در پیکار توانست از من پیشی بگیرد؟ هنوز بیست سال نداشتم، که در میدان نبرد حاضر بودم، هم اکنون که از شصت سال گذشته ام. امّا دریغ، آن کس که فرمانش را اجرا نکنند، رأیی نخواهد داشت.(1)

روایت932.

کافی: ابوعبدالرحمن السلمی از امام علی علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است.(2)

توضیح

ابن میثم و دیگران گویند: این خطبه مشهور را ابوعباس مبرد و دیگران ذکر کرده­اند. و سبب شهرت آن، این است که یکی از عجمان انبار نزد علی علیه السلام آمد و او را با خبر ساخت که سفیان بن عوف غامدی در لشکر معاویه به انبار داخل شده است و کارگزار آنجا حسان بن حسان بکری را کشته است. علی علیه السلام بر منبر رفت و اینگونه خطبه ایراد کرد:

ای مردم برادر بکری شما در انبار کشته شده پس به سوی دشمن بشتابید تا با آنان رویاروی شوید.

ص: 65

فَإِنْ أَصَبْتُمْ مِنْهُمْ طَرَفاً أَنْکَلْتُمُوهُمْ عَنِ الْعِرَاقِ أَبَداً مَا بَقُوا. ثُمَّ سَکَتَ رَجَاءَ أَنْ یُجِیبُوهُ بِشَیْ ءٍ، فَلَمَّا رَأَی صَمْتَهُمْ نَزَلَ وَ خَرَجَ یَمْشِی رَاجِلًا حَتَّی أَتَی النُّخَیْلَةَ وَ النَّاسُ یَمْشُونَ خَلْفَهُ، حَتَّی أَحَاطَ بِهِ قَوْمٌ مِنْ أَشْرَافِهِمْ وَ قَالُوا: تَرْجِعُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ نَحْنُ نَکْفِیکَ.

فَقَالَ: مَا تَکْفُونِی وَ لَا تَکْفُوْنَ أَنْفُسَکُمْ. فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی رَدُّوهُ إِلَی مَنْزِلِهِ.

فَبَعَثَ سَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ الْهَمْدَانِیُّ فِی ثَمَانِیَةِ آلَافٍ فِی طَلَبِ سُفْیَانَ، فَخَرَجَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَدَانِی أَرْضِ قِنَّسْرِینَ وَ رَجَعَ.

وَ کَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ عَلِیلًا لَا یَقْوَی عَلَی الْقِیَامِ فِی النَّاسِ بِمَا یُرِیدُهُ مِنَ الْقَوْلِ، فَجَلَسَ بِبَابِ السُّدَّةِ الَّتِی تَصِلُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ، وَ دَعَا سَعِیداً مَوْلَاهُ فَدَفَعَ إِلَیْهِ کِتَاباً کَتَبَ فِیهِ هَذِهِ الْخُطْبَةَ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ بِحَیْثُ یَسْمَعُ وَ یَسْمَعُونَهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ الْمُبَرَّدِ أَنَّهُ لَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِ وُرُودُ خَیْلِ مُعَاوِیَةَ الْأَنْبَارَ وَ قَتْلُ حَسَّانَ، خَرَجَ مُغْضَباً یَجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّی أَتَی النُّخَیْلَةَ وَ مَعَهُ النَّاسُ وَ رَقِیَ رَبَاوَةً مِنَ الْأَرْضِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ ذَکَرَ الْخُطْبَةَ.

و لنرجع إلی الشرح و البیان:

قوله علیه السلام: «باب من أبواب الجنّة»

روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله أنّه قال: للجنّة باب یقال له باب المجاهدین، یمضون إلیه فإذا هو مفتوح و هم متقلّدون بسیوفهم و الجمع فی الموقف و الملائکة ترحّب بهم.

و فی الکافی: «لخاصّة أولیائه، و سوّغهم کرامة منه لهم، و نعمة ذخرها، و الجهاد لباس التقوی.

» فقوله علیه السلام: «نعمة» عطف علی «باب» أو علی «کرامة».

قوله علیه السلام: «و هو لباس التقوی» أی: به یتّقی فی الدّنیا من غلبة

ص: 66

اگر بر آنان پیروز شوید تا ابد آنان را از عراق رانده اید. سپس لب فرو بست بدین امید که پاسخش گویند. چون سکوت آنان را مشاهده کرد، از منبر فرود آمد و همچنان پیاده به سوی نخیله در حرکت آمد و مردم به دنبال او می رفتند. در این حال جمعی از بزرگانشان گرد او حلقه زدند و گفتند: یا امیر المؤمنین بازگرد و ما یاریت می کنیم و تو را کفایت می­کنیم .

علی علیه السلام فرمود: نه به کار من می­آیید و نه به کار خود. و آنان اصرار می کردند تا او را به منزلش بازگردانیدند.

و امام، سعید بن قیس همدانی را فرا خواند و او را با هشت هزار مرد به نخیله فرستاد. او رهسپار شد تا به حدود قنّسرین رسید و بازگردید.

علی علیه السلام در این روزها بیمار بود و نمی توانست بایستد و هر چه می خواهد برای مردم بگوید. از این رو بر آن در باب السدّه که به مسجد می­رسید نشست. حسن و حسین علیهما السلام و عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب هم در کنار او بودند. سعد را که غلام او بود، فراخواند و نامه­ای به او داد که این خطبه در آن آمده بود تا برای مردم بخواند. و به او امر فرمود که به گونه ای که علی علیه السلام بشنود که چه می خواند و مردم چه جوابش می دهند، نامه را بخواند.

و در روایت مبرد آمده است: هنگامی که خبر ورود لشکر معاویه به انبار و کشته شدن حسان به امام رسید، با حالت خشم بسیار درحالی که عبایش را به دنبال خود می­کشید از کوفه بیرون رفت تا به نخیله رسید و در حالی که مردم همراه او بودند، در مکانی مرتفع از زمین ایستاد. سپس خداوند را حمد و ثنا گفت و بر پیامبر و خاندانش درود و سلام فرستاد سپس خطبه را ایراد فرمود.

به شرح و توضیح خطبه باز می­گردیم:

فرموده امام علیه السلام: «باب من ابواب الجنۀ» از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: بهشت دری دارد که به آن درِ مجاهدان گفته می­شود که چون مجاهدان به سوی آن روند، باز می­شود درحالی که آنان شمشیرها را بر خود آویخته­اند و همگان در عرصه محشر ایستاده­اند و فرشتگان به آنان خوشامد می­گویند.

در کافی آمده است: خدا آن را به روی دوستان مخصوص خود گشوده است. و به خاطر بزرگداشت آنان بدان­ها ارزانی داشت و جهاد، نعمتی است که خداوند آن را برای مجاهدان اندوخته است و جهاد، لباس تقوا است. پس فرموده امام: «نعمۀ» عطف بر «باب» یا بر «کرامۀ» است.

فرموده امام علیه السلام: «و هو لباس التقوی» یعنی: با جهاد در دنیا از غلبه و چیرگی

ص: 66

الأعادی، و فی الآخرة من النار، أو هو یدفع المضارّ عن التقوی و یحرسها، أو عن أهلها بحذف المضاف، و کونه تأویلا لقوله تعالی: وَ لِباسُ التَّقْوی یحتاج إلی تکلّف ما. «و درع اللّه» أی: درع جعلها اللّه لحفظ عباده. و المراد: درع الحدید و هی مؤنثة و قد تذکّر. و «الحصینة»: الواقیة. و الجنّة بالضم. کلّ ما وقاک و استترت به. و الوثیقة المحکمة.

«فمن ترکه» فی الکافی: «رغبة عنه» أی: کراهة له بغیر علّة.

[قوله علیه السلام: ] «لباس الذلّ» الإضافة للبیان.

قوله علیه السلام: «و شمله البلاء»: ربما یقرأ بالتاء و هی کساء یغطی به، و الفعل أظهر کما هو المضبوط.

قوله علیه السلام: «و دیّث بالصّغار» أی: ذلّل کما مرّ و الصّغار: الذلّ و الضّیم. و القماء ممدودا الذّلّ و الصّغار. و رواه الراوندی مقصورا و هو غیر معروف. و فی الکافی: «القماءة».

قوله علیه السلام: «و ضرب علی قلبه بالإسداد» قال الفیروزآبادی:

و ضربت علیه بالسّداد: سدّت علیه الطرق، و عمیت علیه مذاهبه. و فی بعض النسخ «بالإسهاب»، یقال: أسهب الرجل علی البناء للمفعول إذا ذهب عقله من أذی یلحقه.

«و أدیل الحقّ منه» أی یغلب الحقّ علیه فیصیبه الوبال لترک الحق

کقوله [علیه السلام] فی الصحیفة [السجّادیة]: «أدل لنا و لا تدل منا».

و الإدالة:

الغلبة. و الباء فی قوله بتضییع الجهاد للسّببیة.

وَ قَالَ فِی [مَادَّةِ خسف مِنَ] النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: «مَنْ تَرَکَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ الذُّلَّ وَ سِیمَ الْخَسْفَ».

الخسف: النقصان و الهوان و أصله أن تحبس الدّابّة علی غیر علف، ثم استعیر موضع الهوان. و سیم: کلّف و ألزم.

ص: 67

دشمنان، و در آخرت از آتش دوزخ محافظت می­شود. یا اینکه جهاد، ضرر و زیان را از تقوا می­راند و آن را محافظت می­کند، یا با حذف مضاف در جمله به این معنا که جهاد، ضرر و زیان را از مجاهدان دور می­کند. که تاویلی برای این فرموده خداوند است: «و لباس التقوی» که نیاز به اندکی تکلف دارد. «و درع الله» یعنی زره­ای که خداوند آن را برای محافظت از بندگانش قرار داده است. و مقصود: زره آهن است و آن مؤنث است و گاهی به صورت مذکر می­آید. «الحصینۀ» یعنی محکم و مطمئن. و «الجُنّۀ» با ضمه: هر آنچه که تو را محافظت می­کند و خود را با آن می­پوشانی. و «الوثیقۀ» یعنی: محکم.

«فمن ترکه» در کافی به صورت «رغبۀ عنه» آمده است: یعنی بدون هیچ دلیلی آن را ناخوشایند بداند. «لباس الذل» اضافه بیانی است. «و شمله البلاء» شاید با تاء خوانده شود و آن جامه­ای است که بدان (بدن) را بپوشانند. ولی این احتمال که فعل باشد ظاهر است. فرموده امام علیه السلام «ودیّث بالصغار» یعنی: خوار و زبون شد همانطور که پیش­تر بیان شد. و «الصغار» به معنای خواری و ستم است. و راوندی آن را به صورت مقصور «الصغر» روایت کرده است که بدن صورت، شناخته شده نیست. و در کافی به جای آن «القماءۀ» ذکر شده است.

«و ضرب علی قلبه بالاسداد» فیروزآبادی گوید: «و ضربت علیه بالسداد» یعنی: راه را بر او بستم و راه­هایش را بر او نامعلوم کردم. و در برخی نسخه­ها به صورت «بالاسهاب» آمده است. گفته می­شود: «أُسهِب الرجل» با صیغه مجهول، هنگامی است که عقلش را به خاطر آزار و اذیتی که به او می­رسد، از دست دهد.

«ادیل الحق منه» یعنی حق بر او چیره می­گردد در نتیحه به سبب ترک کردن حقّ، سختی و ناگواری او را فرا می­گیرد. مانند این فرموده امام در صحیفه سجادیه: «أدل لنا و لا تدل منا». و «الادالۀ» به معنای غلبه و چیرگی است. و باء در «بتضییع الجهاد» برای سببیت است.

در النهایۀ درباره ماده «خسف» گوید: در حدیث علی علیه السلام آمده: «من ترک الجهاد البسه الله الذلّ و سیم الخسف» الخسف: یعنی نقصان و خواری. و اصل آن به این معنا است که ستور را بر چیزی غیر از علف نگاه بداری. سپس برای مکان خواری استعاره آورده شده است. و «سیم» یعنی مکلف و ملزم شد.

ص: 67

«و منع النصف» أی: لا یتمکن من الانتصاف و الانتقام.

و عقر الشی ء: أصله و وسطه. و تواکل القوم: اتّکل بعضهم بعضا و ترک الأمر إلیه.

و تخاذلوا، أی: خذل بعضهم بعضا.

[قوله علیه السلام: ] «و شنّت» أی: فرقّت. قال ابن أبی الحدید: ما کان من ذلک متفرّقا نحو إرسال الماء علی الوجه دفعة بعد دفعة فهو بالشین المعجمة، و ما کان إرسالا غیر متفرّق فبالسّین المهملة.

و کلمة «علی» فی «ملکت علیکم» تفید الاستعلاء بالقهر و الغلبة، أی:

أخذوا الأوطان منکم بالقهر.

«و أخو غامد» هو سفیان بن عوف الغامدی.

«و الأنبار» بلد قدیم من بلاد العراق.

و حسّان: من أصحابه علیه السلام کان والیا علیه.

و المسالح: جمع المسلحة و هی الحدود التی یرتب فیها ذوو الأسلحة لدفع العدوّ کالثغر.

و الحجل بکسر الحاء و فتحها: الخلخال. و القلب بالضم: السوار المصمت. و الرعاث: جمع رعثة بفتح الراء و سکون العین و فتحها و هی القرط.

و الرعاث أیضا: ضرب من الحلی و الخرز.

و الاسترجاع قول: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و قیل: تردید الصوت فی البکاء. و الاسترحام: مناشدة الرحم، أی قول: أنشدک اللّه و الرحم. و قیل:

طلب الرحم و هو بعید.

ص: 68

«منع النصف» به عدالت و انتقام دست نمی­یابد. «عقر الشیء» یعنی اصل و میانه هر چیز. «تواکل القوم» یعنی برخی به برخی دیگر تکیه کرده و کار را برای او رها کردند. «تخاذلوا» یعنی: همدیگر را خوار و رسوا کردند. «شنت» یعنی: متفرق شد. ابن ابی الحدید گوید: هر آنچه از آن، که پراکنده شود مانند اینکه آب را یک بار یک بار سرازیر کنی، با شین معجه (شنّ). و آنچه رها شود و پراکنده نگردد، با سین مهمله (سنّ) است. و کلمه «علی» در «ملکت علیکم» مفید برتری یافتن با قدرت و چیرگی است. یعنی: سرزمینتان را با قدرت تمام از شما گرفتند.

«اخو غامد» سفیان بن عوف غامدی است. «الانبار» یکی از شهرهای قدیمی عراق است. «حسان» یکی از یاران علی علیه السلام بود که والی شهر انبار بود. «المسالح» جمع مسلحه است و آن حدودی مانند مرزها است که اسلحه­داران برای راندن دشمن در آنجا ترتیب می­یابند. «الحجل» با کسره و فتحه حاء: به معنای خلخال است. و «القُلب» با ضمه به معنای دستبند و النگو است. «الرعاث» جمع رعثۀ با فتحه راء و سکون و فتحه عین به معنای گوشواره است. و همچنین رعاث نوعی زیور و مهره است.

«الاسترجاع» گفتن «انا لله و انّا الیه راجعون» و گفته شده به معنای بازگشت صدا در هنگام گریه است. «استرحام» به معنای خواستار رحمت شدن است. یعنی اینکه بگویی: تو را به خدا سوگند می­دهم که به من رحم کنی. و گفته شده به معنای طلب رحمت است که این معنا بعید می­نماید.

ص: 68

قوله علیه السلام: «وافرین» أی تامّین، یقال: وفر الشی ء أی تمّ.

و وفّرت الشی ء: أی: أتممته. و فی روایة المبرّد «موفورین» بمعناه. و الکلم:

الجراحة.

قوله علیه السلام: «فیا عجبا» أصله یا عجبی، أی: احضر هذا أوانک.

«و عجبا» منصوب بالمصدریّة، أی: أیّها الناس، تعجّبوا منهم عجبا. و القسم معترض بین الصفة و الموصوف. و «الترح» محرکة ضدّ الفرح. «و حمارة القیظ» بتشدید الرّاء: شدّة حرّه و ربّما خفّفت للضّرورة فی الشعر. «و صبارة الشتاء» بتشدید الرّاء: شدّة برده.

و فی القاموس: تسبّخ الحرّ: فتر و سکن کسبخ تسبیخا. و الحلوم: جمع الحلم بالکسر و هو الإناءة و العقل.

و «ربات الحجال»: النساء، أی صواحبها أو اللاتی ربین فیها.

و فی بعض النسخ بنصب «الحلوم و العقول» ففی الکلام تقدیر، أی: یا ذوی حلوم الأطفال، و ذوی عقول النساء. و فی بعضها بضمها أی: حلومکم حلوم الأطفال، و عقولکم عقول النساء.

قوله علیه السلام: «معرفة» یمکن أن یکون فعله محذوفا، أی: عرفتکم معرفة. «أعقب ذمّا» أی: ذمی أیاکم أو أیاها. و فی بعض النسخ «سدما» و هو بالتحریک الهم أو مع ندم أو غیظ. و «مقاتلة اللّه» کنایة عن اللعن و الإبعاد.

و «القیح»: الصدید بلا دم.

قوله علیه السلام: «و شحنتم» أی ملأتم. و «النغب»: جمع نغبة و هی الجرعة. و «التهمام» بفتح التاء: الهمّ. «أنفاسا» أی جرعة جرعة.

قوله علیه السلام: «للّه أبوهم» کلمة مدح، و لعلّها استعملت هنا للتعجب. و «المراس» بالکسر: العلاج. و الضمائر الثلاثة للحرب و هی مؤنّثة و قد

ص: 69

«وافرین» یعنی به صورت کامل. گفته می­شود: وفر الشیء: یعنی: کامل و تمام شد. و «وفّرت الشیء» یعنی: آن را تمام کردم. و در روایت مبرد به صورت «موفورین» آمده که به همان معنا است. و «الکلم» به معنای جراحت و زخم است.

فرموده امام علیه السلام: «فیا عجباً» اصل آن «یا عجبی» است. یعنی حاضر شو که اکنون نوبت توست. «و عجبا!» منصوب بنابر مصدریت است. یعنی: ای مردم از آنان بسیار در شگفت باشید. و قسم، میان صفت و موصوف به صورت معترضه آمده است. و «الترح» با حرکت راء متضاد فرح و شادمانی است. «حمارۀ القیظ» با تشدید راء: شدت گرما است و شاید بنا به ضرورت شعری با تخفیف آمده است. «صبارۀ الشتاء» با تشدید راء شدت سرمای زمستان است.

و در قاموس آمده است: «تسبّخ الحرّ»: گرما فرونشست و آرام شد مانند سبّخ تسبیخاً. و «الحلوم» جمع حِلم با کسره یعنی بردباری و تعقّل. «ربّات الحجل» یعنی زنان، یعنی صاحب حجله، یا زنانی که در میان حجله پرورش می­یابند. در برخی نسخه­ها با «الحلوم و العقول» آمده است که در این سخن عبارتی در تقدیر گرفته شده است. یعنی: «یا ذوی حلوم الاطفال و ذوی عقول النساء». و در برخی نسخه­ها این دو کلمه با اعراب ضمه آمده است، یعنی: بردباری شما همچون کودکان و خردهای شما همچون زنان است. فرموده امام علیه السلام: «معرفۀ» ممکن است فعل آن محذوف باشد، یعنی: «عرفتکم معرفۀ». «أقب ذمّاً» نکوهش من به شما یا او. و در برخی نسخه­ها «سدماً» آمده است که با حرکت دال به معنای اندوه یا اندوه همراه با پشیمانی و خشم است. و «مقاتلۀ الله» کنایه از لعن و دور کردن است. و «القیح» چرک بدون خون است. فرموده امام علیه السلام: «و شحنتم» یعنی پُر کردید. و «النغب» جمع نغبۀ که به معنای جرعه است. و «التهام» با فتحه تاء به معنای غم و اندوه است. «أنفاساً» یعنی جرعه جرعه. فرموده امام علیه السلام: «لله ابوکم» سخنی برای مدح است. و شاید در اینجا برای تعجب به کار رفته باشد. «المراس» با کسره میم به معنای درمان است. و هر سه ضمیر به «حرب» (جنگ) برمی­گردد و این کلمه مؤنث است و گاهی به صورت ص: 69

تذکر.

قوله علیه السلام: «ذرفت» بتشدید الراء أی: زدت.

مذکر می­آید. «ذرّفت» با تشدید راء یعنی افزودم.

روایت933.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علیه علیه السلام:

ای مردم کوفه! بدن های شما در کنار هم، امّا افکار و خواسته های شما پراکنده است، سخنان ادّعایی شما، سنگ های سخت را می شکند، ولی رفتار سست شما دشمنان را امیدوار می سازد، در خانه هایتان که نشسته اید، ادّعاها و شعارهای تند سر می دهید، امّا در روز نبرد، می گویید ای جنگ، از ما دور شو، و فرار می کنید.

آن کس که از شما یاری خواهد، ذلیل و خوار است، و قلب کسی که برای شما به رنج افتد آسایش ندارد. بهانه های نابخردانه می آورید، چون بدهکاران خواهان مهلت، از من مهلت می طلبید و برای مبارزه سستی می کنید. بدانید که افراد ضعیف و ناتوان هرگز نمی توانند ظلم را دور کنند، و حق جز با تلاش به دست نمی آید.

پس از دیارتان از کدام دیار می خواهید دفاع کنید؟! و با کدام امام پس از من به مبارزه خواهید رفت؟ به خدا سوگند! فریب خورده، آن کس که به گفتار شما مغرور شود، کسی که به امید شما به سوی پیروزی رود، با کندترین پیکان به میدان آمده است، و کسی که بخواهد دشمن را به وسیله شما هدف قرار دهد، با تیری شکسته، تیراندازی کرده است!

به خدا سوگند! صبح کردم در حالی که گفتار شما را باور ندارم و به یاری شما امیدوار نیستم، و دشمنان را به وسیله شما تهدید نمی کنم.

راستی شما را چه می شود؟ دارویتان چیست؟ و روش درمانتان کدام است؟ مردم شام نیز همانند شمایند؟ آیا سزاوار است شعار دهید و عمل نکنید؟ و فراموش کاری بدون پرهیزکاری داشته، به غیر خدا امیدوار باشید؟(1)

روایت934.

الإرشاد: و از سخنان امام علیه السلام درباره سستی و کندی ورزیدن آنان که از یاریش دست برداشتند:

ای مردم بدن­های شما در کنار هم است و خطبه شریفه را ادامه می­دهد تا این فرموده امام «و رفتار شما دشمنان مرددّتان را

ص: 70

یُطْمِعُ فِیکُمْ عَدُوَّکُمُ الْمُرْتَابَ».

[ثُمَّ سَاقَهَا] إِلَی قَوْلِهِ: «سَأَلْتُمُونِیَ التَّأْخِیرَ دِفَاعَ ذِی الدَّیْنِ».

[ثُمَّ سَاقَ الْکَلَامَ] إِلَی قَوْلِهِ: « [لَا] أَطْمَعُ فِی نُصْرَتِکُمْ فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ، وَ أَبْدَلَنِی بِکُمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لِی مِنْکُمْ.

وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِی بِکُلِّ عَشَرَةٍ مِنْکُمْ رَجُلًا مِنْ بَنِی فِرَاسِ بْنِ غَنْمٍ، صَرْفَ الدِّینَارِ بِالدِّرْهَمِ.

امیدوار می­سازد». سپس خطبه را ادامه می­دهد تا این فرموده امام: «و چون بدهکاران از من مهلت می­خواهید». سپس خطبه را ادامه می­دهد تا این فرموده امام: «به پیروزی شما امیدوار نیستم، خداوند میان من و شما جدایی افکند و کسانی بهتر از شما را برای من جایگزین کند. به خدا سوگند دوست داشتم که در برابر ده تن از شما یکی از قبیله بنی فراس بن غنم، داشتم، مانند خورد کردن دینار به درهم. (1)

توضیح

شارحان گویند: هنگامی که معاویه شنید که مردم درباره علی علیه السلام اختلاف نظر دارند، و از اطراف او پراکنده شده­اند و شمار بسیاری از خوارج را کشته است، ضحاک بن قیس را با چهار هزار نیرو رهسپار کرد و او را به چپاول و غارت سفارش کرد. ضحاک با کشتار و چپاول به سوی کوفه آمد تا اینکه بر ثعلبیه گذر کرد و بر قافله حاجیان حمله کرد و متاعشان را ربود و عمر بن عمیس بن مسعود - صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله - و جمعی از یارانش را کشت. چون خبر آن به علی علیه السلام رسید از یارانش یاری طلبید و برای رویارویی با دشمن با آنان مشورت کرد. آنان درنگ کرده و بازایستادند، و امام از آنان ناامید شد. پس برای آنان این خطبه را خواند.

«الوهی» یعنی ضعف و سستی. و «وهی الحجر و السقاء» بر وزن «وقی» یعنی: سنگ و مشکِ آب شکاف برداشت. و «أوهاه» یعنی: آن را شکافت. و «الصم و الصلاب» از صفات سنگ­ها است. و «الصخرۀ الصمّاء» صخره­ای است که شکاف و ترک نداشته باشد. و «کیت و کیت» کنایه از گفته و سخن است.

درباره این فرموده امام علیه السلام: «حیدی حیاد» ابن ابی الحدید گوید: آن کلمه­ای است که شخص گریزان و فراری می­گوید. و آن شبیه سخنشان است که می­گویند: «فیحی فیاح» یعنی: وسیع باش. و ابن میثم گوید: «حیاد» اسم برای غارت است. یعنی: ای جنگ از ما روی گردان. احتمال دارد حیاد، اسم فعل باشد مانند «نزال» که در این صورت دو بار با دو لفظ متفاوت به دور شدن و روی گردانی امر شده است.

ص: 71

أقول: قسم السّیّد الرّضی رحمه اللّه صیغة «فعال» المبنیّ إلی أربعة أقسام، و عدّ منها ما کانت صفة للمؤنّث غیر لازمة للنداء، و عدّ من هذا القسم «حیاد و فیاح» و قال: [معنی] حیدی حیاد: أی ارجعی یا راجعة. و جعل حذف حرف النّداء عن «حیاد» و أمثالها دلیلا علی أنّها أعلام للأجناس، و حینئذ لا یکون «حیاد» اسما للغارة و لا بمعنی الأمر، و هی و أمثالها مبنیّة علی الکسر.

و العزّة: الغلبة و الشدّة و فی الإسناد إلی الدّعوة توسّع.

[قوله علیه السلام: ] «و لا استراح»: أی ما وجد الراحة. و «قاساه»:

کابده. و الباء فی قوله علیه السلام: «بأضالیل» متعلّقة ب «أعالیل»: أی یتعلّلون بالأضالیل الّتی لا جدوی لها.

و قال ابن میثم رحمه اللّه: «أعالیل و أضالیل»: جمع أعلال و أضلال، و هما جمع علّة اسم ما یتعلّل به من مرض و غیره. و ضلّة: اسم الضّلال و هو خبر مبتدإ محذوف، أی: إذا دعوتکم إلی القتال تعلّلتم، و هی أعالیل باطلة ضلّة عن سبیل اللّه.

قوله علیه السلام: «دفاع» قال ابن میثم: یحتمل أن یکون تشبیها لدفاعهم بدفاع ذی الدین المطول، فیکون منصوبا بحذف الجار.

و یحتمل أن یکون استعارة لدفاعهم لیکون مرفوعا.

و «المطول»: کثیر المطال، و هو تطویل الوعد و تسویفه. و «الضیم»:

الظلم.

قوله علیه السلام: «أیّ دار بعد دارکم» أی: دار الإسلام أو العراق، أی:

إذا أخرجکم العدوّ عن دیارکم و مساکنکم فعن أیّ دار أو فی أیّ دار تمنعونهم؟

و فی بعض النسخ: «تمتّعون» علی التفعّل بحذف إحدی التاءین، أی:

بأیّ دار تنتفعون.

ص: 72

مؤلف: سید رضی رحمه الله صیغه «فعال» مبنی را به چهار نوع تقسیم کرده است و یکی از آن­ها را صفتی برمی­شمرد که برای مؤنث است و ملازم ندا نیست، و از این قسم «حیاد و فیاح» را برمی­شمرد و گوید: معنی «حیدی حیاد» این است که: ای بازگشت کننده بازگرد. و حذف حرف ندا از «حیاد» و کلمات مانند آن را دلیلی برای این می­داند که این کلمه از جمله علم­های جنس است و در این صورت «حیاد» اسم برای غارت نیست و به معنای امر نمی­باشد و این کلمه و کلمات مشابه آن مبنی بر کسر است. «العزّۀ» یعنی غلبه و قدرت. و در اسناد به «الدعوۀ» توسع صورت گرفته است .

فرموده امام علیه السلام: «و لا استراح» یعنی راحتی و آسایشی نمی­یابد. و «قاساه» یعنی در رنج و سختی افتاد. و «باء» در فرموده امام علیه السلام «بأضالیل» متعلق به «اعالیل» یعنی: بهانه­هایی می­آورند که هیچ سود و فایده­ای ندارد.

و ابن میثم گوید: «اعالیل و أضالیل» جمع أعلال و اضلال است و این دو کلمه جمع هستند. «علّۀ» اسم برای چیزی است که بدان برای خود بهانه می­آورند از بیماری و غیر آن. و «ضلّۀ» اسم برای گمراهی است و آن، خبر برای مبتدای محذوف است. یعنی: چون شما را به جنگ فراخواندم، بهانه­جویی کردید و آن بهانه­های باطلی بود که از راه خداوند منحرف است.

درباره فرموده امام علیه السلام: «دفاع» ابن میثم گوید: ممکن است به جهت شباهت دادن دفاع آن­ها با دفاع بدهکارِ خواهان مهلت باشد که در این صورت منصوب به حذف حرف جرّ باشد.

و ممکن است استعاره برای دفاع آنان بوده تا مرفوع باشد. «المطول» یعنی کسی که کارها را بسیار به تاخیر اندازد و مهلت بخواهد. و «المطال» طولانی کردن وعده و به تاخیر انداختن آن است. و «الضیم» یعنی ستم. «ایّ دار بعد دارکم» یعنی: خانه اسلام، یا مقصود عراق است. یعنی: زمانی که دشمن شما را از سرزمین و خانه­هایتان بیرون کرد، از کدام خانه، یا در کدام خانه مانع آنان می­شوید؟ در برخی نسخه­ها «تمنّعون» بر وزن باب تفعّل با حذف یکی از تاءهای آن است، یعنی: از کدام خانه نفع می­برید.

ص: 72

[قوله علیه السلام: ] «المغرور»: أی: الکامل الغرور. أو لیس المغرور إلّا من غرّرتموه. و التّعبیر عن الابتلاء بهم بالفوز علی التهکّم.

و قال ابن میثم: و «الأخیب»: أشدّ خیبة و هی الحرمان. و «السهم الأخیب»: الّتی لا غنم لها فی المیسر، کالثلاثة المسماة بالأوغاد، أو التی فیها غرم، کالّتی لم تخرج حتّی استوفیت أجزاء الجزور فحصل لصاحبها غرم و خیبة.

و یکون إطلاق الفوز علی حصولها مجازا من باب إطلاق أحد الضّدّین علی الآخر.

و «الأفوق»: السهم المکسور الفوق و هو موضع الوتر منه.

و «الناصل»: الذی لا نصل فیه. و الإیعاد و الوعید فی الشّر غالبا کالوعد و العدة فی الخیر. و عدم الإیعاد إمّا لعدم الطمع فی نصرهم، أو لعدم خوف العدوّ منهم.

و البال: الحال و الشأن.

قوله علیه السلام: «ما طبّکم»: أی ما علاجکم. و قیل: أی: ما عادتکم.

قوله علیه السّلام: «أ قولا بغیر علم»: نصب المصادر بالأفعال المقدّرة و قولهم بغیر علم [هو] قولهم: «إنّا نفعل بالخصوم کذا و کذا» مع أنّه لم یکن فی قلوبهم إرادة الحرب، أو دعواهم الإیمان و الطاعة مع عدم الإطاعة، فکأنّهم لا یذعنون بما یقولون.

و فی بعض النسخ: « [أ قولا] بغیر عمل» و هو أظهر. و «غفلة»: أی عمّا یصلحکم. «من غیر ورع» یحجزکم عن محارم اللّه و ینبّهکم عن الغفلة.

و فی بعض النسخ: «و عفّة من غیر ورع، و طمعا فی غیر حقّ» [و] لعلّه علیه السّلام کان علم أنّ سبب تسویف بعضهم، [هو] طمعهم فی أن یعطیهم زیادة علی ما یستحقّونه کما فعل معاویة و الخلفاء قبله.

ص: 73

«المغرور» یعنی کاملا فریب خورده. یا اینکه فریب خورده فقط کسی است که شما او را فریب دادید. و تعبیر از بلا و مصیبت دیدن آنان با «الفوز» از روی تهکم و استهزاء بوده است.

ابن میثم گوید: «الأخیب» بسیار ناامید، و آن محرومیت است. و «السهم الأخیب» تیری است که در قمار سودی ندارد. مانند سه تیری که «اوغاد» نامیده می­شود، یا تیری که در آن غرامت باشد، مانند تیری که بیرون نمی­رود مگر اینکه اجزای قربانی را کامل کنی که برای صاحب تیر، غرامت و نومیدی به بار می­آورد. و اطلاق «الفوز» بر حصول آن (نومیدی)، از باب اطلاق یکی از دو متضاد بر دیگری، مَجاز است .

«الافوق» تیری است که «فوق» آن شکسته باشد و «فوق» جای کمان تیر (نیش لب تیر) است. «الناصل» تیری است که پیکان ندارد. و «الایعاد و الوعید» در امور شرّ غالباً مانند «الوعد و العدۀ» در امور خیر است. و «عدم الایعاد» یا برای امید نداشتن به پیروزی آنان است یا برای نترسیدن دشمن از آنان. «البال» یعنی حال و وضعیت.

«ما طبّکم» یعنی: درمان شما چیست؟ و گفته شده یعنی: عادت شما چیست؟ فرموده امام علیه السلام «أ قولاً بغیر علم» مصدرها با فعل­های مقدر منصوب شده­اند و سخنشان به غیر علم این سخن آنان است که گفتند: «ما با دشمن فلان و فلان کار می­کنیم» درحالی که در دل­هایشان قصد و اراده­ای برای جنگ نیست. یا اینکه ادعای ایمان و عبادت دارند اما از امام فرمان نمی­برند، گویا به آنچه می­گویند، اذعان ندارند. در برخی نسخه­ها «أ قولاً بغیر عمل» آمده است و آن آشکارتر است. و «غفلۀ» یعنی از آنچه به صلاحتان است غافل هستید. «من غیر ورع» یعنی زهد و پرهیزگاری­ای که شمار را از محارم خداوند بازدارد و از غفلت بیدار کند.

و در برخی نسخه­ها بدین صورت آمده است: «و عفّۀ من غیر ورع و طمعاً من غیر حقّ» و چه بسا علی علیه السلام دانسته بود که سبب تاخیر برخی از آنان، این بود که امید داشتند چیزی بیشتر از آنچه استحقاق آن را داشتند به آن­ها داده شود همانطور که معاویه و خلفای قبل از او این کار را کردند.

ص: 73

روایت935.

نهج البلاغۀ: خطبه ایشان برای طلب یاری از مردن و بسیج نمودن آنان برای رهسپار شدن به سوی شامیان:

نفرین بر شما کوفیان! که از فراوانی سرزنش شما خسته شدم. آیا به جای زندگی جاویدان قیامت به زندگی زود گذر دنیا رضایت دادید؟ و به جای عزّت، ذلّت را انتخاب کردید؟ وقتی شما را به جنگ کردن با دشمن می خوانم چشمهایتان دور می زند گویا به سختی مرگ و رنج بیهوشی مبتلا شده اید که راه گفت و شنود شما با من بسته در پاسخ سخنانم حیرانید مانند آنکه عقل از شما زائل گشته دیوانه شده اید و نمی فهمید. من دیگر هیچ گاه به شما اطمینان ندارم، و شما را پشتوانه خود نمی پندارم، شما یاران شرافتمندی نیستید که کسی به سوی شما دست دراز کند. به شتران بی ساربان می مانید که هر گاه از یک طرف جمع آوری گردید، از سوی دیگر پراکنده می شوید.

به خدا سوگند، شما بد وسیله ای برای افروختن آتش جنگ هستید، شما را فریب می دهند امّا فریب دادن نمی دانید ، سرزمین شما را پیاپی می گیرند و شما پروا ندارید، چشم دشمن برای حمله شما خواب ندارد ولی شما در غفلت به سر می برید. به خدا سوگند، شکست برای کسانی است که دست از یاری یکدیگر می کشند. سوگند به خدا، اگر جنگ سخت درگیر شود، و حرارت و سوزش مرگ شما را در برگیرد، از اطراف فرزند ابو طالب، همانند جدا شدن سر از تن، جدا و پراکنده می شوید.

به خدا سوگند! آن که دشمن را بر جان خویش مسلط گرداند تا گوشتش را بخورد، و استخوانش را بشکند، و پوستش را جدا سازد، ناتوانی اش بسیار بزرگ و قلب او بسیار ضعیف است. تو اگر می خواهی اینگونه باش، امّا من، به خدا سوگند از پای ننشینم و قبل از آن که دشمن فرصت یابد با شمشیر آب دیده چنان ضربه ای بر پیکر او وارد سازم که ریزه های استخوان سرش را بپراکند، و بازوها و قدم هایش جدا گردد و از آن پس خدا هر چه خواهد انجام دهد.

ای مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقّی واجب شده است. حق شما بر من، آن که از خیر خواهی شما دریغ نورزم و بیت المال را میان شما عادلانه تقسیم کنم، و شما را آموزش دهم تا بی سواد و نادان نباشید. و شما را تربیت کنم تا راه و رسم زندگی را بدانید. و اما حق من بر شما این است که به بیعت با من وفادار باشید، و در آشکار و نهان برایم خیر خواهی کنید، هر گاه شما را فرا خواندم اجابت نمایید و فرمان دادم اطاعت کنید.(1)

ص: 74

توضیح

روایت شده که چون علی بن ابی طالب علیه السلام از نبرد با خوارج فراغت یافت، در نهروان، در میان مردم برخاست و سخن گفت. نخست حمد و ثنای خداوند را به جای آورد. سپس فرمود: اما بعد، خداوند در حق شما نیکی کرد و در جنگ پیروزیتان داد. اکنون بی درنگ روی به دشمن خود - مردم شام - نهید.

پس برخاستند و گفتند: ای امیرالمؤمنین تیرهایمان به پایان رسیده و شمشیرهایمان کند شده است. ما را به شهرمان بازگردان تا با ساز و برگ بهتر آماده نبرد شویم. شاید هم امیر­المؤمنین به جای آن شمار که از ما کشته شده اند، شمار دیگری بر ما بیفزاید و اگر چنین کند ما در پیکار با دشمن ایشان را یاری می­دهیم.

علی علیه السلام با قرائت این آیه به آن­ها جواب داد: «ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَرْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِکُمْ فَتَنقَلِبُوا خَاسِرِینَ»(1){به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید، و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد.} آنان اندکی درنگ کردند و گفتند: سرما سخت است. علی علیه السلام فرمود: افراد دشمن نیز همانند شما سرمای هوا را احساس می کنند. سپس این فرموده خداوند متعال را تلاوت نمود: «قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ * إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا أَبَدًا مَّا دَامُواْ فِیهَا فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ»(2){گفتند: «ای موسی، در آنجا مردمی زورمندند، تا وقتی آنان در آن [شهر] ند ما هرگز پای در آن ننهیم. تو و پروردگارت برو [ید] و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم.»}

گروهی از مردم برخاسته و برداشتن زخم­های زیاد مردم را بهانه آوردند و از امام خواستند چند روزی آنان را به کوفه بازگرداند بعد آن­ها را روانه جنگ کند.

پس امام علیه السلام با ناخشنودی از آنچه پیشنهاد داده بودند، آنان را به کوفه بازگردانده و وارد نخیله کرد. و آنان را فرمان داد که در لشکرگاه­های خود بمانند و کمتر به دیدار زن و فرزند خود روند. آنان روی به جنگ نیاوردند و وارد کوفه شدند تا جایی که فقط گروه اندکی با او ماندند. علی علیه السلام چون اینگونه دید وارد کوفه شده و اینگونه برای مردم خطبه خواند: ای مردم آماده پیکار با دشمنی شوید که جهاد با آن موجب تقرّب به خدا و به دست آوردن جایگاه در نزد اوست. مردمی حیرت زدگانند و حق را نمی بینند، از کفر و جور الهام گرفته اند و آن را ترک نمی گویند. از کتاب خدا دوری گزیده اند و از دین رخ بر تافته و در طغیان سر گردانند و در گرداب ضلالت غوطه ورند. و در برابر آن­ها تا می توانید نیرو و اسبان سواری آماده کنید و بر خدای

ص: 75

وَ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا فَتَرَکَهُمْ أَیَّاماً ثُمَّ خَطَبَهُمْ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ (1).

و «أفّ» بالضمّ و التّشدید و التّنوین: کلمة تضجّر و تکرّه، و لغاتها أربعون (2)، منها: کسر الفاء کما فی بعض النّسخ.

و [قوله علیه السلام: ] «عوضا» و «خلفا» نصبهما علی التّمیز. و دوران أعینهم: إمّا للخوف من العدوّ، أو للحیرة و التّردّد بین مخالفته علیه السلام و الإقدام علی الحرب، و فی کلیهما خطر عندهم.

و الغمرة: الشّدّة. و غمرات الموت: سکراته الّتی یغمر فیها العقل.

و السکر بالفتح-: ضدّ الصّحو، و الاسم بالضّمّ. و سکرة الموت: شدّته و غشیته. و فی الکلام إشارة إلی قوله تعالی: [فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ] یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشی عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ «یرتج علیکم حواری»: أی یغلق علیکم محاورتی و مخاطبتی. و الألس:

الجنون و اختلاط العقل، یقال: ألس فهو مألوس.

[و] «سجیس اللّیالی»: کلمة یقال للأبد، تقول: لا أفعله سجیس اللیالی، أی: أبدا. [و] «یمال بکم»: أی یستند إلیکم و یمال بکم إلی العدوّ، أو الباء بمعنی إلی.

و زوافر الرجل: أنصاره و عشیرته. و زفرت الحمل: حملته. و [لفظة] «زوافر» فی أکثر النسخ بالجرّ عطفا علی المجرور. و فی بعضها بالنّصب عطفا علی الظّرف.

ص: 76

توکل کنید دوستی خدا شما را کفایت خواهد کرد و یاری او شما را بسنده است. سپس آنان را چند روزی ترک کرد و بعد این خطبه را برایشان خواند.

«أفّ» با ضمه و تشدید و تنوین کلمه­ای برای ابراز دلتنگی و کراهت است و به چهل صورت ذکر شده است که از جمله آن با کسره فاء است همانطور که در برخی نسخه­ها آمده است.

و در فرموده امام علیه السلام: «عوضاً» و «خلفاً» نصب این دو کلمه بنا بر تمییز بودن است. و گردش چشمان آنان یا به جهت ترس از دشمن یا سرگردانی و تردید میان مخالفت با امام و روی آوردن برای جنگ است که در هر دو حالت، آنان برای خود خطر می دیدند. «الغمرۀ» یعنی: سختی. و «غمرات الموت» یعنی سکرات مرگ که عقل در آن به رنج و سختی می­افتد. و «السکر» با فتحه سین متضاد «الصحو» است و اسم آن با ضمه است. و «سکرۀ الموت» یعنی: سختی و فراگیری مرگ. و در این سخن اشاره به این فرموده خداوند متعال دارد: «فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَی عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ»(1) {و چون خطر فرا رسد آنان را می بینی که مانند کسی که مرگ او را فرو گرفته، چشمانشان در حدقه می چرخد [و] به سوی تو می نگرند.}

«یرتج علیکم حواری» یعنی راه گفتگو با من بر شما بسته می­ماند. «الألس» به معنای دیوانگی و تباهی عقل است. گفته می­شود: «الس فهو مألوس». «سجیس اللیالی» عبارتی است که برای مفهوم ابد به کار برده می­شود. می­گویی: «لا أفعله سجیس اللیالی» یعنی هرگز آن را انجام نمی­دهم. و «یمال بکم» یعنی: برای مقابله با دشمن به شما تکیه می­کند و به شما روی می­آورد. یا اینکه «باء» به معنی «الی» است .

«زوافر الرجل» یعنی یاوران و طایفه او. و «زفرت الحمل» یعنی آن را حمل کردم. و لفظ زوافر در اکثر نسخه­ها با اعراب جرّ معطوف بر مجرور و در برخی نسخه­های دیگر با اعراب نصب معطوف بر ظرف آمده است.

ص: 76

و الإبل: اسم للجمع. [و] «ضلّ رعاتها»: أی ضاع و فقد من یعلم حالها و الحیلة فی جمعها، أو لم یهتد من یرعاها إلی طریق جمعها.

«لبئس لعمر اللّه»: اللّام جواب القسم، و التکریر للتأکید، و العمر بالفتح-: العمر هو قسم ببقاء اللّه. و السعر اسم جمع لساعر، و إسعار النّار و سعرها: إیقادها.

و الامتعاض: الغضب. و «ایم» مخفّف أیمن. و هو جمع یمین، أی ایم اللّه قسمی. و «حمس» کفرح-: اشتدّ. و «الوغی» الأصوات و الجلبة، و منه قیل للحرب وغی. و «استحرّ الموت»: أی اشتدّ و کثر.

[قوله علیه السلام: ] «قد انفرجتم»: أی تفرّقتم. و انفراج الرأس مثل لشدّة التّفرّق.

قیل: أوّل من تکلم به أکثم بن ضیفی فی وصیّة له [لبنیه قال: ] یا بنیّ لا تنفرجوا عند الشدائد انفراج الرأس فإنّکم بعد ذلک لا تجتمعون علی عزّ.

و فی معناه أقوال:

الأوّل: قال ابن درید: معناه أنّ الرأس إذا انفرج عند البدن لا یعود إلیه.

الثانی: قال المفضل: الرأس اسم رجل تنسب إلیه قریة من قری الشّام یقال لها: بیت الرأس، و فیها تباع الخمر، و هذا الرجل قد انفرج عن قومه و مکانه فلم یعد فضرب به المثل.

الثالث: قال بعضهم: معناه أنّ الرأس إذا انفرج بعض عظامه عن بعض، کان بعیدا عن الالتئام و العود إلی الصحّة.

الرابع: قیل معناه: انفرجتم عنّی رأسا. و ردّ بأنّ «رأسا» لا یعرّف.

ص: 77

«الابل» اسم جمع برای شتر است. و «ضلّ رعاتها» یعنی تباه شد و کسی را که وضعیت شتران و چاره­جویی برای جمع کردنشان را می­داند، از دست داده است، یا اینکه کسی را که بتواند شتران را برای جمع کردن، مراقبت کند نیافته است.

«لبئس لعمرو الله» «لام» جواب قسم است و تکرار، برای تأکید بوده است. و «العمر» با فتحه عین: به معنای عمر است و آن سوگندی است به بقا و ماندگاری خداوند. و «السعر» اسم جمع برای ساعر است و «اسعار النار و سعرها» یعنی برافروختن آتش. «الامتعاض» به معنای خشم و عضب است. و «أیم» مخفّف «ایمن» است و آن جمع یمین است، یعنی: سوگند خداوند، قسم من است. و «حَمَس» - بر وزن فرح -: یعنی سخت شد. و «الوغا» یعنی صداها و آمیخته شدن صداها در یکدیگر است. و به همین جهت است که به جنگ «وغا» گویند. و «استحرّ الموت» یعنی: شدید و بسیار شد. «قد انفرجتم» یعنی: متفرق شدید. و «انفراج الرأس» برای پراکندگی زیاد مثال زده می­شود. گفته شده: نخستین کسی که این کلمه را گفته است، اکثم بن صیفی است که پسرانش را اینگونه وصیت نمود: ای پسرم، در هنگام سختی­ها همچون متفرق شدن سَر، متفرق و پراکنده نشوید زیرا پس از آن، بر عزت و سربلندی گرد هم نمی­آیید. و در معنای آن چند قول است:

اول: ابن درید گوید: معنایش این است که هرگاه سر از بدن جدا شود، بدان باز نمی­گردد.

دوم: مفضل گوید: «الرأس» اسم مردی است که یکی از روستاهای شام به او نسبت داده می­شود. اسم این روستا، بیت الرأس بوده که در آن شراب فروخته می­شد و این مرد از قوم و مکان خود جدا شد و به آنجا بازنگشت و اینگونه به او مثال می­زدند.

سوم: برخی گویند: معنایش این است که هرگاه استخوان­های سر از یکدیگر جدا شوند، بعید است که به هم بپیوندند و سلامتی­اش را بازیابد .

چهارم: گفته شده معنایش این است که: از من جدا شدید کاملا. و در ردّ این معنا، گفته­اند: «رأسا» معرفه نمی­شود.

ص: 77

الخامس: قیل: المعنی انفراج رأس من أدنی رأسه إلی غیره ثمّ حرف رأسه عنه.

السادس: قیل: الرأس الرجل العزیز؛ لأنّ الأعزّاء لا یبالون بمفارقة أحد.

السابع: معناه انفراج المرأة عن رأس ولدها حالة الوضع، فإنّه فی غایة الشّدّة [و] نحوه قوله علیه السّلام: فی موضع آخر: «انفراج المرأة عن قبلها».

و بعده واضح.

و عرق اللّحم کنصر-: أکله و لم یبق منه علی العظم شیئا. و هشم العظم کضرب-: کسره. و فریت الشی ء: قطعته. و «الجوانح»: الأضلاع الّتی تحت التّرائب، و هی ممّا یلی الصدر کالضلوع ممّا یلی الظّهر. «و ما ضمّت علیه»: هو القلب. و المذکورات کنایات عن النهب و الأسر و الاستئصال و أنواع الضّرر.

قوله علیه السلام: «فکن ذاک إن شئت» قال ابن أبی الحدید: خاطب من یمکّن عدوّه من نفسه خطابا عاما،

لکن الرّوایة وردت بأنّه علیه السّلام خاطب بذلک الأشعث بن قیس، فإنّه قال لعلیّ علیه السلام حین [کان] یلوم الناس علی تقاعدهم [عنه] -: «هلّا فعلت فعل ابن عفّان!». فقال: «إنّ فعل ابن عفّان مخزاة علی من لا دین له و لا وثیقة معه، إنّ امرأ مکن عدوّه من نفسه، یهشم عظمه، و یفری جلده لضعیف رأیه، مأفون عقله، فکن ذاک إن أحببت.

فأمّا أنا فدون أن أعطی ذاک ضرب بالمشرفیّة».

إلی آخر الفصل. انتهی.

أقول: سیأتی تمام القول بروایة المفید.

[قوله علیه السلام: ] «فأمّا أنا فو اللّه»: الظاهر أنّ خبر «أنا» الجملة التی خبرها «دون»، و المبتدأ [هو قوله: ] «ضرب». و [قوله: ] «ذلک» إشارة إلی تمکین العدوّ، أو فعل ما فعله عثمان.

ص: 78

پنجم: گفته شده: معنی آن دور شدن سر از نزدیک ترین قسمت بالایش به سمت دیگری است و بعد برگرداندن سرش از آن.

ششم: گفته شده: «الرأس» شخص عزیز و سربلند است؛ زیرا اشخاص عزیز به جدا شدن از احدی اهمیت نمی­دهند.

هفتم: معنایش، جدا شدن زن از سر نوزادش در هنگام وضع حمل است. زیرا آن، در نهایت سختی و رنج است و مانند این سخن، فرموده امام علیه السلام است که در جای دیگری گفته است: «انفراج المرأۀ عن قبلها» یعنی: جدا شدن زن حامله از جلویش. و بعید بودن این معنا واضح است.

«عرق اللحم» - بر وزن نصر - یعنی گوشت را خورد و چیزی بر استخوان باقی نگذاشت. و «هشم العظم» - بر وزن ضرب - یعنی استخوان را شکست. و «فریت الشیء» یعنی: آن را قطع کردم. و «الجوانح» یعنی: استخوان­های دنده که در زیر استخوان­های سینه قرار دارند، و آن استخوان­هایی است که بعد از سینه قرار می­گیرد مانند «ضلوع» که بعد از پشت قرار می­گیرد. «و ما ضمّت علیه» مقصود قلب است. و کلماتی که ذکر شده کنایه از چپاول و اسارت و برکندن و انواع ضرر و زیان است.

درباره فرموده امام علیه السلام: «فکن ذاک إن شئت» ابن ابی الحدید گوید: امام کسانی را که دشمن را بر خودشان مسلط می کنند به صورت عام مورد خطاب قرار داده است، اما روایت در این باره وارد شده که علی علیه السلام با این عبارت اشعث بن قیس را خطاب قرار داده است، زیرا او به علی علیه السلام - زمانی که مردم را به سبب درنگ کردن و سرباز زدن از جنگ ملامت می­نمود - گفت: چرا مانند ابن عفان عمل نمی­کنی! امام فرمود: به راستی که عمل ابن عفان، خواری و رسوایی­ای برای کسی است که دین ندارد و هیچ اعتمادی به او نیست. همانا شخصی که دشمن را بر خود چیره کند، استخوانش را خورد می­کند و به خاطر سستی رأی، پوستش را می­َکند و عقل او ناقص است. پس اگر مایل هستی، چنین باش. و اما من آن­گونه نیستم که خود را به دست چنین سرنوشتی بسپارم تا اینکه با شمشیر مشرفی بر سر آنان بکوبم. تا آخر فصل. پایان سخن.

می­گویم: کل این حدیث با روایت مفید در ادامه بیان خواهد شد.

فرموده امام علیه السلام: «فأمّا أنا فوالله»: به ظاهر خبر «أنا» جمله­ای است که خبر آن «دون» است و مبتدا «ضرب» است و فرموده ایشان: «ذلک» اشاره به چیرگی دشمن، یا عمل و رفتار عثمان است.

ص: 78

و المشرفیّة بفتح المیم و الراء: سیوف منسوبة إلی مشارف الیمن. و فراش الهام: العظام الرقیقة تلی القحف. و طاح یطیح أی: سقط. و أوزعه بالشّی ء:

أغراه. و سکع کمنع و فرح-: مشی مشیا متعسفا لا یدری أین یأخذ من بلاد اللّه و تحیّر کتسکّع.

[قوله علیه السلام: ] «کیلا تجهلوا»: أی [کی لا] تبقوا علی الجهالة.

«المشرفیه» با فتحه میم و راء: شمشیرهایی است که منسوب به مشارف یمن است. و «فراش الهام»: استخوان­های نازکی است که پشت استخوان­های بالای پیشانی سر است. و «طاح یطیح» یعنی: افتاد. و «اوزعه بالشیء» یعنی او را با چیزی فریب داد. «سکع» - بر وزن منع و فرح - یعنی: به صورتی نامشخص راه رفت به نحوی که نمی­دانست در کدام یک از سرزمینهای خداوند راه بپیماید. و «تحیّر» به همان معنای «تسکّع» است. فرموده امام علیه السلام «کیلا تجهلوا» یعنی تا بر جهالت نمانید.

روایت936 و 937

نهج البلاغه: از جمله سخنان امام علیه السلام در نکوهش یارانش:

چه مقدار با شما کوفیان مدارا کنم؟ چونان مدارا کردن با شتران نو باری که از سنگینی بار، پشتشان زخم شده است، و مدارا کردن با جامه فرسوده ای که هر گاه از جانبی آن را بدوزند، از سوی دیگر پاره می گردد؟ هر گاه دسته ای از مهاجمان شام به شما یورش آوردند، هر کدام از شما به خانه رفته، درب خانه را می بندید، و چون سوسمار در سوراخ خود می خزید، و چون کفتار در لانه می آرمید. سوگند به خدا! ذلیل است آن کس که شما یاری دهندگان او باشید، کسی که با شما تیر اندازی کند گویا تیری سر شکسته و بدون پیکان رها ساخته است.

به خدا سوگند، شما در خانه ها فراوان ، و زیر پرچم های میدان نبرد اندکید، و من می دانم که چگونه باید شما را اصلاح و کجی های شما را راست کرد، امّا اصلاح شما را با فاسد کردن روح خویش جایز نمی دانم. خدا بر پیشانی شما داغ ذلّت بگذارد، و بهره شما را اندک شمارد، شما آنگونه که باطل را می شناسید از حق آگاهی ندارید، و در نابودی باطل تلاش نمی کنید آن سان که در نابودی حق کوشش دارید .

امام علیه السلام در سحر گاه روزی که ضربت خورد، فرمود: همان گونه که نشسته بودم، خواب چشمانم را ربود، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را دیدم، پس گفتم ای رسول خدا، از امّت تو چه تلخی ها دیدم و از لجبازی و دشمنی آن­ها چه کشیدم! پیامبر فرمود: نفرینشان کن. گفتم: خدا بهتر از آنان را به من بدهد، و به جای من شخص بدی را بر آن­ها مسلّط گرداند.(1)

سید رضی رضی الله عنه گوید: مقصود امام علیه السلام از کلمه «أود» کجی و انحراف و «لدد» یعنی دشمنی و خصومت، و این از فصیح ترین کلمات است.

توضیح

«البِکار» با کسره جمع «بَکر» با فتحه است و آن به معنای شتر جوان است.

ص: 79

و العمدة بکسر المیم من العمد [و هو]: الورم و الدبر. و قیل العمدة: الّتی کسرها ثقل حملها. و قیل: الّتی قد انشدخت أسنمتها من داخل و ظاهرها صحیح.

و الثّیاب المتداعیة: الخلقة التی تنخرق، فکأنّه یدعو الباقی إلی الانخراق.

و حاص الثّوب یحوصه حوصا: خاطه. و تهتّکت أی: تخرّقت. و «أظلّ علیکم»:

أی أقبل إلیکم و دنا منکم. و فی بعض النّسخ: « [أطلّ علیکم] » بالمهملة-:

أی أشرف.

و المنسر کمجلس و کمنبر-: القطعة من الجیش تمر قدّام الجیش الکثیر. و الجحر بالضمّ-: کلّ شی ء یحتفره السبّاع و الهوامّ لأنفسها. و جحر الضّبّ کمنع أی: دخله. و جحره غیره: أدخله فانجحر و تجحّر و کذلک أجحره. و الضّبع مؤنّثة و وجارها- بالکسر-: جحرها.

و الأفوق: المکسور الفوق و النّاصل: النزوع النصل. و الباحة: الساحة.

و الرایة العلم. و الأود بالتحریک-: العوج.

و المراد یصلحهم: إقامة مراسم السّیاسة [فیهم] من القتل و التعذیب و الحیل و التدابیر المخالفة لأمر اللّه تعالی.

و الضراعة: الذّلّ و الاستکانة. و التّعس: الهلاک و الانحطاط. و الجدّ:

البخت و الحظّ. و الغرض، الدعاء علیهم بالخزی و الخیبة.

قوله علیه السلام: «لا تعرفون الحقّ»: المراد بالحقّ؛ إمّا أوامر اللّه تعالی، أو أمور الآخرة. و بالباطل: زخارف الدّنیا. أو الحقّ متابعته علیه السّلام و نصره.

و الباطل: عصیانه و ترک نصرته. أو الحق: الدّلائل الدّالّة علی فرض طاعته، و الباطل: الشّبه الفاسدة، کشبهتهم فی خطر قتال أهل القبلة.

و [المراد ب] المعرفة: إمّا العلم أو العمل بما یقتضیه من نصرة الحقّ و إنکار المنکر. و السحرة بالضمّ-: السحر الأعلی. و ملک العین: کنایة عن غلبة النّوم. و «سنح لی»: أی رأیته فی المنام، أو مرّ بی معترضا.

ص: 80

و «العمدۀ» با کسره میم از «العمد» به معنای ورم و عقب و پشت است. و گفته شده العمده: شتری است که سنگینی بار او را بشکند. و گفته شده: شتری است که کوهان­هایش از درون زخم بردارد و ظاهر کوهان سالم باشد. و «الثیاب المتداعیۀ» لباس فرسوده­ای است که پاره می­شود گویی دیگر قسمت­های لباس را به پارگی فرا می­خواند. «حاص الثوب یحوصه حوصاً» یعنی: لباس را دوخت. و «تهتّکت» یعنی: پاره شد. و «أضلّ علیکم» یعنی: به سوی شما روی آورد و به شما نزدیک شد. و در برخی نسخه­ها «أطلّ علیکم» آمده است، یعنی: مشرف شده است.

«المنسر» - بر وزن مجلس و منبر - گروهی از لشکر است که پیش روی لشکر انبوه حرکت می­کند. و «الجُحر» با ضمه یعنی: هر چیزی که درندگان و زهرداران برای خود حفر می­کنند. و «جحر الضبّ» - بر وزن منع - یعنی سوسمار داخل سوراخش شد. و «جحره غیره» یعنی سوسمار را داخل سوراخش کرد. و انجحر و تجحّر و نیز اجحره به همین معنا است. و «الضبع» ( کفتار) مؤنث است و «وجارها» - با کسره - یعنی لانه­اش.

«الأفوق» یعنی تیری که نیش لب آن شکسته است. «الناصل» یعنی تیری که پیکان آن کنده شده است. و «الباحۀ» یعنی: میدان. و «الرایۀ» یعنی پرچم. و «الأَوَد» یعنی: کجی و انحراف .

مقصود از «یصلحهم» این است که رسوم رایج حکومت داری از جمله کشتار و شکنجه و نیرنگ و تدابیر مخالف با دستور خداوند متعال را در میان آنان اجرا می­کند.

«الضراعۀ» یعنی خواری و سرافکندگی. و «التعس» یعنی: نابودی و انحطاط. و «الجدّ» یعنی: بخت و اقبال. و مقصود نفرین آن­ها با خواری و شکست است.

فرموده امام علیه السلام: «لا تعرفون الحق» مقصود از حقّ: یا اوامر خداوند متعال است یا امور آخرت است. و مقصود از باطل: زینت­های دنیا است. یا اینکه حقّ، پیروی از امام علیه السلام و یاری او باشد و مقصود از باطل: نافرمانی و یاری نکردن حضرت باشد. یا اینکه مقصود از حقّ: دلایلی باشد که بر وجوب فرمانبرداری از ایشان دلالت می­کند و مقصود از باطل: شبهات فاسد باشد مانند شبهه خطر جنگیدن با اهل قبله.

و مقصود از «المعرفۀ» علم یا عمل به آنچه باشد که اقتضا می­کند حق را یاری و ناحقّ را انکار کنند. «السحرۀ» - با ضمه - یعنی سحر بزرگ است. و «ملک العین» کنایه از غلبه کردن خواب است. و «سنح لی» یعنی: پیامبر را در خواب دیدم، یا اینکه به خواب من آمد.

ص: 80

و بناء التّفضیل فی [قوله علیه السلام: ] «شرا» علی اعتقاد القوم، فإنّهم لمّا لم یطیعوه حقّ الطاعة، فکأنّهم زعموا فیه شرا.

و صیغه اسم تفضیل در این فرموده امام علیه السلام: «شرّا» بنا به اعتقاد مردم بود، زیرا وقتی آنگونه که شایسته بود، او را فرمان نبردند، گویی گمان می­کردند این کار برای آن­ها شرّ است.

روایت938.

نهج البلاغه: از سخنان امام علیه السلام این بود که فرمود:

اگر خداوند، ستمگر را چند روزی مهلت دهد، از باز پرسی و عذاب او غفلت نمی کند، و او بر سر راه، در کمین گاه ستمگران است، و گلوی آن­ها را در دست گرفته تا از فرو رفتن آب دریغ دارد. آگاه باشید! به خدایی که جانم در دست اوست، شامیان بر شما پیروز خواهند شد، نه از آن رو که از شما به حق سزاوارترند. بلکه در راه باطلی که زمامدارشان می رود شتابان فرمان بردارند. و شما در گرفتن حق من سستی می ورزید. هر آینه، ملّت های جهان صبح می کنند در حالی که از ستم زمامدارانشان در ترس و وحشتند، من صبح می کنم در حالی که از ستمگری پیروان خود وحشت دارم.

شما را برای جهاد با دشمن بر انگیختم، امّا کوچ نکردید، حق را به گوش شما خواندم ولی نشنیدید، و در آشکار و نهان شما را دعوت کردم، اجابت نکردید، پند و اندرزتان دادم، قبول نکردید. آیا حاضرانِ غائب می باشید؟ و یا بردگانی در شکل مالکان؟! فرمان خدا را بر شما می خوانم از آن فرار می کنید، و با اندرزهای رسا و گویا شما را پند می دهم از آن پراکنده می شوید، شما را به مبارزه با سرکشان ترغیب می کنم، هنوز سخنانم به آخر نرسیده، چون مردم سبا، متفرّق شده، به جلسات خود باز می گردید، و در لباس پند و اندرز، یکدیگر را فریب می دهید تا أثر تذکّرات مرا از بین ببرید. صبحگاهان کجی های شما را راست می کنم، شامگاهان به حالت اوّل بر می گردید، چونان کمان سختی که نه کسی قدرت راست کردن آن را دارد و نه خودش قابلیّت راست شدن را دارا است.

ای مردم که بدن های شما حاضر و عقل های شما پنهان و افکار و آراء شما گوناگون است و زمامداران شما دچار مشکلات شمایند، رهبر شما از خدا اطاعت می کند، شما با او مخالفت می کنید، امّا رهبر شامیان خدای را معصیت می کند، از او فرمانبردارند. به خدا سوگند دوست دارم معاویه شما را با نفرات خود مانند مبادله درهم و دینار با من سودا کند، ده نفر از شما را بگیرد و یک نفر از آن­ها را به من بدهد!

ای اهل کوفه! گرفتار شما شده ام که سه چیز دارید و دو چیز ندارید: کرهایی دارای گوش، گنگ هایی دارای زبان و کورانی دارای چشم. نه در روز جنگ از آزادگانید، و نه به هنگام بلا و سختی برادران یک رنگ می باشید.

تهی دست مانید. ای مردم! شما چونان شتران دور مانده از ساربان می باشید، که اگر از سویی جمع آوری شوند از دیگر سو،

ص: 81

تَفَرَّقَتْ مِنْ جَانِبٍ [آخَرَ]، وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی بِکُمْ فِیمَا إِخَالُ لَوْ حَمِسَ الْوَغَی، وَ حَمِیَ الضِّرَابُ قَدِ انْفَرَجْتُمْ عَنِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ انْفِرَاجَ الْمَرْأَةِ عَنْ قُبُلِهَا. وَ إِنِّی لَعَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی، وَ مِنْهَاجٍ مِنْ نَبِیِّی، وَ إِنِّی لَعَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ أَلْقُطُهُ لَقْطاً.

انْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ، وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ هُدًی وَ لَنْ یُعِیدُوکُمْ فِی رَدًی، فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا، وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا، وَ لَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لَا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا.

لَقَدْ رَأَیْتُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَمَا أَرَی أَحَداً مِنْکُمْ یُشْبِهُهُمْ، لَقَدْ کَانُوا یُصْبِحُونَ شُعْثاً غُبْراً، [وَ] قَدْ بَاتُوا سُجَّداً وَ قِیَاماً، یُرَاوِحُونَ بَیْنَ جِبَاهِهِمْ وَ خُدُودِهِمْ، وَ یَقِفُونَ عَلَی مِثْلِ الْجَمْرِ مِنْ ذِکْرِ مَعَادِهِمْ، کَأَنَّ بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ رُکَبَ الْمِعْزَی مِنْ طُولِ سُجُودِهِمْ، إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ هَمَلَتْ أَعْیُنُهُمْ حَتَّی تَبُلَّ جُیُوبَهُمْ، وَ مَادُوا کَمَا یَمِیدُ الشَّجَرُ یَوْمَ الرِّیحِ الْعَاصِفِ، خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ، وَ رَجَاءَ الثَّوَابِ.

پراکنده می گردند. به خدا سوگند، می بینم که اگر جنگ سخت شود و آتش آن شعله گیرد و گرمی آن سوزان، پسر ابو طالب را رها می کنید و مانند جدا شدن زن حامله پس از زایمان از فرزندش، هر یک به سویی می گریزید. و من در پی آن نشانه ها روانم که پروردگارم مرا رهنمون شده و آن راه را می روم که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گشوده، و همانا من به راه روشن حق گام به گام ره می سپارم.

مردم! به اهل بیت پیامبرتان بنگرید، از آن سو که گام بر می دارند بروید، قدم جای قدمشان بگذارید، آن­ها شما را هرگز از راه هدایت بیرون نمی برند، و به پستی و هلاکت باز نمی گردانند. اگر سکوت کردند سکوت کنید ، و اگر قیام کردند قیام کنید، از آن­ها پیشی نگیرید که گمراه می شوید، و از آنان عقب نمانید که نابود می گردید.

من اصحاب محمد صلّی اللّه علیه و آله را دیدم، اما هیچ کدام از شما را همانند آنان نمی نگرم، آن­ها صبح می کردند در حالی که موهای ژولیده و چهره های غبار آلوده داشتند، شب را تا صبح در حال سجده و قیام به عبادت می گذراندند، و پیشانی و گونه های صورت را در پیشگاه خدا بر خاک می ساییدند، با یاد معاد چنان نا آرام بودند گویا بر روی آتش ایستاده اند. بر پیشانی آن­ها از سجده های طولانی پینه بسته بود (چون پینه زانوهای بزها) اگر نام خدا برده می شد چنان می گریستند که گریبان های آنان تر می شد. و چون درخت در روز تند باد می لرزیدند، از کیفری که از آن بیم داشتند، یا برای پاداشی که به آن امیدوار بودند.(1)

توضیح

«فلن یفوت» مفعول حذف شده است، یعنی: «فلن یفوته». و «الاخذ» به معنای گرفتن و مجازات است. و «المرصاد» راهی است که پاییده می­شود. و «الشجی» آنچه از استخوان و غیر آن که در گلو گیر می­کند و مکان شجی، گلو است. «مساغ ریقه» یعنی: مکان فرو بردن آب دهان در گلو. و «ساغ الشراب» یعنی نوشیدنی به آسانی در گلو فرو رفت. و «سغت الشراب» هم به صورت لازم و هم متعدی می­آید.

این سخن امام علیه السلام تهدیدی برای شامیان یا برای یارانش است، همانطور که در ادامه در نسبت دادن ظلم به آنان، بیان خواهد شد.

«ظهر علیه» یعنی: او را مغلوب کرد. «راعی القوم» یعنی عهده­دار و سرپرست آنان. «الاستنفار» یعنی: طلب یاری و کمک، یا خواستار شدن برای آمادگی و شتافتن به جنگ.

فرموده امام علیه السلام: «و عبید کأرباب» یعنی اخلاق شما در

ص: 82

الخلاف و النفاق و دناءة الأنفس، و فیکم مع ذلک کبر السّادات و تیههم و عدم إطاعتهم، أو حکمکم حکم العبید فی وجوب الإطاعة و تأبون عنها کالسّادة.

و هذا أنسب بالفقرة السابقة.

