بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 31

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

اشارة

ترجمه بحارالانوار جلد 31: فتنه ها و محنت ها - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

اشاره

ص: 2

ص: 2

ص: 3

ص: 3

ص: 4

ص: 4

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ)، قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَجْتَمِعُ حُبُّنَا وَ حُبُّ عَدُوِّنَا فِی جَوْفِ إِنْسَانٍ، إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ، فَیُحِبُّ بِهَذَا وَ یُبْغِضُ بِهَذَا، فَأَمَّا مُحِبُّنَا فَیُخْلِصُ الْحُبَّ لَنَا کَمَا یَخْلُصُ الذَّهَبُ بِالنَّارِ لَا کَدَرَ فِیهِ، فَمَنْ أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ حُبَّنَا فَلْیَمْتَحِنْ قَلْبَهُ، فَإِنْ شَارَکَهُ فِی حُبِّنَا حُبَّ عَدُوِّنَا فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَسْنَا مِنْهُ، وَ اللَّهُ عَدُوُّهُمْ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ اللَّهُ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ. (1)

ص: 5


1- بحار الأنوار: 27- 51- حدیث 1. تفسیر القمّیّ: 514 2- 171- 172.

بسم الله الرحمن الرحیم

از ابا جعفر علیه السلام درباره این آیه «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ» {خداوند برای هیچ مردی در درونش دو دل ننهاده است} روایت است که: علی بن ابیطالب علیه السلام فرمود: محبت به ما با دوستی با دشمنمان در دل یک انسان گرد نمی آید، همانا خداوند در درون هیچ انسانی دو قلب ننهاده است، تا با یکی دوست داشته باشد و با دیگری کینه جویی کند. اما دوستدار ما محبتی خالص به ما دارد چونان طلایی که به آتش خالص گردد و بی شائبه باشد و هر که خواهد بداند محب ما هست یا خیر، دلش را بیازماید، پس اگر جز محبت ما، محبت به دشمنمان نیز در آن باشد، او را با ما پیوندی نیست و ما را با او رابطه ای نیست و خداوند دشمن ایشان است و جبرئیل و میکائیل و خداوند دشمن کافران است. (1)

ص: 5


1- . بحار الأنوار: 27: 51- حدیث 1. تفسیر القمّیّ: 514 ( 2: 171- 172).

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَیْسَ النَّاصِبُ مَنْ نَصَبَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ، لِأَنَّکَ لَا تَجِدُ رَجُلًا یَقُولُ: أَنَا أُبْغِضُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ لَکِنَّ النَّاصِبَ مَنْ نَصَبَ لَکُمْ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّکُمْ تَتَوَلَّوْنَّا وَ أَنَّکُمْ مِنْ شِیعَتِنَا(1)

ص: 6


1- علل الشرائع: 200 ثواب الأعمال: 200 معانی الأخبار: 104 قریب منه. بحار الأنوار: 27- 232- 233 حدیث 42.

ابا عبدالله علیه السلام: ناصبی (دشمن توطئه گر) کسی نیست که علیه ما اهل بیت با توطئه گری، دشمنی نماید، چرا که هیچ انسانی را نخواهی یافت که بگوید: من به محمد و آل محمد کینه دارم، بلکه ناصب کسی است که می داند شما پیرو ما هستید و شیعه ما می باشید و با این حال علیه شما دشمنی و توطئه چینی می کند. (1)

ص: 6


1- . علل الشرائع: 200 ثواب الأعمال: 200 معانی الأخبار: 104 در همین معنا. بحار الأنوار: 27: 232- 233 حدیث 42.

تتمة کتاب المحن و الفتن - 4

تتمة الباب [23]

الطعن الرابع عشر: أنّه أبدع فی الدین بدعا کثیرة:

منها: صلاة التراویح

، فإنّه کانت بدعة (1)، لما.

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ الصَّلَاةَ بِاللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مِنَ النَّافِلَةِ جَمَاعَةً بِدْعَةٌ (2)، وَ صَلَاةُ الضُّحَی بِدْعَةٌ، أَلَا فَلَا تَجَمَّعُوا لَیْلًا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی النَّافِلَةِ، وَ لَا تُصَلُّوا صَلَاةَ الضُّحَی، فَإِنَّ قَلِیلًا فِی سُنَّةٍ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ فِی بِدْعَةٍ، أَلَا وَ إِنَّ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ، وَ کُلَّ ضَلَالَةٍ سَبِیلُهَا إِلَی النَّارِ (3).

وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ خَرَجَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلًا فَرَأَی الْمَصَابِیحَ فِی الْمَسْجِدِ، فَقَالَ: مَا هَذَا؟. فَقِیلَ لَهُ: إِنَّ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا لِصَلَاةِ التَّطَوُّعِ، فَقَالَ: بِدْعَةٌ وَ نِعْمَتِ الْبِدْعَةُ (4).

وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ بِالْکُوفَةِ فَسَأَلُوهُ أَنْ

ص: 7


1- نصّ الباجی و السیوطی و السکتواری و غیرهم علی أنّ أوّل من سنّ التراویح عمر بن الخطّاب، کما فی محاضرات الأوائل: 149- طبع سنة 1311- و: 98- طبع سنة- 1300. و شرح المواهب للزرقانی 7- 149.
2- و کذا صرّح الباجیّ و السّیوطیّ و السکتواری و غیرهم بأنّ إقامة النّوافل بالجماعات فی شهر رمضان من محدثات عمر. انظر: طرح التّثریب 3- 92.
3- جاءت فی الشّافی 4- 219، و شرح ابن أبی الحدید 12- 283. و ذیلها مستفیضة عند العامّة و ضروریّة من ضروریّات المذهب عند الخاصّة. انظر: سنن أبی داود 2- 261، و مقدّمة سنن ابن ماجة: 46، و غیرهما.
4- ذیل الحدیث أخرجه البخاریّ فی صحیحه 4- 218 فی صلاة التّراویح باب فضل من قام رمضان، و مالک فی الموطّإ 1- 114 فی الصّلاة فی رمضان باب ما جاء فی قیام رمضان. و أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 6- 122 حدیث 4222، و القسطلانی فی إرشاد السّاریّ فی شرح صحیح البخاریّ 5- 4، و قال: سمّاها بدعة لأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یسنّ لهم الاجتماع لها، و لا کانت فی زمن الصّدّیق، و لا أوّل اللّیل، و لا هذا العدد!.

ادامه بابها ی کتاب فقنه ها و محنت ها - 4

ادامه باب بیست و سوم؛ شروح معایب عمر و استدلال به آنها بر علیه مخافین

طعن چهاردهم؛ در بیان اینکه او بدعتهای بسیاری در دین وارد کرده است

از جمله: نماز تراویح

چرا که این نماز بدعت(1)

است، زیرا روایت شده است از: پیامبر صلی الله علیه و آله: ای مردمان! همانا نماز نافله به جماعت در شب ماه رمضان بدعت است(2)

و نماز چاشتگاه هم بدعت است، هان پس در شب ماه رمضان به جماعت نماز نافله بر پا نکنید و نماز وقت چاشتگاه نخوانید، چرا که اندک بنا بر سنت برتر است از بسیار بنا بر بدعت. هان که هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی راه به آتش دارد. (3)

و روایت شده که عمر در شب ماه رمضان از خانه برون رفت و در مسجد چراغهای روشن را دید و پرسید: چیست این چراغها؟ گفتند مردم برای نماز نافله اختیاری گرد آمده اند و او گفت: بدعت است و نیک بدعتی است! (4)

و روایت شده که امیر المومنین علیه السلام آنگاه که در کوفه نزد وی گرد آمدند و از وی خواستند

ص: 7


1- . چنانکه در محاضرات الأوائل: 149- چاپ سال 1311- و : 98- چاپ سال 1300 و شرح المواهب اثر الزرقانی 7 - 149 ذکر شده است، الباجی و السیوطی و السکتواری و دیگران تاکید کرده اند نخستین کسی که نماز تراویح را سنت نمود، عمر بن الخطّاب بود.
2- . و همچنین الباجیّ و السّیوطیّ و السکتواری و دیگران تاکید کرده اند که برگزاری نماز نافله به جماعت در ماه رمضان از بدعت های عمر است. بنگرید به: طرح التّثریب 3 - 92.
3- . در الشّافی 4: 219، و شرح ابن أبی الحدید 12: 283 ذکر شده و ادامه آن به نظر عامه اضافه اطنابی است و نزد خواص از ضروریات مذهب است. بنگرید به: سنن أبی داود 2: 261، و مقدّمة سنن ابن ماجة: 46، و غیر آن.
4- . ذیل این حدیث را بخاریّ در صحیح خود 4: 218 در شاخه نماز تراویح از باب فضل نمازگزار در ماه رمضان به ذکر اسناد آورده و مالک در الموطّأ 1: 114 در شاخه نماز در ماه رمضان از باب احادیث مربوط به نماز خواندن در رمضان ذکر کرده است و ابن الأثیر در جامع الأصول 6: 122 حدیث 4222 ذکر کرده و القسطلانی در إرشاد السّاریّ در شرح صحیح بخاریّ 5: 4 آنرا درج کرده و گفته: آنرا بدعت نامیده چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله این نماز را به جماعت برای ایشان سنت قرار نداد و در زمان ابی بکر هم وجود نداشت و در اول شب هم نبود و به این تعداد رکعت هم نبود.

یَنْصَبَ لَهُ (1) إِمَاماً یُصَلِّی بِهِمْ نَافِلَةَ شَهْرِ رَمَضَانَ، زَجَرَهُمْ وَ عَرَّفَهُمْ أَنَّ ذَلِکَ خِلَافُ السُّنَّةِ، فَتَرَکُوهُ وَ اجْتَمَعُوا لِأَنْفُسِهِمْ وَ قَدَّمُوا بَعْضَهُمْ، فَبَعَثَ إِلَیْهِمُ الْحَسَنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَدَخَلَ عَلَیْهِمُ الْمَسْجِدَ وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ، فَلَمَّا رَأَوْهُ تَبَادَرُوا الْأَبْوَابَ وَ صَاحُوا:

وَا عُمَرَاهْ؟!.

هذه الروایات أوردها السیّد رحمه اللّه فی الشافی (2)و حاصل الاستدلال أنّ التراویح کانت بدعة جماعتها، بل أصلها، و(3) وضعها و أمر بها عمر و کلّ بدعة حرام، أمّا الأولی فلاعترافه بکونه بدعة کما مرّ.

و روی عنه صاحب النهایة (4) و غیره (5) من علمائهم.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ (7) فِی صَحِیحِهِمَا، وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (8) عَنْ أَبِی سَلَمَةَ أَنَّهُ سَأَلَ عَائِشَةَ: کَیْفَ کَانَتْ صَلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی رَمَضَانَ؟. فَقَالَتْ (9): مَا کَانَ (10) یَزِیدُ فِی رَمَضَانَ وَ لَا فِی غَیْرِهَا عَلَی إِحْدَی عَشْرَةَ رَکْعَةً، یُصَلِّی أَرْبَعاً فَلَا تَسْأَلُ عَنْ حُسْنِهِنَّ وَ طُولِهِنَّ، ثُمَّ یُصَلِّی أَرْبَعاً فَلَا تَسْأَلُ (11) عَنْ حُسْنِهِنَّ وَ طُولِهِنَّ، ثُمَّ یُصَلِّی ثَلَاثاً (12)، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ تَنَامُ قَبْلَ أَنْ

ص: 8


1- کذا. و الظّاهر: لهم.
2- الشافی 4- 219، و تلخیص الشافی 4- 5، و غیرهما.
3- لا توجد الواو فی ک، و ذکرت بعد أسطر من دون تعلیم علیها: و هی بحاجة إلی الواو.
4- النهایة 1- 106- 107.
5- کالباجی و السیوطی و السکتواری و القسطلانی و صاحب محاضرات الأوائل و کثیر قد سلف منا فی أول هذا الطعن، فلیراجع.
6- صحیح البخاریّ 3- 16 کتاب التّهجّد باب کیفیّة صلاة النّبیّ صلی الله علیه و آله.
7- صحیح مسلم کتاب صلاة المسافرین باب صلاة اللّیل و عدد رکعات النّبیّ ص، و قد أوردها و الرّوایة الآتیة برقم 736 و 738 [1- 509].
8- جامع الأصول 6- 93 ضمن حدیث 4198.
9- فی المصادر قالت.
10- فی س: کانت، و فی صحیح مسلم: قالت: ما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
11- فی الجامع: لا تسأل- بدون الفاء-.
12- هنا زیادة: قالت عائشة، جاءت فی المصادر.

که برایشان امامی تعیین کند که نافله ماه رمضان را پیشنمازشان گردد، او ایشان را به تندی بازداشت و به ایشان فهماند که این خلاف سنت است و آنان وی را رها کرده و برای خود تجمع کرده و یکی از خودشان را پیشنماز کردند پس امام علیه السلام، حسن علیه السلام را نزد ایشان فرستاد و او تازیانه به دست، در مسجد بر ایشان وارد شد و آنان چون وی را دیدند بسوی درها دویدند و فریاد زدند: واعُمراه! (ای فریاد حسرت ما بر تباهی عمر!)

این روایتها را سید رحمه الله در الشافی(1)

آورده و حاصل استدلال اینکه نماز تراویح به جماعت بدعت است بلکه در اصل و وضع نمودن آن و عمر بود که به آن دستور داد و هر بدعتی حرام است و اما به جماعت بدعت بودن آن، بخاطر اعتراف خود عمر به بدعت بودن آن، چنانکه گذشت، می باشد و مولف النهایة(2)

و دیگر(3)

علمای اهل سنت این قضیه را از عمر روایت کرده اند.

بخاری(4)

و مسلم(5)

در صحیح هر دو ایشان و مولف جامع الاصول(6)

از ابی سلمة روایت می کنند که وی از عایشه پرسید: نماز رسول خدا صلی الله علیه در رمضان چگونه بود؟ وی گفت: نه در ماه رمضان و نه غیر آن، بیشتر از یازده رکعت نافله نمی خواند. چهار رکعت نماز می گزارد و چه حاجت که از حُسن و طول آن بپرسی، سپس چهار رکعت دیگر می خواند و چه حاجت که از حُسن و طول آن بپرسی و آنگاه سه رکعت می خواند. گفتم ای رسول خدا آیا پیش از آنکه نماز وتر بخوانی، می خوابی؟

ص: 8


1- . الشافی 4: 219، و تلخیص الشافی 4: 5، و غیر آن.
2- . النهایة 1: 106و 107
3- . چون الباجی و السیوطی و السکتواری و القسطلانی و مولف محاضرات الأوائل و بسیاری دیگر که در آغاز این طعن و توبیخ ذکر شد.
4- . صحیح بخاریّ 3: 16 کتاب تهجّد باب کیفیّت نماز نبیّ اکرم (ص).
5- . صحیح مسلم کتاب نماز مسافرین باب نماز شب و عدد رکعتهای نبیّ (ص)، و آنرا بهمراه روایت بعدی در شماره 736 و 738 [1- 509] ذکر کرده است.
6- . جامع الأصول 6: 93 ضمن حدیث 4198

تُوتِرَ؟. قَالَ: یَا عَائِشَةُ! إِنَّ عَیْنَیَّ تَنَامَانِ وَ لَا یَنَامُ قَلْبِی.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1) وَ صَاحِبُ الْجَامِعِ (2) أَیْضاً، عَنْ أَبِی سَلَمَةَ، قَالَ: أَتَیْتُ عَائِشَةَ، فَقُلْتُ: أَیْ أُمَّةِ! أَخْبِرِینِی عَنْ صَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟.

فَقَالَتْ: کَانَتْ صَلَاتُهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ غَیْرِهِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَکْعَةً بِاللَّیْلِ، مِنْهَا رَکْعَتَا الْفَجْرِ.

وَ رَوَیَا (3) رِوَایَاتٍ أُخَرَ قَرِیبَةً مِنْ ذَلِکَ.

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ، قَالَ: احْتَجَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حُجَیْرَةً بِخَصَفَةٍ أَوْ حَصِیرٍ، قَالَ عَفَّانُ: فِی الْمَسْجِدِ، وَ قَالَ عَبْدُ الْأَعْلَی: فِی رَمَضَانَ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُصَلِّی فِیهَا، قَالَ:

فَتَبِعَ (5) إِلَیْهِ رِجَالٌ وَ جَاءُوا یُصَلُّونَ بِصَلَاتِهِ، قَالَ: ثُمَّ جَاءُوا إِلَیْهِ (6) فَحَضَرُوا وَ أَبْطَأَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَنْهُمْ فَلَمْ یَخْرُجْ إِلَیْهِمْ، فَرَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ وَ حَصَّبُوا الْبَابَ (7)، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مُغْضَباً، فَقَالَ لَهُمْ: مَا زَالَ بِکُمْ صَنِیعُکُمْ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَتُکْتَبُ (8) عَلَیْکُمْ، فَعَلَیْکُمْ بِالصَّلَاةِ فِی

ص: 9


1- صحیح مسلم 1- 510 بنصّه، و قد تقدّم.
2- جامع الأصول 6- 94 ضمن حدیث 4198.
3- صحیح مسلم- کتاب صلاة المسافرین، باب صلاة اللیل 1- 508- 512، و جامع الأصول: فی صلاة اللیل- الفرع الثالث: فی صفتها: 77- 108.
4- جامع الأصول 6- 118- 119 حدیث 4218.
5- فی المصدر: فتتبع.
6- فی جامع الأصول نسخة: لیلة، بدلا من: إلیه. و هو الظّاهر.
7- قال فی الصّحاح 1- 112: الحصباء: الحصی. و حصّبت المسجد تحصیبا: إذا فرشته بها. أقول: إنّه قد ضمّن فی هذه اللّفظة معنی الجلوس، أی حصّبوا و جلسوا فی الباب، و یحتمل أن یکون المعنی: إنّهم رموا الباب بالحصی لیخرج إلیهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی نحو الإعلان، و هذا- و إن کان لا یلیق بالمسلم العارف بحقّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله بل بمن تأدّب بآداب الإسلام- إلّا أنّ أکثرهم کانوا لا یفقهون و ینادونه صلی الله علیه و آله من وراء الحجرات.
8- فی المصدر: سیکتب.

فرمود: ای عائشه! به راستی که چشمانم می خوابند ولی دلم در خواب نیست.

همچنین مسلم(1)

و مولف الجامع(2)

از ابی سلمة روایت می کنند که گفت به نزد عایشه رفتم و گفتم: ای مادرم! مرا از نماز رسول خدا صلی الله علیه آگاه ساز! وی گفت: نماز وی در ماه رمضان و غیر آن سیزده رکعت در شب و از جمله آن دو رکعت نماز صبح بود.

و این دو روایات دیگری شبیه به این روایت کرده اند. (3)

در جامع الاصول از زید بن ثابت روایت است که: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با بوریا و یا حصیر حجره ای کوچک درست کرد، عفان گوید در مسجد و عبد الاعلی گوید در ماه رمضان، و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از خانه برون رفته و در آن نماز می خواند. گوید: مردانی ره او گرفته و آمدند و با او نماز خواندند. گوید: سپس یک شب حاضر شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درنگ نمود و از درون حجره اش به نزد ایشان بیرون نیامد، پس صدا برآوردند و سنگریزه های کوچک بر در او انداختند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برافروخته برون آمد و همچنان این کارتان را انجام می دهید به حدی که گمان دارم که این کار بر شما نوشته می شود، پس در خانه هاتان نماز بخوانید

ص: 9


1- . صحیح مسلم 1: 510
2- . جامع الأصول 6: 94 ضمن حدیث 4198
3- . صحیح مسلم 1: 508- 512، و جامع الأصول: 6

بُیُوتِکُمْ، فَإِنَّ خَیْرَ صَلَاةِ الْمَرْءِ فِی بَیْتِهِ إِلَّا الصَّلَاةَ الْمَکْتُوبَةَ.

أخرجه البخاری (1) و مسلم (2)و أخرج أبو داود (3) و لم یذکر: فی رمضان.

