ترجمه بحارالانوار جلد 33: فتنه ها و محنت ها - 7

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

تتمة کتاب الفتن و المحن - 7

تتمة أبواب ما جری بعد قتل عثمان من الفتن و الوقائع و الحروب و غیرها

باب سیزدهم : شهادت عمار رضی الله عنه و ظهور گروه ستمگر بعد از اینکه از خورشید تابان امتناع ورزیدند و شهادت سایر پیروان ائمه هادی

روایات

فهرست

ص: 2

ص: 2

ص: 3

ص: 3

ص: 4

ص: 4

الموضوع/ الصفحه

الباب الثالث عشر باب شهادة عمار رضی اللّه عنه و ظهور بغی الفئة الباغیة بعد ما کان أبین من الشمس الضاحیة و شهادة غیره من أتباع الأئمة الهادیة 7

الباب الرابع عشر باب ما ظهر من إعجازه علیه السلام فی بلاد صفّین و سائر ما وقع فیها من النوادر 39

الباب الخامس عشر باب ما جری بین معاویة و عمرو بن العاص فی [التحامل علی] علیّ علیه السلام 49

الباب السادس عشر باب کتبه علیه السلام إلی معاویة و احتجاجاته علیه و مراسلاته إلیه و إلی أصحابه 57

الباب السابع عشر باب ما ورد فی معاویة و عمرو بن العاص و أولیائهما و قد مضی بعضها فی باب مثالب بنی أمیّة 161

الباب الثامن عشر باب ما جری بینه علیه السلام و بین عمرو بن العاص لعنه الله و بعض أحواله 221

الباب التاسع عشر باب نادر 233

الباب العشرون باب نوادر الاحتجاج علی معاویة 241

الباب الواحد و العشرون باب بدو قصّةالتحکیم و الحکمین و حکمهما بالجور رأی العین 297

الباب الثانی و العشرون باب إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله بقتال الخوارج و کفرهم 325

الباب الثالث و العشرون باب قتال الخوارج و احتجاجاته صلوات اللّه علیه 343

الباب الرابع و العشرون باب سائر ما جری بینه و بین الخوارج سوی وقعة النهروان 405

الباب الخامس و العشرون باب إبطال مذهب الخوارج و احتجاجات الأئمة علیهم السلام و أصحابهم علیهم 421

ص: 5

الموضوع/ الصفحه

الباب الثالث عشر باب شهادة عمار رضی اللّه عنه و ظهور بغی الفئة الباغیة بعد ما کان أبین من الشمس الضاحیة و شهادة غیره من أتباع الأئمة الهادیة 7

الباب الرابع عشر باب ما ظهر من إعجازه علیه السلام فی بلاد صفّین و سائر ما وقع فیها من النوادر 39

الباب الخامس عشر باب ما جری بین معاویة و عمرو بن العاص فی [التحامل علی] علیّ علیه السلام 49

الباب السادس عشر باب کتبه علیه السلام إلی معاویة و احتجاجاته علیه و مراسلاته إلیه و إلی أصحابه 57

الباب السابع عشر باب ما ورد فی معاویة و عمرو بن العاص و أولیائهما و قد مضی بعضها فی باب مثالب بنی أمیّة 161

الباب الثامن عشر باب ما جری بینه علیه السلام و بین عمرو بن العاص لعنه الله و بعض أحواله 221

الباب التاسع عشر باب نادر 233

الباب العشرون باب نوادر الاحتجاج علی معاویة 241

الباب الواحد و العشرون باب بدو قصّةالتحکیم و الحکمین و حکمهما بالجور رأی العین 297

الباب الثانی و العشرون باب إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله بقتال الخوارج و کفرهم 325

الباب الثالث و العشرون باب قتال الخوارج و احتجاجاته صلوات اللّه علیه 343

الباب الرابع و العشرون باب سائر ما جری بینه و بین الخوارج سوی وقعة النهروان 405

الباب الخامس و العشرون باب إبطال مذهب الخوارج و احتجاجات الأئمة علیهم السلام و أصحابهم علیهم 421

ص: 5

الباب السادس و العشرون باب ما جری بینه صلوات اللّه علیه و بین ابن الکواء و أضرابه لعنهم اللّه و حکم قتال الخوارج بعده علیه السلام 429

الباب السابع و العشرون باب ما ظهر من معجزاته بعد رجوعه صلوات اللّه علیه من قتال الخوارج 437

الباب الثامن و العشرون باب سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه 441

الباب التاسع و العشرون باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام و وصایاه إلی عمّاله و أمراء أجناده 465

أبواب الأمور و الفتن الحادثة بعد الرجوع عن قتال الخوارج

الباب الثلاثون باب الفتن الحادثة بمصر و شهادة محمد بن أبی بکر و مالک الأشتر رضی الله عنهما و بعض فضائلهما و أحوالهما و عهود أمیر المؤمنین علیه السلام إلیها 533

ص: 6

الباب السادس و العشرون باب ما جری بینه صلوات اللّه علیه و بین ابن الکواء و أضرابه لعنهم اللّه و حکم قتال الخوارج بعده علیه السلام 429

الباب السابع و العشرون باب ما ظهر من معجزاته بعد رجوعه صلوات اللّه علیه من قتال الخوارج 437

الباب الثامن و العشرون باب سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه 441

الباب التاسع و العشرون باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام و وصایاه إلی عمّاله و أمراء أجناده 465

أبواب الأمور و الفتن الحادثة بعد الرجوع عن قتال الخوارج

الباب الثلاثون باب الفتن الحادثة بمصر و شهادة محمد بن أبی بکر و مالک الأشتر رضی الله عنهما و بعض فضائلهما و أحوالهما و عهود أمیر المؤمنین علیه السلام إلیها 533

ص: 6

روایت364.

احتجاج(1):

از امام صادق علیه السّلام روایت است که زمانی که عمار بن یاسر رحمه الله علیه کشته شد چهار ستون مردمان بسیاری لرزید و گفتند: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرموده است: «عمار را گروه ستمگر به قتل می رساند». عمرو بن عاص بر معاویه وارد شد و گفت: یا امیر مؤمنان مردم به هیجان آمده و بر آشفته اند. پرسید: چرا؟ پاسخ داد: عمار کشته شده است. گفت: که چه؟ گفت: آیا رسول الله صلّی الله علیه و آله نفرموده است: او را گروه ستمگر به قتل می رساند، معاویه به او گفت: در سخنت این ادعا را رد کردی، آیا ما او را به قتل رساندیم، او را فقط علی بن ابی طالب زمانی که وی را در میان نیزه های ما انداخت به قتل رسانده است، و آن را به علی بن ابی طالب علیه السّلام وصل کرد. پس عمرو گفت: بنابراین رسول الله

ص: 7

صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِی قَتَلَ حَمْزَةَ وَ أَلْقَاهُ بَیْنَ رِمَاحِ الْمُشْرِکِینَ.

صلّی الله علیه و آله همان کسی است که حمزه را به قتل رسانید و او را بین نیزه های مشرکان انداخت .

روایت365.

امالی صدوق(1):

ابن موسی از اسدی، از نخعی، از ابراهیم بن حکم، از محمد بن فضیل، از مسعود ملایی از حبه عرنی گوید: عبدالله بن عمرو دو مرد را دید که بر سر، سر عمار با یکدیگر ستیز می کنند یکی می گفت: من او را کشتم و دیگری می گفت: من او را کشتم. پس ابن عمرو گفت: بر سر این ستیز می کنند که کدام یک از آن دو اول وارد جهنم شوند، سپس گفت: شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: قاتل و سلب کننده او در آتش است.

و این به معاویه رسید، پس گفت: ما او را نکشته ایم بلکه فقط کسی که او را آورده است وی را کشته است.

صدوق می گوید: بر این اساس لازم است که نبی صلّی الله علیه و آله قاتل حمزه رضی الله عنه و قاتل شهدای همراه او باشد، زیرا او کسی است که آنان را آورد.

روایت366.

امالی صدوق(2):

و با این اسناد از ابراهیم بن حکم، از عبیدالله بن موسی، از سعد بن اوس، از بلال بن یحیی عبسی گوید: زمانی که عثمان کشته شد

ص: 8

أَتَوْا حُذَیْفَةَ فَقَالُوا یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قُتِلَ هَذَا الرَّجُلُ وَ قَدِ اخْتَلَفَ النَّاسُ فَمَا تَقُولُ قَالَ أَمَّا إِذَا أَتَیْتُمْ فَأَجْلِسُونِی قَالَ فَأَسْنَدُوهُ إِلَی صَدْرِ رَجُلٍ مِنْهُمْ فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَبُو الْیَقْظَانِ عَلَی الْفِطْرَةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَنْ یَدَعَهَا حَتَّی یَمُوتَ.

نزد حذیفه آمدند و گفتند: یا ابوعبدالله این مرد کشته شده و مردم دچار اختلاف شده اند، چه می گویی؟ گفت: حال که آمدید مرا بنشانید. گفت: او را به سینه مردی از آنان تکیه دادند. پس گفت: شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: ابو یقظان بر فطرت است، سه بار، هرگز آن را رها نمی­کند تا بمیرد.

روایت367.

امالی طوسی(1): حسین بن اسباط گوید: شنیدم که عمار بن یاسر رضی الله عنه به هنگام روی کردنش به صفین می گفت: بارخدا، اگر بدانم که برای تو پسندیده تر است که خود را از بالای این کوه بیاندازم قطعا می اندازم و اگر بدانم که برای تو پسندیده تر است که خود را در آتش بسوزانم قطعا در آن می انداختم و انجام می دادم و من با اهل شام نبرد نمی کنم مگر اینکه من به وسیله آن ذات تو را قصد می کنم و امیدوارم که مرا ناکام نکنی در حالی که ص: 9

أُرِیدُ وَجْهَکَ الْکَرِیمَ.

من ذات کریم تو را قصد دارم.

روایت368.

قصص الانبیاء(1):

ابوبختری گوید: عمار رضی الله عنه روز صفین گفت: جرعه­ای شیر برایم بیاورید. آورده شد و نوشید، سپس گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: آخرین نوشیدنی که از دنیا می نوشد شیر است. سپس پیش رفت و چون کشته شد، خزیمه بن ثابت شمشیرش را گرفت و نبرد کرد و گفت: شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: عمار را گروه ستمگر به قتل می رساند و قاتل او در آتش است و معاویه گفت: ما او را نکشتیم بلکه کسی که او را آورده است او را به قتل رسانده است.

روایت369.

خرائج(2):

از ام سلمه روایت شده است که وی گفت: عمار در مسجد رسول الله صلّی الله علیه و آله خشت جابه جا می کرد و رسول الله صلّی الله علیه و آله در حالی که خاک را از سینه او پاک می کرد می فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

روایت370.

مناقب ابن شهر آشوب(3):

اصحاب حدیث بر سر شریک جمع شدند و از او خواستند که در خصوص این کلام نبی صلّی الله علیه و آله: «تو را دسته ستمگر به قتل می رساند» برایشان سخن بگوید، پس او برآشفت و گفت: آیا می دانید که برای علی افتخار نیست که عمار همراه او کشته شود، بلکه برای عمار افتخار است که به همراه علی علیه السّلام کشته شود .

روایت371.

رجال کشی(4):

حمران از امام باقر علیه السّلام گوید: به او عرض کردم: درباره عمار چه می گویی؟ سه مرتبه فرمود: خداوند عمار را رحمت کند و فرمود: همراه امیر مؤمنان علیه السّلام نبرد کرد و

ص: 10

شَهِیداً قَالَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مَا تَکُونُ مَنْزِلَةٌ أَعْظَمَ مِنْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ لَعَلَّکَ تَقُولُ مِثْلُ الثَّلَاثَةِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ قَالَ قُلْتُ وَ مَا عِلْمُهُ أَنَّهُ یُقْتَلُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا رَأَی الْحَرْبَ لَا یَزْدَادُ إِلَّا شِدَّةً وَ الْقَتْلَ لَا یَزْدَادُ إِلَّا کَثْرَةً تَرَکَ الصَّفَّ وَ جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ هُوَ قَالَ ارْجِعْ إِلَی صَفِّکَ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ لَهُ ارْجِعْ إِلَی صَفِّکَ فَلَمَّا أَنْ کَانَ فِی الثَّالِثَةِ قَالَ لَهُ نَعَمْ فَرَجَعَ إِلَی صَفِّهِ وَ هُوَ یَقُولُ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ***مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

شهید کشته شد، گوید: با خودم گفتم: منزلتی بزرگتر از این منزلت نیست، پس به من روی کرد و فرمود: شاید تو هم مانند آن سه مرتبه هیهات هیهات می گویی. ادامه داد عرض کردم: چگونه دانست که در آن روز کشته می شود؟ فرمود: او زمانی که دید جنگ شدیدتر و کشتار بیشتر می شود صف را ترک کرده و به سوی امیر مؤمنان آمد و فرمود: یا امیر مؤمنان، این همان است؟ فرمود: به صفت برگرد، آن را سه مرتبه به او گفت و در هر مرتبه امیر مؤمنان به او فرمود: به صفت برگرد و در مرتبه سوم به او گفت: بله، و به صفش برگشت در حالی که می گفت: امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

توضیح

منظور از سه، سلمان، ابوذر و مقداد رضی الله عنه است، و این کلام او «این همان است» یعنی این، زمان وعده ای است که در خصوص شهادت وعده داده ای.

روایت372.

رجال کشی: عمار بن یاسر فرمود: مرا در لباسم دفن کنید که من مبارز هستم.

توضیح

یعنی من می خواهم که نزد خداوند علیه قاتلم اقامه دعوی کنم، پس لباسم را از من نگیرید تا شاهد و حجتی برای من باشد، یا اینکه آن کنایه از شهادت به حق است، زیرا لازمه آن نبرد است یعنی من حقیقتا شهید هستم و حکم او این است که با لباسش دفن شود.

روایت373.

رجال کشی: ابوبختری گوید: روزی برای عمار شیر آورده شد پس خندید و گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: آخرین نوشیدنی که ازدنیا می خوری مخلوط شیر است تا اینکه می میری.

درخبر دیگری آمده است که فرمود: آخرین توشه تو از دنیا شیر آمیخته با آب است .

ص: 11

توضیح

المذقه با فتحه و ضمه یعنی شیر آمیخته با آب، در النهایه گوید: المذق یعنی مخلوط شدن، آمیختگی، زمانی که شیر را با آب مخلوط کنی مذقت اللبن گفته می شود و به آن شیر مذیق گویند. و المذقه یعنی نوشیدنی از شیر مخلوط. و ضیاح با فتحه نیز شیر رقیق آمیخته با آب است.

روایت374.

رجال کشی(1):

حنظله بن خویلد گوید: زمانی که دو مرد نزد معاویه آمدند که درباره سر عمار ستیز می کردند که هر یک از آنها می گفت من او را کشته ام، من نزد او نشسته بودم پس عبدالله بن عمرو گفت: یکی از شما از نظر جان بر دوستش نیکی می کند که من شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: او را گروه ستمگر به قتل می رساند.

پس معاویه گفت: ای ابن عمرو جنونت را از ما دور کن، خاطرت با ما نیست، گفتم من با شما هستم اما نبرد نمی کنم که پدرم نزد نبی صلّی الله علیه و آله از من گله کرده بود و رسول الله صلّی الله علیه و آله به من فرمود: ازپدرت تا زمانی که زنده است اطاعت کن و از او سرکشی نکن، پس من با شما هستم و مبارزه نمی کنم.

توضیح

در النهایه گوید: أغن عنّی شرّک گفته می شود: یعنی شرت را از من دور کن و بازدار.

روایت375.

کشف الغمّه(2):

در این جنگ ابویقظان عمار بن یاسر رضی الله عنه کشته شد و روایات زیادی وجود دارد که نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: عمار بن یاسر پوست بین دو چشم من است، او را دسته ستمگر به قتل می رساند.

و در صحیح مسلم(3)

از ام سلمه آمده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله به

ص: 12

لِعَمَّارٍ یَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ وَ خَرَجَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی لَوْ أَعْلَمُ أَنَّ رِضَاکَ فِی أَنْ أَقْذِفَ بِنَفْسِی فِی هَذَا الْبَحْرِ لَفَعَلْتُهُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ لَوْ أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّ رِضَاکَ فِی أَنْ أَضَعَ ظُبَةَ سَیْفِی فِی بَطْنِی ثُمَّ أَنْحَنِیَ عَلَیْهَا حَتَّی تَخْرُجَ مِنْ ظَهْرِی لَفَعَلْتُ وَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ الْیَوْمَ عَمَلًا أَرْضَی لَکَ مِنْ جِهَادِ هَؤُلَاءِ الْفَاسِقِینَ وَ لَوْ أَعْلَمُ عَمَلًا هُوَ أَرْضَی لَکَ مِنْهُ لَفَعَلْتُهُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَی قَوْماً لَیَضْرِبُنَّکُمْ ضَرْباً یَرْتَابُ مِنْهُ الْمُبْطِلُونَ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی بَلَّغُونَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ (1)ثُمَّ قَالَ مَنْ یَبْتَغِی رِضْوَانَ رَبِّهِ فلا [لَا] یَرْجِعُ إِلَی مَالٍ وَ لَا وَلَدٍ فَأَتَاهُ عِصَابَةٌ فَقَالَ اقْصِدُوا بِنَا هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ الَّذِینَ یَطْلُبُونَ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ اللَّهِ مَا أَرَادُوا الطَّلَبَ بِدَمِهِ وَ لَکِنَّهُمْ ذَاقُوا الدُّنْیَا وَ اسْتَحْقَبُوهَا وَ عَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ إِذَا لَزِمَهُمْ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَا یَتَمَرَّغُونَ فِیهِ مِنْهَا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ سَابِقَةٌ یَسْتَحِقُّونَ بِهَا طَاعَةَ النَّاسِ وَ الْوَلَایَةَ عَلَیْهِمْ فَخَدَعُوا أَتْبَاعَهُمْ بِأَنْ قَالُوا إِمَامُنَا قُتِلَ مَظْلُوماً لِیَکُونُوا بِذَلِکَ جَبَابِرَةً وَ مُلُوکاً فَبَلَغُوا مَا تَرَوْنَ وَ لَوْ لَا هَذِهِ الشُّبْهَةُ مَا تَبِعَهُمْ رَجُلَانِ مِنَ النَّاسِ اللَّهُمَّ إِنْ تَنْصُرْنَا فَطَالَ مَا نَصَرْتَ وَ إِنْ تَجْعَلْ لَهُمُ الْأَمْرَ فَادَّخِرْ لَهُمْ بِمَا أَحْدَثُوا فِی عِبَادِکَ الْعَذَابَ الْأَلِیمَ ثُمَّ مَضَی وَ مَعَهُ الْعِصَابَةُ فَکَانَ لَا یَمُرُّ بِوَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ صِفِّینَ إِلَّا تَبِعَهُ مَنْ کَانَ هُنَاکَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ جَاءَ إِلَی هَاشِمِ بْنِ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی الْوَقَّاصِ وَ هُوَ الْمِرْقَالُ وَ کَانَ صَاحِبَ رَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا هَاشِمُ أَ عَوَراً وَ جُبْناً لَا خَیْرَ فِی أَعْوَرَ لَا یَغْشَی

ص: 13

عمار فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند .

ابن اثیر گوید: و عمار بن یاسر ظاهر شد و گفت: بار خدایا تو می دانی که اگر بدانم که رضای تو در این است که خود را در این دریا بندازم قطعا آن را انجام می دهم، بار خدایا تو می دانی اگر بدانم رضای تو در این است که لبه شمشیرم را در شکمم بگذارم سپس بر روی آن خم شوم تا از پشتم خارج شود قطعا انجام می دهم و من امروز عملی پسندیده تر از نبرد با این فاسقان، برای تو نمی دانم و اگر عملی را بدانم که از این برای تو پسندیده تر است قطعا انجام می دهم، به خدا سوگند من قومی را می بینم که ضربه ای بر شما می زنند که باطل کنندگان از آن دچار تردید می شوند و به خدا سوگند اگر ما را بزنند به گونه ای که ما را به نخلستان­های هجر برسانند می دانیم که ما بر حق و آنان بر باطل هستند.(1)

سپس ادامه داد: هر که رضوان پروردگارش را خواستار است به سوی مال و فرزند باز نمی گردد.

پس گروهی نزد او آمدند. وی گفت: این گروهی که خواستار خون عثمان هستند ما را قصد کرده اند و به خدا سوگند قصدشان مطالبه خون او نیست، بلکه دنیا را چشیدند و خواستار کیسه کردن آن شدند و دریافتند که اگر حق با آنها همراه شود میان آنها و آنچه که از آن، در آن غوطه ور هستند مانع می شود و پیشینه ای ندارند که به خاطر آن مستحق اطاعت مردم و ولایت بر آنان باشند، پس پیروانشان را فریب دادند به این صورت که گفتند: امام ما مظلومانه کشته شد یا به وسیله آن جبار و حاکم شوند. پس به آنچه می بینید، رسیدند و اگر این شبهه، نبود دو تن از مردم نیز از آنان پیروی نمی کرد. بارخدایا اگر ما را یاری کردی پس یاری ات طولانی شود و اگر امر را برای آنان قرار دادی پس به خاطر آنچه که درباره بندگانت واقع ساختند، عذاب دردناک را برای آنان ذخیره کن.

سپس رفت درحالی که آن گروه همراه او بود و بر دشتی از دشت های صفین گذر نمی کرد مگر اینکه کسانی از اصحاب رسول الله صلّی الله علیه و آله که در آنجا بودند، دنبال او می آمدند. سپس نزد هاشم بن عقبه بن ابو وقاص آمد که همان مرقال و پرچمدار علی علیه السّلام بود. پس گفت: ای هاشم یک چشم و ترس؟ در یک چشمی که

ص: 13

النَّاسَ ارْکَبْ یَا هَاشِمُ فَرَکِبَ وَ مَضَی مَعَهُ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَعْوَرُ یَبْغِی أَهْلَهُ مَحَلًّا***قَدْ عَالَجَ الْحَیَاةَ حَتَّی مَلَّا

وَ عَمَّارٌ یَقُولُ: تَقَدَّمْ یَا هَاشِمُ الْجَنَّةُ تَحْتَ ظِلَالِ السُّیُوفِ وَ الْمَوْتُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْأَسَلِ وَ قَدْ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ زُیِّنَتِ الْحُورُ الْعِینُ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ***مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

وَ تَقَدَّمَ حَتَّی دَنَا مِنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ یَا عَمْرُو بِعْتَ دِینَکَ بِمِصْرَ تَبّاً لَکَ تَبّاً لَکَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ أَطْلُبُ بِدَمِ عُثْمَانَ قَالَ لَهُ هَیْهَاتَ أَشْهَدُ عَلَی عِلْمِی فِیکَ أَنَّکَ لَا تَطْلُبُ بِشَیْ ءٍ مِنْ فِعْلِکَ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنَّکَ إِنْ لَمْ تُقْتَلِ الْیَوْمَ تَمُتْ غَداً فَانْظُرْ إِذَا أُعْطِیَ النَّاسُ عَلَی قَدْرِ نِیَّاتِهِمْ مَا نِیَّتُکَ لِغَدٍ فَإِنَّکَ صَاحِبُ هَذِهِ الرَّایَةِ ثَلَاثاً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذِهِ الرَّابِعَةُ مَا هِیَ بِأَبَرَّ وَ لَا أَتْقَی ثُمَّ قَاتَلَ عَمَّارٌ وَ لَمْ یَرْجِعْ وَ قُتِلَ قَالَ حَبَّةُ بْنُ جُوَیْنٍ الْعُرَنِیُّ قُلْتُ لِحُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ حَدِّثْنَا فَإِنَّا نَخَافُ الْفِتَنَ فَقَالَ عَلَیْکُمْ بِالْفِئَةِ الَّتِی فِیهَا ابْنُ سُمَیَّةَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ النَّاکِبَةُ عَنِ الطَّرِیقِ وَ إِنَّ آخِرَ رِزْقِهِ ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ قَالَ حَبَّةُ فَشَهِدْتُهُ یَوْمَ قُتِلَ یَقُولُ ائْتُونِی بِآخِرِ رِزْقٍ لِی مِنَ الدُّنْیَا فَأُتِیَ بِضَیَاحٍ مِنْ لَبَنٍ فِی قَدَحٍ أُرْوِحَ بِحَلْقَةٍ حَمْرَاءَ فَمَا أَخْطَأَ حُذَیْفَةُ مِقْیَاسَ شَعْرَةٍ فَقَالَ:

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ***مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی بَلَّغُونَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْتُ أَنَّنَا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قِیلَ قَتَلَهُ أَبُو الْعَادِیَةِ وَ اجْتَزَّ رَأْسَهُ ابْنُ جوی السَّکْسَکِیُّ وَ کَانَ ذُو الْکَلَاعِ سَمِعَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ آخِرُ شَرْبَةٍ تَشْرَبُهَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ.

ص: 14

مردم را نپوشاند خیری نیست، سوار شو هاشم، پس سوار شد و همراه او رفت درحالی که می گفت:

- یک چشمی که برای خویشانش در پی مکانی است، زندگی را آزموده است تا اینکه ملول گشته است

و عمار می گوید: به پیش برو ای هاشم! بهشت زیر سایه شمشیران و مرگ زیر سایه سرنیزه ها است و درهای آسمان گشوده شد و حوریان آراسته شده اند، امروز دوستان محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

پیش رفت تا اینکه به عمرو بن عاص نزدیک شد و گفت: ای عمرو، دینت را به شهری فروختی، هلاکت برتو باد، گفت: نه بلکه خواستار خون عثمان هستم، به او گفت: هیهات با شناختم به تو گواهی می دهم که تو با چیزی از عملت خواستار ذات خداوند متعال نیستی و اینکه تو اگر امروز کشته نشوی فردا می میری، پس بنگر زمانی که به مردم به میزان نیت هایشان عطا می شود، نیت تو برای فردا چیست که تو سه مرتبه در مقابل رسول اله صلّی الله علیه و آله صاحب این پرچم بودی و این چهارمی پاک تر و با تقواتر نیست، سپس با عمار نبرد کرد و او برنگشت و کشته شد.

حبّه بن جوین عرنی گوید: به حذیفه بن یمان گفتم: برای ما سخن بگو که ما از فتنه­ها بیم داریم. پاسخ داد: بر شماست [نبرد] با دسته ای که ابن سمیه در آن است زیرا رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: او را دسته­ای ستمگر منحرف شده از راه به قتل می رساند و آخرین روزی او شیر آمیخته با آب است.

حبّه گوید او را در روزی که کشته شد دیدم که می فرمود: آخرین روزی ام از دنیا را برایم بیاورید. پس شیر مخلوط با آب را در جامی بدبو با حلقه ای سرخ آوردند! پس حذیفه به اندازه تار مویی اشتباه نکرد که گفت:

امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

و گفت: به خدا سوگند اگر ما را می زدند تا ما را به نخلستان­های هجر برسانند، قطعا می دانستم که ما بر حق و آنها بر باطل هستند سپس کشته شد. گفته شده او را ابو عادیه به قتل رساند و سرش را ابن جوی السلسکی جدا کرد و ذوالکلاع شنیده بود که عمرو بن عاص می گوید: رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار بن یاسر فرموده است: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند و آخرین نوشیدنی که می نوشی شیر آمیخته با آب است.

ص: 14

وَ نُقِلْتُ مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوارَزْمِیِّ (1)قَالَ: شَهِدَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ الْأَنْصَارِیُّ الْجَمَلَ وَ هُوَ لَا یَسُلُّ سَیْفاً وَ صِفِّینَ وَ قَالَ لَا أُصَلِّی أَبَداً خَلْفَ إِمَامٍ حَتَّی یُقْتَلَ عَمَّارٌ فَأَنْظُرَ مَنْ یَقْتُلُهُ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ قَالَ فَلَمَّا قُتِلَ عَمَّارٌ قَالَ خُزَیْمَةُ قَدْ حَانَتْ لِیَ الصَّلَاةُ ثُمَّ اقْتَرَبَ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ وَ کَانَ الَّذِی قَتَلَ عَمَّاراً أَبُو عَادِیَةَ الْمُرِّیُّ طَعَنَهُ بِرُمْحٍ فَسَقَطَ وَ کَانَ یَوْمَئِذٍ یُقَاتِلُ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ تِسْعِینَ سَنَةً فَلَمَّا وَقَعَ أَکَبَّ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَاجْتَزَّ رَأْسَهُ فَأَقْبَلَا یَخْتَصِمَانِ کِلَاهُمَا یَقُولُ أَنَا قَتَلْتُهُ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ اللَّهِ إِنْ یَخْتَصِمَانِ إِلَّا فِی النَّارِ فَسَمِعَهَا مُعَاوِیَةُ فَقَالَ لِعَمْرٍو وَ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ مَا صَنَعْتَ قَوْمٌ بَذَلُوا أَنْفُسَهُمْ دُونَنَا تَقُولُ لَهُمَا إِنَّکُمَا تَخْتَصِمَانِ فِی النَّارِ فَقَالَ عَمْرٌو هُوَ وَ اللَّهِ ذَلِکَ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُهُ وَ لَوَدِدْتُ أَنِّی مِتُّ قَبْلَ هَذَا بِعِشْرِینَ سَنَةً.

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنَّا نُعَمِّرُ الْمَسْجِدَ وَ کُنَّا نَحْمِلُ لَبِنَةً لَبِنَةً وَ عَمَّارٌ لَبِنَتَیْنِ لَبِنَتَیْنِ فَرَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْ رَأْسِ عَمَّارٍ وَ یَقُولُ یَا عَمَّارُ أَ لَا تَحْمِلُ کَمَا یَحْمِلُ أَصْحَابُکَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ الْأَجْرَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ فَجَعَلَ یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْهُ وَ یَقُولُ وَیْحَکَ تَقْتُلُکَ

ص: 15

و از مناقب خوارزمی(1)

نقل کردم که وی گوید: خزیمه بن ثابت انصاری در جمل شرکت کرد و شمشیری نکشید و نیز در صفین و گفت: هرگز پشت سر امامی نماز نمی خوانم تا اینکه عمار کشته شود، پس می نگرم که چه کسی او را به قتل می رساند که از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: او را دسته ستمگر به قتل می رساند.

گوید: و چون عمار کشته شد خزیمه گفت: وقت نماز بر من فرا رسد، سپس نزدیک شد. پس نبرد کرد تا اینکه کشته شد.

و کسی که عمار را به قتل رساند ابوعادیه مرّی بود که او با نیزه به او ضربه زد پس افتاد و او در آن روز نبرد می کرد درحالی که 94 سال سن داشت و چون افتاد مردی مشغول او شد و سرش را جدا کرد و شروع به ستیز کردند و هر دو می گفتند من او را کشتم. پس عمرو بن عاص گفت: به خدا سوگند فقط بر سر آتش با یکدیگر ستیز می کنند. پس معاویه آن را شنید و به عمرو گفت: مانند این را ندیده ام گروهی غیر از ما جان خود را نثار کرده اند و تو به آن دو می گویی بر سر آتش ستیز می کنید. عمرو پاسخ داد: به خدا سوگند این همان است و تو آن را می دانی، دوست داشتم که بیست سال پیش می مردم.

و با اسناد از ابوسعید خدری گوید: در حال ساخت مسجد بودیم و ما آجرها را تک تک بلند می کردیم و عمار دو به دو، پس نبی صلّی الله علیه و آله او را دید و درحالی که خاک را از سر عمار تکان می داد فرمود: ای عمار آیا چنانکه یارانت حمل می کنند حمل نمی کنی؟ گفت: من از خداوند متعال اجر می خواهم. ادامه داد: خاک را از او تکان می داد و می فرمود: افسوس بر تو، تو را ص: 15

الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَکَ إِلَی النَّارِ وَ قَالَ عَمَّارٌ أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ أَظُنُّهُ قَالَ مِنَ الْفِتَنِ.

قال أحمد بن الحسین البیهقی و هذا صحیح علی شرط البخاری.

وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ لِأَبِیهِ عَمْرٍو حِینَ قُتِلَ عَمَّارٌ أَ قَتَلْتُمْ عَمَّاراً وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِیَةَ أَ تَسْمَعُ مَا یَقُولُ عَبْدُ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ جَاءَ بِهِ وَ سَمِعَهُ أَهْلُ الشَّامِ فَقَالُوا إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ جَاءَ بِهِ فَبَلَغَتْ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ إِذاً یَکُونُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَاتِلَ حَمْزَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ لِأَنَّهُ جَاءَ بِهِ.

وَ نُقِلْتُ عَنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ (1)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ قَالَ: إِنِّی لَأَسِیرُ مَعَ مُعَاوِیَةَ فِی مُنْصَرَفِهِ مِنْ صِفِّینَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو یَا أَبَتِ أَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَمَّارٍ وَیْحَکَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ قَالَ فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِیَةَ أَ لَا تَسْمَعُ مَا یَقُولُ هَذَا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا یَزَالُ یَأْتِینَا بِهَنَةٍ أَ نَحْنُ قَتَلْنَاهُ إِنَّمَا قَتَلَهُ الَّذِینَ جَاءُوا بِهِ.

وَ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ بْنِ خُزَیْمَةَ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: مَا زَالَ جَدِّی کَافَأَ سِلَاحَهُ یَوْمَ الْجَمَلِ حَتَّی قُتِلَ عَمَّارٌ بِصِفِّینَ فَسَلَّ سَیْفَهُ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَقْتُلُ عَمَّاراً الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ مِنَ الْمُسْنَدِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ عَمَّاراً اسْتَأْذَنَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الطَّیِّبُ الْمُطَیَّبُ ائْذَنْ لَهُ.

وَ مِنَ الْمَنَاقِبِ (2)عَنْ عَلْقَمَةَ وَ الْأَسْوَدِ قَالا أَتَیْنَا أَبَا أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیَّ فَقُلْنَا

ص: 16

دسته ستمگری به قتل می رساند که تو آنان را به بهشت دعوت می کنی و آنها تو را به آتش، و عمار گوید: به رحمن پناه می برم –گمان می کنم گفت- از فتنه ها.

احمد بن حسین بیهقی گوید: و این بر اساس شرط بخاری صحیح است.

عبدالله بن عمرو بن عاص زمانی که عمار کشته شد به پدرش عمرو گفت: آیا عمار را کشتید درحالی که رسول الله صلّی الله علیه و آله آن سخن را فرموده است؟ پس عمرو به معاویه گفت: آیا می شنوی عبدالله چه می گوید. پس پاسخ داد: وی را فقط کسی کشته است که او را آورده است و اهل شام این سخن او را شنیدند، پس گفتند: او را کسی کشته است که وی را آورده است و این سخن به علی علیه السّلام رسید، پس فرمود: بنابراین نبی صلّی الله علیه و آله قاتل حمزه رضی الله عنه زیرا وی او را آورده است.

و از مسند احمد بن حنبل(1)

از عبدالله بن حارث نقل کردم که گوید: من به همراه معاویه در بازگشتش از صفین بین او و عمرو بن عاص حرکت می­کردم، ادامه داد: عبدالله بن عمرو گفت: پدر آیا نشنیدی که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار می فرمود: افسوس ای پسر سمیه تو را دسته ستمگر به قتل می رساند؟ ادامه داد، عمرو به معاویه: آیا نمی شنوی این چه می گوید؟ معاویه گفت: پیوسته شگفتی به سوی ما می آید، آیا ما او را کشتیم؟ او را کسانی کشتند که آوردندش.

و نیز از مسند احمد، از محمد بن عماره بن خزیمه بن ثابت که گوید: جدم در روز جمل پیوسته سلاحش را بازگرفته بود تا اینکه عمار در صفین کشته شد پس شمشیرش را از نیام بیرون آورد و نبرد کرد تا اینکه کشته شد، گوید: از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند.

و از مسندی از علی علیه السّلام آمده است که عمار اجازه ورود بر نبی صلّی الله علیه و آله را خواست، پس فرمود: نیکزاد پاک است به او اجازه بده. و از مناقب(2)

از علقمه و اسود که گویند: نزد ابو ایوب انصاری آمدیم و

ص: 16

یَا أَبَا أَیُّوبَ إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَکَ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَوْحَی إِلَی رَاحِلَتِهِ فَبَرَکَتْ عَلَی بَابِکَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَیْفاً لَکَ فَضِیلَةٌ فَضَّلَکَ اللَّهُ بِهَا أَخْبِرْنَا عَنْ مَخْرَجِکَ مَعَ عَلِیٍّ قَالَ فَإِنِّی أُقْسِمُ لَکُمَا أَنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَنْتُمَا فِیهِ وَ لَیْسَ فِی الْبَیْتِ غَیْرُ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ جَالِسٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ أَنَا عَنْ یَسَارِهِ وَ أَنَسٌ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ إِذْ تَحَرَّکَ الْبَابُ فَقَالَ علیه السلام انْظُرْ مَنْ بِالْبَابِ فَخَرَجَ أَنَسٌ وَ قَالَ هَذَا عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ افْتَحْ لِعَمَّارٍ الطَّیِّبِ الْمُطَیَّبِ فَفَتَحَ أَنَسٌ وَ دَخَلَ عَمَّارٌ فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَحَّبَ بِهِ وَ قَالَ إِنَّهُ سَتَکُونُ بَعْدِی فِی أُمَّتِی هَنَاتٌ حَتَّی یَخْتَلِفَ السَّیْفُ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ حَتَّی یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یَبْرَأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَعَلَیْکَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یَمِینِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ إِنْ سَلَکَ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَکَ عَلِیٌّ وَادِیاً فَاسْلُکْ وَادِیَ عَلِیٍّ وَ خَلِّ عَنِ النَّاسِ إِنَّ عَلِیّاً لَا یَرُدُّکَ عَنْ هُدًی وَ لَا یَدُلُّکَ عَلَی رَدًی یَا عَمَّارُ طَاعَةُ عَلِیٍّ طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ.

گفتیم: یا ابو ایوب خداوند تو را با نبی اش گرامی داشت آنگاه که به مرکب او وحی کرد پس او بر در خانه تو نشست و رسول الله صلّی الله علیه و آله مهمان تو بود، فضیلتی که خداوند با آن بر تو لطف کرد، از خروجت به همراه علی علیه السّلام به ما خبر بده؟ گفت: من بر شما سوگند یاد می کنم که رسول الله صلّی الله علیه و آله در این خانه ای که شما در آن هستید بود و در خانه غیر از رسول الله صلّی الله علیه و آله و علی علیه السّلام در سمت راست او نشسته، و من در سمت چپ او نشسته، و انس در مقابل او ایستاده بود، کسی نبود و در حرکت کرد، پس رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ببین چه کسی بر در است. پس انس خارج شد و گفت: عمار بن یاسر است. فرمود: برای عمار نیک پاک در را بگشای. و انس در را گشود و عمار داخل شد و بر رسول الله صلّی الله علیه و آله سلام کرد. پس به او خوشامدگویی کرد و فرمود: بعد از من در امتم خدشه هایی خواهد بود به گونه ای که شمشیر بین آنان کشیده می شود و برخی از آنان دیگری را می کشند و برخی از برخی دیگر بیزار می شود. چون آن را دیدی بر توست توجه به این اصلع که در سمت راستم نشسته است یعنی علی بن ابوطالب علیه السّلام. اگر همه مردم راهی رفتند و علی راه دیگر، تو در راه علی برو و مردم را رها کن که علی تو را از هدایت باز نمی دارد و تو را بر هلاکت رهنمون نمی شود. ای عمار طاعت علی طاعت من، و طاعت من طاعت خداست.

توضیح

این کلام امام علیه السلام: «پوستی بین دو چشمم» در بعضی روایات «پوست مابین چشم و بینی ام» آمده است و بر اساس هر دو فرض کنایه از نهایت اختصاص و شدت پیوند است.

و در النهایه گوید: در حدیث عمار آمده است: «اگر ما را می زدند تا آنجا که ما را نخلستان­های هجر می رساندند» سعفات جمع سعفه با حرکت است و آن شاخه های نخل است و گفته شده: زمانی که خشک باشد سعفه نامیده می شود و چون مرطوب باشد شطبة نام دارد و «هجر» را فقط به جهت بعد در مسافت مختص کرده است و نیز به این دلیل که آنجا به فراوانی نخل معروف است «و هجر» اسم شهر معروفی در بحرین است.

و در قاموس: احتقبه و استحقبه یعنی آن را ذخیره کرد، و در صحاح: احتقبه و استحقبه به معنی آن را حمل کرد آمده است و از این ریشه گفته شده است: احتقب فلان الإثم گویی که او گناه را جمع کرده و خلف او آن را ذخیره کرده است.

و در النهایه آمده است: عوار با فتحه و گاه با ضمه یعنی عیب و گفته شده: آنها به هر پستی از هر چیزی از امور و اخلاق اعور می گویند و هر عیب و خللی در چیزی عورت خوانده می شود و الأسل در حالت متحرک یعنی نیزه. و این کلام او: « گمان می کنم» خدری گفته است یعنی گمان می کنم که عمار گفت:

ص: 17

أعوذ بالرحمن من الفتن.

و فی النهایة فیه ستکون هنات و هنات أی شرور و فساد یقال فی فلان هنات أی خصال شر و لا یقال فی الخیر و واحدها هنت و قد یجمع علی هنوات و قیل واحدها هنة تأنیث هن و هو کنایة عن کل اسم جنس.

از فتنه ها به رحمن پناه می برم.

و در النهایه آمده است: «ستکون هنات و هنات» یعنی شرور و فساد، گفته می شود: فی فلان هنات: یعنی او در خصلت های شر است و درباره خیر گفته نمی شود و واحد آن هنت است و گاه بر هنوات جمع بسته می شود و گفته شده واحد آن هنه است، تأنیثی از هنّ و آن کنایه از هر اسم جنس است.

روایت376.

الکفایه(1):

عمار گوید: در یکی از غزوات همراه رسول الله صلّی الله علیه و آله بودم و علی علیه السّلام پرچمداران را کشت و جمع آنان را پراکنده کرد و عمرو بن عبدالله جمحی، شیبة بن نافع را به هلاکت رساند، نزد رسول الله صلّی الله علیه و آله آمدم و عرض کردم: یا رسول الله علی علیه السّلام حق جهاد در راه خدا را به جای آورد، فرمود: زیرا او از من است و من از او هستم، او وارث علم من، قاضی دین من، عملی کننده وعده من و خلیفه بعد از من است و اگر او نبود بعد از من مؤمن حقیقی شناخته نمی شد. جنگ با او جنگ با من و جنگ با من جنگ با خداست و صلح او صلح من و صلح من صلح خداست. به هوش باش که او پدر سبطین و ائمه بعد از من است. خداوند متعال ائمه راشدین را از صلب او بیرون می آورد و از جمله آنان مهدی این امت است. عرض کردم: پدر و مادرم فدای تو یا رسول الله صلّی الله علیه و آله، این مهدی کیست؟ فرمود: ای عمار! خداوند تبارک و تعالی بر من عهد بسته است که از صلب حسین نه امام را بیرون می آورد و نهمین امام از فرزندان او از آنها غایب می شود و آن این سخن خداوند عزوجل است: «قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاء مَّعِینٍ» { بگو به من خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد} برای او غیبتی طولانی است، قومی از آن برمی گردند و قوم دیگر بر آن ثابت می مانند و چون آخرالزمان شود دنیا را از عدالت و عدل پر می کند و بر سر تأویل، نبرد می کند، چانکه من بر سر تنزیل نبرد کردم و او هم نام من و شبیه ترین مردم به من است.

ای عمار بعد از من فتنه ای خواهد بود و چون آن شد از علی و یاران او دنباله روی کن که او با حق و حق با اوست.

ص: 18

یَا عَمَّارُ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِی مَعَ عَلِیٍّ صِنْفَیْنِ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ ثُمَّ یَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ ذَلِکَ عَلَی رِضَا اللَّهِ وَ رِضَاکَ قَالَ نَعَمْ عَلَی رِضَا اللَّهِ وَ رِضَایَ وَ یَکُونُ آخِرُ زَادِکَ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ تَشْرَبُهُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ صِفِّینَ خَرَجَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْقِتَالِ قَالَ مَهْلًا رَحِمَکَ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ أَعَادَ عَلَیْهِ الْکَلَامَ فَأَجَابَهُ بِمِثْلِهِ فَأَعَادَهُ ثَالِثاً فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَنَظَرَ إِلَیْهِ عَمَّارٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی وَصَفَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ بَغْلَتِهِ وَ عَانَقَ عَمَّاراً وَ وَدَّعَهُ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ جَزَاکَ اللَّهُ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ نَبِیِّکَ خَیْراً فَنِعْمَ الْأَخُ کُنْتَ وَ نِعْمَ الصَّاحِبُ کُنْتَ ثُمَّ بَکَی علیه السلام وَ بَکَی عَمَّارٌ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا تَبِعْتُکَ إِلَّا بِبَصِیرَةٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَوْمَ حُنَیْنٍ یَا عَمَّارُ سَتَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَاتَّبِعْ عَلِیّاً وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِیَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنِ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ فَلَقَدْ أَدَّیْتَ وَ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ ثُمَّ رَکِبَ وَ رَکِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ بَرَزَ إِلَی الْقِتَالِ ثُمَّ دَعَا بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَقِیلَ مَا مَعَنَا مَاءٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَأَسْقَاهُ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَهُ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ آخِرُ زَادِی مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةً مِنَ اللَّبَنِ ثُمَّ حَمَلَ عَلَی الْقَوْمِ فَقَتَلَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ نَفْساً فَخَرَجَ إِلَیْهِ رَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَطَعَنَاهُ فَقُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ طَافَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْقَتْلَی فَوَجَدَ عَمَّاراً مُلْقًی فَجَعَلَ رَأْسَهُ عَلَی فَخِذِهِ ثُمَّ بَکَی علیه السلام وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَیَا مَوْتُ کَمْ هَذَا التَّفَرُّقُ عَنْوَةً***فَلَسْتَ تُبَقِّی لِی خَلِیلَ خَلِیلٍ

أَرَاکَ بَصِیراً بِالَّذِینَ أُحِبُّهُمْ***کَأَنَّکَ تَمْضِی نَحْوَهُمْ بِدَلِیلٍ

ص: 19

ای عمار تو بعد از من همراه علی با دسته ناکثان و قاسطان نبرد خواهی کرد، سپس دسته ستمگر تو را به قتل می رساند.

عرض کردم: یا رسول الله صلّی الله علیه و آله آیا آن مورد رضای خدا و تو نیست؟ فرمود: بله، مورد رضای خدا و من است و آخرین توشه تو شربتی از شیر است که می نوشی.

و چون روز صفین بود، عمار بن یاسر به سوی امیر مؤمنان علیه السّلام خارج شد و به او گفت: ای برادر رسول الله صلّی الله علیه و آله آیا اجازه نبرد به من می دهی؟ فرمود: خداوند تو را رحمت کند، تأمل کن. و بعد از ساعتی سخنش را بر او تکرار کرد و او نیز پاسخ قبل را به او داد و چون بار سوم کلامش را تکرار کرد امیر مؤمنان گریست و به عمار نگاه کرد، پس عمار گفت: یا امیر مؤمنان! امروز، همان روزی است که رسول الله صلّی الله علیه و آله برایم توصیف کرد. پس امیر مؤمنان از استرش پایین آمد و عمار را در آغوش گرفت و با او وداع کرد. سپس فرمود: یا ابویقظان! خداوند تو را از خدا و نبی ات جزای خیر دهد، بهترین برادر و بهترین همراه بودی. سپس امام گریست و عمار نیز گریه کرد و گفت: به خدا سوگند یا امیر مؤمنان جز از روی بصیرت از تو پیروی نکردم که من از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که روز حنین می فرمود: ای عمار بعد از من فتنه ای خواهد بود و چون آن روز شد از علی و یاران او پیروی کن که او با حق و حق با اوست و بعد از من با ناکثین و قاسطین نبرد خواهی کرد. یا امیر مؤمنان خداوند درباره اسلام بهترین جزا را به تو دهاد که ادا کردی و ابلاغ کردی و خلوص ورزیدی، و سوار شد و امیر مؤمنان نیز سوار شد، سپس به سوی نبرد رفت.

پس جرعه ای آب طلب کرد، به او گفته شد: آبی همراهمان نیست، پس به سوی مردی از انصار رفت و او شربتی از شیر آمیخته با آب به او داد، آن را نوشید و سپس گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله این چنین به من عهد کرد که آخرین توشه ام از دنیا شربتی از شیر است.

سپس بر قوم حمله کرد و هجده تن را به هلاکت رساند، پس دو مرد از اهالی شام به سوی او خارج شدند و بر او ضربه زدند، پس کشته شد و چون شب شد امیر مؤمنان در میان کشته شدگان چرخید و عمار را افتاده یافت. پس سرش را بر روی پایش گذاشت و گریه کرد درحالی که می فرمود:

أیا الموت کم هذا التفرق عنوة فلست تبقی لی خلیل خلیل

أراک بصیراً بالذین أحبّهم کأنک تمضی نحوهم باللیل

ای مرگ چه خشن است این جدایی، پس برایم هیچ دوستی باقی نگذاشته ای.

تو را می بینم که بر کسانی که دوستشان دارم آگاهی، گویی که تو با راهنما به سوی آنان می روی.

ص: 19

توضیح

این شعر در دیوان اینگونه آمده است.

ألا أیها الموت الذی لیس تارکی أرحنی فقد أفنیت کلّ خلیل

أراک مضراً بالذین أحبّهم کأنک تنحو نحوهم بدلیل

ای مرگی که مرا ترک نمی کنی، راحتم کن که هر دوستی را نابود کرده ای.

تو را می بینم که بر کسانی که دوستشان دارم آسیب می سانی، گویی که تو با راهنمایی به سوی آنان می روی .

و شارح از ابن اعثم روایت کرد که عمار زمانی که روز صفین خارج شد گفت: ای مردم آیا قصدکننده ای به سوی خدا هست که امروز بهشت زیر سایه نیزه ها طلب می شود، دوستان، محمد و یاران او دیدار می­کنم.

پس ابن جون بر سینه او ضربه زد، او برگشت و گفت: جرعه ای آب به من بنوشانید، پس غلامش راشد برایش شیر آورد، چون آن را دید فخر ورزید و گفت: این چیزی است که محبوبم رسول الله صلّی الله علیه و آله به من خبر داده است که آخرین توشه ام از دنیا شیر آمیخته با آب است و چون نوشید از محل زخم بیرون آمد و افتاد و وفات کرد. پس علی علیه السّلام نزد او آمد و فرمود: إنا لله و إنا الیه راجعون، کسی که از کشته شدن عمار مصیبتی به او نرسد در اسلام ارزشی ندارد. سپس بر او درود فرستاد و این دو بیت را قرائت کرد.

روایت377.

کتاب الاختصاص(1):

عبدالرحمن بن عوف گوید: پیرمردی از اسلم که به همراه آن قوم در صفین شرکت کرده است برایم حدیث کرد و گفت: به خدا سوگند مردم بر سکون خود بودند و جز صدای عمار بن یاسر ما را به وحشت نیانداخت، آنگاه که خورشید معتدل شد یا اینکه نزدیک بود که معتدل شود، درحالی که می گفت: ای مردم کیست که مانند تشنه ای که آب می بیند به سوی بهشت برود ؟ بهشت فقط زیر نیزه های بلند است، امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

ای جماعت مسلمانان خدا را درباره آنان تصدیق کنید، به خدا سوگند فرزندان احزاب به اکراه در این دین وارد شدند زیرا زمانی که تیزی شمشیرها آنان را خوار کرد و زمانی که فرصت برایشان مهیا شد، مطیعانه از آن خارج شدند.

ص: 20

وَ کَانَ یَوْمَئِذٍ ابْنَ تِسْعِینَ سَنَةً قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا الْإِلْجَامُ وَ الْإِسْرَاجُ وَ قَالَ عَمَّارٌ حِینَ نَظَرَ إِلَی رَایَةِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ إِنَّ هَذِهِ الرَّایَةَ قَدْ قَاتَلَتْنَا ثَلَاثَ عَرَکَاتٍ وَ مَا هِیَ بِأَرْشَدِهِنَّ ثُمَّ حَمَلَ وَ هُوَ یَقُولُ:

نَحْنُ ضَرَبْنَاکُمْ عَلَی تَنْزِیلِهِ*** فَالْیَوْمَ نَضْرِبُکُمْ عَلَی تَأْوِیلِهِ

ضَرْباً یُزِیلُ الْهَامَ عَنْ مَقِیلِهِ***وَ یُذْهِلُ الْخَلِیلَ عَنْ خَلِیلِهِ

أَوْ یَرْجِعَ الْحَقُّ إِلَی سَبِیلِهِ***یَا رَبِّ إِنِّی مُؤْمِنٌ بِقِیلِهِ

ثُمَّ اسْتَسْقَی عَمَّارٌ وَ اشْتَدَّ ظَمَاؤُهُ فَأَتَتْهُ امْرَأَةٌ طَوِیلَةُ الْیَدَیْنِ مَا أَدْرِی أَ عُسٌّ مَعَهَا أَمْ إِدَاوَةٌ فِیهَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَهُ وَ قَالَ الْجَنَّةُ تَحْتَ الْأَسِنَّةِ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

وَ اللَّهِ لَوْ هَزَمُونَا حَتَّی یَبْلُغُوا بِنَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ ثُمَّ حَمَلَ وَ حَمَلَ عَلَیْهِ ابْنُ جُوَیْنٍ السَّکْسَکِیُّ وَ أَبُو الْعَادِیَةِ الْفَزَارِیُّ فَأَمَّا أَبُو الْعَادِیَةِ فَطَعَنَهُ وَ أَمَّا ابْنُ جُوَیْنٍ اجْتَزَّ رَأْسَهُ لَعَنَهُمَا اللَّهُ.

و در آن روز نود سال داشت، پس فرمود: به خدا سوگند جز لگام و زین بستن نبود.

و عمار زمانی که به پرچم عمرو بن عاص نگاه کرد گفت: این پرچم در سه معرکه با ما جنگیده است. این شدیدتر از آنها نیست، سپس حمله کرد درحالی که می گفت: نحن ضربناکم علی تنزیله فالیوم نضربکم علی تأویله

ضرباً یزیل الهام عن مقیله و یذهل الخلیل عن خلیله

أو یرجع الحق إلی سبیله یل ربّ إنّی مؤمن بقیله

ما بر سر تنزیل آن بر شما ضربه زدیم، و امروز بر سر تأویل آن بر شما ضربه می زنیم،

ضربه ای که سرها را از جای خود جدا می کند و دوست را از دوست باز می دارد.

یا حق را به راه خویش باز می گرداند، بارخدایا من به امیر آن مؤمن هستم.

سپس عمار طلب آب کرد و تشنگی اش شدت گرفت، پس زنی با دستانی بلند که نمی دانم آیا قدح همراه او بود یا پارچ با شیر آمیخته به آب، به سوی او آمد، پس آن را نوشید و گفت: بهشت زیر نیزه ها است، امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

به خدا سوگند اگر ما را شکست بدهند تا اینکه ما را به نخل های خشکیده هجر برسانند، می دانستیم که ما بر حق و آنها باطل هستند.

سپس حمله کرد و ابن جوین السکسکی و ابو عادیه فزاری بر او یورش بردند و ابوعادیه بر او ضربه زد و این جوین سرش را جدا کرد، لعنت خدا بر آن دو باد.

توضیح

العالیه: بالاترین قسمت نیزه و جمع آن عوالی است و در صحاح آمده است: لقیته عرکة با سکون یعنی یک مرتبه و لقیته عرکات یعنی چند مرتبه با او روبرو شدم.

روایت378.

العمده(1):

از صحیح مسلم با اسنادی از ابوسعید خدری که گوید:

ص: 21

أَخْبَرَنِی مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَمَّارٍ حِینَ جَعَلَ یَحْفِرُ الْخَنْدَقَ وَ جَعَلَ یَمْسَحُ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ أَبْشِرْ ابْنَ سُمَیَّةَ یَقْتُلُکَ فِئَةٌ بَاغِیَةٌ.

وَ بِأَسَانِیدَ أَیْضاً عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِعَمَّارٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْهَا قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْتُلُ عَمَّاراً الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ لِلْحُمَیْدِیِّ الْحَدِیثُ السَّادِسَ عَشَرَ مِنْ إِفْرَادِ الْبُخَارِیِّ مِنَ الصَّحِیحِ عَنْ عِکْرِمَةَ قَالَ: قَالَ لِیَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ لِابْنِهِ عَلِیٍّ انْطَلِقَا إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ اسْمَعَا مِنْ حَدِیثِهِ فَانْطَلَقْنَا فَإِذَا هُوَ فِی حَائِطٍ لَهُ یُصْلِحُهُ فَأَخَذَ رِدَاءَهُ وَ احْتَبَی ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا حَتَّی أَتَی عَلَی ذِکْرِ بِنَاءِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ کُنَّا نَحْمِلُ لَبِنَةً لَبِنَةً وَ عَمَّارٌ اثْنَتَیْنِ اثْنَتَیْنِ فَرَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْهُ وَ یَقُولُ وَیْحَ عَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ کَانَ یَقُولُ عَمَّارٌ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْفِتَنِ.

ثُمَّ ذَکَرَ الْخَبَرَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْ عِکْرِمَةَ مِثْلَهُ ثم قال قال الحمیدی: و فی هذا الحدیث زیادة مشهورة لم یذکرها البخاری أصلا فی طریق هذا الحدیث و لعلها لم تقع إلیه أو وقعت فحذفها لغرض قصده (1)

وَ أَخْرَجَهُ أَبُو بَکْرٍ الْبَرْقَانِیُّ وَ أَبُو بَکْرٍ الْإِسْمَاعِیلِیُّ قَبْلَهُ وَ فِی هَذَا الْحَدِیثِ عِنْدَهُمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَیْحَ عَمَّارٍ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ

ص: 22

کسی که بهتر از من است به من خبر داد که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار زمانی که حفر خندق را شروع کرد و درحالی که سرش را پاک می کرد، فرمود: بشارت باد پسر سمیه، تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

و نیز با اسنادهایی از ام سلمه آمده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند. و با سند دیگر از او که می گوید: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند.

عکرمه گوید: ابن عباس به من و پسرش علی گفت: به سوی ابوسعید خدری بروید و به حدیث او گوش بسپارید، ما رفتیم و پس او را یافتیم که دیواری را تعمیر می کرد ردایش را گرفت و چهار زانو نشست، سپس شروع به سخن گفتن کرد تا اینکه به ذکر بنای مسجد رسید و گفت: ما آجرها را یک یک بلند می کردیم و عمار دوبه دو، پس نبی صلّی الله علیه و آله او را دید و درحالی که خاک را از او می تکاند فرمود: افسوس، عمار آنان را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به آتش فرا می خوانند و عمار می گفت: از فتنه ها به خدا پناه می برم، سپس این خبر را مشابه آن با سند دیگری از عکرمه ذکر کرد.

سپس ادامه داد: حمیدی گوید و در این حدیث زیادت مشهوری است که بخاری در طریق این حدیث اصلا ذکر نکرده است و شاید آن زیادت برای او واقع نشده است یا اینکه واقع شده و بنا به غرضی آن را حذف کرده است.(1)

و ابوبکر برقانی و ابوبکر اسماعیلی قبل از او آن را استخراج کرده اند و در این حدیث نزد آن دو اینگونه است که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: افسوس عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند

ص: 22

وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ.

قال أبو مسعود الدمشقی فی کتابه: لم یذکر البخاری هذه الزیادة و هی فی حدیث عبد الله بن المختار و خالد بن عبد الله الواسطی و یزید بن زریع و محبوب بن الحسن و شعبة کلهم عن خالد الحذاء و روی إسحاق عن عبد الوهاب هکذا قال و أما حدیث عبد الوهاب الذی أخرجه البخاری من دون تلک الزیادة فلم یقع إلینا من غیر حدیث البخاری هذا آخر معنی ما قاله أبو مسعود أقول قال ابن الأثیر فی مادة ویح ویس (1)من کتاب النهایة فیه

قَالَ لِعَمَّارٍ وَیْحَ ابْنِ سُمَیَّةَ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

ویح کلمة ترحم و توجع تقال لمن وقع فی هلکة لا یستحقها و قد یقال بمعنی المدح و التعجب و هی منصوبة علی المصدر و قد ترفع و تضاف و لا تضاف یقال ویح زید و ویحا له و ویح له.

ثم قال و فیه قال لعمار ویس ابن سمیة و فی روایة یا ویس ابن سمیة ویس کلمة تقال لمن یرحم و یرفق به مثل ویح و حکمها حکمها.

و او آنها را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به سوی آتش فرا می خوانند.

ابومسعود دمشقی در کتابش گوید: بخاری این زیادت را ذکر نکرده است و آن در حدیث عبدالله بن مختار، خالد بن عبدالله واسطی، یزید بن زریع، محبوب بن حسن و نیز گروهی موجود است که همه آنها از خالد حذّاء گرفته اند و اسحاق از عبدالوهاب چنین روایت کرده است.

راوی گوید: و اما حدیث عبدالوهاب که بخاری آن را بدون آن زیادت استخراج کرده است، از غیر حدیث بخاری به ما نرسیده است. این آخرین معنای چیزی است که ابومسعود گفته است.

می گویم: ابن اثیر در ریشه: «ویح- ویس»(1)

از کتاب النهایه گوید: در آن به عمار فرمود: «ویح ابن سمیه تقتله الفئة الباغیة» ویح کلمه ترحم و درد است که به کسی که در مهلکه ای که مستحق آن نیست افتاده است گفته می شود و گاه به معنی مدح و تعجب نیز گفته می شود و منصوب بر مصدریت است و گاه مرفوع می شود و با اضافه و بدون اضافه می آید، گفته می شود: ویح زید، ویحاً له و ویح له.

سپس گوید: و در آن به عمار فرمود: «ویس ابن سمیه» و در روایتی «یا ویس ابن سمیه». ویس کلمه ای است که برای کسی که بر او مهربانی و نرمی می شود گفته می شود، مانند «ویح» و حکم اش حکم آن است.

روایت379.

رجال کشی(2):

ابوعبدالله علیه السّلام فرمود: گروهی گمان می کنند که علی علیه السّلام امام نبود تا اینکه شمشیرش را نمایان کرد. ادامه داد: بنابراین عمار، خزیمه بن ثابت و دوستت ابوعمره، ناکام ماندند درحالی که در آن روز، روزه دار بین دو دسته با تیرهایی خارج شد و آن را در را تقرب به خداوند پرتاب کرد تا اینکه کشته شد یعنی عمار .

توضیح

شاید معنی این باشد که آنها قبل از اینکه شمشیرش

ص: 23

یشهر سیفه فیکونوا من الخائبین بتلک العقیدة و لعل التخصیص لأنهم کانوا أعرف بهذا الوصف عند السائل من غیرهم و الظاهر أن الزاعمین هم الزیدیة المشترطون فی الإمامة الخروج بالسیف.

قوله علیه السلام صائما یمکن أن یکون صائما ابتداء ثم اضطر إلی شرب اللبن أو شربه تصدیقا لقول النبی صلی الله علیه و آله.

و قال السید الداماد قدس سره صائما أی قائما واقفا ثابتا للقتال من الصوم بمعنی القیام و الوقوف یقال صام الفرس صوما أی قام علی غیر اعتلاف و صام النهار صوما إذا قام قائم الظهیرة و اعتدل و الصوم رکود الریح و مصام الفرس و مصامته موقفه و الصوم أیضا الثبات و الدوام و السکون و ما صائم و دائم و قائم و ساکن بمعنی.

و الباء فی بأسهم للملابسة و المصاحبة أو خرج بین الفئتین و کان صائما بالصیام الشرعی و الباء أیضا للملابسة أو من الصوم بمعنی البیعة أی خرج مبایعا علی بذل المهجة فی سبیل الله أو خرج بین صفی الفئتین دامیا بأسهم من قولهم صام النعام أی رمی بذرقه و هو صومه فالباء للصلة أو الدعامة فقد جاء الصوم بهذه المعانی کلها فی الصحاح و أساس البلاغة و المعرب و المغرب و القاموس و النهایة انتهی.

أقول: قد مضی کثیر من أخبار هذا الباب فی باب فضائل عمار و فی باب مطاعن عثمان.

مشهور شود به امامت علی علیه السّلام معتقد بودند [نبودند] با آن عقیده از دسته شکست خوردگان بودند و شاید تخصیص به این علت باشد که آنها نزد سئوال­کننده نسبت به سایرین از این صفت آگاه تر بودند و ظاهر این است که مقصود از گمان کنندگان زیدیه ای که در امامت، خروج با شمشیر را شرط می دانند، باشد.

این سخن او: «صائماٌ» ممکن است که در ابتدا روزه دار بوده باشد، سپس مجبور به نوشیدن شیر شده باشد یا اینکه در تأیید کلام نبی صلّی الله علیه و آله آن را نوشیده باشد.

و سید داماد گوید: «صائماً» یعنی قائم واقف ثابت برای نبرد از ریشه صوم به معنی قیام و وقوف است، گفته می شود: صام الفرس صوماً یعنی اسب بدون چریدن ایستاد و صام النهار صوماً زمانی است که شاخص ظهر برپا می شود و نیم روز گردد و الصوم: یعنی سکون باد، و مصام الفرس و مصامته یعنی محل ایستادن اسب و الصوم همچنین ثبات، دوام و سکون است و صائم، دائم، قائم و ساکن به یک معنی نیستند.

و باء در «بأسهم» برای ملابست و همراهی است. یا اینکه درحالی که به روزه شرعی روزه دار بود بین دو گروه خارج شد، و باء نیز برای ملابست است یا اینکه از ریشه صوم به معنی بیعت است، یعنی خارج شد درحالی که تیرهایی پرتاب می­کرد که برگرفته از این کلام آنان است: صام النعام یعنی شترمرغ فضله انداخت و آن صوم اوست، پس باء برای صله یا دعامت است که صوم به همه این معانی در صحاح، اساس البلاغه، و المغرب و قاموس و النهایه آمده است پایان.

می گویم: بسیاری از اخبار این باب در باب فضائل عمار و باب مطاعن عثمان بیان شد.

روایت380.

کتاب صفین(1)

تألیف نصر بن مزاحم:

ص: 24

الرَّبِیعِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ هَانِئِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: جَاءَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ یَسْتَأْذِنُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ ائْذَنُوا لَهُ مَرْحَباً بِالطَّیِّبِ الْمُطَیَّبِ.

وَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حِینَ رَآهُمْ یَحْمِلُونَ الْحِجَارَةَ حِجَارَةَ الْمَسْجِدِ فَقَالَ مَا لَهُمْ وَ لِعَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ ذَاکَ دَأْبُ الْأَشْقِیَاءِ الْفُجَّارِ.

وَ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی عَمَّارٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شُرَحْبِیلَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَقَدْ مُلِئَ عَمَّارٌ إِیمَاناً إِلَی مُشَاشِهِ.

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی رَبِیعَةَ الْإِیَادِیِّ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ الْجَنَّةَ لَتَشْتَاقُ إِلَی ثَلَاثَةٍ عَلِیٍّ وَ عَمَّارٍ وَ سَلْمَانَ.

وَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سِیَاهٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: لَمَّا بُنِیَ الْمَسْجِدُ جَعَلَ عَمَّارٌ یَحْمِلُ حَجَرَیْنِ حَجَرَیْنِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْیَقْظَانِ لَا تَشُقَّ عَلَی نَفْسِکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَعْمَلَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ قَالَ ثُمَّ مَسَحَ ظَهْرَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ عَنْ حَفْصِ بْنِ عِمْرَانَ الْأَزْرَقِ الْبُرْجُمِیِّ عَنْ نَافِعِ بْنِ عُمَرَ الْجُمَحِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی مَلِیکَةَ قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ لِأَبِیهِ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِطَوَاعِیَتِکَ مَا سِرْتُ هَذَا الْمَسِیرَ أَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَمَّارٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ عَنْ حَفْصِ بْنِ عِمْرَانَ الْبُرْجُمِیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: أُصِیبَ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ مَعَ عَلِیٍّ بِصِفِّینَ.

ص: 25

علی علیه السّلام فرمود: عمار بن یاسر آمد و اذن ورود بر نبی صلّی الله علیه و آله را می خواست. فرمود: به او اجازه دهید، مرحبا بر پاک نیکو .

و از سفیان بن سعید، از سلمه بن کمیل، از مجاهد، از نبی صلّی الله علیه و آله زمانی که سنگ های مسجد را بلند می کردند فرمود: آنان و عمار را چه می شود که او آنان را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به جهنم فرا می خوانند و این عادت نگون­بختان فاسق است. و یکی از اصحاب نبی صلّی الله علیه و آله که وی فرمود: عمار تا مغز استخوانش از ایمان آکنده است.

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: بهشت مشتاق دیدار سه تن است: علی، عمار و سلمان.

حبیب بن ثابت گوید: زمانی که مسجد بنا شد عمار سنگ ها را دوبه دو بلند می کرد پس رسول الله صلّی الله علیه و آله به او فرمود: یا ابویقظان بر خود دشوار مکن. پاسخ گفت: یا رسول الله صلّی الله علیه و آله من دوست دارم که در این مسجد کار کنم. ادامه داد: سپس بر کمر او دست کشید و فرمود: تو از اهل بهشت هستی، تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

ابن ملیکه گوید: عبدالله بن عمرو بن عاص به پدرش گفت: اگر رسول الله صلّی الله علیه و آله به اطاعت از تو امر نکرده بود، این مسیر را طی نمی کردم. آیا نشنیدی که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار می فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

ابوبختری گوید: اویس قرنی همراه علی در صفین زخمی شد.

ص: 25

وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ الْجُهَنِیِّ أَنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ نَادَی یَوْمَئِذٍ أَیْنَ مَنْ یَبْغِی رِضْوَانَ رَبِّهِ وَ لَا یَئُوبُ إِلَی مَالٍ وَ لَا وَلَدٍ قَالَ فَأَتَتْهُ عِصَابَةٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اقْصِدُوا بِنَا نَحْوَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ الَّذِینَ یَبْغُونَ دَمَ عُثْمَانَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قُتِلَ مَظْلُوماً وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ إِلَّا ظَالِماً لِنَفْسِهِ الْحَاکِمَ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ دَفَعَ عَلِیٌّ الرَّایَةَ إِلَی هَاشِمِ بْنِ عُتْبَةَ وَ کَانَ عَلَیْهِ دِرْعَانِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام کَهَیْئَةِ الْمَازِحِ أَیَا هَاشِمُ أَ مَا تَخْشَی عَلَی نَفْسِکَ أَنْ تَکُونَ أَعْوَرَ جَبَاناً قَالَ سَتَعْلَمُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ لَأَلُفَّنَّ بَیْنَ جَمَاجِمِ الْقَوْمِ لَفَّ رَجُلٍ یَنْوِی الْآخِرَةَ فَأَخَذَ رُمْحاً فَهَزَّهُ فَانْکَسَرَ ثُمَّ أَخَذَ آخَرَ فَوَجَدَهُ جَاسِیاً فَأَلْقَاهُ ثُمَّ دَعَا بِرُمْحٍ لَیِّنٍ فَشَدَّ بِهِ لِوَاءَهُ وَ لَمَّا دَفَعَ عَلِیٌّ علیه السلام الرَّایَةَ إِلَی هَاشِمٍ قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ مِنْ أَصْحَابِ هَاشِمٍ اقْدَمْ مَا لَکَ یَا هَاشِمُ قَدِ انْتَفَخَ سَحْرُکَ عَوْراً وَ جُبْناً قَالَ مَنْ هَذَا قَالُوا فُلَانٌ قَالَ أَهْلُهَا وَ خَیْرٌ مِنْهَا إِذَا رَأَیْتَنِی صُرِعْتُ فَخُذْهَا ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ شُدُّوا شُسُوعَ نِعَالِکُمْ وَ شُدُّوا أُزُرَکُمْ فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی قَدْ هَزَزْتُ الرَّایَةَ ثَلَاثاً فَاعْلَمُوا أَنَّ أَحَداً مِنْکُمْ لَا یَسْبِقُنِی إِلَیْهَا ثُمَّ نَظَرَ هَاشِمٌ إِلَی عَسْکَرِ مُعَاوِیَةَ فَرَأَی جَمْعاً عَظِیماً فَقَالَ مَنْ أُولَئِکَ قَالُوا أَصْحَابُ ذِی الْکَلَاعِ ثُمَّ نَظَرَ فَرَأَی جُنْداً آخَرَ فَقَالَ مَنْ أُولَئِکَ قَالُوا جُنْدُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قُرَیْشٍ قَالَ قَوْمِی لَا حَاجَةَ لِی فِی قِتَالِهِمْ قَالَ مَنْ عِنْدَ هَذِهِ الْقُبَّةِ الْبَیْضَاءِ قِیلَ مُعَاوِیَةُ وَ جُنْدُهُ فَحَمَلَ حِینَئِذٍ یُرْقِلُ إِرْقَالًا.

وَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سِیَاهٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ قِتَالُ صِفِّینَ وَ الرَّایَةُ مَعَ هَاشِمٍ بْنِ عُتْبَةَ جَعَلَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ یَتَنَاوَلُهُ بِالرُّمْحِ وَ یَقُولُ اقْدَمْ یَا أَعْوَرُ لَا خَیْرَ فِی أَعْوَرَ لَا یَأْتِی الْفَزَعَ قَالَ فَجَعَلَ یَسْتَحْیِی مِنْ عَمَّارٍ وَ کَانَ عَالِماً بِالْحَرْبِ فَیَتَقَدَّمُ فَیَرْکُزُ الرَّایَةَ إِذَا

ص: 26

زید بن وهب جهنی گوید: عمار بن یاسر در آن روز ندا داد: کجاست کسی که خواستار رضوان پروردگارش است و به سوی مال و فرزند باز نمی گردد؟ ادامه داد پس گروهی از مردم نزد او آمدند، پس گفت: ای مردم با ما به سوی این قوم که خواستار خون عثمان هستند و گمان می کنند که او مظلومانه کشته شده است ببرید، به خدا سوگند غیر از ستمگر بر نفس حکم­کننده­اش به غیر آنچه که خدا نازل کرده است نبود .

و علی پرچم را به هاشم بن عتبه داد درحالی که دو زره بر او بود. پس علی علیه السّلام به مزاح به او فرمود: ای هاشم! از خود بیم نداری که یک­چشم ترسو باشی؟ گفتم: یا امیرمؤمنان خواهی دانست، به خدا سوگند بین جمجمه­های قوم می­پیچم همانند پیچیدن مردی که آخرت را نیت کرده است. پس نیزه ای گرفت و آن را تکان داد، پس شکست، سپس نیزه دیگری گرفت و آن را سخت دید، پس آن را انداخت و نیزه سبکی طلب کرد و پرچمش را به آن بست.

و زمانی که علی علیه السّلام پرچم را به هاشم داد، مردی از بکر بن وائل از دوستان هاشم به او گفت: پیش برو تو را چه می­شود ای هاشم رگ گردنت - ریه­ات - از نقص و ترس برآمده است. گفت: این کیست؟. گفتند: فلانی، گفت: اهل آن و بهتر از آن زمانی که دیدی افتادم، آن را بگیر. سپس به یارانش گفت: بندهای کفشتان را محکم کنید و دستارتان را محکم ببندید و چون مرا دیدید که پرچم را سه مرتبه حرکت دادم بدانید که یکی از شما به سوی آن بر من پیشی نگیرد. سپس هاشم به لشکر معاویه نگاه کرد و جمع عظیمی دید. گفت: اینان که هستند؟ گفتند: یاران ذوالکلاع. سپس نگاه کرد و لشکر دیگری دید. گفت: اینان که هستند. گفتند: لشکر اهل مدینه، قریش. گفت: قوم من، نیازی به نبرد با آنان ندارم. گفت: در این قبه سفید کیست؟ گفته شد معاویه و لشکر او. پس در این هنگام به سرعت حمله کرد.

حبیب بن ثابت گوید: زمانی که جنگ صفین بود و پرچم با هاشم بن عتبه بود، عمار بن یاسر او را با نیزه می­گرفت و می گفت: پیش برو ای اعور، در اعوری که وارد فزع نشود هیچ خیری نیست.

ادامه داد: پس از عمار شرم داشت و از جنگ آگاه بود، پس پیش رفت و پرچم را فرو برد،

ص: 26

سَامَتْ إِلَیْهِ الصُّفُوفُ قَالَ عَمَّارٌ أَقْدِمْ یَا أَعْوَرُ لَا خَیْرَ فِی أَعْوَرَ لَا یَأْتِی الْفَزَعَ فَجَعَلَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ یَقُولُ إِنِّی لَأَرَی لِصَاحِبِ الرَّایَةِ السَّوْدَاءِ عَمَلًا لَئِنْ دَامَ عَلَی هَذَا لَتَفْنَیَنَّ الْعَرَبُ الْیَوْمَ فَاقْتَتَلُوا قِتَالًا شَدِیداً وَ جَعَلَ عَمَّارٌ یَقُولُ صَبْراً عِبَادَ اللَّهِ الْجَنَّةُ فِی ظِلَالِ الْبِیضِ قَالَ وَ کَانَتْ عَلَامَةُ أَهْلِ الْعِرَاقِ بِصِفِّینَ الصُّوفَ الْأَبْیَضَ قَدْ جَعَلُوهُ فِی رُءُوسِهِمْ وَ عَلَی أَکْتَافِهِمْ وَ شِعَارُهُمْ یَا اللَّهُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا رَحِیمُ وَ کَانَتْ عَلَامَةُ أَهْلِ الشَّامِ خِرَقاً بِیضاً قَدْ جَعَلُوهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ أَکْتَافِهِمْ وَ کَانَ شِعَارُهُمْ نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ حَقّاً یَا لَثَارَاتِ عُثْمَانَ قَالَ فَاجْتَلَدُوا بِالسُّیُوفِ وَ عُمُدِ الْحَدِیدِ فَمَا تَحَاجَزْنَا حَتَّی حَجَزَ بینا [بَیْنَنَا] سَوَادُ اللَّیْلِ وَ مَا یری [نَرَی] رَجُلًا مِنَّا وَ لَا مِنْهُمْ مُوَلِّیاً فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ ذَلِکَ الْیَوْمُ الثَّلَاثَاءُ خَرَجَ النَّاسُ إِلَی مَصَافِّهِمْ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ فَکُنْتُ فِی خَیْلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ یَقُولُ مَنْ یَدُلُّنِی عَلَی الْحِمْیَرِیِّ أَبِی نُوحٍ قَالَ قُلْتُ فَقَدْ وَجَدْتَهُ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا ذُو الْکَلَاعِ سِرْ إِلَیَّ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ أَسِیرَ إِلَیْکَ إِلَّا فِی کَتِیبَةٍ قَالَ ذُو الْکَلَاعِ سِرْ فَلَکَ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ وَ ذِمَّةُ ذِی الْکَلَاعِ حَتَّی تَرْجِعَ إِلَی خَیْلِکَ فَإِنَّمَا أُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَمْرٍ فِیکُمْ تَمَارَیْنَا فِیهِ فَسَارَا حَتَّی الْتَقَیَا فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ إِنَّمَا دَعَوْتُکَ أُحَدِّثُکَ حَدِیثاً حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فِی إِمَارَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ أَبُو نُوحٍ وَ مَا هُوَ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَلْتَقِی أَهْلُ الشَّامِ وَ أَهْلُ الْعِرَاقِ وَ فِی إِحْدَی الْکَتِیبَتَیْنِ الْحَقُّ وَ إِمَامُ الْهُدَی وَ مَعَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ قَالَ أَبُو نُوحٍ لِعَمْرٍو [وَ] اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا قَالَ أَ جَادٌّ هُوَ عَلَی قِتَالِنَا قَالَ أَبُو نُوحٍ نَعَمْ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ لَهُوَ أَشَدُّ عَلَی قِتَالِکُمْ مِنِّی فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ هَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَأْتِیَ مَعِی صَفَّ أَهْلِ الشَّامِ فَأَنَا لَکَ جَارٍ مِنْهُمْ حَتَّی تَلْقَی عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ فَتُخْبِرَهُ عَنْ عَمَّارٍ وَ جِدِّهِ فِی قِتَالِنَا لَعَلَّهُ

ص: 27

زمانی که صف ها به او امید داشتند، عمار گفت: پیش برو اعور، در اعوری که وارد فزع نشود هیچ خیری نیست.

پس عمرو بن عاص شروع کرد: من برای صاحب این پرچم سیاه عملی می بینم که اگر بر آن ادامه دهد، امروز عرب نابود می­شود، پس به شدت نبرد کردند.

و عمار می گفت: ای بندگان خدا صبر پیشه کنید، بهشت در سایه شمشیرهاست .

راوی ادامه داد: و علامت اهل عراق در صفین، پشم سفید بود که آن را در سر و بر روی شانه خود قرار داده بود و شعارشان یا الله، یا احد، یا صمد، یا رحیم بود.

و علامت اهل شام، تکه پارچه ای سفید بود که آن را بر روی سر و شانه های خود قرار داده بودند و شعارشان این بود، ای خونخواران عثمان، ما بندگان حقیقی خدا هستیم.

راوی ادامه داد: شمشیرها وستون های آهن بر یکدیگر ضربه زدند و باز ننشستیم تا اینکه تاریکی شب میانمان پرده انداخت و هیچ یک از ما و آنان پشت نکرد و چون صبح کردند درحالی که روز سه شنبه بود مردم به سوی صفوف خود رفتند و ابو نوح گفت: در سواران علی علیه السّلام بودم، پس با مردی از اهالی شام روبرو شدم که می گفت: چه کسی مرا به سوی حمیری ابو نوح راهنمایی می کند، ادامه داد: گفتم: او را یافته ای، تو کیستی؟ گفت: من ذوالکلاع هستم، به سوی من بیا، ابو نوح گفت: از اینکه جز در لشکر به سوی تو بیایم به خدا پناه می­برم. ذوالکلاع گفت: حرکت کن که عهد خدا، عهد رسولش و عهد ذوالکلاع برای توست تا به سوی سوارانت برگردی. فقط می خواهم درباره امری که درباره شما در آن مجادله کردیم از تو سؤال کنم.

پس حرکت کردند تا اینکه به یکدیگر رسیدند، پس ذوالکلاع گفت: از تو دعوت کردم تا فقط حدیثی برایت بگویم که عمرو بن عاص در امارت عمر بن خطاب برایمان گفت. ابو نوح گفت: آن چیست، گفت: عمرو بن عاص برایمان حدیث گفت که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: اهل شام و اهل عراق با یکدیگر روبه رو می شوند درحالی که در یکی از دو لشکر حق و امام هدایت است و عمار بن یاسر همراه اوست، ابو نوح گفت: به جانم سوگند او در میان ماست، سؤال کرد: آیا او بر جنگ با ما مصمم است؟ ابو نوح گفت: بله و به پروردگار کعبه سوگند او از من بر نبرد با شما شدیدتر است.

ذوالکلاع گفت: آیا می توانی با من به صف اهل شام بیایی که من تو را در مقابل آنان پناه می دهم تا عمرو بن عاص را ببینی و به او از عمار و جدیتش در نبرد با ما خبر دهی، شاید بین این دو لشکر

ص: 27

یَکُونُ صُلْحاً بَیْنَ هَذَیْنِ الْجُنْدَیْنِ فَقَالَ لَهُ أَبُو نُوحٍ إِنَّکَ رَجُلٌ غَادِرٌ وَ أَنْتَ فِی قَوْمٍ غَدُورٍ وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ تُرِیدُ الْغَدْرَ أَغْدَرُوکَ وَ إِنِّی أَنْ أَمُوتَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَدْخُلَ مَعَ مُعَاوِیَةَ وَ أَدْخُلَ فِی دِینِهِ وَ أَمْرِهِ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ أَنَا جَارٍ لَکَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ لَا تُقْتَلَ وَ لَا تُسْلَبَ وَ لَا تُکْرَهَ عَلَی بَیْعَةٍ وَ لَا تُحْبَسَ عَنْ جُنْدِکَ وَ إِنَّمَا هِیَ کَلِمَةٌ تُبْلِغُهَا عَمْراً لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُصْلِحَ بَیْنَ هَذَیْنِ الْجُنْدَیْنِ وَ یَضَعَ عَنْهُمُ الْحَرْبَ وَ السِّلَاحَ فَسَارَ مَعَهُ حَتَّی أَتَی عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ هُوَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ وَ حَوْلَهُ النَّاسُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو یُحَرِّضُ النَّاسَ فَلَمَّا وَقَفَا عَلَی الْقَوْمِ قَالَ ذُو الْکَلَاعِ لِعَمْرٍو یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَلْ لَکَ فِی رَجُلٍ نَاصِحٍ لَبِیبٍ شَفِیقٍ یُخْبِرُکَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ لَا یَکْذِبُکَ قَالَ عَمْرٌو مَنْ هَذَا مَعَکَ قَالَ هَذَا ابْنُ عَمِّی وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو إِنِّی لَأَرَی عَلَیْکَ سِیمَاءَ أَبِی تُرَابٍ قَالَ أَبُو نُوحٍ عَلَیَّ سِیمَاءُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابِهِ وَ عَلَیْکَ سِیمَاءُ أَبِی جَهْلٍ وَ سِیمَاءُ فِرْعَوْنَ فَقَامَ أَبُو الْأَعْوَرِ فَسَلَّ سَیْفَهُ ثُمَّ قَالَ لَا أَرَی هَذَا الْکَذَّابَ یُشَاتِمُنَا بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَلَیْهِ سِیمَاءُ أَبِی تُرَابٍ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَئِنْ بَسَطْتَ یَدَکَ إِلَیْهِ لَأَحْطِمَنَّ أَنْفَکَ بِالسَّیْفِ ابْنُ عَمِّی وَ جَارِی عَقَدْتُ لَهُ ذِمَّتِی وَ جِئْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ لِیُخْبِرَکُمْ عَمَّا تَمَارَیْتُمْ فِیهِ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو أُذَکِّرُکَ بِاللَّهِ یَا أَبَا نُوحٍ إِلَّا مَا صَدَقْتَ أَ فِیکُمْ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو نُوحٍ مَا أَنَا بِمُخْبِرِکَ عَنْهُ حَتَّی تُخْبِرَنِی لِمَ تَسْأَلُ عَنْهُ فَإِنَّ مَعَنَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَهُ وَ کُلُّهُمْ جَادٍّ عَلَی قِتَالِکُمْ قَالَ عَمْرٌو سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ عَمَّاراً تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ إِنَّهُ لَیْسَ یَنْبَغِی لِعَمَّارٍ أَنْ یُفَارِقَ الْحَقَّ وَ لَنْ تَأْکُلَ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ أَبُو نُوحٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا جَادٍّ عَلَی قِتَالِکُمْ فَقَالَ عَمْرٌو وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَجَادٌّ عَلَی قِتَالِنَا قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَقَدْ حَدَّثَنِی یَوْمَ الْجَمَلِ أَنَّا سَنَظْهَرُ عَلَیْهِمْ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَمْسِ أَنْ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی

ص: 28

صلحی باشد. ابونوح به او گفت: تو مرد فریبکاری هستی و در قوم فریبکاری هستی و اگر قصد فریبکاری نداشته باشی فریبت می دهند و من اگر بمیرم برایم پسندیده تر از این است که همراه معاویه در دین و امر او وارد شوم. ذوالکلاع گفت: من تو را از اینکه کشته شوی و گرفته شوی و بر بیعت مجبور شوی و از لشکرت باز داشته شوی، پناه می دهم. این فقط کلمه ای است که به عمرو می رسانی، شاید خداوند بین این دو لشکر را اصلاح کند و جنگ و سلاح را از آنان بازدارد.

پس همراه او رفت تا اینکه به عمرو بن عاص رسد درحالی که او نزد معاویه بود و اطرافش مردم جمع شده بودند و عبدالله بن عمرو مردم را تحریک می کرد، چون آن دو بر قوم ایستادند ذوالکلاع به عمرو گفت: ای ابو عبدالله آیا برای توست درباره مرد ناصح، خردمند و دلسوزی که از عمار بن یاسر به تو خبر می دهد و به تو دروغ نمی گوید؟ عمرو گفت: این کیست که با توست؟ گفت: این پسر عموی من و از اهالی کوفه است، عمرو به او گفت: من نشانه ابوتراب را بر تو می بینم؟ ابو نوح گفت: نشانه محمد و یاران او بر من است و بر تو نشانه ابوجهل و فرعون است.

پس ابواعور برخاست و شمشیر از نیام کشید، سپس گفت: می بینم این دروغگو در حضور ما، ما را شماتت می کنم، درحالی که بر او سیمای ابوتراب است. ذواکلاع گفت: به خدا سوگند اگر دستانت را به سوی او دراز کنی، بینی ات را با شمشیر خرد می کنم، او پسر عموی من و در پناه من است، برای او عهد بسته ام و او را به سوی شما آورده ام تا از آنچه که بر سر آن مجادله کرده اید به ما خبر دهد.

عمرو به او گفت: یا ابو نوح، خدا را به یادت می آورم که راست بگویی، آیا عمار بن یاسر در میان شماست؟ ابو نوح به او گفت: من از او به تو خبر نمی دهم تا بگویی چرا درباره او می پرسی؟ گفت: از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: عمار را دسته ستمگر می کشد و برای عمار شایسته نیست که از حق جدا شود و هرگز آتش چیزی از او را نخواهد بلعید.

ابو نوح گفت: لا إله إلا الله و الله اکبر، به خدا سوگند او در میان ماست و بر نبرد با شما مصمم است. پس عمرو گفت: به خدا سوگند او بر نبرد با ما مصمم است؟ گفت: بلی، به خداوندی که هیچ خدای جز او نیست سوگند روز جمل برایم سخن گفت که ما بر آنان غلبه خواهیم یافت و دیروز برایم سخن گفت که اگر ما را بزنند ص: 28

یَبْلُغُوا بِنَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی بَاطِلٍ وَ لَکَانَتْ قَتْلَانَا فِی الْجَنَّةِ وَ قَتْلَاهُمْ فِی النَّارِ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو هَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنِی قَالَ نَعَمْ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یُبْلِغَهُ أَصْحَابَهُ رَکِبَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ ابْنَاهُ وَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ ذُو الْکَلَاعِ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ وَ حَوْشَبٌ وَ الْوَلِیدُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ فَانْطَلَقُوا حَتَّی أَتَوْا خُیُولَهُمْ وَ سَارَ أَبُو نُوحٍ وَ مَعَهُ شُرَحْبِیلُ بْنُ ذِی الْکَلَاعِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَصْحَابِهِ فَذَهَبَ أَبُو نُوحٍ إِلَی عَمَّارٍ فَوَجَدَهُ قَاعِداً مَعَ أَصْحَابِهِ مَعَ ابْنَیْ بُدَیْلٍ وَ هَاشِمٍ وَ الْأَشْتَرِ وَ جَارِیَةِ بْنِ الْمُثَنَّی وَ خَالِدِ بْنِ الْمُعَمَّرِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَجْلٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ إِنَّهُ دَعَانِی ذُو الْکَلَاعِ وَ هُوَ ذُو رَحِمٍ فَذَکَرَ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ وَ قَالَ أَخْبَرَنِی عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَمَّارٌ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَقَالَ عَمَّارٌ صَدَقَ وَ لَیَضُرُّ بِهِ مَا سَمِعَ وَ لَا یَنْفَعُهُ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ إِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَلْقَاکَ فَقَالَ عَمَّارٌ لِأَصْحَابِهِ ارْکَبُوا قَالَ وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا بِعَمَّارٍ (1)فَسِرْنَا حَتَّی لَقِینَاهُمْ ثُمَّ بَعَثْنَا إِلَیْهِمْ فَارِساً مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ یُسَمَّی عَوْفَ بْنَ بِشْرٍ فَذَهَبَ حَتَّی کَانَ قَرِیباً مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ نَادَی أَیْنَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ قَالُوا هَاهُنَا فَأَخْبَرَهُ بِمَکَانِ عَمَّارٍ وَ خَیْلِهِ فَقَالَ عَمْرٌو فَلْیَسِرْ إِلَیْنَا فَقَالَ عَوْفٌ إِنِّی أَخَافُ غَدَرَاتِکَ ثُمَّ جَرَی بَیْنَهُمَا کَلِمَاتٌ تَرَکْتُهَا إِلَی أَنْ قَالَ أَقْبَلَ عَمَّارٌ مَعَ أَصْحَابِهِ فَتَوَاقَفَا فَقَالَ عَمْرٌو یَا أَبَا الْیَقْظَانِ أُذَکِّرُکَ اللَّهَ إِلَّا کَفَفْتَ سِلَاحَ أَهْلِ هَذَا الْعَسْکَرِ وَ حَقَنْتَ دِمَاءَهُمْ فَعَلَامَ تُقَاتِلُنَا أَ وَ لَسْنَا نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً وَ نُصَلِّی [إِلَی] قِبْلَتِکُمْ وَ نَدْعُو دَعَوْتَکُمْ وَ نَقْرَأُ کِتَابَکُمْ وَ نُؤْمِنُ بِرَسُولِکُمْ قَالَ الْحَمْدُ

ص: 29

به گونه ای که ما را به نخل های خشکیده هجر برسانند، قطعاً می دانیم که ما بر حق و آنها بر باطل هستند و کشتگان ما در بهشت و کشتگان آنها در آتش است.

پس عمرو به او گفت: آیا می توانی من و او را جمع کنی؟ گفت: بلی، پس زمانی که قصد کرد که او را به یارانش برساند، عمرو بن عاص، دو پسرش، عقبه بن ابوسفیان، ذوالکلاع، ابواعور سلمی، حوشب و ولید بن ابومعیط سوار شدند و حرکت کردند تا به سوارانشان رسیدند.

و ابو نوح درحالی که شرحبیل بن ذی الکلاع همراه او بود، حرکت کرد تا به یارانش رسید پس جاریه بن مثنی، خالد بن معمر، عبدالله بن حجل و عبدالله بن عباس نشسته بود یافت، پس ابو نوح گفت: ذوالکلاع که از خویشان من است مرا خواند و آنچه که بین او و آنان گذشته بود را ذکر کرد و گفت: عمرو بن عاص به من خبر داد که از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده است که می فرمود: عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند.

عمار گفت: راست گفته است و آنچه شنیده است به ضرر اوست و سودی برایش ندارد. ابو نوح گفت: او می خواهد که تو را ببیند. عمار به یارانش گفت: سوار شوید، ادامه داد: ما همرا عمار دوازده نفر بودیم، پس حرکت کردیم تا به آنان رسیدیم، سپس سواری از عبدالقیس که عوف بن بشر خوانده می شد را به سوی آنان فرستادیم او تا نزدیکی قوم رفت، سپس ندا داد عمرو بن عاص کجاست؟ گفتند: اینجاست او را از جای عمار و سوارانش آگاه کرد، عمرو گفت: به سوی ما بیاید، عوف گفت: از حیله های شما بیم دارم، سپس بین آنان سخنی گذشت که آن را رها کردم تا اینکه گفت:

عمار با اصحابش روی آورد و به یکدیگر رسیدند، پس عمرو گفت: یا ابویقظان، اگر سلاح اهل این ارتش را بازنگیری و خونشان را حفظ نکنی خدا را به یادت می آورم، چرا با ما جنگ می کنی؟ آیا ما یک خدا را نمی پرستیم و به قبله شما نماز نمی خوانیم و دعوت شما را دعوت نمی کنیم و کتاب شما را نمی خوانیم و به رسولتان ایمان نداریم؟ گفت: حمد از آن ص: 29

لِلَّهِ الَّذِی أَخْرَجَهَا مِنْ فِیکَ أَنَّهَا لِی وَ لِأَصْحَابِی الْقِبْلَةُ وَ الدِّینُ وَ عِبَادَةُ الرَّحْمَنِ وَ النَّبِیُّ وَ الْکِتَابُ مِنْ دُونِکَ وَ دُونِ أَصْحَابِکَ وَ جَعَلَکَ ضَالًّا مُضِلًّا لَا تَعْلَمُ هَادٍ أَنْتَ أَمْ ضَالٌّ وَ جَعَلَکَ أَعْمَی وَ سَأُخْبِرُکَ عَلَی مَا قَاتَلْتُکَ عَلَیْهِ أَنْتَ وَ أَصْحَابَکَ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أُقَاتِلَ النَّاکِثِینَ فَفَعَلْتُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُقَاتِلَ الْقَاسِطِینَ فَأَنْتُمْ هُمْ وَ أَمَّا الْمَارِقُونَ فَمَا أَدْرِی أُدْرِکُهُمْ أَمْ لَا أَیُّهَا الْأَبْتَرُ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ أَنَا مَوْلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ عَلِیٍّ بَعْدَهُ وَ لَیْسَ لَکَ مَوْلًی فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو فَمَا تَرَی فِی قَتْلِ عُثْمَانَ قَالَ فَتَحَ لَکُمْ بَابَ کُلِّ سُوءٍ قَالَ عَمْرٌو فَعَلِیٌّ قَتَلَهُ قَالَ عَمَّارٌ بَلِ اللَّهُ رَبُّ عَلِیٍّ قَتَلَهُ وَ عَلِیٌّ مَعَهُ قَالَ عَمْرٌو أَ کُنْتَ فِیمَنْ قَتَلَهُ قَالَ أَنَا مَعَ مَنْ قَتَلَهُ وَ أَنَا الْیَوْمَ أُقَاتِلُ مَعَهُ قَالَ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُ قَالَ أَرَادَ أَنْ یُغَیِّرَ دِینَنَا فَقَتَلْنَاهُ قَالَ عَمْرٌو أَ لَا تَسْتَمِعُونَ قَدِ اعْتَرَفَ بِقَتْلِ إِمَامِکُمْ قَالَ عَمَّارٌ وَ قَدْ قَالَهَا فِرْعَوْنُ قَبْلَکَ أَ لا تَسْتَمِعُونَ فَقَامَ أَهْلُ الشَّامِ وَ لَهُمْ زَجَلٌ فَرَکِبُوا خُیُولَهُمْ وَ رَجَعُوا فَبَلَغَ مُعَاوِیَةَ مَا کَانَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُ هَلَکَتِ الْعَرَبُ إِنْ أَخَذَتْهُمْ خِفَّةُ الْعَبْدِ الْأَسْوَدِ یَعْنِی عَمَّاراً وَ خَرَجَ عَمَّارٌ إِلَی الْقِتَالِ وَ صَفَّتِ الْخُیُولُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ وَ زَحَفَ النَّاسُ وَ عَلَی عَمَّارٍ دِرْعٌ وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ الرَّوَاحُ إِلَی الْجَنَّةِ فَاقْتَتَلَ النَّاسُ قِتَالًا شَدِیداً لَمْ یَسْمَعِ النَّاسُ بِمِثْلِهِ وَ کَثُرَتِ الْقَتْلَی حَتَّی إِنْ کَانَ الرَّجُلُ لَیَشُدُّ طُنُبَ فُسْطَاطِهِ بِیَدِ الرَّجُلِ أَوْ بِرِجْلِهِ فَقَالَ الْأَشْعَثُ لَقَدْ رَأَیْتُ أَخْبِیَةَ صِفِّینَ وَ أَرْوِقَتَهُمْ وَ مَا مِنْهَا خِبَاءٌ وَ لَا رِوَاقٌ وَ لَا بِنَاءٌ وَ لَا فُسْطَاطٌ إِلَّا مَرْبُوطاً بِیَدِ رَجُلٍ أَوْ رِجْلِهِ وَ جَعَلَ أَبُو سَمَّاکٍ الْأَسَدِیُّ یَأْخُذُ إِدَاوَةً مِنْ مَاءٍ وَ شَفْرَةَ حَدِیدٍ فَیَطُوفُ فِی الْقَتْلَی فَإِذَا رَأَی رَجُلًا جَرِیحاً وَ بِهِ رَمَقٌ أَقْعَدَهُ وَ سَأَلَهُ مَنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

ص: 30

خدایی است که این سخنان را از زبان تو بیرون آورد، برای من و یاران من، قبله، دین، عبادت رحمن، نبی و کتابی غیر از تو و اصحاب توست، تو را گمراه گمراه کننده قرار داد که نمی دانی هدایتگر هستی یا گمراه، و تو را نابینا قرار داد، تو را از آنچه که بر سر آن با تو و یاران تو جنگ می کنم، آگاه می کنم، رسول الله صلّی الله علیه و آله به من امر کرد که با پیمان­شکنان جنگ کنم، پس انجام دادم و او به من امر کرد که با قاسطین جنگ کنم پس شما آنها هستید، اما مارقون، نمی دانم آنها را می بیننم یا نه.

ای ابتر آیا نمی دانی که رسول الله صلّی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: هر که من مولای او هستم، علی مولای اوست. بار خدا با هر کسی که با او دوستی کرد، دوستی کن و با هر کسی که با او دشمنی کرد دشمنی کن، و من مولای خدا، رسول او، و بعد از او علی هستم و برای تو مولایی نیست.

پس عمرو به او گفت: درباره قتل عثمان چه می گویی؟ گفت: دروازه هر بدی را برای شما گشوده است. عمرو گفت: پس علی او را کشته است؟ عمار گفت: بله، شاید علی او را کشته است و علی همراه او بود. عمرو پرسید: آیا در میان قاتلان او بودی؟ گفت: من با کسی هستم که او را کشت و امروز همراه او نبرد می کنم. گفت: چرا او را کشتید؟ گفت: قصد داشت دینمان را تغییر دهد، پس او را کشتیم.

عمرو گفت: آیا نمی شنوید که به قتل امامتان اعتراف کرد! عمار گفت: و قبل از تو فرعون آن را گفته است.

پس اهل شام گفتند و برای آنان سر و صدایی بود، پس بر اسب ها سوار شدند و بازگشتند و آنچه مابینشان بود به معاویه رسید، پس به او گفت: اگر خفت برده سیاه یعنی عمار آنان را گرفته است، عرب نابود شده است.

و عمار به قصد جنگ خارج شد و اسب ها در کنار یکدیگر صف بسته بودند و مردم پیش می رفتند و بر عمار زره ای بود درحالی که می گفت: ای مردم شتاب به سوی بهشت. پس مردم به شدت جنگیدند که مردم نظیر آن را نشنیده بودند و کشته شدگان زیاد شدند طوری که مرد برای اینکه بندهای چادرش را ببندد بر روی دست یا پای او بود. اشعث گوید: خیمه ها و چادرهای صفین را دیدم و هیچ خیمه، چادر، بناء و سایه بانی نبود مگر اینکه به دست و پای مردی بسته شده بود.

و ابوسماک اسدی ظرفی از آب و تیغه آهنی گرفت و در میان کشته شدگان می چرخید و چون مردی زخمی می دید که رمقی داشت او را می نشاند و از او می پرسید امیرمؤمنان کیست

ص: 30

فَإِنْ قَالَ عَلِیٌّ غَسَلَ عَنْهُ الدَّمَ وَ سَقَاهُ مِنَ الْمَاءِ وَ إِنْ سَکَتَ وَجَأَهُ بِسِکِّینٍ حَتَّی یَمُوتَ قَالَ فَکَانَ یُسَمَّی الْمُخَضْخِضَ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ الْأَحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی إِلَی جَانِبِ عَمَّارٍ فَتَقَدَّمْنَا حَتَّی إِذَا دَنَوْنَا مِنْ هَاشِمِ بْنِ عُتْبَةَ قَالَ لَهُ عَمَّارٌ احْمِلْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی وَ نَظَرَ عَمَّارٌ إِلَی رِقَّةٍ فِی الْمَیْمَنَةِ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا عَمَّارُ إِنَّکَ رَجُلٌ تَأْخُذُکَ خِفَّةٌ فِی الْحَرْبِ وَ إِنِّی إِنَّمَا أَزْحَفُ بِاللِّوَاءِ زَحْفاً وَ أَرْجُو أَنْ أَنَالَ بِذَلِکَ حَاجَتِی وَ إِنِّی إِنْ خَفَفْتُ لَمْ آمَنِ الْهَلَکَةَ وَ قَدْ قَالَ مُعَاوِیَةُ لِعَمْرٍو وَیْحَکَ یَا عَمْرُو إِنَّ اللِّوَاءَ مَعَ هَاشِمٍ کَأَنَّهُ یُرْقِلُ بِهِ إِرْقَالًا وَ إِنْ زَحَفَ بِهِ زَحْفاً إِنَّهُ لَلْیَوْمُ الْأَطْوَلُ لِأَهْلِ الشَّامِ (1)فَلَمْ یَزَلْ بِهِ عَمَّارٌ حَتَّی حَمَلَ فَبَصُرَ بِهِ مُعَاوِیَةُ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ جُمْلَةَ أَصْحَابِهِ وَ مَنْ بَرَزَ بِالنَّاسِ مِنْهُمْ فِی نَاحِیَتِهِ وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْجَمْعِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو وَ مَعَهُ سَیْفَانِ قَدْ تَقَلَّدَ بِوَاحِدٍ وَ هُوَ یَضْرِبُ بِالْآخَرِ وَ أَطَافَتْ بِهِ خَیْلُ عَلِیٍّ فَقَالَ عَمْرٌو یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ ابْنِی ابْنِی وَ کَانَ یَقُولُ مُعَاوِیَةُ اصْبِرْ اصْبِرْ فَإِنَّهُ لَا بَأْسَ عَلَیْهِ قَالَ عَمْرٌو لَوْ کَانَ یَزِیدُ إِذاً لَصَبَرْتَ وَ لَمْ یَزَلْ حُمَاةُ أَهْلِ الشَّامِ یَذُبُّونَ عَنْهُ حَتَّی نَجَا هَارِباً عَلَی فَرَسِهِ وَ مَنْ مَعَهُ وَ أُصِیبَ هَاشِمٌ فِی الْمَعْرِکَةِ قَالَ وَ قَالَ عَمَّارٌ حِینَ نَظَرَ إِلَی رَایَةِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ وَ اللَّهِ إِنَّ هَذِهِ الرَّایَةَ قَدْ قَاتَلْتُهَا ثَلَاثَ عَرَکَاتٍ وَ مَا هَذِهِ بِأَرْشَدِهِنَّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ رِوَایَةِ الْإِخْتِصَاصِ إِلَی قَوْلِهِ فَأَمَّا أَبُو الْعَادِیَةِ فَطَعَنَهُ وَ أَمَّا ابْنُ جُوَیْنٍ فَإِنَّهُ اجْتَزَّ رَأْسَهُ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ لِعَمْرٍو وَیْحَکَ مَا هَذَا قَالَ عَمْرٌو إِنَّهُ سَیَرْجِعُ إِلَیْنَا وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُصَابَ عَمَّارٌ فَأُصِیبَ عَمَّارٌ مَعَ عَلِیٍّ وَ أُصِیبَ ذُو الْکَلَاعِ مَعَ مُعَاوِیَةَ

ص: 31

و اگر می گفت علی خون او را می شست و به او آب می نوشاند و اگر ساکت می شد با تیغ ضربه ای به او می زد تا بمیرد. ادامه داد: پس حرکت دهنده نامیده می شد.

احنف بن قیس گوید: به خدا سوگند، در کنار عمار بودم، پس پیش رفتیم تا به هاشم بن عتبه نزدیک شدیم. عمار به او گفت: پدر و مادرم فدای تو سوار شو، و عمار به رقّه ای - زمینی نرم - در جناح راست نگاه کرد. پس هاشم به او گفت: خداوند تو را رحمت کند ای عمار، تو مردی هستی که سبکی در جنگ تو را می گیرد و من فقط با پرچم پیشروی می­کنم و امیدوارم که با آن به حاجتم دست یابم و من اگر سبک باشم از هلاکت ایمن نیستم. و معاویه به عمرو گفت: وای بر تو ای عمرو، پرچم با هاشم است، او گویی با آن می دود و اگر با آن سینه خیز رود، امروز روز بلندی برای اهل شام است و پیوسته عمار با او بود تا حمله کرد، پس معاویه آن را دید و گروهی از یارانش و کسانی از آنان که در جانب او بر مردم آشکار شده بودند را به سوی او فرستاد. و در آن جمع عبدالله بن عمرو بود و همراه او دو شمشیر بود که یکی را به کمر بسته بود و با دیگری ضربه می زد و سواران علی دور او حلقه زدند، پس عمرو گفت: یا خدا یا رحمن پسرم پسرم، معاویه گفت: صبر کن صبر کن ایرادی بر او نیست، عمرو گفت: اگر یزید نیز بود صبر می کردی، و پیوسته حامیان اهل شام از او دفاع می کردند تا اینکه درحالی که بر روی اسبش می گریخت، به همراه یارانش نجات پیدا کرد و هاشم در معرکه زخمی شد.

راوی ادامه داد: عمار زمانی که به شمشیر عمرو بن عاص نگاه می کرد، گفت: به خدا سوگند سه مرتبه با این شمشیر نبرد کردم و این صحیح­ترین آنها نیست.

و حدیث را مشابه روایت الاختصاص تا این سخنش ادامه داد: اما ابوعادیه بر او ضربه زد و ابن جوین سرش را جدا کرد، پس ذوالکلاع به عمرو گفت: وای بر تو این چیست؟ عمرو گفت: آن به سوی ما باز خواهدگشت و آن قبل از این بود که عمار زخمی شود، پس عمار با علی زخمی شد و ذوالکلاع با معاویه.

ص: 31

فَقَالَ عَمْرٌو وَ اللَّهِ یَا مُعَاوِیَةُ مَا أَدْرِی بِقَتْلِ أَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً وَ اللَّهِ لَوْ بَقِیَ ذُو الْکَلَاعِ حَتَّی یُقْتَلَ عَمَّارٌ لَمَالَ بِعَامَّةِ قَوْمِهِ وَ لَأَفْسَدَ عَلَیْنَا جُنْدَنَا قَالَ فَکَانَ لَا یَزَالُ رَجُلٌ یَجِی ءُ فَیَقُولُ أَنَا قَتَلْتُ عَمَّاراً فَیَقُولُ لَهُ عَمْرٌو فَمَا سَمِعْتُمُوهُ یَقُولُ فَیَخْلِطُونَ حَتَّی أَقْبَلَ ابْنُ جُوَیْنٍ فَقَالَ أَنَا قَتَلْتُ عَمَّاراً فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو فَمَا کَانَ آخِرَ مَنْطِقِهِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو صَدَقْتَ أَنْتَ صَاحِبُهُ أَمَا وَ اللَّهِ مَا ظَفِرْتَ بِذَلِکَ وَ لَکِنْ أَسْخَطْتَ رَبَّکَ (1)

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: نَظَرْتُ إِلَی عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رُمِیَ رَمْیَةً فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُصَلِّ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ لَا الْمَغْرِبَ وَ لَا الْعِشَاءَ وَ لَا الْفَجْرَ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَضَاهُنَّ جَمِیعاً یَبْدَأُ بِأَوَّلِ شَیْ ءٍ فَاتَهُ ثُمَّ الَّتِی تَلِیهَا.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنِ ابْنِ حُرَیْثٍ قَالَ: أَقْبَلَ غُلَامٌ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ اسْمُهُ رَاشِدٌ یَحْمِلُ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ فَقَالَ عَمَّارٌ أَمَا إِنِّی سَمِعْتُ خَلِیلِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ آخِرَ زَادِکَ مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةُ لَبَنٍ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ الْأَوْسَطِ قَالَ: احْتَجَّ رَجُلَانِ بِصِفِّینَ فِی سَلْبِ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ فِی قَتْلِهِ فَأَتَیَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ لَهُمَا وَیْحَکُمَا اخْرُجَا عَنِّی فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَلِعَتْ قُرَیْشٌ بِعَمَّارٍ مَا لَهُمْ وَ لِعَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ قَاتِلُهُ وَ سَالِبُهُ فِی النَّارِ قَالَ فَبَلَغَنِی أَنَّ مُعَاوِیَةَ قَالَ إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ أَخْرَجَهُ یَخْدَعُ بِذَلِکَ طَغَامَ أَهْلِ الشَّامِ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ ابْنَ سُمَیَّةَ لَمْ یُخَیَّرْ بَیْنَ أَمْرَیْنِ قَطُّ إِلَّا اخْتَارَ

ص: 32

عمرو گفت: به خدا سوگند ای معاویه نمی دانم از کشته شدن کدام یک از آن دو بیشتر خوشحال هستم. به خدا سوگند اگر ذوالکلاع بماند تا عمار کشته شود با همه قومش منصرف می شود و لشکرمان را بر ما تباه می کند.