و «أیادی سبا»: مثل یضرب للمتفرّقین، و أصله قوله تعالی عن أهل سبإ:

«وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ» [١٩ / سبأ: ٣٤] و سبأ مهموز یصرف و لا یصرف، و یمدّ و لا یمدّ، و هو بلدة «بلقیس» و لقب ابن یشجب بن یعرب یقال: ذهبوا أیدی سبا و أیادی سبا الیاء ساکنة و کذلک الألف هکذا نقل المثل أی متفرّقین، و هما اسمان جعلا واحدا، مثل معدیکرب ضرب المثل بهم لأنّهم لمّا غرق مکانهم و ذهبت جنّاتهم تبدّدوا فی البلاد، و لهم قصّة غریبة مذکورة فی کتب الأمثال.

قوله علیه السّلام: «و تتخادعون» المخادعة: هی الاستغفال عن المصلحة، أی إذا رجعتم عن مجلس الوعظ أخذ کلّ منکم یستغفل صاحبه و یشغله بالأحادیث، و إن لم یکن عن قصد خداع بل یقع منهم صورة المخادعة.

کذا ذکره ابن میثم.

و قال ابن أبی الحدید: تتخادعون عن مواعظکم أی تمسکون عن الاتّعاظ من قولهم: کان فلان یعطی ثمّ خدع أی أمسک و أقلع. و یجوز أن یرید تتلوّنون و تختلفون فی قبول الوعظ من قولهم: خلق فلان خلق خادع أی:

متلوّن. و سوق خادعة أی: متلوّنة مختلفة.

و لا یجوز أن یراد المعنی المشهور منها، لأنّه إنّما یقال: فلان یتخادع فلانا إذا کان یرید أن ینخدع له و لیس بمنخدع فی الحقیقة، و هذا لا یناسب المقام.

و الحنیّة علی فعلیة: القوس، أی ترجعون [إلیّ] معوجّا کاعوجاج ظهر القوس و أعضل و أشکل، و کأنّ غیبة عقولهم کنایة عن ترکهم العمل بما تقتضیه، أو عن ذهابها.

قوله علیه السلام: «منیت»: أی ابتلیت. و إنّما لم یجمع الخمس لکون

ص: 83

خلف وعده کردن، و دورویی، و پستی سرشت، همچون بردگان است، با وجود اینکه غرور و سرکشی و نافرمانی بزرگان و سروران را دارید. یا به این معنا که، حکم آنان در وجوب فرمانبرداری، همچون بردگان است و مانند سروران و بزرگان سرباز می­زنند. و این معنی با عبارت پیشین مناسب­تر است.

«ایادی سبا» مثلی است که برای اشخاص تفرقه­جو زده می­شود و اصل آن، سخن خداوند متعال درباره مردم سبأ است که می­فرماید: «وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ»(1){و سخت تار و مارشان کردیم.} و سبأ اسم مهموزی است که منصرف و غیر منصرف است و به صورت ممدود و غیر ممدود می­آید. و سبأ شهر بلقیس است و نیز لقب ابن یشجب بن یعرب است. گفته می­شود: «ذهبوا ایدی السبا و ایادی السبا» - با یاء ساکنه و الف ساکنه که ضرب المثل اینگونه نقل شده است - یعنی: متفرق و پراکنده شدند. و دو اسم است که به صورت یک اسم درآمده است مثل معدیکرب. به آنها مثل زده شده زیرا هنگامی که مکانشان غرق شد و باغ­هایشان از بین رفت، به شهرها متفرق شدند و داستان شگفتی دارند که در کتاب­های امثال ذکر شده است.

«تتخادعون»، «المخادعۀ» به معنای غفلت از منفعت است. یعنی: زمانی که از مجلس وعظ بازگشتید، هر یک از شما دوستش را غافل کرده و او را با سخنانی مشغول می­کرد و هرچند از روی قصد فریب نبوده است بلکه به ظاهر مخادعه بود. ابن میثم اینگونه ذکر کرده است.

ابن ابی الحدید گوید: «تتخادعون عن مواعظکم» یعنی از پندپذیری دوری می­کنید. از این سخنشان است که گویند: فلانی می­بخشد، سپس نیرنگ می­زند یعنی می­گیرد و رها می­کند. و ممکن است مقصود این باشد که رنگ عوض می­کنید و در پذیرش پند و اندرز متفاوت می­شوید. که از این سخنشان است که گویند: «خلق فلانٍ خلق خادع» یعنی اخلاق فلانی رنگارنگ و متفاوت است. و «سوق خادعۀ» یعنی بازاری رنگارنگ و متفاوت.

و جایز نیست که معنای مشهور آن مدّ نظر باشد، زیرا گفته می­شود: «فلان یتخادع فلاناً» هرگاه بخواهد او را فریب دهد ولی در حقیقت، فریب دهنده نیست. و این با بافت خطبه مناسبت ندارد .

«الحنیۀ» بر وزن فعیل، به معنای کمان است. یعنی: با کجی و انحراف نزد من بازمی­گردید همچون کجی و انحراف پشت کمان، و مشکل و پیچیده، گویا «غیبۀ عقولهم» کنایه از ترک کردن عمل به مقتضای عقل، یا از بین رفتن عقل آنان باشد.

فرموده امام علیه السلام: «منیت» یعنی مصیبت دیدم. پنج مورد ذکر شده با هم جمع نشده است زیرا

ص: 83

الثلاث من جنس، و الاثنتین من [جنس] آخر أو لأنّ الثلاث إیجابیّة دون الاثنتین.

و الحرّ: خلاف العبد و الخیار من کلّ شی ء. و اللقاء: ملاقات الأحباب أو العدوّ.

و قوله [علیه السلام: ] «تربت أیدیکم»: کلمة یدعی علی الإنسان بها:

أی لا أصبتم خیرا. و أصل «ترب»: أصابه التراب، فکأنّه یدعی علیه بأن یفتقر.

و قال [ابن الأثیر] فی [مادة «ترب» من کتاب] النهایة: هذه الکلمة جاریة علی ألسنة العرب لا یریدون بها الدعاء علی المخاطب، و لا وقوع الأمر بها، کما یقولون: قاتله اللّه. و قیل: معنی للّه درّک. قال: و کثیرا ترد للعرب ألفاظ ظاهرها الذمّ و إنّما یریدون بها المدح، کقولهم: لا أب لک، و لا أمّ لک. و هوت أمّه. و لا أرض لک. و نحو ذلک.

و قال المطرّزی فی قولهم: «کأنّی بک تنحط» الأصل: کأنّی أبصرک تنحط ثمّ حذف الفعل و زیدت الباء. و یحتمل أن یکون الباء متعلّقا بملتصق و نحوه، نحو «به داء» أو بمعنی فی.

و خال الشی ء: یخاله أی ظنّه. و تقول: خلت إخال بالکسر و بالفتح، لغة بنی أسد کما فی النسخ، و «ما» مصدریّة، أی: فی ظنّی. و حمس کفرح أی:

اشتدّ. و حمی کرضی-: اشتدّ حرّه.

و انفرجتم: تفرّقتم. قال ابن میثم: شبّه انفراجهم عنه بانفراج المرأة عن قبلها لیرجعوا إلی الأنفة، و تسلیم المرأة قبلها و انفراجها عنه إمّا وقت الولادة، أو وقت الطّعان.

قوله [علیه السّلام] «ألقطه»: کأنّه إشارة إلی أنّ الضّلال غالب علی الهدی، فیحتاج السالک إلی التقاط طریق الهدی من بین طرق الضّلالة (1).

و فی

ص: 84

سه تا، از یک جنس و دو تا از جنس دیگر است. یا اینکه سه تا ایجابی و دو تا سلبی است. و «الحرّ» مخالف «العبد» است و نیز بهترین هر چیز است. و «اللقاء» یعنی دیدار با دوستداران یا ملاقات با دشمن است.

«تربت ایدیکم» عبارتی است که شخص با آن نفرین می­شود. یعنی: خیر به شما نرسد. و اصل «ترب» یعنی: آن چیز خاکی شد، گویا بر علیه او دعا شده که تهیدست شود.

ابن اثیر گوید در ماده «ترب» از کتاب النهایۀ گوید: این کلمه سر زبان عرب­ها افتاده است و مقصود آنان، نفرین مخاطب، و نازل شدن پیشامد ناگوار بر او نیست، آن­گونه که گویند: «قاتله الله». و گفته شده معنای «لله درّک» را می­رساند. گوید: در موارد بسیاری عرب الفاظی را به کار می­برد که ظاهر آن نکوهش، و در حقیقت مقصودشان مدح و ستایش است. مانند این سخنشان که گویند: «لا أب لک» و «لا أمّ لک» و «هوت أمّه» و «لا أرض لک» و مانند این مثال­ها.

مطرزی درباره این عبارت «کأنّی بک تنحطّ» گوید: در اصل اینگونه بوده: «کأنّی أبصرک تنحطّ» بعد فعل حذف شده و باء اضافه شده است. و ممکن است «باء» متعلق به «ملتصق» و کلمه­ای مانند آن باشد. مانند «به داء» یا به معنای «فی» باشد. «خال الشیء یخاله» یعنی: به آن چیز گمان برد. و می­گویی: «خلت إخال» با کسره و فتحه، که لغت بنی اسد است که در نسخه­ها آمده است. و «ما» مصدری است، یعنی: در گمان من. و «حمس» - بر وزن فرح - یعنی: سخت شد. و «حمی» - بر وزن رضی - یعنی گرمایش شدید شد.

«انفرجتم» متفرق و پراکنده شدید. ابن میثم گوید: امام پراکنده شدن مردم از خود را به جدا شدن و رها کردن زن جلویش را تشبیه کرده است تا عزت نفس آنها را تحریک کند. و رها کردن زن جلویش را یا در هنگام زایمان است یا در هنگام جماع.

فرموده امام علیه السلام: «القطه» گویا اشاره به این دارد که گمراهی بر هدایت غلبه پیدا کرده در نتیجه رونده نیاز دارد که از میان راه­های گمراهی، راه هدایت را برگزیند. و در

ص: 84

بعض النسخ: «ألفظه لفظا»: أی أبیّنه بیانا. و السمت: الجهة و الطریق و هیئة أهل الخیر.

«فإن لبدوا»: أی قعدوا عن طلب الخلافة و الجهاد و لزموا البیوت فتابعوهم، و إن قاموا بها فانصروهم، یقال: لبد الشی ء بالأرض کنصر أی:

التصق بها. [و قوله علیه السّلام]: «و لا تسبقوهم»: أی ما لم یأمروکم به. «و لا تتأخّروا عنهم»: أی لا تخالفوهم فیما یأمرونکم به.

[قوله علیه السلام: ] «یراوحون»: أی یسجدون بالجبهة مرّة و بالخدود أخری، و وقوفهم علی مثل الجمر- [و هو] جمع جمرة و هی النار المتّقدة: کنایة عن قلقهم و اضطرابهم من خوف المعاد. و «المعزی» بالکسر: خلاف الضأن کالمعز. و المراد ب «بین أعینهم»: جباههم مجازا. [و] «هملت» أی: سالت.

و «مادوا» أی تحرّکوا و اضطربوا.

برخی نسخه­ها «الفظه لفظاً» آمده است. یعنی: آن را به صورت واضح آشکار نمایم. و «السمت» به معنای جهت و مسیر و سیمای نیکوکاران است.

«فإن لبدوا» یعنی اگر از طلب خلافت و جهاد کنار کشند و خانه­نشین شوند، آنان را دنبال کن و اگر برخاستند، یاریشان کن. گفته می­شود: «لبد الشیء بالارض» - بر وزن نصر - یعنی: به زمین چسبید. و فرموده امام علیه السلام: «و لا تسبقوهم» یعنی: آنچه که شما را بدان امر نکرده­اند. «و لا تتأخّروا عنهم» یعنی: در آنچه شما را بدان امر کردند، مخالفت نکنید.

«یراوحون» یعنی: یک بار با پیشانی و بار دیگر با گونه سجده می­بَرید. و «وقوفهم علی مثل الجمر» - که جمع (جمرۀ) است و آن آتش برافروخته است -: کنایه از نگرانی و اضطراب آنان از ترس بازگشت است. و «المعزی» با کسره: بر خلاف ضأن (بُز) است مانند معز (گوسفند). و مقصود از «بین أعینهم» مجازاً پیشانی آنان است. و «هملت» یعنی: سرازیر شد. و «مادوا» یعنی حرکت کرده و به اضطراب درآمدند.

روایت939.

نهج البلاغه: از سخنان حضرت در نکوهش اصحاب خویش است:

خدا را بر آنچه که خواسته و هر کار که مقدّر فرموده ستایش می کنم، و او را بر این گرفتار شدنم به شما کوفیان می ستایم. ای مردمی که هر گاه فرمان دادم اطاعت نکردید، و هر زمان شما را دعوت کردم پاسخ ندادید، هر گاه شما را مهلت می دهم در بیهودگی فرو می روید، و در هنگامه جنگ سست و ناتوانید، اگر مردم اطراف امامی جمع شوند طعنه زده، و اگر شما را برای حل مشکلی بخوانند سرباز می زنید. پدر مباد دشمنان شما را! برای پیروزی منتظر چه چیزی هستید؟ چرا برای گرفتن حق خود جهاد نمی کنید؟ آیا در انتظار مرگ یا ذلّت هستید؟ به خدا سوگند، اگر مرگ من فرا رسد - که حتما خواهد رسید - بین من و شما جدایی خواهد افتاد، در حالی که من از همنشینی با شما ناراحت، و حضورتان برای من بی فایده بود.

ص: 85

لِلَّهِ أَنْتُمْ! أَ مَا دِینٌ یَجْمَعُکُمْ، وَ لَا مَحْمِیَةٌ تَشْحَذُکُمْ! أَ وَ لَیْسَ عَجَباً أَنَّ مُعَاوِیَةَ یَدْعُو الْجُفَاةَ الطَّغَامَ فَیَتَّبِعُونَهُ عَلَی غَیْرِ مَعُونَةٍ وَ لَا عَطَاءٍ، وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ وَ أَنْتُمْ تَرِیکَةُ الْإِسْلَامِ وَ بَقِیَّةُ النَّاسِ إِلَی الْمَعُونَةِ أَوْ طَائِفَةٍ مِنَ الْعَطَاءِ، فَتَفَرَّقُونَ عَنِّی وَ تَخْتَلِفُونَ عَلَیَّ! إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ إِلَیْکُمْ مِنْ أَمْرِی رِضًی فَتُرْضُونَهُ، وَ لَا سُخْطٌ فَتَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ، وَ إِنَّ أَحَبَّ مَا أَنَا لَاقٍ إِلَیَّ الْمَوْتُ.

قَدْ دَارَسْتُکُمُ الْکِتَابَ، وَ فَاتَحْتُکُمُ الْحِجَاجَ، وَ عَرَّفْتُکُمْ مَا أَنْکَرْتُمْ، وَ سَوَّغْتُکُمْ مَا مَجَجْتُمْ، لَوْ کَانَ الْأَعْمَی یَلْحَظُ، أَوِ النَّائِمُ یَسْتَیْقِظُ! وَ أَقْرِبْ بِقَوْمٍ مِنَ الْجَهْلِ بِاللَّهِ قَائِدُهُمْ مُعَاوِیَةُ، وَ مُؤَدِّبُهُمُ ابْنُ النَّابِغَةِ!.

خدا خیرتان دهد، آیا دینی نیست که شما را گرد آورد؟ آیا غیرتی نیست که شما را برای جنگ با دشمن بسیج کند؟ شگفت آور نیست که معاویه انسان های جفا کار پست را می خواند و آن­ها بدون انتظار کمک و بخششی از او پیروی می کنند! و من شما را برای یاری حق می خوانم، در حالی که شما بازماندگان اسلام، و یادگار مسلمانان پیشین می باشید، با کمک و عطایا شما را دعوت می کنم ولی از اطراف من پراکنده می شوید، و به تفرقه و اختلاف روی می آورید. نه از دستورات من راضی می شوید، و نه شما را به خشم می آورد که بر ضد من اجتماع کنید، اکنون دوست داشتنی ترین چیزی که آرزو می کنم، مرگ است.

کتاب خدا را به شما آموختم، و با حجت در میان شما حکم کردم، و آنچه را که نمی شناختید به شما شناساندم، و دانشی را که به کامتان سازگار نبود جرعه جرعه به شما نوشاندم. ای کاش نابینا می دید و خفته بیدار می شد! سوگند به خدا چه نادان مردمی که رهبر آنان معاویه، و آموزگارشان پسر نابغه (عمرو عاص) باشد! (1)

توضیح

فرموده امام علیه السلام «علی ما قضی من امر» گفته شده: امر اعم از این است که فعل (کار) باشد و با توجه به اینکه قدر، تفصیل قضا و ایجاد اشیاء بر وفق آن بوده است، فرمود: «و قدّر من فعل». «الابتلاء» یعنی: امتحان. و «أمهله» یعنی با او مهربانی کرد و به او مهلت داد. در برخی نسخه­ها به صورت «إن أمهلتم» یعنی شما را رها کند. «خضتم» یعنی در گمراهی و هواهای نفسانی باطل غوطه­ور شدید. «خرتم» با خاء از «الخور» به معنای ضعف می­باشد. یا از «خوار الثور» به معنی صدای گاو است. و با جیم «جرتم» روایت می­شود، یعنی: از حق روگردانی کردید، یا از جنگ فرار کردید.

فرموده امام علیه السلام: «أجئتم» ابن ابی الحدید گوید: این کلمه با همزه ساکنه بعد از جیم مکسوره یعنی: پناه بردید. خداوند فرموده است: «فَأَجَاءهَا الْمَخَاضُ إِلَی جِذْعِ النَّخْلَةِ» (2)

{تا درد زایمان، او را به سوی تنه درخت خرمایی کشانید.} و در برخی نسخه­ها «أجبتم» با صیغه معلوم با باء آمده است. «المشاقّۀ» یعنی قطع کردن و بریدن. «النکوص» یعنی بازگشت به عقب. «لا أباً لغیرکم» ابن میثم گوید: اصل آن «لا أب» بوده و الف آن زائده است، یا به سبب سنگین بودن پشت سر هم آمدن چهار حرکت بدین صوت ذکر شده است، یا مقصودشان، اضافه بوده و لام را برای تاکید آورده­اند. و در دعا برای خواری دیگران، نوعی لطف و مهربانی به آنان نهفته است.

ص: 86

قوله علیه السّلام: «الموت أو الذّلّ»: فی أکثر النّسخ برفعهما، و فی بعضها بالنصب. قال ابن أبی الحدید: [و هذا] دعاء علیهم بأن یصیبهم أحد الأمرین، کأنّه شرع داعیا علیهم بالفناء الکلّی و هو الموت، ثمّ استدرک فقال: أو الذلّ؛ لأنّه نظیر الموت، و لقد أجیب دعاؤه بالدعوة الثّانیة، فإنّ شیعته ذلّوا بعده فی الأیّام الأمویة.

أقول: هذا علی الرفع ظاهر، و أمّا علی النّصب فیحتمل الدعاء أیضا بتقدیر أرجو أو أطلب، و یحتمل الاستفهام، أی: أ تنتظرون الموت؟! و قیل: (1) فی قوله علیه السلام: «و لیأتینّی»: حشوة لطیفة بین الکلام؛ لأنّ لفظة «إن» أکثر ما تستعمل لما لا یعلم حصوله، فأتی بعدها بما یردّ ما تقتضیه من الشکّ فی إتیان الموت، و أشعر بأنّ الموضع موضع «إذا». و القالی: المبغض.

قوله علیه السّلام: «غیر کثیر»: أی لستم سبب کثرة أعوانی.

و [قوله علیه السلام] «للّه أنتم»: من قبیل للّه أبوک، و لعلّه هنا للتعجّب علی سبیل الذمّ، و یحتمل المدح تلطّفا.

و ارتفاع قوله: «دین» بفعل مقدّر یفسّرها الفعل المذکور بعده. و شحذت النصل: حددته. و الطغام: أراذل الناس الواحد و الجمع سواء.

و معونة الجند: شی ء یسیر من المال یعطیهم الوالی لترمیم أسلحتهم و إصلاح دوابّهم سوی العطاء المفروض فی کلّ شهر کما قیل (2).

و منشأ تعجبه علیه السلام أمور:

أحدها: أنّ الداعی لهم معاویة، و لهؤلاء أمیر المؤمنین، و کیف یساوی

ص: 87

«الموت أو الذلّ» در اکثر نسخه­ها با اعراب رفع دو کلمه ذکر شده است و در برخی نسخه­ها با نصب. ابن ابی الحدید گوید: این عبارت نفرینی برای آن­ها است که یکی از این دو امر به آنان برسد. گویا امام با نابودی کلی، - یعنی مرگ - آنان را دعا و نفرین کرده سپس سخن را برگردانده و فرمود: یا ذلّت. زیرا آن همانند مرگ است. و در حقیقت دعا و نفرین ایشان با دعای دوم اجابت شد، زیرا که پیروان امام پس از خود در روزگار خلافت اموی خوار و ذلیل شدند.

می­گویم: این دو کلمه با اعراب رفع، واضح­اند، و اما با اعراب نصب، باز هم احتمال دارد دعا باشد با تقدیر گرفتن فعل «ارجو یا اطلب» و ممکن است استفهام در تقدیر باشد، یعنی: «أتنتظرون الموت». و گفته شده: در فرموده امام علیه السلام: «ولیأتینّی» نکته زیبایی در کلام نهفته است؛ زیرا لفظ «أن» در بیشتر موارد برای چیزی استعمال می­شود که حصول آن را ندانیم، و پس از آن چیزی آمده است که مقتضای شک و تردید در آمدن مرگ را ردّ می­کند. و اشاره کرد که جایگاه، جایگاه «إذا» می باشد. «القالی» یعنی: کینه­توز.

«غیر کثیر» یعنی: شما سبب فزونی یاران من نمی­شوید. و فرموده امام علیه السلام: «لله انتم» همانند «لله ابوک» است و شاید در اینجا برای اظهار شگفتی باشد به شیوه ذمّ و نکوهش. و ممکن است از روی لطف و مهربانی، برای مدح باشد. و اعراب رفع «دین» با فعل مقدری است که فعل مذکور پس از آن، آن را تفسیر می­کند. «شحذت النصل» یعنی: پیکان تیر را تیز کردی. و «الطغام» یعنی: مردمان پست، که مفرد و جمع این کلمه یکسان است. «معونۀ الجند» همانطور که گفته شده: مال اندکی است که والی، برای تعمیر سلاح و بهبود ستوران، علاوه بر حقوق واجب ماهانه به سربازان می­دهد.

و منشأ و دلیل تعجب امام علیه السلام چند چیز است:

یکی از دلایل این است که دعوت کننده آنان، معاویه و دعوت کننده اینان، امیرالمؤمنین است، و چگونه شخص ص: 87

عاقل بینهما؟

و ثانیها: أنّ المدعوّ هناک، الجفاة الطغام مع خلوّهم غالبا عن الحمیّة و المروءة، و هاهنا أصحابه الذین هم تریکة الإسلام.

و ثالثها: أنّ أصحاب معاویة یتّبعونه علی غیر معونة و لا عطاء، و أصحابه علیه السلام لا یجیبونه إلی المعونة و العطاء، فإنّ معاویة إنّما کان یعطی رؤساء القبائل الأموال الجلیلة، و لا یعطی الجند علی وجه العطاء و المعونة شیئا، و هم کانوا یطیعون الرؤساء للحمیّة أو العطایا من هؤلاء لهم.

و التریکة: بیضة النعامة تترکها فی مجثمها، أی: أنتم خلف الإسلام و بقیّته، کالبیضة التی تترکها النّعامة.

و قوله [علیه السّلام] «إلی المعونة» متعلّق ب [قوله: ] «أدعوکم» ..

قوله علیه السلام: «لا یخرج إلیکم» أی: إنکم لا تقبلون مما أقول لکم شیئا، سواء کان مما یرضیکم أو مما یسخطکم. «و إلی» متعلّق بقوله: «أحبّ».

و درس الکتاب: کنصر و ضرب أی قرأ فقوله: «دارستکم الکتاب»: أی قرأته علیکم للتعلیم، و قرأتم علیّ للتعلّم.

قوله علیه السّلام: «و فاتحتکم»: أی حاکمتکم بالمحاجّة و المجادلة. و ساغ الشّراب فی الحلق أی: دخل بسهولة. و مججته من فمی: أی رمیت به أی بینت لکم الأمور الدینیّة ما کنتم تنکرونه بآرائکم، و أعطیتکم من العطایا ما کنتم محرومین منها.

و کلمة «لو» فی قوله علیه السلام: «لو کان»: للتمنّی أو الجزاء محذوف.

و قوله علیه السلام: «و أقرب بقوم» بصیغة التعجّب، أی ما أقربهم إلی الجهل. و قوله علیه السلام: «قائدهم معاویة»: صفة لقوم، فصل بین الصفة و الموصوف بالجار و المجرور، و هو مجوّز. و ورد مثله فی الکلام المجید.

ص: 88

عاقل میان این دو دعوت کننده برابری قائل می­شود!

دلیل دوم اینکه: افراد فراخوانده شده در آنجا، ستمکاران و اراذلی هستند که غالبا از دلاوری و جوانمردی تهی هستند، و افراد فراخوانده شده در اینجا یاران ایشان هستند، کسانی که میراث به جا مانده از اسلام هستند.

سوم اینکه: یاران معاویه بدون هیچ کمک و بخششی از او پیروی می­کنند، اما یاران امام علیه السلام به خاطر دستمزد و بخشش، او را اجابت نمی­کردند. در واقع معاویه به روسای قبایل، اموال هنگفتی می­بخشید و چیزی به عنوان دستمزد و بخشش به سربازان نمی­داد و آنان از روی تعصب از روسا فرمانبرداری می­کردند یا به خاطر عطایایی که روسا به آنان می­دادند، از آن­ها فرمان می­بردند.

«التریکۀ» تخم شتر مرغ است که در لانه­اش به جا می­گزارد، یعنی: شما پسینیان اسلام و باقی­مانده آن هستنید همانند تخمی که شترمرغ به جا می­گزارد. فرموده امام علیه السلام: «الی المعونۀ» متعلق به «أدعوکم» است. فرموده امام علیه السلام: «لا یخرج الیکم» یعنی: شما چیزی از سخنان مرا نپذیرفتید. چه سخنانی که شما را خشنود می­کرد و چه سخنانی که شما را خشمناک می­ساخت. «الی» متعلق به فرموده ایشان «احبّ» است. «درس الکتاب» - بر وزن نصر و ضرب - یعنی: کتاب را خواند. پس فرموده ایشان: «دارستم الکتاب»: یعنی: برای تعلیم شما قرآن را بر شما خواندم و شما نیز برای یادگیری بر من خواندید.

«و فاتحتکم» یعنی با احتجاج و مجادله برای شما قضاوت کردم. «ساغ الشراب فی الحلق» یعنی: نوشیدنی به آسانی در گلو فرو رفت. «مججته فی فمی» یعنی: آن را در دهانم انداختم. یعنی: اموری دینی­ای که با آراء خود انکار می­کردید برایتان تبیین کردم و عطایایی به شما بخشیدم که از آن محروم شده بودید .

کلمه «لو» در فرموده امام علیه السلام: «لو کان» برای تمنّی است یا اینکه جواب شرط، محذوف است. فرموده امام علیه السلام: «و أقرب بقوم» با صیغه تعجب، یعنی: چقدر آنان به جهل و نادانی نزدیک­اند. و فرموده امام علیه السلام: «قائدهم معاویه» صفت برای «قوم» است که بین صفت و موصوف با جار و مجرور فاصله افتاده است که آن مجاز گویی است و مانند آن در قرآن ذکر شده است.

ص: 88

روایت940.

نهج البلاغه: امام علیه السلام در یکی از خطبه­هایش فرمود:

بندگان خدا! شما و آنچه از این دنیا آرزومندید، مهمانانی هستید که مدّتی معیّن برای شما قرار داده شده، بدهکارانی هستید که مهلت کوتاهی در پرداخت آن دارید، و اعمال شما همگی حفظ می شود، چه بسیارند تلاشگرانی که به جایی نرسیدند، و زحمتکشانی که زیان دیدند. در روزگاری هستید که خوبی به آن پشت کرده و می گذرد، و بدی بدان روی آورده، پیش می تازد، و طمع شیطان در هلاکت مردم بیشتر می گردد. هم اکنون روزگاری است که ساز و برگ شیطان تقویت شده، نیرنگ و فریبش همگانی، و به دست آوردن شکار برای او آسان است. به هر سو می خواهی نگاه کن! آیا جز فقیری می بینی که با فقر دست و پنجه نرم می کند؟ یا ثروتمندی که نعمت خدا را کفران کرده و با بخل ورزیدن در اداء حقوق الهی، ثروت فراوانی گرد آورده است؟ یا سرکشی که گوش او از شنیدن پند و اندرزها کر است؟

کجایند خوبان و صالحان شما؟ کجایند آزاد مردان و سخاوتمندان شما؟ کجایند پرهیزکاران در کسب و کار؟ کجایند پاکیزگان در راه و رسم مسلمانی؟ آیا جز این است که همگی رخت بستند و رفتند؟ و از این جهان پست و گذران و تیره کننده عیش و شادمانی گذشتند؟ مگر نه این است که شما وارث آن­ها بر جای آنان تکیه زدید، و در میان چیزهای بی ارزش قرار دارید که لب های انسان به نکوهش آن می جنبد؟ تا قدر آن­ها را کوچک شمرده و برای همیشه یادشان فراموش گردد. پس در این نگرانی ها باید گفت: «َ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون». فساد آشکار شد، نه کسی باقی مانده که کار زشت را دگرگون کند، و نه کسی که از نافرمانی و معصیت باز دارد. شما با چنین وضعی می خواهید در خانه قدس الهی و جوار رحمت پروردگاری قرار گیرید؟ و عزیزترین دوستانش باشید؟ هرگز خدا را نسبت به بهشت جاویدانش نمی توان فریفت، و جز با عبادت، رضایت او را نمی توان به دست آورد.

نفرین بر آنان که امر به­معروف می کنند و خود ترک می نمایند، و نهی از منکر دارند وخود مرتکب آن می شوند.(1)

توضیح

«الأثویاء» جمع «ثوی» به معنای مهمان است. و «مؤجلّون» یعنی: تا زمان مشخصی به شما مهلت داده شده است. «المدین» یعنی بدهکار. و «المقتضون» جمع «مقتضی» بر وزن اسم مفعول است.

ص: 89

[قوله علیه السلام: ] «أجل منقوص»: أی أجلکم أجل منقوص یوما بعد یوم، و لحظة فلحظة، و عملکم عمل محفوظ عند اللّه.

و الدائب: المجتهد ذو الجدّ و التعب. و «الکادح»: الساعی. و «أمکنت»:

أی أمکنته، یقال: أمکننی الأمر أی سهل و تیسّر. و کابده مکابدة: أی قاساه و تحمّل المشاقّ فیه.

و ذکره فی هذا المقام، إمّا لأنّ الغرض بیان ما سبق من إدبار الخیر و إقبال الشرّ و عموم الضلال و مقاساة الفقراء بیان للأولین، فالخیر و الشرّ یعمّان الدنیویّین و الأخرویّین. و إمّا لأنّ شیوع الفقر لمنع الحقوق الواجبة، أو المراد بمکابدة الفقر ترک الصبر علیه و هو أیضا من المنکرات.

[قوله علیه السلام: ] «بدّل نعمة اللّه»: أی الغنی. أو ولایته علیه السلام.

و التخصیص لشدّة إنکارهم لقوتهم أو الأعمّ. و الوفر: المال الکثیر.

و قوله [علیه السلام]: «بحقّ اللّه» متعلّق ب [قوله: ] «البخل» أی یعدّ بخله بحقّ اللّه توفیر المال و الزیادة فیه. و الوقر: ثقل الأذن.

«أین أحرارکم»: أی الّذین أعتقوا من رقّ الشهوات. و التورّع. مبالغة فی الورع. و التّنزّه: التباعد عن القبیح. و ظعن کمنع أی سار و ارتحل.

و أنغص اللّه علیه العیش و نغّصه: کدّره و الحثالة: الرّدی ء من کل شی ء.

[قوله علیه السّلام]: «لا تلتقی بذمّهم»: أی إنّهم أحقر من أن یشتغل الإنسان بذمّهم؛ لأنّه لا بدّ من الذمّ من إطباق إحدی الشّفتین علی الأخری و «ذهابا» أی ترفّعا یقال: فلان ذهب بنفسه عن کذا، أی رفعها عنه.

«و لا زاجر مزدجر»: أی من یزجر غیره عن القبائح و تمتنع نفسه أیضا عنها.

[قوله] «فی دار قدسه» أی الجنّة؛ لأنّ أهلها یقدّسونه تعالی و هم منزّهون

ص: 90

فرموده امام علیه السلام: «أجل منقوص» یعنی: اجل شما، اجلی است که هر روز و لحظه به لحظه کوتاه­تر می­شود و عمل شما، عملی است که در نزد خداوند محفوظ می­ماند. «الدائب» یعنی: کوشایی که جدیت و تلاش دارد. «الکادح» یعنی: زحمتکش و تلاش­گر. «أمکنت» یعنی: «أمکنته»، گفته می­شود: «أمکننی الأمر» یعنی: آن کار برایم آسان و میسّر شد. و «کابده مکابدۀ» یعنی: رنج کشید و سختی آن را تحمل کرد.

هدف از ذکر آن در این مقام سخن، یا تبیین آنچه که پیش از آن ذکر شده، از جمله پشت کردن خوبی، و روی آوردن بدی، و فراگیر شدن گمراهی. و رنج کشیدن تهیدستان، بیانی برای پشت کردن خوبی، و روی آوردن بدی، است، پس خیر و شرّ امور دنیوی و اخروی را شامل می­شود. و یا بدین جهت بوده که شایع شدن فقر، به دلیل ممانعت از پرداخت حقوق واجب بوده است. یا اینکه مقصود از «مکابدۀ الصبر» صبر نکردن بر فقر باشد که آن نیز از کارهای ناپسندیده است.

منظور از نعمت خدا در «بدّل نعمۀ الله» بی­نیازی و ثروت، یا مقصود ولایت علی علیه السلام می­باشد. و اختصاص یافتن اغنیا به جهت انکار شدید آن­ها به خاطر داشتنِ قدرت یا به طور عام­تر بوده است. و «الوفر» یعنی مال فراوان. فرموده امام علیه السلام: «بحقّ الله» متعلق به «البخل» است، یعنی: بخل ورزیدن در ادای حقوق الهی را فراوانی و فزونی مال و ثروت به شمار می­آورید. و «الوقر» یعنی سنگینی گوش.

«این أحرارکم» یعنی کسانی که از بردگی شهوات آزاد شدند. «التورّع» مبالغه در ورع و پرهیزگاری است. و «التنزّه» یعنی دوری از زشتی­ها. «ظعن» - بر وزن منع - یعنی حرکت کرد و کوچ کرد. «أنغص الله علیه العیش و نغّصه» یعنی: خداوند زندگی او را مکدر و ناخوشایند ساخت. «الحثالۀ» پست و بی­ارزش هر چیزی است.

فرموده امام علیه السلام: «لا تلتقی بذمهم» یعنی: آنان پست­تر و کوچک­تر از آنند که انسان آنان را نکوهش کند، زیرا در نکوهش کردن می­بایست لب­ها را بر یکدیگر ببندیم. «ذهاباً» یعنی «ترفعاً» گفته می­شود: «فلان ذهب بنفسه عن کذا» یعنی: فلانی خود را از آن کار دور کرد. «و لا زواجر مزدجر» یعنی: کسی که دیگران را از زشتی­ها بازمی­دارد و خود نیز از آن دوری می­گزیند.

فرموده امام: «فی دار قدسه» یعنی: بهشت. زیرا اهل بهشت خداوند را تقدیس می­کنند و خود نیز

ص: 90

عن العیوب. و مجاورة اللّه: سکون تلک الدّار المنسوبة إلیه سبحانه تشریفا.

و قربه: مجاورة رحمته.

«هیهات»: أی بعد ما تریدون. «لا یخدع اللّه عن جنّته» أی: لا یمکن أخذها منه تعالی بالخدیعة. و المرضاة: الرّضا.

و آخر الکلام یدلّ علی اشتراط الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر بالعمل بهما، و سیأتی الکلام فیه فی محلّه إن شاء اللّه. و لعلّ غرضه علیه السّلام التّعریض بالسابقین الغاصبین.

از عیب­ها پاک و منزه هستند. «مجاورۀ الله» یعنی: سکونت در آن سرایی که منسوب به خداوند است از روی تشرّف و ارجمندی مقام. «قربه» یعنی در جوار رحمت الهی. «هیهات» یعنی: دور است آنچه شما می­خواهید. «لا یخدع الله عن جنّته» یعنی: نمی­توان با نیرنگ و فریب بهشت خداوند را بدست آورد. «المرضاۀ» یعنی: خشنودی. پایان سخن امام بر این دلالت دارد که شرطر در امر به معروف و نهی از منکر، عمل بدان­ها است. که بعدا در جای مناسب آن - إن شاء الله - بیان خواهد شد و شاید مقصود امام علیه السلام، گوشه­زدن به خلفای غاصب گذشته باشد.

روایت941.

نهج البلاغۀ: خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را فرستاد تا دعوت کننده به حق، و گواه اعمال خلق باشد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدون سستی و کوتاهی، رسالت پروردگارش را رسانید، و در راه خدا با دشمنانش بدون عذر تراشی جنگید. پیامبر پیشوای پرهیزکاران، و روشنی بخش چشم هدایت شدگان است.

و از همین خطبه است:

اگر شما همانند من از آنچه بر شما پنهان است با خبر بودید، از خانه ها کوچ می کردید، در بیابان ها سرگردان می شدید، و بر کردارتان اشک می ریختید. و چونان زنان مصیبت دیده بر سر و سینه می زدید. سرمایه خود را بدون نگهبان و جانشین رها می کردید و هر کدام از شما تنها به کار خود می پرداختید، و به دیگری توجّهی نداشتید. افسوس، آنچه را به شما تذّکر دادند فراموش کردید، و از آنچه شما را ترساندند، ایمن گشتید! گویا عقل از سرتان پریده، و کارهای شما آشفته شده است.

به خدا سوگند، دوست داشتم که خدا میان من و شما جدایی اندازد، و مرا به کسی که نسبت به من سزاوارتر است ملحق فرماید. به خدا سوگند، آنان مردمی بودند، نیک اندیش، ترجیح دهنده بردباری، گویندگان حق، و ترک کنندگان ستم. پیش از ما به راه راست قدم گذاشته و شتابان رفتند و در به دست آوردن زندگی جاویدان آخرت و کرامت گوارا، پیروز شدند. آگاه باشید، به خدا سوگند پسرکی از طایفه ثقیف (حجّاج بن یوسف) بر شما مسلّط می گردد که هوسباز و گردن کش و ستمگر است، سبزه زارهای اموال و داراییها شما را می چرد و چربی شما را آب می کند. بیاور آنچه داری ای أبا و ذحة!(1)

ص: 91

قال السّیّد رحمه اللّه: الوذحة: الخنفساء، و هذا القول یومئ به إلی الحجاج و له مع الوذحة حدیث لیس هذا موضع ذکره.

سید رضی رحمه الله گوید: وذحه، نوعی سوسک است، چون ماجرایی با حجّاج دارد، او را «ابو وذحه» خطاب فرمود، که اینجا جای آوردن آن نیست.

توضیح

«الوانی» یعنی: سست و خسته. و «الواهن» یعنی: ضعیف. و «المعذّر» کسی است که بی هیچ بهانه­ای برای کوتاهی­اش عذر می­آورد. همانگونه که خداوند می­فرماید: «وَجَاء الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرَابِ»(1){و عذرخواهان بادیه نشین [نزد تو] آمدند.}

فرموده امام علیه السلام: «مما طوی عنکم» یعنی آنچه از شما پنهان و پوشیده مانده است. و ابن اثیر در ماده «صعد» در النهایۀ گوید: و در آن آمده است: «و ایاکم و القعود بالصعدات» یعنی: راه­ها. و آن جمع «صُعُد» است و «صُعُد» جمع صعید است مانند طریق و طرق و طرقات. و گفته شده: جمع «صعدۀ» بر وزن ظلمۀ است. و آن حیات درِ خانه، و محل عبور مردم در مقابل آن است. و از این کلمه، این حدیث آمده است: «و لخرجتم الی الصعدات تجأورن الی الله» یعنی: بر بلندی­ها رفته و به پیشگاه خداوند تضرع می­کنید.

ابن ابی الحدید گوید: «الصعید» به معنای خاک است و به سطح زمین گفته می­شود، و جمع آن صُعُد و صُعُدات است.

فیروزآبادی در قاموس گوید: «الصعید» به معنای خاک یا سطح زمین است. و جمع آن صُعُد و صُعُدات است و و از این کلمه آمده است: «ایاکم و القعود بالصعدات» و به معنای قبر نیز می­باشد. پایان سخن. پس معنی اینگونه است: از خانه­ها بیرون آمدید و استراحت و نشستن بر بستر را رها کردید به خاطر اینک نگران و سرگردان بودید، و در راه­ها و بر روی خاک نشستید و یا ملازم قبرها شدید. «الإلتدام» سیلی زدن زنان بر صورتشان در هنگام نوحه و گریه است.

«و لا خالف» یعنی جانشنی ندارد. درباره این فرموده امام علیه السلام «ولهمّت» ابن ابی الحدید گوید: یعنی: او را ذوب و لاغر و ناتوان کرد، که از این سخنشان است که گویند: «هممت الشحم» هرگاه روغن و چربی را ذوب کنی.

ص: 92

و یروی «و لأهمّت» و هو أصحّ من [قولهم: ] أهمّنی الأمر: أی أحزننی.

و فیه نظر: لأنّ «همّ» أیضا یکون بمعنی «أهمّ». قال [الفیروزآبادی] فی القاموس: همّه الأمر همّا: حزنه، کأهمّه فاهتمّ انتهی. و [کلمة] «کلّ» منصوب علی المفعولیة و الفاعل [لفظة]: «نفسه». و یقال: تاه فلان یتیه، إذا تحیّر و ضلّ.

و تاه یتوه أی هلک و اضطرب عقله. و تشتّت: أی تفرّق.

و المراد بمن هو أحقّ به علیه السّلام [هو] رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و حمزة و جعفر، و من لم یفارق الحق من الصحابة.

و المراجیح: الحکماء. و قال الجوهری: راجحته فرجحته: أی کنت أرزن منه، و منه قوم مراجیح الحلم. انتهی.

و المقاویل: جمع مقوال: أی حسن القول أو کثیره. و المتاریک: جمع متراک أی کثیر الترک.

قوله علیه السلام: «مضوا قدما» بالضمّ و بضمّتین: أی متقدّمین لا ینثنون. و «أوجفوا»: أی أسرعوا. و «الکرامة الباردة»: [هی] الّتی لیس فیها حرّ تعب، و لا مشقّة حرب.

و «الذّیال»: هو الذی یجرّ ذیله علی الأرض تبخترا، یقال: ذال فلان و تذیّل: أی تبختر. و «المیّال»: الظّالم.

قوله علیه السلام: «یأکل خضرتکم»: أی یستأصل أموالکم.

و «الخضرة» بفتح الخاء و کسر الضاد: الزرع و البقلة الخضراء و الغصن. و إذابة الشحمة مثله کما قیل: و المراد تعذیب الأبدان.

قوله علیه السّلام: «إیه أبا وذحة»: إیه: کلمة استزادة أی زد و هات.

و قال ابن أبی الحدید فی قول السیّد «الوذحة الخنفساء»:

ص: 93

و به صورت «و لأهمّت» روایت شده که آن درست­تر است و از این سخنشان است که گویند: «أهمّنی الأمر» یعنی: آن کار مرا اندوهگین کرد. و در آن جای بحث است؛ زیرا «همّ» نیز به معنای «أهمّ» است. فیروزآبادی در قاموس گوید: «همّه الامر همّاً» مانند «أهمّه الأمر فاهتمّ». پایان سخن. و اعراب کلمه «کلّ» منصوب به عنوان مفعول است و فاعل، کلمه «نفسه» است. و گفته می­شود: «تاه فلان یتیه» هرگاه سرگردان و گمراه شود. و «تاه یتوه» یعنی هلاک شد و عقلش پریشان شد. و «تشتّت» یعنی: متفرق و پراکنده شد.

مقصود از کسانی که برای امام علیه السلام شایسته­تر بودند، رسول خدا صلی الله علیه و آله، حمزه، جعفر و آن دسته از صحابه پیامبر بودند که از راه حقّ جدا نشدند. «المراجیح» یعنی: قاضی و داوران. جوهری گوید: «راجحته فرجحته» یعنی: من از او حکیم­تر و داناتر هستم. و از همین کلمه گویند: «مراجیع الحلم». پایان سخن .

«المقاویل» جمع مقوال، یعنی: نیکو گفتار یا پرحرف. «المتاریک» جمع متراک، یعنی: بسیار ترک کننده. فرموده امام علیه السلام: «مضوا قدماً» یعنی: شتافتند. «الکرامۀ الباردۀ» چیزی است که سوز خستگی و سختی جنگ در آن نباشد. «الذیال» کسی است که دامنش را خرامان و با غرور بر روی زمین می­کشد. گفته می­شود: «ذال فلان و تذیّل» یعنی: خرامید. و «المیّال» یعنی: ستمگر. «یأکل خضرتکم» یعنی: اموال شما را ریشه­کن می­کند. «الخضرۀ» با فتحه خاء و کسره ضاد: کِشت و گیاه سبز، و شاخه درخت است. «اذابۀ الشحمۀ» مانند آن پیش­تر بیان شد، و مقصود، شکنجه بدن­ها است. فرموده امام علیه السلام: «إیه ابا وذحۀ» «إیه» کلمه­ای برای طلب زیادت است یعنی، بیفزای و بیاور.

و ابن ابی الحدید درباره کلام سیّد رضی «الوذحۀ الخنفساء» گوید:

این عبارت را از هیچ کدام از بزرگان لغت ص: 93

أقول: لم أسمع هذا من شیخ من أهل اللّغة، و لا وجدته فی کتاب من کتب اللّغة، و المشهور أنّ الوذح [هو] ما یتعلّق بأذناب الشّاة من أبعارها فیجفّ.

ثمّ إنّ المفسّرین بعد الرضی رضی اللّه عنه قالوا فی قصّة هذا الخنفساء وجوها:

منها أنّ الحجّاج رأی خنفساء تدبّ إلی مصلّاه فطردها، فعادت، ثمّ طردها فعادت، فأخذها بیده فقرصته قرصا، ورمت یده منه ورما کانت فیه حتفه. قتله اللّه تعالی بأهون خلقه، کما قتل نمرود بن کنعان بالبقّة.

و منها أنّ الحجاج کان إذا رأی خنفساء، یأمر بإبعادها و یقول: هذه وذحة من وذح الشیطان، تشبیها بالبعرة المعلّقة بذنب الشاة.

و منها أنّه قد رأی خنفساوات مجتمعات، فقال: وا عجبا! لمن یقول: إنّ اللّه خلق هذه. قیل: فمن خلقها أیّها الأمیر! قال: الشّیطان، إنّ ربکم لأعظم شأنا من أن یخلق هذه الوذح. قالوا: فجمعها علی «فعل» کبدنة و بدن، فنقل قوله هذا إلی الفقهاء فی عصره فأکفروه.

و منها: أنّ الحجّاج کان مثفارا: أی ذا أبنة، و کان یمسک الخنفساء حیّة لیشفی بحرکتها فی الموضع حکاکه. و قالوا: و لا یکون صاحب هذا الدّاء إلّا شانئا مبغضا لأهل البیت علیهم السلام. قالوا: و لسنا نقول کلّ مبغض فیه هذا الدّاء، بل [نقول: ] کلّ من فیه هذا الدّاء فهو مبغض.

قالوا: و قد روی أبو عمر الزاهد و لم یکن من رجال الشیعة فی أمالیه و أحادیثه عن السّیاری، عن أبی خزیمة الکاتب قال: ما فتّشنا أحدا فیه هذا الداء، إلّا وجدناه ناصبیا.

قَالَ أَبُو عُمَرَ: وَ أَخْبَرَنِی الْعَطَّافِیُّ عَنْ رِجَالِهِ، قَالُوا: سُئِلَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ

ص: 94

نشنیده­ام و در هیچ یک از کتاب­های لغت نیافتم. و قول مشهور این است که «الوذح» پشکلی است که به دنبه گوسفند آویزان می­شود و خشک می­شود. و مفسران بعد از رضی درباره داستان این سوسک چند وجه و روایت را ذکر کرده­اند:

یکی از این روایت­ها این است که: حجاج سوسکی را دید که به محل اقامه نمازش می­خزد. پس آن را دور کرد، سوسک دوباره برگشت و حجاج آن را دور کرد. سوسک دوباره برگشت، پس حجاج آن را با دستش گرفت. سوسک دست او را به شدت گاز گرفت که در نتیجه آن دستش به شدت ورم کرد و موجب مرگ او شد. خداوند با ناچیزترین مخلوقاتش او را کُشت همانگونه که نمرود بن کنعان را با پشه کُشت.

و یکی دیگر از این روایت­ها این است که: حجاج هرگاه سوسکی را می­دید دستور می­داد آن را دور کنند و می­گفت: این پشکلی از پشکل­های شیطان است به جهت تشبیه به پشکلی که به دنبه گوسفند می­چسبد.

و یکی دیگر از این روایت­ها این است که: حجاج چند سوسک را یک­جا دید. پس گفت: در شگفتم از کسی که می­گوید: خداوند این­ها را آفریده است. گفتند: ای امیر پس چه کسی این­ها را آفریده است؟ گفت: شیطان. به راستی که پروردگارتان والاتر از آن است که این پشکل را بیافریند. گویند: جمع این کلمه بر وزن «فُعل» - مانند بدنۀ و بُدن - است. این گفته حجاج به فقهای عصرش رسید، پس او را تکفیر کردند.

و یکی دیگر از این روایت­ها این است که: حجاج ابنه بود (در مقعدش غده داشت) و او سوسک را زنده می­گرفت تا با حرکت در موضع خارش آرامش پیدا کند. گویند: کسی این بیماری را نمی­گیرد مگر اینکه نسبت به اهل بیت علیهم السلام کینه­توز باشد. گویند: ما نمی­گوییم هر کینه­توزی این درد و بیماری را دارد بلکه می­گوییم: هر کسی این درد را داشته باشد، نسبت به اهل بیت کینه­توز است.

گویند: ابوعمر بن زاهد - او از شیعیان نبود - در نوشته­ها و احادیثش به نقل از سیاری از ابی حزیمه کاتب روایت می­کند که گوید: کسی را را بررسی نکردیم که این درد را داشته باشد، مگر اینکه او ناصبی بود.

ابوعمر گوید: عطافی از راویانش برای من نقل کرد که گوند: از امام

ص: 94

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ هَذَا الصِّنْفِ مِنَ النَّاسِ، فَقَالَ لَهُمْ: رَحِمٌ مَنْکُوسَةٌ، یُؤْتَی وَ لَا یَأْتِی. وَ مَا کَانَتْ هَذِهِ الْخَصْلَةُ فِی وَلِیِّ اللَّهِ تَعَالَی أَبَداً قَطُّ، وَ لَا تَکُونُ أَبَداً وَ إِنَّمَا کَانَتْ فِی الْفُسَّاقِ وَ الْکُفَّارِ وَ النَّاصِبِ لِلطَّاهِرِینَ.

و کان أبو جهل بن هشام المخزومی من القوم، و کان أشدّ الناس عداوة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. قالوا: و لذلک قال له عتبة بن ربیعة یوم بدر:

یا مصفّر استه. [ثم قال ابن أبی الحدید: ] و یغلب علی ظنّی أنّه [علیه السلام أراد] معنی آخر، و ذلک أنّ عادة العرب أن تکنّی الإنسان إذا أرادت تعظیمه بما هو مظنّة التّعظیم، و إذا أرادت تحقیره [کنّته] بما یستحقر و یستهان به، کقولهم فی کنیة یزید بن معاویة لعنه اللّه: أبو زنّة، یعنون القرد. و کقولهم فی کنیة سعید بن حفص البخاری المحدّث: أبو الفأر. و کقولهم للطفیلی: أبو لقمة. و کقولهم لعبد الملک: أبو الذبّان لبخره. و کقول ابن بسّام لبعض الرؤساء:

فأنت لعمری أبو جعفر*** و لکنّنا نحذف الفاء منه

و قال أیضا:

لئیم درن الثوب ***نظیف القصب و القدر

أبو النتن أبو الدفر*** أبو البعر أبو الجعر

فلنجاسته بالذّنوب و المعاصی، کنّاه أمیر المؤمنین علیه السلام أبا وذحة.

و یمکن أن یکنّیه بذلک لدمامته فی نفسه، و حقارة منظره، و تشویه خلقته، فإنّه کان دمیما قصیرا سخیفا، أخفش العینین معوّج الساقین قصیر الساعدین، مجدور الوجه أصلع الرأس، فکنّاه بأحقر الأشیاء و هو البعرة.

و قد روی قوم [هذه اللّفظة بصیغة أخری، قالوا]: «إیه أبا ودجة» قالوا:

[هی] واحدة الأوداج کنّاه بذلک؛ لأنّه کان قتّالا یقطع الأوداج بالسیف.

و رواه قوم «أبا وحرة» [بالراء المهملة] و هی دویبة تشبه الحرباء قصیر الظهر، شبّهه بها.

ص: 95

صادق علیه السلام درباره این دسته از مردم سوال شد. امام به آنان فرمود: رحم وارونه است به آن درمی­آمیزند و او در نمی­آمیزد(مفعول واقع شود) و این خصلت هرگز در ولیّ خدا عارض نبوده و هرگز نخواهد بود و تنها در میان فاسقان و کافران و ناصبیان (دشمنان اهل بیت) هست.

ابوجهل بن هشام مخزومی از آن قوم بود و دشمن­ترین افراد نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. گویند: به این سبب عتبۀ بن ربیعه در روز بدر به او گفت: ای کسی که از پایینش باد بیرون می­آید. سپس ابن ابی الحدید گوید: به گمان من مقصود امام علیه السلام چیز دیگری بوده است. زیرا عادت عرب­ها بر این بود که هرگاه قصد بزرگ جلوه دادن کسی را داشتند، با چیزی که جایگاه تعظیم و تمجید داشت، از او کنایه می­آوردند و هرگاه قصد تحقیر کسی را داشتند، با چیزی که او را تحقیر و خوار می­کرد کنایه می­آوردند. مانند سخن آنان در کُنیه یزید بن معاویه لعنه الله: «ابوزنّۀ» مقصودشان شپش بود. و مانند سخنشان در کنیه سعید بن حفص بخاری محدث: ابوالفار. و سخنشان درباره طفیلی: ابولقمه. و سخنشان درباره عبدالملک بن مروان: ابوالذبّان به خاطر بوی بد دهانش. و مانند گفته ابن بسّام درباره برخی روساء: - به جانم سوگند تو ابوجعفر هستی، اما ما فاء را از آن حذف می­کنیم.

و نیز گفته است:

- انسان پستی است که لباسش چرکین است، و مجرای حلق و دیگ او تمیز است (بخیل است)

- پدر گندیدگی است، پدر بدبویی و پشکل و جعر است.

پس امیرالمؤمنین علیه السلام از حجاج به خاطر نجاستش به معاصی با «ابا وذحۀ» کنایه آورده است. ممکن است به خاطر زشتی قیافه و بدشکلی ظاهر و زشتی آفرینش او با این کنیه نامگذاری شده باشد. زیرا او زشت­روی، کوتوله، با چشم­هایی تنگ و ساق­هایی کج و ساعدهایی کوتاه، صورتی لاغر و آبله­گونه و سری کچل بود. پس امام با بی­ارزش­ترین چیزها که پشکل است از او کنایه آورده است.

و گروهی این لفظ را با صیغه دیگری روایت کرده­اند و گفته­اند: «إیه ابا ودجۀ» گفتند: آن مفردِ «أوداج» است که امام او را بدین اسم نام نهاده زیرا او بسیار خونریز بود و با شمشیر رگ گردن­ها قطع می­کرد.

و گروهی دیگر به صورت «أبا وحرۀ» با راء مهمله روایت کرده است. و آن جنبنده کوچکی شبیه آفتاب پرست با کمر کوتاه است. امام او را بدان تشبیه کرده است.

ص: 95

[ثمّ قال ابن أبی الحدید: ] و هذا و ما قبله ضعیف (1).

و أقول: الذبّان بکسر الذال و تشدید الباء جمع الذباب، و من عادته أن یجلس علی المنتن. و القعب بالفتح-: القدح الضخم. و الدفر بالمهملة ثم الفاء-: النتن و الذلّ. و بالقاف مصدر دقر کفرح، إذا امتلأ من الطعام. و الجعفر [الجعر] بالفتح-: ما یبس من العذرة فی المعجز: أی الدّبر.

سپس ابن ابی الحدید گوید: این مطلب و ما قبل آن ضعیف است.(1)

مؤلف: «الذبّان» با کسره ذال و تشدید باء جمع «الذباب» (مگس) است که عادت دارد بر چیزهای گندیده بنشیند. «القعب» - با فتحه - کاسه بزرگ است. «الدفر» - با دال مهمله و فاء - گندیدگی و خواری است. و با قاف مصدر «دقر» - بر وزن فرح - زمانی است که از خوراک پرُ شود. «الجعر» - با فتحه - پوسته­ای که در عقب (معقد) انسان خشک می­شود .

روایت942.

نهج البلاغه: از سخنان امام علیه السلام درحالی که مردم را گرد آورد و آنان را برای جهاد تشویق کرد. مردم همگی سکوت کردند. پس امام علیه السلام فرمود:

شما را چه شده، آیا لال هستید؟ گروهی گفتند ای امیر المؤمنین، اگر تو حرکت کنی با تو حرکت می کنیم. امام علیه السلام فرمود: شما را چه می شود؟ هرگز ره رستگاری نپویید! و به راه عدل هدایت نگردید! آیا در چنین شرایطی سزاوار است که من از شهر خارج شوم؟ هم اکنون باید مردی از شما که من از شجاعت و دلاوری او راضی و به او اطمینان داشته باشم، به سوی دشمن کوچ کند. و برای من سزاوار نیست که لشکر و شهر و بیت المال و جمع آوری خراج و قضاوت بین مسلمانان، و گرفتن حقوق درخواست کنندگان را رها سازم، آنگاه با دسته ای بیرون روم، و به دنبال دسته ای به راه افتم، و چونان تیر نتراشیده در جعبه ای خالی به این سو و آن سو سرگردان شوم! من چونان محور سنگ آسیاب، باید بر جای خود استوار بمانم تا همه امور کشور، پیرامون من و به وسیله من به گردش در آید، اگر من از محور خود دور شوم مدار آن بلرزد و سنگ زیرین آن فرو ریزد! به حقّ خدا سوگند که این پیشنهاد بدی است!

به خدا سوگند! اگر امید من به شهادت هنگام ملاقات دشمن نبود، پای در رکاب کرده از میان شما می رفتم، و شما را نمی طلبیدم چندان که باد شمال و جنوب می وزد، زیرا شما بسیار طعنه زن، عیب جو، رویگردان از حق، و پر مکر و حیله اید. ما دام که افکار شما پراکنده است فراوانی تعداد شما سودی ندارد،

ص: 96

لَقَدْ حَمَلْتُکُمْ عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ الَّتِی لَا یَهْلِکُ عَلَیْهَا إِلَّا هَالِکٌ، مَنِ اسْتَقَامَ فَإِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ زَلَّ فَإِلَی النَّارِ..

من شما را به راه روشنی بردم که جز هلاک خواهان، هلاک نگردند، آن کس که استقامت کرد به سوی بهشت شتافت و آن کس که لغزید در آتش سرنگون شد.(1)

توضیح

ابن ابی الحدید گوید: این سخنانی است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام در یکی از حمله­های شامیان بر اطراف عراق پس از پایان جنگ صفین و نهروان ایراد فرمود .

فرموده ایشان «ملیّا» یعنی: مدت طولانی. و فرموده امام علیه السلام: «لا سددتم» با تخفیف و تشدید: دعا و نفرین آنان است به عدم درستی و استقامت به آنچه هدایت و منفعتشان در آن است. «القصد من الامور» یعنی کارهای میانه­ای که به افراط و تفریط نمی­گراید.

«الشجعاء» جمع «شجیع» است. و در برخی نسخه­ها به صورت «شجعانکم» آمده است که آن با ضمه و کسره جمع «شجاع» است. و «البأس» یعنی دلاوری و شجاعت. و «الکتیبۀ» یعنی بخش بزرگی از سپاه. «التقلقل» یعنی: تحرک. و «القِدح» با کسره، یعنی: تیر. «الجفیر» یعنی تیردان. و گویند: ظرف تیرها از کنانه (تیردان) جا دارتر است.

مقصود از این تشبیه، پریشانی حال و جدایی از سپاهیان و یاران است به تیری که در اطراف آن تیرهایی نیست که آن را از تحرک بازدارد و در مکانش جای نمی­گیرد.

«استحار مدارها» یعنی: پریشان و مضطرب شد. و «المدار» در اینجا مصدر است. همین گونه ابن ابی الحدید آن را ذکر کرده است. و من آن را با این معنی در لغت عربی نیافتم. و جوهری گوید: «المستحیر» ابری سنگین در آمد و شد است که بادی ندارد تا آن را به حرکت درآورد. پس مناسب­تر این است که کلام امام علیه السلام کنایه از باز ایستادن از حرکت باشد. «الثفال» پوستی است که آسیاب را بر آن می­نهند تا آرد بر آن بریزد.

ص: 97

الحجر الأسفل من حجری الرحی أیضا ثفالا، و لعلّه أنسب.

قوله علیه السلام: «لو قد حمّ لی» علی [بناء] المجهول: أی قضی و قدّر.

و الرکاب: الإبل التی یسار علیها. و شخوص المسافر: خروجه. و الاختلاف:

التردّد. و یحتمل [أیضا] المخالفة. و الغناء بالفتح و المدّ: النفع.

[قوله علیه السلام: ] «لا یهلک علیها»: أی کائنا علیها أو سببها.

و الطریق یذکّر و یؤنّث. [و قوله: ] «من استقام»: أی اعتزل و لزم الطریق الواضح. «و من زلّ»: أی زلق و عدل عن الطریق.

پایین­ترین سنگ از سنگ­های آسیاب را نیز «ثفال» می­گویند و شاید به این معنا مناسب­تر باشد.

فرموده امام علیه السلام: «لو قد حمّ» با صیغه مجهول یعنی: انجام و مقدر شد. «الرکاب» شترانی هستند که بر آن سوار شوند. و «شخوص المسافر» یعنی: بیرون رفتن و رهسپار شدن مسافر. و «الاختلاف» یعنی: رفت و آمد. و ممکن است معنای مخالفت نیز داشته باشد. و «الغناء» با فتحه و مدّ یعنی: منفعت.

فرموده امام علیه السلام: «لا یهلک علیها» یعنی با وجود آن یا به سبب آن هلاک نمی­شود. و «الطریق» به صورت مذکر و مؤنث می­آید. و فرموده ایشان: «من استقام» یعنی: عزلت گزیند و ملازم راهِ آشکار شود. «و من زلّ» یعنی بلغزد و از راه حق عدول کند.

روایت943.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علیه السلام:

ای مردم، در روزگاری کینه توز، و پر از ناسپاسی و کفران نعمت ها، صبح کرده ایم، که نیکوکار، بدکار به شمار می آید، و ستمگر بر تجاوز و سرکشی خود می افزاید. نه از آن چه می دانیم بهره می گیریم و نه از آن چه نمی دانیم، می پرسیم، و نه از حادثه مهمّی تا بر ما فرود نیاید، می ترسیم! در این روزگار، مردم چهار گروه اند:

گروهی اگر دست به فساد نمی زنند، برای این است که، روحشان ناتوان، و شمشیرشان کند، و امکانات مالی، در اختیار ندارند. گروه دیگر، آنان که شمشیر کشیده، و شرّ و فسادشان را آشکار کرده اند، لشکرهای پیاده و سواره خود را گرد آورده، و خود آماده کشتار دیگرانند. دین را برای به دست آوردن مال دنیا تباه کردند که یا رییس و فرمانده گروهی شوند، یا به منبری فرا رفته، خطبه بخوانند. چه بد تجارتی، که دنیا را بهای جان خود بدانی ، و با آنچه که در نزد خداست معاوضه نمایی.

گروهی دیگر، با اعمال آخرت، دنیا را می طلبند، و با اعمال دنیا در پی کسب آخرت نیستند، خود را کوچک و متواضع جلوه می دهند. گام ها را ریاکارانه و کوتاه بر می دارند، دامن خود را جمع کرده، خود را همانند مؤمنان واقعی می آرایند، و پوشش الهی را وسیله نفاق و دنیا طلبی خود قرار می دهند. و گروهی دیگر، با پستی و ذلّت و فقدان امکانات، ص: 98

الْحَالُ عَلَی [عَنْ «خ»] حَالِهِ، فَتَحَلَّی بِاسْمِ الْقَنَاعَةِ وَ تَزَیَّنَ بِلِبَاسِ أَهْلِ الزَّهَادَةِ، وَ لَیْسَ مِنْ ذَلِکَ فِی مَرَاحٍ وَ لَا مَغْدًی.

وَ بَقِیَ رِجَالٌ غَضَّ أَبْصَارَهُمْ ذِکْرُ الْمَرْجِعِ، وَ أَرَاقَ دُمُوعَهُمْ خَوْفُ الْمَحْشَرِ، فَهُمْ بَیْنَ شَرِیدٍ نَادٍّ، وَ خَائِفٍ مَقْمُوعٍ، وَ سَاکِتٍ مَکْعُومٍ، وَ دَاعٍ مُخْلِصٍ، وَ ثَکْلَانَ مُوجَعٍ، قَدْ أَخْمَلَتْهُمُ التَّقِیَّةُ، وَ شَمِلَتْهُمُ الذِّلَّةُ. فَهُمْ فِی بَحْرٍ أُجَاجٍ، أَفْوَاهُهُمْ ضَامِزَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ قَرِحَةٌ، قَدْ وَعَظُوا حَتَّی مَلُّوا، وَ قُهِرُوا حَتَّی ذَلُّوا، وَ قُتِلُوا حَتَّی قَلُّوا.

فَلْتَکُنِ الدُّنْیَا أَصْغَرَ فِی أَعْیُنِکُمْ مِنْ حُثَالَةِ الْقَرَظِ وَ قُرَاضَةِ الْجَلَمِ، وَ اتَّعِظُوا بِمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ قَبْلَ أَنْ یَتَّعِظَ بِکُمْ مَنْ بَعْدَکُمْ، وَ ارْفُضُوهَا ذَمِیمَةً فَإِنَّهَا قَدْ رَفَضَتْ مَنْ کَانَ أَشْغَفَ بِهِ مِنْکُمْ.

از به دست آوردن قدرت محروم مانده اند، که خود را به زیور قناعت آراسته، و لباس زاهدان را پوشیده اند. اینان هرگز، در هیچ زمانی از شب و روز، از زاهدان راستین نبوده اند.

در این میان گروه اندکی باقی مانده اند که یاد قیامت، چشم هایشان را بر همه چیز فرو بسته، و ترس رستاخیز، اشک هایشان را جاری ساخته است، برخی از آن­ها از جامعه رانده شده، و تنها زندگی می کنند، و برخی دیگر ترسان و سرکوب شده یا لب فرو بسته و سکوت اختیار کرده اند، بعضی مخلصانه همچنان مردم را به سوی خدا دعوت می کنند، و بعضی دیگر گریان و دردناکند که تقیّه و خویشتن داری، آنان را از چشم مردم انداخته است، و ناتوانی وجودشان را فرا گرفته گویا در دریای نمک فرو رفته اند، دهن هایشان بسته، و قلب هایشان مجروح است، آنقدر نصیحت کردند که خسته شدند، از بس سرکوب شدند، ناتوانند و چندان که کشته دادند، انگشت شمارند.

ای مردم باید دنیای حرام در چشمانتان از پر کاه خشکیده، و تفاله های قیچی شده دام داران، بی ارزش تر باشد، از پیشینیان خود پند گیرید، پیش از آن که آیندگان از شما پند گیرند، این دنیای فاسد نکوهش شده را رها کنید، زیرا مشتاقان شیفته تر از شما را رها کرد.(1)

توضیح

«عند عن الطریق» - بر وزن نصر - یعنی روی گرداند و متمایل شد. «العنود» فعول به معنای فاعل است و گفته شده به معنای مفاعل است. و «الزمن» اسم برای وقت اندک و بسیار به کار می­رود. و گفته شده: «الشدید» به معنای بخیل است.

در برخی نسخه­ها «و زمن کنود» آمده و آن به معنای ناسپاس است. و گفته شده به معنای سرزنش­گر است. و توصیف زمان با این اوصاف در واقع توصیف اهل زمان است.

به شمار آمدن نیکوکار به عنوان بدکار، یا به خاطر اذعان نکردن به حق است یا بدین جهت که کارهای نیکو را حمل بر کارهای زشت و ناپسند می­کنند مثلا شخص عابد را ریاکار گمان می­کنند. «العتوّ» یعنی تکبرورزی و تجاوز از حقّ.

فرموده امام علیه السلام: «لا ننتفع» تعبیر با لفظ متکلم مع الغیر از قبیل این عبارت است که گویند: «ایاک أعنی و اسمعی یا جارتی» (به در می­گویم که دیوار بشنود) و عدم بهره بردن از علم به خاطر ترک عمل کردن بدان است و سوال نپرسیدن، به خاطر علم نداشتن به فضیلت به علاوه رغبت نداشتن در عمل بدان است.

«القارعۀ» مصیبت و پیشامد مهم و ناگوار است. «مهانۀ النفس» یعنی حقارت نفس. که از «مهن» یا «هان» مشتق شده است. «کلّ حدّ السیف و غیره» هرگاه لبه شمشیر و غیر آن قطع نکند.

ص: 99

[قوله علیه السلام: ] «و نضیض وفره»: أیّ قلّة ماله. و هذا القسم هم المریدون للدنیا غیر القادرین علیها.

و المجلب: اسم فاعل من أجلب علیهم: أی تجمّع و تألّب. و کذلک إذا صاح به و استحثّه. و أجلبه: أی أعانه. و الرجل: جمع راجل.

«قد أشرط نفسه»: أی هیّأها و أعدّها للفساد فی الأرض. و الحطام: المال و أصله ما تکسّر من الیبس. و الانتهاز: الاختلاس و الاستلاب بقدر الإمکان.

و المقنب بکسر المیم و فتح النون-: الجمع من الخیل ما بین الثلاثین إلی الأربعین. [و] «یفرعه»: أی یعلوه.

و عمل الدّنیا: ما یفعله المکلّف فیها أو ما یصیر بانضمام القربة و التوصّل به إلی الطاعة طاعة.

«و قد طأمن»: أی خفض. و یقال: طأمن منه أی سکنه. «و قارب من خطوه»: أی لم یسرّع و مشی رویدا. «و شمّر» [من ثوبه] »: أی قصّر ثوبه أو رفعه إظهار لمتابعة السنّة. «و زخرف»: أی زیّن [نفسه] للأمانة، أی لأن یجعلوه أمینا علی أموالهم و أعراضهم و یحتمل تعلّقه بالأخیر و بالجمیع.

[قوله علیه السّلام: ] «و اتخذ ستر اللّه»: أی التقوی و العمل بشرائع الدّین، فإنّ اللّه حرّم تتبّع عورات من ظاهره الصلاح و ذکر عیوبه.