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ (3): أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] اتَّخَذَ حُجْرَةً فِی الْمَسْجِدِ مِنْ حَصِیرٍ فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِیهَا لَیَالِیَ فَاجْتَمَعَ (4) إِلَیْهِ نَاسٌ ثُمَّ فُقِدَ (5) صَوْتُهُ لَیْلَةً فَظَنُّوا أَنَّهُ قَدْ نَامَ، فَجَعَلَ بَعْضُهُمْ یَتَنَحْنَحُ لِیَخْرُجَ فَلَمْ یَخْرُجْ، فَلَمَّا خَرَجَ لِلصُّبْحِ قَالَ: مَا زَالَ بِکُمُ الَّذِی رَأَیْتُ مِنْ صَنِیعِکُمْ حَتَّی خَشِیتُ أَنْ یُکْتَبَ عَلَیْکُمْ، وَ لَوْ کُتِبَ عَلَیْکُمْ مَا قُمْتُمْ بِهِ، فَصَلُّوا أَیُّهَا النَّاسُ فِی بُیُوتِکُمْ، فَإِنَّ أَفْضَلَ الصَّلَاةِ صَلَاةُ الْمَرْءِ فِی بَیْتِهِ إِلَّا الْمَکْتُوبَةَ (6).

وَ عَنْ أَنَسٍ (7)، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُصَلِّی (8) فِی رَمَضَانَ، فَجِئْتُ فَقُمْتُ إِلَی جَنْبِهِ وَ جَاءَ رَجُلٌ فَقَامَ أَیْضاً حَتَّی کُنَّا رَهْطاً، فَلَمَّا أَحَسَّ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنَا خَلْفَهُ جَعَلَ یَتَجَوَّزُ (9) فِی الصَّلَاةِ، ثُمَّ دَخَلَ رَحْلَهُ

ص: 10


1- صحیح البخاریّ 10- 430 کتاب الأدب باب ما یجوز من الغضب، و جاء أیضا فی کتاب الجماعة باب إذا کان بین الإمام و بین القوم حائط أو سترة، و فی کتاب الاعتصام باب ما یکره من کثرة السؤال.
2- صحیح مسلم کتاب صلاة المسافرین باب استحباب صلاة النافلة فی بیته حدیث 781.
3- سنن النّسائیّ 3- 198 کتاب قیام اللّیل باب الحثّ علی الصّلاة فی البیوت. و لا زال الکلام لابن الأثیر فی جامع الأصول.
4- فی ک نسخة بدل: و اجتمع. و فی الشّافی نسخة: حتّی اجتمع إلیه النّاس.
5- فی جامع الأصول: فقدوا.
6- کما جاء فی جامع الأصول 6- 119 ذیل حدیث 4218، و قد سلف قریبا.
7- کما أورده مسلم فی صحیحه کتاب الاعتصام باب النّهی عن الوصال فی الصّوم حدیث 1104. و أخرجه أیضا ابن الأثیر فی جامع الأصول 6- 115- 116 حدیث 4216.
8- فی المصدر: یقدم. و هو الظّاهر.
9- جاء فی حاشیة ک: تجوّز فی صلاته: خفّف. ذکره الفیروزآبادیّ. [منه رحمه اللّه]. انظر: القاموس 2- 170.

چرا که بهترین نماز فرد نماز در خانه اش است مگر نماز واجب.

بخاری (1)

و مسلم(2)

آنرا به سند ذکر کرده و ابو داود(3)

به سند ذکر کرده و لفظ در رمضان را نیاورده است .

نسائی روایت می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حجره ای از حصیر در مسجد برگرفت و چندین شب در آن نماز گزارد و مردمانی نزد وی گرد آمدند و آنگاه شبی صدای پیامبر را نشنیدند و گمان گردند که خفته است و یکی از ایشان برای اینکه پیامبر خارج شود چند بار گلو صاف کرد و حضرت خارج نشد و چون برای نماز صبح بیرون آمد، فرمود: همچنان این کاری که از شما دیدم را تکرار می کنید که می ترسم بر شما نوشته شود و اگر بر شما نوشته می شد آنرا انجام نمی دادید، پس ای مردمان در خانه هایتان نماز بگزارید چه آنکه برترین نماز انسان نماز او در خانه اش است مگر نماز واجب. (4)

و از انس(5) روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ماه رمضان نماز می خواند که آمدم و کنار او ایستادم و مردی دیگر آمد و ایستاد تا آنکه هفت هشت ده تن شدیم و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم احساس کرد که من پشت او هستم، شروع به مختصر کردن نماز کرد و سپس به منزل خود رفت

ص: 10


1- . صحیح بخاریّ 10: 430
2- . صحیح مسلم کتاب نماز مسافرین باب استحباب نماز نافله در خانه، حدیث 781
3- . سنن أبی داود کتاب نماز باب فضل نافله خوانی در خانه حدیث 1447
4- . جامع الأصول 6: 119 ذیل حدیث 4218
5- . صحیح مسلم، حدیث 1104، جامع الأصول 6: 115- 116 حدیث 4216

فَصَلَّی صَلَاةً لَا یُصَلِّیهَا عِنْدَنَا، قَالَ: قُلْنَا لَهُ حِینَ خَرَجَ (1): أَ فَطَنْتَ بِنَا (2) اللَّیْلَةَ؟.

قَالَ: نَعَمْ، ذَاکَ الَّذِی حَمَلَنِی عَلَی مَا صَنَعْتُ.

و قد ذکر (3) أخبارا کثیرة نحوا ممّا ذکرنا ترکناها لقلّة الجدوی فی تکرارها.

فظهر من بعض (4) أخبارهم أنّه صلّی اللّه علیه و آله ما کان یزید فی شهر رمضان شیئا من النوافل، و من بعضها أنّه صلّی اللّه علیه و آله لم یرض بإیقاع النافلة جماعة، فإبداع هذا العدد المخصوص فی الشریعة (5) و جعلها سنّة أکیدة بدعة لم یأمر بها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لم یأت بها، فظهر أنّ قول بعضهم أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أتی بها ثم ترکها من غیر نسخ- لا مستند له، و لو کانت سنّة مرغوبا فیها و مندوبا إلیها، فلم کان یترکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یخرج إلیهم مغضبا، و یقول: علیکم بالصلاة فی بیوتکم؟! و لا کان یترک صلاته و یهرب منهم، و لا خلاف فی أنّ الجماعة فی کلّ صلاة تجوز فیها عبادة، و لها فضل عظیم، فلو جازت فی هذه الصلاة و فی غیرها من النوافل لما أغضبه الاجتماع، و لا کان یأمرهم بالصلاة فی بیوتهم فی غیر المکتوبة.

و أمّا التعلیل الوارد فی روایاتهم المرویّة عن الکذّابین المشهورین فلا یخفی علی عاقل أنّه من مفتریاتهم، و لیس فی أخبار أهل البیت علیهم السلام شی ء من ذلک، فإنّ المواظبة علی الخیر و الاجتماع علی الفعل المندوب إلیه لا یصیر سببا لأن یفرض علی الناس، و لیس الربّ تعالی غافلا عن وجوه المصالح حتّی یتفطّن بذلک

ص: 11


1- فی المصدر: فقلنا له حین أصبحنا.
2- فی جامع الأصول: لنا، بدلا من: بنا.
3- ابن الأثیر فی جامع الأصول 6- 114- 125 من حدیث 4215- 4226، فی قیام شهر رمضان، و هو التراویح.
4- لا توجد: بعض، فی س.
5- قال القسطلانی فی شرح البخاری 5- 4 عند قول عمر لصلاة التطوّع جماعة: بدعة و نعمت البدعة-: لأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لم یسنّ لهم الاجتماع لها و لا کانت فی زمن الصدّیق، و لا أوّل اللیل، و لا هذا العدد.

و نمازی خواند که نزد ما نخواند و چون بیرون آمد گفتم آیا شب گذشته از حضور ما آگاه گشتی؟ فرمود آری و همان باعث شد که چنان رفتار کردم.

اخبار(1) بسیار دیگری نظیر آنچه ذکر شد، وارد شده که بدلیل عدم افاده ، آنرا تکرار نمی کنیم.

از برخی اخبار ایشان روشن می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در ماه رمضان چیزی بر نافله خود نمی افزوده و از برخی اخبار چنین در می یابیم که حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به واجب نمودن نافله بصورت جماعت راضی نبوده و بدعت افکندن این عدد مخصوص در شریعت(2)

و به شکل سنت حتمی درآوردن آن بدعتی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آن امر نکرده و از سوی خدا برای مسلمین نیاورده است. و روشن می شود که این سخن برخی از ایشان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این نماز را آورده سپس بدون نسخ آنرا ترک نموده است، هیچ سندی ندارد و اگر سنتی پسندیده و مستحب شده بود، چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می بایست آنرا ترک می کرد و برافروخته از درون حجره اش بسوی آن بیرون می آمد و میگفت: در خانه هایتان نماز بخوانید؟! و اگر چنین بود، هرگز نمازش را رها نمی کرد و از ایشان دوری نمی جست. و خلافی نیست در اینکه جماعت در هر نمازی جایز باشد عبادت است و فضل بسیار دارد و اگر دراین نماز و نافله های غیر آن جایز بود، به جماعت خواندن وی را خشمگین نمی کرد و ایشان را در نمازهای غیر واجب به اقامه در خانه امر نمی فرمود.

اما علت تراشی های وارد شده در روایات نقل شده از دروغگویان مشهور ایشان، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست که از افتراهای ایشان است و در اخبار منقول از اهل بیت علیهم السلام هیچ اثری از آن نیست، چه آنکه استمرار در عمل خیر و انجام جمعی کار مستحب، نمی تواند سبب آن گردد که بر مردمان واجب گردد و خداوند تعالی از وجه مصلحتهای بشر بی خبر نیست که با این اجتماع ایشان بدان راه یابد

ص: 11


1- . جامع الأصول 6: 114- 125 از حدیث 4215- 4226
2- . القسطلانی در شرح صحیح بخاری 5: 4

الاجتماع، و یظهر له الجهة المحسنة لإیجاب الفعل، و کیف أمرهم صلّی اللّه علیه و آله مع ذلک الخوف بأن یصلوها فی بیوتهم؟ و لم لم یأمرهم بترک الرواتب خشیة الافتراض (1) ثم المناسب لهذا التعلیل أن یقول: خشیت أن یفرض علیکم الجماعة فیها، لا أن یفرض علیکم صلاة اللیل، کما فی بعض روایاتهم. و قد ذهبوا إلی أنّ الجماعة مستحبة فی بعض النوافل کصلاة العید و الکسوف و الاستسقاء و الجنازة، و لم یصر (2) الاجتماع فیها سببا للافتراض، و لم ینه عن الجماعة فیها لذلک، فلو صحّت الروایة لکانت محمولة علی أنّ المراد النهی عن تکلّف ما لم یأمر اللّه به، و التحذیر من أن یوجب علیهم صلاة اللیل لارتکاب البدعة فی الدین، ففیه دلالة واضحة علی قبح فعلهم و أنّه مظنّة العقاب، و إذا کان کذلک فلا یجوز ارتکابه بعد ارتفاع الوحی أیضا.

و أمّا أنّ عمر ابتدعها، فلا خلاف فیه (3) و أمّا أنّ کلّ بدعة ضلالة، فقد استفیض (4) فی أخبار الخاصّة (5) و العامّة.

ص: 12


1- فی ک: الإقراض.
2- فی ک: لم یضر- بالضاد المعجمة-.
3- و قد صرّح کلّ المخالفین: أنّها من مبدعات عمر. انظر: تاریخ عمر بن الخطّاب لابن الجوزی: 54، تاریخ ابن سمنة حوادث سنة 23 ه، تاریخ الخلفاء للسیوطی. و عدّها من أولیات عمر فی: طبقات ابن سعد 3- 281، قال: و ذلک فی شهر رمضان سنة أربع عشرة، و جعل للناس بالمدینة قارئین، قارئا یصلّی بالرجال و قارئا یصلّی بالنساء، و تاریخ الطبریّ 5- 22، و الکامل لابن الأثیر 2- 41. و قد تقدّم فی أول البحث عن محاضرات الأوائل، و إرشاد الساری و غیرهما.
4- کذا، و الظاهر: استفاض.
5- فصّلها شیخنا المصنّف- رحمه اللّه- فی بحار الأنوار 2- 261 و 263 و 266، 301، 309، و 32- 222 و 257، و 47- 217، و 74- 217، و 74- 203، و 77- 122، و 78- 217، و غیرها.

و وجهی که واجب نمودن آن کار را نیک جلوه دهد، برایش کشف گردد و چگونه است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با وجود این ترس و نگرانی، به ایشان فرمود تا آن نماز را در خانه شان بخوانند ؟ و چرا ایشان را از بیم مفروض و به شکل واجب در آمدن نمازهای نافله در سنت، به ترک این نمازها وانداشت؟ آنگاه سخن مناسب در این بیان علت آنست که بگوید: بیم آن داشتم که جماعت در این نماز بر شما واجب گردد، نه اینکه- بر اساس برخی روایتهای ایشان- بگوید (بیم آن داشتم که) نماز شب بر شما واجب گردد. و گفته اند که جماعت در برخی نمازهای نافله چون نماز عید و کسوف و استسقاء و نماز میت مستحب است ولی به جماعت خواندن آن سبب واجب شدن آن نگشته است و بخاطر احتراز از چنین امری، از به جماعت خواندن آنها منع نشده است. این روایت اگر هم درست باشد، حمل بر آنست که مراد نهی از انجام دادن متکلفانه آنچه خداوند امر نکرده است، می باشد و هشدار است از اینکه بخاطر ایجاد بدعت در دین، نماز شب بر ایشان واجب گردد و در این سخن، دلالت آشکاری بر زشتی این کردار ایشان و اینکه گمان مجازات الهی درباره آن برود، هست. و اگر چنین باشد، اکنون بخصوص پس از منتفی گشتن وحی، اقدام به این عمل جایز نیست. و اما اینکه عمر به بدعت آنرا ایجاد نمود، مورد اختلاف نمی باشد(1)

ولی اینکه هر بدعتی گمراهی است، در اخبار خاص(2) و عام راویان آمده است.

ص: 12


1- . همه مخالفان تصریح کرده اند که این امر از بدعت گذاریهای عمر است. بنگرید به: تاریخ عمر بن الخطّاب تالیف ابن الجوزی: 54، تاریخ ابن سمنة حوادث سال 23 هجری، تاریخ الخلفاء تالیف سیوطی. و مؤلف در طبقات ابن سعد 3- 281، آنرا از من در آوردیهای عمر برشمرده و می گوید: این امر در رمضان سال چهاردهم هجری بود و او برای مردم دو قاری (قران خوان در نماز) گمارده بود که یکی پیش نماز مردان بود و دیگری زنان. و در تاریخ طبریّ 5- 22، و الکامل ابن الأثیر 2- 41 نیز ذکر شده است. و در آغاز این بحث از محاضرات الأوائل، و إرشاد الساری و غیر اینها نیز بیان شد.
2- . جناب مصنف - رحمه اللّه- آنرا در بحار الأنوار 2: 261،263، 266، 301، 309، و غیره بیان کرده است.

فَرَوَی مُسْلِمٌ (1) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ خَیْرَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ، وَ خَیْرَ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ، وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا، وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ (2).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٍ (4)، عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنَّهُ قَالَ: مَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی(5)

وَ رَوَیَا (6) أَیْضاً عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَنَّهُ قَالَ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَتَنَزَّهُونَ عَنِ الشَّیْ ءِ أَصْنَعُهُ، فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُهُمْ (7) بِاللَّهِ وَ أَشَدُّهُمْ لَهُ خَشْیَةً (8).

وَ رَوَیَا(9) أَیْضاً لَهُ، عَنْهُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ عَمِلَ عَمَلًا

ص: 13


1- صحیح مسلم 12- 37، و انظر: شرحه للنّوویّ 4- 226.
2- و قریب منه فی صحیح البخاریّ کتاب الاعتصام باب الاقتداء بسنن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، و نقله عنه ابن الأثیر فی جامع الأصول 1- 289 حدیث 74.
3- صحیح البخاریّ- کتاب النّکاح 6- 112 الحدیث الأوّل [7- 2- دار الشّعب ، و انظره فی شرح القسطلانی إرشاد السّاری 4- 8، و شرح العسقلانیّ فتح الباری 9- 90، و شرح العینیّ عمدة القاری 9- 354.
4- صحیح مسلم 5- 13، و شرحه النّوویّ 5- 94.
5- و ذکره النّسائیّ فی سننه و الدّارمیّ کذلک فی کتاب النّکاح، و أورده أحمد بن حنبل فی مسنده 2- 158، 3- 241، 259 و 285، 5- 409.
6- صحیح البخاریّ 8- 136 [دار الشّعب 9- 120] کتاب الاعتصام، و جاء أیضا فی 7- 91 کتاب الأدب. و انظر إرشاد السّاریّ 10- 378 و 9- 77، و فتح الباری 13- 235 و 10- 427، و عمدة القاریّ 11- 136 و 10- 91، و صحیح مسلم 2- 221 کتاب الفضائل، و شرحه للنووی 9- 269 باختلاف یسیر.
7- فی صحیح البخاریّ: أعلمهم- بدون لام-.
8- أقول: جاء عن عائشة- کما أورده البخاریّ فی کتاب البیوع أیضا باب النّجش- معلّقا، و وصله فی کتاب الصّلح 4- 298 و 5- 221، و صحیح مسلم کتاب الأقضیة، باب نقض الأحکام الباطلة حدیث 1718، و غیرهما.
9- صحیح البخاریّ 8- 147 باب ما ذکر النّبیّ صلی الله علیه و آله ..، و أورده القسطلانی فی إرشاده 10- 411، و العسقلانیّ فی فتحه 13- 267، و العینیّ فی عمدته 11- 498. و فی صحیح مسلم 2- 42 کتاب الأقضیة، و أورد شرحه النّوویّ فی شرح صحیح مسلم 7- 335.

مسلم(1) در صحیح از جابر بن عبدالله روایت می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه خود فرمود: اما پس از حمد الهی، بهترین سخنان کتاب خدا و برترین هدایت، هدایت محمد و بدترین امور نوآورده های آن است و هر بدعتی گمراهی است. (2)

بخاری(3) و مسلم(4)

از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کنند که فرمود: هر که از سنت من رویگردان شود، از من نیست. (5)

و هم آن دو(6) از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کنند: چه می شود مردمانی را که از کاری که من می کنم، برکنار رفته و دوری می جویند، به خدا سوگند که من آگاه ترین ایشان به خدا و پر خشیت ترین ایشان در برابر وی هستم. (7)

و همچنین از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند: هر که کاری کند که فرمان ما بر آن نباشد، عملش مردود است. (8)

ص: 13


1- . صحیح مسلم 12: 37، و بنگرید به شرح آن تالیف نّوویّ 4: 226
2- . و نزدیک به آن در صحیح بخاریّ کتاب اعتصام باب اقتداء به سنتهای رسول اللّه صلّی اللّه علیه [ و آله] و سلّم، و ابن الأثیر نیز در جامع الأصول 1: 289 حدیث 74 آنرا از وی نقل کرده است.
3- . صحیح بخاریّ، کتاب النکاح 6-: 112 حدیث اول[ 7- 2- دار الشّعب]، و همچنین در شرح القسطلانی: إرشاد السّاری 4- 8، و شرح العسقلانیّ: فتح الباری 9- 90، و شرح العینیّ: عمدة القاری 9- 354 نیز آمده است.
4- . صحیح مسلم 5: 13، و شرح آن اثر النّوویّ 5: 94
5- . و نّسائیّ آنرا در سنن و همچنین الدّارمیّ در کتاب النکاح آورده و احمد بن حنبل نیز در مسند خود 2: 158، 3: 241، 259 و 285، 5: 409 ذکر کرده است.
6- . صحیح بخاریّ 8: 136[ دار الشّعب 9: 120] کتاب الاعتصام، و نیز در 7: 91 کتاب الأدب. و بنگرید: إرشاد السّاریّ 10: 378 و 9: 77، و فتح الباری 13: 235 و 10: 427، و عمدة القاریّ 11: 136 و 10: 91، و صحیح مسلم 2: 221 کتاب الفضائل، و شرح آن اثر نووی 9: 269 با تفاوتی اندک.
7- . مولف: از عایشه روایت شده است- همچنانکه که بخاریّ نیز آنرا در کتاب البیوع باب النّجش ضمن تعلیق و حاشیه زدن بر آن، آورده ، و مولف کتاب الصّلح 4- 298 و 5- 221، و مسلم در صحیح کتاب الأقضیة، باب نقض الأحکام الباطلة حدیث 1718، و غیر آندو، آنرا بعنوان تکمله کلام نبی آورده اند.
8- . و در سنن أبی داود کتاب السّنّة باب لزوم السّنّة 2- 506، نیز آمده و ابن ماجة در مقدّمة، بزرگداشت حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله شماره 14، با ذکر سند بیان کرده و ابن الأثیر در جامع الأصول 1: 289 290 حدیث 75 آنرا نقل کرده است.

لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ (1)

وَ حَکَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (3) وَ أَبِی دَاوُدَ (4)، عَنِ الْعِرْبَاضِ بْنِ سَارِیَةَ: إِیَّاکُمْ وَ مُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ، فَإِنَّ کُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ (5).

وَ قَالَ فِی فَتْحِ الْبَارِی شَرْحِ الْبُخَارِیِّ- (6): قَدْ أَخْرَجَ أَحْمَدُ بِسَنَدٍ جَیِّدٍ، عَنْ عَصِیفِ بْنِ الْحَارِثِ، قَالَ ..: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: مَا أَحْدَثَ قَوْمٌ بِدْعَةً إِلَّا رُفِعَ مِنَ السُّنَّةِ مِثْلُهَا.

و أخبارنا فی ذلک متواترة (7)، و ما زعمه بعض فقهاء العامّة (8) من انقسام البدعة بالأقسام الخمسة لا وجه له (9) بل یظهر من عموم النصوص أنّ کلّ ما أحدث فی الدین ممّا لم یرد فی الشریعة خصوصا أو عموما فهو بدعة محرّمة، فکلّ ما فعل علی وجه العبادة و لم یکن مستفادا من دلیل شرعیّ عامّ أو خاصّ فهو بدعة و تشریع، سواء کان فعلا مستقلا أو وصفا لعبادة متلقّاة من الشارع، کفعل

ص: 14


1- و جاء- أیضا- فی سنن أبی داود کتاب السّنّة باب لزوم السّنّة 2- 506، و أخرجه ابن ماجة فی المقدّمة تعظیم حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله برقم 14، و حکاه ابن الأثیر فی جامع الأصول 1- 289 290 حدیث 75.
2- جامع الأصول 1- 279 ذیل حدیث 67.
3- سنن التّرمذیّ کتاب العلم باب 16 حدیث 2678.
4- سنن أبی داود کتاب السّنّة باب لزوم السّنّة حدیث 4607.
5- و أخرجه أحمد بن حنبل فی المسند 4- 126- 127، و ابن ماجة فی المقدّمة برقم 42 باب اتّباع سنّة الخلفاء الرّاشدین، و انظر: جامع العلوم و الحکم للحافظ ابن رجب الحنبلیّ.
6- فتح الباری 13- 214.
7- بحار الأنوار 2- 261- 268 روایات الباب 22. و انظر: البحار 32- 221، 257، و غیرهما.
8- کما ذکره القرافی فی کتابه الفروق 4- 202- 205، و الغزالی فی إحیاء العلوم 1- 126.
9- قال الشهید الأول فی القواعد و الفوائد 1- 144- 146، القاعدة [205] ما نصّه: محدثات الأمور بعد عهد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تنقسم أقساما لا یطلق اسم البدعة عندنا إلّا علی ما هو محرّم منها .. ثم قسّم محدثات الأمور إلی الأحکام الخمسة و ذکر لکلّ منها شاهدا.

مولف جامع الاصول(1)

از ترمذی(2)

و ابی داود(3)

به نقل از العرباض بن ساریة نقل می کند: مباد شما را پیروی از امور من­درآوردی، چرا که هر من­درآورده ای بدعت است و هر بدعتی گمراهی. (4)

و در فتح الباری(5)

در شرح صحیح بخاری آمده است و احمد بن حنبل به سندی خوب آنرا اخراج نموده از عصیف بن الحارث که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود هیچ مردمی بدعتی نیاوردند مگر آنکه به اندازه آن، از سنت کاسته (و گرفته) شود .

اخبار موجود در این زمینه متواتر(6)

است و آنچه برخی فقیهان عامه(7)

درباره تقسیم شدن بدعت به پنچ گونه بیان کرده اند، خالی از صحت است بلکه از کلیت متون دریافت می شود که هر آنچه از امور غیر مذکور در کلیات و جزئیات شریعت، در دین حادث کنند، بدعتِ حرام شمرده است و هر چه که به منظور عبادت انجام دهند و متکی بر دلیل شرعی عام یا خاصی نباشد، بدعت و شریعت سازی است، چه آنکه عملی مستقل باشد یا شکلی از عبادتی قابل دریافت و برگرفته از دین اسلام باشد همچون انجام

ص: 14


1- . جامع الأصول 1: 279 ذیل حدیث 67.
2- . سنن التّرمذیّ کتاب العلم باب 16 حدیث 2678
3- . سنن أبی داود کتاب السّنّة باب لزوم السّنّة حدیث 4607
4- . أحمد بن حنبل در المسند 4- 126- 127، و ابن ماجة در المقدّمة به شماره 42 باب اتّباع سنّة الخلفاء الرّاشدین آنرا با ذکر اسانید آورده اند، و بنگرید: جامع العلوم و الحکم اثر الحافظ ابن رجب الحنبلیّ.
5- . فتح الباری 13: 214
6- . بحار الأنوار 2: 261- 268 روایات باب 22. و بنگرید: البحار 32: 221، 257
7- . چنانکه القرافی در کتابش الفروق 4: 202- 205، و الغزالی در إحیاء العلوم 1: 126 ذکر کرده اند.

الواجب علی وجه الندب و بالعکس، و إیجاب وصف خاصّ فی عبادة مخصوصة، فلو أوجب أحد إیقاع الطواف مثلا جماعة، أو زعمه مستحبّا، أو استحبّ عددا مخصوصا فی الصلاة.

و بالجملة، کلّ فعل أو وصف فی فعل أتی به المکلّف علی غیر الوجه الذی وردت به الشریعة، و تضمّن تغییر حکم شرعیّ و إن کان بالقصد و النیة فلا ریب فی أنّه بدعة و ضلالة.

و أمّا ما دلّ علیه دلیل شرعیّ سواء کان قولا أو فعلا عامّا أو خاصّا فهو من السنّة.

و قد ظهر من روایاتهم أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یصلّ عشرین رکعة یسمّونها: التراویح، و إنّما کان یصلّی ثلاث عشرة رکعة، و لم یدلّ شی ء من روایاتهم التی ظفرنا بها علی استحباب هذا العدد المخصوص فضلا عن الجماعة فیها، و الصلاة و إن کانت خیرا موضوعا یجوز قلیلها و کثیرها إلّا أنّ القول باستحباب عدد مخصوص منها فی وقت مخصوص علی وجه الخصوص بدعة و ضلالة، و لا ریب فی أنّ المتّبعون لسنّة عمر یزعمونها علی هذا الوجه سنّة وکیدة، بل عزیمة، و یجعلونها من شعائر دینهم.

و لو سلّمنا انقسام البدعة بالأقسام الخمسة و تخصیص کونها ضلالة بالبدعة المحرّمة، فلا ریب أنّ هذا ممّا عدّوه من البدع المحرّمة لما عرفت، و الأقسام الأخری من البدع التی عدوها لیست من هذا القبیل، بل هی ممّا ورد فی الشریعة عموما أو خصوصا فلا ینفعهم التقسیم، و اللّه الهادی إلی الصراط المستقیم.

و منها: أنّه وضع الخراج علی أرض السواد
اشاره

و لم یعط أرباب الخمس منها خمسهم، و جعلها موقوفة علی کافة المسلمین (1)، و قد اعترف بجمیع ذلک

ص: 15


1- خمس أرض السواد المفتوحة عنوة للأصناف الستة التی استعرضتها آیة الخمس من سورة الأنفال، و الأربعة- أخماس الأخری- تکون للمسلمین قاطبة الفاتحین و غیرهم.

یک امر واجب بصورت غیرواجب و داوطلبانه و عکس آن و یا واجب کردن یک وصف خاص در عبادتی بخصوص و مثلا اگر کسی طواف به جماعت را ایجاد کند یا آنرا مستحب معرفی کند یا اینکه در نماز، شمار رکعات بخصوصی را مستحب شمرد، (از مصادیق این قضیه است). و به طور کلی هر کردار یا شکلی از یک کردار که فرد افراط کار آنرا به وجهی که در شریعت نیامده، جاری سازد و این دگرگون نمودن یک حکم شرعی را هر چند اگر در قصد و نیت آن باشد، در برداشته باشد، هیچ شکی در بدعت و ضلالت بودن آن نیست. و اما هر آنچه که یک نشانه و دلیل شرعی بر آن دلالت کند چه قول یا فعل، عام یا خاص باشد، از سنت می باشد.

از روایات ایشان برمی آید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن بیست رکعتی که ایشان آنرا تراویح می نامند، بجای نیاورده بلکه تنها سیزده رکعت می خوانده و در روایات ایشان که به دست رسیده، نشانی از آنچه بیانگر مستحب بودن این عدد بخصوص، گذشته از به جماعت خواندن آن، باشد، یافت نمی شود و نماز اگر چه که خیری است وضع شده که اندک و بسیار آن جایز است ولی ادعای اینکه رکعات بخصوصی از آن در وقتی بخصوص به شکل مخصوص مستحب است، بدعت و گمراهی است و شکی نیست که پیروان این سنت عمر مدعی هستند که این نمازشان به این شکل سنتی استوار بلکه از فرایض الهی است و آنرا از شعائر دین خود قرار می دهند.

و حتی اگر به تقسیم بندی بدعت به اقسام پنجگانه و اختصاص ضلالت بودن آن به بدعتِ حرام شمرده، قائل باشیم؛ شکی نیست که این نماز، چنانکه دریافتی، از جمله بدعت هایی است که آنرا حرام شمرده اند و گونه های دیگر بدعت که برشمرده اند، نظیر این نبوده بلکه از اموری است که بطور کلی یا جزیی در شریعت وارد شده است و این تقسیم بندی ایشان را بهره ای نرساند و خداوند خود هدایتگر به راه استوار است.

و دیگر از بدعتهای عمر اینکه وی جزیه را

اشاره

از آنچه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مقرر فرموده بود(1)

افزون نمود و این بنا بر مذاهب چهارگانه فقیهان ایشان مگر نزد احمد در یک روایت، حرام است. (2)

و از دیگر موارد: اینکه وی بر اراضی سواد (درختزارهای بیرون شهر) نیز خراج بست

و حق صاحبان خمس را از آن به آنها نداد.

و او آنرا وقف بر جمیع مسلمانان قرار داد و مخالفان به همه این مسائل اعتراف دارند و ابن ابی الحدید(3)

ص: 15


1- . چنانکه ابن الأثیر در جامع الأصول 2: 696 کتاب الفی ء و سهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله به نقل از چند منبع ذکر می کند.
2- . در کتاب المغنی 1: 566 سخن الشافعی و أبی حنیفة ذکر شده و روایتی از احمد آمده که چنین گفت: مقدار جزیه به میزان مشخصی تعیین شده است و نه از آن کمتر می شود و نه زیادتر .. تا پایان سخنش. اما در 1: 567 روایت دیگری آمده از احمد بن حنبل که گفت: کمترین آن به اندازه یک دینار مشخص شده و بیشترین مقدار آن مشخص نشده است، زیرا که عمر ... افزود... تا پایان سخن.
3- . در شرح خود بر نهج البلاغه 12: 287. که می گوید: اما حدیث خراج را علمای علم خراج و حساب کتاب ذکر کرده و فقیهان نیز در کتب خود آورده اند. بنگرید: سنن النسائی- کتاب الفی ء- و الجصّاص در کتاب أحکام القرآن و غیر از این نمونه های بسیار می یابید و السیوطی در الدرّ المنثور 3- 158 و القوشجی در شرح التجرید: 108 بر آن تاکید کرده و آنرا از بدعتهای عمر برمی شمرد.

المخالفون، و قد صرّح بها ابن أبی الحدید (1) و غیره، و کلّ ذلک مخالف للکتاب و السنّة و بدعة فی الدین.

قال العلّامة رحمه اللّه فی کتاب منتهی المطلب (2): أرض السواد هی الأرض المغنومة من الفرس التی فتحها عمر بن الخطاب، و هی سواد العراق، و حده فی العرض من منقطع الجبال بحلوان (3) إلی طرف القادسیة المتّصل بعذیب من أرض العرب، و من تخوم الموصل طولا إلی ساحل البحر ببلاد عبادان من شرقیّ دجلة، فأمّا الغربی الذی یلیه البصرة فإسلامیّ (4) مثل شطّ عثمان بن أبی العاص و ما والاها کانت سباخا و مواتا فأحیاها (5) ابن أبی العاص و سمیت هذه الأرض:

سوادا، لأنّ الجیش لّما خرجوا من البادیة رأوا هذه الأرض و التفاف شجرها فسمّوها: السواد لذلک (6)، و هذه الأرض فتحت عنوة، فتحها عمر بن الخطاب ثم بعث إلیها بعد فتحه ثلاث أنفس: عمّار بن یاسر علی صلاتهم أمیرا، و ابن مسعود قاضیا و والیا علی بیت المال، و عثمان بن حنیف علی مساحة الأرض، و فرض لهم فی کلّ یوم شاة شطرها (7) مع السواقط لعمّار، و شطرها للآخرین (8)،

ص: 16


1- فی شرحه علی النهج 12- 287. و قال فیه: فأمّا حدیث الخراج فقد ذکره أرباب علم الخراج و الکتاب و ذکره الفقهاء أیضا فی کتبهم. و انظر: سنن النسائی- کتاب الفی ء- و الجصّاص فی کتابه أحکام القرآن و غیرهم تجد نصوص کثیرة، و نصّ علیه السیوطی فی الدرّ المنثور 3- 158 و القوشجی فی شرح التجرید: 108 و عدّه من مستحدثات عمر.
2- منتهی المطلب 2- 937- 938- حجریّة-.
3- فی المصدر: متی ینقطع الحال علوان. و لعلّه سهو فی هذه النسخة.
4- فی منتهی المطلب: قائما هو إسلامی، بدلا من: فإسلامی.
5- فی المصدر زیادة: عثمان.
6- فی منتهی المطلب: کذلک.
7- فی المصدر: شاط تنظرها.
8- فی س: للآخر. و فی المصدر: و شطوها للآخرین. و جاءت فیه زیادة بعدها و هی: و قال: ما أری قرنها یوجد منها کلّ یوم شاة لا سریع فی خربها. و فیه أیضا: و فتح، بدلا من: و مسح.

و غیر او بدان تصریح کرده اند و همه این امور مخالف قران و سنت و بدعت در دین است.

علامه رحمه الله در کتاب منتهی المطلب گفته است: ارض سواد، سرزمینهای به غنیمت گرفته شده از ایرانیان است که عمر بن الخطاب فتح کرده بود و منظور سرزمین عراق است و مرزهای آن در عرض از نقطه پایان کوهستانها در حلوان تا انتهای قادسیه که به منطقه عذیب از سرزمینهای عرب متصل است، بوده و در طول از مرزهای موصل تا ساحل دریا در سرزمین آبادان در شرق دجله است و اما سمت غربی آن که بصره در جانب آن است از اراضی اسلامی نظیر رود عثمان بن ابی العاص و پیرامون که شوره زارها و بایرهایی بود که ابن ابی العاص آنرا آباد کرد و این سرزمینها سواد نامیده شدند، زیرا که سپاهیان چون از بیابان برون آمدند این سرزمینها و پر شاخ و برگی درختان آنرا دیدند و به این خاطر آنرا: سواد (سیاهی، چیزی که از دور به سیاهی می زند)نامیدند. این سرزمین به قهر و خشونت گرفته شد و عمر بن الخطاب آنرا فتح نمود و پس از فتح سه تن را بسوی آن فرستاد: عمار بن یاسر بعنوان امیر بر نماز ایشان، ابن مسعود بعنوان قاضی و مسوول بیت المال و عثمان بن حنیف بعنوان پیمایشگر اراضی و برای هر روز ایشان یک گوسفند مقرر کرد که نیمی از آن به همراه شکنبه و احشاء از آن عمار بود و نیم دیگر از آنِ دو نفر دیگر

ص: 16

و مسح عثمان بن حنیف أرض الخراج، و اختلفوا فی مبلغها (1) فقال الساجی (2):

اثنان و ثلاثون ألف ألف جریب، و قال أبو عبیدة: ستة و ثلاثون ألف ألف جریب، ثم ضرب علی کلّ جریب نخل عشرة دراهم، و علی الکرم ثمانیة دراهم (3)، و علی جریب الشجر و الرطبة ستة دراهم، و علی الحنطة أربعة دراهم، و علی الشعیر درهمین، ثم کتب (4) بذلک إلی عمر فأمضاه (5).

و روی أنّ ارتفاعهما کان فی عهد عمر مائة و ستین ألف ألف درهم، فلمّا کان زمن الحجّاج رجع إلی ثمانیة عشر ألف ألف درهم(6)، فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز رجع إلی ثلاثین ألف ألف درهم فی أوّل سنة، و فی الثانیة بلغ ستین ألف ألف درهم، فقال: لو عشت سنة أخری لرددتها إلی(7) ما کان فی أیّام عمر، فمات فی (8) تلک السنة، فلمّا أفضی الأمر إلی أمیر المؤمنین (علیه السلام) أمضی ذلک، لأنّه لم یمکنه أن یخالف و یحکم بما یجب عنده فیه.

قال الشیخ رحمه اللّه-: و الذی یقتضیه المذهب أنّ هذه الأراضی و غیرها من البلاد التی فتحت عنوة یخرج خمسها لأرباب الخمس و أربعة الأخماس الباقیة تکون للمسلمین قاطبة، الغانمون و غیرهم سواء فی ذلک، و یکون للإمام النظر فیها و یقبلها و یضمنها بما شاء و یأخذ ارتفاعها (9) و یصرفه فی مصالح المسلمین و ما

ص: 17


1- فی المصدر: فی مثلها.
2- فی منتهی المطلب: الساحی.
3- لا توجد فی المصدر: و علی الکرم ثمانیة دراهم.
4- فی منتهی المطلب: تجب. و لا معنی لها.
5- و انظر: معجم البلدان 3- 272- 275، و مراصد الاطّلاع 2- 750- 751.
6- لا توجد: درهم، فی المصدر.
7- فی المصدر لا توجد: إلی.
8- لا توجد فی المصدر: فی.
9- فی المصدر: أرباعها.

و عثمان بن حنیف اراضی خراج را ارزیابی نمود و در مقدار آن اختلاف نمودند و الساجی گفت سی و دو هزار هزار جریب و ابو عبیده گفت سی و شش هزار هزار جریب و آنگاه بر هر جریب از نخلستانها، ده درهم مالیات بست و بر انگور هشت درهم و بر جریب درختان و سبزی کاریها شش درهم و بر گندم چهار درهم و بر جو دو درهم و آنگاه سیاهه آنرا به عمر نوشت و او آنرا امضاء کرد.(1)

و روایت شده که در زمان عمر اوج عدد خراج تا صد و شصت هزار هزار درهم نیز بالا رفت و چون زمان حجاج شد، این عدد به هجده هزار هزار درهم رسید و چون عمر بن عبدالعزیز حاکم این سرزمینها گشت، در سال اول به سی هزار هزار درهم بازگشت و در سال دوم به شصت هزار هزار درهم اوج گرفت، و او خود گفت که اگر یک سال دیگر عمر کنم آنرا به آنچه که در زمان عمر بود بازمیگردانم ولی او در همان سال درگذشت و چون امر به امیر المومنین علیه السلام منتهی گشت، آن را عملی کرد چرا که برای او امکان نداشت با او مخالفت کند و بدانچه در نظرش برای آن منطقه واجب بود، حکم کند.