ادامه داد: پی پیوسته مردی می آمد و می گفت: من عمار را کشتم، پس عمرو به او می گفت: از او چه شنیدید؟ پس مختلف گفتند، تا اینکه ابن جوین آمد و گفت: من عمار را کشتم، عمرو به او گفت: آخرین سخنش چه بود؟ گفت: شنیدم که می گفت: امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

پس عمرو به او گفت: راست گفتی تو صاحب آن هستی، اما به خدا سوگند با آنچه که به آن دست یافتی، پروردگارت را به خشم آوردی.

عبد خیر همدانی گوید: به عمار بن یاسر نگاه کردم، تیر انداخت و بیهوش شد و نه ظهر و عصر خواند و نه مغرب و عشاء و فجر. سپس به هوش آمد و همه آنها را قضا کرد، با اولین نمازی که از دست داده بود شروع کرد، سپس نماز بعد از آن را به جای آورد.

ابن حریث گوید: غلام عمار بن یاسر که اسمش راشد است، درحالی که شربتی از شیر در دست داشت آمد، عمار گفت: به هوش باش که از دوستم رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: آخرین توشه تو از دنیا شربتی از شیر است.

یعقوب بن اوسط گوید: دو مرد در صفین بر سر گرفتن عمار بن یاسر و قتل او اقامه حجت کردند، پس نزد عبدالله بن عمرو بن عاص رفتند، پس به آن دو گفت: وای بر شما از من دور شوید که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: قریش به عمار حرص دارد، آنها و عمار را چه می شود که او آنها را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به آتش می خوانند، قاتل و سالب او در آتش است، ادامه داد: به من خبر رسید که معاویه گفت: او را کسی کشته است که وی را بیرون آورده است، و با این عوام شام را فریب می دهد .

رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ابن سمیه هرگز بین دو امر مخیر نبوده است مگر اینکه

ص: 32

أَشَدَّهُمَا (1)

وَ فِی حَدِیثِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: حَمَلَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ هُوَ یَقُولُ:

کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ لَا أَبْرَحُ أَجِی*** حَتَّی أَمُوتَ أَوْ أَرَی مَا أَشْتَهِی

أَنَا مَعَ الْحَقِّ أُقَاتِلُ مَعَ عَلِیٍّ***صِهْرِ النَّبِیِّ ذِی الْأَمَانَاتِ الْوَفِیِّ

إِلَی آخِرِ الْأَبْیَاتِ قَالَ فَضَرَبُوا أَهْلَ الشَّامِ حَتَّی اضْطَرُّوهُمْ إِلَی الْفُرَاتِ قَالَ وَ مَشَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُوَیْدٍ سَیِّدُ جُرَشَ إِلَی ذِی الْکَلَاعِ فَقَالَ لَهُ لِمَ جَمَعْتَ بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ قَالَ لِحَدِیثٍ سَمِعْتُهُ مِنْ عَمْرٍو ذَکَرَ أَنَّهُ سَمِعَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ الْعَبْسِیُّ وَ کَانَ مِنْ عُبَّادِ أَهْلِ زَمَانِهِ لَیْلًا فَأَصْبَحَ فِی عَسْکَرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَحَدَّثَ النَّاسَ بِقَوْلِ عَمْرٍو فِی عَمَّارٍ فَلَمَّا سَمِعَ مُعَاوِیَةُ هَذَا الْقَوْلَ بَعَثَ إِلَی عَمْرٍو فَقَالَ أَفْسَدْتَ عَلَیَّ أَهْلَ الشَّامِ أَ کُلَّ مَا سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقُولُهُ فَقَالَ عَمْرٌو قُلْتُهَا وَ لَسْتُ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لَا أَدْرِی أَنَّ صِفِّینَ تَکُونُ وَ عَمَّارٌ خَصْمُنَا (2)وَ قَدْ رَوَیْتَ أَنْتَ فِیهِ مِثْلَ الَّذِی رَوَیْتُ فِیهِ فَاسْأَلْ أَهْلَ الشَّامِ فَغَضِبَ مُعَاوِیَةُ وَ تَنَمَّرَ لِعَمْرٍو وَ مَنَعَهُ خَیْرَهُ فَقَالَ عَمْرٌو لَا خَیْرَ لِی فِی جِوَارِ مُعَاوِیَةَ إِنْ تَجَلَّتْ هَذِهِ الْحَرْبُ عَنَّا وَ کَانَ عَمْرٌو حَمِیَّ الْأَنْفِ فَقَالَ فِی ذَلِکَ

ص: 33

شدیدترین آن دو را اختیار کرده است.

و در حدیث عمر بن سعد گوید: عمار بن یاسر حمله کرد درحالی که می گفت:

- هرگز و به خداوند بیت سوگند پیوسته می­آیم - حمله می­کنم - تا بمیرم یا اینکه آنچه دوست دارم را ببینم.

- من با حق همراه هستم، همراه علی، داماد نبی صاحب وفادار امانت ها می جنگم.

تا پایان ابیات. راوی ادامه داد: اهل شام می زدند تا آنها را به سوی فرات پیش بردند.

ادامه داد: و عبدالله بن سوید سید جرش به سوی ذی الکلاع حرکت کرد و به او گفت: چرا آن دو مرد را جمع کردی؟ پاسخ داد: به دلیل حدیثی که از عمرو شنیدم که ذکر کرد که او از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده است و آن اینکه او به عمار بن یاسر می فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

پس عبدالله بن عمر عبسی که از عابدان مردم زمان خود بود، شبانه خارج شد و در لشکر علی علیه السّلام صبح کرد و سخن عمرو درباره عمار را برای مردم حدیث کرد، آنگاه که معاویه این سخن را شنید در پی عمرو فرستاد و گفت: اهل شام را بر من تباه کردی، آیا هرآنچه از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده ای را می گویی؟ عمرو پاسخ داد، آن را گفتم درحالی­که به خدا سوگند از غیب خبر نداشتم و نمی دانستم که صفین رخ می دهد و عمار دشمن ما می شود و نیز تو درباره او مشابه آنچه که من روایت کرده ام را روایت کرده ای، از اهل شام بپرس. معاویه خشمگین شد و از دست وی برآشفت و خیرش را از او منع کرد. پس عمرو گفت: اگر این جنگ از ما نمایان شود برایم در جوار معاویه هیچ خیری نیست، عمرو سخن زور نمی­پذیرفت، پس درباره آن گفت:

ص: 33

تُعَاتِبُنِی أَنْ قُلْتُ شَیْئاً سَمِعْتُهُ***وَ قَدْ قُلْتَ لَوْ أَنْصَفْتَنِی مِثْلَهُ قَبْلِی

وَ مَا کَانَ لِی عِلْمٌ بِصِفِّینَ أَنَّهَا***تَکُونُ وَ عَمَّارٌ یَحُثُّ عَلَی قَتْلِی

فَلَوْ کَانَ لِی بِالْغَیْبِ عِلْمٌ کَتَمْتُهَا***وَ کَابَدْتُ أَقْوَاماً مَرَاجِلُهُمْ تَغْلِی

إِلَی آخِرِ الْأَبْیَاتِ ثُمَّ أَجَابَهُ مُعَاوِیَةُ بِأَبْیَاتٍ تَشْتَمِلُ عَلَی الِاعْتِذَارِ فَأَتَاهُ عَمْرٌو وَ أَعْتَبَهُ وَ صَارَ أَمْرُهُمَا وَاحِداً ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَعَا هَاشِمَ بْنَ عُتْبَةَ وَ مَعَهُ لِوَاؤُهُ وَ کَانَ أَعْوَرَ وَ قَالَ حَتَّی مَتَی تَأْکُلُ الْخُبْزَ وَ تَشْرَبُ الْمَاءَ فَقَالَ هَاشِمٌ لَأُجَهَّزَنَّ أَنْ لَا أَرْجِعَ إِلَیْکَ أَبَداً (1)قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ بِإِزَائِکَ ذَا الْکَلَاعِ وَ عِنْدَهُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَتَقَدَّمَ هَاشِمٌ وَ تَعَرَّضَ لَهُ صَاحِبُ لِوَاءِ ذِی الْکَلَاعِ فَاخْتَلَفَا طَعْنَتَیْنِ فَطَعَنَهُ هَاشِمٌ فَقَتَلَهُ وَ کَثُرَتِ الْقَتْلَی فَحَمَلَ ذُو الْکَلَاعِ فَاجْتَلَدَ النَّاسُ فَقُتِلَا جَمِیعاً وَ أَخَذَ ابْنُ هَاشِمٍ اللِّوَاءَ فَأُسِرَ أَسْراً فَأُتِیَ بِمُعَاوِیَةَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا الْمُخْتَالُ بْنُ الْمِرْقَالِ فَدُونَکَ الضَّبَّ اللَّاحِظَ (2)فَإِنَّ الْعَصَا مِنَ الْعُصَیَّةِ وَ إِنَّمَا تَلِدُ الْحَیَّةُ حَیَّةً وَ جَزَاءُ السَّیِّئَةِ سَیِّئَةٌ فَقَالَ لَهُ ابْنُ هَاشِمٍ مَا أَنَا بِأَوَّلِ رَجُلٍ خَذَلَهُ قَوْمُهُ وَ أَدْرَکَهُ یَوْمُهُ قَالَ مُعَاوِیَةُ تِلْکَ ضَغَائِنُ صِفِّینَ وَ مَا جَنَی عَلَیْکَ أَبُوکَ فَقَالَ عَمْرٌو یَا أَمِیرَ

ص: 34

تعاتبنی ان قلت شیئا سمعته و قد قلت لو أنصفتنی مثله قبلی

و ما کان لی علم بصفین انّها تکون و عمار یحثّ علی قتلی فلو کان لی بالغیب علم کتمتها و کایدت أقواما مراجلهم تغلی

مرا سرزنش می کنی که چیزی که شنیده ام را بر زبان آورده ام، و اگر انصاف کنی خود نیز پیش از من نظیر آن را گفته ای.

و من نمی دانستم که صفین رخ می دهد و عمار بر کشتن من ترغیب می کند.

و اگر من از غیب علم داشتم، آن را کتمان می کردم، و در برابر اقوامی که دیگ هایشان جوشان است مقاومت می کردم. تا پایان ابیات.

سپس معاویه با ابیاتی مشتمل بر طلب پوزش، به او پاسخ گفت، پس عمرو به سوی او آمد و او را ملامت کرد و امرشان متحد گردید.

سپس علی علیه السّلام، هاشم بن عقبه را درحالی که پرچم همراه او بود و یک چشم بود خواند و گفت: تا کی نان می خوری و آب می نوشی؟ هاشم گفت: تلاش می کنم که هرگز به سوی تو بازنگردم. علی علیه السّلام فرمود: در مقابل تو ذوالکلاع قرار دارد و مرگ سرخ نزد او است، پس هاشم پیش رفت و صاحب پرچم ذوالکلاع بر او ظاهر شد، دو ضربه بر یکدیگر رد و بدل کردند، هاشم بر او ضربه زد و او را کشت و تعداد کشته شدگان زیاد شد، و ذوالکلاع حمله کرد و مردم شمشیر زدند و هر دو کشته شدند.

و پسر هاشم پرچم را گرفت و اسیر شد، او را نزد معاویه بردند و چون بر او وارد شد درحالی که عمرو بن عاص کنار او بود، گفت: یا امیر مؤمنان این حیله گر پسر مرقال است، در برابر تو سوسمار است که نگاه می­کند، که عصا از عصا است و مار از مار زاده می شود و مجازات بدی، بدی است.

پسر هاشم گفت: من اولین مردی نیستم که قومش وی را رها کرده و روزگارش به سر آمده است. معاویه گفت: این، کینه های بازمانده از صفین است و پدرت بر تو جنایتی نکرده است. عمرو گفت:

ص: 34

الْمُؤْمِنِینَ أَمْکِنِّی مِنْهُ فَأَشْخَبَ أَوْدَاجَهُ عَلَی أَثْبَاجِهِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ هَاشِمٍ أَ فَلَا کَانَ هَذَا یَا ابْنَ الْعَاصِ حِینَ أَدْعُوکَ إِلَی الْبِرَازِ وَ قَدِ ابْتَلَّتْ أَقْدَامُ الرِّجَالِ مِنْ نَقْعِ الْجِرْیَالِ (1)إِذْ تَضَایَقَتْ بِکَ الْمَسَالِکُ وَ أَشْرَفْتَ فِیهَا عَلَی الْمَهَالِکِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا مَکَانُکَ مِنْهُ لَنَشَبَتْ لَکَ مِنِّی خَافِیَةٌ أَرْمِیکَ مِنْ خِلَالِهَا بِأَحَدَّ مِنْ وَقْعِ الْأَثَافِیِّ (2)فَإِنَّکَ لَا تَزَالُ تُکْثِرُ فِی دَهْشِکَ وَ تَخْبِطُ فِی مَرْسِکَ تَخَبُّطَ الْعَشْوَاءِ فِی اللَّیْلَةِ الْحَنْدَسِ الظَّلْمَاءِ قَالَ فَأَعْجَبَ مُعَاوِیَةَ مَا سَمِعَ مِنْ کَلَامِ ابْنِ هَاشِمٍ فَأَمَرَ بِهِ إِلَی السِّجْنِ وَ کَفَّ عَنْ قَتْلِهِ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ: لَمَّا صُرِعَ هَاشِمٌ مَرَّ عَلَیْهِ رَجُلٌ وَ هُوَ صَرِیعٌ بَیْنَ الْقَتْلَی فَقَالَ لَهُ أَقْرِئْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ قُلْ لَهُ أَنْشُدُکَ اللَّهَ إِلَّا أَصْبَحْتَ وَ قَدْ رَبَطْتَ مَقَاوِدَ خَیْلِکَ بِأَرْجُلِ الْقَتْلَی فَإِنَّ الدَّبْرَةَ تُصْبِحُ غَداً لِمَنْ غَلَبَ عَلَی الْقَتْلَی (3)فَأَخْبَرَ الرَّجُلُ عَلِیّاً بِذَلِکَ فَسَارَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی بَعْضِ اللَّیْلِ حَتَّی جَعَلَ الْقَتْلَی خَلْفَ ظَهْرِهِ وَ کَانَتِ الدَّبْرَةُ لَهُ عَلَیْهِمْ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعْدٍ (4)عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ أَنَّ هَاشِمَ بْنَ عُتْبَةَ دَعَا فِی

ص: 35

یا امیر مؤمنان به من فرصت بده تا شاهرگ هایش را به خاطر یاوه گویی هایش بیرون بکشم، پسر هاشم به او گفت: پسر عاص این [دلیری تو] زمانی که تو را به هماوردی می خواندم، آنگاه که پای مردان در باتلاق خون خیس می شد و راه ها بر تو تنگ آمد و در آستانه هلاکت بودی، نبود؟ به خدا سوگند اینک نیز اگر جایگاهت نسبت به او نبود تیری بیرون می­کشیدم و به سویت رها می کردم که تیزتر از سنگهای اجاق باشد، زیرا تو هنوز بر هوس خود می افزایی و بسان شب کور در شب تاریک ظلمانی، چسبیده به ریسمانت سرگردانی. راوی گوید: معاویه از شنیدن سخنان ابن هاشم در شگفت شد و به زندانی کردن و خودداری از کشتن وی امر کرد.

عبد خیر گوید: زمانی که هاشم بر زمین افتاد، مردی بر او گذر کرد و او درحالی که بین کشته شدگان به خاک افتاده بود به او می گفت: از جانب من به امیر مؤمنان علیه السّلام سلام و رحمت خدا را برسان و بگو: تو را به خدا سوگند می دهم که صبح نکنی مگر اینکه پای کشتگان را به دوال اسبابت بسته باشی، زیرا فردا تعیین سرنوشت جنگ با کسی است که کشتگان را جمع کرده باشد. آن مرد علی را از آن پیام باخبر کرد و علی علیه السّلام نیمه شب روانه شد و کشتگان را بر پشتش می نهاد و ابتکار عمل علیه دشمن با او بود.

عمرو بن سعد از مردی از ابو سلمه روایت کرد که هاشم بن عقبه

ص: 35

النَّاسِ عِنْدَ الْمَسَاءِ أَلَا مَنْ کَانَ یُرِیدُ اللَّهَ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَلْیُقْبِلْ إِلَیَّ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نَاسٌ فَشَدَّ فِی عِصَابَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ مِرَاراً فَلَیْسَ مِنْ وَجْهٍ یَحْمِلُ عَلَیْهِ إِلَّا صَبَرُوا لَهُ وَ قُوتِلَ فِیهِ قِتَالًا شَدِیداً فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ لَا یَهُولَنَّکُمْ مَا تَرَوْنَ مِنْ صَبْرِهِمْ فَوَ اللَّهِ مَا تَرَوْنَ مِنْهُمْ إِلَّا حَمِیَّةَ الْعَرَبِ وَ صَبْرَهَا تَحْتَ رَایَاتِهَا وَ عِنْدَ مَرَاکِزِهَا وَ إِنَّهُمْ لَعَلَی الضَّلَالِ وَ إِنَّکُمْ لَعَلَی الْحَقِّ یَا قَوْمِ اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ اجْتَمِعُوا وَ اصْبِرُوا وَ امْشُوا بِنَا إِلَی عَدُوِّنَا عَلَی تُؤَدَةٍ رُوَیْداً وَ اذْکُرُوا اللَّهَ وَ لَا یُسَلِّمَنَّ رَجُلٌ أَخَاهُ وَ لَا تُکْثِرُوا الِالْتِفَاتَ وَ اصْمِدُوا صَمْدَهُمْ وَ جَالِدُوهُمْ مُحْتَسِبِینَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ فَقَالَ أَبُو سَلَمَةَ فَمَضَی فِی عِصَابَةٍ مِنَ الْقُرَّاءِ فَقَاتَلَ قِتَالًا شَدِیداً هُوَ وَ أَصْحَابُهُ حَتَّی رَأَی بَعْضَ مَا یُسَرُّونَ بِهِ إِذْ خَرَجَ عَلَیْهِمْ فَتًی شَابٌّ وَ شَدَّ یَضْرِبُ بِسَیْفِهِ وَ یَلْعَنُ وَ یَشْتِمُ وَ یُکْثِرُ الْکَلَامَ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ إِنَّ هَذَا الْکَلَامَ بَعْدَهُ الْخِصَامُ وَ إِنَّ هَذَا الْقِتَالَ بَعْدَهُ الْحِسَابُ فَاتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّکَ رَاجِعٌ إِلَی رَبِّکَ فَسَائِلُکَ عَنْ هَذَا الْمَوْقِفِ وَ مَا أَرَدْتَ بِهِ قَالَ فَإِنِّی أُقَاتِلُکُمْ لِأَنَّ صَاحِبَکُمْ لَا یُصَلِّی کَمَا ذُکِرَ لِی وَ أَنَّکُمْ لَا تُصَلُّونَ وَ أُقَاتِلُکُمْ لِأَنَّ صَاحِبَکُمْ قَتَلَ خَلِیفَتَنَا وَ أَنْتُمْ وَازَرْتُمُوهُ عَلَی قَتْلِهِ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ وَ مَا أَنْتَ وَ ابْنَ عَفَّانَ إِنَّمَا قَتَلَهُ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ وَ قُرَّاءُ النَّاسِ حِینَ أَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ خَالَفَ حُکْمَ الْکِتَابِ وَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ هُمْ أَصْحَابُ الدِّینِ وَ أَوْلَی بِالنَّظَرِ فِی أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَا أَظُنُّ أَنَّ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا أَمْرَ هَذَا الدِّینِ عَنَاکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ قَالَ الْفَتَی أَجَلْ وَ اللَّهِ لَا أَکْذِبُ فَإِنَّ الْکَذِبَ یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ وَ یَشِینُ وَ لَا یَزِینُ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ فَخَلِّهِ وَ أَهْلَ الْعِلْمِ بِهِ قَالَ أَظُنُّکَ وَ اللَّهِ قَدْ نَصَحْتَنِی فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ وَ أَمَّا قَوْلُکَ فَإِنَّ صَاحِبَنَا لَا یُصَلِّی فَهُوَ أَوَّلُ مَنْ صَلَّی لِلَّهِ مَعَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَفْقَهُهُ فِی دِینِ اللَّهِ وَ أَوْلَاهُ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَمَّا مَنْ تَرَی مَعَهُ فَکُلُّهُمْ قَارِئُ الْکِتَابِ لَا یَنَامُ اللَّیْلَ تَهَجُّداً فَلَا یَغْرُرْکَ عَنْ دِینِکَ الْأَشْقِیَاءُ الْمَغْرُورُونَ قَالَ الْفَتَی یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنِّی لَأَظُنُّکَ امْرَأً صَالِحاً أَخْبِرْنِی هَلْ تَجِدُ لِی مِنْ تَوْبَةٍ قَالَ نَعَمْ تُبْ إِلَی اللَّهِ یَتُبْ عَلَیْکَ قَالَ فَذَهَبَ الْفَتَی رَاجِعاً فَقَالَ رَجُلٌ

ص: 36

به هنگام غروب مرا فراخواند و گفت: به هوش باشید، هرکس خدا و سرای آخرت را می خواهد باید به سوی من آید. پس گروهی به سوی من آید. گروهی به سوی او رفتند و او با گروهی از یاران خود چند مرتبه به شدت بر شامیان هجوم برد، ولی هیچ سمتی نبود که او بر آن حمله کند که آنان مقاومت نکنند و به شدت در آن نبرد کردند. او به یارانش گفت: این مقاومتی که می بینید شما را به هراس نیافکند به خدا سوگند آنچه که از آنها می بیند جز تعصب عربی و مقاومت زیر پرچم های آن و در پایگاه های آن نیست، درحالی که آنها به یقین گمراهند و قطعاً شما بر حق هستید. ای قوم شکیبا باشید و با هم پایمردی کنید و گرد­هم آیید و صبر پیشه کنید و آرام ما را به سوی دشمنانمان ببرید و خدا را یاد کنید و هیچ کسی از برادرش در امان نباشد و به این سو و آن سو ننگرید و مانند آنان پایداری کنید و برای ثواب بر آنان شمشیر بکشید تا خداوند میان ما داوری کند و بهترین داوران است.

ابوسلمه گوید: پس او با گروهی از قاریان پیش رفت و او و یارانش جنگ سختی کردند تا اینکه آنچه که با آن شاد می شوند را دیدند. در این هنگام جوانی به سوی آنان آمد که شمشیر می زد و نفرین و دشنام می داد و سخن بسیار می گفت .

هاشم به او گفت: در پی این سخن دادرسی و در پی این جنگ حسابرسی است، از خدا بترس که تو به سوی پروردگارت باز می گردی و او درباره این موضع و آنچه از آن قصد کرده ای از تو می پرسد. جوان گفت: من به این دلیل با شما پیکار می کنم که چنانکه برایم گفته اند مولای شما نماز نمی گزارد و شما نیز نماز نمی گزارید و نیز به این دلیل که مولای شما خلیفه ما را کشته است و شما در کشتن او به وی کمک کرده اید! هاشم به او گفت: تو را با پسر عفان چه کار؟ او را یاران محمد، قاریان مردم، پس از بدعت هایی که ایجاد کرد و با حکم کتاب مخالفت ورزید، کشته اند و یاران محمد همان اهل دین هستند و در اندیشیدن به امور مسلمانان شایسته ترند و نمی پندارم که امر این امت و امر این دین لحظه ای به تو مانده باشد؟ جوان گفت: آری به خدا سوگند دروغ نمی گویم که دروغ زیان می رساند و سودی ندارد، زشتی آورد و آراسته نکند. پس هاشم به او گفت: این امری است که تو از آن آگاهی نداری، پس آن را به آگاهان به آن بسپار. گفت: به خدا سوگند گمان می کنم که اندرز می دهی، پس هاشم به او گفت: اما اینکه گفتی مولای ما نماز نمی خواند، او اولین کسی است که با رسول الله صلّی الله علیه و آله نماز خواند و آگاه ترین فرد در دین خدا، و نزدیک ترین آنان به رسول الله صلّی الله علیه و آله است و این کسانی که همراه او می بینی، همه از قاریان قرآن هستند که شب ها از روی عبادت چشم برهم نمی دهند، پس این تیره بختان فریب خورده، تو را در دینت نفریبند.

جوان گفت: ای بنده خدا، تو را فردی صالح می پندارم، به من بگو آیا راه توبه ای برای من می بینی؟ گفت: بلی، به درگاه خدا توبه کن که توبه ات را بپذیرد. راوی گوید: جوان به قصد بازگشت حرکت کرد، مردی ص: 36

مِنْ أَهْلِ الشَّامِ خَدَعَکَ الْعِرَاقِیُّ قَالَ لَا وَ لَکِنْ نَصَحَنِی وَ قَاتَلَ هَاشِمٌ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ قِتَالًا شَدِیداً حَتَّی قَتَلَ تِسْعَةَ نَفَرٍ أَوْ عَشَرَةً وَ حَمَلَ عَلَیْهِ الْحَارِثُ بْنُ الْمُنْذِرِ فَطَعَنَهُ فَسَقَطَ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْ قَدِّمْ لِوَاءَکَ فَقَالَ لِلرَّسُولِ انْظُرْ إِلَی بَطْنِی فَإِذَا هُوَ قَدِ انْشَقَّ فَأَخَذَ الرَّایَةَ رَجُلٌ مِنْ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ وَ رَفَعَ هَاشِمٌ رَأْسَهُ فَإِذَا هُوَ بِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَتِیلًا إِلَی جَانِبِهِ فَجَثَا حَتَّی دَنَا مِنْهُ فَعَضَّ عَلَی ثَدْیِهِ حَتَّی تَبَیَّنَتْ فِیهِ أَنْیَابُهُ ثُمَّ مَاتَ هَاشِمٌ وَ هُوَ عَلَی صَدْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ ضُرِبَ الْبَکْرِیُّ فَوَقَعَ فَأَبْصَرَ عُبَیْدَ اللَّهِ فَعَضَّ عَلَی ثَدْیِهِ الْآخَرِ وَ مَاتَ أَیْضاً فَوُجِدَا جَمِیعاً مَاتَا عَلَی صَدْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ لَمَّا قُتِلَ هَاشِمٌ جَزِعَ النَّاسُ عَلَیْهِ جَزَعاً شَدِیداً وَ أُصِیبَ مَعَهُ عِصَابَةٌ مِنْ أَسْلَمَ مِنَ الْقُرَّاءِ فَمَرَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُمْ قَتْلَی حَوْلَهُ فَقَالَ:

جَزَی اللَّهُ خَیْراً عُصْبَةً أَسْلَمِیَّةً *** صَبَاحَ الْوُجُوهِ صُرِعُوا حَوْلَ هَاشِمٍ

یَزِیدُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بِشْرٌ وَ مَعْبَدٌ *** وَ سُفْیَانُ وَ ابْنَا هَاشِمٍ ذِی الْمَکَارِمِ

وَ عُرْوَةُ لَا یَبْعُدُ ثَنَاهُ وَ ذِکْرُهُ *** إِذَا اخْتَرَطَ الْبِیضُ الْخِفَافُ الصَّوَارِمُ

ثُمَّ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَاشِمٍ وَ أَخَذَ الرَّایَةَ ثُمَّ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام بِالْغُدُوِّ إِلَی الْقَوْمِ فَغَادَاهُمْ إِلَی الْقِتَالِ فَانْهَزَمَ أَهْلُ الشَّامِ وَ قَدْ غَلَبَ أَهْلُ الْعِرَاقِ عَلَی قَتْلَی أَهْلِ حِمْصٍ وَ غَلَبَ أَهْلُ الشَّامِ عَلَی قَتْلَی أَهْلِ الْعَالِیَةِ وَ انْهَزَمَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ حَتَّی أَتَی الشَّامَ ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی فِی النَّاسِ أَنِ اخْرُجُوا إِلَی مَصَافِّکُمْ فَخَرَجَ النَّاسُ إِلَی مَصَافِّهِمْ وَ اقْتَتَلَ النَّاسُ إِلَی قَرِیبٍ مِنْ ثُلُثِ اللَّیْلِ.

از شامیان به او گفت: آن عراقی فریبت داد، گفت: نه بلکه اندرزم داد.

هاشم و یارانش پیکاری سخت کردند تا اینکه نه یا ده نفر را کشت و حارث بن منذر بر او حمله کرد و بر او ضربتی زد که او افتاد و علی علیه السّلام به سوی او فرستاد که پرچمت را پیش ببر، پس او به فرستاده گفت: به شکمم نگاه کن، چون نگریست شکمش را دریده دید، پس مردی از بکر بن وائل پرچم را گرفت و هاشم سرش را بلند کرد و عبیدالله بن عمر بن خطاب را در کنارش کشته دید، پس سینه خیز رفت تا اینکه به او نزدیک شد، پس چندان دندان بر سینه او فشرد که تا اینکه دندان هایش در پیکر او فرورفت، سپس هاشم درحالی که بر روی سینه عبیدالله بن عمر بود، جان سپرد. و آن مرد بکری ضربت خورد و بر زمین افتاد و عبیدالله را دید، پس بر سمت دیگر سینه او دندان فشرد و او نیز جان سپرد و هر دو را بر سینه عبیدالله مرده یافتند.

چون هاشم کشته شد، مردم بر او بی تابی بسیار کردند و گروهی از قاریان اسلم نیز از پا درآمدند، پس علی علیه السّلام بر آنان که در اطرافش کشته شده بودند گذشت و فرمود:

خداوند گروه اسلمیان را جزای خیردهد که با چهره های تابناک پیرامون هاشم به خاک افتاده شده اند.

یزید، عبدالله، بشر، معبد، سفیان و دو پسر صاحب فضیلت هاشم

و گروهی بهم­تافته ای که اگر روزی تیغ های برّان هم در نیام رود، ستایش و یاد آنان از خاطره ها نرود.

سپس عبدالله بن هاشم برخاست و پرچم را گرفت.

سپس راوی حدیث را تا این سخن او ادامه داد: پس علی علیه السّلام آنان را به حرکت زودهنگام به سوی آن قوم امر کرد، و سپیده دم برای نبرد نزد آنان رفت و اهل شام شکست خوردند و عراقیان کشتگان حمص را جمع کردند و شامیان کشتگان عالیه را و عقبه بن ابوسفیان عقب نشینی کرد تا به شام رسد.

سپس علی علیه السّلام به منادی اش امر کرد، پس او در میان مردم ندا داد که به سوی مصاف خود بیرون بیایید، پس مردم به سمت صفوف خود بیرون آمدند و تا نزدیکی پاس سوم شوم پیکار کردند.

توضیح

جوهری گوید: ارقال نوعی یورتمه است و ناقه مرقل و مرقال، زمانی گفته می شود که شتر بسیار یورتمه رود، و مرقال لقب هاشم بن عقبه زهری است، زیرا علی علیه السّلام در روز صفین پرچم را به او داد و او با آن با حالت دویدن می رفت. این سخن او «سامت إلیه الصفوف» در

ص: 37

أکثر النسخ بالسین المهملة من قولهم سامت الإبل و الریح إذا مرت و استمرت أو من قولهم سامت الطیر علی الشی ء أی حامت و دامت و فی بعضها بالمعجمة من شاممته أی قاربته قوله فدونک الضب شبهه بالضب لبیان کثرة حقده و شدة عداوته قال الجوهری فی المثل أعق من ضب لأنه ربما أکل حسوله و الضب الحقد تقول أضب فلان علی غل فی قلبه أی أضمره و رجل خب ضب أی جربز مراوغ و قال فی المثل العصا من العصیة أی بعض الأمر من بعض و قال الزمخشری فی المستقصی العصا من العصیة هی فرس جزیمة و العصیة أمها یضرب فی مناسبة الشی ء سنخه و کانتا کریمتین و یروی العصا من العصیة و الأفعی بنت حیة و المعنی أن العود الکبیر ینشأ من الصغیر الذی غرس أولا یضرب للشی ء الجلیل الذی یکون فی بدئه حقیرا انتهی.

و الثبج بالتحریک ما بین الکاهل إلی الظهر و قال الجوهری النقع محبس الماء و کذلک ما اجتمع فی البئر منه و المنقع الموضع یستنقع فیه الماء و استنقع الماء فی الغدیر أی اجتمع و ثبت و استنقع الشی ء فی الماء علی ما لم یسم فاعله و قال الجریال صبغ أحمر عن الأصمعی و جریال الذهب حمرته و الجریال الخمر و جربال الخمر لونها و هنا کنایة عن الدم قوله بأحد من وقع الأثافی لعل المراد بالأثافی هنا السمة التی تکوی بها قال الجوهری المثفاة سمة کالأثافی و فی الأثافی مثل آخر مشهور قال فی المستقصی فی الأمثال رماه الله بثالثة الأثافی یعمد إلی قطعة من الجبل فیضم إلیها حجران ثم ینصب علیها القدر و المراد بثالثتها تلک القطعة و هی مثل لأکبر الشر و أفظعه و قیل معناه أنه رماه بالأثافی أثفیة بعد أثفیة حتی رماه الله بالثالثة فلم یبق غایة و المراد أنه رماه بالشر کله قوله تکثر فی دهشک أی تکثر الکلام فی تحیرک و خوفک و فی بعض النسخ بالسین المهملة و هو النبت لم یبق علیه لون الخضرة و المکان السهل لیس برمل و لا تراب و المرسة الحبل و الجمع مرس و فی بعض الروایات تکثر فی هوسک و تخبط فی دهسک و تنشب فی مرسک و الهوس شدة الأکل و السوق اللین و المشی الذی یعتمد فیه صاحبه علی الأرض و الإفساد و الدوران أو بالتحریک طرف من الجنون.

ص: 38

اغلب نسخه ها با سین است که برگرفته از این کلام عرب است: سامت الإبل و الریح زمانی که گذشت و استمرار داشت یا برگرفته از این کلام آنان است: سامت الطیر علی الشئ یعنی پرنده دور چیزی بچرخد و بر آن تدوام داشته باشد. و در بعضی نسخه ها با شین است یعنی به او نزدیک شدم. این سخن او «فدونک الضّب» او را برای بیان کینه زیاد و شدت دشمنی به سوسمار تشبیه کرده است. جوهری گوید: در مثل است: اعقّ من ضبّ، زیرا گاه او آنچه اطراف اوست را می خورد و الضب یعنی کینه، می گویی: أضب فلان علی غلّ فی قلبه یعنی فلانی کینه ای را در دلش پنهان کرد و رجل ضبّ یعنی مرد شیاد حیله گر. و گوید: در مثل است: العصا من العصیه و العصیه أمّها، و در تناسب چیزی با شبیه خود و نیکو بودن هر دو مثل زده می شود و روایت می شود: العصا من العصیّه و الأفعی بنت حیّة و معنی این است که چوب بزرگ از چوب کوچکی که در ابتدا کاشته شده است، نشأت می گیرد و برای شئ باارزشی که در ابتدا ناچیز است مثال زده می شود. پایان.

والثّبج با حرکت قسمت مابین دوش تا کمر است. و جوهری گوید: النقع یعنی مرداب و نیز آبی که در چاه جمع شود و المنقع جایی است که آب در آن حبس می شود و استنقع الماء فی الغدیر یعنی آب در برکه جمع شد و راکد ماند و استنقع الشئ فی الماء بر اساس مبنی للمجهول است. و گوید: الجریال یعنی رنگ قرمز، این از اصمعی است و جریال الذهب یعنی سرخی طلا و الجریال به معنی شراب نیز می باشد و جریال االخمر یعنی رنگ شراب و در اینجا کنایه از خون است. این سخن او «بأحّد من وقع الأثافی» شاید مقصود از أثافی در اینجا نشانه ای باشد که با آن داغ می شود. جوهری گوید: المثفاة نشانه ای مانند اثافی است و درباره اثافی مثل مشهور دیگری است که در المستقصی گفته است: در امثال است «رماه الله بثالثة الأثافی» به تکه سنگی از کوه تکیه می شود و دو سنگ دیگر به آن اضافه می شود، سپس دیگ بر روی آن قرار می گیرد و منظور از سومین آن، آن قطعه است و این مثلی است برای بزرگ­ترین و فظیع ترین شر و گفته شده معنایش این است که او را سه پایه زد، پایه ای بعد از پایه دیگر تا اینکه خداوند او را با پایه سوم زد و پس غایتی نماند و مقصود این است که او را با همه شر و بدی زد. و این سخن او: «تکثر من دهشک» یعنی سخن درباره سرگردانی و ترست را زیاد می کنی و در بعضی نسخه ها با سین آمده است که آن گیاهی است که رنگ سبز بر آن نمانده است. و المکان السمل جایی است که نه شن است و نه خاک، و المرسة یعنی ریسمان و جمع آن مرس است. و در بعضی روایات آمده است: تکثر فی هوسک و تخبط دهسک و تنشب فی مرسک. و هوس شدت خوردن و کشیدن نرم و رفتنی است که صاحب آن در آن بر زمین تکیه می کند و تباه کردن و دوران یا با حرکت است یعنی نوعی از جنون است .

ص: 38

باب چهاردهم : اعجازهای امام علیه السلام که در بلاد صفین ظاهر شد و سایر نوادری که در آن رخ داد

روایات

روایت381.

امالی صدوق(1):

حبیب بن جهم گوید: چون علی بن ابی طالب علیه السلام ما را ببلاد صفین می­برد در دهی بنام صندودا منزل کرد سپس به ما دستور داد پس از آن ده گذشتیم و ما را در بیابان بی­آب فرود آورد. مالک بن حارث اشتر به سوی او برخاست و گفت: یا امیر المؤمنین مردم را در محل بی­آب منزل می­دهی؟ فرمود ای مالک براستی خدای عز و جل بزودی در اینجا ما را از آبی سیراب کند که شیرین­تر از شکر و نرم­تر از کره صاف و سردتر از برف است و زلالتر از یاقوت است، ما تعجب کردیم ولی گفتار امیر المؤمنین تعجبی نداشت، سپس روی کرد درحالی­که رداء از دوش برداشته و شمشیر بدست داشت و آمد سر یک تیکه زمین لخت ایستاد و به مالک گفت با همراهانت اینجا را بکنید مالک گوید: آنجا را کندیم و سنگ سیاه بزرگ دارای حلقه سیمگونی نمایان شد فرمود آن را دور کنید. همگی که صد مرد بدان چسبیدیم و نتوانستیم آن را از جای خود حرکت دهیم امیر المؤمنین نزدیک آمد و دست به دعا برداشت و درحالی­که می­فرمود

ص: 39

طاب طاب مربا بما لم طبیوثا بوثه شتمیا کوبا جاحا نوثا تودیثا برحوثا (1)آمِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ رَبَّ مُوسَی وَ هَارُونَ ثُمَّ اجْتَذَبَهَا فَرَمَاهَا عَنِ الْعَیْنِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً قَالَ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ الْأَشْتَرُ فَظَهَرَ لَنَا مَاءٌ أَعْذَبُ مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَصْفَی مِنَ الْیَاقُوتِ فَشَرِبْنَا وَ سُقِینَا ثُمَّ رَدَّ الصَّخْرَةَ وَ أَمَرَنَا أَنْ نَحْثُوَ عَلَیْهَا التُّرَابَ ثُمَّ ارْتَحَلَ وَ سِرْنَا فَمَا سِرْنَا إِلَّا غَیْرَ بَعِیدٍ قَالَ مَنْ مِنْکُمْ یَعْرِفُ مَوْضِعَ الْعَیْنِ فَقُلْنَا کُلُّنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَرَجَعْنَا فَطَلَبْنَا الْعَیْنَ فَخَفِیَ مَکَانُهَا عَلَیْنَا أَشَدَّ خَفَاءٍ فَظَنَنَّا أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ رَهِقَهُ الْعَطَشُ فَأَوْمَأْنَا بِأَطْرَافِنَا فَإِذَا نَحْنُ بِصَوْمَعَةِ رَاهِبٍ فَدَنَوْنَا مِنْهَا فَإِذَا نَحْنُ بِرَاهِبٍ قَدْ سَقَطَتْ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ مِنَ الْکِبَرِ فَقُلْنَا یَا رَاهِبُ أَ عِنْدَکَ مَاءٌ نَسْقِی مِنْهُ صَاحِبَنَا قَالَ عِنْدِی مَاءٌ قَدِ اسْتَعْذَبْتُهُ مُنْذُ یَوْمَیْنِ فَأَنْزَلَ إِلَیْنَا مَاءً مُرّاً خَشِناً فَقُلْنَا هَذَا قَدِ اسْتَعْذَبْتَهُ مُنْذُ یَوْمَیْنِ فَکَیْفَ وَ لَوْ شَرِبْتَ مِنَ الْمَاءِ الَّذِی سَقَانَا مِنْهُ صَاحِبُنَا وَ حَدَّثْنَاهُ بِالْأَمْرِ فَقَالَ صَاحِبُکُمْ هَذَا نَبِیٌّ قُلْنَا لَا وَ لَکِنَّهُ وَصِیُّ نَبِیٍّ فَنَزَلَ إِلَیْنَا بَعْدَ وَحْشَتِهِ مِنَّا وَ قَالَ انْطَلِقُوا بِی إِلَی صَاحِبِکُمْ فَانْطَلَقْنَا بِهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ شَمْعُونُ قَالَ الرَّاهِبُ نَعَمْ شَمْعُونُ هَذَا اسْمٌ سَمَّتْنِی بِهِ أُمِّی مَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ أَنْتَ فَکَیْفَ عَرَفْتَهُ فَأَتِمَّ حَتَّی أُتِمَّهُ لَکَ قَالَ وَ مَا تَشَاءُ یَا شَمْعُونُ قَالَ هَذَا الْعَیْنَ وَ اسْمَهُ قَالَ هَذَا الْعَیْنُ رَاحُومَا وَ هُوَ مِنَ الْجَنَّةِ شَرِبَ مِنْهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَصِیّاً وَ أَنَا آخِرُ الْوَصِیِّینَ شَرِبْتُ مِنْهُ قَالَ الرَّاهِبُ هَکَذَا وَجَدْتُ فِی جَمِیعِ کُتُبِ الْإِنْجِیلِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَحَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الرَّاهِبُ یَقْدُمُهُ حَتَّی نَزَلَ بِصِفِّینَ وَ نَزَلَ مَعَهُ بِعَابِدَیْنِ وَ الْتَقَی الصَّفَّانِ فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ أَصَابَتْهُ الشَّهَادَةُ الرَّاهِبَ فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَیْنَاهُ تَهْمِلَانِ وَ هُوَ یَقُولُ الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ الرَّاهِبُ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَفِیقِی فِی الْجَنَّةِ.

«طاب طاب مر بما لم طیبوثا بوثة شتمیا کوبا جاحا نوثا تودیثا برحوثا آمین آمین رب العالمین رب موسی و هرون» و آن را کشید و از جا کند و چهل ذراع دور انداخت .

مالک بن حارث اشتر گوید: و چشمه آبی شیرین­تر از عسل و خنک­تر از برف و پاکتر از یاقوت برای ما پدیدار شد از آن نوشیدیم و آب برداشتیم و سپس سنگ را روی آن نهاد و بما دستور داد خاک بر آن انباشتیم.

و از آنجا کوچ کرد و اندکی رفتیم گفت کدام یک از شما جای چشمه را می­داند؟ گفتیم یا امیر المؤمنین همه می­دانیم برگشتیم و هر چه جستجو کردیم جای آن را ندانستیم، گمان کردیم امیر المؤمنین بسیار تشنه است و باطراف نگریستیم و صومعه راهبی عیان شد، نزدیک آن رفتیم راهبی بود که از پیری ابروانش بر چشمانش افتاده بود، گفتیم ای راهب آبی داری که بمولای خود بنوشانیم گفت آبی دارم که دو روز است آن را خوشگوار کردم آبی برای ما آورد تلخ و بدمزه ، گفتیم این آبی است که از دو روز پیش خوشگوار کردی؟ کاش از آن آبی نوشیده بودی که سرور ما بما داد و داستان آن را برایش باز گفتیم ، گفت این سرور شما پیغمبر است گفتیم: نه، وصی پیغمبر است. پس از آنکه از ما وحشت داشت نزد ما فرود آمد و گفت مرا نزد سرور خود ببرید او را بردیم چون امیر المؤمنین او را دید فرمود شمعون، راهب گفت آری من شمعونم و مادرم مرا بدان نامیده و جز خدا کسی آن را نمی­دانست و تو هم دانستی از کجا دانستی؟ اکنون نشانه امامت را تکمیل کن تا من هم ایمان خود را به تو تکمیل کنم. فرمود: ای شمعون چه می­خواهی؟ گفت داستان این چشمه و نامش را، فرمود این چشمه «راحوما» نام دارد و از بهشت است و سیصد و سیزده وصی از آن نوشیده­اند و من آخر اوصیائی هستم که از آن نوشیدم راهب گفت در همه کتابهای انجیل چنین دیده­ام و گواهی می­دهم که معبود حقی جز خدا نیست و محمد رسول خداست و تو وصی محمدی و امیر المؤمنین کوچید و آن راهب همراه او کوچید تا به صفین رسید و در عابدین نزول کرد وقتی دو لشکر بهم رسیدند اولین کسی بود که شربت شهادت نوشید امیر المؤمنین بالینش آمد و اشک از دیدگانش سرازیر بود و می­فرمود هر فرد با کسی که او را دوست دارد، راهب در روز قیامت در بهشت رفیق من است .

توضیح

البلقع و البلقعه: زمینی خالی بدون آب است .

ص: 40

روایت382.

الخرائج(1):

از زاذان و جمعی از یاران امیر مؤمنان علیه السّلام روایت است که گویند: همراه او در صفین بودیم و زمانی که معاویه صف­آرایی کرد مردی از جناح راستش آمد و گفت: یا امیر مؤمنان در جناح راستت خللی است. فرمود: به جای خویش بازگرد، پس او برگشت، سپس بار دیگر آمد و گفت: یا امیر مؤمنان در جناح راستت خللی است، فرمود: به جای خویش بازگرد، پس او برگشت، سپس برای بار سوم نزد او آمد، گویی که زمین او را حمل نمی کرد، پس گفت یا امیر مؤمنان در جناح راستت خللی است، پس امام فرمود: بایست، و او ایستاد، پس فرمود: مالک اشتر نزد من بیاید، پس مالک آمد، امام فرمود: ای مالک، مالک گفت: گوش به فرمانم امیرمؤمنان، فرمود: جناح چپ معاویه را می­بینی، پاسخ داد: آری، فرمود: صاحب اسب نشان دار را می بینی، گفت: آری، فرمود: برو و سر او را برایم بیاور، مالک خارج شد و به او نزدیک شد و بر او ضربتی زد، پس سرش بر زمین افتاد. آن را گرفت و با آن به سوی امیرمؤمنان آمد و آن را در مقابل او گذاشت، پس علی علیه السّلام به آن مرد روی کرد و فرمود: خدا را سوگند می دهم زمانی که به او نگاه می کردی و او و جامه اش را می دیدی درحالی که دل تو را پر کردهه بود، در یاران خلل می دیدی؟ گفت: بارخدایا آری، پس علی به ما روی کرد و درحالی که دور او بودیم فرمود: به خدا سوگند رسول الله صلّی الله علیه و آله این را به من خبر داده بود، آیا به نظرتان غیر از این چیزی مانده است؟ سپس به مرد فرمود: به جای خویش بازگرد.

روایت383.

خرائج(2):

از ابوسعید عقیصا روایت است که گوید: همراه علی علیه السّلام به قصد صفین از کربلا گذر کردیم، پس فرمود: این محل حسین و یاران اوست. سپس حرکت کردیم تا به راهبی در صومعه ای رسیدیم و مردم از شدت تشنگی از پا درآمدند و از آن و اینکه راهی در بیابان بر آنان در پیش گرفته است که آب ندارد و راه فرات را

ص: 41

وَ تَرَکَ طَرِیقَ الْفُرَاتِ فَدَنَا مِنَ الرَّاهِبِ فَهَتَفَ بِهِ وَ أَشْرَفَ إِلَیْهِ قَالَ أَ قُرْبَ صَوْمَعَتِکَ مَاءٌ قَالَ لَا فَثَنَّی رَأْسَ بَغْلَتِهِ فَنَزَلَ فِی مَوْضِعٍ فِیهِ رَمْلٌ وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یَحْفِرُوا الرَّمْلَ فَحَفَرُوا فَأَصَابُوا تَحْتَهُ صَخْرَةً بَیْضَاءَ فَاجْتَمَعَ ثَلَاثُمِائَةِ رَجُلٍ فَلَمْ یُحَرِّکُوهَا فَقَالَ علیه السلام تَنَحَّوْا فَإِنِّی صَاحِبُهَا ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ الصَّخْرَةِ فَقَلَعَهَا مِنْ مَوْضِعِهَا حَتَّی رَآهَا النَّاسُ عَلَی کَفِّهِ فَوَضَعَهَا نَاحِیَةً فَإِذَا تَحْتَهَا عَیْنُ مَاءٍ أَرَقُّ مِنَ الزُّلَالِ وَ أَعْذَبُ مِنَ الْفُرَاتِ فَشَرِبَ النَّاسُ وَ اسْتَقَوْا وَ تَزَوَّدُوا ثُمَّ رَدَّ الصَّخْرَةَ إِلَی مَوْضِعِهَا وَ جَعَلَ الرَّمْلَ کَمَا کَانَ وَ جَاءَ الرَّاهِبُ فَأَسْلَمَ وَ قَالَ إِنَّ أَبِی أَخْبَرَنِی عَنْ جَدِّهِ وَ کَانَ مِنْ حَوَارِیِّ عِیسَی أَنَّ تَحْتَ هَذَا الرَّمْلِ عَیْنُ مَاءٍ وَ أَنَّهُ لَا یَسْتَنْبِطُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ وَ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَصْحَبَکَ فِی وَجْهِکَ هَذَا قَالَ علیه السلام الْزَمْنِی وَ دَعَا لَهُ فَفَعَلَ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ قُتِلَ الرَّاهِبُ فَدَفَنَهُ بِیَدِهِ وَ قَالَ علیه السلام لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ إِلَی مَنْزِلِهِ فِی الْجَنَّةِ وَ دَرَجَتِهِ الَّتِی أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهَا.

رها کرده است نزد علی علیه السّلام شکایت کردند، پس به راهب نزدیک شد و او را صدا کرد و به او نگریست و فرمود: آیا نزدیکی صومعه ات آبی یافت می شود؟ گفت: خیر، پس سر استرش را خم کرد و در جایی شنی فرود آمد و بر مردم امر کرد که شن را حفر کنند، پس آنان کندند و در زیر آن به تخته سنی سفید رسیدند و سیصد مرد جمع شدند، اما نتوانستند آن را حرکت بدهند، پس امام علیه السّلام فرمود: کنار بروید که من صاحب آن هستم، پس دست راستش را زیر آن سنگ فرو کرد و آن را از جایش کند، طوری که مردم آن را بر کف دست او دیدند. آن را گوشه ای گذاشت و زیر آن چشمه آبی رقیق تر از زلال و شیرین تر از فرات بود. پس مردم نوشیدند و سیراب شدند و از آن توشه برگرفتند، سپس امام علیه السّلام صخره را به محل آن بازگرداند و شن را چنانکه بود قرار داد و راهب آمد و اسلام آورد و گفت: پدرم از جدش که از حواریون عیسی بود به من خبر داده است که زیر این شن چشمه آبی است و جز نبی یا وصی نبی آن را بیرون نمی آورد و به علی علیه السّلام گفت: آیا به من اجازه می دهی که در این مسیرت همراهی ات کنم، فرمود: همراه شو، و برای او دعا کرد، پس او چنین کرد و چون شب هریر شد راهب کشته شد و امام او را با دست خود دفن کرد و فرمود: گویی من به او و به جایگاه او در بهشت و درجه ای که خداوند او را به آن گرامی داشته است، می نگرم.

روایت384.

خرائج: روایت است زمانی که اقامت در صفین طولانی شد، از پایان گرفتن آذوقه و علف به او شکایت کردند، طوری که هیچ یک از یارانش چیزی نمی یافتند که بخورند، پس امام علیه السّلام فرمود: آسوده باشید که فردا چیزی که برای شما کافی باشد، به شما می رسد و چون صبح کردند، آن را تقاضا کردند، پس امام علیه السّلام بر روی تپه ای که آنجا بود بالا رفت و با دعایی از خداوند طلب کرد که آنان را اطعام کند و به چهارپایانشان علف دهد، سپس پایین آمد و به مکان خویش بازگشت و هنوز مستقر نشده بود که کاروانی در پی کاروان رسید که بر آنها گوشت، خرما، آرد و آذوقه بود به گونه ای که بیابان­ها از آنها پر شد و صاحبان شترها همه بارها اعم از طعام و تمامی آنچه که از علف چارپایان و جز آن از لباس، جل چارپایان با آنان بود و جمیع آنچه که به آن نیاز داشتند، حتی نخ و سوزن را خالی کردند، سپس رفتند و کسی ندانست از چه سرزمینی وارد شدند، انسان بودند یا جن و مردم از آن در شگفت شدند.

روایت385.

خرائج:امام صادق علیه السلام فرمود: امیر مؤمنان به قصد صفین خارج شد و چون از فرات عبور کرد و به کوه نزدیک شد و وقت نماز عصر رسید، حضرت به مکان دوری رفت و اذان گفت، چون از گفتن اذان فارغ شد مردی با سر و روی سپید به سوی کوه روی آورد و گفت :

ص: 42

السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ مَرْحَباً بِوَصِیِّ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَخِی شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا وَصِیَّ رُوحِ الْقُدُسِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ کَیْفَ حَالُکَ قَالَ بِخَیْرٍ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَا مُنْتَظِرٌ نُزُولَ رُوحِ الْقُدُسِ فَاصْبِرْ یَا أَخِی عَلَی مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنَ الْأَذَی فَاصْبِرْ یَا أَخِی حَتَّی تَلْقَی الْحَبِیبَ غَداً فَلَمْ أَعْلَمْ أَحَداً أَحْسَنَ بَلَاءً فِی اللَّهِ مِنْکُمْ وَ لَا أَعْظَمَ ثَوَاباً وَ لَا أَرْفَعَ مَکَاناً وَ قَدْ رَأَیْتُ مَا لَقِیَ أَصْحَابُکَ بِالْأَمْسِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَإِنَّهُمْ نُشِرُوا بِالْمَنَاشِیرِ وَ صُلِبُوا عَلَی الْخُشُبِ فَلَوْ تَعْلَمُ تِلْکَ الْوُجُوهُ الْمَارِقَةُ الْمُفَارِقَةُ لَکَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهَا مِنْ عَذَابِ النَّارِ وَ السَّخَطِ وَ النَّکَالِ لَأَقْصَرَتْ وَ لَوْ تَعْلَمُ هَذِهِ الْوُجُوهُ الْمُتَمَنِّیَةُ بِکَ مَا لَهَا مِنَ الثَّوَابِ فِی طَاعَتِکَ لَتَمَنَّتْ أَنْ تُقْرَضَ بِالْمَقَارِیضِ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ وَ الْتَأَمَ عَلَیْهِ الْجَبَلُ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْقِتَالِ فَسَأَلَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ وَ هَاشِمُ بْنُ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ الْخُزَاعِیُّ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ عَنِ الرَّجُلِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ شَمْعُونُ بْنُ حَمُّونَ الصَّفَا وَ کَانُوا قَدْ سَمِعُوا کَلَامَهُمَا فَازْدَادُوا بَصِیرَةً فِی الْمُجَاهَدَةِ مَعَهُ وَ قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ أَبُو أَیُّوبَ بِأُمَّهَاتِنَا وَ آبَائِنَا نَفْدِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَوَ اللَّهِ لَنَنْصُرَنَّکَ کَمَا نَصَرْنَا أَخَاکَ رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا تَأَخَّرَ عَنْکَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا شَقِیٌّ فَدَعَا لَهُمَا بِالْخَیْرِ.

سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، آفرین بر وصیّ خاتم پیامبران و پیشوای سپید رویان و سیّد اوصیاء. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: سلام بر تو برادرم شمعون بن حمون صفا و وصی روح القدس عیسی بن مریم حالت چطور است؟ عرض کرد: خوب است، رحمت خدا بر تو باد من منتظر نزول روح القدس هستم، برادرم صبور باش بر آزاری که می­بینی صبور باش تا فردا با حبیب دیدار کنی که من کسی را که امتحان و گرفتاریش در راه خدای عزّ و جلّ بیشتر و پاداشش نکوتر و مقام و منزلتش نزد خدا بالاتر از تو باشد سراغ ندارم. برادرم ! آنچه که یارانت دیروز از بنی اسرائیل کشیدند را دیده­ای با ارّه دو نیمشان می­کردند، و بچهار میخ می­کشیدند و اگر این چهره­های بدبخت و زشت می­دانستند آن عذاب و عاقبت شومی را که در جنگ با تو در انتظار آنهاست هر آینه در این کار کوتاه می­آمدند و اگر این چهره­های سفید و نورانی می­دانستند آن پاداشی را که در طاعت تو برایشان آماده گشته هر آینه دوست می­داشتند که با قیچی ریز ریز شوند، درود و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سپس از جایی که بود غایب شد و علی علیه السلام به سوی پیکار خارج شد.

عمّار بن یاسر، مالک اشتر، هاشم بن عتبه بن ابو وقّاص، ابو ایّوب انصاری، قیس بن سعد انصاری و عمرو بن حمق خزاعی و عبادة بن صامت درباره ان مرد از او سؤال کردند. حضرت فرمود: او شمعون بن حمون صفا است، و سخن آن دو را شنیده بودند پس بصیرتشان در جهاد همراه او زیاد شد. و عباده بن صامت و ابو ایوب عرض کردند: پدر و مادرمان فدای تو یا امیر مؤمنان بخدا سوگند ما به همان صورت که برادرت رسول خدا صلّی الله علیه و آله را یاری دادیم تو را یاری خواهیم داد، و هیچ یک از مهاجرین و انصار جز آن کس که شقی و بدبخت است از تو سر پیچی نکند. پس او برای آنان دعای خیر نمود.

روایت386.

مجالس مفید(1):

علی بن بلال، از علی بن عبدالله اصفهانی، از ثقفی، از اسماعیل بن یسار، از عبدالله بن ملح، از عبدالوهاب بن ابراهیم، از ابوصادق، از مزاحم بن عبدالوارث، از محمد بن زکریا، از شعیب بن واقد، از محمد بن سهل، از پدرش، از قیس، غلام علی بن ابی طالب علیه السّلام مشابه آن را آورده است.

روایت387.

تفسیر عیاشی(2):

عبدالرحمن بن جندب گوید: زمانی که مردم به همراه

ص: 43

الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ صِفِّینَ أَقْبَلْنَا مَعَهُ فَأَخَذَ طَرِیقاً غَیْرَ طَرِیقِنَا الَّذِی أَقْبَلْنَا فِیهِ حَتَّی إِذَا جُزْنَا النُّخَیْلَةَ وَ رَأَیْنَا أَبْیَاتَ الْکُوفَةِ إِذَا شَیْخٌ جَالِسٌ فِی ظِلِّ بَیْتٍ عَلَی وَجْهِهِ أَثَرُ الْمَرَضِ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ نَحْنُ مَعَهُ حَتَّی سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ سَلَّمْنَا مَعَهُ فَرَدَّ رَدّاً حَسَناً فَظَنَنَّا أَنَّهُ قَدْ عَرَفَهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا لِی أَرَی وَجْهَکَ مُنْکَسِراً مُصْفَارّاً فَمِمَّ ذَاکَ أَ مِنْ مَرَضٍ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَعَلَّکَ کَرِهْتَهُ فَقَالَ مَا أُحِبُّ أَنَّهُ یَعْتَرِینِی وَ لَکِنْ أَحْتَسِبُ الْخَیْرَ فِیمَا أَصَابَنِی (1)قَالَ فَأَبْشِرْ بِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ غُفْرَانِ ذَنْبِکَ فَمَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ أَنَا صَالِحُ بْنُ سُلَیْمٍ قَالَ مِمَّنْ قَالَ أَمَّا الْأَصْلُ فَمِنْ سَلَامَانِ بْنِ طَیٍّ وَ أَمَّا الْجِوَارُ وَ الدَّعْوَةُ فَمِنْ بَنِی سُلَیْمِ بْنِ مَنْصُورٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا أَحْسَنَ اسْمَکَ وَ اسْمَ أَبِیکَ وَ اسْمَ أَجْدَادِکَ وَ اسْمَ مَنِ اعْتَزَیْتَ إِلَیْهِ فَهَلْ شَهِدْتَ مَعَنَا غَزَاتَنَا هَذِهِ فَقَالَ لَا وَ لَقَدْ أَرَدْتُهَا وَ لَکِنْ مَا تَرَی فِیَّ مِنْ لَجَبِ الْحُمَّی خَذَلَنِی عَنْهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی

ص: 44

امیرمؤمنان علیه السّلام از صفین آمدند، ما همراه او راهی غیر از راهی که از آن آمدیم درپیش گرفتیم، تا اینکه از نخیله گذشتیم و خانه های کوفه را دیدیم، با پیرمردی روبه رو شدیم که در سایه خانه ای نشسته و بر صورتش اثر بیماری بود پس امیرمؤمنان به او روی کرد و ما نیز همراه او بودیم، بر او سلام کرد و ما نیز همراه او سلام دادیم و آن مرد به نیکویی پاسخ داد، پس گمان کردیم که وی را شناخته است، پس امیرمؤمنان علیه السّلام به او گفت: چه می شود که چهره ات را شکسته و زردرنگ می بینم، از چیست؟ آیا از بیماری است؟ پاسخ داد: آری، پرسید: شاید از آن اکراه داری؟ گفت: دوست دارم که مرا رها کند، اما گمان می کنم خیر در چیزی است که به من رسیده است. گفت: رحمت خدا و آمرزش گناهت را به تو بشارت می دهم، تو کیستی ای بنده خدا؟ گفت: من صالح بن سلیم هستم. فرمود: از کیستی؟ پاسخ داد: اصلم از سلامان بن طی است اما جوار و دعوت از بنی سلیم بن منصور است. پس امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: چه نیکوست نامت و نام پدرت و نام اجدادت و نام کسی که به او افتخار کردی، آیا با ما در این نبردمان شرکت کردی؟ گفت: خیر، خواستم اما این فشار تبی که بر من می بینی مرا از آن بازداشت، پس امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: «لَّیْسَ عَلَی الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَی

ص: 44

الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ مِنْ سُورَةِ الْبَرَاءَةِ ثُمَّ قَالَ فَخَبِّرْنِی مَا قَوْلُ النَّاسِ فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَهْلِ الشَّامِ قَالَ مِنْهُمُ الْمَسْرُورُ وَ الْمَحْبُورُ فِیمَا کَانَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ هُمْ أَغَشُّ النَّاسِ لَکَ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ قَالَ وَ مِنْهُمُ الْکَاسِفُ الْآسِفُ (1)لِمَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ وَ أُولَئِکَ نُصَحَاءُ النَّاسِ لَکَ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ جَعَلَ اللَّهُ مَا کَانَ مِنْ شَکْوَاکَ حَطّاً لِسَیِّئَاتِکَ فَإِنَّ الْمَرَضَ لَا أَجْرَ فِیهِ وَ لَکِنْ لَا یَدَعُ عَلَی الْعَبْدِ ذَنْباً إِلَّا حَطَّهُ وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِی الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ وَ الْعَمَلِ بِالْیَدِ وَ الرِّجْلِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّیَّةِ وَ السَّرِیرَةِ الصَّالِحَةِ عَالَماً جَمّاً مِنْ عِبَادِهِ الْجَنَّةَ.

الْمَرْضَی وَلاَ عَلَی الَّذِینَ لاَ یَجِدُونَ مَا یُنفِقُونَ» {بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی یابند [تا در راه جهاد ] خرج کنند} تا پایان آیه. سپس فرمود: به من بگو سخن مردم درباره آنچه که مابین ما و اهل شام بود چیست؟ گفت: برخی از آنها از آنچه که مابین شما و آنان بود، شاد و خرسندند و آنان فریبکارترین مردم نسبت به تو هستند. امام فرمود: راست گفتی، ادامه داد و برخی از آنها به خاطر آنچه که بود اندوهگین و متأسف هستند و اینان ناصحان مردم هستند، امام علیه السّلام به او فرمود: راست گفتی، خدا آنچه که از آن شکایت داری (بیماری) را موجب کاستن گناهانت قرار داد. در بیماری پاداشی نیست، اما هیچ گناهی بر بنده نمی گذارد مگر اینکه آن را از بین می برد و همانا پاداش در گفتار به زبان و کردار با دست ها و قدم هاست و خداوند به خاطر نیت راست و درون پاک، هرکس از بندگانش را که بخواهد وارد بهشت می کند.

توضیح

جوهری گوید: حبرنی هذا الأمر یعنی این مسأله مرا شاد کرد و گوید: رجل کاسف البال یعنی مرد بدحال و کاسف الوجه یعنی عبوس، والجمّ یعنی بسیار.

روایت388.

فضائل و الروضه(1): با اسنادی که به عمار بن یاسر نسبت می دهد، گوید: زمانی که امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام به سوی صفین حرکت کرد، بر فرات ایستاد و به یارانش گفت: مخاض کجاست؟ گفتند: تو آگاه تری ای امیرمؤمنان، پس به یکی از یارانش گفت: به سوی این تپه برو و ندا بده ای صخره مخاض کجاست؟ راوی ادامه داد: پس او رفت تا به تپه رسید و ندا داد ای صخره، پس از زیر زمین به او پاسخ داد: خلقتی فراوان. گفت: پس او مبهوت شد و ندانست چه باید انجام دهد، پس نزد امام علیه السّلام آمد و گفت: ای مولای من! خلقی فراوان پاسخ دادند. پس امام فرمود: ای قنبر برو و بگو: ای جلند بن کرکر مخاض کجاست؟ گفت: چون به او گفت خشمگین شد و گفت: وای بر شما چه کسی اسم مرا و اسم پدرم را می داند درحالی که من در این مکان هستم و پوست سرم، استخوان کرم خورده پوسیده­ای باقی مانده است و سه هزار سال دارم، نمی­دانم مخاض کجاست؟ او به خدا سوگند از من آگاه تر است، وای بر شما چه نابیناست دل های شما و چه ضعیف است نفسهایتان، وای بر شما! به سوی او بروید و از او دنباله روی کنید و هرجا وارد شد، همراه او وارد شوید که او شریف ترین مردم بعد از رسول الله صلّی الله علیه و آله است.

ص: 45

توضیح

مخاض آب: جایی است که مردم پیاده و سواره در آن مُجاز هستند.

روایت389.

فضائل، روضه(1): با اسنادی که به ابن عباس نسبت می دهد، گوید: همراه علی بن ابی طالب علیه السّلام از صفین برگشتیم، لشکر تشنه شد و در آن سرزمین آبی نبود، پس نزد وارث علم نبوت از آن شکایت کردند، و او شروع به چرخیدن در آن سرزمین کرد تا اینکه وارد صحرا شد، پس صخره بزرگی دید، بر روی آن ایستاد و فرمود: سلام بر تو ای صخره، صخره گفت: سلام بر تو ای وارث علم نبوت، امام فرمود: آب کجاست؟ پاسخ داد: در زیر من است ای وصی محمد. راوی ادامه داد: امام مردم از آنچه که صخره گفت باخبر کرد، ادامه داد: با صد نفر مشغول آن شدند، اما نتوانستند آن را حرکت دهند، در این هنگام علی علیه السّلام فرمود: از آن دور شوید، سپس بر آن ایستاد و با لبش آن را تکان داد و با دستش حرکت داد، پس مانند پلک برهم زدن غلتید و در زیر آن چشمه آبی بود که از عسل شیرین تر و از برف سردتر بود، مسلمانان و اسبان از آن نوشیدند و در آب زیاده­روی کردند، سپس امام علیه السّلام به سوی صخره رفت و به او گفت: به مکان خویش بازگرد. ابن عباس گوید: پس مانند توپی در میدان شروع به دوران در زمین کرد تا اینکه بر روی چشمه واقع شد، سپس برگشتند و از آنجا سفر کردند.

روایت390.

خرائج(2):

صادق علیه السّلام فرمود: زمانی که علی علیه السّلام از صفین فارغ شد، بر ساحل فرات ایستاد و فرمود: ای وادی، من کیستم؟ پس او برآشفت و امواجش شکافته شد، درحالی که مردم نگاه می کردند و از فرات صدای أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أن محمداً رسول الله و أن علیاً امیرالمؤمنین حجه الله علی خلقه را شنیدند.

روایت391.

خرائج(3):

امام صادق علیه السّلام از پدرش فرمود: علی علیه السّلام زمانی که از صفین آمد، بر ساحل فرات ایستاد، سپس تیری از تیردانش جدا کرد و تیری زردرنگ از آن رها کرد و با آن بر فرات زد و فرمود:

ص: 46

انْفَجِرِی فَانْفَجَرَتْ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً کُلُّ عَیْنٍ کَالطَّوْدِ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ لَمْ یَفْهَمُوهُ فَأَقْبَلَتِ الْحِیتَانُ رَافِعَةً رُءُوسَهَا بِالتَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ وَ قَالَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فِی أَرْضِهِ وَ یَا عَیْنَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ خَذَلَکَ قَوْمُکَ بِصِفِّینَ کَمَا خَذَلَ هَارُونَ بْنَ عِمْرَانَ قَوْمُهُ فَقَالَ لَهُمْ أَ سَمِعْتُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَهَذِهِ آیَةٌ لِی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَشْهَدْتُکُمْ عَلَیْهِ.

بجوش، پس دوازده چشمه جوشیدن گرفت که هر چشمه مانند کوه بود و مردم درحال نگریستن به او بودند، سپس سخنی گفت که آن را نمی فهمیدند، پس دو نهنگی که سرشان را با تهلیل و تکبیر بلند کرده بودند، روی آوردند و گفتند: سلام بر تو ای حجت خدا بر خلقش در زمین و ای چشم خدا در میان بندگانش، قومت تو را در صفین رها کردند چنان که هارون بن عمران را قومش رها کردند. پس به آنان فرمود: آیا شنیدید؟ گفتند: بلی، فرمود: پس این آیتی برای من بر شماست و من شما را بر آن شاهد گرفته ام.

روایت392.

خرائج(1):

عبدالواحد بن زید گوید: در حج بیت الله بودم و درحالیکه در طواف بود دو دخترک را کنار رکن یمانی دیدم که یکی از آنها به دیگری میگفت: نه و حق برگزیده برای وصیت، و تقسیم­کننده با برابری، عادل در قضاوت، همسر فاطمه پاک راضیه مرضیه چنین نبود. گفتم کسی که وصفش کردی کیست؟ گفت: امیرمؤمنان علی بن ابوطالب علیه السّلام شناس شناسان، دروازه احکام، قسیم بهشت و آتش و ربّانی امت است، گفتم: او را از کجا میشناسی؟ گفت: چگونه او را نشناسم درحالیکه پدرم در صفین در حضور او کشته شد و زمانیکه بازگشت بر مادرم وارد شد و فرمود ای مادر یتیمان چگونه هستی؟ مادرم پاسخ داد: خوبم سپس مرا و این خواهرم را به سوی او بیرون برد، درحالیکه به میزانی آبله بر من غالب شده بود که بیناییام را گرفته بود پس چون امام به من نظر کرد آه کشید و فرمود:

اگر از آن چیزی که به آن گرفتار شدم، چنانکه برای کودکان آه کشیدهام، آه نکشیدهام.

پدرشان وفات کرده است کیست که در حوادث، و در سفر و حضر آنان را کفالت کند.

سپس دست مبارکش را بر صورتم کشید و در آن ساعت و لحظه چشمانم گشوده شد، و به خدا سوگند به برکت او در شب تاریک شتر رمیده را میبینم

ص: 47

ص: 48

ص: 48

.

باب پانزدهم : آنچه که در ستم بر علی علیه السّلام بین معاویه و عمرو بن عاص گذشت

روایات

روایت393.

امالی صدوق(1):

یک روز معاویه به عمرو عاص گفت:

ای ابا عبد اللّه کدام ما زیرکتریم؟ عمرو گفت: من مرد بدیهه هستم و تو مرد اندیشه. معاویه گفت به نفع من قضاوت کردی و من در بدیهه هم از تو زیرکترم. عمرو گفت: این زیرکی تو روز بالا بردن قرآنها کجا بود؟ گفت: تو در آن بر من غلبه کردی و اکنون می­خواهم از تو چیزی بپرسم و در جواب با من راست بگو. گفت: بخدا دروغ زشت است هر چه خواهی بپرس که با تو راست گویم. معاویه گفت: از روزی که با من همراه شدی به من دغلی کردی یا نه؟ گفت: نه. گفت بخدا سوگند به من دغل کرده­ای، نمی­گویم در همه میدان­ها ولی در یک میدان. گفت: کدام میدان؟ گفت: روزی که علی بن ابی طالب مرا به میدان خود طلبید با تو مشورت کردم و گفتم چه رأی می­دهی؟ گفتی همآوردت کریم است و بمن نظر دادی که بمیدان او بروم و تو او را بخوبی می­شناختی و من دانستم که با من دغلی کردی. گفت: ای امیر المؤمنین مردی عظیم الشرف و بلند مقام تو را بمبارزه دعوت کرده بود و

ص: 49

عَلَی إِحْدَی الحسنین [الْحُسْنَیَیْنِ] إِمَّا أَنْ تَقْتُلَهُ فَتَکُونَ قَدْ قَتَلْتَ قِتَالَ الْأَقْرَانِ وَ تَزْدَادُ بِهِ شَرَفاً إِلَی شَرَفِکَ وَ تَخْلُو بِمُلْکِکَ وَ إِمَّا أَنْ تَعْجَلَ إِلَی مُرَافَقَةِ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً قَالَ مُعَاوِیَةُ هَذِهِ شَرٌّ مِنَ الْأُولَی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنِّی لَوْ قَتَلْتُهُ دَخَلْتُ النَّارَ وَ لَوْ قَتَلَنِی دَخَلْتُ النَّارَ قَالَ لَهُ عَمْرٌو فَمَا حَمَلَکَ عَلَی قِتَالِهِ قَالَ الْمُلْکُ عَقِیمٌ وَ لَنْ یَسْمَعَهَا مِنِّی أَحَدٌ بَعْدَکَ.

یکی از دو سرانجام خوش را داشتی یا او را می­کشتی و پهلوانی میکردی و شرف بر شرفت می­افزود و در سلطنت خود بی­رقیب می­شدی و یا به همراهی شهیدان و صالحان که چه خوب رفیقانند می­شتافتی. معاویه گفت این از اولی بدتر است بخدا من می­دانستم که اگر او را بکشم بدوزخ می­روم و اگر هم مرا بکشد بدوزخ می­روم. عمرو گفت: پس چه باعث بود که با او بجنگی؟ گفت ملک عقیم است و نباید این سخن را از من جز تو کسی بشنود.

روایت394.

امالی طوسی(1):

مفید از محمد بن عمران، از محمد بن اسحاق از ولید بن محمد بن اسحاق از پدرش گوید:

عمرو بن عاص اذن ورود بر معاویه بن ابوسفیان را خواست و چون بر او وارد شد معاویه بر او خندید، عمرو به او گفت: ای امیرمؤمنان خداوند شادیات را پایدار کند چه چیزی تو را به خنده آورده است؟ گفت: پسر ابوطالب به خاطرم آمد درحالیکه با شمشیرش به سوی تو آمد و پس ترسیدی و پشت کردی. گفت: ای معاویه بر من شاد میشوی؟ آیا عجیبتر از اینکه روزی تو را به هماوردی خواند پس رنگت دگرگون شد و چهار ستونت به لرزه درآمد و رگهای گردنت باد کرد به خدا سوگند اگر او هماورد میشدی پس سرت را به درد میآورد، فرزندانت را یتیم میکرد و برسلطنتت غالب میشد و سرود:

ای معاویه با سوارکاری که با همت با سواری روبرو شد که سواران بر او برتری ندارند شاد نباش.

ای معاویه اگر در جنگ ابوالحسن را روی کننده دیدی وسوسهها بر تو سقوط میکنند.

و یقین مییابی که مرگ حق است و گر چه بسیار خوب به دویدن بپردازی تو را میرباید.

تو را فرا میخواند و گوش بر غیر او خاموش است آنگاه که صدا کند و صحراهای خشک بر جانت تنگ میشود.

آیا مرا شمامتت میکنی که لبه نیزه او مرا دربرگرفت و دندان گزنده­ای از جنگ بر من فرو رفت.

پس کیست که با او دیدار کند و با عضو جدا­شده خود در معرکه­ای که بادهای سهمگین بر آن می­وزد روبهرو نشود .

خدا خواست که او شیر بیشه، پدر شیربچه­گان باشد که شکارها بهسوی او هدایت میشوند.

پس تو اگر در شک بودی، گرد و غبار جنگ به پا کن و در غیر اینصورت آنها مزخرفاتی باطل است.

معاویه گفت: فرصت بده ای ابوعبدالله، نیازی به این همه نبود!، گفت: تو آن را خواستی.

توضیح

استحضک شاید مبالغهای در خنده باشد یا خواسته است که عمرو را به خنده آورد،

ص: 50

و التمع لونه ذهب و تغیر و أط الرجل و نحوه یئط أطیطا صوت و یقال للجبان انتفخ سحرک أی رئتک و بزه سلبه.

و قال الجوهری البهمة بالضم الفارس الذی لا یدری من أین یؤتی من شدة بأسه و یقال أیضا للجیش بهمة و منه قولهم فلان فارس بهمة و لیث غابة.

و فی القاموس الإملیس و بهاء الفلاة لیس بها نبات و الجمع أمالیس و أمالس شاذ و قال نهس اللحم کمنع و سمع أخذ بمقدم أسنانه و نتفه و قال الشلو بالکسر العضو و الجسد من کل شی ء کالشلا و کل مسلوح أکل منه شی ء و بقیت منه بقیة و قال الروامس الریاح الدوافن للآبار و قال أرهج أثار الغبار و قال العجاج الغبار و قال الترهة کقبرة الباطل و قال الترهات البسابس و بالإضافة الباطل.

التمع لونه یعنی رنگش رفت و دگرگون شد. اطّ الرجل و مانند آن یئط اطیطاٌ: یعنی صدا داد. و به ترسو گفته میشود: انتفح سحرک یعنی ریهات باد کرد. و بزّه: یعنی آن را گرفت و ربود.

جوهری گوید: البهمة با ضمّه: سواری است که به خاطر شدت قدرتش فهمیده نمیشود از کجا حمله می­کند و به لشکر نیز بهمه گفته میشود و از این است کلام عرب: فلانی اسب­سواری بهمة و شیر جنگل از آن است.

و در قاموس آمده است: إملیس و بهاء دشت خالی از گیاه است و جمع آن امالیس است و امالس شاذ است. و گوید: نهس اللحم بر وزن منع و سمع: گرفتن گوشت با دندانهای پیشین و کندن آن است و گوید: شلو با کسره: عضو جسد از هر چیزی است مانند شلا، و هر رها­شده­ای

است که بخشی از او خورده شود و بقیه آن باقی مانده است. گوید: الروامس بادهای دفن­کننده چاههاست. و گوید: أرهج: یعنی غبار بر پا کرد. و عجاج یعنی غبار، و الترهة بر وزن قبّرة یعنی باطل و گوید: الترهات البسابس و با اضافه یعنی باطل.

روایت395.

کشف الغمّه(1): زمانیکه معاویه بر جنگ با علی علیه السّلام تصمیم گرفت در خصوص آن با معتمدان و دوستان خود مشورت کرد پس به او گفتند: این کار بزرگی است جز با عمرو بن عاص صورت نمیگیرد که او در زیرکی و مگر یگانه روزگار است و دلهای شامیان هواخواه است، نیرنگ میزند و نیرنگ نمیخورد. معاویه گفت: راست میگویید اما او دوست­دار علی است میترسم امتناع کند، گفتند: او را با پول ترغیب کن و مصر را به او ببخش پس برای او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان جانشین عثمان بن عفان امام مسلمانان و جانشین فرستاده پروردگار جهانیان ذوالنورین داماد مصطفی با دو دخترش، و صاحب لشکر عسره، و بئر روحه، از بین رفته، یاری­کننده بسیار، حصر شده در منزل خویش، کشته شده از روی عطش و ظلم در محراب خویش، تعذیب شده با شمشیر فاسقان به عمرو بن عاص صحابی رسولالله، معتمد و امیر لشکر او در ذات السلاسل، بزرگ­رأی، و صاحب تدبیر فخیم، اما بعد سوختن دل مؤمنان و درد آنان از قتل عثمان از تو پوشیده نیست، و آنچه که همسایه او از روی ستم و حسد انجام داد، امتناع او از یاری وی و ترک کردن وی تا اینکه در محراب خویش کشته شود بر تو پوشیده نیست، شگفتا از

ص: 51

مُصِیبَةً عَمَّتِ النَّاسَ وَ فَرَضَتْ عَلَیْهِمْ طَلَبَ دَمِهِ مِنْ قَتَلَتِهِ وَ أَنَا أَدْعُوکَ إِلَی الْحَظِّ الْأَجْزَلِ مِنَ الثَّوَابِ وَ النَّصِیبِ الْأَوْفَرِ مِنْ حُسْنِ الْمَآبِ بِقِتَالِ مَنْ آوَی قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ مِنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ وَصَلَ کِتَابُکَ فَقَرَأْتُهُ وَ فَهِمْتُهُ فَأَمَّا مَا دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ مِنْ قِتَالِ عَلِیٍّ فَقَدْ دَعَوْتَنِی وَ اللَّهِ إِلَی خَلْعِ رِبْقَةِ الْإِسْلَامِ مِنْ عُنُقِی وَ التَّهَوُّرِ فِی الضَّلَالَةِ مَعَکَ وَ إِعَانَتِی إِیَّاکَ عَلَی الْبَاطِلِ وَ اخْتَرَاطِ السَّیْفِ فِی وَجْهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ قَاضِی دَیْنِهِ وَ مُنْجِزُ وَعْدِهِ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّکَ خَلِیفَةُ عُثْمَانَ صَدَقْتَ وَ لَکِنْ تَبَیَّنَ الْیَوْمَ عَزْلُکَ مِنْ خِلَافَتِهِ وَ قَدْ بُویِعَ لِغَیْرِهِ فَزَالَتْ خِلَافَتُکَ وَ أَمَّا مَا عَظَّمْتَنِی بِهِ وَ نَسَبْتَنِی إِلَیْهِ مِنْ صُحْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنِّی صَاحِبُ جَیْشِهِ فَلَا أَغْتَرُّ بِالتَّزْکِیَةِ وَ لَا أَمِیلُ بِهَا عَنِ الْمِلَّةِ وَ أَمَّا مَا نَسَبْتَ أَبَا الْحَسَنِ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیَّهُ إِلَی الْبَغْیِ وَ الْحَسَدِ لِعُثْمَانَ وَ سَمَّیْتَ الصَّحَابَةَ فَسَقَةً وَ زَعَمْتَ أَنَّهُ أَشْلَاهُمْ عَلَی قَتْلِهِ فَهَذَا کَذِبٌ وَ غَوَایَةٌ وَیْحَکَ یَا مُعَاوِیَةُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ بَذَلَ نَفْسَهُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ هُوَ صَاحِبُ السَّبْقِ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْهِجْرَةِ وَ قَالَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ خَیْبَرَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ

ص: 52

مصیبتی که مردم را فرا گرفت و خونخواهی از قاتلان او را بر آنان واجب ساخت و من تو را به بهره وافر از ثواب و نصیب فراوان از حسن عاقبت با نبرد با کسی که به قاتلان عثمان پناه داد، فرا میخوانم.

و عمرو بن عاص برایش نوشت: از عمرو بن عاص صحابی رسول الله صلّی الله علیه و آله به معاویه پسر ابوسفیان، اما بعد نامهات به من رسد، آن را خواندم و فهمیدم، اما آنچه که در خصوص جنگ با علی مرا به آن فرا خواندهای، به خدا سوگند مرا به خلع کمند اسلام از گردنم و نابودی در گمراهی همراه تو و یاری کردن تو بر باطل و کشیدن شمشیر بر روی علی بن ابی طالب علیه السّلام دعوت کردهای در حالیکه او برادر، وصی، وارث رسولالله، قاضی دین او، عملی­کننده وعده او، همسر دختر او سرور زنان هر دو جهان و پدر سبطین سرور جوانان بهشت است.

و اما این کلام تو: که تو جانشین عثمان هستی، راست گفتهای اما امروز عزل تو از جانشینی او روشن شد و برای غیر او بیعت شدهاست پس خلافتت از بین رفت، اما آنچه که مرا با آن بزرگ کردهای و در خصوص همراهی با رسولالله صلّی الله علیه و آله به من نسبت دادهای اینکه من صاحب لشکر او هستم، من با تزکیه اغفال نمیشوم و با آن از دین منحرف نمیشوم .

اما در خصوص آنچه که ابوالحسن برادر و وصی رسولالله را به ستم و حسد به عثمان نسبت دادی و صحابه را فاسق نامیدی و گمان کردی که او آنان را بر قتل او برانگیخت، دروغ و نیرنگ است.

وای بر تو معاویه آیا ندیدی که ابوالحسن جانش را در مقابل رسولالله نثار کرد و بر بستر او خفت و او پیشتاز بهسوی اسلام و هجرت است و رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره او فرمود: او از من است و من از او هستم و او از من به منزله هارون از موسی است با این تفاوت که بعد من هیچ نبیای نیست.

و در روز غدیر درباره او فرمود: هر که من مولای او هستم پس این علی مولای اوست بارخدایا با هر که او را دوست داشت دوستی کن و با هر که با او دشمنی کرد دشمنی کن و هر که او را یاری کرد یاریاش کن و هر که او را رها کرد رهایش کن.

و در روز خیبر درباره او فرمود: فردا پرچم را به مردی میدهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند.

ص: 52

وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ الطَّیْرِ اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ وَ إِلَیَّ وَ إِلَیَّ وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ النَّضِیرِ عَلِیٌّ إِمَامُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْفَجَرَةِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ وَ قَالَ فِیهِ عَلِیٌّ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ أَکَّدَ الْقَوْلَ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ وَ عَلَی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ إِنِّی مُخْلِفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی وَ قَالَ أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا وَ قَدْ عَلِمْتَ یَا مُعَاوِیَةُ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْآیَاتِ الْمَتْلُوَّاتِ فِی فَضَائِلِهِ الَّتِی لَا یَشْرَکُهُ فِیهَا أَحَدٌ کَقَوْلِهِ تَعَالَی یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ کَقَوْلِهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ کَقَوْلِهِ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ کَقَوْلِهِ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ وَ کَقَوْلِهِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ یَکُونَ سِلْمُکَ سِلْمِی وَ حَرْبُکَ حَرْبِی وَ تَکُونَ أَخِی وَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَنْ أَحَبَّکَ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ أَحَبَّکَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ وَ کِتَابُکَ یَا مُعَاوِیَةُ الَّذِی هَذَا جَوَابُهُ لَیْسَ مِمَّا یَنْخَدِعُ بِهِ مَنْ لَهُ عَقْلٌ وَ دِینٌ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ یُعْرِضُ عَلَیْهِ الْأَمْوَالَ وَ الْوِلَایَاتِ وَ کَتَبَ فِی آخِرِ کِتَابِهِ

جَهِلْتَ وَ لَمْ تَعْلَمْ مَحَلَّکَ عِنْدَنَا***فَأَرْسَلْتَ شَیْئاً مِنْ خِطَابٍ وَ مَا تَدْرِی

فَثِقْ بِالَّذِی عِنْدِی لَکَ الْیَوْمَ آنِفاً***مِنَ الْعِزِّ وَ الْإِکْرَامِ وَ الْجَاهِ وَ النَّصْرِ

فَأَکْتُبُ عَهْداً تَرْتَضِیهِ مُؤَکَّداً***وَ أَشْفَعُهُ بِالْبَذْلِ مِنِّی وَ بِالْبِرِّ

فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَمْرٌو بِأَبْیَاتٍ لَیْسَ بِالشِّعْرِ الْجَیِّدِ یَطْلُبُ فِیهَا مِصْرَ (1)وَ أَوَّلُهَا:

ص: 53

و در روز طیر درباره او فرمود: بارالها محبوبترین خلقت نزد تو را بهسوی من بیاور پس چون وارد شد فرمود: و بهسوی من و بهسوی من.

و در روز نضیر درباره او فرمود: علی امام پارسایان و قاتل فاجران است هر که او را یاری کرد یاری شده است و هر که او را رها کرد رها شده است.

و درباره او فرمود: علی ولی شما بعد از من است و بر سخنش تأکید کرد: بر من، بر تو و بر تمامی مسلمانان و فرمود: من ثقلین را در میان شما بازمیگذارم: کتاب خدا و عترتم و فرمود: من شهر علم و علی دروازه آن است.

و ای معاویه آیات متوالیای که خداوند درباره فضائل بینظیر او نازل فرمود را دیدی مانند این کلام خداوند متعال«یُوفُونَ بِالنَّذْرِ» {[همان بندگانی که] به نذر خود وفا می کردند} و نیز این کلامش: «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ» {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست} و مانند این کلامش: «أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» { آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او پیرو آن است} و مانند این کلامش: «رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ» {رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ} و «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» { بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی درباره خویشاوندان}.

و رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا خوشنود نیستی که صلح تو، صلح با من و جنگ تو جنگ من است و برادر و ولی من در دنیا و آخرت هستی، ای ابوالحسن هر که تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر که با تو دشمنی کند با من دشمنی کرده است و هر که تو را دوست بدارد خداوند او را وارد بهشت میکند و هر که با تو دشمنی کند خداوند او را در آتش داخل میکند.

و نامه تو ای معاویه، پاسخش این است کسی عقل و دین دارد بهوسیله آن فریب نمیخورد و السلام.

پس معاویه درحالیکه اموال و ولایات را به او عرضه میکند برایش نوشت و در پایان نامهاش نوشت:

- ناآگاه هستی و جایگاهت نزد ما را نمیدانی، پس چیزی از خطاب و آنچه که میدانی برایت فرستادم.

- پس به آنچه که امروز نزد من به تو نزدیک است از عزت، اکرام، جاه و پیروزی اطمینان کن.

- و عهدی مینویسم که به تأکید از آن خوشنود میشوی و آن را با بخشش و نیکی از جانب خود دو چندان میکنم.

و عمرو ابیاتی که شعر نیکویی نیست برایش نوشت که در آن مصر را از او طلب میکرد و آغاز آن چنین است:

ص: 53

أَبَی الْقَلْبُ مِنِّی أَنْ أُخَادَعَ بِالْمَکْرِ*** بِقَتْلِ ابْنِ عَفَّانَ أُجَرُّ إِلَی الْکُفْرِ

فَکَتَبَ لَهُ مُعَاوِیَةُ بِذَلِکَ وَ أَنْفَذَهُ إِلَیْهِ فَفَکَّرَ عَمْرٌو وَ لَمْ یَدْرِ مَا یَصْنَعُ وَ ذَهَبَ عَنْهُ النَّوْمُ فَقَالَ:

تَطَاوَلَ لَیْلِی بِالْهُمُومِ الطَّوَارِقِ***وَ صَافَحْتُ مِنْ دَهْرِی وُجُوهَ الْبَوَائِقِ

أَ أَخْدَعُهُ وَ الْخَدْعُ مِنِّی سَجِیَّةٌ***أَمْ أُعْطِیهِ مِنْ نَفْسِی نَصِیحَةَ وَامِقٍ

أَمْ أَقْعُدُ فِی بَیْتِی وَ فِی ذَاکَ رَاحَةٌ*** لِشَیْخٍ یَخَافُ الْمَوْتَ فِی کُلِّ شَارِقٍ

فَلَمَّا أَصْبَحَ دَعَا مَوْلَاهُ وَرْدَانَ وَ کَانَ عَاقِلًا فَشَاوَرَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ وَرْدَانُ إِنَّ مَعَ عَلِیٍّ آخِرَةً وَ لَا دُنْیَا مَعَهُ وَ هِیَ الَّتِی تَبْقَی لَکَ وَ تَبْقَی فِیهَا وَ إِنَّ مَعَ مُعَاوِیَةَ دُنْیَا وَ لَا آخِرَةَ مَعَهُ وَ هِیَ الَّتِی لَا تَبْقَی عَلَی أَحَدٍ فَاخْتَرْ مَا شِئْتَ فَتَبَسَّمَ عَمْرٌو وَ قَالَ:

یَا قَاتَلَ اللَّهُ وَرْدَاناً وَ فِطْنَتَهُ***لَقَدْ أَصَابَ الَّذِی فِی الْقَلْبِ وَرْدَانُ

لَمَّا تَعَرَّضَتِ الدُّنْیَا عَرَضْتُ لَهَا***بِحِرْصِ نَفْسِی وَ فِی الْأَطْبَاعِ إِدْهَانٌ

نَفْسٌ تَعُفُّ وَ أُخْرَی الْحِرْصُ یَغْلِبُهَا***وَ الْمَرْءُ یَأْکُلُ نَتْناً وَ هُوَ غَرْثَانٌ

أَمَّا عَلِیٌّ فَدِینٌ لَیْسَ یَشْرَکُهُ***دُنْیَا وَ ذَاکَ لَهُ دُنْیَا وَ سُلْطَانٌ

فَاخْتَرْتُ مِنْ طَمَعِی دُنْیَا عَلَی بَصَرِی***وَ مَا مَعِی بِالَّذِی أَخْتَارُ بُرْهَانٌ

إِنِّی لَأَعْرِفُ مَا فِیهَا وَ أُبْصِرُهُ***وَ فِیَّ أَیْضاً لِمَا أَهْوَاهُ أَلْوَانٌ

لَکِنَّ نَفْسِی تُحِبُّ الْعَیْشَ فِی شَرَفٍ***وَ لَیْسَ یَرْضَی بِذُلِّ الْعَیْشِ إِنْسَانٌ

ثُمَّ إِنَّ عَمْراً رَحَلَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَمَنَعَهُ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ وَرْدَانُ فَلَمْ یَمْتَنِعْ فَلَمَّا بَلَغَ مَفْرِقَ الطَّرِیقَیْنِ الشَّامِ وَ الْعِرَاقِ قَالَ لَهُ وَرْدَانُ طَرِیقُ الْعِرَاقِ طَرِیقُ الْآخِرَةِ وَ طَرِیقُ الشَّامِ طَرِیقُ الدُّنْیَا فَأَیَّهُمَا تَسْلُکُ قَالَ طَرِیقَ الشَّامِ.

- قلبم مانع از آن میشود که با مکر به مرگ ابن عفان نیرنگ کنم که با آن به کفر کشانده شوم.

پس آن را معاویه برایش نوشت و برایش امضا کرد پس معاویه اندیشید و ندانست چه کند و خواب از او زائل شد پس نوشت: - شبم با غمهای ناگهانی به درازا کشید و با اقسام مصیبتها روبهرو شدم.

- آیا بر او نیرنگ کنم و نیرنگ از جانب من خصلتی است یا اینکه نصیحتی دوستانه از جانب خود به او بکنم.

- یا اینکه در منزل خویش بنشینم که برای پیرمردی که در هر روز (که خورشید طلوع می­کند) از مرگ بیم دارد، راحتی است.

و چون صبح کرد غلامش وردان را که انسان عاقلی بود صدا کرد و درباره آن با او مشورت کرد، وردان گفت: علی آخرت است و دنیائی با او نیست، و آخرت است که برای تو میماند و با معاویه دنیاست و آخرتی همراه نیست آن است که برای کسی نمیماند؛ پس هر کدام را خواستی انتخاب کن. عمرو تبسمی کرد و گفت:

- خداوند وردان و زیرکی او را بکشد، که وردان آنچه که در دل است را بیان کرد.

- زمانی که دنیا روی آورد با حرص نفسم خود را در معرض آن قرار دادم و در سرشتها، دورویی و نفاق است.

- نفسی عفت پیشه میکند و بر دیگری حرص چیره میشود و انسان درحالیکه گرسنه است گندیده را می­خورد.

- اما علی، دینی است که دنیا با آن درنمیآمیزد و آن دنیا و سلطنت اوست.

- پس من با وجود آگاهیام از روی طمع، دنیا را انتخاب کردم، و با آنچه که اختیار کردم برهانی همراه من نیست.

- من آنچه - عاقبتی - که در آن است را میدانم و از آن آگاهم ولی تمایلات من و خواسته­های من نیز انواعی دارد .

- اما نفس من زندگی در شرافت را دوست دارد ولی انسان به ذلت زندگی، راضی نمیشود .

پس عمرو بهسوی معاویه حرکت کرد و پسرش عبدالله و وردان او را منع کردند اما او امتناع نکرد و چون به دو راهی شام و عراق رسید وردان به او گفت: راه عراق راه آخرت و راه شام راه دنیاست کدام را طی میکنی؟ گفت: راه شام را.

توضیح

جوهری گوید: قریع یعنی آقا و سرور، «فلان قریع دهره و قریعک الذی یقارعک»: فلانی سرور روزگار خویش است و هماورد توست در سروری کردن.

ص: 54

وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِیهِ ذِکْرُ بِئْرِ رُومَةَ هِیَ بِضَمِّ الرَّاءِ اسْمُ بِئْرٍ بِالْمَدِینَةِ اشْتَرَاهَا عُثْمَانُ وَ سَبَّلَهَا وَ فِی الْقَامُوسِ أَشْلَی دَابَّتَهُ أَرَاهَا الْمِخْلَاةَ لِتَأْتِیَهُ وَ النَّاقَةَ دَعَاهَا لِلْحَلْبِ وَ الْوَامِقُ الْمُحِبُّ وَ الشَّارِقُ الشَّمْسُ وَ شَرِقَتِ الشَّمْسُ طَلَعَتْ وَ الْغَرْثَانُ الْجَائِعُ.

در النهایه آمده است: در آن بئر رومه بیان شده است که با ضمه راء اسم چاهی در مدینه است که عثمان آن را خرید و وقف کرد و در قاموس آمده است: أشلا دابّته یعنی توبره را به چهارپایش نشان داد تا به سمت او بیاید، و أشلا الناقه: یعنی شتر را برای دوشیدن شیر صدا کرد. وامق یعنی: عاشق؛ و الشارق یعنی خورشید، و شرقتالشمس یعنی خورشید طلوع کرد و غرثان یعنی گرسنه.

روایت396.

نهجالبلاغه(1): بیعت نکرد مگر اینکه قیمت بیعت خویش را از او گرفت پس دست بیعت­فروش خوار و عهد و پیمان خریدار رسوا باد، پس اکنون ساز جنگ را ساز کنید و برای پیکار با دشمن آماده شوید که تنور جنگ روشن شده و شعله آن بالا گرفته و شکیبایی را شعار خود سازید که صبر در جنگ سبب پیروزی است.

توضیح

این سخن امام علیه السّلام: «و بیعت نکرد» شارحان میگویند: اشارهای است به آنچه که مشهور شد که امیرمؤمنان علیه السّلام زمانیکه بعد از فراغت از بصره وارد کوفه شد برای معاویه نامهای نوشت که در آن او را به بیعت دعوت کرد پس او جمعی از شامیان را به خونخواهی عثمان دعوت کرد و آنان او را اجابت کردند و برادرش او را رهنمایی کرد که از عمرو بن عاص کمک بگیرد و چون بر او وارد شد با او بیعت کرد و این معنای این کلام امام است: که قیمت بیعتش را به او بپردازید، سپس آن را با نفرین بر دین­فروش یعنی عمرو به عدم پیروزی در جنگ یا با قیمت یا با چیزی از آنچه که آرزو دارد همراه کرده است و نکوهش خریدار یعنی معاویه را با ذکر خواری امانتش بر او که همان بلاد مسلمانان و اموال آن است، به او ملحق کرده است.

و محتمل است که اسناد رسوایی به امانت از نوع اسناد مجازی باشد.

و برخی از شراح بر این هستند که مقصود از فروشنده معاویه و منظور از خریدار عمرو است و این ضعیف است زیرا قیمت اگر مصر باشد، خریدار همان معاویه است، ابن میثم چنین ذکر کردهاست.

و ابن ابوالحدید گوید در اغلب نسخهها «فلا ظفرت ید المبایع» با میم مفاعله است و خوب چیزی است که ما ذکر کردیم.

ص: 55

قوله علیه السلام فقد شب لظاها أی أوقدت نارها و أثیرت و روی بالبناء للفاعل أی ارتفع لهبها و السنا بالقصر الضوء.

و این کلام امام علیه السّلام «فقد شبّ لظاها» یعنی آتشش برافروخته و روشن شده است و یا بنای فاعل نیز روایت شدهاست یعنی شعلهاش بالا گرفت. و سنا بهصورت مقصور یعنی روشنایی.

میگویم

ابن ابی الحدید گوید: ابن قتیبه در کتاب عیون الاخبار(1) گوید: عمرو بن عاص روزی معاویه را دید که میخندد پس گفت: یا امیرمؤمنان خداوند لبانت را متبسم سازد از چه میخندی. پاسخ داد: از حضور ذهنت زمانیکه در روز ابن ابوطالب بدیات را به او نمایان کردی میخندم به خدا سوگند او مهربان بود اگر میخواست تو را بکشد قطعاٌ میکشت، عمرو گفت: یا امیرمؤمنان به خدا سوگند زمانیکه تو را به هماوردی خواند در جانب راست تو بودم، چشمانت چپ شد و رگ گردنت باد کرد و حالتی از تو نمایان شد که دوست ندارم ذکر کنم پس یا به خود بخند یا رها کن .

ص: 56

باب شانزدهم : نامهها و احتحاجات امام علیه السّلام بر معاویه و مکاتبات او با وی و یارانش

روایات

روایت397.

نهجالبلاغه(1): احتجاج اامام علیه السلام بر معوایه درجواب نامه­ای که برای وی نوشت –و در مواردی غیر از آن- و یکی از نیکوترین و صحیح­ترین حجت­آوران است.

پس از یاد خدا و درود نامه شما رسید، که در آن نوشتید، خداوند محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را برای دینش برگزید، و با یارانش او را تأیید کرد، راستی روزگار چه چیزهای شگفتی از تو بر ما آشکار کرده است تو می خواهی ما را از آنچه خداوند به ما عنایت فرمود، آگاه کنی و از نعمت وجود پیامبر با خبرمان سازی داستان تو داستان کسی را ماند که خرما به سرزمین پر خرمای هجر برد یا استاد خود را به مسابقه دعوت کند.

ص: 57

وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ فِی الْإِسْلَامِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ فَذَکَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اعْتَزَلَکَ کُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ یَلْحَقْکَ ثَلْمُهُ وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَاضِلَ وَ الْمَفْضُولَ وَ السَّائِسَ وَ الْمَسُوسَ وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ وَ التَّمْیِیزَ بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ وَ تَرْتِیبَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَعْرِیفَ طَبَقَاتِهِمْ هَیْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَیْسَ مِنْهَا فَطَفِقَ یَحْکُمُ فِیهَا مَنْ عَلَیْهِ الْحُکْمُ لَهَا أَ لَا تَرْبَعُ أَیُّهَا الْإِنْسَانُ عَلَی ظَلْعِکَ وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِکَ وَ تَتَأَخَّرُ حَیْثُ أَخَّرَکَ الْقَدَرُ فَمَا عَلَیْکَ غَلَبَةُ الْمَغْلُوبِ وَ لَا لَکَ ظَفَرُ الظَّافِرِ وَ إِنَّکَ لَذَهَّابٌ فِی التِّیهِ رَوَّاغٌ عَنِ الْقَصْدِ أَ لَا تَرَی غَیْرَ مُخْبِرٍ لَکَ وَ لَکِنْ بِنِعْمَةِ اللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّی إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِیدُنَا قِیلَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ خَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَبْعِینَ تَکْبِیرَةً عِنْدَ صَلَاتِهِ عَلَیْهِ أَ وَ لَا تَرَی أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَیْدِیهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّی إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا کَمَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ قِیلَ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ وَ ذُو الْجَنَاحَیْنِ وَ لَوْ لَا مَا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْکِیَةِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَکَرَ ذَاکِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَمُجُّهَا آذَانُ السَّامِعِینَ فَدَعْ عَنْکَ مَنْ مَالَتْ بِهِ الرَّمِیَّةُ فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا لَمْ یَمْنَعْنَا قَدِیمُ عِزِّنَا وَ عَادِیُّ طَوْلِنَا عَلَی قَوْمِکَ أَنْ خَلَطْنَاکُمْ بِأَنْفُسِنَا فَنَکَحْنَا وَ أَنْکَحْنَا فِعْلَ الْأَکْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاکَ وَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ مِنَّا النَّبِیُّ وَ مِنْکُمُ الْمُکَذِّبُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ مِنْکُمْ أَسَدُ الْأَحْلَافِ وَ مِنَّا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْکُمْ صِبْیَةُ النَّارِ وَ مِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ مِنْکُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ فِی کَثِیرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَیْکُمْ فَإِسْلَامُنَا مَا قَدْ سُمِعَ وَ جَاهِلِیَّتُکُمْ مَا لَا تُدْفَعُ (1)وَ کِتَابُ اللَّهِ یَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ

ص: 58

و پنداشتی که برترین انسان ها در اسلام فلان کس، و فلان شخص است چیزی را یاد آورده ای که اگر اثبات شود هیچ ارتباطی به تو ندارد، و اگر دروغ هم باشد به تو مربوط نمی شود، تو را با انسانهای برتر و غیر برتر، سیاستمدار و غیر سیاستمدار چه کار است اسیران آزاد شده و فرزندانشان را چه رسد به تشخیص امتیازات میان مهاجران نخستین، و ترتیب درجات، و شناسایی منزلت و مقام آنان هرگز خود را در چیزی قرار می دهی که از آن بیگانه ای، حال کار بدین جا کشید که محکوم حاکم باشد.

ای مرد چرا بر سر جایت نمی نشینی و کوتاهی کردن هایت را به یاد نمی آوری و به منزلت عقب مانده ات باز نمی گردی برتری ضعیفان، و پیروزی پیروزمندان در اسلام با تو چه ارتباطی دارد تو همواره در بیابان گمراهی سرگردان، و از راه راست روی گردانی.

آنچه می گویم برای آگاهاندن تو نیست، بلکه برای یاد آوری نعمت های خدا می گویم «آیا نمی بینی جمعی از مهاجر و انصار در راه خدا به شهادت رسیدند و هر کدام دارای فضیلتی بودند امّا آنگاه که شهید ما حمزه شربت شهادت نوشید، او را سیّد الشهداء خواندند، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نماز بر پیکر او بجای پنج تکبیر، هفتاد تکبیر گفت.

آیا نمی بینی گروهی که دستشان در جهاد قطع شد، و هر کدام فضیلتی داشتند، امّا چون بر یکی از ما ضربتی وارد شد و دستش قطع گردید، طیّارش خواندند که با دو بال در آسمان بهشت پرواز می کند.

و اگر خدا نهی نمی فرمود که مرد خود را بستاید، فضائل فراوانی را بر می شمردم، که دل های آگاه مؤمنان آن را شناخته، و گوش های شنوندگان با آن آشناست، معاویه دست از این ادّعاها بردار، که تیرت به خطا رفته است، همانا ما، دست پرورده و ساخته پروردگار خویشیم، و مردم تربیت شدگان و پرورده های مایند.اینکه با شما طرح خویشاوندی ریختم، ما از طایفه شما همسر گرفتیم، و شما از طایفه ما همسر انتخاب کردید، و برابر با شما رفتار کردیم، عزّت گذشته، و فضیلت پیشین را از ما باز نمی دارد.

شما چگونه با ما برابرید که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ماست، و دروغگوی رسوا از شما، حمزه شیر خدا - اسد اللّه - از ماست، و ابو سفیان، - اسد الاحلاف - از شما، دو سیّد جوانان اهل بهشت از ما، و کودکان در آتش افکنده شده از شما، و بهترین زنان جهان از ما، و زن هیزم کش دوزخیان از شما، از ما این همه فضیلت ها، و از شما آن همه رسوایی هاست .

اسلام ما را همه شنیده، و شرافت ما را همه دیده اند، و کتاب خدا برای ما فراهم آورد آنچه را به ما نرسیده که خدای سبحان فرمود: {و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند} و خدای سبحان فرمود: ص: 58

وَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَی بِالْقَرَابَةِ وَ تَارَةً أَوْلَی بِالطَّاعَةِ وَ لَمَّا احْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ عَلَی الْأَنْصَارِ یَوْمَ السَّقِیفَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَجُوا عَلَیْهِمْ فَإِنْ یَکُنِ الْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَکُمْ وَ إِنْ یَکُنْ بِغَیْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَی دَعْوَاهُمْ وَ زَعَمْتَ أَنِّی لِکُلِّ الْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ وَ عَلَی کُلِّهِمْ بَغَیْتُ فَإِنْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَیْسَ الْجِنَایَةُ عَلَیْکَ فَیَکُونَ الْعُذْرُ إِلَیْکَ

وَ تِلْکَ شَکَاةٌ ظَاهِرٌ عَنْکَ عَارُهَا

وَ قُلْتَ إِنِّی کُنْتُ أُقَادُ کَمَا یُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ حَتَّی أُبَایِعَ وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ وَ مَا عَلَی الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ فِی أَنْ یَکُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ یَکُنْ شَاکّاً فِی دِینِهِ وَ لَا مُرْتَاباً بِیَقِینِهِ وَ هَذِهِ حُجَّتِی إِلَی غَیْرِکَ قَصْدُهَا وَ لَکِنِّی أَطْلَقْتُ لَکَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِکْرِهَا ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِی وَ أَمْرِ عُثْمَانَ فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ فَأَیُّنَا کَانَ أَعْدَی لَهُ وَ أَهْدَی إِلَی مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَکَفَّهُ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَی عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَیْهِ حَتَّی أَتَی قَدَرُهُ عَلَیْهِ کَلَّا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا (1)وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لَا ذَنْبَ لَهُ

وَ قَدْ یَسْتَفِیدُ الظِّنَّةَ الْمُتَنَصِّحُ

وَ مَا أَرَدْتُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ

ص: 59

{در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است.}

پس ما یک بار به خاطر خویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و بار دیگر به خاطر اطاعت از خدا، به خلافت سزاوارتریم.

و آنگاه که مهاجرین در روز سقیفه با انصار گفتگو و اختلاف داشتند، تنها با ذکر خویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر آنان پیروز گردیدند، اگر این دلیل برتری است پس حق با ماست نه با شما، و اگر دلیل دیگری داشتند ادّعای انصار به جای خود باقی است.