قال الکیدری فی کتاب المضاف و المنسوب: ستر اللّه الإسلام، و الشیب، و الکعبة، و ضمائر صدور الناس. یعنی جعل ظاهر الإسلام و ما یجنّه صدره، بحیث لا یطّلع علیه مخلوق وسیلة و طریقا إلی معصیة اللّه. انتهی.

و أقول: یحتمل أن یکون المراد أنّه اتّخذ ستر اللّه علی عیوبه، حیث لم یفضحه و لم یطلع الناس علی بواطنه، ذریعة إلی أن یخدع الناس.

و الضئولة: الحقارة. و السبب: الحبل، و ما یتوصّل به إلی غیره. و المراح:

ص: 100

فرموده امام علیه السلام «و نضیض وفره» یعنی اندک بودن اموالش. این دسته از مردم، دینا طلبانی هستند که بر دست­یابی به دنیا توانا نیستند.

«المجلب» اسم فاعل از «أجلب علیهم» یعنی جمع و انبوه شد. و همچنین هرگاه بر او فریاد زند و او را تحریک کند. و «أجلبه» یعنی: او را یاری داد. «الرجل» جمع راجل به معنای پیاده است. «قد اشترط نفسه» یعنی نفس خویش را برای فساد در زمین آماده و مهیا کرده است. «الحطام» به معنای مال است و اصل آن، چیزی است که از چیزی خشک شکسته شده باشد. «الانتهاز» یعنی اختلاس و سلب کردن به اندازه توانایی. «المقنب» با کسره میم و فتحه نون یعنی: گروهی از اسبان ما بین سی تا چهل اسب. و «یفرعه» یعنی: از آن بالا رفت.

«عمل الدنیا» یعنی آنچه که مکلف در دنیا انجام می­دهد، یا آنچه که با ضمیمه کردن قصد قربت و قصد طاعت، به عنوان بندگی محسوب می­شود. «قد طامن» یعنی: پایین آمد. گفته می­شود: «طامن منه» یعنی: آن را ساکن و آرام کرد. «قارب من خطوه» یعنی شتاب نکرد و به آرامی راه افتاد. «شمّر (من ثوبه)» یعنی لباسش را برای اظهار تبعیت از سنّت، کوتاه کرد یا بالا برد. «زخرف» یعنی: نفس خویش را برای امانت زینت داد. یعنی: تا اینکه او را بر اموال و آبرویشان امین قرار دهند. و ممکن است متعلق به مورد اخیر یا همه موارد باشد.

فرموده امام علیه السلام: «و اتخذ ستر الله» یعنی: تقوی و عمل به شریعت­های دینی، چرا که خداوند دنبال کردن عیب­جویی از کسی که ظاهرش صلاح است را حرام کرده است.

کیدری در کتاب مضاف و منسوب گوید: ستر خداوند، یعنی اسلام و پیری و کعبه و درون دل­های مردم. یعنی ظاهر اسلام و آنچه را در دل پنهان داشته - به گونه­ای که هیچ مخلوقی بر او آگاهی نیابد - وسیله ای برای معصیت خداوند قرار داده است.

و می­گویم: ممکن است مقصود این باشد که او پوشش خداوند را بر عیب­های خود به نحوی که او را رسوا نمی­کند و مردم را بر باطن او آگاه نمی­سازد وسیله ای برای فریب مردم قرار داده است .

«الضئولۀ» یعنی: حقارت. و «السبب» یعنی: طناب و آنچه بدان به چیز دیگر برسد. «المراح»

ص: 100

المکان الذی تأوی إلیه الماشیة فی اللّیل. و المغدی: ما تأوی إلیه بالغداة و لعلّ المعنی: لیس یومه کیومهم فی الصوم و غیره، و لا لیله کلیلهم فی العبادات.

و المرجع بکسر الجیم-: مصدر أو اسم مکان، و المراد به من إلیه مصیر العباد أو القیامة أو الرجوع إلیهما.

[و المراد من قوله علیه السلام: «غضّ أبصارهم ذکر المرجع: هو] غضّ البصر عن المعاصی، أو الأعمّ لخشوعهم، أو للحیاء، أو [غضّهم] أبصار قلوبهم عمّا سوی اللّه.

و الشرید: الطرید. و النّادّ: المنفرد و المراد به المتوحّش من الناس الذاهب فی الأرض، إمّا لعدم صبره علی رؤیة المنکرات، أو لکثرة أذی الظالمین فی الأوطان؛ لإنکاره المنکر و أشباه ذلک.

و قمعه: ضربه بالمقمعة و قهره و ذلّله. و المکعوم: الّذی لا یمکنه الکلام، کأن شدّ فوه من التقیّة بالکعام الذی یجعل فی فم البعیر عند الهیاج. و الثکل:

الحزن علی فقد الأقارب.

و لعلّ المعنی: أنّ بعضهم ترک الأوطان أو مجامع الناس لما ذکر، و بعضهم لم یترک ذلک، و ینکر منکرا ثمّ یخاف مما یجری علیه بعد ذلک، و منهم من هو بینهم و لا ینهاهم تقیّة و معرض عنهم و مشتغل بالدعاء، و منهم من هو بینهم بالضرورة و یری أعمالهم و لا یؤثّر نهیه فیهم، فهو کالثکلان الموجع.

و خمل ذکره و صوته: خفی.

[قوله علیه السلام: ] «فهم فی بحر أجاج» کنایة عن عدم استمتاعهم بالدنیا، کالسابح فی ماء مالح، فإنّه لا یمکنه التروی منه و شربه و إن بلغ غایة العطش.

[قوله علیه السلام] «أفواههم ضامزة» بالزای المعجمة، أی ساکنة. أو

ص: 101

مکانی که چهارپایان در شب بدان جا می­روند. «المغدی» جایی که در روز بدان­جا می­روند. و شاید معنی اینگونه باشد: روز او مانند روز آنان در روزه و دیگر عبادات نیست و شب او مانند شب آنان در عبادات نیست. «المرجِع» - با کسره جیم - مصدر یا اسم مکان است و مقصود از آن کسی است که بازگشت بندگان، به سوی اوست یا منظور قیامت یا بازگشت به سوی آن دو است. مقصود از فرموده امام علیه السلام «غضّ ابصارهم ذکر المرجع» یعنی فروبستن چشم از گناهان، یا به صورت عام­تر به دلیل خشوع آن­ها، یا از روی شرم و حیاء. یا اینکه دیده دل­هایشان را از غیر خدا بسته­اند.

«الشرید» یعنی آواره و طرد شده. «النادّ» یعنی: تک و تنها. و مقصود از آن کسی است که از مردم می­ترسد و در زمین به راه می­افتد. یا به این دلیل که صبرِ دیدن منکرات و زشتی­ها را ندارد یا به سبب آزار و اذیت ستمکاران در سرزمین­ها؛ به این خاطر که او منکرات و امثال آن را انکار کرده و مانع از انجام آن می­شود.

«قمعه» یعنی با چوب یا میله آهنی او را زد و و او را مغلوب و ذلیل ساخت. «المکعوم» کسی است که توان سخن گفتن را نداشته باشد گویی دهان او به سبب تقیه با کعام (دهان بند) که در دهان شتر در هنگام تشنگی قرار داده می­شود، بسته شده است. «الثکل» یعنی: غم و اندوه از دست دادن نزدیکان.

شاید معنی بدین گونه باشد که برخی از آنان سرزمینشان را ترک کرده­اند، یا محل اجتماع مردم را بنابر آنچه ذکر شد، ترک می­کنند و برخی از آنان آن را ترک نمی­کنند و منکرات را انکار می­کنند سپس از آنچه بعد از آن بر او وارد شود، می­ترسد و برخی از آن­ها در میان آنان می­ماند و از روی تقیه آنان را نهی نمی­کند و اعراض کرده و خود را با دعا مشغول می­کند. و برخی از آن­ها از روی ناچاری در میانشان است و کارهایشان را می­بیند و نهی او در آنان تاثیری نمی­گزارد، پس او همچون کسی است که یکی از نزدیکانش را از دست داده و درد چشیده است.«خمل ذکره و صوته» یعنی نام و صدای او پنهان شد. «فهم فی بحر اجاج» کنایه از عدم بهره­وری و لذت­جویی آنان از دنیا است، مانند شناگری که در آب شور شنا می­کند چرا که او نمی­تواند خود را از این آب سیراب کند و از آن بنوشد هر چند در نهایت تشنگی باشد. «افواههم ضامزۀ» با زای معجمه (نقطه­دار) یعنی: ساکن و آرام است.

ص: 101

بالراء المهملة: کنایة عن صومهم و عدم أکلهم من المحرّمات و الشبهات.

قال الکیدری: أی ساترة خفیّة من الضمیر. و یروی بالزّای: أی مشدودة بالسکوت.

«و قلوبهم قرحة»: لکثرة المنکرات مع عدم تمکّنهم من إنکارها، أو لخوفهم من اللّه أو من الناس.

و «القرض»: ورق السلم یدبغ به. و حثالته: ما یسقط منه. و «الحلم»:

المقصّ یجزّ به أوبار الإبل. و قراضته: ما یسقط من قرضه و قطعه.

[قوله علیه السلام: ] «و ارفضوها ذمیمة»: أی اترکوا ما حاله الحقارة.

و الذمامة. و الشغف: الحب الشدید.

یا با راء مهلمه (بدون نقطه) کنایه از روزه گرفتن آنان است و اینکه آنان از حرام و چیزهای مشکوک نمی­خورند. کیدری گوید: به این معنا است که دهان آن­ها، باطن را می­پوشاند و پنهان می­دارد. و با «زاء» روایت شده یعنی: با سکوت دهانشان بسته شده است. «قلوبهم قرحۀ» یعنی دلهایشان به خاطر زیادی منکرات و عدم توانایی­شان در انکار و ممانعت از آن، زخمی شده است یا به سبب ترسشان از خداوند یا ترس از مردم دلهایشان زخمی است. «القرض» برگ گیاه «سلم» که با آن دباغی می­کنند. «حثالته»: آنچه که از آن بیفتد. «الجلم» نوعی قیچی که با آن کرک و پشم شتر را بچینند. «قراضته» یعنی آنچه از کرک و پشم شتر بر زمین بریزد. «و ارفضوها ذمیمۀ» یعنی: با حالت حقارت و زشتی آن را رها کنید. «الشغف» یعنی عشق شدید.

روایت944.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علی علیه السلام:

وفا همزاد درستی است، من سپری باز دارنده تر از وفای به عهد سراغ ندارم، کسی که بداند باز گشتش به قیامت چگونه است مکر نمی کند. ما در زمانی قرار گرفته ایم که اکثر مردم آن مکر را زیرکی پندارند، و نادانان چنین کسانی را به مهارت در چاره جویی نسبت دهند. آنان را چه شود؟ خدا نابودشان کند! انسان واقف به تحولات راه حیله را می بیند، ولی امر و نهی حق مانع از حیله گری اوست، پس با چشم باز حیله را وامی گذارد با اینکه قدرت در به کار گیری آن دارد، و آن که باکی در دین ندارد فرصت حیله گری را از دست نمی دهد.(1)

توضیح

«الوفاء» پایبندی و وفاداری به عهد و پیمان است آنگونه که شایسته است و این پایبندی در کردار و گفتار می­باشد. و «الصدق»، عهد و غیر آن را فرا می­گیردپس رابطه میان آن دو عموم و خصوص من وجه است.

ص: 102

و قد یقال: الوفاء فی الإنشاء [خاصّة] و الصّدق فی الأخبار، و لا یجتمعان.

و یردّه صادق الوعد و إن کان مجازا، و المراد تلازمهما غالبا مع تشارکهما فی الفضل، و ترتّب الآثار الحسنة.

و «المرجع»: مصدر، أی الرجوع إلی اللّه. أو اسم مکان. و الکیس:

الفطنة و الذکاء. و الضمیر فی «فیه» راجع إلی الزمان أو الغدر.

و «الحوّل القلّب»: هو الذی کثر تحوّله و تقلّبه فی الأمور و جرّبها و عرف وجوهها. و الوجه: الجهة.

و الضّمیر فی [قوله: ] «دونه» یعود إلیه: أی قبل الوصول إلیه. أو إلی «الحوّل»: أی أمامه. و فی بعض النّسخ: «دونها» فیعود إلی الحیلة.

«رأی عین»: أی رؤیة معاینة فهو منصوب علی المصدر من [قوله: ] «یدع» بتقدیر موصوف: أی یترکها ترکا معاینا غیر ناش عن غفلة، أو [منصوب] علی الحالیّة: أی حال کونها مرئیّة له.

و جوّز بعضهم فی قوله تعالی: «یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ» [13 آل عمران 3] أن یکون ظرف مکان. و الحریجة: التحرّج، و هو التحرّز من الحرج و الإثم. و قیل: الحریجة: التقوی.

و گاهی گفته می­شود: وفا در انشاء(اظهار تعجب، شادی، افسوس و...)، و صداقت، در خبر دادن است و این دو(انشاء و إخبار) با هم جمع نمی­شوند. و وعده راستین آن را ردّ می­کند هرچند به صورت مجازی باشد. و مقصود امام تلازم غالبی آن­ها به همراه مشارکتشان در فضیلت و ترتّب آثار حسنه است. «المرجع» مصدر به معنای بازگشت به نزد خداوند، یا اسم مکان است. «الکیس» یعنی زیرکی و تیزهوشی. و ضمیر در «فیه» به زمان یا غدر برمی­گردد.

«الحوّل القلّب» کسی است که انتقال و رفت و آمد او در کارها زیاد است و کارها را تجربه کرده و وجوه آن را شناخته است. «الوجه» یعنی: جهت. ضمیر در فرموده ایشان: «دونه» به آن شخص باز می­گردد، یعنی: پیش از رسیدن بدان. یا به «الحوّل» باز می­گردد، یعنی: در مقابل او. و در برخی نسخه­ها «دونها» ذکر شده که به «الحیلۀ» برمی­گردد.

«رأی عین» یعنی: رؤیت عینی. پس منصوب بر مصدری است که از لفظ «یدع» بر می آید با تقدیر گرفتن موصوف. یعنی: آن را به صورت عینی ترک کرده بی­آنکه غفلتی بورزد، یا منصوب بنا به حال بودن است، یعنی: در حالتی که برای او قابل رؤیت است. برخی در این فرموده خداوند متعال «یرونهم مثلیهم رأی العین» (1) {آنان [مؤمنان] را به چشم، دو برابر خود می دیدند} جایز دانسته­اند که ظرف مکان باشد. «الحریجۀ» به معنای «التحرج» است و آن اجتناب از گناه است. و گفته شده: «الحریجۀ» به معنای تقوا است.

روایت945.

نهج البلاغه: از سخنان امام علیه السلام در نکوهش مردم عراق:

پس از ستایش پروردگار! ای مردم عراق! همانا شما به زن بار داری می مانید که در آخرین روزهای بار داری جنین خود را سقط کند، و سرپرستش بمیرد، و زمانی طولانی بی شوهر ماند ، و میراث او را خویشاوندان دور غارت کنند.

آگاه باشید! من با اختیار خود به سوی شما نیامدم بلکه به طرف دیار شما کشانده شدم، به من خبر دادند که می گویید علی دروغ می گوید! خدا شما را بکشد، بر چه کسی دروغ روا داشته ام؟ آیا به خدا دروغ روا داشتم؟ در حالی که من نخستین کسی هستم که ص: 103

آمَنَ بِهِ! أَمْ عَلَی نَبِیِّهِ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَهُ! کَلَّا وَ اللَّهِ، وَ لَکِنَّهَا لَهْجَةٌ غِبْتُمْ عَنْهَا وَ لَمْ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهَا، وَیْلُ أُمِّهِ کَیْلًا بِغَیْرِ ثَمَنٍ لَوْ کَانَ لَهُ وِعَاءٌ! وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ

به خدا ایمان آوردم، یا بر پیامبرش؟ در حالی که من اول کسی بودم که او را تصدیق کردم! نه به خدا هرگز! آنچه گفتم واقعیّتی است که شما از دانستن آن دورید، و شایستگی درک آن را ندارید، مادرتان در سوگ شما زاری کند «وای، وای، سر دهد» پیمانه علم را به شما به رایگان بخشیدم، اگر ظرفیّت داشته باشید ، و به زودی خبر آن را خواهید فهمید.(1)

توضیح

«أملصت» یعنی زن جنین خود را سقط کرد. و «مملاص» زنی است که به این کار عادت کند. «قیّم المرأۀ» یعنی: شوهر زن، زیرا شوهر عهده­دار زن است. و «تأیّم المرأۀ» یعنی همسرش را از دست داد.

و فرموده امام علیه السلام: «و ورثها أبعدها» یعنی کسی که قرابت فرزند یا شبیه آن را نداشته باشد.

تشبیه به زن با این اوصاف از این جهت بوده است که آنان سختی­های جنگ را تحمل کردند و چون پیروزی نزدیک شد به حکمیت رضایت دادند و از پیروزی محروم ماندند و برخی از آنان خوارج و برخی دیگر مردّد شدند.

مقصود از «السوق» اجبار و اضطرار است گویی قضا و قدر امام علیه السلام را به سمت آنان سوق داده است، چرا که ایشان برای جنگ اهل جمل بیرون رفت و نیازمند یاری مردم کوفه شد و این فتنه­ها با فتنه شامیان به هم پیوست در نتیجه امام مجبور به اقامت در میان آنان شد. و در برخی نسخه­ها «و لا جئتکم شوقاً» آمده است. «قاتلکم الله» یعنی خداوند شما را بکشد یا شما را لعنت کند. «کلا» برای بازداشتن و انکار است یا اینکه به معنای «حقاً» باشد.

«اللهجۀ» یعنی: زبان. و مجازا یعنی کلام. و مقصود از آن یا زبان امام علیه السلام باشد، یعنی: آنچه من شما را از آن آگاه می­کنم اموری است که خردهای ضعیف شما از درک آن ناتوان است و شما شایستگی فهم آن را ندارید.

یا مقصود زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد: یعنی من کلام رسول خدا را شنیدم و شما نشنیدید، و اگر می­شنیدید شایستگی آن را نداشتید .

«الویل» نازل شدن شرّ و بدی، و کلمه عذاب است. یا اسم وادی و عرصه­ای در جهنم است. و اضافه شدن این کلمه به

ص: 104

الأمّ، دعاء علیها بأن تصاب بأولادها، من قبیل «ثکلته أمّه». و الضمیر [فی «أمّه»] راجع إلی المکذّب. و قیل: [الضمیر راجع] إلی ما دلّ علیه الکلام من العلم الذی خصّه به الرسول صلّی اللّه علیه و آله. و یقال: هذه الکلمة قد تطلق للتّعجّب و الاستعظام، یقال: ویل أمّه فارسا، و مرادهم التعظیم و المدح.

و «کیلا»: انتصب؛ لأنّه مصدر فی موضع الحال أو تمییز: أی أنا أکیل لکم العلم و الحکمة کیلا، و لا أطلب لذلک ثمنا لو وجدت حاملا للعلم.

و قیل: الکلمة تستعمل للتّرحم و التعجب، و الضمیر راجع إلی الجاهل المکذّب، فالمفاد التّرحّم علیهم لجهلهم، أو التّعجّب من قوّة جهلهم، أو من کثرة کیله للحکم علیهم مع إعراضهم عنها.

و قال [ابن الأثیر فی مادّة «ویل» من کتاب] النهایة: قد یرد الویل بمعنی التعجّب. و منه الحدیث: «ویل أمّه مسعر حرب» تعجّبا من شجاعته و جرأته و إقدامه، و منه

حدیث علی علیه السّلام: «و یلمّه کیلا بغیر ثمن لو أنّ له وعاء».

أی یکیل العلوم الجّمة بلا عوض، إلّا أنّه لا یصادف واعیا.

و قیل: «وی»: کلمة مفردة. [ «و لأمّه» أیضا کلمة مفردة] و هی کلمة تفجّع و تعجّب، و حذفت الهمزة من «أمّه» تخفیفا، و ألقیت حرکتها علی اللام، و ینصب ما بعدها علی التمییز. انتهی.

و الحین بالکسر-: الدهر أو وقت مبهم یصلح لجمیع الأزمان طال أو قصر، و المعنی لتعلمنّ ثمرة تکذبکم و إعراضکم عمّا أبیّن لکم، و أنّی صادق فیما أقول.

«الأمّ» به جهت دعا و نفرین آن زن به از دست دادن فرزندانش باشد، مانند این عبارت «ثکلته امّه» یعنی مادرش به عزایش بنشیند. و «ضمیر» در «أمّه» به «المکذّب» برمی­گردد. و گفته شده ضمیر به مدلول و مفهوم کلام یعنی علمی که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را بدان اختصاص داده است، برمی­گردد. و گفته می­شود: این کلمه گاهی برای اظهار شگفتی و بزرگ شمردن اطلاق می­شود. گفته می­شود: «ویل أمّه فارساً» و مقصودشان بزرگداشت و مدح او به عنوان سوارکار ماهر باشد.

«کیلاً» اعراب نصب گرفته است بدین سبب که مصدری است در موضع حال یا تمییز. یعنی: من به صورتی نیکو برای شما پیمانه نمودم و برای آن از شما بهایی طلب نمی­کنم اگر کسی را می­یافتم که حامل این علم بود.

و گفته شده: این کلمه برای ترحم و تعجب به کار می­رود و ضمیر به شخص جاهل دروغ­پرداز برمی­گردد. پس مفاد این عبارت دلجویی نسبت به آن­ها یا اظهار شگفتی از جهل و نادانی شدید آنان، یا مقصود اظهار شگفتی است از اینکه امام، فراوان پیمانه حکمت را به آن­ها می­دهد ولی با وجود این آنان روی گردانی می­کنند. ابن اثیر در ماده «ویل» از کتاب النهایۀ گوید: گاهی ویل به معنای تعجب می­آید. و از همین کلمه گوید: «ویل امّه مسعد حرب» که برای اظهار شگفتی از شجاعت و جرأت دلاوری او گفته می­شود. و از همین کلمه حدیث علی علیه السلام است که فرمود: «ویلمّه کیلا بغیر ثمن لو أنّ له وعاء» یعنی: بدون هیچ بها و عوضی همه علم­ها را پیمانه می­کند اما کسی را نمی­یابد که ظرفیت داشته باشد.

و گفته شده: «وی» کلمه جدا و «لأمّه» نیز کلمه­ای جداگانه است و آن لفظی برای اظهار دردمندی و شگفتی است. و برای تخفیف همزه در «أمّه» حذف شده است و حرکت آن به بر روی لام ظاهر شده و مابعد آن به عنوان تمییز منصوب شده است. پایان سخن. «الحین» با کسره حاء: به معنای روزگار یا زمان مبهمی است که برای همه زمان­ها چه بلند و چه کوتاه به کار می­رود و معنی بدین گونه است که: یقینا پیامد و ثمره دروغ­پردازی و روی­گردانیتان را از آنچه من برای شما تبیین نمودم، خواهید فهمید حال آنکه من در آنچه می­گویم، صادق و راست­گفتارم.

روایت946.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علی علیه السلام: پس از ستایش پروردگار، خدا هرگز جبّاران دنیا را در هم نشکسته مگر پس از آن که مهلت های لازم و ص: 105

وَ رَخَاءٍ. وَ لَمْ یَجْبُرْ عَظْمَ أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ، إِلَّا بَعْدَ أَزْلٍ وَ بَلَاءٍ. وَ فِی دُونِ مَا اسْتَقْبَلْتُمْ مِنْ خَطْبٍ [عَتْبٍ «خ»] وَ اسْتَدْبَرْتُمْ مِنْ خَطْبٍ [خِصْبٍ «خ»] مُعْتَبَرٌ، وَ مَا کُلُّ ذِی قَلْبٍ بِلَبِیبٍ، وَ لَا کُلُّ ذِی سَمْعٍ بِسَمِیعٍ، وَ لَا کُلُّ ذِی نَاظِرٍ بِبَصِیرٍ.

فَیَا عَجَباً! وَ مَا لِیَ لَا أَعْجَبُ مِنْ خَطَإِ هَذِهِ الْفِرَقِ عَلَی اخْتِلَافِ حُجَجِهَا فِی دِینِهَا، لَا یَقْتَصُّونَ أَثَرَ نَبِیٍّ وَ لَا یَقْتَدُونَ بِعَمَلِ وَصِیٍّ، وَ لَا یُؤْمِنُونَ بِغَیْبٍ، وَ لَا یَعِفُّونَ عَنْ عَیْبٍ یَعْمَلُونَ فِی الشُّبُهَاتِ وَ یَسِیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ، الْمَعْرُوفُ فِیهِمْ مَا عَرَفُوا، وَ الْمُنْکَرُ عِنْدَهُمْ مَا أَنْکَرُوا، مَفْزَعُهُمْ فِی الْمُعْضِلَاتِ إِلَی أَنْفُسِهِمْ، وَ تَعْوِیلُهُمْ فِی الْمُبْهَمَاتِ عَلَی آرَائِهِمْ، کَأَنَّ کُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ، قَدْ أَخَذَ مِنْهَا فِیمَا یَرَی بِعُرًی وَثِیقَاتٍ (1) وَ أَسْبَابٍ مُحْکَمَاتٍ.

نعمت های فراوان بخشید، و هرگز استخوان شکسته ملّتی را باز سازی نفرمود مگر پس از آزمایش ها و تحمّل مشکلات. مردم! در سختی هایی که با آن روبرو هستید و مشکلاتی که پشت سر گذاردید، درس های عبرت فراوان وجود دارد. نه هر که صاحب قلبی است خردمند است، و نه هر دارنده گوشی شنواست، و نه هر دارنده چشمی بیناست.

در شگفتم، چرا در شگفت نباشم؟! از خطای گروه های پراکنده با دلایل مختلف که هر یک در مذهب خود دارند! نه گام بر جای گام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می نهند، و نه از رفتار جانشین او پیروی می کنند، نه به غیب ایمان می آورند و نه خود را از عیب بر کنار می دارند، به شبهات عمل می کنند و در گرداب شهوات غوطه ورند، نیکی در نظرشان همان است که می پندارند، و زشتی ها همان است که آن­ها منکرند. در حل مشکلات به خود پناه می برند، و در مبهمات تنها به رأی خود تکیه می کنند، گویا هر کدام، امام و راهبر خویش می باشند که به دستگیره های مطمئن و اسباب محکمی که خود باور دارند چنگ می زنند.(1)

توضیح

«القصم» یعنی شکستن. و «التمهیل» یعنی به تاخیر انداختن و «الارجاء» نیز به همین معناست. «الرخاء» به معنای فراخی زندگی است. «الجبر» یعنی درست کردن شکستگی. و در اینجا کنایه از راندن متکبران و ستمگران است. فرموده امام علیه السلام «فی دون» یعنی: در کمتر از آن. «الازل» با فتحه یعنی تنگنا و سختی.

فرموده ایشان: «ما استقبلتم من خطب» یعنی: شأن و کار و مصیبت. و به صورت «من عطب» نیز روایت شده است؛ یعنی: مشقت و سختی. گفته شده به معنای چیزی است که در زمان آینده با آن روبه­رو می­شوند از جمله پیری و حاکمان بدسرشت، و بدی زمانه.

«و ما استدبرتم من خطب» یعنی: جنگ­ها و اتفاقاتی که سپری کردید. و به صورت «من خصب» روایت می­شود و آن بع معنای فراخی زندگی است. پس امکان دارد مقصود از همه امور بعدی و قبلی، امور گذشته به دو اعتبار باشد. فرموده امام علیه السلام: «لا یعفون» در نسخه­ها با تشدید از ریشه «العفّۀ» آمده است. پس مقصود از

ص: 106

بالعیب عیوب أنفسهم، و فی بعضها بالتخفیف فالمراد عیوب غیرهم.

[قوله علیه السلام]: «یعملون فی الشبهات»: [لفظة] «فی» بمعنی الباء، أو فیه توسّع.

قوله علیه السلام: « [المعروف فیهم] ما عرفوا»: أی بعقولهم و أهوائهم.

[و قوله علیه السلام: ] «قد أخذ منها»: الضمیر راجع إلی النفس أو إلی المبهمات و المعضلات.

عیب، عیب خودشان است و در برخی نسخه­ها با تخفیف ذکر شده که در این صورت مقصود عیب دیگران است.

در فرموده امام علیه السلام: «یعملون فی الشبهات» لفظ «فی» به معنای «باء» ذکر شده است یا اینکه در معنای آن توسّع صورت گرفته است. فرموده امام علیه السلام: «المعروف فیهم ما عرفوا» یعنی با خردها و هواهای نفسانی آنان. در فرموده امام علیه السلام: «قد أخذ منها» ضمیر به «النفس» یا «المبهمات و المعضلات» برمی­گردد.

روایت947.

نهج البلاغه: امام علیه السلام در یکی از خطبه­ها، یارانش را اینگونه مورد خطاب قرار داد:

از کرامت خدا به منزلت و مقامی رسیده اید که به خاطر آن کنیزان شما احترام می شوند، و همسایگانتان مورد حسن روابط و دوستی قرار می گیرند، و آنان که شما برتر از آنها نیستید، و بر آنان حقّی ندارید شما را تعظیم می کنند، و کسانی که از غلبه شما نمی ترسند، و حکومت و تسلطی بر آنان ندارید از شما وحشت دارند. اینک می بینید عهد خدا شکسته می شود و غضب نمی کنید، در حالی که از شکستن عهد پدرانتان بر سر غیرت آمده آن را ننگ می دانید. فرمانهای خدا بر شما وارد شده و از سوی شما به مردم می رسید و باز گشت سودش به شما بود، ولی اکنون طاغیان را بر منزلت خود مسلّط کردید، و زمام امور خویش را به آنان سپردید، و امور الهی را به آنان واگذاشتید، آنان به شبهه ها عمل می کنند، و در شهوات ره می سپارند! به خدا سوگند اگر دشمنان جمع شما را زیر هر ستاره ای پراکنده کنند خداوند شما را برای بدترین روزی که در پیش دارند جمع خواهد کرد.(1)

توضیح

«الوصل» متضاد قطع و جدایی است. و مقصود ایشان از «جیرانکم» اهل ذمه و معاهدان است، و احتمال دارد مقصودهمسایگان باشد.

فرموده امام علیه السلام: «من لا فضل لکم علیه» مانند تعظیم کردن و بزرگداشت مسلمانان عرب توسط رومیان و حبشی­ها است.

ص: 107

قوله علیه السلام: «من لا یخاف لکم سطوة»: کالملوک فی أقاصی البلاد، لما شاع و ذاع من أنّهم قوم صالحون، إذا دعوا اللّه استجاب لهم، و ینصرهم بملائکته کما قیل.

قوله علیه السلام: «و أنتم»: الواو للحال. و الذمّة: العهد و الأمان و الضمان و الحرمة و الحقّ.

و أنف کفرح-: استنکف. و الغرض توبیخهم علی ترکهم إنکار المنکرات.

و المراد بنقض العهود ما ظهر من الناکثین و القاسطین و المارقین و غیرهم من نقض البیعة و قتل المسلمین و الإغارة علیهم، و لا ریب أنّ السکوت عن إنکار تلک المنکرات مع الاستنکاف عن نقض ذمم الآباء، یدلّ علی أنّ عهود اللّه أضعف عندهم من عهود آبائهم، و هو فی حدّ الکفر.

[قوله علیه السّلام: ] «و کانت أمور اللّه علیکم ترد»: أی و أنتم المخاطبون بالأوامر و النواهی، أو کنتم قبل ذلک فی أیّام الرسول صلّی اللّه علیه و آله، موارد أمور اللّه و مصادرها، مطیعین له منکرین للمنکرات.

و کأنّ المراد بالورود، السؤال. و بالصدور، الجواب، و بالرجوع، التحاکم.

و یمکن تعمیم الورود و الصدور، فالمراد بالرجوع. رجوع النفع و الضرّ فی الدارین. و قیل: أی کانت أمور اللّه علیکم ترد: أی بتعلیمی لکم، و عنکم تصدر إلی من تعلّمونه إیّاها، ثمّ إلیکم ترجع بأن یتعلّمها بنوکم و إخوتکم منهم.

[قوله علیه السلام: ] «لشرّ یوم»: أی یوم ظهور المسودة، أو خروج المهدی علیه السلام. و الجمع: فی الرجعة، أو المراد جمع صنفهم.

فرموده امام «من لا یخاف لکم سطوۀ» مانند پادشاهان در سرزمین­های دور، به این دلیل که شایع و پراکنده شده بود که آنان مردمانی نیکوکار هستند، و هرگاه خداوند را می­خوانند آنان را اجابت کرده و با فرشتگان بنا بر آنچه گفته شده، یاری می­رساند. «و أنتم» واو برای حال است. و «الذمۀ» یعنی: عهد و امان دادن و ضمانت کردن و نیز به معنای حرمت و حقّ است.

«أنف» - بر وزن فرح - یعنی: سرباز زدن، و مقصود، سرزنش آنان به این خاطر که انکار و ممانعت از منکرات و زشتی­ها را رها کرده­اند. مقصود از «نقض العهود» شکست پیمان­ها، بیعت شکنی و کشتار مسلمان و هجوم بر آنان، توسط پیمان­شکنان و ظالمان و از دین خارج شدگان و دیگر افراد است. و بدون تردید سکوت از انکار و ممانعت این منکرات به همراه سرباز زدن از عهدشکنی اجداد، بر این دلالت دارد که عهد و پیمان­های خداوند در نزد آنان از عهد و پیمان­های پدران و اجدادشان سست­تر و ضعیف­تر است و این در حد کفر است.

فرموده امام علیه السلام «و کانت امور الله علیکم ترد» یعنی: شما مخاطب اوامر و نواهی هستید، یا اینکه شما پیش از این در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله، موارد و مصادر امور خداوند بودید که از او فرمان می­بردید و از منکرات جلوگیری می­کردید.

گویا مقصود از «الورود» پرسش، و مقصود از «الصدور» پاسخ، و مقصود از «الرجوع» داوری و محاکمه است. و می­توان «الورود» و «الصدور» را تعمیم داد، پس مقصود از «الرجوع» بازگشت سود و زیان در سرای دنیا و آخرت است. و گفته شده: به این معناست که امور خداوند بر شما وارد می­شود: یعنی: با آموزش و تعلیمی که من به شما می­دهم، و از شما به سوی کسانی که تعلیم می­دهید صادر می­شود، بعد به سوی شما بازمی­گردد بدین گونه که پسران و برادران شما آن را یاد می­گیرند.

«لشرّ یوم» یعنی روزی که پرچمهای سیاه(بنی عباس) آشکار می­شود، یا روز ظهور مهدی علیه السلام. و «جمع» در رجعت است، یا مقصود جمع کردن صنف ایشان است. (نه خود ایشان).

روایت948.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علی علیه السلام:

ص: 108

وَ لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفَظُونَ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَنِّی لَمْ أَرُدَّ عَلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ لَا عَلَی رَسُولِهِ سَاعَةً قَطُّ، وَ لَقَدْ وَاسَیْتُهُ [آسَیْتُهُ «خ»] فِی الْمَوَاطِنِ الَّتِی تَنْکُصُ فِیهَا الْأَبْطَالُ، وَ تَتَأَخَّرُ الْأَقْدَامُ، نَجْدَةً أَکْرَمَنِی اللَّهُ بِهَا.

وَ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ إِنَّ رَأْسَهُ لَعَلَی صَدْرِی، وَ قَدْ سَالَتْ نَفْسُهُ فِی کَفِّی، فَأَمْرَرْتُهَا عَلَی وَجْهِی. وَ لَقَدْ وُلِّیتُ غُسْلَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْمَلَائِکَةُ أَعْوَانِی، فَضَجَّتِ الدَّارُ وَ الْأَفْنِیَةُ، مَلَأٌ یَهْبِطُ وَ مَلَأٌ یَعْرُجُ، وَ مَا فَارَقَتْ سَمْعِی هَیْنَمَةٌ مِنْهُمْ، یُصَلُّونَ عَلَیْهِ حَتَّی وَارَیْنَاهُ فِی ضَرِیحِهِ.

فَمَنْ ذَا أَحَقُّ بِهِ مِنِّی حَیّاً وَ مَیِّتاً، فَانْفُذُوا عَلَی بَصَائِرِکُمْ، وَ لْتَصْدُقْ نِیَّاتُکُمْ فِی جِهَادِ عَدُوِّکُمْ، فَوَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، إِنِّی لَعَلَی جَادَّةِ الْحَقِّ، وَ إِنَّهُمْ لَعَلَی مَزَلَّةِ الْبَاطِلِ. أَقُولُ مَا تَسْمَعُونَ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ [الْعَظِیمَ «خ»] لِی وَ لَکُمْ.

اصحاب و یاران حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله که حافظان اسرار او می باشند، می دانند که من حتی برای یک لحظه هم مخالف فرمان خدا و رسول او نبودم، بلکه با جان خود پیامبر را یاری کردم. در جاهایی که شجاعان قدم هایشان می لرزید، و فرار می کردند، آن دلیری و مردانگی را خدا به من عطا فرمود.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و در حالی که سرش بر روی سینه ام بود قبض روح گردید، و جان او در کف من روان شد و آن را بر چهره خویش کشیدم. متصدّی غسل او من بودم، و فرشتگان مرا یاری می کردند، گویا در و دیوار خانه فریاد می زد. گروهی از فرشتگان فرود می آمدند و گروهی دیگر به آسمان پرواز می کردند. گوش من از صدای آهسته آنان که بر آن حضرت نماز می خواندند، پر بود، تا آنگاه که او را در حجره اش دفن کردیم.

چه کسی با آن حضرت در زندگی و لحظات مرگ از من سزاوارتر است؟ پس مردم! با دل بینا حرکت کنید، و نیّت خویش را در جهاد با دشمن راست بدارید. سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، من بر جادّه حق می روم، و دشمنان من بر پرتگاه باطلند، می گویم آنچه می شنوید، و برای خود و شما از خدا طلب آمرزش دارم.(1)

توضیح

«استحفظته الشیء» یعنی چیزی را نزد او گذاشتی و از او خواستی از آن مراقبت کند. «المستحفظون» - با صیغه اسم مفعول - کسانی بودند که بر رازهای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سیره ایشان آگاه بودند، کسانی که در شهادت خویش که برای اهداف دنیوی آن را تغییر ندادند، راست­گفتار بودند.

ابن ابی الحدید گوید: ظاهرا امام علیه السلام در این فرموده «لم أردّ علی الله» به اموری اشاره می­کند که توسط دیگران(خلفای غاصب) اتفاق افتاد. سپس امور بسیاری از مخالفت­های عمر با رسول خدا صلی الله علیه و آله را ذکر کرد.

همچنین ابن ابی الحدید در شرح این فرموده امام «و لقد آسیته بنفسی» گوید: گفته می­شود: «واسیته» با همزه فصیح­تر است. و این از فضیلت­هایی است که بی هیچ تردیدی به ایشان اختصاص یافته است، امام در روز احد همراه پیامبر ماند و مردم فرار کردند، و روز حنین همراه پیامبر ماند و مردم فرار کردند و روز خیبر ثابت قدم ماند تا اینکه خیبر را گشود و کسانی که پیش از ایشان بدان رهسپار شده بودند گریختند. پایان سخن.

ص: 109

و قال الجوهری: نکص ینکص [من باب ضرب] و ینکص [من باب نصر] رجع. و «نجدة»: منصوب علی المصدر لفعل محذوف و هی الشجاعة.

[قوله علیه السلام: ] «و إنّ رأسه لعلی صدری»: قیل: لعلّه أسنده إلی صدره عند اشتداد علّته، أو کان رأسه صلّی اللّه علیه و آله علی رکبته، فیکون رأسه فی صدره عند إکبابه علیه.

و قد یقال: المراد بسیلان النفس، هبوب النّفس عند انقطاع الأنفاس.

و قیل: أراد بنفسه دمه.

یقال: إنّ رسول اللّه قاء عند وفاته دما یسیرا، و أنّ علیا مسح بذلک وجهه.

و لا ینافی ذلک نجاسة الدم؛ لجواز أن یخصّص دم الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

و الضجیج: الصیاح عند المکروه و الجزع. و الهیمنة: الکلام الخفیّ لا یفهم. و الصلاة: تحتمل الحقیقة و الدعاء.

و انتصاب قوله: «حیا و میتا» بالحالیة عن الضمیر المجرور فی [قوله: ] «به»، لا عن الضمیر فی «منّی» کما لا یخفی.

قوله علیه السلام: «فانفذوا»: أی أسرعوا إلی الجهاد علی بصیرة منکم.

و المزلّة الموضع الذی یزلّ فیه الإنسان کالمزلقة.

جوهری گوید: «نکص ینکص (از باب ضرب) و ینکص (از باب نصر) یعنی: بازگشت. و «نجدۀ» منصوب بنا به مصدر بودن برای فعل محذوفی است و آن «الشجاعۀ» است.

«و إنّ رأسه لعلی صدری» گفته شده: شاید امام سر پیامبر صلی الله علیه و آله را در هنگام شدت بیماری ایشان، بر سینه خود تکیه داده بود، یا اینکه سر پیامبر بر زانوی او بود که در این صورت هنگامی که امام به طرف پیامبر سر خم می کرد، سر پیامبر بر سینه­اش قرار می گرفت. و گفته می­شود: مقصود از «سیلان نفس» جریان نَفس در هنگام قطع شدن نَفَس­ها است.

و گفته شده: مقصود از نفس پیامبر صلی الله علیه و آله، خون ایشان بود. گفته می­شود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام وفات کمی خون استفراغ کرد و علی علیه السلام با آن خون صورت خویش را مسح نمود. و آن کار با نجس بودن خون منافات ندارد زیرا جایز است خون رسول خدا صلی الله علیه و آله مستثنی باشد. «الضجیج» به معنای فریاد و ناله در هنگام امور ناپسند و جزع و فزع است .

«الهیمنۀ» سخن پنهانی است که فهمیده نمی­شود. و «الصلاۀ» ممکن است هم به معنای حقیقی نماز و هم به معنای دعا باشد.

منصوب آمدن «حیّا و میتاً» - چنانچه روشن است - بنا بر حال آمدن از ضمیر مجرور در فرموده ایشان: «به» است نه از ضمیر در «منّی».

«فانفذوا» یعنی با بینش و بصیرت به سوی جهاد بشتابید. «المزلّۀ» مکانی است که انسان در آن بلغزد مانند «المزلقه» (جای لیز).

روایت949.

نهج البلاغه: امام علیه السلام در یکی از سخنان خویش فرمود:

ای نفوس گوناگون، و دلهای پراکنده، ای کسانی که بدنهاتان حاضر، و عقولتان از شما پنهان است، شما را به سوی حق می کشم و شما همچون رمیدن بزغاله از غرّش شیر رم می کنید! بعید است بتوانم به وسیله شما تاریکی را از چهره عدالت بر طرف کنم، یا کژی را که به حق رسیده راست نمایم.

ص: 110

اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنِ الَّذِی کَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِی سُلْطَانٍ، وَ لَا الْتِمَاسَ شَیْ ءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ؛ وَ لَکِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِکَ، وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِکَ؛ فَیَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِکَ؛ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِکَ.

اللَّهُمَّ إِنِّی أَوَّلُ مَنْ أَنَابَ، وَ سَمِعَ وَ أَجَابَ، لَمْ یَسْبِقْنِی بِالصَّلَاةِ إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ عَلَی الْفُرُوجِ وَ الدِّمَاءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْکَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِینَ الْبَخِیلُ؛ فَتَکُونَ فِی أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ، وَ لَا الْجَاهِلُ فَیُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ، وَ لَا الْجَافِی فَیَقْطَعَهُمْ بِجَفَائِهِ، وَ لَا الْحَائِفُ لِلدُّوَلِ فَیَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ، وَ لَا الْمُرْتَشِی فِی الْحُکْمِ فَیَذْهَبَ بِالْحُقُوقِ بِهَا دُونَ الْمَقَاطِعِ، وَ لَا الْمُعَطِّلُ لِلسُّنَّةِ فَیُهْلِکَ الْأُمَّةَ.

یک جمله ترجمه نشده

و نه برای زیاده خواهی از مال بی ارزش دنیا، بلکه برای آن بود که نشانه های دینت را به جایش باز گردانیم، و برنامه اصلاح را در شهرهایت آشکار کنیم، تا بندگان ستم کشیده ات ایمنی یابند، و حدود معطّل شده ات اقامه گردد.

بار خدایا، من اولین کسی هستم که به تو دل داده، و امرت را شنیده و پاسخ گفته ام، احدی در نماز جز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر من پیشی نگرفت.

شما می دانید که حاکم بر نوامیس و جان و اموال و احکام نباید بخیل باشد تا در گرد آوری مال مسلمانان به نفع خود حریص باشد، و نباید جاهل باشد تا با جهلش مردم را گمراه کند، و نباید ستمکار باشد تا آنان را به ستم خود از حقوقشان محروم نماید، و نباید در وحشت از دست به دست شدن دولتها باشد تا قومی را بر قوم دیگر ترجیح دهد، و نباید رشوه خوار در حکم و داوری باشد تا حقوق مردم را از بین ببرد و در رساندن حق به صاحبش توقف نماید، و نباید تعطیل کننده سنّت پیامبر باشد تا به این سبب امّت را دچار هلاکت کند.(1)

توضیح

«الغائبۀ عنهم عقولهم» دلالت غائب شدن خردها از صاحبان خرد از غائب شدن خردها از کسانی که نسبت به امام حاضر به حساب می­آیند، بلیغ­تر و رساتر است. «أظأرکم» یعنی: شما را می­کشانم و متمایل می­کنم. گفته می­شود: «ظأرت الناقۀ» هرگاه شتر ماده به بچه شتر دیگری توجه کرد. جوهری گوید: «المعز» نوعی گوسفند است بر خلاف «الضأن» است. و آن اسم جنس است و «المعزی» نیز همین گونه است. «الوعوعۀ» یعنی: غرش و صدا.

درباره فرموده امام علیه السلام: «هیهات» ابن ابی الحدید گوید: مردم بدین صورت آن را معنی کرده­اند: «هیهات أن أطلعکم مضیئین منورین سرّار العدل» یعنی: هیهات که با شما تاریکی عدالت را بزدایم. و «السرّار» آخرین شب ماه است که تاریک و ظلمانی است. و می­توان آن را به صورت دیگری تفسیر نمود و آن اینکه «السرّار» به معنای «السرور» باشد و آن خطوط نورانی در پیشانی است و اهل لغت تصریح داشته­اند که «السرار» برای این معنی جایز است. گفته­اند: و «السرار» بر وزن «أسرّۀ» جمع بسته می­شود. و گویند: «برقت أسرّۀ وجهه»

ص: 111

فالمعنی: هیهات أن تلمع بکم لوامع العدل و یبرق وجهه! و یمکن أن ینصب «سرار» علی الظرفیة، و یکون التقدیر: هیهات أن أطلع بکم الحقّ زمان استسراره و استخفائه، فیکون قد حذف المفعول و حذفه کثیر.

و قال الکیدری: سرار الشهر و سرره: آخر لیلة منه. و السرار: المسارّة من السّر. و جمع سرر: الکتف و الجبهة: و «سرار العدل»: أی فی سرار [العدل] فحذف حرف الجرّ و وصل الفعل.

و قیل: أی هیهات أن أظهر بمعونتکم ما خفی و استسرّ من أقمار العدل و أنواره! انتهی.

[أقول: ] و لعلّ المراد ب «الذی کان»: [هو] الرغبة فی الخلافة أو الحروب أو الجمیع. و «لم یکن»: ناقصة، و «کان»: تامّة. و المنافسة: المغالبة فی الشی ء.

و «الحطام»: ما تکسّر من الیبس، و هو کنایة عن متاع الدنیا. و المراد بفضوله:

زخارفها و زینتها و ما لا یحتاج إلیه منها. و معالم الدین: الآثار التی یهتدی بها.

و الإنابة: الرجوع.

قوله علیه السلام: «نهمته»: أی حرصه و جشعه علی أموال رعیّته.

و من رواه «نهمة» بالتحریک فهی إفراط الشهوة فی الطعام. و الجفاء:

خلاف البرّ و الصلة، و رجل جافی الخلقة و الخلق: أی منقبض غلیظ.

[قوله علیه السلام: ] «فیقطعهم»: أی عن الوصول إلیه أو عن حاجاتهم أو بعضهم عن بعض لتفرّقهم. و الأوّل أظهر و إن لم یکن یذکره أحد.

قوله علیه السّلام: «و لا الحائف» بالحاء المهملة: من الحیف و هو الظلم و الجور.

و الدول بضمّ الدال المهملة: جمع الدّولة بالضم و هی اسم المال

ص: 112

یعنی: خطوط چهره او برق زد. پس معنی اینگونه خواهد شد: هیهات که درخشش عدالت شما را نورانی کند و چهره آن بدرخشد.

و ممکن است «سرار» بنا به ظرف بودن، منصوب باشد و تقدیر اینگونه است: هیهات که شما را از حقّ در هنگام پنهان شدن آن آگاه سازم. که در این صورت مفعول حذف شده است و حذف شدن آن در موارد بسیاری صورت می­گیرد.

کیدری گوید: «سرار الشهر و سرره» آخرین شب ماه است. و «السرار» یعنی کسی که با او راز گفته شود که از «السرّ» گرفته شده است. و نیز سرار جمع «سرر» است که به معنای کتف و پیشانی است. و «سرار العدل» یعنی: «فی سرار العدل» که حرف جر حذف شده و فعل بدان وصل گردیده است. و گفته شده: به این معناست که: هیهات که با یاری شما ماه­های تابان و نورهای عدالت را که پنهان و پوشیده مانده، آشکار کنم. پایان سخن.

می­گویم: چه بسا مقصود از عبارت «و الذی کان» تمایل برای خلافت، یا جنگ­ها یا همه آن­ها باشد. و «لم یکن» از افعال ناقصه، و «کان» از افعال تامّه است .

«المنافسۀ» یعنی: رقابت برای بدست آوردن چیزی است. «الحطام» آنچه که از چیزی خشک شکسته باشد. و کنایه از متاع دنیا است. و مقصود از «فضول الحطام» یعنی: زیبایی­ها و زینت­های دنیا و آنچه که در دنیا بدان نیازی نیست. «معالم الدین» یعنی آثار و نشانه­هایی که بدان راه می­یابند و رهنمود می­شوند. «الإنابۀ» یعنی: بازگشت و رجوع. «نهمته» یعنی: حرص و آزمندی او بر اموال رعیت. و کسانی که این کلمه را به صورت «نهَمَۀ» با حرکت حروف آن روایت کرده­اند، به معنای اشتهای بیش از حد در خوردن غذا است. و «الجفاء» برخلاف نیکی و بخشش است. و «رجل جافی الخلقۀ و الخلق» یعنی: شخص ترش­رو و خشن.

«فیقطعهم» یعنی: از رسیدن بدان یا از نیازهایشان قطع می­کند، یا برخی را از برخی دیگر با تفرقه­افکنی از هم جدا می­کند. و معنای نخست آشکارتر است هرچند کسی آن را ذکر نکرده است. فرموده امام علیه السلام: «و لا الحائف» با حاء مهمله: از «الحیف» به معنای ظلم و ستم می­باشد.

«الدُوَل» با ضمه دال مهمله: جمع «الدولۀ» - با ضمه - و آن اسم برای مال و ص: 112

المتداول، قال اللّه تعالی: «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ» [٧٦ / الحشر: ٥٩]: أی إذا لم یقسم الإمام بالسّویة، و یخصّ بالمال بعضهم دون بعض، فیتّخذ قوما دون قوم فیفرّق المسلمین.

و روی «الخائف» بالمعجمة. و الدول بکسر الدال جمع دولة بالفتح و هی الغلبة: أی من یخاف دول الأیّام و تقلّب الدهور، فیتّخذ قوما یتوقّع نفعهم فی دنیاه، و یقوّیهم و یضعف آخرین.

قوله علیه السلام: «دون المقاطع»: أی یقف عند مقطع الحکم فلا یقطعه، بأن یحکم بالحقّ بل یحکم بالباطل، أو یسوّف الحکم حتّی یضطر المحقّ و یرضی بالصلح، فیذهب بعض حقّه. و یحتمل أن یکون «دون» بمعنی «غیر»:

أی یقف فی غیر مقطعه.

و قال ابن أبی الحدید: فإن قلت: أ فتراه عنی بهذا قوما بأعیانهم؟ قلت:

الإمامیة تزعم أنّه رمز بالجفاء و العصبیّة لقوم دون قوم إلی عمر. و رمز بالجهل إلی من کان قبله، و رمز بتعطیل السنّة إلی عثمان و معاویة. انتهی.

و الأظهر أنّ المراد بالبخیل [هو] عثمان، لما هو المعلوم من أکله أموال المسلمین؛ و لما مرّ منه علیه السلام فی [الخطبة] الشقشقیة. و [المراد] ب «الجاهل» جمیعهم. و ب «الجافی» عمر کما مرّ [أیضا] فی [الخطبة] الشقشقیة.

و ب «الحائف للدول» عمر و عثمان کما هو المعلوم من سیرتهما. و ب «المعطّل للسنّة» أیضا جمیعهم.

ثروت در گردش است. خداوند متعال فرموده است: «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ» (1) { تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.} یعنی هرگاه امام اموال را به طور مساوی تقسیم نکند و مال و ثروت را تنها به برخی اختصاص دهد، گروهی از مردم اموال را گرفته و گروهی دیگر بی­نصیب خواهند شد که در نتیجه آن در میان مسلمانان تفرقه ایجاد می­شود. و «الخائف» با خاء معجمه نیز روایت شده است. و «الدِول» - با کسره دال - جمع «الدَولۀ» - با فتحه دال - به معنای چیرگی است. یعنی: هر کس از گردش روزگار و تغییر زمان­ها می­ترسد، گروهی از مردم را برمی­گزیند که در دنیایش از آنان انتظار نفع و سود را دارد، و آنان را نیرومند کرده و دیگران را ضعیف می­کند.

«دون المقاطع» یعنی: در هنگام حکم دادن بازمی­ایستد و حکم را صادر نمی­کند به این صورت که حکم حقّ بدهد، بلکه به باطل حکم می­کند، یا حکم و قضاوت را به تاخیر می­اندازد تا اینکه حق­دار به اضطرار کشیده شود و به صلح رضایت دهد در نتیجه بخشی از حق و حقوقش را از دست دهد. و ممکن است «دون» به معنای «غیر» باشد، یعنی: در جایگاه حکم و قضاوت ناحق بایستد.

ابن ابی الحدید گوید: اگر بگویی: آیا به نظرت مقصود امام از این سخنان عینا قوم و گروه مشخصی است؟ می­گویم: شیعه امامی گمان دارد شاید امام با بیان ستم و تعصب نسبت به گروهی غیر از قوم دیگر، به عمر اشاره دارد و با جهل به کسی که پیش از او بوده اشاره دارد و با تعطیل کردن سنّت به عثمان و معاویه اشاره دارد. پایان سخن.

وجه آشکار این است که مقصود از بخیل، عثمان است بر طبق آنچه معلوم شده که اموال مسلمانان را خورده است، و بر طبق آنچه امام در خطبه شقشقیه گفته است. و مقصود از جاهل همگی آنان است. و مراد از «جافی» عمر است همانطور که در خطبه شقشقیه ذکر شد. و مقصود از «الحائف للدول» عمر و عثمان است همانطور که در زندگی­نامه آنان آشکار است. و مقصود از «المعطل للسنۀ» نیز همگی آنان است.

روایت950.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علیه السلام:

کوچکتران شما باید به بزرگتران اقتدا کنند، و بزرگترهای شما باید به کوچکترها مهربان باشند.

همچون ستمکاران دوره جاهلیت نباشید که نه دنبال فهم دین بودند، و نه برای شناخت خداوند تعقل می کردند، مثل مردم جاهلیت چون تخمی است که در محل تخم گذاری شتر مرغان پیدا شود، ص: 113

یَکُونُ کَسْرُهُ وِزْراً، وَ یُخْرِجُ حِضَانُهَا شَرّاً.

[وَ] مِنْهَا: افْتَرَقُوا بَعْدَ أُلْفَتِهِمْ، وَ تَشَتَّتُوا عَنْ أَصْلِهِمْ، فَمِنْهُمْ آخِذٌ بِغُصْنٍ أَیْنَمَا مَالَ مَالَ مَعَهُ، عَلَی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَیَجْمَعُهُمْ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّةَ، کَمَا تَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِیفِ، یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَجْعَلُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ، ثُمَّ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ أَبْوَاباً یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ، حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَةٌ، وَ لَمْ تَثْبُتْ لَهُ أَکَمَةٌ، وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَصُّ طَوْدٍ، وَ لَا حِدَابُ أَرْضٍ. یُذَعْذِعُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَتِهِ، ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ، یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ، وَ یُمَکِّنُ لِقَوْمٍ فِی دِیَارِهِمْ قَوْمٌ.

وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ، کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَةُ عَلَی النَّارِ.

أَیُّهَا النَّاسُ! لَوْ لَمْ تَتَخَاذَلُوا عَنْ نَصْرِ الْحَقِّ، وَ لَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوْهِینِ الْبَاطِلِ، لَمْ یَطْمَعْ فِیکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ، وَ لَمْ یَقْوَ مَنْ قَوِیَ عَلَیْکُمْ، لَکِنَّکُمْ تِهْتُمْ مَتَاهَ بَنِی إِسْرَائِیلَ. وَ لَعَمْرِی لَیُضَعَّفَنَّ لَکُمُ التِّیهُ مِنْ بَعْدِی أَضْعَافاً؛ بِمَا خَلَّفْتُمُ الْحَقَّ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ، وَ قَطَعْتُمُ الْأَدْنَی وَ وَصَلْتُمُ الْأَبْعَدَ.

وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمُ الدَّاعِیَ لَکُمْ، سَلَکَ بِکُمْ مِنْهَاجَ الرَّسُولِ، وَ کُفِیتُمْ مَئُونَةَ الِاعْتِسَافِ، وَ نَبَذْتُمُ الثِّقْلَ الْفَادِحَ عَنِ الْأَعْنَاقِ.

شکستنش گناه است، و وانهادنش باعث بیرون آمدن جوجه زیان رسان (زیرا ممکن است تخم مار باشد).

مسلمانان پس از اتفاق از هم جدا شدند، و از اصلشان پراکنده گشتند. گروهی از آنان (که بر حق بودند) به شاخه ای دست آویختند که شاخه به هر کجا متمایل شد آنها هم تمایل شدند. به زودی خداوند آنان را برای بدترین روز بنی امیه جمع کند چنانکه پاره های ابر در فصل پاییز جمع می شوند، خداوند در میانشان الفت ایجاد می کند، و آنان را همچون ابرهای متراکم متّفق می نماید، آن گاه خداوند برای آنان درهایی می گشاید که چون سیل از جای بر انگیختنشان روانه می شوند مانند سیل دو باغ مردم سبا، که از آن سیل هیچ زمینی سالم نماند، و هیچ تپه ای در برابرش تاب نیاورد، و بر پایی کوه و بلندیهای زمین جریان آن سیل را باز نگرداند. خداوند آن مردم متفق را در میان درّه ها و رودخانه ها پراکنده می کند، آن گاه همچون چشمه سار در قسمتهای مختلف زمین روان می سازد، حق از دست رفته گروهی را از گروه دیگر به کمک آنان می گیرد، و عدّه ای را به جای عدّه دیگر در شهرها قرار می دهد. قسم به خدا بنی امیه پس از برتری و حکومتشان آنچه در دست دارند آب می شود مانند دنبه ای که به روی آتش آب می شود.

ای مردم، اگر یکدیگر را از یاری کردن حق فرو نمی گذاشتید، و از سست کردن پایه باطل سستی نمی کردید، آنان که هم شأن شما نبودند در امور شما طمع نمی کردند، و آن که بر شما مسلّط شد قوی نمی گشت، ولی شما چون بنی اسرائیل سرگردان شدید. به جانم سوگند پس از آنکه مرا از دست دادید سرگردانی شما چند برابر می شود به خاطر اینکه حق را پشت سر گذاشتید، و از نزدیک ترین فرد به پیامبر بریدید و به دورترین شخص متّصل شدید. بدانید اگر از امام بر حق خود پیروی می کردید شما را به راه رسول خدا می برد، آن وقت از رنج بیراهه رفتن راحت می شدید، و بار سنگین را از دوش خود به کناری می انداختید.(1)

توضیح

پیروی خردسالان از بزرگان از این جهت است که تجربه و دوراندیشی آنان بیشتر است.

کیدری گوید: یعنی: کسی که جایگاهش در علم و عمل اندک است، باید از کسی که در علم و عمل از جایگاه محکم و والایی برخوردار است، پیروی کند و می­بایست کسی که در دنیا با مال و قوت جاه و منزلتی به دست آورده است، از کسانی که از او ضعیف­تر و پایین­تر هستند، مهربانی و دلجویی کند.

«القیض» با فتحه به معنای پوسته بالایی خشک تخم مرغ است. و گفته شده: قسمتی از تخم مرغ است که جوجه یا آب از آن خارج می­شود. و در برخی نسخه­ها به صورت «کبیض هیض»: یعنی شکسته شده است. «الأداحی»

ص: 114

جمع الأدحی بالضمّ، و قد یکسر و هو الموضع الذی تبیض فیه النعامة و تفرخ، و هو أفعول من دحوت؛ لأنّها تدحوه برجلها: أی تبسطه، ثمّ تبیض فیه و لیس للنعام عشّ.

و قال ابن أبی الحدید: وجه الشبه، أنّه إن کسرها کاسر أثم؛ لأنّه یظنّ بیض القطاة، و إن لم یکسر، یخرج حضانها شرّا، إذ یخرج أفعی قاتلا. و استعار لفظ الأداحی للأعشاش مجازا؛ لأنّ الأداحی لا یکون إلّا للنعام.

و قال ابن میثم: نهاهم أن یشبهوا جفاة الجاهلیّة فی عدم تفقّههم فی الدین، فیشبهون إذا بیض الأفاعی فی أعشاشها. و وجه الشّبه أنّه إن کسره کاسر أثم؛ لتأذّی الحیوان به، فکذلک هؤلاء إذا أشبهوا جفاة الجاهلیة، لا یحلّ أذاهم لحرمة الإسلام، و إن أهملوا و ترکوا علی الجهل، خرجوا شیاطین.

و الحضان بالکسر: مصدر، حضن الطائر بیضه: إذا ضمّه إلی نفسه تحت جناحه، و هو مرفوع بالفاعلیّة.

قوله علیه السلام: «افترقوا ...»: یذکر حال أصحابه و شیعته.

و قال ابن أبی الحدید: الأخذ بالغصن من تمسّک بعده علیه السلام بذرّیة الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و تقدیر الکلام: و منهم من لا یکون کذلک.

ثمّ ذکر علیه السّلام أنّ الفریقین یجتمعان لشرّ یوم. و «القزع» جمع قزعة و هی سحب صغار تجتمع فتصیر رکاما، و الرکام: ما کثف من السحاب.

و «مستثارهم» موضع ثورانهم و هیجانهم.

و الجنّتان هما اللّتان ذکرهما اللّه فی القرآن فی قصّة أهل سبإ. و القارّة:

الجبل الصغیر. و الأکمة: الموضع یکون أشدّ ارتفاعا ممّا حوله، و هو غلیظ لا یبلغ أن یکون حجرا. و «سننه»: طریقه. و طود مرصوص: أی جبل شدید التصاق الأجزاء بعضها ببعض. و الحداب: جمع حدبة و هی الروابی و النجاد. و الذعذعة:

ص: 115

جمع «الأدحی» با ضمه است و گاهی به کسره می­آید و آن مکانی است که شترمرغ در آن تخم می­گذارد و جوجه از تخم بیرون می­آورد. این کلمه بر وزن «افعول» از «دحوت» زیرا «تدحوه برجلها» یعنی: آن را می­گستراند سپس در آن تخم می­گذارد و شترمرغ لانه ندارد.

ابن ابی الحدید گوید: وجه شبه این است که اگر کسی آن را بشکند، گناه است زیرا گمان کرده که تخم پرنده سنگ خواره است، و اگر آن را نشکند، گاهی از تخم آن چیزی بیرون ­آید که مایه شرّ و زیان است مثلا ماری کشنده بیرون می­آید. و لفظ «الأداحی» برای لانه­ها به صورت مجازی استعاره آورده شده است؛ زیرا «الأداحی» فقط برای شترمرغ است.

ابن میثم گوید: امام آنان را از اینکه شبیه ستمکاران جاهلی در نفهمیدن دین باشند نهی کرده است، چرا که در این حالت شبیه تخم مارها در لانه­هایشان می­شود. و وجه شبه در این است که اگر کسی آن را بشکند، گناه است زیرا حیوان از دست او آزار می­بیند، و به همین صورت اگر اینان شبیه ستمکاران جاهلی شدند، به خاطر حرمت اسلام، آزار و اذیت آنان جایز نیست، و اگر از روی نادانی آن را رها کنند، به صورت شیاطین بیرون می­آیند. «الحضان» با کسره حاء، مصدر حضن الطائر بیضه است، یعنی: هرگاه پرنده تخمش را در زیر بالهایش بگیرد. و این کلمه فاعل و مرفوع است. «افترقوا ...» وضعیت یاران و پیروانش را ذکر می­کند.

ابن ابی الحدید گوید: «الاخذ بالغصن» (گرفتن شاخه) مقصود کسانی است که پس از امام علیه السلام به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله تمسک می­جویند. و تقدیر کلام به این صورت است: و برخی دیگر اینگونه نیستند.

سپس امام علیه السلام بیان فرموده که هر دو گروه برای بدترین روز گرد هم می­آیند. «القزع» جمع «قزعۀ» و آن ابرهای کوچکی است که جمع شده و به صورت «الرکام» درمی­آید. «الرکام»: ابر متراکم است. و «مستشارهم» مکان برانگیخته­شدن و به هیجان درآمدن آن­ها است. «الجنتان» دو بستانی است که خداوند در قرآن در داستان اهل سبأ آن را ذکر کرده است. «القارّۀ» به معنای کوه کوچک است. «الأکمۀ» مکانی است که ارتفاع آن از مکان­های اطراف بالاتر است. و آن سخت است و به سختی سنگ نمی­رسد. و «سننه» یعنی راه و روش آن. «طود مرصوص» یعنی: کوهی است که اجزایش به هم فشرده است. و «الحداب» جمع «الحدبۀ» و آن تپه­ها و بلندی­ها است. «الذعذعۀ»

ص: 115

التفریق و لعلّها کنایة عن اختفائهم بین الناس، ثمّ إظهارهم بالإعانة و التأیید.

و المراد بالقوم ثانیا آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و هو إشارة إلی ظهور بنی عباس و انقراض بنی أمیّة.

و قوله علیه السلام: «و ایم اللّه لیذوبنّ ما فی أیدیهم»: یحتمل أن یکون إشارة إلی ذهاب ملک بنی أمیّة أو بنی العباس.

و تاه فی الأرض؛ ذهب متحیرا، و المتاه مصدر. و المراد بالأدنی نفسه علیه السلام، و بالأبعد من تقدم علیه. و [المراد ب] الداعی هو علیه السلام أو القائم علیه السلام. و الاعتساف: سلوک غیر الطریق. و فدحه الدین: أثقله.

و المراد بالثقل الفادح الإثم و العذاب فی الآخرة أو الأعمّ.

به معنای پراکندگی و شاید کنایه از پنهان شدن آنان در میان مردم است سپس به یاری و کمک تظاهر می­کنند. و باز مقصود از «قوم» خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله است و آن اشاره به ظهور بنی عباس و انقراض بنی امیه است.

فرموده امام علیه السلام «و أیم الله لیذوبنّ ما فی أیدیهم» ممکن است اشاره به برچیده شدن پادشاهی بنی امیه یا بنی عباس باشد. «تاه فی الأرض» با سرگردانی به راه افتاد. و «المتاه» مصدر آن است. مقصود از «الأدنی» خود امام و مقصود از«الأبعد» افراد پیش از ایشان است. و مقصود از «الداعی» خود امام یا مقصود امام حضرت قائم است. «الاعتساف» یعنی بدون راهنمایی از بیراهه رفت. و «فدحه الدین»: یعنی بدهی بر او سنگینی کرد. و مقصود از «الثقل الفادح» گناه و عذاب در آخرت یا به صورت عموم است.

روایت951.

نهج البلاغه: از خطبه­های امام علیه السلام پس از حمد و ستایش پروردگار:

ای مردم! من بودم که چشم فتنه را کندم، و جز من هیچ کس جرأت چنین کاری را نداشت، آنگاه که امواج سیاهی ها بالا گرفت و به آخرین درجه شدّت خود رسید. پس از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید. سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، نمی پرسید از چیزی که میان شما تا روز قیامت می گذرد، و نه از گروهی که صد نفر را هدایت یا گمراه می سازد، جز آن که شما را آگاه می سازم و پاسخ می دهم. و از آن که مردم را بدان می خواند و آن که رهبریشان می کند و آن که آنان را می راند و آنجا که فرود می آیند و آنجا که بار گشایند و آن که از آن­ها کشته شود و آن که بمیرد، خبر می دهم.

آن روز که مرا از دست دادید، و نگرانی ها و مشکلات بر شما باریدن گرفت ، و بسیاری از پرسش کنندگان به حیرت فرو رفته می گویند سر انجام چه خواهد شد؟ که گروه بسیاری از پرسش شوندگان از پاسخ دادن فرو مانند. این حوادث هنگامی رخ نشان می دهد که جنگ در میان شما طولانی شود، و دنیا چنان بر شما تنگ گردد که ایّام بلا را طولانی پندارید، تا روزی که خداوند پرچم فتح و پیروزی را برای باقی مانده نیکان شما به اهتزاز در آورد.

ص: 116

أَلَا إِنَّ الْفِتَنَ إِذَا أَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ، یُنْکَرْنَ مُقْبِلَاتٍ وَ یُعْرَفْنَ مُدْبِرَاتٍ، یَحُمْنَ حَوْمَ الرِّیَاحِ یُصِبْنَ بَلَداً وَ یُخْطِئْنَ بَلَداً.

أَلَا [وَ] إِنَّ أَخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِی عَلَیْکُمْ، فِتْنَةُ بَنِی أُمَیَّةَ، فَإِنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْیَاءُ مُظْلِمَةٌ، عَمَّتْ خُطَّتُهَا، وَ خَصَّتْ بَلِیَّتُهَا، وَ أَصَابَ الْبَلَاءُ مَنْ أَبْصَرَ فِیهَا، وَ أَخْطَأَ الْبَلَاءُ مَنْ عَمِیَ عَنْهَا.

وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَجِدُنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَکُمْ أَرْبَابَ سُوءٍ بَعْدِی، کَالنَّابِ الضَّرُوسِ، تَعْذِمُ بِفِیهَا، وَ تَخْبِطُ بِیَدِهَا، وَ تَزْبِنُ بِرِجْلِهَا، وَ تَمْنَعُ دَرَّهَا. لَا یَزَالُونَ بِکُمْ حَتَّی لَا یَتْرُکُوا مِنْکُمْ إِلَّا نَافِعاً لَهُمْ، أَوْ غَیْرَ ضَائِرٍ بِهِمْ. وَ لَا یَزَالُ بَلَاؤُهُمْ حَتَّی لَا یَکُونَ انْتِصَارُ أَحَدِکُمْ مِنْهُمْ إِلَّا مِثْلَ انْتِصَارِ الْعَبْدِ مِنْ رَبِّهِ، وَ الصَّاحِبِ مِنْ مُسْتَصْحِبِهِ، تَرِدُ عَلَیْکُمْ فِتْنَتُهُمْ شَوْهَاءَ مَخْشِیَّةً، وَ قِطَعاً جَاهِلِیَّةً، لَیْسَ فِیهَا مَنَارُ هُدًی وَ لَا عَلَمٌ یُرَی، نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ مِنْهَا بِمَنْجَاةٍ، وَ لَسْنَا فِیهَا بِدُعَاةٍ.