شیخ رحمه الله میگوید: آنچه که مذهب ما اقتضاء می کند آنست که این زمینها و سرزمینهای دیگری که به قهر و زور فتح شده، خمسش برای مستحقان خمس است و چهار پنجم دیگر برای کل مسلمین است و غنیمت گیرندگان و دیگران در آن یکسانند و امام امت اسلامی می تواند در آن نظر دهد و آنرا بپذیرد و هر حکمی خواهد با مسئولیت خود انجام دهد و سرریز درآمدهای آنرا (از بیت المال) برداشته و در جهت مصلحت مسلمانان

ص: 17


1- . و بنگرید: معجم البلدان 3: 272- 275، و مراصد الاطّلاع 2: 750- 751

ینوبهم من (1) سدّ الثغور و تقویة المجاهدین و بناء القناطر (2) و غیر ذلک من المصالح، و لیس للغانمین فی هذه الأرضین علی وجه التخصیص شی ء، بل هم و المسلمون فیه سواء، و لا یصحّ بیع شی ء من (3) هذه الأرضین و لا هبته و لا معاوضته و لا تملّکه و لا وقفه و لا رهنه و لا إجارته و لا إرثه، و لا یصحّ أن یبنی دورا و منازل و مساجد و سقایات و لا غیر ذلک من أنواع التصرّف الذی یتبع (4) الملک، و متی فعل شی ء من ذلک کان التصرّف باطلا و هو باق علی الأصل.

ثم قال رحمه اللّه: و علی الروایة التی رواها أصحابنا أنّ کلّ عسکر أو فرقة غزت (5)بغیر أمر الإمام فغنمت تکون الغنیمة للإمام خاصّة، تکون هذه الأرضون و غیرها ممّا فتحت بعد الرسول صلّی اللّه علیه و آله إلّا ما فتح فی أیّام أمیر المؤمنین علیه السلام إن صحّ شی ء من ذلک (6) للإمام خاصّة، و تکون من جملة الأنفال التی له خاصّة لا یشرکه فیها غیره. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.

أقول: فالبدعة فیه من وجوه:
أحدها:

منع أرباب الخمس حقّهم، و هو مخالف لصریح آیة الخمس و للسنّة أیضا، حیث

ذَکَرَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ(7)

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَسَّمَ خَیْبَرَ وَ صَیَّرَهَا غَنِیمَةً وَ أَخْرَجَ خُمُسَهَا لِأَهْلِ الْخُمُسِ (8).

ص: 18


1- فی ک نسخة: فی، بدل: من.
2- فی المصدر: القناطیر.
3- جاءت فی س: فی، بدل: من.
4- فی المصدر: یمنع.
5- فی المصدر: عرب. و لا معنی لها.
6- زیادة: یکون، جاءت فی المصدر.
7- ذکره فی شرحه علی النّهج 12- 287. و أورده المصنّف- رحمه اللّه- نقلا بالمعنی.
8- و أخرج أبو داود فی صحیحه فی بیان مواضع قسم الخمس بسنده عن یزید بن هرمز: أنّ نجدة الحروریّ حین حجّ فی فتنة ابن الزّبیر أرسل إلی ابن عبّاس یسأله عن سهم ذی القربی، و یقول: لمن تراه؟ قال ابن عبّاس: لقربی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم قسمه لهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، و قد کان عمر عرض علینا من ذلک عرضا رأیناه دون حقّنا فرددناه علیه و أبینا أن نقبله. و جاء فی مسند أحمد بن حنبل 1- 320، و سنن البیهقیّ 6- 344 و 345 بطریقین باختلاف فی اللّفظ، و أورده البیهقیّ فی سننه المجلّد السّادس باب سهم ذی القربی بسنده عن عبد الرّحمن بن أبی لیلی قال: لقیت علیّا علیه السّلام عند أحجار الزّیت، فقلت له: بأبی و أمّی! ما فعل أبو بکر و عمر فی حقّکم أهل البیت من الخمس .. إلی أن قال: إنّ عمر قال: لکم حقّ و لا یبلغ علمی إذا کثر أن یکون لکم کلّه، فإن شئتم أعطیتکم منه بقدرها ما أری لکم، فأبینا علیه إلّا کلّه، فأبی أن یعطینا کلّه. و رواه الشّافعیّ فی المسند فی کتاب قسم الفی ء: 187، و قریب منه ما ذکره فی کنز العمّال 2- 305، و قد حکاها فی السّبعة من السّلف 108- 109.

و هر امر دیگری که بدان دچارند از محافظت مرزها و حمایت رزمندگان و ساخت پلها و دیگر مصلحتهای مردمان خرج نماید و هیچ چیز در این سرزمینها ویژه غنیمت گیرندگان نیست بلکه ایشان با دیگر مسلمانان در آن برابرند و فروختن، بخشیدن، معاوضه ، تملک، وقف نمودن، به رهن دادن، اجاره دادن و ارث بردن چیزی از آنها جایز نیست و درست نیست که در آن خانه یا منزلگاه یا مسجد یا آبشخور و یا هر شکل دیگری از دخل و تصری که موجب تملک می گردد، انجام شود و اگر هر قسمی از این امور انجام شود، تصرفی باطل بوده و این زمینها به حال خود باقی خواهند بود.

آنگاه شیخ رحمه الله گوید: بنا بر روایتی که اصحاب ما روایت کرده اند مبنی بر اینکه هر سپاه یا گروهی که بدون دستور امام جنگ نماید و غنایمی ببرد، آن غنایم از آن امام خواهد بود؛ این زمینها و غیر آن که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فتح شده، غیر از آنچه که در زمان امیر المومنین علیه السلام فتح شده، اگر چیزی از آن سالم ماند، از آن امام خواهد بود، و از جمله انفال می باشد که مخصوص اوست و کسی را در آن با وی شراکتی نیست. پایان کلام شیخ رفع الله مقامه.

می گویم: بدعت در این امر از چند وجه است:

اول

بازداشتن حق مستحقین خمس که مخالفت با متن صریح آیه خمس و نیز با سنت نبی صلی الله علیه و آله دارد. چنانکه ابن ابی الحدید(1)

ذکر می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خیبر را تقسیم کرده و آنرا جزء غنایم به شمار آورد و خمس آنرا برای خمس گیرندگان جدا نمود.(2)

ص: 18


1- . در شرح نهج البلاغه 12: 287 ذکر شده و مصنّف- رحمه اللّه- آنرا نقل به مضمون کرده است.
2- . أبو داود در صحیح خود در بیان مواضع تقسیم خمس با وارد کردن سند از یزید بن هرمز، اخراج و تثبیت می کند که: نجدة الحروریّ وقتی در زمان فتنه ابن الزّبیر به حج رفت کسی را به نزد ابن عبّاس فرستاد تا درباره سهم ذی القربی بپرسد و می گوید که آنرا سهم چه کسی می دانی؟ ابن عباس می گوید برای نزدیکان رسول اللّه صلّی اللّه علیه[ و آله] و سلّم که رسول اللّه آنرا برای ایشان تقسیم نموده و عمر بخشی از آن را با میل خود به ما عرضه کرد که ما آنرا ورای حق خود دیده و آن را به خودش باز گرداندیم و از پذیرفتن آن سر باز زدیم. و در مسند أحمد بن حنبل 1: 320، و سنن بیهقیّ 6: 344 و 345 به دو طریقه با اختلاف لفظ آمده است و بیهقیّ در جلد ششم سنن خود، باب سهم ذی القربی با ذکر سند از عبد الرّحمن بن أبی لیلی آنرا وارد کرده که گفت: علی علیه السلام را در احجار الزیت (مکانی در مدینه) دیدم و عرض کردم پدر و مادرم به فدایت! عمر و ابوبکر درباره حق شما اهل بیت از خمس چه کردند... تا آنکه امام فرمود: عمر گفت شما را حقی است و من مطمئن نیستم که اگر حق شما زیاد است، تمام آن (خمس) باشد و اگر بخواهید به اندازه حقتان، آنقدر که خود صلاح می بینم، به شما بدهم و ما جز از گرفتن کل آن امتناع ورزیدیم و او از دادن همه آن به ما سر باز زد. و شافعی این روایت را در المسند در کتاب َقسم الفی ء: 187 ذکر کرده و نزدیک به این است آنچه در کنز العمّال 2: 305 حکایت می کند و در السّبعة من السّلف 108- 109 نیز آنرا بیان کرده است.

و کان الباعث علی ذلک إضعاف جانب بنی هاشم، و الحذر من أن یمیل الناس إلیهم لنیل الحطام فینتقل إلیهم الخلافة فینهدم ما أسّسوه یوم السقیفة و شیّدوه بکتابة الصحیفة.

و ثانیها:

منع الغانمین بعض حقوهم (1) من أرض الخراج و جعلها موقوفة علی مصالح المسلمین، و هذا إلزامی (2)علیهم لما اعترفوا به من أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قسّم الأرض المفتوحة عنوة بین الغانمین(3)، و به أفتی الشافعی (4) و أنس بن مالک (5) و الزبیر و بلال کما ذکره المخالفون(6)

ص: 19


1- نسخة بدل فی ک: حقّهم.
2- الکلمة مشوّشة فی س.
3- انظر: سنن أبی داود کتاب الخراج و الإمارة، باب ما جاء فی حکم أرض خیبر حدیث 3010، و جامع الأصول 2- 671- 678، و فیه جملة روایات، و فصّل المسألة فی بدایة المجتهد 1- 401، فراجع.
4- کما جاء فی کتاب الأمّ 4- 181.
5- و ذهب فی بدایة المجتهد 1- 401 إلی أن قول مالک هو عدم القسمة، و لاحظ ما ذکره فی الکافی: 219 و المغنی و شرحه الکبیر 2- 577، و غیرها.
6- و قد تعرّض فی المغنی و شرحه 2- 578 إلی قول بلال و الزبیر، و اعتراض الأول علی الخلیفة الثانی فی عدم قسمة أراضی الشام، و إنکار الثانی علیه لعدم قسمته لأراضی مصر، و جاء فی المغنی أیضا قبل ذلک- 2- 577 إلی أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قسّم نصف خیبر، و وقف نصفها لنوائبه. أقول: قال ابن حزم فی المحلّی 7- 344: روینا من طریق أحمد ... قال أبو هریرة: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أیّما قریة أتیتموها و أقمتم فیها فسهمکم فیها، و أیّما قریة عصت اللّه و رسوله. فإنّ خمسها للّه و رسوله، ثمّ هی لکم. قال: و هذا نصّ جلیّ لا محیص عنه، و قد صحّ أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله قسّم أرض بنی قریظة و خیبر، ثمّ العجب کلّه أنّ مالکا قلّد هاهنا عمر ثمّ فیما ذکرتم وقف و لم یخبر کیف یعمل فی خراجها؟!.

و انگیزه آن، تضعیف جانب بنی هاشم و بیمناکی از اینکه مردمان برای بدست آوردن اموال به ایشان گرایش پیدا کنند و خلافت به دست ایشان افتد و آنچه را که خود در روز سقیفه بنیان نهادند و با نگاشتن قران از سوی خود پایه گذاری کردند، ویران شود.

دوم

بازداشتن غنیمت گیرندگان از برخی حقوق خود از زمینهای خراج و وقف نمودن آن بر منافع عموم مسلمین. و این امر بخاطر این اعتراف ایشان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمین به قهر فتح شده را بین غنیمت گیرندگان تقسیم نمود بر آنها لازم نمود(1)

و شافعی(2)

و انس بن مالک(3)

و الزبیر و بلال نیز چنانکه مخالفان خود ذکر کرده اند، به این قول، نظر داده اند. (4)

ص: 19


1- . بنگرید: سنن أبی داود کتاب الخراج و الإمارة، باب ما جاء فی حکم أرض خیبر حدیث 3010، و جامع الأصول 2: 671- 678، و در آن روایات چندی هست و مسأله را در بدایة المجتهد 1: 401 به تفصیل بیان کرده است.
2- . چنانکه در کتاب الأمّ 4: 181 آمده است.
3- . و در بدایة المجتهد 1: 401 بر این باور است که نظر مالک عدم تقسیم است و بنگرید آنچه در الکافی:219، و المغنی و شرح کبیر آن 2- 577، و غیر اینها آمده است.
4- . در المغنی و شرح آن 2: 578

و ما ذکروه من أنّه عوّض الغانمین و وقفها فهو (1) دعوی بلا ثبت، بل یظهر من کلام الأکثر خلافه، کما یستفاد من کلام ابن أبی الحدید (2) و غیره..

و ثالثها:

أنّ سیرة الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی (3) الأراضی المفتوحة عنوة کانت أخذ حصّته علیه السلام من غلّتها دون الدراهم المعیّنة، و سیأتی (4) بعض القول فی ذلک فی باب العلّة التی لم یغیّر علیه السلام بعض البدع فی زمانه(5).

و منها: أنّه زاد الجزیة عمّا قرّرها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله

(6)، و هو حرام علی مذهب فقهائهم الأربعة إلّا أحمد فی روایة (7).

و منها: تغریب نصر بن الحجّاج و أبی ذویب من غیر ذنب من المدینة

، فقد روی ابن أبی الحدید فی شرح النهج (8)، عن محمد بن سعید، قال: بینا عمر یطوف فی بعض سکک المدینة إذا سمع امرأة تهتف من خدرها:

ص: 20


1- فی س: هو.
2- لم نجد ذلک فی شرحه علی النهج بل نصّ فیه 12- 289 علی: أنّ التعویض ذکر فی الفقه فی کتاب الحاوی، و فی شرح المزنی للطبری و لعلّ الاستفادة من کتابه الآخر، أو کان ذلک فی النسخة التی کانت عند المصنّف، أو اشتبه کلام المنقول بکلام المختار.
3- فی س: هی، بدلا من: فی.
4- بحار الأنوار 8- 704- 706 [طبعة کمبانی، و لا زال هذا لم یطبع بعد].
5- کما أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 2- 696 کتاب الفی ء و سهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن جملة مصادر.
6- کما أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول ٢ _ ٦٩٦ کتاب الفیء وسهم رسول الله صلی الله علیه و آله عن جملة مصادر.
7- جاء فی کتاب المغنی 1- 566 قول الشافعی و أبی حنیفة، و ذکر روایة عن أحمد قوله: إنّها مقدّرة بمقدار لا یزید علیها و لا ینقص منه. إلی آخره. نعم جاء فی الکتاب 1- 567 روایة أخری عن أحمد بن حنبل أنّه قال: أقلّها مقدّر بدینار و أکثرها غیر مقدّر، لأنّ عمر زاد .. إلی آخره.
8- شرح نهج البلاغة 12- 28- 30 بتصرّف.

و این قول ایشان که پیامبر غنیمت گیرندگان را مالی دیگر داد و آنرا وقف کرد، ادعایی اثبات نشده است بلکه از کلام بیشتر راویان خلاف آن ثابت است نظیر آنچه از سخن ابن ابی الحدید و دیگران دریافت می شود .

سوم

اینکه سیره رفتاری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره سرزمینهای به زور فتح شده آن بود که سهم خود را از غلات آن اخذ می کرد و نه با درهمهای مشخص و در ادامه سخنانی در این زمینه در باب علت آنکه برخی از بدعتها در زمان خود را تغییر نداد، خواهد آمد.

و منها: أنّه زاد الجزیة عمّا قرّرها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله

و هو حرام علی مذهب فقهائهم الأربعة إلّا أحمد فی روایة

و از دیگر بدعتهای وی تبعید کردن نصر بن الحجاج و ابو ذویب از مدینه بدون هیچگونه گناه بود.

چه اینکه ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(1)

از محمد بن سعید روایت می کند که گفت: در حالیکه عمر در یکی از راههای اصلی شهر مدینه چرخ می زد، صدای زنی را شنید که از درون اندرونی اش فریاد برمی آورد:

ص: 20


1- . شرح نهج البلاغة 12: 28- 30 به اختصار.

هل من سبیل إلی خمر فأشربها*** أم هل سبیل إلی نصر بن حجّاج

إلی فتی ماجد الأعراق مقتبل*** سهل المحیّا کریم غیر ملجاج

تنمیه أعراق (1) صدق حین تنسبه*** أخی(2) قداح عن المکروب فیّاج (3)

سامی النّواظر من بهر له (4) قدم***یضی ء صورته فی الحالک الدّاجی

فقال (5): ألا لا أری (6) معی رجلا تهتف به العواتق فی خدورهنّ! عَلَیَّ بنصر بن حجّاج، فَأُتِیَ به، و إذا هو أحسن الناس وجها و عینا و شعرا، فأمر بشعره فجزّ، فخرجت له وجنتان کأنّهما قمر، فأمره أن یعتم فأعتم، ففتن النساء (7) بعینیه، فقال عمر: لا و اللّه لا تساکننی بأرض أنا بها. فقال: و لم یا أمیر المؤمنین؟!. قال: هو ما أقول لک، فسیّره إلی البصرة.

و خافت المرأة (8) التی تسمّع (9)عمر منها ما سمع أن یبدر إلیها منه شی ء،

ص: 21


1- جاء فی حاشیة ک ما یلی: الأعراق: جمع العرق- بالکسر- و هو الأصل. و رجل مقتبل الشّباب- بالفتح- لم یظهر فیه أثر کبر. المحیّا: الوجه. و الملجاج- بالکسر-: مفعال من اللّجاجة یعنی الخصومة. و البهر: الإضاءة و الغلبة. و الحالک: الشّدید السّواد. الدّاجی: المظلم. [منه قدّس سرّه]. انظر: لسان العرب 10- 241- 249، و 11- 545 و 2- 354، و مجمع البحرین 5- 213 و 263، و 3- 231، و 1- 134، و الصحاح 5- 1797، و 6- 2325، و 2- 598- 599، و 4- 1581، تاج العروس 10- 107، و 2- 92.
2- فی مطبوع البحار: أخو قداح.
3- فی المصدر: فراج، و هی فی مطبوع البحار نسخة بدل و جعل بعدها فی ک رمز استظهار ظ. قال فی تاج العروس 2- 89: ناقة فیّاجة: تفیج برجلیها.
4- فی شرح النهج: من بهز له.
5- زیادة: عمر، فی المصدر بعد: قال- بلا فاء-.
6- فی المصدر: لا أدری. و فی س: أری- من دون لا-.
7- توجد نسخة فی ک: الناس، بدلا من: النساء.
8- ذکروا أنّ المرأة المتمنیة هی الفارعة بنت همام بن عروة بن مسعود الثقفی. کما جاء فی حاشیة المصدر.
9- فی شرح النهج: سمع.

شعر:

- آیا هیچ راهی هست به شرابی تا بنوشم آنرا ، یا هیچ راهی هست بسوی نصر بن حجاج.

- به سوی جوانی شکوهمند تبار و بس جوان و شاداب، که آرام چهره و بخشنده است و لجباز نیست.

- چون نسب وی را بیان کنی، ریشه و نژاد صدق و راستی وی را والایی می بخشد، قدح به دست است و بسیار غمدیدگان را آرام و دلخوش می کند.

- چشمانش به بالا می نگرد و از دیرباز درخشندگی خیره کننده دارد و صورتش در شب تیره و تار می درخشد .

پس عمر گفت: هان در کنار خود مردی نمی بینم که زنان بالغ بی شوهر در اندرونی­هاشان به فریاد خوانندش. نصر بن حجاج را بیاورید و او را آوردند و ناگاه بدید که خوش روی و موی و دیده ترین مردمان است و دستور داد که مو و ریشش را بزنند پس لپهایی چون ماه پدیدار گشت، پس دستور داد که روی بپوشاند پس چنین کرد ولی همچنان به چشمانش از زنان دل می­ربود. پس عمر گفت که به خدا که هرگز در جایی که من هستم، ساکن نخواهی گشت. گفت چرا ای امیر مومنان؟ گفت: همین که من می گویم، و او را به بصره روانه نمود. زنی که عمر آن ابیات شعر را با گوش تیز کردن از وی شنیده بود ترسید که از سوی عمر حکمی متوجه وی شود.

ص: 21

فدسّت إلیه أبیاتا:

قل للأمیر الذی یخشی بوادره*** ما لی و للخمر أو نصر بن حجّاج

إنّی بلیت أبا حفص بغیرهما*** شرب الحلیب و طرف فاتر ساجی

لا تجعل الظنّ حقّا أو تبیّنه*** إنّ السّبیل سبیل الخائف الراجی

ما منیة قلتها عرضا بضائرة*** و النّاس من هالک قدما و من ناجی

إنّ الهوی رمیة التقوی فقیّده*** حفظی أقرّ بألجام و أسراجی

(1) فبکی عمر، و قال: الحمد للّه الذی قیّد الهوی بالتقوی.