معاویه، تو پنداری که بر تمام خلفا حسد ورزیده ام و بر همه آنها شوریده ام اگر چنین شده باشد جنایتی بر تو نرفته که از تو عذر خواهی کنم.

«و آن شکوه هایی است که ننگ آن دامنگیر تو نیست»

و گفته ای که مرا چونان شتر مهار کرده به سوی بیعت می کشاندند. سوگند به خدا خواستی نکوهش کنی، امّا ستودی، خواستی رسوا سازی که خود را رسوا کرده ای، مسلمان را چه باک که مظلوم واقع شود، ما دام که در دین خود تردید نداشته، و در یقین خود شک نکند، این دلیل را آورده ام حتّی برای غیر تو که پند گیرند، و آن را کوتاه آوردم به مقداری که از خاطرم گذشت.

سپس کار مرا با عثمان به یاد آوردی، تو باید پاسخ دهی که از خویشاوندان او می باشی راستی کدام یک از ما دشمنی اش با عثمان بیشتر بود و راه را برای کشندگانش فراهم آورد آن کس که به او یاری رساند، و از او خواست به جایش بنشیند، و به کار مردم رسد یا آن که از او یاری خواست و دریغ کرد و به انتظار نشست تا مرگش فرا رسد نه، هرگز، به خدا سوگند: خداوند باز دارندگان از جنگ را در میان شما می شناسد، و آنان را که برادران خود را به سوی خویش می خوانند، و جز لحظه های کوتاهی در نبرد حاضر نمی شوند(1) من ادّعا ندارم که در مورد بدعت های عثمان، بر او عیب نمی گرفتم، نکوهش می کردم و از آن عذر خواه نیستم، اگر گناه من ارشاد و هدایت اوست، بسیارند کسانی که ملامت شوند و بی گناهند.

«و بسیارند ناصحانی که در پند و اندرز دادن مورد تهمت قرار گیرند.»

من قصدی جز اصلاح تا نهایت توانایی خود ندارم، و موفّقیت من تنها به لطف خداست، و توفیقات را جز از خدا نمی خواهم، بر او توکّل می کنم و به سوی او باز می گردم.

ص: 59

وَ ذَکَرْتَ أَنَّهُ لَیْسَ لِی وَ لِأَصْحَابِی عِنْدَکَ إِلَّا السَّیْفُ فَلَقَدْ أَضْحَکْتَ بَعْدَ اسْتِعْبَارٍ مَتَی أَلْفَیْتَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنِ الْأَعْدَاءِ نَاکِلِینَ وَ بِالسُّیُوفِ مُخَوَّفِینَ

فَالْبَثْ قَلِیلًا یَلْحَقِ الْهَیْجَا حَمَلٌ

فَسَیَطْلُبُکَ مَنْ تَطْلُبُ وَ یَقْرُبُ مِنْکَ مَا تَسْتَبْعِدُ وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَکَ فِی جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ التَّابِعِینَ بِإِحْسَانٍ شَدِیدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ مُتَسَرْبِلِینَ سَرَابِیلَ الْمَوْتِ أَحَبُّ اللِّقَاءِ إِلَیْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّیَّةٌ بَدْرِیَّةٌ وَ سُیُوفٌ هَاشِمِیَّةٌ قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا فِی أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ وَ أَهْلِکَ وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ.

نوشته ای که نزد تو برای من و یاران من چیزی جز شمشیر نیست در اوج گریه انسان را به خنده وا می داری فرزندان عبد المطلب را در کجا دیدی که پشت به دشمن کنند و از شمشیر بهراسند.

پس کمی صبر کن که هماورد تو به میدان آید.

آن را که می جویی به زودی تو را پیدا خواهد کرد، و آنچه را که از آن می گریزی در نزدیکی خود خواهی یافت، و من در میان سپاهی بزرگ، از مهاجران و انصار و تابعان، به سرعت به سوی تو خواهم آمد، لشکریانی که جمعشان به هم فشرده، و به هنگام حرکت، غبارشان آسمان را تیره و تار می کند. کسانی که لباس شهادت بر تن، و ملاقات دوست داشتنی آنان ملاقات با پروردگار است، همراه آنان فرزندانی از دلاوران بدر، و شمشیرهای هاشمیان می آیند که خوب می دانی لبه تیز آن بر پیکر برادر و دایی و جدّ و خاندانت چه کرد، می آیند.

و آن عذاب از ستمگران چندان دور نیست»

توضیح

ابن ابی الحدید(1) بعد از ذکر این نامه گوید: از نقیب ابوجعفر یحیی بن ابوزید سؤال کردم و گفتم این جواب را با نامهای از معاویه که به همراه مسلم خولانی برای علی علیه السّلام نوشت مطابق میبینم پس اگر این همان جواب باشد پس پاسخی که اصحاب سیره ذکر کردهاند و نصر بن مزاحم نیز در کتاب صفین آورده است ناصحیح است و اگر آن، پاسخ باشد پس این پاسخ ناصحیح است و ثابت نیست.

او پاسخ داد: بله هر دو ثابت و مروری است و هر دو کلام امیرمؤمنان و الفاظ اوست سپس به من امر کرد که آنچه املا میکند بنویسم پس نوشتم، گفت:

معاویه درباره علی علیه السّلام خبر گردآوری میکرد و آنچه که امید داشت که از حال ابوبکر و عمر اینکه آن دو حق او را غصب کردهاند را جستوجو میکرد و پیوسته با نامهای که مینگاشت و نامهای که برای او ارسال میکرد بر او نیرنگ میزد درحالیکه خواستار غفلت او بود تا آنچه که در خصوص احوال ابوبکر و عمر در سینه داشت را در مکاتبه یا مبادله رسول آشکار کند تا آنرا نزد شامیان حجتی علیه او قرار دهد و آن را به گناهانی که به گمان خود در آنان ایجاد کرده بود اضافه کند و او را نزد آنان تحقیر میکرد به اینکه او عثمان را کشته و یا در قتل او همدستی کردهاست یا اینکه او طلحه و زبیر را کشته و عایشه را اسیر کرده و خون اهل بصره را ریخته است

ص: 60

و بقیت خصلة واحدة و هو أن یثبت عندهم أنه یبرأ من أبی بکر و عمر و ینسبهما إلی الظلم و مخالفة الرسول فی أمر الخلافة و أنهما وثبا علیها غلبة و غصباه إیاها فکانت هذه تکون الطامة الکبری و لیست مقتصرة علی إفساد أهل الشام علیه بل و أهل العراق الذین هم جنده و بطانته و أنصاره لأنهم کانوا یعتقدون إمامة الشیخین إلا القلیل الشاذ من خواص الشیعة.

فلما کتب ذلک الکتاب مع أبی مسلم الخولانی قصد أن یغضب علیا و یحرجه و یحوجه إذا قرأ ذکر أبی بکر و أنه أفضل المسلمین إلی أن یرهن خطه فی الجواب بکلمة تقتضی طعنا فی أبی بکر فکان الجواب مجمجما (1)غیر بین لیس فیه تصریح بالتظلیم لهما و لا التصریح ببراءتهما و تارة یترحم علیهما و تارة یقول أخذا حقی و قد ترکته لهما.

فأشار عمرو بن العاص علی معاویة أن یکتب کتابا ثانیا مناسبا للکتاب الأول لیستفزا فیه علیا علیه السلام و یستخفاه و یحمله الغضب منه أن یکتب کلاما یتعلقان به فی تقبیح حاله و تهجین مذهبه و قال له عمرو إن علیا علیه السلام رجل نزق تیاه ما استطعمت (2)منه الکلام بمثل تقریظ أبی بکر و عمر فاکتب إلیه ثانیا فکتب کتابا أنفذه إلیه مع أبی أمامة الباهلی و هو من الصحابة بعد أن عزم علی بعثه مع أبی الدرداء و نسخة الکتاب.

من عبد الله معاویة بن أبی سفیان إلی علی بن أبی طالب أما بعد فإن الله تعالی جده اصطفی محمدا صلی الله علیه و آله لرسالته و اختصه بوحیه و تأدیة شریعته فأنقذ به من العمایة و هدی به من الغوایة ثم قبضه إلیه رشیدا حمیدا قد

ص: 61

و فقط یک خصلت باقیمانده است و آن اینکه برای آنان اثبات کند که او از ابوبکر و عمر بیزاری میجوید و آن دو را به ظلم و مخالفت با رسول در امر خلافت نسبت میدهد و اینکه آن دو با غلبه بر او جهیدهاند و آن را از او غصب کردهاند پس این طامه کبری است و منحصر به بیزار کردن شامیان از او نیست بلکه بیزار کردن شامیان که لشکریان و همراهان و یاران او هستند نیز میباشد زیرا آنها جز گروهی اندک از خواص شیعه به امامت شیخین معتقد بودند.

و زمانیکه آن کتاب را همراه ابومسلم خولانی فرستاد قصدش این بود که علی را به خشم آورد و او را در مضیقه و تنگنا قرار دهد، زمانیکه ذکر ابوبکر و اینکه او برترین مسلمانان بود را قرائت کرد، در پاسخ سخنی که مقتضی طعن در ابوبکر باشد را بنگارد پس جواب مبهم و غیر صریح بود و در آن نه به ظالم دانستن آن دو تصریح شده بود و نه به بی­گناهی آنان و گاه برای آنان طلب رحمت میکرد و گاه میفرمود: حقم را گرفتند و آن را برای آنان رها کردم .

پس عمرو بن عاص به معاویه اشاره کرد که نامه دومی که مناسب با نامه اول باشد بنویسد تا در آن علی را تحریک کنند و دچار هیجان کنند و خشم از آن او را بر این وادارد که کلامی که در تقبیح حال او و تحقیر مذهب او در پی آن هستند را بنویسد. و عمرو به او گفت: علی مردی عجول و سردرگم است و هر کلامی نظیر ستایش ابوبکر و عمر توانستی دوباره برایش بنویس. پس معاویه نامهای نگاشت که بعد از اینکه تصمیم گرفت با ابودرداء بفرستد او را همراه ابوامامه باهلی که از صحابه است فرستاد و نسخه نامه این است:

از بنده خدا معاویه بن ابوسفیان به علی بن ابوطالب. اما بعد، خداوند تعالی محمد را برای رسالتش برگزید و او را به وحیاش و ادای شریعتش مخصوص گردانید و به وسیله او از جهالت نجات داد و از گمراهی هدایت کرد سپس او را رشید قابل ستایش که

ص: 61

بلغ الشرع و محق الشرک و أخمد نار الإفک فأحسن الله جزاءه و ضاعف علیه نعمه و آلاءه.

ثم إن الله سبحانه اختص محمدا صلی الله علیه و آله بأصحاب أیدوه و آزروه و نصروه و کانوا کما قال الله سبحانه لهم أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ فکان أفضلهم مرتبة و أعلاهم عند الله و المسلمین منزلة الخلیفة الأول الذی جمع الکلمة و لم الدعوة و قاتل أهل الردة ثم الخلیفة الثانی الذی فتح الفتوح و مصر الأمصار و أذل رقاب المشرکین ثم الخلیفة الثالث المظلوم الذی نشر الملة و طبق الآفاق بالکلمة الحنیفیة.

فلما استوثق الإسلام و ضرب بجرانه عدوت علیه فبغیته الغوائل و نصبت له المکاید و ضربت له بطن الأمر و ظهره و دسست علیه و أغریت به و قعدت حیث استنصرک عن نصرته و سألک أن تدرکه قبل أن یمزق فما أدرکته.

و ما یوم المسلمین منک بواحد لقد حسدت أبا بکر و التویت علیه و رمت إفساد أمره و قعدت فی بیتک عنه و استغویت عصابة من الناس حتی تأخروا عن بیعته.

ثم کرهت خلافة عمر و حسدته و استطلت مدته و سررت بقتله و أظهرت الشماتة بمصابه حتی إنک حاولت قتل ولده لأنه قتل قاتل أبیه.

ثم لم تکن أشد حسدا منک لابن عمک عثمان نشرت مقابحه و طویت محاسنه و طعنت فی فقهه ثم فی دینه ثم فی سیرته ثم فی عقله و أغریت به السفهاء من أصحابک و شیعتک حتی قتلوه بمحضر منک لا تدفع عنه بلسان و لا ید.

و ما من هؤلاء إلا من بغیت علیه و تلکأت فی بیعته حتی حملت إلیه قهرا تساق بخزائم الاقتسار (1)کما یساق الفحل المخشوش ثم نهضت الآن

ص: 62

شرع را تبلیغ، شرک را نابود و آتش دروغ را خاموش کرده است به سوی خود گرفت پس خداوند جزای او را نیک گرداند و نعمت و برکات خویش را بر او دو چندان کند.

سپس خداوند سبحان محمد را به یارانی مخصوص گردانید که او را تأیید، یاری و نصرت کردند و چنان بودند که خداوند متعال به آنان فرمود: « أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ» {بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند} و برترین و بلند مرتبهترین آنان نزد خدا و مسلمانان خلیفه اول بود که اتحاد ایجاد کرد و دعوت را دوباره به دست گرفت و با اهل رده پیکار کرد، سپس خلیفه دوم است که فتوحات را آغاز کرد و شهرها را آباد کرد و مشرکان را خوار کرد سپس خلیفه سوم مظلوم که دین را ترویج کرد و آفاق را با کلمه یکتا پرستی پر کرد.

و زمانیکه اسلام استقرار یافت و ثبات پیدا کرد بر او دشمنی کردی و برای او مصیبت­ها خواستی و نیرنگها بر او بر پا کردی و از هر جیزی علیه او سود جستی و برای او دسیسه چیدی و او را تحریک کردی و زمانی که از تو طلب یاری کرد از یاریاش بازنشستی و از تو درخواست کرد که قبل از اینکه دریده شود کمکش کنی اما چنین نکردی .

و مصیبت مسلمانان از دست تو، یکی دوتا نیست، بر ابوبکر حسادت کردی و بر او پیچیدی و تباه کردن امر او را هدف کردی و در خانهات از او بازنشستی گروهی از مردم را فریفتی تا اینکه از بیعت او تأخیر کردند.

سپس از خلافت عمر بیزاری جستی و بر او حسادت کردی و مدتش را به درازا کشاندی و به کشته شدنش شاد شدی و شادی از مصیبت او را نمایان ساختی حتی در کشتن پسرش به این دلیل که قاتل پدرش را کشته است تلاش کردی.

سپس شدیدترین حسادت را برای پسر عمویت عثمان به خرج دادی، بدیهای او را ترویج کردی و نیکیهایش را پنهان کردی و در فقه، دین، سیره سپس در عقلش طعنه زدی و کمخردان اصحاب و پیروانت را علیه او تحریک کردی تا اینکه او را در حضور تو کشتند درحالیکه نه با دست و نه با زبان از او دفاع نکردی.

و کسی از اینان نیست مگر کسی که بر او ستم کردی و در بیعتش درنگ کردی تا اینکه به اجبار بر آن واداشته شدی و چنانکه اسبی پوزه­بسته برده میشود با زمامهای اکراه سوق داده شدی سپس اینک

ص: 62

تطلب الخلافة و قتلة عثمان خلصاؤک و سجراؤک (1)و المحدقون بک و تلک من أمانی النفوس و ضلالات الأهواء.

فدع اللجاج و العنت جانبا و ادفع إلینا قتلة عثمان و أعد الأمر شوری بین المسلمین لیتفقوا علی من هو لله رضا فلا بیعة لک فی أعناقها و لا طاعة لک علینا و لا عتبی لک عندنا و لیس لک و لأصحابک عندی إلا السیف و الذی لا إله إلا هو لأطلبن قتلة عثمان أین کانوا و حیث کانوا حتی أقتلهم أو تلحق روحی بالله.

فأما ما لا تزال تمت به من سابقتک و جهادک (2)فإنی وجدت الله سبحانه یقول یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ و لو نظرت فی حال نفسک لوجدتها أشد الأنفس امتنانا علی الله بعملها و إذا کان الامتنان علی السائل یبطل أجر الصدقة فالامتنان علی الله یبطل أجر الجهاد و یجعله ک صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ قال النقیب أبو جعفر فلما وصل هذا الکتاب إلی علی علیه السلام مع أبی أمامة الباهلی کلم أبا أمامة بنحو مما کلم به أبا مسلم الخولانی و کتب معه هذا الجواب.

قال النقیب و فی کتاب معاویة هذا ذکر لفظة الجمل المخشوش أو الفحل المخشوش لا فی الکتاب الواصل مع أبی مسلم و لیس فی ذلک هذه اللفظة و إنما فیه حسدت الخلفاء و بغیت علیهم عرفنا ذلک من نظرک الشزر و قولک

ص: 63

در طلب خلافت به پاخواستهای درحالیکه مخلصان و یاران و اطرافیانت قاتلان عثمان هستند و آن آرزوهای نفسها و گمراهیهای هواهاست.

پس لجاجت وسختی را کنار بگذار و قاتلان عثمان را به ما تحویل بده و امر را از روی مشورت بین مسلمانان از سر بگیر تا بر این که چه کسی مورد رضایت خداست توافق کنند و نه برای تو بیعتی بر گردن ماست و نه طاعت از تو بر ماست و نه عتابی نزد ما برای توست و برای تو و اصحاب تو جز شمشیر چیزی نزد من نیست، و به خدایی که غیر از او خدایی نیست سوگند قاتلان عثمان را هر جا و هر­گونه که باشند میجویم تا آنان را بکشم یا روحم به خدا ملحق شود.

و اما در خصوص آنچه که پیوسته در خصوص پیشینه و جهادت به خود منسوب میکنی، من دیدم که خداوند سبحان میفرماید: « یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ» {از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند بگو بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می گذارد اگر راستگو باشید} و اگر در حال خود بنگری آن را منتگذارترین نفس بر خدا به خاطر عملش میابی و زمانیکه منت بر سائل اجر صدقه را از بین میبرد منت بر خدا نیز اجر جهاد را زائل میکند و آن را اینگونه قرار میدهد: «صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ» {و مَثَل ]صدقات[ کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مَثَلِ باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد ]که اگر[ رگباری بر آن برسد، دوچندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، باران ریزی ]برای آن بس است[، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست}

نقیب ابوجعفر گوید: زمانیکه این نامه همراه ابوامامه باهلی به علی علیه السّلام رسید آنگونه که ابومسلم خولانی صحبت کرده بود با او سخن گفت و با او این پاسخ را نوشت.

نقیب ادامه داد: و در این نامه معاویه لفظ الجمل المخشوش یا الفحل المخشوش ذکر شده است نه در نامه واصله با ابومسلم و در آن این لفظ نیست بلکه در آن آمده است «بر خلفا حسد ورزیدی و بر آنان ستم کردی و همه این مطالب را از نگاههای خشمآلود، گفتارهای

ص: 63

الهجر و تنفسک الصعداء و إبطاؤک عن الخلفاء قال و إنما کثیر من الناس لا یعرفون الکتابین و المشهور عندهم کتاب أبی مسلم فیجعلون هذه اللفظة فیه و الصحیح أنها فی کتاب أبی أمامة أ لا تراها عادت فی الجواب و لو کانت فی کتاب أبی مسلم لعادت فی جوابه.

انتهی کلام النقیب أبی جعفر أقول إنما أوردت هذا الکتاب علی کاتبه و مملیه أشد العذاب لیتضح الجواب و لیظهر لکل عاقل کفر هذا المنافق المرتاب.

قوله علیه السلام فلقد خبأ لنا الدهر قال فی النهایة خبأت الشی ء خبئا إذا أخفیته و الخب ء کل شی ء غائب مستور و لعل المعنی أن الدهر أخفی لنا من أحوالک شیئا عجبا لم نکن نظن ذلک حتی ظهر منک.

و یحتمل أن یکون علی سبیل التجرید أی أنت أعجب الأشیاء فی الدهر کنت مخفیا فظهرت من قبیل لقینی منه أسد: قال ابن میثم و وجه العجب أنه أخبر أهل بیت النبی صلی الله علیه و آله بحاله و ما أنعم الله به علیه مع علمهم البالغ بحاله و کونهم أولی بالإخبار عنها و ضرب له فی ذلک مثلین و أصل المثل الأول أن رجلا قدم من هجر إلی البصرة بمال اشتری به شیئا للربح فلم یجد فیها أکسد من التمر فاشتری بماله تمرا و حمله إلی هجر و ادخره فی البیوت ینتظر به السعر فلم یزدد إلا رخصا حتی فسد جمیعه و تلف ما له فضرب مثلا لمن یحمل الشی ء إلی معدنه لینتفع به فیه و هجر معروفة بکثرة التمر حتی أنه ربما یبلغ سعر خمسین جلة بدینار و وزن الجلة مائة رطل فذلک خمسة آلاف رطل و لم یسمع ذلک فی غیرها من البلاد.

و الثانی أنه شبهه بداعی مسدده و أستاده فی الرمی إلی المراماة و مسدده أولی بأن یدعوه إلی ذلک.

قوله علیه السلام إن تم اعتزلک کله أی تباعد عنک و المعنی ذکرت أمرا إن تم لم ینفعک و إن نقص لم یضرک بل لا تعلق له بک أصلا و الثلمة

ص: 64

نامربوط و نفسهای دردناک و کندی کردنت درباره خلفا فهمیدم» ادامه داد: بسیاری از مردم دو نامه را نمیشناسند و مشهور نزد آنان نامه ابومسلم است و این لفظ را در آن قرار میدهند و صحیح این است که آن در نامه ابوامامه است آیا نمیبینی که در پاسخ تکرار شده است و اگر در نامه ابومسلم در پاسخ او تکرار میشد.

کام نقیب ابوجعفر پایان گرفت میگویم: فقط به این نامه را بر نویسنده و املا­کننده آن با شدیدترین عذاب وارد کردم تا جواب روشن گردد و کفر این منافق مرتاب برای هر عاقلی آشکار گردد.

و درباره این کلام امام علیه السلام «فلقد خبّا لنا الدهر» در النهایه گوید: خبأت الشئ خبأ زمانی است که چیزی را پنهان کنی و الخب هر چیزی غایب پنهان را گویند. و شاید معنا این باشد که روزگار از احوال تو چیزهای عجیبی برای ما پنهان کرده است که گمان نمیکردیم تا اینکه از تو آشکار شد و محتمل است که به سبیل تجرید باشد یعنی تو عجیبترین چیزها در روزگار هستی که پنهان بودی پس آشکار شدی که از قبیل لقینی منه اسد است.

ابن میثم گویم: وجه شگفتی این است که او اهل بیت نبی را با وجود علم وافرشان به حال او، و اولی بودن آنان به خبر دادن از آنها با آن بر او نعمت داده بود آگاه کرد و در این باره دو مثل برای او زده شدهاست و اصل مثل او این است که مردی از هجر با پولی که با آن چیزی برای سود بخرد به بصره آمد و در آن چیزی بیرونقتر از خرما ندید پس با پولش خرما خرید آن را به هجر برد و در خانهها ذخیره کرد، درحالیکه منتظر قیمت بود که جز بر ارزانی نیافزود تا اینکه همه آنها فاسد شد و مالش از بین رفت پس برای کسی که چیزی را به معدن آن میبرد تا با آن در آنجا سود کند و هجر به فراوانی خرما معروف است طوری که شاید قیمت پنجاه جلّه از آن به یک دینار برسد و وزن یک جله صد رطل است پس آن پنج هزار رطل است و این در سایر بلاد شنیده نشده است.

و دوم اینکه او را به کسی که استادش در پرتاب را به مسابقه تیراندازی فرا می­خواند تشبیه کرده است درحالی­که مربی­اش به این اولی است که او را به آن دعوت کند.

و این کلام او «إن تمّ اعتزلک کله» یعنی از تو دور است و معنی این است چیزی را یادآوری کردهای که اگر اثبات شود فایدهای برای تو ندارد و اگر هم دروغ باشد ضرری برایت ندارد یعنی اصلا ارتباطی به تو ندارد. و الثلمة:

ص: 64

الخلل فی الحائط و غیره و السیاسة القیام علی الشی ء بما یصلحه و لیس فی هذا الکلام شهادة منه علیه السلام علی فضل الخلفاء لما عرفت من المصلحة فی هذا الإجمال.

و قال فی النهایة أصل الحنین ترجیع الناقة صوتها أثر ولدها و منه کتاب علی علیه السلام إلی معاویة و أما قولک کیت و کیت فقد حن قدح لیس منها هو مثل یضرب لرجل ینتمی إلی نسب لیس منه أو یدعی ما لیس منه فی شی ء و القدح بالکسر أحد سهام المیسر فإذا کان من غیر جوهر أخواته ثم حرکها المفیض بها خرج له صوت یخالف أصواتها یعرف به.

قال الزمخشری فی المستقصی القداح التی یضرب بها تکون من نبع فربما ضاع منها قدح فنحیت علی مثاله من غرب أو غیره آخر بالعجلة فإذا احتک معها صوت صوتا لا یشابه أصواتها فیقال ذلک ثم ضربه عمر لعقبة بن أبی معیط حین أمر النبی صلی الله علیه و آله بضرب عنقه یوم بدر فقال اقتل من بین قریش أراد عمر أنک لست من قریش.

و قیل فی بنی الحنان و هم بطن من بلحرث إن جدهم ألقی قدحا فی قداح قوم یضربون بالمسیر و کان یضرب لهم رجل أعمی فلما وقع قدحه فی یده قال حن قدح لیس منها فلقب الحنان لذلک یضرب لمنتحل نسبا أو فضلا انتهی.

قوله علیه السلام یحکم فیها أی فی هذه القصة أو القضیة من کان الحکم لها علیه لا له.

و یجوز إرجاع الضمیر إلی الطبقات.

و قال ابن میثم یضرب لمن یحکم علی قوم و فیهم و هو من أراد لهم و لیس للحکم بأهل بل هم أولی منه به.

و قال الجوهری یقال اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک أی ارفق بنفسک و کف یقال ظلعت الأرض بأهلها أی ضاقت بهم من کثرتهم و یقال

ص: 65

خلل در دیوار یا جز آن. السیاسه: یعنی پرداختن به امری با آنچه که آن را اصلاح میکند و در این کلام شهادتی از امام علیه السّلام بر فضیلت خلفاء وجود ندارد به دلیل آنچه که از مصلحت در این اختصار دریافتی: و در النهایه گوید: اصل حنین ترجیع صدای شتر مادینه به دنبال بچهاش است و از آن نامه علی علیه السّلام به معاویه است: «[و اما قولک کیت و کیت فقد] حنّ قدح لیس فیها» و این مثلی است برای مردی که به نسبی که از آن نیست منسوب میشود یا آنچه که ارتباطی به او ندارد را ادعا میکند. القدح با کسره: یکی از تیرهای قمار است که اگر از غیر از جوهر سایر تیرها باشد و برنده آن، آن را حرکت دهد صدایی از آن خارج میشود که با اصوات سایر آنها تفاوت دارد و با آن شناخته میشود.

زمخشری در المستقصی گوید: قداحی که به آن مثل زده میشود از چوب درخت خدنگ است فربّما ضاع منها قدح پس بر اساس مشابه غربی یا غیر آن تیر دیگری را با عجله تراشیده شده است پس چون با آنها برخورد کند صدایی دارد که شبیه صدای آنها نیست. پس این گفته میشود سپس عمر آن را برای عقبه بن ابومعیط مثال زد زمانیکه نبی به گردن زدن او در روز بدر امر کرد پس گفت: «اقتل من بین قریش» منظور عمر این بود که تو از قریش نیستی.

و درباره بنی حنان که شاخه­ای از «بلحرث» هستند گفته شده است که جد آنان قدحی در قدحهای قومی انداخت که به میسر مشغول بودند و مردی نابینا برای آنان میزد و زمانیکه قدح او در دست آن مرد افتاد گفت: حنّ قدح لیس منها پس لقب حنان به این جهت به کسی که از نظر نسب یا فضیلت دروغ میبندد مثال زده میشود. پایان

و این کلام او: «یحکم فیها» یعنی درباره این قصه یا قضیه کسی که حکم برای آن علیه او باشد نه برای او، حکم میکند.

و ارجاع ضمیر به طبقات جایز است.

و ابن میثم گوید: برای کسی است که بر قومی و در میان آنان داوی میکند درحالیکه او از اراذل آنان است و شایسته حکم کردن نیست بلکه آنها از او برای آن مناسبتر هستند.

جوهری گوید: گفته میشود: اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک یعنی با خودت نرمخو باش و خودداری کن - اندازه خودت را نگهدار -. گفته میشود: ظلعت الأرض بأهلها یعنی زمین از کثرت اهالی­اش بر آنان تنگ شد. و گفته میشود:

ص: 65

ارق علی ظلعک أی اربع علی نفسک و لا تحمل علیها أکثر مما تطیق.

و قال فی النهایة فیه أنه لا یربع علی ظلعک الظلع بالسکون العرج و المعنی لا یقیم علیک فی حال ضعفک و ربع فی المکان إذا أقام به.

و فی الصحاح أصل الذراع هو بسط الید و یقال ضقت بالأمر ذرعا إذا لم تطقه و لم تقو علیه.

و قال ابن میثم قوله علیه السلام حیث أخره القدر إشارة إلی مرتبته النازلة التی جری القدر بها أن تکون نازلة عن مراتب السابقین و قد أمره بالتأخر فیها و الوقوف عندها.

قوله علیه السلام فی التیه أی فی الضلال و التحیر أو فی التکبر.

قال فی النهایة تاه یتیه تیها إذا تحیر و ضل و إذا تکبر و الرواغ المیال.

و القصد المعتدل الذی لا یمیل إلی طرفی الإفراط و التفریط.

قوله علیه السلام غیر مخبر أی أتکلم بکلامی هذا لا لإخباری إیاک بل للتحدث بنعمته سبحانه إما لأن معاویة غیر قابل للخطاب و الإخبار بهذا الکلام و المقام مقام تحقیره أو لأنه کان عالما به أو لأنه یتراءی من مثل هذا الکلام و إخبار الخصم به المفاخرة بذکر تلک الفضائل فدفع ذلک التوهم بقوله لکن بنعمة الله أحدث و ما بعد لکن بهذا الاحتمال أنسب و إن کان قوله علیه السلام لک بالأول ألصق.

قوله علیه السلام قیل سید الشهداء قال ابن أبی الحدید أی فی حیاة النبی صلی الله علیه و آله لأن علیا علیه السلام مات شهیدا و لا خلاف فی أنه أفضل من حمزة و جعفر و غیرهما بل هو سید المسلمین (1)

ص: 66

ارق علی ظلعک یعنی اندازه خودت را نگهدار و بیش از توانش بر او حمل نکن .

و در النهایه گوید در آن است: «إنه لایربع علی ظلعک» الظلع با سکون: یعنی: لَنگ بودن و معنی این است در حالت ضعفت بر تو مقیم نمیشود. و ربع فی المکان یعنی در آن اقامت کرد.

و در صحاح آمده است: اصل ذراع باز بودن دست است و گفته میشود: ضقت بالأمر ذرعاً زمانیکه آن را نتوانی و قادر به آن نباشی.

و ابن میثم گوید: این سخن او «حیث أخّره القدر» اشارهای است به جایگاه پایین او که تقدیر بر آن جاری شده است که از جایگاه پیشینیان پایینتر باشد و به تأخیر در آن و وقوف در آن بر او امر کرده است.

و این کلام او: «فی القیه» یعنی در ضلالت و گمراهی یا در تکبّر.

در النهایه گوید: تاه یتیه تیهاً زمانی است که متحیر و گمراه شود یا تکبر بورزد. الرواغ: منحرف و القصد میانهرویی که به افراط و تفریط نمیگراید.

این سخن امام علیه السّلام: «غیر مخبر» یعنی این کلامم را نه برای خبر دادن به تو بلکه برای سخن از نعمت خداوند متعال بر زبان میآورم یا به این دلیل که معاویه شایسته خطاب و خبر دادن با این سخن نیست مقام مقام تحیر اوست یا به این دلیل که او از آن آگاه است یا به این سبب که از امثال این کلام و خبر دادن دشمن با آن فخر فروشی به ذکر آن فضائل به نظر میآید پس با این کلام: «بلکه برای یادآوری نعمتهای خدا می گویم» آن توهم را رد کرد و عبارت بعد از لکن با این احتمال مناسبتر است گرچه «لک» در کلام او به عبارت اول پیوستهتر است.

واین کلام او «قیل سیّد الشهداء» ابن ابی الحدید گوید: یعنی در زندگی نبی صلّی الله علیه و آله زیرا علی علیه السّلام شهید از دنیا رفت و هیچ اختلافی در این نیست که او از حمزه، جعفر و سایرین برتر و بلکه سرور مسلمانان است.(1)

ص: 66

قوله بسبعین تکبیرة قال ابن میثم أی فی أربع عشرة صلاة و ذلک أنه کلما کبر علیه خمسا حضرت جماعة أخری من الملائکة فصلی بهم علیه أیضا و ذلک من خصائص حمزة رضی الله عنه.

قوله علیه السلام لذکر ذاکر یعنی نفسه و إنما نکره و لم یأت بالألف و اللام و لم ینسبه إلی نفسه لئلا یصرح بتزکیة نفسه و استعار لفظ المج لکراهیة النفس لبعض ما یکرر سماعه و إعراضها عنه فإنها تصیر کالقاذف له من الأذن کما یقذف الماج الماء من فیه کذا قیل و الظاهر أنه کنایة عن أنها لوضوحها لا یمکن لأحد إنکارها فغیر المؤمنین و إن ثقل علیهم سماعها فلا یمکنهم إنکارها.

قوله علیه السلام فدع عنک إلخ الرمیة الصید یرمی یقال بئس الرمیة الأرنب أی بئس الشی ء مما یرمی الأرنب و المعنی دع ذکر من مال إلی الدنیا و أمالته إلیها و أمالته عن الطریق المستقیم فإن شأن الصید الخروج عن الطریق و هی إشارة إلی الخلفاء و الکلام فی بیان التفاضل سابقا و لاحقا.

و قال ابن أبی الحدید هذه إشارة إلی عثمان لا إلی أبی بکر و عمر و هذا مما لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ مع أن المذکور فی کتاب معاویة لم یکن عثمان وحده کما عرفت.

و قال ابن میثم رحمه الله أی فدع عنک أصحاب الأغراض الفاسدة و لا تلتفت إلی ما یقولون فی حقنا کعمرو بن العاص و یحتمل أن یکون الإشارة إلی نفسه علی طریقة قولهم إیاک أعنی و اسمعی یا جارة.

و استعار لفظ الرمیة و کنی بها عن الأمور التی تقصدها النفوس و ترمیها بقصودها انتهی.

و لا یخفی بعده و أبعد منه ما ذکره الکیدری حیث قال أراد أنه مطعون فی نسبه و حسبه و أنه أزاله عن مقام التفاخر و التنافر مطاعن شهرت فیه انتهی.

ص: 67

درباره این کلام او «بسبعین تکبیره» ابن میثم گوید هفتاد تکبیر در چهارده نماز و آن به این سبب که هر بار که بر او پنج تکبیر میگفت جماعت دیگری از ملائکه حاضر شدند پس بر آنان نیز امامت کرد و این از ویژگیهای حمزه رضی الله عنه است.

و این کلام او «لذکر ذاکر» یعنی خودش، و فقط به این جهت که به تزکیه نفسش تصریح ننماید نکره آورده و الف و لام وارد نکرده و به خود نسبت نداده است. و لفظ «المجّ» را به جهت کراهت نفس از بعضی از آنچه که شنیدنش تکرار شده است و اعراضش از آن استعاره کرده است که آن مانند پرتاب­کننده آن از گوش میشود چنانکه تف­کننده آب را از دهانش بیرون میریزد، چنین گفته شده است. و خوب این است که آن کنایهای است از اینکه انکار آن فضائل به جهت وضوحش برای کسی امکان پذیر نیست پس غیر مؤمنان گرچه شنیدنش برایشان سنگین باشد امکان انکارش را ندارد.

و این کلام امام: «فدع عنک» تا پایان عبارت: الرمیه: صیدی که به سوی آن تیر انداخته میشود. گفته میشود: بئس الرمیه الأرنب یعنی بدترین چیزی که به سویش تیراندازی میشود خرگوش است و معنا این است: از ذکر کسی که به دنیا گرایید و دنیا او را به سوی خود کشانید و او از راه مستقیم منحرف کرد دست بکش که شأن شکار خارج شدن از راه است و این اشارهای است به خلفاء و سخن در بیان برتری از نظر پیش و پس بودن.

و ابن ابی الحدید گوید: «این اشارهای است به عثمان نه ابوبکر و عمر» و این از مواردی است که نه فربه میکند و نه از گرسنگی بینیاز میکند علاوه بر اینکه آنچه که در نامه معاویه ذکر شده است فقط عثمان نبوده است چنانکه دانستی.

و ابن میثم گوید: یعنی صاحبان اغراض فاسد مانند عمرو بن عاص را از خود دور کن و به آنچه که در خصوص حق ما میگویند توجه نکن و محتمل است که مقصود اشاره به خود او باشد به طریقه این کلام آنان: به در میگویم که دیوار بشنود.

و لفظ «رمیه» را استعاره آورده است و با آن از اموری که نفسها قصد میکند و با قصدشان به سوی آن تیراندازی میکنند کنایه آورده است پایان .

بعید بودن این نظر پوشیده نیست و بعیدتر از آن چیزی است که کیدری ذکر کرده است آنجا که گوید: قصدش این بوده است که او در نسب و حسبش خدشهدار است و عیوبی که درباره او مشهور شده است او را از مقام تفاخر و تنافر زائل کرده است پایان.

ص: 67

و کأنه حمل الرمیة علی السهام المرمیة.

قوله علیه السلام فإنا صنائع ربنا هذا کلام مشتمل علی أسرار عجیبة من غرائب شأنهم التی تعجز عنها العقول و لنتکلم علی ما یمکننا إظهاره و الخوض فیه فنقول صنیعة الملک من یصطنعه و یرفع قدره و منه قوله تعالی وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی أی اخترتک و أخذتک صنیعتی لتنصرف عن إرادتی و محبتی فالمعنی أنه لیس لأحد من البشر علینا نعمة بل الله تعالی أنعم علینا فلیس بیننا و بینه واسطة و الناس بأسرهم صنائعنا فنحن الوسائط بینهم و بین الله سبحانه.

و یحتمل أن یرید بالناس بعض الناس أی المختار من الناس نصطنعه و نرفع قدره.

و قال ابن أبی الحدید هذا مقام جلیل ظاهره ما سمعت و باطنه أنهم عبید الله و الناس عبیدهم.

و قال ابن میثم لفظ الصنائع فی الموضعین مجاز من قبیل إطلاق اسم المقبول علی القابل و الحال علی المحل یقال فلان صنیعة فلان إذا اختصه لموضع نعمته و النعمة الجزیلة التی اختصهم الله بها هی نعمة الرسالة و ما یستلزمه من الشرف و الفضل حتی کان الناس عیالاتهم فیها.

قوله علیه السلام و عادی طولنا قال الجوهری عاد قبیلة و هم قوم هود علیه السلام و شی ء عادی أی قدیم کأنه منسوب إلی عاد.

و قال ابن أبی الحدید الطول الفضل و قال الأفعال الجمیلة کما تکون عادیة بطول المدة تکون عادیة بکثرة المناقب و المآثر و المفاخر و إن کانت المدة قصیرة و لا یراد بالقدیم قدیم الزمان بل من قولهم لفلان قدیم أثر أی سابقة حسنة و إنما جعلنا اللفظ مجازا لأن بنی هاشم و بنی أمیة لم یفترقا فی الشرف إلا منذ نشأ هاشم بن عبد مناف ثم لم تکن المدة بین نشإ هاشم و إظهار محمد صلی الله علیه و آله الدعوة إلا نحو تسعین سنة انتهی.

ص: 68

گویی او رمیه را بر تیر پرتاب شده حمل کرده است.

این کلام امام علیه السّلام: «ما دست پرورده وساخته پروردگار خویشیم» کلامی مشتمل بر اسراری شگفت از عجائب شأن آنان است که عقلها از آن عاجز هستند و با براساس آنچه که بیان و تعمق در آن بر ایمان امکانپذیر است سخن میگویم و میگویم: صنیعة الملک کسی است که فرمانروا او را ساخت و منزلتش را رفعت بخشید و این کلام خداوند از آن است «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی» {و تو را برای خود پروردم} یعنی تو را اختیار کردم و ساخته خویش برگرفتم تا از اراده و محبت من منصرف شوی پس معنی این است که بر هیچ یک از بشر نعمتی بر ما نیست بلکه خداوند متعال بر ما نعمت بخشید و بین ما و او واسطهای نیست و تمامی مردم مخلوق او هستند و ما واسطه بین آنها و خداوند سبحان هستیم.

و محتمل است که مقصودش از مردم برخی از مردم باشد یعنی گزیدهای از مردم که برمیگزینیم و منزلتشان را بالا میبریم.

ابن ابی الحدید گوید: این، جایگاه ارزشمندی است ظاهر آن چیزی است که شنیدی و باطنش این است که آنها بندگان خدا و مردم بندگان آنان هستند.

ابن میثم گوید: لفظ صنائع در دو مورد مجاز از نوع اطلاق اسم مقبول بر قابل و حال بر محلّ است فلانی دست پرورده فلانی است زمانی گفته میشود که او را به جایگاه نعمت خویش مختص گرداند. و نعمت وافری که خداوند آنها را به آن مختص گردانید نعمت رسالت و آنچه که از شرف و فضیلت مستلزم آن است میباشد گویی که مردم در آن سربار آنان هستند.

و این کلام او علیه السّلام: «و عادی طولنا» جوهری گوید: «عاد» نام قبیلهای است که همان قوم هود علیه السّلام هستند و شئ عادّی یعنی قدیمی گویی که منسوب به عاد است .

و ابن ابی الحدید گوید: طول: یعنی فضل و نعمت. و گوید: افعال نیک چنانکه به طول مدت عادی است به کثرت مناقب، تأثیرات و مفاخر نیز عادی است و گرچه مدت نیز کوتاه باشد و مقصود از قدیم، قدیم زمانی نیست بلکه برگرفته از این کلام آن است که لفلان قدیم أثر یعنی فلانی پیشینه نیکویی دارد. و لفظ را به این دلیل مجاز قرار دادیم که بنی هاشم و بنی امیه در شرف و برتری جدا نبودند مگر از زمانیکه هاشم بن عبد مناف رشد یافت سپس مدت بین نشأت هاشم و اظهار دعوت توسط محمد جز حدود نود سال نبوده است پایان.

ص: 68

و أقول: قد ظهر لک مما سبق أن بنی أمیة لم یکن لهم نسب صحیح لیشارکوا فی الحسب آباءه مع أن قدیم عزهم لم ینحصر فی النسب بل أنوارهم علیهم السلام أول المخلوقات و من بدء خلق أنوارهم إلی خلق أجسادهم و ظهور آثارهم کانوا معروفین بالعز و الشرف و الکمالات فی الأرضین و السماوات (1)یخبر بفضلهم کل سلف خلفا و رفع الله ذکرهم فی کل أمة عزا و شرفا.

و قوله علیه السلام فعل الأکفاء منصوب علی المصدر بفعل مقدر المکذب أبو سفیان و قیل أبو جهل و أسد الله حمزة رضی الله عنه و أرضاه و أسد الأحلاف هو أسد بن عبد العزی و قال فی القاموس الحلف بالکسر العهد بین القوم و الصداقة و الصدیق یحلف لصاحبه أن لا یغدر به و الجمع أحلاف. و الأحلاف فی قول زهیر أسد و غطفان لأنهم تحالفوا علی

ص: 69

و میگویم: از آنچه گذشت روشن شد که بنی امیه نسب صحیحی نداشتند تا در حسب اجدادشان مشارکت جویند. علاوه بر اینکه عزت دیرینشان منحصر در نسب نبوده است بلکه انوار آنان علیه السّلام اولین مخلوقات بوده است و از لحظه آغاز آفرینش انوارشان تا خلق تنهایشان و ظهور آثارشان معروف به عزت، شرف و کمالات در آسمانها و زمینها بودند که هر سلفی، خلف خویش را از فضیلت آنان آگاه می­کرد و خداوند یاد آنان را در هر امتی از نظر عزت و شرف ترفیع بخشید.

و این کلام امام علیه السّلام: «فعل الأکفاء» منصوب بر مصدر به فعل مقدر است «المکذّب» ابوسفیان، و گفته شده ابوجهل است. «أسد الله» حمزه رضی الله عنه و أرضاه است و «وأسد الأحلاف» أسد بن عبد العزّی است و در قاموس گوید: الحلف با کسره عهد و پیمان بین مردم و رفاقت است و صدیق برای دوستش پیمان میبندد که به او خیانت نکند و جمع آن احلاف است. و احلاف در این سخن زهیر: أسد و غطفان لأنهم تحالفوا علی

ص: 69

التناصر و الأحلاف قوم من ثقیف و فی قریش ست قبائل عبد الدار و کعب و جمح و سهم و مخزوم و عدی لأنهم لما أرادت بنو عبد مناف أخذ ما فی أیدی عبد الدار من الحجابة و السقایة و أبت عبد الدار عقد کل قوم علی أمرهم حلفا مؤکدا علی أن لا یتخاذلوا فأخرجت بنو عبد مناف جفنة مملوءة طیبا فوضعتها لأحلافهم و هم أسد و زهرة و تیم عند الکعبة فغمسوا أیدیهم فیها و تعاهدوا و تعاقدت بنو عبد الدار و حلفاؤها حلفا آخر مؤکدا فسموا الأحلاف انتهی و نحوه قال فی النهایة إلا أنه قال بعد قوله فغمسوا أیدیهم فیها و تعاقدوا فسموا المطیبین.

و صبیة النار إشارة إلی الکلمة التی قالها النبی صلی الله علیه و آله لعقبة بن أبی معیط حین قتله صبرا یوم بدر و قال کالمستعطف له صلی الله علیه و آله من للصبیة یا محمد قال النار.

و حَمَّالَةَ الْحَطَبِ هی أم جمیل بنت حرب بن أمیة امرأة أبی لهب.

و قوله علیه السلام فی کثیر متعلق بمحذوف أی هذا الذی ذکرنا داخل فی کثیر مما یتضمن ما ینفعنا و یضرکم.

قوله علیه السلام و جاهلیتنا أی شرفنا و فضلنا فی الجاهلیة لا یدفعه أحد و فی بعض النسخ و جاهلیتکم و لعله أظهر.

و وجه الاستدلال بالآیة الأولی ظاهر لأنه علیه السلام کان أولی الأرحام برسول الله صلی الله علیه و آله و أقربهم إلیه و کذا الثانیة لأنه کان أقرب الخلق إلی اتباع رسول الله صلی الله علیه و آله و أول من آمن به و صدقه.

و قال الجوهری الفلج الظفر و الفوز و قد فلج الرجل علی خصمه یفلج فلجا و الاسم الفلج بالضم.

قوله علیه السلام و تلک شکاة قال الجوهری یقال هذا أمر ظاهر عنک عاره أی زائل قال الشاعر:

و عیرها الواشون إنی أحبها***و تلک شکاة ظاهر عنک عارها

ص: 70

التناصر آمده است و احلاف قومی از ثقیف است و در قریش شش قبیله است: عبدالدار، کعب، جمح، سهم، مخزوم و عدی، زیرا آنان زمانیکه پسران عبد مناف خواستند که پرده­داری و سقایی را از عبدالدار بگیرند و عبدالدار ممانعت کرد هر قومی بر امر آنان پیمان بست با تأکید بر اینکه یکدیگر را رها نکنند پس قبیله بنی عبد مناف خمره پر از عطر را بیرون آورد و آن را برای همپیمانشان یعنی اسد، زهره و تیم کنار کعبه گذاشت پس دست خویش را در آن فرو بردند و با یکدیگر پیمان بستند. و قبیله عبدالدار و همپیمانانشان پیمان مؤکد دیگری بستند پس احلاف نامیده شدند پایان، و در النهایه نیز مشابه این را گفته است با این تفاوت که بعد از این کلام او «پس دستان خویش را در آن فرو بردند و عهد بستند» آورده است پس مطیبون نامیده شدند.

«وصبیة النار» اشارهای است به کلامی که نبی صلّی الله علیه و آله به عقبه بن ابو معیط فرمود آنگاه که او را با صبر در روز بدر کشت پس ملتمسانه به او گفت: برای صبیه کیست ای محمد؟ فرمود: آتش.

و «حماله الحطب» ام جمیل دختر حرب ابن امیّه زن ابولهب است.

و این کلام امام علیه السّلام: «فی کثیر» متعلق به محذوف است یعنی این نکتهای که بیان کردیم در بسیاری از آنچه که متضمن نفع ما و ضرر شماست، داخل است.

و این کلام امام علیه السّلام: «و جاهلیتنا» یعنی شرف و برتری ما در دوره جاهلیت را کسی رد نمیکند و در بعضی نسخهها «و جاهلیتکم» آمده است و شاید این بهتر باشد.

و وجه استدلال به آیه نخست روشن است زیرا امام علیه السّلام برترین خویشاوندان به رسولالله و نزدیکترین آنها به اوست و آیه دوم نیز چنین است زیرا او نزدیکترین مردم به پیروی از رسولالله صلّی الله علیه و آله و اولین کسی که به او ایمان آورد و وی را تأیید کرد میباشد.

جوهری گوید: الفلج یعنی پیروزی و کامیابی و قد فلج الرجل علی خصمه یفلج فلجاً (مرد بر دشمن خود پیروز شد) و اسم آن فلج با ضمه است.

و این کلام امام علیه السّلام: «و تلک شکاة» جوهری گوید: گفته میشود: هذا امر ظاهر عنک عاره یعنی این امری است که عیبش از تو زائل است شاعر گوید:

سخن چینان بر او عیب گرفتند که من او را دوست دارم و آن شکوههایی است که ننگ آن دامنگیر تو نیست.

ص: 70

و قال شکوت فلانا شکاة إذا أخبرت بسوء فعله.

و قال ابن میثم البیت لأبی ذویب و هو مثل یضرب لمن ینکر أمرا لیس منه فی شی ء و لا یلزمه دفعه.

و الخشاش بالکسر الذی یدخل فی عظم أنف البعیر و خششت البعیر إذا جعلت فی أنفه الخشاش و الغضاضة بالفتح المذلة و المنقصة.

قوله علیه السلام و هذه حجتی إلی غیرک لعل المعنی لست أنت المقصود بها لحقارتک کقوله علیه السلام غیر مخبر لک أو لعلمی بأنک لا تقبل حججی و لا تؤمن بها أو لأنک عالم بها و لا فائدة فی إخبار العالم بل قصدی بذکرها إلی غیرک من السامعین لعله یؤمن بها من أنکرها و یطمئن بها قلب من آمن بها.

و قال ابن میثم أی لست أنت المقصود بها إذ لست من هذا الأمر فی شی ء بل القصد منها غیرک أی الذین ظلموا و إنما ذکرت منها بقدر ما دعت الحاجة إلیه و سنح لی أن أذکره فی جوابک.

قوله علیه السلام فلک أن تجاب أی هذه لیست مثل السابقة التی لم یکن لک السؤال فیها لأنک من بنی أمیة و بینک و بینه رحم.

و قوله علیه السلام فأینا ابتداء تقریر الجواب: و الأعدی من العداوة أو من العدوان و الأول أصوب و أهدی إلی مقاتله أی لوجوه قتله و مواضعه من الآراء و الحیل أم من بذل أراد به نفسه المقدسة فإنه لما اشتد الحصار علی عثمان بعث علیه السلام إلیه و عرض علیه نصرته فقال عثمان لا أحتاج إلی نصرتک و لکن اقعد و کف شرک و ذلک لأن عثمان کان متهما له علیه السلام بالدخول فی أمره و أراد علیه السلام بقوله من استنصره معاویة و ذلک أنه بعث عثمان حال حصاره إلی الشام مستصرخا بمعاویة فلم یزل یتراخی عنه و یؤخر الخروج إلی أن قتل لطمعه فی الأمر و ذکر القدر و نسبة القتل إلیه هاهنا مناسب لتبریه من دمه و البث

ص: 71

و گوید: شکوت فلاناً شکاة زمانیاست که او را به بدی عملش آگاه کنی .

و ابن میثم گوید: شعر از ابو ذؤیب است و آن مثلی است که برای کسی زده میشود که امری که ارتباطی به او ندارد و رد کردنش بر او لازم نیست را انکار میکند.

و الخشاش با کسره چیزی است که در استخوان بینی شتر وارد می شود و خششت البعیر زمانی گفته میشود که در بینی او خشاش بگذاری. الغضاضه با فتحه یعنی ذلت و نقص.

این کلام امام علیه السّلام: «و هذه حجّتی إلی غیرک» شاید معنی این است که تو به جهت حقارتت مقصود آن نیستی. مانند این کلام امام علیه السّلام: «غیر مخبر لک» یا به جهت آگاهی­ام از اینکه تو دلیل مرا نمیپذیری و به آن ایمان نمیآوری یا به این دلیل که تو از آن آگاهی و در خبر دادن آگاه فائدهای نیست، بلکه قصدم از ذکر آن، برای شنوندگانی غیر از توست شاید کسی که آن را انکار کرده است به آن ایمان بیاورد و کسی که به آن ایمان آورده است دلش با آن آرام بگیرد.

ابن میثم گوید: یعنی تو مقصود آن حجت نیستی زیرا تو در این مسأله اهمیتی نداری بلکه قصد از آن غیر توست یعنی کسانی که ظلم کردند و از آن فقط به میزان مورد نیاز و مقداری که از خاطرم گذشت که در جواب تو ذکر کنم را بیان کردم.

و این کلام امام علیه السّلام: «فلک أن تجاب» یعنی این مانند نامه پیشین نیست که در آن سؤال نبود زیرا تو از بنی امیه هستی و میان تو و او نسبت خویشاوندی است و این کلام امام علیه السّلام: «فأیّنا» ابتدای تقریر جواب است.

«و الأعدی»: از ریشه عدوات یا عدوان است و مورد اول صحیحتر است «و أهدی إلی مقاتله» یعنی به وجوه قتل او و مواضع او در مقابل آراء و حیلهها «أم من بذل» مقصودش از آن وجود مقدس خویش است زیرا زمانیکه محاصره بر عثمان شدید شد امام علیه السّلام بهسوی او فرستاد و یاریاش را بر او عرضه کرد اما عثمان پاسخ داد: نیازی به یاری تو ندارم اما بنشین و شرت را بازدار و آن به این دلیل است که عثمان امام علیه السّلام را به دخالت در امر خویش متهم کرده بود و امام علیه السّلام مقصودش از این کلامش «من استنصره» معاویه بود زیرا عثمان به هنگام محاصرهاش به کمک­خواهی از معاویه بهسوی شام فرستد و او پیوسته از آن سستی کرد و به جهت طمعش در امر، خروج را تا قتل او به تأخیر انداخت. و مرگ و نسبت قتل به او در اینجا به مبرا بودنش از خون او مناسب است و البثّ: یعنی

ص: 71

النشر و المنون الدهر و المنیة أی نشر إلیه نوائب الدهر و أسباب المنیة و قوله علیه السلام و الله لقد علم الله اقتباس من قوله تعالی قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ قال الطبرسی رحمه الله هم الذین کانوا یعوقون غیرهم عن الجهاد مع رسول الله صلی الله علیه و آله و التعویق التثبیط وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ یعنی الیهود قالوا لإخوانهم المنافقین هَلُمَّ إِلَیْنا أی تعالوا و أقبلوا إلینا و دعوا محمدا صلی الله علیه و آله و قیل القائلون هم المنافقون قالوا لإخوانهم من ضعفة المسلمین لا تحاربوا و خلوا محمدا صلی الله علیه و آله فإنا نخاف علیکم الهلاک وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ أی لا یحضرون القتال و البأس الحرب و أصله الشدة إِلَّا قَلِیلًا إلا کارهین یکون قلوبهم مع المشرکین.

و لعل الغرض من الاقتباس أنه سبحانه عاب المعوقین و القائلین فالمتراخی مقصر علی تقدیر وجوب الحضور کما زعمته.

و یحتمل أن یکون غرضه واقعا تعویقه عن نصره علیه السلام و إن أوهم ظاهره نصر عثمان.

و قال الجوهری نقمت علی الرجل أنقم بالکسر إذا عتبت علیه.

و قال ابن میثم

فی قوله علیه السلام فرب ملوم لا ذنب له.

و أنا ذلک الملوم و هو مثل لأکثم بن صیفی یضرب لمن قد ظهر للناس منه أمر أنکروه علیه و هم لا یعرفون حجته و عذره فیه و قوله و قد یستفید إلخ یضرب مثلا لمن یبالغ فی النصیحة حتی یتهم أنه غاش و صدر البیت

و کم سقت فی آثارکم من نصیحة

و قال فی الصحاح و القاموس المتنصح من تشبه بالنصحاء و هذا المعنی و إن کان محتملا فی کلامه علیه السلام علی وجه بعید لکن الظاهر أنه لیس غرضا للشاعر و الظاهر ما ذکره الخلیل فی العین حیث قال التنصح کثرة النصیحة قال أکثم بن صیفی إیاکم و کثرة التنصح فإنه یورث التهمة انتهی و الظنة التهمة.

ص: 72

نشر و گسترش، المنون: روزگار و مرگ یعنی حوادث روزگار و اسباب مرگ به سوی او گسترش یافت. و این کلام امام علیه السّلام «و الله لقد علم الله» اقتباسی است از این کلام خداوند متعال «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ» و طبرسی گوید: آنان کسانی هستند که سایرین را از جهاد همراه رسولالله به تأخیر میاندازند و تعویق یعنی به تأخیر انداختن «والقائلین لإخوانهم» یعنی یهودیان که به برادران مناق خود گفتند «هلمّ إلینا» یعنی بیایید و بهسوی ما روی کنید و محمد را رها کنید. و گفته شده: قائلون همان منافقان هستند که به برادران خود از میان مسلمانان ضعیف گفتند: پیکار نکنید و محمد را رها کنید که ما بر شما بیم هلاکت داریم. «و لا یأتون البأس» یعنی در نبرد حاضر نمیشوند. «البأس» یعنی نبرد و اصل آن شدت است. «الا قلیلاً» مگر با اکراه درحالیکه دلهایشان با مشرکان است.

و شاید غرض از این اقتباس این باشد که خداوند سبحان به تأخیر اندازندگان و قائلان را نکوهش کرد پس کاهل بر اساس تقدیر وجوب حضور چنانکه پنداشتم مقصر است.

و محتمل است که غرضش واقعاً بازداشتن او از یاری امام علیه السّلام باشد گر چه ظاهر آن یاری عثمان را به ذهن میآورد.

و جوهری گوید: نقمت علی الرجل أنقم با کسره زمانی است که او را ملامت کنی.

و ابن میثم درباره این کلام امام علیه السّلام: «فربّ ملوم لاذنب له» گوید من همان ملامت­شونده هستم و این مثلی برای اکثم بن صیفی است که برای کسی آورده میشود که از جانب او امری برای مردم آشکار شده است که آن را بر او ناپسند میشمارند درحالیکه آنها حجت و عذر او در آن را نمیدانند و این کلام او «قد یستفید» تا پایان آخر برای کسی مثل زده میشود که در نصیحت زیاده­روی میکند تا اینکه به فریب متهم میشود و ابتدای بیت این است:

و کم سقت فی آثارکم من نصیحة

و در صحاح و قاموس گوید: متنصح کسی است که از ناصحان تقلید کند و این معنی گرچه در کلام امام به وجهی بعید محتمل است اما خوب این است که آن غرض شاعر نیست و خوب چیزی است که خلیل در العین ذکر کرده است آنجا که گوید: التنصّح کثرت نصیحت است، اکثم بن صیفی گوید: از کثرت تنصح بر حذر باشید که آن تهمت را بهدنبال دارد پایان. الظنّه یعنی تهمت.

ص: 72

قوله علیه السلام فلقد أضحکت بعد استعبار قال الجوهری عبرت عینه و استعبرت أی دمعت و العبران الباکی.

و قال ابن میثم أی أتیت بشی ء عجیب بالغ فی الغرابة فإن الضحک بعد البکاء إنما یکون لتعجب بالغ و ذلک کالمثل فی معرض الاستهزاء به.

و قیل معناه لقد أضحکت من سمع منک هذا تعجبا بعد بکائه علی الدین لتصرفک فیه و ألفیت الشی ء وجدته قوله علیه السلام فالبث قلیلا قال ابن میثم مثل یضرب للوعید بالحرب و أصله أن حمل بن بدر رجل من قشیر أغیر علی إبل له فی الجاهلیة فی حرب داحس و الغبراء فاستنقذها و قال:

لبث قلیلا یلحق الهیجاء حمل***ما أحسن الموت إذ الموت نزل

و قیل أصله أن مالک بن زهیر توعد حمل بن بدر فقال حمل لبث قلیلا البیت فأرسل مثلا ثم أتی و قتل مالکا فظفر أخوه قیس بن زهیر به و بأخیه حذیفة فقتلهما و قال:

شفیت النفس من حمل بن بدر***و سیفی من حذیفة قد شفانی

و قال الزمخشری فی المستقصی تمام البیت:

ما أحسن الموت إذا حان الأجل

و قال قالوا فی حمل هو اسم رجل شجاع یستظهر به فی الحرب و لا یبعد أن یراد به حمل بن بدر صاحب الغبراء یضربه من ناصره وراءه انتهی.

ثم اعلم أن حملا فی بعض النسخ بالحاء المهملة و فی بعضها بالجیم.

و قال الفیروزآبادی أرقل أسرع و الإرقال ضرب من الخبب و الجحفل بتقدیم الجیم علی الحاء الجیش و القتام الغبار و سطع الغبار و الرائحة و الصبح ارتفع و السربال القمیص و سرابیل الموت إنما کنایة عن الدروع و الأحوال و الهیئات التی وطنوا نفوسهم علی القتل فیها فکأنها أکفانهم

ص: 73

این کلام امام علیه السّلام: «فلقد أضحکت بعد الاستعبار» جوهری گوید: عبرت عینه و استعبرت یعنی اشک ریخت و العبران: یعنی گریان.

ابن میثم گوید: یعنی چیز شگفت بسیاری عجیبی آوردم زیرا خنده بعد از گریه فقط برای تعجب فراوان است و آن در خصوص معرض استهزاء بودن به مانند مثل است.

و گفته شده: معنایش این است شنونده این سخن را از روی تعجب به خنده واداشتی بعد از گریستنش بر دین به جهت برخورد تو در آن. و ألفیت الشیء یعنی آن را یافتم. و این کلام امام علیه السّلام: «فالبث قلیلاً» ابن میثم گوید: مثلی است که برای تهدید به جنگ زده میشود و اصل آن این است که حمل بن بدر که مردی از قشیر است بر شتری که از آن او بود در جاهلیت در جنگ دابس و غبراء حمیت کرد و او را نجات داد و گفت:

اندکی صبر کن که هماورد تو به میدان آید، چه نیکوست مرگ، آنگاه که مرگ فرود آید.

و گفته شده: اصل آن این است که مالک بن زهیر حمل بن بدر را تهدید کردید پس حمل گفت: لبّث قلیلاً و ادامه بیت. پس به عنوان مثال رایج شد سپس آمد و مالک را کشت و برادرش قیس بن زهیر به او و برادرش حذیفه دست یافت و آن دو را به قتل رساند و گفت: عطش جانم را از حمل بن بدر فرونشاندم، و شمشیرم عطش مرا از حذیفه فرو نشاند.

زمخشری در مستقصی گوید:

چه نیکوست مرگ آنگاه که هنگامه اجل رسد.

و گوید: درباره حمل گفتند: آن اسم مرد شجاعی است که در جنگ از او طلب یاری میشد و بعید نیست که مقصود از آن حمل بن بدر صاحب غبراء باشد کسی که افراد پشت سرش به او کمک کند این مثل را میآورد. پایان.

بدان که حمل در بعضی نسخهها با حاء و در بعضی از آنها با جیم است.

فیروز آبادی گوید: أرقل یعنی شتاب کرد و ارقال نوعی یورتمه است. و جحفل یعنی لشکر، القتام یعنی غبار، و سطع الغبار و الرائحه و الصبح یعنی بالا آمد، السربال یعنی پیراهن، و «سرابیل الموت» فقط کنایه از زرهها، احوال و هیأتهایی است که نفس خود را برای کشته­شدن در آن آماده کردهاند گویی که آنها کفنهای آنان است.

ص: 73

و قوله علیه السلام ذریة بدریة أی أولاد البدریین.

و قد مر أن أخاه أی معاویة حنظلة و خاله الولید و جده عتبة أبو أمه.

و این کلام امام علیه السّلام: «ذریة بدریة» یعنی فرزندان بدریان.

و بیان شد که برادر معاویه حنظه، داییاش ولید و جدش عتبه بن ابو أمّه است.

روایت398.

امالی طوسی(1):

جبر بن نوف گوید: زمانی که امیرمؤمنان علیه السّلام حرکت به سوی شام را قصد کرد یاران سرشناسش دور او حلقه زدند و گفتند: ای امیرمؤمنان اگر قبل از حرکتمان بهسوی آنان، نامهای برای معاویه و یارانش مینوشنی که در آن، آنان را به حق دعوت میکردی و آنان را به بهرهای که در آن است امر میکردی حجت بر آنان شدیدتر میشد، پس امیرمؤمنان علیه السّلام به کاتبش عبیدالله بن ابورافع فرمود بنویس:

بسم الله الرحمن الرحیم از بنده خدا امیرمؤمنان علی به معاویه بن ابوسفیان و افرادی که از جانب او گماشته شدهاند، سلام بر شما، من نزد شما خدایی را ستایش میکنم که خدایی جز او نیست، اما بعد به راستی برای خداوند بندگانی است که به تنزیل ایمان دارند و تفسیر آن را شناخته و دانش دین را آموختهاند و خداوند برتری آنان را در قرآن حکیم بیان فرموده است و ای معاویه تو، پدرت و خانوادهات در آن روزگار با دشمن پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله بودید قرآن را دروغ میشمردید و بر جنگ با مسلمانان با خویش پیمان بسته بودید، به هر کدام از ایشان دست مییافتید به زندانش میافکندید یا شکنجهاش میکردید یا او را میکشتید تا اینکه خداوند اراده کرد دین خود را پیروز کند و پیامبر خویش را آشکار نماید، آنگاه عرب گروه گروه به دین او درآمدند و این امت خواه و ناخواه اسلام آوردند پس کسی را که از سابقهای چون سابقه آنان و فضیلتی چون فضایل آنان بهرهای نبرده است سزاوار نیست با آنان بستیزید پس هر که از میان شما با او نزاع کند گناه و ستم کرده است. و هر که از عقل بهرهای برده است سزاوار نیست که اندازه خود را نداند و از خود فراتر رود و خود را به درخواست چیزی که حق او نیست بیازارد.

ص: 74

إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ قَدِیماً وَ حَدِیثاً أَقْرَبُهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْلَمُهُمْ بِالْکِتَابِ وَ أَقْدَمُهُمْ فِی الدِّینِ وَ أَفْضَلُهُمْ جِهَاداً وَ أَوَّلُهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدُّهُمْ اطِّلَاعاً بِمَا تَجْهَلُهُ الرَّعِیَّةُ عَنْ أَمْرِهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ لِتُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّ خِیَارَ عِبَادِ اللَّهِ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ بِمَا یَعْلَمُونَ وَ أَنَّ شَرَّهُمُ الْجُهَلَاءُ الَّذِینَ یُنَازِعُونَ بِالْجَهْلِ أَهْلَ الْعِلْمِ أَلَا وَ إِنِّی أَدْعُوکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَقْنِ دِمَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَإِنْ قَبِلْتُمْ أَصَبْتُمْ رُشْدَکُمْ وَ هُدِیتُمْ لَحْظَکُمْ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ إِلَّا الْفُرْقَةَ وَ شَقَّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ لَمْ تَزْدَادُوا مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَ لَمْ یَزْدَدْ عَلَیْکُمْ إِلَّا سَخَطاً وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ:

لَیْسَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَمْرٍو عِتَابٌ***غَیْرَ طَعْنِ الْکُلَی وَ حَزِّ الرِّقَابِ

فَلَمَّا وَقَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی جَوَابِهِ بِذَلِکَ قَالَ إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.

پس شایستهترین افراد به این امر از قدیم و جدید کسی است که از همه آنان به رسولالله صلّی الله علیه و آله نزدیکتر بوده و از به قرآن آشناتر و در دین قدیمیتر و در جهاد برتر و اولین آنان در ایمان و آگاهترین آنها به آنچه که عامه مردم در خصوص امر خویش از آن ناآگاه هستند میباشد، پس از خدایی که به سوی او باز میگردید بپرهیزید و حق را با باطل درنیامیزید، تا به وسیله آن حق را تکذیب کنید بدانید که بهترین بندگان خدا آنانند که به آنچه میدانند عمل میکنند و بدترین ایشان نادانانی هستند که جاهلانه با اهل علم میستیزند. به هوش باشید که من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش صلّی الله علیه و آله و جلوگیری از ریختن خون این امت فرا میخوانم پس اگر پذیرفتید راه رستگاری خود را یافته و به نصیب خویش رهنمون شدهاید و اگر سرباز زدید و جز تفرقه و پراکندگی میان امت را نخواستید در آن صورت جز بر دوری خود از خدا نیفزودهاید و خداوند نیز هرگز جز بر خشم خود نسبت به شما نخواهد افزود و السلام. و معاویه برایش نوشت: اما بعد براستی میان من و عمرو گفتگویی جز دریدن جگرها و زدن گردنها نیست.

پس امیرمؤمنان علیه السّلام زمانیکه بر این جواب او را خواند فرمود: «إِنَّکَ لَا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَن یَشَاء وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ {در حقیقت تو هر که را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند و او به راه یافتگان داناتر است}

توضیح

«الحز» با حاء و جیم یعنی قطع کردن.

روایت399.

امام طوسی(1):

یزید حمانی گوید: امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام برای معاویه بن ابوسفیان نوشت: اما بعد خداوند کتابش را بهسوی ما فرستاد و ما را در شبهه رها نکرد، و برای کسی که جاهلانه بر مرکب گناه سوار شود هیچ عذری نیست و در توبه گشوده است و هیچ بار­بردارندهای بار دیگری را برنمیدارد و تو از کسانی هستی که اختلاف را بنا نهاد و در طغیان امید در پیدا و پنهان، اصرار کرد تا زودرس - دنیا - را به دست آورد و دراز مدت - آخرا - را تکذیب کند، و گویی که تو آنچه از تو سر زد را به یاد آوردهای و برای بازگشت راهی نیافتهای.

و امام علیه السّلام برای عمرو بن عاص نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به عمرو بن عاص. اما بعد آنچه که از دنیا دیدهای تو را شیفته کرده است و به آنچه که از دنیا به آن اطمینان کردهای بر تو دگرگون خواهد شد پس به دنیا اطمینان نکن

ص: 75

فَإِنَّهَا غَرَّارَةٌ وَ لَوِ اعْتَبَرْتَ بِمَا مَضَی حَذَرْتَ مَا بَقِیَ وَ انْتَفَعْتَ مِنْهَا بِمَا وُعِظْتَ بِهِ وَ لَکِنَّکَ تَبِعْتَ هَوَاکَ وَ آثَرْتَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ تُؤْثِرْ عَلَی مَا دَعَوْنَاکَ إِلَیْهِ غَیْرَهُ لِأَنَّا أَعْظَمُ رَجَاءً وَ أَوْلَی بِالْحُجَّةِ وَ السَّلَامُ وَ کَتَبَ علیه السلام إِلَی أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ إِلَی أَصْحَابِ الْمَسَالِحِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ حَقّاً عَلَی الْوَالِی أَنْ لَا یُغَیِّرَهُ عَنْ رَعِیَّتِهِ فَضْلٌ نَالَهُ وَ لَا مَرْتَبَةٌ اخْتَصَّ بِهَا وَ أَنْ یَزِیدَهُ مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ دُنُوّاً مِنْ عِبَادِهِ وَ عَطْفاً عَلَیْهِمْ أَلَا وَ إِنَّ لَکُمْ عِنْدِی أَنْ لَا أَحْجُبَنَّ دُونَکُمْ سِرّاً إِلَّا فِی حَرْبٍ وَ لَا أَطْوِیَ دُونَکُمْ أَمْراً إِلَّا فِی حُکْمٍ وَ لَا أُؤَخِّرَ لَکُمْ حَقّاً عَنْ مَحَلِّهِ وَ أَنْ تَکُونُوا عِنْدِی فِی الْحَقِّ سَوَاءً فَإِذَا فَعَلْتُ ذَلِکَ وَجَبَتْ لِی عَلَیْکُمُ الْبَیْعَةُ وَ لَزِمَتْکُمُ الطَّاعَةُ وَ أَنْ لَا تَنْکُصُوا عَنْ دَعْوَةٍ وَ لَا تُفَرِّطُوا فِی صَلَاحٍ وَ أَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ إِلَی الْحَقِّ فَإِنْ أَنْتُمْ لَمْ تَسْمَعُوا لِی عَلَی ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ أَهْوَنَ عَلَیَّ مِمَّنْ خَالَفَنِی فِیهِ ثُمَّ أُحِلُّ لَکُمْ فِیهِ عُقُوبَتَهُ وَ لَا تَجِدُوا عِنْدِی فِیهَا رُخْصَةً فَخُذُوا هَذَا مِنْ أُمَرَائِکُمْ وَ أَعْطُوا مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَذَا یَصْلُحْ أَمْرُکُمْ وَ السَّلَامُ.

که آن فریبکار است و اگر از آنچه گذشته است عبرت میگرفتی در آنچه مانده است حذر پیشه می­کردی و از آنچه که با آن تو را اندرز میدهد بهره میگرفتی؛ اما تو از هوای نفس خویش پیروی کردی و آن را ترجیح دادی و اگر چنین نبود بر آنچه که تو را به سوی آن دعوت کردیم غیر آن را ترجیح نمیدادی زیرا ما امیدوارانهتر و برای حجت سزاوارتر هستیم والسلام.

و امام علیه السّلام برای فرماندهان لشکرها نوشت: از بنده خدا امیرمؤمنان علی به صاحبان مسالح:

از بنده خدا، علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان به نیروهای مسلّح و مرز داران کشور پس از یاد خدا و درود همانا بر زمامدار واجب است که اگر اموالی به دست آورد، یا نعمتی مخصوص او شد، دچار دگرگونی نشود، و با آن اموال و نعمتها، بیشتر به بندگان خدا نزدیک گردد و به برادرانش مهربانی بیشتری روا دارد. آگاه باشید حق شما بر من آن است که جز اسرار جنگی هیچ رازی را از شما پنهان ندارم، و کاری را جز حکم شرع، بدون مشورت با شما انجام ندهم، و در پرداخت حق شما کوتاهی نکرده و در وقت تعیین شده آن بپردازم، و با همه شما به گونه­ای مساوی رفتار کنم. پس وقتی من مسئولیّتهای یاد شده را انجام دهم، بر خداست که نعمتهای خود را بر شما ارزانی دارد، و اطاعت من بر شما لازم است، و نباید از فرمان من سرپیچی کنید، و در انجام آنچه صلاح است سستی ورزید، و برای رسیدن به حق تلاش کنید، حال اگر شما پایداری نکنید، خوارترین افراد نزد من انسان کج رفتار است، که او را به سختی کیفر خواهم داد، و هیچ راه فراری نخواهد داشت، پس دستور العملهای ضروری را از فرماندهانتان دریافت داشته، و از فرماندهان خود در آنچه که خدا امور شما را اصلاح می­کند، اطاعت کنید، با درود.

توضیح

جوهری گوید: فلان یباری فلاناً یعنی فلانی با فلانی معارضه میکند و مانند او را انجام میدهد و فلان یباری الریح سخاء یعنی در خیر و برکت با باد مسابقه میدهد.

میگویم و نامه اخیر با تغییری اندک به روایت نهجالبلاغه خواهد آمد.

روایت400.

نهجالبلاغه(1):

از نامه امام علیه السّلام به معاویه: همانا کسانی با من بیعت کرده اند که با ابا بکر و عمر و عثمان، با همان شرایط بیعت کردند، پس آن که در بیعت حضور داشت نمی تواند خلیفه ای دیگر انتخاب کند، و آن کس که غایب بود نمی تواند بیعت مردم را نپذیرد. همانا شورای مسلمین از آن مهاجرین و انصار است، پس اگر بر امامت

ص: 76

رَجُلٍ وَ سَمَّوْهُ إِمَاماً کَانَ ذَلِکَ لِلَّهِ رِضًی فَإِنْ خَرَجَ مِنْ أَمْرِهِمْ خَارِجٌ بِطَعْنٍ أَوْ بِدْعَةٍ رَدُّوهُ إِلَی مَا خَرَجَ مِنْهُ فَإِنْ أَبَی قَاتَلُوهُ عَلَی اتِّبَاعِهِ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلَّاهُ اللَّهُ مَا تَوَلَّی وَ لَعَمْرِی یَا مُعَاوِیَةُ لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِکَ دُونَ هَوَاکَ لَتَجِدُنِی أَبْرَأَ النَّاسِ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَ لَتَعْلَمَنَّ أَنِّی کُنْتُ فِی عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّی فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَکَ وَ السَّلَامُ.

کسی گرد آمدند، و او را امام خود خواندند، خشنودی خدا هم در آن است، حال اگر کسی کار آنان را نکوهش کند یا بدعتی پدید آورد، او را به جایگاه بیعت قانونی باز می گردانند، اگر سرباز زد با او پیکار می کنند، زیرا که به راه مسلمانان در نیامده، خدا هم او را در گمراهی اش رها می کند.

به جانم سوگند ای معاویه اگر دور از هوای نفس، به دیده عقل بنگری، خواهی دید که من نسبت به خون عثمان پاک ترین افرادم، و می دانی که من از آن ماجرا دور بوده ام، جز اینکه از راه خیانت مرا متّهم کنی، و حق آشکاری را بپوشانی. با درود.

تنبیه

شاید این از جانب امام علیه السّلام الزامی برای معاویه بر اجماعی که بهوسیله آن خلافت ابوبکر، عمر و عثمان را اثبات کردند باشد و عدم تمسک امام به نص به جهت عدم اعتنای آنها به آن در اول دوره با وجود عدم فاصله زمانی باشد پس بعد از گذشت زمان چگونه خواهد بود. و این سخن امام علیه السّلام «انما الشوری» تا پایان یعنی شورایی که به آن اعتماد دارید و آن را حجت میدانید، و نیازی به حمل کلام بر تقیه نیست آنگونه که ابن ابی الحدید از اصحاب امامیه ما نقل کرده است. «خشنودی خدا هم در آن است» یعنی به گمان آنان، و عزلة اسمی از اعتزال است و تجنّی این است که گناهی که مرتکب نشدهای را بر تو ادعا کند.

ابن میثم گوید: این بخشی از نامهای است که امام با جریر بن عبدالله بحلّی زمانیکه او را از همدان عزل کرد برای معاویه نوشت و ابتدای آن این است: اما بعد ای معاویه بیعت من بر تو لازم شد درحالیکه تو در شام هستی زیرا کسانی با من بیعت کردهاند... سپس آیه و ولاه الله ما تولی را قرائت میکند. و در پی آن میفرماید: «طلحه و زبیر با من بیعت کردند سپس بیعتم را شکستند و شکستن پیمانشان مانند بازگشتشان بود پس با آن دو بر سر آن جهاد کردم تا اینکه حق آمد و امر خدا آشکار شد درحالیکه آنها اکراه داشتند پس ای معاویه در آنچه که مسلمانان در آن وارد شدند داخل شود که محبوبترین امور برای من در مورد تو عافیت است مگر اینکه در معرض مصیبت قرار بگیری که اگر چنین شوی با تو پیکار میکنم و علیه تو از خدا طلب یاری میکنم.

و درباره قاتلان عثمان زیاده کردی پس در آنچه که مردم در آن داخل شدند داخل شو سپس آن گروه را نزد من به محاکمه بیاور تا من تو و آنان را بر کتاب خدا وارد کنم اما آنچه که تو میخواهی فریب دادن کودک درباره شیر است.

ص: 77

ثم یتصل به قوله و لعمری إلی قوله ما بدا لک ثم یتصل به و اعلم أنک من الطلقاء الذین لا تحل لهم الخلافة و لا یعرض فیهم الشوری و قد أرسلت إلیک و إلی من قبلک جریر بن عبد الله و هو من أهل الإیمان و الهجرة فبایع و لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَلَوْ کُنْتَ عَلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ إِذَنْ مَا قَاتَلْتُکَ وَ لَا اسْتَحْلَلْتُ ذَلِکَ وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا أَفْسَدَ عَلَیْکَ بَیْعَتِی خَطِیئَتُکَ فِی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ إِنَّمَا کَانَ أَهْلُ الْحِجَازِ الْحُکَّامَ عَلَی النَّاسِ حِینَ کَانَ الْحَقُّ فِیهِمْ فَلَمَّا تَرَکُوهُ صَارَ أَهْلُ الشَّامِ الْحُکَّامَ عَلَی أَهْلِ الْحِجَازِ وَ غَیْرِهِمْ مِنَ النَّاسِ وَ لَعَمْرِی مَا حُجَّتُکَ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ کَحُجَّتِکَ عَلَی أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ لَا حُجَّتُکَ عَلَیَّ کَحُجَّتِکَ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ لِأَنَّ أَهْلَ الْبَصْرَةِ قَدْ کَانُوا بَایَعُوکَ وَ لَمْ یُبَایِعْکَ أَهْلُ الشَّامِ وَ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ بَایَعَاکَ وَ لَمْ أُبَایِعْکَ وَ أَمَّا فَضْلُکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ قَرَابَتُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَوْضِعُکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَسْتُ أَدْفَعُهُ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ علیه السلام فِی جَوَابِهِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ صَخْرٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ أَتَانِی کِتَابُکَ کِتَابُ امْرِئٍ لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ یَهْدِیهِ وَ لَا قَائِدٌ یُرْشِدُهُ قَدْ دَعَاهُ الْهَوَی فَأَجَابَهُ وَ قَادَهُ الضَّلَالُ فَاتَّبَعَهُ فَهَجَرَ لَاغِطاً وَ ضَلَّ خَابِطاً زَعَمْتَ أَنَّهُ إِنَّمَا أَفْسَدَ عَلَیَّ بَیْعَتَکَ خَطِیئَتِی فِی عُثْمَانَ وَ لَعَمْرِی مَا کُنْتُ إِلَّا رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَوْرَدْتُ کَمَا أَوْرَدُوا وَ أَصْدَرْتُ کَمَا أَصْدَرُوا وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْعَلَهُمْ عَلَی ضَلَالٍ وَ لَا یَضْرِبَهُمْ بِعَمًی وَ أَمَّا مَا زَعَمْتَ أَنَّ أَهْلَ الشَّامِ الْحُکَّامُ عَلَی أَهْلِ الْحِجَازِ فَهَاتِ رَجُلَیْنِ مِنْ قُرَیْشِ الشَّامِ یُقْبَلَانِ فِی الشُّورَی أَوْ تَحِلُّ لَهُمَا الْخِلَافَةُ فَإِنْ زَعَمْتَ ذَلِکَ کَذَّبَکَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ إِلَّا فَأَنَا آتِیکَ بِهِمَا مِنْ قُرَیْشِ الْحِجَازِ وَ أَمَّا مَا مَیَّزْتَ بَیْنَ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَلَعَمْرِی مَا الْأَمْرُ فِی ذَلِکَ إِلَّا وَاحِدٌ لِأَنَّهَا بَیْعَةٌ عَامَّةٌ وَاحِدَةٌ لَا یُثَنَّی فِیهَا النَّظَرُ وَ لَا

ص: 78

سپس این کلام امام علیه السّلام «ولعمری» تا این سخنش: «مابدا لک» به آن وصل میشود و سپس به آن وصل میشود: «واعلم أنک من الطلقاء..» بدان که تو از اسیران آزاد­شده هستی، کسانی که خلافت بر آنان جایز نیست و شوری در میان آنان مطرح نمیشود و به سوی تو و به سوی کسی که از جانب تو بود جریر بن عبدالله که از اهل ایمان و هجرت است ارسال کردم پس بیعت کن و هیچ قدرتی نیست جز با خدا.

و راوی ادامه داد: و معاویه برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: از معاویه بن ابوسفیان به علی بن ابی طالب: اما بعد اگر بر آنچه که ابوبکر و عمر بودند میبودی پس با تو جنگ نمیکردم و آن را بر تو جایز نمیدانستم اما اشتباه تو درباره عثمان بن عفان بیعت من بر تو را تباه کرد و اهل حجاز آنگاه که حق در میان آنان بود حکام بر مردم بودند و زمانی که حق را ترک کردند اهل شام حکام حجازیان و سایر مردم شدند و به جانم سوگند حجت تو بر شامیان مانند حجت تو بر اهل بصره نیست و نه حجت تو بر من مانند حجت تو بر طلحه و زبیر است زیرا اهل بصره با تو بیعت کرده بودند و شامیان تو را بیعت نکردند و طلحه و زبیر با تو بیعت کردند و من با تو بیعت نکردهام.

و اما برتری تو در اسلام و نزدیکیات به رسول الله صلّی الله علیه و آله و موقعیت در بنی هاشم را رد نمیکنم و السلام.

امام علیه السّلام در پاسخ او نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به معاویه بن صخر. اما بعد. نامهات به من رسید نامه مردی که نه دیدهای دارد که او را رهنمون شود و نه پیشوائی که او را به راه رستگاری کشاند، بلکه مردی است که هوا و هوس او را فراخوانده است و او اجابتش کرده است و گمراهی او را رهبری کرده است و او از آن تبعیت کرده است پس هیاهو کنان دوری گزید و نابخردانه گمراه شد، پنداشتی که اشتباه من درباره عثمان بیعت با مرا بر تو تباه کرده است، به جانم سوگند جز مانند مردی از مهاجرین نبودی چنانکه آنان وارد شدند وارد شدی و چنانکه آنان خارج شدند خارج شدی و خدا بر آن نبود که آنان را بر گمراهی قرار دهد و با ضلالت بزند.

اما در خصوص آنچه که گمان کردی که اهل شام حاکم بر اهل حجاز هستند، دو مرد از قریش شام را بیاورد که در شورا پذیرفته باشند یا خلافت بر آنان جایز باشد، اگر آن را گمان کنی مهاجران و انصار تو را تکذیب میکنند و در غیر اینصورت من آن را از قریش حجاز برایت می آورم.

اما در مورد آنچه که بین شامیان و اهل بصره و طلحه و زبیر تمایز قائل شدی، به خدا سوگند امر درباره آن یکی است زیرا بیعت عام واحد است و در آن نظر دوباره وجود ندارد و اختیار از

ص: 78

یُسْتَأْنَفُ فِیهَا الْخِیَارُ وَ الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ وَ الْمُرَوِّی فِیهَا مُدَاهِنٌ وَ أَمَّا فَضْلِی فِی الْإِسْلَامِ وَ قَرَابَتِی مِنَ الرَّسُولِ وَ شَرَفِی فِی بَنِی هَاشِمٍ فَلَوِ اسْتَطَعْتَ دَفْعَهُ لَفَعَلْتَ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا وَصَلَ هَذَا الْکِتَابُ إِلَی مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَاتَّقِ اللَّهَ یَا عَلِیُّ وَ دَعِ الْحَسَدَ فَإِنَّهُ طَالَ مَا لَمْ یَنْتَفِعْ بِهِ أَهْلُهُ وَ لَا تُفْسِدْ سَابِقَةَ قَدِیمِکَ بِشَرٍّ مِنْ حَدِیثِکَ فَإِنَّ الْأَعْمَالَ بِخَوَاتِیمِهَا وَ لَا تُلْحِدَنَّ بِبَاطِلٍ فِی حَقِّ مَنْ لَا حَقَّ لَکَ فِی حَقِّهِ فَإِنَّکَ إِنْ تَفْعَلْ ذَلِکَ لَا تُضْلِلْ إِلَّا نَفْسَکَ وَ لَا تَمْحَقْ إِلَّا عَمَلَکَ وَ لَعَمْرِی إِنَّ مَا مَضَی لَکَ مِنَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ لَحَقِیقَةٌ أَنْ تَرُدَّکَ وَ تَرْدَعَکَ عَمَّا اجْتَرَأْتَ عَلَیْهِ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ إِجْلَاءِ أَهْلِ الْحَقِّ عَنِ الْحِلِّ وَ الْحَرَامِ فَاقْرَأْ سُورَةَ الْفَلَقِ وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَ مِنْ شَرِّ نَفْسِکَ الْحَاسِدِ إِذا حَسَدَ قَفَلَ اللَّهُ بِقَلْبِکَ وَ أَخَذَ بِنَاصِیَتِکَ وَ عَجَّلَ تَوْفِیقَکَ فَإِنِّی أَسْعَدُ النَّاسِ بِذَلِکَ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَتْنِی مِنْکَ مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ وَ رِسَالَةٌ مُحَبَّرَةٌ نَمَّقْتَهَا بِضَلَالِکَ وَ أَمْضَیْتَهَا بِسُوءِ رَأْیِکَ وَ کِتَابٌ لَیْسَ بِبَعِیدِ الشَّبَهِ مِنْکَ حَمَلَکَ عَلَی الْوُثُوبِ عَلَی مَا لَیْسَ لَکَ فِیهِ حَقٌّ وَ لَوْ لَا عِلْمِی بِکَ وَ مَا قَدْ سَبَقَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیکَ مِمَّا لَا مَرَدَّ لَهُ دُونَ إِنْفَاذِهِ إِذَنْ لَوَعَظْتُکَ وَ لَکِنْ عِظَتِی لَا تَنْفَعُ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذَابِ وَ لَمْ یَخَفِ الْعِقَابَ وَ لَا یَرْجُو لِلَّهِ وَقاراً وَ لَمْ یَخَفْ لَهُ حِذَاراً فَشَأْنَکَ وَ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الْحَیْرَةِ وَ الْجَهَالَةِ تَجِدِ اللَّهَ فِی ذَلِکَ بِالْمِرْصَادِ مِنْ دُنْیَاکَ الْمُنْقَطِعَةِ وَ تَمَنِّیکَ الْأَبَاطِیلَ وَ قَدْ عَلِمْتَ مَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِیکَ وَ فِی أُمِّکَ وَ أَبِیکَ وَ السَّلَامُ (1)

سر گرفته نمیشود و خارج شونده از آن نکوهشگر است و شک­کننده در آن فریبکار است.

اما در خصوص برتریام در اسلام و نزدیکیام با رسولالله و شرفم در بنی هاشم اگر رد کردن آن را در توان داشتی قطعاً چنین میکردی و السلام.

و زمانیکه این نامه به معاویه رسید نوشت:

اما بعد. ای علی از خدا بترس و حسادت را رها کن که آن به میزانی به درازا کشیده است که اهل آن از آن سود نبردهاند و پیشینه قدیمت را بهوسیله شری از روزگار جدیدت تباه نکن که اعمال به عاقبت آنها سنجیده میشود و در حق کسیکه در حق او حقی برای تو نیست با باطل منحرف نشود که تو اگر آن را انجام دهی جز خود را گمراه نکردهای و جز عملت را ضایع نساختهای، به جانم سوگند سوابق نیکویی که از تو بوده است حقیقتی است که تو را از آنچه که در خصوص ریختن خونها و راندن اهل حق از حلال و حرام دور میکند و باز میدارد. پس سوره فلق را قرائت کن و از شر آنچه که آفرید و از شر نفس حسودت آنگاه که حسادت ورزید به خدا پناه ببر، خداوند دلت را سامان بخشد، تو را به چنگ بگیرد و توفیقت را تعجیل فرماید که من سعادتمندترین مردم به آن خواهم بود والسلام.

پس امام علیه السّلام نوشت: اما بعد پند و اندرزی بههم پیوسته، نامهای زینت داده شده از جانب تو به من رسید که آن را با گمراهیات آراستهای و با بد­اندیشی­ات آن را امضا کردهای و نامهای که بیشباهت به هجوم بر جهیدن بر آنچه که در آن حقی برای تو نمیباشد نیست، و اگر آگاهی به تو و به آنچه که از جانب رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره تو نبود که اجرای آن را بازگشتی نیست، قطعاً تو را اندرز میدادم، اما اندرز من برای کسی که کلمه عذاب بر او واجب شده است و از عقوبت نمیترسد و کورکورانه به خدا امید ندارد، و از روی حذر از او بیم ندارد سودی ندارد. پس شأن تو و آنچه که تو از گمراهی، حیرت و نادانی بر آن هستی، خدا را در کمین دنیای منقطع و آرزوهای باطل خویش مییابی درحالیکه آنچه که نبی صلّی الله علیه و آله درباره تو و مادر و پدرت گفته است را دریافتهای و السلام.(1)

توضیح

میگویم: سیدرضی الله عنه در نهجالبلاغه بخشی از دو نامهای

ص: 79

الذین أوردهما ابن میثم و خلطهما (1)

قوله علیه السلام فهجر أی هذی و اللغط بالتحریک الصوت و الجلبة ذکره الجوهری و قال خبط البعیر فهو خابط إذا مشی ضالا فخبط بیدیه کل ما یلقاه و لا یتوقی شیئا و خبطه ضربه بالید و منه قیل خبط عشواء أی الناقة التی فی بصرها ضعف.

قوله علیه السلام طاعن قال ابن میثم أی فی صحتها فهو طاعن فی دین الله فیجب قتاله حتی یرجع إلیها و رویت فی الأمر نظرت فیه و فکرت أی الشاک فیها مداهن و المداهنة نوع من النفاق.

قوله علیه السلام موصلة قال ابن أبی الحدید أی مجموعة الألفاظ من هاهنا و هاهنا و ذلک عیب فی الکتابة و الخطابة و قال حبرت الشی ء تحبیرا حسنته و زینته أی المزینة الألفاظ یشیر علیه السلام إلی أنه قد کان یظهر علیها أثر التکلف و التصنع.

و قال الجوهری نمق الکتاب ینمقه بالضم أی کتبه و نمقه تنمیقا زینه بالکتابة.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (2)کَتَبَ مُعَاوِیَةُ فِی أَثْنَاءِ حَرْبِ صِفِّینَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ عَبْدِ اللَّهِ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ إِنِّی أُحَذِّرُکَ اللَّهَ أَنْ تُحْبِطَ عَمَلَکَ وَ سَابِقَتَکَ بِشَقِّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ تَفْرِیقِ جَمَاعَتِهَا فَاتَّقِ اللَّهَ وَ اذْکُرْ مَوْقِفَ الْقِیَامَةِ وَ اقْلَعْ عَمَّا أَسْرَفْتَ فِیهِ مِنَ

ص: 80

که ابن میثم آورده است را ذکر کرده و ان دو را در هم آمیخته است.(1)

این سخن امام علیه السّلام: «هجر» یعنی هذیان گفت. و اللغظ با حرکت یعنی سر و صدا و هیاهو جوهری این را گفته است و گوید: خبط البعیر فهو خابط زمانی است که کورکورانه برود و دستانش را در هر آنچه برخورد میکند فرو کند و از چیزی پرهیز نکند: و خبطه یعنی او را با دست زد و از این ریشه گفته شدهاست: خبط عشواء یعنی شتری که در بیناییاش ضعف دارد .

این کلام امام علیه السّلام «طاعن» ابن میثم گوید: یعنی در صحت آن، و او معترض به دین خداست پس جنگ با او واجب است تا به آن باز گردد. و روّیت فی الأمر: یعنی در آن نگریستم و فکر کردم یعنی شک کننده در آن منافق است، المداهنه نوعی نفاق است.

این کلام او: «موصلة» ابن ابی الحدید گوید یعنی مجموعه الفاظی از اینجا و آنجا که این در کتابت و خطابه عیب است و گوید: حبرت الشئ تحبیراً: یعنی آن را نیکو کردم و زینته یعنی آن را با کتابت زینت دادم.

و ابن ابی الحدید در شرح نهجالبلاغه(2)

گوید: معاویه در اثنای جنگ صفین برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: از بنده خدا معاویه بن ابوسفیان به علی بن ابی طالب: اما بعد، خداوند متعال در کتابت محکمش میفرماید: وَلَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَلَتَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ { و قطعا به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیانکاران خواهی شد} و من تو را بر حذر میدارم از اینکه با ایجاد تفرقه بین این امت و پراکنده کردن جمع ما کردار و پیشینهات را تباه کنی، از خدا بترس و روز قیامت را به یاد آور و از آنچه که در خصوص

ص: 80

الْخَوْضِ فِی دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَوْ تَمَالَأَ أَهْلُ صَنْعَاءَ وَ عَدَنٍ عَلَی قَتْلِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَأَکَبَّهُمُ اللَّهُ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ فَکَیْفَ یَکُونُ حَالُ مَنْ قَتَلَ أَعْلَامَ الْمُسْلِمِینَ وَ سَادَاتِ الْمُهَاجِرِینَ بَلْهَ مَا طَحَنَتْ رَحَی حَرْبِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرْآنِ وَ ذَوِی الْعِبَادَةِ وَ الْإِیمَانِ مِنْ شَیْخٍ کَبِیرٍ وَ شَابٍّ غَرِیرٍ کُلُّهُمْ بِاللَّهِ تَعَالَی مُؤْمِنٌ وَ لَهُ مُخْلِصٌ وَ بِرَسُولِهِ مُقِرٌّ عَارِفٌ فَإِنْ کُنْتَ أَبَا حَسَنٍ إِنَّمَا تُحَارِبُ عَلَی الْإِمْرَةِ وَ الْخِلَافَةِ فَلَعَمْرِی لَوْ صَحَّتْ خِلَافَتُکَ لَکُنْتَ قَرِیباً مِنْ أَنْ تُعْذَرَ فِی حَرْبِ الْمُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّهَا لَمْ تَصِحَّ لَکَ وَ أَنَّی بِصِحَّتِهَا وَ أَهْلُ الشَّامِ لَمْ یَدْخُلُوا فِیهَا وَ لَمْ یَرْتَضُوا بِهَا فَخِفِ اللَّهَ وَ سَطَوَاتِهِ وَ اتَّقِ بَأْسَ اللَّهِ وَ نَکَالَهُ وَ اغْمِدْ سَیْفَکَ عَنِ النَّاسِ فَقَدْ وَ اللَّهِ أَکَلَتْهُمُ الْحَرْبُ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ إِلَّا کَالثَّمَدِ فِی قَرَارَةِ الْغَدِیرِ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ فَکَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَیْهِ جَوَاباً عَنْ کِتَابِهِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَتْنِی مِنْکَ مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ وَ رِسَالَةٌ مُحَبَّرَةٌ نَمَّقْتَهَا بِضَلَالِکَ وَ أَمْضَیْتَهَا بِسُوءِ رَأْیِکَ وَ کِتَابُ امْرِئٍ لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ یَهْدِیهِ وَ لَا قَائِدٌ یُرْشِدُهُ دَعَاهُ الْهَوَی فَأَجَابَهُ وَ قَادَهُ الضَّلَالُ فَاتَّبَعَهُ فَهَجَرَ لَاغِطاً وَ ضَلَّ خَابِطاً فَأَمَّا أَمْرُکَ لِی بِالتَّقْوَی فَأَرْجُو أَنْ أَکُونَ مِنْ أَهْلِهَا وَ أَسْتَعِیذُ بِاللَّهِ مِنْ أَنْ أَکُونَ مِنَ الَّذِینَ إِذَا أُمِرُوا بِهَا أَخَذَتْهُمُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ وَ أَمَّا تَحْذِیرُکَ إِیَّایَ أَنْ یَحْبَطَ عَمَلِی وَ سَابِقَتِی فِی الْإِسْلَامِ فَلَعَمْرِی لَوْ کُنْتُ الْبَاغِیَ عَلَیْکَ لَکَانَ لَکَ أَنْ تُحَذِّرَنِی ذَلِکَ وَ لَکِنِّی وَجَدْتُ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَنَظَرْنَا إِلَی الْفِئَتَیْنِ فَأَمَّا الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَوَجَدْنَاهَا الْفِئَةَ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا لِأَنَّ بَیْعَتِی بِالْمَدِینَةِ لَزِمَتْکَ وَ أَنْتَ بِالشَّامِ کَمَا لَزِمَتْکَ بَیْعَةُ عُثْمَانَ بِالْمَدِینَةِ وَ أَنْتَ أَمِیرٌ لِعُمَرَ عَلَی الشَّامِ وَ کَمَا لَزِمَتْ یَزِیدَ أَخَاکَ بَیْعَةُ عُمَرَ بِالْمَدِینَةِ وَ هُوَ أَمِیرٌ لِأَبِی بَکْرٍ عَلَی الشَّامِ وَ أَمَّا شَقُّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَأَنَا أَحَقُّ أَنْ أَنْهَاکَ عَنْهُ

ص: 81

فرو رفتن در خون مسلمانان زیادهروی کردی جدا شو که من از رسولالله صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: زمانیکه اهل صنعاء و عدن بر قتل مردی از مسلمانان متحد شدند خداوند آنان را بر روی صورتشان بر آتش خم کرد پس حال کسیکه برجستگان مسلمانان و سادات مهاجران را کشته است چگونه است، بگذرم از آنچه که آسیاب جنگ او از اهالی قرآن و صاحبان عبادت و ایمان از پیر مردی مسن، و جوانی بیتجربه که همگی به خداوند متعال مؤمن، برای او مخلص و به رسول او معترف و آگاه بودند نابود کرد. پس ای ابوالحسن اگر فقط بر سر امارت و خلافت نبرد میکردی به جانم سوگند اگر خلافتت صحیح بود نزدیک بود که در جنگ مسلمانان صاحب عذر باشی اما خلافت برای تو سزاوار نیست و کجاست صحت آن درحالی­که اهل شام در آن وارد نشدهاند و به آن خشنود نگشتهاند پس از خدا و اقتدار او بترس و از قدرت خدا و هشدار او بپرهیز و شمشیرت را از مردم برکش که به خدا سوگند جنگ آنان را خورده است و جز آبی اندک در عمق برکه چیزی از آنان باقی نمانده است والله المستعان.

پس علی علیه السّلام در پاسخ به نامه او نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به معاویه بن ابوسفیان، اما بعد اندرزی بههم پیوسته، نامه زینت داده شدهای از جانب تو به من رسید که آن را با گمراهیات نوشته و با بد­­رأییات امضا کردهای، و نامه مردی که دیدهای ندارد که او را رهنمون شود و نه پیشوایی که او را به رستگاری بکشاند، مردی که هوی و هوس او را فراخوانده است و او اجابتش کرده است و ضلالت او را رهنمایی کرده و او از آن پیروی کرده است پس هیاهو کنان هذیان گفت و کورکورانه گمراه شد.

اما در خصوص امر کردنت مرا به تقوا، امید دارم که از اهل آن باشم و از اینکه از جمله کسانی باشم که زمانیکه به آن امر میشود عزت آنان را به گناه میکشاند، به خدا پناه میبرم.

و اما در خصوص هشدارت به من که کردار و پیشهام در اسلام تباه شود، به جانم سوگند اگر ستمگر بر تو بود برای تو جایز بود که مرا از آن بر حذر بداری اما من دیدم که خداوند متعال میفرماید: «فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ» {با آن [طایفه ای] که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد} پس به دو گروه نگریستیم، و گروه ستمگر را گروهی که تو در آن هستی یافتیم زیرا بیعتم در مدینه درحالیکه تو در شام هستی بر تو لازم شد چنانکه بیعت با عثمان در مدینه درحالیکه تو امیر عمر بر شام بودی بر تو لازم شد و چنانکه بیعت با عمر در مدینه بر برادرت یزید درحالیکه امیر ابوبکر بر شام بود لازم شد.

اما در خصوص ایجاد تفرقه در این امت، من سزاوارتر هستم که تو را از آن نهی کنم.

ص: 81

فَأَمَّا تَخْوِیفُکَ لِی مِنْ قَتْلِ أَهْلِ الْبَغْیِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی بِقِتَالِهِمْ وَ قَتْلِهِمْ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِهِ وَ أَشَارَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَوْلَی مَنِ اتَّبَعَ أَمْرَهُ (1)وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ بَیْعَتِی لَمْ تَصِحَّ لِأَنَّ أَهْلَ الشَّامِ لَمْ یَدْخُلُوا فِیهَا فَإِنَّمَا هِیَ بَیْعَةٌ وَاحِدَةٌ تَلْزَمُ الْحَاضِرَ وَ الْغَائِبَ لَا یُسْتَثْنَی فِیهَا النَّظَرُ وَ لَا یُسْتَأْنَفُ فِیهَا الْخِیَارُ وَ الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ وَ الْمُرَوِّی فِیهَا مُدَاهِنٌ فَارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ وَ انْزِعْ سِرْبَالَ غَیِّکَ وَ اتْرُکْ مَا لَا جَدْوَی لَهُ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ عِنْدِی إِلَّا السَّیْفُ حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ صَاغِراً وَ تَدْخُلَ فِی الْبَیْعَةِ رَاغِماً وَ السَّلَامُ.

و در خصوص بیم دادنت به من در خصوص کشتن اهل ستم، رسولالله صلّی الله علیه و آله مرا به جنگ و کشتن آنان امر فرمود و درحالیکه به من اشاره نمود به اصحابش فرمود: «براستی در میان شما کسی است که بر سر تأویل قرآن پیکار میکند چنانکه من بر سر تنزیل آن پیکار کردم.» و من سزاوارترین کسی هستم که از امر او پیروی شد(1)،

اما این کلامت که گفتی: بیعتم صحیح نیست زیرا اهل شام در آن داخل نشدهاند، آن بیعت واحدی است که بر حاضر و غایب لازم است و نظر در آن تجدید نمیشود و اختیار در آن از سر گرفته نمیشود و خارج شونده از آن مخالف است و تردید کننده در آن منافق است پس بر خود رحم کن، پیراهن گمراهیات را بکن و آنچه که فایدهای برایت ندارد را رها کن من چیزی جز شمشیر برایت ندارم تا اینکه حقیرانه به فرمان خدا بازگردی یا اینکه به اجبار در بیعت وارد شوی و السلام.

توضیح

جوهری گوید «بله» کلمهای مبنی بر فتح بر وزن کیف و به معنی رها کن میباشد و گفته میشود معنای آن غیر است و در حدیث آمده است: برای بندگان صالحم چیزی مهیا کردهام که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه بر قلب بشری خطور کرده است، بگذر از آنچه که آنان را بر آن آگاه کردم.

روایت398.

و ابن میثم گوید(2):

امیرمؤمنان علیه السّلام نامهای برای معاویه نوشت: اما بعد نامهات به من رسید که فتنهانگیزیام را یاد می­کند و دورنگیام را زشت می پنداشت و مرا متکبر و کوتاهی­ورزنده از حق خدا میپنداشت منزه است خدای سبحان چگونه غیبت را جایز و بهتان را نیکو میدانی من جز در امر به معروف ونهی از منکر آشوب نکردهام و جز بر ستمگر گمراه یا ملحد منافق قدرت­نمایی نکردهام و در آنها نیز جز به کلام خداوند سبحان تمسک نجستهام: «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ» {قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند هر چند پدرانشان یا پسرانشان باشند دوست بدارند}.

اما در خصوص کوتاهی در حق خدا، به خدا پناه میبرم، کوتاهی­کننده در حق خداوند تنها کسی است که از حقوق تأکید­شده ص: 82

عَطَّلَ الْحُقُوقَ الْمُؤَکَّدَةَ وَ رَکِنَ إِلَی الْأَهْوَاءِ الْمُبْتَدَعَةِ وَ أَخْلَدَ إِلَی الضَّلَالَةِ الْمُحَیِّرَةِ وَ مِنَ الْعَجَبِ أَنْ تَصِفَ یَا مُعَاوِیَةُ الْإِحْسَانَ وَ تُخَالِفَ الْبُرْهَانَ وَ تَنْکُثَ الْوَثَائِقَ الَّتِی هِیَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ طَلِبَةٌ وَ عَلَی عِبَادِهِ حُجَّةٌ مَعَ نَبْذِ الْإِسْلَامِ وَ تَضْیِیعِ الْأَحْکَامِ وَ طَمْسِ الْأَعْلَامِ وَ الْجَرْیِ فِی الْهَوَی وَ التَّهَوُّسِ فِی الرَّدَی فَاتَّقِ اللَّهَ فِیمَا لَدَیْکَ وَ انْظُرْ فِی حَقِّهِ عَلَیْکَ وَ ارْجِعْ إِلَی مَعْرِفَةِ مَا لَا تُعْذَرُ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ لِلطَّاعَةِ أَعْلَاماً وَاضِحَةً وَ سُبُلًا نَیِّرَةً وَ مَحَجَّةً نَهْجَةً وَ غَایَةً مُطَّلَبَةً یَرِدُهَا الْأَکْیَاسُ وَ تُخَالِفُهَا الْأَنْکَاسُ مَنْ نَکَبَ عَنْهَا جَارَ عَنِ الْحَقِّ وَ خَبَطَ فِی التِّیهِ وَ غَیَّرَ اللَّهُ نِعْمَتَهُ وَ أَحَلَّ بِهِ نَقِمَتَهُ فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ فَقَدْ بَیَّنَ اللَّهُ لَکَ سَبِیلَکَ وَ حَیْثُ تَنَاهَتْ بِکَ أُمُورُکَ فَقَدْ أَجْرَیْتَ إِلَی غَایَةِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّةِ کُفْرٍ وَ إِنَّ نَفْسَکَ قَدْ أَوْحَلَتْکَ شَرّاً وَ أَقْحَمَتْکَ غَیّاً وَ أَوْرَدَتْکَ الْمَهَالِکَ وَ أَوْعَرَتْ عَلَیْکَ الْمَسَالِکَ وَ مِنْ ذَلِکَ الْکِتَابُ وَ إِنَّ لِلنَّاسِ جَمَاعَةً یَدُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی مَنْ خَالَفَهَا فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِکَ فَإِنَّکَ إِلَی اللَّهِ رَاجِعٌ وَ إِلَی حَشْرِهِ مُهْطِعٌ وَ سَیَبْهَظُکَ کَرْبُهُ وَ یَحُلُّ بِکَ غَمُّهُ فِی یَوْمِ لَا یُغْنِی النَّادِمَ نَدَمُهُ وَ لَا یُقْبَلُ مِنَ الْمُعْتَذِرِ عُذْرُهُ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

مانع شود و به هواهای بدعتگونه اعتماد کند و در ضلالت حیران کننده جاودان باشد.

شگفت است ای معاویه که احسان را وصف میکنی و خود با برهان مخالفت میکنی و پیمانهایی که درخواست خداست و بر بندگانش حجت است را نقض میکنی و علاوه بر آن اسلام را فرو نهاده، احکام را ضایع کرده و نشانهها را محو کرده و بر هوا و هوس حرکت کرده و در هلاکت دچار وهم شدهای پس نسبت به آنچه در اختیار داری از خدا بترس و در حقوق الهی که بر تو واجب است اندیشه کن، و به شناخت چیزی همت کن که در ناآگاهی از آن معذور نخواهی بود، همانا اطاعت خدا نشانههای آشکار و راههای روشن و راهی میانه و همیشه گشوده و پایانی دلپسند دارد که زیرکان به آن راه یابند و فاسدان از آن به انحراف روند. کسی که از دین سرباز زند، از حق رویگردان شده، و در وادی حیرت سرگردان خواهد گشت که خدا نعمت خود را از او گرفته و بلاهایش را بر او نازل میکند. معاویه! اینک به خود آی، و به خود بپرداز! زیرا خداوند راه و سرانجام امور تو را روشن کرده است، اما تو همچنان بهسوی زیانکاری و جایگاه کفرورزی حرکت میکنی خواستههای دل تو را به بدیها کشانده و در پرتگاه گمراهی قرار داده است و تو را در هلاکت انداخته و راههای نجات را بر روی تو بسته است.