ثُمَّ یُفَرِّجُهَا اللَّهُ عَنْکُمْ کَتَفْرِیجِ الْأَدِیمِ، بِمَنْ یَسُومُهُمْ خَسْفاً، وَ یَسُوقُهُمْ عُنْفاً، وَ یَسْقِیهِمْ بِکَأْسٍ مُصَبَّرَةٍ لَا یُعْطِیهِمْ إِلَّا السَّیْفَ، وَ لَا یُحْلِسُهُمْ إِلَّا الْخَوْفَ، فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَدُّ قُرَیْشٌ بِالدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لَوْ یَرَوْنِی [یَرَوْنَنِی «خ»] مَقَاماً وَاحِداً، وَ لَوْ قَدْرَ جَزْرِ جَزُورٍ، لِأَقْبَلَ مِنْهُمْ مَا أَطْلُبُ الْیَوْمَ بَعْضَهُ فَلَا یُعْطُونَنِی.

فتنه ها آنگاه که روی آورند با حق شباهت دارند، و چون پشت کنند حقیقت چنانکه هست، نشان داده می شود، فتنه ها چون می آیند شناخته نمی شوند، و چون می گذرند، شناخته می شوند، فتنه ها چون گرد بادها می چرخند، از همه جا عبور می کنند، در بعضی از شهرها حادثه می آفرینند و از برخی شهرها می گذرند.

آگاه باشید! همانا ترسناکترین فتنه ها در نظر من، فتنه بنی امیّه بر شما است، فتنه ای کور و ظلمانی که سلطه اش همه جا را فرا گرفته و بلای آن دامنگیر نیکوکاران است. هر کس آن فتنه ها را بشناسد نگرانی و سختی آن دامنگیرش گردد، و هر کس که فتنه ها را نشناسد، حادثه ای برای او رخ نخواهد داد.

به خدا سوگند بنی امیّه بعد از من برای شما زمامداران بدی خواهند بود، آنان چونان شتر سرکشی که دست به زمین کوبد و لگد زند و با دندان گاز گیرد و از دوشیدن شیر امتناع ورزد، با شما چنین برخوردی دارند، و از شما کسی باقی نگذارند، جز آن کس که برای آن­ها سودمند باشد یا آزاری بدان­ها نرساند. و بلای فرزندان بنی امیّه، بر شما طولانی خواهد ماند چندان که یاری خواستن شما از ایشان چون یاری خواستن بنده باشد از مولای خویش یا تسلیم شده از پیشوای خود. فتنه های بنی امیّه پیاپی با چهره ای زشت و ترس آور، و ظلمتی با تاریکی عصر جاهلیّت، بر شما فرود می آید. نه نور هدایتی در آن پیدا ، و نه پرچم نجاتی در آن روزگاران بچشم می خورد. ما اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از آن فتنه ها در امانیم و در آن وقت نمی توانیم دعوت کنیم.

سپس خدا فتنه های بنی امیّه را نابود، و از شما جدا خواهد ساخت مانند جدا شدن پوست از گوشت، که با دست قصّابی انجام پذیرد! خدا با دست افرادی، خواری و ذلّت را به فرزندان امیّه می چشاند که به سختی آن­ها را کنار می زنند، و جام تلخ بلا و ناراحتی و مصیبت را در کامشان می ریزند، و جز شمشیر چیزی به آن­ها نمی دهند، و جز لباس ترس بر آن­ها نپوشانند. در آن هنگام، قریش دوست دارد آنچه در دنیاست بدهد تا یک بار مرا بنگرد، گر چه لحظه کوتاهی (به اندازه کشتن شتری) باشد، تا با اصرار چیزی را بپذیرم که امروز پاره ای از آن را می خواهم نمی دهند.(1)

توضیح

ابن ابی الحدید گوید: گروهی از سیره نویسان این خطبه را ذکر کرده­اند و آن خطبه­ای متداول و منقول و منتشر شده است که علی علیه السلام پس از پایان یافتن جنگ نهروان ایراد کرد و در این خطبه کلمات و عباراتی است که رضی رحمه الله آن را نیاورده است. سپس برخی عبارات به جا مانده از خطبه را ذکر کرده است:

ص: 116

قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: «وَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْتَرِئَ عَلَیْهَا غَیْرِی، وَ لَوْ لَمْ أَکُ فِیکُمْ مَا قُوتِلَ أَهْلُ الْجَمَلِ وَ النَّهْرَوَانِ. وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا أَنْ تَتَّکِلُوا فَتَدَعُوا الْعَمَلَ، لَحَدَّثْتُکُمْ بِمَا قَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، لِمَنْ قَاتَلَهُمْ مُبْصِراً لِضَلَالَتِهِمْ، عَارِفاً لِلْهُدَی الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ.

سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی، فَإِنِّی مَیِّتٌ عَنْ قَرِیبٍ أَوْ مَقْتُولٌ، بَلْ قَتْلًا. مَا یَنْتَظِرُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَ هَذِهِ بِدَمِ هَذِهِ! وَ ضَرَبَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] بِیَدِهِ عَلَی لِحْیَتِهِ.

وَ مِنْهَا فِی ذِکْرِ بَنِی أُمَیَّةَ: یَظْهَرُ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَی أَهْلِ حَقِّهَا حَتَّی یَمْلَأَ الْأَرْضَ عُدْوَاناً وَ ظُلْماً وَ بِدَعاً، إِلَی أَنْ یَضَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبَرُوتَهَا، وَ یَکْسِرَ عَمَدَهَا، وَ یَنْزِعَ أَوْتَادَهَا. أَلَا وَ إِنَّکُمْ مُدْرِکُوهَا، فَانْصُرُوا قَوْماً کَانُوا أَصْحَابَ رَایَاتِ بَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ تُؤْجَرُوا، وَ لَا تَمَالَئُوا عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ، فَیَصِیرَ عَلَیْهِمُ الْبَلِیَّةَ وَ یُحِلَّ بِکُمُ النَّقِمَةَ (1).

وَ مِنْهَا: إِلَّا مِثْلَ انْتِصَارِ الْعَبْدِ مِنْ مَوْلَاهُ، إِذَا رَآهُ أَطَاعَهُ، وَ إِذَا تَوَارَی عَنْهُ شَتَمَهُ. وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَرَّقُوکُمْ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ لَجَمَعَکُمُ اللَّهُ لِشَرِّ یَوْمٍ لَهُمْ.

وَ مِنْهَا: فَانْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا، وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فَانْصُرُوهُمْ، فَلَیُفَرِّجَنَّ اللَّهُ [الْفِتْنَةَ] بِرَجُلٍ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ. بِأَبِی ابْنُ خِیَرَةِ الْإِمَاءِ، لَا یُعْطِیهِمْ إِلَّا السَّیْفَ هَرْجاً هَرْجاً، مَوْضُوعاً عَلَی عَاتِقِهِ ثَمَانِیَةَ أَشْهُرٍ، حَتَّی تَقُولَ قُرَیْشٌ (2): لَوْ کَانَ هَذَا مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ لَرَحِمَنَا. یُغْرِیهِ اللَّهُ بِبَنِی أُمَیَّةَ، حَتَّی یَجْعَلَهُمْ حُطَاماً وَ رُفَاتاً «مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» (3).

ص: 118

«کسی غیر از من جرئت این کار را نداشت و اگر من در میان شما نمی­بودم کسی نبود که به پیکار اصحاب جمل و نهروان برود. و به خدا سوگند اگر بیم آن نبود که تن زنید و کار را رها کنید، برایتان چیزی را که خداوند بر زبان پیامبرتان جاری کرده، بازمی­گفتم تا بدانید خداوند برای کسی که با آنان نبرد کند درحالی که از گمراهی آنان و هدایتی که ما بر طریق آن هستیم، آگاه باشد چه مزد و پاداشی قرار داده است. پیش از اینکه مرا از دست بدهید، هر چه خواهید از من بپرسید. زیرا من یا می­میرم یا کشته می­شوم. نه، کشته می­شوم. نگون­بخت­ترین آنان منتظر است که این را از بالا در خون گیرد! و آن حضرت علیه السلام دست به محاسن خود کشید.

و در این خطبه درباره بنی امیه آمده است: اهل باطل بر اهل حق چیره می­شوند و زمین پر از دشمنی و ستم و بدعت خواهد شد تا اینکه خداوند آن را از تخت جبروتش پایین می­کشد و ستون­های بنای اقتدارش را درهم می­شکند و میخ­های خیمه­اش را بر می­کند. آگاه باشید که شما آن زمان را درک می­کنید پس گروهی را که درفش روز بدر و حنین در پیش دارند یاری کنید تا پاداش یابید و دشمنانشان را بر ضد آنان یاری ندهید تا بلا بر آنان وارد شود و کیفر الهی شما را فراگیرد.

و در این خطبه آمده است: مانند یاری خواستن برده از سرورش باشد که چون او را می­بیند فرمانبردای می­کند و چون از نظرش دور می­شود زبان به دشنام او می­ گشاید و به خدا سوگند اگر جمع شما را پراکنده کند و هر یک از شما را در زیر سنگی پنهان سازد خداوند شما را برای بدترین روزهایشان گرد می­آورد.

و در این خطبه آمده است: به خاندان پیامبر خود بنگرید اگر در خانه نشستند، در خانه بنشینید و اگر شما را به یاری فرا خواندند، یاریشان کنید تا پاداش یابید. خداوند به وسیله مردی از ما، خاندان پیامبر، فتنه را می­شکافد. پدرم فدای آن فرزند بهترین کنیزان باد که جز زخم شمشیر برّان به آن­ها نمی­دهد، و هشت ماه تیغ آخته بر روی شانه دارد تا اینکه قریش گوید: اگر این مرد از فرزندان فاطمه باشد بر ما خواهد بخشود. خداوند او را بر بنی امیه مسلط ساخته تا اینکه آنان را شکسته و پوسیده گرداند. «مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلا»(1) {از رحمت خدا دور گردیده و هر کجا یافته شوند گرفته و سخت کشته خواهند شد. درباره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنّت خدا [جاری بوده] است و در سنّت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت.}

ص: 118

ثمّ قال [ابن أبی الحدید: ] فإن قیل: فمن هذا الرجل الموعود به! قیل:

أمّا الإمامیّة فیزعمون أنّه إمامهم الثانی عشر، و أنّه ابن أمة اسمها نرجس.

و أمّا أصحابنا، فیزعمون أنّه فاطمی یولد فی مستقبل الزمان، لأمّ ولد و لیس بموجود الآن.

فإن قیل: فمن یکون من بنی أمیّة فی ذلک الوقت موجودا حتّی ینتقم منهم؟

قیل: أمّا الإمامیّة فتقول بالرجعة، و یزعمون أنّه سیعاد قوم بأعیانهم من بنی أمیة و غیرهم، إذا ظهر إمامهم المنتظر، و أنّه یقطع أیدی أقوام و أرجلهم، و یسمل عیون بعضهم و یصلب قوما آخرین، و ینتقم من أعداء آل محمّد علیهم السلام المتقدّمین [منهم] و المتأخّرین.

و أمّا أصحابنا فیزعمون أنّه سیخلق اللّه تعالی فی آخر الزمان رجلا من ولد فاطمة علیها السّلام یستولی علی السفیانی و أشیاعه من بنی أمیّة (1).

ثمّ قال: فإن قیل: لما ذا خصّ أهل الجمل و أهل النهروان بالذّکر، و لم یذکر [أهل] صفّین؟ قیل: لأنّ الشبهة کانت فی أهل الجمل و أهل النهروان ظاهرة الالتباس، أمّا أهل الجمل [ف] لحسن ظنّهم بطلحة و الزبیر، و کون عائشة زوجة الرسول صلّی اللّه علیه و آله معهم.

و أمّا أهل النهروان، فکانوا أهل قرآن و عبادة و اجتهاد، و عزوف عن الدنیا، و هم کانوا قرّاء العراق و زهّادها.

و أمّا معاویة، فکان فاسقا مشهورا بقلّة الدین و الانحراف عن الإسلام، و کذلک ناصره و مظاهره علی أمره، عمرو بن العاص و من اتّبعهما من طغام أهل الشام و أجلافهم و جهّال الأعراب، فلم یکن أمرهم خافیا فی جواز قتالهم

ص: 119

سپس ابن ابی الحدید گوید: اگر گفته شود: این شخص موعود کیست! گفته شده: فرقه امامیه پنداشته­اند که این شخص امام دوازدهم آنان است و او فرزند کنیزی است به نام «نرگس». اما اصحاب ما می­پندارند که او مردی فاطمی است که در زمان آینده از مادری به دنیا می­آید که اکنون به دنیا نیامده است. گفته شده: فرقه امامیه معتقد به رجعت هستند و اینگونه می­پندارند آن هنگام که امامی که در انتظار او هستند، ظهور می­کند، گروهی از بنی امیه و دیگران بازگردانده می­شوند، و امام دست و پاهای گروهی را قطع می­کند و چشم برخی دیگر از آنان را از حدقه در می­آورد و گروهی دیگر را به صلیب می­کشد و از دشمنان پیشین و پسین خاندان پیامبر انتقام می­گیرد.

اما پندار اصحاب ما این است که خداوند متعال در آخر الزمان مردی از نوادگان فاطمه را می­آفریند که بر سفیانی و پیروان او که از بنی امیه هستند، چیره می­گردد. سپس گوید: اگر گفته شود: چرا ایشان فقط اهل جمل و نهروان را ذکر کرده­اند و اهل صفین را ذکر نکرده­اند؟ گفته شده: به این دلیل که شبهه در میان اهل جمل و نهروان، جای شک و تردید دارد. اهل جمل به خاطر حسن ظن آن­ها نسبت به طلحه و زبیر و اینکه عائشه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله با آنان بود.

اهل نهروان نیز، اهل قرآن و عبادت و اجتهاد بودند و نسبت به دنیا بی­میلی نشان می­دادند و آنان قاریان و زاهدان عراق بودند. اما معاویه شخصی فاسقی بود که به کم دینی و انحراف از اسلام شهرت داشت و نیز یاور و پشتیبان کار او عمرو بن عاص و کسانی که از آن دو پیروی می­کردند فرومایگان و بی­خردان شام و جاهلان عرب بودند. پس وضعیت آنان به گونه­ای بود که جایز بودن

ص: 119

و محاربتهم. انتهی.

قوله علیه السّلام: «فأنا فقأت» یقال: فقأت العین: أی شققتها أو قلعتها بشحمها، أو أدخلت الإصبع فیها. و فقأ عین الفتنة: کسر ثورانها. و حذف المضاف أی عین أهلها بعید.

و عدم اجتراء غیره علیه السلام علی إطفاء تلک الفتنة؛ لأنّ الناس کانوا یهابون قتال أهل القبلة، و یقولون: کیف نقاتل من یؤذّن کأذاننا و یصلّی بصلاتنا؟

و الغیهیب: الظلمة و تموّجها و عمومها و شمولها، تشبیها لها بالبحر.

و الکلب بالتحریک-: داء یعرض الإنسان من عضّ الکلب، و العطش. و المراد شرّها و أذاها.

و الفئة: الطائفة و الجماعة [و] لا واحد لها من لفظها. و ناعقها: الداعی لها، أو إلیها. و المناخ بضمّ المیم موضع الإناخة. و الرکاب: الإبل التی یسار علیها. و الواحدة: راحلة و الرحل بالفتح-: کلّ شی ء یعدّ للرحیل. و حططت الرحل: أنزلته عن الإبل. و المحطّ: اسم مکان. و قیل: هو و المناخ مصدران.

و الکریهة: النازلة: و کرائه الأمور: المصائب التی تکرهها النفوس. و الحوازب:

جمع حازب. و هو الأمر الشدید، و حزبه أمر: اشتدّ علیه و دهمه. و الخطب بالفتح-: الشأن و الحال و الأمر الذی تقع فیه المخاطبة. و الإطراق: السکوت، و إطراق السائل لصعوبة الأمر و شدّته [علیه] حتّی أنّه یبهته عن السؤال و یتحیّر کیف یسأل. و الفشل: الجبن و الضعف.

قوله علیه السّلام: «و ذلک»: أی النّزول و الإطراق و الفشل. و «قلّصت» بالتشدید: أی اجتمعت و انضمّت .. و الحرب إذا کانت فی موضع واحد یکون أشدّ و أصعب و یکون التشدید للمبالغة. و هی بالتخفیف بمعنی ارتفعت فالمراد شدّتها و کثرتها.

ص: 120

نبرد با آنان هیج جای شک و تردیدی نداشت.

فرموده امام علیه السلام: «فأنا فقأت» گفته می­شود: «فقأت العین» یعنی چشم را شکافتم یا آن را با پیه آن بیرون آوردم، یا بدین معنا که انگشت را در چشم کردم. «فقأ عین الفتنۀ» یعنی: فوران فتنه را در هم شکست. و حذف مضاف - یعنی عین أهلها - بعید است. جرئت نداشتن دیگران برای خاموش کردن فتنه به این دلیل بود که مردم از جنگیدن با اهل قبله هراس داشتند و می­گفتند: چگونه با کسانی که مانند ما اذان می­گویند و همچون ما نماز می­گزارند، بجنگیم؟

«الغیهب» یعنی: ظلمت و موج زدن و فراگیری آن که به دریا تشبیه شده است. «الکلَب» بیماری است که انسان با گاز گرفتن سگ بدان دچار می­شود و به معنای تشنگی نیز است. و مقصود از آن شرّ و آزارِ فتنه است.

«الفئۀ» یعنی طایفه و گروه. که از این لفظ مفرد ندارد «ناعقها» یعنی: دعوت کننده بدان یا به سوی آن. «المناخ» - با ضمه میم - مکان خوابانیدن شتر است. «الرکاب» شترانی که بر آن سوار شوند. «الواحدۀ» : راحله و رحل - با فتحه - هر چیزی است که برای سفر آماده می­شود. «حططت الرحل» یعنی او را از شتر پایین آوردم. «المحطّ» اسم مکان است. و گفته شده: این کلمه و «مناخ» مصدراند. «الکریهۀ» یعنی: بلای سخت. و «کرائه الامور»: مصیبت­هایی است که جان­ها از آن بیزارند. «الحوازب» جمع حازب به معنای کار سخت است. و «حزبه امر» یعنی: کار بر او سخت شد و او را به سختی انداخت. «الخطب» - با فتحه - یعنی: وضعیت و کاری که مخاطبه در آن رخ می­دهد. «الاطراق» یعنی: سکوت. سکوت و سر به زیر افکندن شخص پرسشگر به خاطر سختی کار بر اوست تا جایی که او را از پرسیدن بهت زده کرده و سرگردان می­ماند که چگونه بپرسد. و «الفشل» یعنی: ترس و سستی.

فرموده امام علیه السلام: «و ذلک» یعنی: پستی و سربه زیر افکندن و شکست. و «قلّصت» با تشدید یعنی: جمع شد و به هم پیوست. و جنگ هرگاه در مکان واحدی باشد، سخت­تر و شدیدتر خواهد بود و تشدید در این کلمه برای مبالغه است. و با تخفیف به معنای: بالا رفت، است. پس مقصود، سختی و کثرت جنگ است.

ص: 120

و یقال: [هی] بالتشدید بمعنی استمرّت فی المضیّ. و یقال: قلص قمیصه فقلّص تقلیصا: أی شمّر. لازم [و] متعدّ.

و فی بعض النسخ: «قلصت حربکم عن ساق» بدون کلمة «شمّرت».

و یروی «إذا قلصت عن حربکم» بالتخفیف: أی إذا انکشفت کرائه الأمور و حوازب الخطوب عن حربکم.

و «شمّرت عن ساق»: أی کشفت عن شدّة و مشقّة کما قیل فی قوله تعالی: «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ» [٤٢ / القلم: ٦٨] و قیل: کشف الساق مثل فی اشتداد الأمر و صعوبة الخطب. و أصله تشمیر المخدّرات عن سوقهنّ فی الهرب.

و قیل: یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ: أی عن أصل الأمر و حقیقته بحیث یصیر عیانا. و یحتمل أن یکون الغرض تشبیه الحرب بالمجدّ فی أمر، فإنّ الإنسان إذا جدّ فی السعی شمّر عن ساقه و رفع ثوبه لئلّا یمنعه.

و استطالة الأیّام: عدّها طویلة. و یوم البؤس و الشدّة یطول علی الإنسان.

و لعلّ المراد ببقیّة الأبرار، أولادهم و إن لم یکونوا أبرارا فی أنفسهم، إن کان [الکلام] إشارة إلی دولة بنی العباس. و الأظهر أنّه [علیه السلام] أراد القائم علیه السلام.

قوله علیه السلام: «شبهت» علی المعلوم: أی جعلت نفسها أو الأمور الباطلة شبیهة بالحقّ. أو علی [بناء] المجهول أی أشکل أمرها و التبس علی الناس.

قوله علیه السلام: «نبهت»: أی أیقظت القوم من النوم، و أظهرت بطلانها علیهم.

«ینکرن»: أی لا یعرف حالهنّ. و حام الطائر حول الماء: إذا طاف و دار

ص: 121

گفته می­شود: این کلمه با تشدید یعنی: راه رفتن را ادامه داد. و گفته می­شود: «قلص قمیصه فقلص نقلیصاً» یعنی: پیراهن را بالا کشید. که هم به صورت لازم و هم به صورت متعدی می­آید. و در برخی نسخه­ها «قلصت حربکم عن ساق» آمده و «شمّرت» ذکر نشده است. و با تخفیف به صورت «اذا قلصت عن حربکم» ذکر شده است، یعنی: «اذا انکشف کرائه الامور و حوازب الخطوب عن حربکم» یعنی: زمانی که نگرانی­ها و مشکلات بزرگ از جنگ شما زدوده شد.

«شمّرت عن ساق» یعنی: سختی و مشقت پدیدار شود همانطور که در فرموده خداوند متعال آمده است: «یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ»(1) {روزی که کار، زار [و رهایی دشوار] شود.} و گفته شده: «کشف الساق» مثلی برای سختی کار و دشوار شدن مصیبت است. و اصل آن از «تشمیر المخدرات عن سوقهن فی الهرب» یعنی: بالا گرفتن زنان دامن لباسشان را هنگام فرار کردن است.

و گفته شده: «یکشف عن ساق» یعنی از اصل و حقیقت کار پرده برداشت به گونه­ای که آشکار گردید. و ممکن است هدف، تشبیه جنگ به کسی باشد که در کار جدی و کوشا است. چرا که انسان هرگاه در تلاش، جدی باشد ساقش را بالا می­زند و پیراهنش را بالا برده تا مانع کارش نشود. «استطالۀ الایام» یعنی: طولانی شمردن روزگار. و روز سختی برای انسان طولانی به نظر می­رسد .

و شاید مقصود از «بقیۀ الابرار» فرزندان آنان باشد هر چند که در ذات خود نیکوکار نباشند، اگر کلام امام به دولت بنی عباس اشاره داشته باشد. و آشکارتر این است که مقصود ایشان، امام قائم علیه السلام باشد.

فرموده امام علیه السلام « شبهت » با صیغه معلوم، یعنی: خود یا امور باطل را شبیه به حقّ می­کند. یا با صیغه مجهول یعنی: آن کار پیچیده شد و بر مردم مبهم و مشکل شد. «نبهت» یعنی: مردم از خواب بیدار شدند و بطلانش بر آنان آشکار گردید. «ینکرن» یعنی وضعیت آن­ها شناخته شده نیست. «حام الطائر حول الماء» هرگاه پرنده در در اطراف آب بچرخد

ص: 121

لینزل علیه.

و [قوله علیه السلام: ] «حوم الریاح» أی کحومها.

و الخطّة بالضّم-: شبه القصّة و الأمر و الخطب. و عموم خطّة تلک البلیّة لکونها رئاسة عامّة و سلطنة شاملة. و خصوص البلیّة لکون حظّ أهل البیت علیهم السلام و شیعتهم منها أوفر.

و إصابة البلاء من أبصر فیها، لحزن المبصر من مشاهدة أفعالهم الشنیعة، و قصدهم إیّاه بأنواع الأذی بخلاف الجاهل المنقاد لهم.

و یطلق الرب علی المالک و السیّد و المدبّر و المربّی و المنعم.

و الباب: الناقة المسنّة. و الضروس: السیّئة الخلق تعضّ حالبها. و عذم الفرس کضرب إذا أکل بجفاء أو عضّ. و خبط البعیر إذا ضرب بیده الأرض شدیدا. و الزبن: الدفع. و زبنت الناقة إذا ضربت بثفنات رجلها عند الحلب. و الدّرّ: اللّبن. و یقال لکلّ خیر علی التوسّع.

قوله علیه السلام: «لا یزالون بکم»: أی لا یزالون یؤذونکم بأنواع الأذی حتّی لا یبقی منکم إلّا من ینفعهم فی مقاصدهم، أو لا یضرّهم بإنکار المنکرات علیهم. و الضائر: المضرّ. و الانتصار: الانتقام. و الصاحب: التابع.

و المستصحب: المتبوع. و الغرض إمّا نفی إمکان الانتصار، أو إثبات انتصار الأذلّاء و المقهورین، کالغیبة و الذمّ مع الأمن من الوصول إلی المغتاب.

و الشوهاء: القبیحة. و المخشیة: المخوّفة. و الجاهلیة: الحالة التی کانت العرب علیها قبل الإسلام.

و المنجاة: موضع النجاة. و الغرض خلاصهم من لحوق الآثام و المتابعة فی الدعوة إلی الباطل، لا الخلاص من الأذیّة. و الأدیم: الجلد. و وجه الشبه انکشاف الجلد عمّا تحته من اللّحم.

ص: 122

تا بر آن فرود آید. «حوم الریاح» یعنی: مانند گردش بادها. «الخُطۀ» - با ضمه - مانند قصه و کار و مشکل بزرگ است. و فراگیری کار این بلا و مصیبت از این جهت است که آن، ریاست عامّ و سلطنت فراگیر است. و مختص شدن بلا و مصیبت از این جهت است که سهم اهل بیت علیهم السلام و پیروانشان از آن بیشتر است. «أصابۀ البلاء من أبصر فیها» به خاطر غم و اندوه کسی است که آن را درک می­کند، چرا که او کارهای زشت و ناپسند آنان را مشاهده می­کند و متوجه می­شود که آنان با انواع آزار و اذیت قصد جان او را می­کنند، بر خلاف شخص نادانی که از آنان فرمان می­برد.

و کلمه «الربّ» بر مالک و سرور و مدبّر و مربّی و نعمت­دهنده اطلاق می­شود. «الناب» شتر پیر است. و «الضروس» شتر بداخلاقی است که دوشنده شیر را گاز می­گیرد. «عذم الفرس» - بر وزن ضرب - هرگاه اسب با روی­گردانی بخورد یا گاز بگیرد. «خبط البعیر» هرگاه شتر با دستانش به شدت بر زمین ضربه بزند. «الزبن» یعنی: راندن. و «زبنت الناقۀ» هرگاه ماده شتر در هنگام دوشیدن با پینه پاهایش ضربه بزند. «الدّرّ» یعنی: شیر. و بنا بر توسّع و شمول معنایی به هر نوع خیر و خوبی اطلاق می­شود.

«لا یزالون بکم» یعنی: پیوسته با انواع آزار و اذیت شما را آزار می­دهند تا جایی که کسی از شما باقی نمی­ماند مگر کسانی که در مقاصدشان آنان را سود برسانند، یا با منع کردن و انکار کارهای زشت و ناپسند، به آنان آسیب نمی­رسانند. «الضائر» یعنی: ضرر رسان. «الانتصار» یعنی: انتقام. «الصاحب» یعنی: پیرو .

«المستصحب» یعنی: پیشوا. و مقصود از آن یا نفی امکان انتقام گرفتن، یا اثبات انتقام گرفتن انسان­های ذلیل و مغلوب است، مانند غیبت و نکوهش با اطمینان از اینکه غیبت به شخصی که از او غیبت شده، نمی­رسد. «الشوهاء» به معنای زشت و ناپسند است. «المخشیۀ» یعنی: ترسناک. «الجاهلیۀ» وضعیتی که عرب­ها، پیش از ظهور اسلام در آن به سر می­بردند.

«المنجاۀ» محل نجات است. و مقصود از این عبارت: رهایی آنان از گناه کردن و پیگیری برای دعوت به باطل است، نه رهایی از آزار و اذیت. «الأدیم» یعنی: پوست. و وجه شبه این است که پوست، گوشتی را که در زیر آن قرار دارد، آشکار می­کند.

ص: 122

و یحتمل أن یکون المراد بالأدیم، الجلد الذی یلفّ الإنسان فیه للتّعذیب؛ لأنّه یضغطه شدیدا إذا جفّ و فی تفریجه راحة.

و یسومهم: أی یکلّفهم و یلزمهم. و الخسف: النقصان و الذلّ و الهوان.

و المصبّرة: الممزوجة بالصبر المرّ. و قیل: أی المملوءة إلی أصبارها، أی جوانبها.

و الحلس بالکسر-: کساء رقیق یکسی علی ظهر البعیر تحت البرذعة.

و أحلس البعیر: ألبسه الحلس.

و یحتمل أن یکون من الحلس الذی یبسط تحت حرّ الثیاب، إشعارا بأنّهم فی بیوتهم أیضا خائفون.

و هو إشارة إلی ظهور دولة بنی العبّاس. و الجزور: الناقة التی تجزر.

قوله علیه السلام: «ما أطلب الیوم بعضه»: أی الطاعة و الانقیاد، أی یتمنّون أن یرونی فیطیعونی إطاعة کاملة، و قد رضیت منهم الیوم بأن یطیعونی إطاعة ناقصة فلم یقبلوا.

و قد روی فی [کتب] السّیر: أنّ مروان بن محمّد و هو آخر ملوک بنی أمیّة، قال یوم الزاب لمّا شاهد عبد اللّه بن محمد بن علی بن عبد اللّه بن العبّاس بإزائه فی صفّ خراسان-: لوددت أنّ علیّ بن أبی طالب تحت هذه الرایة بدلا من هذا الفتی.

و یحتمل أن یکون التمنّی عند قیام القائم علیه السلام.

احتمال دارد مقصود از «الأدیم» پوستی باشد که انسان را برای شکنجه در آن می­پیچند زیرا هرگاه خشک شود، زیاد به او فشار می­آورد و رها شدن او سبب راحتی است. «یسومهم» یعنی: آنان را مکلف و ملزم می­کند. «الخسف» به معنای نقصان و خواری و حقارت است. «المصبّرۀ» یعنی آمیخته با صبری تلخ. و گفته شده به معنای «المملوءۀ الی أصبارها» یعنی تا اطراف و کناره­های آن پر شد.

«الحلس» - با کسره - پارچه نازکی است که بر پشت شتر در زیر پالان می­اندازند. «احلس البعیر» یعنی حلس را بر شتر انداخت. احتمال دارد از «الحلس» به معنای لباسی باشد که در زیر لباس گرم می­پوشند تا از این امر آگاه کند که آنان در خانه­هایشان نیز می­ترسند. و آن به ظهور دولت بنی عباس اشاره دارد. «الجزور» شتری است که قربانی می­شود.

در فرموده امام علیه السلام: «ما اطلب الیوم بعضه» مقصود اطاعت و فرمانبرداری است، یعنی: آرزو می­کنند که ای کاش مرا می­دیدند و به نحو کامل و شایسته از من فرمان می­بردند. حال آنکه من امروز راضی هستم که آنان به صورت ناقص از من فرمان ببرند، آن­ها برای اطاعت پیش نیامدند. در کتاب­های سیره روایت شده است: مروان بن محمد که آخرین پادشاه بنی امیه بود در روز زاب - زمانی که عبدالله بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس را در لباسش در صفوف خراسان دید - گفت: ای کاش علی بن ابی طالب به جای این جوان پیشاپیش این پرچم بود. و احتمال دارد این تمنی و آرزو در هنگام قیام قائم علیه السلام باشد .

روایت952.

نهج البلاغه: از سخنان امام علیه السلام:

نه اموال خود را در راه خدایی که آن مال ها را روزی شما کرد می بخشید، نه جان ها را در راه خدای جان آفرین به خطر می افکنید! دوست دارید مردم برای خدا شما را گرامی دارند امّا خودتان مردم را در راه خدا گرامی نمی دارید! از فرود آمدن در خانه های

ص: 123

مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ، وَ انْقِطَاعِکُمْ عَنْ أَوْصَلِ إِخْوَانِکُمْ.

گذشتگان عبرت گیرید، و از جدایی با نزدیک ترین برادران و دوستان پند پذیرید.(1)

توضیح

منصوب آمدن «أموال» در فرموده ایشان با تقدیر گرفتن فعل مقدری است که «بذلتموها» بر آن دلالت دارد و «أنفس» نیز همین­گونه است. «خاطر فلان بنفسه و بماله» یعنی جان و مال خویش را به خطر انداخت. «تکرمون بالله» یعنی: مردم شما را از این جهت که اهل طاعت و بندگی هستید، بزرگ می­دارند. «و لا تکرمون الله» یعنی: شما در نیکی کردن به بندگان، یا در اجرای احکام خداوند در میان مردم، از خداوند اطاعت نمی­کنید.

روایت953.

نهج البلاغه: از خطبه های آن حضرت است از نوف بکالی روایت شده

که امیر المؤمنین علیه السّلام این خطبه را در کوفه برای ما بیان فرمود، و به وقت ایراد خطبه به روی سنگی که آن را جعده فرزند هبیره مخزومی نصب کرد ایستاده بود، و جبّه ای از پشم بر تن داشت، و بند شمشیر و کفش پایش از لیف درخت خرما بود، و پیشانی مبارکش از سجده مانند پینه زانوی شتر می نمود، و بدین گونه آغاز سخن فرمود:

حمد خدای را که بازگشت خلق و عواقب امر به اوست، او را بر احسان عظیم، و برهان روشن و فراوانی فضل و نعمتش حمد می کنیم، حمدی که حقّش را بجای آورد، و شکرش را ادا نماید، و نزدیک کننده به ثوابش، و موجب حسن مزید نعمتش باشد. و از او طلب یاری می نماییم یاری کسی که فضلش را امیدوار، و بهره اش را آرزومند، به دفعش از بلا مطمئن، و عطایش را معترف، و مطیع او به کردار و گفتار است. و ایمان می آوریم به او ایمان کسی که با حالت یقین به او امید دارد، و با حال ایمان به او روی آورده، مقرّانه در برابر او خاشع شده، و با اعتقاد به یگانگی او برایش اخلاص ورزیده، و با تمجید او بزرگش شمرده، و با رغبت و کوشش به او پناه آورده است.

آن خدای پاک زاده نشده تا در عزّت شریکش شوند، و نزاده تا چون بمیرد ارثی گذارد، وقت و زمان بر او پیشی نجسته، و زیادت و نقصانی به او راه نیافته، بلکه به آنچه از نشانه های تدبیر استوارش، و قضای محکمش به

ص: 124

أَرَانَا مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِیرِ الْمُتْقَنِ وَ الْقَضَاءِ الْمُبْرَمِ.

فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتٍ بِلَا عَمَدٍ، قَائِمَاتٍ بِلَا سَنَدٍ، دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَ طَائِعَاتٍ مُذْعِنَاتٍ غَیْرَ مُتَلَکِّئَاتٍ وَ لَا مُبْطِئَاتٍ، وَ لَوْ لَا إِقْرَارُهُنَّ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ إِذْعَانُهُنَّ بِالطَّوَاعِیَةِ، لَمَا جَعَلَهُنَّ مَوْضِعاً لِعَرْشِهِ وَ لَا مَسْکَناً لِمَلَائِکَتِهِ وَ لَا مَصْعَداً لِلْکَلِمِ الطَّیِّبِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِنْ خَلْقِهِ.

جَعَلَ نُجُومَهَا أَعْلَاماً یَسْتَدِلُّ بِهِ الْحَیْرَانُ فِی مُخْتَلِفِ فِجَاجِ الْأَقْطَارِ.

لَمْ یَمْنَعْ ضَوْءَ نُورِهَا ادْلِهْمَامُ سُجُفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ، وَ لَا اسْتَطَاعَتْ جَلَابِیبُ سَوَادِ الْحَنَادِسِ أَنْ تَرُدَّ مَا شَاعَ فِی السَّمَاوَاتِ مِنْ تَلَأْلُؤِ نُورِ الْقَمَرِ.

فَسُبْحَانَ مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ سَوَادُ غَسَقٍ دَاجٍ، وَ لَا لَیْلٍ سَاجٍ فِی بِقَاعِ الْأَرَضِینَ الْمُتَطَأْطِئَاتِ، وَ لَا فِی یَفَاعِ السُّفْعِ الْمُتَجَاوِرَاتِ، وَ مَا یَتَجَلْجَلُ بِهِ الرَّعْدُ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ، وَ مَا تَلَاشَتْ عَنْهُ بُرُوقُ الْغَمَامِ، وَ مَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ تُزِیلُهَا عَنْ مَسْقَطِهَا عَوَاصِفُ الْأَنْوَاءِ، وَ انْهِطَالُ السَّمَاءِ.

وَ یَعْلَمُ مَسْقَطَ الْقَطْرَةِ وَ مَقَرَّهَا، وَ مَسْحَبَ الذَّرَّةِ وَ مَجَرَّهَا، وَ مَا یَکْفِی الْبَعُوضَةَ مِنْ قُوتِهَا، وَ مَا تَحْمِلُ الْأُنْثَی فِی بَطْنِهَا.

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْکَائِنِ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ کُرْسِیٌّ أَوْ عَرْشٌ أَوْ سَمَاءٌ أَوْ أَرْضٌ أَوْ جَانٌّ أَوْ إِنْسٌ. لَا یُدْرَکُ بِوَهْمٍ، وَ لَا یُقَدَّرُ بِفَهْمٍ، وَ لَا یَشْغَلُهُ سَائِلٌ، وَ لَا یَنْقُصُهُ نَائِلٌ، وَ لَا یَنْظُرُ بِعَیْنٍ، وَ لَا یُحَدُّ بِأَیْنٍ، وَ لَا یُوصَفُ بِالْأَزْوَاجِ، وَ لَا یَخْلُقُ بِعِلَاجٍ، وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ، وَ لَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ، الَّذِی کَلَّمَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ أَرَاهُ مِنْ آیَاتِهِ عَظِیماً، بِلَا جَوَارِحَ وَ لَا أَدَوَاتٍ، وَ لَا نُطْقٍ وَ لَا لَهَوَاتٍ.

بَلْ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً أَیُّهَا الْمُتَکَلِّفُ لِوَصْفِ رَبِّکَ! فَصِفْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ جُنُودَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ، فِی حُجُرَاتِ الْقُدُسِ مُرْجَحِنِّینَ، مُتَوَلِّهَةً عُقُولُهُمْ أَنْ یَحُدُّوا أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ.

ص: 125

ما نموده بر عقول آشکار شده است. از شواهد آفرینش او خلقت آسمانهاست که بدون ستون برجا و بدون تکیه گاه بر پاست، آنها را به طاعت خود دعوت فرمود و آنها مطیع و با اقرار، بدون درنگ و تأخیر پاسخ دادند، و اگر اقرار آسمانها به ربوبیّت و اعترافشان به طاعت نبود آنها را موضع عرش، و جایگاه فرشتگان، و محل بالا رفتن گفتار نیکو و کردار شایسته بندگانش قرار نمی داد.

ستارگان را نشانه هایی قرار داد تا روندگان سرگشته در نقاط آمد و شد اقطار زمین به آنها راه جویند. سیاهی پرده شب مانع نور افشانی اختران نگردد، و چادر سیاه شب قدرت بر طرف کردن درخشش ماه را که در آسمانها پخش است ندارد.

پاک است خدایی که سیاهی شبهای تار، و تاریکی شب آرام در زمینهای پست و قلّه کوههای تیره رنگ نزدیک به هم، و غرّشی که از رعد در افق آسمان بر می خیزد، و آنچه که در برق ابرها آشکار می شود، و برگی که از درخت می افتد و آن را بادهای تند - که با سقوط ستارگان می وزد - و باریدن باران از جای خود دور می کند از او پوشیده نیست، کجا افتادن و کجا قرار گرفتن هر قطره باران، و اینکه مورچه کوچک دانه را از کجا می کشد و به کجا می برد، و رزق پشه را چه چیزی کافی است، و هر ماده در شکمش چه باری دارد برای او معلوم است.

و حمد خدای را که پیش از آنکه کرسی یا عرش، یا آسمان یا زمین، یا جن یا انس موجود شود بوده. به اندیشه درک نگردد، و به فهم اندازه گیری نشود، درخواست کننده ای او را مشغول نگرداند، بخشش از او کم ننماید، با چشمی نمی بیند. محدود به مکان نگردد، به داشتن مثل و مانند وصف نشود، به کمک ابزار و اعضا نمی آفریند، به حواس در نمی آید، و با مردم مقایسه نمی گردد. خداوندی که با موسی سخن گفت، و از آیات عظیمه اش به او نمایاند ولی بدون اعضا و ابزاری که به کار گیرد، و بی توسط سخنی که از کام و زبان کوچک درآید.

ای که خود را در وصف پروردگارت به زحمت می اندازی، اگر راست می گویی جبرئیل و میکائیل و سپاه ملائکه مقرّب را که در حجرات قدس سر به زیر افکنده، و عقولشان از وصف بهترین آفرینندگان عاجز است وصف کن.

ص: 125

وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ بِالصِّفَاتِ ذَوُو الْهَیْئَاتِ وَ الْأَدَوَاتِ، وَ مَنْ یَنْقَضِی إِذَا بَلَغَ أَمَدَ حَدِّهِ بِالْفَنَاءِ.

فَلَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، أَضَاءَ بِنُورِهِ کُلَّ ظَلَامٍ، وَ أَظْلَمَ بِظُلْمَتِهِ کُلَّ نُورٍ.

أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی أَلْبَسَکُمُ الرِّیَاشَ، وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمُ الْمَعَاشَ، وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً یَجِدُ إِلَی الْبَقَاءِ سُلَّماً، أَوْ لِدَفْعِ الْمَوْتِ سَبِیلًا، لَکَانَ ذَلِکَ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ الَّذِی سُخِّرَ لَهُ مُلْکُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَعَ النُّبُوَّةِ، وَ عَظِیمِ الزُّلْفَةِ، فَلَمَّا اسْتَوْفَی طُعْمَتَهُ، وَ اسْتَکْمَلَ مُدَّتَهُ، رَمَتْهُ قِسِیُّ الْفَنَاءِ بِنِبَالِ الْمَوْتِ، وَ أَصْبَحَتِ الدِّیَارُ مِنْهُ خَالِیَةً، وَ الْمَسَاکِنُ مُعَطَّلَةً وَ وَرِثَهَا قَوْمٌ آخَرُونَ.

وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْقُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبْرَةً، أَیْنَ الْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ الْعَمَالِقَةِ؟ أَیْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ الْفَرَاعِنَةِ؟ أَیْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ الَّذِینَ قَتَلُوا النَّبِیِّینَ وَ أَطْفَئُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَحْیَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِینَ؟ أَیْنَ الَّذِینَ سَارُوا بِالْجُیُوشِ وَ هَزَمُوا الْأُلُوفَ وَ عَسْکَرُوا الْعَسَاکِرَ وَ مَدَّنُوا الْمَدَائِنَ؟! [و] منها: قد لبس للحکمة جنّتها، و أخذها بجمیع أدبها من الإقبال علیها، و المعرفة بها، و التّفرّغ لها، و هی عند نفسه ضالّته الّتی یطلبها، و حاجته الّتی یسأل عنها، فهو مغترب إذا اغترب الإسلام، و ضرب بعسیب ذنبه؛ و ألصق الأرض بجرانه بقیّة من بقایا حجّته، خلیفة من خلائف أنبیائه.

ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی قَدْ بَثَثْتُ لَکُمُ الْمَوَاعِظَ الَّتِی وَعَظَ بِهَا الْأَنْبِیَاءُ أُمَمَهُمْ، وَ أَدَّیْتُ إِلَیْکُمْ مَا أَدَّتِ الْأَوْصِیَاءُ إِلَی مَنْ بَعْدَهُمْ، وَ أَدَّبْتُکُمْ بِسَوْطِی فَلَمْ تَسْتَقِیمُوا، وَ حَدَوْتُکُمْ بِالزَّوَاجِرِ فَلَمْ تَسْتَوْثِقُوا، لِلَّهِ أَنْتُمْ أَ تَتَوَقَّعُونَ إِمَاماً غَیْرِی یَطَأُ بِکُمُ الطَّرِیقَ وَ یُرْشِدُکُمُ السَّبِیلَ؟! أَلَا إِنَّهُ قَدْ أَدْبَرَ مِنَ الدُّنْیَا مَا کَانَ مُقْبِلًا، وَ أَقْبَلَ مِنْهَا مَا کَانَ مُدْبِراً، وَ أَزْمَعَ التَّرْحَالَ عِبَادُ اللَّهِ الْأَخْیَارُ، وَ بَاعُوا قَلِیلًا مِنَ الدُّنْیَا لَا یَبْقَی بِکَثِیرٍ مِنَ الْآخِرَةِ لَا یَفْنَی.

ص: 126

آنانی را می توان به صفات شناخت که دارای اشکال و اعضا و مدّت و پایان و مرگ و نهایت اند. پس معبودی جز او نیست که به نورش هر ظلمتی را روشن ساخت، و به ظلمتش هر نوری را تاریک کرد.

بندگان خدا، شما را به رعایت تقوای الهی وصیت می کنم، خداوندی که شما را لباس پوشانید، و معاشتان را به فراوانی در اختیارتان گذاشت. اگر کسی برای جاوید ماندن در دنیا نردبانی می یافت، یا برای دفع مرگ راهی پیدا می کرد، هر آینه سلیمان بن داود بود، که سلطنت بر جنّ و انس را همراه با نبوت و منزلت عظیم قرب در اختیارش گذاشته بودند، ولی چون روزی مقدّرش را خورد، و مدّت عمرش را تمام کرد، کمانهای نیستی با تیرهای مرگ به کارش پایان داد، و شهرها از وجودش خالی، و خانه ها معطّل ماند، و همه مانده هایش را دیگران به ارث بردند. برای شما در نسلهای گذشته عبرت است. کجایند عمالقه و فرزندان عمالقه؟! کجایند فراعنه و فرزندان فراعنه؟! کجایند آنان که در شهرهای منطقه رس بودند و انبیاء را کشتند، و سنن فرستادگان حق را خاموش نمودند، و روش گردنکشان را زنده کردند؟ کجایند آنان که با لشگریان فراوان به راه افتادند، و هزاران نفر را فراری دادند، و سپاهیان گرد آوردند، و شهرها بنا کردند؟!

از این خطبه است:

زره حکمت و دانش در پوشید، و آن را به تمام آدابش از توجه و معرفت به آن، و فارغ نمودن دل برای آن فرا گرفت. حکمت نزد او گمشده ای است که در طلب آن است، و حاجتی است که در جستجوی آن است. از دیده پنهان است در آن زمانی که اسلام چون شتری خسته که دم بر زمین گذاشته و سینه بر آن نهاده دچار غربت است، او باقی مانده ای از حجج حق، و جانشینی از جانشینان انبیاء خداست. سپس فرمود: ای مردم، من به شما اندرزهایی دادم که انبیاء الهی امّتهای خود را به آن اندرز دادند، وظیفه خود را نسبت به شما آن چنان که جانشینان انبیا نسبت به مردمی که پس از آنان آمدند انجام دادند انجام دادم، شما را به تازیانه پندم ادب کردم مستقیم نشدید، و با انذارهای حق راندم به نظم نیامدید! شگفتا از شما، آیا امامی غیر از مرا توقع دارید که شما را به راه آورد، و در مسیر ارشاد قرار دهد؟! بدانید آنچه از دنیای به شما روی آورده بود روی گرداند، و هر آنچه روی گردانده بود روی آورد، بندگان خوب خدا آماده کوچند، کمِ دنیا را که ماندنی نیست به کثیرِ آخرت که از بین رفتنی نیست معامله کردند.

ص: 126

مَا ضَرَّ إِخْوَانَنَا الَّذِینَ سُفِکَتْ دِمَاؤُهُمْ وَ هُمْ بِصِفِّینَ أَنْ لَا یَکُونُوا الْیَوْمَ أَحْیَاءً یُسِیغُونَ الْغُصَصَ، وَ یَشْرَبُونَ الرَّنْقَ، قَدْ وَ اللَّهِ لَقُوا اللَّهَ فَوَفَّاهُمْ أُجُورَهُمْ، وَ أَحَلَّهُمْ دَارَ الْأَمْنِ بَعْدَ خَوْفِهِمْ.

أَیْنَ إِخْوَانِیَ الَّذِینَ رَکِبُوا الطَّرِیقَ وَ مَضَوْا عَلَی الْحَقِّ؟ أَیْنَ عَمَّارٌ؟ وَ أَیْنَ ابْنُ التَّیِّهَانِ؟ وَ أَیْنَ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ؟ وَ أَیْنَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ إِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ تَعَاقَدُوا عَلَی الْمَنِیَّةِ، وَ أُبْرِدَ بِرُءُوسِهِمْ إِلَی الْفَجَرَةِ؟

قَالَ [نَوْفٌ: ] ثُمَّ ضَرَبَ یَدَهُ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ أَطَالَ الْبُکَاءَ، ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

أَوِّهْ عَلَی إِخْوَانِیَ الَّذِینَ تَلَوُا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ! وَ تَدَبَّرُوا الْفَرْضَ فَأَقَامُوهُ! وَ أَحْیَوُا السُّنَّةَ وَ أَمَاتُوا الْبِدْعَةَ، دُعُوا لِلْجِهَادِ فَأَجَابُوا، وَ وَثِقُوا بِالْقَائِدِ فَاتَّبَعُوا!.

ثُمَّ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ.

الْجِهَادَ الْجِهَادَ عِبَادَ اللَّهِ! أَلَا وَ إِنِّی مُعَسْکِرٌ فِی یَومِی هَذَا، فَمَنْ أَرَادَ الرَّوَاحَ إِلَی اللَّهِ فَلْیَخْرُجْ [فَلْیَبْرَحْ «خ»].

قَالَ نَوْفٌ: وَ عَقَدَ لِلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ، وَ لِقَیْسِ بْنِ سَعْدٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ، وَ لِأَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ [فِی] عَشَرَةِ آلَافٍ، وَ لِغَیْرِهِمْ عَلَی أَعْدَادٍ أُخَرَ، وَ هُوَ یُرِیدُ الرَّجْعَةَ إِلَی صِفِّینَ، فَمَا دَارَتِ الْجُمُعَةُ حَتَّی ضَرَبَهُ الْمَلْعُونُ ابْنُ مُلْجَمٍ، لَعَنَهُ اللَّهُ، فَتَرَاجَعَتِ الْعَسَاکِرُ. فَکُنَّا کَأَغْنَامٍ فَقَدَتْ رَاعِیَهَا، تَخْتَطِفُهَا الذِّئَابُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ.

برادران ما که در صفّین خونشان ریخته شد از اینکه امروز در دنیا نیستند چه زیانی بردند؟ نیستند تا لقمه گلوگیر بخورند، و آب تیره ناگوار بنوشند. به خدا سوگند حق را ملاقات کردند و خداوند هم اجرشان را کامل و تمام عنایت فرمود، و آنان را از پس بیم در جایگاه امن جای داد. کجایند آن برادرانم که راه را به حقیقت طی کردند، و بر اساس حق از دنیا گذشتند؟ عمّار، ابن تیهان و ذو الشهادتین کجا هستند؟ و کجایند نظیران آنان از برادرانشان که بر جانبازی پیمان بستند، و سرهای پاکشان برای تبهکاران فرستاده شد؟!

نوف گفت: در این وقت دست به محاسن خود برد و زمانی طولانی اشک ریخت، سپس فرمود:

آه بر آن برادرانم که قرآن را تلاوت کرده آن را استوار داشتند، و واجبات را اندیشه نموده بر پا کردند، سنّت را زنده نمودند، و بدعت را میراندند، به جهاد دعوت شدند اجابت کردند، به پیشوا اعتماد نموده تابعش شدند. آن گاه به آواز بلند فریاد زد:

جهاد! جهاد! ای بندگان خدا، بدانید امروز لشگر را می آرایم، و هر که اراده رفتن به سوی حق را دارد بیرون آید.

نوف گفت: پس از آن برای حسین علیه السّلام ده هزار نفر، و برای قیس بن سعد (رحمه اللّه) ده هزار نفر، و برای ابو ایّوب انصاری ده هزار نفر، و برای غیر اینان شماری دیگر نیرو قرار داد، و اراده جدّی برای بازگشت به جبهه صفین داشت، ولی هنوز روز جمعه نرسیده که ابن ملجم ملعون بر آن انسان بی همتا ضربت زد، نیروها برگشتند، و ما چون گوسپندانی بودیم که شبان خود را از دست داده و از هر طرف گرگها آنان را بربایند!(1)

توضیح

شرح ابتدای خطبه در کتاب توحید بیان شد. و ابن اثیر در کتاب النهایۀ گوید: «الریاش و الریش» قسمتی از لباس که آشکار شود. و گفته شده: «الریاش» جمع کلمه «الریش» است که به معنای فراخی زندگی، و معاش زندگانی و مال و دارایی است.

«أسبغ» یعنی: کامل و گسترده شد. «المعاش و المعیشۀ» کسب انسان

ص: 127

یعیش به. و السلّم کسکّر-: ما یرتقی علیه. و استعمل هنا فی الوسیلة.

و کون النّبوّة و الزّلفة أی القرب و المنزلة من الوسائل إلی البقاء، لاستجابة الدعاء معهما، فهما مظنّتان للتوصّل إلی البقاء فی الباطن، کما أنّ السلطنة الکاملة مظنّة لأن تکون وسیلة إلیه فی الظّاهر. و الطعمة: الرزق المقدّر.

و القسیّ: جمع القوس. و النبل: السهّام العربیّة، لا واحد من لفظها.

و قال ابن أبی الحدید: نبال الموت أسبابه. و الإضافة البیانیة للمبالغة بعیدة.

و العمالقة: أولاد عملیق أو عملاق بن لاوذ بن إرم بن سام بن نوح.

و الفراعنة: ملوک مصر. و قد مضی ذکر أصحاب الرّسّ.

و عسکروا [العساکر]: أی جمعوها. و مدّنوا المدائن: أی بنوها.

قوله علیه السّلام: «قد لبس للحکمة جنّتها»: إشارة إلی القائم علیه السلام کما ذکره ابن أبی الحدید نقلا عن الإمامیّة. و «التفرّغ لها»: أی عن العلائق و الشواغل.

قوله علیه السلام: «ضالّته»: إشارة إلی

قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «الحکمة ضالّة المؤمن».

قوله علیه السلام: «فهو مغترب»: أی هذا الشخص یخفی نفسه و یخملها إذا ظهر الفسق و الجور و اغترب الإسلام باغتراب العدل و الصلاح، و هو إشارة إلی غیبة القائم علیه السلام.

و قال [ابن الأثیر] فی [مادّة «ذنب» من کتاب] النهایة:

فی حدیث علیّ علیه السلام: أنّه ذکر فتنة فقال: «إذا کان ذلک ضرب یعسوب الدین بذنبه» (1).

ص: 128

که به وسیله آن زندگی می­کند. و «السلّم» - بر وزن سکّر - آنچه که به وسیله آن بالا می­روند و در اینجا به معنای وسیله استعمال شده است.

بودن نبوت و قرب به عنوان وسیله­های بقا و ماندگاری، از این جهت است که دعا با آن دو اجابت می­شود. پس آن دو مظنّه و جایگاهی برای رسیدن به بقاء در باطن است همانطور که سلطنت کامل، مظنّه و جایگاهی است تا در ظاهر وسیله­ای برای رسیدن به بقا باشد. «الطعمۀ» یعنی: روزی مقدر شده. «القسیّ» جمع «القوس» به معنای کمان است. و «النبل» تیرهای عربی است که از این لفظ مفرد ندارد.

ابن ابی الحدید گوید: «نبال الموت» یعنی: اسباب مرگ. و اینکه اضافه بیانی برای مبالغه باشد، بعید می­نماید.

«العمالقۀ» فرزندان عملیق یا عملاق بن لاوذ بن ارم بن سام بن نوح هستند. و «الفراعنۀ» پادشاهان مصر بودند. و پیش­تر درباره اصحاب رسّ مطالبی بیان شد. «عسکروا العساکر» یعنی: لشکرها را گرد آورد و «مدّنوا المدائن» یعنی: شهرها را برپا کردند.

فرموده امام علیه السلام: «قد لبس للحکمۀ جنّتها» اشاره به امام قائم علیه السلام دارد همانطور که ابن ابی الحدید به نقل از شیعه امامیه آن را ذکر کرده است. و «التفرّغ لها» یعنی: دست کشیدن از رابطه­ها و سرگرمی­ها. «ضالّته» اشاره به فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله دارد که فرمود: «الحکمۀ ضالۀ المؤمن» یعنی: حکمت گمشده مؤمن است. فرموده امام علیه السلام: «فهو مغترب» یعنی: این شخص، خود را پنهان می­کند و چون فساد و ستم ظاهر شود، خود را گمنام می­کند، و غربت اسلام با پنهان شدن عدالت و درستی است. و آن اشاره به غیبت قائم علیه السلام دارد.

ابن اثیر در کتاب النهایۀ در ماده کلمه «ذنب» در حدیث علی علیه السلام گفته است: ایشان فتنه­ای را ذکر کرده­ و گوید: «اذا کان ذلک ضرب یعسوب الدین بذنبه» (چون آنگونه شود پیشوای دین قیام کند)

ص: 128

أی فارق أهل الفتنة و ضرب فی الأرض ذاهبا فی أهل دینه و أتباعه الذین یتّبعونه علی رأیه و هم الأذناب.

و قال الزمخشری: الضرب بالذنب هاهنا مثل للإقامة و الثبات، یعنی یثبت هو و من یتبعه علی الدین.

و قال الفیروزآبادی: العسیب: عظم الذنب أو منبت الشعر منه، و البعیر إذا أعیا و تأذّی ضرب بعسیب ذنبه.

و إلصاق الأرض بجرانه کنایة عن ضعف الإسلام و قلّة نفعه، فإنّ البعیر أقلّ ما یکون نفعه حال بروکه. و جران البعیر: صدره أو مقدّم عنقه. و بثّ الخبر:

نشره. و الحداء: سوق الإبل و الغناء لها.

[قوله علیه السلام: ] «و استوثقوا»: استجمعوا و انضموا. و «الزواجر»:

النواهی و الإیعادات. «یطأ بکم الطریق»: أی یذهب بکم فی سبیل الحقّ.

قوله علیه السلام: «ما کان مقبلا»: أی الهدی و الرشاد الذی کان فی أیّام الرسول صلّی اللّه علیه و آله، أو فی أیّام خلافته علیه السلام، فیکون إشارة إلی قرب ارتحاله علیه السلام من دار الفناء.

و [المراد من قوله: ] «ما کان مدبرا»: الضلال و الفساد. و «أزمع الأمر»:

أی عزم علیه. و الترحال بالفتح: مبالغة فی الرحلة.

و کلمة «ما» فی [قوله علیه السلام: ] «ما ضرّ»: نافیة، و یحتمل الاستفهام [أیضا] علی الإنکار. و الفاعل [هو قوله: ] «أن لا یکونوا».

و إساغة الغصص هنا کنایة عن کثرة الآلام و مشاهدة المنکرات، بحیث صار تجرّع الغصص عادة لهم، أو عن الرضا بقضاء اللّه. و الغصّة: ما یعترض فی الحلق. و الرنق بالفتح و التحریک-: الکدر من الماء.

ص: 129

یعنی: خود را از اهل فتنه جدا کند و در زمین به حرکت در آید و به سوی اهل دین خود و پیروانش که از دیدگاه او پیروی می­کنند، می­رود و آنان دنباله­رو او هستند. زمخشری گوید: «الضرب بالذنب» در اینجا مثلی است که برای اقامت و ثبات به کار می­رود، یعنی: او و پیروانش بر دین ثابت قدم می­مانند.

فیروزآبادی گوید: «العسیب» استخوان دُم یا قسمتی از دُم است که مو بر آن می­روید. و شتر هرگاه خسته می­شود و آزار می­بیند، عسیب دُمش را به حرکت در می­آورد.

«الصاق الارض بجرانه» (چسباندن گردن به زمین) کنایه از ضعف اسلام و اندک شدن نفع و فایده آن است. زیرا شتر در هنگام فرو خوابیدن کمترین نفع و بهره را دارد. و «جران البعیر» یعنی: سینه یا جلوی گردن شتر. «بثّ الخبر» یعنی: پخش شدن خبر. «الحداء» راندن شتر و آوازخوانی برای آن است. فرموده امام علیه السلام: «و استوثقوا» یعنی گرد هم آیید و به هم بپیوندید. و «الزواجر» یعنی: نواهی و تهدیدها است. «یطأ بکم الطریق» یعنی: شما را به سمت حق می­برد.

«ما کان مقبلاً» یعنی: هدایت و راهنمایی­ای که در روزگار رسول خدا صلی الله علیه و آله یا در زمان خلافت امام علیه السلام بود که اشاره به نزدیک بودن ارتحال ایشان از دار فانی دارد. مقصود از فرموده ایشان «ما کان مدبراً» گمراهی و تباهی. و «أزمع الأمر» یعنی: بر انجام کار تصمیم گرفت. و «الترحال» با فتحه حاء مبالغه در رحلت است. لفظ «ما» در «ما ضرّ» مای نافیه است و حمل بر استفهام انکاری نیز می­شود. و فاعل، «أن لا یکونوا» است .

«اساغۀ الغصص» دردهای زیاد و مشاهده منکرات است به نحوی که جرعه جرعه نوشیدن غصه­ها، عادتی برای آنان شده است، یا اینکه به قضا و قدر الهی راضی شدند. و «الغصۀ» چیزی است که در گلو گیر کند. و «الرنق» - با فتحه و حرکت حروف آن - آب کدر است. ص: 129

و عمار هو ابن یاسر المعروف و قد مرّ فضله. و ابن التّیّهان بالیاء المنقوطة باثنتین تحتها، المشدّدة المکسورة، و قبلها تاء منقوطة باثنتین فوقها، ذکره ابن أبی الحدید و جوّز فتح الیاء أیضا. و المضبوط فی أکثر النسخ بالیاء الساکنة و فتح التاء و کسرها معا.

و فی القاموس: و تیهان و تیّهان مشدّدة الیاء و یکسر، و هو أبو الهیثم و اسمه مالک.

و قال ابن أبی الحدید: الصحیح أنّه أدرک صفّین و شهدها مع علیّ علیه السلام ... و قیل: توفّی فی زمن الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و ذو الشهادتین هو خزیمة بن ثابت و قصته مشهورة، یکنّی أبا عمارة، شهد بدرا و ما بعدها من المشاهد، و شهد صفین مع علی علیه السلام، فلما قتل عمّار قاتل حتّی قتل.

قوله علیه السلام: «تعاقدوا»: أی جعلوا الموت بینهم عقدا. أو تابعوا علی الموت و روی: «تعاهدوا». «و أبرد برءوسهم» [مأخوذ] من البرید: أی أرسل للبشارة بها. و «الفجرة»: أمراء عسکر الشام. و «أوه» ساکنة الواو مکسورة الهاء: کلمة شکوی و توجّع، و ربما قلبوا الواو ألفا، فقالوا: آه من کذا، و آه علی کذا. و ربما شدّد الواو و کسروها و سکنوا الهاء، فقالوا: أوّه من کذا. و ربما حذفوا الهاء مع التشدید و کسروا الواو، فقالوا: أو من کذا بلا مدّ. و قد یقولون: آوّه بالمدّ و التشدید و فتح الواو و سکون الهاء، لتطویل الصوت بالشکایة. و ربما أدخلوا فیه التاء تارة یمدّونه، و تارة لا یمدّونه، فیقولون: أوتاه و آوتاه، و الاسم منه الآهة بالمدّ. ذکره الجوهری و ابن أبی الحدید.

و إحکامه [أی القرآن]: تلاوته کما ینبغی مع رعایة المحسنّات، و التدبّر فی معانیه و العمل بمقتضاه.

و أراد علیه السلام بالقائد: نفسه. و الرواح إلی اللّه: الذهاب إلی الفوز

ص: 130

«عمار» پسر یاسر معروف است که درباره فضیلت او پیش­تر مطالبی بیان شد. «ابن التَیِّهان» و همچنین با یاء مفتوح جایز دانسته است. و در بیشتر نسخه­ها با یاء ساکن و فتحه و کسره تاء ثبت شده است. در قاموس آمده است: «وتیهان وتیّهان» با یاء مشدده و مکسور، ابوهیثم است که اسم او مالک است.

ابن ابی الحدید گوید: وجه صحیح این است که او واقعه صفین را درک کرده و به همراه علی علیه السلام شاهد آن بوده است. و گفته شده: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات یافت. «ذو الشهادتین» خزیمۀ بن ثابت است که داستان او مشهور است. و کنیه او ابو عمارۀ است و شاهد غزوه بدر و وقایع پس از آن بود و همراه علی علیه السلام شاهد واقعه صفین بود و زمانی که عمار کشته شد، جنگید تا اینکه او نیز کشته شد.

فرموده امام علیه السلام: «تعاقدوا» یعنی: برای مرگ در میان خود پیمان بستند، یا اینکه برای مرگ از همدیگر پیروی کردند، و نیز به صورت «تعاهدوا» روایت شده است. «و أبرد برؤوسهم» از «البرید» گرفته شده است، یعنی: برای مژده دادن بدان فرستاد. «الفجرۀ» امیران لشکر شام است. و «أوه» با واو ساکن و هاء مکسور، واژه­ای برای گلایه و دردمندی است. و چه بسا «واو» را به الف تغییر داده­اند و گفته­اند: «آه من کذا» و «آه علی کذا». و شاید «واو» را مشدد و مکسور کرده و هاء را ساکن داده­اند و گفته­اند: «أوّه من کذا» و چه بسا هاء را با تشدید حذف، و واو را مکسور کرده­اند و گفته­اند: «أو من کذا» بدون مدّ. و گاهی گویند: «آوّه» با مدّ و تشدید و فتحه واو و سکون هاء، تا صوت را برای اظهار گلایه و شکایت طولانی کنند. و چه بسا تاء را در آن وارد کرده و یک بار با مدّ و یک بار بدون مدّ آورده­اند و گویند: «أوتاه» و «آوتاه» و اسم از این کلمه به صورت «الآهۀ» می­باشد. جوهری و ابن ابی الحدید آن را ذکر کرده­اند .

«إحکامه» یعنی «أحکام القرآن» تلاوت آن به گونه­ای شایسته با رعایت زیبایی­های آن و اندیشیدن در معانی آن و عمل به مقتضای مفاهیم قرآن است. مقصود امام علیه السلام از «القائد» خود ایشان است. «الرواح الی الله» پیش رفتن به سوی پیروزی و رستگاری

ص: 130

برضوانه، أو إلی لقائه بالشهادة.

و قیس هو من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، کان شجاعا جوادا من کبار شیعة علی علیه السّلام، شهد حروبه کلّها. و أبوه سعد بن عبادة، کان رئیس الخزرج، و لم یبایع أبا بکر، و مات علی عدم البیعة. و المشهور أنّهم قتلوه لذلک، و أحالوا قتله علی الجنّ، و افتروا شعرا من قبل الجنّ کما مرّ.

و أبو أیوب هو خالد بن سعد بن کعب الخزرجیّ من بنی النّجار، شهد العقبة و بدرا و سائر المشاهد، و علیه نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین قدم المدینة، و شهد مع أمیر المؤمنین علیه السلام مشاهده کلّها، و کان علی مقدّمته یوم النهروان.

و الاختطاف: أخذک الشی ء بسرعة. و المراد هنا إمّا الأخذ بالنهب و القتل و الإذلال، أو الإغواء و الإضلال.

با خشنودی خداوند، یا پیش­رفتن به دیدار خداوند با گواهی دادن است.

«قیس» از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و مردی دلاور و بخشنده و یکی از پیروان علی علیه السلام بود که شاهد همه جنگ­های امام بود. پدر او سعد بن عبادۀ، رئیس قبیله خزرج بود که با ابوبکر بیعت نکرد و بر عدم بیعت مُرد. و قول مشهور این است که او را به خاطر آن، کشتند و قتل او را به جنّ نسبت دادند و شعری را از جانب جنیان ساختند. همانطور که پیش­تر بیان شد. ابوایوب، خالد بن سعد بن کعب خزرجی، از قبیله بنی نجار بود که شاهد پیمان عقبه و غزوه بدر و دیگر رویدادها بود. و پیامبر صلی الله علیه و آله زمانی که به مدینه آمد، نزد او اقامت گزید و با امیرالمؤمنین شاهد همه رویدادها بود و در روز نهروان در صف مقدم لشکر امام بود. «الاختطاف» این است که چیزی را با سرعت بگیری. و مقصود در اینجا گرفتن با چپاول و کشتار و خوار کردن، یا فریفتن و گمراه کردن است.

روایت954.

امالی طوسی: جندب بن عبدالله ازدی گوید: علی بن ابی طالب علیه السلام در میان مردم برخاست تا آنان را برای پیش بردن به سوی شامیان بسیج کند و این خطبه امام پس از پایان یافتن مدت زمان مقرر شده میان ایشان و اهل شام بود، و معاویه از هر سوی بر مسلمانان حمله برده بود. پس امام آنان را با رغبت و ترس برای جهاد بسیج کرد، اما آنان به لشکرگاه نیامدند و این مسأله امام را آزرده خاطر کرد. پس این سخنان را ایراد فرمود:

ای مردم! بدن های شما در کنار هم، امّا افکار و خواسته های شما پراکنده است، آنکه شما را به یاری فراخواند پیروز نشود و آنکه شما گریبانگیرش شوید، روی آسودگی نبیند. سخنان ادّعایی شما، سنگ های سخت را می شکند، ولی سرباز زدن شما از فرمانبردای من دشمنان را امیدوار می سازد، و هر گاه شما را امر کردم گفتید: «فلان و فلان و ص: 131

وَ عَسَی» أَعَالِیلُ بِأَبَاطِیلَ وَ تَسْأَلُونِّیَ التَّأْخِیرَ، دِفَاعَ ذِی الدَّیْنِ الْمَطُولِ.

هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ! لَا یَدْفَعُ الضَّیْمَ الذَّلِیلُ، وَ لَا یُدْرَکُ الْحَقُّ إِلَّا بِالْجِدِّ وَ الصَّبْرِ. أَیَّ دَارٍ بَعْدَ دَارِکُمْ تَمْنَعُونَ! وَ مَعَ أَیِّ إِمَامٍ بَعْدِی تُقَاتِلُونَ! الْمَغْرُورُ وَ اللَّهِ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ، وَ مَنْ فَازَ بِکُمْ فَازَ بِالسَّهْمِ الْأَخْیَبِ.