و کان لنصر أمّ فأتی علیه حین و اشتدّ علیها غیبة ابنها، فتعرّضت لعمر بین الأذان و الإقامة، فقعدت له علی الطریق، فلمّا خرج یرید الصلاة هتفت به و قالت: یا أمیر المؤمنین! لأجاثینّک (2) غدا بین یدی اللّه عزّ و جلّ، و لأخاصمنّک إلیه، أجلست عاصما (3) و عبد اللّه إلی جانبیک و بینی و بین ابنی الفیافی (4) و القفار و المفاوز و الأمیال (5)؟!. قال: من هذه؟. قیل: أمّ نصر بن الحجّاج. فقال لها:

یا أمّ نصر! إنّ عاصما و عبد اللّه لم یهتف بهما العواتق من وراء الخدور.

قال (6): و روی عبد اللّه بن یزید (7)، قال: بینا عمر یعس ذات لیلة إذ (8) انتهی إلی باب مجاف و امرأة تغنّی بشعر:

ص: 22


1- جاء البیت فی المصدر هکذا: إنّ الهوی رعیة التقوی تقیّده*** حتّی أقرّ بألجام و أسراج
2- قال فی القاموس 4- 311: جثا- کدعا و رمی- جثّوا و جثیّا- بضمّهما-: جلس علی رکبتیه أو قام علی أطراف أصابعه، و أجثاه غیره. و مثله فی مجمع البحرین 1- 81.
3- فی شرح النهج: یبیت عاصم.
4- الفیافی: الصحاری التی لا ماء فیها، کما فی القاموس 3- 182، و مثله فی الصحاح 4- 1413.
5- فی المصدر: الجبال، بدلا من: الأمیال.
6- قال ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 12- 27 بتصرّف یسیر.
7- فی المصدر: عبد اللّه بن بریدة.
8- لا توجد: إذ، فی شرح النهج.

پس ابیاتی را برای وی فرستاد:

- به امیری که از اقدامات سریع وی هراس دارند بگو مرا چه با نصر بن حجاج.

- ای ابا حفص من به غیر آن دو مبتلا هستم: نوشیدن شیر و چشمی فروافتاده و بی حرکت.

- هرگز گمان را حقیقت مپندار مگر آنکه آنرا به روشنی دریافته باشی، این راه، راه این دمخور با خوف و رجاء است.

- آرزویی که بی قصد و غرضی بر زبان راندم، ضرری ندارد و این در حالیکه مردمان از قدیم الایام یکی جان به در برده و دیگری هلاک گشته است.

- هوی و هوس چون چرنده ایست که پرهیزکاری آنرا به بند می کشد تا آنکه به افسار و زینها سر نهد.(1)

پس عمر گریست و گفت سپاس خدایی راست که هوی و هوس را با پرهیزکاری بند بر پای نهاد. نصر را مادری بود که چون پسر مدتی پیش وی نبود، غیبت او بر مادر گران آمد و میان اذان و اقامه به سراغ عمر آمد و سر راه او نشست و چون وی برای نماز خارج می شد، او را صدا زد و گفت: ای امیر مومنان، سوگند که فردا روز پیش روی خداوند عز و جل، به حق خواهی در برابر تو بر سر زانو بلند شوم و به نزد وی با تو جدال پیش می گیرم. عاصم و عبدالله را در دو پهلوی خود نشانده ای و میان من و پسرم فاصله بیابانها و خشک راهها و شوره زارها و کوه هاست؟! گفت کیست این؟ گفتند مادر نصر بن حجاج است. پس به او گفت ای ام نصر! عاصم و عبدالله را زنان بی شوهر از پشت پرده هاشان صدا نزده اند.

گوید(2): عبدالله بن یزید روایت کرد که در حالیکه عمر شبی پاسبانی می کرد به دری رسید که زنی از ورای آن شعری به غناء می خواند:

ص: 22


1- . در نسخه دیگر چنین آمده که: همانا هوی و هوس تیرپرتابی به دل تقوی است که حفظ و نگاهداشت من آنرا قید و بند زد تا به افسارها و زینها(یی که روی آن نهند) سر نهد.
2- . ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 12- 27 با تغییری اندک بیان می کند.

هل من سبیل إلی خمر فأشربها*** أم هل سبیل إلی نصر بن حجّاج

و ذکر نحو ما مرّ.

ثم (1)روی عن الأصمعی .. أنّ نصر بن الحجّاج کتب إلی عمر کتابا هذه صورته: لعبد اللّه عمر أمیر المؤمنین من نصر بن حجّاج: سلام علیک، أمّا بعد، یا أمیر المؤمنین!(2)

لعمری لئن سیّرتنی أو (3) حرمتنی*** لما نلت من عرضی علیک حرام

أ إن (4) غنّت الذلفاء (5) یوما بمنیة*** و بعض أمانیّ النّساء غرام

ظننت بی الظّنّ الّذی لیس بعده*** بقاء فما لی فی النّدیّ کلام (6)

و أصبحت منفیّا (7) علی غیر ریبة (8)*** و قد کان لی بالمکّتین مقام

سیمنعنی عمّا(9) تظنّ تکرّمی*** و آباء صدق صالحون (10) کرام

ص: 23


1- فی شرح النهج 12- 27- 28 بتصرّف یسیر.
2- کذا جاء هذا البیت فی المصدر. و فی مطبوع البحارو تمنعنی أمّ أتمت صلاتها و حال لها فی دینها و صیام:
3- فی س: و.
4- فی مطبوع البحار: إن.
5- الذّلف: قصر الأنف و صغره فهو أذلف و امرأة ذلفاء. و فی القاموس 3- 142: .. محرکة صغر الأنف و استواء الأرنبة، و قریب منه فی الصحاح 4- 1362، و غیره. و فی مطبوع البحار: الدلفاء بالدال المهملة- و لا مناسبة هنا لها.
6- جاء فی حاشیة ک ما یلی: قال الفیروزآبادی: أجفت الباب: رددته. و قال: الغرام: الولوع و الشّرّ الدّائم و الهلاک و العذاب. و قال: النّدیّ- کغنیّ-: مجلس القوم. و الجبّ: القطع. [منه قدّس سرّه]. نصّ علیها فی القاموس 3- 125، و 4- 156 و 394، و 1- 43. و انظر: لسان العرب 9- 35 و 12- 436، و 10- 363 و 1- 171، و مجمع البحرین 1- 412، و 2- 21، و تاج العروس 9- 3، و 10- 363، و 1- 171.
7- فی س: منیغا.
8- فی مطبوع البحار: ریبته. و الظاهر ما أثبتناه.
9- فی المصدر: ممّا.
10- فی شرح النهج: سالفون.

- هوی و هوس چرنده ایست که پرهیزکاری آنرا به بند می کشد تا آنکه به افسار و زینها سر نهد.

- آیا هیچ راهی هست به شرابی تا بنوشم آنرا ، یا هیچ راهی هست بسوی نصر بن حجاج. و در ادامه نظیر آنچه گذشت را ذکر می کند.

سپس از اصمعی روایت شده که نصر بن الحجاج به عمر نامه ای نوشت به این شرح: از نصر بن الحجاج به عبدالله عمر امیر مومنان: سلام بر شما. اما بعد، ای امیر مومنان!

- به جانم سوگند که اگر مرا تبعید کنی یا محرومم سازی، هرگز آبرویم را که ریختنش تو را نشاید، نکاهی.

- آیا اگر آن زن ظریف بینی آرزویی را به آواز بخواند، (مرا چنین مجازات می کنی) حال آنکه برخی آرزوهای زنان، از سر دلدادگی است.

- درباره من گمانی بردی که پس از آن مرا بقایی نیست و مرا در میان محفل قوم سخنی نیست.

- بدون هیچگونه اتهامی تبعید شدم حال آنکه مرا در مکه و مدینه منزل بود.

- کرامت و بزرگواریم مرا از آنچه تو می پنداری بر کنار خواهد داشت و نیز پدران راستین صالح و بزرگوار.

ص: 23

و یمنعها ممّا تمنّت صلاتها*** و حال لها فی دینها و صیام(1)

فهاتان حالانا فهل(2) أنت راجع*** فقد جبّ (3) منّی کاهل و سنام

فقال عمر: أما ولی إمارة (4) فلا، و أقطعه أرضا بالبصرة و دارا، فلمّا قتل عمر رکب راحلته و لحق بالمدینة.

قال (5): و روی عبد اللّه بن یزید (6): أنّ عمر خرج لیلة (7) یعس فإذا نسوة یتحدّثن، و إذا هنّ یقلن: أیّ فتیان المدینة أصبح؟. فقالت امرأة منهنّ: أبو ذؤیب و اللّه، فلمّا أصبح عمر سأل عنه، فإذا هو من بنی سلیم، و إذا هو ابن عمّ نصر بن حجّاج، فأتی (8) إلیه، فحضر، فإذا هو أجمل الناس و أملحهم، فلمّا نظر إلیه قال: أنت و اللّه ذئبهنّ! و یکرّرها (9) و یردّدها- لا و الذی نفسی بیده لا تجامعنی بأرض أبدا. فقال: یا أمیر المؤمنین! إن کنت لا بدّ مسیّری فسیّرنی حیث سیّرت ابن عمّی نصر بن الحجّاج (10)، فأمر بتسییره إلی البصرة، فأشخص إلیها.

انتهی ما حکاه ابن أبی الحدید.

و قد روی قصّة نصر بن حجّاج جلّ أرباب السیر (11)، و ربّما عدّ أحبّاء عمر

ص: 24


1- کذا جاء هذا البیت فی الصدر وفی مطبوع البحار: وتمنعی ام أتمت صلاتها***وحال لها فی دینها وصیام
2- فی مطبوع البحار: حالان هل.
3- قال فی الصحاح 1- 92: الجبّ: القطع .. و یعیر أجبّ بین الجبب .. أی مقطوع السّنام، و نحوه فی النهایة 1- 233، و القاموس 1- 43، و مجمع البحرین 2- 21.
4- فی المصدر: ولایة.
5- شرح النهج لابن أبی الحدید 12- 30- 31.
6- فی المصدر: عبد اللّه بن بریدة.
7- فی شرح النهج: لیلا.
8- جاء فی المصدر: فأرسل.
9- فی شرح النهج: ذئبها یکررها.
10- بلا ألف و لام فی المصدر.
11- انظر مثالا: طبقات ابن سعد 3- 285، تاریخ الطبریّ 4- 557، و غیرهما.

- و او را از آرزویش نماز و حال او در دین و روزه اش باز می دارد .

- و این دو وجه، حال ما دو طرف است پس آیا تو از این رفتارت بازمیگردی چرا که مرا گرده و کوهان تکه پاره و برکنده شده است.

عمر گفت: تا زمانی که من امارت دارم، نه؛ و در بصره زمینی و خانه ای به او واگذار کرد و چون عمر کشته شد وی بر شترش نشست و به مدینه بازگشت.

گوید: عبدالله بن یزید روایت کند که شبی عمر به پاسبانی روانه کوچه ها گشت و ناگاه شنید زنانی سخن میگویند و چون دقت کرد شنید که می گویند: کدامیک از جوانان مدینه خوشرو تر است. یکی از ایشان گفت به راستی که ابو ذویب. و چون صبح شد عمر درباره وی پرسید و فهمید که او از بنی سلیم است و فهمید که پسر عموی نصر بن حجاج است، پس بسوی او فرستاد و او را آوردند و بدید که او از نیک روی ترین و ملیح ترین مردمان است. پس چون به وی نگریست گفت به خدا که تو گرگ ایشانی و این کلام را چندین بار تکرار کرد. به آنکه جانم در دستش است هرگز با من در یک مکان همنشین نگردی. وی گفت ای امیر مومنان، اگر مرا تبعید می کنی پس مرا به همانجا که پسر عمویم نصر بن الحجاج را فرستادی، تبعید کن. پس دستور داد او را به بصره تبعید کنند و او مستقیم بسوی آنجا روانه گشت. پایان آنچه ابن ابی الحدید نقل میکند. و قصه نصر بن حجاج را بیشتر سیره نویسان روایت کرده اند و چه بسا که دوستداران عمر این مساله را از سیاستهای خوب وی شمرده اند.

ص: 24

ذلک من حسن سیاسته.

و وجه البدعة فیه ظاهر، فإنّ إخراج نصر من المدینة و تغریبه و نفیه عن وطنه بمجرّد أنّ امرأة غنّت بما یدلّ علی هواها فیه و رغبتها إلیه مخالف لضرورة الدین، لقوله تعالی: (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (1)، و لا ریب فی(2) أنّ التغریب تعذیب عنیف و عقوبة عظیمة، و لم یجعل اللّه تعالی فی دین من الأدیان حسن الوجه و لا قبحه منشأ لاستحقاق العذاب لا فی الدنیا و لا فی الآخرة، و قد کان یمکنه دفع ما زعمه مفسدة من افتتان (3) النساء به بأمر أخفّ من التغریب و إن کان بدعة أیضا، و هو أن یأمره بالحجاب و ستر وجهه عن النساء أو مطلقا حتی لا یفتتن به أحد.

ثم لیت شعری ما الفائدة فی تسییر نصر إلی البصرة، فهل کانت نساء البصرة أعفّ و أتقی من نساء المدینة، مع أنّها

«مَهْبِطُ إِبْلِیسَ و مَغْرِسُ الْفِتْنَةِ» (4).

؟!. اللّهمّ إلّا أن یقال: لما کانت المدینة یومئذ مستقرّ سلطنة عمر کان القاطنون بها أقرب إلی الضلال ممّن نشأ فی مغرس الفتنة، و قد حمل أصحابنا علی ما یناسب هذا المقام ما روی فی فضائل عمر: ما لقیک الشیطان قطّ سالکا فجّا إلّا سلک فجّا غیر فجّک، و کأنّه المصداق لما قیل:

و کنت امرأ من جند إبلیس فارتقت***بی الحال حتی صار إبلیس من جندی

و هذه البدعة من فروع بدعة أخری له عدّوها (5) من فضائله، قالوا: هو أوّل من عسّ فی عمله بنفسه، و هی مخالفة للنهی الصریح فی قوله تعالی: (وَ لا

ص: 25


1- قد جاءت فی: الأنعام: 164، و الإسراء: 15، و فاطر: 18، و الزمر: 7.
2- لا توجد: فی، فی س.
3- فی ک: افتنان.
4- استشهاد بکلام أمیر المؤمنین علیه السلام، انظر: نهج البلاغة 3- 18 لمحمّد عبدة، و صفحة، 375 فی طبعة صبحی الصالح، فی کتابه علیه السلام إلی عبد اللّه بن عبّاس و فیه: الفتن، بدلا من الفتنة.
5- قد عدّها ابن الجوزی من مناقب عمر، و تبعه شاعر النیل حافظ إبراهیم و نظمها فی قصیدته العمریة تحت عنوان: مثال رجوعه إلی الحقّ!.

و وجه بدعت در این کار مشخص است چرا که اخراج کردن نصر از مدینه و تبعید و طرد او از وطنش به مجرد اینکه زنی غنایی خوانده که نشانه عشقش به وی و دلبستگی اش به او بوده، مخالف با ضرورت دین است چرا که خدایتعالی می فرماید: (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری)(1)-:

و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد) و شکی نیست که تبعید کردن، شکنجه ای سخت و مجازاتی شدید است و خداوند تبارک و تعالی در هیچ دینی از ادیان خوبرویی یا زشترویی را منشآ عذاب در دنیا و آخرت قرار نداده است و عمر می توانست آنچه را که مفسده فریفته شدن زنان به او انگاشته، به روشی آسان تر از تبعید برطرف سازد حتی اگر با بدعتی دیگر باشد نظیر آنکه او را به حجاب و پوشاندن چهره اش از زنان یا از همگان امر کند تا کسی فریفته وی نگردد. سپس ای کاش می دانستم که فایده تبعید نصر به بصره چه بوده و آیا زنان بصره از زنان مدینه پاکدامن تر و پرهیزکارتر بودند در حالیکه بصره " محل فرود ابلیس و کشتگاه فتنه است؟! (2) البته مگر این که بگوییم از آنجا که مدینه در آن زمان محل سلطنت عمر بود، ساکنان آن بیش از کسانی که در کشتگاه فتنه رشد کرده بودند، به گمراهی نزدیک بودند و این سخن که در فضیلت عمر روایت شده، برخی از اصحاب ما را به باور به آنچه مناسب این حال است کشانده است: هیچ شیطانی هرگز بر راهی روانه نباشد، مگر آنکه اگر با تو روبرو گردد به راهی غیر از راه تو روانه گردد. و گویی که او مصدایق این بیت شعر است که: یکی از سربازان ابلیس بودم و حالم چنان بالا گرفت که ابلیس یکی از سربازان من گشت.

و این بدعت نیز از فروع بدعت دیگری است که آن را از فضایل او شمرده اند: گفته اند که او نخستین کسی بود که خودش در زمان حکومتش شبانه تجسس نمود و این مخالف با نهی صریح در آیه قران است که (وَ لا تَجَسَّسُوا ...)(3)

ص: 25


1- . در سوره های الأنعام/ 164، و الإسراء/ 15، و فاطر/ 18، و الزمر/7 ذکر شده است.
2- . استشهاد به کلام أمیر المؤمنین علیه السلام است. بنگرید: نهج البلاغة 3: 18 تحقیق محمّد عبدة، و صفحه 375 در چاپ صبحی الصالح، در نامه حضرت علیه السلام به عبد اللّه بن عبّاس و در آن بجای فتنه، فتنه ها آمده است.
3- . الحجرات/ 12

تَجَسَّسُوا ...)(1)

و منها: بدعة الطلاق

، رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)، عَنْ طَاوُسٍ، قَالَ: إِنَّ أَبَا الصَّهْبَاءِ کَانَ کَثِیرَ السُّؤَالِ لِابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا (3) طَلَّقَ امْرَأَتَهُ ثَلَاثاً قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا جَعَلُوهَا وَاحِدَةً عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَ صَدْراً مِنَ إِمَارَةِ عُمَرَ؟. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: بَلْ (4)کَانَ الرَّجُلُ إِذَا طَلَّقَ امْرَأَتَهُ ثَلَاثاً قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا جَعَلُوهَا وَاحِدَةً عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَبِی بَکْرٍ وَ صَدْراً مِنْ إِمَارَةِ عُمَرَ (5)، فَلَمَّا أَنْ (6) رَأَی النَّاسُ قَدْ تَتَابَعُوا عَلَیْهَا (7) قَالَ:

أَجِیزُوهُنَّ عَلَیْهِمْ (8).

وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ (9): إِنَّ أَبَا الصَّهْبَاءِ قَالَ لِابْنِ عَبَّاسٍ: هَاتِ مِنْ هَنَاتِکَ (10)، أَ لَمْ یَکُنْ طَلَاقُ الثَّلَاثِ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَاحِدَةً؟. فَقَالَ: قَدْ کَانَ ذَلِکَ، فَلَمَّا کَانَ فِی عَهْدِ عُمَرَ تَتَابَعَ (11) النَّاسُ فِی الطَّلَاقِ

ص: 26


1- الحجرات: 12.
2- جامع الأصول 7- 597- 598 حدیث 5757.
3- فی المصدر: کان إذا ..
4- فی المصدر: بلی، و هو الظّاهر.
5- من قوله: قال ابن عبّاس .. إلی قوله: إمارة عمر، لا توجد فی س.
6- لا توجد: أن، فی المصدر.
7- فی جامع الأصول: قد تتایعوا فیها. أقول: التّتایع: التّهافت فی الشّرّ و اللّجاج و لا یکون إلّا فی الشّرّ. جاء فی الصّحاح 3- 1192، و قال ابن الأثیر فی النّهایة 1- 202: التّتایع: الوقوع فی الشّرّ من غیر فکر و لا رویّة، و مثله فی القاموس 3- 10، و مجمع البحرین 4- 309
8- و جاء فی سنن أبی داود 1- 344، و سنن البیهقیّ 7- 339، و تیسیر الوصول 2- 162، و الدّرّ المنثور 1- 279، و رواه قبله الدّارقطنیّ فی سننه: 444.
9- صحیح مسلم 1- 574 کتاب الطّلاق باب طلاق الثّلاث حدیث 1472.
10- هنات: خصلات شرّ کما فی الصّحاح 6- 2537، کأنّه أراد خصلات شرّ کانت عنده و لو لم تکن له و منه.
11- فی جامع الأصول: تتایع. أقول: إنّ هذا و الّتی مرّت روایته ضبطها بعضهم: تتابع، کما فی المتن.