و از آن نامه است: و برای مردم گروهی است که دست خدا بر آنان است و خشم خدا بر کسی است که با آنان مخالفت کند. پس قبل از ورود در آرامگاهت به خود آی که تو بهسوی خدا باز میگردی و بهسوی حشر او در حرکتی و اندوه آن بر تو سنگین خواهد بود و در روزی که پشیمانی سودی برای پشیمان ندارد و عذر عذرخواه پذیرفته نیست و هیچ مولایی برای بندهای فایدهای ندارد و یاری نمیشود غم آن بر تو نازل خواهد شد .

روایت399.

نهجالبلاغه(1):

از عبارت «نسبت به آنچه در اختیار داری از خدا بترس» تا این کلام او «راههای نجات را بر روی تو بسته است» آمده است.

توضیح

فیروز آبادی گوید: شغب: برانگیختن شرّ است مانند تشغیب و شغبهم و بهم و علیهم بر وزن منع و فرح یعنی شر را علیه آنان برانگیخت. و شاغبه یعنی: شارّه، و گوید: مواربه یعنی نفاق و فریب دادن. و در اغلب نسخهها: «موازرتی» آمده است یعنی یاری رساندم علیه تو، العضیهه یعنی، دروغ و بهتان، و رکن إلیه بر وزن علم یعنی گرایش یافت و أخلدت إلی فلان یعنی به آن تکیه کرد و أخلدت بالمکان: یعنی در آن اقامت کرد و طمس: یعنی پنهان کردن نشانه.

جوهری گوید: هوس طوفان شبانه و شدت خوردن و کشیدن آرام است. هست الإبل و هاست گفته میشود یعنی میچرد و حرکت میکند و هوس

ص: 83

بالتحریک طرف من الجنون.

قوله علیه السلام فیما لدیک أی من مال المسلمین و فیئهم أو فی نعمة علیک و معرفة ما لا یعذر بجهالته معرفة الإمام و طاعته و الأعلام الأئمة أو الأدلة و النهج الطریق الواضح.

و المطلبة النسخ المصححة متفقة علی تشدید الطاء قال الجوهری طلبت الشی ء طلبا و کذا اطلبته علی افتعلته و التطلب الطلب مرة بعد أخری انتهی و المعنی غایة من شأنها أن تطلب و یطلبها العقلاء و یکشف عنه قوله علیه السلام یردها الأکیاس.

و قرأ ابن أبی الحدید بتخفیف الطاء و قال أی مساعفة لطالبها یقال طلب فلان منی کذا فاطلبته أی أسعفته به.

و الأنکاس جمع نکس بالکسر و هو الرجل الضعیف ذکره الجوهری و الجزری و قال ابن أبی الحدید و ابن میثم الدنی من الرجال و نکب عن الطریق عدل و الخبط المشی علی غیر استقامة قوله علیه السلام تناهت بک یقال تناهی أی بلغ و الباء للتعدیة أی بین الله لک سبیلک و غایتک التی توصلک إلیها أعمالک أو المعنی قف حیث تناهت بک أمورک کقولهم حیث أنت و قولهم مکانک فلا یکون معطوفا و لا متصلا بقوله فقد بین الله لک سبیلک.

قوله علیه السلام فقد أجریت هو من إجراء الخیل للمسابقة و قال فی الصحاح وحل الرجل وقع فی الوحل و أوحله غیره و الاقتحام الدخول فی الأمر بشدة و یقال جبل وعر و مطلب وعر أی صعب حزن و الرمس بالفتح القبر و المهطع المسرع و بهظه الأمر أثقله.

با حرکت نوعی از جنون است.

و این سخن امام علیه السّلام: «آنچه در اختیار داری» یعنی از اموال مسلمانان و غنائم آنان یا در نعمت بر تو. و شناخت آنچه که در ناآگاهی از آن معذور نخواهی بود شناخت امام و اطاعت از اوست. و اعلام: ائمه یا ادله است و نهج یعنی راه روشن.

و «المطلبه» نسخههای تصحیح شده بر تشدید طاء اتفاق دارند، جوهری گوید: طلبت الشئ طلباً و همچنین اطّلبته بر وزن افتعله و التطّلب: طلب پیدرپی است پایان. و این کلام امام «زیرکان به آن راه یابند» آن را روشن میسازد.

و ابن ابی الحدید با تخفیف طاء خوانده است و گوید: یعنی یاری رساندن به طالب آن، گفته می­شود طلب فلان منّی کذا فأطلبته یعنی او را یاری کردم.

و الأنکاس جمع نکس با کسره است و آن مردی ضعیف است جوهری و جزری این را ذکر کردهاند. و ابن ابی الحدید و ابن میثم گویند: مرد پست. و نکبت عن الطریق یعنی از راه منحرف شدم. الخبط یعنی راه رفتن بدون استواری. و این کلام امام علیه السّلام «تناهت بک» گفته میشود: تناهی یعنی رسید و باء برای تعدیه است یعنی خداوند راهت را و هدفت را که اعمالت تو را به آن میرساند برایت روشن کرده است یا معنی این است هر جا که امورت تو را به آن رسانید بایست مانند این سخن عرب: حیث أنت، یا مکانک، پس معطوف و یا متصل به این کلام او نیست: فقد بیّن الله لک سبیلک.

و این کلام او «فقد أجریت» از حرکت دادن اسب برای مسابقه است. و در صحاح گوید: و حل الرجلّ یعنی مرد در باتلاق افتاد یا اینکه دیگری او را در باتلاق انداخت. اقتحام یعنی داخل شدن در امری با شدت و سختی. و گفته میشود: جبل وعر و مطلب وعر یعنی دشوار اندوهناک. الرمس با فتحه یعنی قبر، مهطع یعنی شتابان و بهظه الأمر یعنی بر او سنگین شد.

روایت400.

ابن ابی الحدید(1) و ابن میثم روایت کردند که امیرمؤمنان علیه السّلام برای ص: 84

مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْیَا دَارُ تِجَارَةٍ رِبْحُهَا أَوْ خُسْرُهَا الْآخِرَةُ فَالسَّعِیدُ مَنْ کَانَتْ بِضَاعَتُهُ فِیهَا الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ مَنْ رَأَی الدُّنْیَا بِعَیْنِهَا وَ قَدَّرَهَا بِقَدْرِهَا وَ إِنِّی لَأَعِظُکَ مَعَ عِلْمِی بِسَابِقِ الْعِلْمِ فِیکَ مِمَّا لَا مَرَدَّ لَهُ دُونَ نَفَاذِهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخَذَ عَلَی الْعُلَمَاءِ أَنْ یُؤَدُّوا الْأَمَانَةَ وَ أَنْ یَنْصِحُوا الْغَوِیَّ وَ الرَّشِیدَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَکُنْ مِمَّنْ لَا یَرْجُو لِلَّهِ وَقاراً وَ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذَابِ فَإِنَّ اللَّهَ بِالْمِرْصَادِ وَ إِنَّ دُنْیَاکَ سَتُدْبِرُ عَنْکَ وَ سَتَعُودُ حَسْرَةً عَلَیْکَ فَانْتَبِهْ مِنَ الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ عَلَی کِبَرِ سِنِّکَ وَ فَنَاءِ عُمُرِکَ فَإِنَّ حَالَکَ الْیَوْمَ کَحَالِ الثَّوْبِ الْمَهِیلِ الَّذِی لَا یَصْلُحُ مِنْ جَانِبٍ إِلَّا فَسُدَ مِنْ آخَرَ وَ قَدْ أَرْدَیْتَ جِیلًا مِنَ النَّاسِ کَثِیراً خَدَعْتَهُمْ بِغَیِّکَ وَ أَلْقَیْتَهُمْ فِی مَوْجِ بَحْرِکَ تَغْشَاهُمُ الظُّلُمَاتُ وَ تَتَلَاطَمُ بِهِمُ الشُّبُهَاتُ فَجَارُوا عَنْ وِجْهَتِهِمْ وَ نَکَصُوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ وَ تَوَلَّوْا عَلَی أَدْبَارِهِمْ وَ عَوَّلُوا عَلَی أَحْسَابِهِمْ إِلَّا مَنْ فَاءَ مِنْ أَهْلِ الْبَصَائِرِ فَإِنَّهُمْ فَارَقُوکَ بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ وَ هَرَبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ مُوَازَرَتِکَ إِذْ حَمَلْتَهُمْ عَلَی الصَّعْبِ وَ عَدَلْتَ بِهِمْ عَنِ الْقَصْدِ فَاتَّقِ اللَّهَ یَا مُعَاوِیَةُ فِی نَفْسِکَ وَ جَاذِبِ الشَّیْطَانَ قِیَادَکَ فَإِنَّ الدُّنْیَا مُنْقَطِعَةٌ عَنْکَ وَ الْآخِرَةَ قَرِیبٌ مِنْکَ وَ السَّلَامُ

معاویه بن ابوسفیان نوشت: اما بعد دنیا سرای تجارتی است که سود یا زیان آن آخرت است پس سعادتمند کسی است که متاعش در آن اعمال صالح باشد و کسی باشد که دنیا را دقیق و اندازه آن را به میزان آن اندازه گرفت، و من با وجود آگاهیام با آگاهی پیشین درباره تو که اجرای آن را بازگشتی نیست تو را اندرز میدهم، اما خداوند متعال از علما پیمان گرفته است که امانت را ادا کنند و گمراه و راه یافته را نصیحت کنند. پس از خدا بترس و از جمله کسانی نباش که کورکورانه به خدا امید ندارد و کلمه عذاب بر او سزاوار شده است که خداوند در کمین است و دنیایت بر تو پشت خواهد کرد و حسرت به سویت خواهد آمد پس با بزرگی سن و از بین رفتن عمرت از گمراهی و ضلالت به هوش آی که حال امروز تو مانند حالت لباس پوسیده­ای است که از یک جانب اصلاح نمیشود مگر اینکه از سمت دیگر خراب شود و گروهی بسیار از مردم را به هلاکت کشاندی، و با گمراهی خود فریبشان دادی، و در موج سرکش دریای جهالت خود غرقشان کردی، که تاریکی ها آنان را فرا گرفت، و در امواج انواع شبهات غوطه ور گردیدند، که از راه حق به بیراهه افتادند، و به دوران جاهلیت گذشتگانشان روی آوردند، و به ویژگی های جاهلی خاندانشان نازیدند، جز اندکی از آگاهان که مسیر خود را تغییر دادند، و پس از آن که تو را شناختند از تو جدا شدند، و از یاری کردن تو به سوی خدا گریختند، زیرا تو آنان را به کار دشواری وا داشتی، و از راه راست منحرفشان ساختی.ای معاویه در کارهای خود از خدا بترس، و اختیارت را از کف شیطان در آور، که دنیا از تو بریده و آخرت به تو نزدیک شده است.

روایت401.

ابن ابی الحدید گوید: ابوالحسن علی بن محمد مدائنی گوید: پس معاویه برای او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب اما بعد نامهات را قرائت کردم و از بر گمراهی خویش ثابت و پایدار می­مانم و من میدانم چیزی که تو را به آن فرامیخواند قتلگاه توست که از آن گریزی برای تو نیست و اگر پناهنده بودی پس بر گمراهیات بیافزای و مدت زمانی است که عقلت سبک شده است و خود را به چیزی امیدوار کردهای که از آن تو نیست و با کسی که بهتر از توست درگیر شدهای پس عافیت برای غیر تو است و بار گناهی که تو را احاطه کرده است بر دوش می­کشی. والسلام.

ص: 85

قَالَ فَکَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَا أَتَیْتَ بِهِ مِنْ ضَلَالِکَ لَیْسَ بِبَعِیدِ الشَّبَهِ مِمَّا أَتَی بِهِ أَهْلُکَ وَ قَوْمُکَ الَّذِینَ حَمَلَهُمُ الْکُفْرُ وَ تَمَنِّی الْأَبَاطِیلِ عَلَی حَسَدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی صُرِعُوا مَصَارِعَهُمْ حَیْثُ عَلِمْتَ لَمْ یَمْنَعُوا حَرِیماً وَ لَمْ یَدْفَعُوا عَظِیماً وَ أَنَا صَاحِبُهُمْ فِی تِلْکَ الْمَوَاطِنِ الصَّالِی بِحَرْبِهِمْ وَ الْفَالُّ لِحَدِّهِمْ وَ الْقَاتِلُ لِرُءُوسِهِمْ وَ رُءُوسِ الضَّلَالَةِ وَ الْمُتْبِعُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ خَلَفَهُمْ بِسَلَفِهِمْ فَبِئْسَ الْخَلَفُ خَلَفٌ اتَّبَعَ سَلَفاً وَ مَحَلُّهُ مَحَطَّةُ النَّارِ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ طَالَ فِی الْغَیِّ مَا اسْتَمْرَرْتَ إِدْرَاجَکَ کَمَا طَالَ مَا تَمَادَی عَنِ الْحَرْبِ نُکُوصُکَ وَ إِبْطَاؤُکَ تَتَوَعَّدُ وَعِیدَ الْأَسَدِ وَ تَرُوغُ رَوَغَانَ الثَّعْلَبِ فَحَتَّامَ تَحِیدُ عَنِ اللِّقَاءِ وَ مُبَاشَرَةِ اللُّیُوثِ الضَّارِیَةِ وَ الْأَفَاعِی الْمُقَاتِلَةِ فَلَا تَسْتَبْعِدَنَّهَا فَکُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَمَا أَعْجَبَ مَا یَأْتِینِی مِنْکَ وَ مَا أَعْلَمَنِی بِمَا أَنْتَ صَائِرٌ إِلَیْهِ وَ لَیْسَ إِبْطَائِی عَنْکَ إِلَّا تَرَقُّباً لِمَا أَنْتَ لَهُ مُکَذِّبٌ وَ أَنَا لَهُ مُصَدِّقُ وَ کَأَنِّی بِکَ غَداً تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ ضَجِیجَ الْجِمَالِ مِنَ الْأَثْقَالِ وَ سَتَدْعُونِی أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ إِلَی کِتَابٍ تُعَظِّمُونَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَجْحَدُونَهُ بِقُلُوبِکُمْ وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَدَعْنِی مِنْ أَسَاطِیرِکَ وَ اکْفُفْ عَنِّی مِنْ أَحَادِیثِکَ وَ أَقْصِرْ عَنْ تَقَوُّلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ افْتِرَائِکَ مِنَ الْکَذِبِ مَا لَمْ یَقُلْ وَ غُرُورِ مَنْ مَعَکَ وَ الْخِدَاعِ لَهُمْ فَقَدِ اسْتَغْوَیْتَهُمْ وَ یُوشِکُ أَمْرُکَ أَنْ یَنْکَشِفَ لَهُمْ فَیَعْتَزِلُوکَ وَ یَعْلَمُوا أَنَّ مَا جِئْتَ بِهِ بَاطِلٌ مُضْمَحِلٌّ وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَطَالَ مَا دَعَوْتَ أَنْتَ وَ أَوْلِیَاؤُکَ أَوْلِیَاءُ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ الْحَقَّ أَسَاطِیرَ الْأَوَّلِینَ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ جَهَدْتُمْ فِی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ بِأَیْدِیکُمْ وَ أَفْوَاهِکُمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ

ص: 86

راوی گوید: پس علی علیه السّلام برای معاویه نوشت: اما بعد ضلالتی که از خود نمایان ساختی بی­شباهت به آنچه که خانواده و خویشاوندانت انجام دادند نیست کسانی که کفر و تمنای آرزوهای باطل آنان را بر حسادت بر محمد برانگیخت با اینکه در قتلگاه خویش به خاک افتادند. طوری­که دریافتی از حریمی منع نکردند و عظیمی را دفع نکردند درحالیکه من در آن مواضع صاحب آنان بود که در آتش جنگشان وارد شده و تیزی شمشیرشان را شکسته و قاتل سر آنان و سرهای ضلالت هستم و ان شاء الله خلف آنان را به سلفشان پیوند میزنم و چه بد خلفی است خلفی که از سلفی پیروی کند که جایگاهش منزلگاه آتش است والسلام.

پس معاویه برای او نوشت: اما بعد استمرارت در گمراهی به درازا کشید چنانکه کنار کشیدنت از جنگ و کندیات به درازا کشید، بسان تهدید شیر تهدید میکنی و بسان روباه گرد طعمه میگردی تا کی از روبهرو شدن با شیرهای درنده و افعیهای جنگجو سرباز میزنی؟ آن را بعید نپندار که هر آنچه آمدنی است نزدیک است ان شاء الله والسلام .

راوی گوید: علی علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد آنچه که از سوی تو به من میرسد مرا به شگفتی وا میدارد، و من چه نیک آگاهم از آنچه که تو به سوی آن در حرکت هستی. و کندیام از تو جز از روی انتظار برای آنچه که تو درباره آن مکذب و من صادق هستم نیست و من تو را می­بینم که فردا بسان شترانی که از سنگینی بارها ناله برمی­آورند از جنگ ناله سرمی­دهی و تو و یارانت مرا بهسوی کتابی دعوت خواهید کرد که آن را با زبانتان بزرگ میدارید و با دلهایتان انکارش میکنید و السلام.

راوی گوید: معاویه برایش نوشت: اما بعد اساطیرت را از من برگیر و سخنانت را از من بازدار و شایعه­پراکنی درباره رسولالله و افترائت از روی دروغ آنچه که نگفته است و فریب دادن همراهانت و نیرنگ آنان را رها کن که آنان را گمراه کردهای و نزدیک است که امرت برای آنان برملا شود پس تو را رها میکنند و میدانند که آنچه که آوردهای باطل و نابود شدنی است والسلام.

راوی گوید: پس علی علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد دیری است که تو و یارانت یاران شیطان راندهشده را دعوت کردید، و حق اساطیر اولینها را پشت سر خویش رها کردید و در خاموش کردن نور خدا با دست و زبانتان تلاش کردید و خداوند نورش را کامل خواهد کرد گرچه کافران ناخوش دارند.

ص: 86

وَ لَعَمْرِی لَیُتِمَّنَّ النُّورَ عَلَی کُرْهِکَ وَ لَیُنْفِذَنَّ الْعِلْمَ بِصَغَارِکَ وَ لَتُجَازَیَنَّ بِعَمَلِکَ فَعِثْ فِی دُنْیَاکَ الْمُنْقَطِعَةِ عَنْکَ مَا طَابَ لَکَ فَکَأَنَّکَ بِأَجَلِکَ قَدِ انْقَضَی وَ عَمَلِکَ قَدْ هَوَی ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی لَظَی لَمْ یَظْلِمْکَ اللَّهُ شَیْئاً وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَمَا أَعْظَمَ الرَّیْنَ عَلَی قَلْبِکَ وَ الْغِطَاءَ عَلَی بَصَرِکَ الشَّرُّ مِنْ شِیمَتِکَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَسَاوِیَکَ مَعَ عِلْمِ اللَّهِ فِیکَ حَالَتْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَنْ یَصْلُحَ أَمْرُکَ أَوْ أَنْ یَرْعَوِیَ قَلْبُکَ یَا ابْنَ الصَّخْرِ اللَّعِینِ زَعَمْتَ أَنْ یَزِنَ الْجِبَالُ حِلْمَکَ وَ یَفْصِلَ بَیْنَ أَهْلِ الشَّکِّ عِلْمُکَ وَ أَنْتَ الْجِلْفُ الْمُنَافِقُ الْأَغْلَفُ الْقَلْبِ الْقَلِیلُ الْعَقْلِ الْجَبَانُ الرَّذْلُ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَسْطُرُ وَ یُعِینُکَ عَلَیْهِ أَخُو بَنِی سَهْمٍ فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً وَ ابْرُزْ لِمَا دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ مِنَ الْحَرْبِ وَ الصَّبْرِ عَلَی الضَّرْبِ وَ أَعْفِ الْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْقِتَالِ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْمَرِینُ عَلَی قَلْبِهِ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِهِ فَأَنَا أَبُو الْحَسَنِ قَاتِلُ جَدِّکَ وَ أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ مَا أَنْتَ مِنْهُمْ بِبَعِیدٍ وَ السَّلَامُ.

و به جانم سوگند قطعاً نور با وجود اکراه تو کامل خواهد شد و علم به حقارت تو اجرا خواهد شد و به خاطر کردارت مجازات خواهی شد پس در دنیای بریده از تو هرچه برایت نیکو است فساد کن که تو مهلتت به پایان رسیده و کردارت سقوط کرده است سپس بهسوی آتشی میروی که خداوند اندکی بر تو ظلم نکرده است و پروردگارت بر بندگان ستمکار نیست.

راوی گوید: معاویه برای او نوشت: اما بعد، چه بزرگ است چرک بر قلبت و پوششی بر دیدهات، شر از خصلت توست تا پایان آنچه که با روایت دیگری بیان شد.

گوید: علی علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد بدیهای تو با وجود علم خدا در تو و بین تو و اصلاح امرت یا توبه قلبت مانع شده است ای پسر لعنت شده صخر! گمان کردی که خردت با کوه سنجیده میشود و علمت اهل شک را از یکدیگر جدا میکند. درحالیکه تو مردی خشن منافق، با دلی بسته، کم عقل ترسوی بزدل هستی، پس اگر در آنچه مینگاری و برادران بنی سهم در آن یاریات میکنند صادق هستی مردم را کنار بنه و به سوی آنچه که در خصوص جنگ و صبر بر ضربت دعوتت کردم خارج شو و دو گروه را از جنگ معاف کن تا بدانی کدام یک از ما قلبش چرکین و دیدهاش پوشیده است که من ابوالحسن قاتل جدت، برادر و دائیات هستم و تو خیلی از آنها دور نیستی والسلام.

توضیح

میگویم: سیدرضی الله عنه نامه اول را از این کلام او «و أردیت جیلاً»تا پایان نامه در نهجالبلاغه روایت کرده است.(1)

این کلام امام علیه السّلام : «و من رأی» عطفی است بر «من کانت» یعنی سعادتمند کسیاست که ذات دنیا را میخواهد یعنی دنیا را با حقیقت آن میشناسد یا آن را با چشمی که بهوسیله آن شناخته میشود یعنی چشم بصیرت، میبیند و از دگرگونی و زوالی که دنیا بر آن بگیرد و آن را در گناهش برای آنچه که به خاطر آن آفریده شده است قرار دهد.

و این کلام او علیه السّلام: «ممن لا یرجو وقاراً» یعنی برای خداوند عظمتی انتظار ندارد که او عبادت کند

ص: 87

و یطیعه و الوقار الاسم من التوقیر و هو التعظیم.

و قیل الرجاء هاهنا بمعنی الخوف و المهیل المتداعی فی التمزق و منه رمل مهیل أی ینهال و یسیل و أردیت أی أهلکت و الجیل الصنف و روی بالباء الموحدة و هو الخلق و تغشاهم أی تأتیهم و تحیط بهم و حاروا عدلوا و تحیروا و نکصوا أی رجعوا و عولوا علی أحسابهم أی اعتمدوا علی نخوة الجاهلیة و تعصبهم و رجعوا عن الدین إلا من فاء أی رجع و الموازرة المعاونة و الصعب مقابله الذلول کنایة عن الباطل لاقتحامه بصاحبه فی المهالک و القیاد بالکسر حبل یقاد به الدابة و وائل منه علی فاعل طلب النجاة ذکره الجوهری و قال صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیا إذا شویته و یقال أیضا صلیت الرجل نارا إذا أدخلته النار و جعلته یصلاها و صلی فلان النار بالکسر احترق و صلی بالأمر قاسی حره و شدته و قال فللت الجیش هزمته و یقال فله فانفل أی کسره فانکسر.

قوله علیه السلام و محله محطه الضمیر الأول راجع إلی الخلف و الثانی إلی السلف و النار بدل أو عطف بیان لقوله محطه و لعل الأصوب محله و محطه فالضمیران للسلف و درج الرجل مشی و أدرجت الکتاب طویته و قولهم خل درج الضب أی طریقه و الجمع الأدراج و راغ مال قوله علیه السلام لما أنت به مکذب أی ما أخبرنی به النبی صلی الله علیه و آله من وقت الحرب و شرائطه أو إتمام الحجة و اتباع أمره تعالی فی ذلک و نزول الملائکة للنصرة و بکل ذلک کان لعنه الله مکذبا قوله علیه السلام فعث من عاث یعیث إذا أفسد و فی بعض النسخ فعش.

أقول: قال ابن أبی الحدید بعد إیراد تلک الکتب قلت و أعجب و أطرف ما جاء به الدهر و إن کانت عجائبه و بدائعه جمة أن یفضی الأمر بعلی علیه السلام إلی أن یصیر معاویة ندا له و نظیرا مماثلا یتعارضان الکتاب و الجواب و یتساویان فیما یواجه به أحدهما صاحبه و لا یقول له علی علیه السلام کلمة إلا قال له مثلها و أخشن منها فلیت محمدا صلی الله علیه و آله کان

ص: 88

و اطاعت نماید و وقار اسمی از توقیر یعنی تعظیم است.

و گفته شده رجاء در اینجا به معنی خوف است. المهیل یعنی رو به زوال و پاره شدن و رمل مهیل از آن است یعنی شنی که فرو میریزد و جاری میشود، أردیت یعنی هلاک کردی، الجیل یعنی طبقه، گروه و با باء نیز روایت شده است که به معنی مردم است. تغشاهم یعنی به سوی آنان میآید و آنان را احاطه میکند. حاروا یعنی منحرف و سرگردان شدند. نکصوا یعنی بازگشتند، عوّلوا علی احسابهم، یعنی بر غرور جاهلیت و تعصب خویش بازگشتند و از دین برگشتند. إلا من فاء یعنی بازگشت، الموازه معاونت و یاری رساندن. الصعب مقابل رام است کنایه از باطل به جهت وارد کردن صاحبش در مهلکهها. قیاد با کسره ریسمانی است که بهوسیله آن چهارپا هدایت میشود. واءل منه بر مبنای فاعل طلب نجات است جوهری این را ذکر کرده است و گوید: صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیاً زمانی است که آن را بپزی و نیز زمانیکه مردی را داخل آتش کنی و جعلته یصلاها گفته میشود: صلیت الرجل ناراً. و صلی فلان النار با کسره یعنی: سوخت و صلی بالأمر یعنی از حرارت و شدت آن رنج برد. و گوید: فللت الجیش یعنی لشکر را شکست دادم. و فلّه فانفلّ گفته میشود یعنی آن را شکستم پس شکسته شد.

و این سخن امام علیه السّلام «و محلّه محطّه» ضمیر اول به خلف و ضمیر دوم به سلف باز میگردد و نار بدل یا عطف بیان برای «محلّه» است و شاید صحیحتر محلّه و محطّه باشد که در اینصورت هر دو ضمیر به سلف باز میگردد. و درج الرجل: یعنی گام برداشت و أدرجت الکتاب: یعنی کتاب را بستم و این کلام عرب: خل درج الضب یعنی راه سوسمار و جمع آن أدراج است. و راغ یعنی گرایش یافت. و این سخن امام علیه السّلام «لما أنت به مکذّب» یعنی آنچه که نبی صلّی الله علیه و آله در خصوص وقت جنگ و شرایط آن یا اتمام حجت و دنباله­روی از فرمان خداوند متعال درباره آن و نزول ملائکه برای یاری به من خبر داده بود که او که نفرین خدا بر او باد همه آنان را تکذیب میکرد. این کلام او «فعث» از ریشه عاث یعوث است زمانی فساد کند و در برخی نسخهها «فعش» آمده است.

میگویم: ابن ابی الحدید بعد از این نامه گوید: گفتم چه شگفت و عجیب است آنچه که روزگار آورد.- گرچه عجایب و شگفتیهای آن فراوان است - که کار علی علیه السّلام به جایی برسد که معاویه برای او شبیه، نظیر و مشابهی شود که در نامه و پاسخ با یکدیگر اختلاف دارند و در آنچه که یکی از آن دو دیگری را با آن مواجه میکند برابر هستند و علی علیه السّلام به او کلمهای نمیگوید مگر اینکه او مثل آن و خشنتر از آن را به او میگوید کاش محمد

ص: 88

مشاهد ذلک لیری عیانا لا خبرا أن الدعوة التی قام بها و قاسی أعظم المشاق فی تحملها و کابد الأهوال فی الذب عنها و ضرب بالسیوف علیها لما مهد دولتها و شید أرکانها و ملأ الآفاق بها خلصت صفوا عفوا لأعدائه الذین کذبوه لما دعا إلیها و أخرجوه عن أوطانه لما حض علیها و أدموا وجهه و قتلوا عمه و أهله فکأنه کان یسعی لهم و یدأب لراحتهم کما قال أبو سفیان فی أیام عثمان و قد مر بقبر حمزة فضربه برجله و قال یا أبا عمارة إن الأمر الذی اجتلدنا علیه بالسیف أمس فی ید غلماننا الیوم یتلعبون به ثم آل الأمر إلی أن یفاخر معاویة علیا کما یتفاخر الأکفاء و النظراء.

(1)

شاهد آن بود تا به عیان نه به خبر ببیند که دعوتی که به آن پرداخت و در راه آن بزرگترین مشقتها را تحمل کرد و در دفاع از آن وحشتها تجربه کرد و در راه آن شمشیر کشید اینک زمانیکه دولت آن را مهیا کرد و ارکانش را برپا ساخت و آن را در آفاق گسترش داد آسان و بیدغدغه برای دشمنانش که زمانیکه آنان را به این دعوت فراخواند او را تکذیب کردند و زمانیکه بر آن برانگیخت او را از وطنش بیرون راندند و چهرهاش را خونین کردند و عمویش و خانوادهاش را کشتند خالص شده است گویی او برای آنان تلاش میکرد و برای راحتی آنان پایداری میکرد چنانکه ابوسفیان در دوره عثمان در حالیکه بر قبر حمزه میگذشت با پا بر آن زد و گفت: یا ابا عماره امری که دیروز بر سر آن شمشیر کشیدیم امروز در دست جوانان ماست و با آن سرگرم هستند سپس کار به جایی رسید که معاویه بر علی مباهات میکند چنانکه همتایان و نظیران بر یکدیگر مباهات میورزند.

روایت402.

و درجایی دیگر(1) گوید: معاویه برای امام علیه السّلام نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب اما بعد ما پسران عبد مناف هنوز از یک چاه می­گیریم و در یک مسیر واحد حرکت میکنیم و نه یکی از ما بر دیگری برتری دارد و نه ایستاده ما بر نشسته ما فخری دارد، کلمه ما مؤتلف است و الفت ما جامع و خانه ما یکی است، اصالت ریشه ما را جمع میکند و شرف افتخار ما را در بر میگیرد و قویمان بر ضعیفمان دلسوزی میکند و غنیمان از فقیرمان حمایت میکند، دلهای ما از فساد حسد صاف و جانهایمان از پلیدی خصائل پاک شده است و پیوسته چنان بودیم تا اینکه دورویی تو در خصوص پسر عمویت، حسادت بر او، تحریک مردم علیه او از تو پیش آمد تا اینکه او در حضور تو کشته شد درحالیکه نه با زبان و نه با دست از او دفاع نکردی کاش آنگونه که نابکاری او را مشهور کردی یاری به او را نیز نمایان میکردی، که در این صورت در میان مردم صاحب عذری هرچند ضعیف، و مبرا از خون او با دفع هرچند سست، بودی، اما تو در خانه خویش نشستی درحالیکه برای او مصیبتها دسیسه کردی و افعیان را بهسوی او فرستادی تا اینکه به مقصود خود از او رسیدی شادی و شادمانی نمایان کردی و ص: 89

لِلْأَمْرِ عَنْ سَاعِدِکَ وَ شَمَّرْتَ عَنْ سَاقِکَ وَ دَعَوْتَ إِلَی نَفْسِکَ وَ أَکْرَهْتَ أَعْیَانَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی بَیْعَتِکَ ثُمَّ کَانَ مِنْکَ بَعْدَ مَا کَانَ مِنْ قَتْلِکَ شَیْخَیِ الْمُسْلِمِینَ أَبِی مُحَمَّدٍ طَلْحَةَ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الزُّبَیْرَ وَ هُمَا مِنَ الْمَوْعُودِینَ بِالْجَنَّةِ وَ الْمُبَشَّرُ قَاتِلُ أَحَدِهِمَا بِنَارِ الْآخِرَةِ هَذَا إِلَی تَشْرِیدِکَ بِأُمِّ الْمُؤْمِنِینَ عَائِشَةَ وَ إِحْلَالِهَا مَحَلَّ الْهَوَانِ مُبْتَذِلَةً بَیْنَ أَیْدِی الْأَعْرَابِ وَ فَسَقَةِ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَمِنْ بَیْنِ مُنْتَهِرٍ لَهَا وَ بَیْنَ شَامِتٍ بِهَا وَ بَیْنَ سَاخِرٍ مِنْهَا أَ تَرَی ابْنَ عَمِّکَ کَانَ بِهَذَا لَوْ رَآهُ رَاضِیاً أَمْ کَانَ یَکُونُ عَلَیْکَ سَاخِطاً وَ لَکَ عَنْهُ زَاجِراً أَنْ تُؤْذِیَ فِی أَهْلِهِ وَ تُشَرِّدَ بِحَلِیلَتِهِ وَ تَسْفِکَ دِمَاءَ أَهْلِ مِلَّتِهِ ثُمَّ تَرْکُکَ دَارَ الْهِجْرَةِ الَّتِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهَا إِنَّ الْمَدِینَةَ لَتَنْفِی خَبَثَهَا کَمَا یَنْفِی الْکِیرُ خَبَثَ الْحَدِیدِ فَلَعَمْرِی لَقَدْ صَحَّ وَعْدُهُ وَ صَدَقَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ نَفَتْ خَبَثَهَا وَ طَرَدَتْ مِنْهَا مَنْ لَیْسَ بِأَهْلٍ أَنْ یَسْتَوْطِنَهَا فَأَقَمْتَ بَیْنَ الْمِصْرَیْنِ وَ بَعُدْتَ عَنْ بَرَکَةِ الْحَرَمَیْنِ وَ رَضِیتَ بِالْکُوفَةِ بَدَلًا مِنَ الْمَدِینَةِ وَ بِمُجَاوَرَةِ الْخَوَرْنَقِ وَ الْحَیْرَةِ عِوَضاً عَنْ مُجَاوَرَةِ قَبْرِ خَاتَمِ النُّبُوَّةِ وَ مِنْ قَبْلِ ذَلِکَ مَا عَنَیْتَ خَلِیفَتَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّامَ حَیَاتِهِمَا فَقَعَدْتَ عَنْهُمَا وَ الْتَوَیْتَ عَلَیْهِمَا وَ امْتَنَعْتَ مِنْ بَیْعَتِهِمَا وَ رُمْتَ أَمْراً لَمْ یَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ أَهْلًا وَ رَقِیتَ سُلَّماً وَعْراً وَ حَاوَلْتَ مَقَاماً دَحْضاً وَ ادَّعَیْتَ مَا لَمْ تَجِدْ عَلَیْهِ نَاصِراً وَ لَعَمْرِی لَوْ وُلِّیتَهَا حِینَئِذٍ لَمَا ازْدَدْتَ إِلَّا فَسَاداً وَ اضْطِرَاباً وَ لَا أَعْقَبَتْ وَلَایَتُکَهَا إِلَّا انْتِشَاراً وَ ارْتِدَاداً لِأَنَّکَ الشَّامِخُ بِأَنْفِهِ الذَّاهِبُ بِنَفْسِهِ الْمُسْتَطِیلُ عَلَی النَّاسِ بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ هَا أَنَا السَّائِرُ إِلَیْکَ فِی جَمْعٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ تَحُفُّهُمْ سُیُوفٌ شَامِیَّةٌ وَ رِمَاحٌ قَحْطَانِیَّةٌ حَتَّی یُحَاکِمُوکَ إِلَی اللَّهِ فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ ادْفَعْ إِلَیَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَإِنَّهُمْ خَاصَّتُکَ وَ خُلَصَاؤُکَ وَ الْمُحْدِقُونَ بِکَ فَإِنْ أَبَیْتَ إِلَّا سُلُوکَ سَبِیلِ اللَّجَاجِ وَ الْإِصْرَارَ عَلَی الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ فَاعْلَمْ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِیکَ وَ فِی أَهْلِ الْعِرَاقِ مَعَکَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ: فَأَجَابَ عَلِیٌّ علیه السلام کِتَابَهُ بِمَا رَوَاهُ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی النَّهْجِ

ص: 90

آستین بالا زدی و دست بهکار شدی و بهسوی خود دعوت کردی و سرشناسان مسلمانان را بر بیعتت واداشتی.

پس از آن آنچه که در خصوص قتل دو شیخ مسلمانان ابومحمد طلحه و ابوعبدالله زبیر از تو رخ داد درحالیکه آن دو از وعده داده­شدگان به بهشت و مبشر قاتل یکی از آن دو به آتش آخرت بود، علاوه بر آن، آواره کردن امالمؤمنین عایشه و قرار دادن او در جایگاه خواری در حالت مبتذل مقابل بادیه­نشینان و فاسقان اهل کوفه، که برخی از آنان او را سرزنش میکردند، برخی شماتت و برخی تمسخر.

براستی پسر عمویت اگر این را میدید به این راضی بود یا اینکه بر تو خشم میگرفت و تو را مانع میشد که خانوادهاش را آزار برسانی همسرش را آواره کنی و خون اهل دینش را بریزی.

سپس ترک کردن سرای هجرتی که رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره آن فرموده بود «مدینه پلیدی خود را دفع میکند چنانکه دم آهنگری خبث آهن را دور میکند» به جانم سوگند وعده او صحیح و سخنش راست است و پلیدیاش را نفی کرده و کسی که شایسته این نیست که در آن وطن گیرد را از خود طرد کرده است پس بین دو شهر اقامت کردی و از برکت حرمین دور شدی و به جای مدینه به کوفه و به جای هم­جواری با قبر خاتم نبوت به مجاورت با خورنق و حیره راضی شدی.

و پیش از آن نیز دو خلیفه رسولالله را در طول حیاتشان آزار دادی و از آنها بازنشستی و بر آن دو پیچیدی و از بیعت با آنان امتناع کردی و امری را قصد کردی که خداوند متعال تو را شایسته آن ندیده است و از پلکانی ناهنجار بالا رفتی و بیهوده برای جایگاهی تلاش کردی و آنچه که برای آن یاریگری نیافتی را مدعی شدی. به جانم سوگند اگر آن را سرپرستی میکردی اینک جز بر فساد و آشفتگی نمیافزودی و ولایتت جز پراکندگی و ارتداد چیزی به دنبال نداشت زیرا تو خودپسند نابود­کننده خود، گستاخ بر مردم با زبان و دست هستی، و اینک این من هستم که در جمعی از مهاجران و انصار درحالیکه شمشیرهای شامی و نیزههای قحطانی آنان را پوشانده است بهسوی تو در حرکت هستم تا تو را در محضر خدا به محاکمه ببرند پس به خودت و به مسلمانان بنگر و قاتلان عثمان را به من تحویل بده که آنان خواص و برگزیدگان حلقهزنندگان دور تو هستند پس اگر ممانعت بورزی و جز راه لجاجت و پافشاری بر گمراهی و ضلالت را نپیمایی بدان که این آیه درباره تو و عراقیان همراه تو نازل شدهاست: «وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُواْ یَصْنَعُونَ» {و خدا شهری را م ث ل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان میرسید پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام میدادند طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید}

پس علی علیه السّلام نامه او را با آنچه که سید در نهجالبلاغه

ص: 90

وَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْإِحْتِجَاجِ (1)وَ اللَّفْظُ لِلسَّیِّدِ قَالَ وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ جَوَاباً عَنْ کِتَابٍ مِنْهُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا کُنَّا نَحْنُ وَ أَنْتُمْ عَلَی مَا ذَکَرْتَ مِنَ الْأُلْفَةِ وَ الْجَمَاعَةِ فَفَرَّقَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أَمْسِ أَنَّا آمَنَّا وَ کَفَرْتُمْ وَ الْیَوْمَ أَنَّا اسْتَقَمْنَا وَ فُتِنْتُمْ وَ مَا أَسْلَمَ مُسْلِمُکُمْ إِلَّا کَرْهاً وَ بَعْدَ أَنْ کَانَ أَنْفُ الْإِسْلَامِ کُلُّهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِزْباً وَ ذَکَرْتَ أَنِّی قَتَلْتُ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ شَرَّدْتُ بِعَائِشَةَ وَ نَزَلْتُ بَیْنَ الْمِصْرَیْنِ وَ ذَلِکَ أَمْرٌ غِبْتَ عَنْهُ فَلَا الْجِنَایَةُ عَلَیْکَ وَ لَا الْعُذْرُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ ذَکَرْتَ أَنَّکَ زَائِرِی فِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ قَدِ انْقَطَعَتِ الْهِجْرَةُ یَوْمَ أُسِرَ أَخُوکَ فَإِنْ کَانَ فِیکَ عَجَلٌ فَاسْتَرْفِهْ فَإِنِّی إِنْ أَزُرْکَ فَذَلِکَ جَدِیرٌ أَنْ یَکُونَ اللَّهُ إِنَّمَا بَعَثَنِی لِلنَّقِمَةِ مِنْکَ وَ إِنْ تَزُرْنِی فَکَمَا قَالَ أَخُو بَنِی أَسَدٍ:

مُسْتَقْبِلِینَ رِیَاحَ الصَّیْفِ تَضْرِبُهُمْ*** بِحَاصِبٍ بَیْنَ أَغْوَارٍ وَ جُلْمُودٍ

وَ عِنْدِیَ السَّیْفُ الَّذِی أَعْضَضْتُهُ بِجَدِّکَ وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ فِی مَقَامٍ وَاحِدٍ وَ إِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُ الْأَغْلَفُ الْقَلْبِ الْمُقَارِبُ الْعَقْلِ وَ الْأَوْلَی أَنْ یُقَالَ لَکَ إِنَّکَ رَقِیتَ سُلَّماً أَطْلَعَکَ مَطْلِعَ سَوْءٍ عَلَیْکَ لَا لَکَ لِأَنَّکَ نَشَدْتَ غَیْرَ ضَالَّتِکَ وَ رَعَیْتَ غَیْرَ سَائِمَتِکَ وَ طَلَبْتَ أَمْراً لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا فِی مَعْدِنِهِ فَمَا أَبْعَدَ قَوْلَکَ مِنْ فِعْلِکَ وَ قَرِیبٌ مَا أَشْبَهْتَ مِنْ أَعْمَامٍ وَ أَخْوَالٍ حَمَلَتْهُمُ الشَّقَاوَةُ وَ تَمَنِّی الْبَاطِلِ عَلَی الْجُحُودِ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَصُرِعُوا مَصَارِعَهُمْ حَیْثُ عَلِمْتَ لَمْ یَدْفَعُوا عَظِیماً وَ لَمْ یَمْنَعُوا حَرِیماً بِوَقْعِ سُیُوفٍ مَا خَلَا مِنْهَا الْوَغَی وَ لَمْ تُمَاشِهَا الْهُوَیْنَا وَ قَدْ أَکْثَرْتَ فِی قَتَلَةِ عُثْمَانَ فَادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ ثُمَّ حَاکِمِ الْقَوْمَ إِلَیَّ أَحْمِلْکَ وَ إِیَّاهُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَمَّا تِلْکَ الَّتِی تُرِیدُ فَإِنَّهَا خُدْعَةُ الصَّبِیِّ عَنِ

ص: 91

و طبرسی در احتجاج(1) روایت کردهاند پاسخ گفت: لفظ از سید است که گوید: و از نامه امام علیه السّلام برای معاویه در پاسخ به نامهای از او:پس از یاد خدا و درود چنانکه یاد آور شدی، ما و شما دوست بودیم و هم خویشاوند، امّا دیروز میان ما و شما بدان جهت جدایی افتاد که ما ایمان آوردیم و شما کافر شدید، و امروز ما در اسلام استوار ماندیم، و شما آزمایش گردیدید، اسلام آوردگان شما با ناخوشنودی، آنهم زمانی به اسلام روی آوردند که بزرگان عرب تسلیم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شدند، و در گروه او قرار گرفتند.

در نامه ات نوشتی که طلحه و زبیر را کشته، و عایشه را تبعید کرده ام، و در کوفه و بصره منزل گزیدم، این امور ربطی به تو ندارد، و لازم نیست از تو عذر بخواهد .

و نوشتی که با گروهی از مهاجران و انصار به نبرد من می آیی، هجرت از روزی که برادرت »یزید« در فتح مکّه اسیر شد پایان یافت، پس اگر در ملاقات با من شتاب داری، دست نگهدار، زیرا اگر من به دیدار تو بیایم سزاوارتر است، که خدا مرا به سوی تو فرستاده تا از تو انتقام گیرم، و اگر تو با من دیدار کنی چنان است که شاعر اسدی گفت: «تندباد تابستانی سخت می وزد و آنها را با سنگ ریزه ها، و در میان غبار و تخته سنگ ها، در هم می کوبند«

و در نزد من همان شمشیری است که در جنگ بدر بر پیکر جدّ و دایی و برادرت زدم.به خدا سوگند، می دانم تو مردی بی خرد و دل تاریک هستی بهتر است در باره تو گفته شود از نردبانی بالا رفته ای که تو را به پرتگاه خطرناکی کشانده، و نه تنها سودی برای تو نداشته، که زیانبار است، زیرا تو غیر گمشده خود را می جویی، و غیر گلّه خود را می چرانی.منصبی را می خواهی که سزاوار آن نبوده، و در شأن تو نیست، چقدر گفتار تو با کردارت فاصله دارد چقدر به عموها و دایی های کافرت شباهت داری شقاوت و آرزوی باطل آنها را به انکار نبوّت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وا داشت، و چنانکه می دانی در گورهای خود غلتیدند، نه در برابر مرگ توانستند دفاع کنند، و نه آنگونه که سزاوار بود از حریمی حمایت، و نه در برابر زخم شمشیرها خود را حفظ کردند، که شمشیرها در میدان جنگ فراوان، و سستی در برابر آن شایسته نیست.

تو در باره کشندگان عثمان فراوان حرف زدی، ابتدا چون دیگر مسلمانان با من بیعت کن، سپس در باره آنان از من داوری بطلب، که شما و مسلمانان را به پذیرفتن دستورات قرآن وادارم، امّا آنچه را که تو می خواهی، چنان است که به هنگام گرفتن کودک از ص: 91

اللَّبَنِ فِی أَوَّلِ الْفِصَالِ وَ السَّلَامُ لِأَهْلِهِ.

شیر، او را بفریبند، سلام بر آنان که سزاوار سلامند.

توضیح

این کلام امام علیه السّلام: ما و شما بودیم یعنی قبل از بعثت. «ما استوار ماندیم» یعنی بر راه حق. «بعد أن کان أنف الاسلام کلّه لرسولالله خرباً» حزب در اغلب نسخهها با زاء بعد از حاء مکسور آمده است و در بعضی نسخهها با راء بعد از حاء مفتوح آمده است و در نسخه ابن ابی الحدید نیز چنین است گوید: یعنی بعد از اینکه بزرگان عرب محاربی برای رسولالله بودند. و أنف هر چیزی اول آن است و ابوسفیان و خویشان او از بنی عبد شمس شدیدترین مردم بر رسولالله در ابتدای هجرت تا فتح مکه بودند پایان.

و بهتر چیزی است که در اغلب نسخهها آمده است چنانکه در نسخه ابن میثم نیز آمده است. گوید: یعنی بعد از اینکه اسلام شدت گرفت و برای رسولالله صلّی الله علیه و آله حزبی قوی از اشراف تشکیل شد. و لفظ أنف را به اعتبار اینکه بزرگان خانواده خود بودند برای آنان استعاره گرفته است. پایان. یا به اعتبار اینکه آنان بر سایرین پیشتاز بودند. زیرا آنان پیشتازان نخست از میان مهاجران و انصار بودند، پس این کلام مانند دلیلی است بر اجبار بودن اسلام آوردن آنان. فلا علیک در الاحتجاج فلا الجنایه علیک آمده است و این بهتر است.

ابن ابی الحدید گوید امام علیه السّلام در جواب به صورت اجمالی آورده است و جواب مفصل این است که طلحه و زبیر خودشان را با بیعت و نقضشان کشتند و اگر بر راه استوار میماندند سالم میماندند و کسی که کشتنش حق است خونش هدر رفته است.

اما در خصوص وعده بهشت به آن دو، این امر به سلامت عافیت مشروط است و سخن در مورد سلامت آن است.

و اما این سخن او: قاتل ابن صفیه را به آتش بشارت ده، درباره آن اختلاف وجود دارد، گروهی از عالمان حدیث و اصحاب سیره گویند این کلام غیر مرفوع علی است و گروهی از آنها آن را مرفوع قرار دادهاند و در هر صورت آن صحیح است زیرا ابن جرموز او را درحالیکه رویگردان و خارج از صف بود کشت و قاتل کسیکه وضعیتش چنین است فاسق مستحق آتش است.

و اما این سخن او: قاتل ابن صفیه را به آتش بشارت ده، در مورد آن اختلاف وجود دارد گروهی از عالمان حدیث و اصحاب سیره گویند: این کلام غیر­مرفوع علی علیه السلام است و گروهی از آنان آن را مرفوع قرار داده­اند و در هر صورت، آن حق است زیرا ابن جرموز او را در حالی­که روی­گردان و خارج از صف بود کشت و قاتل کسی که وضعیتش چنین است فاسق مستحق آتش است .

و اما در خصوص عایشه، در مورد آن چهگناهی برای امیرمؤمنان علیه السّلام است که در

ص: 92

منزلها لم تبتذل بین الأعراب و أهل الکوفة.

علی أن علیا علیه السلام أکرمها و صانها و عظم من شأنها و لو کانت فعلت بعمر ما فعلت به ثم ظفر بها لقتلها و مزقها إربا إربا و لکن علیا علیه السلام کان حلیما کریما.

و أما قوله لو عاش رسول الله صلی الله علیه و آله إلی آخره فلعلی علیه السلام أن یقلب الکلام علیه و یقول أ فتراه لو عاش أ کان رضی لحلیلته أن تؤذی أخاه و وصیه.

و أیضا أ تراه لو عاش أ کان رضی لک یا ابن أبی سفیان أن تنازع علیا الخلافة و تفرق جماعة هذه الأمة.

و أیضا أ تراه لو عاش أ کان رضی لطلحة و الزبیر أن یبایعا ثم ینکثا لا بسبب بل قالوا جئنا نطلب الدراهم فقد قیل لنا إن بالبصرة مالا کثیرا.

فأما قوله ثم ترکک دار الهجرة فلا عیب علیه إذا انتقضت علیه أطراف الإسلام بالبغی و الفساد أن یخرج من المدینة إلیها و یهذب أهلها و لیس کل من خرج من المدینة کان خبیثا فقد خرج عنها عمر مرارا إلی الشام.

ثم لعلی علیه السلام أن یقول و أنت یا معاویة قد نفتک المدینة أیضا فأنت إذن خبیث و کذلک طلحة و الزبیر و عائشة الذین تتعصب لهم و تحتج علی الناس بهم.

و قد خرج عن المدینة الصالحون کابن مسعود و أبی ذر و غیرهما و ماتوا فی بلاد نائیة عنها.

و أما قوله بعدت عن برکة الحرمین فکلام إقناعی ضعیف و الواجب علی الإمام أن یقدم الأهم فالأهم من مصالح الإسلام و تقدیم قتال أهل البغی علی المقام فی الحرمین أولی.

و أما ما ذکره من خذلان عثمان و شماتته به و إکراه الناس علی البیعة فکله

ص: 93

منزل خویش اقامت میکرد بین بادیه نشینان و اهالی کوفه مبتذل نمیشد.

بر این اساس که علی علیه السّلام او را گرامی داشت، محافظت کرد و شأن او را بزرگ داشت اگر او آنچه که در مورد علی علیه السّلام انجام داد را در مورد عمر انجام میداد قطعاً او را میکشت و او را تکه­تکه میکرد اما علی علیه السّلام بردبار بخشنده بود.

اما این سخن او: اگر رسولالله صلّی الله علیه و آله زندگی میکرد تا پایان، برای علی است که این کلام را بر او برگرداند و بگوید: راستی اگر او زنده بود آیا میپسندید که همسرش برادر و وصیاش را آزار دهد.

و نیز به نظرت اگر او زنده بود آیا برای تو ای ابوسفیان میپسندید که بر سر خلافت با علی نزاع کنی و جمع این امت را پراکنده کنی.

و نیز به نظرت آیا اگر او زنده بود میپسندید که طلحه و زبیر بیعت کنند سپس بیسبب نقض کنند بلکه گفتند: ما به قصد درهم آمدیم به ما گفته شده در بصره اموال فراوانی است.

اما این کلام او «سپس ترک سرای هجرت توسط تو» عیبی بر او نیست که آنگاه که نواحی اسلام با ستم و فساد بر او پایان گرفت از مدینه به قصد آن نواحی خارج شود و اهالی آن را تهذیب کند و هر کسی که از مدینه خارج شود خبیث نیست که عمر بارها بهسوی شام از آن خارج شد.

پس برای علی علیه السّلام سزاوار است که بگوید: و تو ای معاویه مدینه تو را نیز نفی کرده است پس تو نیز خبیث هستی و چنین است طلحه، زبیر و عایشه که بر آنان تعصب میورزی و آنان را به عنوان حجت بر مردم عرضه میداری.

و صالحانی چون ابن مسعود، ابوذر و سایرین از مدینه خارج شده و در بلادی دور از آن وفات کردهاند .

اما این کلام او: از برکت حرمین دور شدی، کلام اقناعی ضعیفی است و بر امام واجب است که اهم را مقدم بدارد و اهم از مصالح اسلام و مقدم داشتن پیکار با اهل ستم بر اقامت در حرمین اولی است.

و اما آنچه که در خصوص رها کردن عثمان و شادیاش بر او و اجبار مردم بر بیعت با او ذکر کرده است همگی

ص: 93

دعوی و الأمر بخلافها.

و أما قوله التویت علی أبی بکر و عمر و قعدت عنهما و حاولت الخلافة فإن علیا علیه السلام لم یکن یجحد ذلک و لا ینکره و لا ریب أنه کان یدعی الأمر بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله لنفسه علی الجملة إما للنص کما تقوله الشیعة أو لأمر آخر کما یقوله أصحابنا.

فأما قوله لو ولیتها حینئذ لفسد الأمر و اضطرب الإسلام فهذا علم غیب لا یعلمه إلا الله و لعله لو ولیها حینئذ لاستقام الأمر فإنه ما وقع الاضطراب عند ولایته بعد عثمان إلا لأن أمره هان عندهم بتأخره عن الخلافة و تقدیم غیره علیه فصغر شأنه فی النفوس و قرر من تقدمه فی قلوب الناس أنه لا یصلح لها کل الصلوح و لو کان ولیها ابتداء و هو علی تلک الجلالة التی کان علیها أیام حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله و تلک المنزلة الرفیعة و الاختصاص الذی کان له لکان الأمر غیر الذی رأیناه.

و أما قوله لأنک الشامخ (1)فقد أسرف فی وصفه بما وصفه به و لا شک أنه علیه السلام کان عنده زهو و لکن لا هکذا و کان علیه السلام مع زهوه ألطف الناس خلقا انتهی کلامه.

و أقول علی أصولنا لا یستحق الملعون الجواب بما قد ظهر من کفره و نفاقه من کل باب و هو علیه السلام کان أعلم بما یأتی به من الحق و الصواب و لا ریب أن الحق یئوب معه حیث آب.

قوله و قد انقطعت الهجرة قال ابن میثم لما أوهم کلامه أنه من المهاجرین أکذبه بقوله و قد انقطعت الهجرة یوم أسر أبوک أی حین الفتح و ذلک أن معاویة و أباه و جماعة من أهله إنما أظهروا الإسلام بعد الفتح و

قد قال صلی الله علیه و آله لا هجرة بعد الفتح.

و سمی علیه السلام أخذ العباس لأبی سفیان إلی رسول الله صلی الله علیه و آله غیر مختار و عرضه علی القتل أسرا.

و روی یوم أسر أخوک و قد کان أسر أخوه عمرو بن أبی سفیان یوم

ص: 94

ادعاست و حقیقت غیر از آن است.

و اما این کلام او: «بر ابوبکر و عمر پیچیدی و از آن دو بازنشستی و برای خلافت تلاش کردی» علی علیه السّلام آن را نفی و انکار نکرد و شکی نیست که بعد از وفات رسولالله صلّی الله علیه و آله در مجموع خلافت را برای خود ادعا میکرد یا به دلیل وجود نص چنانکه شیعه میگوید یا به دلیل امری دیگر چنانکه اصحاب ما میگوید.

و این سخن او «اگر خلافت را بر عهده میگرفتی امر تباه میشد» علم غیبی است که جز خدا از آن آگاه نیست و شاید اگر در آن زمان او آن را سرپرستی میکرد امر استوار میشد زیرا آشفتگی در ولایت او بعد از عثمان فقط به این دلیل رخ داد که خلافت او نزد آنان به جهت تأخیرش از خلافت و مقدم کردن غیر او بر او، خوار شد پس شأنش در نفوس کوچک شد و کسی که در دلهای مردم بر او مقدم شد ثابت کرد که ما بهطور کامل شایسته آن نیستم. و اگر در ابتدا درحالیکه بر همان جلالتی که در دوره زندگی رسول الله صلّی الله علیه و آله و آن منزلت والا و اختصاصی که از آن او بود، میبود آن را بر عهده میگرفت مسأله غیر از چیزی که ما دیدیم میبود.

و این سخن او: «تو خود پسند...» در وصف او به آن توضیحات زیاده­روی کرده است و شکی نیست که امام علیه السّلام در نظر او خودپسند بود ولی نه اینگونه، و امام علیه السّلام با وجود خودپسندیاش خوشاخلاقترین مردم بود پایان کلام او.

میگویم براساس اصول ما ملعون با آنچه که از کفر و نفاقش در همه موارد روشن شده است مستحق پاسخ نیست ولی امام علیه السّلام به آنچه که از حق و درست انجام میداد آگاهتر بود و شکی نیست که حق هرجا که او برگردد همراه او برمیگردد.

این سخن او «وقد اتفطعت الهجرة» ابن میثم گوید: زمانیکه سخن او این را بهگمان آورد که او از مهاجران است، امام آن را با این کلامش تکذیب کرد «هجرت از روزی که پدرت اسیر شد پایان گرفت» یعنی زمان فتح، و آن به این صورت که معاویه، پدرش و جمعی از خویشانش بعد از فتح فقط اظهار اسلام کردند و نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: بعد از فتح هیچ هجرتی نیست. و امام علیه السّلام گرفتن ابوسفیان توسط عباس و بردنش به سوی رسول الله «بهصورت اجباری» و در معرض مرگ قرار دادن او را اسارت نامیدهاست.

و روایت شدهاست «روزی که برادرت اسیر شد» و برادرش عمرو بن ابوسفیان در روز

ص: 94

بدر فعلی هذه الروایة یکون الکلام فی معرض التذکرة له بأن من شأنه و شأن أهله أن یؤسروا و لا یسلموا فکیف یدعون مع ذلک الهجرة فإن الهجرة بهذا الاعتبار منقطعة عنهم و لا یکون یوم أسر ظرفا لانقطاع الهجرة لأن الهجرة إنما انقطعت بعد الفتح انتهی و لا یخفی ما فیه من التکلف و البعد.

و قال ابن أبی الحدید یوم أسر أخوک یعنی یزید بن أبی سفیان أسر یوم الفتح فی باب الخندمة و کان خرج فی نفر من قریش یحاربون و یمنعون من دخول مکة فقتل منهم قوم و أسر یزید بن أبی سفیان أسره خالد بن الولید فخلصه أبو سفیان منه و أدخله داره فآمن

لأن رسول الله صلی الله علیه و آله قال من دخل دار أبی سفیان فهو آمن.

قوله فاسترفه أی اطلب الرفاهیة علی نفسک فی ذلک فإنک إنما تستعجل إلی ما یضرک أو لا ترهق نفسک بالعجل فإنی أزورک إن لم تزرنی فکما قال أخو بنی أسد.

قال ابن أبی الحدید کنت أسمع قدیما أن هذا البیت من شعر بشر بن أبی خازم الأسدی و الآن فقد تصفحت شعره فلم أجده و لا وقفت بعد علی قائله.

و ریح حاصب تحمل الحصباء و هی صغار الحصا و إذا کانت بین أغوار و هی ما سفل من الأرض و کانت مع ذاک ریح صیف کانت أعظم مشقة و أشد ضررا علی من تلاقیه.

فأما قوله و جلمود یمکن أن یکون عطفا علی حاصب و أن یکون عطفا علی أغوار أی بین أغوار من الأرض و حرة و ذلک أشد لأذاها لما تکتسبه الحرة من لفح السموم و وهجها و الوجه الأول ألیق انتهی.

و قال الجوهری الجلمد و الجلمود الصخر و قال أعضضته بسیفی أی ضربته به و عض الرجل بصاحبه یعض عضیضا أی لزمه.

و قال ابن أبی الحدید أعضضته أی جعلته معضوضا برءوس أهلک به و أکثر ما یأتی أفعلت أن تجعله فاعلا و هنا من المقلوب أی عضضت رءوس أهلک به.

ص: 95

بدر اسیر شده بود و براساس این روایت کلام در موضع یادآوری برای اوست به این که کسی شأن وی و شأن خانواده وی این است که اسیر شوند و اسلام نیاورند چگونه با وجود آن ادعای هجرت میکنند پس به این اعتبار هجرت از آنها پایان یافته است و «یوم أسر» ظرفی برای انقطاع الهجره نیست زیرا هجرت بعد از فتح پایان یافته است. پایان و تکلیف و بعدی که در این است پوشیده نیست.

ابن ابی الحدید گوید: «روزی که برادرت اسیر شد» یعنی یزید بن ابوسفیان در روز فتح در باب الخندمه اسیر شد که در گروهی از قریش برای پیکار و جلوگیری از ورود به مکه خارج شده بود که تعدادی از آنان کشته شد و یزید بن ابوسفیان اسیر شد و او را خالد بن ولید اسیر کرد و ابوسفیان او را از وی خلاصی بخشید و وارد خانهاش کرد پس امان یافت زیرا رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که وارد خانه ابوسفیان شود در امان است.

این کلام او «فاسترفه» یعنی طلب رفاه و آسایش بر خودت درباره آن، زیرا تو برای آنچه که به تو آسیب میرساند شتاب داری یا اینکه خود را با شتاب خسته نکن که اگر تو مرا نبینی من تو را میبینم پس چنان است که شاعر اسدی گفت .

ابن ابی الحدید گوید: در قدیم شنیده بودم که این بیت از شعر بشر بن ابو خازم اسدی است و الآن شعر او را ورق زدم اما آن را نیافتم و بر گوینده آن نیز دسترسی نیافتم.

«و ریح حاصب» بر حصباء حمل میشود که شن ریز است و «اذا کانت بین اغوار» اغوار زمین پست است و همراه آن باد تابستانی است که بر کسی که با آن مواجه شود دشوارتر و زیانآورتر است.

و این کلام او «و جلمود» ممکن است که عطف بر حاصب باشد یا اینکه عطف بر اغوار باشد یعنی بین اغواری از زمین و حرّه و آن به دلیل آزار ناشی از آنچه که حرّه از سوزش سموم و تابش آن کسب میکند شدیدتر است و وجه اول مناسبتر است. پایان.

جوهری گوید: الجلمد و جلمود یعنی صخره. گوید: أعضضته بسیفی یعنی او را با شمشیرم زدم وعض الرجل بصاحبه یعضّ عضیضاً یعنی با او همراه شد.

و ابن ابی الحدید گوید: أعضضته یعنی جعلته معضوضا برؤوس أهلک به. و اغلب آنچه که بر وزن افعلت میآید این است که او را فاعل قرار بدهی و در اینجا مقلوب است یعنی عضضت رؤوس اهلک به - سرهای خانواده­ات را با آن زدم - .

ص: 95

و قال ابن میثم قوله عضضته یروی بالضاد المعجمة أی جعلته عاضا لهم و ألزمته بهم و یروی أغصصته بالغین المعجمة و الصادین المهملتین تقول أغصصت السیف بفلان أی جعلته یغص به المضروب هو الذی یغص بالسیف أی لا یکاد یسیغه.

و قد مر مرارا أن مراده علیه السلام من قوله الجد جد معاویة عتبة بن ربیعة و الخال الولید و الأخ حنظلة قتلهم علیه السلام یوم بدر.

قوله علیه السلام ما علمت کلمة ما موصولة و هی بصلتها خبر أن و الأغلف بیان للموصول.

و یحتمل أن یکون المعنی ما دمت علمتک و اطلعت علیک وجدتک کذلک.

و قیل ما مصدریة و الأغلف القلب من لا بصیرة له کان قلبه فی غلاف و المقارب العقل فی أکثر النسخ بصیغة الفاعل و کذا صححه الشارحان.

و قال الجوهری شی ء مقارب بکسر الراء بین الجید و الردی ء و لا نقل مقارب بفتح الراء.

و فی بعض النسخ المصححة بالفتح فیحتمل أن یکون بالمعنی المذکور أیضا.

و قال فی القاموس شی ء مقارب بکسر الراء بین الجید و الردی ء أو دین مقارب بالکسر و متاع مقارب بالفتح انتهی.

أو أرید به العقل الذی قاربه الشیطان و مسه أی أنت الذی تخبطه الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ قوله و الأولی أن یقال لک جواب لقوله و رقیت سلما و فی القاموس طلع الجبل علاه کطلع بالکسر علیک لا لک أی هذا المطلع أو الارتقاء وبال علیک غیر نافع لک ما أبعد قولک أی دعواک أنک أمیر المؤمنین و خلیفة المسلمین من فعلک و هو الخروج باغیا علی الإمام المفترض الطاعة و شق عصا المسلمین مع ما ترتکبه من المنکرات و الفسوق کلبس الحریر و المنسوج بالذهب و غیر ذلک کما ذکره ابن أبی الحدید و قریب ما أشبهت ما مصدریة أی قریب شبهک بأعمامک و أخوالک من بنی أمیة

ص: 96

و ابن میثم گوید: این کلام او: « عضضته» با ضاد روایت میشود یعنی او را گزنده آنان قرار دادم و او را با آنان همراه کردم و «أغصصته» با غین و دو صاد روایت شده است، میگویی: أغصصت السیف بفلان یعنی گذاشتم که او بهوسیله شمشیرم گلوگیر شود و مضروب کسی است که با شمشیر گلوگیر میشود یعنی نزدیک است که آن را ببلعد.

و به دفعات بیان شد که مقصود امام از این کلامش: «الجدّ» جد معاویه عتبه بن ربیعه و منظور از دایی ولید و منظور از برادر حنظله است که امام آنان را در روز بدر به هلاکت رسانید.

این کلام امام: «ما عملت» کلمه ما موصوله است و به همراه صلهاش خبر «إن» است و أغلف بیانی برای موصول است .

و محتمل است که معنی این باشد که مادامی که تو را شناختم و بر تو آگاهی یافتم تو را چنین یافتم.

و گفته شد: «ما» مصدریه است و الاغلف القلب کسی است که بصیرت ندارد گویی که قلبش در غلاف باشد «المقارب العقل» در اغلب نسخهها به صیغه فاعل است و دو شارح آن را چنین صحیح داشتهاند.

جوهری گوید: شئ مقارب با کسره راء: بین خوب و پست است و مقارب را با فتحه راء نگو.

و در بعضی نسخههای تصحیح شده با فتحه آمده است و ممکن است که باز هم به معنای مذکور باشد.

در قاموس گوید: شی مقارب با کسره راء: ما بین خوب و پست است یا دین مقارب با کسره و متاع مقارب با فتحه است پایان.

یا اینکه مقصود از آن عقلی است که شیطان به آن نزدیک شده و با آن تماس گرفته است یعنی تو کسی هستی که شیطان با تماس او برخورد کرده است. این سخن او: «و بهتر است درباره تو گفته شود» جوابی برای این سخن او «و از نردبانی بالا رفتهای» است و در قاموس آمده: طلع الجبل یعنی از کوه بالا رفت بر وزن طلع با کسره. «علیک لا لک» یعنی این بالا رفتن و ارتقاء باری بر توست و برای تو مفید نیست. «ما أبعد قولک» یعنی این ادعای تو که امیرمؤمنان وخلیفه مؤمنان هستی چقدر از کردارت یعنی خروجت از روی ستم علیه امامی که اطاعتش واجب است و پراکنده کردن اتحاد مسلمانان به همراه آنچه که در خصوص منکرات و فسق مانند پوشیدن حریر، زربفت و جز آن مرتکب میشوی، دور است. ابن ابی الحدید چنین ذکر کردهاست. «و قریب ما أشبهت» ما مصدریه است یعنی شباهتت به عموها و داییهایت از بنی امیه،

ص: 96

الذین حاربوا رسول الله صلی الله علیه و آله بوقع سیوف متعلق بصرعوا و ما خلا صفة لسیوف و الوغی بالتحریک الجلبة و الأصوات و منه قیل للحرب وغی لما فیها من الصوت و الجلبة و لم تماشها الهوینا أی لم یلحق ضربنا و وقعها هون و لا سهولة و لم یجر معها و روی و لم یتماسها بالسین المهملة أی لم یخالطها شی ء من ذلک و الهوینا موصوفها محذوفة کالضربة و الحالة و نحوها.

و أما تلک التی ترید أی طلبک قتلة عثمان.

کسانی که با رسولالله صلّی الله علیه و آله محاربه کردند نزدیک است. «بوقع سیوف» متعلق به فعل صرعوا است. «ما خلا» صفتی برای سیوف است «الوغی» با حرکت یعنی غوغا و هیاهو، و از آن ریشه به جنگ وغی گفته می­شود به دلیل سر و صدا و هیاهویی که در آن است. «لم تماشها الهوینا» یعنی ضربه ما با سستی و ضعف ملحق نشد با آن همراه نشد، «و لم یتماسها» باسین روایت شده است یعنی چیزی از آن با آن درنیامیخته است. «و الهوینا» صفتی است که موصوفش محذوف است از قبیل ضربه، حالت و مانند آن.

و اما آنچه که میخواهی یعنی درخواست کردن قاتلان عثمان.

روایت403.

و ابن میثم و ابن ابی الحدید(1)

گویند: امیرمؤمنان برای معاویه نوشت.

اما بعد، دنیا زیبای سرسبز دارای زینت و شکوهی است که کسی گرفتار آن نشد مگر اینکه با زینتش او را از آنچه که برایش سودمندتر از آن است غافل کرد، و ما به آخرت امر شدیم و بر آن تشویق شدیم پس ای معاویه آنچه که فانی است را رها کن و برای باقی کار کن و از مرگی که بازگشت بهسوی آن است بر حذر باش و از حسابی که عاقبتت آن است. و بدان که خداوند زمانیکه برای بندهای خیری اراده میکند میان او و آن، چیزی که از آن اکراه دارد جدایی میاندازد و به او توفیق طاعت میبخشد و زمانیکه برای بندهای شری اراده کند او را با دنیا فریب میدهد و آخرت را از ذهن او به فراموشی میسپارد و امیدش را برای او وسعت میبخشد و او را از آنچه که صلاحش از آن است باز میدارد.

نامهات به من رسید پس دیدم که تو غیر از هدفت را قصد کرده و غیر از گمشدهای را طلب میکنی و در جهالت کورکورانه میروی و در ضلالت سرگردانی و به غیر برهان چنگ میزنی و به ضعیفترین شبهه پناه میبری.

اما درخواستت از در خصوص من متارکه و واگذار کردن شام به تو، اگر امروز فاعل این عمل بودم قطعاً دیروز آن را انجام میدادم. و اما این سخنت که عمر ولایت آن را به تو داد، عمر کسی که رفیقش به او ولایت داده بود را عزل کرد و عثمان کسی که عمر ولایت داده بود را عزل کرده و برای مردم امامی منصوب نکرد مگر اینکه آنچه که برای فرد پیش از او بود ظاهر شده بود را به صلاح امت ببیند یا اینکه گمراهیاش از آن پنهان بوده باشد و امری بعد از امر دیگر رخ میدهد و برای هر

ص: 97

وَالٍ رَأْیٌ وَ اجْتِهَادٌ فَسُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ لُزُومَکَ لِلْأَهْوَاءِ الْمُبْتَدَعَةِ وَ الْحَیْرَةِ الْمُتَّبَعَةِ مَعَ تَضْیِیعِ الْحَقَائِقِ وَ اطِّرَاحِ الْوَثَائِقِ الَّتِی هِیَ لِلَّهِ طَلِبَةٌ وَ عَلَی عِبَادِهِ حُجَّةٌ فَأَمَّا إِکْثَارُکَ الْحِجَاجَ فِی عُثْمَانَ وَ قَتَلَتِهِ فَإِنَّکَ إِنَّمَا نَصَرْتَ عُثْمَانَ حَیْثُ کَانَ النَّصْرُ لَکَ وَ خَذَلْتَهُ حَیْثُ کَانَ النَّصْرُ لَهُ وَ السَّلَامُ.

والی عقیده و اجتهادی است .

خدای را سپاس معاویه چه سخت به هوس های بدعت زا، و سرگردانی پایدار، وابسته ای حقیقت ها را تباه کرده، و پیمان ها را شکسته ای، پیمان هایی که خواسته خدا و حجّت خدا بر بندگان او بود. امّا جواب پرگویی تو نسبت به عثمان و کشندگان او آن است که:تو عثمان را هنگامی یاری دادی که انتظار پیروزی او را داشتی، و آنگاه که یاری تو به سود او بود او را خوار گذاشتی.با درود.

روایت404.

احتجاج(1):

از نامه امام علیه السّلام: از «سبحان الله» تا این کلام او «والسلام» را آورده است.

توضیح

حقائق همان است که برای مرد سزاوار است که از آن حمایت کند چنانکه حامی الحقیقه گفته میشود.

و گفته شده: اموری است که شایسته است که در مورد خلافت امام علیه السّلام و وجوب طاعت او به آن معتقد باشد. وثائق الله: پیمانهای طلب شده خدا و آنها در روز قیامت حجتی بر بندگان اوست.

ابن ابی الحدید(2)

گوید: و اما این کلام امام علیه السّلام: «انما نصرت عثمان» تا پایان آن، بلاذری روایت کرده است که زمانیکه عثمان به قصد کمکخواهی بهسوی معاویه فرستاد یزید بن اسد قسری جد خالد بن عبدالله امیر عراق را فرستاد و گفت: زمانیکه به ذاخشب رسیدی در آنجا اقامت کن و از آن گذر نکن و نگو که شاهد آنچه که غائب نمیبیند را میبیند که من شاهد هستم و تو غائب.

راوی ادامه داد: قسری در ذاخشب اقامت کرد تا اینکه عثمان کشته شد پس معاویه از او خواست که وارد شود پس با لشکری که همراه او فرستاده بود به شام بازگشت و معاویه فقط به این دلیل چنین کرد که عثمان کشته شود او مردم را بهسوی خود دعوت کند.

ص: 98

و کتب معاویة إلی ابن عباس عند صلح الحسن علیه السلام کتابا یدعوه فیه إلی بیعته و یقول له فیه و لعمری لو قتلتک بعثمان رجوت أن یکون ذلک لله رضا و أن یکون رأیا صوابا فإنک من الساعین علیه و الخاذلین له و السافکین دمه و ما جری بینی و بینک صلح فیمنعک منی و لا بیدک أمان.

فکتب إلیه ابن عباس جوابا طویلا یقول فیه و أما قولک إنی من الساعین علی عثمان و الخاذلین له و السافکین دمه فأقسم بالله لأنت المتربص بعثمان و المحب لهلاکه و الحابس الناس قبلک عنه علی بصیرة من أمره و لقد أتاک کتابه و صریخه یستغیث بک و یستصرخ فما حفلت حتی بعثت به معذرا بأخرة و أنت تعلم أنهم لن یدرکوه حتی یقتل فقتل کما کنت أردت ثم علمت بعد ذلک أن الناس لن یعدلوا بیننا و بینک فطفقت تنعی عثمان و تلزمنا دمه و تقول قتل عثمان مظلوما فإن یک قتل مظلوما فأنت أظلم الظالمین ثم لم تزل مصوبا و مصعدا و جاثما و رابضا تستغوی الجهال و تنازعنا حقنا بالسفهاء حتی أدرکت ما طلبت وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (1)

و معاویه به هنگام صلح حسن علیه السّلام نامهای برای ابن عباس نوشت که او را در آن به بیعت با خود دعوت میکند و به او میگوید: به جانم سوگند اگر در قصاص عثمان می­کشتمت امید دارم که آن مورد رضای خدا و عقیده درستی باشد که تو از تلاشکنندگان علیه او، تلاش­کنندگان علیه او، رها کنندگان او و ریزندگان خون او هستی ما آنچه که ما بین من و تو گذشت اصلاح شده است پس تو را از من باز میدارد و در دستت امان نیست.

پس ابن عباس جوابی طولانی برای او نوشت که در آن میگوید: و اما در خصوص این سخنت که من از تلاشکنندگان علیه عثمان، رها کنندگان و ریزندگان خون او هستم، به خدا سوگند که تو در کمین عثمان و دوستدار هلاکت او بودی و مردم را در بصره از امر او بازداشته بودی و نامه و فریاد کمکخواهی او به تو رسید که در آن از تو طلب یاری و استغاثه میکرد پس اعتنا نکردی -تا اینکه کسی را با بهانه تأخیر به سوی او فرستادی- و تو میدانی که آنها تا کشته شدن او به وی نمی­رسند پس چنانکه خواسته بودی کشته شد سپس بعد از آن دریافتی که مردم ما و تو را برابر نمیدانند پس به عزای عثمان نشستی و خون او را بر ما لازم کردی و گفتی: عثمان مظلومانه کشته شد که اگر او مظلومانه کشته شده باشد تو ظالمترین ظالمان هستی سپس درحالیکه بالا و پایین میرفتی و بسان پرنده شکاری سگان بر زمین مینشستی پیوسته نادانان را گمراه کردی و با کمخردان بر سر حقمان با ما نزاع کردی تا اینکه به آنچه میخواستی دست یافتی. «وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّکُمْ وَمَتَاعٌ إِلَی حِینٍ» {و نمی دانم شاید آن برای شما آزمایشی و تا چند گاهی [وسیله] برخورداری باشد}(1)

توضیح

بعثت به یعنی لشکر را، یا فریادرس را، «معذّرا» با تشدید است یعنی کوتاهیکننده و کسی که عذری میآورد و محق نیست. «بأخره» یعنی با تأخیر و تعویق یا آخراً طوریکه فایده ندارد، جوهری گوید: بعته بأخره با کسره خاء و قصر الف یعنی نسیه فروختم و جاء فلان بأخره با فتحه خاء یعنی در آخر آمد.

در النهایه درباره آن آمده است: «فصعّد فی النظر و صوّبه» یعنی به درحالیکه در من تأمل میکرد مرا برانداز کرد. پایان.

جثم الطائر: یعنی پرنده به زمین چسبید، و ربوض گوسفند و سگ مانند بروک شتر و جثوم پرنده است و گاهی او را به پرنده شکاری و گاه به سگ درنده شکاری تشبیه کرده است.

روایت405.

ابن ابی الحدید گوید(2): نصر بن مزاحم روایت کرد که امیرمؤمنان

ص: 99

علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ سَلَامٌ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ قَدْ رَأَیْتَ مُرُورَ الدُّنْیَا وَ انْقِضَاءَهَا وَ تَصَرُّمَهَا وَ تَصَرُّفَهَا بِأَهْلِهَا فِیمَا مَضَی مِنْهَا وَ خَیْرُ مَا اکْتَسَبْتَ مِمَّا بَقِیَ مِنَ الدُّنْیَا مَا أَصَابَ الْعِبَادُ الصَّالِحُونَ فِیمَا مَضَی مِنْهَا مِنَ التَّقْوَی وَ مَنْ یَقِسِ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ یَجِدْ بَیْنَهُمَا بَوْناً بَعِیداً وَ اعْلَمْ یَا مُعَاوِیَةُ أَنَّکَ قَدِ ادَّعَیْتَ أَمْراً لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ لَا فِی الْقَدِیمِ وَ لَا فِی الْحَدِیثِ وَ لَا فِی الْبَقِیَّةِ وَ لَسْتَ تَقُولُ فِیهِ بِأَمْرٍ بَیِّنٍ یُعْرَفُ لَهُ أَثَرٌ وَ لَا عَلَیْکَ مِنْهُ شَاهِدٌ وَ لَسْتَ مُتَعَلِّقاً بِآیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا عَهْدٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَکَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ إِذَا تَقَشَّعَتْ عَنْکَ غَیَابَةُ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ دُنْیَا قَدْ فُتِنْتَ بِزِینَتِهَا وَ رَکَنْتَ إِلَی لَذَّتِهَا وَ خَلَّا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ فِیهَا عَدُوٌّ کَلِبٌ مُضِلٌّ جَاهِدٌ مَلِیحٌ مُلِحٌّ مَعَ مَا قَدْ ثَبَتَ فِی نَفْسِکَ مِنْ حُبِّهَا دَعَتْکَ فَأَجَبْتَهَا وَ قَادَتْکَ فَاتَّبَعْتَهَا وَ أَمَرَتْکَ فَأَطَعْتَهَا فَاقْعَسْ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ خُذْ أُهْبَةَ الْحِسَابِ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَقِفَکَ وَاقِفٌ عَلَی مَا لَا یَجُنُّکَ بِهِ مِجَنٌّ وَ مَتَی کُنْتُمْ یَا مُعَاوِیَةُ سَاسَةَ الرَّعِیَّةِ أَوْ وُلَاةً لِأَمْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِلَا قَدَمٍ حَسَنٍ وَ لَا شَرَفٍ تَلِیدٍ عَلَی قَوْمِکُمْ فَاسْتَیْقِظْ مِنْ سِنَتِکَ وَ ارْجِعْ إِلَی خَالِقِکَ وَ شَمِّرْ لِمَا سَیَنْزِلُ بِکَ وَ لَا تُمَکِّنْ عَدُوَّکَ الشَّیْطَانَ مِنْ بُغْیَتِهِ فِیکَ مَعَ أَنِّی أَعْرِفُ أَنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صَادِقَانِ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ لُزُومِ سَابِقِ الشَّقَاءِ وَ إِنْ لَا تَفْعَلْ فَإِنِّی أُعْلِمُکَ مَا أَغْفَلْتَ مِنْ نَفْسِکَ إِنَّکَ مُتْرَفٌ قَدْ أَخَذَ مِنْکَ الشَّیْطَانُ مَأْخَذَهُ فَجَرَی مِنْکَ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ وَ لَسْتَ مِنْ أَئِمَّةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا مِنْ رُعَاتِهَا وَ اعْلَمْ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَوْ کَانَ إِلَی النَّاسِ أَوْ بِأَیْدِیهِمْ لَحَسَدُونَاهُ وَ لَامْتَنُّوا عَلَیْنَا بِهِ

ص: 100

علیه السّلام برای معاویه نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به معاویه پسر ابوسفیان سلام بر کسی که از هدایت پیروی کرد، من در حضور شما خدایی که جز او خدایی نیست را حمد میگویم، اما بعد تو گذر دنیا، پایان یافتن، گذشتن و برخورد آن با اهل خویش در آنچه که از آن سپری شد را دیدهای و بهترین چیزی که در باقیمانده دنیا کسب می­کنی چیزی است که بندگان صالح در روزگار گذشته دنیا از تقوی بهدست آوردهاند. و هر که دنیا و آخرت را قیاس کند میان آن دو فاصله بسیار می­یابد. معاویه بدان که تو امری را که نه در دیروز، نه در امروز و نه پس از این شایسته آن نیستی ادعا کردهای و درباره آن امر روشنی که بیانگر نشانهای باشد نمیگویی و نه از آن شاهدی بر توست، و نه به آیهای از کتاب خدا و عهدی از رسولالله مربوط هستی. چه خواهی کرد آنگاه که تاریکی از آنچه که در خصوص دنیا بر آن هستی برافتد، دنیایی که به زینتش فریفته شده­ای، به لذتش تکیه کرده­ای و در آن، میان تو و دشمنت فاصله انداخت، دشمنی سگ­صفت، گمراه کننده، تلاشگر، ملیح، اصرار کننده، به همراه عشقی که از آن در تو ثابت شده است؛ تو را فراخواند و اجابتش کردی، رهبریات کرد پس پیرویاش کردی، به تو فرمان داد پس اطاعتش کردی، پس از این امر کناره بگیر و آماده حساب باش که به زودی متوقف­کننده­ای تو را بر آنچه که هیچ سپری در برابر آن حفظ نخواهد کردی متوقف میسازد.

ای معاویه شما بدون سابقه نیکو و شرف دیرین بر قومتان کی رهبر رعیت و سرپرست امر این امت بودهاید، از خوابت بیدار شو و بهسوی خالقت بازگرد و برای آنچه که بر تو نازل خواهد شد آماده باش و به دشمنت شیطان فرصت ستم بر خود را نده، با وجود آنکه میدانم که خدا و رسولش صادق هستند - پناه میبرم به خدا از ملازمت پیشینههای شقاوت - و اگر چنین نکنی من تو را از آنچه که در مورد خودت از آن غافل هستی آگاه میکنم، که تو صاحب نعمتی هستی که شیطان به جایگاه خویش در تو دست یافته است و بسان خون در رگ در وجودت جاری شده است درحالیکه از پیشوایان و سرپرستان این امت نیستی.

و بدان که این امر اگر بر عهده مردم یا بهدست آنان بود قطعاً بر ما حسادت میکردند و ما را بر آن قدرت نمی­دادند

ص: 100

وَ لَکِنَّهُ قَضَاءٌ مِمَّنْ مَنَحَنَاهُ وَ اخْتَصَّنَا بِهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ الصَّادِقِ الْمُصَدَّقِ لَا أَفْلَحَ مَنْ شَکَّ بَعْدَ الْعِرْفَانِ وَ الْبَیِّنَةِ رَبِّ احْکُمْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ عَدُوِّنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ قَالَ نَصْرٌ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ بِالْجَوَابِ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَدَعِ الْحَسَدَ فَإِنَّکَ طَالَ مَا لَمْ تَنْتَفِعْ بِهِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةِ ابْنِ مِیثَمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ.

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ صِفِّینَ لِنَصْرٍ مِثْلَهُ (1)وَ رَوَی ابْنُ مِیثَمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ کِتَابَهُ علیه السلام نَحْواً مِمَّا مَرَّ (2)

اما آن تقدیری از جانب کسی است که آن را بر ما عطا کرد و بر زبان نبی صادق تأیید­شدهاش ما را به آن مختص گردید و کسی که بعد از شناخت و دلیل روشن تردید کند رستگار نمیشود، بار خدایا میان ما و دشمن با حق داوری کن که تو بهترین داوران هستی.

نصر گوید: پس معاویه در جواب او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب اما بعد، حسادت را رها کن که آنچه که از آن سود نمیبری را به درازا کشاندهای.

تا پایان آنچه که ابن میثم رضی الله عنه بیان شد.

میگویم: در کتاب صفین نصر مشابه آن را یافتم.(1)

و ابن میثم(رحمه الله علیه) نامهای از امام علیه السّلام تقریباً مشابه آنچه که بیان شد را روایت کرد.(2)

روایت406.

سید رضی(3)

در نهجالبلاغه بخشی از آن را ذکر کرده است که بهدلیل اختلاف زیاد بین این دو نامه ذکر میکنم. گوید: و نامه دیگر امام علیه السّلام برای او: چه خواهی کرد، آنگاه که جامه های رنگین تو کنار رود، جامه هایی که به زیباییهای دنیا زینت شده است دنیا تو را با خوشی های خود فریب داده، تو را به سوی خود خواند، و تو به دعوت آن پاسخ دادی، فرمانت داد و اطاعت کردی.همانا به زودی تو را وارد میدان خطرناکی می کند که هیچ سپر نگهدارنده ای نجاتت نمی دهد.

ای معاویه از این کار دست بکش، و آماده حساب باش، و آماده حوادثی باش که به سراغ تو می آید.به گمراهان فرو مایه، گوش مسپار اگر چنین نکنی به تو اعلام می دارم که در غفلت زدگی قرار گرفته ای، همانا تو ناز پرورده ای هستی که شیطان بر تو حکومت می کند، و با تو به آرزوهایش می رسد، و چون روح و خون در سراسر وجودت جریان دارد.

معاویه از چه زمانی شما زمامداران امّت و فرمانده هان ملّت بودید نه سابقه درخشانی در دین، و نه شرافت والایی در خانواده دارید.پناه به خدا می برم از گرفتار شدن به دشمنی های ریشه دار تو را می ترسانم از اینکه به دنبال آرزوها تلاش کنی، و آشکار و نهانت یکسان نباشد.

معاویه مرا به جنگ خوانده ای، اگر راست می گویی مردم را بگذار و به جنگ من بیا، و دو لشکر را از کشتار باز دار، تا بدانی پرده تاریک بر دل کدام یک از ما کشیده، و دیده چه کس پوشیده است من ابو الحسن، کشنده جدّ

ص: 101

وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ مَعِی وَ بِذَلِکَ الْقَلْبِ أَلْقَی عَدُوِّی مَا اسْتَبْدَلْتُ دِیناً وَ لَا اسْتَحْدَثْتُ نَبِیّاً وَ إِنِّی لَعَلَی الْمِنْهَاجِ الَّذِی تَرَکْتُمُوهُ طَائِعِینَ وَ دَخَلْتُمْ فِیهِ مُکْرَهِینَ وَ زَعَمْتَ أَنَّکَ جِئْتَ ثَائِراً بِعُثْمَانَ وَ لَقَدْ عَلِمْتَ حَیْثُ وَقَعَ دَمُ عُثْمَانَ فَاطْلُبْهُ مِنْ هُنَاکَ إِنْ کُنْتَ طَالِباً فَکَأَنِّی قَدْ رَأَیْتُکَ تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ إِذَا عَضَّتْکَ ضَجِیجَ الْجِمَالِ بِالْأَثْقَالِ وَ کَأَنِّی بِجَمَاعَتِکَ تَدْعُونِی جَزَعاً مِنَ الضَّرْبِ الْمُتَتَابِعِ وَ الْقَضَاءِ الْوَاقِعِ وَ مَصَارِعَ بَعْدَ مَصَارِعَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ هِیَ کَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ أَوْ مُبَایِعَةٌ حَائِدَةٌ.

و دایی و برادر تو در روز نبرد بدر، می باشم که سر آنان را شکافتم، امروز همان شمشیر با من است، و با همان قلب با دشمنانم ملاقات می کنم، نه بدعتی در دین گذاشته، و نه پیامبر جدیدی برگزیده ام، من بر همان راه راست الهی قرار دارم که شما با اختیار رهایش کرده، و با اکراه پذیرفته بودید؛ خیال کردی به خونخواهی عثمان آمده ای در حالی که می دانی خون او به دست چه کسانی ریخته شده است.

اگر راست می گویی از آنها مطالبه کن همانا من تو را در جنگ می نگرم که چونان شتران زیر بار سنگین مانده، فریاد و ناله سر می دهی، و می بینم که لشکریانت با بی صبری از ضربات پیاپی شمشیرها، و بلاهای سخت، و بر خاک افتادن مداوم تن ها، مرا به کتاب خدا می خوانند در حالی که لشکریان تو، کافر و بیعت کنندگان پیمان شکنند

توضیح

و إنی احمد إلیک الله یعنی درحالیکه پایان سخنم به تو میرسد خدا را حمد میگویم. در النهایه گوید: در نامه امام علیه السّلام آمده است: اما بعد فأنی احمد الیک الله یعنی همراه تو حمد میگویم پس إلی در مقام مع واقع شده است. گفته شده معنایش این است: نعمت خدا را با به واداشتن تو به بیان آن نعمت، نزد تو حمد میگویم.

جوهری گوید: قشعت الریح الحساب یعنی باد ابرها را نمایان کرد و در مقابل برای ابر انقشع و تقشع بهکار میرود و أقشع نیز چنین است.

در قاموس آمده است: غیابة هر چیزی محل پنهان تو از آن است و غیابات الجب و غیبان الشجر از آن است.

و جلابیت جمع جلباب است که همان ملحفه است و در اصل بر غیر آن در خصوص لباس استعاره گرفته شده است.

این کلام امام علیه السّلام «قد تبهّجت» یعنی صاحب شکوه و زیبایی شد یا تظاهر به شکوه کرد.

و جوهری گوید: ألاح بسیفه یعنی با شمشیرش درخشید، و ألاحه یعنی او را هلاک کرد.

و این کلام او: «أن یقفک واقف» وقف به صورت لازم و متعدی آمده است و در اینجا متعدی بهکار رفته است و وقفه علی ذنبه نیز گفته میشود یعنی او را بر گناهش مطلع کرد و واقف خداوند متعال در هنگامه حساب است یا خداوند متعال در دنیا یا به هنگام مخاصمه قیامت است و گفته شده مرگ است. «المجنّ» با کسره میم و فتحه جیم یعنی سپر و تلید یعنی قدیمی. و قعس عن الامر: یعنی از آن بازنشست. الأهبه با ضمه آمادگی برای آنچه که بر تو نازل خواهد شد یا مبتلا شدن به سوء عاقبت یا جنگ یا مرگ یا قتل است، و عبارت بعد از آن آوردن آنچه که واجب الوقوع است به منزله وقوع یافته است. و اغفلت الشئ میگویی زمانی که آن را با وجود یادآوری برای تو

ص: 102

ترکته علی ذکر منک و تغافلت عنه و مفعول أغفلت ضمیر ما و من نفسک بیان ذلک الضمیر و تفسیر له.

کذا ذکره ابن میثم و قیل الظرف متعلق بالإغفال علی تضمین معنی الصرف و الإبعاد.

و الأظهر عندی أن من للتبعیض و هو حال عن الضمیر أی من صفات نفسک و أحوالها و أترفته النعمة أطغته.

قوله علیه السلام مأخذه أی تناولک تناوله الکامل المعروف أو أخذ منک الموضع الذی یمکنه و ینفعه أخذه و یروی بالجمع.

و قال الفیروزآبادی فی مادة سوس من کتاب القاموس سست الرعیة سیاسة أمرتها و نهیتها.

و سابق الشقاء ما سبق فی القضاء و التمادی تفاعل من المدی و هو الغایة و الغرة الغفلة و الأمنیة طمع النفس.

و قال الجوهری الرین الطبع و الدنس یقال ران علی قلبه ذنبه غلب و الشدخ کسر الشی ء الأجوف.

قوله علیه السلام و لقد علمت حیث وقع أی إن کنت تطلب ثارک عند من أجلب و حاصر فالذی فعل ذلک طلحة و الزبیر فاطلب ثارک من بنی تیم و بنی أسد بن عبد العزی و إن کنت تطلبه ممن خذل فاطلبه من نفسک فإنک خذلته و کنت قادرا علی أن تمده بالرجال فخذلته و قعدت عنه بعد أن استغاث بک.

کذا ذکره ابن أبی الحدید و الضجیج الصیاح عند المکروه و المشقة و الجزع أی کأنی شاهد لجزعک من الحرب إذا عضتک الحرب و أصل العض اللزوم و منه العض بالأسنان أی إذا لزمتک و أثرت فیک شدتها تضج کما یضج الجمل بثقل حمله و مصارع بعد مصارع أی من سقوط علی الأرض بعد سقوط و هی کافرة أی جماعتک و الکافرة الجاحدة أصحابه الذین لم یبایعوا و المبایعة الحائدة هم الذین بایعوه ثم عدلوا إلیه من قولهم حاد

ص: 103

ترک کنی. و تظاهر به غفلت از آن بکنی و مفعول أغفلت ضمیر «ما» است و «من نفسک» بیانی و تفسیری برای آن ضمیر است.

ابن میثم چنین ذکر کرده است. و گفته شده: ظرف متعلق به اغفال براساس تضمین معنای رویگرداندن و دور کردن است.

و بهتر در نظر من این است که «من» تبعیضیه باشد و آن حالی برای ضمیر باشد یعنی از صفات و احوالات نفس تو. أترفته النعمه: یعنی نعمت او را سرکش کرد.

این کلام امام علیه السّلام: «مأخذه» یعنی تو را به صورت کامل و معروف دربر گرفت یعنی جایگاهی که برایش ممکن بود و گرفتنش برایش نافع بود از تو گرفت و به صورت جمع نیز روایت میشود.

و فیروز آبادی در ریشه «سوس» از کتاب قاموس گوید سُستُ الرعیه سیاسةً: یعنی رعیت را امر و نهی کردم.

و سابق الشقاء یعنی آنچه که در قضا گذشت. و تمادی باب تفاعل از ریشه مدی یعنی غایت، است. الغرّه یعنی غفلت و الأمنیه: طمع و آرزوی نفس.

جوهری گوید: الرین یعنی سرشت و آلودگی. و گفته میشود: ران علی قلبه ذنبه: یعنی گناهش بر قلب او چیره شد.

و و شدخ یعنی شکستن شئ تو­خالی.

این کلام او علیه السّلام: و لقد علمت حیث وقع یعنی اگر به دنبال انتقامت از کسی که او را گرفت و محاصره کرد هستی پس کسی که آن را انجام داد طلحه و زبیر است پس انتقامت را از بنی تمیم و بنی اسد بن عبد العزّی طلب کن و اگر آن را از کسی که او را رها کرد طلب میکنی آن را از خودت طلب کن که تو او را رها کردی که درحالی که قادر بودی او را با مردانت یاری کنی او را رها کردی و از او بازنشستی بعد از اینکه از تو طلب یاری کرد.

ابن ابی الحدید چنین ذکر کرده است. و ضجیج: فریاد به هنگام امر ناپسند و مشقت و جزع است یعنی گویی من شاهد جزع تو از جنگ هستم آنگاه که جنگ تو را به دندان گرفت. و اصل عضّ لزوم و همراهی است. و عض بالاسنان از این ریشه است یعنی دندان با تو همراه شد و شدتش را در تو تأثیرگذار کرد. فریاد میزنی چنانکه شتر از سنگینی بارش ناله برمیآورد. «و مصارع بعد مصارع» یعنی از سقوط بر زمین در پی سقوط دیگر «و هی کافره» یعنی جماعت تو کافر است و کافره یعنی انکار کننده، و منظور یاران اوست که بیعت نکردند. و المبایعه الحائده همان کسانی هستند که با او بیعت کردند سپس بهسوی او برگشتند. که برگرفته از این کلام عرب است: حاد

ص: 103

عن الشی ء إذا عدل و مال و هذا من إخباره علیه السلام بالغائبات و هو من المعجزات الباهرات.

عن الشئ آنگاه که عدول کند و منحرف شود. و این از خبر دادن امام علیه السّلام از امور غائب است و این از معجزات مبهوت­کننده است.

روایت407.

و ابن میثم(1) گوید: روایت است که معاویه با عمرو بن عاص مشورت کرد که برای علی علیه السّلام نامهای بنویسد و در آن درخواست صلح کند. پس عمرو خندید و گفت: معاویه کجائی از نیرنگ علی. معاویه گفت: آیا ما فرزندان عبد مناف نیستیم؟ پاسخ داد: آری اما آنان نبوت دارند و تو نداری و اگر خواستی بنویسی بنویس، پس معاویه با مردی از سکاسک که عبد الله بن عقبه خوانده میشد برای علی علیه السّلام نوشت: اما بعد من گمان میکنم اگر تو میدانستی که جنگ بر ما و تو به جایی که رسیده است میرسد و اگر میدانستم یکی از ما بر دیگری جنایت نکرده است و ما گرچه بر عقل خود چیرگی یافتهایم، اینک از آن چیزی مانده است که به وسیله آن بر گذشته پشیمان میشویم و آنچه که مانده است را اصلاح میکنیم و از تو شام را درخواست کرده بودم تا طاعت و بیعت بر من لازم نیاید اما آن را بر من منع کردی پس خداوند آنچه که تو منع کردی را به من عطا فرمود و من امروز تو را به آنچه که دیروز دعوتت کردم دعوت میکنم که به همان قدر که من امید دارم به زنده ماندن امیدواری، و به همان میزانی که از مرگ میترسم که تو میترسی و به خدا سوگند که جنگ سپاهیان را خسته، مردان را نابود و عرب را خورده است و نفسهای واپسین ماندهاست و ما و مردان در جنگ برابر هستیم و ما فرزندان عبد مناف هستیم و یکی از ما بر دیگری برتری ندارد جز برتریای که عزیز بهوسیله آن ذلیل نمیشود و آزاده بهوسیله آن به بردگی گرفته نمیشود. والسلام.

زمانیکه علی علیه السّلام نامه او را قرائت کرد از او و نامهاش تعجب نمود پس کاتبش عبدالله بن ابی رافع را فراخواند و به او گفت: برای او بنویس:

اما بعد نامهات به من رسید یادآور شدهای که اگر تو و ما میدانستیم که جنگ ما و تو را بهجائی که رسیدهاست میرساند یکی از ما بر دیگری خیانت نمیکرد، و ما و تو در هدفی هستیم که هنوز به آن نرسیدهایم و من اگر در راه خدا کشته شوم و زندگی کنم و هفتاد مرتبه دیگر کشته شوم زندگی کنم از سختی در راه ذات خدا و جهاد با دشمنان خدا بازنمیگردم.

ص: 104

وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّهُ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُقُولِنَا مَا نَنْدَمُ بِهِ عَلَی مَا مَضَی فَإِنِّی مَا نَقَضْتُ عَقْلِی وَ لَا نَدِمْتُ عَلَی فِعْلِی وَ أَمَّا طَلَبُکَ إِلَیَّ الشَّامَ فَإِنِّی لَمْ أَکُنْ لِأُعْطِیَکَ الْیَوْمَ مَا مَنَعْتُکَ أَمْسِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ الْحَرْبَ قَدْ أَکَلَتِ الْعَرَبَ إِلَّا حُشَاشَةَ أَنْفُسٍ بَقِیَتْ أَلَا وَ مَنْ أَکَلَهُ الْحَقُّ فَإِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ أَکَلَهُ الْبَاطِلُ فَإِلَی النَّارِ وَ أَمَّا اسْتِوَاؤُنَا فِی الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ فَلَسْتَ بِأَمْضَی عَلَی الشَّکِّ مِنِّی عَلَی الْیَقِینِ وَ لَیْسَ أَهْلُ الشَّامِ بِأَحْرَصَ عَلَی الدُّنْیَا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ لَیْسَ لِبَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ فَضْلٌ فَلَعَمْرِی إِنَّا بَنُو أَبٍ وَاحِدٍ وَ لَکِنْ لَیْسَ أُمَیَّةُ کَهَاشِمٍ وَ لَا حَرْبٌ کَعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَا أَبُو سُفْیَانَ کَأَبِی طَالِبٍ وَ لَا الْمُهَاجِرُ کَالطَّلِیقِ وَ لَا الصَّرِیحُ کَاللَّصِیقِ وَ لَا الْمُحِقُّ کَالْمُبْطِلِ وَ لَا الْمُؤْمِنُ کَالْمُدْغِلِ وَ لَبِئْسَ الْخَلَفُ خَلَفٌ یَتْبَعُ سَلَفاً هَوَی فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَ فِی أَیْدِینَا بَعْدُ فَضْلُ النُّبُوَّةِ الَّتِی أَذْلَلْنَا بِهَا الْعَزِیزَ وَ نَعَشْنَا بِهَا الذَّلِیلَ وَ لَمَّا أَدْخَلَ اللَّهُ الْعَرَبَ فِی دِینِهِ أَفْوَاجاً وَ أَسْلَمَتْ لَهُ هَذِهِ الْأُمَّةُ طَوْعاً وَ کَرْهاً کُنْتُمْ مِمَّنْ دَخَلَ فِی الدِّینِ إِمَّا رَغْبَةً وَ إِمَّا رَهْبَةً عَلَی حِینَ فَازَ أَهْلُ السَّبْقِ بِسَبْقِهِمْ وَ ذَهَبَ الْمُهَاجِرُونَ الْأَوَّلُونَ بِفَضْلِهِمْ فَلَا تَجْعَلَنَّ لِلشَّیْطَانِ فِیکَ نَصِیباً وَ لَا عَلَی نَفْسِکَ سَبِیلًا وَ السَّلَامُ.

و اما این سخنت که از خرد ما اندکی مانده است که به وسیله آن بر گذشته ندامت میورزیم، من عقلم را کم نکرده، و بر کردارم پشیمان نیستم. اینکه خواستی شام را به تو واگذارم، همانا من چیزی را که دیروز از تو باز داشتم، امروز به تو نخواهم بخشید.

و امّا در مورد سخن تو که »جنگ، عرب را جز اندکی، به کام خویش فرو برده است« آگاه باش، آن کس که بر حق بود، جایگاهش بهشت، و آن که بر راه باطل بود در آتش است .

امّا اینکه ادّعای تساوی در جنگ و نفرات جهادگر را کرده ای، بدان، که رشد تو در شک به درجه کمال من در یقین نرسیده است، و اهل شام بر دنیا حریص تر از اهل عراق به آخرت نیستند.

و اینکه ادّعا کردی ما همه فرزندان عبد مناف هستیم و برخی از ما برخی دیگر برتری ندارد، به جانم سوگند ما فرزندان یک پدر هستیم امّا جدّ شما امیّه چونان جدّ ما هاشم، و حرب همانند عبد المطلّب، و ابو سفیان مانند ابو طالب نخواهند بود، هرگز ارزش مهاجران چون اسیران آزاد شده نیست، و حلال زاده همانند حرام زاده نمی باشد، و آن که بر حق است با آن که بر باطل است را نمی توان مقایسه کرد، و مؤمن چون مفسد نخواهد بود، و چه زشتند آنان که پدران گذشته خود را در ورود به آتش پیروی کنند.از همه که بگذریم، فضیلت نبوّت در اختیار ماست که با آن عزیزان را ذلیل، و خوار شدگان را بزرگ کردیم، و آنگاه که خداوند امّت عرب را فوج فوج به دین اسلام در آورد، و این امّت برابر دین اسلام یا از روی اختیار یا اجبار تسلیم شد، شما خاندان ابو سفیان، یا برای دنیا و یا از روی ترس در دین اسلام وارد شدید، و این هنگامی بود که نخستین اسلام آورندگان بر همه پیشی گرفتند، و مهاجران نخستین ارزش خود را باز یافتند، پس ای معاویه شیطان را از خویش بهره مند، و او را بر جان خویش راه مده.با درود.

توضیح

میگویم: ابن ابی الحدید نامه و پاسخ آن، و سید رضی الله عنه بخشی از پاسخ را در نهجالبلاغه(1) روایت کردهاند و من بین روایات را جمع بستم.

ابن ابی الحدید گوید: گفته میشود: طلب إلیّ فلان کذا و تقدیر این است طلب کذا راغباً

ص: 105

إلی فلان و الحشاشات جمع حشاشة و هی بقیة الروح فی المریض.

قوله علیه السلام فلست بأمضی قال ابن میثم أی بل أنا أمضی لأنی علی بصیرة و یقین و حینئذ تبطل المساواة التی ادعاها معاویة انتهی.

و أقول: لعله لما کان غرضه لعنه الله تخویفه علیه السلام ببقیة الجنود و الرجال لکی یرتدع علیه السلام عن الحرب أجابه علیه السلام بأنک إذا لم تنزع عن الحرب مع شکک فی حصول ما تطلبه من الدنیا فکیف أترک أنا الحرب مع یقینی بما أطلبه من الآخرة.

و فی النهج و أما قولک إنا بنو عبد مناف فکذلک نحن و لکن لیس أمیة کهاشم و قال ابن أبی الحدید الترتیب یقتضی أن یجعل هاشما بإزاء عبد شمس لأنه أخوه فی قعدد (1)و کلاهما ولد عبد مناف لصلبه و أن یکون أمیة بإزاء عبد المطلب و أن یکون حرب بإزاء أبی طالب و أبو سفیان بإزاء أمیر المؤمنین علیه السلام و لما کان فی صفین بإزاء معاویة جعل هاشما بإزاء أمیة بن عبد شمس.

و لم یقل و لا أنا کأنت لأنه قبیح أن یقال ذلک کما لا یقال السیف أمضی من العصا بل قبیح به أن یقولها مع أحد من المسلمین کافة نعم قد یقولها لا تصریحا بل تعریضا لأنه یرفع نفسه عن أن یقیسها بأحد و هاهنا قد عرض بذلک فی قوله و لا المهاجر کالطلیق لأن معاویة کان من الطلقاء لأن کل من دخل علیه رسول الله صلی الله علیه و آله فی فتح مکة عنوة بالسیف فملکه ثم من علیه عن إسلام أو عن غیر إسلام فهو من الطلقاء فممن لم یسلم کصفوان بن أمیة و من أسلم ظاهرا کمعاویة بن أبی سفیان و کذلک کل من أسر فی الحرب ثم أطلق بفداء أو بغیر فداء فهو طلیق.

و أما قوله و لا الصریح کاللصیق أی الصریح فی الإسلام الذی أسلم

ص: 106

إلی فلان. و حشاشات جمع حشاشه است یعنی نفسهای آخر مریض .

این کلام اامام علیه السّلام: «فلست بأمضی» ابن میثم گوید: یعنی بلکه من قاطعتر هستم زیرا بصیرت و یقین دارم و در این حالت مساواتی که معاویه ادعا کرده بود باطل میشود، پایان.

و میگویم: شاید غرض معاویه لعنه الله ترساندن امام علیه السّلام از بقیه سپاهیان و مردان بوده باشد تا امام علیه السّلام از جنگ ممانعت ورزد پس امام علیه السّلام اینگونه به او پاسخ داد که تو زمانیکه با وجود تردیدت در دستیابی به آنچه که از دنیا طلب میکنی از جنگ دست نمیکشی من چگونه با وجود یقینم به آنچه که از آخرت طلب میکنم، جنگ را رها کنم.

و در نهجالبلاغه آمدهاست: «و اینکه ادعا کردی ما همه فرزندان عبد مناف هستیم آری چنین است اما جد شما امیه چونان جدّ ما هاشم نیست.» ابن ابی الحدید گوید: ترتیب اقتضا میکند که هاشم را در مقابل عبد شمس قرار دهد زیرا او در قعدد برادر اوست و هر دو فرزند عبد مناف از صلب او هستند و نیز اینکه امیه در مقابل عبدالمطّلب قرار بگیرد و حرب در مقابل ابوطالب و ابوسفیان در مقابل امیرمؤمنان علیه السّلام قرار بگیرد و اما از آنجا که در صفین در مقابل معاویه بود هاشم را در مقابل امیه پسر عبدشمس قرار داد.

و نفرمودهاست و نه من مانند تو هستم زیرا قبیح است که این جمله گفته شود چنانکه گفته نمیشود: شمشیر از عصا برندهتر است بلکه حتی قبیح است آن را با یکی از تمامی مسلمانان بگوید کرده اسبله این را میگوید ولی نه با صراحت بلکه با کنایه زیرا او خود را بالاتر از این میبرد که خویشتن را با کسی مقایسه کند و در اینجا با این سخنش به آن کنایه زده است: «و نه مهاجر مانند اسیران آزاد شده است» زیرا معاویه از اسیران آزاد­شده بود، از آنجا که هر کسی که رسولالله صلّی الله علیه و آله در فتح مکه به زور شمشیر بر او وارد شد و سپس از روی اسلام یا غیر اسلام او را تصاحب کرد پس از اسیران آزاد­شده بود و کسانی که اسلام نیاوردهاند مانند صفوان بن امیه، و کسانی که ظاهراً اسلام آوردند مانند معاویه بن ابی سفیان و همچنین هر کسی که در جنگ اسیر شده سپس با فدیه و غیر فدیه آزاد شدند، اسیر آزاد­شده هستند .