أَصْبَحْتُ لَا أَطْمَعُ فِی نُصْرَتِکُمْ، وَ لَا أُصَدِّقُ قَوْلَکُمْ، فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ، وَ أَعْقَبَنِی بِکُمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لِی مِنْکُمْ.

أَمَا إِنَّکُمْ سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی ذُلًّا شَامِلًا، وَ سَیْفاً قَاطِعاً، وَ أَثَرَةً یَتَّخِذُهَا الظَّالِمُونَ فِیکُمْ سُنَّةً، یُفَرَّقُ جَمَاعَتُکُمْ، وَ تَبْکِی عُیُونُکُمْ، وَ تَمَنَّوْنَ عَمَّا قَلِیلٍ أَنَّکُمْ رَأَیْتُمُونِی فَنَصَرْتُمُونِی، وَ سَتُعْرَفُونَ مَا أَقُولُ لَکُمْ عَمَّا قَلِیلٍ، وَ لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ.

قَالَ: فَکَانَ جُنْدَبٌ لَا یَذْکُرُ هَذَا الْحَدِیثَ إِلَّا بَکَی، وَ قَالَ: صَدَقَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ، قَدْ شَمَلَنَا الذُّلُّ وَ رَأَیْنَاهُ الْأَثَرَةَ، وَ لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ.

شاید ... » بهانه های نابخردانه می آورید، چون بدهکاران خواهان مهلت، از من مهلت می طلبید و برای مبارزه سستی می کنید.

هیهات هیهات که افراد ضعیف هرگز نمی توانند ظلم را دور کنند، و حق جز با تلاش به دست نمی آید. بعد از سرزمینتان از کدام سرزمین می خواهید دفاع کنید؟! و با کدام امام پس از من به مبارزه خواهید رفت؟ به خدا سوگند! فریب خورده، آن کس است که به گفتار شما مغرور شود، و کسی که بخواهد دشمن را به وسیله شما هدف قرار دهد، با تیری شکسته، تیراندازی کرده است!

به خدا سوگند! صبح کردم در حالی که به یاری شما امیدوار نیستم و گفتار شما را باور ندارم. خداوند میان من و شما جدائی اندازد، و به جای شما کسی را که برای من از شما بهتر است به من دهد. بدانید که بعد از من به سه بلا گرفتار خواهید آمد. ذلتی همه گیر، شمشیری کشنده و استبدادی که ستمکاران آن را در میان شما به عنوان سنّت می­گیرند که اجتماع شما را پراکنده و چشمانتان را گریان می­کند. به زودی آرزو می­کنید که کاش مرا می دیدید و یاریم می کردید و به زودی آنچه را به شما می­گویم خواهید دانست. و خدا جز ستمکار را از رحمت خود دور ندارد.

گوید: و جندب هرگاه این حدیث را به یاد می­آورد گریه می­کرد. و گوید: سوگند به خدا امیرالمؤمنین راست گفت، زیرا ذلت ما را فرا گرفت و آن را مستبد یافتیم و خدا جز ستمکار را از رحمت خود دور ندارد.(1)

روایت955.

إرشاد: روایت شده که هنگامی که امام به طرف شام عزیمت داشت تا با معاویه کارزار کند پس از حمد خدا و درود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

بندگان خدا از خدا بپرهیزید و از او اطاعت کنید و از امام خود پیروی نمائید زیرا رعیت شایسته به وجود رهبر دادگر از بیچارگی رهائی پیدا می کند و رعیت بدکار به پیروی از پیشوای فاجر، به هلاکت می­رسد. معاویه حق مرا غصب کرد و پیمان مرا شکست و در دین خداوند عزّ و جلّ عیب وارد کرد .

و شما ای مسلمانان دیدید که دیروز مردم چه شورشی به پا کردند و شما با ص: 132

فِی أَمْرِکُمْ، حَتَّی اسْتَخْرَجْتُمُونِی مِنْ مَنْزِلِی لِتُبَایِعُونِی، فَالْتَوَیْتُ عَلَیْکُمْ لِأَبْلُوَ مَا عِنْدَکُمْ، فَرَاوَدْتُمُونِیَ الْقَوْلَ مِرَاراً، وَ رَادَدْتُکُمْ، وَ تَدَاکَکْتُمْ عَلَیَّ تَدَاکَّ الْإِبِلِ الْهِیمِ عَلَی حِیَاضِهَا، حِرْصاً عَلَی بَیْعَتِی، حَتَّی خِفْتُ أَنْ یَقْتُلَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً، فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ مِنْکُمْ، رَأَیْتُ فِی أَمْرِکُمْ وَ أَمْرِی، وَ قُلْتُ: إِنْ أَنَا لَمْ أُجِبْهُمْ إِلَی الْقِیَامِ بِأَمْرِهِمْ، لَمْ یُصِیبُوا أَحَداً مِنْهُمْ یَقُومُ فِیهِمْ مَقَامِی، وَ یَعْدِلُ فِیهِمْ عَدْلِی. وَ قُلْتُ: وَ اللَّهِ لَأَلِینُهُمْ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ حَقِّی وَ فَضْلِی، أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ یَلُونِی وَ لَا یَعْرِفُونَ حَقِّی وَ فَضْلِی.

فَبَسَطْتُ یَدِی فَبَایَعْتُمُونِّی یَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ، وَ فِیکُمُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ التَّابِعُونَ بِإِحْسَانٍ، وَ أَخَذْتُ عَلَیْکُمْ عَهْدَ بَیْعَتِی وَ وَاجِبَ صَفْقَتِی [وَ] عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ. وَ أَشَدَّ مَا أُخِذَ عَلَی النَّبِیِّینَ مِنْ عَهْدٍ وَ مِیثَاقٍ لِتُقِرُّنَّ لِی (1)، وَ لِتَسْمَعُنَّ لِأَمْرِی، وَ لِتُطِیعُونِی وَ تُنَاصِحُونِی، وَ تُقَاتِلُونَ مَعِی کُلَّ بَاغٍ عَلَیَّ، أَوْ مَارِقٍ إِنْ مَرَقَ.

فَبَایَعْتُمْ لِی بِذَلِکَ جَمِیعاً، وَ أَخَذْتُ عَلَیْکُمْ عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ وَ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ رَسُولِهِ، فَأَجَبْتُمُونِی إِلَی ذَلِکَ، وَ أَشْهَدْتُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ، وَ أَشْهَدْتُ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ.

فَقُمْتُ فِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَالْعَجَبُ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ! یُنَازِعُنِی الْخِلَافَةَ، وَ یَجْحَدُنِی الْإِمَامَةَ، وَ یَزْعُمُ أَنَّهُ أَحَقُّ بِهَا مِنِّی، جُرْأَةً مِنْهُ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، بِغَیْرِ حَقٍّ لَهُ فِیهَا، وَ لَا حُجَّةٍ.

وَ لَمْ یُبَایِعْهُ الْمُهَاجِرُونَ، وَ لَا سَلِمَ لَهُ الْأَنْصَارُ وَ الْمُسْلِمُونَ.

یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ جَمَاعَةَ مَنْ سَمِعَ کَلَامِی! أَ مَا أَوْجَبْتُمْ لِی عَلَی أَنْفُسِکُمُ الطَّاعَةَ؟ أَ مَا بَایَعْتُمُونِّی عَلَی الرَّغْبَةِ؟ أَ مَا أَخَذْتُ عَلَیْکُمُ الْعَهْدَ بِالْقَبُولِ لِقَوْلِی؟ أَ مَا بَیْعَتِی لَکُمْ یَوْمَئِذٍ أَوْکَدَ مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟ فَمَا بَالُ مَنْ خَالَفَنِی لَمْ یَنْقُضْ عَلَیْهِمَا حَتَّی مَضَیَا، وَ نَقَضَ عَلَیَّ وَ لَمْ یُوَفِّ لِی! أَ مَا یَجِبُ عَلَیْکُمْ نُصْحِی وَ یَلْزَمُکُمْ أَمْرِی؟ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ بَیْعَتِی تَلْزَمُ الشَّاهِدَ مِنْکُمْ وَ الْغَائِبَ؟ فَمَا بَالُ مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابِهِ طَاعِنُونَ فِی بَیْعَتِی! وَ لِمَ لَمْ یَفُوا لِی وَ أَنَا فِی قَرَابَتِی وَ سَابِقَتِی وَ صِهْرِی، أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِمَّنْ تَقَدَّمَنِی؟ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 133

خواست خود به جانب من آمدید و مرا از منزلم خارج کردید تا با من بیعت نمائید. من هم با اطلاع از سابقه ای که از حال شما داشتم از پذیرفتن مقصود شما خودداری نمودم. شما زیر بار نرفته چندین بار در این خصوص با من ملاقات کردید و مانند شتر تشنه که به برکه آب می­رسد همچنان اطراف مرا فراگرفتید و به بیعت با من حریص بودید تا کار به جائی رسید که بیم داشتم برخی از شما به دست دیگران کشته شوید. چون این گونه شما را حریص دیدم درباره کار خود و شما تجدید نظر کرده گفتم هرگاه من برای انجام دادن کار ایشان قیام ننمایم به شخص دیگری دست پیدا نمی کنند که بتواند جای من را در میان آنان بگیرد و مانند من به عدالت کار کند و گفتم سوگند به خدا هر گاه من بر ایشان تسلط پیدا کنم با آنکه از حق و فضل من باخبرند بهتر از آن است که کسی که مرا نمی شناسد و از فضیلت من اطلاع ندارد، بر من دست یابد. بدین مناسبت دست گشودم و با من بیعت کردید و شما گروه مسلمان که مهاجر و انصار و تابعان هم در میانتان هستند با کمال میل برای بیعت با من حاضر شدید و من هم از شما پیمان گرفتم و عهد پیامبران با شما به میان آوردم تا به من توجه کرده و سخن مرا بشنوید و از من پیروی کنید و در کارها با من همگام و همنوا شوید و با سرکشان بجنگید و با متجاوزان و آن­هایی که از دین اسلام خارج می شوند پیکار کنید. شما هم بیعت مرا به همین عنوان پذیرفتید و من هم با شما عهد و میثاق خدا را تازه کرده و شما را در ذمّه خدا و رسول خدا قرار دادم. شما هم دعوت مرا اجابت کردید و خدا را بر شما و نیز برخی از شما را بر خودتان گواه گرفتم و احکام کتاب الهی و سنت نبوی را در میان شما رواج دادم. و شگفت از معاویه پسر ابو سفیان است که با من درباره خلافت منازعه می کند و پیشوائی و امامت مرا انکار می نماید و خیال می­کند او از من شایسته تر است و با این اندیشه باطل بر خدا و رسول جسور شده و با آنکه هیچ گونه حقی ندارد خود را صاحب حق می­داند و برهانی ندارد. نه مهاجران با وی بیعت کردند و نه انصار و سایر مسلمانان تسلیم او شدند .

ای گروه مهاجران و انصار و کسانی که سخن مرا می شنوید مگر نه این است که پیروی از مرا بر خود واجب نموده و با من با کمال میل بیعت نمودید و من هم از شما پیمان گرفتم که سخن مرا بشنوید. در آن روز که با من بیعت نمودید بیعت من محکم تر از بیعت با ابو بکر و عمر نبود؟ بنابراین چگونه مخالفان من نقض بیعت آنان را ننمودند ولی پیمان مرا شکستند و به عهد من وفا نکردند. آیا بر من لازم نیست شما را نصیحت کنم و امر خود را بر شما لازم سازم؟! مگر نمی­دانید بیعت من بر شاهد و غائب شما واجب است و چگونه معاویه و یاران او پیمان مرا شکستند و بدان وفا نکردند با آنکه به خاطر خویشاوندی و نزدیکی و سابقه ایمانی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله دارم از کسانی که بر من متقدم شدند شایسته تر به امر خلافتم. آیا فرموده رسول خدا صلی الله علیه

ص: 133

وَ آلِهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ فِی وَلَایَتِی وَ مُوَالاتِی.

فَاتَّقُوا اللَّهَ أَیُّهَا الْمُسْلِمُونَ! وَ تَحَاثُّوا عَلَی جِهَادِ مُعَاوِیَةَ الْقَاسِطِ النَّاکِثِ وَ أَصْحَابِهِ الْقَاسِطِینَ، [وَ] اسْمَعُوا مَا أَتْلُو عَلَیْکُمْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّهِ الْمُرْسَلِ لِتَتَّعِظُوا، فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ عِظَةٌ لَکُمْ. فَانْتَفِعُوا بِمَوَاعِظِ اللَّهِ وَ ازْدَجِرُوا عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ، فَقَدْ وَعَظَکُمُ اللَّهُ بِغَیْرِکُمْ فَقَالَ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ لَکُمْ فِی هَذِهِ الْآیَاتِ عِبْرَةً؛ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْخِلَافَةَ وَ الْإِمْرَةَ مِنْ بَعْدِ الْأَنْبِیَاءِ فِی أَعْقَابِهِمْ، وَ أَنَّهُ فَضَّلَ طَالُوتَ وَ قَدَّمَهُ عَلَی الْجَمَاعَةِ بِاصْطِفَائِهِ إِیَّاهُ، وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ، فَهَلْ تَجِدُونَ اللَّهَ اصْطَفَی بَنِی أُمَیَّةَ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ، وَ زَادَ مُعَاوِیَةَ عَلَیَّ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ؟! فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ! وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَنَالَکُمْ سَخَطُهُ بِعِصْیَانِکُمْ لَهُ، قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ: لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ [وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: ] إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ

ص: 134

و آله در روز غدیر را فراموش کرده و سخنان او را درباره ولایت و دوستی من از خاطر برده اید.

از خدا بترسید و به جهاد با معاویه که پیمان مرا شکسته و یارانش را از اطاعت من خارج نموده آماده گردید. اکنون آیاتی از کتاب خدا که بر پیامبرش نازل فرموده برای شما تلاوت می کنم، بشنوید و پند گیرید که بهترین راه پند شماست و از پندهای خدا بهره مند گردید و از نافرمانی­های او دست بردارید زیرا خدا شما را به سرانجام کار دیگران موعظه کرده و فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ*وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ»(1) {آیا از [حال] سران بنی اسرائیل پس از موسی خبر نیافتی آن گاه که به پیامبری از خود گفتند: «پادشاهی برای ما بگمار تا در راه خدا پیکار کنیم»، [آن پیامبر] گفت: «اگر جنگیدن بر شما مقرر گردد، چه بسا پیکار نکنید.» گفتند: «چرا در راه خدا نجنگیم با آنکه ما از دیارمان و از [نزد] فرزندانمان بیرون رانده شده ایم.» پس هنگامی که جنگ بر آنان مقرر شد، جز شماری اندک از آنان، [همگی] پشت کردند، و خداوند به [حالِ] ستمکاران داناست. و پیامبرشان به آنان گفت: «در حقیقت، خداوند، طالوت را بر شما به پادشاهی گماشته است.» گفتند: «چگونه او را بر ما پادشاهی باشد با آنکه ما به پادشاهی از وی سزاوارتریم و به او از حیث مال، گشایشی داده نشده است؟» پیامبرشان گفت: «در حقیقت، خدا او را بر شما برتری داده، و او را در دانش و [نیروی] بدن بر شما برتری بخشیده است، و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد، و خدا گشایشگر داناست.»}

شما باید از این آیات عبرت بگیرید و بدانید خدا خلافت و امیری را پس از انبیا منحصر به بازماندگان آن­ها نموده و او طالوت را برتری داده و بر گروه ثروتمندان مقدم داشته و به او علم و نیرو داده است. آیا تا به حال فهمیده اید که خدا بنی امیه را بر بنی هاشم برتری داده باشد و یا معاویه از لحاظ دانش و نیروی بدنی بر من برتری داشته باشد؟

پس از خدا بترسید و پیش از اینکه به خشم او مبتلا نشده­اید، در راه او جهاد کنید. خداوند منزه می­فرماید: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ*کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(2) {از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند. این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز می کردند. [و] از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند، یکدیگر را بازنمی داشتند. راستی، چه بد بود آنچه می کردند.}

و خداوند متعال فرموده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»(3)

{در حقیقت، مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند اینانند که راست­کردارند.}

ص: 134

وَ قَالَ سُبْحَانَهُ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ! وَ تَحَاثُّوا عَلَی الْجِهَادِ مَعَ إِمَامِکُمْ. فَلَوْ کَانَ لِی بِکُمْ عِصَابَةٌ بِعَدَدِ أَهْلِ بَدْرٍ، إِذَا أَمَرْتُهُمْ أَطَاعُونِی، وَ إِذَا اسْتَنْهَضْتُهُمْ نَهَضُوا مَعِی، لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِمْ عَنْ کَثِیرٍ مِنْکُمْ، وَ أَسْرَعْتُ النُّهُوضَ إِلَی حَرْبِ مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابِهِ، فَإِنَّهُ الْجِهَادُ الْمَفْرُوضُ.

و خداوند سبحان فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ*تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ*یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.»(1){ ای کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید، برای شما بهتر است. تا گناهانتان را بر شما ببخشاید، و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش، در بهشتهای همیشگی درآورد. این [خود] کامیابی بزرگ است.}

ای بندگان خدا از خدا بترسید و با امام خود با مخالفان بجنگید اگر من به اندازه اصحاب بدر یار و یاور داشتم که مطیع من باشند و همراه من قیام کنند، از بسیاری از شما بی­نیاز می­شدم و هر چه زودتر به پیکار با معاویه و یاران او قیام می کردم چه آنکه کارزار با او از واجبات است.(2)

توضیح

این روایت را در این باب آوردم زیرا آن با دعوت برای جنگ دوم با معاویه بیشتر از جنگ اول مناسبت دارد هر چند محتمل بر آن نیز می­باشد.

روایت956.

إرشاد، احتجاج: از سخنان امام علیه السلام که در جایگاه احتجاج و بوده و مشتمل بر توبیخ و سرزنش یارانش به خاطر سرباز زدن از جنگ با معاویه، و نیز در بردارنده سرزنش و تهدید آنان است:

ای مردم شما را برای جهاد با این مردم دعوت کردم نپذیرفتید و سرانجام شما و ایشان را بیان کردم و علیه آنان خواندم اجابت ننمودید و پند و اندرز دادم به گوش نگرفتید و و شما حاضرانی هستید که در حقیقت غایبند و بود و نبودتان یکسان است .

من کلمات حکمت آمیز را برای شما گفتم از آن­ها دوری کردید و موعظه های سودمند برای شما بیان کردم از آن­ها روگردان شدید و مانند درازگوشانی که از شیر درنده می­گریزند همچنان از بیانات الهی من گریزان شدید. شما را به پیکار با ستمگران خواندم هنوز سخن خود را به پایان نرسانیده همه شما مانند ایادی سبا (کنایه از فرزندان سبا بوده که در سیل عرم فرزندان او یکی بعد از دیگری ناپیدا شدند و این ضرب المثلی شد برای بیان تفرقه) متفرق ­شدید و به مجلس­های خود برگشتید

ص: 135

تَتَرَبَّعُونَ حَلَقاً، تَضْرِبُونَ الْأَمْثَالَ، وَ تُنْشِدُونَ الْأَشْعَارَ، وَ تَجَسَّسُونَ الْأَخْبَارَ، حَتَّی إِذَا تَفَرَّقْتُمْ، تَسْأَلُونَ عَنِ الْأَشْعَارِ. جَهْلَةً مِنْ غَیْرِ عِلْمٍ، وَ غَفْلَةً مِنْ غَیْرِ وَرَعٍ، وَ تَتَبُّعاً مِنْ غَیْرِ خَوْفٍ. وَ نَسِیتُمُ الْحَرْبَ وَ الِاسْتِعْدَادَ لَهَا، فَأَصْبَحَتْ قُلُوبُکُمْ فَارِغَةً مِنْ ذِکْرِهَا، شَغَلْتُمُوهَا بِالْأَعَالِیلِ وَ الْأَضَالِیلِ.

فَالْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ وَ کَیْفَ لَا أَعْجَبُ مِنِ اجْتِمَاعِ قَوْمٍ عَلَی بَاطِلِهِمْ وَ تَخَاذُلِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ.

یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! أَنْتُمْ کَأُمِّ مُجَالِدٍ، حَمَلَتْ فَأَمْلَصَتْ، فَمَاتَ قَیِّمُهَا، وَ طَالَ أَیِّمُهَا وَ وَرِثَهَا أَبْعَدُهَا.

وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمُ الْأَعْوَرَ الْأَدْبَرَ جَهَنَّمَ الدُّنْیَا، لَا یُبْقِی وَ لَا یَذَرُ.

وَ مَنْ بَعْدَهُ النَّهَّاسُ الْفَرَّاسُ، الْجَمُوعُ الْمَنُوعُ، ثُمَّ لَیَتَوَارَثَنَّکُمْ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ عِدَّةٌ، مَا الْآخَرُ [مِنْهُمْ] بِأَرْأَفَ بِکُمْ مِنَ الْأَوَّلِ، مَا خَلَا رَجُلًا وَاحِداً [مِنْهُمْ] بَلَاءٌ قَضَاهُ اللَّهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ، لَا مَحَالَةَ کَائِنٌ.

یَقْتُلُونَ خِیَارَکُمْ، وَ یَسْتَعْبِدُونَ أَرْذَالَکُمْ، وَ یَسْتَخْرِجُونَ کُنُوزَکُمْ وَ ذَخَائِرَکُمْ مِنْ جَوْفِ حِجَالِکُمْ، نَقِمَةً بِمَا ضَیَّعْتُمْ مِنْ أُمُورِکُمْ وَ صَلَاحِ أَنْفُسِکُمْ وَ دِینِکُمْ.

یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! أُخْبِرُکُمْ بِمَا یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ، لِتَکُونُوا مِنْهُ عَلَی حَذَرٍ، وَ لِتُنْذِرُوا بِهِ مَنِ اتَّعَظَ وَ اعْتَبَرَ. کَأَنِّی بِکُمْ تَقُولُونَ: إِنَّ عَلِیّاً یَکْذِبُ کَمَا قَالَتْ قُرَیْشٌ لِنَبِیِّهَا وَ سَیِّدِهَا نَبِیِّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ حَبِیبِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

فَیَا وَیْلَکُمْ، فَعَلَی مَنْ أَکْذِبُ! أَ عَلَی اللَّهِ! فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ وَ وَحَّدَهُ، أَمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ نَصَرَهُ. کَلَّا وَ لَکِنَّهَا لَهْجَةُ خُدْعَةٍ کُنْتُمْ عَنْهَا أَغْبِیَاءَ.

ص: 136

و چهار زانو حلقه وار ­نشستید و مثال­ها آوردید و اشعار خواندید و از اخبار روز گفتگو کردید و چون خواستید متفرق شوید از اشعاری که اطلاعی از حقیقت آن­ها ندارید و غافل از نظریه سرایندگان آن­هائید می­پرسیدید و از سرانجام خود بیمی نداشتید. جنگ و آمادگی برای آن را فراموش کردید و دل­هایتان به طور کلی از آن تهی گردیده و آنها را به غفلت­ و امور بی ثمر سرگرم کردید.

براستی باید از پیش آمد شما به شگفت آمد، چگونه تعجب ننمایم از گروه باطلی که بر باطل خود وحدت دارند اما شما از امر حق خود دور و متفرق هستید. ای مردم کوفه شما مانند زن آبستنی هستید که فرزندش را سقط کرده و شوهر او مرده باشد و مدتی او بدون سرپرست به سر برد و ارث او به دست دورترین وارث­های او بیفتد.

سوگند به خدائی که دانه را شکافته و انسان را به وجود آورده همانا یک چشم تیره بخت همان جهنم دنیا و کسی از دست آن آسایشی ندارد، بر شما مسلط خواهد شد. و پس از او گزنده درنده ای است که مال بسیار گرد می آورد و کسی از او بهره مند نمی­شود و پس از این عده از بنی امیه بر شما مسلط خواهند شد که هیچ یک از آن­ها به شما مهربانی نمی نمایند مگر یکی از آن­ها. تسلط بنی امیه بر شما مردم امتحانی است که آن را خدای متعال مقدر فرموده و بلا شک اتفاق می افتد. در این آزمایش نیکان شما را می کشند و بَدان شما را به بردگی می گیرند و گنج­ها و اندوخته های شما را از خلوت خانه هایتان بیرون می­برند و این پیش آمدها انتقامی است که در برابر از دست دادن کارها از شما گرفته می شود که هم کارهایتان را ضایع کردید و هم خود و دینتان را نابود ساختید .

ای مردم کوفه! اکنون خبر می­دهم از کارهائی که پس از این اتفاق می افتد تا کاملا مواظب بوده و احتیاط را از دست ندهید و آنان را که پند پذیرند بترسانید و مایه عبرتتان باشد. می بینم شما همان مردمی هستید که می گوئید علی علیه السلام دروغ می­گوید چنان که مردم قریش همین نسبت را به پیامبر خود محمد بن عبد اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم که پیامبر رحمت و دوست خدا بود، دادند.

پس وای بر شما بر چه کسی دروغ بستم آیا بر خدا افترا زدم با آنکه نخستین شخص از مسلمانان من بودم که او را عبادت کرده و به یگانگی شناختم یا به رسول او دروغ نسبت دادم با آنکه من نخستین کسی بودم که به او ایمان آوردم و نبوّتش را تصدیق کرده و او را یاری نمودم. حاشا که دروغی از من سر زده باشد بلکه آن زبان خدعه [در جنگ] است که شما نسبت بدان کودن هستید.

ص: 136

وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهَا بَعْدَ حِینٍ، وَ ذَلِکَ إِذَا صَیَّرَکُمْ إِلَیْهَا جَهْلُکُمْ، وَ لَا یَنْفَعُکُمْ عِنْدَهَا عِلْمُکُمْ.

فَقُبْحاً لَکُمْ یَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ، حُلُومُ الْأَطْفَالِ وَ عُقُولُ رَبَّاتِ الْحِجَالِ.

أَمَا وَ اللَّهِ أَیُّهَا الشَّاهِدَةُ أَبْدَانُهُمْ، الْغَائِبَةُ عَنْهُمْ عُقُولُهُمْ، الْمُخْتَلِفَةُ أَهْوَاؤُهُمْ! مَا أَعَزَّ اللَّهُ نَصْرَ مَنْ دَعَاکُمْ، وَ لَا اسْتَرَاحَ قَلْبُ مَنْ قَاسَاکُمْ، وَ لَا قَرَّتْ عَیْنُ مَنْ آوَاکُمْ. کَلَامُکُمْ یُوهِی الصُّمَّ الصِّلَابَ، وَ فِعْلُکُمْ یُطْمِعُ فِیکُمْ عَدُوَّکُمُ الْمُرْتَابَ.

یَا وَیْحَکُمْ، أَیَّ دَارٍ بَعْدَ دَارِکُمْ تَمْنَعُونَ! وَ مَعَ أَیِّ إِمَامٍ بَعْدِی تُقَاتِلُونَ! وَ الْمَغْرُورُ وَ اللَّهِ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ، وَ مَنْ فَازَ بِکُمْ فَازَ بِالسَّهْمِ الْأَخْیَبِ.

أَصْبَحْتُ لَا أَطْمَعُ فِی نَصْرِکُمْ، وَ لَا أُصَدِّقُ قَوْلَکُمْ. فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ، وَ أَعْقَبَنِی بِکُمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لِی مِنْکُمْ، وَ أَعْقَبَکُمْ بِی مَنْ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ مِنِّی.

إِمَامُکُمْ یُطِیعُ اللَّهَ وَ أَنْتُمْ تَعْصُونَهُ، وَ إِمَامُ أَهْلِ الشَّامِ یَعْصِی اللَّهَ وَ هُمْ یُطِیعُونَهُ. وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ مُعَاوِیَةَ صَارَفَنِی بِکُمْ صَرْفَ الدِّینَارِ بِالدِّرْهَمِ، فَأَخَذَ مِنِّی عَشَرَةً مِنْکُمْ وَ أَعْطَانِی وَاحِداً مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَعْرِفْکُمْ، وَ لَمْ تَعْرِفُونِی، فَإِنَّهَا مَعْرِفَةٌ جَرَتْ نَدَماً! لَقَدْ وَرَّیْتُمْ صَدْرِی غَیْظاً، وَ أَفْسَدْتُمْ عَلَیَّ أَمْرِی بِالْخِذْلَانِ وَ الْعِصْیَانِ، حَتَّی لَقَدْ قَالَتْ قُرَیْشٌ: إِنَّ عَلِیّاً رَجُلٌ شُجَاعٌ [وَ] لَکِنْ لَا عِلْمَ لَهُ بِالْحُرُوبِ. لِلَّهِ دَرُّهُمْ! هَلْ کَانَ فِیهِمْ أَحَدٌ أَطْوَلُ لَهَا مِرَاساً مِنِّی وَ أَشَدُّ لَهَا مُقَاسَاةً؟! لَقَدْ نَهَضْتُ فِیهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِینَ، ثُمَّ هَا أَنَا قَدْ ذَرَّفْتُ عَلَی السِّتِّینَ، وَ لَکِنْ لَا أَمْرَ لِمَنْ لَا یُطَاعُ.

أَمَا وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ رَبِّی قَدْ أَخْرَجَنِی مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِکُمْ إِلَی رِضْوَانِهِ، وَ أَنَّ الْمَنِیَّةَ لَتَرْصُدُنِی، فَمَا یَمْنَعُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا؟ وَ نَزَّلَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ عَهْداً عَهِدَهُ إِلَیَّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. وَ قَدْ خابَ مَنِ

ص: 137

سوگند به خدائی که دانه را شکافته و انسان را به وجود آورده است. به زودی خبر این فتنه را خواهید دانست، همان زمان که جهل شما به سوی آن سوقتان دهد و آن وقت علم شما سودی به حال شما نخواهد داشت. پس زشت باد روی شما ای مرد نمایان که عقل­هاتان مانند عقل بچه های خردسال و اندیشه هاتان مانند فکرهای زنان پشت پرده است.

سوگند به خدا بدانید ای مردمی که بدن­هایتان حاضر است و عقل­هایتان غائب و افکارتان مختلف. خدای متعال کسی که شما را بخواند عزیز نگرداند و قلب کسی که برای شما به رنج افتد راحتی ندارد و چشم کسی که شما را پناه دهد روشنی ندارد. گفتار گزاف شما سنگ­های سخت را سست می کند ولی عمل شما دشمنانتان را به طمع می افکند.

ای وای بر شما پس از دیار خود از کدام دیار دفاع خواهید کرد؟ و در رکاب چه امامی پس از من جنگ خواهید نمود! فریب خورده آن کسی است که او را مغرور ساخته اید و کسی که رستگاریش را از ناحیه شما بداند مانند قمار بازی است که از قمار بُردی نکرده باشد. من به یاری شما چشم امید ندارم و گفتارتان را تصدیق نمی کنم، خدا میان من و شما جدایی افکند و بهتر از شما را به من بدهد و بدتر از مرا بر شما مسلط نماید .

امام شما کسی است که از خدا اطاعت می کند و شما بر خلاف انتظار از او پیروی نمی نمائید و پیشوای شامی­ها کسی است که از خدا سرپیچی می نماید و مردمش از او تبعیت می کنند. سوگند به خدا دوست داشتم معاویه مردم خودش را با پیروان من جایگزین می کرد همان طور که دینار را با درهم عوض می کنند. یعنی ده نفر شما را از من می گرفت و یکی از آن­ها را به من می­داد، سوگند به خدا می خواستم من شما را نشناسم و شما مرا نشناسید زیرا این گونه شناسائی موجب پشیمانی است.

شما سینه مرا پُرکینه کردید و با معصیت و یاری نکردن امر مرا فاسد نمودید تا به جائی رسید که مردم قریش گفتند علی مرد دلاوری است اما از کار پیکار سررشته ندارد. سوگند به خدا آیا این گونه ادعا صحیح است و آیا در میان ایشان یکی مانند من پیدا می شود که تا این اندازه در جنگ ممارست داشته و رنج کشیده باشد با آنکه من هنوز به سن بیست سالگی نرسیده بودم قدم در میدان کارزار نهادم و اینک که از سن شصت سالگی گذشته­ام همچنان به تدبیرهای رزمی کاملا آشنایم لیکن برای کسی که از او فرمانبرداری نمی­کنند فرمانی نیست.

سوگند به خدا دوست می­دارم خدا مرا از میان شما ببرد و به رضوانش برساند و همانا مرگ قدم به قدم همراه من است. بنابراین چه پیش آمدی جلوگیری می کند از شقی ترین امت که بیاید و محاسن مرا به خون سرم رنگین سازد و این بیان، فرموده و وعده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود که مرا از سرانجام خبر داد و افترا نمیزنم زیرا کسی که به شخص بزگوار ایشان

ص: 137

افْتَری وَ نَجَا مَنِ اتَّقی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! قَدْ دَعَوْتُکُمْ إِلَی جِهَادِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَیْلًا وَ نَهَاراً، وَ سِرّاً وَ إِعْلَاناً، وَ قُلْتُ لَکُمُ: اغْزُوهُمْ قَبْلَ أَنْ یَغْزُوکُمْ؛ فَإِنَّهُ مَا غُزِیَ قَوْمٌ فِی عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا. فَتَوَاکَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ، وَ ثَقُلَ عَلَیْکُمْ قَوْلِی، وَ اسْتَصْعَبَ عَلَیْکُمْ أَمْرِی، وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَکُمْ ظِهْرِیًّا حَتَّی شُنَّتْ عَلَیْکُمُ الْغَارَاتُ، وَ ظَهَرَتْ فِیکُمُ الْفَوَاحِشُ وَ الْمُنْکَرَاتُ، تُمْسِیکُمْ وَ تُصْبِحُکُمْ کَمَا فَعَلَ بِأَهْلِ الْمَثُلَاتِ مِنْ قَبْلِکُمْ، حَیْثُ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الْجَبَابِرَةِ الْعُتَاةِ الطُّغَاةِ، وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الْغُوَاةِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی:

یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ (1).

أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ حَلَّ بِکُمُ الَّذِی تُوعَدُونَ.

عَاتَبْتُکُمْ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ بِمَوَاعِظِ الْقُرْآنِ فَلَمْ أَنْتَفِعْ بِکُمْ، وَ أَدَّبْتُکُمْ بِالدِّرَّةِ فَلَمْ تَسْتَقِیمُوا لِی (2)، وَ عَاقَبْتُکُمْ بِالسَّوْطِ الَّذِی یُقَامُ بِهِ الْحُدُودُ فَلَمْ تَرْعَوُوا. وَ لَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِی یُصْلِحُکُمْ هُوَ السَّیْفُ. وَ مَا کُنْتُ مُتَحَرِّیاً صَلَاحَکُمْ بِفَسَادِ نَفْسِی، وَ لَکِنْ سَیُسَلَّطُ عَلَیْکُمْ سُلْطَانٌ صَعْبٌ، لَا یُوَقِّرُ کَبِیرَکُمْ، وَ لَا یَرْحَمُ صَغِیرَکُمْ، وَ لَا یُکْرِمُ عَالِمَکُمْ، وَ لَا یَقْسِمُ الْفَیْ ءَ بِالسَّوِیَّةِ بَیْنَکُمْ، وَ لَیَضْرِبَنَّکُمْ وَ لَیُذِلَنَّکُمْ، وَ لَیَجُرَّنَّکُمْ فِی الْمَغَازِی، وَ یَقْطَعَنَّ سُبُلَکُمْ، وَ لَیَحْجُبَنَّکُمْ عَلَی بَابِهِ حَتَّی یَأْکُلَ قَوِیُّکُمْ ضَعِیفَکُمْ، ثُمَّ لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ. وَ لَقَلَّ مَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ، إِنِّی لَأَظُنُّکُمْ عَلَی فَتْرَةٍ، وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا النُّصْحُ لَکُمْ.

یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! مُنِیتُ مِنْکُمْ بِثَلَاثٍ وَ اثْنَتَیْنِ: صُمٌّ ذَوُو أَسْمَاعٍ، وَ بُکْمٌ ذَوُو أَلْسُنٍ، وَ عُمْیٌ ذَوُو أَبْصَارٍ. لَا إِخْوَانُ صِدْقٍ عِنْدَ اللِّقَاءِ، وَ لَا إِخْوَانُ ثِقَةٍ عِنْدَ الْبَلَاءِ.

ص: 138

افترا زند زیانکار است و نجات با پرهیزکاران و راستگویان است.

ای مردم کوفه شب و روز آشکار و نهان شما را به جهاد با این مردم دعوت کردم و گفتم پیش از آنکه آن­ها به پیکار با شما قیام کنند با آنان بجنگید زیرا هیچ گروهی در کنج خانه نجنگیده جز اینکه بیچاره شده است. شما بر خلاف انتظار، کار جنگ را به عهده یکدیگر انداختید و به خواری راضی شدید و گفتار من به گوشتان سنگین آمد و کار مرا دشوار انگاشتید و آن را پشت سر انداختید تا مال و ثروت شما به یغما رفت و زشتی­ها و ناپسندی­ها شب و روز در میان شما افزایش یافت و سرانجام کار گذشتگان برای شما ظاهر شد. چنانچه خدای متعال از کار ستمگران و سرکشان و ناتوانان از گمراهان چنین خبر داده: «یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ» (1) {پسران شما را سر می بریدند و زنهایتان را زنده می گذاشتند، و در آن [امر، بلا و] آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود.}

سوگند به کسی که دانه را شکافته و آدمی را جان داده آنچه به شما وعده داده شده فرا رسید. من شما را با موعظه قرآنی نصیحت کردم لیکن شما از پندهای من استفاده نکردید و شما را با چوب دستی زدم فائده نکرد و با تازیانه که اقامه حدود می شود عقاب کردم، تغییر رویه ندادید بالاخره دانستم چیزی که ممکن است شما را تأدیب کند شمشیر است و بس، و من حاضر نشدم برای اصلاح کار شما خود را به فساد بیندازم. اما پس از من سلطانی بی­باک بر شما مسلط شود که به پیران شما احترام نگذارد و به خردسالانتان رحم نمی­کند و دانشمندانتان را بزرگ نشمارد و حق شما را به طور مساوی در میانتان قسمت ننماید و شما را به سختی بزند و خوار سازد و پیش آهنگ پیکارها قرار دهد و از همه طرف راحتی را از شما سلب نماید و شما را پیشخدمت­ها و دربان­های خود قرار دهد تا بالاخره توانای شما ناتوانتان را نابود سازد و خداوند غیر از ستگران را از رحمت خود دور نسازد. و کم می شود که آنچه پشت کرده روی آورد. و من شما را مردمی سست پیمان­می­دانم و نیست بر من جز پند و اندرز شما.

ای کوفیان! من از شما مردم با سه چیز و دو چیز دچارم: کران بدون گوش و گنگ های دارای زبان و کوران دارای چشم و یارانی که چون با من ملاقات کنند راست نمی­گویند و در هنگام مصیبت­ها نمی­توان به آن­ها اعتماد کرد.

ص: 138

اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِی، وَ سَئِمْتُهُمْ وَ سَئِمُونِی. اللَّهُمَّ لَا تُرْضِ عَنْهُمْ أَمِیراً، وَ لَا تُرْضِهِمْ عَنْ أَمِیرٍ، وَ أَمِثْ قُلُوبَهُمْ کَإِیمَاثِ الْمِلْحِ فِی الْمَاءِ.

أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ [کُنْتُ] أَجِدُ بُدّاً مِنْ کَلَامِکُمْ وَ مُرَاسَلَتِکُمْ مَا فَعَلْتُ. وَ لَقَدْ عَاتَبْتُکُمْ فِی رُشْدِکُمْ حَتَّی سَئِمْتُ الْحَیَاةَ، [وَ أَنْتُمْ فِی] کُلِّ ذَلِکَ تَرْجِعُونَ بِالْهُزْءِ مِنَ الْقَوْلِ، فِرَاراً مِنَ الْحَقِّ، وَ إِلْحَاداً إِلَی الْبَاطِلِ (1) الَّذِی لَا یُعِزُّ اللَّهُ بِأَهْلِهِ الدِّینَ، وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ بِکُمْ أَنَّکُمْ لَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ کُلَّمَا أَمَرْتُکُمْ بِجِهَادِ عَدُوِّکُمْ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ، وَ سَأَلْتُمُونِیَ التَّأْخِیرَ دِفَاعَ ذِی الدَّیْنِ الْمَطُولِ. إِنْ قُلْتُ لَکُمْ فِی الْقَیْظِ: سِیرُوا. قُلْتُمْ: الْحَرُّ شَدِیدٌ. وَ إِنْ قُلْتُ لَکُمْ: سِیرُوا فِی الْبَرْدِ. قُلْتُمْ: الْقَرُّ شَدِیدٌ. کُلُّ ذَلِکَ فِرَاراً عَنِ الْحَرْبِ إِذَا کُنْتُمْ عَنِ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ تَعْجِزُونَ، فَأَنْتُمْ عَنْ حَرَارَةِ السَّیْفِ أَعْجَزُ وَ أَعْجَزُ. فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! قَدْ أَتَانِیَ الصَّرِیحُ یُخْبِرُنِی أَنَّ ابْنَ غَامِدٍ قَدْ نَزَلَ الْأَنْبَارَ عَلَی أَهْلِهَا لَیْلًا فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ، فَأَغَارَ عَلَیْهِمْ کَمَا یُغَارُ عَلَی الرُّومِ وَ الْخَزَرِ، فَقَتَلَ بِهَا عَامِلِی ابْنَ حَسَّانَ، وَ قَتَلَ مَعَهُ رِجَالًا صَالِحِینَ ذَوِی فَضْلٍ وَ عِبَادَةٍ وَ نَجْدَةٍ، بَوَّأَ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ، وَ إِنَّهُ أَبَاحَهَا.

وَ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّ الْعُصْبَةَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، کَانُوا یَدْخُلُونَ عَلَی الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ وَ الْأُخْرَی الْمُعَاهَدَةِ، فَیَهْتِکُونَ سِتْرَهَا، وَ یَأْخُذُونَ الْقِنَاعَ مِنْ رَأْسِهَا، وَ الْخُرْصَ مِنْ أُذُنِهَا، وَ الْأَوْضَاحَ مِنْ یَدَیْهَا وَ رِجْلَیْهَا وَ عَضُدَیْهَا، وَ الْخَلْخَالَ وَ الْمِئْزَرَ عَنْ سُوقِهَا، فَمَا تَمْتَنِعُ إِلَّا بِالاسْتِرْجَاعِ وَ النِّدَاءِ «یَا لَلْمُسْلِمِینَ» فَلَا یُغِیثُهَا مُغِیثٌ وَ لَا یَنْصُرُهَا نَاصِرٌ، فَلَوْ أَنَّ مُؤْمِناً مَاتَ مِنْ دُونِ هَذَا أَسَفاً، مَا کَانَ عِنْدِی مَلُوماً بَلْ کَانَ عِنْدِی بَارّاً مُحْسِناً.

ص: 139

پروردگارا من مردم کوفه را ملول کردم و آنان مرا ملول ساختند من از آنان آزرده شدم و آنان از من آزرده شدند. پروردگارا امیری را از ایشان و ایشان را از امیری خرسند مفرما و دل­های آنان را چون نمکی که در آب ذوب می شود ذوب کن.

سوگند به خدا اگر چاره ای از سخن گفتن و مراسله شما داشتم چنین نمی کردم. آنقدر درباره هدایت شما رنج دیدم که از زندگی خود سیر شدم و بالاخره تمام گفتار مرا به سخریه گرفتید و بدین وسیله از حق فرار کردید و به باطلی گرویدید که خدا دین خود را با اهل آن عزیز نمی کند و من می­دانم که شما جز بر زیان من نیفزایید.

زیرا هر وقت شما را به پیکار با دشمن دعوت کردم قیام نکردید و آن را به تأخیر افکندید مانند کسی که وام طولانی از کسی گرفته و اکنون که موقع پرداختش رسیده بازهم مدت دیگری می­خواهد. هر گاه می گفتم زمستان برای جنگ آماده شوید می گفتید اکنون هوا سرد است و اگر در تابستان می گفتم آماده کارزار شوید می گفتید اکنون هوا گرم است، به تأخیر بینداز تا هوا سرد شود و همه این کنارگیری­ها در حقیقت برای فرار از بهشت بوده و هر گاه شما از گرمی و سردی هوا عاجز باشید سوگند به خدا از گرمی شمشیر عاجز ترید و ما از خدائیم و به خدا بازمی­گردیم.

ای کوفیان! خبر رسیده که ابن غامد با چهار هزار نفر شبانه به شهر انبار ریخته و اموال آنان را به تاراج برده و با آن­ها معامله کفار روم و خزر نموده و حسان را که کارگزار من بوده، کشته شده و عده ای از نیکوکاران که همه مردمی دانا و پارسا و بزرگزاده بوده نیز به قتل رسانده است. خدا همه آن­ها را در بهشت­های پرنعمت خود جای دهد. و اطلاع یافته ام گروهی از شامی­ها بر زن مسلمان و جمعی بر زن اهل ذمه وارد شده، پوشش او را دریده و چارقد از سرش گرفته و گوشواره از گوشش ربوده و دست بند و خلخال از دست و پا و بازوانش درآورده و او چاره نداشته جز اینکه «انا لله و انّا الیه راجعون» بگوید و مسلمانان را به یاری خود بخواند و کسی او را یاری ننماید و به داد او نرسد. پس اگر مؤمنی پس از شنیدن این واقعه بمیرد جای تأسف نیست و نباید او را ملامت کرد بلکه نزد من او نیکوکار واحسان کننده است.

ص: 139

وَا عَجَباً کُلَّ الْعَجَبِ مِنْ تَظَافُرِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عَلَی بَاطِلِهِمْ، وَ فَشَلِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ! قَدْ صِرْتُمْ غَرَضاً یُرْمَی وَ لَا تَرْمُونَ، وَ تُغْزَوْنَ وَ لَا تَغْزُونَ، وَ یَعْصُونَ اللَّهَ وَ تَرْضَوْنَ، فَتَرِبَتْ أَیْدِیکُمْ یَا أَشْبَاهَ الْإِبِلِ غَابَ عَنْهَا رُعَاتُهَا، کُلَّمَا اجْتَمَعَتْ مِنْ جَانِبٍ تَفَرَّقَتْ مِنْ جَانِبٍ.

تعجب من از اینجاست که چگونه این مردم در باطل خود می کوشند و شما از تقویت حق خودتان سستی می­ورزید. خود را هدف تیر بلا قرار می­دهید و تیری به هدف آن­ها نمی­زنید و پیکار می بینید و با دشمن کارزار نمی کنید. آنها معصیت می کنند و شما به نافرمانی آن­ها خوشحال هستید. الهی هیچ گاه از خیر و خوشی بهره مند نگردید، شما همچون شترانی هستید که ساربانشان را از دست داده و هر گاه بخواهند آن­ها را از گوشه ای گردآورند از جای دیگر متفرق می­شوند.(1)

توضیح

«التنفیذ» یعنی: سرزنش و سستی رأی. «القسورۀ» یعنی: شیر درنده. جوهری گوید: «أملصت المرأۀ بولدها» یعنی: زن جنینش را سقط کرد. «نهس اللحم» یعنی: گوشت را با دندان پیشین گرفت. «نهس الحیۀ» یعنی: مار چیزی را گزید. و «فرس الاسد فریسته» یعنی: شیر گردن شکارش را درید.

مقصود از «النّهاس الفراس» یا هشام بن عبد الملک است زیرا به بخل شهرت داشت، یا منظور سلیمان بن عبدالملک است زیرا او کسی است که اندکی پس از حجاج بن یوسف، به خلافت رسید. و معنای اول مناسب­تر است. مقصود از «الرجل الواحد» عمر بن عبد العزیز است.

فرموده امام علیه السلام: «و لکنّها لهجۀ خدعۀ» یعنی: هرگاه به شما گفتم: اگر خدا بخواهد بر دشمن پیروز می­گردم. پس این سخن، دروغ نیست، بلکه همانطور که پیش­تر ذکر شد، این سخن و سخنان دیگری مانند آن، از مصلحت­های جنگ و اموری غیر از جنگ است.

ممکن است ارجاع ضمیر «لکنّها» به آنچه باشد که درباره نسبت امام علیه السلام به دروغ، ذکر کرده است، بویژه در نسخه­ای که به صورت «أغنیاء» با نون آمده است، یعنی: آنچه گفتید، کلامی بود که در آن از شیطان فریب خوردید و نیازی به ذکر آن نداشتید. در صحاح آمده است: «وهی السّقاء یهی وهیاً» هرگاه مشک سوراخ و شکسته شود. و در آن آمده است: «وری القیح جوفه یریه وریاً» یعنی: چرک درون شکم او را پُر کرد. و اسم این فعل «الوری» با حرکت حروف آن است. و «ورّی الجرح سائره توریۀ»: یعنی (الوری) او را فرا گرفت. «المراس» یعنی: ممارست و درمان. «رصده» یعنی: مراقب آن بود. «الترصد» یعنی: مراقبت.

ص: 140

قوله علیه السلام: «تمسیکم و تصبحکم»: لعلّ الضمیر المستتر فیهما راجع إلی الفواحش و المنکرات: أی یأتیکم إمّا صباحا أو مساء عقوبات تلک المنکرات کما فعل بمن قبلکم.

أو الکاف اسمیّ: أی یأتیکم مثل ما فعل بهم. أو قبله تقدیر: أی یأتیکم عقوبته کما فعل بهم.

أو الضمیران راجعان إلی شنّ الغارات و ظهور الفواحش و المنکرات، و یکون المراد ظهورها من المخالفین فیهم فهذه عقوبة أعمالهم.

قوله علیه السلام: «و لیجرّنکم»: أی یبعثکم جبرا. و فی بعض النسخ:

«و لیجهّزنّکم». و فی بعضها: «و لیجمّرنکم» و تجمیر الجیش أن تحبسهم فی أرض العدوّ و لا تقفلهم من الثغر. و تجمّروا: أی تحبسوا.

و [قوله علیه السلام: ] «و لیحجبنّکم»: ضمّن معنی القیام فعدّی ب «علی».

قوله علیه السّلام: «إن قلت لکم فی القیظ» [کذا فی کتاب الإحتجاج و]

فی [کتاب] الإرشاد: «إذا قلت لکم: انفروا فی الشتاء. قلتم: هذا أوان قرّ و صر. و إن قلت لکم: انفروا فی الصیف. قلتم: «هذه حمارّة القیظ أنظرنا ینصرم الحرّ عنّا کلّ ذلک فرارا عن الجنّة. [و] إذا کنتم عن الحرّ و البرد ...».

إلی آخر الکلام.

قوله علیه السلام: «قد أتانی الصریح» [کذا] فی أکثر النسخ بالحاء المهملة، و هو الرجل الخالص النسب. و کلّ خالص صریح.

و الأظهر أنّه بالخاء المعجمة کما فی [کتاب] الإرشاد: أی المستغیث أی من یطلب الإغاثة و المدد لدفع ظلمهم.

و العصبة من الرجال بالضمّ-: ما بین العشرة إلی الأربعین. و فی

ص: 141

در فرموده امام علیه السلام: «تمسیکم و تصبحکم» شاید ضمیر مستتر در این دو فعل به «الفواحش و المنکرات» بازگردد، یعنی: یا در شب یا در صبح، کیفر و مجازات این کارهای زشت بر شما وارد می­شود همانطور که اقوام پیش از شما را کیفر داد، یا کاف اسمی باشد، یعنی: آنچه از کیفر و عذابی که بر آنان نازل کرد، بر شما نیز وارد می­کند. یا اینکه پیش از آن چیزی در تقدیر گرفته شود، یعنی: عقوبت و کیفر آن به شما می­رسد همانگونه که بر آنان وارد ساخت، یا اینکه مرجع دو ضمیر، غارتها و آشکار شدن منکرات باشد و مقصود ظاهر شدن این دو از سوی دشمنان در میان آنان ­باشد که عقوبت و کیفر اعمال آنان است.

فرموده امام علیه السلام «و لیجرّنکم»یعنی: شما را به اجبار روانه کنند. و در برخی نسخه­ها «و لیجهزّنکم» و در برخی دیگر «و لیجمّرنکم» ذکر شده است. «تجمیر الجیش» یعنی: لشکر را در خاک دشمن نگاه­داری و آنان را به مرز بازنگردانی. و «تجمّروا» یعنی: نگاه­داشته شدید.

«و لیحجبنّکم» معنای قیام را در بردارد از این جهت با حرف جر «علی» متعدی شده است.

«إن قلت لکم فی القیظ» در کتاب احتجاج چنین است و در کتاب ارشاد به این صورت ذکر شده است: «وقتی گفتم در زمستان برای جنگ رهسپار شوید، گفتید: اینک فصل بوران و سرما است. و اگر می­گفتم در تابستان برای جنگ بروید، گفتید: گرمای تابستان بیداد می­کند به ما مهلت بده تا شدت گرما کاسته شود. همه این کارها برای فرار از بهشت است و اگر شما از گرما و سرما فرار می­کنید ..... » تا پایان سخن امام. فرموده امام علیه السلام: «قد أتانی الصریح» در بیشتر نسخه­ها با حاء مهمله ذکر شده و آن به معنای مردی است که نژادی خالص دارد. و هر خالصی، صریح است. اما آشکارتر این است که این کلمه با خاء معجمه باشد همانطور که در کتاب ارشاد آمده است: یعنی فریاد رس و کسی که فریاد و یاری می­طلبد تا ظلم و ستم آنان را دفع کند.

«العصبۀ من الرجال» - با ضمه عین - شماری از مردان از ده تا چهل نفر است. و در

ص: 141

القاموس: الخرص بالضمّ و یکسر-: حلقة الذهب و الفضّة أو حلقة القرط أو الحلقة الصغیرة من الحلی. و فی النهایة: [الخرص بالضمّ و الکسر-]: الحلقة الصغیرة من الحلی و هو من حلی الأذن.

و [أیضا] قال [ابن الأثیر: ] فیه: «أنّ یهودیا قتل جاریة علی أوضاح لها»:

هی نوع من الحلی یعمل من الفضّة سمّیت بها لبیاضها، واحدها وضح.

و قد أوردنا شرح بعض الفقرات فی الروایات الأخر.

قاموس آمده است: «الخُرص» - با ضمه و کسره خاء - حلقه طلا و نقره، یا حلقه گوشواره یا حلقه کوچکی از زیور است. در النهایۀ آمده است: «الخرص» - با ضمه و کسره خاء - حلقه کوچکی از زیور است که از زیور و زینت­های گوش است .

همچنین ابن اثیر در این باره گوید: «أنّ یهودیاً قتل جاریۀ علی أوضاح لها» یک مرد یهودی کنیزی را به خاطر زیور آلاتش به قتل رساند) «أوضاح» نوعی زیور از جنس نقره است که به خاطر سفیدی آن بدین اسم نامگذاری شده و مفرد آن «وضح» است.

و شرح برخی عبارات را در روایت­های دیگر بیان کردیم.

روایت957.

معانی الأخبار: وقتی به حضرت علیّ علیه السّلام خبر رسید که لشکر معاویه بر شهر مرزی أنبار تاخته، و فرماندار وی در آنجا به نام حسّان بن حسّان را به شهادت رسانده، و آنچه در شهر بوده به یغما برده است، وی خشمگین از کوفه بیرون آمد، و آنچنان آشفته بود که به خود توجّه نداشت به گونه ای که لباسش به زمین کشیده می شد، و مردم نیز در پی آن بزرگوار روان شدند، و شتابان می رفت تا به محلّ نخیله رسید، در آنجا بر مکان مرتفعی از زمین، ایستاد و پس از ستایش پروردگار و درود بر پیامبر خدا فرمود:

همانا جهاد دری از درهای بهشت می باشد که خداوند آن را بر روی دوستان مخصوص خود گشوده، و جهاد پوشش پرهیزکاری، و زره رخنه ناپذیر، و سپر محکم خداوند است. کسی که آن را ترک نماید و مایل به آن نباشد، خداوند لباس خواری بر او بپوشاند، و وی را در گرداب بلا فرونشاند، و به حقارت خوار گرداند. من در شب و روز، در آشکار و نهان، بارها شما را به نبرد بی امان با آنان فرا خواندم تا قبل از آنکه به شما یورش برند بر آنان بتازید، سوگند به آنکه جانم در اراده اوست قلمرو سرزمین هیچ قومی میدان تاخت و تاز دشمن قرار نگرفت مگر آنکه دچار خواری و شکست شدند. که چه سست عنصر بودید، و در پاسخ دعوت من به بهانه های شرم آور، بار وظیفه خود را بر دوش یکدیگر نهادید، و به امید هم نشستید، و هر کدام انتظار پیشگام شدن دیگری را کشیدید، سخنان من بر شما گران آمد و آن را وانهادید تا اینکه دشمن از هر سو بر شما تاخت.

این اخو غامد است که با سپاهیان تحت فرماندهی خود به شهر أنبار یورش برده، و فرماندار آنجا (حسّان بن حسّان) را با مردان زیاد و زنانی از اهالی آنجا کشته است، و قسم به آفریدگاری که جانم به اراده و اختیار اوست به من خبر رسیده: که یکی از سپاهیان ایشان

ص: 142

الشَّامِ] (1) یَدْخُلُ عَلَی الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ وَ الْمُعَاهَدَةِ فَیَنْتَزِعُ أَحْجَالَهُمَا وَ رُعُثَهُمَا، ثُمَّ انْصَرَفُوا مَوْفُورِینَ لَمْ یُکْلَمْ أَحَدٌ مِنْهُمْ کَلْماً. فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ دُونِ هَذَا أَسَفاً، مَا کَانَ عِنْدِی فِیهِ مَلُوماً، بَلْ کَانَ عِنْدِی بِهِ جَدِیراً.

یَا عَجَباً کُلَّ الْعَجَبِ مِنْ تَظَافُرِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عَلَی بَاطِلِهِمْ وَ فَشَلِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ! إِذَا قُلْتُ لَکُمُ: اغْزُوهُمْ فِی الشِّتَاءِ، قُلْتُمْ: هَذَا أَوَانُ قُرٍّ وَ صِرٍّ. وَ إِنْ قُلْتُ لَکُمُ: اغْزُوهُمْ فِی الصَّیْفِ، قُلْتُمْ: هَذِهِ حَمَارَّةُ الْقَیْظِ، أَنْظِرْنَا یَنْصَرِمِ الْحَرُّ عَنَّا. فَإِذَا أَنْتُمْ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ تَفِرُّونَ، فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ مِنَ السَّیْفِ أَفَرُّ.

یَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ! وَ یَا طَغَامَ الْأَحْلَامِ وَ یَا عُقُولَ رَبَّاتِ الْحِجَالِ.

وَ اللَّهِ لَقَدْ أَفْسَدْتُمْ عَلَیَّ رَأْیِی بِالْعِصْیَانِ، وَ لَقَدْ مَلَأْتُمْ جَوْفِی غَیْظاً حَتَّی قَالَتْ قُرَیْشٌ: إِنَّ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ شُجَاعٌ وَ لَکِنْ لَا رَأْیَ لَهُ فِی الْحَرْبِ.

لِلَّهِ دَرُّهُمْ! وَ مَنْ ذَا یَکُونُ أَعْلَمَ بِهَا وَ أَشَدَّ لَهَا مِرَاساً مِنِّی! فَوَ اللَّهِ لَقَدْ نَهَضْتُ فِیهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِینَ، وَ لَقَدْ نَیَّفْتُ الْیَوْمَ عَلَی السِّتِّینَ، وَ لَکِنْ لَا رَأْیَ لِمَنْ لَا یُطَاعُ. یَقُولُهَا ثَلَاثاً.

فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ وَ مَعَهُ أَخُوهُ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَنَا وَ أَخِی هَذَا کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حِکَایَةً عَنْ مُوسَی: رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ، فَوَ اللَّهِ لَنَنْتَهِیَنَّ إِلَیْهِ وَ لَوْ حَالَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ جَمْرُ الْغَضَا وَ شَوْکُ الْقَتَادِ.

فَدَعَا لَهُ بِخَیْرٍ ثُمَّ قَالَ: وَ أَیْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِیدُ! ثُمَّ نَزَلَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ ].

قال الصدوق رضی اللّه عنه: تفسیر: قال المبرد: سیماء الخسف تأویله:

علامة [الخسف] قال اللّه عزّ و جلّ: سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ

ص: 143

بر دو تن از زنان که یکی مسلمان، و دیگر زن غیر مسلمانی که پناهنده به مسلمین بوده حمله ور شده زیورهای زنانه و دستبند و النگو، و گردنبند، و گوشواره های آنان را از پا و دست و گردن و گوششان بیرون آورده و به تاراج برده و آنگاه متجاوزین با غنائم فراوان، در حالی که کوچکترین زخمی بر نداشته به پایگاههای خود باز گشته اند. پس اگر مرد مسلمانی از شنیدن این واقعه بمیرد، به نظر من نه تنها بر او سرزنشی نیست، بلکه چنین مرگی را سزاوار است.

و بسی شگفت انگیز است که این گروه بر کردار ناشایست خود، آن گونه پشت به پشت هم داده اند و کوشایند، و شما در کار حقّ خود چنین پراکنده اید و سست عنصرید! وقتی خواستم که در زمستان با آن­ها بجنگید، گفتید: اینک بوران و سرما است، هنگامی که در تابستان گفتم به نبرد با ایشان برخیزید، پاسخ دادید: گرمای تابستان بیداد می کند، به ما مهلت بده تا فشار گرما کاسته شود. شما که با چنین بهانه هایی، عاجزانه از گرما و سرما گریزانید، به خدا سوگند! از شمشیر دشمن بیشتر خواهید گریخت.

ای مردنمایانی نامرد و ای کودک خردان و ای کسانی که عقل­هایتان همچون زنان پرده نشین است. به خدا قسم با سرپیچی و نافرمانی­هایتان، فکر و نقشه ام را تباه ساختید، و دل خونینم را با رفتار ناهنجارتان از جوش و خشم مالامال کردید، تا آنجا که قریش گفتند: پسر ابو طالب دلاور است ولی درست با فنون جنگی آشنائی ندارد. خدا خیرشان دهد، آیا در میدان کارزار چه کسی فنون نظامی را بهتر از من می داند، و یا استوارتر و چیره دست تر از من است؟! به خدا سوگند هنوز به سنّ بیست سالگی نرسیده بودم که در میدان جنگ قد بر افراشتم، و اکنون سنّم از شصت گذشته و لکن کسی که فرمانش را نمی برند امری ندارد؟! سه بار این جمله را تکرار فرمود.

در این هنگام مردی به همراه برادرش به پا خاست و عرضه داشت: ای امیر المؤمنین، من و این برادرم چنانیم که خداوند از قول حضرت موسی بازگو نموده: «رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی»(1)

{پروردگارا! من جز اختیار شخص خود و برادرم را ندارم.} به خدا قسم هر چه فرمان دهی اجرا خواهیم کرد، گرچه مجبور باشیم از میان شعله های سوزان آتش چوب درخت غضا و بر روی خارهای درخت قتاد بگذریم. امام برایش دعای خیر کرد؛ و فرمود: شما دو نفر به کجا خواهید رسید از آنچه من خواسته ام و سپس از منبر پایین آمد.(2)

صدوق رضی الله عنه گوید: مبرد گوید: «سیما الخسف»، «سیما» یعنی نشانه. چنانچه خدای عزّ و جلّ فرمود: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» (3) { علامتِ [مشخّصه] آنان بر اثر سجود در چهره هایشان است.}

ص: 143

و قال اللّه عزّ و جلّ: یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ و قال اللّه عزّ و جلّ: یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ أی معلّمین.

و قوله: «دیّث بالصّغار»: تأویل ذلک یقال للبعیر إذ ذلّلته الریاضة: بعیر مدیث: أی مذلّل. و قوله: «فی عقر دیارهم»: أی فی أصل دیارهم. و العقر:

الأصل. و من ثمّ یقال: لفلان عقار: أی أصل مال.

و قوله: «تواکلتم»: هو مشتقّ من وکلت الأمر إلیک و وکلته إلیّ إذا لم یتولّه أحد دون صاحبه، و لکن أحال به کلّ واحد علی الآخر. و من ذلک قول الحطیئة:

أمور إذا واکلتها لا تواکلوا.

و قوله: «و اتّخذتموه وراءکم ظهریّا»: أی لم تلتفتوا إلیه. یقال فی المثل: لا تجعل حاجتی منک بظهری: أی لا تطرحها غیر ناظر إلیها.

و قوله: «حتّی شنّت علیکم الغارات»: یعنی صبّت. یقال: شننت الماء علی رأسه: أی صببته. و من کلام العرب: فلمّا لقی فلان فلانا شنّه بالسیف: أی صبّه علیه صبا.

و قوله: «هذا أخو غامد»: فهو رجل مشهور من أصحاب معاویة من بنی غامد بن نصر من الأزد.

قوله «فینتزع أحجالهما»: یعنی الخلاخیل، واحدها حجل، و من ذلک قیل للدابة: محجلة. و یقال للقید: حجل لأنّه یقع فی ذلک الموضع.

و [أمّا] قوله: «و رعثهما»: فهی الشنوف واحدها رعثة، و جمعها رعاث و جمع الجمع رعث.

و قوله: «ثمّ انصرفوا موفورین» من الوفر: أی لم ینل أحد منهم بأن یرزأ

ص: 144

و در آیه دیگر فرموده: «یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ»(1) {تبهکاران از سیمایشان شناخته می شوند.} و در آیه دیگر فرموده: «یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ»(2) {پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یاری خواهد کرد} یعنی پرچمهائی دارند (که نشان مسلمین است).

«و دیّث الصغار» وقتی رام کردن شتر را آرام گرداند، گفته می شود: «بعیر مدیّث» یعنی شتر رام شد. «فی عقر دیارهم» یعنی در وسط سرزمینشان، و «عقر» بمعنی ریشه و اصل است، و به همین جهت می گویند: «برای فلانی عقاری است» یعنی: فلانی ریشه مال دارد.

«تواکلتم» اقتباس شده از «وکلت الامر الیک و وکلته الیّ» من کارم را به تو سپردم و تو، هم آن را به من واگذاردی. زمانی که هیچ کدام خود متصدّی انجام آن امر نشوند و هر یک به دیگری واگذارد، و از همین کلمه است گفته حطیئه: «امور اذا و اکلتها لا تواکل» (کارهائیست که چون به دیگری واگذارم شانه از زیر بار آن خالی می کند).

«و اتّخذتموه وراءَکم ظهریّا» یعنی به آن توجّهی ندارید همانند چیزهای فراموش شده، و در مثل گفته می شود: «نیاز مرا پشت سر خود قرار مده» یعنی نیاز مرا چنان از نظر دور مدار که به کلّی آن را رها کنی .

«حتّی شنّت علیکم الغارات» یعنی: فرو ریخت حملاتی بر آنان، گفته می شود: «شننت الماء علی رأسه» یعنی آب را بر سر او ریختم. و از سخن عرب است «فلمّا لقی فلان فلانا شنّه بالسّیف» (فلانی وقتی به فلان شخص رسید، شمشیر را محکم بر او فرود آورد).

«هذا اخو غامد» (او مردی مشهور از یاران معاویه از قبیله بنی غامد بن نضر از «أزد» است).

«فینتزع احجالهما» یعنی خلخال­های آن دو زن را از پایشان در آوردند، مفردش «حجل» می باشد، از همان جهت به اسب گفته می شود «محجله»، و به بند گفته می شود: «حجل»، چون در پای واقع می شود. «و رعثهما» (گوشواره های آن دو) که مفردش «رعثه» و جمع آن «رعاث» و جمع جمعش «رعث» می باشد.

«ثمّ انصرفوا موفورین» «موفور» از «وفر» گرفته شده: یعنی

ص: 144

فی بدن و لا مال. یقال: فلان موفور، و فلان ذو وفر: أی ذو مال، و یکون موفورا فی بدنه.

و قوله: «لم یکلم أحد منهم کلما»: أی لم یخدش أحد منهم خدشا، و کل جرح صغیر أو کبیر فهو کلم.

و قوله: «مات من دون هذا أسفا»: یقول تحسرا، و قد یکون الأسف الغضب، قال اللّه عزّ و جلّ: «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ» و الأسیف یکون الأجیر، و یکون الأسیر.

و قوله: «من تظافر هؤلاء القوم علی باطلهم»: أی من تعاونهم و تظاهرهم.

و قوله: «و فشلکم من حقکم» یقال: فشل فلان عن کذا إذا هابه فنکل عنه و امتنع من المضی فیه.

و قوله: «قلتم هذا أوان قرّ و صرّ». فالصرّ: شدّة البرد، قال اللّه عزّ و جلّ:

«کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ» و قوله: «هذه حمارّة القیظ». فالقیظ: الصیف، و حمارته: اشتداد حرّه.

از بدن یا مال هیچ یک از ایشان چیزی کم نشده، گفته می شود: «فلان موفور و فلان ذو وفر» یعنی ثروتمند است و صاحب مال زیاد و تنومند و سلامت. «لم یکلم احد منهم کلما» یعنی: به هیچ یک از ایشان خراشی وارد نشد، و به هر زخمی، چه بزرگ باشد چه کوچک «کلم» گفته می شود.

«مات من دون هذا اسفا» یعنی اظهار تأسّف و دریغ نمودن، «آسف» گاهی به معنی به خشم آمده می­باشد. خداوند فرمود: «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ»(1) {و چون ما را به خشم درآوردند، از آنان انتقام گرفتیم.} و «اسیف» بمعنی مزدور هم استعمال شده، و به معنی أسیر نیز هست. «من تظافر هؤلاء القوم علی باطلهم» یعنی از همکاری و اتّحادشان [در آن عمل باطلشان].

«وفشلکم عن حقّکم»، فلانی از آن چیز «فشل» شد، یعنی بد دل و بیمناک شد و سستی نمود و به دنبال آن نرفت. «هذا أوان قرّ و صرّ» ، «الصّرّ» (شدّت سرما) خدای عزّ و جلّ فرموده: «کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ»(2) { همچون مثلِ بادی است که در آن، سرمای سختی است.} «هذه حمارّة القیظ»، «قیظ» تابستان است و «حمارته» شدّت یافتن گرمای آن است.

توضیح

درباره گفته او که جمع الجمع : «رعث» است، ابن اثیر در ماده رعث در کتاب النهایۀ گوید: «الرعاث» گوشواره و زیور گوش است. مفرد آن: رعثۀ رعثه و اسم جنس آن «الرعث» است.

می­گویم: شرح باقی عبارت در روایت دیگر بیان شد.

روایت958.

امالی طوسی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

ص: 145

الْمَوْتُ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ، لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ، وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ، فَقَدِّمُوا وَ لَا تَنْکُلُوا، فَإِنَّهُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ، إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تُقْتَلُوا تَمُوتُوا. وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ، لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَی الرَّأْسِ، أَهْوَنُ مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ.

مرگ طلب کننده و طلب شده است. آن کس که مانده است او را ناتوان نسازد، و گریزنده از چنگال او از دستش بدر نرود پس خود برای آن اقدام کنید و سرباز نزنید زیرا از مرگ گریزی نیست شما اگر کشته نشوید خواهید مرد، و سوگند بدان که جان علی به دست او ست خوردن هزار شمشیر بر سر آسانتر است از مرگ بر بستر(1)

روایت959.