-: و جاسوسی مکنید...)

از دیگر بدعتهای وی: بدعت طلاق است.

در جامع الاصول از طاووس روایت شده که گفت: ابا الصهباء بسیار از ابن عباس سوال می کرد. آیا می دانستی که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و آغاز دوره امارت عمر، مرد چون زنش را پیش از مباشرت، سه طلاقه می کرد، آنرا یک طلاق حساب می کردند؟ ابن عباس گفت: آری در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و آغاز دوره امارت عمر، مرد چون زنش را پیش از مباشرت، سه طلاقه می کرد، آنرا یک طلاق حساب می کردند، ولی چون دید مردم مکررا طلاق می دهند، گفت: این کار (طلاق) را برای ایشان اجازه دهید. (1)

در روایت مسلم آمده است که ابا الصهباء به ابن عباس گفت: چیزی از لغزشها را بیان کن. آیا سه طلاقه کردن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر، یک طلاق حساب نمی شد؟ گفت آری چنین بود ولی در زمان عمر مردمان پیاپی به طلاق دادن روی آوردند و او آنرا برای ایشان مجاز نمود. (2)

ص: 26


1- . و در سنن أبی داود 1: 344، و سنن البیهقیّ 7: 339، و تیسیر الوصول 2: 162، و الدّرّ المنثور 1: 279 و الدّارقطنیّ در سننش: 444 آمده است.
2- . و البیهقیّ در سننش 7: 336 آن را روایت کرده و الدّارقطنیّ در سننش: 443 آنرا نقل می کند.

فَأَجَازَهُ عَلَیْهِمْ (1).

وَ فِی رِوَایَةٍ (2)عَنْهُ: أَنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ الطَّلَاقُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَ سَنَتَیْنِ مِنَ خِلَافَةِ عُمَرَ طَلَاقُ الثَّلَاثِ وَاحِدَةٌ، فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: إِنَّ النَّاسَ قَدِ اسْتَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ کَانَتْ لَهُمْ فِیهِ أَنَاةٌ، فَلَوْ أَمْضَیْنَاهُ عَلَیْهِمُ .. فَأَمْضَاهُ عَلَیْهِمْ (3).

وَ فِی أُخْرَی (4): أَنَّ أَبَا الصَّهْبَاءِ قَالَ لِابْنِ عَبَّاسٍ: أَ تَعْلَمُ أَنَّمَا کَانَ الثَّلَاثُ تُجْعَلُ وَاحِدَةً عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَبِی بَکْرٍ وَ ثَلَاثاً مِنْ إِمَارَةِ عُمَرَ؟. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: نَعَمْ (5)

و أخرج أبو داود (6) أیضا، و النسائی (7) هذه الروایة الأخیرة. انتهی کلام جامع الأصول (8).

و وجه البدعة فی جعل الواحدة ثلاثا واضح، و سیأتی تفصیل أحکام تلک

ص: 27


1- و رواه البیهقیّ فی سننه 7- 336، و أوردها الدّارقطنیّ فی سننه: 443 أیضا.
2- صحیح مسلم ١ _ ٥٧٤.
3- وجاء فی مسند أحمد بن حنبل ١ _ ٣١٤ ، وسنن البیهقی ٧ _ ٣٣٦ ، ومستدرک الحاکم ٢ _ ١٩٦ ، وتفسیر القرطبی ٣ _ ١٣٠ ، وإرشاد الساری ٨ _ ١٢٧ ، والدر المنثور ١ _ ٢٧٩ ، وغیرها.
4- صحیح مسلم 1- 574.
5- و أورده الجصّاص فی أحکام القرآن 1- 459، و البیهقیّ فی سننه 7- 336، و السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 1- 279، و الطّحاویّ فی شرح معانی الآثار 2- 31، و الدّارقطنیّ فی سننه: 444 و 445 بطرق عدیدة، و الشّافعیّ فی مسنده فی کتاب الطّلاق: 112، و الهندیّ فی کنز العمّال 5- 162 و 163.
6- سنن أبی داود 1- 344 کتاب الطلاق باب نسخ المراجعة بعد التطلیقات الثلاث حدیث 2999 و 2200.
7- سنن النسائی 6- 145 کتاب الطلاق باب طلاق الثلاث المتفرّقة قبل الدخول بالزوجة.
8- و انظر ما قاله النووی فی شرح صحیح مسلم حول هذا الحدیث، و ما قاله المنذری فی مختصر سنن أبی داود 3- 124، و شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- بعد نقل الأخبار الواردة فی هذا الموضوع ناقش مفصّلا فی الغدیر 6- 178- 183.

در روایتی از هم او(1)

آمده است که ابن عباس گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبکر و دو سال از خلافت عمر طلاق سه باره، یکبار به حساب می آمد، پس عمر بن الخطاب گفت که مردمان در کاری که برای ایشان درنگی بود، شتاب می نمایند، پس چطور است که این شتاب را بر ایشان جاری نماییم .. پس چنین کرد و جاری نمود. (2)

و در روایت دیگری(3)

است که ابا الصهباء به ابن عباس گفت آیا می دانستی که طلاق سه باره در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و سه سال از امارت عمر، یک طلاق حساب می شد؟ ابن عباس گفت آری. (4)

ابو داود(5) و النسائی(6)

نیز روایت اخیر را با ذکر سند نقل کرده اند. پایان کلام جامع الاصول.

وجه بدعت در تبدیل آنچه یک طلاق حساب می شد بعنوان سه طلاق، روشن است و تفصیل احکام این مساله به یاری خدا در کتاب الطلاق(7)

خواهد آمد.

ص: 27


1- . صحیح مسلم 1: 574
2- . و در مسند أحمد بن حنبل 1: 314، و سنن البیهقیّ 7: 336، و مستدرک الحاکم 2: 196، و تفسیر القرطبیّ 3: 130، و إرشاد السّاریّ 8: 127، و الدّرّ المنثور 1: 279، و غیر آن ذکر شده است.
3- . صحیح مسلم 1: 574
4- . و الجصّاص در أحکام القرآن 1: 459، و البیهقیّ در سننش 7: 336، و السّیوطیّ در الدّرّ المنثور 1: 279، و الطّحاویّ در شرح معانی الآثار 2: 31، و الدّارقطنیّ در سننش: 444 و 445، و الشّافعیّ در مسندش در کتاب الطّلاق: 112، و الهندیّ در کنز العمّال 5- 162 و 163 آنرا آورده اند.
5- . سنن أبی داود 1: 344 کتاب الطلاق حدیث 2999 و 2200
6- . سنن النسائی 6: 145 کتاب الطلاق باب طلاق الثلاث المتفرّقة قبل الدخول بالزوجة.
7- . بحار الأنوار 104: 136- 160

المسألة فی کتاب الطلاق (1) إن شاء اللّه تعالی (2).

و منها: تحویل المقام عن موضعه

، کما ورد فی کثیر من أخبارنا، و قال ابن أبی الحدید (3)قال المؤرّخون: إنّ عمر أوّل من سنّ قیام شهر (4)رمضان فی جماعة و کتب به إلی البلدان، و أوّل من ضرب (5)فی الخمر ثمانین، و أحرق بیت رویشد الثقفی و کان نبّاذا و أوّل من عسّ فی عمله بنفسه (6)، و أوّل من حمل الدّرّة و أدّب بها-، و قیل بعده: کان درّة عمر أهیب من سیف الحجّاج-. (7)

ص: 28


1- قال فی النّهایة 5- 48: النّسعة- بالکسر-: سیر مضفور یجعل زماما للبعیر و غیره، و الجمع: نسع و نسع و أنساع، و جاء أیضا فی مجمع البحرین 4- 397، و القاموس 3- 88، و قال الجوهریّ فی الصّحاح 3- 1290: النّسع: الحبل.
2- وسائل الشّیعة 16- 286 حدیث 22 [مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: 24- 58- 59] و فیه: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: لا تأکل من ذبیحة المجوسیّ، قال و قال: لا تأکل ذبیحة نصاری تغلب فإنّهم مشرکوا العرب. و انظر: التّهذیب 9- 65 حدیث 275، و الاستبصار 4- 82 حدیث 308. و عن الرّضا علیه السّلام أنّه قال: إنّ بنی تغلب أنفوا من الجزیة، و سألوا عمر أن یعفیهم، فخشی أن یلحقوا بالرّوم، فصالحهم علی أن صرف ذلک عن رءوسهم، و ضاعف علیهم الصّدقة فعلیهم ما صالحوا علیه و رضوا به إلی أن یظهر الحقّ. کما فی کتاب من لا یحضره الفقیه 2- 29 باب 101 حدیث 1611، و أورده الشّیخ الحرّ فی وسائل الشّیعة 11- 116 باب 68 حدیث 6.
3- شرح ابن أبی الحدید 12- 75 [3- 113- أربعة مجلدات .
4- لا توجد: شهر، فی المصدر.
5- فی المصدر: و أقام الحدّ، بدلا من: و أول من ضرب. و جاء کونه أولا فی هذا الإقدام فی محاضرات الأوائل: 111- طبع سنة 1300 [و فی طبعة أخری: 169]، و أولیات العسکریّ، و تاریخ ابن کثیر 7- 132، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 93، و تاریخ القرمانی- هامش الکامل 1- 203، و قال الحلبیّ فی سیرته 2- 314: و الثمانون طریقة عمر ... لما رآه من کثرة شرب الناس للخمر!.
6- جاءت فی المصدر بدل هذه الجملة: و أقام فی عمله بنفسه.
7- هذه قولة مشهورة، و لها موارد کثیرة جدّا، و المضحک أنّهم یتبجّحون بها ناسین أو متناسین أنّ سیف الحجّاج ما قام إلّا ظلما و إجحافا، و درّة عمر أکثر منه .. و هی کلمة حقّ، إذ لو لا فتح باب المظالم و التعدّی من الأوائل لما أمکن الحجّاج و غیره أن یفعلوا ما فعلوا. و لنسرد لک جملة من الموارد لدرّة الخلیفة، و قد سبق بعضها و سنرجع لها فی خشونته و جلفیّته: منها: أنّ أحد المجاهدین المسلمین قال: إنّا لمّا فتحنا المدائن أصبنا کتابا فیه علم من علوم الفرس و کلام معجب، فدعا عمر بالدرّة فجعل یضربه بها .. إلی آخر القصّة التی أوردها المتّقی فی کنز العمّال 1- 95، و ابن الجوزی فی سیرة عمر: 107، و ابن أبی الحدید فی شرحه للنهج 3- 122، و غیرهم. و منها: ما أورده ابن الجوزیة فی سیرة عمر: 174 عن أبی عمرو الشیبانی، قال: خبّر عمر بن الخطاب برجل یصوم الدهر، فجعل یضربه بمخفقته- أی درّته- و یقول: کل! یا دهر یا دهر. و منها: أنّه ضرب رجلین بالدرّة لزیارتهما بیت المقدس، کما أورده فی کنز العمّال 7- 157، مع ما هناک من نصوص متظافرة فی أنّه لا تشدّ الرحال إلّا إلی ثلاثة مساجد، و منها بیت المقدس. و منها: ضربه لعمّاله علی البلاد بالدرّة، کما فی قصّة والی البحرین أبی هریرة التی أوردها ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 3- 113، بل قد ضرب بالدرّة بغیر موجب جمع من الأصحاب و الوجهاء کلّ ذلک تنفیسا لعقده، و بسطا لهیمنته و سلطانه، و إخافة لصحبته و من حوله، فها هو یضرب ولده عبد اللّه بلا موجب و سبب، کما فی تاریخ الخلفاء للسیوطی: 96، و ضربه للجارود العامری- سیّد ربیعة- کما فی سیرة عمر لابن الجوزی: 178، و شرح النهج لابن أبی الحدید 3- 112، و کنز العمّال 2- 167، و ضربه لمعاویة علیهما اللعنة و الهاویة، کما أورده ابن کثیر فی تاریخه 8- 125، و ابن حجر فی الإصابة 3- 434، و ضربه بالجریدة للربیع بن زیاد الحارثی، کما نصّ علیه فی الطبقات 3- 280، و انظر جملة من قصصه هناک فی صفحة: 2308 مع أبی موسی الأشعری. و منها: ضربه لجمع لأکلهم اللحم! کما فی سیرة عمر لابن الجوزی: 68، و کنز العمّال 3- 111، و الفتوحات الإسلامیة 2- 424، و مجمع الزوائد للحافظ الهیثمی 5- 35. و منها: ضربه لجمع من نسائه و نساء المهاجرین و الأنصار لبکائهم علی أمواتهم، و قد فصّلنا الحدیث عنه، و هذه من بطولات الخلیفة التی تحدّثت بها الرکبان!!. و منها: ضربه لجمع- کتمیم الداری و السائب بن یزید و غیرهما- لصلاتهما بعد العصر، کما سیأتی مصادرها. و منها: سأل رجل عن قوله تعالی: « وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا»، فجهل الخلیفة و أجابه الصحابة، فأقبل علیهم بالدرّة!!. مجمع الزوائد 5- 8. و منها: ما ذکره ابن القیّم الجوزیة فی کتابه الطرق الحکمیة: 45 من أمر الخلیفة بضرب غلام خاصم أمّه- و هو علی حقّ- و ردعه ما حکم به یعسوب الدین و إمام المتّقین صلوات اللّه علیه فی الواقعة، و قد فصّلها العلّامة الأمینی فی غدیره 6- 104- 105، فلاحظ. و منها: ما عن عبد اللّه بن عمر، قال: کان عمر یأتی مجزرة الزبیر بن العوام بالبقیع، و لم یکن بالمدینة مجزرة و غیرها، فیأتی معه بالدرّة، فإذا رأی رجلا اشتری لحما یومین متتابعین ضربه بالدرّة، و قال: أ لا ضویت بطنک یومین. انظر: سیرة عمر لابن الجوزی: 68، و کنز العمّال 3- 111، و الفتوحات الإسلامیة 2- 424، و ما جاء فی مجمع الزوائد 5- 35. و منها: استدعی عمر امرأة لیسألها عن أمر- و کانت حاملا- فلشدّة هیبته ألقت ما فی بطنها فأجهضت به جنینا میّتا، فاستفتی عمر أکابر الصحابة فی ذلک، فقالوا: لا شی ء علیک إنّما أنت مؤدّب. فقال له علیّ علیه السلام: إن کانوا راقبوک فقد غشوک، و إن کان هذا جهد رأیهم فقد أخطئوا علیک غرّة- یعنی عتق رقبة- فرجع عمر و الصحابة إلی قوله، کما أخرجه ابن الجوزی فی سیرة عمر: 117، و أبو عمر فی العلم، و السیوطی، کما فی ترتیب جمع الجوامع 7- 300، و ذکره ابن أبی الحدید فی شرح النهج 1- 58 [أربع مجلدات . و منها: ما رواه جمع من الحفّاظ عن بعض الصحابة قال: رأیت عمر بن الخطّاب یضرب أکفّ الرجال فی صوم رجب حتّی یضعونها فی الطعام، کما أورده فی کنز العمّال 4- 321، و مجمع الزوائد 3- 191 و غیرهما، و ناقشه شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 282- 290. و منها: ما حکی عن الشهاب فی کتابه شفاء العلیل فیما فی لغة العرب من الدخیل عن بعض حواشی الکشّاف: أنّ عمر ضرب کاتبا کتب بین یدیه: بسم اللّه الرحمن الرحیم .. و لم یبیّن السین. إلی غیر ذلک من الموارد الآتیة و السالفة و التی ترکناها خوف الإطالة. أقول: و بعد کلّ هذا و غیره فإنّ خشونة الرجل و فضاضته و جلفه أغضب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أکثر من مرّة، فقد ذکر الهیثمی فی مجمع الزوائد 8- 216 عن ابن عبّاس، قال: لمّا توفی ابن لصفیّة عمّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، فبکت علیه و صاحت .. إلی أن قال: فاستقبلها عمر بن الخطّاب، فقال: یا صفیّة! قد سمعت صراخک، إنّ قرابتک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لن تغنی عنک من اللّه شیئا!، فبکت، فسمعها رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم- و کان یکرمها و یحبّها-، فقال: یا عمّة! أ تبکین و قد قلت لک ما قلت؟!، قالت: لیس ذاک أبکانی یا رسول اللّه، استقبلنی عمر بن الخطّاب فقال: إنّ قرابتک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لن تغنی عنک من اللّه شیئا. قال: فغضب النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم .. إلی أن قال: فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: ما بال أقوام یزعمون أنّ قرابتی لا تنفع، کلّ سبب و نسب منقطع یوم القیامة إلّا سببی و نسبی، فإنّها موصولة فی الدنیا و الآخرة .. الحدیث. و أورده السیوطی فی الدرّ المنثور 3- 451، ذیل قوله تعالی: « (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ» ...) قال: و أخرج ابن أبی حاتم عن عبیدة السلمانی .. فی قصّة عیینة بن حصن و الأقرع بن حابس، و کتابة أبی بکر لهما کتابا و تناول عمر له و تفله فیه و محوه إیّاه، و قولهم له مقالة سیّئة. و زاد فی ذیله المتّقی الهندی فی کنز العمّال 2- 189: .. فأقبلا إلی أبی بکر- و هما یتذمّران- فقالا: و اللّه ما ندری أنت الخلیفة أم عمر. فقال: بل هو، و لو شاء کان. قال: أخرجه ابن أبی شیبة و البخاری فی تاریخه و یعقوب بن سفیان و ابن عساکر، و ذکره العسقلانی أیضا فی الإصابة 5- 56، و أورده أیضا فی کنز العمّال 6- 335 باختلاف یسیر. و منها: قصّة الدرّة- التی هی أهیب من سیف الحجّاج، کما قالوا- خیر شاهد علی خشونته و قساوته، و قد مرّت قبلا. و هو یضرب تارة: بدرّته، و أخری، بمخفقته، و ثالثة: بجریدته و ... و .. و منها: ما أخرجه ابن ماجة فی أبواب النکاح باب ضرب النساء، بسنده عن الأشعث بن قیس، قال: ضفت عمر، فلمّا کان فی جوف اللیل قام إلی امرأته یضربها، فحجزت بینهما، فلمّا أوی إلی فراشه قال لی: یا أشعث! احفظ عنّی شیئا سمعته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لا یسأل الرجل فیم یضرب امرأته ..! الحدیث. و قد رواه أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 20 خالیا من حجز الأشعث بین الخلیفة و زوجته. أقول: هذه من تقوّلاته علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بلا شبهة، و لا شک بکونها تتنافی مع روح الإسلام، و ضرورة العقل و الفطرة، قال فی السبعة من السلف: 110- 111: .. فالذی أحتمله قویّا- بل أجزم به- أنّه ضرب امرأته فی تلک اللیلة ظلما و عدوانا، و قد عرف ذلک منه الأشعث، فافتری هذا الحدیث علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لکی لا یعترض علیه بما ارتکبه و یعاتبه علی ما لا ینبغی صدوره من قبله. أقول: هذا حدیث لا یعرف إلّا منه، کقوله: إنّ المیّت یعذّب ببکاء الحیّ .. و غیرهما کلّها شاهد صدق علی مدی ما بلغ الرجل من الشدّة و الخبث، و کم ضرب نساءه- و أبناءه کما مرّ و سیأتی کضربه لزوجته عاتکة بنت زید حتّی نغض رأسها، کما جاء فی الطبقات لابن سعد 3- 308. و منها: ما ذکره الطبریّ فی تاریخه 4- 206: فی سنة 17 من الهجرة: اعتمر عمر بن الخطّاب و بنی المسجد الحرام و وسّع فیه، و أقام بمکّة عشرین لیلة، و هدم علی أقوام من جیران المسجد أبوا أن یبیعوا ... و انظر: فتوح البلدان للبلاذری: 53، و سنن البیهقیّ 6- 168، و الکامل لابن الأثیر 2- 227، و تذکرة الحفّاظ للذهبی 1- 7، و الدرّ المنثور 4- 159، و وفاء الوفاء 1- 341- 349، و غیرها. أقول: ثم إنّه قد نهی الخلیفة عن البکاء علی المیّت و نهی عن نهیه صاحب الرسالة و ما انتهی، و بقیت عقدة ذلک إلی أن مات، حتی اضطرّ إلی أن جعل حدیثا علی لسان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من: أنّ المیّت لیعذّب ببکاء الحیّ، و قد ناقشة بما لا مزید علیه شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 156- 167، و ... و فی أکثر من روایة و بألفاظ مختلفة و فی زمن صاحب الرسالة نهی عن البکاء حیث إنّ نساء المهاجرین و الأنصار لمّا بکین عند موت زینب و رقیّة بنتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جعل عمر یضربهنّ بالسوط، و أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یده و قال: مهلا یا عمر! دعهنّ یبکین ..، کما أوردها ابن حنبل فی مسنده 1- 237 و 335، و 3- 333، و 4- 408، و مستدرک الحاکم 1- 381، و 3- 191، و مسند الطیالسی: 351، و الاستیعاب- ترجمة عثمان بن مظعون 2- 482، و مجمع الزوائد 3- 17، و السنن الکبری 4- 70، و عمدة القاری 4- 87. و قال ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 1- 181 [1- 60- أربع مجلدات: إنّ أوّل من ضرب عمر بالدرّة أمّ فروة بنت أبی قحافة، مات أبو بکر فناح النساء علیه و فیهنّ أخته أمّ فروة، فنهاهنّ عمر مرارا، و هنّ یعاودن، فأخرج أمّ فروة من بینهنّ و علاها بالدرّة .. أقول: هذا لعلّه أوّل مرّة بعد تولّیه الخلافة، و إلّا کم ضرب قبلها، و حسبنا السقیفة و عند دار فاطمة سلام اللّه علیها، و قصّته مع خالد فی واقعة مالک بن نویرة و غیرهم، و أمّا بعدها فحدّث و لا حرج. و لعلّ أوج قساوته و غایة حدّته حدّه لابنه بعد الحدّ! ثم قتله، و هو ما رواه البیهقیّ فی السنن الکبری 8- 312، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 3- 470، و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه 5- 455، و ابن الجوزی فی سیرة عمر: 170، و المحبّ الطبریّ فی الریاض النضرة 2- 32، و القسطلانی فی إرشاد الساری 9- 439، و أبو عمرو فی الاستیعاب 2- 394، و ابن حجر فی الإصابة 2- 394 و غیرهم، و حاصل القصّة أنّ عبد الرحمن بن عمر الأوسط و هو أبو شحمة، و هو الذی ضربه عمرو بن العاص بمصر فی الخمر بأمر الخلیفة، ثمّ حمله إلی المدینة علی قتب و حدّه، و فی بعض الروایات: فجعل عبد الرحمن یصیح: أنا مریض و أنت قاتلی، فضربه الحدّ ثانیا و حبسه، ثمّ مرض فمات .. و فیها موارد للدقّة و العجب، أعرضنا عن ذکرها فصّل بعضها شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 316- 319.