و این سخنش که لاالصریح کاللصیق یعنی صریح در اسلام، کسی که از روی

ص: 106

اعتقادا و إخلاصا لیس کاللصیق الذی أسلم خوفا من السیف أو رغبة فی الدنیا انتهی ملخص کلامه.

و الظاهر أن قوله کاللصیق إشارة إلی ما هو المشهور فی نسب معاویة کما سیأتی و قد بسط الکلام فی ذلک فی موضع آخر من هذا الشرح و تجاهل هنا حفظا لناموس معاویة.

و قد ذکر بعض علمائنا فی رسالة فی الإمامة أن أمیة لم یکن من صلب عبد شمس و إنما هو عبد من الروم فاستلحقه عبد شمس و نسبه إلی نفسه و کانت العرب فی الجاهلیة إذا کان لأحدهم عبد و أراد أن ینسبه إلی نفسه أعتقه و زوجه کریمة من العرب فیلحق بنسبه قال و بمثل ذلک نسب الْعَوَّامُ أبو الزبیر إلی خویلد فبنو أمیة قاطبة لیسوا من قریش و إنما لحقوا و لصقوا بهم قال و یصدق ذلک قول أمیر المؤمنین علیه السلام جوابا عن کتابه و ادعائه إنا بنو عبد مناف لیس المهاجر کالطلیق و لا الصریح کاللصیق و لم یستطع معاویة إنکار ذلک انتهی.

و قال فی النهایة المدغل أی المنافق من أدغلت فی هذا الأمر إذا أدخلت فیه ما یفسده و قال هوی یهوی هویا إذا هبط و قال نعشه الله ینعشه نعشا إذا رفعه.

قوله علیه السلام علی حین قال ابن أبی الحدید قال قوم من النحاة حین هنا مبنی علی الفتح و قال قوم منصوب لإضافته إلی الفعل.

قوله علیه السلام لا تجعلن أی لا تستمر علی تلک الحال و إلا فقد کان للشیطان فیک أوفر نصیب.

و قال ابن أبی الحدید ذکر نصر بن مزاحم فی کتاب صفین (1)أن هذا الکتاب کتبه علی علیه السلام إلی معاویة قبل لیلة الهریر بیومین أو ثلاثة ثم قال فلما أتی معاویة کتاب علی علیه السلام کتمه عمرو بن العاص أیاما ثم

ص: 107

اعتقاد و خلوص اسلام آورد مانند لصیقی که از ترس شمشیر یا تمایل به دنیا اسلام آورد نیست پایان خلاصه کلام او. و خوب این است که لصیق در کلام او اشارهای است به آنچه که در خصوص نسب معاویه مشهور است چنانکه بهزودی خواهد آمد و شارح در جایی دیگر از این شرح سخن در خصوص آن را بسط داده است و ما در اینجا بهجهت حفظ اسرار معاویه آن را فرو نهادیم.

و برخی از علمای ما در رسالهای در امامت ذکر کردهاند که امیه از صلب عبد شمس نبوده است بلکه او بردهای از روم بود که عبد شمس او را به خود ملحق ساخت و به خود منسوب کرد و عرب در جاهلیت زمانیکه بردهای داشت و میخواست که او را به خود منسوب کند او را آزاد میکرد و زنی اصیل از عرب را به همسری او درآورد پس او به نسب وی ملحق میشد. گوید عوام ابو زبیر اینگونه به خولید منسوب شد، پس تمامی بنی امیه از قریش نیستند بلکه به آنها ملحق شده و پیوستهاند. گوید: و این کلام امیرمؤمنان علیه السّلام در پاسخ به نامه و این ادعایش که ما همه فرزندان عبد مناف هستیم: «ارزش مهاجران مانند اسرای آزاد­شده نیست و صریح مانند لصیق نیست» آن را تأیید میکند و معاویه نتوانست آن را انکار کند پایان.

در النهایه گوید: المدغل یعنی منافق از ریشه ادغلت فی هذا الأمر آنگاه که چیزی که موجب فساد آن میشود را در آن وارد کنی. و گوید: هوی یهوی هویاً زمانیاست که سقوط کند. و گوید: نعشه الله ینعشه نعشاً زمانیاست که خداوند او را رفعت ببخشد.

و این کلام امام علیه السّلام: «علی حین» ابن ابی الحدید گوید: گروهی از نحویان گوید «حین» در اینجا مبنی بر فتح است و گروهی گویند: بهجهت اضافه شدنش به فعل منصوب است. و این کلام امام علیه السّلام: «لاتجعلنّ» یعنی بر آن حالت استمرار نداشته باش که در غیر این صورت شیطان نصیبی وافر از تو خواهد داشت .

و ابن ابی الحدید گوید: نصر بن مزاحم در کتاب صفین(1) ذکر کرده است که این نامه را علی علیه السّلام دو یا سه شب قبل از هریر برای معاویه نوشته است سپس گوید: زمانیکه نامه علی علیه السّلام به معاویه رسید چند روز نامه را از عمرو بن عاص مخفی نگه داشت سپس

ص: 107

دعاه فأقرأه إیاه فشمت به عمرو و لم یکن أحد من قریش أشد إعظاما لعلی من عمرو بن العاص منذ یوم لقیه و صفح عنه.

او را فرا خواند و نامه را برایش قرائت کرد و عمرو او را سرزنش کرد و از آن روز که علی با عمرو روبهرو شده و از خون او گذشته بود هیچ یک از قریشیان در بزرگداشت جدیتر از عمرو نبودند.

روایت408.

و درجایی(1)

دیگر گوید: نصر بن مزاحم در کتاب صفین از عمرو بن سعد از ابی روق روایت کرد: ابومسلم خولانی در جمع گروهی از قاریان شامی قبل از حرکت امیرمؤمنان علیه السّلام به سوی صفین نزد معاویه آمدند و گفتند: ای معاویه بر سر چه با علی علیه السّلام پیکار میکنی در حالیکه تو نظیر همراهی، هجرت، قرابت و سابقه او را نداری؟ پاسخ داد: من مدعی نیستم که در اسلام نظیر همراهی او، هجرت و قرابت او را دارم، اما شما به من بگویید آیا نمیدانید که عثمان مظلومانه کشته شده است؟ گفتند: آری، گفت: پس او باید قاتلان او را به ما بسپارد تا آنان را به خاطر او به قتل برسانیم و جنگی میان ما و او نباشد، گفتند: پس نامهای برای او بنویس تا یکی از ما، آن را برای او ببرد.

پس معاویه نامه­ای نوشت و بههمراه ابومسلم خولانی فرستاد: بسم الله الرحمن الرحیم. از معاویه بن ابی سفیان به علی بن ابی طالب. سلام بر تو، من نزد تو خداوند را که جز او خدایی نیست ستایش کنم.

اما بعد، همانا خداوند به دانایی خویش محمد را برگزید و او را امین وحی و فرستاده خود نزد آفریدگانش قرار داد، و از مسلمانان یارانی برای او برگزید او را بهوسیله ایشان حمایت کرد و هر یک از ایشان به اندازه مراتب و فضایل خود در اسلام نزد او پایگاههایی داشتند. برترین ایشان در اسلام و خیراندیشترین آنها در راه خدا و برای پیامبرش بعد از او بود و خلیفه جانشین او و سومی، خلیفه مظلوم عثمان بود، که تو بر همه ایشان رشک بردی و با همه گردنکشی کردی، و ما آن عصیان را در نگاه خشمآلود و گفتار ناهنجار و آههایی که از دل برمیکشیدی و در تأخیر تو از (بیعت با) آن خلفا دریافتیم که بهسان کشاندن هیون فحلی حلقه در بینی کشانده میشدی، تا با اکراه با ایشان بیعت میکردی.

ص: 108

ثُمَّ لَمْ تَکُنْ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ بِأَعْظَمَ حَسَداً مِنْکَ لِابْنِ عَمِّکَ عُثْمَانَ وَ کَانَ أَحَقَّهُمْ أَنْ لَا تَفْعَلَ ذَلِکَ بِهِ فِی قَرَابَتِهِ وَ صِهْرِهِ فَقَطَعْتَ رَحِمَهُ وَ قَبَّحْتَ مَحَاسِنَهُ وَ أَلَّبْتَ النَّاسَ عَلَیْهِ وَ بَطَنْتَ وَ ظَهَرْتَ حَتَّی ضَرَبْتَ إِلَیْهِ آبَاطَ الْإِبِلِ وَ قَیَّدْتَ إِلَیْهِ الْخَیْلَ الْعِرَابَ وَ حُمِلَ عَلَیْهِ السِّلَاحُ فِی حَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُتِلَ مَعَکَ فِی الْمَحَلَّةِ وَ أَنْتَ تَسْمَعُ فِی دَارِهِ الْهَائِعَةَ لَا تَرْدَعُ الظَّنَّ وَ التُّهَمَةَ عَنْ نَفْسِکَ فِیهِ بِقَوْلٍ وَ لَا عَمَلٍ وَ أُقْسِمُ قَسَماً صَادِقاً لَوْ قُمْتَ فِیمَا کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَقَاماً وَاحِداً تُنَهْنِهُ النَّاسَ عَنْهُ مَا عَدَلَ بِکَ مَنْ قِبَلَنَا مِنَ النَّاسِ أَحَداً وَ لَمُحِیَ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ مَا کَانُوا یَعْرِفُونَکَ بِهِ مِنَ الْمُجَانَبَةِ لِعُثْمَانَ وَ الْبَغْیِ عَلَیْهِ وَ أُخْرَی أَنْتَ بِهَا عِنْدَ أَنْصَارِ عُثْمَانَ ظَنِینٌ إِیوَاؤُکَ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَهُمْ عَضُدُکَ وَ أَنْصَارُکَ وَ یَدُکَ وَ بِطَانَتُکَ وَ قَدْ ذُکِرَ لِی أَنَّکَ تَتَنَصَّلُ مِنْ دَمِهِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً أَمْکِنَّا مِنْ قَتَلَتِهِ لِنَقْتُلَهُمْ بِهِ وَ نَحْنُ مِنْ أَسْرَعِ النَّاسِ إِلَیْکَ وَ إِلَّا فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ وَ لِأَصْحَابِکَ إِلَّا السَّیْفُ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَنَطْلُبَنَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فِی الْجِبَالِ وَ الرِّمَالِ وَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی یَقْتُلَهُمُ اللَّهُ أَوْ لتحلفن [لَتَلْحَقَنَ] أَرْوَاحُنَا بِاللَّهِ وَ السَّلَامُ قَالَ نَصْرٌ فَلَمَّا قَدِمَ أَبُو مُسْلِمٍ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِهَذَا الْکِتَابِ قَامَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ قَدْ قُمْتَ بِأَمْرٍ وُلِّیتَهُ وَ وَ اللَّهِ مَا أُحِبُّ أَنَّهُ لِغَیْرِکَ إِنْ أَعْطَیْتَ الْحَقَّ مِنْ نَفْسِکَ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مُسْلِماً مُحَرَّماً مَظْلُوماً فَادْفَعْ إِلَیْنَا قَتَلَتَهُ وَ أَنْتَ أَمِیرُنَا فَإِنْ خَالَفَکَ مِنَ النَّاسِ أَحَدٌ کَانَتْ أَیْدِینَا لَکَ نَاصِرَةً وَ أَلْسِنَتُنَا لَکَ شَاهِدَةً وَ کُنْتَ ذَا عُذْرٍ وَ حُجَّةٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام اغْدُ عَلَیَّ غَداً فَخُذْ جَوَابَ کِتَابِکَ فَانْصَرَفَ ثُمَّ رَجَعَ مِنْ غَدٍ لِیَأْخُذَ کِتَابَهُ فَوَجَدَ النَّاسَ قَدْ بَلَغَهُمُ الَّذِی جَاءَ فِیهِ فَلَبِسَتِ الشِّیعَةُ أَسْلِحَتَهَا ثُمَّ غَدَوْا فَمَلَئُوا الْمَسْجِدَ فَنَادَوْا کُلُّنَا قَتَلَ عُثْمَانَ وَ أَکْثَرُوا مِنَ النِّدَاءِ بِذَلِکَ وَ أَذِنَ لِأَبِی مُسْلِمٍ فَدَخَلَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام جَوَابَ کِتَابِ مُعَاوِیَةَ فَقَالَ أَبُو مُسْلِمٍ لَقَدْ رَأَیْتُ قَوْماً مَا لَکَ مَعَهُمْ أَمْرٌ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ بَلَغَ الْقَوْمَ أَنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَدْفَعَ إِلَیْنَا قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَضَجُّوا وَ اجْتَمَعُوا وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ کُلَّهُمْ قَتَلَةُ عُثْمَانَ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ أَنْ أَدْفَعَهُمْ

ص: 109

پس از بیعت به هیچیک از آنان بیش از پسر عمّت، عثمان حسد نمیبردی، درحالیکه او به سبب خویشاوندی و دامادیش بیش از آنان استحقاق داشت که با وی چنان نکنی، با او قطع رحم کردی و نکوییهایش را زشت شمردی و مردم را بر ضدش برانگیختی و نهان شدی و چهره نمودی، تا آنکه گروهی بر تو تاختند و سپاهی همدست بر ضدش نظام یافت و در حرم پیامبر خدا اسلحه به رویش کشیدند و در کنار تو، در یک محله، او را کشتند و تو بانگ و فریاد را از سرای او میشنیدی ولی به گفتار یا کردار خود هیچ دستی نجنباندی که شک و تهمت از خویشتن دور کنی. صادقانه سوگند میخورم، اگر در ماجرای او موضعی میگرفتی و حتی یکبار کاری میکردی که گزند مردم را از او بازداری، یک تن از ما هم تو را متهم نمیساخت و مردم مخالفت و گردنکشیهای تو را بر ضد عثمان از یاد میبردند.

گذشته از این هواداران عثمان از آن رو بر تو بد­گمانند که تو قاتلان عثمان را پناه دادهای و اینک همانان یاران و دستیاران، و دست و بازو، و نزدیکان و رازداران تو هستند. به من گفتهاند که تو خود را از خون او بری میدانی، اگر راست میگویی دست ما را بر قاتلانش گشادهدار تا ایشان را بکشیم، آنگاه (برای بیعت با تو) ما شتابندهترین بهسوی تو خواهیم بود و گر نه تو و یارانت را جز شمشیر نسزد. سوگند به خداوندی که خدایی جز او نیست. ما در کوه و صحرا و بیابان و دریا در پی قاتلان بتازیم تا خداوند ایشان را بکشد یا جانهای ما به خداوند پیوندد. والسلام .

نصر ادامه داد: زمانیکه ابومسلم با این نامه نزد علی علیه السّلام آمد، برخواست و خدا را حمد و ثنا گفت سپس فرمود: اما بعد تو به امری پرداختی و برعهده گرفتی که به خدا سوگند که دوست نداشتم برای غیر تو باشد اگر منصفانه بنگری عثمان مسلمان حرام مظلومانه کشته شد پس قاتلان او را به ما بسپار. تو امیر ما هستی و اگر یکی از مردم با تو مخالفت کند دستان ما یاریگر تو و زبان ما شاهد تو است و تو صاحب عذر و حجت بودی.

پس علی علیه السّلام فرمود: فردا نزد من بیا و پاسخ نامهات را بگیر. پس او رفت و فردا بازگشت تا نامهاش را بگیرد پس دید که آنچه که او به خاطر آن آمده است به مردم رسیده است. پس شیعیان سلاح بستند سپس رفتند و مسجد را پر کردند و همگی فریاد زدند که همه ما قاتلان عثمان هستیم و این ندا را بسیار برآوردند و به ابومسلم اجازه داد پس داخل شد و علی علیه السّلام جواب نامه معاویه را به او داد.

ابومسلم گفت: مردمی را دیدم که تو با آنان کاری نداری. فرمود: کدام؟ گفت: به مردم رسیده است که تو میخواهی قاتلان عثمان را به ما تحویل دهی پس برآشفته شده، جمع شده و سلاح بستهاند و میپندارند که همه آنها قاتلان عثمان هستند. پس علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند لحظهای قصد نکردم که آنان را

ص: 109

إِلَیْکُمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ لَقَدْ ضَرَبْتُ هَذَا الْأَمْرَ أَنْفَهُ وَ عَیْنَهُ فَمَا رَأَیْتُهُ یَنْبَغِی لِی أَنْ أَدْفَعَهُمْ إِلَیْکَ وَ لَا إِلَی غَیْرِکَ فَخَرَجَ أَبُو مُسْلِمٍ بِالْکِتَابِ وَ هُوَ یَقُولُ الْآنَ طَابَ الضِّرَابُ وَ کَانَ جَوَابُ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ أَخَا خَوْلَانَ قَدِمَ عَلَیَّ بِکِتَابٍ مِنْکَ تَذْکُرُ فِیهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْهِ مِنَ الْهُدَی وَ الْوَحْیِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَ الْوَعْدَ وَ أَیَّدَهُ بِالنَّصْرِ وَ مَکَّنَ لَهُ فِی الْبِلَادِ وَ أَظْهَرَ عَلَی أَهْلِ الْعَدَاوَةِ وَ الشَّنَآنِ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ وَثَبُوا عَلَیْهِ وَ شَنَفُوا لَهُ وَ أَظْهَرُوا تَکْذِیبَهُ وَ بَارَزُوهُ بِالْعَدَاوَةِ وَ ظَاهَرُوا عَلَی إِخْرَاجِهِ وَ عَلَی إِخْرَاجِ أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِهِ وَ أَلَّبُوا عَلَیْهِ الْعَرَبَ وَ جَامَعُوهُمْ عَلَی حَرْبِهِ وَ جَهَدُوا فِی أَمْرِهِ کُلَّ الْجَهْدِ وَ قَلَّبُوا لَهُ الْأُمُورَ حَتَّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ فَکَانَ أَشَدُّ النَّاسِ عَلَیْهِ تَأْلِیباً وَ تَحْرِیضاً أُسْرَتَهُ وَ الْأَدْنَی فَالْأَدْنَی مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ مِنْهُمْ یَا ابْنَ هِنْدٍ فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا الدَّهْرُ مِنْکَ عَجَباً وَ لَقَدْ قَدِمْتَ فَأَفْحَشْتَ إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا عَنْ بَلَاءِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فِینَا فَکُنْتَ فِی ذَلِکَ کَجَالِبِ التَّمْرِ إِلَی هَجَرَ أَوْ کَدَاعِی مُسَدِّدِهِ إِلَی النِّضَالِ وَ ذَکَرْتَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اجْتَبَی لَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَعْوَاناً أَیَّدَهُ اللَّهُ بِهِمْ فَکَانُوا فِی مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْإِسْلَامِ فَکَانَ أَفْضَلُهُمْ کَمَا زَعَمْتَ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَنْصَحُهُمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ الْخَلِیفَةَ الصِّدِّیقَ وَ خَلِیفَةَ الْخَلِیفَةِ الْفَارُوقَ وَ لَعَمْرِی ذَکَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اعْتَزَلَکَ کُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ یَلْحَقْکَ ثَلْمُهُ (1)وَ مَا أَنْتَ وَ الصِّدِّیقَ فَالصِّدِّیقُ مَنْ صَدَّقَ بِحَقِّنَا وَ أَبْطَلَ بَاطِلَ عَدُوِّنَا وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَارُوقَ فَالْفَارُوقُ مَنْ فَرَّقَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا (2)

ص: 110

به شما تحویل دهم من در این باب نیک نگریسته و جوانب آن را سنجیدهام و صلاح نمیدانم که ایشان را نه به تو و نه به دیگری تسلیم کنم. پس ابومسلم با نامه خارج شد درحالیکه میگفت: جنگ هم اکنون خوش است.

و جواب علی علیه السّلام چنین بود: از بنده خدا علی امیر مؤمنان به معاویه پسر ابوسفیان: پاسخ علی علیه السلام: از بنده خدا علی، امیرمؤمنان به معاویه بن ابی سفیان. اما بعد، آن مرد خولانی نامه تو را آورد که در آن محمد صلی الله علیه و آله و سلم را یاد کرده و از نعمتی که خداوند، از هدایت و وحی، بدو بخشیده سخن گفته بودی، سپاس خدای را که وعده او را راست آورد و پیروزی را برایش به کمال رساند و دستش را بر کشورها گشود و بر دشمنان و بدگویان چیرهاش کرد، او را بر کسانی از قوم خودش که بر او تاختند و کینه ورزیدند و درغگویش خواندند و دشمنیها نشان دادند و بر بیرون راندن او و یاران و خویشانش همدست شدند و عرب را بر ضدش برانگیختند و برای پیکار با او بسیج کردند و در کارش با نهایت سرسختی پای فشردند و عرصه را بر او تنگ ساختند، غالب فرمود و امر خدا، درحالیکه بر همه آنان ناگوار بود، پیروز برآمد، درحالیکه پافشارترین مردم در تحریک بر ضد او همان خاندان خود وی بودند و از قوم او آن که بدو نزدیکتر بود بیشتر لجاجت میکرد مگر آن کس که خداوند معصومش نگه داشته بود.

ای پسر هند بهراستی روزگار نکته شگفتی را درباره تو از ما پنهان داشته بود، اینک تو خود آن را بروز دادی و رسوایی فزودی، آنجا که آغاز کردی تا نعمت خدای تعالی را در حق پیامبر خود صلی الله علیه و سلم و در مورد ما به خود ما خبر دهی، و چونان کسی گشتی که خرما به هجر برد، یا کسیکه استاد تیراندازی خود را به مسابقه بخواند.

و یاد کردی که خداوند از مسلمانان یاورانی برای او برگزید و بهوسیله ایشان یاریش داد و آنان را به اندازه فضایلشان در اسلام، نزد او پایگاههایی بود و ادعا کردی برتر از همه ایشان در اسلام و نیکخواهترین آنان نسبت به خدا و پیامبرش، آن خلیفه صدیق و جانشین آن خلیفه فاروق بودهاند، به جان خودم امری را ذکر کردی که اگر همه آن از تو دور شود و کاسته شود خللی به تو نمی­رسد، تو را چه به صدیق؟ که صدیق کسی است که حق ما را تصدیق کرد و باطل دشمنمان را باطل کرد! و تو را چه به فاروق که؟ که فاروق کسی است که میان ما و دشمنمان جدایی انداخت.

ص: 110

وَ ذَکَرْتَ أَنَّ عُثْمَانَ کَانَ فِی الْفَضْلِ تَالِیَا فَإِنْ یَکُنْ عُثْمَانُ مُحْسِناً فَسَیَجْزِیهِ اللَّهُ بِإِحْسَانِهِ وَ إِنْ یَکُنْ مُسِیئاً فَسَیَلْقَی رَبّاً غَفُوراً لَا یَتَعَاظَمُهُ ذَنْبٌ أَنْ یَغْفِرَهُ وَ لَعَمْرِی إِنِّی لَأَرْجُو إِذَا أَعْطَی اللَّهُ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْإِسْلَامِ وَ نَصِیحَتِهِمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ أَنْ یَکُونَ نَصِیبُنَا فِی ذَلِکَ الْأَوْفَرَ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَمَّا دَعَا إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ التَّوْحِیدِ لَهُ کُنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ فِیمَا جَاءَ بِهِ فَلَبِثْنَا أَحْوَالًا کَامِلَةً مُجَرَّمَةً تَامَّةً وَ مَا یَعْبُدُ اللَّهَ فِی رَبْعٍ سَاکِنٍ مِنَ الْعَرَبِ غَیْرُنَا فَأَرَادَ قَوْمُنَا قَتْلَ نَبِیِّنَا وَ اجْتِیَاحَ أَصْلِنَا وَ هَمُّوا بِنَا الْهُمُومَ وَ فَعَلُوا بِنَا الْأَفَاعِیلَ

ص: 111

و نوشتی که عثمان در فضل، سومین فرد بود. اگر عثمان نیکوکار بوده خدا در برابر نیکیش به او پاداش خواهد داد و اگر بدکار بوده پروردگار بسیار آمرزندهای را خواهد دید که بزرگی هیچ گناهی بیش از گستردگی و شمول بخشش و آمرزش او نیست.

به جانم سوگند، مرا امید چنان است که آنگاه که خداوند به مردم به اندازه فضایلشان در اسلام و نیکخواهی ایشان نسبت به خود و پیامبر خود نصیبی عطا فرماید، سهم ما بیشتر باشد .

همانا وقتی محمد صلی الله علیه و آله مردم را به ایمان به خدا و یکتا­پرستی دعوت کرد ما اهل بیت نخستین کسانی بودیم که به او ایمان آوردیم و آنچه آورده بود تصدیق کردیم و سالها بر همان اعتقاد بودیم، در صورتیکه در ترجمه اشکال دارد///////////

ربع مسکون هیچیک از اعراب، جز ما ایمان نیاورده بودند، پس قوم قریش خواستند پیامبرمان را بکشند و ریشه ما را برکنند و بار اندوهها را بر دلمان نهند و کارهای ناروا با ما کردند

ص: 111

وَ مَنَعُونَا الْمِیرَةَ وَ أَمْسَکُوا عَنَّا الْعَذْبَ وَ أَحْلَسُونَا الْخَوْفَ وَ جَعَلُوا عَلَیْنَا الْإِرْصَادَ وَ الْعُیُونَ وَ اضْطَرُّونَا إِلَی جَبَلٍ وَعِرٍ وَ أَوْقَدُوا لَنَا نَارَ الْحَرْبِ وَ کَتَبُوا عَلَیْنَا بَیْنَهُمْ کِتَاباً لَا یُؤَاکِلُونَنَا وَ لَا یُشَارِبُونَنَا وَ لَا یُنَاکِحُونَنَا وَ لَا یُبَایِعُونَنَا وَ لَا نَأْمَنُ فِیهِمْ حَتَّی نَدْفَعَ إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَیَقْتُلُوهُ وَ یُمَثِّلُوا بِهِ فَلَمْ نَکُنْ نَأْمَنُ فِیهِمْ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ فَعَزَمَ اللَّهُ لَنَا عَلَی مَنْعِهِ وَ الذَّبَّ عَنْ حَوْزَتِهِ وَ الرَّمْیَاءَ مِنْ وَرَاءِ جَمْرَتِهِ (1)وَ الْقِیَامَ بِأَسْیَافِنَا دُونَهُ فِی سَاعَاتِ الْخَوْفِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَمُؤْمِنُنَا یَرْجُو بِذَلِکَ الثَّوَابَ وَ کَافِرُنَا یُحَامِی بِهِ عَنِ الْأَصْلِ وَ أَمَّا مَنْ أَسْلَمَ مِنْ قُرَیْشٍ بَعْدُ فَإِنَّهُمْ مِمَّا نَحْنُ فِیهِ أَخْلِیَاءُ فَمِنْهُمُ الْحَلِیفُ الْمَمْنُوعُ وَ مِنْهُمْ ذُو الْعَشِیرَةِ الَّتِی تُدَافِعُ عَنْهُ فَلَا یَبْغِیهِ أَحَدٌ مِثْلَ مَا بَغَانَا بِهِ قَوْمُنَا مِنَ التَّلَفِ فَهُمْ مِنَ الْقَتْلِ بِمَکَانِ نَجْوَةٍ وَ أَمْنٍ فَکَانَ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی رَسُولَهُ بِالْهِجْرَةِ وَ أَذِنَ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ فِی قِتَالِ الْمُشْرِکِینَ فَکَانَ إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ وَ دُعِیَتْ نَزَالِ أَقَامَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَاسْتَقْدَمُوا فَوَقَی أَصْحَابَهُ بِهِمْ حَدَّ الْأَسِنَّةِ وَ السُّیُوفِ فَقُتِلَ عُبَیْدَةُ یَوْمَ بَدْرٍ وَ حَمْزَةُ یَوْمَ أُحُدٍ وَ جَعْفَرٌ وَ زَیْدٌ یَوْمَ مُؤْتَةَ وَ أَرَادَ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَکَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِی أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَةِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله غَیْرَ مَرَّةٍ إِلَّا أَنَّ آجَالَهُمْ عُجِّلَتْ وَ مَنِیَّتَهُ أُخِّرَتْ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْإِحْسَانِ إِلَیْهِمْ وَ الْمِنَّةُ عَلَیْهِمْ بِمَا قَدْ أَسْلَفُوا مِنَ الصَّالِحَاتِ فَمَا سَمِعْتُ بِأَحَدٍ وَ لَا رَأَیْتُهُ هُوَ أَنْصَحُ لِلَّهِ فِی طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ لَا أَطْوَعُ لِنَبِیِّهِ فِی طَاعَةِ رَبِّهِ وَ لَا أَصْبَرُ عَلَی اللَّأْوَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ وَ مَوَاطِنَ الْمَکْرُوهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ هَؤُلَاءِ النَّفَرِ الَّذِینَ سَمَّیْتُ لَکَ وَ فِی الْمُهَاجِرِینَ خَیْرٌ کَثِیرٌ تَعْرِفُهُ جَزَاهُمُ اللَّهُ خَیْراً بِأَحْسَنِ أَعْمَالِهِمْ وَ ذَکَرْتَ حَسَدِیَ الْخُلَفَاءَ وَ إِبْطَائِی عَنْهُمْ وَ بَغْیِی عَلَیْهِمْ فَأَمَّا الْبَغْیُ عَلَیْهِمْ فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ

ص: 112

و ما را از خوراکی گوارا و نوشیدن جرعهای زلال باز داشتند و بیم و ترس را به ما ارزانی داشتند و بر ما دیدهبانان و جاسوسان گماشتند و ما را به رفتن بر کوهساری سخت و ناهموار ناگزیر کردند و آتش جنگ را بر (ضد) ما برافروختند و میان خود پیمانی نوشتند که با ما نخورند و نیاشامند و همسری و خرید و فروش نکنند و دست به دستمان نسایند و امانمان ندهند مگر آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به ایشان سپاریم تا او را بکشند و بدو مثل زنند (که عبرت دیگران باشد) و ما از ایشان جز از موسم حجی تا موسمی دیگر امان نداشتیم. پس خداوند ما را بر حمایت از او، دفاع از حریم و نگهداشت حرمت او و نگهبانی از او، با شمشیرهای خود، در تمام ساعات هولناک شبانهروز مصمم داشت، مؤمن ما از این پایمردی امید ثواب داشت و کافرمان نیز به سبب خویشی و ریشه دودمانی خود از او حمایت میکرد.

اما دیگر قریشیان که اسلام آورده بودند چنان بیم و هراسی که ما داشتیم، نداشتند زیرا یا به سبب همپیمانی، ریختن خونشان ممنوع بود یا عشیره و قومشان از آنان دفاع میکردند. و به هیچکس چنان گزندی که از سوی قوممان متوجه ما بود نرسید، چه آنان از کشته شدن نجات یافته و در امان بودند. این امری بود که خدا خواسته بود چنان باشد.

سپس به پیامبر خود فرمان هجرت داد و از آن پس به وی اجازه داد با مشرکان بجنگد. چون نبرد سخت میشد و تکاوران را به میدان میخواندند، اهل بیت او بهپا میخاستند و وی ایشان را جلو میانداخت و دیگر یاران خود را، در پناه ایشان که سپر بلا شده بودند، در برابر تندی پیکانها و تیزی شمشیرها حمایت میکرد، پس عبیده در جنگ بدر، و حمزه در جنگ احد و جعفر و زید در جنگ موته کشته شدند.

و کسیکه اگر میخواستم نامش را ذکر میکردم آرزومند شهادت در راه خدا بود، همچون شهادتی که ایشان در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، چندین بار پذیرا بودند و بدان نایل آمدند، جز آنکه مهلت آنان زودتر فرا رسید و مرگ این یک به تأخیر افتاد. و خدا ایشان را غریق احسان خویش کرد و به سبب اعمال صالحانهای که از پیش تقدیم داشتند بر ایشان منت نهاد. و هرگز نشنیدم و ندیدم که در میان آنان کسی خدا را در فرمانبرداری از پیامبر او، نیکخواهتر، و پیامبرش را در فرمانبرداری از خدا گوش به فرمانتر، و در محنت و سختی و به گاه شدت خطر بردبارتر، و در جایگاههای ناگواربه همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله از آنان که برای تو نام بردم شکیباتر بوده باشد. مهاجران را نیکوییهای بسیار بود که میدانیم، خداوند بسی بهتر از اعمال نیک آنان بدیشان پاداش دهاد.

تو از رشک بردن من بر خلفا و تأخیرم از آنها و گردنکشی من بر ضد ایشان سخن گفتی. اما درباره گردنکشی، پناه بر خدا اگر هرگز چنان بوده باشد،

ص: 112

وَ أَمَّا الْإِبْطَاءُ عَنْهُمْ وَ الْکَرَاهِیَةُ لِأَمْرِهِمْ فَلَسْتُ أَعْتَذِرُ إِلَی النَّاسِ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَمَّا قَبَضَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَتْ قُرَیْشٌ مِنَّا أَمِیرٌ وَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ مِنَّا مُحَمَّدٌ فَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ فَعَرَفَتْ ذَلِکَ الْأَنْصَارُ فَسَلَّمَتْ لَهُمُ الْوِلَایَةَ وَ السُّلْطَانَ فَإِذَا اسْتَحَقُّوهَا بِمُحَمَّدٍ دُونَ الْأَنْصَارِ فَإِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِمُحَمَّدٍ أَحَقُّ بِهِ مِنْهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّ الْأَنْصَارَ أَعْظَمُ الْعَرَبِ فِیهَا نَصِیباً فَلَا أَدْرِی أَصْحَابِی سَلِمُوا مِنْ أَنْ یَکُونُوا حَقِّی أَخَذُوا أَوِ الْأَنْصَارُ ظُلِمُوا بَلْ عَرَفْتَ أَنَّ حَقِّی هُوَ الْمَأْخُوذُ وَ قَدْ تَرَکْتُهُ لَهُمْ تَجَاوَزَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ عُثْمَانَ وَ قَطِیعَتِی رَحِمَهُ وَ تَأْلِیبِی عَلَیْهِ فَإِنَّ عُثْمَانَ عَمِلَ مَا قَدْ بَلَغَکَ فَصَنَعَ النَّاسُ بِهِ مَا رَأَیْتَ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنِّی قَدْ کُنْتُ فِی عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّی فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَکَ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ قَتَلَةِ عُثْمَانَ فَإِنِّی نَظَرْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ وَ ضَرَبْتُ أَنْفَهُ وَ عَیْنَهُ فَلَمْ أَرَ دَفْعَهُمْ إِلَیْکَ وَ لَا إِلَی غَیْرِکَ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ لَمْ تَنْزِعْ عَنْ غَیِّکَ وَ شِقَاقِکَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِیلٍ یَطْلُبُونَکَ لَا یُکَلِّفُونَکَ أَنْ تَطْلُبَهُمْ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا سَهْلٍ وَ لَا جَبَلٍ وَ قَدْ کَانَ أَبُوکَ قَدْ أَتَانِی حِینَ وَلَّی النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَنْتَ أَحَقُّ بِمَقَامِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ أَنَا زَعِیمٌ لَکَ بِذَلِکَ عَلَی مَنْ خَالَفَ عَلَیْکَ ابْسُطْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَلَمْ أَفْعَلْ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ أَبَاکَ قَدْ کَانَ قَالَ ذَلِکَ وَ أَرَادَهُ حَتَّی کُنْتُ أَنَا الَّذِی أَبَیْتُ عَلَیْهِ لِقُرْبِ عَهْدِ النَّاسِ بِالْکُفْرِ وَ مَخَافَةِ الْفُرْقَةِ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَأَبُوکَ کَانَ أَعْرَفَ بِحَقِّی مِنْکَ فَإِنْ تَعْرِفْ مِنْ حَقِّی مَا کَانَ أَبُوکَ یَعْرِفُ تُصِبْ رُشْدَکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَسَیُغْنِی اللَّهُ عَنْکَ وَ السَّلَامُ.

و اما تأخیر من در موافقت با ایشان و ناخوشایندی از کار آنان، من در این مورد از کسی پوزش نمیخواهم، زیرا چون خداوند، که یادش شکوهمند است، جان پاک پیامبرش صلی الله علیه و سلم را باز گرفت، قریش گفتند: امیر از ما باید، و انصار گفتند: امیر از ما باشد. سپس قریش گفتند: محمد، پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم از ما است پس ما بدین ولایت و فرماندهی سزاوارتریم.

و بر اثر آن انصار این حق را برای آنها شناختند و ولایت و سلطنت را به ایشان سپردند. اگر آنان حق خود را به مناسبت پیوندی بیش از انصار با محمد صلی الله علیه و آله و سلم مطالبه میکردند، در واقع نزدیکترین مردم به محمد صلی الله علیه سزاوارتر از همه آنها بود. و گرنه انصار را در میان عرب نصیبی بیشتر در حکومت بود. (به هر تقدیر) نمیدانم آیا صحابه در این مورد که حق مرا گرفتهاند (خطایی نکردهاند) و از این عیب منزه و سالمند؟یا انصار ستم کردهاند؟ [بلکه] فقط این را دانستم و دیدم آنچه سلب شده همان حق من است، و آن را به خدا واگذاشتم که از ایشان درگذرد.

اما آنچه از کار عثمان و اینکه من پیوند خویشاوندی خود را با او گسستم یاد کردی و از تحریکات من بر ضد او سخن گفتی، به راستی عثمان آنچه را خبرش نیز به تو رسیده خود کرد، و مردم [از آن] ماجرایی ساختند که دیده و شنیدهای. من به کلی از آن ماجرا بر کنار بودم، مگر آنکه بخواهی تهمت بندی، پس هر چه خواهی و تو را بایسته است تهمت بزن.

اما آنچه درباره قاتلان عثمان نوشتی، من در این باب نیک نگریسته و جوانب آن را سنجیدهام و صلاح نمیدانم که ایشان را نه به تو و نه به دیگری تسلیم کنم.

به جان خودم، سوگند میخورم که اگر تو از گمراهی و جداطلبی خود باز نایستی به زودی خواهی دید که آنان خود، تو را میجویند، و این بار گران را که تو حتی در بیابان، نه در دریا و کوه و دشت، به دنبال ایشان بگردی از شانهات بر میدارند.

هنگامی که مردم ابوبکر را به سرپرستی خویش میگرفتند، پدرت نزد من آمد و گفت: پس از محمد صلی الله علیه و آله و سلم تو سزاوارترین کس به این کار هستی و من در این زمینه رهبری مقاومت در برابر هر کس را به مخالفت با تو پردازد بر عهده گیرم. دستت را فراز آر تا با تو بیعت کنم. و من چنان نکردم. و تو خود دانی که پدرت چنین گفت و چنین میخواست، و این من بودم که امتناع کردم زیرا مردم به روزگار کفر نزدیک بودند و من از ایجاد تفرقه بین مسلمانان بیم داشتم. پس پدرت بیش از تو به حق من آگاه بود و اگر تو نیز همان قدر که پدرت حقم را میشناخت، حق مرا بشناسی راه درست را یافتهای و اگر چنین نکنی خداوند (مرا) از تو بینیازی دهد. والسلام.

توضیح

نامه و پاسخ آن را در اصل کتاب نصر یافتم.(1)

ص: 113

و قال فی القاموس شزره و إلیه یشزره نظر منه فی أحد شقیه أو هو نظر فیه إعراض أو نظر الغضبان بمؤخر العین أو النظر عن یمین و شمال.

و قال فی النهایة الخشاش عوید یجعل فی أنف البعیر یشد به الزمام لیکون أسرع لانقیاده و منه حدیث جابر فانقادت معه الشجرة کالبعیر المخشوش هو الذی جعل فی أنفه الخشاش انتهی.

و ضرب آباط الإبل کنایة عن رکوبها و السیر علیها و إیجافها و الهائعة الصوت تفزع منه و تخافه من عدو و نهنهه عن الأمر زجره و تنصل إلیه من الجنایة خرج و تبرأ.

و فی النهایة شنفوا له أی أبغضوه و قال الجوهری ألبت الجیش جمعته و تألبوا تجمعوا و التألیب التحریض و هو الحث علی القتال و قال هجر اسم بلد و فی المثل کمبضع التمر إلی هجر و قال فی بضع أبضعت الشی ء و استبضعته أی جعلته بضاعة و فی المثل کمستبضع تمر إلی هجر و ذلک أن هجر معدن التمر.

قوله علیه السلام أو کداعی مسدده أی کمن یدعو من یعلمه الرمی إلی المناضلة أی المراماة قال الجوهری التسدید التوفیق للسداد و هو الصواب و القصد من القول و العمل إلی أن قال و قد استد الشی ء أی استقام و قال:

أعلمه الرمایة کل یوم***فلما استد ساعده رمانی

و قال حول مجرم و سنة مجرمة أی تامة انتهی و الاجتیاح الاستیصال.

قوله علیه السلام و منعونا المیرة و أمسکوا عنا العذب و فی النهج و منعونا العذب و قال ابن أبی الحدید العذب هنا العیش العذب لا الماء العذب علی أنه قد نقل أنهم منعوا أیام الحصار فی شعب بنی هاشم من الماء العذب.

قوله علیه السلام و أحلسونا الخوف أی ألزموناه و الحلس کساء رقیق

ص: 114

در قاموس گوید: شزره و إلیه یشزره: در یکی از دو طرف او نگریست یا نگاهی که در آن اعراض باشد یا نگاه فرد خشمگین با گوشه چشم یا نگاه از راست و چپ.

در النهایه گوید: خشخاش چوب کوچکی است که در بینی شتر قرار داده میشود و زمام به آن بسته میشود تا برای کشیدنش سریعتر باشد و این حدیث جابر از آن است «فانقادت معه الشجرة کالبعیر المخشوش» و مخشوش شتری است که در بینیاش خشخاش گذاشتهاند. پایان.

و ضرب آباط الإبل کنایه از سوار شدن بر شتر و حرکت بر روی آن و به هیجان آوردن آن است و الهائعة صدایی است که از آن میترسی و میهراسی از سوی دشمن. و نهنهه عن الأمر: او را از کاری بازداشت. و تنصلّ إلیه من الجنایه یعنی خارج شد و تبری حسبت.

و در النهایه آمده است: شنفوا له یعنی با او دشمنی کنید. و جوهری گوید: ألّبت الجیش یعنی لشکر را جمع کردم و تألّبوا یعنی جمع شدند. و التألیب یعنی تحریض که همان تحریک بر جنگ است. و گوید هجر اسم شهری است و در مثل آمده است کمبضع التمر إلی هجر. و درباره بضع گفته است: أبضعت الشئ و استبضعته یعنی آن را متاعی قرار دادم. و در مثل آمده است: کمستبضع تمر إلی هجر. و آن به این سبب که هجر منبع خرماست. و این کلام امام علیه السّلام کداعی مسدّده یعنی مانند کسی که، معلم تیراندازی خود را به مبارزه یعنی تیراندازی دعوت میکند. جوهری گوید: تسدید یعنی توفیق سداد که همان درست و هدف از قول و عمل است تا اینکه گوید: قد استّد الشئ یعنی استوار شد. و گوید.

هر روز به او تیراندازی میآموزم، پس زمانیکه بازوانش قدرت یافت مرا هدف تیر خود ساخت.

و گوید: حوم مجرّم و سنة مجرمة یعنی سال کامل. پایان. اجتیاح یعنی: نابودی. و این کلام امام که «و منعونا المیرة و أمسکوا عنّا العذاب» و در نهجالبلاغه «و منعونا العذب» و ابن ابی الحدید گوید: عذب در اینجا زندگی شیرین است نه آب شیرین بر این اساس که نقل شده که آنها در ایام محاصره در دره بنی هاشم از آب شیرین منع شدهاند.

و این کلام امام علیه السّلام «و أحلسونا الخوف» یعنی ترس را ملازم ما کردند. و الحلس: پوشش نازکی است که

ص: 114

یکون تحت برذعة البعیر و أحلاس البیوت ما یبسط تحت حر الثیاب و لما کان حلس البعیر و حلس البیت ملازما لهما قال و أحلسونا الخوف.

قوله علیه السلام إلی جبل وعر أی غلیظ حزن یصعب الصعود إلیه و هذا مثل ضربه لصعوبة مقامهم و یحتمل الحقیقة لأن الشعب الذی حصروا فیه مضیق بین جبلین.

و فی النهج فعزم الله لنا عن الذب عن حوزته و الرمی من وراء حرمته مؤمننا یبغی بذلک الأجر قوله علیه السلام فعزم الله لنا أی وفقنا لذلک و جعلنا عازمین و قیل أراد لنا الإرادة اللازمة منه و اختار لنا أن نذب عن حوزة الإسلام و حوزة الملک بیضته و الذب المنع و الدفع و الحرمة ما لا یحل انتهاکه و الرمی من وراء الحرمة کنایة عن المحافظة و المحاماة.

و الوراء إما بمعنی الأمام أو کنایة عن الحمایة الخفیة أو لأن الوراء مظنة أن یؤتی منه غفلة و الضمیران فی حوزته و حرمته راجعان إلی النبی صلی الله علیه و آله أو إلی الله تعالی فإن حرمته حرمة الله و رمیا بکسر الراء و المیم المشددة و تشدید الیاء مبالغة فی الرمی قال الجوهری و کانت بینهم رمیا ثم صاروا إلی حجیزی و قال الجمرة کل قبیل انضموا فصاروا یدا واحدة و لم یخالفوا غیرهم فهی جمرة قوله علیه السلام یحامی عن الأصل أی یدافع عن محمد صلی الله علیه و آله حمیة و محافظة علی النسب.

و فی النهج بعد ذلک و من أسلم من قریش خلو مما نحن فیه بحلف یمنعه أو عشیرة تقوم دونه فهو من القتل بمکان أمن و کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا احمر البأس و أحجم الناس قدم أهل بیته فوقی بهم أصحابه حر السیوف و الأسنة فقتل عبیدة بن الحرث یوم بدر و قتل حمزة یوم أحد و قتل جعفر یوم مؤتة و أراد من لو شئت ذکرت اسمه مثل الذی أرادوا من الشهادة و لکن آجالهم عجلت و منیته أخرت.

و قال ابن میثم الواو فی قوله و من أسلم للحال أی و الحال أن من أسلم من قریش عدا بنی هاشم و بنی عبد المطلب خالین مما نحن فیه من

ص: 115

زیر پالان شتر است. و أحلاس البیوت: فرشی که زیر حرارت پیراهن­ها پهن میشود و از آنجا که حلس شتر و حلس بیت با آنها ملازم و همراه است فرموده است و أحلسونا الخوف - ترس با ما همراه بود -.

این کلام امام علیه السّلام: «إلی جبل وعر» یعنی کوه خشن ناهنجار که صعود به آن دشوار است و این مثلی است که برای دشواری اقامت آنان زده میشود، حقیقت نیز محتمل است زیرا درهای که در آن محصور بودند بین دو کوه قرار داشت.

و در نهج البلاغه آمده است: «فعزم الله لنا علی الذب عن حوزته و الرمی من وراء حرمته مؤمننا یبغی بذلک الأجر» «عزم الله لنا» یعنی خداوند ما را به آن توفیق داد و ما را مصمم بر آن قرار داد. و گفته شده: اراده لازم از آن را برای ما اراده کرد و برای ما برگزید که از قلمرو اسلام دفاع کنیم، و حوزه الملک یعنی دایره آن. و الذبّ یعنی منع و دفع کردن و الحرمة: آنچه که هتکش جایز نیست. و الرمی من وراء الحرمة کنایه از محافظت و حمایت است.

و الوراء به معنای جلو یا کنایه از حمایت پنهانی است یا به این دلیل که از پشت سر گمان غفلت میرود. و هر دو ضمیر در «حوزته و حرمته» به نبی صلّی الله علیه و آله یا به خدای متعال برمیگردد زیرا حرمت او حرمت خداست. و «رمیاً» با کسره راء و میم مشدده و تشدید یاء مبالغه در رمی است جوهری گوید: کانت بینهم رمیاً ثم صارو إلی حجّیزی. و گوید: الجمرة: هر قبیلهای که منضم شدند و دستی واحد شدند و با دیگران مخالفت نکردند. این کلام امام علیه السّلام یحامی عن الأصل یعنی از محمد صلّی الله علیه و آله از روی تعصب و محافظت بر نسب دفاع میکند .

و در نهج البلاغه بعد از آن آمده است: و هر که از قریشان اسلام آورد از آنچه که ما در آن هستیم به سبب پیمانی که او را منع میکند یا عشیرهای که مانع او میشود عاری است ، پس او از قتل ایمن است. و رسولالله صلّی الله علیه و آله هرگاه که آتش جنگ شعلهور میشد و مردم شانه خالی میکردند، اهل بیتش را مقدم میداشت و اصحابش را به وسیله آنان از تیزی شمشیرها و نیزهها حفظ میکرد پس عبیده بن حرث در روز بدر، و حمزه روز احد، جعفر روز مؤته کشته شدند و منظورش این است اگر کسی خواست نامش را ذکر کنم مانند چیری است که از شهادت اراده کردند اما اجلشان تعجیل کرد و مرگ آن کس به تأخیر افتاد.

ابن میثم گوید: واو در این کلام او: «و من أسلم» حالیه است یعنی و حال آنکه هر که غیر از فرزندان هاشم و عبدالمطلب از قریش اسلام آوردند از

ص: 115

البلاء آمنین من الخوف أو القتل فمنهم من کان له حلف و عهد مع المشرکین یمنعه و منهم من کان له عشیرة تحفظه.

قوله علیه السلام إذا احمر البأس قال السید الرضی (1)فی النهج هذا کنایة عن اشتداد الأمر و قد قیل فی ذلک أقوال أحسنها أنه شبه حمی الحرب بالنار التی تجمع الحرارة و الحمرة بفعلها و لونها.

و مما یؤید ذلک قول النبی صلی الله علیه و آله الآن حمی الوطیس و الوطیس مستوقد النار.

و أحجم الناس أی نکصوا و تأخروا و أراد بقوله من لو شئت ذکرت اسمه نفسه علیه السلام.

أقول: ذکر الرضی رضی الله عنه هکذا المکتوب بإسقاط کثیر و زاد فی آخره بعض الفقرات من مکتوب آخر سیأتی فی محله و رواه ابن میثم أیضا نحوا مما روینا عن ابن أبی الحدید و وجدناه فی مواضع أخر فجمعنا بین الروایات.

بلایی که ما در آن هستیم دور و از ترس یا مرگ ایمن هستند، که برخی از آنان پیمان و عهدی با مشرکان دارند که آن را از او دفع میکند یا عشیرهای دارد که او را حفظ میکند.

و این کلام او: «اذا احمّر البأس» سید رضی(1)

در نهج البلاغه گوید کنایه از شدت گرفتن امر است و دوباره آن اقوالی گفته شده است که بهترین آن این است که دفاع عرب را به آتش تشبیه کرده است که حرارت و قرمزی را با عمل و رنگش جمع کرده است.

و از مواردی که آن را تأیید میکند این کلام نبی صلّی الله علیه و آله است الآن حمی الوطیس و وطیس یعنی تنور و أحجم الناس یعنی مردم عقب نشستند و تأخیر کردند. و منظورش از این کلام «من لو شئت ذکرت اسمه» خود امام علیه السّلام است .

میگویم: رضی این نامه را با حذف بسیار ذکر کرده است و در پایان آن برخی فقرات از نامهای دیگر را افزوده است که در محل آن خواهد آمد و ابن میثم نیز آن را شبیه به آنچه که از ابن ابی الحدید روایت کردیم روایت کرده است و آن را در مواضعی دیگر یافتیم و روایات را با هم جمع بستیم.

روایت409.

نهج البلاغه(2): نامه دیگری از امام علیه السلام به معاویه: پس از یاد خدا و درود همانا خداوند سبحان دنیا را برای آخرت قرار داده، و مردم را در دنیا به آزمایش گذاشت، تا روشن شود کدام یک نیکوکارتر است.ما را برای دنیا نیافریده اند، و تنها برای دنیا به تلاش فرمان داده نشدیم، به دنیا آمدیم تا در آن آزمایش گردیم.و همانا خداوند مرا به تو، و تو را با من آزمود، و یکی از ما را بر دیگری حجّت قرار داد. تو با تفسیر دروغین قرآن به دنیا روی آوردی، و چیزی از من درخواست می کنی که دست و زبانم هرگز به آن نیالود. - قتل عثمان- تو و مردم شام، آن دروغ را ساختید و به من تهمت زدید تا آگاهان شما مردم ناآگاه را، و ایستادگان شما زمینگیر شدگان را بر ضدّ من تحریک کنند.معاویه از خدا بترس،

ص: 116

وَ نَازِعِ الشَّیْطَانَ قِیَادَکَ وَ اصْرِفْ إِلَی الْآخِرَةِ وَجْهَکَ فَهِیَ طَرِیقُنَا وَ طَرِیقُکَ وَ احْذَرْ أَنْ یُصِیبَکَ اللَّهُ مِنْهُ بِعَاجِلِ قَارِعَةٍ تَمَسُّ الْأَصْلَ وَ تَقْطَعُ الدَّابِرَ فَإِنِّی أُولِی بِاللَّهِ أَلِیَّةً غَیْرَ فَاجِرَةٍ لَئِنْ جَمَعَتْنِی وَ إِیَّاکَ جَوَامِعُ الْأَقْدَارِ لَا أَزَالُ بِبَاحَتِکَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ.

و با شیطانی که مهار تو را می کشد، مبارزه کن، و به سوی آخرت که راه من و تو است باز گرد، و بترس از خدا که به زودی با بلایی کوبنده ریشه ات را بر کند، و نسل تو را بر اندازد. همانا برای تو به خدا سوگند می خورم، سوگندی که بر آن وفا دارم، اگر روزگار من و تو را در یک جا گرد آورد، هم چنان بر سر راه تو خواهم ماند: تا خدا میان ما داوری کند و او بهترین داوران است.

توضیح

این کلام امام علیه السّلام «بالسعی فیها» یعنی برای آن و در به دست آوردن آن. و گفته شده: یعنی ما به تلاش در آن به خاطر آن امر نشدیم. و مرا به تو آزموده است یعنی به اینکه مرا به نهی کردن تو از منکر و جهاد با تو امر کرده است. و تو را با من آزمود به اینکه طاعت مرا بر تو واجب کرده است و «یکی از ما را قرار داد» یعنی خود امام علیه السّلام. و در اختصار چنانکه روشن است اقسام بلاغت وجود دارد، فعدوت علی طلب الدنیا: یعنی بر دنیا جهیدی و آن را ربودی .

و گفته شده «علی» در اینجا متعلق به محذوفی است که کلام بر آن دلالت دارد یعنی مصرّانه در طلب دنیا، ظلم و ستم کردی. و تأویل قرآن چیزی بود که معاویه به دروغ بر مردم شام عرضه میکرد و به آنان میگفت: من ولی عثمان هستم و خداوند متعال فرمود: «وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا» {و هر کس مظلوم کشته شود به سرپرست وی قدرتی داده ایم} سپس پیروزی و غلبه بر عراقیان را با این کلامش: «فَلاَ یُسْرِف فِّی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا»{پس [او] نباید در قتل زیاده روی کند زیرا او [از طرف شرع] یاری شده است} به آنان وعده میداد و عصبته یعنی آن را برخود ملزم کردم چنانکه پیشانی­بند لازم میشود. و فیروز آبادی گوید: العصب یعنی بستن. وألّب عالمکم التألیب یعنی تحریک کردن.

و ابن میثم گوید: یعنی آگاه شما از حال من و قائم شما به جهاد و نزاع با من. و این کلام امام علیه السّلام «فی نفسک» یعنی در امر نفست یا بین خود و خدا. و قیاد: چیزی است که چهارپا بهوسیله آن کشیده میشود. و منازعة یعنی کشیدن و عدم پیروی از او «و احذر أن یصیبک الله منک» ابن ابی الحدید گوید: ضمیر در منه به خداوند متعال برمیگردد و «من» برای ابتدای غایت است.

ص: 117

و قال القطب الراوندی أی من البهتان الذی أتیته و من للتعلیل أی من أجله و هو بعید و قال الفیروزآبادی القارعة الشدیدة من شدائد الدهر و هی الداهیة یقال قرعتهم قوارع الدهر.

تمس الأصل قال ابن أبی الحدید أی تقطعه و منه ماء ممسوس أی یقطع الغلة انتهی.

و فیه نظر إذ المس بمعنی القطع لم یذکره أحد من أهل اللغة و أما الماء الممسوس فهو الماء بین العذب و المالح کما ذکره الجوهری أو الذی نالته الأیدی کما ذکره الخلیل فی العین و الفیروزآبادی أو الماء الذی یمس الغلة فیشفیها و کل ما شفی الغلیل و العذب الصافی کما ذکره هو.

و الظاهر أنه من المس بالمعنی المعروف أی احذر داهیة تصیب أصلک کما یقال أصابه داء أو بلاء فیکون أصابه الأصل کنایة عن الاستیصال کالفقرة التالیة و الدابر العقب و النسل و التابع و آخر کل شی ء فإنی أولی أی أحلف و الاسم منه الألیة جوامع الأقدار قال ابن أبی الحدید من إضافة الصفة إلی الموصوف للتأکید و قال باحة الدار وسطها حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا أی بالظفر و النصر.

و قطب راوندی گوید: یعنی از بهتانی که آوردی و «من» برای تعلیل است یعنی به خاطر آن و این بعید است. و فیروز آبادی گوید: القارعة: شدیدی از شدائد روزگار است که همان فاجعه است و گفته میشود مصیبتهای روزگار بر آن ضربه زد.

«تمسّ الأصل» ابن ابی الحدید گوید: یعنی آن را قطع میکند و ماء مسوس از آن است یعنی تشنگی سوزان را قطع میکند پایان.

و در آن نکتهای است زیرا هیچیک از اهل لغت مسّ را به معنی قطع کردن ذکر نکرده است و ماء مسوس نیز آبی بین شیرین و شور است آنگونه که جوهری کرده است یا هر کسی که به آن دست یافته می­شود چنانکه خلیل در العین و فیروز آبادی این را ذکر کردهاند یا آبی است که با غلیان مواجه می­شود و آن را برطرف میسازد و هر آنچه که تشنگی سوزان را برطرف میکند و آب صاف چنانکه از او ذکر کرده است. و خوب این است که آن از ریشه مس به معنی معروف باشد یعنی از اینکه مصیبتی به اصلت برسد بر حذر باش، چنانکه گفته میشود: أصابه داء او بلاء که در این صورت رسیدن به اصل کنایه از ویران کردن است چنانکه در فقره بعد آمده است. الدابر: عقب، نسل، دنباله و آخر هر چیز. «فانی أولی» یعنی سوگند میخورم و اسم آن الألیه است. «جوامع الأقدار» ابن ابی الحدید گوید: از نوع اضافه صفت به مصوف به جهت تأکید است. و گوید: باحه الدار یعنی وسط حیاط، «حتی یحکم الله بیننا» یعنی با پیروزی و یاری.

روایت410.

نهجالبلاغه(1): نامه­ای از امام علیه السلام به معاویه: پس از یاد خدا و درود معاویه وقت آن رسیده است که از حقائق آشکار پند گیری، تو با ادّعاهای باطل همان راه پدرانت را می پیمایی، خود را در دروغ و فریب افکندی، و خود را به آنچه برتر از شأن تو است نسبت می دهی، و به چیزی دست دراز می کنی که از تو باز داشته اند، و به تو نخواهد رسید.این همه را برای فرار کردن از حق، و انکار آنچه را که از گوشت و خون تو لازم تر است، انجام می دهی، حقایقی که گوش تو آنها را شنیده و از آنها آگاهی داری، آیا پس از روشن شدن راه حق، جز گمراهی آشکار چیز دیگری یافت خواهد شد و آیا پس از بیان حق، جز اشتباه کاری وجود خواهد داشت از شبهه و حق پوشی بپرهیز، فتنه ها دیر زمانی است که پرده های سیاه خود را گسترانده،

ص: 118

وَ أَغْشَتِ الْأَبْصَارَ ظُلْمَتُهَا وَ قَدْ أَتَانِی کِتَابٌ مِنْکَ ذُو أَفَانِینَ مِنَ الْقَوْلِ ضَعُفَتْ قُوَاهَا عَنِ السِّلْمِ وَ أَسَاطِیرَ لَمْ یَحُکْهَا مِنْکَ عِلْمٌ وَ لَا حِلْمٌ أَصْبَحْتَ مِنْهَا کَالْخَائِضِ فِی الدَّهَاسِ وَ الْخَابِطِ فِی الدِّیمَاسِ وَ تَرَقَّیْتَ إِلَی مَرْقَبَةٍ بَعِیدَةِ الْمَرَامِ نَازِحَةِ الْأَعْلَامِ یَقْصُرُ دُونَهَا الْأَنُوقُ وَ یُحَاذَی بِهَا الْعَیُّوقُ وَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ تَلِیَ لِلْمُسْلِمِینَ بَعْدِی صَدَراً أَوْ وِرْداً أَوْ أُجْرِیَ لَکَ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ عَقْداً أَوْ عَهْداً فَمِنَ الْآنَ فَتَدَارَکْ نَفْسَکَ وَ انْظُرْ لَهَا فَإِنَّکَ إِنْ فَرَّطْتَ حَتَّی یَنْهَدَ إِلَیْکَ عِبَادُ اللَّهِ أُرْتِجَتْ عَلَیْکَ الْأُمُورُ وَ مُنِعْتَ أَمْراً هُوَ مِنْکَ الْیَوْمَ مَقْبُولٌ وَ السَّلَامُ.

و دیده هایی را کور کرده است.

نامه ای از تو به دست من رسید که در سخن پردازی از هر جهت آراسته، امّا از صلح و دوستی نشانه ای نداشت، و آکنده از افسانه هایی بود که هیچ نشانی از دانش و بردباری در آن به چشم نمی خورد.در نوشتن این نامه کسی را مانی که پای در گل فرو رفته، و در بیغوله ها سرگردان است، مقامی را می طلبی که از قدر و ارزش تو والاتر است، و هیچ عقابی را توان پرواز بر فراز آن نیست و چون ستاره دور دست «عیّوق» از تو دور است.

پناه بر خدا که پس از من ولایت مسلمانان را بر عهده گیری، و سود و زیان آن را بپذیری، یا برای تو با یکی از مسلمانان پیمانی یا قراردادی را امضا کنم.از هم اکنون خود را دریاب، و چاره ای بیندیش، که اگر کوتاهی کنی، و برای در هم کوبیدنت بندگان خدا برخیزند، درهای نجات بروی تو بسته خواهد شد، و آنچه را که امروز از تو می پذیرند فردا نخواهند پذیرفت، با درود.

توضیح

ابن ابی الحدید گوید: این نامه جواب نامهای است که بعد از اینکه علی علیه السّلام خوارج را کشت از جانب معاویه به او رسید و در آن اشارهای است به آنچه که از این قبیل میگوید که رسولالله صلّی الله علیه و آله جنگ با گروه دیگری غیر از اصحاب جمل و صفین را به من وعده کرده است وی آنان را مارقین نامیده است پس زمانیکه در نهروان آن را متوقف کرد و در یک روز آنان را که ده هزار سوار بودند به هلاکت رساند دوست داشت آنچه که از قبل میگفت و به یاران و خواصش وعده میداد برای معاویه یادآوری کند پس به او فرمود: وقت آن شده و فرا رسیده ای معاویه که از آنچه دیدم و شاهد بودم بهرهمند شودی در خصوص راستی سخنی که به مردم میگفتم و به تو میرسید و تو آن را به تمسخر میگرفتی. و ادامه داد: گفته میشود: قد رأیته لمحاً باصراً یعنی نگاهی با خیرگی بسیار، و مخرجه مخرج رجل تامر و لابن یعنی مرد صاحب شیر و خرما پس معنی باصر صاحب بینایی است، و عیان الأمور یعنی بررسی امور، یعنی وقت آن شده است که از آنچه که در خصوص استحقاق من برای خلافت و مبرا بودنم از هر شبههای به یقین میدانی بهرهمند شودی.

و ابن میثم گوید: وصف کردن لمح به باصر مبالغهای در دیدن است مانند این کلام عرب: لیل ألیل. و المدرج یعنی مسلک، و ابن ابی الحدید گوید: اباطیل جمع غیر قیاسی باطل است. إقحامک یعنی انداختن تو توسط خودت بدون تأمل و فکر در فریب دروغ، و مین یعنی کذب، و بانتحالک یعنی ادعای دروغین تو، ما قد علا عنک یعنی آنچه که به آن نرسیدهای و شایسته آن نیستی.

ص: 119

و ابتزازک أی استلابک لما اختزن دونک أی منعک الله منه من إمرة المسلمین و بیت مالهم من قولهم اختزن المال أی أحرزه فرارا أی فعلت ذلک کله فرارا من الحق لما هو ألزم لک یعنی من فرض طاعتی علیک.

قال ابن میثم لأنهما دائما فی التغیر و التبدل بخلاف وجوب الطاعة فإنه أمر لازم انتهی.

و یمکن أن یقال لأنک تفارقهما و لا تفارقه و الظاهر أن ذلک مجاز عن شدة اللزوم مما قد وعاه سمعک أی من النص و کلمة ما فی ما ذا استفهامیة أو نافیة علی لبستها فی بعض النسخ بالضم و فی بعضها بالکسر قال فی النهایة اللبسة بالکسر الهیئة و الحالة و قال ابن أبی الحدید اللبسة بالضم یقال فی الأمر لبسة أی اشتباه و لیس بواضح و یجوز أن یکون اشتمالها مصدرا مضافا إلی معاویة أی اشتمالک إیاها علی اللبسة أی ادراعک إیاها و تقمصک بها علی ما فیها من الإبهام و الاشتباه و یجوز أن یکون مصدرا مضافا إلی ضمیر الشبهة فقط أی احذر الشبهة و احتوائها علی اللبسة التی فیها.

و قال أغدفت المرأة قناعها أی أرسلته علی وجهها و أغشت الأبصار أی جعلتها غشاء و سترا للأبصار و فی بعض النسخ بالعین المهملة و هو سوء البصر باللیل أو العمی فالظلمة مرفوعة بالفاعلیة.

ذو أفانین أی أسالیب مختلفة لا یناسب بعضها بعضا.

ضعفت قواها عن السلم قال ابن میثم أی لیس لها قوة أن یوجب صلحا.

و قال ابن أبی الحدید أی عن الإسلام أی لم تصدر تلک الأفانین المختلفة عن مسلم و کان کتب إلیه أن یفرده بالشام و أن یولیه العهد من بعده و أن لا یکلفه الحضور عنده و قرأ أبو عمرو ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً و قال لیس المعنی بهذا الصلح بل الإسلام و الإیمان لا غیر.

و قال الأساطیر الأباطیل واحدها أسطورة و إسطارة بالکسر و حوک الکلام صنعته و نظمه و الحلم العقل أو الأناة.

ص: 120

وابتزازک یعنی ربودن تو، لما اختزن دونک یعنی آنچه که خداوند متعال در خصوص سلطه بر مسلمانان و بیتالمال آنان از تو بازداشته است، که برگرفته از این کلام عرب است: اختزن المال یعنی مال را نگه داشت. «فراراً» یعنی همه آنها را برای فرار از حق انجام دادی «لما هو ألزم منک» یعنی در خصوص فرض اطاعت از من بر تو .

ابن میثم گوید: زیرا آن دو برخلاف وجوب طاعت دائماً در تغییر و دگرگونی بودند پس این امری لازم است پایان.

و ممکن است که گفته شود: زیرا تو از آن دو دوری میکنی و او را ترک نمیکنی و خوب این است که آن مجاز از شدت لزوم است. «مما قد وعاه سمعک» یعنی از نص، و کلمه ما در «ماذا» استفهامی یا نافیه است. «علی لبستها» در بعضی نسخهها با ضمه و در بعضی دیگر با کسره است، در النهایه گوید: اللبسة با کسره هیأت و حالت است و ابن ابی الحدید گوید: اللبسه با ضمه است در گفته میشود می الأمر لبسه یعنی در این مسأله اشتباهی است و واضح نیست. و جایز است که اشتمال آن مصدری مضاف به معاویه باشد یعنی اشتمالک ایاها علی اللبسة یعنی آن را بسان زره بپوشی و چون جامه بر تن کنی با وجود ابهام اشتباهی که درباره آن است و جایز است که فقط مصدری مضاف به ضمیر شبهه باشد یعنی از شبهه و شمولیت آن بر ابهامی که در آن است بر حذر باش.

و گوید: أغدقت المرأه قناعها یعنی روبندش را بر روی صورتش انداخت. و أغشت الابصار یعنی آن را پوشش و غشایی برای چشمها قرار دادم، و در بعضی نسخهها با عین است که ضعف چشم در شب یا بینایی است پس ظلمة بهعنوان فاعل مرفوع است.

«ذوالأفانین» یعنی شیوههای گوناگونی که بخشی از آنها با بخشی دیگر تناسب ندارد.

«ضعفت قواها عن السلم» ابن میثم گوید: یعنی قدرتی ندارد که صلح را واجب کند.

ابن ابی الحدیدگوید: یعنی از اسلام یعنی آن شگردهای مختلف از هیچ مسلمانی بروز نکرده است و معاویه برای او نوشته بود که شام را به او منحصر سازد و او را به ولایت عهدی بعد از خود منصوب کند و وی را بهحضور در کنار خود مکلف نکند و ابوعمرو قرائت کرد: «ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّةً» {همگی به اطاعت [خدا] درآیید} و گوید: مقصود از آن صلح نیست بلکه اسلام و ایمان است نه چیز دیگر .

و گوید: اساطیر یعنی باطلها و واحد آن اسطوره و اسطاره با کسره است، و حوک الکلام یعنی سخن­پردازی و نظم آن، الحلم: عقل یا تأمل.

ص: 120

و قال ابن میثم لأن الکتاب کان فیه خشونة و تهور و ذلک ینافی الحلم و ینافی غرضه من الصلح.

و قال الجوهری الدهس و الدهاس مثل اللبث و اللباث المکان السهل اللین لا یبلغ أن یکون رملا و لیس هو بتراب و لا طین و لونه الدهسة.

و قال الدیماس السرب المظلم تحت الأرض و السرب البیت فی الأرض تقول السرب الوحشی فی سربه و الغرض عدم استقامة القول و المرقبة الموضع العالی أی دعوی الخلافة و المرام المقصد و بعده کنایة عن الرفعة و نزوح الأعلام کنایة عن صعوبة الوصول إلیها و فی الصحاح نزحت الدار نزوحا بعدت و قال الأنوق علی فعول طائر و هو الرحمة و فی المثل أغر من بیض الأنوق لأنها تحرزه فلا تکاد یظفر بها لأن أوکارها فی رءوس الجبال و الأماکن البعیدة و هی تحمق مع ذلک انتهی.

قوله علیه السلام و حاش لله أصله حاشا لله أی معاذ الله و هو فعل ماض علی صیغة المفاعلة مأخوذ من الحشی أی الناحیة و فاعله أن تلی و قال الزجاج حاش لله براءة لله.

و الصدر بالتحریک رجوع الشاربة عن الماء کالورد بالکسر الإشراف علی الماء.

قوله علیه السلام فتدارک نفسک أی تدبر آخر أمرک و قوله علیه السلام حتی أی ینهض قوله علیه السلام أرتجت علیک أی أغلقت.

ابن میثم گوید: زیرا در نامه خشونت و تهور بود که این با خرد و با هدفش در خصوص صلح منافات دارد.

جوهری گوید: الدّهس و الدّهاس مانند اللبث و اللباث است یعنی مکان فراخ نرم که به حد شن بودن نمیرسد و نه خاک است و نه گل و رنگش خاکستری است.

و گوید: الدیماس: سرب تاریک در زیر زمین است و سرب همان خانه در زمین است میگویی: السرب الوحشی فی سربه و مقصود عدم استواری سخن است. المرقبه: مکانی مرتفع یعنی ادعای خلافت است. المرام یعنی مقصد و عبارت بعد از آن کنایه از رفعت است. و نزوح الأعلام کنایه از دشواری دستیابی به آن است. و در صحاح آمده است: نزحت الدار نزوحاً: یعنی دور شد. و گوید: الأنوق بر وزن فعول پرندهای است و آن کرکس است و در مثل آمده است: اعزّ من بیض الأنوق زیرا این پرنده تخمش را محافظت میکند و تقریباً به آن دستیافته نمیشود زیرا لانه آن در نوک کوهها و اماکن دور است و آن با این وجود حماقت میکند. پایان.

این کلام او «و حاش لله» اصل آن حاشا لله است یعنی پناه بر خدا و آن فعل ماضی برصیغه مفاعله برگرفته از «حشی» یعنی ناحیه است و فاعل آن «أن تلی» است و زجاج گوید: حاش لله یعنی برای خدا برائت است.

و الصدر با حرکت: بازگشت نوشنده از آب است بر وزن ورد با کسره که اشراف بر آب است.

این سخن امام علیه السّلام «فتدارک نفسک» یعنی در پایان کارت تدبیر کن. و این کلام او «حتی ینهد» یعنی تا برخیزد. و این کلام وی «ارتجّت علیک» یعنی بر تو بسته شد .

روایت411.

نهج البلاغه(1): و از نامه­های امام علیه السلام: پس از یاد خدا و درود من با پاسخ های پیاپی به نامه هایت، و شنیدن مطالب نوشته هایت، رأی خود را سست، و زیرکی خود را به خطا نسبت می دهم، و همانا تو که مدام خواسته هایی از من داری و نامه های فراوان می نویسی، به کسی مانی که به خواب سنگینی فرو رفته، و خواب های دروغینش او را تکذیب می کند، یا چون سرگردانی هستی که ایستادن طولانی بر او دشوار می باشد، و نمی داند.آیا آینده به سود او یا به زیانش خواهد بود

ص: 121

وَ لَسْتَ بِهِ غَیْرَ أَنَّهُ بِکَ شَبِیهٌ وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَوْ لَا بَعْضُ الِاسْتِبْقَاءِ لَوَصَلَتْ إِلَیْکَ مِنِّی نَوَازِعُ تَقْرَعُ الْعَظْمَ وَ تَهْلِسُ اللَّحْمَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ ثَبَّطَکَ عَنْ أَنْ تُرَاجِعَ أَحْسَنَ أُمُورِکَ وَ تَأْذَنَ لِمَقَالِ نَصِیحَتِکَ وَ السَّلَامُ.

گرچه تو آن کس نیستی امّا به تو شباهت دارد.به خدا سوگند اگر پرهیز از خونریزی در مهلت تعیین شده نبود، ضربه کوبنده ای دریافت می کردی که استخوان را خرد، و گوشت را بریزاند، معاویه بدان که شیطان تو را نمی گذارد تا به نیکوترین کارت بپردازی، و اندرزی که به سود تو است بشنوی.درود بر آنان که سزاوار درودند.

توضیح

این کلام او«فإنی علی التردد» ابن ابی الحدید گوید: معنایش توقف نیست، بلکه تردد و تکرار است، یعنی من نفسم را ملامت می کنم که گاه گاه پاسخ دادن به نامه های تو را تکرار می کنم و تو را همتای خود قرار می دهم، می نویسم و تو جواب مرا می دهی و تو می نویسی و من جوابت را می دهم. بلکه شایسته بود که جواب چون تویی سکوت باشد، این کلام او علیه السّلام: « الموهن رأیی» یعنی آن را سست ضعیف به حساب می آورم و غرض مبالغه کردن در عدم استحقاق او برای جواب است وگرنه عمل او جز حق و درست نبوده است. و این کلام او « إنک اذ تحاولنی الأمور» ظاهر کلام شارحین این است که آن محاولت را بر معنی قصد و اراده حمل کرده اند و در این صورت به تقدیر گرفتن حرف جر نیاز دارد.

و محتمل است که مفاعله از ریشه حال به معنی مانع شد، باشد یعنی امور مرا مانع می شود و تراجعنی السطور یعنی با سطرها، ابن ابی الحدید درباره کالمستثقل النائم گوید: یعنی مانند خفته، خواب های دروغ می بیند یا مانند کسی که در حضور سلطان یا در میان جمع عقلا برخاسته است تا از امری طلب پوزش کند یا برای امری با خود سخن بگوید «قد بهظه مقامه ذلک» یعنی بر او سنگینی کرده است، پس او نمی داند سخنی که می گوید به نفع اوست یا ضرر او، سردرگم می شود. پایان.

و درباره این کلام او « إنه بک شبیه» خبری است از اینکه معاویه در آن قوی تر است، و گفته می شود: استبقیت من الشئ یعنی قسمتی از آن را رها کردم و استبقاه یعنی او را زنده نگه داشت و محتمل است که از ریشه أبقیت علیه، یعنی بر او حکم کردم باشد. «نوازع تقرع العظم» ابن ابی الحدید گوید: روایت شده که نوازع جمع نازعة است یعنی جذب کننده برکننده و «قوارع» نیز روایت می شود، و «تهلس اللحم»، «تلهس» با تقدیم لام روایت می شود، و تهلس با کسره لام، یعنی آن را ذوب می کند تا مانند بدنی که سل دارد، شود. و تلهس به معنی تلحس است

ص: 122

أبدلت الحاء هاء و هو من لحست کذا بلسانی بالکسر ألحسته أی تأتی علی اللحم حتی تلحسه لحسا لأن الشی ء إنما یلحس إذا ذهب و بقی أثره.

و یروی و تنهس بالنون و السین المهملة و النهس و النهش بالمهملة و المعجمة هو أخذ اللحم بمقدم الأسنان.

و أما بعض الاستبقاء الذی أشار إلیه فقال ابن میثم لو لا بعض المصالح لوصلت إلیک منی قوارع و أراد شدائد الحرب.

و قال ابن أبی الحدید الإمامیة تقول إن النبی صلی الله علیه و آله فوض إلیه أمر نسائه بعد موته و جعل إلیه أن یقطع عصمة أیتهن شاء إذا رأی ذلک و له من الصحابة جماعة یشهدون له بذلک فقد کان قادرا علی أن یقطع عصمة أم حبیبة و یبیح نکاحها للرجال عقوبة لها و لمعاویة فإنها کانت تبغض علیا علیه السلام کما یبغضه أخوها و لو فعل ذلک لانتهس لحمه و قد رووا عن رجالهم أنه تهدد عائشة بضرب من ذلک قال و أما أصحابنا فیقولون قد کان معه من الصحابة قوم کثیرون

سمعوا من رسول الله صلی الله علیه و آله یلعن معاویة بعد إسلامه و یقول إنه منافق کافر و إنه من أهل النار.

و الأخبار فی ذلک مشهورة فلو شاء أن یحمل إلی أهل الشام خطوطهم و شهاداتهم بذلک و أسمعهم قوله مشافهة لفعل و لکن رأی العدول عن ذلک مصلحة لأمر یعلمه هو علیه السلام.

و قال أبو زید البصری إنما أبقی علیه لأنه خاف أن یفعل معاویة کفعله علیه السلام فیقول لعمرو بن العاص و حبیب بن مسلمة و بسر بن أرطاة و أمثالهم ارووا أنتم عن النبی صلی الله علیه و آله أنه کان یقول فی علی علیه السلام أمثال ذلک انتهی.

و قال الجوهری ثبطه عن الأمر تثبیطا شغله عنه و قال أذن له إذنا استمع.

که حاء به هاء تبدیل شده است و از ریشه لحست کذا بلسانی با کسره است، یعنی ألحسته که به معنی بر گوشت می رسی تا آن را بلیسی است، زیرا شئ زمانی لیسیده می شود که از بین برود و اثرش باقی بماند.

و «تنهس» نیز روایت می شود و النهس و النهش گرفتن گوشت با دندان های پیشین است.

و بعض الاستبقاء که به آن اشاره نموده است، ابن میثم گوید: اگر برخی از مصالح نبود قطعاً مصیبت هایی از جانب من به تو می رسید و مقصودش شداید جنگ است.

ابن ابی الحدید گوید: امامیه می گوید: نبی صلّی الله علیه و آله امور مربوط به زنانش، بعد از وفاتش را به او تفویض نمود، به او سپرد که عصمت هریک از آنان را اگر به نظرش رسید، قطع کند و جماعتی از صحابه است که در این خصوص برای او شهادت می دهد، پس او قادر بود که عصمت ام­حبیبه را در مجازاتی برای او و معاویه قطع کند و نکاحش را برای مردان مباح بشمارد، زیرا او بر علی علیه السّلام دشمنی می کرد، چنانکه برادرش چنین کرد و اگر چنین می کرد، گوشت او دریده می شد و از مردانشان روایت کرده اند که عائشه را به نوعی از آن تهدید کرده است. اما اصحاب ما می گویند: جمع زیادی از صحابه همراه او بودند که از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدند که معاویه را بعد از اسلام آوردنش نفرین می کرد و می فرمود: او منافق کافر است و او از اهل آتش است و اخبار در این باره مشهور است. پس اگر می خواست که نوشته­ها و شهادت آنان بر آن را بر اهل شام نقل کند و سخن او را به صورت شفاهی به گوش آنان برساند، قطعا انجام می داد، اما عدل از آن را مصلحی برای امری که خود امام علیه السّلام می داند، دید.

ابو زید بصیری گوید: بر او رها کرد، زیرا امام علیه السّلام ترسید که معاویه نیز مانند عمل او را انجام دهد و به عمرو بن عاص، حبیب بن مسلمه، بسر بن ارطأه و امثال آنان بگوید: شما نیز از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کنید که درباره علیه السّلام امثال آن را می فرمود. پایان

و جوهری گوید: ثبّطه عن الأمر تثبیطاً، یعنی او را از آن مشغول و سرگرم کرد. و گوید: أذن له أذناً: یعنی شنید.

روایت412.

ابن ابی الحدید(1)

از کتاب ابوعباس یعقوب بن احمد

ص: 123

الصَّیْمَرِیِّ أَنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ الْمَطْبُوعُ عَلَی قَلْبِکَ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِکَ الشَّرُّ مِنْ شِیمَتِکَ وَ الْعُتُوُّ مِنْ خَلِیقَتِکَ فَشَمِّرْ لِلْحَرْبِ وَ اصْبِرْ لِلضَّرْبِ فَوَ اللَّهِ لَیَرْجِعَنَّ الْأَمْرُ إِلَی مَا عَلِمْتَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَخْطَأَکَ مَا تَمَنَّی وَ هَوَی قَلْبُکَ فِیمَا هَوَی فَارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ وَ قِسْ شِبْرَکَ بِفَتْرِکَ تَعْلَمْ أَیْنَ حَالُکَ مِنْ حَالِ مَنْ یَزِنُ الْجِبَالَ حِلْمُهُ وَ یَفْصِلُ بَیْنَ أَهْلِ الشَّکِّ عِلْمُهُ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ یَا ابْنَ الصَّخْرِ یَا ابْنَ اللَّعِینِ یَزِنُ الْجِبَالَ فِیمَا زَعَمْتَ حِلْمُکَ وَ یَفْصِلُ بَیْنَ أَهْلِ الْجَهْلِ عِلْمُکَ وَ أَنْتَ الْجَاهِلُ الْقَلِیلُ الْفِقْهِ الْمُتَفَاوِتُ الْعَقْلِ الشَّارِدُ عَنِ الدِّینِ وَ قُلْتَ فَشَمِّرْ لِلْحَرْبِ وَ اصْبِرْ لِلضَّرْبِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَزْعُمُ وَ یُعِینُکَ عَلَیْهِ ابْنُ النَّابِغَةِ فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً وَ أَعْفِ الْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْقِتَالِ وَ ابْرُزْ إِلَیَّ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْمَرِینُ عَلَی قَلْبِهِ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِهِ فَأَنَا أَبُو الْحَسَنِ حَقّاً قَاتِلُ أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ بِیَدِی وَ بِذَلِکَ الْقَلْبِ أَلْقَی عَدُوِّی.

ثم قال الشدخ کسر الشی ء الأجوف یقال شدخت رأسه فانشدخ.

و هؤلاء الثلاثة حنظلة بن أبی سفیان و الولید بن عتبة و أبوه عتبة بن ربیعة فحنظلة أخوه و الولید خاله و عتبة جده و قد قتلوا فی غزاة بدر.

صیمری روایت کرد که معاویه لعنه الله برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت که: اما بعد تو قلبت ممهور، دیده ات پوشیده است، شر از خصلت تو و سرکشی از اخلاق توست، پس برای جنگ آماده باش و بر ضربه صبور باش. به خدا سوگند امر قطعاً به آنچه که دانستی، برمی گردد و عاقبت از آن پرهیزکاران است، دریغا دریغا، آنچه که دلت آن را تمنا کرد و چیزهایی که دوست داشت تو را به اشتباه انداخت؛ پایت را به اندازه گلیمت دراز کن، اندازه خود را نگهدار! می فهمی حال تو کجا و حال کسی که بردباری اش را کوه ها زینت می­بخشند و علمش میان اهل شک جدائی می اندازد، کجا!. والسلام.

پس امیرمؤمنان علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد ای پسر لعین که به گمان خود بردباری ات با کوه ها سنجیده می شود و عملت بین اهل جهالت، جدائی می اندازد، درحالی که تو جاهل کم دانش، صاحب خردی متفاوت و منحرف از دین هستی .

و گفتم: آستین را برای جنگ بالا بزن و برای جنگ بردبار باش!، اگر در ادعایت راست می گویی و ابن نابغه تو را بر آن یاری می­دهد، مردم را بگذار و دو لشکر را از کشتار باز دار و به جنگ من بیا، تا بدانی پرده تاریک بر دل کدام یک از ما کشیده، و دیده چه کس پوشیده است. من ابو الحسن، کشنده جدّ و دایی و برادر تو در روز نبرد بدر، می باشم که سر آنان را شکافتم، امروز همان شمشیر با من است، و با همان قلب با دشمنانم ملاقات می کنم.

سپس گوید: الشدخ: شکافتن شی میان­تهی. گفته می شود: شدخت رأسه فانشدخ (سرش را شکستم، پس شکسته شد) و این سه نفر حنظله بن ابوسفیان، ولید بن عتبه، و پدرش عتبه بن ربیعه، حنظله برادر او، ولید دایی اش و عتبه جد اوست که همگی در غزوه بدر کشته شدند.

روایت413.

اما بعد چه شگفت است، آنچه از سوی تو به من می رسد و آنچه که مرا به جایگاهی که تو به سوی آن می روی و به سمت آن در حرکت هستی، آگاه کرد و کندی ام از تو فقط برای وقتی است که من تأیید کننده آن هستم و تو تکذیب کننده آن هستی. همانا من تو را در جنگ می نگرم که فریاد و ناله سر می دهی و برادرانت از ترس شمشیر، مرا به ص: 124

إِلَی کِتَابٍ هُمْ بِهِ کَافِرُونَ وَ لَهُ جَاحِدُونَ ثُمَّ قَالَ وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ.

کتابی دعوت می کنند که آنان کافر و منکر آن هستند.(1)

سپس گوید: و از نامه امام علیه السّلام برای معاویه، گوید: و نیز نوشت:

روایت414.

(2)

اما بعد دیرهنگامی است که تو و دوستانت، دوستان شیطان واقعی اساطیر را دعوت کرده اید، و آن را پشت سر خویش انداخته اید و با زبان هایتان تلاش کردید که آن را خاموش کنید: {خداوند نمی گذارد تا نور خود را کامل کند هر چند کافران را خوش نیاید} و به جانم سوگند به یقین علم در تو اجرا خواهد شد و نور با حقارت تو کامل خواهد شد و مطرود رانده­شده یا مقتول هلاک شده رانده خواهی شد و به خاطر عملت مجازات خواهی شد، به گونه ای که نه یاری گری برای توست و نه توضیح دهنده ای نزد توست .

و در ذکر عثمان زیاده روی کردی و به جانم سوگند، جز تو کسی او را نکشت و جز تو کسی او را رها نکرد، و به وسیله او در کمین دوائر نشستی و برای او آرزوها تمنا کردی، در طمع به آنچه که از تو نمایان شد و عملت بر آن دلالت نمود و من امیدورام که به خاطر گناهی بزرگتر از گناه او و فراتر از اشتباه او، تو را به او ملحق کنم، که من پسر عبدالطلب صاحب شمشیر هستم و قبضه آن در دست من است و می دانی چه کسانی از دلاوران بنی عبدالشمس و فرعون های بنی سهم، مخزوم را کشته ام و پسرانشان را یتیم و زنانشان را بیوه کرده ام و آنچه که فراموش نکرده ای را برایت یادآوری می کنم. در روزی که برادرت حنظله را کشتم و پایش را به چاه کشاندم و برادرت عمرو را اسیر کردم و گردنش را بین دو ساقش بستم و تو را طلب کردم، پس فرار کردی و برای تو بهره ای است و اگر خودداری­ام از تعقیب فراری نبو، قطعاً تو را سومین آنان قرار می دادم و من به خدا سوگند یاد می کنم، سوگند راستین غیر فاسق که اگر تقدیر، من و تو را جمع کند، تو را به مثلی تبدیل می کنم که مردم برای همیشه به آن مثل بزنند و تو را در اقامتگاهت فریاد می زنم تا خداوند بین من و تو داوری کند که او بهترین داوران است.

اگر خداوند اجلم را به تأخیر می انداخت، قطعاً سران مسلمانان را علیه تو تحریک می کردم و در لشکری از مهاجرین و انصار به سویت می­آیم سپس نه عذری برایت می پذیرفتم و نه شفاعتی و

ص: 125

إِلَی طَلَبٍ وَ سُؤَالٍ وَ لَتَرْجِعَنَّ إِلَی تَحَیُّرِکَ وَ تَرَدُّدِکَ وَ تَلَدُّدِکَ فَقَدْ شَاهَدْتَ وَ أَبْصَرْتَ وَ رَأَیْتَ سُحُبَ الْمَوْتِ کَیْفَ هَطَلَتْ عَلَیْکَ بِصَیِّبِهَا حَتَّی اعْتَصَمْتَ بِکِتَابٍ أَنْتَ وَ أَبُوکَ أَوَّلُ مَنْ کَفَرَ بِهِ وَ کَذَّبَ بِنُزُولِهِ وَ لَقَدْ کُنْتُ تَفَرَّسْتُهَا وَ آذَنْتُکَ أَنْتَ فَاعِلُهَا وَ قَدْ مَضَی مِنْهَا مَا مَضَی وَ انْقَضَی مِنْ کَیْدِکَ فِیهَا مَا انْقَضَی وَ أَنَا سَائِرٌ نَحْوَکَ عَلَی أَثَرِ هَذَا الْکِتَابِ فَاخْتَرْ لِنَفْسِکَ وَ انْظُرْ لَهَا وَ تَدَارَکْهَا فَإِنَّکَ إِنْ فَرَّطْتَ وَ اسْتَمْرَرْتَ عَلَی غَیِّکَ وَ غُلَوَائِکَ حَتَّی یَنْهَدَ إِلَیْکَ عِبَادُ اللَّهِ أُرْتِجَتْ عَلَیْکَ الْأُمُورُ وَ مُنِعْتَ أَمْراً هُوَ الْیَوْمَ مِنْکَ مَقْبُولٌ یَا ابْنَ حَرْبٍ إِنَّ لَجَاجَکَ فِی مُنَازَعَةِ الْأَمْرِ أَهْلَهُ مِنْ سِفَاهِ الرَّأْیِ فَلَا یَطْمَعَنَّکَ أَهْلُ الضَّلَالِ وَ لَا یُوبِقَنَّکَ سَفَهُ رَأْیِ الْجُهَّالِ فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَئِنْ بَرَقَتْ فِی وَجْهِکَ بَارِقَةٌ مِنْ ذِی الْفَقَارِ لَتَصْعَقَنَّ صَعْقَةً لَا تُفِیقُ مِنْهَا حَتَّی یُنْفَخَ فِی الصُّورِ النَّفْخَةَ الَّتِی یَئِسْتَ مِنْهَا کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ.

به طلب و درخواستی پاسخ نمی دادم و به تحیر، تردید و بهتت باز می گشتی و می دید، شاهد بود و نظاره می کردی که چگونه ابر مرگ بارانش را بر تو فرو می ریخت تا به کتابی چنگ بزنی که تو و پدرت اولین کسی هستید که به آن کفر ورزیدید و نزولش را تکذیب کردید و تو به آن خیره شده بودی و اعلام کردی که تو انجام دهنده آن هستی، درخصوص آن آنچه گذشت، گذشت و آنچه از نیرنگ تو در خصوص آن سپری شد، سپری شد و من به دنبال این نامه به سوی تو در حرکت هستم. پس برای نفست انتخاب کن و به آن نظر کن و آن را مهیا کن، که تو اگر زیاده روی کردی و به گمراهی و تجاوزت از حد ادامه دادی، تا اینکه بندگان خدا به سوی تو بیایند، امور بر تو بسته می شود و از امری که امروز از تو مقبول است، منع می شوی .

ای پسر حرب، لجاجت تو در نزاع بر سر امر با اهل آن از سفاهت اندیشه است، پس اهل ضلالت تو را به طمع نیافکند و سفاهت اندیشه نادانان، تو را نابود نکند. به کسی که جان علی در دست اوست قسم، اگر در سیمای تو بارقه ای از ذی العقار بدرخشد، دچار صاعقه می شوی، صاعقه ای که از آن به هوش نمی آیی تا در صور دمیده شود، دمیدنی که از آن ناامیده شده ای، چنانکه کفار از اهل قبور ناامید شده اند.

توضیح

ابن اثیر در النهایه گوید: در حدیث ابو هریره آمده است: «اذا سمع الشیطان الاذان ولیّ و له حصاص» الحصاص یعنی شدت دویدن و سرعت آن. و گفته شده این است که دمش را تکان دهد و گوشش را تیز کند و بدود، و گفته شده آن باد شکم است. و جعجع القوم گوید زمانیکه در عجعاج اقامت کند و عجعاج زمین است و نیز مکان تنگ خشن است. و نامه عبیدالله بن زیاد از آن است: و جعجع بحسین و اصحابه یعنی مکان بر آنان تنگ شد.

و در قاموس گوید: جعجاج: در معنای عام زمین و جنگ است. اقامتگاه بدی است که صاحبانش در آن آرام نمیگیرد. فعل یعنی شدید الرغاء. الجعجعه: صدای آسیاب و گلوی قربانی و صدای شتران آنگاه که جمع میشوند. و نشستن شتر، نشاندن او و حبس و نشستن بدون اطمینان است. تجعجع: خود را به زمین زد از ریشه وجع است.

در النهایه آمده است: السرّی: نمیس شریف. گفتهشده: سخاوتمند جوانمرد و جمع آن سراة است با فتحه به بدون قیاس و سین ضمه نیز میگیرد.

و این کلام او «لأغرینّک» گویی بر اساس حذف و وصل است و در

ص: 126

بعض النسخ بالزای من أغزاه إذا حمله علی الغزو.

و فی القاموس الجحفل کجعفر الجیش الکثیر.

قوله علیه السلام فقد شاهدت یدل علی أنه کان الکتاب بعد الرجوع عن صفین عند إرادة العود إلیه و الغلواء بضم الغین و فتح اللام و قد تسکن الغلو و شرة الشباب و أوله.

و قال الجوهری أرتجت الباب أغلقته و أرتج علی القارئ علی ما لم یسم فاعله إذا لم یقدر علی القراءة کأنه أطبق علیه کما یرتج الباب و لا تقل ارتج علیه بالتشدید.

بعضی نسخهها با زاء از ریشه أغزاه آمده است یعنی زمانیکه او را بر نبرد وادار کنی.

و در قاموس آمده است: الجحفل بر وزن جعفر: ارتش انبوه است.

این کلام او: «فقد شاهدت» بر این دلالت دارد که نامه بعد از رجعت از صفین و به هنگام قصد بازگشت به آن است و الغلواء با ضمه و فتحه لام سکون آن یعنی غلو و شره الشباب و أوّل آن .

و جوهری گوید: ارتجت الباب یعنی در را بستم. و أرتج علی القاری بدون آوردن فاعل یعنی قادر بر قرائت نبود گویی که بر او بسته شده است چنانکه در بسته میشود و أرتجّ علیه با تشدید نیز کم نیست.

روایت415.

کنز الفوائد کراجکی(1):

نسخه نامه معاویه بن ابوسفیان به امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام: اما بعد هوا و هوس، پیروش را گمراه و حرص، طالب محرومش را خسته میکند و ستودهترین عاقبتها چیزی است که به سوی راه هدایت کند و از شگفتی بسیار است خدمت کننده ستایشگر یا زاهد راغب و توکلکننده حریص، کلامی را برایت مثال زدم تا با جمع فهم، مخالفت با هوا و خلوص نفس در حکمتش تأمل کنی به جانم سوگند ای پسر ابوطالب اگر نبود خویشاوندیای که مرا بر تو مهربان کرده است و اگر نبود سابقهای که از تو گذشته است قطعاً یکی از عقابهای اهالی شام تو را ربوده بود و تو را در هوا بالا برده و بر تپههای بلند پرتاب کرده بود پس تو را بسان لهشده زیر سنگ بر سنگ چاقو تیزکن میدیدم که هیچ ذره بههم پیوستهای در تو نیست و بسان کسی که هیچ شفقتی او را بر سر رحم نمی­آورد تصمیم گرفتم اگر آنچه که امیدت به آن را نزدیک کرده­ای و تقاضایت بر آن به درازا کشید را رها نکنی و کنار ننهی تو را در آبشخوری وارد می­کنم که اگر مجال زندگی بیابی آن را به استمرار طعم آن را می­چشی، بلکه پیش از آن تو را از هلاک­شدگان می­پنداشتیم. و بدترین اندیشه اندیشه­ای است که صاحبش را در مهلکه­ها وارد می­کند و هلاکت را برایش آرزو می­کند تا زمانی که هیچ گریزی نیست، با حق باطل دور شد و امر خدا آشکار شد درحالی­که آنها

ص: 127

کارِهُونَ وَ لِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ وَ الْمِنَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ السَّلَامُ جَوَابُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ بِتَنْوِیقِ الْمَقَالِ وَ ضَرْبِ الْأَمْثَالِ وَ انْتِحَالِ الْأَعْمَالِ تَصِفُ الْحِکْمَةَ وَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِهَا وَ تَذْکُرُ التَّقْوَی وَ أَنْتَ عَلَی ضِدِّهَا قَدِ اتَّبَعْتَ هَوَاکَ فَحَادَ بِکَ عَنِ الْمَحَجَّةِ وَ لَحِجَ بِکَ عَنْ سَوَاءِ السَّبِیلِ فَأَنْتَ تَسْحَبُ أَذْیَالَ لَذَّاتِ الْفِتَنِ وَ تَخْبِطُ فِی زَهْرَةِ الدُّنْیَا کَأَنَّکَ لَسْتَ تُوقِنُ بِأَوْبَةِ الْبَعْثِ وَ لَا بِرَجْعَةِ الْمُنْقَلَبِ قَدْ عَقَدْتَ التَّاجَ وَ لَبِسْتَ الْخَزَّ وَ افْتَرَشْتَ الدِّیبَاجَ سُنَّةً هِرَقْلِیَّةً وَ مُلْکاً فَارِسِیّاً ثُمَّ لَمْ یَقْنَعْکَ ذَلِکَ حَتَّی یَبْلُغُنِی أَنَّکَ تَعْقِدُ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِکَ لِغَیْرِکَ فَیَمْلِکُ دُونَکَ وَ تُحَاسِبُ دُونَهُ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَمَا وَرِثَتِ الضَّلَالَةُ عَنْ کَلَالَةٍ وَ إِنَّکَ لَابْنُ مَنْ کَانَ یَبْغِی عَلَی أَهْلِ الدِّینِ وَ یَحْسُدُ الْمُسْلِمِینَ وَ ذَکَرْتَ رَحِماً عَطَفَتْکَ عَلَیَّ فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ الْأَعَزِّ الْأَجَلِّ أَنْ لَوْ نَازَعَکَ هَذَا الْأَمْرَ فِی حَیَاتِکَ مَنْ أَنْتَ تَمْهَدُهُ لَهُ بَعْدَ وَفَاتِکَ لَقَطَعْتَ حَبْلَهُ وَ لَبَتَتَّ أَسْبَابَهُ وَ أَمَّا تَهْدِیدُکَ لِی بِالْمَشَارِبِ الْوَبِیئَةِ وَ الْمَوَارِدِ الْمُهْلِکَةِ فَأَنَا عَبْدُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَبْرِزْ إِلَیَّ صَفْحَتَکَ کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ مَا أَنْتَ أَبِی عُذْرٍ عِنْدَ الْقِتَالِ وَ لَا عِنْدَ مُنَافَحَةِ الْأَبْطَالِ وَ کَأَنِّی بِکَ لَوْ شَهِدْتَ الْحَرْبَ وَ قَدْ قَامَتْ عَلَی سَاقٍ وَ کَشَرَتْ عَنْ مَنْظَرٍ کَرِیهٍ وَ الْأَرْوَاحُ تُخْتَطَفُ اخْتِطَافَ الْبَازِیِّ زَغَبَ الْقَطَا لَصِرْتَ کَالْمُولَهَةِ الْحَیْرَانَةِ تَضْرِبُهَا الْعَبْرَةُ بِالصَّدَمَةِ لَا تَعْرِفُ أَعْلَی الْوَادِی عَنْ أَسْفَلِهِ فَدَعْ عَنْکَ مَا لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ وَقْعَ الْحُسَامِ غَیْرُ تَشْقِیقِ الْکَلَامِ فَکَمْ عَسْکَرٍ قَدْ شَهِدْتُهُ وَ قَرْنٍ نَازَلْتُهُ وَ رَأَیْتُ اصْطِکَاکَ قُرَیْشٍ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَنْتَ وَ أَبُوکَ وَ مَنْ هُوَ أَعْلَی مِنْکُمَا لِی تَبَعٌ وَ أَنْتَ الْیَوْمَ تُهَدِّدُنِی

ص: 128

اکراه داشتند و حجت رسا و لطف آشکار از آن خداست. با درود.

پاسخ امیرمؤمنان علیه السّلام: از بنده خدا امیرمؤمنان علی بن ابی طالب به معاویه بن ابوسفیان .

اما بعد نامهات همراه آراستن کلام، آوردن مثال، و انتحال اعمال به من رسید، حکمت را توصیف میکنی درحالیکه از اهل آن نیستی و تقوا را ذکر میکنی درحالیکه بر ضد آن هستی، از هوایت پیروی کردی پس تو را از مقصد منحرف کرد و از راه راست دور کرد، پس تو دامن لذتهای فتنهها را میکشی و در درخشش دنیا نابخردانه پیش میروی گویی که به بازگشت بعث و رجعت به بازگشتگاه یقین نداری تاج بستهای و خز بر تن کردهای و بسان سنت هرقلی - پادشاهان روم - و فرمانروایان پارس دیباج فرش کردهای سپس آن تو را قانع نکرد تا اینکه به من رسید که تو امر را بعد از خود برای دیگری منعقد کردی پس فرمانروایی را او می­کند و حسابش را تو پس می­دهی! و به جانم سوگند. اگر چنین کنی ضلالت را از پیشینیان ارث برده­ای و تو پسر کسی هستی که بر اهل دین ستم میکند و بر مسلمانان حسد میورزد.

و خویشاوندی را ذکر کردی که تو را بر من مهربان کرده است، به خداوند اعز اجل قسم میخورم که تو اگر در زندگیات بر سر این امر با کسیکه بعد از وفاتت برای او مهیا میکنی نزاع کنی قطعاً ریسمان آن را قطع کرده و اسباب آن را بریدهای.

اما در خصوص تهدید من به آبشخورهای مسموم و هلاکت­بار، من بنده خدا علی بن ابی طالب تو را به نبرد میخوانم به پروردگار کعبه قسم هرگز بههنگام نبرد و بههنگام مبارزه با قهرمانان، صاحب عذر نیستی. گویی من تو را در می­بینم که زمانی که جنگ فرا برسد و برپا شود و چهره کریه خود را نمایان سازد و ارواح بسان ربودن باز، ربوده شوند و مرغ سنگخواره کرک بریزد مانند شتر مشتاق حیرانی که تضربها العبرة بالصدمه بالای وادی را از پایین آن تشخیص نمی­دهد. آنچه که اهل آن نیستی را از رها کن که ضربه شمشیر غیر از شکاف سخن است چه لشکرهایی که در آن شرکت کردم و چه بسیار همآوردی که بر او فرود آمدم، من برخورد قریش در حضور رسول الله را شاهد بودم، آنگاه که تو، پدرت و کسی که فراتر از شما است پیرو من هستند و تو امروز مرا تهدید می­کنی.

ص: 128

فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ أَنْ لَوْ تُبْدِی الْأَیَّامُ عَنْ صَفْحَتِکَ لَنَشَبَ فِیکَ مِخْلَبُ لَیْثٍ هَصُورٍ لَا یَفُوتُهُ فَرِیسَتُهُ بِالْمُرَاوَغَةِ کَیْفَ وَ أَنَّی لَکَ بِذَلِکَ وَ أَنْتَ قَعِیدَةُ بِنْتِ الْبِکْرِ الْمُخَدَّرَةِ یَفْزَعُهَا صَوْتُ الرَّعْدِ وَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی لَا أُهَدَّدُ بِالْقِتَالِ وَ لَا أُخَوَّفُ بِالنَّزَالِ فَإِنْ شِئْتَ یَا مُعَاوِیَةُ فَابْرُزْ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا وَصَلَ هَذَا الْجَوَابُ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ جَمَعَ جَمَاعَةً مِنْ أَصْحَابِهِ وَ فِیهِمْ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو قَدْ أَنْصَفَکَ الرَّجُلُ کَمْ رَجُلٍ أَحْسَنَ فِی اللَّهِ قَدْ قُتِلَ بَیْنَکُمَا ابْرُزْ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَخْطَأَتْ اسْتُکَ الْحُفْرَةَ أَنَا أَبْرُزُ إِلَیْهِ مَعَ عِلْمِی أَنَّهُ مَا بَرَزَ إِلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَتَلَهُ لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنِّی سَأُبْرِزُکَ إِلَیْهِ.

به خدا اگر روزگار چهره تو را آشکار کند قطعا چنگال شیری درنده در تو فرو می­رود که با نیرنگ شکارش را ازدست نمی­دهد کیف و أنی لک بذلک و أنت قعیدة بنت البکر المخدّره که صدای رعدی آن را به وحشت می­اندازد و من علی بن ابی طالب هستم که با جنگ تهدید نمی­شوم و از همآوردی نمی­ترسم پس اگر خواستی ای معاویه به مبارزه بیا والسلام.

پس زمانیکه این جواب به معاویه بن ابی سفیان رسید جمعی از یارانش از جمله عمرو بن عاص را جمع کرد و آن بر آنان خواند پس عمرو به او گفت: این مرد با تو انصاف کرده است چه بسیار مردانی که در راه خدا نیکی کرده­اند بین شما دو تن کشته شده­اند با او نبرد کن. پس به او گفت: ابو عبدالله اشتباه کردی قبر شایسته توست من با او هماورد شوم با وجودی که میدانم کسی با او هماورد نشد مگر اینکه کشته شد به خدا سوگند نه اما من تو را با او هماورد میکنم.

روایت416.

نسخه(1)

نامه دیگری از معاویه بن ابوسفیان به امیر مؤمنان علیه السلام: اما بعد اگر میدانستیم که جنگ بر ما و تو به جایی که رسیده است میرسد یکی از ما بر دیگری جنایت نمی­کرد و ما گرچه بر عقل خود چیرگی یافتهایم، اینک از آن چیزی مانده است که به وسیله آن بر گذشته پشیمان میشویم و آنچه که مانده است را اصلاح میکنیم و از تو شام را درخواست کرده بودم تا طاعت و بیعت بر من لازم نیاید اما آن را بر من منع کردی و من امروز تو را به آنچه که دیروز دعوتت کردم دعوت میکنم که به همان قدر که من امید دارم به زنده ماندن امیدواری، و به همان میزانی از مرگ میترسم که تو میترسی و به خدا سوگند که جنگ سپاهیان را خسته، مردان را نابود کرده است و ما همگی فرزندان عبد مناف هستیم و یکی از ما بر دیگری برتری ندارد جز برتریای که عزیز بهوسیله آن ذلیل نمیشود و آزاده بهوسیله آن به بردگی گرفته نمیشود. والسلام.

پاسخ امیر مؤمنان: از بنده خدا امیرمؤمنان علی بن ابی طالب به معاویه بن ابو سفیان.

ص: 129

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَاءَ فِی کِتَابِکَ تَذْکُرُ أَنَّکَ لَوْ عَلِمْتَ أَنَّ الْحَرْبَ تَبْلُغُ بِنَا وَ بِکَ مَا بَلَغَتْ لَمْ یَجُنَّهَا بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ وَ إِنَّا وَ إِیَّاکَ نَلْتَمِسُ غَایَةً مِنْهَا لَمْ نَبْلُغْهَا بَعْدُ وَ أَمَّا طَلَبُکَ إِلَیَّ الشَّامَ فَإِنِّی لَمْ أَکُنْ لِأُعْطِیَکَ الْیَوْمَ مَا مَنَعْتُکَ أَمْسِ وَ أَمَّا اسْتِوَاؤُنَا فِی الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ فَلَسْتَ بِأَمْضَی عَلَی الشَّکِّ مِنِّی عَلَی الْیَقِینِ وَ لَا أَهْلُ الشَّامِ عَلَی الدُّنْیَا بِأَحْرَصَ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ فَکَذَلِکَ نَحْنُ وَ لَکِنْ لَیْسَ أُمَیَّةُ کَهَاشِمٍ وَ لَا حَرْبٌ کَعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَا أَبُو سُفْیَانَ کَأَبِی طَالِبٍ وَ لَا الطَّلِیقُ کَالْمُهَاجِرِ وَ لَا الْمُبْطِلُ کَالْمُحِقِّ وَ فِی أَیْدِینَا فَضْلُ النُّبُوَّةِ الَّتِی قَتَلْنَا بِهَا الْعَزِیزَ وَ بِعْنَا بِهَا الْحُرَّ وَ السَّلَامُ.

اما بعد نامهات به من رسید یادآور شدهای که اگر تو و ما میدانستیم که جنگ ما و تو را بهجائی که رسیدهاست میرساند یکی از ما بر دیگری خیانت نمیکرد، و ما و تو در هدفی هستیم که هنوز به آن نرسیدهایم و در خصوص

درخواست شام از من، من چیزی که دیروز از تو منع کردم را امروز به تو نمی­بخشم. امّا اینکه ادّعای تساوی در ترس و امید را کرده ای، بدان، که رشد تو در شک به درجه کمال من در یقین نرسیده است، و اهل شام بر دنیا حریص تر از اهل عراق به آخرت نیستند.و اینکه ادّعا کردی ما همه فرزندان عبد مناف هستیم ما چنین هستیم امّا امیّه مانند هاشم، و حرب همانند عبد المطلّب، و ابو سفیان مانند ابو طالب نیست، هرگز اسیر آزاد شده چون مهاجر نیست و باطل مانند سزاوار نیست و در دست ما فضل نبوت است که با ان شکست­ناپذیر را کشتیم و آزاد را فروختیم.با درود.

توضیح

الوکادک جمع دکداک است یعنی شنی که به زمین فشرده است و ارتفاع ندارد.

الابصار گویی جمع بصر با ضمه است و آن جانب و لبه هر چیز است.

این سخن امام علیه السّلام: «کسحیق الفهر» یعنی مانند چیزی که سنگ آن را خرد کرده است.