امالی طوسی: أصبغ بن نباته - رحمه اللَّه - گوید: روزی امیر المؤمنین علیه السلام سخنرانی کرد، پس حمد و ثنای الهی به جای آورد و بر پیامبر خدا درود فرستاد سپس فرمود:

ای مردم سخنم را بشنوید، و کلامم را خوب فرا گیرید، و همانا تکبر و فخر فروشی از نشانه های گردنکشی و نخوت از تکبّر است. شیطان دشمنی آماده است که شما را به باطل دل­خوشی می دهد.

هان که هر مسلمانی برادر مسلمان دیگر است، و پس القاب زشت بر هم ننهید، و دست از یاری هم نشوئید، که همانا شرایع دین یکی است، و راه­های آن نزدیک است، هر کس آن را پیش بگیرد به هدف می رسد، و هر کس رهایش سازد از جادّه حق به در رود، و هر کس از آن جدا شود تباه می گردد. مسلمان در امانت خیانت نورزد، و در وعده تخلّف نکند، و در سخن دروغ نگوید.

ما خاندان رحمتیم، گفتار ما حقّ، و کردار ما عدل است. خاتم پیامبران از ماست، و پیشوایان اسلام و امینان کتاب خدا در میان مایند. شما را به سوی خدا و پیامبرش، و جهاد با دشمنش، و سختگیری و پایداری در امرش، و طلب خرسندیش و برپاداری نماز، و پرداخت زکات، و حجّ خانه خدا، و روزه ماه رمضان، و پرداخت کامل فیء به اهلش دعوت می کنیم.

هان که از همه شگفت تر آنکه معاویة بن ابی سفیان اموی و عمر و

ص: 146

بْنَ عَاصٍ السَّهْمِیَّ، یُحَرِّضَانِ النَّاسَ عَلَی طَلَبِ الدِّینِ بِزَعْمِهِمَا! وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَمْ أُخَالِفْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَطُّ، وَ لَمْ أَعْصِهِ فِی أَمْرٍ قَطُّ، أَقِیهِ بِنَفْسِی فِی الْمَوَاطِنِ الَّتِی تَنْکُصُ فِیهَا الْأَبْطَالُ، وَ تُرْعِدُ فِیهَا الْفَرَائِصُ، بِقُوَّةٍ أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِهَا فَلَهُ الْحَمْدُ.

وَ لَقَدْ قُبِضَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ إِنَّ رَأْسَهُ فِی حَجْرِی، وَ لَقَدْ وُلِّیتُ غُسْلَهُ، أَغْسِلُهُ بِیَدِی، وَ تُقَلِّبُهُ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ.

وَ ایْمُ اللَّهِ، مَا اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهَرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَی حَقِّهَا، إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ.

قَالَ: فَقَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ: أَمَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ أُعْلِمُکُمْ أَنَّ الْأُمَّةَ لَمْ تَسْتَقِمْ عَلَیْهِ. فَتَفَرَّقَ النَّاسُ وَ قَدْ نَفَذَتْ بَصَائِرُهُمْ.

بن عاص سَهمی مردم را به دین خواهی[ و بر مخالفت با من] بر می انگیزند، در حالی که به خدا سوگند من هرگز با رسول خدا مخالفت نورزیدم، و هرگز در کاری از وی سر پیچی نکردم، جان خود را در مواردی سپر او ساختم که زورمندان و شجاعان از آن عقب می نشستند، و کتف هایشان از آن می لرزید، و البتّه به نیرویی بود که خداوند به من کرامت نموده بود و بر این بخشش او را سپاس می گزارم.

پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی قبض روح شد که سر مبارکش در دامن من بود، و خودم با این دست­هایم غسل او را به عهده گرفتم، فرشتگان مقرّب در این امر یاریم می دادند. و به خدا سوگند که هیچ امّتی پس از پیامبرش اختلاف نکرد جز اینکه گروه باطل بر گروه حقّ غلبه یافت مگر آنکه خدا بخواهد.

عمّار یاسر- رحمه اللَّه - برخاست و گفت: أمیر المؤمنین شما را آگاه ساخت که امّت به وی وفادار نخواهد ماند. پس مردم با بینائی کامل متفرق شدند.(1)

روایت960.

امالی طوسی: ربیعه بن ناجد گوید: هنگامی که معاویه بن ابی سفیان، ابن عوف غامدی را برای هجوم به انبار روانه کرد، او را با شش هزار سوار رهسپار کرد. او بر منطقه هیت و انبار هجوم آورد و مسلمانان را قتل رساند و زنان را اسیر کرد و ابراز بیزاری از امیرالمؤمنین علیه السلام را از مردم خواست. امیرالمؤمنین علیه السلام مردم را برای جنگ دعوت کرد درحالی که آنان از فرمانبرداری او سرباز می­زدند و یاریش را وا گذاشته بودند. حضرت دستور داد در میان مردم ندا کنند. پس مردم جمع شدند. امام برای ایراد خطبه برخاست و پس از حمد و ثنای خداوند و درود و سلام بر رسول خدا فرمود: ای مردم، شمار مردم شهر شما از شمار مردم مدینه که رسول خدا صلی الله علیه و آله را یاری کردند بیشتر است. و آنان در آن روز که با آن حضرت عهد کردند که به یاری او و حمایت مهاجران برخیزند، تا رسول خدا رسالت پروردگارش را بگزارد دو قبیله کوچک بیش نبودند. این ص: 147

بِأَقْدَمِ الْعَرَبِ مِیلَاداً، وَ لَا بِأَکْثَرِهِمْ عَدَداً، فَلَمَّا آوَوْا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ نَصَرُوا اللَّهَ وَ دِینَهُ، رَمَتْهُمُ الْعَرَبُ عَنْ قَوْسٍ وَاحِدَةٍ، وَ تَحَالَفَتْ عَلَیْهِمُ الْیَهُودُ، وَ غَزَتْهُمُ الْقَبَائِلُ قَبِیلَةً بَعْدَ قَبِیلَةٍ. فَتَجَرَّدُوا لِلدِّینِ، وَ قَطَعُوا مَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْعَرَبِ مِنَ الْحَبَائِلِ، وَ مَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْیَهُودِ مِنَ الْعُهُودِ، وَ نَصَبُوا لِأَهْلِ نَجْدٍ وَ تِهَامَةَ وَ أَهْلِ مَکَّةَ وَ الْیَمَامَةِ وَ أَهْلِ الْحَزْنِ وَ أَهْلِ السَّهْلِ، قَنَاةَ الدِّینِ، وَ تَصَبَّرُوا تَحْتَ أَحْلَاسِ الْجِلَادِ، حَتَّی دَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْعَرَبُ، وَ رَأَی فِیهِمْ قُرَّةَ الْعَیْنِ قَبْلَ أَنْ یَقْبِضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ. فَأَنْتُمْ فِی النَّاسِ أَکْثَرُ مِنْ أُولَئِکَ فِی أَهْلِ ذَلِکَ الزَّمَانِ مِنَ الْعَرَبِ.

فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ آدَمُ طُوَالٌ فَقَالَ: مَا أَنْتَ کَمُحَمَّدٍ، وَ لَا نَحْنُ کَأُولَئِکَ الَّذِینَ ذَکَرْتَ، فَلَا تُکَلِّفْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اخْسَأْ [أَحْسِنْ «خ»] مُسْتَمِعاً تُحْسِنْ إِجَابَةً، ثَکِلَتْکُمُ الثَّوَاکِلُ مَا تَزِیدُونِّی إِلَّا غَمّاً، هَلْ أَخْبَرْتُکُمْ أَنِّی مِثْلُ مُحَمَّدٍ! أَوْ أَنَّکُمْ مِثْلُ أَنْصَارِهِ! وَ إِنَّمَا ضَرَبْتُ [لَکُمْ] مَثَلًا، وَ أَنَا [کُنْتُ] أَرْجُو أَنْ تَأَسَّوْا بِهِمْ.

ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ وَ قَالَ: مَا أَحْوَجَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ مَعَهُ إِلَی أَصْحَابِ النَّهْرَوَانِ. ثُمَّ تَکَلَّمَ النَّاسُ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ وَ لَغَطُوا.

فَقَامَ رَجُلٌ فَقَالَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ: اسْتَبَانَ فَقْدُ الْأَشْتَرِ عَلَی أَهْلِ الْعِرَاقِ، أَنْ لَوْ کَانَ حَیّاً لَقَلَّ اللَّغَطُ، وَ لَعَلِمَ کُلُّ امْرِئٍ مَا یَقُولُ.

فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: هَبَلَتْکُمُ الْهَوَابِلُ، لَأَنَا أَوْجَبُ عَلَیْکُمْ حَقّاً مِنَ الْأَشْتَرِ، وَ هَلْ لِلْأَشْتَرِ عَلَیْکُمْ مِنَ الْحَقِّ إِلَّا حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَی الْمُسْلِمِ؟! وَ غَضِبَ فَنَزَلَ.

فَقَامَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ وَ سَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالا: لَا یَسُوءُکَ اللَّهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، مُرْنَا بِأَمْرِکَ نَتَّبِعْهُ، فَوَ اللَّهِ الْعَظِیمِ مَا یَعْظُمُ جَزَعُنَا عَلَی أَمْوَالِنَا أَنْ تَفَرَّقَ، وَ لَا عَلَی عَشَائِرِنَا أَنْ تُقْتَلَ فِی طَاعَتِکَ.

ص: 148

دو قبیله نه از دیگر قبایل عرب کهن تر بودند و نه به شمار بیشتر. چون پیامبر و اصحابش را نزد خود جای دادند و خدا و دین او را یاری کردند، همه عرب به خلاف آن­ها برخاستند و طعمه تیر خود ساختند. یهودیان بر ضد آن­ها همدست شدند و هر قبیله از پس قبیله دیگر به جنگشان آمدند ولی آنان دامن عزم بر کمر زدند و یاری دین خدا را به جد در ایستادند. و رشته های پیوند میان خود و عرب را گسیختند و هر پیمان که با یهود داشتند بر هم زدند و با مردم نجد و تهامه و مکه و یمامه، و مردم دشت و کوهسار جنگ آغاز نهادند. و برای دفاع از دین نیزه ها بر افراشتند و در رزم سخت پایداری کردند تا عرب به دین پیامبر خدا در آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله چشمش روشن شد پیش از آنکه خداوند جانش بستاند. و شما در میان مردم این زمان شمارتان بیشتر از آن­هاست در میان مردم آن زمان.

مردی بلند قامت و گندم­گون بر خاست و گفت: نه تو محمد هستی و نه ما آن مردم که یاد کردی. پس ما را به فزون­تر از طاقتمان مکلّف مکن!

علی علیه السلام فرمود: اول درست گوش بده تا بتوانی به درستی پاسخ دهی! زنان فرزند مرده برایتان زاری کنند. جز بر اندوه من نیفزایید. آیا گفتم که من محمد هستم و شما انصار هستید؟! این مثلی بود که زدم و امیدم آن بود که به آن مردم تأسی کنید. مرد دیگری بر خاست و گفت: امیر المؤمنین و همراهانش امروز چه بسیار به اهل نهروان نیازمند است! آن گاه هر کس از سویی سخنی گفت و صداها درهم افتاد. مردی بر خاست و با صدای بلند فریاد زد: امروز برای مردم عراق زیان فقدان اشتر آشکار شده. گواهی می دهم که اگر اشتر زنده بود مردم این گونه جنجال نمی کردند و هر کس می دانست که چه بگوید .

علی علیه السلام فرمود: مادرانتان در عزایتان بگریند، حق من بر شما واجب تر از حق اشتر است. آیا اشتر جز حق مسلمانی و هم کیشی حق دیگری بر شما داشت؟ پس خشمگین شد و فرود آمد.

حجر بن عدیّ کندی و سعید بن قیس همدانی گفتند: یا امیر المؤمنین، خداوند به تو بد نرساند، هر چه خواهی فرمان ده که فرمان می بریم. به خدا سوگند اگر در فرمانبرداری تو اموالمان تباه شود یا خاندان­هایمان بر باد رود باک و واهمه­ای نداریم.

ص: 148

فَقَالَ لَهُمْ: تَجَهَّزُوا لِلْمَسِیرِ إِلَی عَدُوِّنَا.

ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَنْزِلَهُ، وَ دَخَلَ عَلَیْهِ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ:

أَشِیرُوا عَلَیَّ بِرَجُلٍ صَلِیبٍ نَاصِحٍ یَحْشُرُ النَّاسَ مِنَ السَّوَادِ.

فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ: عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِالنَّاصِحِ الْأَرِیبِ [وَ] الشُّجَاعِ الصَّلِیبِ مَعْقِلِ بْنِ قَیْسٍ التَّمِیمِیِّ. قَالَ: نَعَمْ. ثُمَّ دَعَاهُ فَوَجَّهَهُ وَ سَارَ [مَعْقِلٌ] وَ لَمْ یَعُدْ حَتَّی أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

علی علیه السلام فرمود: بسیج نبرد کنید که به سوی دشمن رویم. چون به خانه وارد شد بزرگان اصحاب نیز با او به خانه وارد شدند. علی علیه السلام فرمود: مردی دلیر و پایدار و نیک­خواه را به من پیشنهاد کنید تا برود و مردم را از سوادسرزمین عراق) گرد آورد.

سعید بن قیس گفت: یا امیر المؤمنین اگر نیک­خواه و ادیب و دلیر و پایدار خواهی تو را به معقل بن قیس تمیمی اشارت می کنم. علی گفت: آری. پس حضرت او را خواست و روانه کرد. او رفت و زمانی بازگشت که امیر المؤمنین علیه السلام به شهادت رسیده بود.(1)

توضیح

مقصود از دو قبیله، «اوس و خزرج» است. و جوهری گوید: «تجرّد فی الامر» یعنی: در آن کار بسیار تلاش کرد. فرموده امام علیه السلام: «و تصبّروا تحت احلاس الجلاد» یعنی: سرسختانه در همراهی جنگ شکیبایی کردند. ابن اثیر در ماده حلس از کتاب نهایۀ گوید: «کونوا احلاس بیتوکم» یعنی در خانه­هایتان بمانید. و در آن آمده است: «نحن أحلاس الخیل» مقصودشان این است که آنان پیوسته بر اسب سوارند. و «استحلسنا الخوف» یعنی: از ترس جدا نمی­شویم.

در برخی نسخه­ها «تحت حماس الجلاد» آمده است. فیروزآبادی در قاموس گوید: «حمس» - بر وزن فرح - یعنی در دین و در جنگ جدی و سرسخت شد. «الحمس» یعنی: مکان­های سخت. «الأحمس» مانند «الحمیس» به معنای دلاور است. و «الحمس» به معنای صدا است. «الآدم من الناس» یعنی: گندم­گون. و «الطوال» با ضمه طاء یعنی بلند قامت.

فرموده امام علیه السلام: «إخسأ» یعنی: دور شو. گفته می­شود: «خسأت الکلب خسأً» یعنی: سگ را راند و دور کرد. «خسأ الکلب بنفسه» هم به صورت متعدی و هم به صورت لازم می­آید. و «مستمعاً» بر صیغه اسم فاعل است. در برخی نسخه­ها «أحسن» با حاء مهمله و نون آمده است. و «مستمَعاً» با فتحه میم مصدر است. و «اللغظ» - با حروف متحرک - به معنای صدا و غوغا است. و «هبلته أمّه» یعنی: مادرش در عزای او بنشیند.

روایت961.

ارشاد: از سخنان امام علیه السلام هنگامی که معاویه به پیمان خود عمل نکرد و نقض عهد نمود

ص: 149

وَ بَعَثَ بِالضَّحَّاکِ بْنِ قَیْسٍ لِلْغَارَةِ عَلَی أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَلَقِیَ عَمْرَو بْنَ عُمَیْسِ بْنِ مَسْعُودٍ فَقَتَلَهُ وَ قَتَلَ نَاساً مَعَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ، وَ ذَلِکَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ:

یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ! اخْرُجُوا إِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ إِلَی جَیْشٍ لَکُمْ قَدْ أُصِیبَ مِنْهُ طَرَفٌ. اخْرُجُوا فَقَاتِلُوا عَدُوَّکُمْ، وَ امْنَعُوا حَرِیمَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ.

قَالَ: فَرَدُّوا عَلَیْهِ رَدّاً ضَعِیفاً، وَ رَأَی مِنْهُمْ عَجْزاً وَ فَشَلًا فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِی بِکُلِّ ثَمَانِیَةٍ مِنْکُمْ رَجُلًا مِنْهُمْ! وَیْحَکُمْ اخْرُجُوا مَعِی ثُمَّ فِرُّوا عَنِّی إِنْ بَدَا لَکُمْ، فَوَ اللَّهِ مَا أَکْرَهُ لِقَاءَ رَبِّی عَلَی نِیَّتِی وَ بَصِیرَتِی، وَ فِی ذَلِکَ رَوْحٌ لِی عَظِیمٌ، وَ فَرَجٌ مِنْ مُنَاجَاتِکُمْ وَ مُقَاسَاتِکُمْ وَ مُدَارَاتِکُمْ مِثْلَ مَا تُدَارَی الْبِکَارُ الْعَمِدَةُ، وَ الثِّیَابُ الْمُتَهَتِّرَةُ، کُلَّمَا خِیطَتْ مِنْ جَانِبٍ، تَهَتَّکَتْ مِنْ جَانِبٍ عَلَی صَاحِبِهَا.

و ضحاک بن قیس را فرستاد تا مال­های عراقی­ها را به یغما ببرد. عمرو بن عمیس با وی تلاقی کرد. وی عمرو را با عده­ای از یارانش از پای درآورد. علی علیه السلام پس از این پیش آمد، کوفی­ها را مخاطب قرار داد و فرمود:

ای مردم کوفه برای خونخواهی عمرو بن عمیس که بنده نیکوکاری بود آماده گردید و از لشکریان خود که عده ای کشته شده اند دفاع نمائید. آماده باشید با دشمن خود پیکار کنید و از ناموس خود اگر اهل عمل هستید، حفاظت نمائید.

راوی گوید: سخن او را با ضعف و سستی پاسخ دادند و چون حضرت این گونه ضعف و سستی را از ایشان مشاهده کرد فرمود: سوگند به خدا دوست دارم در برابر هر هشت نفری از شما یکی از آن­ها را می­داشتم. وای بر شما آماده شوید و در رکاب من برای سرکوبی دشمن قیام کنید سپس اگر زیانی برای خود مشاهده کردید فرار کرده به خانه­های خود برگردید. سوگند به خدا من از ملاقات خداوند خود ناراحتی ندارم و در این راه با عزمی ثابت و با چشمی بینا قدم گذارده و آسایش خود را در آن می بینم و بالاخره از رازگوئی با شما و رنج کشیدن از سلوک با شما و مدارا کردن با شما خلاص می­شوم، و مدارا کردن با شما مانند مدارا کردن با شتری است که باطن کوهان آن از تحمل بار گران عیب ناک شده و ظاهر آن صحیح است و یا مانند مدارا کردن با جامه کهنه است که از هر طرف که دوخته شود از طرف دیگر بر ضرر صاحبش پاره می گردد.(1)

توضیح

جوهری گوید: «الطَرَف» - با حرکت حروف آن - به معنای ناحیه از نواحی است و قسمتی از چیزی است.

فرموده امام علیه السلام: «المتهتّرۀ» در برخی نسخه­ها با تاء است. فیروزآبادی در قاموس گوید: «الهتر» دریدن آبرو است. و با کسره به معنای: گفتار پوچ و غلط است. و «هتره الکبر یهتره» یعنی پیری او را خرفت ساخت و خرد او را از بین برد. در برخی نسخه­ها «المهبرۀ» با باء آمده. گویند: «هبره» یعنی: چیزی را به پاره­های بزرگ بُرید. و این معنا مناسب­تر است. و ممکن است با یاء باشد از سخنشان که گویند: «هار البناء» یعنی: ساختمان را ویران کرد، فهار و تهور و تهیّر و انهار. و این معنا با توجه به اینکه در برخی روایات دیگر کلمه «متداعیه» آمده، مناسب­تر است.

روایت962.

ارشاد: علی علیه السلام

ص: 150

عَنِ الْجِهَادِ، وَ قَدْ بَلَغَهُ مَسِیرُ بُسْرِ بْنِ أَرْطَاةَ إِلَی الْیَمَنِ:

أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ! فَإِنَّ أَوَّلَ رَفَثِکُمْ وَ بَدْءَ نَقْضِکُمْ، ذَهَابُ أُولِی النُّهَی وَ أَهْلِ الرَّأْیِ مِنْکُمُ، الَّذِینَ کَانُوا یَلْقَوْنَ فَیَصْدُقُونَ، وَ یَقُولُونَ فَیَعْدِلُونَ، وَ یُدْعَوْنَ فَیُجِیبُونَ. وَ إِنِّی وَ اللَّهِ قَدْ دَعَوْتُکُمْ عَوْداً وَ بَدْءاً، وَ سِرّاً وَ جَهْراً، وَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، وَ الْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ، [فَ] مَا یَزِیدُکُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً وَ إِدْبَاراً. أَ مَا یَعِظُکُمُ [تَنْفَعُکُمُ «خ»] الْعِظَةُ وَ الدُّعَاءُ إِلَی الْهُدَی وَ الْحِکْمَةِ! وَ إِنِّی لَعَالِمٌ بِمَا یُصْلِحُکُمْ وَ یُقِیمُ لِی أَوَدَکُمْ، وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ- لَا أُصْلِحُکُمْ بِفَسَادِ نَفْسِی. وَ لَکِنْ أَمْهِلُونِی قَلِیلًا فَکَأَنَّکُمْ وَ اللَّهِ بِامْرِئٍ قَدْ جَاءَکُمْ، یَحْرُمُکُمْ وَ یُعَذِّبُکُمْ فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ کَمَا یُعَذِّبُکُمْ.

إِنَّ مِنْ ذُلِّ الْمُسْلِمِینَ وَ هَلَاکِ الدِّینِ، أَنَّ ابْنَ [ظ] أَبِی سُفْیَانَ یَدْعُو الْأَرْذَالَ فَیُجَابُ، وَ أَدْعُوکُمْ وَ أَنْتُمُ الْأَفْضَلُونَ الْأَخْیَارُ فَتُرَاوِغُونَ وَ تُدَافِعُونَ. مَا هَذَا فِعْلَ الْمُتَّقِینَ!.

هنگامی که شنید بسر بن ارطاة به طرف یمن روانه شده، مردم را به بسیج شدن و جهاد دعوت می­کرد و آنان سستی می­ورزیدند، فرمود:

ای مردم نخستین بیچارگی و ابتدای پیمان شکنی شما از هنگامی بود که دانایان و صاحب­نظران از میان شما رفتند، همان کسانی که چون ملاقات می­شدند سخن به راستی می­گفتند و گفتگو به عدالت می­کردند و دعوت را اجابت می نمودند. سوگند به خدا من شما را در آغاز و انجام و آشکار و نهان و شب و روز و صبح و عصر برای پیکار با دشمن دعوت کردم و سخن من در شما تأثیر نکرد و از کارزار فرار کردید و پشت به جنگ دادید. آیا این موعظه های من به حال شما نتیجه نداد و این همه که شما را به راه هدایت و حکمت فراخواندم فایده نکرد؟

من از مصلحت شما باخبرم و می­دانم چه عملی می­تواند کجی شما را به صورت صحیحی درآورد ولی سوگند به خدا خود را برای اصلاح شما به فساد و بیچارگی نمی­اندازم. لیکن اندکی به من مهلت دهید زیرا به خدا سوگند می بینم به زودی مردی بر شما مسلط شود که شما را هلاک و عذاب نماید و او را هم خدا چنانچه شما را معذب داشته عذاب کند. همانا در خواری مسلمانان و دین اسلام همین بس که پسر ابو سفیان مردم رذل و بدکار را علیه ما بخواند و آن­ها اطاعت نمایند لیکن من شما را که دانا و نیک هستید علیه او دعوت کنم نپذیرید و زیر بار نروید. آری این عمل، رویه پرهیزکاران نمی­باشد.(1)

توضیح

«أوّل رفثکم» در بیشتر نسخه­ها با فاء و ثاء سه نقطه ذکر شده است و آن به معنای: ناسراگویی است. که این معنی چندان مناسبتی با سیاق این خطبه ندارد.

و ممکن است با تاء دو نقطه باشد. که گویند: «رفته یرفته» - از باب ضرب و نصر - یعنی: آن را شکست و خرد کرد. و «رفت الشیء» یعنی: خرد و شکسته شد. و «رفت الحبل» یعنی: طناب پاره شد. که این فعل هم به صورت لازم و هم متعدی آمده است. در برخی نسخه­ها با قاف و تاء ذکر شده - که به این صورت آشکارتر است - یعنی: سستی و اندک بودن شما. و «مراوغۀ الثعلب و روغانه»: فریب کاری روباه مشهور است.

روایت963.

ارشاد: و نیز از سخنان آن حضرت علیه السّلام است در همین باره که پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود: از این مردم یعنی مردم شام گمان ندارم جز اینکه بر شما پیروز شوند!

ص: 151

فَقَالُوا لَهُ: بِمَا ذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟ فَقَالَ: أَرَی أُمُورَهُمْ قَدْ عَلَتْ، وَ نِیرَانَکُمْ قَدْ خَبَتْ، وَ أَرَاهُمْ جِدِّینَ، وَ أَرَاکُمْ وَانِینَ، وَ أَرَاهُمْ مُجْتَمِعِینَ، وَ أَرَاکُمْ مُتَفَرِّقِینَ، وَ أَرَاهُمْ لِصَاحِبِهِمْ مُطِیعِینَ، وَ أَرَاکُمْ لِی عَاصِینَ.

أَمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ ظَهَرُوا عَلَیْکُمْ لَتَجِدُنَّهُمْ أَرْبَابَ سَوْءٍ مِنْ بَعْدِی لَکُمْ.

لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ شَارَکُوکُمْ فِی بِلَادِکُمْ، وَ حَمَلُوا إِلَی بِلَادِهِمْ فَیْئَکُمْ.

وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْکُمْ تَکِشُّونَ کَشِیشَ الضَّبَابِ، وَ لَا تَأْخُذُونَ حَقّاً وَ لَا تَمْنَعُونَ لِلَّهِ مِنْ حُرْمَةٍ.

وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَقْتُلُونَ صَالِحِیکُمْ، وَ یُخِیفُونَ قُرَّاءَکُمْ، وَ یَحْرُمُونَکُمْ وَ یَحْجُبُونَکُمْ وَ یُدْنُونَ النَّاسَ دُونَکُمْ. فَلَوْ قَدْ رَأَیْتُمُ الْحِرْمَانَ وَ الْأَثَرَةَ وَ وَقْعَ السُّیُوفِ وَ نُزُولَ الْخَوْفِ، لَقَدْ نَدَمْتُمْ وَ حَسِرْتُمْ عَلَی تَفْرِیطِکُمْ فِی جِهَادِکُمْ، وَ تَذَاکَرْتُمْ مَا أَنْتُمْ فِیهِ الْیَوْمَ مِنَ الْخَفْضِ وَ الْعَافِیَةِ، حِینَ لَا یَنْفَعُکُمُ التَّذْکَارُ.

همراهان عرض کردند: به چه چیز ای امیر مؤمنان؟ فرمود: می بینم کارهای ایشان بالا گرفته ولی آتشهای شما خاموش شده، و می بینم ایشان را که در تلاش هستند ولی شما را با سستی می بینم، و می بینم ایشان را که گرد هم هستند ولی شما را پراکنده می بینم، و می بینم ایشان را که به فرمانده خود فرمانبردارند ولی شما را نسبت به خویشتن نافرمان می­بینم، به خدا سوگند اگر اینان بر شما پیروز شوند می یابید که پس از من اینان اربابهای بدی برای شما هستند، گویا ایشان را می نگرم که با شما در شهرهاتان شرکت جسته غنیمتها و بهره های شما را به شهرهای خود می­کشند، و گویا شما را می نگرم که هیاهو و سر و صدا به راه میاندازید مانند آواز پوست سوسمارها که به هم مالیده می شود، نه حق را میگیرید، و نه از حریم خدا دفاع میکنید، و گویا من ایشان را مینگرم که مردان شایسته و صالح شما را میکشند، و قاریان شما را می ترسانند، و شما را از حقوق خودتان بی بهره ساخته و از رسیدن آن به شما جلوگیری میکنند، و مردمی غیر از شما را به خود نزدیک می سازند، پس آنگاه که محرومیت و تسلط آنها و فرود آمدن شمشیرها و آمدن ترسها را ببینید هر آینه پشیمان شوید و بر کوتاهی کردن در پیکار کردن افسوس میخورید، و آسودگی و خوشی این روز را به یاد میاورید هنگامی که این یادآوری به شما سودی ندهد.(1)

توضیح

جوهری گوید: «کشیش الأفعی» یعنی صدای مار از پوستش نه از دهانش. و «قد کشّت تکشّ» و گوید: «الحسرۀ» یعنی: نهایت افسوس بر چیزی که از دست رفته است. از همین کلمه می­گویی: «حسر علی الشیء - با کسره - یحسر حسراً و حسرۀ فهو حسیر».

روایت964.

ارشاد: و از سخنان آن حضرت علیه السّلام است آنگاه که معاویة بن ابی سفیان شرط مصالحه را شکست و شروع به چپاول گری و غارت های پی در پی مردم عراق کرد که آن حضرت علیه السّلام پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود: چیست معاویه را خدایش بکشد هر آینه کار بزرگی را بر من خواسته، میخواهد من نیز کاری مانند کار او کنم. پس کاری کنم که ذمه خود را پاره کرده و پیمان خود را بشکنم، آنگاه این کار را حجت بر زبان من قرار دهد و تا روز قیامت هر گاه نام من برده شود این ننگ بر من باشد. پس اگر به او گفته شود: تو آغاز کردی؟ گوید: من ندانم و چنین دستوری ندادم، پس یکی گوید: راست میگوید، و دیگری گوید: دروغ می گوید،

ص: 152

أَمْ وَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو أَنَاةٍ وَ حِلْمٍ عَظِیمٍ، لَقَدْ حَلُمَ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ فَرَاعِنَةِ الْأَوَّلِینَ، وَ عَاقَبَ فَرَاعِنَةً، فَإِنْ یُمْهِلُ اللَّهُ فَلَمْ یَفُتْهُ، وَ هُوَ لَهُ بِالْمِرْصَادِ عَلَی مَجَازِ طَرِیقِهِ، فَلْیَصْنَعْ مَا بَدَا لَهُ فَإِنَّا غَیْرُ غَادِرِینَ بِذِمَّتِنَا، وَ لَا نَاقِضِینَ لِعَهْدِنَا، وَ لَا مُرَوِّعِینَ لِمُسْلِمٍ وَ لَا مُعَاهَدٍ حَتَّی یَنْقَضِیَ شَرْطُ الْمُوَادَعَةِ بَیْنَنَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

آگاه باشید به خدا سوگند که خداوند مهلت دهنده و بردبار عظیمی است، و هر آینه از بسیاری از فرعونها­ی بزرگ از پیشینیان بردباری ورزیده، و گروهی از آنان را نیز عقوبت کرده، پس اگر خداوند او را مهلت دهد از دست قدرت او بدر نرود در کمینگاه بر سر او است. بگذار هر چه می­خواهد بکند که ما ذمه خود را به هم نخواهیم زد و پیمان خود را نخواهیم شکست، و مسلمانی را بیم نخواهیم داد، و هم پیمانی را نمی ترسانیم تا شرط مصالحه و زمان آن به آخر رسد. إن شاء اللَّه تعالی.(1)

روایت965.

ارشاد: امام علیه السلام در جای دیگر می­فرماید:

سپاس شایسته خدا است و درود به محمد رسول خدا. سپس (بدانید)، همانا رسول خدا مرا به برادری پسندید و مخصوص ساخت مرا به وزیری خود، ای گروه مردم منم بینی هدایت و دو چشم آن، پس از راه هدایت به واسطه کمی گذرکنندگانش وحشت نکنید، هر کس پندارد که کشنده من مؤمن و با ایمان است همان کس خود کشنده من است، آگاه باشید که برای هر خونی در روزی از روزها خونخواهی هست، و همانا خونخواه خون ما و حاکم در حق خود و حق خویشان رسول خدا و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان کسی است که آنچه خواهد او را ناتوان نکند و آن کس که بگریزد از دست انتقام و قدرت او بدر نرود، «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون» {و زود است که بدانند آنان که ستم کردند به چه بازگشتگاهی باز میگردند}، و سوگند به آن خدائی که دانه ها را شکافت و انسان را آفرید هر آینه خود را بر سر خلافت خواهید کشت ای بنی امیه، و آن را پس از اندک زمانی در دست غیر از خود و خانه دشمن خود خواهید دید و خبر آن را پس از گذشتن زمانی خواهید دانست.(2)

توضیح

جوهری گوید: «انتحر الرجل» یعنی: خودکشی کرد. و در ضرب المثل آمده است: سرق السارق فانتحر. (از دزد دزدی شد پس خودکشی کرد) و «انتحر القوم علی الشیء» یعنی: مردم به خاطر آن چیز با هم، درگیر شده و در جنگ با هم ستیز کردند .

ص: 153

روایت966.

ارشاد: و نیز از سخنان آن حضرت علیه السّلام است درباره آنچه گذشت (یعنی کوچ دادن مردم کوفه به پیکار کردن با معاویه و دشمنان خود) که فرمود: ای مردم کوفه بار سفر خود را برای جنگ با دشمنتان معاویه و پیروانش ببندید و اسباب آن را فراهم سازید، گفتند: ای امیر مؤمنان ما را مهلت ده تا سرما به یک سو شود؟

فرمود: آگاه باشید سوگند به آن خدائی که دانه را شکافت و انسان را آفرید این مردم بر شما پیروز شوند، نه برای آنکه ایشان سزاوارترند به حق از شما بلکه به خاطر فرمانبرداریشان از معاویه، و نافرمانی شما از من. به خدا سوگند همه امتها از ستم فرمانروایان می­ترسند و من از ستم فرمانبران اندیشه دارم، هر آینه مردانی از شما را حکومت دادم ولی آنان خیانت کرده مکر کردند، و برخی از شما آنچه را از بیت المال مسلمانان که من او را امین بر آن ساختم، گرد آورد و آن را به سوی معاویه بار کرد، و دیگری آن را به خانه خود بار کرد و احکام قرآن را نادیده گرفته به آن سهل انگاری کرد، و بر خدای رحمان دلیری نمود، تا بدان جا که من اگر یکی از شما را به بند تازیانه ای امین ساختم بدان خیانت کرد. و به راستی مرا خسته کردید!

سپس دست به سوی آسمان برداشت و گفت: بار خدایا من از زندگی میان این مردم خسته شدم و از هر آرزوئی ملول گشته به ستوه آمدم، پس مرگ مرا آماده ساز تا از اینان آسوده شوم و اینان نیز از من آسوده شوند، و هرگز پس از من رستگار نشوند.

توضیح

«تاح الشیء و اتیح له الشیء» یعنی: برای او مقدر و فراهم نمود. جوهری آن را ذکر کرده است. مقصود از یار ایشان، ملک الموت است. و به خاطر اشتیاق شدید ایشان به مرگ با این لفظ تعبیر نموده است و ممکن است مقصود او از یار، پیامبر صلی الله علیه و آله باشد، یا شاید مقصود ابن ملجم لعنه الله است. پس مقصود از «صاحبی» کسی است که برای قتل من مقدر شده است.

ص: 154

روایت967.

ارشاد: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام در کوفه برای مردم خطبه خواند، و حمد و ثنای خدای را به جا آورد سپس فرمود:

من بزرگ و آقای پیران کهن سال هستم، و در من روش و سنتی از ایوب پیامبر علیه السّلام می­باشد و به زودی خداوند خاندان مرا گرد آورد چنانچه برای یعقوب گرد آورد، و این در وقتی است که فلک بچرخد و روزگاری بگذرد که بگوئید گم شده یا هلاک شده. آگاه باشید که پیش از رسیدن آن زمان بردباری را شعار خود کنید و خود را به آن نگه دارید و با اعتراف به گناهان به سوی خدا بازگشت نمائید، زیرا لباس قدس و تقوای خود را در آن هنگام به یک­سو افکنده اید، و چراغ­های هدایت خود را خاموش کرده اید، و زمام کار راهنمائی خود را به گردن کسی انداخته اید که نه خود و نه شما را از نظر گوش و چشم نگهدارنده نیست. به خدا سوگند ناتوان است خواهنده و خواسته شده.

این که گفتم فرا گیرید، و اگر کار خود را به یکدیگر وانمی­گذاشتید، و از یاری کردن حق سستی نمی­کردید، و از پست کردن باطل کندی نمی­ورزیدید، آنان که در حدّ شما نیستند بر شما دلیر نمی­شدند و کسانی که اکنون بر شما چیره گشته اند بر شما نیرومند نمی­شدند و امر فرمانروایی را نمی­شکستند و آن را از کسی از میان شما که اهل آن است دور نمی­ساختند.

حیران و سرگردان شده اید چنانچه بنی اسرائیل در زمان موسی سرگردان شدند. و این سخن را به راستی می­گویم که پس از من سرگردانی شما به واسطه ستم و جورتان به فرزندان من چند برابر سرگردانی بنی اسرائیل خواهد شد.

پس اگر کامل گردانید آشامیدن اول را و پر شوید از آشامیدن دوم از پادشاه شجره ملعونه در قرآن (یعنی روزگار آینده پشت سر هم به فرمان خلفای بنی امیه تن دهید و پیروی از آنها بنمائید) هر آینه به آواز دهنده به گمراهی گرد آمده اید، و با شتاب به سوی باطل رفته اید، سپس دعوت کننده به حق را فریب داده، و از نزدیکترین مردمان به رسول خدا از مردم بدر بریده، و به دورترین مردمان از فرزندان «حرب» (که جد بنی امیه است) پیوند کرده اید، و اگر آنچه در دست ایشان است آب شود (و خلافت از چنگشان برود) هر ص: 155

لَقَدْ دَنَا التَّمْحِیصُ لِلْجَزَاءِ، وَ کُشِفَ الْغِطَاءُ، وَ انْقَضَتِ الْمُدَّةُ، وَ أَزِفَ الْوَعْدُ، وَ بَدَا لَکُمُ النَّجْمُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ، وَ أَشْرَقَ لَکُمْ قَمَرُکُمْ کَمَلَاءِ شَهْرِهِ، وَ کَلَیْلَةٍ تَمَّ، فَإِذَا اسْتَبَانَ ذَلِکَ، فَرَاجِعُوا التَّوْبَةَ، وَ خَالِفُوا الْحَوْبَةَ، وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنْ أَطَعْتُمْ طَالِعَ الْمَشْرِقِ سَلَکَ بِکُمْ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَتَدَاوَیْتُمْ مِنَ الصَّمَمِ، وَ اسْتَشْفَیْتُمْ مِنَ الْبَکَمِ، وَ کُفِیتُمْ مَئُونَةَ التَّعَسُّفِ وَ الطَّلَبِ، وَ نَبَذْتُمُ الثِّقْلَ الْفَادِحَ عَنِ الْأَعْنَاقِ. فَلَا یُبْعِدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ أَبَی الرَّحْمَةَ، وَ فَارَقَ الْعِصْمَةَ، وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ

آینه آزمایش برای پاداش نزدیک شده، و پرده به یک سو رفته، و دوران به سر آمده و وعده حق نزدیک شده، و ستاره از جانب مشرق برای شما آشکار گردد، و ماه (آسمان) شما پر و کامل بیرون آید، و چون این مطلب آشکار شد به توبه باز گردید و از گناه کنده شوید، و بدانید که اگر شما پیروی آنکه از مشرق طلوع کرده بنمائید (مقصود امام زمان علیه السّلام است) شما را به راه رسول خدا ببرد، پس از کری درمان خواهید شد، و از گنگی شفا یابید، و از رنج زورگوئی و زحمت راه جوئی آسوده خواهید گشت، و بار گران (پیروی ناحقان را) از گردن خواهید انداخت، پس دور نکند خدای رحمان (از رحمت خود) کسی را جز اینکه خود سرباز زند (و با ارتکاب گناهان خویشتن را از شایستگی گرفتن فیوضات بیرون برد) و خود را از نگهداشتن از گناه جدا کند، و زود باشد که بدانند آنان که ستم کردند به چه بازگشتگاهی بازگشت کنند.(1)

روایت968.

مجالس مفید: جندب بن عبدالله ازدی گوید: پس از آنکه امیر المؤمنین علیه السلام چند روزی اصحاب خود را به جهاد فرا خواند و آنان به راه نیفتادند، از آن حضرت شنیدم که می فرمود:

ای مردم من شما را فرمان بسیج دادم و بسیج نشدید، و برای شما خیر خواهی نمودم و نپذیرفتید، شما حاضرانی همچون غایبان هستید (که بود و نبودتان یکی است)، گوش دارید ولی نمی شنوید، گفتار نغز بر شما می­خوانم، و با اندرزهای پر مغز پندتان می دهم، و بر پیکار با دشمن یاغی خود وادارتان می کنم، امّا هنوز سخنم تمام نشده می بینم که مانند ایادی سبا پراکنده گشته اید. پس اگر شما را رها کنم و دست از شما بدارم باز به همان گردهمائی­های خود بازمی گردید که دسته دسته گرد هم نشسته، مثل­ها می زنید و اشعار می سرائید و پیگیر اخبار می شوید، همانا آمادگی برای پیکار را به فراموشی سپرده و دل­های خود را به یک سلسله اباطیل خوش و سرگرم نموده اید.

امیدوارم بیچاره و زمین­گیر شوید، با این قوم بجنگید پیش از آنکه با شما بجنگند، به خدا سوگند قومی در درون شهر و دیار خود مورد هجوم قرار نگرفتند جز اینکه خوار و ذلیل گشتند. به خدا سوگند یاد می کنم که می دانم شما این کار را نمی کنید تا آن­ها خود اقدام کنند. هر آینه دوست داشتم که خودم با نیّت

ص: 156

وَ بَصِیرَتِی فَاسْتَرَحْتُ مِنْ مُقَاسَاتِکُمْ، فَمَا أَنْتُمْ إِلَّا کَإِبِلٍ جُمَّةٍ أَضَلَّ رَاعِیَهَا، فَکُلَّمَا ضُمَّتْ مِنْ جَانِبٍ انْتَشَرَتْ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ.

وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی بِکُمْ لَوْ حَمِسَ الْوَغَا وَ أَحَمَّ الْبَأْسُ، قَدِ انْفَرَجْتُمْ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ انْفِرَاجَ الرَّأْسِ، وَ انْفِرَاجَ الْمَرْأَةِ عَنْ قُبُلِهَا.

فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ الْکِنْدِیُّ فَقَالَ لَهُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَهَلَّا فَعَلْتَ کَمَا فَعَلَ ابْنُ عَفَّانَ؟

فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عُرْفَ النَّارِ وَیْلَکَ! إِنَّ فِعْلَ ابْنِ عَفَّانَ لَمَخْزَاةٌ عَلَی مَنْ لَا دِینَ لَهُ وَ لَا حُجَّةَ مَعَهُ، فَکَیْفَ وَ أَنَا عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی [وَ] الْحَقُّ فِی یَدِی؟! وَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأً یُمَکِّنُ عَدُوَّهُ مِنْ نَفْسِهِ، یُخْذَعُ لَحْمُهُ وَ یُهْشَمُ عَظْمُهُ وَ یُفْرَی جِلْدُهُ وَ یُسْفَکُ دَمُهُ، لَضَعِیفٌ مَا ضُمَّتْ عَلَیْهِ جَوَانِحُ صَدْرِهِ أَنْتَ فَکُنْ کَذَلِکَ إِنْ أَحْبَبْتَ، فَأَمَّا أَنَا فَدُونَ أَنْ أُعْطِیَ ذَلِکَ ضَرْبٌ بِالْمَشْرَفِیِّ، یَطِیرُ مِنْهُ فَرَاشُ الْهَامِ، وَ تَطِیحُ مِنْهُ الْأَکُفُّ وَ الْمَعَاصِمُ، وَ یَفْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ مَا شَاءَ.

فَقَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ، صَاحِبُ مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ أَسْمَعَ مَنْ کَانَتْ لَهُ أُذُنٌ وَاعِیَةٌ وَ قَلْبٌ حَفِیظٌ، إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَکْرَمَکُمْ بِکَرَامَةٍ لَمْ تَقْبَلُوهَا حَقَّ قَبُولِهَا، إِنَّهُ نَزَّلَ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ ابْنَ عَمِّ نَبِیِّکُمْ وَ سَیِّدَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِ، یُفَقِّهُکُمْ فِی الدِّینِ، وَ یَدْعُوکُمْ إِلَی جِهَادِ الْمُحِلِّینَ، فَکَأَنَّکُمْ صُمٌّ لَا تَسْمَعُونَ، أَوْ عَلَی قُلُوبِکُمْ غُلُفٌ، مَطْبُوعٌ عَلَیْهَا، فَأَنْتُمْ لَا تَعْقِلُونَ.

أَ فَلَا تَسْتَحْیُونَ عِبَادَ اللَّهِ! أَ لَیْسَ إِنَّمَا عَهِدَکُمْ بِالْجَوْرِ وَ الْعُدْوَانِ أَمْسِ! قَدْ شَمِلَ الْبَلَاءُ وَ شَاعَ فِی الْبِلَادِ، فَذُو حَقٍّ مَحْرُومٌ وَ مَلْطُومٌ وَجْهُهُ وَ مُوَطَّأٌ بَطْنُهُ، وَ مُلْقًی بِالْعَرَاءِ تَسْفِی عَلَیْهِ الْأَعَاصِیرُ، لَا یَکُنُّهُ مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ وَ صِهْرِ الشَّمْسِ وَ الضِّحِّ، إِلَّا الْأَثْوَابُ الْهَامِدَةُ وَ بُیُوتُ الشَّعْرِ الْبَالِیَةِ، حَتَّی جَاءَکُمُ اللَّهُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، فَصَدَعَ بِالْحَقِّ، وَ نَشَرَ الْعَدْلَ، وَ عَمِلَ بِمَا فِی الْکِتَابِ.

ص: 157

و بینشی که دارم با آنان روبرو می­شدم و از درگیری با شما آسوده می گشتم. شما درست به شترانی می مانید که ساربان خود را گم کرده و از دید وی پنهان گشته که در نتیجه از هر سو جمع آوریشان کنند از سوی دیگر پراکنده می شوند. گویا - به خدا سوگند - می بینم شما را که چون جنگ شدّت گیرد و آتش آن دامنه یابد، هر آینه مانند زن که هنگام زائیدن پای خود را باز می دارد از اطراف علی بن ابی طالب پراکنده می شوید.

اشعث بن قیس کندی برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان چرا به آن گونه که عثمان کرد رفتار نمی کنی؟ حضرت فرمود: ای کاکل آتش، وای بر تو همانا کار پسر عفّان موجب خواری آن کسی است که دین ندارد و دلیلی با او نیست، و من چگونه آن طور باشم و حال آنکه بر دلیل روشنی از جانب خدای خود هستم و حقّ به دست من است.

به خدا سوگند آن مردی که دشمن را بر خود چیره کند تا گوشتش ببرد، و استخوانش بشکند، و پوستش بکند، و خونش بریزد، البتّه که مردی بزدل است. تو اگر مایلی همین گونه باش، امّا من آن گونه نیستم که خود را به دست چنین سرنوشتی بسپارم تا اینکه با شمشیر مشرفی بر سر آنان بکوبم که استخوان سرهاشان به پرواز درآید، و دست­ها و مفاصلشان بیفتد، و آنگاه خدا هر چه خواهد بکند.

ابو ایّوب انصاری خالد بن زید که صاحب منزل رسول خدا صلی الله علیه و آله بود برخاست و گفت: مردم! حقّا که امیر المؤمنین علیه السلام سخن خود را به آن کس که گوشی شنوا و دلی فراگیر دارد رساند، همانا خداوند شما را کرامتی بخشیده و شما آن طور که شایسته است نپذیرفتید، خداوند پسر عموی پیامبرتان و سرور و بزرگ مسلمانان را پس از آن حضرت در میان شما نهاد که دین را به شما می فهماند و شما را به پیکار با پیمان شکنان فرا می خواند، ولی گویا کرید و نمی شنوید، یا بر دل­هایتان مهر خورده که اندیشه نمی کنید.

آیا شرم نمی دارید؟ بندگان خدا! آیا شما در گذشته با جور و دشمنی دست به گریبان نبودید؟ به طوری که بلا و گرفتاری همگانی شده و شهرها را فرا گرفته بود، چه بسا حقّ داران محروم و سیلی خورده و شکم لگدمال شده و به بیابان افکنده ای که بادهای تند بر پیکر آنان وزیده، و جز لباس­های پوسیده و خانه های سست موئین آنان را از گرما و سرما و حرارت سوزان خورشید نیم روز نمی پوشاند، تا اینکه خداوند نعمت وجود امیر مؤمنان علیه السلام را به شما ارزانی داشت و او حق را آشکار و دادگری را منتشر ساخت و به دستورات کتاب الهی عمل نمود؟!

ص: 157

یَا قَوْمِ! فَاشْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ لَا تَوَلَّوْا مُدْبِرِینَ، وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا: سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ، اشْحَذُوا السُّیُوفَ، وَ اسْتَعِدُّوا لِجِهَادِ عَدُوِّکُمْ، فَإِذَا دُعِیتُمْ فَأَجِیبُوا، وَ إِذَا أُمِرْتُمْ فَاسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا، وَ مَا قُلْتُمْ فَلْیَکُنْ مَا أَضْمَرْتُمْ عَلَیْهِ تَکُونُوا بِذَلِکَ مِنَ الصَّادِقِینَ..

ای قوم نعمت خدا را سپاس گزارید، و رو برنتابید و مانند کسانی نباشید که گفتند شنیدیم امّا واقعا شنوائی ندارند. شمشیرتان را تیز کنید و برای پیکار با دشمنتان آماده گردید، و هر گاه فرا خوانده شدید اجابت کنید، و چون دستور داده شدید بشنوید و فرمان برید، و باید آنچه که می گوئید با آنچه در دل داریدیکی باشد تا از صادقان باشید.(1)

روایت969.

کتاب الغارات با اسناد به جندب همین حدیث را روایت کرده است. (2)

توضیح

«الحَلَق» با فتحه و کسره حاء و فتحه لام، جمع «حلقۀ» است. و جوهری گوید: «العزۀ» به معنای گروهی از مردم است و هاء به جای یاء آمده و جمع آن «عزی» بر وزن فُعل و «عِزون» و نیز «عُزون» با ضمه عین آمده است و از همین کلمه است که خداوند متعال می­­فرماید: «عن الیمین و عن الشمال عزین»(3) {گروه گروه، از راست و از چپ [هجوم می آورند]؟} اصمعی گوید: گفته می­شود: «فی الدار عزون» یعنی گروه­های از مردم در خانه است.

فرموده امام علیه السلام «أضلّ راعیها» در برخی نسخه­ها «ضلّ» آمده است. جوهری در صحاح گوید: ابن سکّیت گوید: «أضللتُ بعیری» هرگاه از پیش تو برود. و «ضللت المسجد و الدار» زمانی که مکان مسجد و خانه را ندانی. در حدیث آمده است: «لعلی أضلّ الله» مقصود این است خداوند در نظر او گم شود، یعنی: بر او پوشیده بماند. و گوید: «حمّ الشیء و أحمّ» یعنی: آن چیز را برایش مقدر کرد. و «أحمّه امر» یعنی: کار برای او مهم شد. «أحمّ خروجنا» یعنی: بیرون رفتن ما نزدیک شد. و در دیگر روایت­ها به صورت «و حمی البأس» آمده است.

فرموده علیه السلام «یا عرف النار» شاید امام آن شخص را به کاکل خروس تشبیه کرده است زیرا او سردسته کسانی بود که مستوجب آتش جهنم بود یا بدین معنی است که تو از کسانی هستی که بدون معطلی سریعا وارد جهنم می­شوی مانند فرموده خداوند متعال: «و المرسلات عرفاً». فیروزآبادی در قاموس گوید: «خذع اللحم و ما لا صلابۀ فیه» یعنی: گوشت و چیزی که سختی نداشته باشد را سوراخ کرد و در چند قسمت بُرید. و گوید: «صهرته الشمس» - بر وزن - یعنی: آفتاب مغز سر او را ناراحت کرد. و «صحر ص: 158

و الشی ء: أذابه. و الصهر بالفتح-: الحار. و اصطهر و اصهار: تلألأ ظهره من حرّ الشمس. و قال: الضّحّ بالکسر-: الشمس و ضوؤها، و البراز من الأرض و ما أصابته الشمس. و قال: الهمود: الموت و تقطع الثوب من طول الطی. و الهامد:

البالی المسود المتغیّر.

الشی» یعنی: آفتاب آن چیز را ذوب کرد. و «الصهر» - با فتحه - به معنای داغ و گرم است. و «اصطهر و اصهار» یعنی: پشت او از شدت آفتاب درخشید. و گوید: «الضحّ» - با کسره - یعنی: خورشید و نور آن، و زمین فراخی است که آفتاب بر آن زده است. و گوید: «الهمود» یعنی: مرگ و پاره شدن لباس از شدت پیچیده شدن. «الهامد» یعنی پوسیده سیاه دگرگون شده.

روایت970.

نهج البلاغه: از خطبه های آن حضرت است آن گاه که پی در پی به وی خبر رسید که ارتش معاویه به شهرها دست اندازی کرده اند، و دو عامل او در یمن عبید اللّه بن عباس و سعید بن نمران پس از شکست از بسر بن ارطاة به حضورش رسیدند. امام در حالی که از سنگینی یارانش از جهاد و مخالفتشان با رأی آن جناب آزرده خاطر بود به منبر رفت و فرمود:

غیر از کوفه که اختیار قبض و بسطش در دست من است برایم نمانده. ای کوفه، اگر مرا جز تو نباشد در حالی که بادهای فتنه ات بوزد، خدایت زشت کند. و اینجا قول شاعر را مثال آورد:

«سوگند به جان پدر خوبت ای عمرو که از این ظرف (حکومت) جز ته مانده ای اندک بهره ای برایم نیست» سپس فرمود: شنیده ام بُسر وارد یمن شده، سوگند به خدا می بینم که این قوم به زودی بر شما چیره شوند به خاطر اجتماعی که آنان بر باطلشان دارند، و تفرقه ای که شما از حق دارید، و محض اینکه شما در راه حق به امام خود عاصی هستید، و آنان در راه باطل مطیع رهبر خویشند، و به علّت اینکه آنان امانت او را ادا می کنند و شما خیانت می ورزید، و به جهت اینکه آنان در شهرهای خود درستکارند و شما فاسد هستید. من اگر قدح چوبینی در اختیار شما بگذارم می ترسم بند بی ارزش آن را ببرید.

الهی من از اینان ملول شده ام و آنان از من، من از اینان افسرده ام و آنان از من، پس بهتر از اینان را به من عنایت کن، و به جای من شرّی را بر ایشان بگمار. خداوندا، دلشان را آب کن چون نمکی که در آب حلّ شود.

ص: 159

أَمَا وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِی بِکُمْ أَلْفَ فَارِسٍ مِنْ بَنِی فِرَاسِ بْنِ غَنْمٍ، [ثُمَّ تَمَثَّلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ]

هُنَالِکَ لَوْ دَعَوْتَ أَتَاکَ مِنْهُمْ*** فَوَارِسُ مِثْلُ أَرْمِیَةِ الْحَمِیمِ

ثُمَّ نَزَلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْمِنْبَرِ.

قال السیّد [الرّضی] رضی اللّه عنه: الأرمیة: جمع «رمیّ» و هو السحاب.

و الحمیم هاهنا: وقت الصیف، و إنّما خصّ الشّاعر سحاب الصیف بالذکر؛ لأنّه أشدّ جفولا و أسرع خفوقا، لأنّه لا ماء فیه و إنّما یکون السحاب ثقیل السیر، لامتلائه بالماء. و ذلک لا یکون فی الأکثر إلّا فی زمان الشتّاء. [و إنّما] أراد [الشاعر] وصفهم بالسرعة إذا دعوا، و الإغاثة إذا استغیثوا، و الدلیل علیه، قوله:

«هنالک لو دعوت أتاک منهم»

به خدا قسم دوست دارم به جای شما هزار سوار از قبیله بنی فراس بن غنم داشتم. «اگر آنان را دعوت می کردی چون ابرهای بارنده تابستان به سرعت به کمک تو می شتافتند» سپس از منبر فرود آمد.(1)

سید رضی گوید: «ارمیه» جمع «رمیّ» به معنای ابر است. و «حمیم» در اینجا به معنای تابستان است. شاعر از ابر تابستانی یاد کرده چون سبکبار است و زودگذر، زیرا بارانی ندارد. ابر پر آب حرکتش کند است، و این بیشتر در زمستان است. شاعر سواران قبیله را به خاطر شتاب در پذیرفتن دعوت و یاری رساندن، به ابر تابستانی تشبیه کرده است. دلیلش آن است که گوید: «هنالک لو دعوت اتاک منهم».

توضیح

فرموده امام علیه السلام «ما هی إلا الکوفۀ أقبضها و أبسطها» یعنی: چیزی جز کوفه در اختیار من نمانده است و آنگونه که انسان لباسش را می­گشاید و می­بندد، با کوفه برخورد کردم. و سخن ایشان در جایگاه تحقیر می­باشد، یعنی: با این بی­ارزشی با تصرف در کوفه چه می­توانم بکنم.

و ممکن است مقصود این باشد که به خاطر نفاق و دورویی مردم کوفه، ایشان امکان زیادی برای فعالیت در کوفه نداشت، همچون کسی که نمی­تواند لباسی را بپوشد و یا حتی آن را ببندد و بگشاید.

یا مقصود از «البسط» رهسپار کردن مردم کوفه برای جنگ هنگام فرمانبرداری ایشان و مقصود از «القبض» بسنده نمودن به نگهداری آنان در هنگام نافرمانی باشد.

و در خطاب امام علیه السلام «إن لم تکونی إلا أنت» التفات وجود دارد. فرموده امام علیه السلام: «تهب أعاصیرک» این جمله در جایگاه حال است و خبر «کان» محذوف است. و لفظ «الأعاصیر» به معنای حقیقی آن به کار رفته است. چرا که کوفه به این معروف بود که تندبادهایی در آن می­وزید.

ص: 160

و یحتمل أن یکون مستعارا لآراء أهلها المختلفة، و التقدیر: إن لم تکونی إلّا أنت عدّة لی و جنّة ألقی بها العدوّ، و حظّا من الملک و الخلافة مع ما فیک من المذامّ، فقبحا لک و بعدا.

و یمکن أن یقدر المستثنی منه حالا، أی إن لم تکونی علی حال إلّا أن تهبّ فیک الأعاصیر دون أن یکون فیک من یستعان به علی العدوّ.

و الإعصار: ریح تهبّ و تمتدّ من الأرض کالعمود نحو السّماء. و قیل: [هو] کلّ ریح فیها العصار، و هو الغبار الشّدید. و الوضر: بفتح الضاد-: الدرن الباقی فی الإناء بعد الأکل، و یستعار لکلّ بقیّة من شی ء یقلّ الانتفاع بها.

و استعار بلفظ الإناء للدّنیا و بلفظ الوضر للقلیل لما فیها لحقارتها.

و روی «من ذی الآلاء» فإنّما أراد: أنّی علی بقیّة من هذا الأمر کالقدر الحاصل لناظر الآلاء، مع عدم انتفاعه بشی ء آخر فإنّ الآلاء کسحاب. [ «و سبا» غیر مهموز]: شجر حسن المنظر مرّ الطعم.

قوله علیه السّلام: «قد اطّلع الیمن»: أی غلبها و غزاها و أغار علیها.

من الاطّلاع و هو الإشراف من مکان عال.

قوله علیه السلام: «سیدالون منکم»: أی یغلبونکم و یکون لهم الدولة علیکم.

و لعلّ التفرّق عن الحقّ و معصیة الإمام واحد، أتی بهما تأکیدا.

و قیل: المراد بالحقّ الذی تفرّقوا عنه [هو] تصرّفهم فی الفی ء و الغنائم و غیرها بإذن الإمام. و أداء الأمانة: الوفاء بالعهد و البیعة أو مطلقا. و الصلاح فی البلاد: ترک التعرّض للناس و تهییج الفتن. و القعب: القدح الضخم.

قوله علیه السّلام: «أن یذهب بعلاقته»: الضمیر المستتر راجع إلی الأحد [فی قوله: «فلو ائتمنت أحدکم»] و الباء للتعدیة، أو إلی «القعب» و الباء

ص: 161

و ممکن است استعاره برای آراء و دیدگاه­های مختلف اهل کوفه باشد. و تقدیر کلام به این صورت بوده است: ای کوفه اگر فقط تو برای من نباشی جز به عنوان تجهیزات من و سپری که در مقابل دشمن بگیرم، و برای من به عنوان بهره­ای از ملک و خلافت باشی با وجود اینکه مذمت­های بسیار داری، پس چهره­ات زشت و دور باد.

و ممکن است مستثنی منه حال در نظر گرفته شود، یعنی: ای کوفه وضعیتی نداشته باشی جز اینکه در تو تندبادها بوزد و کسی در تو نباشد که بتوان برای مقابله با دشمن از او یاری گرفت. «الإعصار» بادی است که می­وزد و همچون ستونی از زمین به سمت آسمان امتداد یابد. و گفته شده: آن، هر بادی است که عصار داشته باشد و عصار، غبار شدید است. «الوضر» - با فتحه ضاد - چرک باقی مانده در ظرف پس از خوردن غذا است. برای باقی مانده هر چیزی که سود بردن از آن اندک باشد، استعاره آورده می­شود. و با لفظ ظرف از دنیا، و با لفظ چرک برای اندک به خاطر ناچیز بودنش، استعاره آورده شده است.

و به صورت «من ذی الآلاء» روایت شده است. در واقع مقصود امام این بوده که: من با باقی مانده این کار، مانند تقدیر حاصل شده برای کسی هستم، که نعمت­ها را می­بیند اما نمی­تواند از چیز دیگری استفاده کند پس نعمت­ها شبیه ابرها هستند. و «سبا» غیر مهموز، درخت با ظاهری زیبا است که طعم تلخی دارد.

فرموده امام علیه السلام «قد اطّلع الیمن» یعنی: بر آن چیره شده و به آنجا حمله کرد و بر آنجا هجوم آورد. و از «الإطلاع» و آن به معنای مشرف شدن از مکان بالا است. فرموده امام علیه السلام «سیدالون منکم» یعنی بر شما چیره می­شوند و بر شما حکومت می­کنند.

و شاید جدایی از حقّ و معصیت امام، یکی باشد و برای تاکید هر دو را ذکر کرده است.

گفته شده: مقصود از حقّی که از آن پراکنده شدند، رفتار آن­ها درباره خراج و غنیمت­ها و دیگر چیزها به اجازه امام است. و «اداء الامانۀ» یعنی: وفای به عهد یا معامله یا مطلق وفاداری است. و «الصلاح فی البلاد» ترک کردن تجاوز به مردم و برپا کردن فتنه است. و «القعب» یعنی: کاسه بزرگ .

فرموده امام علیه السلام «أن یذهب بعلاقته» ضمیر مستتر به لفظ «الأحد» در این فرموده ایشان «فلو ائتمنت احدکم» برمی­گردد و باء برای متعدی کردن است، یا ضمیر به «القعب» برمی­گردد و باء به ص: 161

بمعنی مع.

و قوله علیه السّلام: «خیرا منهم و شرّا منّی»: صیغة أفعل فیه بمنزلتها فی قوله تعالی: «أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ» [51- الفرقان: 25] علی سبیل التّنزل أو التهکم، أو أرید بالصیغة أصل الصفة بدون تفضیل.

و لعلّ المراد بقوله: «خیرا منهم»: قوم صالحون ینصرونه و یوفّقون لطاعته، أو ما بعد الموت من مرافقة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و غیره من الأنبیاء علیهم السلام. و تمنّیه علیه السلام لفوارس [من] فراس بن غنم ربما یؤیّد [الوجه] الأوّل.

و یروی أنّ الیوم الذی دعا فیه علیه السلام ولد الحجّاج. و روی أنّه ولد بعد ذلک بمدّة یسیرة، و فعل الحجاج بأهل الکوفة مشهور. و یقال: ماث زید الملح فی الماء: أی أذابه.

قوله علیه السّلام: «لوددت [أنّ لی بکم» إلی قوله:

«هنالک لو دعوت أتاک منهم»]: البیت لأبی جندب الهذلی، و بنو فراس حیّ مشهور بالشجاعة.

و الجفول: الإسراع. و الخفوق: العجلة.

معنی «مع» است.

فرموده امام علیه السلام «خیراً منهم و شرّاً منّی» صیغه افعل (اسم تفضیل) در این عبارت به مانند جایگاه آن این فرموده خداوند است: «أذلک خیر أم جنّۀ الخلد» که به شیوه سبک شمردن و تحقیر کردن به کار رفته است. یا اینکه مقصود از صیغه اسم تفضیل، اصل صفت بدون تفضیل است.

و شاید مقصود از فرموده ایشان «خیراً منهم» مردمانی صالح باشد که او را یاری می­کنند و فرمانبردار او می­شوند، یا اینکه مقصود همراهی پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر انبیاء علیهم السلام پس از مرگ باشد. و آرزوی ایشان برای داشتن سوراکارانی از طایفه فارس بن غنم چه بسا معنای نخست را تایید کند. و روایت می­شود روزی که امام مردم را فراخواند، حجاج به دنیا آمد و روایت شده که با فاصله کوتاهی از این رویداد، او به دنیا آمد و کارهایی که حجاج با مردم کوفه انجام داد، مشهور است. و گفته می­شود: «ماث زید الملح» یعنی: نمک را در آب حل کرد.

فرموده امام علیه السلام: «لوددت أنّ لی بکم» تا فرموده ایشان «هنالک لو دعوت اتاک منهم» این بیت از ابو جندب هذلی است. و بنو فراس قبیله­ای بود که به شجاعت شهرت داشتند. و «الجفول» یعنی: شتافتن. و «الخفوق» یعنی: عجله کردن.

روایت971.

نهج البلاغه: آن هنگام که تهاجم یاران معاویه به شهر انبار، و غارت کردن آنان را شنید، تنها و پیاده به طرف پادگان نظامی کوفه «نخیله» حرکت کرد، مردم خود را به او رسانده، گفتند: ای امیر مؤمنان ما آنان را کفایت می کنیم. امام فرمود: شما از انجام کار خود درمانده اید! چگونه کار دیگری را برایم کفایت می کنید؟ اگر رعایای پیش از من از ستم حاکمان می نالیدند، امروز من از رعیّت خود می نالم، گویی من پیرو، و آنان حکمرانند، یا من محکوم و آنان فرمانروایانند.

وقتی سخن امام در یک سخنرانی طولانی که برخی از آن را در ضمن خطبه های گذشته آوردیم، به اینجا رسید. دو نفر از یاران جلو آمدند و یکی گفت: من ص: 162

نَفْسِی وَ أَخِی، فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نُنْفِذْ لَهُ». فَقَالَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ: ] وَ أَیْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِیدُ!.

جز خود و برادرم را در اختیار ندارم، ای امیر مؤمنان فرمان ده تا هر چه خواهی انجام دهم، امام فرمود: شما کجا و آنچه من می خواهم کجا؟(1)

توضیح

«وزعه یزعه» یعنی: او را منع کرد.

روایت972 و 973.

الغارات: عمارۀ بن عمیر گوید:

علی علیه السلام دوستی داشت که ابو مریمش می گفتند. از مردم مدینه بود. چون شنید که مردم از گرد علی علیه السلام پراکنده می شوند، نزد او آمد. علی علیه السلام که او را دید پرسید: ابو مریم؟ گفت: آری. علی علیه السلام پرسید به چه کار آمده ای؟ ابو مریم گفت: برای حاجتی نیامده ام ولی می بینمت که چون کار این امّت به تو واگذارند آن­ها را از هم می پراکنی. علی علیه السلام فرمود: ابو مریم، من همان دوست توام که می شناسی، ولی گرفتار خبیث ترین مردم روی زمین شده ام. آن­ها را می خوانم، فرمان من نمی برند، و چون به میل آن­ها رفتار کنم، از گرد من می پراکنند.

غلام مالک اشتر گوید: علی علیه السلام از اینکه مردم از نزد او می گریزند و به معاویه می گرایند نزد مالک اشتر شکوه کرد. مالک اشتر گفت: یا امیر المؤمنین ما با مردم بصره به نیروی مردم بصره و مردم کوفه پیکار کردیم. در آن زمان مردم همه یک رأی داشتند و سپس میانشان اختلاف افتاد و دشمنی آغاز کردند و ایمانشان به سستی گرایید و شمارشان روی به کاهش نهاد. زیرا تو آنان را به عدالت بازخواست می کنی و به حق عمل می نمایی

ص: 163

وَ تَنْصُفُ الْوَضِیعَ مِنَ الشَّرِیفِ، وَ لَیْسَ لِلشَّرِیفِ عِنْدَکَ فَضْلُ مَنْزِلَةٍ عَلَی الْوَضِیعِ، فَضَجَّ طَائِفَةٌ مِمَّنْ مَعَکَ عَلَی الْحَقِّ إِذَا عُمُّوا بِهِ، وَ اغْتَمُّوا مِنَ الْعَدْلِ إِذْ صَارُوا فِیهِ، وَ صَارَتْ صَنَائِعُ مُعَاوِیَةَ عِنْدَ أَهْلِ الْغِنَی وَ الشَّرَفِ، فَتَاقَتْ أَنْفُسُ النَّاسِ إِلَی الدُّنْیَا، وَ قَلَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَیْسَ لِلدُّنْیَا بِصَاحِبٍ، وَ أَکْثَرُهُمْ مَنْ یَجْتَوِی الْحَقَّ وَ یَسْتَمْرِئُ الْبَاطِلَ وَ یُؤْثِرُ الدُّنْیَا (1). فَإِنْ تَبْذُلِ الْمَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَمِلْ إِلَیْکَ أَعْنَاقُ النَّاسِ، وَ تَصْفُو نَصِیحَتُهُمْ، وَ تَسْتَنْزِلُ وُدَّهُمْ، صَنَعَ اللَّهُ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ کَبَتَ عَدُوَّکَ، وَ فَضَّ جَمْعَهُمْ، وَ وَهَنَ کَیْدَهُمْ وَ شَتَّتَ أُمُورَهُمْ، إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ فَأَجَابَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ:

أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ عَمَلِنَا وَ سِیرَتِنَا بِالْعَدْلِ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ أَنَا مِنْ [أَنْ] أَکُونَ مُقَصِّراً فِیمَا ذَکَرْتَ أَخْوَفُ.

وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَنَّ الْحَقَّ ثَقُلَ عَلَیْهِمْ فَفَارَقُونَا لِذَلِکَ، فَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لَمْ یُفَارِقُونَا مِنْ جَوْرٍ، وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی عَدْلٍ، وَ لَمْ یَلْتَمِسُوا إِلَّا دُنْیَا زَائِلَةً عَنْهُمْ، کَأَنَّ قَدْ فَارَقُوهَا، وَ لَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَ لِلدُّنْیَا أَرَادُوا أَمْ لِلَّهِ عَمِلُوا؟

وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ بَذْلِ الْأَمْوَالِ وَ اصْطِنَاعِ الرِّجَالِ، فَإِنَّا لَا یَسَعُنَا أَنْ نُؤْتِیَ امْرَأً مِنَ الْفَیْ ءِ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّهِ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ: کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ وَ [قَدْ] بَعَثَ [اللَّهُ] مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَحْدَهُ فَکَثَّرَهُ بَعْدَ الْقِلَّةِ، وَ أَعَزَّ فِئَتَهُ بَعْدَ الذِّلَّةِ، وَ إِنْ یُرِدِ اللَّهُ [أَنْ] یُوَلِّیَنَا هَذَا الْأَمْرَ، یُذَلِّلُ لَنَا صَعْبَهُ

ص: 164

و حق فرومایه از صاحب سرمایه می ستانی و آن صاحب سرمایه را بر آن فرومایه برتری نمی دهی. چون با همه به حق و عدالت رفتار کرده ای طایفه ای از آنان که با تو بودند، این شیوه برنتافتند و از اینکه پنجه عدالت تو گریبانشان را می گرفت غمگین شدند. اما بخشش­های معاویه همه به مالداران و اشراف است. پس نفوس مردم به دنیا مشتاق است و در میان مردم دوستداران دنیا اندک نیست. بیشترین مردم حق را ناخوش دارند و باطل در کامشان شیرین آید و دنیا را بر هر چیز برتری دهند. اگر تو نیز دست به بذل مال گشایی، مردم در برابر تو سر فرود آرند و از روی صدق و صفا خیر ­خواه تو شوند و خالصانه دوستی ورزند. یا امیر المؤمنین خدا به تو خیر دهد و دشمنت را سرنگون کند و جمعشان بپراکند و کیدشان سست و پیوندشان گسسته گرداند که او به آنچه می کنند آگاه است.

علی علیه السلام در پاسخ او پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود: اما آنچه در سیرت دادگری ما گفتی، خدای تعالی می فرماید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»(1){هر که کار شایسته کند، به سود خود اوست و هر که بدی کند، به زیان خود اوست، و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست.} و ترس من بیشتر از این است که با این همه باز هم در امر عدالت قصور ورزیده باشم.

اما در اینکه گفتی که جمعی نتوانستند حق را برتابند و از ما جدا شدند، خدا می داند که آنان اگر از ما جدا شده اند به سبب جور ما نبوده و اگر رفته اند، نه برای دست یافتن به عدالت بوده است. بلکه ایشان چیزی جز دنیا نمی طلبیدند. چنان می نمودند که از دنیا دوری می کنند و حال آنکه به مال دنیا دست نیافته بودند. در روز رستاخیز از ایشان خواهند پرسید که آیا قصدشان دنیا بوده یا برای خدا عمل می کرده اند؟

اما در مورد بذل اموال و دلجویی از مردان به مال، ما نمی توانیم به هیچ کس بیش از آنچه حق اوست از بیت المال چیزی دهیم. خدای تعالی فرماید: «کَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ»(2){«بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار، به اذن خدا پیروز شدند، و خداوند با شکیبایان است.»}

خدا، محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث داشت و او تنها یک تن بود. از آن پس بر شمار یاران او در افزود و یارانش را بعد از ذلت عزت بخشید. اگر خداوند بخواهد که ما این مهمّ بر عهده داشته باشیم ما را بر کارهای سخت چیره گرداند و ناهمواری­های راه

ص: 164

وَ یُسَهِّلُ لَنَا حَزْنَهُ وَ أَنَا قَابِلٌ مِنْ رَأْیِکَ مَا کَانَ لِلَّهِ [فِیهِ] رِضًا، وَ أَنْتَ مِنْ أَعَزِّ أَصْحَابِی وَ أَوْثَقِهِمْ فِی نَفْسِی وَ أَنْصَحِهِمْ عِنْدِی.

هموار سازد. من از رأی تو آنچه خشنودی خدا را در بر داشته باشد می پذیرم. تو یکی از باایمانترین یاران من هستی و اعتماد من بر تو بیش از همه است تو در نزد من نیک­خواه ترین یاران منی و اندیشه و رأیت از همه به صواب نزدیکتر است.(1)

روایت974

کنز الکراجکی: روایت شده که این ابیات از امیرالمؤمنین علیه السلام است:

- زره تان برگرفتم آماده از بهر دفاع از من؛ ز تیر دشمنان لیکن که خود پیکانشان بودید

- اگر حرمت ندارید از برای دوستی با من؛ نباشیدم کنون بر سود و نه اندر زیان من

- به یکسو عذرخواهان در میانه بی­طرف مانید؛ رها سازید من و تیر دشمنان من .

ص: 165

ص: 166

ص: 166

باب سی و دوم : علت اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام برخی بدعت­های روزگار خود را تغییر نداد

روایات

روایت975.

احتجاج: امام صادق علیه السّلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام خطبه ای بدین شرح ایراد فرمود: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: شما چگونه خواهید بود وقتی که گرفتار فتنه ای شوید که در آن افراد صغیر جوان شوند (کنایه از امتداد آن) و پیران در آن فرسوده گردند، و به نوعی که جمعی آن را سنّت و آیین خویش سازند، و اگر تغییر یابد اعتراض کرده و گویند: مردم کار ناپسندی انجام داده­اند و سنّت تغییر داده شد!

سپس گرفتاری شدید گردد، و زن و بچّه به اسیری گرفته شوند و آن فتنه همچون آتشی که هیزم را در بر می­گیرد آنان را گرفته و می سوزاند، و مانند سنگ زیرین آسیاب تمام درد را می چشند، مردم به غیر دین تفقّه کنند و بدون عمل تنها می آموزند، و دنیا را با عمل به آخرت طلب می کنند. سپس أمیر المؤمنین علیه السّلام در حالی که گروهی از أهل بیت و شیعیان مخصوصش وی را همراهی می کردند بر منبر رفته و پس از حمد و ثنای الهی و صلوات بر رسول خدا فرمود:

ص: 167

ثُمَّ قَالَ:

لَقَدْ عَمِلَتِ [عَمِلَ «خ»] الْوُلَاةُ قَبْلِی بِأُمُورٍ عَظِیمَةٍ، خَالَفُوا فِیهَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُتَعَمِّدِینَ لِذَلِکَ، وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَی تَرْکِهَا وَ حَوَّلْتُهَا إِلَی مَوَاضِعِهَا الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، لَتَفَرَّقَ عَنِّی جُنْدِی! حَتَّی أَبْقَی وَحْدِی إِلَّا قَلِیلًا مِنْ شِیعَتِیَ الَّذِینَ عَرَفُوا فَضْلِی وَ إِمَامَتِی مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَمَرْتُ بِمَقَامِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَدَدْتُهُ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی وَضَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهِ، وَ رَدَدْتُ فَدَکَ إِلَی وَرَثَةِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ رَدَدْتُ صَاعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مُدَّهُ إِلَی مَا کَانَ، وَ أَمْضَیْتُ قَطَائِعَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَقْطَعَهَا لِنَاسٍ مُسَمَّیْنَ، وَ رَدَدْتُ دَارَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی وَرَثَتِهِ وَ هَدَمْتُهَا [وَ أَخْرَجْتُهَا] مِنَ الْمَسْجِدِ، وَ رَدَدْتُ الْخُمُسَ إِلَی أَهْلِهِ، وَ رَدَدْتُ قَضَاءَ کُلِّ مَنْ قَضَی بِجَوْرٍ، وَ سَبْیَ ذَرَارِیِّ بَنِی تَغْلِبَ، وَ رَدَدْتُ مَا قُسِمَ مِنْ أَرْضِ خَیْبَرَ، وَ مَحَوْتُ دِیوَانَ الْعَطَاءِ، وَ أَعْطَیْتُ کَمَا کَانَ یُعْطِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَمْ أَجْعَلْهَا دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ! وَ اللَّهِ لَقَدْ أَمَرْتُ النَّاسَ أَنْ لَا یَجْمَعُوا [لَا یَجْتَمِعُوا «خ»] فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَّا فِی فَرِیضَةٍ، فَنَادَی بَعْضُ أَهْلِ عَسْکَرِی مِمَّنْ یُقَاتِلُ دُونِی، وَ سَیْفُهُ مَعِی أَتَّقِی بِهِ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ (1): غُیِّرَتْ سُنَّةُ عُمَرَ وَ نُهِیَ أَنْ یُصَلَّی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی جَمَاعَةٍ، حَتَّی خِفْتُ أَنْ یَثُورَ بِی نَاحِیَةُ عَسْکَرِی مَا لَقِیَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ مِنْ أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ!.

وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ، سَهْمُ ذَوِی الْقُرْبَی الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی [فِی حَقِّهِمْ]: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی

ص: 168

والیان پیش از ما متصدّی کارهایی بزرگ شدند و از روی عمد با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مخالفت کردند، و اگر من مردم را از آن منع و امر به ترک آن نمایم، و بخواهم ایشان را به همان جایی که رسول خدا خواسته بود برگردانم، تمام لشکرم از اطراف من پراکنده شوند، تا جایی که فقط من و معدودی از شیعیانم باقی بمانیم، همان­ها که به فضل و امامت من از کتاب خدا و سنّت پیامبر معرفت یافته اند .

فکر می کنید اگر من شما را امر کنم که مقام إبراهیم را به همان جا که رسول خدا گذارده بود برگردانید، و فدک را به ورثه فاطمه برگردانید، و صاع و مدّ رسول خدا را به همان میزان سابق بازگردانید، و امر کنم که زمین­هایی که خود پیامبر برای افراد مشخّصی قرار داده بود به ایشان پس دهید، و خانه جعفر بن ابی طالب را به ورثه اش باز پس داده و آن را خراب نموده و از مسجد خارج کنم، و خمس را به أهل آن بدهم، و هر حکم و قضایی که با ستم انجام شده، برگردانم، و زن و بچّه بنی تغلب را اسیر کنم، و آنچه از زمین خیبر تقسیم شده همه را برگردانم، و دیوان عطا را تعطیل کرده، و همانند رسول خدا آن را عطا کنم، و آن را دست به دست توانگران قرار ندهم چه خواهد شد؟!.

به خدا سوگند، به مردم فرمان دادم که در ماه رمضان جز نمازهای واجب را به جماعت نخوانند؛ که یکی از افراد جنگجوی لشکرم که شمشیرش با ما بود با صدای بلند فریاد وا اسلاما سر داد و گفت: سنّت عمر دستخوش تغییر شد! او از اقامه نماز به جماعت در ماه رمضان نهی کرد! تا آنجا که ترسیدم که در ناحیه ای از لشکرم بر من شورش شود، و این بنا بر آن گرفتاری است که از جانب سران گمراهی و داعیان به آتش به من و این امّت رسیده است.

و بالاتر از همه سهم ذوی القربی یا همان خویشاوندانی است که خداوند درباره شان فرموده: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی

ص: 168

وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ نَحْنُ وَ اللَّهِ عَنَی بِذَوِی الْقُرْبَی الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَمْ یَجْعَلْ لَنَا فِی الصَّدَقَةِ نَصِیباً، أَکْرَمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی نَبِیَّهُ، وَ أَکْرَمَنَا أَنْ یُطْعِمَنَا أَوْسَاخَ أَیْدِی النَّاسِ.

فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: إِنِّی سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ وَ الْمِقْدَادِ، أَشْیَاءَ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ الرِّوَایَةِ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ سَمِعْتُ مِنْکَ تَصْدِیقَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ، وَ رَأَیْتُ فِی أَیْدِی النَّاسِ أَشْیَاءَ کَثِیرَةً مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ الْأَحَادِیثِ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، [وَ] أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ وَ تَزْعُمُونَ أَنَّ ذَلِکَ بَاطِلٌ، أَ فَتَرَی النَّاسَ یَکْذِبُونَ مُتَعَمِّدِینَ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ؟

قَالَ: فَأَقْبَلَ [إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ] عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ: قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ:

إِنَّ فِی أَیْدِی النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا، وَ صِدْقاً وَ کَذِباً، وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً، وَ عَامّاً وَ خَاصّاً، وَ مُحْکَماً وَ مُتَشَابِهاً، وَ حِفْظاً وَ وَهَماً، وَ قَدْ کُذِبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ حَیٌّ، حَتَّی قَامَ خَطِیباً فَقَالَ: «أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ کَثُرَتْ عَلَیَّ الْکَذَّابَةُ، فَمَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ». وَ إِنَّمَا أَتَاکَ بِالْحَدِیثِ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ لَیْسَ لَهُمْ خَامِسٌ:

رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِیمَانِ مُتَصَنِّعٌ بِالْإِسْلَامِ، لَا یَتَأَثَّمُ وَ لَا یَتَحَرَّجُ فِی أَنْ یَکْذِبَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُتَعَمِّداً، فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ کَاذِبٌ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ یُصَدِّقُوا قَوْلَهُ، وَ لَکِنَّهُمْ قَالُوا: «صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ» وَ یَأْخُذُونَ [فَیَأْخُذُونَ «خ»] بِقَوْلِهِ وَ قَدْ أَخْبَرَکَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِینَ بِمَا أَخْبَرَکَ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ بِهِ لَکَ.

ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَقَرَّبُوا إِلَی أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ، وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ، فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ جَعَلُوهُمْ حُکَّاماً عَلَی رِقَابِ النَّاسِ، وَ أَکَلُوا

ص: 169

وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ»(1) {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل] نازل کردیم، ایمان آورده اید.} به خدا که منظور از ذوی القربی ماییم، کسانی که خداوند ایشان را مقرون به خود و پیامبرش فرموده و برای ما در صدقه هیچ نصیبی قرار نداده است، خداوند سبحان پیامبر خود و ما را اکرام داشت از اینکه به ما چرک­های اموال مردم را بخوراند .

پس مردی پرسید: من چیزهای بسیاری از قرآن و روایات نبویّ از سلمان و أبو ذرّ و مقداد شنیده ام و از شما چیزی در تصدیق آنچه شنیده ام می شنوم، و در دست مردم مطالب بسیاری از تفسیر قرآن و احادیث نبویّ می بینم که شما با آن­ها مخالف هستید و همه را باطل می دانید، آیا معتقدید که مردم عمدا به رسول خدا دروغ می بندند و قرآن را به آراء خود تفسیر می کنند؟

گفت: آن حضرت متوجّه من شده و فرمود: پرسشی کردی، اکنون پاسخش را بفهم؛ همانا نزد مردم حقّ و باطل و راست و دروغ و ناسخ و منسوخ و عام و خاصّ و محکم و متشابه و خاطره درست و نادرست همه هست، و در زمان آن حضرت مردم بر او دروغ بستند تا آنکه میانشان برخاسته و فرمود: «ای مردم همانا دروغ بندان بر من زیاد شده اند هر که عمدا به من دروغ بندد باید جای نشستن خود را در دوزخ بیابد». همانا حدیث از چهار طریقی که پنجمی ندارد به تو می رسد:

أوّل: فرد منافقی که تظاهر به ایمان می کند و اسلام ساختگی دارد و از روی عمد دروغ بستن به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله پروا ندارد و آن را گناه نمی شمارد، اگر مردم بدانند که او منافق و دروغگو است از او نپذیرفته و تصدیقش نمی کنند لیکن مردم می گویند این شخص همدم پیغمبر بوده و او را دیده و از او شنیده و از او گرفته، پس مردم از او حدیث می­گیرند و از حالش آگهی ندارند، در صورتی که خداوند پیامبرش را از حال منافقین خبر داده و ایشان را وصف نموده است.

پس أهل نفاق پس از وفات پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله زنده مانده و به رهبران گمراهی و جماعتی که مردم را با باطل و تهمت به دوزخ خواندند پیوستند، و آنان پست­های حسّاسشان دادند و برگردن مردم سوارشان کردند و

ص: 169

بِهِمُ الدُّنْیَا وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوکِ وَ الدُّنْیَا إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ.

فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ.

وَ [ثَانِی الْأَرْبَعَةِ] رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَیْئاً لَمْ یَحْفَظْهُ عَلَی وَجْهِهِ، فَوَهِمَ فِیهِ وَ لَمْ یَتَعَمَّدْ کَذِباً، وَ هُوَ فِی یَدَیْهِ یَرْوِیهِ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یَقُولُ: «أَنَا سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ». فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِیهِ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ، وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ کَذَلِکَ لَرَفَضَهُ.

وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَیْئاً یَأْمُرُ بِهِ ثُمَّ نَهَی [رَسُولُ اللَّهِ] عَنْهُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ، أَوْ سَمِعَهُ نَهَی عَنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ، فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ یَحْفَظِ النَّاسِخَ. فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ، وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ.

وَ آخَرُ رَابِعٌ لَمْ یَکْذِبْ عَلَی اللَّهِ وَ لَا عَلَی رَسُولِهِ، مُبْغِضٌ لِلْکَذِبِ خَوْفاً لِلَّهِ وَ تَعْظِیماً لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَمْ یَهُمَّ بِهِ، بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَی وَجْهِهِ، فَجَاءَ بِهِ عَلَی مَا سَمِعَهُ، وَ لَمْ یَزِدْ فِیهِ وَ لَمْ یَنْقُصْ مِنْهُ، وَ حَفِظَ النَّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَبَ عَنْهُ، وَ عَرَفَ الْخَاصَّ وَ الْعَامَّ فَوَضَعَ کُلَّ شَیْ ءٍ مَوْضِعَهُ، وَ عَرَفَ الْمُتَشَابِهَ وَ الْمُحْکَمَ.

وَ قَدْ یَکُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْکَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ، فَکَلَامٌ خَاصٌّ وَ کَلَامٌ عَامٌّ، فَیَسْمَعُهُ مَنْ لَا یَعْرِفُ مَا عَنَی اللَّهُ بِهِ، وَ لَا مَا عَنَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَیَحْمِلُهُ السَّامِعُ وَ یُوَجِّهُهُ عَلَی غَیْرِ مَعْرِفَةٍ بِمَعْنَاهُ وَ لَا مَا قُصِدَ بِهِ وَ مَا خَرَجَ مِنْ أَجْلِهِ.

وَ لَیْسَ کُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَسْأَلُهُ وَ یَسْتَفْهِمُهُ، حَتَّی إِنْ کَانُوا لَیُحِبُّونَ أَنْ یَجِی ءَ الْأَعْرَابِیُّ أَوِ الطَّارِی فَیَسْأَلَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی یَسْمَعُوا کَلَامَهُ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ بِی مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ إِلَّا سَأَلْتُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ.

فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا عَلَیْهِ النَّاسُ فِی اخْتِلَافِهِمْ وَ عِلَلِهِمْ فِی رِوَایَاتِهِمْ.

ص: 170

به وسیله آنان دنیا را به دست آوردند زیرا مردم همراه زمامداران و دنبال دنیا می­روند مگر آن را که خدا نگهدارد. این بود یکی از چهار نفر.

شخص دوم از این چهار گروه: کسی است که چیزی از آن حضرت شنیده و آن را درست نفهمیده و به غلط رفته ولی قصد دروغ نداشته آن حدیث در دست او است، به آن معتقد است و عمل می کند و به دیگران می رساند و می گوید من این را از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم، اگر مسلمین بدانند که او غلط رفته از او نخواهند پذیرفت و اگر هم خودش بداند اشتباه کرده، آن را رها کند.

سوم: شخصی است که چیزی از آن حضرت شنیده که به آن امر می فرمود سپس پیامبر از آن نهی کرده و او آگاه نگشته یا نهی چیزی را از پیامبر شنیده سپس آن حضرت به آن امر فرموده و او اطّلاع نیافته، پس او منسوخ را حفظ کرده و ناسخ را حفظ نکرده اگر او بداند منسوخ است آن ترک می­کند و اگر مسلمین هنگام شنیدن بدانند منسوخ است آن را ترک می­کنند.

چهارم: شخصی که بر خدا و بر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله دروغ نبسته و از ترس خدا و احترام پیامبر از دروغ بیزار است، و هیچ قصدی هم به آن ندارد. (آن را فراموش نکرده) بلکه آنچه شنیده چنان که بوده حفظ کرده و همچنان که شنیده نقل کرده، به آن نیفزوده و از آن کم نکرده، ناسخ را حفظ کرده و بدان عمل کرده و منسوخ را شناخته و از آن دوری کرده، و عام و خاصّ را دریافته و هر کدام را در موضع خود قرار داده و به متشابه و محکم واقف است.

و گاهی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به دو طریق سخن می­فرمود: سخنی عام و سخنی خاصّ، گاهی فردی آن را می شنید که هیچ شناختی از آنچه منظور خدا و پیامبر بود نداشت، و شنونده خود را بدون معرفت به معنای حدیث حمل بر معنایی نموده که مقصود آن حدیث نبوده است.

و تمام اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از آن حضرت نمی پرسیدند و فهم جویی نمی کردند، و دوست داشتند که فردی بیابانی و رهگذر بیاید و از پیامبر بپرسد تا آنان بشنوند، و تنها من بودم که تمام مطالب را پرسیده و حفظ می داشتم، و این وجوه اختلاف مردمان و علّت خلاف در روایات و تفسیر ایشان است.(1)

ص: 170

توضیح

شرح و توضیح پایان روایت پیش­تر بیان شد و شرح قسمت اول روایت نیز بیان خواهد شد. فرموده امام علیه السلام «أتقی به الاسلام» در برخی نسخه­ها «ینعی الاسلام» ذکر شده و «النعی» دادن خبر مرگ است، یعنی: آن شخص به صورت آشکار ندا سر داد که اسلام و اهل آن به خاطر تغییر سنّت عمر، مُرد و هلاک شد.

روایت976.

تفسیر عیاشی: از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السلام روایت شده که: وقتی امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه بود، مردمان نزد وی آمدند و گفتند: برای ما امامی قرار ده که در ماه رمضان برایمان نماز بخواند[منظورشان نماز تراویح بود که عمر بدعت گذاشته بود]. فرمود: نه و ایشان را از اجتماع برای آن نماز، نهی نمود. چون شب فرا رسید، این گونه سخن پراکندند که: به حال رمضان بگریید، وای بر رمضان!

آن گاه حارث اعور به همراه عده ای نزد امام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! مردم لابه سر گرفته اند و از سخن شما ناخرسندند. این جا بود که امام فرمود: بگذارید هر چه خواهند کنند؛ هر که را خواهند، امام ایشان گردد و آن گاه گفت: «وَیَتَّبِع غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّی وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا »{ و هر کس، پس از آنکه راه هدایت برای او آشکار شد با پیامبر به مخالفت برخیزد، و [راهی] غیر راه مؤمنان در پیش گیرد، وی را بدانچه روی خود را بدان سو کرده واگذاریم و به دوزخش کشانیم، و چه بازگشتگاه بدی است.}.(1)

روایت977.

مجالس مفید: حارث بن حصیره گوید: گروهی از یاران امیر المؤمنین علیه السلام برایم گفتند که روزی آن حضرت فرمود: قبیله

ص: 171

غَنِیّاً وَ بَاهِلَةَ وَ حَیّاً آخَرَ قَدْ سَمَّاهُمْ فَلْیَأْخُذُوا عَطَایَاهُمْ، فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ، وَ إِنِّی شَاهِدٌ وَ مَنْزِلِی (1) عِنْدَ الْحَوْضِ وَ عِنْدَ الْمَقَامِ الْمَحْمُودِ، أَنَّهُمْ أَعْدَاءٌ لِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ [وَ] لَآخُذَنَّ غَنِیّاً أَخْذَةً یَضْرِطُ بَاهِلَةُ.

وَ لَئِنْ ثَبَتَتْ قَدَمَایَ لَأَرُدَّنَّ قَبَائِلَ إِلَی قَبَائِلَ، وَ قَبَائِلَ إِلَی قَبَائِلَ، وَ لَأُبَهْرِجَنَّ سِتِّینَ قَبِیلَةً مَا لَهَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ.

غنی و باهله - و چند قبیله دیگری را که نامشان برد - نزد من فراخوانید تا سهمیّه خود را بگیرند، سوگند به آن کسی که دانه را شکافت و جانداران را آفرید آنان هیچ بهره ای از اسلام ندارند، و من در جایگاه خودم سر حوض کوثر و مقام محمود (مقام شفاعت) گواهی می دهم که اینان دشمنان من بودند در دنیا و آخرت، و چنان قبیله غنی را کیفر دهم که قبیله باهله (از ترس) خود را خراب کند. و اگر حکومتم پا بگیرد همانا قبائلی را به قبائل دیگر، و قبائل دیگری را به قبائل دیگری بر هم زنم، و خون شصت قبیله را هدر دهم که هیچ بهره ای از اسلام ندارند.(1)

توضیح

«البهرج» به معنای باطل است. و «بهرجه» یعنی: خون او را ریخت.

روایت978.

کافی: سلیم بن قیس هلالی می گوید: امیر المؤمنین علیه السّلام خطبه خواند و خدا را سپاس و ستایش نمود، و سپس بر پیامبر درود فرستاد و فرمود: همانا از دو خصلت بر شما هراسانم؛ پیروی از هوای نفس و آرزوی طولانی. اما پیروی از هوای نفس از حق باز می دارد، و اما آرزوی دراز آخرت را به فراموشی می­دهد. همانا دنیا، پشت کنان، کوچ کرده و می رود و آخرت، کوچ کرده و به سوی ما می آید، و هر کدام را فرزندانی است، پس شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید، چه، امروز کار هست و محاسبه نیست و فردا محاسبه هست و کار نیست، و همانا فتنه ها و آشوب ها از هواپرستی آغاز می شود و از احکام بدعت و خود پرداخته، شروع می گردد. در این احکام خود پرداخته با

ص: 172

اللَّهِ، یَتَوَلَّی فِیهَا رِجَالٌ رِجَالًا.

أَلَا إِنَّ الْحَقَّ لَوْ خَلَصَ لَمْ یَکُنِ اخْتِلَافٌ، وَ لَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ لَمْ یَخْفَ عَلَی ذِی حِجًی، لَکِنَّهُ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ، فَیُمْزَجَانِ فَیَجْتَمِعَانِ فَیُجَلَّیَانِ (1) مَعاً، فَهُنَاکَ یَسْتَوْلِی الشَّیْطَانُ عَلَی أَوْلِیَائِهِ، وَ نَجَا الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَی، إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا أَلْبَسَتْکُمْ فِتْنَةٌ یَرْبُو فِیهَا الصَّغِیرُ، وَ یَهْرَمُ فِیهَا الْکَبِیرُ، یَجْرِی النَّاسُ عَلَیْهَا وَ یَتَّخِذُونَهَا سُنَّةً، فَإِذَا غُیِّرَ مِنْهَا شَیْ ءٌ قِیلَ: قَدْ غُیِّرَتِ السُّنَّةُ وَ أَتَی النَّاسُ مُنْکَراً.

ثُمَّ تَشْتَدُّ الْبَلِیَّةُ وَ تُسْبَی الذُّرِّیَّةُ وَ تَدُقُّهُمُ الْفِتْنَةُ کَمَا تَدُقُّ النَّارُ الْحَطَبَ، وَ کَمَا تَدُقُّ الرَّحَی بِثِفَالِهَا، وَ یَتَفَقَّهُونَ لِغَیْرِ اللَّهِ، وَ یَتَعَلَّمُونَ لِغَیْرِ الْعَمَلِ، وَ یَطْلُبُونَ الدُّنْیَا بِأَعْمَالِ الْآخِرَةِ.

ثُمَّ أَقْبَلَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] بِوَجْهِهِ وَ حَوْلَهُ نَاسٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ خَاصَّتِهِ وَ شِیعَتِهِ، فَقَالَ:

قَدْ عَمِلَتِ (2) الْوُلَاةُ قَبْلِی أَعْمَالًا خَالَفُوا فِیهَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، مُتَعَمِّدِینَ لِخِلَافِهِ، نَاقِضِینَ لِعَهْدِهِ، مُغَیِّرِینَ لِسُنَّتِهِ، وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَی تَرْکِهَا وَ حَوَّلْتُهَا إِلَی مَوَاضِعِهَا وَ إِلَی مَا کَانَتْ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَتَفَرَّقَ عَنِّی جُنْدِی، حَتَّی أَبْقَی وَحْدِی أَوْ [مَعَ] قَلِیلٍ مِنْ شِیعَتِیَ الَّذِینَ عَرَفُوا فَضْلِی وَ فَرْضَ إِمَامَتِی مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

ص: 173

خدا مخالفت می شود و مردانی در عهده دار شدن آنها، به جای مردانی دیگر می نشینند.

اگر حق خالص در میان بود، اختلاف به چشم نمی خورد، و اگر باطل محض در میان بود، بر هیچ خردمندی پوشیده نمی ماند، لیکن مشتی از حق و مشتی از باطل برگرفته شده و با هم آمیخته گردیده، و اینجاست که شیطان به اطرافیان خود چیره می گردد، و کسانی رهایی می یابند که از طرف خداوند عاقبت نیکی برای آنها رقم خورده باشد.

همانا من از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: چگونه خواهید بود زمانی که فتنه ای شما را در برگیرد که در آن کودکان بیش از آن به نظر می رسند که هستند [سن و سالشان بیشتر به نظر می رسد]، و جوانان به پیری می رسند. مردم به کژراهه می روند و آن را چونان سنّت خویش می گزینند، و هر گاه بخشی از آن به روش درست تبدیل گردد، گفته می شود سنّت دگرگون شده است، و این در نظر مردم کاری زشت آید و در پی آن، بلایا شدّت یابند و نسل به اسارت برده شود. سپس فتنه و آشوب آنان را بکوبد، چنان که آتش هیزم را می کوبد و آسیاب طعمه خود را. آنها دین می آموزند اما نه برای خدا، و دانش می جویند امّا نه برای عمل؛ و به وسیله کار آخرت، دنیا را می طلبند.

سپس روی به حاضران کرد در حالی که پیرامون ایشان گروهی بود از اهل بیت و خواص و شیعیانش و فرمود: والیان پیش از من عمدا با پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به مخالفت برخاستند و پیمان او را شکستند و روش او را دگرگون ساختند، و اگر من بخواهم مردم را به ترک این کردارهای مخالف پیامبر وادار کنم و آنان را به سوی حق بازگردانم و به همان روش که در زمان پیامبر اکرم بود تغییرشان دهم، همه لشکریانم از پیرامونم بپراکنند، تا آنکه من می مانم با گروه اندکی از شیعیانم که فضل مرا شناخته اند و از روی قرآن و سنّت رسول اللَّه مرا واجب الطاعه می دانند.

ص: 173

أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَمَرْتُ بِمَقَامِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَدَدْتُهُ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ رَدَدْتُ فَدَکَ إِلَی وَرَثَةِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ رَدَدْتُ صَاعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا کَانَ، وَ أَمْضَیْتُ قَطَائِعَ أَقْطَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأَقْوَامٍ لَمْ تُمْضَ لَهُمْ وَ لَمْ تُنْفَذْ، وَ رَدَدْتُ دَارَ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی وَرَثَتِهِ وَ هَدَمْتُهَا مِنَ الْمَسْجِدِ، وَ رَدَدْتُ قَضَایَا مِنَ الْجَوْرِ قُضِیَ بِهَا، وَ نَزَعْتُ نِسَاءً تَحْتَ رِجَالٍ بِغَیْرِ حَقٍّ فَرَدَدْتُهُنَّ إِلَی أَزْوَاجِهِنَّ، وَ اسْتَقْبَلْتُ بِهِنَّ الْحُکْمَ فِی الْفُرُوجِ وَ الْأَحْکَامِ، وَ سَبَیْتُ ذَرَارِیَّ بَنِی تَغْلِبَ، وَ رَدَدْتُ مَا قُسِمَ مِنْ أَرْضِ خَیْبَرَ، وَ مَحَوْتُ دَوَاوِینَ الْعَطَایَا، وَ أَعْطَیْتُ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُعْطِی بِالسَّوِیَّةِ، وَ لَمْ أَجْعَلْهَا دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ، وَ أَلْقَیْتُ الْمَسَاحَةَ وَ سَوَّیْتُ بَیْنَ الْمَنَاکِحِ، وَ أَنْفَذْتُ خُمُسَ الرَّسُولِ کَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فَرَضَهُ، وَ رَدَدْتُ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ، وَ سَدَدْتُ مَا فُتِحَ فِیهِ مِنَ الْأَبْوَابِ وَ فَتَحْتُ مَا سُدَّ مِنْهُ، وَ حَرَّمْتُ الْمَسْحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ، وَ حَدَدْتُ عَلَی النَّبِیذِ، وَ أَمَرْتُ بِإِحْلَالِ الْمُتْعَتَیْنِ، وَ أَمَرْتُ بِالتَّکْبِیرِ عَلَی الْجَنَائِزِ خَمْسَ تَکْبِیرَاتٍ، وَ أَلْزَمْتُ النَّاسَ الْجَهْرَ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ*، وَ أَخْرَجْتُ مَنْ أُدْخِلَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَسْجِدِهِ مِمَّنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَخْرَجَهُ، وَ أَدْخَلْتُ مَنْ أُخْرِجَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِمَّنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَدْخَلَهُ، وَ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَی حُکْمِ الْقُرْآنِ وَ عَلَی الطَّلَاقِ عَلَی السُّنَّةِ، وَ أَخَذْتُ الصَّدَقَاتِ عَلَی أَصْنَافِهَا وَ حُدُودِهَا، وَ رَدَدْتُ الْوُضُوءَ وَ الْغُسْلَ وَ الصَّلَاةَ إِلَی مَوَاقِیتِهَا وَ شَرَائِعِهَا وَ مَوَاضِعِهَا، وَ رَدَدْتُ أَهْلَ نَجْرَانَ إِلَی مَوَاضِعِهِمْ، وَ رَدَدْتُ سَبَایَا فَارِسَ وَ سَائِرِ الْأُمَمِ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِذاً لَتَفَرَّقُوا عَنِّی.

وَ اللَّهِ لَقَدْ أَمَرْتُ النَّاسَ أَنْ لَا یَجْتَمِعُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَّا فِی فَرِیضَةٍ، وَ أَعْلَمْتُهُمْ أَنَّ اجْتِمَاعَهُمْ فِی النَّوَافِلِ بِدْعَةٌ، فَنَادَی بَعْضُ أَهْلِ عَسْکَرِی مِمَّنْ یُقَاتِلُ مَعِی: «یَا أَهْلَ الْإِسْلَامِ غُیِّرَتْ سُنَّةُ عُمَرَ، یَنْهَانَا عَنِ الصَّلَاةِ فِی شَهْرِ

ص: 174

شما بگویید که اگر من درباره مقام ابراهیم فرمانی صادر کنم که آن را به همان جایی برگردانم که پیامبر اکرم در آنجایش نهاد، و فدک را به وارثان فاطمه پس دهم، و صاع پیامبر را به میزانی برگردانم که در دوران آن حضرت بود، و زمین هایی که پیامبر اکرم به مردمی واگذارد که حکم ایشان درباره آنها اجرا نشده است و من آن را اجرا کنم، و خانه جعفر را که از او ستاندند و جزء مسجد کردند به وارثان او برگردانم و آن را از مسجد خراب کنم، و احکام و قوانین خلاف حق را، که طبق آنها حکم شده به حق برگردانم و آن احکام خلاف را لغو کنم، و زنانی را از زیر دست مردانی که به ناحق خود را شوهر آنان می دانند بر بگیرم و آنها را به شوهرهای شرعی شان بازگردانم و با آنها بنا به حکم خدا درباره فروج و مقرّرات مقابله کنم، و زن و بچّه بنی تغلب را به اسارت گیرم، و آنچه را از زمین های خیبر تقسیم شده برگردانم، و دفتر حقوق و عطایا را [که از بدعت های خلفا بود و تقسیم اموال بر اساس سابقه در اسلام بود] از میان ببرم، و درآمد اسلامی را مانند پیامبر اکرم میان مسلمانان، برابر و برادر وار تقسیم کنم، و بیت المال را دست گردان توانگران نسازم، و خراج و مالیات از روی مساحت زمین را لغو کنم، و امر نکاح را بر پایه برابری و برادری مسلمانان استوار کنم، و خمس پیامبر را چنان که خداوند سبحان فرو فرستاده و مقرّر داشته اجرا کنم، و مسجد رسول خدا را به همان وضعی برگردانم که بود و هر دری را از آن گشودند ببندم و هر دری را که بستند باز کنم، و مسح وضو را از روی کفش ممنوع کنم، و برای نوشیدن نبیذ(نوعی شراب که از خرما می­گرفتند و سنی ها حلال می­دانند)حد اجرا کنم، و فرمان دهم که متعه حج و متعه زنان حلالند، و فرمان می دادم بر جنازه ها پنج بار اللَّه اکبر بگویند، و مردم را وادارم تا بسم اللَّه الرحمن الرحیم را در حمد و سوره نماز بلند بخوانند، و هر کس را به همراه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در مسجدش درآوردند بیرون بیندازم و آن کسی را که از مسجد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بیرون انداخته اند وارد آن سازم، و مردم را به حکم قرآن و اجراء طلاق، طبق قانون قرآن و موافق سنّت اسلام وادارم، و زکات را از همه گونه هایش، طبق مقررات دریافت می کنم، و وضو و غسل و نماز را به هنگام و بنا به شریعت و در محل خودش برگردانم، و اهل نجران را به مکان خود بازگردانم، و اسیران فارس و ملّت های دیگر را به مقررات کتاب خدا و سنّت رسولش برگردانم، در این صورت همه از گرد من پراکنده می شدند.

به خدا سوگند که من به مردم فرمان دادم در ماه رمضان تنها نماز فریضه را به جماعت بخوانند، و به آنها اعلان داشتم که جماعت در نماز نافله، بدعت است و دستور خدا نیست ولی فریاد گروهی از سربازانم که همراه من با دشمن می جنگیدند بلند شد. آنها فریاد می زدند که: ای مسلمانان سنّت عمر دگرگون شد، علی ما را از

ص: 174

رَمَضَانَ تَطَوُّعاً!».

وَ لَقَدْ خِفْتُ أَنْ یَثُورُوا فِی نَاحِیَةِ جَانِبِ عَسْکَرِی! مَا لَقِیتُ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنَ الْفُرْقَةِ وَ طَاعَةِ أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ! وَ [لَوْ] أَعْطَیْتُ مِنْ ذَلِکَ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ عَنَی بِذِی الْقُرْبَی الَّذِی قَرَنَنَا اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ بِرَسُولِهِ، فَقَالَ: فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فِینَا [خ: مِنَّا] خَاصَّةً؛ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ. وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ فِی ظُلْمِ آلِ مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ لِمَنْ ظَلَمَهُمْ، رَحْمَةً مِنْهُ لَنَا، وَ غِنًی أَغْنَانَا اللَّهُ بِهِ وَ وَصَّی بِهِ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَمْ یَجْعَلْ لَنَا فِی سَهْمِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً، أَکْرَمَ اللَّهُ رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَکْرَمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ أَنْ یُطْعِمَنَا مِنْ أَوْسَاخِ النَّاسِ، فَکَذَّبُوا اللَّهَ وَ کَذَّبُوا رَسُولَهُ وَ جَحَدُوا کِتَابَ اللَّهِ النَّاطِقَ بِحَقِّنَا، وَ مَنَعُونَا فَرْضاً فَرَضَهُ اللَّهُ لَنَا. مَا لَقِیَ أَهْلُ بَیْتِ نَبِیٍّ مِنْ أُمَّتِهِ مَا لَقِیتُهُ بَعْدَ نَبِیِّنَا (1)! وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلَی مَنْ ظَلَمَنَا، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَظِیمِ!.

نماز نافله ماه رمضان باز می دارد. و من ترسیدم که مبادا در بخشی از سپاهم جنجالی به پا شود.

من از دست این امّت، از نظر تفرقه اندازی و پیروی آنها، از پیشوایان گمراهی و از دعوتگران بسوی دوزخ چه ها که نکشیدم! من از این خمس، بهره ذی القربی را عطا می کنم که خداوند فرموده است: « وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ»(1) {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل] - روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند - نازل کردیم، ایمان آورده اید. و خدا بر هر چیزی تواناست.}. به خدا سوگند مقصود از ذی القربی ما هستیم که خداوند ما را با خود و رسول خود قرین ساخته است و فرموده: «فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ»{از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان}- که مخصوص ماست است -، «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ» {تا میان توانگران شما دست به دست نگردد}. «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ» {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید}در ظلم به آل محمد.«إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقاب»(2){که خدا سخت کیفر است.} برای کسانی که به ایشان ستم کنند.

این مهری است که خدا به ما داده و ما را با آن بی نیاز ساخته است، و درباره آن به پیغمبرش سفارش کرده و از زکات و صدقه به ما بهره ای نداده. خداوند رسول خویش و ما اهل بیت را گرامی داشته از اینکه چرک مال مردم را به ما بخوراند. پس این مردم خدا را تکذیب کردند و رسول خدا را هم تکذیب نمودند و کتاب خدا را که به حق ما گویاست، انکار کردند و از مقرّری که خدا برای ما مقرّر کرده است، از ما دریغ ورزیدند. خاندان هیچ پیغمبری از امّت خود آن ندید که ما پس از پیامبر دیدیم، و خداوند علیه کسی که به ما ستم روا داشته یاور ماست و از او کمک می خواهیم، و لا حول و لا قوة إلّا باللَّه العلی العظیم.(3)

توضیح

می­گویم: در اصل کتاب سلیم مانند این حدیث را یافتم.

در فرموده امام علیه السلام «إنّ أخوف» لفظ «أخوف» از صیغه اسم مفعول مانند «أشهر» بر خلاف قیاس مشتق شده است. درباره فرموده امام علیه السلام «قد ترحّلت» فیروآبادی گوید: ارتحل القوم عن

ص: 175

المکان: انتقلوا کترحّلوا. شبّه علیه السلام انقضاء العمر فی الدنیا شیئا فشیئا، و نقص لذّاتها بترحّلها و إدبارها و قرب الموت یوما فیوما بترحّل الآخرة و إقبالها.

[قوله علیه السلام: ]الیوم عمل» قال ابن میثم: [لفظ «عمل»] قائم مقام الخبر، من قبیل استعمال المضاف إلیه مقام المضاف: أی الیوم یوم عمل، أو وقت عمل.

[قوله علیه السلام: ] «إنّما بدء وقوع الفتن» إلی آخره

قد أورد الکلینی رحمه اللّه، فی کتاب العقل [من الکافی:] هذا الجزء من الخبر بسند صحیح عن [الإمام] الباقر علیه السلام و فیه: «أیّها النّاس إنما بدء وقوع الفتن أهواء تتّبع، و أحکام تبتدع، یخالف فیها کتاب اللّه».

[قوله علیه السلام: ] «من هذا ضغث» الضغث: مل ء الکفّ من الشجر و الحشیش و الشماریخ.

[قوله علیه السلام: ] «فیجلّیان» و

فی کتاب العقل [من الکافی: ] «فیجیئان معا، فهنالک استحوذ الشیطان علی أولیائه، و نجا الذین سبقت لهم من اللّه الحسنی».

و هو أظهر. و علی ما فی هذا الخبر، لعلّ المراد نجا: الذین قال اللّه فیهم سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أی سبقت لهم فی علم اللّه و قضائه و مشیئته، الخصلة الحسنی و هی السعادة أو التوفیق للطاعة، أو البشری بالجنّة، أو العاقبة الحسنی.

[قوله علیه السلام: ] «لبستم» کذا فی بعض النسخ و هو الظاهر و فی بعضها: «ألبستم» علی بناء المجهول من الأفعال و هو أظهر. و فی أکثره:

«ألبستکم» فیحتمل المعلوم و المجهول بتکلّف، إمّا لفظا و إمّا معنی.

[قوله علیه السلام: ] «یربو فیها الصغیر» قال الفیروزآبادی: ربا [المال] ربوّا کعلوا-: زاد و نما. و الغرض بیان کثرة امتدادها.

[قوله علیه السلام: ] «و قد أتی الناس منکرا»: لعلّه داخل تحت القول

ص: 176

المکان، یعنی: نقل مکان کردند و معنی آن مانند «ترحّلوا» است. امام اندک اندک سپری شدن عمر و کاسته شدن لذت­های آن را به نقل مکان کردن و پشت کردن تشبیه نموده است، و نیز نزدیک شدن روز به روز مرگ را به کوچ آخرت و روی آوردن آن تشبیه نموده است.

درباره فرموده امام علیه السلام «الیوم عمل» ابن میثم گوید: لفظ «عمل» در مکان خبر آمده است و از قبیل به کار بردن مضاف الیه به جای مضاف می­باشد، یعنی: «الیوم یوم عمل» یا «وقت عمل».

درباره این فرموده امام علیه السلام «انّما بدء وقوع الفتن» تا پایان آن، کلینی رحمه الله در کتاب عقل از کافی این قسمت از خبر را با سند صحیح از امام باقر علیه السلام آورده است و در آن اینگونه ذکر شده است: «ایها الناس انّما بدء وقوع الفتن اهواء تتّبع و احکام تبتدع، یخاف فیها کتاب الله» یعنی: در حقیقت آغاز وقوع فتنه ها و آشوب­ها از هواهای نفسانی پیروی شده و احکامی است که بدعت­گزاری شده و در آن­ها با حکم خدا مخالفت شود.

در فرموده امام علیه السلام «من هذا ضغث» ضغث به معنای یک کف دست از درخت، علف و شاخه نازک است. فرموده امام علیه السلام «فیجلّیان» در کتاب عقل از کافی به این صوت ذکر شده است: «فیجیئان معا فهنالک استحوذ الشیطان علی أولیائه و نجا الذین سبقت لهم من الله الحسنی» یعنی: پس با هم می­آیند و در اینجاست که شیطان بر دوستان خود استیلا یابد و آنان که از جانب خدا برایشان سرانجام نیک پیش بینی شده نجات یابند. و این عبارت آشکارتر است. اما بنابر آنچه در این روایت آمده است، شاید مقصود از «نجا» کسانی باشد که خداوند درباره آنان فرموده است: سرانجام و وعده نیکو برایشان پیش­بینی شده است، یعنی: در علم و قضا و اراده خداوند، خصلت نیکو که سعادت­مندی، یا توفیق طاعت، یا مژده بهشت، یا سرانجام نیکو است، بدان­ها وعده داده شده است.

«لبستم» به همین صورت در بعضی نسخه­ها وارد شده است و آن، وجه آشکار است. و در برخی نسخه­ها به صورت «ألبستم» با صیغه مجهول از باب افعال آمده است که آن آشکارتر است. و در اکثر نسخه­ها «ألبستکم» ذکر شده که با تکلف، حمل بر صیغه معلوم و مجهول می­شود لفظی یا معنایی .

درباره فرموده امام علیه السلام «یربو فیها الصغیر» فیروزآبادی گوید: ربا المال ربوّاً - بر وزن علواً - یعنی: زیاد شد و رشد کرد. و مقصود از این عبارت به درازا کشیده شدن بیش از اندازه فتنه­ها است.

«و قد أتی الناس منکراً» چه بسا داخل در گفته آنان باشد (مقول القول باشد) و ص: 176

و یحتمل العدم.

[قوله علیه السلام: ] «و کما تدقّ الرحی بثقالها» فی أکثر النسخ بالقاف و لعلّه تصحیف. و الظاهر الفاء، قال الجزری:

و فی حدیث علیّ علیه السلام:

«تدقّهم الفتن دقّ الرحی بثفالها».

الثفال بالکسر-: جلدة تبسط تحت رحی الید، لیقع علیها الدقیق و یسمّی الحجر الأسفل ثفالا بها، و المعنی أنّها تدقّهم دقّ الرّحی بالحبّ إذا کانت مثقلة، و لا تثقل إلّا عند الطحن.

و قال الفیروزآبادی: و قول زهیر:

«فنعرککم عرک الرحی بثفالها»

أی علی ثفالها، أی حال کونها طاحنة؛ لأنّهم لا یثفلونها إلّا إذا طحنت انتهی.

و علی ما فی أکثر النسخ، لعلّ المراد مع ثقالها: أی إذا کانت معها ما یثقلها من الحبوب، فیکون أیضا کنایة عن کونها طاحنة.

[قوله علیه السلام: ] «أو قلیل»: أی أو یبقی معی قلیل.

[قوله علیه السلام: ] «لو أمرت بمقام إبراهیم». إشارة إلی ما فعله عمر من تغییر المقام عن الموضع الذی وضعه فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، إلی موضع کان فیه فی الجاهلیة. [و قد] رواه الخاصّة و العامّة کما مرّ فی بدعه.

[قوله علیه السلام: ] «و نزعت نساء» إلخ: کالمطلّقات ثلاثا فی مجلس واحد و غیرها مما خالفوا فیه حکم اللّه.

«و سبیت ذراری بن تغلب»؛ لأنّ عمر رفع عنهم الجزیة کما مرّ فی بدعه، فهم لیسوا بأهل ذمّة فیحلّ سبی ذراریهم.

[قوله علیه السّلام: ] «و محوت دواوین العطایا»: أی التی بنیت علی التفضیل بین المسلمین فی زمن الثلاثة.

[قوله علیه السلام: ] «و لم أجعلها دولة» قال الجزری: فی حدیث أشراط الساعة: «إذا کان المغنم دولا»: [هی] جمع دولة بالضمّ، و هو ما یتداول من المال فیکون لقوم دون قوم.

ص: 177

ممکن است اینگونه نباشد.

فرموده امام علیه السلام «و کما تدقّ الرحی بثفالها» در اکثر نسخه­ها با قاف ذکر شده و شاید تصحیف شده باشد. و وجه آشکار آن با فاء است. جزری گوید: در حدیث علی علیه السلام: «تدقّهم الفتن دقّ الرحی بثفالها» الثفال - با کسره ثاء - پوستی است که در زیر آسیاب قرار دهند تا آرد بر آن ریخته شود، و سنگ زیرین آسیاب را نیز ثفال می­گویند. و بدین معنی است که: فتنه­ها آنان را خرد می­کند به همان صورتی که آسیاب دانه­های گندم را خرد می­کند، هرگاه سنگین شود، و سنگین نمی­شود مگر در حالت کوبیدن برای آرد کردن.

فیروزآبادی گوید: و سخن زهیر: «فنعرککم عرک الرحی بثفالها» یعنی: «علی ثفالها» یعنی: در حالتی که آسیاب بر روی سنگ زیرین قرار دارد، یعنی در حالت آرد کردن، زیرا جز در وقت آرد کردن ان را بر سنگ زیرین نمی­نهند. پایان سخن.

و بنا بر آنچه در اکثر نسخه­ها آمده شاید مقصود «مع ثقالها» باشد، یعنی: هرگاه دانه­های گندمی باشد که آن را سنگین کند که با این معنی نیز کنایه از حالت آرد کردن آسیاب است.

فرموده امام علیه السلام «أو قلیل» یعنی: یا شمار اندکی با من بمانند. فرموده امام علیه السلام «لو أمرت بمقام ابراهیم» اشاره به اقدام عمر دارد که مقام را از جایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن قرار داده بود، به جایی که در دوره جاهلیت در آنجا بود، تغییر مکان داد. و همانطور که در بدعت­های او ذکر شد، خاصه و عامه آن را نقل کرده­اند.

فرموده امام علیه السلام «و نزعت نساء» تا پایان عبارت، مثال برای آن زنانی است که در یک مجلس و بدون حضور شاهدان یا در غیر حال طهر طلاق می­دادند که در آن با حکم خداوند مخالفت می­کردند. «سبیت ذراری بن تغلب» زیرا همانطور که در بدعت­های عمر ذکر شد، جزیه را از آنان برداشت، پس آنان اهل ذّمه نیستند و اسیر کردن فرزندانشان جایز می­شود. فرموده امام علیه السلام «و محوت دواوین العطایا» یعنی: دفاتر حقوق و عطایایی که بر اساس برتری بخشیدن میان مسلمانان در زمان سه خلیفه برپا شده بود.

درباره فرموده امام علیه السلام «و لم أجعلها دولۀ» جزری گوید: در حدیث نشانه­های و شروط قیامت آمده است: «إذا کان المغنم دولاً» یعنی: هرگاه غنیمت­ها در دست توانگران قرار گیرد. «دولاً» جمع «دولۀ» و آن مالی است که بین توانگران دست به دست می­شود و به گروهی اختصاص می­یابد و گروهی از آن محروم می­مانند.

ص: 177

[قوله علیه السلام: ] «و ألقیت المساحة»: إشارة إلی ما عدّه الخاصّة و العامّة من بدع عمر، أنّه قال: ینبغی أن یجعل مکان هذا العشر و نصف العشر دراهم، نأخذها من أرباب الأملاک، فبعث إلی البلدان من مسح علی أهلها فألزمهم الخراج، فأخذه من العراق و ما یلیها ما کان أخذه منهم ملوک الفرس علی کلّ جریب درهما واحدا، و قفیزا من أصناف الحبوب، و أخذ من مصر و نواحیها دینارا و إردبا عن مساحة جریب، کما کان یأخذ منهم ملوک الإسکندریة.

وَ قَدْ رَوَی الْبَغَوِیُّ فِی [کِتَابِ] شَرْحِ السُّنَّةِ وَ غَیْرُهُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: مُنِعَتِ الْعِرَاقُ دِرْهَمَهَا وَ قَفِیزَهَا، وَ مُنِعَتِ الشَّامُ مُدَّهَا وَ دِینَارَهَا، وَ مُنِعَتْ مِصْرُ إِرْدَبَّهَا وَ دِینَارَهَا.

و الإردب لأهل مصر أربعة و ستّون منا و فسرّه أکثرهم بأنّه قد محا ذلک شریعة الإسلام. و کان أوّل بلد مسحه عمر بلد الکوفة، و قد مرّ الکلام فیه فی باب بدع عمر.

[قوله علیه السلام: ] «و سوّیت بین المناکح»: بأن یزوّج الشریف و الوضیع کما فعله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و زوّج بنت عمّه مقدادا. و عمر نهی عن تزویج الموالی و العجم کما فی بعض الروایات.

[قوله علیه السلام: ] «و أمرت بإحلال المتعتین»: أی متعة النساء و متعة الحجّ اللّتین حرّمهما عمر. و «خمس تکبیرات»: أی لا أربعا کما ابتدعه العامّة و نسبوه إلی عمر کما مرّ.

[قوله علیه السلام: ] «و ألزمت الناس» إلخ. یدلّ ظاهرا علی وجوب الجهر بالبسملة مطلقا، و إن أمکن حمله علی تأکّد الاستحباب.

[قوله علیه السلام: ] «و أخرجت» إلخ: الکلام یحتمل أن یکون المراد إخراج جسدی المعلومین الذین دفنا فی بیته [صلّی اللّه علیه و آله و سلم] بغیر إذنه، مع أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یأذن لهما لخوخة فی مسجده،

ص: 178

فرموده امام علیه السلام «و ألقیت المساحۀ» اشاره به آنچه دارد که خاصه و عامه آن را از بدعت­ها­ی عمر به شمار می­آورند. زیرا او گفت: شایسته است که به جای این یک دهم و نصف یک دهم درهمهایی قرار دهیم که از صاحبان املاک بگیریم. پس کسانی را به شهرها فرستاد تا زمین­های اهالی شهرها را مساحت کنند و مالیات را بر آنان ملزم گرداند. پس از مردمان عراق و حوالی آن مالیاتی معادل مالیاتی که پادشاهان ایران از آنان می­گرفتند گرفت که در ازای هر جریب، یک درهم و یک قفیز از انواع حبوبات مالیات قرار داد و از مردمان مصر و نواحی اطراف آن به ازای مساحت جریب درختان، دینار و اردب تعیین کرد همانگونه که پادشاهان اسکندریه از آنان می­گرفتند. بغوی در کتاب شرح السنۀ و دیگر علمای آنان از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده­اند که فرمود: درهم و قفیز از مردم عراق، و مدّ و دینار از مردم شام و اردب و دینار از مردم مصر منع می­شود.

«الاردب» در مصر شصت و چهار «مَن» بود. در تفسیر حدیث فوق بیشتر آنان گفته­اند: یعنی اسلام آن قانون مالیات گیری را از بین برد. و اولین شهری که عمر مساحت کرد، کوفه بود که در این باره در باب بدعت­های عمر سخن گفتیم.

فرموده امام علیه السلام «و سوّیت بین المناکح» به این صورت که اشخاص با اصل و نسب و کسانی که اصل و نسب مشهوری نداشتند را به ازدواج هم درآورد همانطور که رسول خدا صلی الله علیه و آله این کار را انجام داد و دختر عمویش را به ازدواج مقداد درآورد. و عمر از ازدواج با موالی و عجم­ها نهی کرده بود همانطور که در برخی روایت­ها آمده است.

فرموده امام علیه السلام «و أمرت بإحلال المتعتین» یعنی: متعه زنان و متعه حجّ که عمر آن را دو را حرام کرده بود. و «خمس تکبیرات» یعنی: نه چهار تکبیر که عامه آن را بدعت کرده و به عمر نسبت داده­اند که پیش­تر بدان اشاره شد. «و ألزمت الناس» تا پایان جمله، به ظاهر بر وجوب خواندن بسم الله الرحمن الرحیم با صدای بلند به صورت مطلق، دلالت می­کند هر چند می­توان آن را حمل بر تاکید بر مستحب بودن آن کرد.

فرموده امام علیه السلام «و أخرجت» تا پایان جمله، مقصود از این سخن ممکن است بیرون آوردن دو جسد معلوم باشد که بدون اجازه در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دفن شده­اند - با وجود اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله حتی به اندازه پنجره ای که به مسجد باز شود به آن دو اجازه نداد[بعد از بستن درب خانه ها به مسجد]

ص: 178

و إدخال جسد فاطمة علیها السلام و دفنها عند النّبی صلّی اللّه علیه و آله، أو رفع الجدار من بین قبریهما.

و یحتمل أن یکون المراد، إدخال من کان ملازما لمسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی حیاته، کعمّار و أضرابه، و إخراج من أخرجه الرسول صلّی اللّه علیه و آله من المطرودین. و یمکن [أن یکون] تأکیدا لما مر من فتح الأبواب و سدّها.

[قوله علیه السلام: ] «و رددت أهل نجران إلی مواضعهم»: لم أظفر إلی الآن بکیفیة إخراجهم و سببه و بمن أخرجهم.

[قوله علیه السلام: ] «و رددت سبایا فارس»: لعلّ المراد الاسترداد ممن اصطفاهم أو أخذ زائدا من حظّه.

[و قوله علیه السلام: ] «ما لقیت»: کلام مستأنف للتعجّب. و [قوله: ] «أعطیت»: رجوع إلی الکلام السابق و لعلّ التأخیر من الرواة.

و فی روایة الإحتجاج: «و أعظم من ذلک» کما مرّ و هو أظهر.

[قوله: ] إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ: هذه من تتمّة آیة الخمس، حیث قال تعالی: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قال البیضاوی: [جملة] (إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ): متعلّق بمحذوف دلّ علیه [قوله: ] «وَ اعْلَمُوا»: أی إن کنتم آمنتم باللّه فاعلموا أنّه جعل الخمس لهؤلاء، فسلّموا إلیهم و اقتنعوا بالأخماس الأربعة الباقیة، فإنّ العلم المتعلّق بالعمل إذا أمر به لم یرد منه العلم المجرّد؛ لأنّه مقصود بالعرض، و المقصود بالذات هو العمل. وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا محمد من الآیات و الملائکة و النصر یَوْمَ الْفُرْقانِ یوم بدر فإنّه فرّق فیه بین الحق و الباطل یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ

ص: 179

- و آوردن جسد فاطمه علیها السلام و دفن آن در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله، یا مقصود برداشتن دیوار که بین ایشان و پیامبر بود. و احتمال دارد مقصود آوردن کسانی باشد که ملازم مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمان حیات ایشان، بودند مانند عمّار و اشخاص نظیر او، و بیرون آوردن طرد شدگانی باشد که رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را بیرون کرده بود. و ممکن است تاکیدی برای گشودن و بستن درها باشد که امام پیش­تر ذکر کرد.

فرموده امام علیه السلام «و رددت اهل نجران الی مواضعهم» تاکنون کیفیت بیرون کردن آنان و دلیل این کار و کسانی را که آن­ها را بیرون کردند، را نیافته­ام. «و رددت سبایا فارس» شاید مقصود بازگردانیدن کسانی باشد که آنان برای خود برگزیده یا بیشتر از سهمش گرفته است.

فرموده امام علیه السلام «ما لقیت» سخن استینافی برای اظهار تعجب است. و «أعطیت» بازگشت به سخن پیشین است و شاید مؤخر کردن این عبارت توسط راویان صورت گرفته باشد. و در روایت کتاب احتجاج «و أعظم من ذلک» ذکر شده که پیش­تر بیان شد و این عبارت آشکارتر است .

فرموده امام علیه السلام «إن کنتم آمنتم بالله» این عبارت از تتمه آیه خمس است آنجا که خداوند متعال می­فرماید: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» (1){و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل]- روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند- نازل کردیم، ایمان آورده اید. و خدا بر هر چیزی تواناست}.

بیضاوی گوید: جمله «إن کنتم آمنتم بالله» متعلق له محذوفی است که فرموده خداوند «و اعلموا» بر آن دلالت دارد یعنی: اگر شما به خداوند ایمان آورده­اید پس بدانید که خداوند خمس را برای این افراد قرار داده است. پس خمس را به آنان تحویل دهید و به چهار پنجم باقی مانده قانع شوید. چرا که علمی که متعلق به عمل است، هرگاه بدان امر شود، مقصود از آن مجرد علم (دانستن) نیست؛ زیرا دانستن و علم داشتن بدان، مقصود به عَرَض است و مقصود به ذات، همانا عمل کردن است. «وَمَا أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا» یعنی محمد که آیات و ملائکه و نصرت بر او نازل کردیم «یَوْمَ الْفُرْقَانِ» یعنی روز بدر چرا که در آن روز خداوند بین حق و باطل جدایی افکند. «یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ» یعنی: ص: 179

المسلمون و الکفار.

أقول: لعلّ نزول حکم الخمس کان فی غزاة بدر و [قوله: ] «وَ ما أَنْزَلْنا»:

إشارة إلیه کما یظهر من بعض الأخبار. و فسّر علیه السلام «ذی القربی» بالأئمة کما دلّت علیه الأخبار المستفیضة، و علیه انعقد إجماع الشیعة.

[قوله: ] «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً»: هذه تتمّة لآیة أخری ورد [ت] فی فیئهم علیهم السلام حیث قال [تعالی: ] «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ» [٧ / الحشر: ٥٩]: أی الفی ء الذی هو حقّ الإمام علیه السلام. دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ: (الدّولة بالضمّ-: ما یتداوله الأغنیاء و تدور بینهم کما کان فی الجاهلیة.

[قوله علیه السلام: ] «رحمة لنا»: أی فقرّر الخمس و الفی ء لنا رحمة منه لنا، و لیغنینا بهما أوساخ أیدی الناس.

مسلمانان و کافران.

می­گویم: چه بسا نازل شدن حکم خمس در غزوه بدر باشد و فرموده خداوند: «و ما انزلنا» اشاره بدان داشته باشد همانطور که از برخی روایت­ها آشکار می­گردد. و امام علیه السلام «ذی القربی» را به ائمه تفسیر کرده است همانطور که روایت­های متواتر بر آن دلالت دارد و علمای شیعه بر آن اجماع کرده­اند.

فرموده ایشان «کیلا یکون دولۀ» این عبارت تتمه آیه دیگری است که درباره غنیمت امام علیهم السلام نازل شده است آنجا که خداوند متعال می­فرماید: «ما أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ» (1){آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.} یعنی: غنیمتی که حقّ امام علیه السلام است. «دولۀ بین الأغنیاء منکم» الدُولۀ - با ضمه دال - اموالی است که ثروتمندان و توانگران در در میان خود به گردش درمی­آورند و به همان صورتی که در دوره جاهلی بوده، در میانشان می­چرخد.

فرموده امام علیه السلام: «رحمۀ لنا» یعنی: خداوند خمس و غنیمت را برای ما رحمتی از جانب خود مقرر داشته است و با آن دو ما را از چرک­های دست مردم(صدقه) بی­نیاز می­کند.

روایت979.

نهج البلاغه: و درود خدا بر او، فرمود: اگر از این فتنه ها و لغزشگاه با قدرت بگذرم، دگرگونی های بسیار پدید می آورم.(2)

توضیح

«المداحض» یعنی: لغزش­گاه­ها و «استواء القدمین» کنایه از توانایی ایشان برای اجرای احکام شرعی به صورت درست است؛ زیرا همانطور که دانستی ایشان نتوانستند برخی از اموری را که در دوره خلفا بود، تغییر دهد.

روایت980.

کافی: سَیف بن عَمِیره در حدیثی مرفوع روایت کرده است که امیر المؤمنین علیه السلام مردی را در مسجد کوفه دید که نماز میانه روز[نمازی از بدعتهای عمر] می خواند، حضرت با تازیانه کوچک پهلوی او را فشرد و فرمود: نماز اوّابین را از بین بردی، خدا تو را بکشد. مرد گفت:

ص: 180

فَأَتْرُکُهَا! قَالَ: فَقَالَ: أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ کَفَی بِإِنْکَارِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَهْیاً.

آیا آن را ترک کنم؟ فرمود: «أَرَأَیْتَ الَّذِی یَنْهَی* عَبْدًا إِذَا صَلَّی»(1)

{آیا دیدی آن کس را که باز می داشت بنده ای را آن گاه که نماز می گزارد} .

امام صادق علیه السلام فرمود: سرزنش علی علیه السلام برای نهی از عملی کفایت می کند.(2)

توضیح

«أرأیت الذی» یعنی: می­گویم: آن را ترک کن، پس تو و امثال تو این آیات را می­خوانید؟! یا اینکه امام آن جمله را بنا به تقیه گفته است.

روایت981.

تهذیب: صدقه بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرده که از ایشان درباره نماز [نافله جماعت]در ماه رمضان در مساجد پرسیدم.

فرمود: وقتی امیر المؤمنین علیه السّلام وارد کوفه شد دستور داد تا امام حسن علیه السّلام در میان مردم ندا کند که در ماه رمضان در مساجد نماز جماعت مستحبی نیست. امام حسن علیه السّلام در بین مردم اعلام کرد. وقتی مردم پیام حضرت را شنیدند فریاد برآوردند: وا عمرا! وا عمرا! وقتی امام حسن علیه السّلام نزد امیر المؤمنین علیه السّلام آمد حضرت پرسید: این چه صدایی است؟! عرض کرد: یا امیر المؤمنین، مردم فریاد می زنند: وا عمرا! وا عمرا! حضرت فرمود: برو به آنان بگو: نمازشان را بخوانند.(3)

روایت982.

کتاب الغارات از ابراهیم بن محمد ثقفی: ص: 181

عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ إِسْرَائِیلَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ عَنْ شُرَیْحٍ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْ أَقْضِیَ بِمَا کُنْتُ أَقْضِی [سَابِقاً] حَتَّی یَجْتَمِعَ أَمْرُ النَّاسِ.

ص: 182

شریح قاضی گوید: علی علیه السلام نزد من فرستاد که به همان شیوه که قضاوت می کنی، قضاوت کن تا کار مردم به سامان آید.(1)

ص: 182

باب سی و سوم باب رویدادهای نادری که در زمان خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام اتفاق افتاد و خطبه­های جامع و نادر آن حضرت

روایات

روایت983.

کافی: امام باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام در صفین برای مردم خطبه خواند و در آن خطبه حمد و ثنای خدای را به جا آورد و بر محمد پیامبر او درود فرستاد سپس فرمود:

اما بعد: همانا که خدای تعالی برای من به گردن شما حقی قرار داده به خاطر اینکه من کار شما را سرپرستی می­کنم و به خاطر آن مقام و منزلتی که در میان شما به من داده است، و شما نیز به گردن من مانند همان حقی را دارید که من بر شما دارم. و حق در مقام توصیف از همه چیز بالاتر است و در مقام انصاف­گوئی از هر چیز فراخ­تر است. حق به سود کسی جریان نیابد جز آنکه به همان ترتیب به زیانش هم باشد، و به زیان کسی نگردد جز آنکه به سودش هم باشد. و اگر برای کسی ممکن بود که حق تنها به سود او باشد

ص: 183

عَلَیْهِ لَکَانَ ذَلِکَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِصاً دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَی عِبَادِهِ، وَ لِعَدْلِهِ فِی کُلِّ مَا جَرَتْ عَلَیْهِ ضُرُوبُ [صُرُوفُ «خ»] قَضَائِهِ، وَ لَکِنْ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَی الْعِبَادِ أَنْ یُطِیعُوهُ، وَ جَعَلَ کَفَّارَتَهُمْ عَلَیْهِ بِحُسْنِ الثَّوَابِ تَفَضُّلًا مِنْهُ [وَ تَطَوُّلًا بِکَرَمِهِ] وَ تَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِیدِ لَهُ أَهْلًا.

ثُمَّ جَعَلَ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً فَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَی بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَکَافَی فِی وُجُوهِهَا، وَ یُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً، وَ لَا یُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ.

فَأَعْظَمُ مِمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ، حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِیَّةِ عَلَی الْوَالِی، فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَامَ أُلْفَتِهِمْ، وَ عِزّاً لِدِینِهِمْ، وَ قِوَاماً لِسَیْرِ الْحَقِّ فِیهِمْ، فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ، وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِیَّةِ.

فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِیَّةُ إِلَی الْوَالِی حَقَّهُ وَ أَدَّی إِلَیْهَا الْوَالِی کَذَلِکَ، عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ، فَقَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ، وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَ جَرَتْ عَلَی أَذْلَالِهَا السُّنَنُ، وَ صَلَحَ بِذَلِکَ الزَّمَانُ وَ طَابَ بِهَا الْعَیْشُ، وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ.

وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِیَّةُ عَلَی وَالِیهِمْ، وَ عَلَا الْوَالِی الرَّعِیَّةَ اخْتَلَفَتْ هُنَالِکَ الْکَلِمَةُ، وَ ظَهَرَتْ مَطَالِعُ الْجَوْرِ، وَ کَثُرَ الْإِدْغَالُ فِی الدِّینِ، وَ تُرِکَتْ مَعَالِمُ السُّنَنِ، فَعُمِلَ بِالْهَوَی، وَ عُطِّلَتِ الْآثَارُ وَ أُکْثِرَ عِلَلُ النُّفُوسِ، وَ لَا یُسْتَوْحَشُ لِجَسِیمِ حَدٍّ عُطِّلَ، وَ لَا لِعَظِیمِ بَاطِلٍ أُثِّلَ، فَهُنَالِکَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ وَ تَخْرَبُ الْبِلَادُ وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْعِبَادِ.