از دیگر بدعتهای وی، تغییر مکان مقام ابراهیم بود.

آنچنان که در بسیاری از اخبار آمده است و ابن ابی الحدید(1)

گوید: مورخین نوشته اند که عمر نخستین کسی بود که به نماز تراویح ایستادن به جماعت در ماه رمضان را بشکل سنت رواج داد و دستور اجرای آنرا به شهرها فرستاد و نخستین کسی که برای که به مجازات میگساری هشتاد ضربه تازیانه حد مشخص نمود (2)

و خانه رویشد الثقفی را که مشروب فروش بود به آتش کشید و نخستین کسی بود که در دوره حکومتش، به شبگردی پرداخت و نخستین کسی بود که تازیانه به کمر بست و با آن تأدیب نمود و پس از وی گفته می شد: تازیانه عمر از شمشیر حجاج ترس آورتر بود.

ص: 28


1- . شرح ابن أبی الحدید 12: 75
2- . شروع کننده بودن وی در این عمل در محاضرات الأوائل: 111- چاپ سال 1300[ و در چاپی دیگر: 169]، و أولیات العسکریّ، و تاریخ ابن کثیر 7: 132، و تاریخ الخلفاء اثر سیوطی: 93، و تاریخ القرمانی- در حاشیه الکامل 1: 203 آمده است و الحلبیّ در سیره اش 2- 314 گوید: و هشتاد شیوه عمر است .. آنگاه که دید مردمان بسیار شراب نوشی می کنند.

ص: 29

ص: 29

ص: 30

ص: 30

ص: 31

ص: 31

و أوّل (1)من قاسم العمّال و شاطرهم أموالهم، (2)و هو الذی هدم مسجد رسول اللّه

ص: 32


1- هنا قبل: و أوّل، سقط قریب نصف الصفحة جاء فی المصدر.
2- سقط سطر هنا، و هو: و کان یستعمل قوما و یدع أفضل منهم لبصرهم بالعمل، و قال: أکره أن أدنّس هؤلاء بالعمل! أقول: قد جاء ذکر سبق عمر فی مقاسمة العمّال و مشاطرتهم أموالهم فی غیره، و إلیک جملة من المصادر: فتوح البلدان: 286، تاریخ الطبریّ 4- 56، العقد الفرید 1- 18- 21، معجم البلدان 2- 75، صبح الأعشی 6- 386، سیرة عمر لابن الجوزی: 44، تاریخ ابن کثیر 7- 18 و 115، و 9- 113، السیرة الحلبیّة 3- 220، تاریخ الخلفاء للسیوطی: 96، الفتوحات الإسلامیة 2- 480، و غیرها کثیر .. ثمّ إنّه قد سبق ضربه بالدرّة لوالیه علی البحرین أبی هریرة، و کذا ما صنعه مع سعد بن أبی وقّاص، و أبی موسی الأشعری و إلیه علی البصرة، و عمرو بن العاص و إلیه علی مصر، و خالد بن الولید و إلیه علی الشام و غیرهم، و قد نصّ البلاذری علی عشرین منهم، و هم یزیدون علی ذلک، کما فی کتب السیر و التاریخ.

واو نخستین کسی بود که با کارگران شریک شد و نیمی از دستمزد ایشان را گرفت(1) و او بود که مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را ویران کرد

ص: 32


1- . در اینجا حدود یک سطر به این شرح جا افتاده است: عمر گروهی را به کار می گرفت و برتر از ایشان را برای نظارت بر ایشان می گمارد و می گفت نمی پسندم که اینان را به کار آلوده سازم! می گویم: سخن از نخستین بودن عمر در شریک شدن در درآمد کارگران و برداشتن نیمی از دستمزد ایشان در جای دیگر آمده و به منابع این خبر اشاره می کنیم: فتوح البلدان: 286، تاریخ الطبریّ 4: 56، العقد الفرید 1: 18- 21، معجم البلدان 2: 75، صبح الأعشی 6: 386، سیرة عمر اثر ابن الجوزی: 44، تاریخ ابن کثیر 7: 18 و 115، و 9: 113، السیرة الحلبیّة 3: 220، تاریخ الخلفاء اثر سیوطی: 96، الفتوحات الإسلامیة 2: 480، و بسیاری منابع دیگر. پیش از این به تازیانه زدن وی به ابی هریره کارگزارش در بحرین، اشاره کردیم و همچنین درباره آنچه با سعد بن ابی وقاص و أبی موسی الأشعری والی او در بصره، و عمرو بن العاص والی او در مصر، و خالد بن الولید والی او بر شام و غیر ایشان مرتکب شد اشاره نمودیم و البلاذری نام بیست تن از این والیان را برده و چنانکه در کتب سیره و تاریخ آمده این تعداد بیش از این است.

صلّی اللّه علیه و آله و زاد فیه، و أدخل دار العباس فیما زاد (1)، و هو الذی أخّر المقام إلی موضعه الیوم و کان ملصقا بالبیت .. إلی آخر ما ذکره.

و قد أشار إلی تحویل المقام صاحب الکشّاف (2)، قال: إنّ عمر سأل المطلب بن أبی وداعة: هل تدری أین کان موضعه الأول؟. قال: نعم، فأراه موضعه الیوم.

وَ رَوَی ثِقَةُ الْإِسْلَامِ فِی الْکَافِی (3)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَدْرَکْتَ (4)الْحُسَیْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ؟. قَالَ: نَعَمْ، أَذْکُرُ وَ أَنَا مَعَهُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ قَدْ دَخَلَ فِیهِ السَّیْلُ وَ النَّاسُ یَقُومُونَ عَلَی الْمَقَامِ یَخْرُجُ الْخَارِجُ یَقُولُ: قَدْ ذَهَبَ بِهِ (5)، وَ یَخْرُجُ مِنْهُ الْخَارِجُ فَیَقُولُ: هُوَ مَکَانَهُ، قَالَ فَقَالَ لِی: یَا فُلَانُ! مَا صَنَعَ هَؤُلَاءِ؟. فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَکَ اللَّهُ! یَخَافُونَ أَنْ یَکُونَ السَّیْلُ قَدْ ذَهَبَ بِالْمَقَامِ. فَقَالَ: نَادِ: إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَهُ عَلَماً لَمْ یَکُنْ لِیَذْهَبَ بِهِ فَاسْتَقِرُّوا، وَ کَانَ مَوْضِعُ الْمَقَامِ الَّذِی وَضَعَهُ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عِنْدَ جِدَارِ الْبَیْتِ، فَلَمْ یَزَلْ هُنَاکَ حَتَّی حَوَّلَهُ أَهْلُ الْجَاهِلِیَّةِ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی هُوَ فِیهِ الْیَوْمَ، فَلَمَّا فَتَحَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَکَّةَ رَدَّهُ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمْ یَزَلْ

ص: 33


1- هنا أیضا سقط قدر سطرین جاء فی المصدر.
2- تفسیر الکشّاف 1- 185، ذیل آیة: 125 من سورة البقرة.
3- الکافی 4- 223 حدیث 2 کتاب الحجّ، باب فی قوله تعالی: «فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ ..».
4- فی المصدر: قد أدرکت.
5- فی الکافی زیادة: السّیل.

و آنرا تغییر داد و خانه عباس را به مساحت مسجد افزود و هم او بود که مقام ابراهیم را که به کعبه چسبیده بود، تا محل کنونی عقب آورد .. و تا پایان آنچه که ذکر می کند.

صاحب کشاف(1) نیز به تغییر مکان مقام ابراهیم اشاره کرده و می گوید: عمر از مطلب بن ابی وداعة پرسید که آیا می دانی محل اولیه مقام کجا بود. گفت آری و مکان کنونی آنرا به او نشان داد.

شیخ کلینی در الکافی(2)

با ذکر سند از زرارة روایت می کند که گفت: به ابی جعفر علیه السلام گفتم آیا محضر حسین صلوات الله علیه را درک کردی؟ فرمود آری، به یاد می آورم که در مسجد الحرام بودم و سیل به آن راه یافته بود و مردم بروی مقام می ایستادند، یکی بیرون می آمد و می گفت آنرا جابجا کرده و دیگری بیرون می آمد و می گفت سر جایش است. گوید پس به من گفت ای فلانی اینان چه می کنند؟ به او گفتم که خدا صلاح و هدایتت بخشد، بیم آن دارند که سیل مکان مقام را تغییر داده باشد. پس گفت فریاد بزند که خدا وند آنرا بعنوان علامت قرار داده و اراده تغییر آنرا نداشته پس شما نیز آرام شدند. جایگاه مقامی که ابراهیم علیه السلام آنرا نصب کرده بود، کنار دیوار کعبه بود و همچنان در آنجا بود تا آنکه اهل جاهلیت آنرا به موضع کنونی منتقل کردند و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مکه را فتح نمود، آنرا به محلی که ابراهیم علیه السلام در آن گذاشته بود بازگرداند و همچنان در آنجا بود

ص: 33


1- . تفسیر الکشّاف 1: 185، ذیل آیه: 125 سورة البقرة
2- . الکافی 4: 223 حدیث 2 کتاب الحجّ

هُنَاکَ إِلَی أَنْ وَلِیَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، فَسَأَلَ النَّاسَ: مَنْ مِنْکُمْ یَعْرِفُ الْمَکَانَ الَّذِی کَانَ فِیهِ الْمَقَامُ؟. فَقَالَ رَجُلٌ: أَنَا، قَدْ کُنْتُ أَخَذْتُ مِقْدَارَهُ بِنِسْعٍ (1)فَهُوَ عِنْدِی، فَقَالَ: تَأْتِینِی بِهِ، فَأَتَاهُ بِهِ فَقَاسَهُ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ.

و منها: تغییر الجزیة عن النصاری

، فقد رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2) أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ بَنِی تَغْلِبَ مِنْ نَصَارَی الْعَرَبِ (3) أَنِفُوا وَ اسْتَنْکَفُوا مِنْ قَبُولِ الْجِزْیَةِ وَ سَأَلُوا عُمَرَ أَنْ یُعْفِیَهُمْ عَنِ الْجِزْیَةِ وَ یُؤَدُّوا الزَّکَاةَ مُضَاعَفاً، فَخَشِیَ أَنْ یَلْحَقُوا بِالرُّومِ، فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ صَرَفَ ذَلِکَ عَنْ رُءُوسِهِمْ وَ ضَاعَفَ عَلَیْهِمُ الصَّدَقَةَ فَرَضُوا بِذَلِکَ.

وَ قَالَ الْبَغَوِیُّ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ: رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ رَامَ نَصَارَی الْعَرَبِ عَلَی الْجِزْیَةِ، فَقَالُوا: نَحْنُ عَرَبٌ لَا نُؤَدِّی مَا یُؤَدِّی الْعَجَمُ، وَ لَکِنْ خُذْ مِنَّا کَمَا یَأْخُذُ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ یَعْنُونَ الصَّدَقَةَ-. فَقَالَ عُمَرُ: هَذَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ.

قَالُوا: فَزِدْ مَا شِئْتَ بِهَذَا الِاسْمِ لَا بِاسْمِ الْجِزْیَةِ، فَرَاضَاهُمْ عَلَی أَنْ ضَعَّفَ عَلَیْهِمُ الصَّدَقَةَ (4). انتهی.

فهؤلاء لیسوا بأهل ذمّة لمنع الجزیة، و قد جعل اللّه الجزیة علی أهل الذمّة

ص: 34


1- بمناسبة المقام نتعرّض مجملا إلی جهل عمر بمسألة طلاق الأمة، فقد نقل الکنجی فی الکفایة: 129عن الحافظین الدار قطنی و ابن عساکر: أنّ رجلین أتیا عمر بن الخطّاب و سألاه عن طلاق الأمة، فمشی حتّی أتی حلقة فی المسجد فیها رجل أصلع، فقال: أیّها الأصلع! ما تری فی طلاق الأمة؟، فرفع رأسه إلیه ثمّ أومی إلیه بالسبابة و الوسطی، قال لهما عمر: تطلیقتان. فقال أحدهما: سبحان اللّه! جئناک و أنت أمیر المؤمنین فمشیت معنا حتّی وقفت علی هذا الرجل فسألته فرضیت منه أن أومی إلیک؟. فقال لهما: تدریان من هذا؟. قالا: لا. قال: هذا علیّ بن أبی طالب، أشهد علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لسمعته- و هو یقول-: إنّ السماوات السبع و الأرضین السبع لو وضعا فی کفّة ثمّ وضع إیمان علیّ فی کفّة لرجح إیمان علیّ بن أبی طالب. قال: هذا حسن ثابت. و رواه الخوارزمی فی المناقب: 78 من طریق الزمخشری، و نقله العلّامة الأمینی فی الغدیر 2- 299 عن الدار قطنی و الزمخشری، و عن السیّد علی الهمدانی فی کتابه مودّة القربی.
2- وسائل الشّیعة 16- 286 حدیث 22 [مؤسّسة آل البیت علیهم السلام: 24- 58- 59] و فیه: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: لا تأکل من ذبیحة المجوسیّ، قال و قال: لا تأکل ذبیحة نصاری تغلب فإنّهم مشرکوا العرب. و انظر: التّهذیب 9- 65 حدیث 275، و الاستبصار 4- 82 حدیث 308. و عن الرّضا علیه السّلام أنّه قال: إنّ بنی تغلب أنفوا من الجزیة، و سألوا عمر أن یعفیهم، فخشی أن یلحقوا بالرّوم، فصالحهم علی أن صرف ذلک عن رءوسهم، و ضاعف علیهم الصّدقة فعلیهم ما صالحوا علیه و رضوا به إلی أن یظهر الحقّ. کما فی کتاب من لا یحضره الفقیه 2- 29 باب 101 حدیث 1611، و أورده الشّیخ الحرّ فی وسائل الشّیعة 11- 116 باب 68 حدیث 6.
3- فی س: الغرب.
4- شرح السّنّة للبغویّ: ....

تا آنکه عمر بن الخطاب والی شد و از مردم پرسید کدامیک از شما می دانید که محل مقام کجا بود؟ و مردی گفت که من اندازه تغییر مکان آنرا با تسمه ای اندازه گیری کردم و آنرا نزد خود دارم. عمر گفت آنرا بیاور و مرد تسمه را آورد و عمر اندازه گیری کرد و مقام را به مکان دوره جاهلی بازگرداند.

و از دیگر بدعتهای عمر: تغییر جزیه نصرانیان بود.

از صادق علیه السلام(1)

روایت است که فرمود: بنی تغلب از نصرانیان عرب از پذیرش جزیه پرداختن ابراز بیزاری کرده و سرکشانه سر باز زدند و از عمر خواستند که ایشان را از جزیه معاف سازد و بجای آن دو برابر زکات بپردازند و عمر که ترسید ایشان به رومیان بپیوندند، با ایشان مصالحه نمود که جزیه را از ایشان بردارد و زکات را بر ایشان دو برابر نمود و این را پذیرفتند.

البغوی در شرح السنة گوید: روایت است که عمر بن الخطاب قصد آن کرد که از عربهای نصرانی جزیه بگیرد و ایشان گفتند که ما عرب هستیم و آنچه عجم ها می پردازند، نمی پردازیم و بجای آن از ما آنچه برخی از شما از برخی دیگر می گیرند و منظورشان زکات بود، بگیرید. عمر گفت: این را که خداوند بر مسلمانان واجب گردانده است. گفتند پس به همین نام و نه به نام جزیه، هر چه خواهی اضافه بگیر و با ایشان به توافق رسید که زکات را برای ایشان دو برابر نمود. پایان.

اینان اهل پیمانی با مسلمانان نیستند که جزیه را از ایشان ساقط کند و خداوند جزیه را برای اهل ذمه (غیر مسلمانان ساکن در سایه حکومت اسلامی) قرار داد

ص: 34


1- . وسائل الشّیعة 16: 286 حدیث 22[ مؤسّسة آل البیت( ع): 24- 58- 59] و در این صفحات آمده: أبو عبد اللّه علیه السّلام فرمود: از گوشتی که مجوسیان سر بریده اند نخور. گوید فرمود: از گوشت چارپایی که نصرانیان تغلب سر بریده اند نخور چرا که ایشان مشرکان عرب هستند. بنگرید: التّهذیب 9: 65 حدیث 275، و الاستبصار 4: 82 حدیث 308. و از امام رضا علیه السلام روایت است که فرمود بنی تغلب از پرداخت جزیه سر باز زدند و از عمر خواستند که ایشان را معاف سازد و او ترسید که مبادا به رومیان بپیوندند، پس بنا بر اینکه جزیه را از ایشان بردارد و زکات ایشان را دو برابر کند با ایشان مصالحه نمود و آنان پذیرفتند و به آن تن دادند تا آنکه حق آشکارا متجلی گردد. بنگرید: من لا یحضره الفقیه 2: 29 باب 101 حدیث 1611، و شیخ حرّ عاملی در وسائل الشّیعة 11: 116 باب 68 حدیث 6.