و در قاموس الفهر با کسره: سنگ در اندازهای که گردو با آن شکسته میشود یا اندازهای که کف است را پر میکند. و گوید السلایه: هاون چاشنی

و شاید منظور از مسنّها وسط آن باشد مانند مسان الطریق، و المسنّ با کسره سنگی است که چاقو بر آن تیز میشود.

و در قاموس: المنوّق بر وزن معظم، در مورد شتر رام و در مورد نخل بارور است. و النواق: تربیتکننده و اصلاحکننده امور است. و النوقه مهارت در هر چیزی است، تنوّق فی مطعمه و طبسه: یعنی تجوّد و مبالغه کرد. و گوید لحج السیف بر وزن فرح یعنی در غلاف داخل شد، و مکان لحج بر وزن کتف یعنی مکان تنگ و الملجح یعنی پناهگاه، لحج بر وزن صنعه یعنی او را زد و بهسوی او پناه برد.

فما ورثت الضلالة، یعنی این ضلالت را از نسب دور نگرفتی بلکه از پدرت گرفتی.

جوهری گوید: کلاله کسی است که فرزند دارد نه پدر، و عرب میگوید: لم یرثه

ص: 130

کلالة أی لم یرثه عن عرض بل عن قرب و استحقاق قال الفرزدق:

ورثتم قناة الملک غیر کلالة***عن ابنی مناف عبد شمس و هاشم

و الوبیئة فعیلة من الوباء و هو الطاعون أو المرض العام یقال أرض وبیئة أی کثیرة الوباء و قد یخفف فیشدد ما أنت بأبی عذر أی لابتدائی بالقتال یقال فلان أبو عذرها إذا کان هو الذی افترعها و افتضها و قولهم ما أنت بذی عذر هذا الکلام أی لست بأول من افتضه.

و لا یبعد أن یکون بالغین المعجمة و الدال المهملة قال الجوهری رجل ثبت الغدر أی ثابت فی قتال و کلام و المنافحة المدافعة و المضاربة و قرب کل من القرنین إلی الآخر بحیث یصل إلیه نفحه أی ریحه و نفسه.

و قال الجوهری کشر البعیر عن نابه أی کشف عنه و الکشر التبسم و قال الزغب الشعیرات الصفر علی ریش الفرخ و الفراخ زغب و قال یقال شقق الکلام إذا أخرجه أحسن مخرج و الهصر بالکسر و الهصور الأسد و راغ الرجل و الثعلب روغا و روغانا مال و حاد عن الشی ء و قعیدة الرجل امرأته و الخدر ستر یمد للجاریة فی ناحیة البیت و بالفتح إلزام البنت الخدر کالإخدار و التخدیر و هی مخدورة و مخدرة و مخدرة.

کلاله یعنی آن را از عرض بهارث نبرد بلکه از روی قرابت و استحقاق بهارث برد. فرزدق گوید:

ورثتم قناه الملک غیر کلاله عن ابنی مناف عبد شمش و هاشم

نیزه پادشاه را نه از دور بلکه از پسران مناف عبد شمس و هاشم بهارث گرفتهاید.

الوبیئه بر وزن فعلیه از ریشه وباء است که به معنی طاعون یا بیماری همهگیر است. گفته میشود أرض و بیئه یعنی سرزمین و بازده، و با تخفیف و تشدید است. «ما أنت بأبی عذر» یعنی برای آغاز کردن جنگ توسط من. گفته میشود: فلان ابو عذرها زمانیکه او کسی باشد که از او ازاله بکارت کرده باشد. و این کلام آنان: ما أنت بذی عذر هذا الکلام یعنی تو اولین کسی نیستی که این کلام را آغاز کردهای.

و بعید نیست که با غین و دال باشد جوهری گوید: رجل ثبت الغدر یعنی در جنگ و کلام ثابت است، و منافحه، دفاع و ضربت زدن متقابل و نزدیکی هر یک از دو رقیب به دیگری است به گونهای که رایحه و نفس او به دیگری میرسد.

جوهری گوید: کشر البعیر عن نابه یعنی آن را نمایان کرد. و الکشر یعنی تبسم، و گوید: الزغب موهای زرد بر پر جوجه الفراخ زغب. و گوید: شقّق الکلام گفته میشود زمانیکه آن را در بهترین حالت ادا نماید و الهصر با کسره و هصور: شیر است و راغ الرجل و الثعلب روغاً و روغاناً: یعنی از چیزی منحرف شد. و قعیده الرجل یعنی زن او، و الخدر پردهای است که در گوشهای از خانه برای کنیز کشیده میشود، و با فتحه ملزوم کردن دختر به خدر است مانند اخدار و تخدیر و او مخدوره، مخدّره و مخدره است.

روایت417.

کنز الفوائد(1):

معاویه برای امیرمؤمنان علیه السّلام با افتخار نوشت، پس علی علیه السّلام فرمود: آیا پسر جگرخوار بر من فخر میفروشد؟ سپس به عبیدالله بن ابی رافع گفت: بنویس:

- محمد نبی برادر و همزاد من است، و حمزه سیدالشهدا عموی من است.

- و جعفر که در ظهر و شب هنگام با ملائکه پرواز میکند پسر مادر من است.

- و دختر محمد آرامش و همسر من است، گوشتش با گوشت و خونم آمیخته است.

ص: 131

وَ سِبْطَا أَحْمَدَ ابْنَایَ مِنْهَا***فَأَیُّکُمْ لَهُ سَهْمٌ کَسَهْمِی

سَبَقْتُکُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ طُرّاً***غُلَاماً مَا بَلَغْتُ أَوَانَ حُلْمِی

وَ أَوْجَبَ لِی الْوَلَاءَ مَعاً عَلَیْکُمْ***خَلِیلِی یَوْمَ دَوْحِ غَدِیرِ خُمِّی

أَقُولُ ذَکَرَهَا فِی الدِّیوَانِ مَعَ زِیَادَةٍ وَ تَغْیِیرٍ هَکَذَا:

وَ أَوْجَبَ لِی وَلَایَتَهُ عَلَیْکُمْ***رَسُولُ اللَّهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ

وَ أَوْصَانِی النَّبِیُّ عَلَی اخْتِیَارٍ*** لِأُمَّتِهِ رِضًی مِنْکُمْ بِحُکْمِی

أَلَا مَنْ شَاءَ فَلْیُؤْمِنْ بِهَذَا***وَ إِلَّا فَلْیَمُتْ کَمَداً بِغَمٍّ

أَنَا الْبَطَلُ الَّذِی لَمْ تُنْکِرُوهُ*** لِیَوْمِ کَرِیهَةٍ وَ لِیَوْمِ سِلْمِی

- و دو نوه احمد پسران من از او هستند، پس کدامیک از شما سهمی مانند سهم من دارد.

- و در اسلام بر شما پیشی گرفته آنگاه که جوانی نوخاسته بودهام که به ابتدای بلوغ نرسیده بودم.

- و خلیل من، در روز بیشه­زار غدیر خم ولایتم را بر همه شما واجب کرد.

میگویم آن را با اندکی زیادت و تغییر در دیواانش چنین ذکر کردهاست:

- رسولالله ولایتش را در روز غدیر خم برای من بر شما واجب کرد.

- آن حضرت با انتخاب من برای مسلمانان و تصویب شما، مرا به جانشینی خود برگزید.

- به هوش باش هر که خواست به این ایمان آورد و در غیر اینصورت از غصه بمیرد.

من قهرمانی هستم که شجاعتم را در روز گرفتاری و روز صلح نمی­توانید منکر شوید .

توضیح

سکن با حرکت هر چیزی است که به آن اعتماد میکنی و عرس با کسره: همسر مرد است.

و السوط: آمیختن چیزی با چیز دیگر است و سوّطه یعنی آن را آمیخت. و الدوح جمع دوحه است یعنی درخت بزرگ، الکمد با حرکت یعنی غم پنهان.

روایت418.

احتجاج(1):

ابو عبیده روایت کرد: معاویه برای علی امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: برای من فضیلتهای بسیار است، پدرم در جاهلیت سروری بوده است و من در اسلام فرمانروا شدم و من خویشاوند سببی رسولالله و دائی مؤمنان و کاتب وحی هستم پس امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: آیا پسر جگرخوار با فضیلتها بر من ستم میکند؟ ای غلام بنویس: «محمد نبی برادر و خویشاوند سببی من است» و ابیات را تا این سخنش ادامه داد:

سبقتکم إلی الإسلام طرّاً مقرّاً بالنبیّ فی بطن إمّی

وصلّیت الصلاة و کنتُ طفلاً صغیراً ما بلغتُ أوانَ حلمی

در نوجوانی در اسلام بر شما پیشی گرفتم درحالیکه در شکم مادرم به نبی اقرار کردم.

و در حالیکه کودکی صغیر بودم که به ابتدای بلوغ نرسیده بودم نماز خواندم.

ص: 132

وَ سَاقَ الْأَبْیَاتَ إِلَی قَوْلِهِ:

فَوَیْلٌ ثُمَّ وَیْلٌ ثُمَّ وَیْلٌ*** لِمَنْ یَلْقَی الْإِلَهَ غَداً بِظُلْمِی

فَقَالَ مُعَاوِیَةُ اخْفُوا هَذَا الْکِتَابَ لَا یَقْرَؤُهُ أَهْلُ الشَّامِ فَیَمِیلُوا إِلَی ابْنِ أَبِی طَالِبٍ.

و ابیات را ادامه داد:

فویلٌ ثمّ ویلٌ ثمّ ویلٌ لمن یلقی الإلهَ غداً بظلمی

وای، وای، وای بر کسیکه فردا خدا را با ظلم بر من دیدار میکند.

پس معاویه گفت: این نامه را پنهان کنید تا اهل شام آن را نخوانند که بهسوی ابن ابی طالب میگرایند .

روایت419.

کتاب صفین(1)

تألیف نصر بن مزاحم گوید: علی علیه السّلام برای معاویه نوشت:

أصبحت منّی یا ابن حرب جاهلاً أن نرام منکم الکواهلا

بالحقّ و الحقّ یزیل الباطلا هذا لک العام و عاماً قابلاً

ای پسر جنگ نسبت به من نادان هستی و پنداشتی که ما در برابر شما از پشتیبانی از حق شانه خالی کردیم.

سوگند بحق که حقّ باطل را برطرف می سازد، آنچه گفتم برای مبارزه امسال تو آماده است، کاری به سال آینده نداشته باش.

روایت420.

کتاب غارات(2)

تألیف ابراهیم بن محمد ثقفی گوید: روایت شدهاست که علی علیه السّلام برای معاویه نوشت: از بنده خدا امیرمؤمنان علی بن ابی طالب به معاویه، و بعد، خداوند تبارک و تعالی صاحب بزرگی و کرامت خلق را آفرید و برگزیدهای از خلقش انتخاب کرد و بهترین بندگان را برگزید: «وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاء وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ»(3)

{و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند و آنان اختیاری ندارند منزه است خدا و از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است} پس امر را فرمان داد، دین را وضع کرد و قسمت را بر اساس آن تقسیم نمود و او انجام­دهنده و قرار­دهنده آن است و اوست آفریننده، برگزینده، تشریع­کننده، تقسیم­کننده، و اوست انجام­دهنده هرآنچه که خلق آن را میخواند و امر، اختیار، مشیت، اراده، قدرت، فرمانروایی و سلطه از آن اوست.

رسولش، برگزیده و بهترینش را با هدایت و دین حق فرستاد، و کتابش را بر او نازل فرمود که در آن بیان هر چیزی از شرائع دینش است پس آن را برای قومی که میدانند تبیین نمود، فرض کردن فرائض در آن است. سهمهایی که برخی از آنها را برای برخی حلال و برخی از آن­ها را برای برخی حرام کرده است در آن قسمت کرده است. معاویه اگر از حجت آگاه بودی آن را بیان کردهاست؟ و مثالهایی زده است که جز عالمان آن را نمیدانند، اینک من درباره آن یا بخشی از آن از تو سؤال میکنم اگر میدانستی؟ و حجت به چهار امر را بر جهانیان اتخاذ کرد معاویه! آن­ها کدامند؟ و برای کیستند؟ بدان که آنها حجتی برای ما اهل بیت است بر کسی که

ص: 133

خَالَفَنَا وَ نَازَعَنَا وَ فَارَقَنَا وَ بَغَی عَلَیْنَا وَ الْمُسْتَعَانُ اللَّهُ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ وَ کَانَ جُمْلَةُ تَبْلِیغِهِ رِسَالَةَ رَبِّهِ فِیمَا أَمَرَهُ وَ شَرَعَ وَ فَرَضَ وَ قَسَمَ جُمْلَةُ الدِّینِ یَقُولُ اللَّهُ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ هِیَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَیْسَتْ لَکُمْ ثُمَّ نَهَی عَنِ الْمُنَازَعَةِ وَ الْفُرْقَةِ وَ أَمَرَ بِالتَّسْلِیمِ وَ الْجَمَاعَةِ فَکُنْتُمْ أَنْتُمُ الْقَوْمَ الَّذِینَ أَقْرَرْتُمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَبَدَا لَکُمْ (1)فَأَخْبَرَکُمُ اللَّهُ أَنَّ مُحَمَّداً لَمْ یَکُ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ (2)وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ فَأَنْتَ وَ شُرَکَاؤُکَ یَا مُعَاوِیَةُ الْقَوْمُ الَّذِینَ انْقَلَبُوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ وَ ارْتَدُّوا وَ نَقَضُوا الْأَمْرَ وَ الْعَهْدَ فِیمَا عَاهَدُوا اللَّهَ وَ نَکَثُوا الْبَیْعَةَ وَ لَمْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً أَ لَمْ تَعْلَمْ یَا مُعَاوِیَةُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنَّا لَیْسَتْ مِنْکُمْ وَ قَدْ أَخْبَرَکُمُ اللَّهُ أَنَّ أُولِی الْأَمْرِ هُمُ الْمُسْتَنْبِطُو الْعِلْمِ (3)وَ أَخْبَرَکُمْ أَنَّ الْأَمْرَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ یُرَدُّ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی الْأَمْرِ الْمُسْتَنْبِطِی الْعِلْمِ فَمَنْ أَوْفَی بِمَا عَاهَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَجِدِ اللَّهَ مُوفِیاً بِعَهْدِهِ یَقُولُ اللَّهُ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً وَ قَالَ لِلنَّاسِ بَعْدَهُمْ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ فَتَبَوَّأْ مَقْعَدَکَ مِنْ جَهَنَّمَ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً وَ نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ الْمَحْسُودُونَ وَ أَنْتَ الْحَاسِدُ لَنَا

ص: 134

با ما مخالفت و نزاع کند و از ما جدا شود و بر ما ستم کند و خداست که از او استعانت جسته میشود، بر او توکل کردم و توکل­کنندگان باید بر او توکل کنند.

و جمله ابلاغ او رسالت پروردگارش درباره آنچه که امر، شرع، فرض و قسمت کرد جمله دین بود خداوند میفرماید: «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ» {خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید} آن برای ما اهل بیت است نه برای شما.

سپس از نزاع و تفرقه نهی کرد و به تسلیم و اجتماع امر کرد و شما قومی بودید که به خدا و رسولش اقرار کردید پس نظرتان را تغییر دادید؛ پس خداوند به شما خبر داد که محمد پدر یکی از مردان شما نیست بلکه رسول خدا و خاتم انبیاء است(1) و فرمود:«أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ» {آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید} ای معاویه تو و هم­دستانت قومی هستید که دگرگون شده و برگشتید و امر و عهدی که با خدا بسته بودید را نقض کردید بیعت را شکستید و به خدا ضرری نرساندید.

آیا ندانستی ای معاویه که ائمه از ماست نه از شما، و خداوند به شما خبر داده است که اولو الأمر همان یابندگان علم هستند و به شما خبر داده است که امری که درباره آن دچار اختلاف هستید به خدا، رسول و به اولو الأمر یابندگان علم باز می­گردد و هرکه به آنچه که با خدا بر سر آن عهد بسته است وفا کند خداوند را وفا­دار به عهدش میابد خداوند میفرماید: «وَأَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ» {و به پیمانم وفا کنید تا به پیمانتان وفا کنم و تنها از من بترسید} و نیز قرمود: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَآ آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکًا عَظِیمًا» {بلکه به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم} است و به مردم بعد از آنان فرمود: «فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ» {پس برخی از آنان به وی ایمان آوردند و برخی از ایشان از او روی برتافتند} و در جایگاهت از جهنم بنشین و دوزخ پر شراره بس است.

و ما خاندان ابراهیم همان حسادت ورزیدهشدگان هستیم و تو حسود بر ما هستی.

ص: 134

خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ الْمَلَائِکَةَ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا وَ اصْطَفَاهُ عَلَی الْعَالَمِینَ فَحَسَدَهُ الشَّیْطَانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ وَ نُوحاً حَسَدَهُ قَوْمُهُ إِذْ قَالُوا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ ذَلِکَ حَسَدٌ مِنْهُمْ لِنُوحٍ أَنْ یُقِرُّوا لَهُ بِالْفَضْلِ وَ هُوَ بَشَرٌ وَ مِنْ بَعْدِهِ حَسَدُوا هُوداً إِذْ یَقُولُ قَوْمُهُ ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ قَالُوا ذَلِکَ حَسَداً أَنْ یُفَضِّلَ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مِنْ قَبْلِ ذَلِکَ ابْنُ آدَمَ قَابِیلُ قَتَلَ هَابِیلَ حَسَداً فَکَانَ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ لَهُمْ طَالُوتَ مَلِکاً حَسَدُوهُ وَ قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا (1)وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ کُلَّ ذَلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ ما قَدْ سَبَقَ وَ عِنْدَنَا تَفْسِیرُهُ وَ عِنْدَنَا تَأْوِیلُهُ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری وَ نَعْرِفُ فِیکُمْ شِبْهَهُ وَ أَمْثَالَهُ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ فَکَانَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ (2)حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ (3)حَسَداً مِنَ الْقَوْمِ عَلَی تَفْضِیلِ بَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ آلُ إِبْرَاهِیمَ الْمَحْسُودُونَ حُسِدْنَا کَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلِنَا سُنَّةً وَ مَثَلًا وَ قَالَ اللَّهُ وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ لُوطٍ وَ آلَ عِمْرانَ وَ آلِ یَعْقُوبَ وَ

ص: 135

خداوند آدم را با دست خویش خلق کرد و از روحش در آن دمید و ملائکه را به سجده او درآورد و همه نامها را به او آموخت و او را بر جهانیان برگزید پس شیطان بر او حسد ورزید و از فریبکاران بود. و قوم نوح بر او حسد ورزیدند آنگاه که گفتند:«مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُرِیدُ أَن یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ» {این [مرد] جز بشری چون شما نیست می خواهد بر شما برتری جوید} این حسودی از جانب آنان بر نوح بود که به فضل او اقرار کنند درحالیکه او بشر است.

و پس از او بر هود حسادت ورزیدند آنگاه که به قومش گفت: «مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ * وَلَئِنْ أَطَعْتُم بَشَرًا مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ» {این [مرد] جز بشری چون شما نیست از آنچه می خورید می خورد و از آنچه می نوشید می نوشد و اگر بشری مثل خودتان را اطاعت کنید در آن صورت قطعا زیانکار خواهید بود} و آن را از روی حسد گفتند که خداوند هر که را بخواهد برتری میدهد و هر که را بخواهد به رحمتش مخصوص میگرداند.

و پیش از آن پسر آدم قابیل از روی حسد هابیل را کشت و از زیانکاران بود.

و گروهی از بنیاسرائیل: «إِذْ قَالُواْ لِنَبِیٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ» {آنگاه که به پیامبری از خود گفتند پادشاهی برای ما بگمار تا در راه خدا پیکار کنیم} و زمانیکه خداوند طالوت را بهعنوان فرمانروا بر آنان فرستاد بر او حسادت کردند و گفتند: هرگز فرمانروایی بر ما برای او نخواهد بود(1) و پنداشتند که خود بر فرمانروایی سزاوارتر از او هستند، همه این موارد را از خبرهایی که گذشته است و تفسیر و تأویلش نزد ماست برایت بیان میکنیم و هر که افترا زد شکست خورد و شبیه و نظیر آن را در شما میدانیم «وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ» {و هشدارها گروهی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد} پس نبی ما بود و زمانیکه آنچه شناختند بهسویشان آمد از روی حسد از جانب خویش بر آن کفر ورزیدند(2): «أَن یُنَزِّلُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ عَلَی مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ»(3) {که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد [آیاتی] فرو می فرستد} از روی حسادت از جانب گروهی بر برتری دادن بعضی از ما بر بعضی دیگر.

بههوش باش که ما اهل بیت خاندان ابراهیم حسد ورزیدهشدگان هستیم بر ما حسد ورزیدند چنانکه از روی سنت و مثل پیش از ما بر پدران ما حسد ورزیدهاند، و خداوند فرمود: و آل ابراهیم، لوط، عمران، یعقوب، ص: 135

آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ وَ آلَ داوُدَ (1)فَنَحْنُ آلُ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَ لَمْ تَعْلَمْ یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ نَحْنُ أُولُو الْأَرْحَامِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَنَا اللَّهُ وَ اصْطَفَانَا وَ جَعَلَ النُّبُوَّةَ فِینَا وَ الْکِتَابَ لَنَا وَ الْحِکْمَةَ وَ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ بَیْتَ اللَّهِ وَ مَسْکَنَ إِسْمَاعِیلَ وَ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ فَالْمُلْکُ لَنَا وَیْلَکَ یَا مُعَاوِیَةُ

ص: 135

موسی، هارون و داود، و ما آل نبیمان محمدصلّی الله علیه و آله. آیا ندانستی ای معاویه که: إ«ِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَ-ذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَاللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» {در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است}

و ما خویشاوندان هستیم خداوند فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ» {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند} ما اهل بیت هستیم که خداوند ما را انتخاب کرد و برگزید و نبوت را در میان ما قرار داد و کتاب، حکمت، علم، ایمان، بیت الله، مسکن اسماعیل، مقام ابراهیم از آن ماست پس ملک برای ماست، وای بر تو ای معاویه.

ص: 135

وَ نَحْنُ أَوْلَی بِإِبْرَاهِیمَ وَ نَحْنُ آلُهُ وَ آلُ عِمْرَانَ وَ أَوْلَی بِعِمْرَانَ وَ آلُ لُوطٍ وَ نَحْنُ أَوْلَی بِلُوطٍ وَ آلُ یَعْقُوبَ وَ نَحْنُ أَوْلَی بِیَعْقُوبَ وَ آلُ مُوسَی وَ آلُ هَارُونَ وَ آلُ دَاوُدَ وَ أَوْلَی بِهِمْ وَ آلُ مُحَمَّدٍ أَوْلَی بِهِ وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً (1)وَ لِکُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةٌ فِی خَاصَّةِ نَفْسِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ أَهْلِهِ وَ لِکُلِّ نَبِیٍّ وَصِیَّةٌ فِی آلِهِ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ إِبْرَاهِیمَ أَوْصَی بابنه [ابْنَهُ] یَعْقُوبَ وَ یَعْقُوبَ أَوْصَی بَنِیهِ إِذْ حَضَرَهُ الْمَوْتُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً أَوْصَی إِلَی آلِهِ سُنَّةَ إِبْرَاهِیمَ وَ النَّبِیِّینَ اقْتِدَاءً بِهِمْ کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ لَیْسَ لَکَ مِنْهُمْ وَ لَا مِنْهُ سُنَّةٌ فِی النَّبِیِّینَ وَ فِی هَذِهِ الذُّرِّیَّةِ الَّتِی بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ قَالَ اللَّهُ لِإِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ (2)وَ هُمَا یَرْفَعَانِ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ فَنَحْنُ الْأُمَّةُ الْمُسْلِمَةُ وَ قَالا رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ فَنَحْنُ أَهْلُ هَذِهِ الدَّعْوَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُ بَعْضُنَا مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضُنَا أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی الْوَلَایَةِ وَ الْمِیرَاثِ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (3)وَ عَلَیْنَا نَزَلَ الْکِتَابُ وَ فِینَا بُعِثَ الرَّسُولُ وَ عَلَیْنَا تُلِیَتِ الْآیَاتُ وَ نَحْنُ الْمُنْتَحِلُونَ لِلْکِتَابِ وَ الشُّهَدَاءُ عَلَیْهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَیْهِ وَ الْقُوَّامُ بِهِ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (4)أَ فَغَیْرَ اللَّهِ یَا مُعَاوِیَةُ تَبْغِی رَبّاً أَمْ غَیْرَ کِتَابِهِ کِتَاباً أَمْ غَیْرَ الْکَعْبَةِ بَیْتِ اللَّهِ وَ مَسْکَنِ إِسْمَاعِیلَ وَ مَقَامِ أَبِینَا إِبْرَاهِیمَ تَبْغِی قِبْلَةً أَمْ غَیْرَ مِلَّتِهِ تَبْغِی

ص: 137

ما به ابراهیم سزاوارتر هستیم و ما خاندان او و خاندان عمران هستیم، ما سزاوارتر به عمران و خاندان لوط هستیم و ما به لوط وخاندان یعقوب سزاوارتر هستیم، و ما به یعقوب، و خاندان موسی، هارون و داوود سزاوارتر هستیم و خاندان محمد، و ما به آن سزاوارتر هستیم.

و ما اهل بیتی هستیم که خداوند آلودگی را از آنان زدود و آنان را بسیار پاکیزه گردانید(1)

و برای هر نبی دعوتی در میان خواص خود، فرزندان و خانواده خویش است و برای هر نبی جانشینی در خاندان خویش است.

آیا ندانستی که ابراهیم پسرش یعقوب را وصی کرد و یعقوب آنگاه که مرگش فرا رسید پسرش را وصی کرد و محمد طبق سنت ابراهیم و انبیاء و در اقتداء به آنان برای خاندانش وصیت کرد چنانکه خداوند به او امر کرده بود، برای تو از آنان و از او سنتی در میان انبیاء نیست و در این ذریهای که برخی از آنها از برخی دیگر است، خداوند به ابراهیم و اسماعیل درحالیکه ستونهای بیت را بالا میبردند فرمود: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّکَ» { پروردگارا ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما امتی فرمانبردار خود [پدید آر]} ، و ما امت مسلمانان هستیم و گفتند: «َبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ» {پروردگارا در میان آنان فرستاده ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند}.

و ما اهل این دعوت هستیم و رسول خدا از ما و ما از او هستیم، یکی از ما از دیگری است و برخی از ما در ولایت و میراث به دیگری سزاوارتر هستیم .

{فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}(2)،

و کتاب بر ما نازل شد و رسول در میان ما مبعوث شد و آیات بر ما تلاوت شد و ما کتاب را پذیرفتیم و ما شاهدان بر آن، دعوتکنندگان به آن و برپا­دارندگان آن هستیم: {پس به کدام سخن بعد از قرآن ایمان می آورند}(3)

معاویه! آیا خدایی غیر از الله طلب میکنی؟ یا کتابی غیر از کتاب او؟ یا بیت اللهی غیر از کعبه و غیر از مسکن اسماعیل و مقام پدرمان ابراهیم قبلهای میخواهی؟ یا غیر از آیین او

ص: 137

دِیناً أَمْ غَیْرَ اللَّهِ تَبْغِی مَلِکاً: فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ فِینَا فَقَدْ أَبْدَیْتَ عَدَاوَتَکَ لَنَا وَ حَسَدَکَ وَ بُغْضَکَ وَ نَقْضَکَ عَهْدَ اللَّهِ وَ تَحْرِیفَکَ آیَاتِ اللَّهِ وَ تَبْدِیلَکَ قَوْلَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ لِإِبْرَاهِیمَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ أَ فَتَرْغَبُ عَنْ مِلَّتِهِ وَ قَدِ اصْطَفَاهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الصَّالِحِینَ أَمْ غَیْرَ الْحُکْمِ تَبْغِی حُکْماً أَمْ غَیْرَ الْمُسْتَحْفَظِ مِنَّا تَبْغِی إِمَاماً الْإِمَامَةُ لِإِبْرَاهِیمَ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ تَبَعٌ لَهُمْ لَا یَرْغَبُونَ عَنْ مِلَّتِهِ قَالَ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی أَدْعُوکَ یَا مُعَاوِیَةُ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ کِتَابِهِ وَ وَلِیِّ أَمْرِهِ الْحَکِیمِ مِنْ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ إِلَی الَّذِی أَقْرَرْتَ بِهِ زَعَمْتَ إِلَی اللَّهِ وَ الْوَفَاءِ بِعَهْدِهِ وَ مِیثاقَهُ الَّذِی واثَقَکُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا (1)وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ (2)وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ فَنَحْنُ الْأُمَّةُ الْأَرْبَی فَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ (3)اتَّبِعْنَا وَ اقْتَدِ بِنَا فَإِنَّ ذَلِکَ لَنَا آلَ إِبْرَاهِیمَ عَلَی الْعَالَمِینَ مُفْتَرَضٌ فَإِنَّ الْأَفْئِدَةَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ تَهْوِی إِلَیْنَا وَ ذَلِکَ دَعْوَةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ (4)فَهَلْ

ص: 138

دینی میخواهی یا غیر از خدا فرمانروایی؟

پس خداوند آن را در میان ما قرار داد پس تو دشمنیات با ما را، حسادت، کینه توزی، پیمان شکنیات با خدا، تحریف آیات خدا، تبدیل کلام خداوند را آشکار کردی، خداوند به ابراهیم فرمود: {خداوند برای شما این دین را برگزید}، پس آیا از آیین او منحرف میشوی درحالیکه خداوند او را در دنیا برگزید و در آخرت او از صالحان است. یا آیا غیر از این حکم حکمی میخواهی؟ یا غیر از سپرده­شده از میان ما امامی میخواهی؟

امامت از آن ابراهیم و فرزندان اوست و مؤمنان پیرو آنان هستند که از آیین او منحرف نمیشوند، خداوند فرمود: {پس هر که از من پیروی کند بی گمان او از من است} معاویه! تو را به سوی خدا، رسول، کتاب، ولی امر سنجیده او از خاندان ابراهیم به سوی کسانی که به آنان اقرار کردی دعوت می­کنم گمان کردی به خدا و وفا به عهد او: {پیمانی را که شما را به [انجام] آن متعهد گردانیده به یاد آورید آنگاه که گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم}(1) و مانند کسانی نباشید که بعد از اینکه علم به سویشان آمد از روی ستم در میان خود، پراکنده و دچار اختلاف شدند(2):

{و مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکم بافتن [یکی یکی] از هم میگسست مباشید که سوگندهای خود را میان خویش وسیله [فریب و] تقلب سازید [به خیال این] که گروهی از گروه دیگر [در داشتن امکانات] افزونترند} و ما همان گروه افزونتر هستیم. {و مانند کسانی مباشید که گفتند شنیدیم در حالی که نمی شنیدند}(3) از ما پیروی کن و به ما اقتدا کن که آن از آن ما آلابراهیم است، بر جهانیان واجب است که دلهای مؤمنان و مسلمانان بهسوی ما تمایل دارد و آن دعوت فرد مسلمان(4)

است، و آیا جز این

ص: 138

تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَیْنَا (1)وَ اقْتَدَیْنَا وَ اتَّبَعْنَا مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَدِ انْتَهَی إِلَیَّ کِتَابُکَ فَأَکْثَرْتَ فِیهِ ذِکْرَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ وَ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ وَ قَرَابَتَکُمْ مِنْهُ وَ مَنْزِلَتَکُمْ وَ حَقَّکَ وَ لَمْ تَرْضَ بِقَرَابَتِکَ مِنْ مُحَمَّدٍ حَتَّی انْتَسَبْتَ إِلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ أَلَا وَ إِنَّمَا کَانَ مُحَمَّدٌ رَسُولًا مِنَ الرُّسُلِ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً فَبَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ لَا یَمْلِکُ شَیْئاً غَیْرَهُ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ ذَکَرَ قَوْماً جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ قَدْ خِفْتُ عَلَیْکَ أَنْ تُضَارِعَهُمْ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ فِی کِتَابِهِ أَنَّهُ لَمْ یَکُ یَتَّخِذُ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَا وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ فَأَخْبِرْنَا مَا فَضْلُ قَرَابَتِکَ وَ مَا فَضْلُ حَقِّکَ وَ أَیْنَ وَجَدْتَ اسْمَکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ مُلْکَکَ وَ إِمَامَتَکَ وَ فَضْلَکَ أَلَا وَ إِنَّمَا نَقْتَدِی بِمَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ الْأَئِمَّةِ وَ الْخُلَفَاءِ الَّذِینَ اقْتَدَیْتَ بِهِمْ فَکُنْتَ کَمَنِ اخْتَارَ وَ رَضِیَ وَ لَسْنَا مِنْکُمْ قُتِلَ خَلِیفَتُنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَنَحْنُ أَوْلَی بِعُثْمَانَ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ أَنْتُمْ أَخَذْتُمُوهُ عَلَی رِضًی مِنْ أَنْفُسِکُمْ جَعَلْتُمُوهُ خَلِیفَةً وَ سَمِعْتُمْ لَهُ وَ أَطَعْتُمْ فَأَجَابَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا الَّذِی عَیَّرْتَنِی بِهِ یَا مُعَاوِیَةُ مِنْ کِتَابِی وَ کَثْرَةِ ذِکْرِ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ النَّبِیِّینَ فَإِنَّهُ مَنْ أَحَبَّ آبَاءَهُ أَکْثَرَ ذِکْرَهُمْ فَذِکْرُهُمْ حُبُّ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنَا أُعَیِّرُکَ بِبُغْضِهِمْ فَإِنَّ بُغْضَهُمْ بُغْضُ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أُعَیِّرُکَ بِحُبِّکَ آبَاءَکَ وَ کَثْرَةِ ذِکْرِهِمْ فَإِنَّ حُبَّهُمْ کُفْرٌ

ص: 139

بر ما عیب میگیری که ما به خدا و آنچه بهسوی ما نازل کردهاست ایمان آوردیم(1)

و از آیین ابراهیم که درود خدا بر او، بر محمد و خاندان او باد اقتدا و پیروی کردیم.

پس معاویه برای او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب: نامهات به من رسید، ابراهیم، اسماعیل، آدم، نوح، انبیاء، و محمد، خویشاوندیتان با او، جایگاهتان و حقت را بسیار ذکر کردهای و به خویشاوندیات با محمد راضی نگشتهای تا اینکه خود را به تمامی انبیاء نسبت دادی، بههوش باش که محمد فقط رسولی از رسولان بهسوی تمامی مردم است که رسالات پروردگارش را ابلاغ نمود و جز این چیزی در تملک ندارد. بههوش باش که خداوند قومی را ذکر کرده است که میان خود و بهشت نسبتی قرار دادهاند و من بیم آن دارم که تو به آنان شبیه شوی، بههوش باش که خداوند در کتابش نازل فرمود که او نه فرزندی گرفتهاست و نه شریکی در ملک برای اوست و نه سرپرستی از روی ذلت، پس به ما بگو فضیلت، خویشاوندیات، امامت و برتری را در کجای کتاب خدا یافتی؟ به هوش باش ما فقط به ائمه و خلفایی که به آنان اقتدا کردی اقتدا میکنیم پس تو مانند کسی هستی که اختیار کرد و راضی شد و ما از تو نیستیم خلیفه ما امیر مؤمنان عثمان بن عفان کشته شد و خداوند فرمود: {و هر کس مظلوم کشته شود به سرپرست وی قدرتی داده ایم} پس ما به عثمان و ذریه او سزاوارتریم و شما با رضایت خویش آن را گرفتید و او را خلیفه خویش قرار دادید به او گوش سپردید و اطاعت کردید.

پس علی علیه السّلام به او جواب داد: اما آنچه که با آن بر من عیب گرفتهای ای معاویه در خصوص نامهام و کثرت ذکر پدرانم، ابراهیم، اسماعیل و انبیاء، هر که پدرانش را دوست دارد آنان را فراوان یاد میکند و یاد کردن آنان حب خدا و رسول اوست و من دشمنی با آنان را بر تو عیب میشمارم که دشمنی با آنان دشمنی با خدا و رسول اوست و دوست داشتن پدرانت و کثرت ذکر آنان را بر تو عیب میشمارم که دوستی با آن کفر است.

ص: 139

وَ أَمَّا الَّذِی أَنْکَرْتَ مِنْ نَسَبِی مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ قَرَابَتِی مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فَضْلِی وَ حَقِّی وَ مُلْکِی وَ إِمَامَتِی فَإِنَّکَ لَمْ تَزَلْ مُنْکِراً لِذَلِکَ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ قَلْبُکَ أَلَا وَ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتَ کَذَلِکَ لَا یُحِبُّنَا کَافِرٌ وَ لَا یُبْغِضُنَا مُؤْمِنٌ وَ الَّذِی أَنْکَرْتَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً فَأَنْکَرْتَ أَنْ تَکُونَ فِینَا فَقَدْ قَالَ اللَّهُ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَوْلَی بِهِ وَ الَّذِی أَنْکَرْتَ مِنْ إِمَامَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ زَعَمْتَ أَنَّهُ کَانَ رَسُولًا وَ لَمْ یَکُنْ إِمَاماً فَإِنَّ إِنْکَارَکَ عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ الْأَئِمَّةِ وَ لَکِنَّا نَشْهَدُ أَنَّهُ کَانَ رَسُولًا نَبِیّاً إِمَاماً صلی الله علیه و آله وَ لِسَانُکَ دَلِیلٌ عَلَی مَا فِی قَلْبِکَ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ أَلَا وَ قَدْ عَرَفْنَاکَ قَبْلَ الْیَوْمِ وَ عَدَاوَتَکَ وَ حَسَدَکَ وَ مَا فِی قَلْبِکَ مِنَ الْمَرَضِ الَّذِی أَخْرَجَهُ اللَّهُ وَ الَّذِی أَنْکَرْتَ مِنْ قَرَابَتِی وَ حَقِّی فَإِنَّ سَهْمَنَا وَ حَقَّنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ قِسْمَةٌ لَنَا مَعَ نَبِیِّنَا فَقَالَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ قَالَ فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ لَیْسَ وَجَدْتَ سَهْمَنَا مَعَ سَهْمِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ سَهْمَکَ مَعَ الْأَبْعَدِینَ لَا سَهْمَ لَکَ إِنْ فَارَقْتَهُ فَقَدْ أَثْبَتَ اللَّهُ سَهْمَنَا وَ أَسْقَطَ سَهْمَکَ بِفِرَاقِکَ وَ أَنْکَرْتَ إِمَامَتِی وَ مُلْکِی فَهَلْ تَجِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَوْلَهُ لِآلِ إِبْرَاهِیمَ وَ اصْطَفَاهُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ فَهُوَ فَضَّلَنَا عَلَی الْعَالَمِینَ وَ تَزْعُمُ أَنَّکَ لَسْتَ مِنَ الْعَالَمِینَ أَوْ تَزْعُمُ أَنَّا لَسْنَا مِنْ آلِ إِبْرَاهِیمَ فَإِنْ أَنْکَرْتَ ذَلِکَ لَنَا فَقَدْ أَنْکَرْتَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَهُوَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُفَرِّقَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَافْعَلْ.

ص: 140

اما آنچهکه در خصوص نسبتم با ابراهیم و اسماعیل و نزدیکیام با محمد، و فضیلت، حق، فرمانروایی و امامتم انکاری کردی، تو هنوز منکر آن هستی، دلت به آن ایمان نیاورده است و ما اهل بیت چنین هستیم نه کافر ما را دوست دارد و نه مؤمن با ما دشمنی میکند.

و آنچه که از این کلام خداوند انکار کردی: {در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم} و انکار کردی که در میان باشد، خداوندفرمود: {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند}. و ما به آن سزاوارتر هستیم و آنچهکه در خصوص امامت محمد صلّی الله علیه و آله انکار کردی و گمان کردی که او رسول بوده و امام نبوده است، به معنی انکار جمیع انبیاء ائمه است اما ما شهادت میدهیم که او رسول نبی امام بوده است، و زبان تو گواهی است بر آنچه که در دل توست و خداوند متعال فرمود: {گفتند گوش فرا دهید و چون به انجام رسید هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند گفتند ای قوم ما ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده [و] تصدیق کننده [کتابهای] پیش از خود است و به سوی حق و به سوی راهی راست راهبری می کند} به هوش باش که ما پیش از امروز تو را، دشمنیات، حسادت و مرضی که در دل توست که خداوند آن را آشکار کردهاست را شناختهایم. و آنچهکه در خصوص، قرابت و حق من انکار کردی، پس سهم ما و حق ما در کتاب خدا به عنوان قسمتی برای ما و انبیاء است، پس فرمود: {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] است} و نیز فرمود: {و حق خویشاوند را به او بده} و سهم ما را همراه سهم خدا و رسولش و سهم خودت را همراه دورترین­ها نیافتهای، سهمی برای تو نیست آنگاه که از آن جدا شدی پس خداوند سهم تو را با جدائیات اسقاط نمود.

و امامت و فرمانرواییام را انکار کردهای، آیا در کتاب خدا این کلام او خطاب به آل ابراهیم را مییابی: «و آنان را بر جهانیان برتری داد». و این برتری ما بر جهانیان است و میپنداری تو از جهانیان نیستی؟ یا میپنداری ما از آل ابراهیم نیستیم، که اگر این را بر ما انکار کنی محمد را انکار کردهای که او از ما و ما از او هستیم پس اگر توانستی ما و ابراهیم علیه السّلام، اسماعیل، محمد و خاندان او را در کتاب خدا جدا کنی انجام بده.

ص: 140

توضیح

«جملة الدین» احتمال دارد با جیم باشد و نیز محتمل است با حاء باشد که براساس اول شاید بدل یا عطف بیان تأکید برای این کلام او «جملة تبلیغه» باشد و «یقول الله» به تأویل مصدر خبر است و ممکن است که «بقول الله» با باء قرائت شود و براساس قرائت دوم «جملة الدین» خبر است.

این کلام امام «إن أولی الأمر» اشارهای است به این کلام خداوند سبحان: «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ» {و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند قطعا از میان آنان کسانی اند که [می توانند درست و نادرست] آن را دریابند}

این کلام او: «دعوة المرء المسلم» شاید مقصود از آن ابراهیم باشد از آنجا که فرمود: «رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ» {پروردگارا من [یکی از] فرزندانم را در دره­ای بی­کشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم پروردگارا تا نماز را به پا دارند پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده} و فقط به این جهت این چنین از آن تعبیر کرده است که اشارهای باشد به اینکه قائل آن یکی از دو فردی که ذکرش گذشت از آنجا که فرمود: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّکَ» {پروردگارا ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما امتی فرمانبردار خود [پدید آر]}

و این کلام امام علیه السّلام: و آنان را برگزیدید اشارهای است به این کلام خداوند سبحان: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ» {به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است}

روایت421.

کتاب سلیم بن قیس عمر بن ابی سلمه گوید(1): معاویه ابودرداء را فراخواند درحالیکه ما همراه امیرمؤمنان علیه السّلام در صفین بودیم و ابوهریره را نیز فراخواند و به آن دو گفت: نزد علی بروید و سلام مرا به او ابلاغ کنید و بگویید: به خدا سوگند من میدانم که تو سزاوارترین مردم به خلافت هستی و تو از من نسبت به آن محقتر هستی چرا که تو از مهاجران نخستین و من از اسیران آزاد­شده هستم و نظیر پیشینه تو در اسلام و قرابتت به رسول الله صلّی الله علیه و آله و علمت به کتاب خدا و سنت نبیاش صلّی الله علیه و آله برای من نیست و مهاجران و انصار بعد از اینکه سه روز قبل با یکدیگر مشورت کردند ص: 141

أَتَوْکَ فَبَایَعُوکَ طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ وَ کَانَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَکَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ ثُمَّ نَکَثَا بَیْعَتَکَ ظُلْماً وَ طَلَبَا مَا لَیْسَ لَهُمَا وَ بَلَغَنِی أَنَّکَ تَعْتَذِرُ مِنْ قَتْلِ عُثْمَانَ وَ تَتَبَرَّأُ مِنْ دَمِهِ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ قُتِلَ وَ أَنْتَ قَاعِدٌ فِی بَیْتِکَ وَ أَنَّکَ قَدْ قُلْتَ حِینَ قُتِلَ اللَّهُمَّ لَمْ أَرْضَ وَ لَمْ أُمَالِئْ وَ قُلْتَ لَهُ یَوْمَ الْجَمَلِ حِینَ نَادَوْا یَا لَثَارَاتِ عُثْمَانَ قُلْتَ کُبَّتْ قَتَلَةُ عُثْمَانَ الْیَوْمَ لِوَجْهِهِمْ إِلَی النَّارِ أَ نَحْنُ قَتَلْنَاهُ إِنَّمَا قَتَلَهُ هُمَا وَ صَاحِبَتُهُمَا وَ أَمَرُوا بِقَتْلِهِ وَ أَنَا قَاعِدٌ فِی بَیْتِی وَ أَنَا ابْنُ عَمِّ عُثْمَانَ وَ الْمُطَالِبُ بِدَمِهِ فَإِنْ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا قُلْتَ فَأَمْکِنَّا مِنْ قَتَلَةِ عُثْمَانَ وَ ادْفَعْهُمْ إِلَیْنَا نَقْتُلْهُمْ بِابْنِ عَمِّنَا وَ نُبَایِعْکَ وَ نُسَلِّمْ إِلَیْکَ الْأَمْرَ هَذِهِ وَاحِدَةٌ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَقَدْ أَنْبَأَتْنِی عُیُونِی وَ أَتَتْنِی الْکُتُبُ عَنْ أَوْلِیَاءِ عُثْمَانَ مِمَّنْ هُوَ مَعَکَ یُقَاتِلُ وَ تَحْسَبُ أَنَّهُ عَلَی رَأْیِکَ وَ رَاضٍ بِأَمْرِکَ وَ هَوَاهُ مَعَنَا وَ قَلْبُهُ عِنْدَنَا وَ جَسَدُهُ مَعَکَ و أَنَّکَ تُظْهِرُ وَلَایَةَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ تَتَرَحَّمُ عَلَیْهِمَا وَ تَکُفُّ عَنْ عُثْمَانَ وَ لَا تَذْکُرُهُ وَ لَا تَتَرَحَّمُ عَلَیْهِ وَ لَا تَلْعَنُهُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ لَا تَسُبُّهُ وَ لَا تَتَبَرَّأُ مِنْهُ وَ بَلَغَنِی أَنَّکَ إِذَا خَلَوْتَ بِبِطَانَتِکَ الْخَبِیثَةِ وَ شِیعَتِکَ وَ خَاصَّتِکَ الضَّالَّةِ الْمُغِیرَةِ الْکَاذِبَةِ تَبَرَّأْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ لَعَنْتَهُمْ وَ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ فِی أُمَّتِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِیهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّ اسْمُهُ فَرَضَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ طَاعَتَکَ وَ أَمَرَ بِوَلَایَتِکَ فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّهُ أَمَرَ مُحَمَّداً أَنْ یَقُومَ بِذَلِکَ فِی أُمَّتِهِ وَ أَنَّهُ أَنْزَلَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ فَجَمَعَ قُرَیْشاً وَ الْأَنْصَارَ وَ بَنِی أُمَیَّةَ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَجَمَعَ أُمَّتَهُ بِغَدِیرِ خُمٍّ فَبَلَّغَ مَا أُمِرَ بِهِ فِیکَ عَنِ اللَّهِ وَ أَمَرَ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّکَ أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّکَ مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ بَلَغَنِی أَنَّکَ لَا تَخْطُبُ خُطْبَةً إِلَّا قُلْتَ قَبْلَ أَنْ تَنْزِلَ عَنْ مِنْبَرِکَ وَ اللَّهِ إِنِّی

ص: 142

نزد تو آمدند و داوطلبانه و بدون اکراه با تو بیعت کردهاند و اولین کسی که با تو بیعت کرد طلحه و زبیر بودند سپس بیعتت را از روی ستم شکستند و آنچه که از آن آن دو نیست را طلب کردند.

به من رسیده است که تو از قتل عثمان اعتذار می­کنی و از خون او ادعای بیگناهی میکنی و میپنداری که او درحالیکه تو در خانه خویش نشستهای، کشته شده است. درحالیکه تو زمانیکه او کشتهشد گفتی: خدایا راضی نیستم و جانبداری نمیکنم، روز جمل زمانیکه ندا برآوردند ای خونخواهان عثمان، گفتی: امروز قاتلان عثمان را بر روی صورت بر آتش واژگون کردم، آیا ما او را به قتل رساندیم؟ او را فقط آن دو زن همراه آنها کشتهاند و به قتل او فرمان دادهاند، درحالیکه من در خانه خویش نشستهام و من پسر عموی عثمان و خونخواه او هستم.

اگر امر چنان باشد که تو میگویی، پس ما را بر قاتلان عثمان تمکین کن و آنان را به ما بسپار تا در مقابل پسرعمویمان به قتل برسانیم و با تو بیعت کنیم و امر را به تو واگذار کنیم. این مسأله نخست.

و اما مطلب دوم اینکه جاسوسانمان به من خبر دادهاند و نامههایی از دوستان عثمان به من رسیده است، از کسانیکه همراه تو پیکار میکنند و گمان میکنی که بر رأی و عقیده تو هستم و به امر تو راضی هستند، درحالیکه تمایل آنها با ما، دلهایشان نزد ما و جسمشان همراه توست، که تو دوستی ابوبکر و عمر را اظهار میکنی و بر آن دو طلب رحمت می­کنی و از عثمان باز میداری و او را یاد نمیکنی و بر او طلب رحمت نمی­کنی و نفرینش نمیکنی.

و در روایت دیگری آمده است او را دشنام نمیدهی و از او اعلان بیگناهی نمیکنی.

و به من رسیده است که تو زمانیکه با خواص، شیعیان و نزدیکان گمراه، حسود کاذبت خلوت کردی نزد آنان از ابوبکر، عمر و عثمان اعلان برائت کردی و آنان را نفرین کردی و ادعا کردی که تو وصی رسول خدا در امت او و جانشین او در میان آنان هستی و خداوند متعال طاعتت را بر مؤمنان واجب کرده و در کتابش و سنت نبیاش به ولایت تو امر فرموده است و اینکه او به محمد امر کرده است که در میان امتش به آن بپردازد و بر او نازل فرموده است: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» {ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد} پس او قریش، انصار و بنیامیه را در غدیر خم - و در روایتی دیگر امتش را در غدیر خم - جمع کرده و آنچه که در خصوص تو از جانب خداوند به آن مأمور شدهاست را ابلاغ نموده است و امر کرده است که حاضر به غائب برساند و آنان را آگاه کند که تو از خود آنان نسبت به آنان اولیتر هستی و اینکه تو نسبت به او به منزله هارون از موسی هستی.

و به من رسیده است که تو هیچ خطبهای ایرادی نمیکنی مگر اینکه قبل از اینکه از منبرت پایین بیائی بگویی به خدا سوگند

ص: 142

لَأَوْلَی بِالنَّاسِ وَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ مَا بَلَغَنِی عَنْکَ حَقّاً فَلَظُلْمُ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ إِیَّاکَ أَعْظَمُ مِنْ ظُلْمِ عُثْمَانَ لِأَنَّهُ بَلَغَنِی أَنَّکَ تَقُولُ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ وَ نَحْنُ شُهُودٌ فَانْطَلَقَ عُمَرُ وَ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ مَا اسْتَأْمَرَکَ وَ لَا شَاوَرَکَ وَ لَقَدْ خَاصَمَ الرَّجُلَانِ الْأَنْصَارَ بِحَقِّکَ وَ حُجَّتِکَ وَ قَرَابَتِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ سَلَّمَا لَکَ الْأَمْرَ وَ بَایَعَاکَ کَانَ عُثْمَانُ أَسْرَعَ النَّاسِ إِلَی ذَلِکَ لِقَرَابَتِکَ مِنْهُ وَ حَقِّکَ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ ابْنُ عَمِّکَ وَ ابْنُ عَمَّتِکَ ثُمَّ عَمَدَ أَبُو بَکْرٍ فَرَدَّهَا إِلَی عُمَرَ عِنْدَ مَوْتِهِ مَا شَاوَرَکَ وَ لَا اسْتَأْمَرَکَ حِینَ اسْتَخْلَفَهُ وَ بَایَعَ لَهُ ثُمَّ جَعَلَکَ عُمَرُ فِی الشُّورَی بَیْنَ سِتَّةٍ مِنْکُمْ وَ أَخْرَجَ مِنْهَا جَمِیعَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ غَیْرَهُمْ فَوَلَّیْتُمُ ابْنَ عَوْفٍ أَمْرَکُمْ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ حِینَ رَأَیْتُمُ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا وَ اخْتَرَطُوا سُیُوفَهُمْ وَ حَلَفُوا بِاللَّهِ لَئِنْ غَابَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ تَخْتَارُوا أَحَدَکُمْ لَنَضْرِبَنَّ أَعْنَاقَکُمْ وَ لَنُنْفِذُ فِیکُمْ أَمْرَ عُمَرَ وَ وَصِیَّتَهُ فَوَلَّیْتُمْ أَمْرَکُمْ ابْنَ عَوْفٍ فَبَایَعَ عُثْمَانَ وَ بَایَعْتُمُوهُ ثُمَّ حُصِرَ عُثْمَانُ فَاسْتَنْصَرَکُمْ فَلَمْ تَنْصُرُوهُ وَ دَعَاکُمْ فَلَمْ تُجِیبُوهُ وَ بَیْعَتُهُ فِی أَعْنَاقِکُمْ وَ أَنْتُمْ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ حُضُورٌ شُهُودٌ فَخَلَّیْتُمْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَهْلِ مِصْرَ فَخَلَّیْتُمْ حَتَّی قَتَلُوهُ وَ أَعَانَهُمْ طَوَائِفُ مِنْکُمْ عَلَی قَتْلِهِ وَ خَذَلَهُ عَامَّتُکُمْ فَصِرْتُمْ فِی أَمْرِهِ بَیْنَ قَاتِلٍ وَ آمِرٍ وَ خَاذِلٍ ثُمَّ بَایَعَکَ النَّاسُ وَ أَنْتَ أَحَقُّ بِهَا مِنِّی فَأَمْکِنِّی مِنْ قَتَلَةِ عُثْمَانَ حَتَّی أَقْتُلَهُمْ وَ أُسَلِّمَ الْأَمْرَ لَکَ وَ أُبَایِعَکَ أَنَا وَ جَمِیعُ مَنْ قِبَلِی مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَلَمَّا قَرَأَ عَلِیٌّ علیه السلام کِتَابَ مُعَاوِیَةَ وَ بَلَّغَهُ أَبُو الدَّرْدَاءِ رِسَالَتَهُ وَ مَقَالَتَهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَبِی الدَّرْدَاءِ قَدْ أَبْلَغْتُمَانِی مَا أَرْسَلَکُمَا بِهِ مُعَاوِیَةُ فَاسْمَعَا مِنِّی ثُمَّ أَبْلِغَاهُ عَنِّی وَ قُولَا لَهُ إِنَّ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ لَا یَعْدُو أَنْ یَکُونَ أَحَدَ رَجُلَیْنِ إِمَّا إِمَامَ هُدًی حَرَامَ

ص: 143

من بر مردم سزاوارترم و از زمانیکه رسول الله صلّی الله علیه و آله وفات یافت، مظلوم هستم و به خدا سوگند اگر آنچه که از تو به من رسیده است حقیقت باشد قطعاً ظلم ابوبکر و عمر بر تو بزرگتر از ظلم عثمان است زیرا به من رسیده است که میگویی: درحالیکه ما حاضر بودیم، رسول الله صلّی الله علیه و آله وفات یافت، پس عمر رفت و با ابوبکر بیعت کرد و نه از تو طلب امر شد و نه با تو مشورت شد و این دو مرد با وجود حق، حجت و قرابتت به رسولالله صلّی الله علیه و آله، با انصار دشمنی کردند و اگر امر را به تو واگذار میکردند و با تو بیعت میکردند، عثمان سریع­ترین مردم به سوی تو بود بهجهت قرابت تو به او و حق تو بر او، زیرا او پسر عمو و پسر عمه توست.

سپس ابوبکر @اشکال دارد تعمد مرد و هنگام مرگش آن را به عمر واگذار کرد و زمانیکه او را جانشین کرد و با او بیعت کرد، با تو مشورت نکرد و از تو طلب امر نکرد.

سپس عمر در شورا تو را بین شش نفر از خودتان قرار داد و همه مهاجرین و انصار و سایرین را از آن خارج کرد، پس در روز سوم ابن عوف را ولی امر خویش کردید، آنگاه که دیدید مردم جمع شدند و شمشیرها را کشیدند و به خدا سوگند یاد کردهاند که اگر خورشید غروب کند و شما یکی از خود را انتخاب نکرده باشید، قطعاً گردنتان را میزنیم و امر و وصیت عمر را در میان شما اجرا میکنیم. پس ابن عوف را سرپرست امر خویش کردید و او با عثمان بیعت کرد و شما با او بیعت کردید.

سپس عثمان محاصره شد، و از شما یاری خواست اما او را یاری نکردید، شما را خواند اما اجابتش نکردید درحالیکه بیعت او در گردنتان بود و شما ای گروه مهاجرین و انصار حاضر و شاهد هستید دست اهل شهر را بازگذاشتید تا او را کشتند و گروههایی از شما آنان را در قتل او یاری کردند و عامه شما او را رها کرد و در خصوص او بین قاتل، آمر، و رها کنند قرار گرفتید سپس مردم با تو بیعت کردند درحالیکه تو از من نسبت به آن سزاوارتر هستی پس درباره قاتلان عثمان به من امکان بده تا آنان را به قتل برسانم و امر را به تو واگذار کنم و من و تمامی شامیانی که جانب من هستند با تو بیعت کنیم.

زمانیکه علی علیه السّلام نامه معاویه را خواند و ابودرداء پیام و گفته او را به او رساند علی علیه السّلام به ابودرداء گفت: آنچهکه معاویه فرستاده بود را به من رساندید اینک از من بشنوید سپس آن را به او برسانید و به او بگوید: عثمان بن عفان خارج از این دو حالت نیست یا امام هدایت است که

ص: 143

الدَّمِ وَاجِبَ النُّصْرَةِ لَا تَحِلُّ مَعْصِیَتُهُ وَ لَا یَسَعُ الْأُمَّةَ خِذْلَانُهُ أَوْ إِمَامَ ضَلَالَةٍ حَلَالَ الدَّمِ لَا تَحِلُّ وَلَایَتُهُ وَ لَا نُصْرَتُهُ فَلَا یَخْلُو مِنْ إِحْدَی الْخَصْلَتَیْنِ وَ الْوَاجِبُ فِی حُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ الْإِسْلَامِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ بَعْدَ مَا یَمُوتُ إِمَامُهُمْ أَوْ یُقْتَلُ ضَالًّا کَانَ أَوْ مُهْتَدِیاً مَظْلُوماً کَانَ أَوْ ظَالِماً حَلَالَ الدَّمِ أَوْ حَرَامَ الدَّمِ أَنْ لَا یَعْمَلُوا عَمَلًا وَ لَا یُحْدِثُوا حَدَثاً وَ لَا یُقَدِّمُوا یَداً وَ لَا رِجْلًا وَ لَا یَبْدَءُوا بِشَیْ ءٍ قَبْلَ أَنْ یَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ إِمَاماً یَجْمَعُ أَمْرَهُمْ عَفِیفاً عَالِماً وَرِعاً عَارِفاً بِالْقَضَاءِ وَ السُّنَّةِ یَجْمَعُ أَمْرَهُمْ وَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ وَ یَأْخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ وَ یَحْفَظُ أَطْرَافَهُمْ وَ یَجْبِی فَیْئَهُمْ وَ یُقِیمُ حِجَّتَهُمْ وَ جُمْعَتَهُمْ وَ یَجْبِی صَدَقَاتِهِمْ ثُمَّ یَحْتَکِمُونَ إِلَیْهِ فِی إِمَامِهِمُ الْمَقْتُولِ ظُلْماً لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ فَإِنْ کَانَ إِمَامُهُمْ قُتِلَ مَظْلُوماً حَکَمَ لِأَوْلِیَائِهِ بِدَمِهِ وَ إِنْ کَانَ قُتِلَ ظَالِماً أُنْظِرَ کَیْفَ کَانَ الْحُکْمُ فِی هَذَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا یَنْبَغِی لِلْمُسْلِمِینَ أَنْ یَفْعَلُوهُ أَنْ یَخْتَارُوا إِمَاماً یَجْمَعُ أَمْرَهُمْ إِنْ کَانَتِ الْخِیَرَةُ لَهُمْ وَ یُتَابِعُوهُ وَ یُطِیعُوهُ وَ إِنْ کَانَتِ الْخِیَرَةُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی رَسُولِهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ کَفَاهُمُ النَّظَرَ فِی ذَلِکَ وَ الِاخْتِیَارَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ رَضِیَ لَهُمْ إِمَاماً وَ أَمَرَهُمْ بِطَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِهِ وَ قَدْ بَایَعَنِی النَّاسُ بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ وَ بَایَعَنِی الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ بَعْدَ مَا تَشَاوَرُوا بِی ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ هُمُ الَّذِینَ بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ عَقَدُوا إِمَامَتَهُمْ وَلِیَ بِذَلِکَ أَهْلُ بَدْرٍ وَ السَّابِقَةِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ غَیْرَ أَنَّهُمْ بَایَعُوهُمْ قَبْلُ عَلَی غَیْرِ مَشُورَةٍ مِنَ الْعَامَّةِ وَ إِنَّ بَیْعَتِی کَانَتْ بِمَشُورَةٍ مِنَ الْعَامَّةِ فَإِنْ کَانَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ جَعَلَ الِاخْتِیَارَ إِلَی الْأُمَّةِ وَ هُمُ الَّذِینَ یَخْتَارُونَ وَ یَنْظُرُونَ لِأَنْفُسِهِمْ وَ اخْتِیَارُهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ وَ نَظَرُهُمْ لَهَا خَیْرٌ لَهُمْ مِنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لَهُمْ وَ کَانَ مَنِ اخْتَارُوهُ وَ بَایَعُوهُ بَیْعَتُهُ بَیْعَةُ هُدًی وَ کَانَ إِمَاماً وَاجِباً عَلَی النَّاسِ طَاعَتُهُ وَ نُصْرَتُهُ فَقَدْ تَشَاوَرُوا فِیَّ وَ اخْتَارُونِی بِإِجْمَاعٍ مِنْهُمْ وَ إِنْ کَانَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ هُوَ الَّذِی یَخْتَارُ وَ لَهُ الْخِیَرَةُ فَقَدِ اخْتَارَنِی لِلْأُمَّةِ وَ اسْتَخْلَفَنِی عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُمْ بِطَاعَتِی وَ نُصْرَتِی فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَذَلِکَ أَقْوَی بِحُجَّتِی وَ أَوْجَبُ بِحَقِّی

ص: 144

خونش حرام، یاریاش واجب و سرکشی از او جایز نیست و رها کردنش برای مردم ممکن نیست یا اینکه امام ضلالت، خونش حلال، دوستیاش و یاریاش غیر جایز است، و از این دو خصلت خارج نیست، و واجب در حکم خدا، و حکم اسلام بر مسلمانان بعد از مرگ امامشان یا قتل او چه در ضلالت چه در هدایت، مظلومانه باشد یا ظالمانه، خونش حلال باشد یا حرام، این است که عملی انجام ندهند، صحبتی نکنند، دست و پایی مقدم ندارند و کاری را شروع نکنند قبل از اینکه امامی برای خود انتخاب کنند که امرشان را جمع کند درحالیکه پاکدامن، عالم، پرهیزکار، آگاه به قضاوت و سنت است که امرشان را جمع میکند میانشان داوی میکند، و حق مظلوم را از ظالم میگیرد و نواحی آنان را حفاظت میکند، غنائمشان را جمعآوری میکند و حجتشان و اجتماعشان را اقامه میکند و صدقاتشان را جمعآوری میکند، سپس درباره امامشان که مظلومانه به قتل رسیده است نزد او به داوی میروند و تا او به حق میان آنان داوری کند پس اگر امامشان مظلومانه به قتل رسیده باشد برای اولیای دم او حکم میدهد و اگر ظالمانه کشته شده باشد بنگر که حکم دراینباره چگونه است.

اولین چیزی که برای مسلمانان جایز است که انجام دهند این است که امامی برگزینند که امرشان را جمع میکند اگر برگزیده آنان باشد، و از او پیروی و اطاعت میکنند و اگر برگزیده خدا و رسولش باشد خداوند آنان را در تأمل در آن و اختیار بینیاز میکند و رسولالله صلّی الله علیه و آله برای آنان امامی را پسندیده است و آنان را به اطاعت و پیروی او امر کرده است.

بعد از قتل عثمان مردم با من بیعت کردند و مهاجرین و انصار بعد از سه روز مشورت در مورد من، با من بیعت کردند و آنان کسانی هستند که با ابوبکر، عمر و عثمان بیعت کردند و امامتشان را منعقد کردند و اهل بدر، و پیشتازان از میان مهاجران و انصار آن را دنبال کردند با این تفاوت که آنان پیش از آن بدون مشورت با عامه با آنها بیعت کردند اما بیعت با من با مشورت عامه بود.

و خداوندی که اسمش برتر است اگر اختیار را برای مردم قرار میداد و آنها کسانی هستند که انتخاب میکنند و خود مینگرند و انتخابشان از جانب خودشان است و نظر آنان برای آنان از انتخاب خدا و رسولش، بهتر است و کسی که آنها انتخاب کردند و با او بیعت کردند، بیعتش بیعت هدایت بود و او امامی بود که اطاعت و یاریاش بر مردم واجب بود پس آنان در مورد من مشورت کردند و با اجماع خود مرا انتخاب کردند.

و اگر خداوند همان کسی است که انتخاب میکند و اختیار با اوست پس او مرا برای امت برگزید و مرا بر آنان جانشین کرده و آنان را به اطاعت و یاری من در کتاب نازل شدهاش و سنت نبیاش امر فرمود و آن حجت مرا تقویت و حق مرا واجب کرد.

ص: 144

وَ لَوْ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ عَلَی عَهْدِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ أَ کَانَ لِمُعَاوِیَةَ قِتَالُهُمَا وَ الْخُرُوجُ عَلَیْهِمَا لِلطَّلَبِ قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَبُو الدَّرْدَاءِ لَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَکَذَلِکَ أَنَا فَإِنْ قَالَ مُعَاوِیَةُ نَعَمْ فَقُولَا لَهُ إِذاً یَجُوزَ لِکُلِّ مَنْ ظُلِمَ بِمَظْلِمَةٍ أَوْ قُتِلَ لَهُ قتیلا [قَتِیلٌ] أَنْ یَشُقَّ عَصَا الْمُسْلِمِینَ وَ یُفَرِّقَ جَمَاعَتَهُمْ وَ یَدْعُوَ إِلَی نَفْسِهِ مَعَ أَنَّ وُلْدَ عُثْمَانَ أَوْلَی بِطَلَبِ دَمِ أَبِیهِمْ مِنْ مُعَاوِیَةَ قَالَ فَسَکَتَ أَبُو الدَّرْدَاءِ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ قَالا قَدْ أَنْصَفْتَ مِنْ نَفْسِکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَعَمْرِی لَقَدْ أَنْصَفَنِی مُعَاوِیَةُ إِنْ تَمَّ عَلَیَّ قَوْلُهُ وَ صَدَقَ مَا أَعْطَانِی فَهَؤُلَاءِ بَنُو عُثْمَانَ رِجَالٌ قَدْ أَدْرَکُوا لَیْسُوا بِأَطْفَالٍ وَ لَا مُوَلَّی عَلَیْهِمْ فَلْیَأْتُوا أَجْمَعْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ قَتَلَةِ أَبِیهِمْ فَإِنْ عَجَزُوا عَنْ حُجَّتِهِمْ فَلْیَشْهَدُوا لِمُعَاوِیَةَ بِأَنَّهُ وَلِیُّهُمْ وَ وَکِیلُهُمْ فِی خُصُومَتِهِمْ وَ لْیَقْعُدُوا هُمْ وَ خُصَمَاؤُهُمْ بَیْنَ یَدَیَّ مَقْعَدَ الْخُصُومِ إِلَی الْإِمَامِ وَ الْوَالِی الَّذِینَ یُقِرُّونَ بِحُکْمِهِ وَ یُنْفِذُونَ قَضَاءَهُ فَأَنْظُرُ فِی حُجَّتِهِمْ وَ حُجَّةِ خُصَمَائِهِمْ فَإِنْ کَانَ أَبُوهُمْ قُتِلَ ظَالِماً وَ کَانَ حَلَالَ الدَّمِ أَبْطَلْتُ دَمَهُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَهْدَرْتُ دَمَهُ وَ إِنْ کَانَ أَبُوهُمْ قُتِلَ مَظْلُوماً حَرَامَ الدَّمِ أَقَدْتُهُمْ مِنْ قَاتِلِ أَبِیهِمْ فَإِنْ شَاءُوا قَتَلُوا وَ إِنْ شَاءُوا عَفَوْا وَ إِنْ شَاءُوا قَبِلُوا الدِّیَةَ وَ هَؤُلَاءِ قَتَلَةُ عُثْمَانَ فِی عَسْکَرِی یُقِرُّونَ بِقَتْلِهِ وَ یَرْضَوْنَ بِحُکْمِی عَلَیْهِمْ فَلْیَأْتِنِی وُلْدُ عُثْمَانَ وَ مُعَاوِیَةُ إِنْ کَانَ وَلِیَّهُمْ وَ وَکِیلَهُمْ فَلْیُخَاصِمُوا قَتَلَتَهُ وَ لْیُحَاکِمُوهُمْ حَتَّی أَحْکُمَ بَیْنَهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ مُعَاوِیَةُ إِنَّمَا یَتَجَنَّی وَ یَطْلُبُ الْأَعَالِیلَ وَ الْأَبَاطِیلَ فَلْیَتَجَنَّ مَا بَدَا لَهُ فَسَوْفَ یُعِینُ اللَّهُ عَلَیْهِ قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ قَدْ وَ اللَّهِ أَنْصَفْتَ مِنْ نَفْسِکَ وَ زِدْتَ عَلَی النَّصَفَةِ وَ أَزَحْتَ عِلَّتَهُ وَ قَطَعْتَ حُجَّتَهُ وَ جِئْتَ بِحُجَّةٍ قَوِیَّةٍ صَادِقَةٍ مَا عَلَیْهَا لَوْنٌ ثُمَّ خَرَجَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَإِذَا نَحْوٌ مِنْ عِشْرِینَ أَلْفَ رَجُلٍ مُقَنَّعِینَ فِی الْحَدِیدِ فَقَالُوا نَحْنُ قَتَلَةُ عُثْمَانَ مُقِرُّونَ رَاضُونَ بِحُکْمِ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَیْنَا وَ لَنَا فَلْیَأْتِنَا أَوْلِیَاءُ عُثْمَانَ فَلْیُحَاکِمُونَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی دَمِ أَبِیهِمْ وَ إِنْ وَجَبَ عَلَیْنَا الْقَوَدُ أَوِ الدِّیَةُ اصْطَبَرْنَا لِحُکْمِهِ وَ سَلَّمْنَا فَقَالا قَدْ

ص: 145

و اگر عثمان بر عهد ابوبکر و عمر کشته شده بود آیا برای معاویه در پیکار با آنان و خروج بر آنان خواستهای بود؟ ابوهریره و ابودرداء گفتند: خیر، علی علیه السّلام فرمود: من نیز چنین هستم پس اگر معاویه گفت: آری، به او بگویید: پس برای هر کسیکه با ظلمی مورد ظلم قرار گرفت یا اینکه مقتولانه کشته شد جایز است که مسلمانان را پراکنده سازد و اتحاد آنان را متفرق کند و بهسوی خود دعوت کند علاوه بر اینکه فرزندان عثمان نسبت به معاویه به خونخواهی پدر خویش سزاوارتر هستند.

راوی گوید: ابودرداء و ابوهریره سکوت کردند و گفتند: انصاف کردی. علی علیه السّلام گفت: به جانم سوگند معاویه با من انصاف کرده است اگر بر اساس سخنش انجام دهد و آنچهکه به من عطا کرده است راست باشد پس این پسران عثمان، مردانی هستند که به بلوغ رسیدند و کودک نیستند و سرپرستی بر آنان نیست پس بیایند تا آنها و قاتلان پدرشان را کنار هم جمع کنم و اگر از حجت و برهان ناتوان بودند برای معاویه شهادت بدهند که او در خصومتشان سرپرست و وکیل آنان است و باید آنها و دشمنانشان در حضور من در جایگاه خصوم نزد امام و والی به عنوان کسانیکه حکم او را به رسمیت میشناسند و قضاوت او را اجرا میکنند بنشیند تا من در برهان آنها و برهان خصمشان تأمل کنم پس اگر پدرشان به عنوان ظالم کشته شده بود و خونش حلال بود خونش را باطل میکنم - و در روایتی دیگر خونش را مهدور میکنم - و اگر پدرشان مظلومانه کشته شده بود و خونش حرام بود قاتل پدرشان را قصاص می­کنم، پس اگر خواستند میکشند و اگر خواستند عفو میکنند و اگر خواستند دیه قبول میکنند.

قاتلان عثمان در سپاه من هستند به قتل او اعتراف میکنند و به حکم من برخود راضی هستند پس فرزندان عثمان و معاویه اگر سرپرست و وکیل آنها باشد بیایند و علیه قاتلان او اقامه دعوی کنند و آنان را محاکمه کنند تا من با کتاب خدا و سنت نبیاش بین آنان داوری کنم و اگر معاویه فقط جنایت میکند و در پی علت و باطل است پس هر چه برایش بدا حاصل شد جنایت کند که خداوند علیه او یاری خواهد کرد.

ابودرداء و ابوهریره گفتند: به خدا سوگند انصاف کردی و بر انصاف افزودی و علت او را از بین بردی و برهانش را قطع کردی و حجت قوی راستینی که از دورنگی دور است اقامه کردی.

سپس ابوهریره و ابودرداء خارج شدند و با حدود بیست هزار مرد آهنپوش روبهرو شد که گفتند: ما قاتلان عثمان هستیم معترف و به حکم علی علیه السّلام علیه خود و برای خود راضی هستیم پس اولیای عثمان بیایند و ما را نزد امیرمؤمنان در مورد خون پدرشان به محاکمه ببرند و اگر قصاص یا دیه را بر ما واجب کرد بر حکمش صبر میکنیم و میپذیریم پس آن دو گفتند:

ص: 145

أَنْصَفْتُمْ وَ لَا یَحِلُّ لِعَلِیٍّ علیه السلام دَفْعُکُمْ وَ لَا قَتْلُکُمْ حَتَّی یُحَاکِمُوکُمْ إِلَیْهِ فَیَحْکُمَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَصْحَابِکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ انْطَلَقَ أَبُو الدَّرْدَاءِ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ حَتَّی قَدِمَا عَلَی مُعَاوِیَةَ فَأَخْبَرَاهُ بِمَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مَا قَالَ قَتَلَةُ عُثْمَانَ وَ مَا قَالَ أَبُو النُّعْمَانِ بْنُ صمان (1)فَقَالَ مُعَاوِیَةُ فَمَا رَدَّ عَلَیْکُمَا فِی تَرَحُّمِهِ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ کَفِّهِ عَنِ التَّرَحُّمِ عَلَی عُثْمَانَ وَ بَرَاءَتِهِ مِنْهُ فِی السِّرِّ وَ مَا یَدَّعِی مِنِ اسْتِخْلَافِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّاهُ وَ أَنَّهُ لَمْ یَزَلْ مَظْلُوماً مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالا بَلَی قَدْ تَرَحَّمَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عِنْدَنَا وَ نَحْنُ نَسْمَعُ ثُمَّ قَالَ لَنَا فَمَا یَقُولُ إِنْ کَانَ اللَّهُ جَعَلَ الْخِیَارَ إِلَی الْأُمَّةِ فَکَانُوا هُمُ الَّذِینَ یَخْتَارُونَ وَ یَنْظُرُونَ لِأَنْفُسِهِمْ وَ کَانَ اخْتِیَارُهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ وَ نَظَرُهُمْ لَهَا خَیْراً لَهُمْ وَ أَرْشَدَ مِنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ اخْتِیَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدِ اخْتَارُونِی وَ بَایَعُونِی فَبَیْعَتِی بَیْعَةُ هُدًی وَ أَنَا إِمَامٌ وَاجِبٌ عَلَی النَّاسِ نُصْرَتِی لِأَنَّهُمْ قَدْ تَشَاوَرُوا فِیَّ وَ اخْتَارُونِی وَ إِنْ کَانَ اخْتِیَارُ اللَّهِ وَ اخْتِیَارُ رَسُولِهِ خَیْراً لَهُمْ وَ أَرْشَدَ مِنِ اخْتِیَارِهِمْ لِأَنْفُسِهِمْ وَ نَظَرِهِمْ لَهَا فَقَدِ اخْتَارَنِی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ لِلْأُمَّةِ وَ اسْتَخْلَفَانِی عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَاهُمْ بِنُصْرَتِی وَ طَاعَتِی فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ الْمُرْسَلِ وَ ذَلِکَ أَقْوَی بِحُجَّتِی وَ أَوْجَبُ لِحَقِّی ثُمَّ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فِی عَسْکَرِهِ وَ جَمَعَ النَّاسَ وَ مَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنَ النَّوَاحِی وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ مَنَاقِبِی أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی وَ بَعْدَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنِّی سَأُنَبِّئُکُمْ عَنْ خِصَالٍ سَبْعَةٍ قَالَهَا رَسُولُ اللَّهِ أَکْتَفِی بِهَا مِنْ جَمِیعِ مَنَاقِبِی وَ فَضْلِی أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ فَضَّلَ فِی کِتَابِهِ النَّاطِقِ السَّابِقَ إِلَی الْإِسْلَامِ فِی غَیْرِ آیَةٍ مِنْ کِتَابِهِ عَلَی الْمَسْبُوقِ وَ أَنَّهُ لَمْ یَسْبِقْنِی إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَحَدٌ مِنَ الْأُمَّةِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ

ص: 146

انصاف کردید و تسلیم شما و کشتن شما برای علی جایز نیست تا شما را بهسوی او به محاکمه ببرند و او با کتاب خدا و سنت نبیاش بین شما و یارانتان داوری کند. ابودرداء و ابوهریره رفتند تا نزد معاویه رسیدند و او را از آنچهکه علی علیه السّلام و آنچهکه قاتلان عثمان و ابونعمان بن صمان گفتند آگاه کردند.

پس معاویه گفت: در خصوص طلب رحمتش برای ابوبکر و عمر و خودداریاش از طلب رحمت برای عثمان و برائت پنهانیاش از او چه گفت و در خصوص جانشینی او توسط رسول الله و اینکه از زمان وفات رسول الله صلّی الله علیه و آله همچنان مورد ظلم است چه ادعا کرد؟ گفتند: آری نزد ما بر ابوبکر، عمر و عثمان طلب رحمت کرد و ما میشنیدیم سپس در اثنای آنچهکه میگفت، به ما گفت: اگر خداوند اختیار را برای مردم قرار داده بود و آنان همان کسانی بود که انتخاب میکردند و خود اندیشه میکردند و اختیارشان به خود بود و اندیشه آنان در این مورد از انتخاب خدا و رسول الله صلّی الله علیه و آله برایشان بهتر و صحیحتر بود پس آنان مرا انتخاب کردند و با من بیعت کردند بیعت هدایت، و من امامی هستم که یاری کردنم بر مردم واجب است زیرا آنان درباره من مشورت کردند و مرا انتخاب کردند. و اگر انتخاب خدا و رسولش از انتخاب و اندیشه خود آنان برایشان بهتر و صحیحتر باشد پس خدا و رسولش مرا برای امت انتخاب کردند و مرا بر آنان خلیفه کردند و آنان را به یاری و اطاعت از من در خصوص کتاب منزل خدا بر زبان نبی و مرسلش امر کردند و این برای حجت من قویتر و برای حقم واجبتر است.

سپس در میان سپاهش از منبر بالا رفت و مردم و کسانیکه از نواحی، مهاجران و انصار جمع شده بودند سپس خدا را حمد و ثنا گفت سپس فرمود: ای گروههای مردم مناقب من بیشتر از این است که شمرده شود و بعد از اینکه خداوند در کتابش درباره آن نازل کرد و بعد از آنچه که رسول الله فرمود من شما را از هفت خصلتی که رسول الله فرمود آگاه خواهم کرد و از جمیع مناقب و فضیلتم به آن اکتفا میکنم. آیا میدانید که خداوند در کتاب ناطقش سابق در اسلام را در بیش از یک آیه از کتابش بر مسبوق برتری داده است و در شتاب به سوی خدا و رسولش هیچ یک از امت بر من پیشی نگرفته است گفتند: اللهم آری .

ص: 146

قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ مَا سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْزَلَهَا اللَّهُ فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ أَوْصِیَائِهِمْ وَ أَنَا أَفْضَلُ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ وَصِیِّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَفْضَلُ الْأَوْصِیَاءِ فَقَامَ نَحْوٌ مِنْ سَبْعِینَ بَدْرِیّاً جُلُّهُمْ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ بَقِیَّتُهُمْ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ مِنْهُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ فِی الْمُهَاجِرِینَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّا قَدْ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ ذَلِکَ قَالَ فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ فِی قَوْلِ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ وَ قَوْلِهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ الْآیَةَ (1)ثُمَّ قَالَ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً (2)فَقَالَ النَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ خَاصٌّ لِبَعْضِ الْمُؤْمِنِینَ أَمْ عَامٌّ لِجَمِیعِهِمْ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ أَنْ یُعَلِّمَهُمْ وَ أَنْ یُفَسِّرَ لَهُمْ مِنَ الْوَلَایَةِ مَا فَسَّرَ لَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ صِیَامِهِمْ وَ زَکَاتِهِمْ وَ حَجِّهِمْ فَنَصَبَنِی لِلنَّاسِ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَنِی بِرِسَالَةٍ ضَاقَ بِهَا صَدْرِی وَ ظَنَنْتُ أَنَّ النَّاسَ مُکَذِّبِی بِهَا فَأَوْعَدَنِی لَأُبَلِّغَنَّهَا أَوْ یُعَذِّبَنِی قُمْ یَا عَلِیُّ ثُمَّ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ بَعْدَ أَنْ أَمَرَ بِلَالًا أَنْ یُنَادِیَ بِ الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَصَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ مَوْلَایَ وَ أَنَا مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ

ص: 147

فرمود شما را به خدا سوگند میدهم آیا از آنچهکه از رسولالله درباره این کلام خداوند: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» {و سبقت گیرندگان مقدمند، آنانند همان مقربان [خدا]} سؤال شد آگاه هستید، رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند آن را درباره انبیاء و اولیا آنان نازل فرمود و من برترین انبیاء و رسولان خدا هستم و وصی من علی برترین اولیاء است.

پس حدود 70 بدری برخاستند که اغلب آنان انصار و مابقی از مهاجرین بودند که ابوهیثم بن تیهان و خالد بن زید ابوایوب انصاری از آنان بود و در میان مهاجرین عمار بن یاسر بود و گفتند: گواهی میدهیم که از رسول الله شنیدیم که آن را فرمود.

ادامه داد: شما را در خصوص این کلام خداوند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ» {ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید} و این کلام او «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ» و ادامه آیه(1) {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند} به خدا سوگند میدهم، سپس فرمود: و غیر از خدا و فرستاده او و مؤمنان محرم اسراری نگرفتهاند(2).

پس مردم گفتند یا رسولالله آیا مخصوص برخی از مؤمنان است یا برای همه عام است پس خداوند به رسولش امر فرمود که به آنان بیاموزد و آنچهکه از نماز، روزه، زکات و حجشان برای آنان تفسیر کردهاست را درباره ولایت برایشان تفسیر کند، پس در غدیر خم مرا قائم کرد و فرمود: خداوند مرا با رسالتی فرستاد که سینهام از آن تنگ شد و گمان کردم که مردم آن را تکذیب میکنند، پس به من وعده کرد که آن را ابلاغ کنم یا اینکه عذابم میدهد. برخیز ای علی! سپس با بلندترین صدایش بعد از فرمانش به بلال که به نماز جماعت ندا دهد و ظهر را بر آنان خواند ندا برآورد و فرمود: ای مردم خداوند مولای من و من مولای مؤمنان هستم و من از خود آنان نسبت به آنان اولی هستم هر که من مولای او هستم پس علی مولای اوست، بارالها با هر که او را دوست داشت دوستی کن و با هر که با او دشمن شد دشمنی کن

ص: 147

مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَاؤُهُ فِیمَا ذَا فَقَالَ وَلَاؤُهُ کَوَلَایَتِی مَنْ کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً فَقَالَ سَلْمَانُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ فِی عَلِیٍّ خَاصَّةً فَقَالَ فِیهِ وَ فِی أَوْصِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالَ سَلْمَانُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیِّنْهُمْ لَنَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ صِنْوِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی وَ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً مِنْ وُلْدِهِ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ علیهما السلام ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ وَ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ لَا یُفَارِقُونَهُ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَقَامَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْبَدْرِیِّینَ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا قُلْتَ سَوَاءً لَمْ تَزِدْ حَرْفاً وَ لَمْ تَنْقُصْ حَرْفاً وَ قَالَ بَقِیَّةُ السَّبْعِینَ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ وَ لَمْ نَحْفَظْهُ کُلَّهُ وَ هَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ خِیَارُنَا وَ أَفْضَلُنَا فَقَالَ صَدَقْتُمْ لَیْسَ کُلُّ النَّاسِ یَحْفَظُ بَعْضُهُمْ أَحْفَظُ مِنْ بَعْضٍ فَقَامَ مِنَ الِاثْنَیْ عَشَرَ أَرْبَعَةٌ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ عَمَّارٌ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّا قَدْ سَمِعْنَا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَفِظْنَا أَنَّهُ قَالَ یَوْمَئِذٍ وَ هُوَ قَائِمٌ وَ عَلِیٌّ علیه السلام قَائِمٌ إِلَی جَانِبِهِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْصِبَ لَکُمْ إِمَاماً یَکُونُ وَصِیِّی فِیکُمْ وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ فِی أَهْلِ بَیْتِی مِنْ بَعْدِی وَ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی کِتَابِهِ طَاعَتَهُ وَ أَمَرَکُمْ فِیهِ بِوَلَایَتِهِ فَرَاجَعْتُ رَبِّی خَشْیَةَ طَعْنِ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ تَکْذِیبِهِمْ فَأَوْعَدَنِی لَأُبَلِّغُهَا أَوْ لَیُعَذِّبَنِّی أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَکُمْ فِی کِتَابِهِ بِالصَّلَاةِ وَ قَدْ بَیَّنْتُهَا لَکُمْ وَ سَنَنْتُهَا وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ فَبَیَّنْتُهَا وَ فَسَّرْتُهَا لَکُمْ وَ أَمَرَکُمْ فِی کِتَابِهِ بِالْوَلَایَةِ وَ إِنِّی أُشْهِدُکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ أَنَّهَا خَاصَّةٌ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِی وَ وُلْدِ أَخِی وَ وَصِیِّی عَلِیٌّ أَوَّلُهُمْ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام

ص: 148

و هر که او را یاری کرد، یاری کن و هر که او را رها کرد رهایش کن. پس سلمان فارسی بهسوی او برخاست و گفت: یا رسول خدا ولای او در چیست؟ فرمود: ولای او مانند ولای من است هر که من از خود او نسبت به او اولی هستم پس علی نیز از خود او نسبت به او اولی است و خداوند نازل فرمود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا» {امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم}

پس سلمان گفت: یا رسول الله این آیات به صورت خاص درباره علی نازل شده است؟ فرمود: درباره او و درباره اوصیای من تا روز قیامت. پس سلمان گفت یا رسول الله صلّی الله علیه و آله آنها را برای ما تبیین کن فرمود: علی علیه السّلام برادر، وزیر، وصی، همزاد، وارث و جانشین من در امتم، بعد از من ولی هر مؤمن است و یازده امام از فرزندان او: حسن، حسین، سپس نه تن از فرزندان حسین یکی بعد از دیگری، قرآن همراه آنان است و آنها همراه قرآن هستند، از آن جدا نمیشوند تا اینکه در حوض بر من وارد شوند.

پس دوازده مرد از بدریان برخاستند و گفتند: ما گواهی میدهیم که آن را چنانکه گفتی، بیهیچ زیادت و نقصی از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدیم و بقیه هفتاد تن گفتند: ما این را شنیدیم اما همه آن را حفظ نکردهایم و این دوازده نفر بهترین و برترین ما هستند. پس فرمود: راست میگویید، همه مردم حفظ نمیکنند، برخی از برخی دیگر بیشتر حفظ میکنند.

از میان آن دوازده نفر چهار تن برخاستند: ابوهیثم بن تیهان، ابوایوب، عمار و خزیمه بن ثابت ذوالشهابتین و گفتند: گواهی میدهیم که کلام رسول الله صلّی الله علیه و آله را شنیدیم و حفظ کردیم که وی در آن روز -در حالیکه او ایستاده بود و علی علیه السّلام در کنارش بود- فرمود: ای مردم خداوند مرا امر کرده است که برای شما امامی منصوب کنم که وصی من در میان شما و خلیفه من پس از من در میان امت و اهل بیتم باشد، و کسی باشد که خداوند در کتابش اطاعتش را بر مؤمنان فرض کرد و در آن شما را به ولایت او امر فرمود، پس از بیم طعن اهل نفاق و تکذیب آنها به پروردگارم رجوع کردم، او مرا تهدید کرد که یا آن را ابلاغ کنم یا عذابم میدهد.

ای مردم خداوند در کتابش شما را به نماز امر فرمود و آن را برای شما تبیین نمود و من آن را وضع کردم، و زکات، روزه و حج را برای شما تبیین و تفسیر کردم و در کتابش شما را به ولایت امر فرمود و من ای مردم گواهی میدهم که آن خاص علی بن ابی طالب و اولیا از فرزندان من و فرزندان برادر و وصی من است علی اولین آنهاست سپس حسن و حسین و سپس نه تن از فرزندان حسین ص: 148

لَا یُفَارِقُونَ الْکِتَابَ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ أَعْلَمْتُکُمْ مَفْزَعَکُمْ وَ إِمَامَکُمْ بَعْدِی وَ دَلِیلَکُمْ وَ هَادِیَکُمْ وَ هُوَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ فِیکُمْ بِمَنْزِلَتِی فَقَلِّدُوهُ دِینَکُمْ وَ أَطِیعُوهُ فِی جَمِیعِ أُمُورِکُمْ فَإِنَّ عِنْدَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَرَنِی اللَّهُ أَنْ أُعَلِّمَهُ إِیَّاکُمْ وَ أُعَلِّمَکُمْ أَنَّهُ عِنْدَهُ فَاسْأَلُوهُ وَ تَعَلَّمُوا مِنْهُ وَ مِنْ أَوْصِیَائِهِ بَعْدَهُ وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ لَا تَتَخَلَّفُوا عَنْهُمْ فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ لَا یُزَایِلُونَهُ وَ لَا یُزَایِلُهُمْ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَبِی الدَّرْدَاءِ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْزَلَ فِی کِتَابِهِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فَجَمَعَنِی رَسُولُ [اللَّهِ] صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فِی کِسَاءٍ وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ [أَحِبَّتِی وَ عِتْرَتِی وَ حَامَّتِی وَ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ أَنَا فَقَالَ إِنَّکِ إِلَی خَیْرٍ وَ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ فِیَّ وَ فِی أَخِی عَلِیٍّ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ ابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ خَاصَّةً لَیْسَ مَعَنَا غَیْرُنَا وَ فِی تِسْعَةٍ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مِنْ بَعْدِی فَقَامَ کُلُّهُمْ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ حَدَّثَتْنَا بِذَلِکَ فَسَأَلْنَا عَنْ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَدَّثَنَا بِهِ کَمَا حَدَّثَتْنَا أُمُّ سَلَمَةَ ثُمَّ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ أَنْزَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ فَقَالَ سَلْمَانُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ عَامَّةٌ أَمْ خَاصَّةٌ فَقَالَ أَمَّا الْمَأْمُورُونَ فَعَامَّةٌ لِأَنَّ جَمَاعَةَ الْمُؤْمِنِینَ أُمِرُوا بِذَلِکَ وَ أَمَّا الصَّادِقُونَ فَخَاصَّةٌ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ أَوْصِیَائِی مِنْ بَعْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ خَلَّفْتَنِی فَقَالَ إِنَّ الْمَدِینَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِی أَوْ بِکَ وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا النُّبُوَّةَ فَإِنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی

ص: 149

که از کتاب جدا نمیشود تا اینکه در حوض بر من وارد شوند.

ای مردم من پناهگاه و امام شما بعد از خود و راهنما و هدایتگر شما را به شما شناساندم و او برادر من علی بن ابی طالب علیه السّلام است و او در میان شما به منزله من است پس در دینتان از او تقلید کنید و در تمامی امورتان از او اطاعت کنید که جمیع آنچه که خدا به من آموخت نزد اوست و خداوند به من امر کرد که آن را به شما بیاموزم و به شما بیاموزم که آن نزد اوست پس از او بخواهید و از او و از اولیای بعد از او بیاموزید و به آنان نیاموزید و بر آنان پیشی نگیرید و از آنان عقب نمانید که آنان همراه حق و حق همراه آنان است آنها از او جدا نمیشود و آن از آنان جدا نمیشود.

سپس علی علیه السّلام به ابودرداء و ابوهریره و کسانیکه اطرافش بودند فرمود: ای مردم آیا میدانید که خداوند تبارک و تعالی در کتابش نازل فرمود: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند} پس رسولالله صلّی الله علیه و آله من، فاطمه، حسن و حسین را در ردائی جمع کرد و فرمود: بار خدایا اینان عزیزان، عترت، نزدیکان و اهل بیت من هستند پس آلودگی را از آنان بزدای و آنان را پاکیزه کن.

پس امسلمه گفت: و من؟ فرمود تو به سوی خیر هستی، این آیه بهطور خاص فقط درباره من، برادرم علی، دخترم فاطمه و پسرانم حسن و حسین علیهم السّلام نازل شده است و غیر از ما کسی همراه ما نیست و نیز درباره نه نفر از فرزندان حسین بعد از من. پس همه آنان برخاستند و گفتند: شهادت میدهیم که امسلمه آن را برای ما حدیث کرد پس از رسول الله درباره آن سؤال کردیم وی چنانکه امسلمه برایمان حدیث گفته بیان کرد.

سپس فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که خداوند که نامش برتر است نازل کرد: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَکُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ» {ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و با راستان باشید}، سلمان گفت: ای رسول الله عام است یا خاص. فرمود: امر­شدگان عام هستند زیرا جماعت مؤمنان به آن امر شدهاند، اما راستان خاص هستند علی بن ابی طالب، و اولیای من تا روز قیامت، و به رسول الله در غزه تبوک عرض کردم یا رسول الله چرا مرا جانشین کردی؟ فرمود: مدینه جز بهوسیله من یا تو اصلاح نمیشودو تو از من به منزله هارون از موسی هستی با این تفاوت که بعد از من نبیای نیست،

ص: 149

فَقَامَ رِجَالٌ مِمَّنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ فَقَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ فِی سُورَةِ الْحَجِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ (1)فَقَامَ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَنْتَ عَلَیْهِمْ شَهِیدٌ وَ هُمْ شُهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ الَّذِینَ اجْتَبَاهُمُ اللَّهُ وَ مَا جَعَلَ عَلَیْهِمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیهِمْ إِبْرَاهِیمَ قَالَ عَنَی بِذَلِکَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ إِنْسَاناً أَنَا وَ أَخِی وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَامَ خَطِیباً وَ لَمْ یَخْطُبْ بَعْدَهَا وَ قَالَ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی فَإِنَّهُ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ شَهِدْنَا ذَلِکَ کُلَّهُ فَقَالَ حَسْبِیَ اللَّهُ فَقَامَ الِاثْنَا عَشَرَ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ خَطَبَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ قَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ شِبْهَ الْمُغْضَبِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ کُلُّ أَهْلِ بَیْتِکَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ أَوْصِیَائِی مِنْهُمْ عَلِیٌّ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی هَذَا أَوَّلُهُمْ وَ آخِرُهُمْ ثُمَّ وَصِیِّی ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی الْحَسَنِ ثُمَّ وَصِیُّهُ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی الْحُسَیْنِ ثُمَّ وَصِیِّی ابْنِی وَ سَمِیُّ أَخِی ثُمَّ وَصِیُّهُ سَمِیِّی ثُمَّ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ شُهَدَاءَ لِلَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجَهُ عَلَی خَلْقِهِ مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اللَّهَ فَقَامَ السَّبْعُونَ الْبَدْرِیُّونَ وَ نَحْوُهُمْ مِنَ الْآخَرِینَ فَقَالُوا أَدْرَکْنَا وَ مَا کُنَّا نَسِینَا نَشْهَدُ أَنَّا قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 150

پس مردان از مهاجرین و انصار برخاستند و گفتند: ما گواهی میدهیم که آن را در غزه تبوک از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدیم.

پس فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم که خداوند در سوره حج فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ» تا پایان سوره(1).

پس سلمان برخاست و گفت: یا رسولالله اینان که تو بر آن گواه و آنها بر مردم گواه هستند کیستند، کسانیکه خداوند آنان را برگزید و در دین از حرج آیین پدرشان ابراهیم بر آنان قرار نداد؟ فرمود: منظور از آن سیزده انسان است من، برادرم و یازده تن از فرزندان من. گفتند: اللهم آری .

فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که رسول الله به عنوان خطیب برخاست و بعد از آن خطبه ایراد نکرده است و فرمود: من در، شما ای مردم دو امر را ترک میکنم که تا زمانیکه به آن دو چنگ زدهاید گمراه نخواهید شد کتاب خدا و اهل بیتم که خداوند مهربان آگاه بر من عهد کرده است که آن دو هرگز از یکدیگر جدا نمیشوند تا اینکه در حوض بر من وارد شوند، پس گفتند: بار خدایا بلی ما به همه آنها گواهی میدهیم. پس فرمود: خداوند برای من بس است.

پس دوازده نفر برخاستند و گفتند: گواهی میدهیم که رسول الله زمانیکه در روزی که در آن وفات یافت خطبه ایراد نمود عمر بن خطاب درحالتی شبیه خشمآلود برخاست و گفت: یا رسول الله آیا همه اهل بیتت؟ فرمود: نه بلکه اولیای من از آنها، علی برادر، وزیر، وارث و جانشین من در میان امتم و ولی هر مؤمن پس از من، این اولین آنها و آخرین آنهاست سپس وصی من این پسرم و -با دست به حسن اشاره کرد- سپس وصی او -و به حسین اشاره کرد- سپس وصی پسرم و همنام برادرم، سپس وصی او، همنام من سپس هفت تن از فرزندان او یکی بعد از دیگری تا اینکه در حوض بر من وارد شوند درحالیکه در زمین خدا گواهان خدا و حجتهای او بر خلق او هستند، هر که از آنان اطاعت کند از خدا اطاعت کرده است و هر که از آنان سرکشی کند از خدا سرکشی کرده است پس هفتاد بدری و نظیر آنان از سایرین برخاستند گفتند: آنچه که فراموش کردیم را بازیافتیم گواهی میدهیم که ما آن را از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدیم.

ص: 150

فَلَمْ یَدَعْ علیه السلام شَیْئاً إِلَّا نَاشَدَهُمْ فِیهِ حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِ مَنَاقِبِهِ وَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ کُلَّ ذَلِکَ یُصَدِّقُونَهُ وَ یَشْهَدُونَ أَنَّهُ حَقٌّ فَلَمَّا حَدَّثَ أَبُو الدَّرْدَاءِ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ مُعَاوِیَةَ بِکُلِّ ذَلِکَ وَ بِمَا رَدَّ عَلَیْهِ النَّاسُ وَجَمَ مِنْ ذَلِکَ وَ قَالَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ وَ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ لَئِنْ کَانَ مَا تُحَدِّثَانِّی عَنْهُ حَقّاً لَقَدْ هَلَکَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ غَیْرَهُ وَ غَیْرَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ ثُمَّ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَئِنْ کَانَ مَا قُلْتَ وَ ادَّعَیْتَ وَ اسْتَشْهَدْتَ عَلَیْهِ أَصْحَابَکَ حَقّاً لَقَدْ هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ جَمِیعُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ غَیْرَکَ وَ غَیْرَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ شِیعَتِکَ وَ قَدْ بَلَغَنِی تَرَحُّمُکَ عَلَیْهِمْ وَ اسْتِغْفَارُکَ لَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَعَلَی وَجْهَیْنِ مَا لَهَا ثَالِثٌ إِمَّا تَقِیَّةٌ إِنْ أَنْتَ تَبَرَّأْتَ مِنْهُمْ خِفْتَ أَنْ یَتَفَرَّقَ عَنْکَ أَهْلُ عَسْکَرِکَ الَّذِینَ تُقَاتِلُنِی بِهِمْ وَ إِنْ کَانَ الَّذِی ادَّعَیْتَ بَاطِلًا وَ کَذِباً فَقَدْ جَاءَنِی بَعْضُ مَنْ تَثِقُ بِهِ مِنْ خَاصَّتِکَ بِأَنَّکَ تَقُولُ لِشِیعَتِکَ وَ بِطَانَتِکَ بِطَانَةِ السَّوْءِ إِنِّی قَدْ سَمَّیْتُ ثَلَاثَةً مِنْ بَنِیَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ فَإِذَا سَمِعْتُمُونِی أَتَرَحَّمُ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ فَإِنَّمَا أَعْنِی بِذَلِکَ بَنِیَّ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَلَی صِدْقِ مَا أَتَوْنِی بِهِ وَ رَقَّوْهُ إِلَیَّ أَنْ قَدْ رَأَیْنَاکَ بِأَعْیُنِنَا فَلَا نَحْتَاجُ أَنْ نَسْأَلَ عَنْ ذَلِکَ غَیْرَنَا وَ إِلَّا فَلِمَ حَمَلْتَ امْرَأَتَکَ فَاطِمَةَ عَلَی حِمَارٍ وَ أَخَذْتَ بِیَدِ ابْنَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِذْ بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ فَلَمْ تَدَعْ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ السَّابِقَةِ إِلَّا وَ قَدْ دَعَوْتَهُمْ وَ اسْتَنْفَرْتَهُمْ عَلَیْهِ فَلَمْ تَجِدْ مِنْهُمْ إِنْسَاناً غَیْرَ أَرْبَعَةٍ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ لَعَمْرِی لَوْ کُنْتَ مُحِقّاً لَأَجَابُوکَ وَ سَاعَدُوکَ وَ نَصَرُوکَ وَ لَکِنِ ادَّعَیْتَ بَاطِلًا وَ مَا لَا یُقِرُّونَ بِهِ وَ سَمِعَتْکَ أُذُنَایَ وَ أَنْتَ تَقُولُ لِأَبِی سُفْیَانَ حِینَ قَالَ لَکَ غَلَبَکَ عَلَیْهِ أَذَلُّ أَحْیَاءِ قُرَیْشٍ تَیْمٌ وَ عَدِیٌّ وَ دَعَاکَ إِلَی أَنْ یَنْصُرَکَ فَقُلْتَ لَوْ وَجَدْتُ أَعْوَاناً أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ أَهْلِ السَّابِقَةِ لَنَاهَضْتُ الرَّجُلَ فَإِنَّا لَمْ نَجِدْ غَیْرَ أَرْبَعَةِ رَهْطٍ بَایَعْتُ مُکْرَهاً قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ قَرَأْتُ کِتَابَکَ فَکَثُرَ مَا یُعْجِبُنِی مِمَّا خَطَّتْ فِیهِ یَدُکَ وَ أَطْنَبْتَ

ص: 151

پس امام علیه السّلام چیزی را رها نکرد مگر اینکه در آن آنان را قسم داد تا اینکه به آخر مناقبش و آنچه که رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره او فرموده است رسید، در همه آنها آنان او را تصدیق کردند و گواهی دادند که او حق است. پس ابودرداء و ابوهریره همه آن و آنچه که مردم در او پاسخ داده بودند را برای معاویه حدیث کردند. او از آن ناراحت شد و گفت: ای ابودرداء و ابوهریره اگر آنچه که از آن برایم صحبت کردید راست باشد مهاجرین و انصار غیر او و غیر اهل بیت و شیعه او هلاک شدهاند .

سپس معاویه برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: اگر آنچه که گفتی، ادعا کردی و اصحابت را بر آن گواه گرفتهای حق باشد ابوبکر، عمر، عثمان و جمیع مهاجران و انصار غیر خود اهل بیت و شیعهات هلاک شدهاند، تطلب رحمتت بر آنان، و طلب آمرزشت برای آنان به من رسیده است و این بر دو وجه است و وجه سومی ندارد یا تقیه است اگر تو از آنان برائت بجوئی بیم این داری که اهل سپاهت از تو پراکنده گردند کسانیکه بهوسیله آنان با من جنگ میکنی. و اگر آنچهکه ادعا کردی باطل و کذب باشد یکی از خواصت که به او اطمینان داری نزد من آورده است که تو به شیعه، و خواص سوئت میگویی: من سه تن از پسرانم را ابوبکر، عمر و عثمان نامیدهام پس هرگاه از من شنیدید که بر یکی از ائمه ضلالت ترحم میکنم منظور از آن فقط پسرم است و دلیل بر آن -و در روایت دیگری - بر صدق آنچه که برایم آوردهاند و به من رسانده­اند- این است که با چشم خود تو را دیدهایم و نیازی نداریم که درباره آن از سایرین سؤال کنیم، اگر چنین نیست چرا همسرت فاطمه را بر الاغ سوار کردی و دست پسرانت حسن و حسین را گرفتی آنگاه که ابوبکر بیعت میشد پس هیچیک از اهل بدر و پیشتازان را رها نکردی مگر اینکه آنان را دعوت کردی و علیه او تحریک کردی و از میان آنان جز چهار نفر نیافتی: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر، به جانم سوگند اگر محق بودی تو را اجابت، یاری و کمک میکردند. اما ادعای باطل کردی و آنچه که به آن اقرار نمیکنند را مدعی شدی و گوشهایم از تو شنید که به ابوسفیان زمانیکه به تو گفت: حقیرترین ناحیه قریش تیم وعدی بر تو غلبه کرد و تو را خواند تا یاریات کنی میگویی: اگر چهل مرد یاریگر از مهاجرین و انصار از پیشتازان مییافتم با این مرد نزاع میکردم پس زمانیکه جز چهار تن نیافتی به اجبار بیعت کردی.

راوی گوید: امیرمؤمنان برای او نوشت: اما بعد نامهات را خواندم و آنچهکه مرا به شگفتی واداشت زیاد بود، از آنچه که دستت نگاشته بود و

ص: 151

فِیهِ مِنْ کَلَامِکَ وَ مِنَ الْبَلَاءِ الْعَظِیمِ وَ الْخَطْبِ الْجَلِیلِ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَنْ یَکُونَ مِثْلُکَ یَتَکَلَّمُ أَوْ یَنْظُرُ فِی عَامَّةِ أَمْرِهِمْ أَوْ خَاصَّتِهِ وَ أَنْتَ مَنْ تَعْلَمُ وَ ابْنُ مَنْ قَدْ عَلِمْتَ وَ أَنَا مَنْ قَدْ عَلِمْتَ وَ ابْنُ مَنْ تَعْلَمُ وَ سَأُجِیبُکَ فِیمَا قَدْ کَتَبْتَ بِجَوَابٍ لَا أَظُنُّکَ تَعْقِلُهُ أَنْتَ وَ لَا وَزِیرُکَ ابْنُ النَّابِغَةِ عَمْرٌو الْمُوَافِقُ لَکَ کَمَا وَافَقَ شَنٌّ طَبَقَةَ فَإِنَّهُ هُوَ الَّذِی أَمَرَکَ بِهَذَا الْکِتَابِ وَ زَیَّنَهُ لَکَ أَوْ حَضَرَکُمَا فِیهِ إِبْلِیسُ وَ مَرَدَةُ أَصْحَابِهِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ مَرَدَةُ أَبَالِسَتِهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَانَ خَبَّرَنِی أَنَّهُ رَأَی عَلَی مِنْبَرِهِ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا أَئِمَّةَ ضَلَالَةٍ مِنْ قُرَیْشٍ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَنْزِلُونَ عَلَی صُورَةِ الْقُرُودِ یَرُدُّونَ أُمَّتَهُ عَلَی أَدْبَارِهِمْ عَنِ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ اللَّهُمَّ وَ قَدْ خَبَّرَنِی بِأَسْمَائِهِمْ رَجُلًا رَجُلًا وَ کَمْ یَمْلِکُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ عَشَرَةٌ مِنْهُمْ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ رَجُلَیْنِ مِنْ حَیَّیْنِ مُخْتَلِفَیْنِ مِنْ قُرَیْشٍ عَلَیْهِمَا مِثْلُ أَوْزَارِ الْأُمَّةِ جَمِیعاً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مِثْلُ جَمِیعِ عَذَابِهِمْ فَلَیْسَ دَمٌ یُهَرَاقُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ لَا فَرْجٌ یُغْشَی وَ لَا حُکْمٌ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا کَانَ عَلَیْهِمَا وِزْرُهُ (1)وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ بَنِی أَبِی الْعَاصِ إِذَا بَلَغُوا ثَلَاثِینَ رَجُلًا جَعَلُوا کِتَابَ اللَّهِ دَخَلًا وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ مَالَ اللَّهِ دُوَلًا (2)وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَخِی إِنَّکَ لَسْتَ کَمِثْلِی إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَصْدَعَ بِالْحَقِّ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ یَعْصِمُنِی

ص: 152

درباره آن کلام را به درازا کشاندهای، و از بلای بزرگ و مصیبت سترگ بر این امت است که چون تویی در خصوص عامه یا خاصه امرشان صحبت میکند و اندیشه میکند تو کسی هستی که میشناسی و پسر کسی که شناختهای و من کسی هستم که شناختهای و پسر کسی که میشناسی و در آنچه که نگاشتهام به تو پاسخ خواهم داد پاسخی که گمان نکنم که نه تو و نه وزیر تو پسر نابغه عمرو که موافق با توست چنانکه در با تخته جور است، آن را دریابید؛ اوست کسیکه تو را به این نامه فرمان داد و آن را برای تو زینت داد یا اینکه در آن ابلیس و بزرگان اصحاب او - و در روایتی دیگر و بزرگان ابلیس­های او - نزد شما حاضر بود. و به راستی رسول الله صلّی الله علیه و آله به من خبر داده است که او بر منبرش دوازده مرد از ائمه ضلالت از قریش را دید که از منبر رسول الله صلّی الله علیه و آله بالا میورد و درصورت میمون پایین میآیند امت او را از صراط مستقیم منحرف میکنند بارالها و اسامی تک تک آنان را به من خبر داده است و اینکه هر یک از آنها بعد از دیگری چه مدت فرمانروایی میکند، ده نفر از آنها از بنیامیه و دو مرد از دو قبیله دیگر غیر از قریش است که نظیر بارهای همه امت، تا روز قیامت بر آنان است و نظیر جمیع عذاب آنها بر آن دو است و هیچ خونی نیست که به ناحق ریخته شود و ناموسی دریده شود و هیچ حکم ناحقی نیست مگر اینکه بار آن بر آن اوست.