فَهَلُمَّ أَیُّهَا النَّاسُ! إِلَی التَّعَاوُنِ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ الْقِیَامِ بِعَدْلِهِ وَ الْوَفَاءِ بِعَهْدِهِ، وَ الْإِنْصَافِ لَهُ فِی جَمِیعِ حَقِّهِ، فَإِنَّهُ لَیْسَ الْعِبَادُ إِلَی شَیْ ءٍ أَحْوَجَ مِنْهُمْ إِلَی التَّنَاصُحِ فِی ذَلِکَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَیْهِ، وَ لَیْسَ أَحَدٌ وَ إِنِ اشْتَدَّتْ عَلَی رِضَا اللَّهِ حِرْصُهُ وَ طَالَ فِی الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ، بِبَالِغٍ حَقِیقَةَ مَا أَعْطَی اللَّهُ مِنَ الْحَقِّ أَهْلَهُ، وَ لَکِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْعِبَادِ النَّصِیحَةُ لَهُ بِمَبْلَغِ

ص: 184

و به زیانش نباشد این مخصوص خدای عز و جل است نه مخلوقات او، زیرا اوست که بر بندگان خودش همه گونه قدرت و توانائی دارد، و به هر گونه قضا و مقدرات او بچرخد به عدالت است. ولی خداوند نیز حق خود را بر بندگانش این قرار داده که او را فرمان ببرند و در برابر جزای آن­ها را نیز بر خویشتن، خوب پاداش دادن مقرر فرموده و آن هم از روی زیاده بخشی و کرم و بخشش فراخنای او است که او شایسته زیاده بخشی است. سپس از حقوق خود قرار داده، آن حقوقی را که برای مردم بر یکدیگر فرض کرده و آن­ها را در برابر همدیگر رو در رو قرار داده است. و برخی از آن حقوق برخی دیگر را لازم گرداند، و برخی لازم نگردد جز با آمدن برخی دیگر.

و از بزرگترین حقوقی که خدای تبارک و تعالی از این نمونه حقوق واجب کرده حقّ والی و زمامدار است بر رعیت و حق رعیت است بر والی، و این چیزی است که خدای عز و جل برای نفع هر دو طرف آن را مقرر ساخته، و آن را مایه نظام الفت آنان و وسیله عزّت دینشان و قوام جریان سنت­های حق در میان ایشان قرار داده است. پس رعیت خوب و صالح نشود جز به صالح شدن والیان و زمامداران، و والیان نیز صالح نگردند جز با درستی و استقامت رعیت.

پس هر گاه رعیت حق والی را پرداخت، و هم چنین والی حق رعیت را داد، حق در میان ایشان عزیز و ارجمند گردد، و قواعد دین برپا شود، و نشانه های عدل و داد برقرار گردد و سنت­ها و روش­های دین در مجرای اصلی خود جاری شود، و در نتیجه زمان خوب شود و زندگی گوارا شود، و به بقاء و پایداری آن دولت امید بسته می­شود، و طمع دشمنان مبدّل به نومیدی می­گردد. ولی اگر رعیت بر والی و زمامدار خود غلبه یابد و والی بر رعیت برتری جویی و ستم کرد، در این وقت است که اختلاف کلمه پدید آید، و طمع­های ناحق آشکار گردد، و فسادکاری در دین زیاد شود و عمل به قواعد و مقررات متروک شود، و مقررات دین تعطیل گردد، و بیماری­های روحی زیاد شود، و از تعطیل شدن حدود و قوانین مهم و از باطل بزرگی که در اجتماع ریشه دوانده و پایه گذاری شود، ترسی به دل راه نیابد و در چنین موقعیتی است که نیکان خوار شوند و بَدان عزیز و ارجمند گردند و شهرها ویران شود، و کیفرهای خدای عز و جل بر بنده ها بزرگ گردد.

پس ای مردم بیائید برای فرمانبرداری خدای عز و جل، و برپا داشتن عدالت و وفای به عهد و أدای جمیع حقوق او از روی انصاف، با یکدیگر کمک و همکاری کنید زیرا بندگان خدا به چیزی نیازمندتر نیستند از اینکه در این باره برای هم خیرخواهی کنند و به خوبی با یکدیگر همکاری داشته باشند، و کسی نیست که به هر اندازه هم حریص در جلب رضای خدا باشد و سعی و کوشش او در عمل زیاد باشد که بتواند به حقیقت آنچه خداوند از حق به اهلش داده برسد، ولی از حقوق واجبه خدای عزّ و جل بر بندگانش این است که به

ص: 184

جُهْدِهِمْ، وَ التَّعَاوُنُ عَلَی إِقَامَةِ الْحَقِّ بَیْنَهُمْ.

وَ لَیْسَ امْرُؤٌ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِی الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ وَ جَسُمَتْ فِی الْحَقِّ فَضِیلَتُهُ بِمُسْتَغْنٍ عَنْ أَنْ یُعَاوِنَ عَلَی مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَقِّهِ، وَ لَا امْرُؤٌ مَعَ ذَلِکَ خَسَأَتْ بِهِ الْأُمُورُ وَ اقْتَحَمَتْهُ الْعُیُونُ بِدُونِ مَا أَنْ یُعِینَ عَلَی ذَلِکَ وَ یُعَانَ عَلَیْهِ، وَ أَهْلُ الْفَضِیلَةِ فِی الْحَالِ وَ أَهْلُ النِّعَمِ الْعِظَامِ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ حَاجَةً، وَ کُلٌّ فِی الْحَاجَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَرَعٌ سَوَاءٌ.

فَأَجَابَهُ رَجُلٌ مِنْ عَسْکَرِهِ لَا یُدْرَی مَنْ هُوَ، وَ یُقَالُ: إِنَّهُ لَمْ یُرَ فِی عَسْکَرِهِ قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَا بَعْدَهُ، فَقَامَ وَ أَحْسَنَ الثَّنَاءَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا أَبْلَاهُمْ وَ أَعْطَاهُمْ مِنْ وَاجِبِ حَقِّهِ عَلَیْهِمْ، وَ الْإِقْرَارِ [لَهُ] بِمَا ذَکَرَ مِنْ تَصَرُّفِ الْحَالاتِ بِهِ وَ بِهِمْ.

ثُمَّ قَالَ: أَنْتَ أَمِیرُنَا وَ نَحْنُ رَعِیَّتُکَ، بِکَ أَخْرَجَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الذُّلِّ، وَ بِإِعْزَازِکَ أَطْلَقَ عِبَادَهُ مِنَ الْغُلِّ (1)، فَاخْتَرْ عَلَیْنَا فَأَمْضِ اخْتِیَارَکَ، وَ ائْتَمِرْ فَأَمْضِ ائْتِمَارَکَ، فَإِنَّکَ الْقَائِدُ الْمُصَدَّقُ، وَ الْحَاکِمُ الْمُوَفَّقُ، وَ الْمَلِکُ الْمُخَوَّلُ، لَا نَسْتَحِلُّ فِی شَیْ ءٍ مَعْصِیَتَکَ، وَ لَا نَقِیسُ عِلْماً بِعِلْمِکَ، یَعْظُمُ عِنْدَنَا فِی ذَلِکَ خَطَرُکَ، وَ یَجِلُّ عَنْهُ فِی أَنْفُسِنَا فَضْلُکَ.

فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ [عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: ] إِنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلَالُ اللَّهِ فِی نَفْسِهِ، وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ، أَنْ یَصْغُرَ عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذَلِکَ کُلُّ مَا سِوَاهُ، وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ کَانَ کَذَلِکَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ لَطُفَ إِحْسَانُهُ إِلَیْهِ، فَإِنَّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا زَادَ حَقُّ اللَّهِ عَلَیْهِ عِظَماً.

وَ إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ حَالاتِ الْوُلَاةِ عِنْدَ صَالِحِ النَّاسِ أَنْ یُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ، وَ یُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَی الْکِبْرِ. وَ قَدْ کَرِهْتُ أَنْ یَکُونَ جَالَ فِی ظَنِّکُمْ أَنِّی أُحِبُ

ص: 185

مقدار وسع خود برای او خیرخواهی کنند و برای برپاداشتن حق در میان خود همکاری کنند.

و هیچ مردی نیست که اگر چه منزلت و مقامش در مورد حق (و انجام آن) بزرگ و فضیلتش در نزد حق ارجمند باشد که بی نیاز گردد از اینکه به او در مورد انجام تکالیف خدای عز و جل کمک داده شود، و نه کسی پیدا شود که گرچه کارهایش پیش نمی­رود و مردم به دیده حقارت به او بنگرند با این حال (او را نادیده بگیرند) و بر أدای حق کمک از او نگیرند و نیز یاریش ندهند. و آنان که در وضع خود برتر از دیگران هستند و هم آنان که دارای نعمت­های بزرگ هستند نیازمندیشان در این باره بیش از دیگران است، و اما در پیشگاه خدای عز و جل نیازمندی همه آن­ها به درگاه او یکسان است.

در این هنگام یکی از سپاهیان آن حضرت که معلوم نشد چه شخصی بود و گفته شده است که تا به آن روز و نه پس از آن اصلا در لشکر آن حضرت دیده نشد برای پاسخ به سخنان آن حضرت برخاسته و پس از اینکه خدای عز و جل را به خوبی در مورد آزمایشی که آن­ها را بدان گرفتار ساخته و به خاطر آن حق واجبی که از آن حضرت بر آن­ها مقرر ساخته ستایش کرد و بعد از آنکه اقرار کرد به تمام آنچه از تصرف اوضاع در مورد آن حضرت و ایشان پیش آمده بود چنین گفت:

تو فرمانده و امیر ما هستی و ما رعیت توایم، به برکت تو بود که خدای عز و جل ما را از خواری و ذلت نجات داد، و به عزت بخشی تو بود که خداوند بندگانش را از بند و زنجیر رها کرد، اکنون تو هر راهی را که می­دانی برای ما اختیار فرما و ما را بدان ببر، و به هر گونه می­توانی رأی بزن و بر طبق رأی خود رفتار کن، چون توئی گویای مورد تصدیق، و حاکم با توفیق و سلطان مقتدر، و ما به هیچ وجه نافرمانیت را روا نشماریم و هیچ دانشی را قابل سنجش با دانش تو ندانیم، و در این باره مقامت نزد ما بزرگ، و برتریت در پیش ما بسی ارجمند است.

امیر المؤمنین علیه السّلام در پاسخ آن مرد چنین فرمود: به راستی سزاوار است برای کسی که جلال و شکوه خدا در نزد او بزرگ و مرتبه اش در دل او بلند است که به خاطر همین بزرگی جلال و شکوه هر چه غیر خدا است در پیش او کوچک باشد، و سزاوارتر کسی که باید چنین باشد آن کسی است که نعمت خدا درباره او بزرگ و احسانش به وی نیکو باشد، زیرا نعمت خدا بر کسی بزرگ نگردد جز آنکه عظمت حق خدا بر او افزون گردد.

و به راستی از پست ترین حالات زمامداران در پیش مردمان نیکوکار آن است که گمان فخرطلبی و خودستائی به آنها برده شود و کردارشان حمل بر تکبر و گردن­افرازی گردد، و من خوش ندارم که در پندار شما بگذرد

ص: 185

الْإِطْرَاءَ وَ اسْتِمَاعَ الثَّنَاءِ، وَ لَسْتُ بِحَمْدِ اللَّهِ کَذَلِکَ، وَ لَوْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یُقَالَ ذَلِکَ [لِی] لَتَرَکْتُهُ انْحِطَاطاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ عَنْ تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْکِبْرِیَاءِ، وَ رُبَّمَا اسْتُحْلِیَ الثَّنَاءُ بَعْدَ الْبَلَاءِ، فَلَا تُثْنُوا عَلَیَّ بِجَمِیلِ ثَنَاءٍ؛ لِإِخْرَاجِی نَفْسِی إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکُمْ مِنَ الْبَقِیَّةِ فِی حُقُوقٍ لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَائِهَا، وَ فَرَائِضَ لَا بُدَّ مِنْ إِمْضَائِهَا، فَلَا تُکَلِّمُونِی بِمَا تُکَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ، وَ لَا تَتَحَفَّظُوا مِنِّی بِمَا یُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ، وَ لَا تُخَالِطُونِی بِالْمُصَانَعَةِ، وَ لَا تَظُنُّوا بِی اسْتِثْقَالًا فِی حَقٍّ قِیلَ لِی، وَ لَا الْتِمَاسَ إِعْظَامٍ لِنَفْسِی، فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ أَوِ الْعَدْلَ أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ، کَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَیْهِ.

فَلَا تَکُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ أَوْ مَشُورَةٍ بِعَدْلٍ، فَإِنِّی لَسْتُ فِی نَفْسِی بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِئَ، وَ لَا آمَنُ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِی، إِلَّا أَنْ یَکْفِیَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِی مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنِّی، فَإِنَّمَا أَنَا وَ أَنْتُمْ عَبِیدٌ مَمْلُوکُونَ لِرَبٍّ لَا رَبَّ غَیْرُهُ، یَمْلِکُ مِنَّا مَا لَا نَمْلِکُ مِنْ أَنْفُسِنَا، وَ أَخْرَجَنَا مِمَّا کُنَّا فِیهِ إِلَی مَا صَلَحْنَا عَلَیْهِ، فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلَالَةِ بِالْهُدَی وَ أَعْطَانَا الْبَصِیرَةَ بَعْدَ الْعَمَی.

فَأَجَابَهُ الرَّجُلُ الَّذِی أَجَابَهُ مِنْ قَبْلُ، فَقَالَ: أَنْتَ أَهْلُ مَا قُلْتَ، وَ اللَّهِ فَوْقَ مَا قُلْتَهُ، فَبَلَاؤُهُ عِنْدَنَا مَا لَا یُکْفَرُ، وَ قَدْ حَمَّلَکَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رِعَایَتَنَا، وَ وَلَّاکَ سِیَاسَةَ أُمُورِنَا، فَأَصْبَحْتَ عَلَمَنَا الَّذِی نَهْتَدِی بِهِ، وَ إِمَامَنَا الَّذِی نَقْتَدِی بِهِ، وَ أَمْرُکَ کُلُّهُ رُشْدٌ، وَ قَوْلُکَ کُلُّهُ أَدَبٌ. قَدْ قَرَّتْ بِکَ فِی الْحَیَاةِ أَعْیُنُنَا، وَ امْتَلَأَتْ مِنْ سُرُورٍ بِکَ قُلُوبُنَا، وَ تَحَیَّرَتْ مِنْ صِفَةِ مَا فِیکَ مِنْ بَارِعِ الْفَضْلِ عُقُولُنَا، وَ لَسْنَا نَقُولُ لَکَ: أَیُّهَا الْإِمَامُ الصَّالِحُ تَزْکِیَةً لَکَ، وَ لَا تَجَاوُزَ الْقَصْدِ فِی الثَّنَاءِ عَلَیْکَ، وَ لَنْ یُکَنَّ فِی أَنْفُسِنَا طَعْنٌ عَلَی یَقِینِکَ، أَوْ غِشٌّ فِی دِینِکَ فَنَتَخَوَّفَ أَنْ تَکُونَ أَحْدَثْتَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تَجَبُّراً، أَوْ دَخَلَکَ کِبْرٌ، وَ لَکِنَّا نَقُولُ لَکَ مَا قُلْنَا تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِتَوْقِیرِکَ، وَ تَوَسُّعاً بِتَفْضِیلِکَ، وَ شُکْراً بِإِعْظَامِ أَمْرِکَ، فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ لَنَا وَ آثِرْ أَمْرَ اللَّهِ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَیْنَا، فَنَحْنُ طُوَّعٌ فِیمَا أَمَرْتَنَا، نَنْقَادُ مِنَ الْأُمُورِ مَعَ ذَلِکَ فِیمَا یَنْفَعُنَا.

فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: وَ أَنَا أَسْتَشْهِدُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَلَی

ص: 186

که من شنیدن ستایش خود را از شما دوست دارم، و سپاس خدا را که چنین نیستم، و اگر این کار را هم دوست داشتم آن را به خاطر فروتنی در پیشگاه خدای سبحان که او به دریافت عظمت و بزرگواری سزاوارتر است رها کرده و وا می نهم. و گاهی مردم ستایش را پس از دچار شدن به آزمایش و بلا شیرین شمارند. پس مرا به ستایش نیکو نستائید زیرا من خود را که در پیشگاه خدا و شما آماده کرده ام به جهت اداء باقیمانده حقوقی است که از ادای آن فراغت نیافته ام، و به خاطر انجام فرائض و واجباتی است که ناچار به اجرای آن هستم، و از این رو بِدان سان که با گردنکشان و زورگویان سخن می­گوئید، با من سخن مگوئید، و بدان گونه که از مردم تندخو و خشمگین محافظه کاری می­کنید، با من آن گونه رفتار نکنید. و با ظاهرسازی و چاپلوسی با من مراوده نکنید، و این گمان را به من نبرید که اگر مطلب حقی به من گفته شود بر من دشوار آید. و نپندارید که من در صدد بزرگ طلبی خود هستم در چیزهائی که به صلاح من نیست. زیرا کسی که تذکر حق برای او دشوار و سنگین آید و یا از پیشنهادی عادلانه نگران و ناراحت شود عمل کردن به حق و عدالت بر او دشوارتر و سنگین تر است.

پس شماها از گفتن حقّ و مشورت­هائی که نظرهای عادلانه در آن دارید خودداری نکنید، زیرا من برتر از آن نیستم که خطا کنم، و در کار خویش از آن ایمن نباشم، مگر آنکه خداوند مرا از آنچه که از من بدان تواناتر و مسلط­تر است نگاه داری کند، زیرا که ما و شما بندگانی هستیم مملوک از آنِ پروردگاری که جز او پروردگاری نیست، و او مالک و صاحب چیزهایی از ما است که ما خود مالک آن نیستیم، و اوست که ما را از آن جهالت و نادانی که در آن گرفتار بودیم به سوی آنچه صلاح ما بود بیرون آورد و گمراهی ما را به هدایت مبدل کرد، و پس از کوری به ما بینائی بخشید.

در اینجا دوباره همان مردی که پیش از آن پاسخ آن حضرت را داده بود به سخن آمد و گفت: تو به راستی شایسته آنی که گفتی و بلکه به خدا سوگند، بالاتر از آنی که گفتی و نعمت­های خداوند در نزد ما به حدّی است که نتوان بر آن سرپوش نهاد، و همانا خدای تعالی سرپرستی ما را بر دوش تو نهاده و تدبیر کارهای ما را به تو واگذارده و تو امروز رهبر ما هستی که باید به وسیله تو راهبر شویم، و پیشوای مائی که باید به تو اقتداء نمائیم، فرمانت جملگی هدایت است، و گفتارت همگی ادب است، دیدگان ما در زندگی همه به تو روشن است، و دلهای ما یکسره به وجود تو از شادی و خوشی لبریز است، و عقل­های ما از شرح فضیلت سرشارت حیران و سرگردان است، و اینکه ما به تو خطاب کرده و گوئیم «ای امام صالح» ادای این جمله نه بخاطر بی آلایش ساختن تو است و نه در ستایش تو از میانه روی پا فراتر نهادن است. و ما نسبت به یقین تو در دل دغدغه ای نداریم و نه در دین تو تردیدی داریم تا بترسیم که با رسیدن نعمت خدای تبارک و تعالی در تو گردنکشی پدید آید و یا خودپسندی و تکبری در وجود تو رخنه کند، بلکه آنچه را ما به تو اظهار می­کنیم، همه به خاطر آن است که به وسیله بزرگ شمردنت تقرّبی به پیشگاه خدای عز و جل پیدا کرده باشیم، و با برتری دادن و بیان فضیلتت پاداش بیشتری به دست آورده، و بزرگداشت کار فرمانروائیت را بهتر سپاسگزاری کرده باشیم، اکنون در کار خویشتن و ما بنگر و فرمان خدا را برای خود و ما اختیار فرما که ما به هر چه فرمان دهی فرمان می­بریم، گذشته از آنکه فرمانبرداری تو حتما به سود ما هم هست.

امیر المؤمنین علیه السّلام پاسخ آن مرد را چنین فرمود: و من شما را در پیشگاه خداوند بر

ص: 186

نَفْسِی لِعِلْمِکُمْ فِیمَا وُلِّیتُ بِهِ مِنْ أُمُورِکُمْ، وَ عَمَّا قَلِیلٍ یَجْمَعُنِی وَ إِیَّاکُمُ الْمَوْقِفُ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ السُّؤَالُ عَمَّا کُنَّا فِیهِ، ثُمَّ یَشْهَدُ بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ، فَلَا تَشْهَدُوا الْیَوْمَ بِخِلَافِ مَا أَنْتُمْ شَاهِدُونَ غَداً، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ، وَ لَا یَجُوزُ عِنْدَهُ إِلَّا مُنَاصَحَةُ الصُّدُورِ فِی جَمِیعِ الْأُمُورِ.

فَأَجَابَهُ الرَّجُلُ وَ یُقَالُ: لَمْ یُرَ الرَّجُلُ بَعْدَ کَلَامِهِ هَذَا لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَجَابَهُ، وَ قَدْ عَالَ الَّذِی فِی صَدْرِهِ فَقَالَ وَ الْبُکَاءُ یَقْطَعُ مَنْطِقَهُ، وَ غُصَصُ الشَّجَا تَکْسِرُ صَوْتَهُ إِعْظَاماً لِخَطَرِ مَرْزِئَتِهِ وَ وَحْشَتِهِ مِنْ کَوْنِ فَجِیعَتِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ شَکَا إِلَیْهِ هَوْلَ مَا أَشْفَی عَلَیْهِ مِنَ الْخَطَرِ الْعَظِیمِ وَ الذُّلِّ الطَّوِیلِ فِی فَسَادِ زَمَانِهِ وَ انْقِلَابِ حَدِّهِ وَ انْقِطَاعِ مَا کَانَ مِنْ دَوْلَتِهِ، ثُمَّ نَصَبَ الْمَسْأَلَةَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالامْتِنَانِ عَلَیْهِ وَ الْمُدَافَعَةِ عَنْهُ بِالتَّفَجُّعِ وَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فَقَالَ:

یَا رَبَّانِیَّ الْعِبَادِ وَ یَا سَکَنَ الْبِلَادِ! أَیْنَ یَقَعُ قَوْلُنَا مِنْ فَضْلِکَ! وَ أَیْنَ یَبْلُغُ وَصْفُنَا مِنْ فِعْلِکَ! وَ أَنَّی نَبْلُغُ حَقِیقَةَ حُسْنِ ثَنَائِکَ أَوْ نُحْصِی جَمِیلَ بَلَائِکَ! وَ کَیْفَ وَ بِکَ جَرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْنَا، وَ عَلَی یَدِکَ اتَّصَلَتْ أَسْبَابُ الْخَیْرِ إِلَیْنَا؟ أَ لَمْ تَکُنْ لِذُلِّ الذَّلِیلِ مَلَاذاً وَ لِلْعُصَاةِ الْکُفَّارِ إِخْوَاناً (1)؟ فَبِمَنْ إِلَّا بِأَهْلِ بَیْتِکَ وَ بِکَ أَخْرَجَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَظَاعَةِ تِلْکَ الْخَطَرَاتِ، أَوْ بِمَنْ فَرَّجَ عَنَّا غَمَرَاتِ الْکُرُبَاتِ! أَوْ بِمَنْ إِلَّا بِکُمْ أَظْهَرَ اللَّهُ مَعَالِمَ دِینِنَا وَ اسْتَصْلَحَ مَا کَانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیَانَا، حَتَّی اسْتَبَانَ بَعْدَ الْجَوْرِ ذِکْرُنَا، وَ قَرَّتْ مِنْ رَخَاءِ الْعَیْشِ أَعْیُنُنَا لِمَا وَلِیتَنَا بِالْإِحْسَانِ جَهْدَکَ، وَ وَفَیْتَ لَنَا بِجَمِیعِ عَهْدِکَ، فَکُنْتَ شَاهِدَ مَنْ غَابَ مِنَّا وَ خَلَفَ أَهْلِ الْبَیْتِ لَنَا، وَ کُنْتَ عِزَّ ضَعَائِفِنَا وَ ثِمَالَ فُقَرَائِنَا وَ عِمَادَ عُظَمَائِنَا، یَجْمَعُنَا مِنَ الْأُمُورِ عَدْلُکَ، وَ یَتَّسِعُ لَنَا فِی الْحَقِّ تَأَنِّیکَ، فَکُنْتَ لَنَا أُنْساً إِذَا رَأَیْنَاکَ، وَ سَکَناً إِذَا ذَکَرْنَاکَ. فَأَیَّ الْخَیْرَاتِ لَمْ تَفْعَلْ! وَ أَیَّ الصَّالِحَاتِ لَمْ تَعْمَلْ! وَ لَوْ أَنَّ الْأَمْرَ الَّذِی نَخَافُ عَلَیْکَ مِنْهُ یَبْلُغُ تَحْرِیکَهُ جُهْدُنَا وَ تَقْوَی

ص: 187

خویشتن گواه می­گیرم چون می­دانید که من متصدی کارهای شما شده ام و به زودی روز قیامت که در پیشگاه خداوند می­ایستیم، من و شما را در برابر خداوند گرد آورده، از وضعی که اکنون در آن هستیم بازپرسی شویم، و آنجا است که برخی از ما بر یکدیگر گواهی دهیم. پس امروز به طوری گواهی ندهید که فردای قیامت بر خلاف آن گواهی دهید، زیرا چیزی بر خدای عزّ و جلّ پوشیده نماند، و چیزی در پیشگاه او روا نیست جز خیرخواهی دل­ها در همه کارها.

آن مرد امام را پاسخ گفت، و گفته می­شود: از آن پس که این سخن را گفت دیگر دیده نشد و شروع به پاسخ آن حضرت کرد و عقده دلش از هم شکافته شد و در حالی که گریه مجال سخن به او نمی­داد و سخنش را قطع می­کرد، و از خطری که احساس می­کرد و هراسی که از وقوع مصیبت داشت، اندوهِ گلوگیر آوازش را درهم می شکست سخن خود را ادامه داد و حمد و ثنای الهی را به جای آورده و پس از آن به درگاه بی نیاز باری تعالی شِکوِه کرد، شکوه از هراسی که دامنگیر می­شد، از آن خطر بزرگ و خواری دنباله دار ناشی از فساد روزگار و دگرگونی اوضاع و ناپایدار ماندن حکومت حق. سپس با اندوه فراوان روی نیاز به درگاه خدای عز و جل کرد و از او خواست که بر او منت نهاده و بلا را از او بگرداند و به خوبی خدای را ستایش کرد آنگاه گفت:

ای پرورنده بندگان و ای مایه آرامش بلاد! کجا گفتار ما توصیف فضل تو تواند؟ و کجا بیان ما به کُنه کار تو رسد؟ و کجا ما توانیم به حقیقت ثنای نیکوی تو رسیم؟ یا کجا توانیم آزمایش نیکوی تو را برشماریم؟ چگونه! با اینکه نعمت­های خدا به وسیله تو بر ما رسد، و به دست تو اسباب خیر به ما بپیوندد؟ مگر تو نیستی که خواری خوارشده گان را پناهی؟ و عاصیان ناسپاس را برادری مهربانی؟ پس به وسیله چه کسی جز به وسیله خاندان تو و به شخص تو خدای عز و جل ما را از ناهنجاری این خطرات رهانید؟ و یا به وسیله چه کسی امواج سخت گرفتاریها را از ما برطرف ساخت؟ و به چه کسی جز به شما خداوند دستورات دین ما را برایمان آشکار نمود، و آنچه از دنیای ما تباه شده بود به اصلاح و خوبی درآورد، و نام ما را پس از انحراف ظاهر ساخت، و چشم ما را به زندگی خوش روشن ساخت، چون تو حکومت خود را با کوشش در احسان و نیکی به ما توأم کردی، و به تمام وعده های خود نسبت به ما وفا نمودی، و بر همه عهدهای خود پایداری کردی، و تو گواه غایب از نظر ما بودی، و یادگار خاندان پیامبر برای ما بودی، تو عزت بخش ناتوانان ما، و پناه بینوایان ما و تکیه گاه بزرگان ما بودی، عدل و داد تو ما را در تمام کارها گرد هم جمع کرد، نرمش و پرحوصله گی تو در حق را به روی ما گشود و آن را بر ما فراخ گرداند. هر گاه به تو نظر کنیم مایه آرامش ما هستی، و هر گاه به یاد تو افتیم وسیله آسایش دل گردی، کدام کار نیک هست که تو انجام نداده باشی؟ و کدام عمل صالحی است که نکرده باشی؟

و اگر آنچه ما از آن بر تو ترس داریم، کوشش ما در تغییر آن مؤثر بود و ص: 187

لِمُدَافَعَتِهِ طَاقَتُنَا، أَوْ یَجُوزُ الْفِدَاءُ عَنْکَ عَنْهُ بِأَنْفُسِنَا وَ بِمَنْ نَفْدِیهِ النُّفُوسَ مِنْ أَبْنَائِنَا، لَقَدَّمْنَا أَنْفُسَنَا وَ أَبْنَاءَنَا قِبَلَکَ، وَ لَأَخْطَرْنَاهَا وَ قَلَّ خَطَرُهَا دُونَکَ، وَ لَقُمْنَا بِجُهْدِنَا فِی مُحَاوَلَةِ مَنْ حَاوَلَکَ، وَ فِی مُدَافَعَةِ مَنْ نَاوَاکَ؛ وَ لَکِنَّهُ سُلْطَانٌ لَا یُحَاوَلُ، وَ عِزٌّ لَا یُزَاوَلُ، وَ رَبٌّ لَا یُغَالَبُ، فَإِنْ یَمْنُنْ عَلَیْنَا بِعَافِیَتِکَ، وَ یَتَرَحَّمْ عَلَیْنَا بِبَقَائِکَ، وَ یَتَحَنَّنْ عَلَیْنَا بِتَفْرِیجِ هَذَا مِنْ حَالِکَ إِلَی سَلَامَةٍ مِنْکَ لَنَا وَ بَقَاءٍ مِنْکَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا، نُحَدِّثِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ شُکْراً نُعَظِّمُهُ، وَ ذِکْراً نُدِیمُهُ، وَ نَقْسِمْ أَنْصَافَ أَمْوَالِنَا صَدَقَاتٍ، وَ أَنْصَافَ رَقِیقِنَا عُتَقَاءَ، وَ نُحْدِثْ لَهُ تَوَاضُعاً فِی أَنْفُسِنَا، وَ نَخْشَعْ فِی جَمِیعِ أُمُورِنَا.

وَ إِنْ یَمْضِ بِکَ إِلَی الْجِنَانِ، وَ یُجْرِی عَلَیْکَ حَتْمَ سَبِیلِهِ، فَغَیْرُ مُتَّهَمٍ فِیکَ قَضَاؤُهُ، وَ لَا مَدْفُوعٍ عَنْکَ بَلَاؤُهُ، وَ لَا مُخْتَلِفَةٍ مَعَ ذَلِکَ قُلُوبُنَا بِأَنَّ اخْتِیَارَهُ لَکَ مَا عِنْدَهُ عَلَی مَا کُنْتَ فِیهِ، وَ لَکِنَّا نَبْکِی مِنْ غَیْرِ إِثْمٍ لِعِزِّ هَذَا السُّلْطَانِ أَنْ یَعُودَ ذَلِیلًا، وَ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا أَکِیلًا، فَلَا نَرَی لَکَ خَلَفاً نَشْکُو إِلَیْهِ، وَ لَا نَظِیراً نَأْمُلُهُ وَ لَا نُقِیمُهُ..

جلوگیری آن از تحت قدرت ما بود، و یا ممکن بود که جان خود و کسانی را چون فرزندانمان که حاضریم جان خود را فدای آن­ها کنیم در راه تو نثار کنیم بی شک همه را در پیش رویت نثار می­کردیم و آن­ها را در گِرَو وجود عزیزت می­نهادیم گرچه این­ها در برابر تو اندک است، و بی چون و چرا هر چه توانائی و قدرت داشتیم در راه نبرد با دشمنان تو و دفاع از سوء قصدکنندگانت به کار می­بردیم. ولی چه می­توان کرد در برابر خدائی که تقدیرش را نمی­توان دفع کرد، و عزیزی که مغلوب نگردد، و پروردگاری که چیره بر او نتوان شد، پس اگر خداوند به سلامتی وجود مقدست بر ما منت گذارد، و به بقای ذات اقدست بر ما ترحم فرمود، و این نگرانی بر حال تو را به سلامت و تندرستی تبدیل کرد و در میان ما باقی ماندی، ما در برابر این نعمت، شکر تازه ای از روی بزرگی برای خدای عز و جل به جا آورده و ذکر او را به دل و زبان ادامه دهیم، و به شکرانه سلامتی تو نیمی از اموال خود را صدقه داده و نیمی از بندگان خود را آزاد کنیم، و از نو برای خدا روی فروتنی و کوچکی بر خاک نهیم و در همه کارهایمان خشوع و کُرنش را فرو ننهیم.

و اگر خدا تو را به بهشت برین ببرد، و راهی را که به طور حتم باید رفت بپیمائی، در این صورت نیز قضای خداوند درباره تو مورد بدبینی نیست، و بلا و آزمایشش از تو دفع ناشدنی است، و دل­های ما برای این فاجعه ناگوار پراکنده نخواهد شد و همه می­دانیم خداوند جوار حضرت خود را بر این جهان ناپایدار و وضع ناهنجاری که در آن هستی برای تو اختیار فرموده است، ولی ما به حقیقت گریه می­کنیم برای اینکه با رفتن تو عزت این سلطنت و حکومت حقّ به خواری برگردد و دین و دنیای مردم طعمه شود، و در آن موقع کسی به جای تو نیست که به او شکایت ببریم و مانندی برایت نباشد که مایه امید ما باشد و او را برپا داریم.(1)

توضیح

سید رضی در خطبه (216) از باب خطبه­های نهج البلاغه برخی از این سوال و جواب­ها را آورده است و بیشتر آن را از قلم انداخته است و در اینجا به برخی اختلافات اشاره می­کنیم.

فرموده امام علیه السلام: «بولایۀ امرکم» یعنی: حق من بر شما این است که از من فرمانبرداری کنید زیرا خداوند مرا والی و سرپرست شما و عهده­دار کار شما قرار داده است به این خاطر که خداوند مرا در جایگاه بزرگی نسبت به شما قرار داده است و آن جایگاه امامت و سلطنت و وجوب فرمانبرداری و اطاعت از من است.

«و الحق اجمل الأشیاء فی التواصف» یعنی وصف حقّ، زیبا و ذکر آن نیکو است. گفته می­شود: تواصفوا الشیء یعنی: برخی از آنان برای برخی دیگر توصیف نمود. و در برخی نسخه­ها «التراصف» با راء مهمله ذکر شده است. و التراصف یعنی: چینش و به هم پیوستن سنگ­ها بر روی یکدیگر، یعنی: حقّ در پابرجا نمودن و استوار سازی کارها، بهترین چیز است.

«أوسعها فی التناصف» یعنی: هرگاه مردم در حق یکدیگر عدالت و انصاف پیشه کردند. پس حق،

ص: 188

یسعه و یحتمله، و لا یقع للناس فی العمل بالحقّ ضیق.

و فی نهج البلاغة: «فالحقّ أوسع الأشیاء فی التواصف و أضیقها فی التناصف».

أی إذا أخذ الناس فی وصف الحقّ و بیانه، کان لهم فی ذلک مجال واسع، لسهولته علی ألسنتهم. و إذا حضر التناصف بینهم فطلب منهم، ضاق علیهم المجال، لشدّة العمل بالحقّ و صعوبة الإنصاف.

قوله علیه السلام: «صروف قضائه»: أی أنواعه المتغیّرة المتوالیة. و فی بعض النسخ: «ضروب قضائه» [و هو] بمعناه و الحاصل أنّه لو کان لأحد أن یجعل الحقّ علی غیره و لم یجعل له علی نفسه، لکان هو سبحانه أولی بذلک و علی الأولویة بوجهین:

الأوّل: القدرة.

فإنّ غیره تعالی لو فعل ذلک لم یطعه أحد، و اللّه تعالی قادر علی جبرهم و قهرهم.

و الثانی: أنّه لو لم یجزهم علی أعمالهم و کلّفهم بها لکان عادلا؛ لأنّ له من النعم علی العباد ما لو عبدوه أبد الدهر لم یوفوا حقّ نعمة واحدة منها.

فالمراد من أوّل الکلام: أنّه سبحانه جعل لکلّ أحد علی غیره حقّا حتّی علی نفسه.

أمّا الحقّ المفروض علی الناس فبمقتضی الاستحقاق، و أمّا ما أجری علی نفسه، فللوفاء بالوعد مع لزوم الوعد علیه.

فظهر جریان الحقّ علی کلّ أحد و إن اختلف الجهة و الاعتبار.

قوله علیه السلام: «و جعل کفّارتهم علیه حسن ثواب»: لعلّ المراد بالکفّارة الجزاء العظیم لستره عملهم، حیث لم یکن له فی جنبه قدر، فکأنّه قد محاه و ستره.

ص: 189

کار او را فراخ گردانیده و تحمل می­نماید و مردم در عمل نمودن به حقّ دچار سختی و تنگنا نمی­شوند.

در نهج البلاغه به این صورت ذکر شده است «فالحقّ أوسع الاشیاء فی التواصف و أضیقها فی التناصف» (پس حق در مقام توصیف از همه چیز بالاتر است و در مقام انصاف­گوئی از هر چیز تنگ­تر است.) یعنی: هرگاه مردم شروع به توصیف و تبیین حقّ کنند، در توصیف حق مجال وسیعی دارند زیرا حق بر زبانشان آسان است. و چون انصاف­گوئی در میان آنان انجام شود و از آنان خواسته شود در حق انصاف بگویند، مجال بر آنان تنگ می­شود زیرا عمل کردن به حقّ دشوار و انصاف­گوئی درباره آن سخت و مشکل است. «صروف قضائه» یعنی: انواع قضا و مقدّرات خداوند که متفاوت بوده و به صورت پیاپی می­آیند. در برخی نسخه­ها «ضروب قضائه» آمده است که به همان معنای پیشین است. خلاصه مطلب اینکه اگر برای کسی این امکان وجود داشت که حقّ را فقط به زیان دیگران قرار دهد و برای خود چیزی از زیان حق مقرّر نکند، خداوند منزه برای این کار سزاوارتر است و اولویت و سزاوار بودن خداوند برای این امر از دو جهت است:

وجه اول: قدرت. زیرا غیر خداوند متعال اگر این کار را انجام می­داد کسی او را فرمان نمی­برد و خداوند متعال قادر بر درهم شکستن و چیره شدن بر آنان است.

وجه دوم: اگر خداوند به بندگان در ازای اعمالشان پاداش نمی­داد و آنان را بدان ملزم و مکلف می­ساخت، عادل و دادگر است؛ زیرا از جانب خداوند نعمت­هایی بر بندگان است که اگر تا ابد الدهر او را عبادت کنند، حق یک نعمت از نعمت­های او را ادا نخواهند کرد. پس مقصود از بخش آغازین کلام این است که: خداوند منزه برای هر کس بر دیگران حقی نهاده است و حتی برای هر کس بر گردن خود حقّی مقرّر داشته است.

حق فرض شده بر مردم، به مقتضای استحقاق و شایستگی مردم است و حقّی که بر خویشتن مقرّر داشته است برای وفاداری خداوند به عهد و پیمان به همراه پایبندی به وعده­ای است که در قبال بندگان بر خود واجب گردانیده است. پس جاری شدن حقّ بر هر کس آشکار ­گردید هر چند وجه و اعتبار آن متفاوت است.

در این فرموده امام علیه السلام «و جعل کفّارتهم علیه حسن ثواب» شاید مقصود از کفّاره، پاداش بزرگی است بدین خاطر که خداوند عمل آنان را می­پوشاند به گونه­ای که در نزد خداوند اندازه ای نداشته است، پس گویی عمل آنان را محو کرده و پوشانده است.

ص: 189

[و] فی أکثر النسخ: «بحسن الثّواب» فیحتمل أیضا أن یکون المراد بها ما یقع منهم لتدارک سیّئاتهم، کالتوبة و سائر الکفّارات: أی أوجب قبول کفّارتهم و توبتهم علی نفسه مع حسن الثواب بأن یثیبهم علی ذلک أیضا.

و لا یبعد أن یکون [لفظ «کفّارتهم»] تصحیف کفاءتهم بالهمز [ة].

و فی النهج: «و جعل جزاءهم علیه مضاعفة الثواب تفضّلا منه و توسّعا بما هو من المزید أهله».

قوله علیه السلام: «ثمّ جعل من حقوقه»: هذا کالمقدّمة لما یرید أن یبیّنه من کون حقّه علیهم واجبا من قبل اللّه تعالی، و هو حقّ من حقوقه؛ لیکون أدعی لهم علی أدائه. و بیّن أنّ حقوق الخلق بعضهم علی بعض هی من حقّ اللّه تعالی، من حیث إنّ حقّه علی عباده هو الطاعة، و أداء تلک الحقوق طاعات اللّه، کحقّ الوالد علی ولده و بالعکس، و حقّ الزوج علی الزوجة و بالعکس، و حقّ الوالی علی الرعیة و بالعکس:

قوله علیه السلام: «فجعلها تتکافأ فی وجوهها»: أی جعل کلّ وجه من تلک الحقوق مقابلا بمثله، فحقّ الوالی و هو الطاعة من الرعیة مقابل بمثله، و هو العدل فیهم و حسن السیرة.

قوله علیه السلام: «و لا یستوجب بعضها إلّا ببعض»: کما أنّ الوالی إذا لم یعدل لم یستحقّ الطاعة.

قوله علیه السلام: «فریضة فرضها اللّه»: بالنّصب علی الحالیّة أو بإضمار فعل، أو بالرفع لیکون خبر مبتدإ محذوف.

و قوله علیه السلام: «نظاما لألفتهم»: فإنّها سبب اجتماعهم و بها یقهرون أعداءهم و یعزّون أولیاءهم.

قوله علیه السلام: «و قواما»: أی بها یقوم جریان الحقّ فیهم و بینهم.

قوله علیه السلام: «عزّ الحقّ»: أی غلب.

ص: 190

در بیشتر نسخه­ها «بحسن الثواب» ذکر شده است. پس احتمال دارد مقصود از آن کارهایی باشد که آنان برای جبران گناهان انجام داده­اند مانند توبه و دیگر کفاره­ها. یعنی خداوند پذیرش و قبول کفاره و توبه آنان، به همراه پاداش نیکویی که به خاطر کارشان به آن­ها داده را بر خود واجب گردانیده است. بعید نیست که لفظ «کفارتهم» تصحیف شده «کفاءتهم» با همزه باشد .

در نهج البلاغه به صورت «و جعل جزاءهم علیه مضاعفة الثواب تفضّلاً منه و توسّعاً بما هو من المزید اهله» (و پاداش آن را دو چندان کرده است، از روی بخشندگی، و گشایشی که خواسته به بندگان عطا فرماید.)

«ثمّ جعل من حقوقه» این عبارت بسان مقدمه­ای است برای آنچه امام درصدد تبیین آن بوده است، درباره اینکه حقّ ایشان بر مردم از جانب خداوند متعال واجب شده است و حق ایشان یکی از حقوق خداوند است؛ تا مردم را بیشتر برای ادای حقّ خود تحریک کند. و بیان نموده که حقوق مردم بر یکدیگر از جمله حقوق خداوند متعال است از این جهت که حق خداوند بر بندگانش، همان فرمانبرداری از اوست و ادای این حقوق در واقع اطاعت خداوند است، همچون حق متقابل پدر و فرزند بر یکدیگر، و حق متقابل شوهر و زن بر یکدیگر، و حق متقابل والی و رعیت بر یکدیگر.

فرموده امام علیه السلام «فجعلها تتکافأ فی وجوهها» یعنی: هر نوع از این حقوق را در مقابل مثل آن قرار داده است، پس حق والی که فرمانبرداری از جانب رعیت است، در مقابل مثل آن یعنی اجرای عدالت و خوش­رفتاری با آنان، قرار داده است. «لا یستوجب بعضها إلا ببعض» مثلا هرگاه والی عدالت را در میانشان اجرا نکند، استحقاق و شایستگی فرمانبرداری را ندارد.

«فریضۀ فرضها الله» با اعراب نصب بنا بر حالیه بودن یا در تقدیر گرفتن فعلی است. یا با اعراب رفع به عنوان خبر برای مبتدای محذوف می­باشد. فرموده امام علیه السلام «نظاماً لألفتهم» زیرا این حقوق سبب گرد هم آمدن مردم شده و در سایه آن دشمنانشان را مقهور و دوستدارانشان را نیرومند می­گردانند. «و قواماً» یعنی: به وسیله آن حق در آنان و در میان آنان جاری می­گردد. «عزّ الحقّ» یعنی: حقّ چیره شد.

ص: 190

قوله علیه السلام: «و اعتدلت معالم العدل»: أی مظانّه، أو العلامات التی نصبت فی طریق العدل لسلوکه، أو الأحکام التی یعلم بها العدل.

قوله علیه السلام: «علی أذلالها» قال الفیروزآبادی: ذلّ الطریق بالکسر-: محجته. و أمور اللّه جاریة علی أذلالها: أی طریق [علی] مجاریها [هو] جمع ذلّ بالکسر.

قوله علیه السلام: «و کثر الإدغال»: [هو] بکسر الهمزة. و الإدغال: [هو] أن یدخل فی الشی ء ما لیس منه، و هو الإبداع و التلبیس. أو بفتحها: [و هو] جمع الدغل بالتحریک-: [و هو] الفساد.

قوله علیه السلام: «علل النّفوس»: أی أمراضها بملکات السوء کالغلّ و الحسد و العداوة و نحوها. و قیل: وجوه ارتکاباتها للمنکرات، فتأتی من کلّ منکر بوجه و علّة و رأی فاسد.

قوله [علیه السلام: ] «أثّل» یقال: مال مؤثّل و مجد مؤثّل: أی مجموع ذو أصل، و أثلة الشی ء: أصله (1). ذکره الجزری.

و فی النهج: « [و لا لعظیم باطل] فعل».

قوله علیه السلام: «تبعات اللّه» قال [الخلیل] فی [کتاب] العین: التّبعة اسم للشی ء الذی لک فیه بغیة شبه ظلامة و نحوها.

قوله علیه السلام: «فهلمّ أیّها الناس» قال الجوهری: هلم یا رجل بفتح المیم بمعنی تعال، قال الخلیل: أصله «لمّ» من قولهم لمّ اللّه شعثه: أی جمعه کأنّه أراد لمّ نفسک إلینا: أی اقرب. و «ها» للتنبیه. و إنّما حذفت ألفها لکثرة الاستعمال، و جعلا اسما واحدا یستوی فیه الواحد و الجمع و التأنیث فی لغة أهل الحجاز.

ص: 191

«و اعتدلت معالم العدل» یعنی: مکان ویژه عدالت، یا نشانه­هایی که در مسیر عدالت برای راه رفتن بر آن گماشته شده است، یا مقصود احکامی است که عدالت بدان شناخته می­شود.

«علی أذلالها»، فیروزآبادی گوید: ذلّ الطریق - با کسره ذال - یعنی: میانه راه. و «أمور الله جاریۀ علی اذلالها» یعنی: امور خداوند در مجرای اصلی خود جاری می­ شوند. و «أذلال» جمع «الذِلّ» با کسره ذال است. فرموده امام علیه السلام «و کثر الإدغال» این کلمه با کسره همزه است. و «الإدغال» به این معناست که در آن، چیزی داخل شود که از جمله آن نیست. و آن بدعت­گذاری و تلبیس (پوشاندن) است. یا با فتحه که جمع «دغل» - با حروف متحرک - به معنای فساد است.

«علل النفوس» یعنی: بیماری­های نفس به دلیل ملکات بدی همچون فریب و حسادت و دشمنی و مانند آن. و گفته شده: مقصود وجوهی است که نفس­ها بدان مرتکب منکرات و زشتی­ها می­شوند، پس هر منکری را به گونه­ای و به علتی و با رأی فاسدی انجام می­دهد.

«أُثّل» گفته می­شود: مال مؤثّل و مجد مؤثّل، یعنی: مال و مجد جمع شده و ریشه­دار. و «أثلۀ الشیء» یعنی: اصل چیزی. جزری این توضیح را ذکر کرده است.

در نهج البلاغه به صورت «ولا لعظیم باطل فعل» آمده است. یعنی: به خاطر باطل خطرناکی که در جامعه رواج می­آید. «تبعات الله» خلیل در کتاب العین گوید: «التبعۀ» اسم برای چیزی است که در آن طلبی داشته باشی مانند مظالم.

فرموده امام علیه السلام «فهلّم ایها الناس» جوهری گوید: هلّم یا رجل با فتحه میم، یعنی: بیا. خلیل گوید: اصل این کلمه از «لمّ» است که گویند: لمّ الله شعثه، یعنی: خداوند امور او را جمع کرد. گویی مقصود ایشان این بوده است که: خودت را به سوی ما جمع کن. یعنی: به ما نزدیک شو. و «ها» برای تنبیه و آگاه کردن است. و در واقع الف آن به جهت کثرت استعمال حذف شده است و به صورت یک اسم درآمده است که در زبان اهل حجاز مفرد و جمع و مؤنث آن یکسان است.

ص: 191

قوله علیه السلام: «حقیقة ما أعطی اللّه من الحقّ أهله»: أی جزاء ما أعطی اللّه أهل الحقّ من الدین المبین، و سائر ما هداهم اللّه تعالی إلیه بأن یکون المراد بالحقیقة الجزاء مجازا، أو یکون فی الکلام تقدیر مضاف: أی حقیقة جزاء ما أعطی من الحقّ، أو یکون المراد بالبلوغ إلیها کونه بإزائها و مکافاة لها.

و قیل: المراد بحقیقة ما أعطی اللّه شکر نعمة هدایته تعالی إلی دین الحقّ.

و فی النهج: «حقیقة ما اللّه أهله من الطاعة له». و فی بعض النسخ القدیمة من الکتاب «حقیقة ما الحقّ من اللّه أهله».

قوله [علیه السلام]: «النصیحة له»: أی للّه أو للإمام، أو نصیحة بعضهم لبعض للّه تعالی بأن لا یکون الظرف صلة.

و فی النهج: «النصیحة بمبلغ [جهدهم] » بدون الصلة و هو یؤیّد الأخیر.

قال الجزری [فی مادّة؛ نصح» من کتاب النهایة]: النصیحة فی اللغة:

الخلوص، یقال: نصحته و نصحت له.

و معنی نصیحة اللّه صحة الاعتقاد فی وحدانیته و إخلاص النیّة فی عبادته.

و [معنی] النصیحة لکتاب اللّه هو التصدیق به و العمل بما فیه.

و نصیحة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، التصدیق بنبوّته و رسالته و الانقیاد لما أمر به و نهی عنه.

و [معنی] نصیحة الأئمّة أن یطیعهم فی الحقّ، و نصیحة عامّة المسلمین إرشادهم إلی مصالحهم.

قوله علیه السلام: «و لا لامرئ مع ذلک»: کأنّه راجع إلی ما حمل اللّه علی الوالی، أو إلی الوالی الذی أشیر إلیه سابقا: أی لا یجوز، أو لا بد لامرئ،

ص: 192

«حقیقۀ ما أعطی الله من الحقّ أهله» یعنی: پاداشی که خداوند به حقّ­جویان از دین مبین بخشیده است و دیگر اموری که خداوند آنان را بدان رهنمود کرد، یعنی مقصود از حقیقت به صورت مجازی، پاداش باشد، یا در کلام اسمی به عنوان مضاف در تقدیر گرفته شود، یعنی: « حقیقۀ جزاء ما أعطی من الحقّ». یا اینکه مقصود از رسیدن بدان، در ازای آن و به عنوان جایزه و پاداش آن باشد. گفته شده: مقصود از حقیقت، سپاس­گذاری و شکری است که به پاس نعمت هدایت خداوند متعال که او را به دین حق رهنمود کرده، انجام داده است .

در نهج البلاغه اینگونه ذکر شده است: « حقیقۀ ما الله أهله من الطاعۀ له». و در برخی نسخه­ها قدیمی کتاب به صورت «حقیقۀ ما الحقّ من الله أهله» ذکر شده است.

«النصیحۀ له» یعنی: نصیحت خداوند یا امام، یا یکدیگر نصحیت کردن آنان برای رضایت خداوند، به این صورت که ظرف در جمله صله نباشد. در نهج البلاغه به صورت «النصیحه بمبلغ جهدهم» بدون صله آمده است و این عبارت نهج البلاغه معنای دوم را تایید می­کند. جزری در ماده «نصح» از کتاب النهایه گوید: نصیحت در لغت به معنای خلوص است. گفته می­شود: «نصحته و نصحت له» (به او اخلاص و دوستی ورزیدم).

معنای نصیحت خداوند، درستی اعتقاد به وحدانیت و خالص گردانیدن نیت در عبادت اوست. معنای نصیحت برای کتاب خداوند، تصدیق آن و عمل به آنچه در این کتاب آمده، می­باشد. نصیحت رسول خدا صلی الله علیه و آله، تصدیق نبوّت و رسالت ایشان و فرمانبرداری از اوامر و نواهی ایشان است. معنای نصیحت أئمه این است که در کارهای حقّ از آنان فرمانبرداری شود. و نصیحت عموم مسلمین، راهنمایی و ارشاد آنان به منافعشان است.

فرموده امام علیه السلام «ولا لامرئ مع ذلک» گویا به چیزی برمی­گردد که خداوند بر والی واجب کرده است یا به خود والی برمی­گردد که قبلا به آن اشاره شد. یعنی: جایز نیست، یا چاره­ای نیست برای شخص

ص: 192

أو لا استغناء لامرئ مع الوالی، أو مع کون والیه مکلّفا بالجهاد و غیره من أمور الدین، و إن کان لذلک المرء ضعیفا محقّرا بدون أن یعین علی إقامة الدین و یعینه الناس أو الوالی علیه.

و فی النهج: «و لا امرئ و إن صغرته النفوس و اقتحمته العیون بدون أن یعین علی ذلک أو یعان علیه».

و هو الظاهر.

قوله علیه السلام: «خسأت به الأمور» یقال: خسأت الکلب خسأ:

طردته. و خسأ الکلب بنفسه: یتعدّی و لا یتعدی. ذکره الجوهری. فیجوز أن یکون هنا استعمل غیر متعدّ بنفسه قد عدّی بالباء: أی طردته الأمور. أو یکون الباء للسببیّة: أی بعدت بسببه الأمور.

و فی بعض النسخ: «حبست به الأمور»: و علی التقادیر المراد أنّه یکون بحیث لا یتمشّی أمر من أموره، و لا ینفع سعیه فی تحصیل شی ء من الأمور.

و «اقتحمته العیون»: أی احتقرته. و کلمة «ما» فی قوله: «ما أن یعین» زائدة.

قوله علیه السلام: «و أهل الفضیلة فی الحال»: المراد بهم الأئمّة و الولاة و الأمراء و العلماء، و کذا أهل النعم العظام فإنّهم لکونهم مکلّفین بعظائم الأمور کالجهاد فی سبیل اللّه و إقامة الحدود و الشرائع و الأحکام و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر إلی إعانة الخلق أحوج.

و یحتمل أن یکون المراد بأهل الفضیلة العلماء، فإنّهم محتاجون فیما حمل علیهم من الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر إلی أعوان، و لا أقلّ إلی من یؤمر و ینهی.

و [المراد] بأهل النعم أصحاب الأموال، لأنّ ما حمل علیهم من الحقوق أکثر، کأداء الأخماس و الصدقات، و هم محتاجون إلی الفقیر القابل لها، و إلی الشهود و إلی غیرهم و الأوّل أظهر.

قوله علیه السلام: «و کلّ فی الحاجة إلی اللّه شرع سواء»: بیان لقوله:

ص: 193

همراه با والی یا در حالتی که والی او مردم را به جهاد و دیگر امور دین مکلف سازد - و هر چند آن شخص ضعیف و خوار باشد - اینکه در برپایی دین یاری نرساند و مردم یا والی او را بر این کار یاری نرسانند.

در نهج البلاغه اینگونه آمده است: «و لا امرء و إن صغرته النفوس و اقتحمته العیون بدون أن یعین علی ذلک أو یعان علیه». (و هیچ کس گرچه مردم او را خوار شمارند، و در دیده ها بی ارزش باشد، کوچک تر از آن نیست که کسی را در انجام حق یاری کند، یا دیگری به یاری او برخیزد.) و این معنی آشکار است.

فرموده امام علیه السلام «خسأت به الامور» گفته می­شود: خسأت الکلب خسأ، یعنی: سگ را دور کردم. و خسأ الکلب بنفسه، هم به صورت متعدی و هم به صورت لازم می­آید. جوهری این مطلب را عنوان کرده است. پس جایز است که در اینجا به صورت فعلی که خود متعدی می­شود، استعمال نشده و با واسطه باء متعدی شده باشد، یعنی: کارها او را دور کرد. یا اینکه باء برای سببیت باشد، یعنی: به خاطر او کارها دور شد. فرموده امام علیه السلام «حبست به الامور» با درنظر گرفتن تقدیرهایی مقصود این است که او به گونه­ای است که هیچ یک از کارهایش رو به راه نشده و تلاش او در به دست آوردن امور سودی نمی­بخشد.

«اقتحمته العیون» یعنی: چشم­ها او را کوچک و بی­ارزش بدانند. و لفظ «ما» در سخن ایشان «ما أن یعین» زائده است. فرموده امام علیه السلام «و أهل الفضیلۀ فی الحال» مقصود از آنان، امامان و والیان و امیران و علماء هستند و نیز صاحبان نعمت­های بزرگ، زیرا آنان به دلیل اینکه مکلف به کارهای بزرگ از جمله جهاد در راه خدا و اقامه حدود و شرایع و احکام و امر به معروف و نهی از منکر، هستند برای یاری مردم نیاز بیشتری به آنان است.

و ممکن است مقصود از اهل فضیلت، علما باشد زیرا آنان در آنچه از امر به معروف و نهی از منکر بر آنان فرض شده است، به یارانی نیازمند هستند و حداقل به کسانی نیاز دارند که امر به معروف و نهی از منکر شوند. و مقصود از اهل نعمت­ها، صاحبان مال و ثروت است زیرا حقوقی که بر گردن آن­ها است، بیشتر است مانند پرداخت خمس و صدقات و آنان نیازمند بینوایانی هستند که شایسته این خمس و صدقات باشند و به شاهدان و به دیگران احتیاج دارند و معنای اول آشکارتر است.

فرموده امام علیه السلام «و کلّ فی الحاجۀ الی الله شرع سواء» تبیین و تاکیدی برای

ص: 193

«شرع»، و تأکید، و إنّما ذکر ذلک لئلّا یتوهّم أنّهم یستغنون بإعانة بعضهم بعضا عن ربّهم جلّ و عزّ، بل هو الموفق و المعین لهم فی جمیع أمورهم، و لا یستغنون بشی ء عن اللّه عزّ و جلّ، و إنّما کلّفهم بذلک لیختبر طاعتهم و یثیبهم علی ذلک، و اقتضت حکمته البالغة أن یجری الأشیاء بأسبابها، و هو المسبّب لها و القادر علی إمضائها بلا سبب.

قوله علیه السلام: «فأجابه رجل»: الظاهر أنه کان الخضر علیه السلام و قد جاء فی مواطن کثیرة و کلمه علیه السلام لإتمام الحجّة علی الحاضرین، و قد أتی بعد وفاته علیه السلام و قام علی باب داره و بکی و أبکی و خاطبه علیه السلام بأمثال تلک الکلمات و خرج و غاب عن الناس.

قوله علیه السلام: «و الإقرار» الظاهر أنّه معطوف علی الثّناء: أی أقرّ إقرارا حسنا بأشیاء ذکرها ذلک لرجل، و لم یذکره علیه السلام اختصارا أو تقیّة من تغیّر حالاته من استیلاء أئمة الجور علیه و مظلومیته و تغیر أحوال رعیته من تقصیرهم فی حقّه، و عدم قیامهم بما یحقّ من طاعته و القیام بخدمته.

و یمکن أن یکون الواو بمعنی مع، و یحتمل عطفه علی [قوله: ] «واجب حقّه».

قوله: «من الغلّ»: أی أغلال الشرک و المعاصی. و فی بعض النسخ القدیمة: «أطلق عنّا رهائن الغلّ»: أی ما یوجب أغلال القیامة.

قوله [علیه السّلام: ] «و ائتمر»: أی اقبل ما أمرک اللّه به فأمضه علینا.

قوله «و الملک المخوّل»: أی المملّک الذی أعطاک اللّه الإمرة علینا و جعلنا خدمک و تبعک.

قوله علیه السلام: «لا نستحلّ فی شی ء من معصیتک»: لعلّه عدّی ب «فی» لتضمین معنی الدخول. أو المعنی لا نستحلّ فی شی ء شیئا من معصیتک.

و فی بعض النسخ القدیمة: «لا یستحلّ فی شی ء من معصیتک». و هو

ص: 194

«شرع» است. و در واقع این را بیان فرموده تا گمان نشود که آنان با یاری یکدیگر از پروردگار عزّ و جلّ بی­نیاز هستند بلکه خداوند آنان را در همه کارهایشان توفیق و یاری داد و در هیچ چیز از خداوند عزّ و جلّ بی­نیاز نیستند و در حقیقت آنان را بدین امر مکلف ساخت تا طاعات آن را امتحان کرده و در ازای آن بدان­ها پاداش بدهد و حکمت رسای خداوند اقتضا کرده است که کارها بر اسباب آن جاری شود وگرنه خداوند مسبب و قادر بر اجرای آن بدون هیچ سببی است .

فرموده امام علیه السلام «فأجابه رجل» به ظاهر آن شخص حضرت خضر علیه السلام بوده و در جایگاه­های بسیاری نزد امام آمده است و علی علیه السلام برای اتمام حجت بر حاضران با او سخن گفته است. و پس از وفات امام آمد و بر در خانه ایشان ایستاد و گریست و مردم را به گریه انداخت و امام را با مورد خطاب قرار داد بعد بیرون رفت و از دیدگان مردم پنهان شد.

«و الاقرار» به ظاهر این کلمه معطوف بر «الثناء» است یعنی: آن مرد به خوبی به چیزهایی اقرار کرد و امام باقر علیه السلام به خاطر اختصار یا تقیه آن چیزهایی را که ان مرد گفت و به آن اقرار کرد بیان نفرمود.

«تصرف الحالات به» مانند استیلای پیشوایان ستمکار بر حضرت و مظلوم واقع شدنش و اوضاع رعیتش و کوتاهی درباره حق ایشان و انجام ندادن آنچه شایسته فرمانبرداری و خدمتگذاری به ایشان است. و ممکن است «واو» به معنای «مع» باشد و ممکن است معطوف بر این فرموده ایشان باشد: «واجب حقّه».

«من الغلّ» یعنی: زنجیرهای شرک و گناهان. و در برخی نسخه­های قدیمی به صورت «أطلق عنّا رهائن الغلّ» ذکر شده است، یعنی: آنچه مستوجب زنجیرهای روز قیامت است. «وائتمر» یعنی: به آنچه خدا به تو امر فرموده، روی بیاور و بر ما اجرا کن. «و الملک المخوّل» یعنی: ملکی که خداوند فرمانروایی بر ما را به تو بخشیده است و ما را خدمتگرار و پیرو تو قرار داد. «لا تستحلّ فی شیء من معصیتک» شاید این فعل با حرف «فی» متعدی شود به این خاطر که دربردارنده معنای وارد شدن و دخول است. یا به این معنی است که در هیچ چیز هیچ نوع معصیت و نافرمانی از تو را حلال نمی­دانیم. در برخی نسخه­های قدیمی به صورت «لا یستحلّ فی شیء من معصیتک» ذکر شده است. و آن وجه ص: 194

أظهر.

قوله: «فی ذلک»: أی فی العلم بأن تکون کلمة «فی» تعلیلیة، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ما دلّ علیه الکلام من إطاعته علیه السلام. و الخطر: القدر و المنزلة.

قوله: «و یجلّ عنه»: یحتمل إرجاع الضمیر إلی القیاس: أی فضلک أجلّ فی أنفسنا من أن یقاس بفضل أحد. و یمکن إرجاعه إلی العلم فتکون کلمة «عن» تعلیلیة کما فی قوله تعالی: «وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ» [٥٣ / هود: ١١]: أی یجلّ و یعظم بسبب ذلک فی أنفسنا فضلک.

قوله علیه السلام: «من عظم جلال اللّه»: إمّا علی التعلیل بنصب «جلال اللّه»، أو بالتخفیف برفعه: یعنی من حقّ من عظّم جلال اللّه فی نفسه و جلّ موضعه فی قلبه، أن یصغر عنده کلّ ما سوی اللّه تعالی، لما ظهر له من جلال اللّه، و أنّ أحقّ من کان کذلک أئمّة الحقّ علیهم السّلام، لعظم نعم اللّه و کمال معرفتهم بجلال ربّهم، فحقّ اللّه تعالی علیهم أعظم منه علی غیرهم، فینبغی أن یصغر عندهم أنفسهم فلا یحبّوا الفخر و الإطراء فی المدح، أو یجب أن یضمحلّ فی جنب جلال اللّه عندهم غیره تعالی، فلا یکون غیره منظورا لهم فی أعمالهم لیطلبوا رضی الناس بمدحهم.

قوله علیه السلام: «و إنّ من أسخف»: السخف: رقّة العیش و رقة العقل. و السخافة: رقّة کلّ شی ء. أی أضعف حالات الولاة عند الرعیّة أن یکونوا متهمین عندهم بهذه الخصلة المذمومة.

قوله علیه السلام: «إنّی أحبّ الإطراء»: أی مجاوزة الحدّ فی المدح و المبالغة فیه.

قوله علیه السلام: «انحطاطا للّه سبحانه»: أی تواضعا له تعالی.

و فی بعض النسخ القدیمة: «و لو کنت أحبّ أن یقال [لی] ذلک، لتناهیت

ص: 195

آشکار است.

«فی ذلک» یعنی: در علم، بدین صورت که «فی» برای تعلیل باشد و احتمال دارد اشاره به اطاعت از امام علیه السلام دارد که قرینه کلام بر آن دلالت دارد. و «الخطر» به معنای ارزش و جایگاه و منزلت است.

«ویجلّ عنه» احتمال دارد مرجع ضمیر «القیاس» باشد، یعنی: فضل و کرم تو در نزد ما بزرگ­تر از آن است که با فضل کسی مقایسه شود. و ممکن است ضمیر به «العلم» برگردد که در این صورت لفظ «عن» برای تعلیل است همانطور که در سخن خداوند متعال آمده است که می­فرماید: «و ما نحن تارکی آلهتنا عن قولک»(1)

{و ما به گفتار تو از خدایانمان دست بردار نیستیم.} یعنی به خاطر آن، فضل و بخشش تو در نزد ما گرامی و بزرگ است.

«من عظم جلال الله» یا بنا بر تعلیل «جلال الله» اعراب نصب دارد یا با تخفیف اعراب رفع داشته باشد. یعنی: کسی که جلال و شکوه خداوند را در نزد خود بزرگ می­دارد و مکان عظمت خداوندی را در قلبش گرامی داشته، شایسته و سزاوار است که هر آنچه از غیر خداوند متعال در نزد اوست کوچک و ناچیز بشمارد زیرا جلال و شکوه خداوند برای او آشکار و هویدا گشته است و نیز هر کس را که اینگونه باشد یعنی امامان حق را بر حقّ بداند به خاطر عظمت نعمت­های الهی و شناخت و معرفت کامل آنان به جلال و بزرگی خداوند است. پس حقّ خداوند بر آنان بزرگ­­تر و مهم­تر از حق او بر دیگران است، لذا شایسته است که آنان خود را ناچیز و کوچک بدانند و فخر فروشی و مدح­گویی را دوست نداشته باشند، یا اینکه می­بایست در نزدشان غیر خدا در جنب جلال و بزرگی خداوند، رنگ باخته و از هم بپاشد، پس باید غیر خدا را در کارهایشان مد نظر قرار ندهند تا با مدح و ستایش از آنان رضایت مردم را به دست آورند.

فرموده امام علیه السلام «و إنّ من أسخف» السخف یعنی: کمی عیش و سستی خرد. و السخافۀ به معنای ناتوانی در هر چیز و هر کاری است. یعنی: سست­ترین حالت­های والیان در نزد رعیت این است که در نزدشان به این ویژگی و خصلت ناپسند متهم گردند. فرموده امام علیه السلام «أنّی أحبّ الاطراء» یعنی: پافراتر نهادن در مدح­گویی و مبالغه در مدح. فرموده امام علیه السلام «إنحطاطاً لله سبحانه» یعنی به خاطر تواضع از خداوند متعال.

در برخی نسخه­های قدیمی به صورت «و لو کنت أحبّ أن یقال لی ذلک لتناهیت

ص: 195

له أغنانا اللّه و إیّاکم عن تناول ما هو أحقّ به من التعاظم و حسن الثناء».

و التناهی: قبول النهی. و الضمیر فی «له» راجع إلی اللّه تعالی.

و فی النهج: کما فی النسخ المشهورة قوله علیه السلام: «فربما استحلی الناس».

یقال: استحلاه: أی وجده حلوا.

قال ابن میثم رحمه اللّه: هذا یجری مجری تمهید العذر لمن أثنی علیه فکأنّه یقول: و أنت معذور فی ذلک حیث رأیتنی أجاهد فی اللّه، و أحثّ الناس علی ذلک، و من عادة الناس أن یستحلوا الثناء عند أن یبلوا بلاء حسنا فی جهاد أو غیره من سائر الطاعات.

ثمّ أجاب [علیه السلام: ] عن هذا العذر فی نفسه بقوله: «فلا تثنوا علیّ بجمیل ثناء»: أی لا تثنوا علیّ لأجل ما ترونه منّی من طاعة اللّه، فإنّ ذلک إنّما هو إخراج لنفسی إلی اللّه من حقوقه الباقیة علیّ لم أفرغ بعد من أدائها و هی حقوق نعمه و فرائضه التی لا بدّ من المضیّ فیها.

و کذلک إلیکم من الحقوق التی أوجبها اللّه [علیّ لکم] من النصیحة فی الدین و الإرشاد إلی الطریق الأفضل، و التعلیم لکیفیة سلوکه.

[ثم قال: ] و فی خطّ الرضی رحمه اللّه «من التقیة» بالتاء: و المعنی فإنّ الذی أفعله من طاعة اللّه، إنّما هو إخراج لنفسی إلی اللّه و إلیکم من تقیّة الخلق (1) فیما یجلب علیّ من الحقوق. إذ کان علیه السلام إنما یعبد اللّه للّه غیر ملتفت فی شی ء من عبادته، و أداء واجب حقّه إلی أحد سواه خوفا منه أو رغبة إلیه.

أو المراد بها التّقیّة الّتی کان یعملها فی زمن الخلفاء الثلاثة و ترکها فی أیّام خلافته، و کأنّه قال: لم أفعل شیئا إلّا و هو أداء حقّ واجب علیّ، و إذا کان کذلک،

ص: 196

له أغنانا الله و ایّاکم عن تناول ما هو أحقّ به من التعاظم و حسن البلاء» (و اگر این کار را هم دوست داشتم آن را رها می­کردم. خدا ما و شما را بی نیاز کند از بزرگ داشته شدن و ستایش شدن که خدای سبحان به آن سزاوارتر است.)

«التناهی» یعنی: قبول کردن نهی. و ضمیر در «له» به خداوند متعال برمی­گردد. در نهج البلاغه - همانطور که در نسخه­های مشهور ذکر شده - فرموده امام به این صورت آمده است: «فربما استحلی الناس» گفته می­شود: استحلاه یعنی: آن را شیرین یافت.