از او شنیدم که میفرمود: فرزندان ابو العاص زمانیکه به سی مرد برسند کتاب خدا را درآمد و بندگان او را برده و اموال خدا را سلسله­وار قرار میدهند و رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: ای برادرم تو مثل من نیستی که خداوند به من امر کرده است که حق را اجرا کنم و به من خبر داده است که ص: 152

مِنَ النَّاسِ فَأَمَرَنِی أَنْ أُجَاهِدَ وَ لَوْ بِنَفْسِی فَقَالَ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ قَالَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ (1)وَ قَدْ مَکَثْتُ بِمَکَّةَ مَا مَکَثْتُ لَمْ أُومَرْ بِقِتَالٍ ثُمَّ أَمَرَنِی بِالْقِتَالِ لِأَنَّهُ لَا یُعْرَفُ الدِّینُ إِلَّا بِی وَ لَا الشَّرَائِعُ وَ لَا السُّنَنُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْحُدُودُ وَ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ وَ إِنَّ النَّاسَ یَدَعُونَ بَعْدِی مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ مَا أَمَرَهُمْ فِیکَ مِنْ وَلَایَتِکَ وَ مَا أَظْهَرْتُ مِنْ مَحَبَّتِکَ مُتَعَمِّدِینَ غَیْرَ جَاهِلِینَ مُخَالِفَةً لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ فَإِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ فَجَاهِدْهُمْ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاکْفُفْ یَدَکَ وَ احْقُنْ دَمَکَ فَإِنَّکَ إِنْ نَابَذْتَهُمْ قَتَلُوکَ وَ إِنْ تَابَعُوکَ وَ أَطَاعُوکَ فَاحْمِلْهُمْ عَلَی الْحَقِّ وَ إِلَّا فَادْعُ النَّاسَ فَإِنِ اسْتَجَابُوا لَکَ وَ وَازَرُوکَ فَنَابِذْهُمْ وَ جَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاکْفُفْ یَدَکَ وَ احْقُنْ دَمَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ دَعَوْتَهُمْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَلَا تَدَعَنَّ عَنْ أَنْ تَجْعَلَ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ إِنَّکَ یَا أَخِی لَسْتَ مِثْلِی إِنِّی قَدْ أَقَمْتُ حُجَّتَکَ وَ أَظْهَرْتُ لَهُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ وَ إِنَّهُ لَمْ یُعْلَمْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ حَقِّی وَ طَاعَتِی وَاجِبَانِ حَتَّی أَظْهَرْتُ ذَلِکَ وَ أَمَّا أَنْتَ فَإِنِّی کُنْتُ قَدْ أَظْهَرْتُ حُجَّتَکَ وَ قُمْتُ بِأَمْرِکَ فَإِنْ سَکَتَّ عَنْهُمْ لَمْ تَأْثَمْ غَیْرَ أَنَّهُ أُحِبُّ أَنْ تَدْعُوَهُمْ وَ إِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ وَ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْکَ وَ تَظَاهَرَتْ عَلَیْکَ ظَلَمَةُ قُرَیْشٍ فَدَعْهُمْ فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ إِنْ نَاهَضْتَ الْقَوْمَ وَ نَابَذْتَهُمْ وَ جَاهَدْتَهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ مَعَکَ فِئَةٌ تَقْوَی بِهِمْ أَنْ یَقْتُلُوکَ وَ التَّقِیَّةُ مِنْ دِینِ اللَّهِ وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ قَضَی الِاخْتِلَافَ وَ الْفُرْقَةَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ شَاءَ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی وَ لَمْ یَخْتَلِفْ اثْنَانِ مِنْهَا وَ لَا مِنْ خَلْقِهِ وَ لَمْ یُتَنَازَعْ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ لَمْ یَجْحَدِ الْمَفْضُولُ ذَا الْفَضْلِ فَضْلَهُ وَ لَوْ شَاءَ عَجَّلَ مِنْهُ النَّقِمَةَ وَ کَانَ مِنْهُ التَّغْیِیرُ حِینَ یُکَذِّبُ الظَّالِمُ وَ یَعْلَمُ الْحَقَّ أَیْنَ مَصِیرُهُ وَ اللَّهُ جَعَلَ الدُّنْیَا دَارَ الْأَعْمَالِ وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ دَارَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی فَقُلْتُ شُکْراً لِلَّهِ عَلَی نَعْمَائِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ وَ تَسْلِیماً وَ رِضًی بِقَضَائِهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَخِی أَبْشِرْ فَإِنَّ حَیَاتَکَ وَ مَوْتَکَ مَعِی (2)وَ أَنْتَ أَخِی وَ أَنْتَ

ص: 153

اشکال در ترجمه

برخی از مردم از من سرکشی میکنند و به من امر کرده است که جهاد کنم ولو با جانم. فرمود: «فَقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ تُکَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَکَ» {پس در راه خدا پیکار کن جز عهده دار شخص خود نیستی} «حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ»(1)

{ای پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز }و در مدتی که در مکه اقامت کردم به جنگ امر نشدم سپس به جنگ امر کرد زیرا نه دین جز با من شناخته میشود و نه شرائع، سنتها، احکام، حدود، حلال و حرام، و اینکه مردم پس از من آنچه که خداوند به آنان امر کرده است و آنچه که در خصوص ولایت تو امر کرده است و آنچه که از محبت تو اظهار کردم را به متعمدانه و از روی آگاهی و در مخالفت با آنچه که خداوند درباره تو امر کرده است رها میکنند پس اگر با آنان ستیز کنی تو را به قتل میرسانند و اگر از تو پیروی و اطاعت کنند آنان را بر حق وادار کن و در غیر اینصورت مردم را دعوت کن اگر استجابتت کردند و تو را یاری کردند با آنها ستیز کن و جهاد کن و اگر یاریگری نیافتی دست بکش و خونت را نریز و بدان که تو اگر آنان را دعوت کردی و استجابتت نکردند از اینکه حجت را بر آنان قرار بدهی دست نکش. تو ای برادرم مثل من نیستی که من حجتت را بر آنان اقامه کردم و آنچه که خداوند درباره تو نازل کردهاست را برای آنان اظهار کردم و معلوم نبود که من فرستاده خدا هستم و حق و طاعتم بر مردم واجب است تا اینکه آن را اظهار کردم و در مورد تو من حجتت را اظهار کردم و به امرت پرداختم پس اگر در مقابل آنان سکوت کردی گناهی مرتکب نشدهای جز اینکه دوست دارم که آنان را دعوت کنی و اگر استجابتت نکردند و از تو نپذیرفتند و ظالمان قریش بر تو فراوان شدند آنها را رها کن. که من بر تو بیم دارم که اگر بدون اینکه گروهی که با آنان تقویت شوی با این قوم نزاع، ستیز و جنگ کنی تو را به قتل برسانند و تقیه از دین خداست و کسی که تقیه ندارد دین ندارد و خداوند اختلاف و تفرقه را بر این امت تقدیر کرده است و اگر میخواست آنان را بر هدایت جمع میکرد دو تن از آنها و نه از خلقش دچار اختلاف نمیشدند و در هیچ امری نزاع نمیکردند و مفضول فضل و برتری صاحب فضل را انکار نمیکرد و اگر خدا میخواست انتقام از او را تعجیل میفرمود و زمانیکه ظالم درحالیکه میداند که سرنوشت حق کجاست و خداوند دنیا را سرای اعمال و آخرت را سرای ثواب و عقوبت قرار دادهاست، تکذیب میکرد تغییری از جانب او رخ میداد «لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَیَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی» {تا کسانی را که بد کرده اند به [سزای] آنچه انجام داده اند کیفر دهد و آنان را که نیکی کرده اند به نیکی پاداش دهد} این امر را به عنوان شکری بر نعمتهای او، صبری بر امتحان او و تسلیم و رضا به تقدیر او گفتم.

سپس فرمود: برادرم مژده باد که زندگی و مرگ تو با من است(2)

و تو برادر،

ص: 153

وَصِیِّی وَ أَنْتَ وَزِیرِی وَ أَنْتَ وَارِثِی وَ أَنْتَ تُقَاتِلُ عَلَی سُنَّتِی وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ أَهْلُهُ وَ تَظَاهَرُوا عَلَیْهِ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّهَا ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ لَهُمْ أَحْقَادُ بَدْرٍ وَ تُرَاثُ أُحُدٍ وَ إِنَّ مُوسَی أَمَرَ هَارُونَ حِینَ اسْتَخْلَفَهُ فِی قَوْمِهِ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ یُجَاهِدَهُمْ بِهِمْ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ یَکُفَّ یَدَهُ وَ یَحْقُنَ دَمَهُ وَ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمْ فَافْعَلْ أَنْتَ کَذَلِکَ إِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَجَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاکْفُفْ یَدَکَ وَ احْقُنْ دَمَکَ فَإِنَّکَ إِنْ نَابَذْتَهُمْ قَتَلُوکَ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَکُفَّ یَدَکَ وَ تَحْقُنْ دَمَکَ إِذَنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَیْکَ أَنْ یَرْجِعَ النَّاسُ إِلَی عِبَادَةِ الْأَصْنَامِ وَ الْجُحُودِ بِأَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَاسْتَظْهِرْ بِالْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ وَ دَعْهُمْ لِیَهْلِکَ النَّاصِبُونَ لَکَ وَ الْبَاغُونَ عَلَیْکَ وَ یَسْلَمَ الْعَامَّةُ وَ الْخَاصَّةُ فَإِذَا وَجَدْتَ یَوْماً أَعْوَاناً عَلَی إِقَامَةِ کِتَابِ اللَّهِ وَ السُّنَّةِ فَقَاتِلْ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا قَاتَلْتَ عَلَی تَنْزِیلِهِ فَإِنَّمَا یَهْلِکُ مِنَ الْأُمَّةِ مَنْ نَصَبَ لَکَ أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِکَ وَ عَادَی وَ جَحَدَ وَ دَانَ بِخِلَافِ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ لَعَمْرِی یَا مُعَاوِیَةُ لَوْ تَرَحَّمْتُ عَلَیْکَ وَ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ کَانَ تَرَحُّمِی عَلَیْکُمْ وَ اسْتِغْفَارِی لَکُمْ لَعْنَةً عَلَیْکُمْ وَ عَذَاباً وَ مَا أَنْتَ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ بِأَعْظَمَ جُرْماً وَ لَا أَصْغَرَ ذَنْباً وَ لَا أَهْوَنَ بِدْعَةً وَ ضَلَالَةً مِنَ الذین [اللَّذَیْنِ] أَسَّسَا لَکَ وَ لِصَاحِبِکَ الَّذِی تَطْلُبُ بِدَمِهِ وَ وَطَّئَا لَکُمَا ظُلْمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ حَمَلَاکُمْ عَلَی رِقَابِنَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَنَحْنُ النَّاسُ وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ آتَیْنا

ص: 154

وصی، وزیر و وارث من هستی و براساس سنت من جنگ میکنی و تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی و در هارون برای تو اسوه نیکویی است آنگاه که خویشانش تضعیفش کردند و از یکدیگر حمایت کردند و نزدیک بود که او را به قتل برسانند، پس بر ظلم قریش بر خود و کثرت آنها بر خود صبر پیشه کن که آن کینههایی در سینه قومی است که حقد بدر، و کینه­های احد را دارند و موسی آنگاه که هارون را در قوم خویش جانشین کرد به او امر فرمود که اگر گمراه شدند و او یارانی یافت به وسیله آنها با آنان بجنگد و اگر یارانی نیافت دست بکشد، خونش را حفظ کند و میان آنان جدایی نیاندازد پس تو نیز چنین کن اگر علیه آنان یارانی یافتی با آنان جهاد کن و اگر یارانی نیافتی دست بازدار و خونت را حفظ کن که اگر تو با آنان ستیز کنی تو را خواهند کشت و بدان که تو اگر زمانی­که یارانی نداری دست بازنداری و خونت را حفظ نکنی بر تو بیمناک هستم که مردم به پرستش بتها و انکار اینکه من فرستاده خدا هستم باز گردند پس با حجت بر آنان پیروز شو، رهایشان کن تا سرزنش کنندگان تو و ستمگران بر تو هلاک شوند و عامه و خاصه سالم بمانند. و اگر روزی یارانی بر اقامه کتاب خدا و سنت یافتی بر سر تأویل قرآن جنگ کن چنانکه من بر سر تنزیل آن جنگ کردم که فقط کسانی از امت که به تو یا به یکی از اولیای من ناسزا گفت، جنگ و انکار کرد و به مخالف آنچهکه شما بر آن هستید معتقد شد هلاک میشود.

به جانم سوگند معاویه اگر بر تو، و بر طلحه و زبیر طلب رحمت کردم طلب رحمتم برای شما و طلب آمرزشم برای شما لعنت و عذابی بر شما بود و تو و طلحه و زبیر از نظر گناه بزرگتر و کوچکتر نیستید و از نظر بدعت و ضلالت کمتر از دو نفری که برای تو و رفیقت که خونخواه او هستی ظلم بر ما اهل بیت را برایتان پایهگذاری و مقدمه چینی کردند و شما را علیه ما تحریک کردند نیستید خداوند تبارک و تعالی فرمود: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَی مِنَ الَّذِینَ آمَنُواْ سَبِیلاً * أُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَمَن یَلْعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِیرًا * أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّنَ الْمُلْکِ فَإِذًا لاَّ یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیرًا * أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ» {آیا کسانی را که از کتاب [آسمانی] نصیبی یافته اند ندیده ای که به جبت و طاغوت ایمان دارند و در باره کسانی که کفر ورزیده اند می گویند اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند، اینانند که خدا لعنتشان کرده و هر که را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت، آیا آنان نصیبی از حکومت دارند [اگر هم داشتند] به قدر نقطه پشت هسته خرمایی [چیزی] به مردم نمی دادند، بلکه به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند} و مردم و رشک­ورزیده­شدگان ما هستیم. و فرمود: «فَقَدْ آتَیْنَآ

ص: 154

آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً فَالْمُلْکُ الْعَظِیمُ أَنْ جَعَلَ مِنْهُمْ أَئِمَّةً مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اللَّهَ وَ الْکِتَابُ وَ الْحِکْمَةُ و النُّبُوَّةُ فَلِمَ یُقِرُّونَ بِذَلِکَ فِی آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ یُنْکِرُونَهُ فِی آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَا مُعَاوِیَةُ فَإِنْ تَکْفُرْ بِهَا أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ وَ مَنْ قِبَلَکَ مِنْ طَغَامِ أَهْلِ الشَّامِ وَ الْیَمَنِ وَ الْأَعْرَابِ أَعْرَابِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ جُفَاةِ الْأُمَّةِ فَقَدْ وَکَّلَ اللَّهُ بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ (1)یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ الْقُرْآنَ حَقٌّ وَ نُورٌ وَ هُدًی وَ رَحْمَةٌ وَ شِفَاءٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی (2)یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَدَعْ صِنْفاً مِنْ أَصْنَافِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ رَدَّ عَلَیْهِمْ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ وَ نَهَی عَنِ اتِّبَاعِهِمْ وَ أَنْزَلَ فِیهِمْ قُرْآناً نَاطِقاً عِلْمُهُ مِنْ عِلْمِهِ وَ جَهْلُهُ مِنْ جَهْلِهِ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَیْسَ مِنَ الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ وَ مَا مِنْ حَرْفٍ إِلَّا وَ لَهُ تَأْوِیلٌ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ مَا مِنْهُ حَرْفٌ إِلَّا وَ لَهُ حَدُّ مُطَّلِعٌ عَلَی ظَهْرِ الْقُرْآنِ وَ بَطْنِهِ وَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ نَحْنُ آلَ مُحَمَّدٍ وَ أَمَرَ اللَّهُ سَائِرَ الْأُمَّةِ أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ وَ أَنْ یُسَلِّمُوا إِلَیْنَا وَ یَرُدُّوا الْأَمْرَ إِلَیْنَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ هُمُ الَّذِینَ یُسْأَلُونَ عَنْهُ وَ یُطْلَبُونَهُ

ص: 155

آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکًا عَظِیمًا»{در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم} و ملک بزرگ این است که در میان آنان ائمه قرار دهد که هر که از خدا اطاعت کرد از آنان اطاعت میکند و هر که از خدا، کتاب، حکمت و نبوت سرکشی کرد از آنان سرکشی میکند پس چرا آن را در آل ابراهیم اقرار میکنید اما در آل محمد صلّی الله علیه و آله انکار میکنید.

ای معاویه اگر تو و رفیقت و کسانیکه از میان عوام اهل شام، یمن و بادیهنشینان، بادیهنشینان ربیعه و مضر و جفاکاران بر امت به آن کفر بورزید خداوند قومی که کافر آن نیستند را بر آن گمارده است.(1)

ای معاویه قرآن حق، نور، هدایت، رحمت و شفایی برای مؤمنان است و کسانیکه ایمان نمیآورند در گوشهایشان سنگینی است و [گویی] آنان را از جایی دور ندا می دهند.(2)

ای معاویه خداوند گروهی از گروههای ضلالت و دعوتکنندگان بهسوی آتش را رها نکرده است مگر اینکه در قرآن به آن پاسخ داده و بر آنان حجت آورده است و از پیروی آنان نهی فرموده است و در میان آنان قرآن ناطقی فرستاده است که کسانیکه آن را دریافتند دریافتند و کسانی که از آن جاهل هستند جاهلند من از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: در قرآن هیچ آیهای نیست مگر اینکه ظاهر و باطنی دارد و هیچ حرفی نیست مگر اینکه تأویلی دارد: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» {تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند} -در روایتی دیگر: و هیچ حرفی از آن نیست مگر اینکه حد مطلعی بر ظاهر، باطن و تأویل قرآن دارد {تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}- ریشه­داران در دانش ما خاندان محمد هستیم و خداوند سایر امت را امر فرموده است که بگویند: به آن ایمان آوردیم و همه آنها از جانب پروردگارمان است و جز اولو الألباب ذکر نمیکند و اینکه امر را به ما بسپارند و به سوی ما بازگردانند و خداوند فرموده است: {و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند قطعا از میان آنان کسانی اند که [می توانند درست و نادرست] آن را دریابند} آنان همان کسانی هستند که درباره آن سؤال میکنند و آن را طلب میکنند.

ص: 155

وَ لَعَمْرِی لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلَّمُوا لَنَا وَ اتَّبَعُونَا وَ قَلَّدُونَا أُمُورَهُمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَمَا طَمِعْتَ أَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ فَمَا فَاتَهُمْ مِنَّا أَکْثَرُ مِمَّا فَاتَنَا مِنْهُمْ وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ فِیکَ آیَاتٍ مِنْ سُورَةٍ خَاصَّةٍ الْأُمَّةُ یُؤَوِّلُونَهَا عَلَی الظَّاهِرِ وَ لَا یَعْلَمُونَ مَا الْبَاطِنُ وَ هِیَ فِی سُورَةِ الْحَاقَّةِ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یُدْعَی بِکُلِّ إِمَامِ ضَلَالَةٍ وَ إِمَامِ هُدًی وَ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا أَصْحَابُهُ الَّذِینَ بَایَعُوهُ فَیُدْعَی بِی وَ بِکَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ أَنْتَ صَاحِبُ السِّلْسِلَةِ الَّذِی یَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ وَ کَذَلِکَ کُلُّ إِمَامِ ضَلَالَةٍ کَانَ قَبْلَکَ أَوْ یَکُونُ بَعْدَکَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ مِنْ خِزْیِ اللَّهِ وَ عَذَابِهِ وَ نَزَلَ فِیکُمْ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ (1)وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ رَأَی اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً مِنْ أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ عَلَی مِنْبَرِهِ یَرُدُّونَ النَّاسَ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی رَجُلَانِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ عَشَرَةٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَوَّلُ الْعَشَرَةِ صَاحِبُکَ الَّذِی تَطْلُبُ بِدَمِهِ وَ أَنْتَ وَ ابْنُکَ وَ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ أَوَّلُهُمْ مَرْوَانُ (2)وَ قَدْ لَعَنَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ طَرَدَهُ وَ مَا وَلَدَ حِینَ أُسْمِعَ

ص: 156

اشکال در ترجمه

به جانم سوگند زمانیکه رسول الله صلّی الله علیه و آله وفات کرد مردم برای ما سر فرود آوردند و از ما پیروی کردند و امرشان را به ما واگذار کردند تا بالای سر و زیر پایشان بخورند. زمانیکه ای معاویه تو طمع کردی بیشتر از آنچهکه ما آنان را از دست بدهیم آنها ما را از دست دادند و خداوند درباره من و تو آیاتی از سورهای خاص را نازل کرده است که مردم آن را براساس ظاهرش تفسیر میکنند و از باطن آن آگاهی ندارند و آن در سوره الحاقه است: فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ... و وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ... و آن اینکه هر امام ضلالت و امام هدایت خوانده میشود درحالیکه همراه هر یک از آنان یارانشان است که با او بیعت کردهاند پس من و تو خوانده میشویم ای معاویه درحالیکه تو صاحب سلسلهای هستی که میگوید: «فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیهْ * وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ» { ای کاش کتابم را دریافت نکرده بودم، و از حساب خود خبردار نشده بودم} از رسول الله شنیدم که آن را میفرمود و همچنین برای هر امام ضلالت که قبل از تو باشد یا پس از تو باشد نیز نظیر این حقارت و عذاب خداست و این کلام خداوند درباره شما نازل شدهاست : «وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِّلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی القُرْآنِ»(1) {و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم} و آن اینکه رسولالله دوازده امام ضلالت را بر روی منبرش مشاهده کرد که مردم را مردم را به عقب باز می­گردانید، دو مرد از قریش و ده مرد از بنیامیه که اولین این ده تن رفیق توست که خونخواه او هستی و تو و پسرت و هفت تن از فرزندان حکم بن عاص که اولین آنها مروان است و رسول الله او را نفرین و طرد کرد و زمانیکه از

ص: 156

نَبِیُّنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ لَمْ یَرْضَ لَنَا الدُّنْیَا ثَوَاباً وَ قَدْ سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ أَنْتَ وَ وَزِیرُکَ وَ صُوَیْحِبُکَ یَقُولُ إِذَا بَلَغَ بَنُو أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا اتَّخَذُوا کِتَابَ اللَّهِ دَخَلًا وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ مَالَ اللَّهِ دُوَلًا یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ زَکَرِیَّا نُشِرَ بِالْمِنْشَارِ وَ یَحْیَی ذُبِحَ وَ قَتَلَهُ قَوْمُهُ وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَلِکَ لِهَوَانِ الدُّنْیَا عَلَی اللَّهِ إِنَّ أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ قَدْ حَارَبُوا أَوْلِیَاءَ الرَّحْمَنِ قَالَ اللَّهُ إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتَهُ سَیَخْضِبُونَ لِحْیَتِی مِنْ دَمِ رَأْسِی وَ أَنِّی مُسْتَشْهَدٌ وَ سَتَلِی الْأُمَّةَ مِنْ بَعْدِی وَ أَنَّکَ سَتَقْتُلُ ابْنِیَ الْحَسَنَ غَدْراً بِالسَّمِّ وَ أَنَّ ابْنَکَ یَزِیدَ لَعَنَهُ اللَّهُ سَیَقْتُلُ ابْنِیَ الْحُسَیْنَ یَلِی ذَلِکَ مِنْهُ ابْنُ زَانِیَةٍ وَ أَنَّ الْأُمَّةَ سَیَلِیهَا مِنْ بَعْدِکَ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ أَبِی الْعَاصِ وَ وُلْدِ مَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ وَ خَمْسَةٌ مِنْ وُلْدِهِ تکلمه [تُکْمِلُهُ] اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً قَدْ رَآهُمْ رَسُولُ اللَّهِ یَتَوَاثَبُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ تَوَاثُبَ الْقِرَدَةِ یَرُدُّونَ أُمَّتَهُ عَنْ دِینِ اللَّهِ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی وَ أَنَّهُمْ أَشَدُّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَیُخْرِجُ الْخِلَافَةَ مِنْهُمْ بِرَایَاتٍ سُودٍ تُقْبِلُ مِنَ الْمَشْرِقِ یُذِلُّهُمُ اللَّهُ بِهِمْ وَ یَقْتُلُهُمْ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ وَ أَنَّ رَجُلًا مِنْ وُلْدِکَ مَیْشُومٌ وَ مَلْعُونٌ جِلْفٌ جَافٍ مَنْکُوسُ الْقَلْبِ فَظٌّ غَلِیظٌ قَاسٍ قَدْ نَزَعَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ الرَّأْفَةَ وَ الرَّحْمَةَ أَخْوَالُهُ مِنْ کَلْبٍ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ لَوْ شِئْتُ لَسَمَّیْتُهُ وَ وَصَفْتُهُ وَ ابْنُ کَمْ هُوَ فَیَبْعَثُ جَیْشاً إِلَی الْمَدِینَةِ فَیَدْخُلُونَهَا فَیُسْرِفُونَ فِیهَا فِی الْقَتْلِ وَ الْفَوَاحِشِ وَ یَهْرُبُ مِنْهُمْ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی زَکِیٌّ تَقِیٌّ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ إِنِّی لَأَعْرِفُ اسْمَهُ وَ ابْنَ کَمْ هُوَ یَوْمَئِذٍ وَ عَلَامَتَهُ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ ابْنِیَ الْحُسَیْنِ علیه السلام الَّذِی یَقْتُلُهُ ابْنُکَ یَزِیدُ وَ هُوَ الثَّائِرُ بِدَمِ أَبِیهِ فَیَهْرُبُ إِلَی مَکَّةَ وَ یَقْتُلُ صَاحِبُ ذَلِکَ الْجَیْشِ رَجُلًا مِنْ وُلْدِی زَکِیّاً بَرِیئاً عِنْدَ أَحْجَارِ الزَّیْتِ ثُمَّ یَصِیرُ ذَلِکَ الْجَیْشُ إِلَی مَکَّةَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ اسْمَ أَمِیرِهِمْ وَ عِدَّتَهُمْ وَ أَسْمَاءَهُمْ وَ سِمَاتِ

ص: 157

ترجمه نشده

نبیمان رسول الله میشنیدم او متولد نشده بود.

ما اهل بیت هستیم خداوند آخرت را برای ما بر دنیا برگزید از روی ثواب دنیا را برایمان نپسندید و تو، وزیر و رفیق حقیرت از رسولالله شنیدهاید که میفرماید: زمانیکه پسران ابی العاص به سی مرد برسند کتاب خدا را درآمد، بندگان خدا را غلام و اموال خدا را سلسله­وار بر میگزینند.

ای معاویه نبی خدایا زکریا با ارّه کشته شد، یحیی ذبح شد و قومش او را کشتند درحالیکه او آنان را بهسوی خدا دعوت میکرد و این به جهت خواری دنیا بر خدا بود که اولیای شیطان با اولیای رحمن مبارزه کردهاند. خداوند فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الِّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ» {کسانی که به آیات خدا کفر می ورزند و پیامبران را بناحق می کشند و دادگستران را به قتل می رسانند آنان را از عذابی دردناک خبر ده}

ای معاویه رسول خدا به من خبر داده است که امتش محاسنم را از خون سرم رنگین میکنند درحالیکه شهید میشوم و پس از من تو بر امت ولایت مییابی و با نیرنگ پسرم حسن را با سم به قتل خواهی رساند و یزید که نفرین خدا بر او باد پسرم حسین را به قتل خواهد رساند و ابن الزانیه، آن را از او ولایت میگیرد. و پس از تو هفت تن از فرزندان ابی العاص و فرزند مروان بن حکم و پنج تن از فرزندان او بر امت ولایت خواهند یافت در تکمیل آن 12 امامی که رسول الله صلّی الله علیه و آله دیده است که بسان جهیدن میمون بر منبر میپرند و امت را از دین خدا به عقب باز میگردانند و آنها در روز قیامت شدیدترین عذاب را خواهند داشت و خلافت با پرچمهای سیاهی که از مشرق روی میکند از آنان خارج خواهند شد، خداوند آنان را به وسیله آنها ذلیل میکند و زیر هر سنگی آنان را میکشد و مردی از فرزندان تو حرام­زاده خشن، خشک، بیمار­دل، گستاخ، سنگدل قاسی است که خداوند رقت و رحمت را از دلش جدا کرده است و داییهایش از کلب هستند گویی که اکنون به او نگاه میکنم و اگر بخواهم نام او را میآورم توصیفش میکنم و میگویم که او چند سال دارد، او سپاهی بهسوی مدینه گسیل میدارد و آنها در آن داخل میشوند و در قتل و فواحش در آن زیادهروی و مردی پاک و متقی از فرزندان من که با قسط و عدل زمین را آکنده میکند چنانکه از ظلم و ستم آکنده است از آنان میگریزد و من اسم او را و اینکه در آن روز چند سال دارد و علامتش چیست را میدانم، و او از فرزندان پسرم حسین که پسرت یزید میکشد است او خونخواه پدرش است، پس بهسوی مکه میگریزد و صاحب آن لشکر مردی پاک و بیگناه از فرزندان مرا در نزدیکی احجار الزیت به قتل میرساند سپس آن لشکر بهسوی مکه حرکت میکند و من نام فرمانده آنان، تعداد، اسماء، نشانههای

ص: 157

خُیُولِهِمْ فَإِذَا دَخَلُوا الْبَیْدَاءَ وَ اسْتَوَتْ بِهِمُ الْأَرْضُ خُسِفَ بِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ قَالَ مِنْ تَحْتِ أَقْدَامِهِمْ فَلَا یَبْقَی مِنْ ذَلِکَ الْجَیْشِ أَحَدٌ غَیْرُ رَجُلٍ وَاحِدٍ یُقَلِّبُ اللَّهُ وَجْهَهُ مِنْ قِبَلِ قَفَاهُ وَ یَبْعَثُ اللَّهُ لِلْمَهْدِیِّ أَقْوَاماً یُجْمَعُونَ مِنْ أَطْرَافِ الْأَرْضِ قَزَعٌ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ أَسْمَاءَهُمْ وَ اسْمَ أَمِیرِهِمْ وَ مُنَاخَ رِکَابِهِمْ فَیَدْخُلُ الْمَهْدِیُّ الْکَعْبَةَ وَ یَبْکِی وَ یَتَضَرَّعُ قَالَ جَلَّ وَ عَزَّ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ هَذَا لَنَا خَاصَّةً أَهْلَ الْبَیْتَ أَمَا وَ اللَّهِ یَا مُعَاوِیَةُ لَقَدْ کَتَبْتُ إِلَیْکَ هَذَا الْکِتَابَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکَ لَا تَنْتَفِعُ بِهِ وَ أَنَّکَ سَتَفْرَحُ إِذَا أَخْبَرْتُکَ أَنَّکَ سَتَلِی الْأَمْرَ وَ ابْنُکَ بَعْدَکَ لِأَنَّ الْآخِرَةَ لَیْسَتْ مِنْ بَالِکَ وَ إِنَّکَ بِالْآخِرَةِ لَمِنَ الْکَافِرِینَ وَ سَتَنْدَمُ کَمَا نَدِمَ مَنْ أَسَّسَ هَذَا الْأَمْرَ لَکَ وَ حَمَلَکَ عَلَی رِقَابِنَا حِینَ لَمْ تَنْفَعْهُ النَّدَامَةُ وَ مِمَّا دَعَانِی إِلَی الْکِتَابِ بِمَا کَتَبْتُ بِهِ أَنِّی أَمَرْتُ کَاتِبِی أَنْ یَنْسَخَ ذَلِکَ لِشِیعَتِی وَ أَصْحَابِی لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَنْفَعَهُمْ بِذَلِکَ أَوْ یَقْرَأَهُ وَاحِدٌ مِنْ قِبَلِکَ فَخَرَجَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ إِلَی الْهُدَی وَ مِنْ ظُلْمِکَ وَ ظُلْمِ أَصْحَابِکَ وَ فِتْنَتِکُمْ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ أَحْتَجَّ عَلَیْکَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ هَنِیئاً لَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ تَمَلُّکُ الْآخِرَةِ وَ هَنِیئاً لَنَا تَمَلُّکُ الدُّنْیَا.

اسبان آنان را میدانم و زمانیکه وارد بیداء شوند زمین بر آنان استوار شد در خاک فرو رفتند خداوند فرمود: «وَلَوْ تَرَی إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ» {و ای کاش می دیدی هنگامی را که [کافران] وحشت زده اند [آنجا که راه] گریزی نمانده است و از جایی نزدیک گرفتار آمده اند}. گوید از زیر پاهایشان پس از آن لشکر غیر از یک مرد باقی نمیماند که خداوند چهره اش را وارونه می­گرداند و خداوند برای مهدی اقوامی را مبعوث میکنند که از گوشههای زمین جمع میشوند و بسان ابراهای پراکنده پاییز پراکنده میشود و به خدا سوگند من نام آنان، نام فرمانده آنان و محل اقامت رکابهای آنان را میدانم و مهدی وارد کعبه میشود و میگرید و تضرع میکند و خداوند فرمود: «أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ» {یا [کیست] آن کس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت می کند و گرفتاری را برطرف می گرداند و شما را جانشینان این زمین قرار می دهد} و این خاص ما اهل بیت است.

آگاه باش به خدا سوگند ای معاویه این نامه را درحالی برایت نوشتم که میدانم که تو از آن بهره نمیگیری و زمانیکه خبر دادم که تو و بعد از تو پسرت امر را بر عهده می­گیرید شادمان می­شوی زیرا آخرت در خاطر تو نیست و تو در آخرت از کافران هستی و پشیمان خواهی شد، چنانکه کسیکه این امر را برای تو بنا نهاد و تو را علیه ما تحریک کرد، پشیمان شد آنگاه که پشیمانی سودی برایش نداشت.

و از اموری که مرا به چنین نامهای فراخواند این است که به کاتبم امر کردم که از آن برای پیروان و اصحابم نسخهای بنویسد شاید خداوند با آن به آنان فایدهای رساند یا اینکه یکی از گماشتگان تو آن را بخواند و خداوند بهوسیله آن و ما او را از گمراهی بهسوی هدایت و از ظلم تو و یارانت و از فتنه شما خارج سازد و دوست داشتم که علیه تو اقامه حجت کنم.

پس معاویه برای او نوشت: ای ابوالحسن تصاحب آخرت گوارای تو باد و تصاحب دنیا گوارای ما باد.

توضیح

جوهری گوید: مالأته علی الأمر ممالاة: او را علیه آن امر یاری و همراهی کردم و در حدیث آمده است: ما قتلت عثمان و ما مالأت علی قتله عثمان را نکشتم و بر قتل او یاری نکردم. و گوید: القود یعنی قصاص، و أقدت القاتل بالقتیل یعنی او را بهخاطر مقتول به قتل رساندم، گفته میشود: أقاده السلطان من أخیه و استقدت الحاکم یعنی از حاکم خواستم که قاتل را به سبب مقتول قصاص کند. و گوید: زاح الشئ: دور شد و از بین رفت. «ما علیها لون» اللون یعنی دقل که آن بدترین نوع خرماست یعنی آنچهکه در حجت تو بیان کردم همگی قوی است و در آن کلام ضعیفی نیست در تشبیه به این نوع خرما. و جوهری گوید: این کلام آنان: وافق شنّ طبقه: ابن سکیت گوید: او شنّ بن أفصی بن عبد القیس است و طبق،

ص: 158

حی من إیاد و کانت شن لا یقام لها فواقعتها طبق فانتصفت منها فقیل وافق شن طبقة وافقه فاعتنقه انتهی.

و سیأتی الکلام فیه و فی أجزاء الخبر.

قبیلهای از أیاد است و شن چنان بود که کسی را یارای هماوردی با نبود، پس طبقه با او پنجه افکند - در پاسخ به سؤالاتش - و نیمی از آن را ستاند؛ پس گفته شد وافق شن طبقه، و با او موافقت کرد و به اوگردن نهاد. پایان. و سخن درباره آن و بعضی بخشهای این روایت به زودی خواهد آمد.

روایت422.

غیبة النعمانی(1): ابن عقده، محمد بن همّام، عبدالعزیز و عبدالجبار دو پسر عبدالله بن یونس از رجال خود، از عبدالرزاق بن همّام، از معمر بن راشد، از ابان بن ابی عیاش. و از طریقی غیر از طرق هارون بن محمد، از احمد بن عبیدالله بن جعفر بن معلّی همدانی، از عمرو بن جامع بن عمرو کندی، از عبدالله بن مبارک که پیرمردی از ماست و کوفی و از ثقات است، از عبدالرزاق بن تمام، از معمّر، از ابو عیّاش از سلیم آن را به ما خبر دادهاست و ابان ذکر کردهاست که آن را از عمر بن ابی سلمه نیز شنیدهاست.

سلیم گوید: معاویه زمانیکه ابودرداء و ابوهریره را فراخواند ما در صفین همراه امیرمؤمنان علیه السّلام بودیم پس آن­دو نامه را بهسوی امیرمؤمنان آوردند و آن را به او سپردند. فرمود: آنچهکه معاویه شما را بهوسیله آن فرستاده است ابلاغ کردید پس از من بشنوید و آن را از من به او ابلاغ کنید چنانکه به من ابلاغ کردید. گفتند: بله پس علی علیه السّلام این جواب را با طول آن بیان کرد تا اینکه به ذکر منصوب کردن رسول الله صلّی الله علیه و آله در غدیر خم او را، پایان گرفت.

و حدیث را شبیه به آنچهکه از کتاب سلیم بیان کردیم تا این سخن او: پس ابودرداء و ابوهریره رفتند و همه آنچهکه علی علیه السّلام فرمود، و برخود شهادت خواست و آنچهکه مردم به او پاسخ دادند و به آن گواهی دادند را برای معاویه نقل کردند .

ص: 159

ص: 160

ص: 160

باب هفدهم : آنچهکه در خصوص معاویه عمرو بن عاص دوستان آنها آمدهاست و برخی از آن در باب مثالب بنیامیه بیان شد

روایات

روایت423.

تفسیر علی ابن ابراهیم(1): «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَةً فَانبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَی سَوَاء» {و اگر از گروهی بیم خیانت داری [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است]} درباره معاویه آنگاه که به امیرمؤمنان علیه السّلام خیانت کرد نازل شد.

توضیح

شاید مقصود این است که امیرمؤمنان علیه السّلام درباره معاویه به این حکم عمل کرد. بیضاوی گوید: «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ» درحالیکه خیانت نقض پیمانی که بر تو آشکار میشود را با یکدیگر پیمان بستهاند: «فَانبِذْ إِلَیْهِمْ»، پس عهد آنها را بهسوی آنان رها کن. «عَلَی سَوَاء» براساس عدل یا بر طریق میانهروی در دشمنی درحالیکه در جنگ با آنان نزاع نمیکنی که آن خیانتی از جانب توست یا به طور یکسان در ترس یا علم به پیمان شکنی.

روایت424.

مناقب ابن شهر آشوب(2): در محاضراتی از راغب آمدهاست که امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: پسر هند نمیمیرد مگر اینکه صلیبی در گردنش آویخته شود. و احنف بن قیس، ابن شهاب زهری، اعثم کوفی، ابو حیان توحیدی، و ابو ثلاج در جمعی آن را روایت کردهاند

ص: 161

فَکَانَ کَمَا قَالَ علیه السلام.

و چنانکه امام علیه السّلام فرموده بود شد.

روایت425.

تفسیر علی بن ابراهیم(1): «وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ - فی ولایة علی صلوات الله علیه - فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا» {و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند - در ولایت علی علیه السّلام - قطعا آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند}. نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی تو قسیم آتش هستی درحالیکه میگویی: این برای من و این برای توست. گفتند: پس چه زمانی است؟ ای محمد در خصوص امر علی و آتش چه زمانی را به ما وعده میدهی؟ پس خداوند متعال نازل فرمود: «حَتَّی إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ» {[باش] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند}، یعنی مرگ و قیامت «فَسَیَعْلَمُونَ» {آنگاه دریابند} منظورش فلانی، فلانی و معاویه، عمروبن عاص و کینه توزان قریش است: «مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدً» {که یاور چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است.}

روایت426.

تفسیر علی بن ابراهیم(2): حسن بن زیاد گوید: ابو عبدالله علیه السّلام درباره این کلام خداوند: «و َأَنَّا لَا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فِی الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا» {و ما [درست] نمی دانیم که آیا برای کسانی که در زمینند بدی خواسته شده یا پروردگارشان برایشان هدایت خواسته است} میفرمود: پس گفت: خیر بلکه به خدا سوگند شری است که آنگاه که با معاویه بیعت کردند و حسن بن علی علیه السّلام را رها کردند برای آنان خواسته می­شود.

روایت427.

عیون اخبار الرضا(3): امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: مستحفظون از اصحاب رسولالله دانستهاند که خداوند

ص: 162

أَنَّ أَهْلَ صِفِّینَ قَدْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری

اهل صفین را بر زبان نبیاش نفرین کردهاست و هر که افترا زند ناکام میماند .

روایت428.

تفسیر علی بن ابراهیم(1): «فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی»{پس ]گویند[ تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت}: سبب نزول این آیه این است که رسول الله صلّی الله علیه و آله در روز غدیر خم به بیعت علی علیه السّلام فراخواند و زمانیکه به مردم ابلاغ کرد و آنچهکه خداوند اراده کرده که به آنان خبر دهد را در خصوص علی به آنان خبر داد، مردم بازگشتند پس معاویه بر مغیره بن شعبه و ابوموسی اشعری تکیه داد پس بهسوی قومش خرامان رفت درحالیکه میگفت: به خدا سوگند هرگز ولایت را برای علی اقرار نمیکنیم و گفته محمد را تأیید نمیکنیم پس خداوند نازل فرمود: «فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی * وَلَکِن کَذَّبَ وَتَوَلَّی* ثُمَّ ذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی * ثُمَّ أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی» {پس ]گویند[ تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت، بلکه تکذیب کرد و روی گردانید، پس خرامان به سوی اهل خویش رفت! وای بر تو! پس وای ]بر تو!}، بهعنوان تهدیدی برای فاسق، پس رسول الله به قصد اعلام برائت از او از منبر بالا رفت و خداوند نازل فرمود: « لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ» {زبانت را ]در هنگام وحی[ زود به حرکت درنیاور تا در خواندن ]قرآن[ شتابزدگی به خرج دهی} پس رسولالله سکوت کرد و نام او را بر زبان نیاورد.

توضیح

«فَلَا صَدَّقَ» از صدق یا تصدیق است، «یَتَمَطَّی» از روی افتخار به آن خرامان راه رفت، «أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی»: وای بر تو.

روایت429.

تفسیر علی بن ابراهیم(2): رسول الله وارد مسجد شد و عمرو بن عاص و حکم ص: 163

أَبِی الْعَاصِ فَقَالَ عَمْرٌو یَا أَبَا الْأَبْتَرِ وَ کَانَ الرَّجُلُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ یُسَمَّی أَبْتَرَ ثُمَّ قَالَ عَمْرٌو وَ إِنِّی لَأَشْنَأُ مُحَمَّداً أَیْ أُبْغِضُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ شانِئَکَ أَیْ مُبْغِضَکَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ هُوَ الْأَبْتَرُ یَعْنِی لَا دِینَ لَهُ وَ لَا نَسَبَ.

بن ابی العاص در آن بودند پس عمرو گفت: یا ابو ابتر. و در جاهلیت به مردی که فرزند پسر نداشت ابو ابتر میگفتند سپس عمرو گفت: من با محمد دشمنی میکنم پس خداوند بر رسولش نازل فرمود: «إِنَّ شَانِئَکَ» یعنی دشمن تو عمرو بن عاص، «هُوَ الْأَبْتَرُ» یعنی نه دینی برای اوست و نه نسبی.

روایت430.

التهذیب(1):

ابن طریف، از ابن علوان، از جعفر، از پدرش از علی علیه السّلام روایت کرد که رسولالله اهل مکه را نهی فرمود که خانههای خود را کرایه بدهند و بر آن درهایی ببندند و فرمود: مقیم و بادیه­نشین در آن برابر است. فرمود: و ابوبکر، عمر، عثمان و علی علیه السّلام چنین کردند تا اینکه زمان معاویه فرا رسید.

روایت431.

معانی الأخبار(2): براء بن عازب گوید: ابوسفیان آمد درحالیکه معاویه بهدنبال او بود پس رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: خدایا تابع و متبوع را نفرین کن اللهم أقیعس را بگیر، ابن براء به پدرش گفت أقعیس کیست: گفت معاویه.

روایت432.

کتاب صفین(3):

مشابه آن آمده.

ص: 164

قال الصدوق رضی الله عنه الأقیعس تصغیر الأقعس و هو الملتوی العنق و القعاس التواء یأخذ فی العنق من ریح کأنما یکسره إلی ما وراءه و الأقعس العزیز الممتنع و یقال عز أقعس و القوعس الغلیظ العنق الشدید الظهر من کل شی ء و القعوس الشیخ الکبیر و القعس نقیض الحدب و الفعل قعس یقعس قعسا و الجمع قعساوات و قعس و القعساء من النملة الرافعة صدرها و ذنبها و الاقعنساس شدة و التقاعس هو من تقاعس فلان إذا لم ینفذ و لم یمض لما کلف و مقاعس حی من تمیم.

صدوق گوید: أقیعس تصغیر اقعس است و او فرد پیچیده گردن است و قعاس خمیدگی است از وَرَم در گردن، گویی آن را بهسمت پشت میشکند و الأقعس شکستناپذیر و نفوذناپذیراست. و عز أقعس گفته میشود: القوس: گردن­کلفت با پشتی محکم از هر چیز است، القعوس: پیرمرد کهنسال است، القعس متضاد گوژپشت است و فعل آن قعس یعقس قعساٌ و جمع آن قعساوات و قعس است. القعساء در خصوص مورچگان، مورچهای با سینه و دم برآمده است. اقعناس، شدت است و التقاعس از ریشه تقاعس فلان است آنگاه که به تکلیف خود عمل نکند و دنبال اجرای آن نرود و مقاعس قبیلهای از تمیم است.

روایت433.

معانی الأخبار(1): امام صادق علیه السّلام فرمود: ما و خاندان ابوسفیان دو اهل بیت هستیم که بر سر خدا با یکدیگر دشمنی کردیم ما گفتیم: خدا راست گفت و آنها گفتند خدا دروغ گفت: ابوسفیان با رسول الله جنگید و معاویه با علی بن ابی طالب، و یزید بن معاویه با حسین بن علی جنگید و سفیانی با قائم علیه السّلام جنگ میکند.

روایت434.

مناقب ابن شهر آشوب(2): ابن عباس درباره این کلام خداوند: «ألیس الله بأحکم الحاکمین» گوید:

ص: 164

دَخَلَتِ الرِّوَایَاتُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله انْتَبَهَ مِنْ نَوْمِهِ فِی بَیْتِ أُمِّ هَانِئٍ فَزِعاً فَسَأَلَتْهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا أُمَّ هَانِئٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَضَ عَلَیَّ فِی مَنَامِی الْقِیَامَةَ وَ أَهْوَالَهَا وَ الْجَنَّةَ وَ نَعِیمَهَا وَ النَّارَ وَ مَا فِیهَا وَ عَذَابَهَا فَأَطْلَعْتُ فِی النَّارِ فَإِذَا أَنَا بِمُعَاوِیَةَ وَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَائِمَیْنِ فِی حَرِّ جَهَنَّمَ تَرْضَخُ رُءُوسَهُمَا الزَّبَانِیَةُ بِحِجَارَةٍ مِنْ جَمْرِ جَهَنَّمَ یَقُولُونَ لَهُمَا هَلْ آمَنْتُمَا بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَیَخْرُجُ عَلِیٌّ مِنْ حِجَابِ الْعَظَمَةِ ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً وَ یُنَادِی حُکِمَ لِی وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ فَیُبْعَثُ الْخَبِیثُ إِلَی النَّارِ وَ یَقُومُ عَلِیٌّ فِی الْمَوْقِفِ یَشْفَعُ فِی أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ.

روایات با یکدیگر متداخل است که نبی صلّی الله علیه و آله در خانه ام هانئ هراسان از خواب برخاست پس درباره آن از او سؤال کرد، فرمود: ای ام هانئ خداوند در خوابم قیامت و اهوال آن، بهشت و نعمتهای آن، آتش و آنچهکه در آن است و عذاب آن را به من نمایان ساخت پس به آتش نگاه کردم ناگهان با معاویه، عمرو بن عاص روبرو شدم که در حرارت جهنم ایستادهاند و فرشتگان عذاب با سنگ­هایی از اخگر جهنم سر آنان را خرد میکنند و میگویند آیا به ولایت علی بن ابی طالب ایمان آوردید.

ابن عباس گوید پس علی خندان و شادمان از حجاب ظلمت خارج میشود و ندا برمیآورد: به پروردگار کعبه سوگند حکم از آن من است. که این، کلام خداوند است: «ألیس الله بأحکم الحاکمین». پس خبیث به آتش فرستاده میشود و علی در موقف میایستد درحالیکه درباره اصحاب، اهل بیت و شیعه خود شفاعت میکند .

روایت435.

معانی الأخبار(1):

ثمالی گوید: از ابو جعفر شنیدیم که میگوید رسولالله درحالیکه معاویه در حضور او کتابت میکند و دستش را بهسوی خاصرهاش پایین آوردهاست فرمود هر که روزی این را بهعنوان امیر ببیند خاصرهاش را با شمیر بشکافد پس مردی از کسانی که آن را از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده بود روزی او را دید درحالیکه وی در شام بر مردم خطبه ایراد میکند پس شمشیر از نیام برآورد و بهسوی او حرکت کرد و مردم بین آنان حائل شدند و گفتند: بنده خدا تو را چه میشود؟ گفت: شنیدم که رسولالله میفرمود: هر که روزی این را بهعنوان امیر ببیند خاصرهاش را با شمشیر بشکافد. ادامه داد: گفتند: آیا میدانی چه کسی او را به کار گمارد گفت: خیر، گفتند: امیرمؤمنان عمر، پس مرد گفت: اطاعت از امیرمؤمنان.

توضیح

بقره بر وزن منعه یعنی شکاف و وسیع کرد.

روایت436.

تنبیه الخاطر(2):

احمد بن

ص: 166

مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَلَفَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ بِالطَّلَاقِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ لَیْسَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّامَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام بِهَا فَأَفْتَی الْفُقَهَاءُ بِطَلَاقِهَا فَسُئِلَ الرِّضَا علیه السلام فَأَفْتَی أَنَّهَا لَا تُطَلَّقُ فَکَتَبَ الْفُقَهَاءُ رُقْعَةً أَنْفَذُوهَا إِلَیْهِ وَ قَالُوا لَهُ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهَا لَمْ تُطَلَّقْ فَوَقَّعَ علیه السلام فِی رُقْعَتِهِمْ قُلْتُ هَذَا مِنْ رِوَایَتِکُمْ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِمُسْلِمَةِ الْفَتْحِ وَ قَدْ کَثُرُوا عَلَیْهِ أَنْتُمْ خَیْرٌ وَ أَصْحَابِی خَیْرٌ وَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ فَأَبْطَلَ الْهِجْرَةَ وَ لَمْ یَجْعَلْ هَؤُلَاءِ أَصْحَاباً لَهُ فَرَجَعُوا إِلَی قَوْلِهِ.

محمد بن اسحاق از پدرش گوید: مردی در خراسان در ایامی که رضا علیه السّلام در آنجا بود به طلاق عهد بست که معاویه از اصحاب رسولالله صلّی الله علیه و آله نیست و فقهاء بر طلاق همسرش فتوا داد پس از رضا علیه السّلام سؤال شد و او فتوا داد که وی طلاق داده نمیشود، و فقها نامهای برای او نوشتند آن را نزد او بردند و به او گفتند: از کجا گفتی ای پسر رسول خدا که او طلاق داده نمیشود، امام علیه السّلام در نامه آنان ثبت کرد: این را از روایت شما از ابوسعید خدری گفتم که رسولالله صلّی الله علیه و آله به مسلمه الفتح درحالیکه بر او جمع شده بودند فرمود: شما خوب و اصحاب من خوب هستند و بعد از فتح هیچ هجرتی نیست پس هجرت را باطل کرد و اینان را اصحابی برای خود قرار نداد پس به قول او برگشتند .

روایت437.

الخصال(1):

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: از بدترین خلائق خدا پنج تن است: ابلیس، پسر آدم که برادرش را کشت، فرعون ذوالأوتاد، مردی از بنیاسرائیل که آنان را از دینشان بازگرداند و مردی از این امت که بر دروازه لدّ بر کفر بیعت میکند. سپس فرمود: من آنگاه که معاویه در لدّ بیعت میکرد سخن رسولالله صلّی الله علیه و آله را به یاد آوردم پس به علی ملحق شدم و همراه او بودم.

روایت438.

کتاب صفین(2):

تألیف نصر بن مزاحم از یحیی بن یعلی مشابه آن را آورده.

توضیح

فیروز آبادی گوید «لدّ» با ضمه روستایی در فلسطین است که عیسی علیه السّلام دجّال را در دروازه آن میکشد.

روایت439.

بصائر الدرجات(3):

ص: 167

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ خَلْفَ أَبِی وَ هُوَ عَلَی بَغْلَتِهِ فَنَفَرَتْ بَغْلَتُهُ فَإِذَا رَجُلٌ شَیْخٌ فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ وَ رَجُلٌ یَتْبَعُهُ فَقَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ اسْقِنِی اسْقِنِی فَقَالَ الرَّجُلُ لَا تَسْقِهِ لَا سَقَاهُ اللَّهُ قَالَ وَ کَانَ الشَّیْخُ مُعَاوِیَةَ.

امام باقرعلیه السّلام فرمود: پشت سر پدرم درحالیکه بر روی استرش بود، و استرش رم کرد پس با پیرمردی روبرو شدیم که در گردنش رشتهای بود و مردی دنبال او بود پس گفت: ای علی بن حسین مرا آب بده مرا آب بده. پس مرد گفت او را آب نده، خداوند او را آب ندهد، فرمود و آن پیرمرد معاویه لعنه الله بود.

روایت440.

اختصاص(1):

از ایوب بن نوح، حسن بن علی بن عبدالله بن مغیره از عباس مشابه آن را آورده.

روایت441.

بصائر الدرجات(2): یحیی بن ام الطویل گوید: از مدینه تا مکه علی بن حسین را همراهی کردم درحالیکه او بر استر و من بر شتر مادینه بودم و ار وادی ضجنان گذشتیم و ناگهان با مردی سیاه که در گردنش زنجیر است روبرو شدیم، ادامه داد، و او میگفت یا علی بن حسین مرا آب بده که خداوند تو را سیراب کند، راوی ادامه داد: پس علی فرمود، و سرش را بر سینه نهاد و چهارپایش را حرکت داد، توجه کردم پس مردی را دیدم که او را میکشید و میگفت، او را آب نده که خداوند او را سیراب نکند، راوی گوید: شترم را حرکت دادم و به علی بن حسین علیه السّلام رسیدم، پس به من فرمود: آیا چیزی دیدی، به او خبر دادم، فرمود: او معاویه بود.

روایت442.

فرحه الغری(3):

نصر بن

ص: 168

مُزَاحِمٍ التَّمِیمِیِّ فِی کِتَابِ صِفِّینَ قَالَ: کَانَ مُعَاوِیَةُ إِذَا قَنَتَ لَعَنَ عَلِیّاً علیه السلام وَ ابْنَ عَبَّاسٍ وَ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام وَ لَمْ یُنْکَرْ ذَلِکَ عَلَیْهِ إِمَّا خَوْفاً مِنْ مُؤْمِنٍ أَوِ اعْتِقَاداً مِنْ جَاهِلٍ وَ کَانَ خَالِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ أَسَدِ بْنِ کَرِیزِ بْنِ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ شَمْسِ بْنِ عَمْعَمَةَ بْنِ حَرِیزِ بْنِ شَقِّ بْنِ مُصْعَبِ بْنِ یَشْکُرَ بْنِ دَهْمِ بْنِ أَفْرَکِ بْنِ بَدِیرِ بْنِ قَسْرٍ الْقَسْرِیُّ یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ الْعَنُوا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ لُصُّ بْنُ لُصٍّ بِضَمِّ اللَّامِ فَقَامَ إِلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ أَعْجَبُ مِنْ سَبِّکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَمْ مِنْ مَعْرِفَتِکَ بِالْعَرَبِیَّةِ.

مزاحم تمیمی در کتاب صفین گوید: معاویه زمانیکه قنوت میخواند علی علیه السّلام ابن عباس، قیس بن سعد، حسن و حسین علیه السّلام را نفرین میکرد و این عمل او بر او نفی نمیشد که یا از ترس از جانب مؤمن بود و از جانب جاهل از روی اعتقاد، و خالد بن عبدالله بن یزید بن اسد بن کریز بن عامر بن عبدالله بن عبد شمس بن عمعمه بن حریز بن شق بن مصعب بن یشکر بن دهم بن أفرک بن بدیر بن قسر قسری بر روی منبر میگفت: علی بن ابی طالب را نفرین کنید که او دزد پسر دزد است (لمص را با ضمه ادا میکرد) پس بادیهنشینی برخاست و گفت: به خدا سوگند نمیدانم از چه چیزی تعجب کنم از دشنام تو بر علی بن ابی طالب یا از آشنایی تو با زبان عربی.

روایت443.

کشف الغمّه(1): مطرب بن مغیره بن شعبه گوید: به همراه ابو مغیره نزد معاویه رفتم و پدرم نزد او میآمد با او صحبت میکرد و نزد من برمیگشت و از معاویه و عقل او یاد میکرد و از آنچهکه از او میدید در شگفت میشد تا اینکه شبی آمد و عشا را رها کرد و او را غمگین دیدم و ساعتی منتظر او شدم و گمان کردم که در ما و کار ما اتفاقی رخ دادهاست، پس گفتم: چه شده تو را از شب غمگین میبینم، گفت: پسرم از نزد خبیثترین مردم آمدم، گفتم: چه شده؟ گفت: درحالیکه با او تنها بودم به او گفتم به سنی رسیدهای کاش عدل پیشه کنی و خیر بگسترانی، که تو مسن شدهای و کاش به برادرانت از بنیهاشم نظر میکردی و با آنان خویشاوندی از سر میگرفتی، به خدا سوگند نزد آنا چیزی نیست که از آن بترسی.

پس گفت: دریغا دریغا برادر تیم فرمانروایی کرد و عدالت پیشه کرد و کارها کرد پس به خدا سوگند از هلاکش نگذشته بود که یادش از بین رفت جز اینکه گوینده­ای بگوید ابوبکر، و سپس برادر بنی عدی فرماروایی یافت ده سال تلاش کرد و کمر همت بست به خدا سوگند از مرگش نگذشته بود که یادش از بین رفت جز اینکه گوینده­ای بگوید عمر. سپس عثمان فرمانروایی یافت و نابود شد مردی که در نسب و عمل و کردار کسی مانند او نبود، به خدا سوگند هنوز از بین نرفته بود که یادش و یاد آنچه که انجام داد نابود شد، در حالی­که برادر بنی

ص: 169

هَاشِمٍ یُصَاحُ بِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَأَیُّ عَمَلٍ یَبْقَی بَعْدَ هَذَا لَا أُمَّ لَکَ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا دَفْناً دَفْناً.

هاشم هر روز پنج مرتبه فریاد می­زند که «أشهد أن محمداً رسول الله» پس بعد از این چه عملی باقی می­ماند، بی­مادر باشی، به خدا سوگند فقط دفنشان می­کنم.

توضیح

یعنی أقتلهم و ادفنهم دفناً یا أدفن و أخفی ذکرهم و فضائلهم و این بهتر است.

روایت444.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهره معاً(1):

امام باقرعلیه السّلام فرمود: سوره حاقه درباره امیرمؤمنان و معاویه نازل شده و جزای عملش از جانب خداوند بر اوست.

روایت445.

و آنچهکه محمد بن عباس از حسن بن احمد از محمد بن عیسی از مردی از حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است مؤید آن است که فرمود: این کلام خداوند «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ» تا پایان آیات امیرمؤمنان است. و این کلام او«فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بشماله» شامی که نفرین خدا بر او باد است

روایت446.

و از امام صادق روایت است که معاویه صاحب زنجیر و فرعون این امت است.

روایت447.

الکافی(2):

احمد بن ادریس از محمد بن عبدالجبار از یکی از اصحابمان که آن را به امام صادق علیه السّلام نسبت میدهد گوید: به او عرض کردم عقل چیست؟، فرمود هر چه با آن رحمن را بپرستد و بهشت را بهدست آورد. گوید: عرض کردم آنچه که در معاویه بود؟ فرمود: آن نکراء، شیطنة است که شبیه به عقل است.

روایت448.

الکافی

ص: 170

الْعَلَاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ مُعَاوِیَةَ أَوَّلُ مَنْ عَلَّقَ عَلَی بَابِهِ مِصْرَاعَیْنِ بِمَکَّةَ فَمَنَعَ حَاجَّ بَیْتِ اللَّهِ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ وَ کَانَ النَّاسُ إِذَا قَدِمُوا مَکَّةَ نَزَلَ الْبَادِی عَلَی الْحَاضِرِ حَتَّی یَقْضِیَ حَجَّهُ وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ صَاحِبَ السِّلْسِلَةِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ کَانَ فِرْعَوْنَ هَذِهِ الْأُمَّةِ.

(1):

امام صادق علیه السّلام فرمود: معاویه اولین کسی است که در مکه دو لنگه بر درش نهاد و حاجی بیتالله را از آنچه خداوند فرمود منع کرد: «سَوَاء الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ» {مقیم در آنجا و بادیهنشین یکسان قرار دادهایم}، و مردم زمانیکه به مکه میآمدند بادیهنشین بر مقیم وارد میشد تا اینکه حجش را بهجای آورد. و معاویه صاحب زنجیر بود خداوند فرمود: «ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ * إِنَّهُ کَانَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ» {پس در زنجیری که درازی آن هفتاد گز است وی را در بند کشید، چرا که او به خدای بزرگ نمی گروید} و فرعون این امت بود.

روایت449.

کافی(2):

امام صادق علیه السّلام از پدرش فرمود: برای خانههای مکه دری نبود و اهالی شهرها با خیمه­هایشان میآمدند، وارد میشدند و بر آن میزدند و اولین کسیکه بر آن در نهاد معاویه بود .

میگویم: اخبار بسیاری در کتاب حج درباره اینکه اولین کسیکه آن را بدعت نهاد معاویه لعنه الله است خواهد آمد.

روایت450.

التهذیب(3):

امام صادق علیه السّلام فرمود: اولین کسی که در حالت نشسته خطبه ایراد کرد معاویه است و درباره آن بهخاطر درد زانوانش از مردم اجازه گرفت و یک خطبه در حالت نشسته، یک خطبه در حالت قیام ایراد میکرد و بین دو خطبه مینشست.

روایت451.

العدد(4):

معاویه درباره آنچهکه بر او میرسید از علی بن ابی طالب

ص: 171

علیهما السلام عَنْ ذَلِکَ فَلَمَّا بَلَغَهُ قَتْلُهُ قَالَ ذَهَبَ الْفِقْهُ وَ الْعِلْمُ بِمَوْتِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَهُ أَخُوهُ عُتْبَةُ لَا یَسْمَعُ هَذَا أَهْلُ الشَّامِ فَقَالَ دَعْنِی عَنْکَ.

علیه السّلام درباره آن سؤال میکرد و مینوشت و زمانیکه خبر قتل او به وی رسید گفت: فقه و علم با مرگ پسر ابوطالب رفت، پس برادرش عتبه به او گفت: این را شامیان نشنوند. گفت: رهایم کن.

روایت452.

اختصاص(1):

معاویه لعنه الله در 78 سالگی به هلاکت رسید و بیست سال ولایت کرد.

روایت453.

اختصاص(2):

علی بن ابومغیره گوید: امام باقرعلیه السّلام به ضجنان آمد و سه مرتبه فرمود: خداوند تو را نیامرزد و زمانیکه این را گفت فرمود: آیا میدانید به چه کسی گفتم یا اینکه یکی از اصحابمان سؤال کرد، پس فرمود معاویه بن ابوسفیان بر من گذر کرد درحالیکه زنجیری میکشید که زبانش را بیرون آورده است از من خواست که برای او طلب آمرزش کنم سپس فرمود: گفته میشود آن یکی از وادیهای جهنم است.

میگویم: مشابه آن را با اسناد در باب احوال برزخ و باب معجزات باقر علیه السّلام آوردیم.

روایت454.

الکافی(3):

امام صادق علیه السّلام فرمود: در سال 41 معاویه حج کرد پس نجاری را به همراه ابزار فرستاد و به صاحب مدینه نوشت که منبر رسولالله صلّی الله علیه و آله را برکند و آن را منبر او در شام قرار دهد. پس زمانیکه برخاستند که آن را برکنند خورشید تیره و تار شد، و زمین به لرزه افتاد پس دست برداشتند و آن را برای معاویه

ص: 172

وَ کَتَبُوا بِذَلِکَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَکَتَبَ إِلَیْهِمْ یَعْزِمُ عَلَیْهِمْ لِمَا فَعَلُوهُ فَفَعَلُوا فَمِنْبَرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدْخَلُ الَّذِی رَأَیْتَ.

نوشتند و او برای آنا نوشت زمانی که ان را انجام دادند قصد آنان می­کند پس آن را انجام دادند و منبر رسولالله مدخلی است که دیدی.

روایت455.

تقریب(1):

ابن اثیر در الکامل گوید: معاویه در سال پنجاه هجری قصد کرد که منبر رسولالله را از مدینه به شام منتقل کند و گفت منبر و عصای نبی صلّی الله علیه و آله را در مدینه که قاتلان عثمان هستند رها نمیکنیم و عصا را طلب کرد که نزد سعد قرظی بود و منبر را حرکت داد پس خورشید تیره و تار شد تا اینکه ستارگان را آشکارا دیدم و مردم آن را بزرگ کردند پس آن را رها کرد.

و گفتهشده جابر و ابوهریره نزد او آمدند و گفتند: شایسته نیست منبر رسولالله از محلی که در آن نهادهاست خارج شود و عصایش را به شام منتقل کرد و آن را رها کرد و بر آن شش درجه افزود و از آنچه انجام داد عذرخواهی کرد .

میگویم: از خبر روشن میشود که این اعتذاری از جانب قوم از اوست.

روایت456.

کتاب سلیم بن قیس(2): سلیم و عمر بن ابوسلمه گوید. معاویه در دوره خلافتش بعد از شهادت امیرمؤمنان

ص: 173

عَلَیْهِ وَ صَالَحَ الْحَسَنُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی بَعْدَ مَا مَاتَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ اسْتَقْبَلَهُ أَهْلُ الْمَدِینَةِ فَنَظَرَ فَإِذَا الَّذِی اسْتَقْبَلَهُ مِنْ قُرَیْشٍ أَکْثَرُ مِنَ الْأَنْصَارِ فَسَأَلَ عَنْ ذَلِکَ فَقِیلَ إِنَّهُمْ یَحْتَاجُونَ لَیْسَتْ لَهُمْ دَوَابُّ فَالْتَفَتَ مُعَاوِیَةُ إِلَی قَیْسِ بْنِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ مَا لَکُمْ لَا تَسْتَقْبِلُونِّی مَعَ إِخْوَانِکُمْ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ قَیْسٌ وَ کَانَ سَیِّدَ الْأَنْصَارِ وَ ابْنَ سَیِّدِهِمْ أَقْعَدَنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ لَمْ یَکُنْ لَنَا دَوَابُّ قَالَ مُعَاوِیَةُ فَأَیْنَ النَّوَاضِحُ فَقَالَ قَیْسٌ أَفْنَیْنَاهَا یَوْمَ بَدْرٍ وَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ مَا بَعْدَهُمَا فِی مَشَاهِدِ رَسُولِ اللَّهِ حِینَ ضَرَبْنَاکَ وَ أَبَاکَ عَلَی الْإِسْلَامِ حَتَّی ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ کَارِهُونَ قَالَ مُعَاوِیَةُ اللَّهُمَّ غَفْراً قَالَ قَیْسٌ أَمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ سَتَرَوْنَ بَعْدِی أَثَرَةً ثُمَّ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ تُعَیِّرُنَا بِنَوَاضِحِنَا وَ اللَّهِ لَقَدْ لَقِینَاکُمْ عَلَیْهَا یَوْمَ بَدْرٍ وَ أَنْتُمْ جَاهِدُونَ عَلَی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ وَ أَنْ یَکُونَ کَلِمَةُ الشَّیْطَانِ هِیَ الْعُلْیَا ثُمَّ دَخَلْتَ أَنْتَ وَ أَبُوکَ کَرْهاً فِی الْإِسْلَامِ الَّذِی ضَرَبْنَاکُمْ عَلَیْهِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ کَأَنَّکَ تَمُنُّ عَلَیْنَا بِنُصْرَتِکُمْ إِیَّانَا فَلِلَّهِ وَ لِقُرَیْشٍ بِذَلِکَ الْمَنُّ وَ الطَّوْلُ أَ لَسْتُمْ تَمُنُّونَ عَلَیْنَا یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ بِنُصْرَتِکُمْ رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ هُوَ ابْنُ عَمِّنَا وَ مِنَّا فَلَنَا الْمَنُّ وَ الطَّوْلُ أَنْ جَعَلَکُمُ اللَّهُ أَنْصَارَنَا وَ أَتْبَاعَنَا فَهَدَاکُمْ بِنَا فَقَالَ قَیْسٌ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ فَبَعَثَهُ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً وَ إِلَی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَبْیَضِ اخْتَارَهُ لِنُبُوَّتِهِ وَ اخْتَصَّهُ بِرِسَالَتِهِ فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَهُ وَ آمَنَ بِهِ ابْنَ عَمِّهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَبُو طَالِبٍ یَذُبُّ عَنْهُ وَ یَمْنَعُهُ وَ یَحُولُ بَیْنَ کُفَّارِ قُرَیْشٍ وَ بَیْنَ أَنْ یَرْدَعُوهُ وَ یُؤْذُوهُ وَ أَمَرَ أَنْ یُبَلِّغَ رِسَالَةَ رَبِّهِ فَلَمْ یَزَلْ مَمْنُوعاً مِنَ الضَّیْمِ وَ الْأَذَی حَتَّی مَاتَ عَمُّهُ أَبُو طَالِبٍ وَ أَمَرَ ابْنَهُ بِمُوَازَرَتِهِ فَوَازَرَهُ وَ نَصَرَهُ وَ جَعَلَ نَفْسَهُ دُونَهُ فِی کُلِّ شَدِیدَةٍ وَ کُلِّ ضِیقٍ وَ کُلِّ خَوْفٍ وَ اخْتَصَّ اللَّهُ بِذَلِکَ عَلِیّاً علیه السلام مِنْ بَیْنِ قُرَیْشٍ وَ أَکْرَمَهُ مِنْ بَیْنِ جَمِیعِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ فَجَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمِیعَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِیهِمْ أَبُو طَالِبٍ وَ أَبُو لَهَبٍ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَدَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَادِمُهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 174

و صلح با حسن - و روایت شده بعد از وفات حسن - به قصد حج وارد مدینه شد و مردم مدینه از او استقبال کردند پس نگریست و دید قریشیانی که از او استقبال کردند از انصار بیشتر است پس در این باره سؤال کرد. گفته شد: آنها محتاج هستند چارپایانی ندارند، پس معاویه به قیس بن سعد بن عباده روی کرد و گفت: ای گروه انصار شما را چه میشود همراه برادران قریشی خود از من استقبال نمیکنید؟ پس قیس که سرور انصار و پسر سرور آنان است گفت: نداشتن چارپا ما را مانع شدهاست، معاویه گفت: پس نواضح کجایند؟ قیس پاسخ داد: آن را روز بدر، احد و پس از آن دو در مشاهد رسولالله آنگاه که بر سر اسلام بر تو و پدرت ضربت میزدیم، از بین بردیم تا اینکه امر خدا نمایان شد و شما بیزار هستید. معاویه گفت: بارالها بیامرز، قیس گفت: بههوش باش که رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: بعد از من خودپسندی خواهید دید.

سپس گفت: ای معاویه آیا ما را به سبب نواضحمان نکوهش میکنی؟ به خدا سوگند سوار بر آنان در روز بدر با شما روبرو شدیم درحالیکه شما برای خاموش کردن نور خدا تلاش میکردید و اینکه کلمه شیطان همان برتر باشد سپس تو و پدرت به اجبار در اسلامی داخل شدید که بر سر آن بر شما ضربت زدیم، معاویه گفت: گویی تو با یاریات به ما منت میگذاری، شگفتا از او و از قریش با آن منت و لطف، ای گروه انصار آیا با یاری کردنتان به رسولالله که از قریش و پسرعموی ما و از ماست بر ما منت نمیگذارید، پس منت و لطف از آن ماست که شما را یاریگران ما و پیروان ما قرار داد و شما را بهوسیله ما یاری کرد .

قیس گفت: خداوند محمد را بهعنوان رحمتی برای جهانیان مبعوث کرد و او را بهسوی تمامی مردم، جن و انس، سرخ و سیاه و سفید فرستاد، او را برای نبوت برگزید و به رسالتش مخصوص گردانید و اولین کسیکه او را تصدیق کرد و به او ایمان آورد پسر عمویش علی بن ابی طالب، بود و ابوطالب از او دفاع و حمایت کرد و مانع از این شد که کفار قریش او را بازدارند و به او آزار رسانند و مأمور شد که رسالت پروردگارش را ابلاغ کند و پیوسته ستم و اذیت از او منع میشد تا اینکه عمویش ابوطالب وفات یافت و پسرش را به حمایت از او امر کرد و او وی را حمایت و یاری کرد تا اینکه خود را در هر دشواری، تنگنا و ترسی بر او مقدم داشت و خداوند از میان قریش علی را به آن مخصوص گردانید و از بین تمامی عرب و عجم او را گرامی داشت پس رسولالله صلّی الله علیه و آله تمامی فرزندان عبدالمطلب که در میان آنان ابوطالب و ابولهب بود و در آن روز چهل مرد بودند را جمع کرد و آنان را دعوت کرد و علی علیه السّلام به او خدمت کرد، و رسولالله

ص: 174

فِی حَجْرِ عَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ أَیُّکُمْ یَنْتَدِبُ أَنْ یَکُونَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی فَأَمْسَکَ الْقَوْمُ حَتَّی أَعَادَهَا ثَلَاثاً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فِی حَجْرِهِ وَ تَفَلَ فِی فِیهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ امْلَأْ جَوْفَهُ عِلْماً وَ فَهْماً وَ حُکْماً ثُمَّ قَالَ لِأَبِی طَالِبٍ یَا أَبَا طَالِبٍ اسْمَعِ الْآنَ لِابْنِکَ وَ أَطِعْ فَقَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ مِنْ نَبِیِّهِ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ آخَی صلی الله علیه و آله بَیْنَ عَلِیٍّ وَ بَیْنَ نَفْسِهِ فَلَمْ یَدَعْ قَیْسٌ شَیْئاً مِنْ مَنَاقِبِهِ إِلَّا ذَکَرَهَا وَ احْتَجَّ بِهَا وَ قَالَ مِنْهُمْ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ بِجَنَاحَیْنِ اخْتَصَّهُ اللَّهُ بِذَلِکَ مِنْ بَیْنِ النَّاسِ وَ مِنْهُمْ حَمْزَةُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ مِنْهُمْ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَإِذَا وَضَعْتَ مِنْ قُرَیْشٍ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ عِتْرَتَهُ الطَّیِّبِینَ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْکُمْ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِلَی أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْکُمْ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ إِلَی أَبِی ثُمَّ قَالُوا نُبَایِعُ سَعْداً فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ فَخَاصَمُونَا بِحَقِّهِ وَ قَرَابَتِهِ فَمَا یَعْدُو قُرَیْشٌ أَنْ یَکُونُوا ظَلَمُوا الْأَنْصَارَ أَوْ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ وَ لَعَمْرِی مَا لِأَحَدٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ لَا لِقُرَیْشٍ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ فِی الْخِلَافَةِ حَقٌّ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَغَضِبَ مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ یَا ابْنَ سَعْدٍ عَمَّنْ أَخَذْتَ هَذَا وَ عَمَّنْ رَوَیْتَهُ وَ عَمَّنْ سَمِعْتَهُ أَبُوکَ أَخْبَرَکَ بِذَلِکَ وَ عَنْهُ أَخَذْتَهُ فَقَالَ قَیْسٌ سَمِعْتُهُ وَ أَخَذْتُهُ مِمَّنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْ أَبِی وَ أَعْظَمُ عَلَیَّ حَقّاً مِنْ أَبِی قَالَ مَنْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ صِدِّیقُهَا الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ فَلَمْ یَدَعْ قَیْسٌ آیَةً نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام إِلَّا ذَکَرَهَا قَالَ مُعَاوِیَةُ فَإِنَّ صِدِّیقَهَا أَبُو بَکْرٍ وَ فَارُوقَهَا عُمَرُ وَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ قَالَ قَیْسٌ أَحَقُّ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ أَوْلَی بِهَا الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ

ص: 175

در اتاق عمویش ابوطالب بود و گفت: کدامیک از شما داوطلب میشود که برادر، وزیر، وصی و جانشین من در امتم و ولیّ هر مؤمن بعد از من شود؟ پس قوم خودداری کردند تا اینکه آن را سه مرتبه تکرار کرد پس علی علیه السّلام فرمود: من یا رسولالله، پس سرش را بر روی پایش قرار داد و در دهان او تف کرد و فرمود خدایا درون او را از علم، فهم و حکمت آکنده کن، سپس به ابوطالب فرمود: ای ابوطالب اینک به پسرت گوش بسپار و از او اطاعت کن که خداوند او را نسبت به نبیاش به منزله هارون نسبت به موسی قرار داده است و بین خود و علی پیمان اخوت بست.

و قیس چیزی از مناقب او را ناگفته رها نکرد و آن را به عنوان حجت ارائه کرد و گفت: از جمع آنان جعفر بن ابوطالب طیار با دو بال در بهشت است که خداوند از بین مردم او را به آن مخصوص گردانیده است و از آنان حمزه سید الشهداء، فاطمه سرور زنان بهشتی [دو جهان] است و چون از قریش، رسولالله، اهل بیت و عترت مطهر او را کنار بگذارم ای معشر قریش به خدا سوگند ما از شما برتر، نزد خدا و رسول او و اهل بیت او از شما برتر هستیم. رسولالله وفات یافت و انصار نزد پدرم جمع شدند و گفتند: با سعد بیت میکنیم پس قریش آمد و بر سر حق و قرابت او با ما مخاصمه کرد و بیش از این نیست که قریش بر انصار و خاندان محمد ظلم کردند و به جانم سوگند هیچیک از انصار، قریش، و نه کسی از عرب و عجم همراه علی بن ابی طالب علیه السّلام و پس از او فرزندان او، حقی در خلافت ندارد. پس معاویه خشمگین شد و گفت ای پسر سعد این را از که گرفتی، از که روایت کردی و از که شنیدی، پدرت آن را به تو خبر داد و از او گرفتی؟ قیس پاسخ داد: او را از کسیکه از پدرم برتر و بیش از پدرم بر من حق دارد شنیدم و گرفتم: گفت: کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام عالم و صدّیق این امت که خداوند درباره او نازل فرمود: «قل کفی بالله شهیداً بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب» . و قیس هیچ آیهای که درباره علی علیه السّلام نازل شدهاست را ناگفته رها نکرد. معاویه گفت: صدیق این امت ابوبکر، فاروق آن عمر و کسیکه علم الکتاب نزد اوست عبدالله بن سلام است. قیس گفت: محقتر به این نامها و سزاوارتر به آنها کسی است که خداوند درباره او نازل فرمود: «أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن

ص: 175

رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ الَّذِی نَصَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَدِیرِ خُمٍّ فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَالَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ یَوْمَئِذٍ بِالْمَدِینَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ نَادَی مُنَادِیَهُ وَ کَتَبَ بِذَلِکَ نُسْخَةً إِلَی عُمَّالِهِ أَلَا بَرِئَتِ الذِّمَّةُ مِمَّنْ رَوَی حَدِیثاً فِی مَنَاقِبِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ قَامَتِ الْخُطْبَةُ فِی کُلِّ مَکَانٍ عَلَی الْمَنَابِرِ بِلَعْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ (1)وَ الْوَقِیعَةِ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ اللَّعْنَةِ لَهُمْ بِمَا لَیْسَ فِیهِمْ علیهم السلام

ص: 176

رَّبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» {آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او پیرو آن است}و کسیکه رسولالله صلّی الله علیه و آله او را در غدیر خم منصوب کرد و فرمود: هر که من مولای او و از خود او به او سزاوارتر بودم پس علی از خود او به او سزاوارتر است و در غزه تبوک فرمود: تو از من به منزله هارون از موسی هستی با این تفاوت که بعد از من هیچ نبیای نیست.(1)

و معاویه در آن زمان در مدینه بود و در آن هنگام منادی خود را صدا کرد و نسخهای از آن را برای کارگزارانش نوشت: بههوش باشید که ذمه را از کسیکه حدیثی در مناقب علی و اهل بیت او روایت کند کنار میگذارم و در هر مکانی خطبه بر منبرها به لعن علی بن ابی طالبعلیه السّلام، برائت از او، و بدگویی درباره اهل بیت او و نفرین آنان با آنچهکه در آنان نیست، پرداخت.

ص: 176

ص: 177

ص: 177

ثُمَّ إِنَّ مُعَاوِیَةَ مَرَّ بِحَلْقَةٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَامُوا إِلَیْهِ غَیْرَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا مَنَعَکَ مِنَ الْقِیَامِ کَمَا قَامَ أَصْحَابُکَ إِلَّا لِمَوْجِدَةٍ عَلَیَّ بِقِتَالِی إِیَّاکُمْ یَوْمَ صِفِّینَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ ابْنَ عَمِّی عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَعُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ قَدْ قُتِلَ أَیْضاً مَظْلُوماً قَالَ فَتُسَلِّمُ

ص: 178

سپس معاویه بر جمعی از قریشان گذر کرد پس زمانیکه او را دیدند غیر از عبدالله بن عباس بهسوی او برخاستند، پس به او گفت: ای پسر عباس چیزی تو را از قیام چنانکه برخاستند منع نکرد جز خشم بر من به سبب نبردم با شما در روز صفین، ای پسر عباس پسر عمویم عثمان مظلومانه کشته شد. ابن عباس گفت: عمر بن خطاب نیز مظلومانه کشته شد و ص: 178

الْأَمْرَ إِلَی وُلْدِهِ وَ هَذَا ابْنُهُ قَالَ إِنَّ عُمَرَ قَتَلَهُ مُشْرِکٌ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَمَنْ قَتَلَ عُثْمَانَ قَالَ قَتَلَهُ الْمُسْلِمُونَ قَالَ فَذَلِکَ أَدْحَضُ لِحُجَّتِکَ وَ أَحَلُّ لِدَمِهِ إِنْ کَانَ الْمُسْلِمُونَ قَتَلُوهُ وَ خَذَلُوهُ فَلَیْسَ إِلَّا بِحَقٍّ قَالَ فَإِنَّا قَدْ کَتَبْنَا فِی الْآفَاقِ نَنْهَی عَنْ ذِکْرِ مَنَاقِبِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَکُفَّ لِسَانَکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ وَ ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ قَالَ فَتَنْهَانَا عَنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ قَالَ لَا قَالَ فَتَنْهَانَا عَنْ تَأْوِیلِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَنَقْرَؤُهُ وَ لَا نَسْأَلُ عَنْ مَا عَنَی اللَّهُ بِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَیُّمَا أَوْجَبُ عَلَیْنَا قِرَاءَتُهُ أَوِ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ فَکَیْفَ نَعْمَلُ بِهِ حَتَّی نَعْلَمَ مَا عَنَی اللَّهُ بِمَا أَنْزَلَ عَلَیْنَا قَالَ یُسْأَلُ عَنْ ذَلِکَ مَنْ یَتَأَوَّلُهُ عَلَی غَیْرِ مَا تَتَأَوَّلُهُ أَنْتَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّمَا أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی فَأَسْأَلُ عَنْهُ آلَ أَبِی سُفْیَانَ وَ آلَ أَبِی مُعَیْطٍ وَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسَ قَالَ فَقَدْ عَدَلْتَنِی بِهَؤُلَاءِ قَالَ لَعَمْرِی مَا أَعْدِلُکَ بِهِمْ إِلَّا إِذَا نَهَیْتَ الْأُمَّةَ أَنْ یَعْبُدُوا اللَّهَ بِالْقُرْآنِ وَ بِمَا فِیهِ مِنْ أَمْرٍ أَوْ نَهْیٍ أَوْ حَلَالٍ أَوْ حَرَامٍ أَوْ نَاسِخٍ أَوْ مَنْسُوخٍ أَوْ عَامٍّ أَوْ خَاصٍّ أَوْ مُحْکَمٍ أَوْ مُتَشَابِهٍ وَ إِنْ لَمْ تَسْأَلِ الْأُمَّةُ عَنْ ذَلِکَ هَلَکُوا وَ اخْتَلَفُوا وَ تَاهُوا قَالَ مُعَاوِیَةُ فَاقْرَءُوا الْقُرْآنَ وَ لَا تَرْوُوا شَیْئاً مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ مِمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ ارْوُوا مَا سِوَی ذَلِکَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی الْقُرْآنِ یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ اکْفِنِی نَفْسَکَ وَ کُفَّ عَنِّی لِسَانَکَ وَ إِنْ کُنْتَ لَا بُدَّ فَاعِلًا فَلْیَکُنْ سِرّاً فَلَا تُسْمِعْهُ أَحَداً عَلَانِیَةً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ بِخَمْسِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ ثُمَّ اشْتَدَّ الْبَلَاءُ بِالْأَمْصَارِ کُلِّهَا عَلَی شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ کَانَ أَشَدَّ النَّاسِ بَلِیَّةً أَهْلُ الْکُوفَةِ لِکَثْرَةِ مَنْ بِهَا مِنَ الشِّیعَةِ وَ اسْتَعْمَلَ عَلَیْهَا زِیَاداً ضَمَّهَا إِلَیْهِ مَعَ الْبَصْرَةِ وَ جَمَعَ لَهُ الْعِرَاقَیْنِ وَ کَانَ یُتْبِعُ الشِّیعَةَ وَ هُوَ بِهِمْ عَالِمٌ لِأَنَّهُ کَانَ مِنْهُمْ قَدْ عَرَفَهُمْ وَ سَمِعَ کَلَامَهُمْ أَوَّلَ شَیْ ءٍ فَقَتَلَهُمْ تَحْتَ کُلِّ کَوْکَبٍ وَ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ وَ أَخَافَهُمْ وَ قَطَعَ الْأَیْدِیَ وَ الْأَرْجُلَ مِنْهُمْ وَ صَلَبَهُمْ عَلَی جُذُوعِ النَّخْلِ وَ سَمَلَ أَعْیُنَهُمْ وَ طَرَدَهُمْ وَ شَرَّدَهُمْ حَتَّی انْتَزَحُوا عَنِ الْعِرَاقِ فَلَمْ یَبْقَ بِهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ إِلَّا مَقْتُولٌ أَوْ مَصْلُوبٌ أَوْ طَرِیدٌ أَوْ هَارِبٌ

ص: 179

تو امر را به پسرش واگذار کردی و این پسر اوست. گفت: عمر را مشرک کشت. ابن عباس گفت: عثمان را چهکسی کشت؟ پاسخ داد: او را مسلمانان کشتند. گفت: این حجت تو را باطلتر و خون او را حلالتر میکند، اگر او را مسلمانان کشته بودند جز به حق نبودهاست. گفت: ما در آفاق نوشتیم که از ذکر مناقب علی و اهل بیت او نهی میکنیم پس ای ابن عباس زبانت را بازدار و اندازه خودت را نگهدار. گفت: پس ما را از قرائت قرآن نهی میکنی؟ گفت خیر. گفت: و ما را از تأویل آن نهی میکنی؟ گفت: آری، پاسخ داد: پس آن را قرائت کنیم و درباره آنچه خدا قصد کردهاست سؤال نکنیم؟ گفت آری. گفت: کدامیک بر ما واجبتر است قرائت آن یا عمل به آن؟ گفت: عمل به آن، گفت: پس تا ندانیم مقصود خدا از آنچه نازل کردهاست چه بودهاست چگونه به آن عمل کنیم؟ پاسخ داد: درباره آن از کسیکه آن را به غیر آنچهکه تو و اهل بیت تو تأویل میکنید، تأویل مینماید سؤال میشود. گفت: قرآن فقط بر اهل بیت من نازل شدهاست پس درباره آن از خاندان ابوسفیان، خاندان ابومعیط، یهود، نصاری و مجوس سؤال کنم؟ گفت: آیا از اینان عدول کردی؟ گفت: بهجانم سوگند از آنان عدول نکردم مگر زمانیکه امت از این نهی شد که خدا را با قرآن و با آنچهکه از امر، نهی، حلال و حرام، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، محکم و متشایه در آن آمدهاست بپرستند و اگر امت درباره این امور سؤال نکند هلاک میشوند و دچار اختلاف و سردرگمی میشوند. معاویه گفت: پس قرآن را قرائت کنید و چیزی از آنچهکه خداوند درباره شما نازل کردهاست و چیزی از آنچهکه رسولالله گفتهاست روایت نکنید و غیر از آن را روایت کنید. ابن عباس گفت: خداوند متعال در قرآن فرمود: «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ» {می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا گر چه کافران را ناخوش افتد نور خود را کامل خواهد گردانید}. معاویه گفت: ابن عباس، خود را نگهدار، و زبانت را از من بازدار و اگر بهانجام آن ناگزیر بودی باید در خفا باشد، آن را آشکارا به گوش کسی نرسان.

سپس به منزلش برگشت و پنجاه هزار درهم و به روایتی دیگر صد هزار درهم برای او فرستاد سپس بلا در همه شهرها بر شیعه علی و اهل بیت او شدت گرفت و گرفتارترین مردم اهالی کوفه بودند بهجهت کثرت شیعه در آن، و زیاد را در آن به کار گمارد و همراه آن بصره را نیز او ملحق کرد و عراقین را برای او جمع کرد و او شیعه را دنبال میکردند و از آنان آگاه بود زیرا او در ابتدا از آنان بود و آنان را شناخته و کلامشان را شنیده بود پس زیر هر ستاره و سنگ و خس و خاشاکی که بودند آنان را میکشت و آنان را میترسانید، دست و پای آنان را قطع میکرد و بر تنه نخل به صلیب میکشید و چشمانشان را از حدقه در میآورد و آنان را طرد و آواره کرد تا اینکه از عراق رفتند و کسی از آنها در آن باقی نماند جز مقتول، مصلوب، مطرود یا فراری.

ص: 179

وَ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی عُمَّالِهِ وَ وُلَاتِهِ فِی جَمِیعِ الْأَرَضِینَ وَ الْأَمْصَارِ أَنْ لَا یُجِیزُوا لِأَحَدٍ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ لَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَا مِنْ أَهْلِ وَلَایَتِهِ الَّذِینَ یَرْوُونَ فَضْلَهُ وَ یَتَحَدَّثُونَ بِمَنَاقِبِهِ شَهَادَةً وَ کَتَبَ إِلَی عُمَّالِهِ انْظُرُوا مَنْ قِبَلَکُمْ مِنْ شِیعَةِ عُثْمَانَ وَ مُحِبِّیهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَهْلِ وَلَایَتِهِ الَّذِینَ یَرْوُونَ فَضْلَهُ وَ یَتَحَدَّثُونَ بِمَنَاقِبِهِ فَادْنُوا مَجَالِسَهُمْ وَ أَکْرِمُوهُمْ وَ قَرِّبُوهُمْ وَ شَرِّفُوهُمْ وَ اکْتُبُوا إِلَیَّ بِمَا یَرْوِی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِیهِ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ وَ مِمَّنْ هُوَ فَفَعَلُوا ذَلِکَ حَتَّی أَکْثَرُوا فِی عُثْمَانَ الْحَدِیثَ وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ بِالصِّلَاتِ وَ الْکِسَی وَ أَکْثَرَ لَهُمُ الْقَطَائِعَ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْمَوَالِی فَکَثُرُوا فِی کُلِّ مِصْرٍ وَ تَنَافَسُوا فِی الْمَنَازِلِ وَ الضِّیَاعِ وَ اتَّسَعَتْ عَلَیْهِمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یَأْتِی عَامِلَ مِصْرٍ مِنَ الْأَمْصَارِ وَ لَا قَرْیَةٍ فَیَرْوِی فِی عُثْمَانَ مَنْقَبَةً أَوْ یَذْکُرُ لَهُ فَضِیلَةً إِلَّا کُتِبَ اسْمُهُ وَ قُرِّبَ وَ شُفِّعَ فَمَکَثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ کَتَبَ إِلَی عُمَّالِهِ أَنَّ الْحَدِیثَ قَدْ کَثُرَ فِی عُثْمَانَ وَ فَشَا فِی کُلِّ مِصْرٍ وَ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ فَإِذَا جَاءَکُمْ کِتَابِی هَذَا فَادْعُوهُمْ إِلَی الرِّوَایَةِ فِی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَإِنَّ فَضْلَهُمَا وَ سَوَابِقَهُمَا أَحَبُّ إِلَیَّ وَ أَقَرُّ لِعَیْنِی وَ أَدْحَضُ لِحُجَّةِ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ أَشَدُّ عَلَیْهِمْ مِنْ مَنَاقِبِ عُثْمَانَ وَ فَضْلِهِ فَقَرَأَ کُلُّ قَاضٍ وَ أَمِیرٍ مِنْ وُلَاتِهِ کِتَابَهُ عَلَی النَّاسِ وَ أَخَذَ النَّاسُ فِی الرِّوَایَاتِ فِیهِمْ وَ فِی مَنَاقِبِهِمْ ثُمَّ کَتَبَ نُسْخَةً جَمَعَ فِیهَا جَمِیعَ مَا رُوِیَ فِیهِمْ مِنَ الْمَنَاقِبِ وَ الْفَضَائِلِ وَ أَنْفَذَهُمَا إِلَی عُمَّالِهِ وَ أَمَرَهُمْ بِقِرَاءَتِهَا عَلَی الْمَنَابِرِ فِی کُلِّ کُورَةٍ وَ فِی کُلِّ مَسْجِدٍ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُنْفِذُوا إِلَی مُعَلِّمِی الْکَتَاتِیبِ أَنْ یُعَلِّمُوهَا صِبْیَانَهُمْ حَتَّی یَرْوُوهَا وَ یَتَعَلَّمُوهَا کَمَا یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ حَتَّی عَلَّمُوهَا بَنَاتِهِمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ خَدَمَهُمْ وَ حَشَمَهُمْ فَلَبِثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ کَتَبَ إِلَی عمال [عُمَّالِهِ] نُسْخَةً وَاحِدَةً إِلَی جَمِیعِ الْبُلْدَانِ انْظُرُوا مَنْ قَامَتْ عَلَیْهِ الْبَیِّنَةُ أَنَّهُ یُحِبُّ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَامْحُوهُ مِنَ الدِّیوَانِ وَ لَا تُجِیزُوا لَهُ شَهَادَةً ثُمَّ کَتَبَ کِتَاباً آخَرَ مَنِ اتَّهَمْتُمُوهُ وَ لَمْ تُقَمْ عَلَیْهِ بَیِّنَةٌ فَاقْتُلُوهُ فَقَتَلُوهُمْ عَلَی التُّهَمِ وَ الظَّنِّ وَ الشُّبَهِ تَحْتَ کُلِّ کَوْکَبٍ حَتَّی لَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ یَسْقُطُ بِالْکَلِمَةِ فَیُضْرَبُ عُنُقُهُ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ الْبَلَاءُ فِی بَلَدٍ أَکْبَرَ وَ لَا أَشَدَّ مِنْهُ بِالْعِرَاقِ وَ لَا سِیَّمَا

ص: 180

و معاویه برای کارگزاران و والیانش در تمامی سرزمینها و شهرها نوشت که به هیچیک از شیعیان، اهل بیت، اهل ولایت علی که فضیلت او را روایت میکنند و در مورد مناقب او صحبت میکنند اجازه شهادت ندهند. و برای کارگزارانش نوشت: به گماشتگان خود از پیروان عثمان، محبین، اهل بیت او و اهل بیت کسانیکه فضیلت او را روایت میکنند و درباره مناقب او صحبت میکنند بنگرید، جایگاه آنان را نزدیک کنید، آنان را گرامی بدارید و مقرب بسازید و برتری دهید و هر آنچهکه هر یک از آنان روایت میکند را با نام او، نام پدر و اینکه از کیست را برای من بنویسید و چنین کردند تا اینکه حدیث درباره عثمان را فزونی بخشیدند و هدایا و لباس برای آنان فرستاد و زمین کشاورزی - که روی آن کار کنند و اجاره بدهند - از عرب و موالی را برای آنان زیاد کرد پس در هر شهری فراوان شدند و بر سر منازل و املاک رقابت کردند و دنیا بر آن فراخ شد هیچ کارگزار شهری از شهرها یا روستا نبود که بیاید و درباره عثمان صفت برجستهای روایت کند یا فضیلتی از او ذکر کند مگر اینکه نامش نوشته میشد، مقرب و شفاعت میشد و ماشاءالله بر این روال بودند.

سپس برای کارگزارش نوشت که حدیث درباره عثمان زیاد شده و در هر شهر و ناحیهای منتشر شدهاست پس زمانیکه این نامه من به شما رسید آنها را به روایت درباره ابوبکر و عمر دعوت کنید که فضیلت و سوابق آنان برای من محبوبترو شادکنندهتر است و حجت اهل این بیت را بیشتر بیاعتبار میکند و از مناقب عثمان و فضیلت او، بر آنان شدیدتر است پس هر قاضی و امیری از والیان او نامه وی را بر مردم قرائت کردند و مردم به روایت درباره آنان و مناقب آنان را شروع کردند. سپس نسخهای نوشت که در آن تمامی مناقب و فضائلی را که درباره آنان روایت شدهاست را در آن جمع کرد و آن را برای کارگزارانش فرستاد و قرائت آن در منبرها و در هر کوره و مسجدی به آنان دستور داد و به آنان فرمان داد که به معلمان مکتبخانه برسانید که آن را به کودکانشان بیاموزد تا آن را روایت کنند و بیاموزند چنانکه قرآن را میآموزند و تا آن را به دختران، زنان، و خدم و حشم خود یاد دهند و ماشاءالله بر این روال ماندند.

و برای کارگزارانش در تمامی سرزمینها نسخه واحدی نوشتی: به کسیکه دلیل روشن علیه او استوار شد بنگرید که آیا علی و اهل بیت او را دوست میدارد پس او را از دیوان کنار بزنید و به او اجازه شهادت ندهید.

سپس نامه دیگری نوشت کسیکه او را متهم میکنید و دلیل روشنی بر او استوار نشده است را بکشید. پس آنان را با تهمت، ظن، و شبهه در زیر هر ستارهای که بودند به قتل رساندند تا اینکه اگر مردی کلمهای را حذف میکرد گردنش را میزدند. و این مصیبت در هیچ بلادی بزرگتر و شدیدتر از عراق و بهویژه

ص: 180

بِالْکُوفَةِ حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ مِمَّنْ بَقِیَ مِنْ أَصْحَابِهِ بِالْمَدِینَةِ وَ غَیْرِهَا لَیَأْتِیهِ مَنْ یَثِقُ بِهِ فَیَدْخُلُ بَیْتَهُ ثُمَّ یُلْقَی عَلَیْهِ سِتْرٌ فَیَخَافُ مِنْ خَادِمِهِ وَ مَمْلُوکِهِ فَلَا یُحَدِّثُهُ حَتَّی یَأْخُذَ عَلَیْهِ الْأَیْمَانَ الْمُغَلَّظَةَ لَیَکْتُمَنَّ عَلَیْهِ وَ جُعِلَ الْأَمْرُ لَا یَزْدَادُ إِلَّا شِدَّةً وَ کَثُرَ عِنْدَهُمْ عَدُوُّهُمْ وَ أَظْهَرُوا أَحَادِیثَهُمُ الْکَاذِبَةَ فِی أَصْحَابِهِمْ مِنَ الزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ فَیَنْشَأُ النَّاسُ عَلَی ذَلِکَ وَ لَا یَتَعَلَّمُونَ إِلَّا مِنْهُمْ وَ مَضَی عَلَی ذَلِکَ قُضَاتُهُمْ وَ وُلَاتُهُمْ وَ فُقَهَاؤُهُمْ وَ کَانَ أَعْظَمَ النَّاسِ فِی ذَلِکَ بَلَاءً وَ فِتْنَةً الْقُرَّاءُ الْمُرَاءُونَ الْمُتَصَنِّعُونَ الَّذِینَ یُظْهِرُونَ لَهُمُ الْحُزْنَ وَ الْخُشُوعَ وَ النُّسُکَ وَ یَکْذِبُونَ وَ یُعَلِّمُونَ الْأَحَادِیثَ لِیَحْظَوْا بِذَلِکَ عِنْدَ وُلَاتِهِمْ وَ یَدْنُوْا لِذَلِکَ مَجَالِسَهُمْ وَ یُصِیبُوا بِذَلِکَ الْأَمْوَالَ وَ الْقَطَائِعَ وَ الْمَنَازِلَ حَتَّی صَارَتْ أَحَادِیثُهُمْ تِلْکَ وَ رِوَایَاتُهُمْ فِی أَیْدِی مَنْ یَحْسَبُ أَنَّهَا حَقٌّ وَ أَنَّهَا صِدْقٌ فَرَوَوْهَا وَ قَبِلُوهَا وَ تَعَلَّمُوهَا وَ عَلَّمُوهَا وَ أَحَبُّوا عَلَیْهَا وَ أَبْغَضُوا وَ صَارَتْ بِأَیْدِی النَّاسِ الْمُتَدَیِّنِینَ الَّذِینَ لَا یَسْتَحِلُّونَ الْکَذِبَ وَ یُبْغِضُونَ عَلَیْهِ أَهْلَهُ فَقَبِلُوهَا وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّهَا حَقٌّ وَ لَوْ عَلِمُوا أَنَّهَا بَاطِلٌ لَمْ یَرْوُوهَا وَ لَمْ یَتَدَیَّنُوا بِهَا فَصَارَ الْحَقُّ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بَاطِلًا وَ الْبَاطِلُ حَقّاً وَ الصِّدْقُ کَذِباً وَ الْکَذِبُ صِدْقاً وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَشْمَلَنَّکُمْ فِتْنَةٌ یَرْبُوا فِیهَا الْوَلِیدُ وَ یَنْشَأُ فِیهَا الْکَبِیرُ تَجْرِی النَّاسُ عَلَیْهَا وَ یَتَّخِذُونَهَا سُنَّةً فَإِذَا غُیِّرَ مِنْهَا شَیْ ءٌ قَالُوا أَتَی النَّاسُ مُنْکَراً غُیِّرَتِ السُّنَّةُ فَلَمَّا مَاتَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لَمْ یَزَلِ الْفِتْنَةُ وَ الْبَلَاءُ یَعْظُمَانِ وَ یَشْتَدَّانِ فَلَمْ یَبْقَ وَلِیٌّ لِلَّهِ إِلَّا خَائِفاً عَلَی دَمِهِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی إِلَّا خَائِفاً عَلَی دَمِهِ أَنَّهُ مَقْتُولٌ وَ إِلَّا طَرِیداً وَ لَمْ یَبْقَ عَدُوٌّ لِلَّهِ إِلَّا مُظْهِراً الْحُجَّةَ غَیْرَ مُسْتَتِرٍ بِبِدْعَتِهِ وَ ضَلَالَتِهِ فَلَمَّا کَانَ قَبْلَ مَوْتِ مُعَاوِیَةَ بِسَنَةٍ حَجَّ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فَجَمَعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بَنِی هَاشِمٍ رِجَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ مَوَالِیَهُمْ وَ مَنْ حَجَّ مِنْهُمْ وَ مِنَ الْأَنْصَارِ مِمَّنْ یَعْرِفُهُ الْحُسَیْنُ وَ أَهْلُ

ص: 181

کوفه نبود طوریکه مردی از شیعیان علی و از اصحاب او که در مدینه و سایر شهرها باقیمانده بودند فرد مورد اعتمادش نزد او میآمد و وارد خانهاش میشد سپس پوششی بر او میانداخت و از خادم و غلام خود میترسید و با او صحبت نمیکرد تا سوگند محکم از بگیرد که بر او کتمان میکند.

و جز بر شدت این امر افزوده نمیشد و نزد آنان دشمنانشان زیاد شد و احادیث دروغین خود درباره اصحاب خویش از زور و بهتان را آشکار کردند پس مردم بر آن رشد کردند و جز از آنان نمیآموختند و قضات، والیان و فقهایشان بر اساس آن حرکت کردند.

و فتنهانگیزترین مردم در این خصوص قاریان ریاکار جاعلی بودند که برای آنان اظهار حزن، خشوع و پارسایی میکردند و دروغ میگفتند و احادیث را یاد میدادند تا به وسیله آن نزد والیان خود بهرهمند شوند و بهجهت آن جایگاهشان نزدیک شود و به وسیله آن به اموال، زمین تیولی و منازل دست یابند تا اینکه آن را روایت کردند، پذیرفتند، آموختند و یاد دادند و بر اساس آن دوستی و دشمنی کردند و در دست مردم متدینی قرار گرفت که دروغ را جایز نمیدانند و بر اهل آن دشمنی میکنند پس آن را پذیرفتند درحالیکه روایت نمیکردند و به آن معتقد نمیشدند.

پس در آن زمان حق باطل و باطل حق شد، راست،دروغ و دروغ راست شد و رسولالله صلّی الله علیه و آله فرموده است: شما را فتنهای فرا میگیرد که در آن کودک بزرگ میشود و بزرگ رشد میکند و مردم براساس آن حرکت میکنند و آن را به عنوان سنت میگیرند و زمانیکه چیزی از آن تغییر کند میگویند مردم تکذیب­کنان آمدهاند که سنت تغییر کردهاست. و زمانیکه حسن بن علی علیه السّلام وفات کرد فتنه و بلاء همچنان رشد میکرد و شدت میگرفت هیچ دوستی برای خدا باقی نماند مگر اینکه بیم خونش را داشت -و در روایت دیگری آمدهاست مگر اینکه بیم خونش را داشت که کشته شود- و جز اینکه مطرود و آواره باشد، و هیچ دشمنی برای خدا نبود مگر اینکه برهانش را آشکار و بدعت و ضلالتش را نمایان میکرد.

و یک سال پیش از مرگ معاویه حسین بن علی علیه السّلام و عبدالله بن عباس و عبدالله بن جعفر حج کردند و حسین علیه السّلام مردان، زنان و موالی بنیهاشم و همه افرادی که از میان آنان و انصار که حسین و اهل

ص: 181

بَیْتِهِ ثُمَّ أَرْسَلَ رُسُلًا لَا تَدَعُوا أَحَداً مِمَّنْ حَجَّ الْعَامَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَعْرُوفِینَ بِالصَّلَاحِ وَ النُّسُکِ إِلَّا اجْمَعُوهُمْ لِی فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ بِمِنًی أَکْثَرُ مِنْ سَبْعِمِائَةِ رَجُلٍ وَ هُمْ فِی سُرَادِقِهِ عَامَّتُهُمْ مِنَ التَّابِعِینَ وَ نَحْوٌ مِنْ مِائَتَیْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَامَ فِیهِمْ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ هَذَا الطَّاغِیَةَ قَدْ فَعَلَ بِنَا وَ بِشِیعَتِنَا مَا قَدْ رَأَیْتُمْ وَ عَلِمْتُمْ وَ شَهِدْتُمْ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ فَإِنْ صَدَقْتُ فَصَدِّقُونِی وَ إِنْ کَذَبْتُ فَکَذِّبُونِی وَ أَسْأَلُکُمْ بِحَقِّ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ حَقِّ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ قَرَابَتِی مِنْ نَبِیِّکُمْ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ لَمَّا سَتَرْتُمْ مَقَامِی هَذَا وَ وَصَفْتُمْ مَقَالَتِی وَ دَعَوْتُمْ أَجْمَعِینَ فِی أَمْصَارِکُمْ مِنْ قَبَائِلِکُمْ مَنْ أَمِنْتُمْ مِنَ النَّاسِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی بَعْدَ قَوْلِهِ فَکَذِّبُونِی اسْمَعُوا مَقَالَتِی وَ اکْتُبُوا قَوْلِی ثُمَّ ارْجِعُوا إِلَی أَمْصَارِکُمْ وَ قَبَائِلِکُمْ فَمَنْ أَمِنْتُمْ مِنَ النَّاسِ وَ وَثِقْتُمْ بِهِ فَادْعُوهُمْ إِلَی مَا تَعْلَمُونَ مِنْ حَقِّنَا فَإِنِّی أَتَخَوَّفُ أَنْ یَدْرُسَ هَذَا الْأَمْرُ وَ یَذْهَبَ الْحَقُّ وَ یُغْلَبَ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ وَ مَا تَرَکَ شَیْئاً مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا تَلَاهُ وَ فَسَّرَهُ وَ لَا شَیْئاً مِمَّا قَالَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَبِیهِ وَ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ فِی نَفْسِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا رَوَاهُ وَ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ أَصْحَابُهُ اللَّهُمَّ نَعَمْ وَ قَدْ سَمِعْنَاهُ وَ شَهِدْنَاهُ وَ یَقُولُ التَّابِعُ اللَّهُمَّ قَدْ حَدَّثَنِی بِهِ مَنْ أُصَدِّقُهُ وَ أَئْتَمِنُهُ مِنَ الصَّحَابَةِ فَقَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ إِلَّا حَدَّثْتُمْ بِهِ مَنْ تَثِقُونَ بِهِ وَ بِدِینِهِ قَالَ سُلَیْمٌ فَکَانَ فِیمَا نَاشَدَهُمُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ ذَکَّرَهُمْ أَنْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کَانَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ حِینَ آخَی بَیْنَ أَصْحَابِهِ فَآخَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ نَفْسِهِ وَ قَالَ أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَرَی مَوْضِعَ

ص: 182

بیتش او را میشناختند جمع کرد سپس رسولانی فرستاد که هیچیک از کسانیکه از میان اصحاب رسولالله، معروف به صلاح و پارسائی را که امسال حج کرده است را رها نکنید مگر اینکه آنان را نزد من جمع کنید پس در منی بیش از هفتصد مرد نزد او جمع شدند درحالیکه آنان در خیمه او بودند عامه آنان از تابعین و حدود دویست نفر از اصحاب نبی صلّی الله علیه و آله بودند، بهعنوان خطیب در میان آنان ایستاد و خدا را حمد و ثنا گفت و فرمود: اما بعد این ستمگر با ما و شیعه ما آنچهکه دیدید، دانستید و شاهد بودید را انجام دادهاست و من میخواهم درباره مسأله­ای از شما سؤال کنم اگر راست گفتم تصدیقم کنید و اگر دروغ گفتم تکذیبم کنید و به حق خدا بر شما و به حق رسولش و خویشاوندی من بر نبیتان صلّی الله علیه و آله از شما میخواهم که این مقام مرا بپوشانید و سخن مرا وصف کنید و در شهرهایتان از قبائل خود کسانی از مردم که به آنان اطمینان دارید را دعوت کنید.

و در روایت دیگری بعد از این کلام او: پس تکذیبم کنید آمدهاست: این سخنم را بشنوید و گفتهام را بنویسید سپس به شهرها و قبائل خود بازگردید و کسانی از مردم که به آنان اطمینان و اعتقاد دارید را بهسوی آنچهکه درباره حق ما میدانید دعوت کنید که من بیم آن دارم که این امر مندرس شد و حق بین برود و غلبه کند {و حال آنکه خدا گر چه کافران را ناخوش افتد نور خود را کامل خواهد گردانید}.

و چیزی از آنچهکه خداوند در قرآن درباره آنان نازل کردهاست را رها نکرد مگر اینکه آن را تلاوت و تفسیر کرد و چیزی از آنچهکه رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره پدرش، برادر، مادر و خودش و اهل بیتش فرمودهاست را رها نکرد مگر اینکه آن را روایت کرد و در همه آنها اصحابش میگفت: اللهم آری آن را از رسولالله شنیدهایم و شاهد بودهایم و تابعی میگوید: اللهم آری کسی از اصحاب که او را تصدیق میکنم و به او ایمان دارم آن را برایم گفتهاست. پس فرمود شما را به خدا سوگند میدهم که آن را برای کسیکه به او و دینش اطمینان دارید حدیث کنید.

سلیم گوید: در آنچه که حسین علیه السّلام آنان را سوگند داد و برایشان ذکر کرد، فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که علی بن ابی طالب علیه السّلام برادر رسولالله بود، آنگاه که بین یارانش پیمان برادری بست بین او و خود پیمان برادری بست و فرمود: تو برادر من و من برادر تو در دنیا و آخرت هستم. گفتند: اللهم آری.

فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که رسولالله صلّی الله علیه و آله محل

ص: 182

مَسْجِدِهِ وَ مَنَازِلِهِ فَابْتَنَاهُ ثُمَّ ابْتَنَی فِیهِ عَشَرَةَ مَنَازِلَ تِسْعَةً لَهُ وَ جَعَلَ عَاشِرَهَا فِی وَسَطِهَا لِأَبِی ثُمَّ سَدَّ کُلَّ بَابٍ شَارِعٍ إِلَی الْمَسْجِدِ غَیْرَ بَابِهِ فَتَکَلَّمَ فِی ذَلِکَ مَنْ تَکَلَّمَ فَقَالَ مَا أَنَا سَدَدْتُ أَبْوَابَکُمْ وَ فَتَحْتُ بَابَهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِسَدِّ أَبْوَابِکُمْ وَ فَتْحِ بَابِهِ ثُمَّ نَهَی النَّاسَ أَنْ یَنَامُوا فِی الْمَسْجِدِ غَیْرَهُ وَ کَانَ یُجْنِبُ فِی الْمَسْجِدِ وَ مَنْزِلُهُ فِی مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوُلِدَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ أَوْلَادٌ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ فَتَعْلَمُونَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ حَرَصَ عَلَی کُوَّةٍ قَدْرَ عَیْنِهِ یَدَعُهَا مِنْ مَنْزِلِهِ إِلَی الْمَسْجِدِ فَأَبَی عَلَیْهِ ثُمَّ خَطَبَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَبْنِیَ مَسْجِداً طَاهِراً لَا یَسْکُنُهُ غَیْرِی وَ غَیْرُ أَخِی وَ ابْنَیْهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَصَبَهُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَنَادَی لَهُ بِالْوَلَایَةِ وَ قَالَ لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ أَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ دَعَا النَّصَارَی مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ إِلَی الْمُبَاهَلَةِ لَمْ یَأْتِ إِلَّا بِهِ وَ بِصَاحِبَتِهِ وَ ابْنَیْهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ دَفَعَ إِلَیْهِ اللِّوَاءَ یَوْمَ خَیْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَأَدْفَعُهَا إِلَی رَجُلٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کَرَّارٍ غَیْرِ فَرَّارٍ یَفْتَحُهَا اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَهُ بِبَرَاءَةَ وَ قَالَ لَا یُبَلِّغُ عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَنْزِلْ بِهِ شَدِیدَةٌ قَطُّ إِلَّا قَدَّمَهُ لَهَا ثِقَةً بِهِ وَ أَنَّهُ لَمْ یَدْعُهُ بِاسْمِهِ قَطُّ إِلَّا یَقُولُ یَا أَخِی وَ ادْعُوا إِلَیَّ أَخِی

ص: 183

مسجد و منازلش را خریداری کرد و آن را بنا کرد سپس در آن ده منزل بنا کرد که نه منزل برای او بود و دهمین آن در وسط آنها را برای پدرم قرار داد سپس هر در گشوده به مسجد غیر از در او را بست و درباره آن بسیار صحبت کردند پس فرمود: من درهای شما را بستم و در او را گشودم چرا که خداوند مرا به بستن درهای شما و گشودن در او امر کرد. سپس مردم غیر او را از خوابیدن در مسجد نهی کرد او در مسجد جنابت میکرد و منزلش در منزل رسولالله بود و در آن برای رسولالله فرزندانی متولد شد گفتند اللهم آری.

فرمود: پس آیا میدانید که عمر بن خطاب روزنهای به اندازه چشمش از منزلش به مسجد طمع داشت پس بر او منع فرمود سپس خطبه ایراد فرمود که خداوند به من امر کردهاست که مسجد پاکی بنا کنم که جز من، برادرم و پسران او کسی در آن ساکن نشود. گفتند: اللهم آری.

فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که رسولالله در روز غدیر خم او را منصوب کرد و ولایت او را ندا برآورد و فرمود: حاضر به غائب ابلاغ کند گفتند: اللهم آری.

فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که رسولالله صلّی الله علیه و آله در غزوه تبوک به او فرمود: تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی و تو بعد از من ولی هر مؤمن هستی؟ گفتند: اللهم آری.

فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که رسولالله زمانیکه مسیحیان اهل نجران را به مباهله دعوت کرد جز با او، همسر و پسران او نیامد؟ اللهم آری.

فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که در روز خیبر پرچم را به او داد و فرمود آن را به مردی میسپارم که خدا و رسولش او را دوست دارد، هجوم آورندهای که نمیگریزد، و خداوند خیبر را بهدست او میگشاید؟ گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که رسولالله او را با برائت فرستاد و فرمود: درباره من تبلیغ نمیکند جز من یا مردی از من. گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که بر رسولالله صلّی الله علیه و آله هرگز سختی فرود نیامد مگر اینکه بهجهت اطمینان به او، وی را بر آن مقدم داشت و او هرگز او را به نام نخواند مگر اینکه بگوید ای برادرم و برادرم را برای من صدا کنید،

ص: 183

قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ فَتَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَضَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ جَعْفَرٍ وَ زَیْدٍ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ أَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ کَانَتْ لَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ یَوْمٍ خَلْوَةٌ وَ کُلَّ لَیْلَةٍ دَخْلَةٌ إِذَا سَأَلَهُ أَعْطَاهُ وَ إِذَا سَکَتَ ابْتَدَأَهُ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَّلَهُ عَلَی جَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ حِینَ قَالَ لِفَاطِمَةَ زَوَّجْتُکِ خَیْرَ أَهْلِ بَیْتِی أَقْدَمَهُمْ سِلْماً وَ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً وَ أَکْبَرَهُمْ عِلْماً قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ أَخِی عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَرَبِ وَ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ابْنَایَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ بِغُسْلِهِ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یُعِینُهُ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ فَلَمْ یَدَعْ شَیْئاً أَنْزَلَهُ اللَّهُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام خَاصَّةً وَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ لَا عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا نَاشَدَهُمْ فِیهِ فَیَقُولُ الصَّحَابَةُ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا وَ یَقُولُ التَّابِعُ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ حَدَّثَنِیهِ مَنْ أَثِقُ بِهِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ ثُمَّ قَدْ نَاشَدَهُمْ أَنَّهُمْ قَدْ سَمِعُوهُ یَقُولُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ عَلِیّاً فَقَدْ کَذَبَ لَیْسَ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ عَلِیّاً فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ لِأَنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَنِی فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا

ص: 184

گفتند: اللهم آری .

فرمود: آیا میدانید که رسولالله بین او و جعفر و زید قضاوت کرد و فرمود: ای علی تو از من و من از تو هستم و تو پس از من ولی هر مؤمن هستی. گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که او هر روز با رسولالله خلوت و هر شب با او حضوری داشت هرگاه از او درخواست میکرد به او عطا مینمود و چون سکوت میکرد آغاز مینمود؟ گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که رسولالله او را بر جعفر و حمزه ترجیح داد آنگاه که به فاطمه فرمود: تو را به همسری بهترین اهل بیتم، قدیمیترین آنان در اسلام، بزرگترین آنان در بردباری، بیشترین آنان از نظر علم درآوردم. گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که رسولالله فرمود: من سرور فرزندان آدم، برادرم علی سرور عرب، فاطمه سرور زنان بهشت و پسرانم حسن و حسین سرور جوانان بهشتی هستند. گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که رسولالله او را به غسل خود امر نمود و به او خبر داد که جبرئیل کمکش میکند؟ گفتند: اللهم آری.

فرمود: آیا میدانید که رسولالله در آخرین خطبهای که ایراد نمود فرمود: من در میان شما ثقلین، کتاب خدا و اهل بیتم را بهجای میگذارم پس به این دو چنگ بزنید که هرگز گمراه نمیشوید. گفتند: اللهم آری.

پس چیزی از آنچه از قرآن و نه بر زبان نبیاش صلّی الله علیه و آله که خداوند بهطور خاص درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام، و درباره اهل بیتش نازل کردهاست را رها نکرد مگر اینکه آنان را درباره آن سوگند داد پس صحابی گفت: اللهم آری شنیدهایم و تابعی گفت:اللهم آری، فلانی و فلانی که به او اطمینان دارم آن را برایم گفتهاست. سپس آنان را سوگند داد که آنان از او شنیدهاند که میفرمود: هر که گمان کند که مرا دوست میدارد و با علی دشمنی کند دروغ گفتهاست و درحالیکه با علی دشمنی دارد مرا دوست ندارد. پس کسی به او گفت: یا رسولالله این چگونهاست؟ فرمود: زیرا او از من و من از او هستم هر که او را دوست بدارد مرا دوست داشتهاست و هر که با او دشمنی کند با من دشمنی کردهاست و هر که با من دشمنی کند با خدا دشمنی کردهاست. گفتند: اللهم آری آن را شنیدهایم

ص: 184

وَ تَفَرَّقُوا عَلَی ذَلِکَ.

و بر آن پراکنده شدند.

توضیح

این کلام او: اللهم غفراً یعنی اللهم اغفر لی غفراً یا اینکه اللهم آغازی برای کلام و خطاب قیس است یا اینکه آنچهکه از من رخ دادهاست را بیامرز یا معایبم را بپوشان.

و ابن اثیر در النهایه گوید: در آن به انصار فرمود: «شما بعد از من با خودپسندی روبهرو خواهید شد پس شکیبا باشید» الأثره با فتحه همزه و ثاء اسمی از فعل أثر یؤثر ایثاراً است زمانیکه عطا کند بخواهد که بر شما منحصر شود پس در سهمش از غنیمت غیر شما را ترجیح میدهد و الاستئثار: منحصر بودن به چیزی.

و جوهری گوید: سمل العین یعنی آن را بیرون آورد، سملت عینه تمسل زمانی گفته میشود که با ابزار آهنی داغی بیرون آورده شود و گوید: نزحت الدار یعنی خانه دور شد، و بلد نازح و قوم منازیح و قد نزح بفلان زمانیکه به مدتی طولانی از دیار خود دور شود و میگویی: أنت منتزح من کذا یعنی از آن دور هستی.

و این کلام او: «و لد لرسول الله» یعنی فرزندانی از فاطمه برای او متولد شد که فرزندان رسولالله صلّی الله علیه و آله بودند.

روایت457.

امالی طوسی(1):

عبدالله بن معقل گوید: علی علیه السّلام در صبح قنوت خواند و معاویه، عمرو بن عاص، ابوموسی، ابواعور و اصحاب آنان را نفرین کرد.

روایت458.

عمروبن هند بجلی از پدرش نقل کرده که گفت:

ص: 185

یُونُسَ بْنِ الْأَرْقَمِ عَنْ عَوْفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ هِنْدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: فَلَمَّا نَظَرَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی رَایَاتِ مُعَاوِیَةَ وَ أَهْلِ الشَّامِ قَالَ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا أَسْلَمُوا وَ لَکِنِ اسْتَسْلَمُوا وَ أَسَرُّوا الْکُفْرَ فَلَمَّا وَجَدُوا عَلَیْهِ أَعْوَاناً رَجَعُوا إِلَی عَدَاوَتِهِمْ مِنَّا إِلَّا أَنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا الصَّلَاةَ.

امام علی علیه السلام_ به هنگام دیدن پرچمهای معاویه و سپاه شام _فرمود : سوگند به آن که دانه را شکافید و انسان را آفرید ، آنان مسلمان نشدند ، بلکه تسلیم شدند و کفر را در دلهایشان پنهان کردند و چون یارانی برای آن یافتند ، دشمنی خود با ما را از سر گرفتند جز اینکه [تنها ]نماز را ترک نکردند .

روایت 459.

حبیب بن ابی ثابت نقل می کند: در هنگام جنگ صفین مردی به عمّار گفت: ای ابوالیقطان مگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نفرمودند: «قاتلوا الناس حتی یُسلموا، فإذا أسلموا عصموا منی دماءُهم و أموالهم؟ با مردم جنگ کنید تا اسلام آورند، و همین که مسلمان شدند خون ها و اموال خود را از من حفظ کرده اند - و دیگر کسی به جان و مال آنها متعرض نشود -.»

عمار به آن گفت: آری پیامبر چنین فرمودند، اما به خدا سوگند، اینان مسلمان نشدند، بلکه به ظاهر تسلیم شدند و کفر را در سینه نهان داشتند تا برای اظهار آن یارانی پیدا کردند.

روایت460.

محمد بن حنفیه گفت: زمانی­که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه از بالا و پایین و با لشگریانی انبوه به سوی مکه آمد، آنان تسلیم شدند تا اینکه برای کفر خود یاورانی پیدا کردند.

روایت461.

نصر بن مزاحم با ذکر سند از عبدالله بن مسعود آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

"هرگاه دیدید معاویه بن ابی سفیان بر منبر من خطبه می خواند گردنش را بزنید. " همچنین این حدیث را با ذکر سند دیگر از حسن نقل کرده و اضافه می کند که گفت: پس مردم (با دیدن معاویه بر فراز منبر پیامبر) به دستور حضرتش عمل نکردند و روی رستگاری ندیدند.

روایت 462.

حسن از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود:

"هرگاه دیدید معاویه بن ابی سفیان بر منبر من خطبه می خواند او را بکشید

ص: 186

قَالَ فَحَدَّثَنِی بَعْضُهُمْ قَالَ قَالَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ: فَلَمْ نَفْعَلْ وَ لَمْ نُفْلِحْ (1)

ابو سعید خدری گوید : پس مردم (با دیدن معاویه بر فراز منبر پیامبر) به دستور حضرتش عمل نکردند و روی رستگاری ندیدند.

روایت 463.

از عبدالله بن عمر روایت شده که گفت: تابوت معاویه در جهنم یک درجه بالای تابوت فرعون است، و اگر سخن فرعون نبود که گفت: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی هر آینه کسی پایین تر از معاویه نبود

روایت464.

عبد الله بن عمرو گفت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: معاویه غیر مسلمان خواهد مرد.

روایت465.

جابر بن عبدالله گفت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: معاویه بر غیر دین من خواهد مرد.

روایت466.

از علی علیه السلام شنیدم که فرمود: من رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 187

فِی النَّوْمِ فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ مَا لَقِیتُ مِنْ أُمَّتِهِ مِنَ الْأَوَدِ وَ اللَّدَدِ فَقَالَ انْظُرْ فَإِذَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ مُعَاوِیَةُ مُعَلَّقَیْنِ مُنَکَّسَیْنِ تُشْدَخُ رُءُوسُهُمَا بِالصَّخْرِ (1)

را در خواب دیدم و به خاطر رنج و دشمنی که از امتش دیدم نزدش شکایت کردم و گریستم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی گریه نکن، آن گاه او نگاه کرد و من هم نگاه کردم و ناگهان عمروبن عاص و معاویه را دیدم که وارونه آویزان بودند. صخره­هایی بود که سر ایشان را به آنها می کوبیدند.

روایت467.

بین تابوت معاویه و تابوت فرعون فاصله ای نیست مگر یک درجه ان هم بخاطر اینکه فرعون گفت انا ربکم الاعلی من پروردگار بالاتر شما هستم.

روایت 468.

نصر از عبدالرحمن از علاء بن یزید قرشی از جعفر بن محمد نقل کرده که گفت: زید بن ارقم بر معاویه وارد شد و دید عمرو بن عاص کنار معاویه بر تخت نشسته است؛ زید چون این حالت را دید جلو رفت و میان آن دو نشست. عمرو گفت: آیا جایی برای نشستن پیدا نکردی که میان من و امیر المؤمنین فاصله انداختی؟ زید گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از غزوات بود و شما دو نفر نیز در آن غزوه حضور داشتید. روزی آن حضرت شما را دید که کنار یکدیگر نشسته­اید و نگاه تندی به شما انداخت. روز دوم نیز شما را با هم دید و روز سوم نیز، آنگاه فرمود:

اگر معاویه و عمرو بن عاص را یکجا با هم دیدید میان آن دو جدایی بیاندازید که این دو هرگز برای خیر با هم جمع نمی­شوند.

روایت469.

ص: 188

الْأَحْوَصِ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو هِلَالٍ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا بَرْزَةَ الْأَسْلَمِیَّ أَنَّهُمْ کَانُوا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَمِعُوا غِنَاءً فَتَشَرَّفُوا لَهُ فَقَامَ رَجُلٌ فَاسْتَمَعَ لَهُ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ تُحَرَّمَ الْخَمْرُ فَأَتَاهُمْ ثُمَّ رَجَعَ فَقَالَ هُمَا مُعَاوِیَةُ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ یُجِیبُ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ وَ هُوَ یَقُولُ:

لَا یَزَالُ حَوَارِیَّ تَلُوحُ عِظَامُهُ***زَوَی الْحَرْبُ عَنْهُ أَنْ یُجَنَّ فَیُقْبَرَا

فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ یَدَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ ارْکُسْهُمْ فِی الْفِتْنَةِ رَکْساً اللَّهُمَّ دُعَّهُمْ إِلَی النَّارِ دَعّاً.

به نقل از ابو بَرزه اَسلَمی : اصحاب ، با پیامبر خدا بودند که صدای آوازی شنیدند . نگریستند که صدا از کجا می آید . مردی رفت و گوش داد _و این ، پیش از تحریم شراب بود _ و باز آمد و گفت : معاویه و عمرو بن عاص اند که یکی در جواب آواز دیگری می خوانَد : هنوز استخوان های آن یار نزدیک ، هویداستو او را از این که در جنگ به سختی کشته شده و به گور سپرده شود ، باز می دارد . پس، پیامبر خدا ، دست هایش را به آسمان برداشت و گفت : «بار خدایا! آنها را به سختی در فتنه سرنگون کن و بار خدایا! آنها را به سختی ، به سوی آتش بِران» .

روایت470.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: إِنَّ تَابُوتَ مُعَاوِیَةَ فِی النَّارِ فَوْقَ تَابُوتِ فِرْعَوْنَ وَ ذَلِکَ بِأَنَّ فِرْعَوْنَ قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی

تابوت معاویه در آتش استیک درجه بالاتر از تابوت فرعون آن هم بخاطر اینکه فرعون گفت: انا ربکم الاعلی من پروردگار بالاتر شما هستم.

روایت471.

عبد الله بن عمر گوید آمدم پیش پیامبر صلی الله علیه و آله

ص: 189

صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الْفَجِّ رَجُلٌ یَمُوتُ حِینَ یَمُوتُ وَ هُوَ عَلَی غَیْرِ سُنَّتِی فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ وَ تَرَکْتُ أَبِی یَلْبَسُ ثِیَابَهُ وَ یَجِی ءُ فَطَلَعَ مُعَاوِیَةُ.

شنیدم که می گوید:

هم اکنون مردی ازسوی این وادی بر شما ظاهر گردد که به هنگام فرارسیدن مرگش بر غیر سنت من باشد، و چون من در حالی پدرم را ترک کرده بودم که مشغول پوشیدن لباس (وبیرون آمدن از خانه) بود دستپاچه شدم که مبادا او بیاید (ومشمول فرموده پیامبر شود) اما معاویه پیدا شد

روایت472.

به نقل از علی بن اَقمر _: بر معاویه وارد شدیم و خواسته هایمان را برآوردیم . سپس گفتیم: [ چه خوب است] مردی را ببینیم که محضر پیامبر خدا را درک کرده و او را دیده است.

آن گاه ، به نزد عبد اللّه بن عمر آمدیم و گفتیم: ای یار پیامبر خدا! از آنچه شاهدش بوده ای و دیده ای ، برای ما باز گو .

[ عبد اللّه بن عمر] گفت: این مرد (یعنی معاویه) کسی را نزد من فرستاد و گفت: اگر به من خبر رسد که حدیث می گویی ، گردنت را می زنم .

من نیز در برابر او بر روی زانوهای خود نشستم و گفتم: دوست دارم تیزترین شمشیر لشکرت بر گردنم باشد .

او گفت: به خدا سوگند ، با تو پیکار نمی کنم و تو را نمی کشم .

به خدا سوگند که تهدید او مرا از این باز نمی دارد که آنچه را از پیامبر خدا درباره معاویه شنیده ام ، برای شما بازگو کنم . پیامبر خدا را دیدم که به سوی وی (معاویه) فرستاد و او را فرا خواند _ که کاتب پیامبر بود _ . پیک ، باز آمد و گفت: او غذا می خورد.

[ پیامبر خدا] فرمود: «خدا شکمش را سیر نگرداند!». آیا دیده ای او سیر شود؟

روایت473.

گفت : معاویه از وادی بیرون آمد. آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به معاویه و ابو سفیانْ نظر افکند که سواره بود و معاویه و برادرش یکی از جلو می رفت و دیگری از پس . وقتی پیامبر خدا به آنان نظر افکند، فرمود: «بار خدایا ! جلودار و دنباله رو و سواره را لعنت کن».

گفتیم: تو خودت از پیامبر خدا شنیدی؟

گفت: بلی؛ وگر نه [ اگر دروغ گویم] ، گوش هایم کَر شود ، چنان که چشمانم نابینا شده است. .

ص: 190

روایت474.

کتاب صفین نصر بن مزاحم(1): عمروبن هند جبلی از پدرش گوید زمانیکه علی علیه السّلام به پرچمهای معاویه و شامیان نگاه کرد فرمود: سوگند به کسیکه دانه را شکافت و انسان را آفرید اسلام نیاوردهاند بلکه تسلیم شدهاند و کفر را پنهان کردهاند و زمانیکه یارانی بر آن یافتند به دشمنی خود با ما برگشتند با این تفاوت که نماز را رها نکردهاند.

روایت475.

میگویم(2):

عبدالحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گوید ابوالحسن علی بن محمد بن ابوسیف مدائنی در کتاب الاحداث روایت کرد: معاویه بعد از سال جماعت نسخه واحدی برای کارگزارانش نوشت که من از کسیکه چیزی از فضیلت ابوتراب و اهل بیت او روایت کند ذمه را کنار میگذارم پس خطباء در هر کوره بر هر منبری برخاستند درحالیکه علی را نفرین میکنند و از او بیزاری میجویند و درباره او و اهل بیت او بدگویی میکنند.

و این خبر را مشابه آنچهکه بیان شد ادامه داد تا اینکه گفت:

ص: 191

ص: 192

ص: 192

فَلَمْ یَزَلِ الْأَمْرُ کَذَلِکَ حَتَّی مَاتَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَازْدَادَ الْبَلَاءُ وَ الْفِتْنَةُ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ هَذَا الْقَبِیلِ إِلَّا خَائِفٌ عَلَی دَمِهِ أَوْ طَرِیدٌ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ تَفَاقَمَ الْأَمْرُ بَعْدَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ وَلِیَ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ مَرْوَانَ فَاشْتَدَّ الْأَمْرُ عَلَی الشِّیعَةِ وَ وَلَّی عَلَیْهِمُ الْحَجَّاجَ بْنَ یُوسُفَ فَتَقَرَّبَ إِلَیْهِ أَهْلُ النُّسُکِ وَ الصَّلَاحِ وَ الدِّینِ بِبُغْضِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مُوَالاةِ أَعْدَائِهِ وَ مُوَالاةِ مَنْ یَدَّعِی مِنَ النَّاسِ أَنَّهُمْ أَیْضاً أَعْدَاؤُهُ فَأَکْثَرُوا فِی الرِّوَایَةِ فِی فَضْلِهِمْ وَ سَوَابِقِهِمْ وَ مَنَاقِبِهِمْ وَ أَکْثَرُوا مِنَ النَّقْصِ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَیْبِهِ وَ الطَّعْنِ فِیهِ وَ الشَّنَآنِ لَهُ حَتَّی إِنَّ إِنْسَاناً وَقَفَ لِلْحَجَّاجِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ جَدُّ الْأَصْمَعِیِّ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ قَرِیبٍ فَصَاحَ بِهِ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنَّ أَهْلِی عَقُّونِی وَ سَمَّوْنِی عَلِیّاً وَ إِنِّی فَقِیرٌ بَائِسٌ وَ أَنَا إِلَی صِلَةِ الْأَمِیرِ مُحْتَاجٌ فَتَضَاحَکَ لَهُ الْحَجَّاجُ وَ قَالَ لِلُطْفِ مَا تَوَسَّلْتَ بِهِ قَدْ

ص: 193

و این امر پیوسته چنین بود تا اینکه حسن بن علی علیه السّلام وفات کرد: پس بلاء و فتنه فزونی گرفت تا اینکه کسی از این دسته باقی نماند مگر اینکه بیم خون خود داشت یا اینکه در زمین آواره بود.

سپس امر بعد از قتل حسین علیه السّلام شدید شد و عبدالملک بن مروان ولایت یافت و امر بر شیعه شدت گرفت و حجاج بن یوسف را بر آنان گمارد پس اهل پارسایی و صلاح و دین به دشمنی علی و دوستی با دشمنان او و دوستی با کسانی از مردم که ادعا میکردند دشمن او هستند به او نزدیک شدند و در روایت درباره فضائل و سوابق و مناقب آنان زیاده گفتند و درباره نقص و عیب علی علیه السّلام و طعن در او و بیزاری از او بسیار گفتند حتی فردی که گفته میشود جد اصمعی عبدالملک بن قریب است برای حجاج ایستاد و فریاد زد ای امیرمؤمنان خانوادهام مرا عاق کردند و مرا علی نامیدند و من فقیر مسکین و محتاج بخشش امیر هستم پس حجاج تظاهر به خنده کرد و گفت: به سبب ظرافت آنچهکه به آن متوسل شدی

ص: 193

وَلَّیْتُکَ مَوْضِعَ کَذَا.

و قد روی ابن عرفة المعروف بنفطویه و هو من أکابر المحدثین و أعلامهم فی تاریخه ما یناسب هذا الخبر و قال: إن أکثر الأحادیث الموضوعة فی فضائل الصحابة افتعلت فی أیام بنی أمیة تقربا إلیهم بما یظنون أنهم یرغمون به أنف بنی هاشم.

ولایت فلان محل را به تو میدهم.

و ابن عرفه معروف به نفطویه که از بزرگان محدثین و اعلام آنان در تاریخ آن است چیزی که با این خبر تناسب دارد روایت کرده است و گوید: اغلب احادیث جعلی درباره فضیلتهای صحابه در ایام بنیامیه بهجهت تقرب به آنان به وسیله آنچهکه گمان کردند به وسیله آن پوزه بنیهاشم را به خاک میمالند ساخته شده است.

«476»

العمده(1): زید بن وهب گوید: در ربذه بر ابوذر گذر کردم و گفتم: چه چیزی تو را به این سرزمین آورده است؟ گفت: در شام بودیم و «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ» {و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند}را قرائت کردم معاویه گفت: این درباره ما نیست این فقط درباره اهل کتاب است گفتم: این درباره ما و آنان است ودر خصوص این موضوع بین من و آنان بحث درگرفت

ص: 194

فَوَصَلَ ذَلِکَ إِلَی عُثْمَانَ فَکَتَبَ إِلَیَّ إِنْ شِئْتَ تَنَحَّیْتَ عَنْهُ فَذَلِکَ الَّذِی أَنْزَلَنِی هُنَا.

پس آن را به عثمان وصل کرد و برایم نوشت اگر بخواهی از آن کنارهگیری کن و این چیزی است که مرا به اینجا آورده است.

روایت477.

ابن عباس گوید: با کودکان درحال بازی بودم پس رسولالله صلّی الله علیه و آله آمد و من پشت در پنهان شدم پس آمد و مرا تکانی داد و فرمود: برو و معاویه را برایم بخوان. پس آمدم عرض کردم: او درحال خوردن است. سپس فرمود: برو و معاویه را برایم بخوان. آمدم و عرض کردم او درحال خوردن است. پس فرمود: خداوند شکمش را سیر نکند.

روایت478.

میگویم(1):

آن را در استیعاب با اسنادش از ابن عباس روایت کردهاست.

روایت479.

علامه(2)

قدّس سره در کشف الحق مشابه آن را به نقل از صحیح مسلم روایت کرده سپس گوید: حسن بن مثنی گوید: معنای حطانی چیست؟ گفت با من برخورد کرد و میگویم: در النهایه درباره ماده «حطا» گوید: در حدیث ابن عباس آمده است: گوید: «أخذ النبی بقفای فحطانی حطوة» هروی گوید: راوی آن را اینگونه بدون همزه آورده است و گوید: اعرابی گوید: الحطو: حرکت دادن شی با تکان دادن است و گوید: شمر آن را با همزه روایت کرده است. حطأه یحطؤن حطئاً گفته میشود. زمانیکه آن را با کف دستت دفع کنی. و گفتهشده حطأه فقط ضربه زدن

ص: 195

بالکف بین الکتفین انتهی.

با کف دست بین دو کتف است .

روایت480.

و در المستدرک من الفردوس(1) با اسناد از ابن عمر روایت کرد: رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: اول کسی از این امت که در حضور پروردگار اقامه دعوی میکنند علی و معاویه است.

روایت481.

کتاب عباد العصفری(2) از حماد بن عیسی العبسی از بلال بن یحیی از حذیفه بن یمان گوید: رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: هرگاه معاویه بن ابوسفیان را بر منبر دیدید او را با شمشیر بزنید و هرگاه حکم بن ابی العاص را دیدید هر چند زیر پردههای کعبه، او را بکشید. ادامه خبر.

روایت482.

کتاب محمد بن مثنی(3) از جعفر بن محمد بن شریح از ذریح محاربی گوید: ص: 196

قَالَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیُّ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَبَا مَعْقِلٍ الْمُزَنِیَّ حَدَّثَنِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ صَلَّی بِالنَّاسِ الْمَغْرِبَ فَقَنَتَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ وَ لَعَنَ مُعَاوِیَةَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ أَبَا مُوسَی الْأَشْعَرِیَّ وَ أَبَا الْأَعْوَرِ السُّلَمِیَّ قَالَ الشَّیْخُ علیه السلام صَدَقَ فَالْعَنْهُمْ.

حرث بن مغیره نضری به امام صادق علیه السّلام گفت: ابومعقل مزنی از امیرمؤمنان برایم حدیث گفته است که وی مغرب را بر مردم امامت کرد و در رکعت دوم قنوت خواند و معاویه، عمرو بن عاص، ابوموسی اشعری و ابواعور سلمی را نفرین کرد: امام صادق علیه السّلام فرمود: راست گفت پس آنان را نفرین کن.

روایت483.

نهجالبلاغه(1):

و از کلام امام علیه السّلام: به خدا سوگند که معاویه از من هوشیارتر نیست اما او نیرنگ و ستم میکند و اگر کراهت نیرنگ نبود هر آینه از مردم مکارتر بودم اما هر نیرنگی فجوری است و هر فجوری کفر است و برای هر نیرنگ بازی پرچمی است که در روز قیامت بهوسیله آن شناخته میشود و به خدا سوگند با حیله غافلگیر نمیشوم و با دشواری نرم نمیشوم.

توضیح

این کلام او «بأدهی منّی» الدهاء با فتحه یعنی هوشیاری و نیکی رأی و اندیشه، و رجل داهیه گفته میشود و او کسی است که کسی در تدبیر امور دنیا بر او غلبه نمییابد.

و ابن ابی الحدید گوید: الغدرة با ضمه فاءالفعل و فتحه عینالفعل: پر نیرنگ و الکفرة و الفجرة نیز پر­کفر و پر­فجور و هر آنچهکه بر این وزن باشد فاعل است و اگر عینالفعل را ساکن کنی مفعول است میگویی رجلٌ ضحکهٌ یعنی مردی که میخندد و ضحکته یعنی به او خندیده میشود. و غدرة، فجرة و کفرة بر وزن فعله به عنوان مصدر مرّه نبز روایت شده است.

ابن میثم گوید: برخی از شارحین گویند: وجه لزوم کفر در اینجا این است که نیرنگ بر وجه مباح و حلال بودن است چنانکه از حال ابن عاص و معاویه در استباحه آنچه که بنا به ضرورت تحریم آن معلوم شود و انکار آن کفر است و محتمل است که مقصودش کفر نعمت­های خداوند و پنهان کردن آن با اظهار معصیت او باشد چنانکه از نظر لغوی از آن مفهوم می­شود.

می­گویم: اطلاق کفر بر ارتکاب گناهان کبیره و اجتناب از فرائض در اخبار شایع است.

این کلام او «ما استغفل» یعنی برای دشمن ممکن نیست که مرا با حیله­اش غافلگیر کند بلکه

ص: 197

أعلم مقصوده لکنی قد أعرض عنه للمصلحة و أحکم بظاهر الأمر رعایة للشریعة أو لا تجوز المکیدة علی کما تجوز علی ذوی الغفلة و لا أستغمز الغمز العصر بالید و الکبس أی لا ألین بالخطب الشدید بل أصبر علیه و یروی بالراء المهملة أی لا أستجهل بشدائد المکاره.

من مقصود او را می­دانم اما بنا به مصلحتگاه از آن اعراض می­کنم و به ظاهر امر حکم می­کنم بنا به رعایت شریعت یا اینکه حیله بر من آنگونه که بر غافلان جایز است جایز نمی­باشد. «لا استغمز» الغمز یعنی فشردن با دست و فشار دادن، یعنی با مصیبت­های بزرگ نرم نمی­شوم بلکه بر آن صبور هستم و با راء نیز روایت می­شود یعنی با دشواری­های ناپسند ناآگاه و ناآشنا نیستم .

روایت484.

کشف الحق(1):

تألیف علامه قدّس الله روحه، گوید: صاحب کتاب الهاویه روایت کرد که معاویه چهل هزار نفر از مهاجران، انصار و فرزندان آنان را کشت.

روایت485.

می­گویم(2):

مؤلف إلزام النواصب و علامه در کشف الغمه گویند: ابو منذر هشام بن محمد بن سائب کلبی در کتاب مثالب روایت کرد: معاویه برای عماره بن ولید مخزومی، مسافر بن ابوعمرو، ابو سفیان و مرد دیگری که نامش را آورده است بود و مادرش هند کنیزکی از خدمتگذاران بود و محبوب­ترین مردها نزد او سیاهان بودند و زمانی که فرزند سیاهی به­دنیا می­آورد او را دفن می­کرد، و حمامه یکی از زنان اجداد معاویه بود که در ذی­المجاز پرچم داشت.

گویند: و ابوسعید اسماعیل بن علی سمعانی حنفی از علمای اهل سنت در مثالب بنی امیه و شیخ ابوالفتوح جعفر بن محمد همدانی از علمای آنان در کتاب بهجت المستفید ذکر کرده­اند که مسافر بن عمرو بن امیه بن عبد شمس صاحب جمال و سخاوت بود و شیفته هند شد و به زنا با او مجامعت کرد و این در میان قریش مشهور شد و زمانی که او حامله شد و زنا برملا شد مسافر در فرار از پدر هند به سوی حیره رفت و سلطان عرب عمرو بن هند بود و پدر هند عتبه، ابوسفیان را طلب کرد و وعده مال فراوان به او داد و او را به همسری هند درآورد و بعد از سه ماه معاویه را وضع حمل کرد سپس ابوسفیان بر عمرو بن هند وارد شد پس مسافر درباره حال هند از او سؤال کرد پاسخ داد: با او ازدواج کردم، بیمار شد و مرد.

روایت486.

علامه در کشف الحق(3) گوید: معاویه برادری با زیاد را ادعا کرد

ص: 198

و کان له مدّع یقال له أبو عبیدة عبد بنی علاج من ثقیف فأقدم معاویة علی تکذیب ذلک الرجل مع أن زیادا ولد علی فراشه و ادعی معاویة أن أبا سفیان زنی بوالدة زیاد و هی عند زوجها المذکور و إن زیادا من أبی سفیان انتهی.

و برای او مدعیای بود که ابوعبید عبد بنی علاج از ثقیف نامیده میشد پس معاویه آن مرد را تکذیب کرد با وجود اینکه زیاد بر بستر او زاده شده بود و معاویه ادعا کرد که ابوسفیان با مادر زیاد درحالیکه همسر مذکورش بوده است زنا کرده است و زیاد از ابوسفیان است. پایان

روایت487.

علامه شیرازی در نزهه القلوب(1) گوید: اولاد زنا برجسته هستند زیرا مرد با شهوت و نشاط خود زنا میکند و کودک کاملی خارج میشود و کودکی که حلال است از تظاهر مرد به زن است و به این جهت عمرو بن عاص و معاویه بن ابوسفیان از مردم زیرک بودند.

سپس کلام را به بیان نسب این دو براساس آنچهکه از کتاب ربیع الأبرار خواهد آمد ادامه داد سپس بر آن افزود و گفت: و از جمله آنان زیاد بن ابیه است که شاعر درباره آن میگوید:

ألا أبلغ معاویة بن حرب مغلغلة من الرجل الیمانی

أتغضب أن یقال أبوک عفّ و ترضی أن یکون أبوک زان

هان معاویه بن حرب، پیامی از جانب مرد یمنی برسان

آیا برآشفته میشود که گفته شود پدرت عفیف است و میپسندی که پدرت زنا­کار باشد.

روایت488.

کتاب غارات(2)

ابراهیم بن ثقفی، عبدالصمد بارقی گوید عقیل بر علی علیه السّلام که در صحن مسجد کوفه نشسته بود وارد شد و گفت: سلام و رحمت خدا بر تو باد ای امیرمؤمنان. فرمود: و سلام بر تو ای ابو زید سپس به حسن بن علی علیه السّلام روی کرد و فرمود: برخیز و نزد عمویت برو پس او را برد نشاند و بهسوی او برگشت به او گفت: برای او پیراهن، رداء، دستار و کفشی جدید بخر. فردا در آن پوشش نزد علی علیه السّلام آمد و گفت: سلام از دنیا به چیزی غیر از این ریگ دست نیافتهای. فرمود: ای ابو زید عطایم بیرون میآید و آن را به تو عطا میکنم .

پس از علی بهسوی معاویه رفت، زمانیکه معاویه این را شنید

ص: 199

کَرَاسِیَّهُ وَ أَجْلَسَ جُلَسَاءَهُ فَوَرَدَ عَلَیْهِ فَأَمَرَ لَهُ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَقَبَضَهَا فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَسْکَرَیْنِ قَالَ مَرَرْتُ بِعَسْکَرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِذَا لَیْلٌ کَلَیْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَهَارٌ کَنَهَارِ النَّبِیِّ إِلَّا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ فِی الْقَوْمِ وَ مَرَرْتُ بِعَسْکَرِکَ فَاسْتَقْبَلَنِی قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ مِمَّنْ نَفَرَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ فَقَالَ مَنْ هَذَا الَّذِی عَنْ یَمِینِکَ یَا مُعَاوِیَةُ قَالَ هَذَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ قَالَ هَذَا الَّذِی اخْتَصَمَ فِیهِ سِتَّةُ نَفَرٍ فَغَلَبَ عَلَیْهِ جَزَّارُهَا فَمَنِ الْآخَرُ قَالَ الضَّحَّاکُ بْنُ قَیْسٍ الْفِهْرِیُّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ أَبُوهُ جَیِّدَ الْأَخْذِ خَسِیسَ النَّفْسِ فَمَنْ هَذَا الْآخَرُ قَالَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ قَالَ هَذَا ابْنُ الْمَرَاقَةِ فَلَمَّا رَأَی مُعَاوِیَةُ أَنَّهُ قَدْ أَغْضَبَ جُلَسَاءَهُ قَالَ یَا أَبَا یَزِیدَ مَا تَقُولُ فِیَّ قَالَ دَعْ عَنْکَ قَالَ لَتَقُولَنَّ قَالَ أَ تَعْرِفُ حَمَامَةَ قَالَ وَ مَنْ حَمَامَةُ قَالَ أَخْبَرْتُکَ وَ مَضَی عَقِیلٌ فَأَرْسَلَ مُعَاوِیَةُ إِلَی النَّسَّابَةِ فَقَالَ أَخْبِرْنِی مَنْ حَمَامَةُ قَالَ أَعْطِنِی الْأَمَانَ عَلَی نَفْسِی وَ أَهْلِی فَأَعْطَاهُ قَالَ حَمَامَةُ جَدَّتُکَ وَ کَانَتْ بَغِیَّةً فِی الْجَاهِلِیَّةِ لَهَا رَایَةٌ تُؤْتَی.

قال الشیخ: قال أبو بکر بن زبین (1)هی أم أم أبی سفیان.

کرسیهایش را برپا کرد و همنشینانش را نشاند پس بر او وارد شد و به بخشیدن صد هزار درهم به او امر کرد، آن را گرفت و معاویه به او گفت: درباره دو سپاه به من خبر بده. گفت: بر سپاه امیرمؤمنان علی بن ابی طالب گذر کردم پس شب چون شب نبی صلّی الله علیه و آله و روز چون روز نبی بود با این تفاوت که رسولالله در میان قوم نیست و بر سپاه تو گذر کردم پس قومی از منافقان از کسانیکه در شب عقبه رسولالله را دور کردند از من استقبال کردند سپس گفت: این کسیکه در سمت راست توست کیست؟ گفت: ابن عمرو بن عاص است. گفت: این کسی است که شش نفر بر سر آن ستیز کردند و قصاب آنها بر او غلبه یافت. و دیگری کیست؟ گفت: ضحاک بن قیس فهری. گفت: بههوش باش به خدا سوگند پدر او نیکو میگرفت و خسیس النفس بود و این دیگری کیست؟ گفت: ابوموسی اشعری. گفت: او پسر مراقه است.

پس زمانیکه معاویه دید او همنشینانش را خشمگین کرده است گفت: ای ابویزید درباره من چه میگویی: گفت: خود را رها کن. گفت: باید بگویی. گفت آیا حمامه را میشناسی؟ گفت: حمامه کیست؟ گفت: تو را آگاه کردم.

و عقیل رفت و معاویه در پی نسبشناس فرستاد. گفت: از حمامه به من خبر بده؟ گفت: خود و خانوادهام را امان بده. پس امان داد گفت: حمامه جد توست و در جاهلیت زنی زنا­کار بود که پرچمی داشت که نزد او میآمدند.

شیخ گفت: ابوبکر بن زبین گوید او مادر مادر ابوسفیان است.

روایت489.

ابن ابی الحدید(1) در شرح نهج البلاغه گوید: معاویه، ابوعبدالرحمن معاویه بن ابوسفیان صخر بن حرب بن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف است. و مادرش هند دختر عتبه بن ربیعه بن عبد شمس بن عبد مناف است و ابوسفیان همان کسی است که قریش را در جنگهایش با نبی صلّی الله علیه و آله رهبری کرد و هند

ص: 200

تذکر فی مکة بفجور و عهر.

و قال الزمخشری فی کتاب ربیع الأبرار،: کان معاویة یعزی إلی أربعة إلی مسافر بن أبی عمرو و إلی عمارة بن الولید بن المغیرة و إلی العباس بن عبد المطلب و إلی الصباح مغن کان لعمارة بن الولید قال و کان أبو سفیان دمیما قصیرا و کان الصباح عسیفا لأبی سفیان شابا وسیما فدعته هند إلی نفسها فغشیها و قالوا إن عتبة بن أبی سفیان من الصباح أیضا و قالوا إنها کرهت أن تضعه فی منزلها فخرجت إلی أجیاد فوضعته هناک و فی هذا المعنی یقول حسان أیام المهاجاة بین المسلمین و المشرکین فی حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله قبل عام الفتح:

لمن الصبی بجانب البطحاء***فی الترب ملقی غیر ذی مهد

نجلت به بیضاء آنسه***من عبد شمس صلته الخد:

قال ابن أبی الحدید: و ولی معاویة اثنتین و أربعین سنة منها اثنتان و عشرون سنة ولی فیها إمارة الشام مذ مات أخوه یزید بن أبی سفیان بعد خمس سنین من خلافة عمر إلی أن قتل أمیر المؤمنین علیه السلام فی سنة أربعین و منها عشرون سنة خلیفة إلی أن مات فی سنة ستین و کان أحد کُتَّاب رسول الله صلی الله علیه و آله و اختلف فی کتابته له کیف کانت فالذی علیه المحققون من أهل السیرة أن الوحی کان یکتبه علی علیه السلام و زید بن ثابت و زید بن أرقم و إن حنظلة بن الربیع و معاویة بن أبی سفیان کانا یکتبان له إلی الملوک و إلی رؤساء القبائل و یکتبان حوائجه بین یدیه و یکتبان ما یجبی من أموال الصدقات ما یقسم له فی أربابها و کان معاویة علی أس الدهر مبغضا لعلی علیه السلام شدید الانحراف عنه و کیف لا یبغضه و قد قتل أخاه حنظلة یوم بدر و خاله الولید بن عتبة و شرک عمه حمزة فی جده و هو عتبة أو فی عمه و هو شیبة علی اختلاف الروایة و قتل من بنی عمه من بنی عبد شمس نفرا کثیرا من أعیانهم و أماثلهم ثم

ص: 201

در مکه به فجور و بیعفتی یاد میشد.

و زمخشری در کتاب ربیع الأبرار گوید: معاویه به چهار مرد منسوب میشد: مسافر بن ابوعمرو، عمار بن ولید بن مغیره، عباس بن عبدالمطلب و صباح که مغنی عماره بن ولید بود، گوید: و ابوسفیان بدشکل کوتاه قامت بود و صباح اجیر ابوسفیان، جوانی زیبارو بود پس هند او را بهسوی خود خواند و او نزد وی آمد و گفتند: عتبه بن ابوسفیان نیز از صباح است و گفتند: او اکراه داشت که وی را در منزل خود وضع حمل کند پس بهسوی اجیاد خارج شد و او را آنجا وضع حمل کرد و حسان در روزهای هجو متقابل میان مسلمانان و مشرکان در دوره حیات رسولالله، پیش از سال فتح در اینباره میگوید:

لمن الصبیّ بجانب البطحاء فی الترب ملقی غیر ذی مهد

نجلت به بیضاء آنسة من عبد شمس صلتة الخدّ

از کودکی در جانب بطحاء، افتاده در خاک بدون گهواره.

او را دوشیزهای سفیدروی با گونهای درخشان از عبد شمس زاده است.

ابن ابی الحدید گوید: معاویه 42 سال ولایت کرد بیست و دو سال از آن را در امارات شام ولایت کرد، از زمانیکه برادرش یزید بن ابوسفیان بعد از سال پنجم خلافت عمر تا شهادت امیرمؤمنان در سال 40. و بیست سال از آن را خلیفه بود تا اینکه در سال شصت وفات کرد. و یکی از کاتبان رسولالله صلّی الله علیه و آله بود و درباره اینکه کتابت او برای وی چگونه است اختلاف است درحالیکه آنچه محققان اهل سیره بر آن هستند این است که وحی را علی علیه السّلام، زید بن ثابت، زید بن ارقم، مینگاشتند و حنظله بن ربیع و معاویه بن ابوسفیان کاتب او برای ملوک و رؤسای قبائل بودند و در حضور او خواستههای او را مینگاشتند و آنچهکه از اموال صدقات و آنچهکه بین اصحاب آن تقسیم میشد را مینوشتند .

و معاویه از ابتدای روزگار نسبت به علی کینه­توز و از او انحراف بسیار داشت و چگونه از او کینه نداشته باشد درحالیکه او برادرش حنظله را در روز بدر، داییاش ولید بن عتبه را کشت و عمویش حمزه در جدش عتبه یا در عمویش شیبه، با اختلاف روایت سهیم بود و از عمو زادگانش از بنی عبد شمس تعداد بسیاری از برجستگان و سرشناسانشان را کشت و

ص: 201

جاءت الطامة الکبری واقعة عثمان فنسبها کلها إلیه بشبهة إمساکه عنه و انضواء کثیر من قتلته إلیه فتأکدت البغضة و ثارت الأحقاد و تذکرت تلک التراث الأولی حتی أفضی الأمر إلی ما أفضی إلیه و قد کان معاویة مع عظم قدر علی علیه السلام فی النفوس و اعتراف العرب بشجاعته و أنه البطل الذی لا یقام له یتهدده و عثمان بعد حی بالحرب و المنابذة و یراسله من الشام رسائل خشنة ثم قال و معاویة مطعون فی دینه عند شیوخنا یرمی بالزندقة و قد ذکرنا فی نقض السفیانیة علی شیخنا أبی عثمان الجاحظ ما رواه أصحابنا فی کتبهم الکلامیة عنه من الإلحاد و التعرض لرسول الله صلی الله علیه و آله و ما تظاهر به من الجبر و الإرجاء و لو لم یکن شی ء من ذلک لکان فی محاربته الإمام ما یکفی فی فساد حاله لا سیما علی قواعد أصحابنا و کونهم بالکبیرة الواحدة یقطعون علی المصیر إلی النار و الخلود فیها إن لم یکفرها التوبة و قال فی موضع آخر معاویة عند أصحابنا مطعون فی دینه منسوب إلی الإلحاد قد طعن فیه شیخنا أبو عبد الله البصری فی کتاب نقض السفیانیة علی الجاحظ و روی عنه أخبارا تدل علی ذلک.

مصییب بزرگ واقعه عثمان پیش آمد و او همه آن را با شبهه خودداریاش از عثمان و پناه بردن بسیاری از قاتلان او به وی، به علی نسبت داد پس بغض شدت گرفت و کینهها خروشید و آن کینه­های نخستین را یادآوری کرد تا اینکه امر به آنجایی که رسید ختم شد.

و معاویه با وجود بزرگی شأن علی علیه السّلام نزد دیگران و اعتراف عرب به شجاعت او و اینکه او قهرمانی است که کسی تاب رویارویی با او را ندارد، او را تهدید میکرد و عثمان هنوز با جنگ و ستیز زندهاست و از شام با نامههایی تند با او مکاتبه میکرد.

سپس گوید: و معاویه نزد شیوخ ما در دینش مورد طعنه و خدشه است و متهم به زندقه است و در نقض السفیانیه بر شیخمان ابوعثمان جاحظ آنچهکه اصحابمان در کتب کلامی او درباره الحاد و تعرض به رسولالله صلّی الله علیه و آله و آنچهکه از جبر و ارجاء تظاهر کرد را ذکر کردیم و اگر هیچیک از این موارد نباشد نیز در محاربت او با امام چیزی است که در فساد حال او کافی است به ویژه براساس قواعد اصحاب ما و اینکه با یک گناه کبیره اگر توبه کفاره آن نباشد بر رفتن بهسوی آتش و جاودانگی در آن نظر قطع دارند.

و در جایی دیگر گوید: معاویه نزد اصحاب ما در دینش طعن و خدشه است و به الحاد منسوب است و شیخمان ابوعبدالله بصری در کتاب نقض السفیانیه درباره آنب ر حاجط طعنه زده است و اخباری که بر آن دلالت دارد از او روایت کرده است .

روایت490.

احمد بن ابی طاهر در کتاب اخبار الملوک(1) آن را روایت کرده است که معاویه شنید که مؤذن میگوید: اشهد أن لا إله الا الله پس آن را تکرار کرد و مؤذن گفت: أََََشهد ان محمداً رسولالله پس گفت: شگفتا ای پسر عبدالله، والاهمت بودهای برای خود نپسندیدی مگر اینکه نامت با نام پروردگار جهانیان قرین باشد.

روایت491.

گوید: و نصر بن مزاحم از حکم بن ظهیر از اسماعیل از

ص: 202

الْحَسَنِ قَالَ وَ حَدَّثَنَا الْحَکَمُ أَیْضاً عَنْ عَاصِمِ بْنِ أَبِی النَّجُودِ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَیْتُمْ مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ یَخْطُبُ عَلَی مِنْبَرِی فَاضْرِبُوا عُنُقَهُ فَقَالَ الْحَسَنُ فَوَ اللَّهِ مَا فَعَلُوا وَ لَا أَفْلَحُوا.

حسن روایت کرده است.

گوید: رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: هرگاه دیدید که معاویه بن ابوسفیان بر روی منبر من خطبه ایراد میکند گردنش را بزنید. پس حسن فرمود: به خدا سوگند چنین نکردند و رستگار نشدند.

روایت492.

و در جایی دیگر نیز از تاریخ محمد بن جریر طبری(1)

روایت کرد که وی گوید: در این سال: [284] معتضد بر نفرین معاویه بن ابوسفیان بر روی منابر تصمیم گرفت و به نگارش نامهای دستور داد که بر مردم خوانده شود پس عبیدالله بن سلیمان او را از آشفتگی مردم و اینکه ممکن است که فتنه باشد بیم داد. پس به او اعتنا نکرد و اولین چیزی که معتضد از آن آغاز کرد تبیین عامه به الزام به کارهای خود، ترک تجمع، عصبیت و شهادت نزد سلطان جز در مواردی که خواسته شوند و منع قصه­گویان از نشستن بر راهها بود.

و این نامه نگارش شد و نسخههایی از آن تهیه شد و در دو طرف مدینه السلام در نواحی، محلهها، بازارهای روز چهارشنبه که از این مطمئن نیستم قرائت شد و قصه­گویان از نشستن در دو جانب، اهل حلقه­ها در فتوا یا جز آنان از نشستن در دو مسجد منع شدند .

ص: 203

وَ نُودِیَ فِی الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ بِنَهْیِ النَّاسِ عَنِ الِاجْتِمَاعِ عَلَی قَاصٍّ أَوْ غَیْرِهِ وَ مُنِعَ الْقُصَّاصُ وَ أَهْلُ الْحِلَقِ مِنَ الْقُعُودِ وَ نُودِیَ إِنَّ الذِّمَّةَ قَدْ بَرِئَتْ مِمَّنِ اجْتَمَعَ مِنَ النَّاسِ فِی مُنَاظَرَةٍ وَ جَدَلٍ وَ تَقَدَّمَ إِلَی الشُّرَّابِ الَّذِینَ یُسْقَوْنَ الْمَاءَ فِی الْجَامِعَیْنِ أَنْ لَا یَتَرَحَّمُوا عَلَی مُعَاوِیَةَ وَ لَا یَذْکُرُوهُ بِخَیْرٍ وَ کَانَتْ عَادَتُهُمْ جَارِیَةً بِالتَّرَحُّمِ وَ تَحَدَّثَ النَّاسُ أَنَّ الْکِتَابَ الَّذِی قَدْ أَمَرَ الْمُعْتَضِدُ بِإِنْشَائِهِ بِلَعْنِ مُعَاوِیَةَ یُقْرَأُ بَعْدَ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ عَلَی الْمِنْبَرِ فَلَمَّا صَلَّی النَّاسُ الْجُمُعَةَ بَادَرُوا إِلَی الْمَقْصُورَةِ لِیَسْمَعُوا قِرَاءَةَ الْکِتَابِ فَلَمْ یُقْرَأْ وَ قِیلَ (1)إِنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ سُلَیْمَانَ صَرَفَهُ عَنْ قِرَاءَتِهِ وَ إِنَّهُ أَحْضَرَ یُوسُفَ بْنَ

ص: 204

و در مسجد جامع به نهی مردم از تجمع نزد قصهگویان یا غیر آنان و منع قصهگویان و اهل حق از نشستن ندا داده شد. و ندا داده شد که ذمه از کسی از مردم که در مناظره یا جدل تجمع کند کنار گذارده میشود. و به ساقیانی که در دو مسجد جامع آب میدادند ابلاغ شد که برای معاویه طلب رحمت نکنند و او را به نیکی یاد نکنند و عادت شایع آنان طلب رحمت بود. و مردم گفتهاند که نامهای که معتضد به نگارش آن با نفرین معاویه دستور داد بعد از نماز جمعه بر روی منبر میشود پس زمانیکه مردم جمعه را اقامه کردند بهسوی مقصورة - اتاقک - شتافتند تا قرائتنامه را بشنوند اما قرائت نشد.

و گفته شده: عبید الله بن سلیمان او را از قرائت آن بازداشت و اینکه او یوسف بن ص: 204

یَعْقُوبَ الْقَاضِیَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَعْمَلَ الْحِیلَةَ فِی إِبْطَالِ مَا عَزَمَ الْمُعْتَضِدُ عَلَیْهِ فَمَضَی یُوسُفُ فَکَلَّمَ الْمُعْتَضِدَ فِی ذَلِکَ وَ قَالَ لَهُ إِنِّی أَخَافُ أَنْ تَضْطَرِبَ الْعَامَّةُ وَ یَکُونَ مِنْهَا عِنْدَ سَمَاعِهَا هَذَا الْکِتَابَ حَرَکَةٌ فَقَالَ إِنْ تَحَرَّکَتِ الْعَامَّةُ أَوْ نَطَقَتْ وَضَعْتُ السَّیْفَ فِیهَا فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَا تَصْنَعُ بِالطَّالِبِیِّینَ الَّذِینَ یَخْرُجُونَ فِی کُلِّ نَاحِیَةٍ وَ یَمِیلُ إِلَیْهِمْ خَلْقٌ کَثِیرٌ لِقَرَابَتِهِمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَا فِی هَذَا الْکِتَابِ مِنْ إِطْرَائِهِمْ أَوْ کَمَا قَالَ وَ إِذَا سَمِعَ النَّاسُ هَذَا کَانُوا إِلَیْهِمْ أَمْیَلَ وَ کَانُوا هُمْ أَبْسَطَ أَلْسِنَةً وَ أَثْبَتَ حُجَّةً مِنْهُمُ الْیَوْمَ فَأَمْسَکَ الْمُعْتَضِدُ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ جَوَاباً وَ لَمْ یَأْمُرْ بَعْدَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ بِشَیْ ءٍ وَ کَانَ مِنْ جُمْلَةِ الْکِتَابِ بَعْدَ أَنْ قَدَّمَ حَمْدَ اللَّهِ وَ الثَّنَاءَ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا بَعْدُ فَقَدِ انْتَهَی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا عَلَیْهِ جَمَاعَةُ الْعَامَّةِ مِنْ شُبْهَةٍ قَدْ دَخَلَتْهُمْ فِی أَدْیَانِهِمْ وَ فَسَادٍ قَدْ لَحِقَهُمْ فِی مُعْتَقَدِهِمْ وَ عَصَبِیَّةٍ قَدْ غَلَبَتْ عَلَیْهَا أَهْوَاؤُهُمْ وَ نَطَقَتْ بِهَا أَلْسِنَتُهُمْ عَلَی غَیْرِ مَعْرِفَةٍ وَ لَا رَوِیَّةٍ قَدْ قَلَّدُوا فِیهَا قَادَةَ الضَّلَالَةِ بِلَا بَیِّنَةٍ وَ لَا بَصِیرَةٍ وَ خَالَفُوا السُّنَنَ الْمُتَّبَعَةَ إِلَی الْأَهْوَاءِ الْمُبْتَدَعَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ خُرُوجاً عَنِ الْجَمَاعَةِ وَ مُسَارَعَةً

ص: 205

یعقوب قاضی را احضار کرد و به او دستور داد که برای باطل کردن تصمیم معتضد حیلهای ببندد پس یوسف رفت و درباره آن با معتضد صحبت کرد و به او گفت: من بیم این دارم که عامه مردم برآشفته شوند و بههنگام شنیدن این نامه حرکتی از آنان بروز کند. پس گفت: اگر عامه حرکتی کنند یا سخنی بگویند شمشیر را در میان آنان قرار میدهم. پس گفت: یا امیرمؤمنان با طالبین که در هر ناحیهای سر بر میآورند و مردم بسیاری بهجهت قرابت آنان به رسولالله به آنان تمایل دارند چه میکنی درحالیکه در این نامه درباره تمجید آنان چیزی نیامدهاست یا چنانکه گفت و زمانیکه مردم این را بشنوند بیشتر بهسمت آنان میگرایند و امروز زبان اینان از آنان فصیحتر و حجتشان ثابتتر است پس معتضد سکوت کرد و به او پاسخ نداد و بعد از آن درخصوص نامه هیچ دستوری نداد.

و از جملات آن نامه بعد از تقدیم حمد و ثنای خدا و درود بر رسول او صلّی الله علیه و آله این بود. اما بعد آنچه جماعت عامه بر آن هستند به امیرمؤمنان رسیده است در خصوص شبههای که در دینشان وارد شده و فسادی که در اعتقادشان رخنه کرده و عصبیتی که هواهایشان بر آن غلبه یافته و زبانهایشان بدون معرفت و اندیشه بر آن نطق کرده است که در آن بدون دلیل روشن و آگاهی از رهبران گمراهی تقلید کرده و با سنتهای متبوع بهسوی امیال بدعتآمیز منحرف شدند. خداوند عز و جل فرمود: «وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًی مِّنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» {و کیست گمراه تر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند بی تردید خدا مردم ستمگر را راهنمایی نمی کند} در خروج از جماعت و شتاب

ص: 205

إِلَی الْفِتْنَةِ وَ إِیثَاراً لِلْفُرْقَةِ وَ تَشْتِیتاً لِلْکَلِمَةِ وَ إِظْهَاراً لِمُوَالاةِ مَنْ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ الْمُوَالاةَ وَ بَتَرَ مِنْهُ الْعِصْمَةَ وَ أَخْرَجَهُ مِنَ الْمِلَّةِ وَ أَوْجَبَ عَلَیْهِ اللَّعْنَةَ وَ تَعْظِیماً لِمَنْ صَغَّرَ اللَّهُ حَقَّهُ وَ أَوْهَنَ أَمْرَهُ وَ أَضْعَفَ رُکْنَهُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ الشَّجَرَةِ الْمَلْعُونَةِ وَ مُخَالَفَةً لِمَنِ اسْتَنْقَذَهُمُ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْهِمْ بِهِ النِّعْمَةَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ الْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ فَأَعْظَمَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا انْتَهَی إِلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ وَ رَأَی تَرْکَ إِنْکَارِهِ حَرَجاً عَلَیْهِ فِی الدِّینِ وَ فَسَاداً لِمَنْ قَلَّدَهُ اللَّهُ أَمْرَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ إِهْمَالًا لِمَا أَوْجَبَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ تَقْوِیمِ الْمُخَالِفِینَ وَ تَبْصِیرِ الْجَاهِلِینَ وَ إِقَامَةِ الْحُجَّةِ عَلَی الشَّاکِّینَ وَ بَسْطِ الْیَدِ عَنِ الْمُعَانِدِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یُخْبِرُکُمْ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَمَّا ابْتَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِدِینِهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَصْدَعَ بِأَمْرِهِ بَدَأَ بِأَهْلِهِ وَ عَشِیرَتِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی رَبِّهِ وَ أَنْذَرَهُمْ وَ بَشَّرَهُمْ وَ نَصَحَ لَهُمْ وَ أَرْشَدَهُمْ وَ کَانَ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ وَ صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُ نَفَرٌ یَسِیرٌ مِنْ بَنِی أَبِیهِ (1)مِنْ بَیْنِ مُؤْمِنٍ بِمَا أَتَی بِهِ مِنْ رَبِّهِ وَ نَاصِرٍ لِکَلِمَتِهِ وَ إِنْ لَمْ یَتَّبِعْ دِینَهُ إِعْزَازاً لَهُ وَ إِشْفَاقاً عَلَیْهِ فَمُؤْمِنُهُمْ مُجَاهِدٌ بِبَصِیرَتِهِ وَ کَافِرُهُمْ مُجَاهِدٌ بِنُصْرَتِهِ وَ حَمِیَّتِهِ یَدْفَعُونَ مَنْ نَابَذَهُ وَ یَقْهَرُونَ مَنْ عَابَهُ وَ عَانَدَهُ وَ یَتَوَثَّقُونَ لَهُ مِمَّنْ کَانَفَهُ وَ عَاضَدَهُ وَ یُبَایِعُونَ لَهُ مَنْ سَمِحَ لَهُ بِنُصْرَتِهِ وَ یَتَجَسَّسُونَ أَخْبَارَ أَعْدَائِهِ وَ یَکِیدُونَ لَهُ بِظَهْرِ الْغَیْبِ کَمَا یَکِیدُونَ لَهُ بِرَأْیِ الْعَیْنِ حَتَّی بَلَغَ الْمَدَی وَ حَانَ وَقْتُ الِاهْتِدَاءِ فَدَخَلُوا فِی دِینِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ تَصْدِیقِ رَسُولِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ بِأَثْبَتِ بَصِیرَةٍ وَ أَحْسَنِ هُدًی وَ رَغْبَةٍ فَجَعَلَهُمُ اللَّهُ أَهْلَ بَیْتِ الرَّحْمَةِ أَهْلَ بَیْتِهِ الَّذِینَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً مَعْدِنَ الْحِکْمَةِ وَ وَرَثَةَ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الْخِلَافَةِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمُ الْفَضِیلَةَ وَ أَلْزَمَ الْعِبَادَ لَهُمُ الطَّاعَةَ (2)

ص: 206

بهسوی فتنه، ترجیح فتنه و پراکنده کردن کلمه و اظهار دوستی کسیکه خداوند دوستی را از او قطع کرده و عصمت را از بریده و او را از دین خارج کرده و نفرین را بر او واجب کردهاست و بزرگداشت کسیکه خداوند حق او را کوچک، امرش را سست، رکنش را از بنی امیه شجره ملعون ضعیف کرد، و مخالفت کسیکه خداوند آنان را بهوسیله او از هلاکت نجات داد و نعمت را بهوسیله او بر آنان کامل کرد، از اهل بیت برکت و رحمت: «وَاللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» {خدا هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص دهد و خدا دارای فزون بخشی عظیم است} : آنچهکه در خصوص آن به امیرمؤمنان رسید سنگین آمد و دید که در ترک انکار آن بر او حرجی در دین، فسادی برای هر یک از مسلمانان که خداوند امرش را به او سپرده است و اهمالی برای آنچهکه خداوند در خصوص اصلاح مخالفان، آگاه کردن جاهلان، اقامه حجت بر اهل شک و دست­درازی بر عنادورزان بر او واجب کرده است میباشد.

و امیرمؤمنان به شما ای گروههای مسلمانان خبر میدهد که خداوند عز و جلّ ثناؤه زمانیکه محمد را با دینش مبعوث کرد و به او امر نمود که امر او را اجرا کند، وی با خانواده و عشیره خود آغاز کرد آنان را بهسوی پروردگار خود دعوت کرد و به آنان انذار و بشارت داد، آنها را نصیحت و هدایت کرد و کسانیکه او را استجابت کردند و کلام او را تصدیق کردند تعداد اندکی از پسران پدرش بودند از میان مؤمنان به آنچهکه از جانب پروردگارش آورده است و یاریگر کلمه او و گرچه از روی علاقه به او و بیم بر او دینش را پیروی نمیکردند، مؤمن آنان مجاهد با بصیرت خود و کافر آنان مجاهد به یاری و جانبداری از او بود. بر کسیکه او را سرزنش کند غلبه میکردند و به کسانیکه او را حمایت و پشتیبانی می­کردند اطمینان داشتند، و از کسی که به او اجازه یاری کردن می­دادند برای او بیعت می­گرفتند، و اخبار دشمنانش را پیگیری میکردند. از حفظ برای او حیله و نیرنگ می­کردند همان طور که با چشم ظاهر برای او نیرنگ میکردند تا اینکه کار به نهایت رسید و وقت هدایت فرار رسید. پس در دین خدا و طاعت او و تصدیق رسول او و ایمان به او با ثابتترین بصیرت و بهترین هدایت و رغبت وارد شدند.

و خداوند آنان را اهل بیت رحمت قرار داد، اهل بیت او کسانیکه خداوند آلودگی را از آنان زدود و آنان را بسیار پاکیزه کرد، معدن حکمت، وارثان نبوت و جایگاه خلافت هستند، خداوند فضیلت را بر آنان واجب کرد و بندگان را به طاعت آنان ملزم کرد.

ص: 206

وَ کَانَ مِمَّنْ عَانَدَهُ وَ کَذَّبَهُ وَ حَارَبَهُ مِنْ عَشِیرَتِهِ الْعَدَدُ الْکَثِیرُ وَ السَّوَادُ الْأَعْظَمُ یَتَلَقَّوْنَهُ بِالضَّرَرِ وَ التَّثْرِیبِ وَ یَقْصِدُونَهُ بِالْأَذَی وَ التَّخْوِیفِ وَ یُنَابِذُونَهُ بِالْعَدَاوَةِ وَ یَنْصِبُونَ لَهُ الْمُحَارَبَةَ وَ یَصُدُّونَ عَنْ قَصْدِهِ وَ یَنَالُونَ بِالتَّعْذِیبِ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ کَانَ أَشَدُّهُمْ فِی ذَلِکَ عَدَاوَةً وَ أَعْظَمُهُمْ لَهُ مُخَالَفَةً أَوَّلَهُمْ فِی کُلِّ حَرْبٍ وَ مُنَاصَبَةٍ وَ رَأْسَهُمْ فِی کُلِّ إِجْلَابٍ وَ فِتْنَةٍ لَا تُرْفَعُ عَنِ الْإِسْلَامِ رَایَةٌ إِلَّا کَانَ صَاحِبُهَا وَ قَائِدُهَا وَ رَئِیسُهَا أَبَا سُفْیَانَ بْنَ حَرْبٍ صَاحِبَ أُحُدٍ وَ الْخَنْدَقِ وَ غَیْرِهِمَا وَ أَشْیَاعَهُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ الْمَلْعُونِینَ فِی کِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ الْمَلْعُونِینَ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَوَاطِنَ عِدَّةٍ لِسَابِقِ عِلْمِ اللَّهِ فِیهِمْ وَ مَاضِی حُکْمِهِ فِی أَمْرِهِمْ وَ کُفْرِهِمْ وَ نِفَاقِهِمْ فَلَمْ یَزَلْ لَعَنَهُ اللَّهُ یُحَارِبُ مُجَاهِداً وَ یُدَافِعُ مُکَایِداً وَ یَجْلِبُ مُنَابِذاً حَتَّی قَهَرَهُ السَّیْفُ وَ عَلَا أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ فَتَعَوَّذَ بِالْإِسْلَامِ غَیْرَ مَنْطُوٍّ عَلَیْهِ وَ أَسَرَّ الْکُفْرَ غَیْرَ مُقْلِعٍ عَنْهُ فَقَبِلَهُ وَ قَبِلَ وُلْدُهُ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ بِحَالِهِ وَ حَالِهِمْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی کِتَاباً فِیمَا أَنْزَلَهُ عَلَی رَسُولِهِ یَذْکُرُ فِیهِ شَأْنَهُمْ (1)وَ هُوَ

ص: 207

ترجمه نشده

و از جمله کسانیکه از عشیره او با وی دشمنی کردند، او را تکذیب نمودند با وی محاربه کردند تعداد بسیاری بود و گروه بزرگتر با ضرر و سرزنش با او روبرو شدند و قصد آزار و ترساندن او را داشتند و با دشمنی با او نزاع میکردند و جنگ را برای او برپا کردند و او را از هدفش منع میکردند و به عذاب پیروان او میپرداختند.

و در این خصوص دشمنترین و مخالفتترین آنان اولین آنان در هر جنگ و خصومت، پیشوای آنان در هر هیاهو و فتنهای بود، هیچ پرچمی علیه اسلام به اهتزار در نمیآمد مگر اینکه صاحب و پیشوا و رئیس آن ابوسفیان بن حرب صاحب احد و خندق و غیر آن بود و پیروان او از بنی امیه ملعون در کتاب خدا سپس ملعون بر زبان رسولالله صلّی الله علیه و آله در چند موضع بهجهت علم پیشین خدا درباره آن و حکم برّندهاش در خصوص امر و کفر و نفاق آنان، و او که نفرین خدا بر او باد پیوسته مجاهدانه پیکار میکرد مکارانه دفاع میکرد، ستیزکنان هیاهو برپا میکرد تا اینکه شمشیر او را مقهور ساخت و امر خدا برتری یافت درحالیکه آنان اکراه داشتند پس به اسلام پناه بردند بدون اینکه به آن دل ببندد و بدون اینکه از کفر جدا شود آن را پنهان کرد و نبی او را و فرزندان او را با وجود آگاهیاش از حال او و آنان پذیرفت سپس خداوند متعال در آنچهکه بر رسولش نازل فرمود کتابی فروفرستاد که در آن شأن آنها را یاد میکند، که این

ص: 207

قَوْلُهُ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ لَا خِلَافَ بَیْنَ أَحَدٍ أَنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرَادَ بِهَا بَنِی أُمَیَّةَ وَ مِمَّا وَرَدَ مِنْ ذَلِکَ فِی السُّنَّةِ وَ رَوَاهُ ثِقَاتُ الْأُمَّةِ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ وَ قَدْ رَآهُ مُقْبِلًا عَلَی حِمَارٍ وَ مُعَاوِیَةُ یَقُودُهُ وَ یَزِیدُ یَسُوقُهُ لَعَنَ اللَّهُ الرَّاکِبَ وَ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ وَ مِنْهُ مَا رَوَتْهُ الرُّوَاةُ عَنْهُ مِنْ قَوْلِهِ یَوْمَ بَیْعَةِ عُثْمَانَ تَلَقَّفُوهَا یَا بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ تَلَقُّفَ الْکُرَةِ فَوَ اللَّهِ مَا مِنْ جَنَّةٍ وَ لَا نَارٍ وَ هَذَا کُفْرٌ صِرَاحٌ یَلْحَقُهُ اللَّعْنَةُ مِنَ اللَّهِ کَمَا لَحِقَتِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ وَ مِنْهُ مَا یُرْوَی مِنْ وُقُوفِهِ عَلَی ثَنِیَّةِ أُحُدٍ بَعْدَ ذَهَابِ بَصَرِهِ وَ قَوْلِهِ لِقَائِدِهِ هُنَالِکَ دَمَیْنَا مُحَمَّداً وَ قَتَلْنَا أَصْحَابَهُ (1)وَ مِنْهَا الْکَلِمَةُ الَّتِی قَالَهَا لِلْعَبَّاسِ قَبْلَ الْفَتْحِ وَ قَدْ عُرِضَتْ عَلَیْهِ الْجُنُودُ لَقَدْ أَصْبَحَ مُلْکُ ابْنِ أَخِیکَ عَظِیماً فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ وَیْحَکَ إِنَّهُ لَیْسَ بِمُلْکٍ إِنَّهَا النُّبُوَّةُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ یَوْمَ الْفَتْحِ وَ قَدْ رَأَی بِلَالًا عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ یُؤَذِّنُ وَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أَسْعَدَ اللَّهُ عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ إِذْ لَمْ یَشْهَدْ هَذَا الْمَشْهَدَ

ص: 208

ترجمه نشده

کلام اوست: {آن درخت لعنت شده در قرآن} و میان هیچکس هیچ اختلافی نیست که مقصود خداوند تبارک و تعالی از آن بنی امیه است.

و از مواردی که در سنت آمده و ثقات امت روایت کردهاند کلام رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره آنان است که درحالیکه او را دید که سوار بر الاغ روی کرده و معاویه آن را میکشد و یزید آن را می­کشید فرمود: نفرین خدا بر سوار، قائد و سائق باد.

و از جمله آن چیزی است که راویان درباره او از کلام او در روز بیعت عثمان روایت کردهاند: «ای فرزندان عبد شمس بسان ربودن توپ آن [خلافت] را بربائید که به خدا سوگند نه بهشتی است نه آتشی، و این کفر صریحی است که نفرین خدا به آن ملحق میشود آنگونهکه ملحق شدهاست: «الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَی لِسَانِ دَاوُودَ وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذَلِکَ بِمَا عَصَوا وَّکَانُواْ یَعْتَدُونَ» {از میان فرزندان اسرائیل آنان که کفر ورزیدند به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز می کردند}

و از جمله آن چیزی است که بعد از، رفتن بینائیاش درباره وقوفش بر گردنه احد و سخنش به فرماندهاش روایت میشود که: در اینجا محمد را خونین کردم و یارانش را کشتیم. و از جمله آن عبارتی است که قبل از فتح - درحالیکه سربازان بر او عارض شدهاند- به عباس گفته است: براستی ملک پسر برادرت بزرگ شده است و عباس به او گفت: وای بر تو آن ملک نیست بلکه نبوت است. و از جمله آن سخنش در روز فتح است که درحالیکه بلال را بر روی کعبه دید که در اذان میگوید: أشهد أن محمداً رسول الله، گفت: خداوند عتبه بن ربیعه را سعادتمند کرده است که این صحنه را شاهد نیست.

ص: 208

وَ مِنْهَا الرُّؤْیَا الَّتِی رَآهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَمَ لَهَا قَالُوا فَمَا رُئِیَ بَعْدَهَا ضَاحِکاً رَأَی نَفَراً مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ یَنْزُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ نَزْوَ الْقِرَدَةِ (1)وَ مِنْهَا طَرْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ لِمُحَاکَاتِهِ إِیَّاهُ فِی مِشْیَتِهِ وَ أَلْحَقَهُ اللَّهُ بِدَعْوَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آفَةً بَاقِیَةً حِینَ الْتَفَتَ إِلَیْهِ فَرَآهُ یَتَخَلَّجُ یَحْکِیهِ فَقَالَ کُنْ کَمَا أَنْتَ فَبَقِیَ عَلَی ذَلِکَ سَائِرَ عُمُرِهِ هَذَا إِلَی مَا کَانَ مِنْ مَرْوَانَ ابْنِهِ وَ افْتِتَاحِهِ أَوَّلَ فِتْنَةٍ کَانَتْ فِی الْإِسْلَامِ وَ احْتِقَابِهِ کُلَّ دَمٍ حَرَامٍ سُفِکَ فِیهَا أَوْ أُرِیقَ بَعْدَهَا (2)وَ مِنْهَا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالُوا مُلْکُ بَنِی أُمَیَّةَ (3)وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا مُعَاوِیَةَ لِیَکْتُبَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَدَافَعَ بِأَمْرِهِ وَ اعْتَلَّ بِطَعَامِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا أَشْبَعَ اللَّهُ بَطْنَهُ فَبَقِیَ لَا یَشْبَعُ وَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا أَتْرُکُ الطَّعَامَ شِبَعاً وَ لَکِنْ إِعْیَاءً وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَطْلُعُ مِنْ هَذَا الْفَجِّ رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِی یَحْشُرُ عَلَی غَیْرِ مِلَّتِی فَطَلَعَ مُعَاوِیَةُ وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا رَأَیْتُمْ مُعَاوِیَةَ عَلَی مِنْبَرِی فَاقْتُلُوهُ

ص: 209

و از جمله آن رؤیایی است که رسولالله دید و بهخاطر آن برآشفت. گفتند: و پس از آن خندان دیده نشد. تعدادی از بنی امیه را دید که بسان جهیدن میمون بر منبرش میجهند. و از جمله آن طرد حکم بن ابی عاص توسط رسولالله به دلیل تقلید از وی در راه رفتن است، و خداوند به دعای رسولالله آفتی جاودان به او رساند زمانیکه به او نگاه کرد و او را دید که با تکان خوردن از او تقلید میکند پس فرمود: «چنانکه هستی باش» پس ادامه عمرش را بر آن حالت باقی ماند.

این علاوه بر چیزی است که از مروان پسر و آغاز اولین فتنه در اسلام توسط او و در شیشه کردن هر خون حرامی که در آن و یا بعد از آن فتنه ریخته شد، میباشد.

و از جمله آن چیزی است که خداوند متعال بر نبیاش صلّی الله علیه و آله نازل فرمود: « لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» {شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است} گفتند: فرمانروایی بنی امیه. و از جمله آن اینکه رسولالله معاویه را فراخواند تا درحضور او کتابت کند پس در مقابل امر او مقاومت کرد و غذایش را بهانه کرد پس رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند شکمت را سیر نگرداند. پس سیری ناپذیر باقی ماند. و میگفت: به خدا سوگند غذا را از روی سیری رها نمیکنم بلکه از روی خستگی است. و از جمله آن اینکه رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: از این گردنه مردی از امتم سر بر میآورد که بر غیر دین من محشور میشود پس معاویه سر بر آورد. و از جمله اینکه رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: هرگاه معاویه را بر منبر من دیدید او را بکشید.

ص: 209

وَ مِنْهَا الْحَدِیثُ الْمَشْهُورُ الْمَرْفُوعُ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْ جَهَنَّمَ یُنَادِی یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ فَیُقَالُ لَهُ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ وَ مِنْهَا انْتِزَاؤُهُ بِالْمُحَارَبَةِ لِأَفْضَلِ الْمُسْلِمِینَ فِی الْإِسْلَامِ مَکَاناً وَ أَقْدَمِهِمْ إِلَیْهِ سَبْقاً وَ أَحْسَنِهِمْ فِیهِ أَثَراً وَ ذِکْراً عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یُنَازِعُهُ حَقَّهُ بِبَاطِلِهِ وَ یُجَاهِدُ أَنْصَارَهُ بِضُلَّالِهِ وَ أَعْوَانِهِ وَ یُحَاوِلُ مَا لَمْ یَزَلْ هُوَ وَ أَبُوهُ یُحَاوِلَانِهِ مِنْ إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ وَ جُحُودِ دِینِهِ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (1)یَسْتَهْوِی أَهْلَ الْجَهَالَةِ وَ یُمَوِّهُ لِأَهْلِ الْغَبَاوَةِ بِمَکْرِهِ وَ بَغْیِهِ الذین [اللَّذَیْنِ] قَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخَبَرَ عَنْهُمَا فَقَالَ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَکَ إِلَی النَّارِ مُؤْثِراً لِلْعَاجِلَةِ کَافِراً بِالْآجِلَةِ خَارِجاً مِنْ طَرِیقَةِ الْإِسْلَامِ (2)مُسْتَحِلًّا لِلدَّمِ الْحَرَامِ حَتَّی سُفِکَ فِی فِتْنَتِهِ وَ عَلَی سَبِیلِ غَوَایَتِهِ وَ ضَلَالَتِهِ دِمَاءٌ مَا لَا یُحْصَی عَدَدُهُ مِنْ خِیَارِ الْمُسْلِمِینَ الذَّابِّینَ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ النَّاصِرِینَ لِحَقِّهِ مُجَاهِداً فِی عَدَاوَةِ اللَّهِ مُجْتَهِداً فِی أَنْ یُعْصَی اللَّهُ فَلَا یُطَاعَ وَ تَبْطُلَ أَحْکَامُهُ فَلَا تُقَامَ وَ یُخَالَفَ دِینُهُ فَلَا یُدَانَ وَ أَنْ تَعْلُوَ کَلِمَةُ الضَّلَالِ وَ تَرْتَفِعَ دَعْوَةُ الْبَاطِلِ وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ دِینُهُ الْمَنْصُورُ وَ حُکْمُهُ النَّافِذُ وَ أَمْرُهُ الْغَالِبُ وَ کَیْدُ مَنْ عَادَاهُ وَ حَادَّهُ الْمَغْلُوبُ الدَّاحِضُ حَتَّی احْتَمَلَ أَوْزَارَ تِلْکَ الْحُرُوبِ وَ مَا اتَّبَعَهَا وَ تَطَوَّقَ تِلْکَ الدِّمَاءَ وَ مَا سُفِکَ بَعْدَهَا وَ سَنَّ سُنَنَ الْفَسَادِ الَّتِی عَلَیْهِ إِثْمُهَا وَ إِثْمُ مَنْ عَمِلَ بِهَا وَ أَبَاحَ الْمَحَارِمَ لِمَنِ ارْتَکَبَهَا وَ مَنَعَ الْحُقُوقَ أَهْلَهَا وَ غَرَّتْهُ الْآمَالُ وَ اسْتَدْرَجَهُ الْإِمْهَالُ وَ کَانَ مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِهِ اللَّعْنَةَ قَتْلُهُ مَنْ قَتَلَ صَبْراً (3)مِنْ خِیَارِ

ص: 210

و از جمله آن حدیث مشهور مرفوع است که رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: معاویه در تابوتی از آتش در پایینترین سطح از جهنم است که ندا بر میآورد یا حنان یا منان پس به او گفته میشود: «آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ» {اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی}

و از جمله آن شتابش به پیکار با برترین مسلمانان در اسلام از نظر جایگاه، قدیمیترین آنها از نظر شتاب به آن، و بهترین آنها در آن از نظر أثر و نام علی بن ابی طالب علیه السّلام که با باطل خود بر سر حق او ستیز میکند و با گمراهان و یاران خود با انصار او جهاد میکند و پیوسته او و پدرش برای خاموش کردن نور خداوند تلاش میکنند و دین او را انکار میکند «وَیَأْبَی اللّهُ إِلاَّ أَن یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ» {ولی خداوند نمی گذارد تا نور خود را کامل کند هر چند کافران را خوش نیاید}. جاهلان را گمراه میکند و نادانان را با مکروه و ستمی که رسولالله صلّی الله علیه و آله در خبر دادن از آن دو پیشدستی کرده است فریب میدهد، نبی به عمار بن یاسر فرمود: «تو را دسته ستمگر به قتل میرساند تو آنان را به بهشت دعوت میکنی و آنان تو را به آتش فرا میخوانند» درحالیکه او ترجیح­دهنده حاضر و کافر به آینده، خارج از طریقت اسلام، حلال­کننده خون حرام است تا جاییکه که در فتنهاش و بر سبیل ضلالت و گمراهیاش خونهای تعداد بیشماری از بهترین مسلمانان را ریخت کسانیکه مدافع دین خدا و یاریگر حق او بودند، درحالیکه وی در دشمنی خدا نبرد میکرد و تلاش میکرد که از خدا سرکشی کند پس اطاعت نشود و احکامش باطل گردد و اجرا نشود و با دینش مخالفت شود پس به آن معتقد نگردند که کلمه گمراهی برتری یابد و دعوت باطل والا شود درحالیکه کلمه خدا همان برتر و دین او یاری شده، حکمش نافذ، امرش غالب است و هر که با او دشمنی کرد فریب خورد و مخالفت او مغلوب بیاعتبار است تا اینکه بارهای آن جنگها و تبعات را بر دوش گرفت و آن خونها و هرچه ما بعد آن ریخت را برگردن گرفت و سنتهای فسادی وضع کرد که گناه آنها و گناه کسیکه به آنها عمل کرد بر اوست و محرمات را برای کسیکه مرتکب آن شد مباح کرد و حقوق را از اهل آن منع کرد و آمال او را فریفت و امهال او را به تدریج پیش برد.

از جمله مواردی که خداوند بهوسیله آن نفرین را بر او واجب کردهاست کشتن صبورانه افرادی از برگزیدگان

ص: 210

الصَّحَابَةِ وَ التَّابِعِینَ وَ أَهْلِ الْفَضْلِ وَ الدِّینِ مِثْلِ عَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ الْخُزَاعِیِّ وَ حُجْرِ بْنِ عَدِیٍّ الْکِنْدِیِّ فِیمَنْ قَتَلَ مِنْ أَمْثَالِهِمْ عَلَی أَنْ یَکُونَ لَهُ الْعِزَّةُ وَ الْمُلْکُ وَ الْغَلَبَةُ ثُمَّ ادَّعَاؤُهُ زِیَادَ بْنَ سُمَیَّةَ أَخاً وَ نِسْبَتُهُ إِیَّاهُ إِلَی أَبِیهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ یَقُولُ مَلْعُونٌ مَنِ ادَّعَی إِلَی غَیْرِ أَبِیهِ أَوِ انْتَمَی إِلَی غَیْرِ مَوَالِیهِ (1)وَ قَالَ الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ وَ لِلْعَاهِرِ الْحَجَرُ فَخَالَفَ حُکْمَ اللَّهِ تَعَالَی وَ رَسُولِهِ جِهَاراً وَ جَعَلَ الْوَلَدَ لِغَیْرِ الْفِرَاشِ وَ الْحَجَرَ لِغَیْرِ الْعَاهِرِ فَأَحَلَّ بِهَذِهِ الدَّعْوَةِ مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فِی أُمِّ حَبِیبَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی غَیْرِهَا مِنَ النِّسَاءِ مِنْ شُعُورٍ وَ وُجُوهٍ قَدْ حَرَّمَهَا اللَّهُ وَ أَثْبَتَ بِهَا مِنْ قُرْبِیٍّ قَدْ أَبْعَدَهَا اللَّهُ مَا لَمْ یَدْخُلِ الدِّینَ خَلَلٌ مِثْلُهُ وَ لَمْ یَنَلِ الْإِسْلَامُ تَبْدِیلًا یُشْبِهُهُ وَ مِنْ ذَلِکَ إِیثَارُهُ لِخِلَافَةِ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ ابْنَهُ یَزِیدَ السِّکِّیرَ الْخِمِّیرَ صَاحِبَ الدِّیَکَةِ وَ الْفُهُودِ وَ الْقِرَدَةِ وَ أَخْذُ الْبَیْعَةِ لَهُ عَلَی خِیَارِ الْمُسْلِمِینَ بِالْقَهْرِ وَ السَّطْوَةِ وَ التَّوَعُّدِ وَ الْإِخَافَةِ وَ التَّهْدِیدِ وَ الرَّهْبَةِ وَ هُوَ یَعْلَمُ سَفَهَهُ وَ یَطَّلِعُ عَلَی رَهْقِهِ وَ خُبْثِهِ وَ یُعَایِنُ سَکَرَاتِهِ وَ فَعَلَاتِهِ وَ فُجُورَهُ وَ کُفْرَهُ فَلَمَّا تَمَکَّنَ قَاتَلَهُ اللَّهُ فِیمَا تَمَکَّنَ مِنْهُ طَلَبَ بِثَأْرَاتِ الْمُشْرِکِینَ وَ طَوَائِلِهِمْ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ فَأَوْقَعَ بِأَهْلِ الْمَدِینَةِ فِی وَقْعَةِ الْحَرَّةِ

ص: 211

صحابه، تابعین، اصحاب فضیلت و دین چون عمرو بن حمق خزاعی و حجر بن عدی کندی است، در میان کسانی نظیر آنان که به این جهت که برای او عزت، ملک و غلبه باشد به قتل رساند.

سپس ادعای برادری زیاد بن سمیه توسط او و نسبت دادن او به پدر خود است و خداوند متعال میفرماید: «ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ» {آنان را به [نام] پدرانشان بخوانید که این نزد خدا عادلانه تر است} و رسول میفرماید: ملعون است کسیکه انتساب به غیر پدر خود را مدعی باشد یا به غیر موالی خود منسوب شود.

و فرمود: «نوزاد برای بستر است و برای زناکار سنگ است». پس آشکارا با حکم خداوند متعال و رسولش مخالفت کرد و کودک را برای غیر بستر و سنگ را برای غیر زناکار قرار داد و با این دعوت از محارم خدا و رسولش درباره ام حبیبه، مادر مؤمنان و سایر زنان موها و چهرههایی که خداوند حرام کرده است را حلال کرد و بهوسیله آنها نزدیکانی که خداوند دور کرده است را اثبات کرد، آنچهکه خللی چون آن وارد دین نشده و اسلام با تبدیلی نظیر آن مواجه نشده است.

و از جمله آن برتری دادن پسر مست شرابخوار صاحب خروس و پلنگ و میمونش، یزید برای جانشینی خداوند بر بندگانش و گرفتن بیعت برای او از برگزیدگان مسلمانان با قهر، خشونت، تهدید، ترساندن، و وحشت است، درحالیکه او از سفاهت او آگاه و به ظلم و خباثت او عالم است و در سکرات و اعمال، فجور و کفرش با او همکاری میکند.

پس او که خدا او را مرگ دهد، تا آنجا که توانست خواستار خون و قدرت مشرکان نزد مسلمانان شد و اهل مدینه را در واقعه حرّه گرفتار کرد،

ص: 211

الْوَقْعَةَ الَّتِی لَمْ یَکُنْ فِی الْإِسْلَامِ أَشْنَعُ مِنْهَا وَ لَا أَفْحَشُ فَشَفَی عِنْدَ نَفْسِهِ غَلِیلَهُ وَ ظَنَّ أَنَّهُ قَدِ انْتَقَمَ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ بَلَغَ الثَّأْرَ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ فَقَالَ مُجَاهِراً بِکُفْرِهِ وَ مُظْهِراً لِشِرْکِهِ:

لَیْتَ أَشْیَاخِی بِبَدْرٍ شَهِدُوا***جَزَعَ الْخَزْرَجِ مِنْ وَقْعِ الْأَسَلِ

قَوْلَ مَنْ لَا یَرْجِعُ إِلَی اللَّهِ وَ لَا إِلَی دِینِهِ وَ لَا إِلَی کِتَابِهِ وَ لَا إِلَی رَسُولِهِ وَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِهِ ثُمَّ مِنْ أَغْلَظِ مَا انْتَهَکَ وَ أَعْظَمِ مَا اجْتَرَمَ سَفْکُهُ دَمَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا مَعَ مَوقِعِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَکَانِهِ وَ مَنْزِلَتِهِ مِنَ الدِّینِ وَ الْفَضْلِ وَ الشَّهَادَةِ لَهُ وَ لِأَخِیهِ بِسِیَادَةِ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ اجْتِرَاءً عَلَی اللَّهِ وَ کُفْراً بِدِینِهِ وَ عَدَاوَةً لِرَسُولِهِ وَ مُجَاهَرَةً لِعِتْرَتِهِ وَ اسْتِهَانَةً لِحُرْمَتِهِ کَأَنَّمَا یَقْتُلُ لَعَنَهُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ کَفَرَةِ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ لَا یَخَافُ مِنَ اللَّهِ نَقِمَةً وَ لَا یُرَاقِبُ مِنْهُ سَطْوَةً فَبَتَرَ اللَّهُ عُمُرَهُ وَ اجْتَثَّ أَصْلَهُ وَ فَرْعَهُ وَ سَلَبَهُ مَا تَحْتَ یَدِهِ وَ أَعَدَّ لَهُ مِنْ عَذَابِهِ وَ عُقُوبَتِهِ مَا اسْتَحَقَّهُ مِنَ اللَّهِ بِمَعْصِیَتِهِ هَذَا إِلَی مَا کَانَ مِنْ بَنِی مَرْوَانَ مِنْ تَبْدِیلِ کِتَابِ اللَّهِ وَ تَعْطِیلِ أَحْکَامِ اللَّهِ وَ اتِّخَاذِ مَالِ اللَّهِ بَیْنَهُمْ دُوَلًا وَ هَدْمِ بَیْتِ اللَّهِ وَ اسْتِحْلَالِ حَرَامِهِ وَ نَصْبِهِمُ الْمَجَانِیقَ عَلَیْهِ وَ رَمْیِهِمْ بِالنِّیرَانِ إِلَیْهِ لَا یَأْلُونَ إِحْرَاقاً وَ إِخْرَاباً وَ لِمَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنْهُ اسْتِبَاحَةً وَ انْتِهَاکاً وَ لِمَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ قَتْلًا وَ تَنْکِیلًا وَ لِمَنْ آمَنَهُ اللَّهُ بِهِ إِخَافَةً وَ تَشْرِیداً حَتَّی إِذَا حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ الْعَذَابِ وَ اسْتَحَقُّوا مِنَ اللَّهِ الِانْتِقَامَ وَ مَلَئُوا الْأَرْضَ بِالْجَوْرِ وَ الْعُدْوَانِ وَ عَمُّوا عِبَادَ اللَّهِ بِالظُّلْمِ وَ الِاقْتِسَارِ وَ حَلَّتْ عَلَیْهِمُ السَّخَطُ وَ نَزَلَتْ بِهِمْ مِنَ اللَّهِ السَّطْوَةُ أَتَاحَ اللَّهُ لَهُمْ مِنْ عِتْرَةِ نَبِیِّهِ وَ أَهْلِ وِرَاثَتِهِ وَ مَنِ اسْتَخْلَصَهُ مِنْهُمْ لِخِلَافَتِهِ مِثْلَ مَا أَتَاحَ مِنْ أَسْلَافِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ آبَائِهِمُ الْمُجَاهِدِینَ لِأَوَائِلِهِمُ الْکَافِرِینَ فَسَفَکَ اللَّهُ دِمَاءَهُمْ مُرْتَدِّینَ کَمَا سَفَکَ بِآبَائِهِمْ دِمَاءَ آبَائِهِمْ مُشْرِکِینَ وَ قَطَعَ اللَّهُ دَابِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ إِنَّمَا أَمَرَ لِیُطَاعَ وَ مَثَّلَ لِیُتَمَثَّلَ وَ حَکَمَ لِیُفْعَلَ قَالَ سُبْحَانَهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً وَ قَالَ

ص: 212

واقعهای که در اسلام شنیعتر و کثیفتر از آن نبوده است و با آن حس انتقام خود را ارضاء کرد و پنداشت که از اولیاء خدا انتقام گرفته است و خونخواهی به دشمنان خدا رسیده است، پس درحالیکه کفرش را آشکار و شرکش را نمایان میکرد گفت:

لیت أشیاخی ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل

کاش اجداد من در بدر بیتابی خزرج از اصابت نیزهها را شاهد بود.

سخن کسیکه به خدا، دین او، کتاب او و رسول او باز نمیگردد و به خدا و به آنچهکه از جانب او آمدهاست، ایمان نمیآورد.

سپس از بزرگترین مواردی که انتهاک کرد و عظیمترین آنچهکه مرتکب شد، ریختن خون حسین بن علی علیه السّلام بود، با وجود جایگاه او از رسولالله صلّی الله علیه و آله و موقعیت و منزلت او در دین، فضیلت و شهادت به سیادت او و برادرش بر جوانان بهشتی، در گستاخی بر خدا، کفر به دین او، دشمنی با رسول او، بیپردهگویی با اهل بیت او و سبک شمردن حرمت او، گویی که او لعنه الله گروهی از کافران ترک و دیلم را میکشد که از انتقام خدا نمیترسد و از قدرت او بیم ندارد، پس خداوند عمر او را قطع کرد و اصل و فرعش را از ریشه برکند و آنچهکه زیر دستش بود را از او سلب کرد و عذاب و عقوبتی برای او آماده کرد که با معصیتش، از جانب خداوند فقط مستحق آن است.

این علاوه بر چیزیاست که از جانب بنی مروان بودهاست، از تبدیل کتاب خدا، تعطیل احکام خدا، و گرفتن اموال خدا در میان خود بهصورت چرخشی و متناوب، انهدام بیتالله، حلال کردن حرام او برپا­کردن مجانیق علیه آن و پرتاب آتش بهسوی آن درحالیکه از هیچ سوزاندن و تخریبی دریغ نمیکردند تا اینکه کلمه عذاب بر آنان واجب شد و از جانب خداوند مستحق انتقام شدند و زمین را از ستم و تجاوز پر کردند و بندگان خدا را با ظلم و اجبار فراگرفتند و نارضایتی بر آنان چیره شد و از جانب خداوند هجومی بر آنان فرود آمد و خداوند برای آنان در خصوص عترت نبیاش و اهل وراثت او به کسانیکه از میان آنان برای جانشینی خود برگزید نظیر آنچهکه در خصوص پیشینیان مؤمن، و اجداد مجاهدشان برای اوائل کافرشان مقدر کردهبود را مقدر کرد پس خداوند خون آنان را درحالیکه مرتد بودند ریخت چنانکه به خاطر احداد آنان خون اجداد مشرکان را ریخت و خداوند نسل کسانی که ظلم کردند را قطع کرد و حمد از آن خداوند پروردگار جهانیان است.

ای مردم خداوند امر کردهاست تا اطاعت شود و مثال زدهاست تا دنبالهروی شود و حکم کردهاست تا انجام شود و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا» {خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است}

ص: 212

أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ فَالْعَنُوا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ فَارِقُوا مَنْ لَا تَنَالُونَ الْقُرْبَةَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بِمُفَارَقَتِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا سُفْیَانَ بْنَ أُمَیَّةَ وَ مُعَاوِیَةَ ابْنَهُ وَ یَزِیدَ بْنَ مُعَاوِیَةَ وَ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ وَ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ وُلْدِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ وَ قَادَةَ الضَّلَالِ وَ أَعْدَاءَ الدِّینِ وَ مُجَاهِدِی الرَّسُولِ وَ مُعَطِّلِی الْأَحْکَامِ وَ مُبَدِّلِی الْکِتَابِ وَ مُنْتَهِکِی الدَّمِ الْحَرَامِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنْ مُوَالاةِ أَعْدَائِکَ وَ مِنَ الْإِغْمَاضِ لِأَهْلِ مَعْصِیَتِکَ کَمَا قُلْتَ لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أَیُّهَا النَّاسُ اعْرِفُوا الْحَقَّ تَعْرِفُوا أَهْلَهُ وَ تَأَمَّلُوا سُبُلَ الضَّلَالَةِ تَعْرِفُوا سَابِلَهَا فَقِفُوا عِنْدَ مَا وَقَّفَکُمُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ أَنْفِذُوا لِمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَسْتَعْصِمُ بِاللَّهِ لَکُمْ وَ یَسْأَلُهُ تَوْفِیقَکُمْ وَ یَرْغَبُ إِلَیْهِ فِی هِدَایَتِکُمْ وَ اللَّهُ حَسْبُهُ وَ عَلَیْهِ تَوَکُّلُهُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1)

ص: 213

« أُولَ-ئِکَ یَلعَنُهُمُ اللّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ» {آنان را خدا لعنت می کند و لعنت کنندگان لعنتشان می کنند}

پس ای مردم کسیکه خدا و رسولش نفرین کردهاست را نفرین کنید. کسیکه جز با جدائی از او به خدا تقرب نمیجوئید را رها کنید .

بار خدایا ابوسفیان بن امیه، پسرش معاویه، یزید پسر معاویه، مروان بن حکم و پسرش و پسر پسرش را نفرین کن. بارخدایا امامان کفر، رهبران ضلالت، دشمنان دین، پیکارکنندگان با رسول، تعطیلکنندگان احکام، تبدیلکنندگان کتاب، منتهکین خون حرام را نفرین کن.

بار الها ما از دوستی دشمنانت و از اغماض اهل معصیتت بهسوی تو برائت میجوئیم چنانکه فرمودی: «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ» { قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند دوست بدارند}

ای مردم حق را بشناسید تا اهل آن را بشناسید و در راههای ضلالت تأمل کنید تا طیکننده آن را بشناسید و بر آنچهکه خداوند شما را بر آن متوقف کردهاست بایستید و آنچه را که خدا شما را به آن امر فرمودهاست اجرا کنید و امیرمؤمنان علیه السّلام شما را به خدا میسپارد و توفیق شما را از او مسألت میکند و در هدایت شما بهسوی او مشتاق است و خدا برای او کافی است و توکلش بر ص: 213

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ (1)إِنَّ مُعَاوِیَةَ أَمَرَ النَّاسَ بِالْعِرَاقِ وَ الشَّامِ وَ غَیْرِهِمَا بِسَبِّ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ وَ خَطَبَ بِذَلِکَ عَلَی مَنَابِرِ الْإِسْلَامِ وَ صَارَ ذَلِکَ سُنَّةً فِی أَیَّامِ بَنِی أُمَیَّةَ إِلَی أَنْ قَامَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ فَأَزَالَهُ.

وَ قَالَ الْجَاحِظُ: إِنَّ مُعَاوِیَةَ کَانَ یَقُولُ فِی آخِرِ خُطْبَةِ الْجُمُعَةِ اللَّهُمَّ إِنَّ أَبَا تُرَابٍ أَلْحَدَ فِی دِینِکَ وَ صَدَّ عَنْ سَبِیلِکَ فَالْعَنْهُ لَعْناً وَبِیلًا وَ عَذِّبْهُ عَذَاباً أَلِیماً وَ کَتَبَ بِذَلِکَ إِلَی الْآفَاقِ فَکَانَتْ هَذِهِ الْکَلِمَاتُ یُنَادَی بِهَا عَلَی الْمَنَابِرِ إِلَی خِلَافَةِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ.

وَ ذَکَر الْمُبَرَّدُ فِی الْکَامِلِ أَنَّ خَالِدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْقَسْرِیَّ لَمَّا کَانَ أَمِیرَ الْعِرَاقِ فِی خِلَافَةِ هِشَامٍ کَانَ یَلْعَنُ عَلِیّاً علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ.

وَ ذَکَرَ الْجَاحِظُ أَنَّ قَوْماً مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ قَالُوا لِمُعَاوِیَةَ إِنَّکَ قَدْ بَلَغْتَ مَا أَمَّلْتَ فَلَوْ کَفَفْتَ عَنْ لَعْنِ هَذَا الرَّجُلِ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی یَرْبُوَ عَلَیْهِ الصَّغِیرُ وَ یَهْرَمَ عَلَیْهِ الْکَبِیرُ وَ لَا یَذْکُرَ لَهُ ذَاکِرٌ فَضْلًا وَ أَرَادَ زِیَادٌ أَنْ یَعْرِضَ عَلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ الْبَرَاءَةَ مِنْ عَلِیٍّ وَ لَعْنَهُ وَ أَنْ یَقْتُلَ کُلَّ مَنِ امْتَنَعَ مِنْ ذَلِکَ وَ یُخَرِّبَ مَنْزِلَهُ فَضَرَبَهُ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ بِالطَّاعُونِ فَمَاتَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ ذَلِکَ فِی أَیَّامِ مُعَاوِیَةَ.

ص: 214

اوست و لا قوه إلّا بالله العلیّ العظیم.

و در جایی گوید: معاویه که نفرین خدا بر او باد مردم عراق، شام و سایر آنها را به دشنام دادن علی علیه السّلام و بیزاری از او دستور داد و با آن در منبرهای اسلام خطبه ایراد کرد و این عمل در ایام بنی امیه سنت شد تا اینکه عمر بن عبدالعزیز بر سر کار آمد و آن را از بین برد.

جاحظ گوید: معاویه در آخر خطبه جمعه میگفت: بارخدایا ابوتراب در دینت الحاد کرد و از راهت بازداشت پس او را به نفرینی تلخ نفرین کن و به عذابی دردناک عذاب کن.

و آن را برای آفاق نوشت و با این کلمات تا دوره خلافت عمر بن عبدالعزیز بر منبرها ندا داده میشد. و مبرد در الکامل ذکر کرد که خالد بن عبدالله قسری زمانیکه در خلافت هشام امیر عراق بود، علیعلیه السّلام را بر منبر نفرین میکرد .

و جاحظ ذکر کرد که قومی از بنی امیه به معاویه گفتند: تو به آنچه میخواستی دست یافتی کاش از نفرین این مرد دست میکشیدی؟ گفت: به خدا سوگند خیر، تا کودک بر آن بزرگ شود و بزرگ بر آن پیر شود و هیچ یادکننده­ای فضیلتی برای او ذکر نکند. و زیاد قصد کرد که برائت از علی و نفرین او را بر اهل کوفه عرضه دارد و هرکسیکه از آن امتناع کند را به قتل برساند و خانهاش را ویران کند که خداوند در آن روز او را به طاعون مبتلا کرد و بعد از سه روز به هلاکت رسید و این در دوره معاویه بود.

ص: 214

قَالَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْإِسْکَافِیُّ وَ رُوِیَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ بَذَلَ لِسَمُرَةَ بْنِ جُنْدَبٍ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ حَتَّی یَرْوِیَ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ وَ أَنَّ الْآیَةَ الثَّانِیَةَ نَزَلَتْ فِی ابْنِ مُلْجَمٍ وَ هِیَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَلَمْ یَقْبَلْ فَبَذَلَ لَهُ مِائَتَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَلَمْ یَقْبَلْ فَبَذَلَ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفٍ فَلَمْ یَقْبَلْ فَبَذَلَ أَرْبَعَمِائَةٍ فَقَبِلَ وَ رَوَی ذَلِکَ.

وَ قَالَ: إِنَّ مُعَاوِیَةَ وَضَعَ قَوْماً مِنَ الصَّحَابَةِ وَ قَوْماً مِنَ التَّابِعِینَ عَلَی رِوَایَةِ أَخْبَارٍ قَبِیحَةٍ فِی عَلِیٍّ علیه السلام فَاخْتَلَفُوا مَا أَرْضَاهُ مِنْهُمْ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ مِنَ التَّابِعِینَ عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ.

قَالَ وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَکْذَبُ النَّاسِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبُو هُرَیْرَةَ الدَّوْسِیُّ.

قَالَ وَ قَدْ رَوَی الْوَاقِدِیُّ أَنَّ مُعَاوِیَةَ لَمَّا عَادَ مِنَ الْعِرَاقِ إِلَی الشَّامِ خَطَبَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّکَ سَتَلِی الْخِلَافَةَ مِنْ بَعْدِی فَاخْتَرِ الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ فَإِنَّ فِیهَا الْأَبْدَالَ وَ قَدِ اخْتَرْتُکُمْ فَالْعَنُوا أَبَا تُرَابٍ فَلَعَنُوهُ.

قَالَ وَ رَوَی شَیْخُنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیُّ الْمُتَکَلِّمُ عَنْ نَصْرِ بْنِ عَاصِمٍ اللَّیْثِیِّ (1)عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَتَیْنَا مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ

ص: 215

راوی گوید: ابوجعفر اسکافی گوید: روایت است که معاویه به ثمر بن جندب صدهزار درهم بخشید تا روایت کند که این آیه درباره علی علیه السّلام: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلَی مَا فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ * وَإِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیِهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ الفَسَادَ» { و از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجب وامی دارد و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می گیرد و حال آنکه او سخت ترین دشمنان است، و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد و خداوند تباهکاری را دوست ندارد} و آیه دوم درباره ابن ملجم: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد} روایت شدهاست، او نپذیرفت پس دویست هزار درهم به او بخشید، ولی او نپذیرفت، پس سیصد هزار درهم بخشید، او قبول نکرد، چهارصد بخشید پذیرفت و آن را روایت کرد و گوید: معاویه گروهی از صحابه و گروهی از تابعین را بر روایت اخبار ناپسند درباره علی علیه السّلام گماردهاست پس آنان آنچهکه او میپسندند را ساختند از جمله آنان ابوهریره، عمرو بن عاص، مغیره بن شعبه و از تابعین عروه بن زبیر است. گوید: از علی علیه السّلام روایت است که وی فرمود: دروغگوترین مردم بر رسولالله صلّی الله علیه و آله ابوهریره دوسی است.

ادامه داد: و واقدی روایت کرده است که معاویه زمانیکه از عراق به شام برگشت گفت: ای مردم رسولاللهصلّی الله علیه و آله فرمود: تو بعد از من خلافت را برعهده میگیری پس زمین مقدس را اختیار کن که در آن قهرمانان هستند و من شما را اختیار کردم پس ابوتراب را نفرین کنید پس نفرینش کردند.