لیکونوا أذلّاء صاغرین، و لیس فی أحد من الزکاة صغار و ذلّ، فکان علیه أن یقاتلهم و یسبی ذراریهم لو أصرّوا علی الاستنکاف و الاستکبار..

و منها

ما روی أنّ عمر أطلق تزویج قریش فی سائر العرب و العجم، و تزویج العرب فی سائر العجم، و منع العرب من التزویج فی قریش، و منع العجم من التزویج فی العرب (1) فأنزل العرب مع قریش، و العجم مع العرب منزلة الیهود و النصاری، إذ أطلق تعالی للمسلمین التزویج فی أهل الکتاب، و لم یطلق تزویج أهل الکتاب فی المسلمین (2).

وَ قَدْ زَوَّجَ (3) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ضُبَاعَةَ بِنْتَ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مِنَ الْمِقْدَادِ بْنِ الْأَسْوَدِ الْکِنْدِیِّ وَ کَانَ مَوْلًی لِبَنِی کِنْدَةَ ثُمَّ قَالَ: أَ تَعْلَمُونَ لِمَ زَوَّجْتُ ضُبَاعَةَ بِنْتَ عَمِّی مِنَ الْمِقْدَادِ؟. قَالُوا: لَا. قَالَ: لِیَتَّضِعَ النِّکَاحُ فَیَنَالَهُ کُلُّ مُسْلِمٍ، وَ لِتَعْلَمُوا (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (4).

، فهذه سنّة،

وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ

ص: 35


1- انظر لمزید من الاطّلاع: الإیضاح: 153- 158، و المسترشد للطبری: 142، و الاستغاثة فی بدع الثلاثة: 53- 54، و کتاب سلیم بن قیس: 102- 104، و الکافی 5- 318 حدیث 59، و غیرها.
2- لاحظ: وسائل الشیعة 14- 46 حدیث 4، و الکافی 5- 318 حدیث 59.
3- قد ذکر قصّة تزویج ضباعة فی الکافی 5- 344 حدیث 1، و التّهذیب 7- 395 حدیث 1582، و انظر: وسائل الشّیعة 14- 45- 47 باب 26- أنّه یجوز لغیر الهاشمیّ تزویج الهاشمیّة و الأعجمیّ و العربیّ القرشیّة و القرشیّ الهاشمیّة و غیر ذلک، و مستدرک الوسائل 14- 183- 186.
4- الحجرات: 13. و قد أظهر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ملاک التفوّق فی موارد متعدّدة، فمنها: قوله صلّی اللّه علیه و آله فی خطبته فی الحجّ الأکبر: أیّها الناس! إنّ ربّکم واحد و إنّ أباکم واحد، کلّکم لآدم و آدم من تراب، أکرمکم عند اللّه أتقاکم، و لیس لعربیّ علی عجمیّ فضل إلّا بالتقوی، ألا هل بلّغت؟ اللّهمّ اشهد. قالوا: نعم. قال: فلیبلّغ الشاهد الغائب. و قد جاء فی البیان و التبیین 2- 25، و العقد الفرید 2- 85، و تاریخ الیعقوبی 2- 91، و قریب منه فی مجمع الزوائد 3- 266، و غیره.

تا ذلیل و سرشکسته باشند و هیچ کسی از بابت زکات دچار خواری و ذلت نمی باشد و بر عمر واجب بود که اگر بر سرکشی و استکبار ورزیدن پافشاری می کردند، با ایشان بجنگد و زن و فرزند ایشان را اسیر کند.

و از دیگر بدعتهای او اینکه روایت شده عمر ازدواج مردان قریش با دیگر اعراب و عجمها را و نیز ازدواج مردان عرب با عجمها را آزاد نمود

و مردان عرب را از ازدواج با زنان قریشیان بازداشت و مردان عجم را از ازدواج با زنان عرب بازداشت(1)

و عربها را در برابر قریش و عجمها را در برابر عربها به منزله یهودیان و نصرانیان قرار داد، چرا که خدای تعالی ازدواج مردان مسلمان با اهل کتاب را آزاد نمود و ازدواج مردان اهل کتاب با زنان مسلمان را آزاد نکرد. (2)

این در حالیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ضباعة بنت الزبیر بن عبدالمطلب را به ازدواج مقداد بن اسود کندی که از موالی بنی کنده بود در آورد و سپس فرمود آیا می دانید چرا دختر عمه ام ضباعه را به ازدواج مقداد در آوردم؟ گفتند خیر. فرمود تا ازدواج فرودست آید و هر مسلمانی بر آن توانایی یابد و تا بدانید که (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (3)

: همانا گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.

ص: 35


1- . بنگرید: الإیضاح: 153- 158، و المسترشد اثر الطبری: 142، و الاستغاثة فی بدع الثلاثة: 53- 54، و کتاب سلیم بن قیس: 102- 104، و الکافی 5: 318 حدیث 59، و غیر آن.
2- . بنگرید: وسائل الشیعة 14: 46 حدیث 4، و الکافی 5: 318 حدیث 59.
3- . الحجرات/ 13

اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی (1).

وَ قِیلَ (2) لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تَزَوَّجُ (3) الْمَوَالِی بِالْعَرَبِیَّاتِ؟!. فَقَالَ:

تَتَکَافَأُ دِمَاؤُکُمْ وَ لَا تَتَکَافَأُ فُرُوجُکُمْ؟!.

و قال سبحانه: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ) (4)، و قال: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (5).

و منها: المسح علی الخفّین

، کما رواه الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (6)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ رَقَبَةَ (7) بْنِ مَصْقَلَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَشْیَاءَ، فَقَالَ: إِنِّی أَرَاکَ مِمَّنْ یُفْتِی فِی مَسْجِدِ الْعِرَاقِ؟. فَقُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: فَقَالَ لِی: مَنْ أَنْتَ؟. فَقُلْتُ: ابْنُ عَمٍّ لِصَعْصَعَةَ. فَقَالَ: مَرْحَباً بِکَ یَا ابْنَ عَمِّ صَعْصَعَةَ. فَقُلْتُ لَهُ: مَا تَقُولُ فِی الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ؟. فَقَالَ: کَانَ عُمَرُ یَرَاهُ ثَلَاثاً لِلْمُسَافِرِ وَ یَوْماً وَ لَیْلَةً لِلْمُقِیمِ، وَ کَانَ أَبِی لَا یَرَاهُ فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ، فَلَمَّا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَقُمْتُ عَلَی عَتَبَةِ الْبَابِ، فَقَالَ لِی: أَقْبِلْ یَا ابْنَ عَمِّ صَعْصَعَةَ، فَأَقْبَلْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: إِنَ

ص: 36


1- هذا من ضروریّات مذهب الخاصّة، و أورده جملة من الحفّاظ من العامّة کالبخاریّ فی صحیحه 7- 2 کتاب النّکاح باب التّرغیب فی النّکاح حدیث 1، و مسلم فی صحیحه کتاب النّکاح باب 5، و النّسائیّ فی صحیحه کتاب النّکاح باب 4، و الدّارمیّ فی سننه کتاب النّکاح باب 3، و أحمد بن حنبل فی مسنده 2- 158 و 3- 246 و 259 و 285، 5- 409 و غیرها.
2- کما جاء فی مستدرک الوسائل 14- 186. و قریب منه ما فی الکافی 5- 345 حدیث 5، و التّهذیب 7- 395 حدیث 1583.
3- فی ک نسخة بدل: أ یجوز تزویج.
4- الحجرات: 10.
5- الحجرات: 13
6- . التّهذیب 1- 361 فی صفة الوضوء و الفرض منه حدیث 1089.
7- و فی بعض النّسخ: رقید، و فی س: لرقیة، و لعلّه: رفید بن مصقلة العبدیّ الکوفیّ، و هو عامّیّ، و کان مفتی العامّة فی العراق، و عدّه الشّیخ الطّوسیّ رحمه اللّه فی رجاله من أصحاب الباقر علیه السّلام، و لم یستبعد الوحید، کما فی معجم رجال الحدیث 7- 201 اتّحاده مع: رقبة، و کون کلیهما واحدا، و لم أجد لرقید اسما فی الرّجال، فلاحظ.

و این سنت است. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

فرموده است هر که از سنت من رویگردان شود، از من نیست. (1) و به امیر المومنین علیه السلام عرض کردند که آیا موالی با زنان عرب به ازدواج در می آوری؟! فرمود: آیا خونهایتان با هم برابر است ولی عورتهاتان یکسان نیستند؟! و خدایتعالی فرموده است: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ)(2)

به راستی که مومنان برادرند، و قال: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ)(3):

همانا گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.

و از دیگر بدعتهای او مسح از روی پایپوش هاست.

چنانکه شیخ در التهذیب(4)

با ذکر سند از رقبة بن مصقلة روایت می کند که گفت: به محضر ابی جعفر علیه السلام رسیدم و درباره اموری از وی پرسیدم و فرمود: به نظرم از کسانی هستی که در مسجد کوفه فتوا می دهی؟ گفتم آری. گوید پس گفت که هستی؟ گفتم پسر عموی صعصعة. پس فرمود خوش آمدی ای پسر عموی صعصعة. عرض کردم درباره مسح به روی پایپوش چه می فرمایید؟ پس فرمود: عمر معتقد بود که برای مسافر (در سفرِ) سه شبانروز است و برای مقیم (در اقامتِ)یک شبانروز و پدرم معتقد بود که نه در سفر و نه در وقت اقامت جایز نیست. پس وقتی که از نزد وی مرخص می شدم و در آستانه در بودم فرمود نگاه کن ای پسر عموی صعصعة. پس نگاه کردم و فرمود:

ص: 36


1- . این از ضروریات مذهب خواص علماء است و گروهی از حافظان عامه علماء نظیر البخاری در صحیح 7 : 2 کتاب النّکاح باب التّرغیب فی النّکاح حدیث 1، و مسلم در صحیح خود کتاب النّکاح باب 5، و النّسائیّ در صحیح خود کتاب النّکاح باب 4، و الدّارمیّ در سنن خود کتاب النّکاح باب 3، و أحمد بن حنبل در مسند خود 2: 158 و 3: 246 و 259 و 285، 5: 409 و غیر ایشان نیز آنرا بیان کرده اند.
2- . الحجرات/ 10
3- . الحجرات/ 13
4- . التّهذیب 1: 361 در باب صفة الوضوء و الفرض منه حدیث 1089.

الْقَوْمَ کَانُوا یَقُولُونَ بِرَأْیِهِمْ فَیُخْطِئُونَ وَ یُصِیبُونَ، وَ کَانَ أَبِی لَا یَقُولُ بِرَأْیِهِ (1).

وَ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ:

جَمَعَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَصْحَابَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فِیهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: مَا تَقُولُونَ فِی الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ؟. فَقَامَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَقَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمْسَحُ عَلَی الْخُفَّیْنِ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَبْلَ (الْمَائِدَةِ) أَوْ بَعْدَهَا؟. فَقَالَ: لَا أَدْرِی. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَبَقَ الْکِتَابُ الْخُفَّیْنِ، إِنَّمَا أُنْزِلَتِ الْمَائِدَةُ قَبْلَ أَنْ یُقْبَضَ بِشَهْرَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ (2).

أقول: لعلّ التردید من الراوی، أو لکون ذلک ممّا اختلفوا فیه، فتردّد علیه السلام إلزاما علی الفریقین.

و مخالفة هذه الرأی للقرآن واضح، فإنّ الخفّ لیس بالرجل الذی أمر اللّه بمسحه، کما أنّ (الکمّ) لیس بالید، و النقاب لیس بالوجه، و لو غسلهما أحد لم یکن آتیا بالمأمور به، کما أشار علیه السلام إلیه بقوله: سبق الکتاب الخفّین.

و قد ورد المنع من المسح علی الخفّین فی کثیر من أخبارهم.،

فَعَنْ عَائِشَةَ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: أَشَدُّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَی وُضُوءَهُ عَلَی جِلْدِ غَیْرِهِ (3).

ص: 37


1- التّهذیب 1- 361 حدیث 1091. و انظر: جامع أحادیث الشّیعة 2- 319 باب 26 حدیث 2188- 2228 عن جملة مصادر، فراجعها.
2- و قد نصّت علی ذلک روایات العامّة و أنّ المسح علی الخفّ کان قبل نزول المائدة، ما جاء عن جریر بن عبد اللّه، علی ما رواه البخاریّ فی صحیحه 1- 415 فی کتاب الصّلاة فی الثّیاب باب الصّلاة فی الخفّ، و النّسائیّ فی سننه 1- 81 کتاب الطّهارة باب المسح علی الخفّین، و ذکره ابن الأثیر فی جامع الأصول 7- 238 ذیل حدیث 5274 عن جملة مصادر. انظر: الدّرّ المنثور 2- 464- 465 عند قوله تعالی: « وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ ..»، و قد نقل عن ابن عبّاس أنّه قال: أبی النّاس إلّا الغسل، و لا أجد فی کتاب اللّه إلّا المسح، و عن أنس و الشّعبیّ: أنّ القرآن نزل بالمسح. و لاحظ تفاسیر العامّة حول هذه الآیة
3- من لا یحضره الفقیه 1- 30 حدیث 96.

آنها نظر خودشان را می گفتند و گاه به اشتباه می رفتند و گاه نظرشان درست از آب در می آمد ولی پدرم هرگز نظر شخصی خود را نمی گفت – نظر او بر گرفته از وحی بود -. (1)

و هم او با ذکر سند از ابی جعفر علیه السلام گوید: شنیدم که امام می فرمود: عمر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را گرد آورد و علی نیز در میان ایشان بود و پرسید: نظرتان درباره مسح بروی پایپوش چیست؟ مغیرة بن شعبه برخاست و گفت دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از روی پایپوشها مسح می کشید. علی علیه السلام فرمود: آیا پیش از سوره المائدة یا پس از آن؟ گفت نمی دانم. پس علی علیه السلام فرمود: کتاب خدا بر (شاهدِ) پایپوشها مقدم است سوره مائده دو یا سه ماه پیش از آنکه پیامبر رحلت فرماید، نازل شد. (2)

می گویم: شاید این تردید – دو ماه یا سه ماه - از سوی راوی بوده یا بخاطر اینکه در این قضیه اختلاف نظر پیدا کرده بودند و امام علیه السلام بجهت الزام نمودن بر دو گروه، این تردید را مطرح نمود.

بر خلاف قرآن بودن این نظر روشن است چرا که پایپوش، پایی که خداوند امر به مسح بروی آن نموده نیست همچنانکه آستین، دست نیست و نقاب، صورت نیست و اگر کسی یکی از آنها را بشوید به آنچه که بدان امر شده، عمل نکرده است چنانکه امام علیه السلام با این سخن خود که کتاب خدا بر (شاهدِ) پایپوشها مقدم است، همین نکته را بیان می کند.

منع از مسح بروی پایپوشها در بسیاری از اخبار ایشان آمده است و از عایشه به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: حسرت خورنده ترین مردمان در روز قیامت کسی است که که وضوی خود را بروی پوست دیگری ببیند.(3)

ص: 37


1- . التّهذیب 1: 361 حدیث 1091. و بنگرید: جامع أحادیث الشّیعة 2- 319 باب 26 حدیث 2188- 2228 به نقل از منابع بسیار.
2- . و روایتهای عامه علماء بر این تاکید کرده اند و اینکه مسح بروی پایپوش پیش از نزول سوره مائده بوده، طبق آنچه البخاری در صحیح 1: 415 در کتاب الصّلاة در الثّیاب باب الصّلاة فی الخفّ، و النّسائیّ در سنن خود 1: 81 کتاب الطّهارة باب المسح علی الخفّین آورده و ابن الأثیر در جامع الأصول 7: 238 ذیل حدیث 5274 به نقل از مصادری چند بیان کرده، از قول جریر بن عبدالله نقل شده است. بنگرید: الدّرّ المنثور 2: 464- 465 ذیل آیه شریفه: (وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ ..) و از ابن عباس نقل شده که گفت: آنها همگی فقط شستن پا را قبول دارند و من در کتاب خدا فقط مسح را می بینم و از أنس و الشعبی روایت شده است که قران مسح را نازل نموده است. پیرامون این موضوع به تفاسیر عامه علماء رجوع شود.
3- . من لا یحضره الفقیه 1: 30 حدیث 96

وَ رُوِیَ عَنْهَا، أَنَّهَا قَالَتْ: لَأَنْ أَمْسَحَ عَلَی ظَهْرِ عَیْرٍ (1) بِالْفَلَاةِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی خُفِّی (2).

وَ عَنْهَا، قَالَتْ: لَأَنْ یُقْطَعَ رِجْلَایَ بِالْمَوَاسِی أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ (3).

وَ رَوَوْا الْمَنْعُ مِنْهُ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4) وَ ابْنِ عَبَّاسٍ (5) وَ غَیْرِهِمَا، و سیأتی (6) بعض القول فیه فی محلّه.

و منها: نقص تکبیر من الصلاة علی الجنائز و جعلها أربعا

ومنها : نقص (7)تکبیر من الصلاة علی الجنائز وجعلها أربعا

قَالَ: ابْنُ حَزْمٍ فِی کِتَابِ الْمُحَلَّی(8): وَ احْتَجَّ مَنْ مَنَعَ أَکْثَرَ مِنْ أَرْبَعٍ بِخَبَرٍ رَوَیْنَاهُ مِنْ طَرِیقِ وَکِیعٍ، عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ، عَنْ عَامِرِ بْنِ شَقِیقٍ، عَنْ أَبِی وَائِلٍ، قَالَ: جَمَعَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ النَّاسَ فَاسْتَشَارَهُمْ فِی التَّکْبِیرِ عَلَی الْجِنَازَةِ، فَقَالُوا: کَبَّرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَبْعاً وَ خَمْساً وَ أَرْبَعاً، فَجَمَعَهُمْ عُمَرُ عَلَی أَرْبَعِ تَکْبِیرَاتٍ(9)

ص: 38


1- فی س: غیر. و لا معنی له، و العیر: الحمار، و غلب علی الوحشیّ، کما فی القاموس 2- 98، و فی الصّحاح 2- 762 قال: الحمار الوحشیّ، و الأهلیّ أیضا.
2- من لا یحضره الفقیه 1- 30 حدیث 97.
3- کما فی المصنّف لعبد الرّزّاق 1- 221 حدیث 860، و انظر: التّفسیر الکبیر 11- 163، بتفاوت یسیر. و جاء فی المصنّف لابن أبی شیبة 1- 185 عن عائشة أنّها قالت: لأن أخرجهما بالسّکاکین أحبّ إلیّ من أن أمسح علیهما، و نحوه فی صفحة: 186 من ذلک المجلّد.
4- فقد روی عنه سلام اللّه علیه أنّه قال: نسخ الکتاب المسح علی الخفّین، کما جاء فی سنن البیهقیّ 1- 272، و تفسیر ابن کثیر 2- 30، و جاء فی التّهذیب 1- 361 حدیث 1091.
5- فقد جاء عن ابن عبّاس قوله: سبق کتاب اللّه المسح علی الخفّین، کما أورده المحقّق فی المعتبر: 38 و نحوه فی مسند أحمد بن حنبل 1- 323، و الجعفریّات: 24، و تفسیر العیّاشیّ 1- 202.
6- بحار الأنوار 80- 300- 328.
7- فی ( س ) : نقض.
8- المحلّی 5- 124- المکتب التّجاریّ بیروت-
9- و قریب منه ما فی سنن البیهقیّ 4- 37، و فتح الباری 3- 157، و إرشاد السّاری 2- 417، و عمدة القاری 4- 129. و ذکر جمع: أنّ عمر أوّل من جمع النّاس فی صلاة الجنائز علی أربع تکبیرات، کما قاله العسکریّ فی الأوائل، و السّیوطیّ فی تاریخ الخلفاء: 93، و القرمانی فی تاریخه 1- 203- هامش الکامل و غیرهم

و از عایشه روایت شده که گفت: اگر به روی گورخری در بیابان مسح بکشم نزد من پسندیده تر است تا اینکه بخواهم بروی پایپوشهایم مسح بکشم. (1)

و از او روایت است که گفت اگر پاهایم با تیغهای تیز بریده شود نزد من پسندیده تر است تا اینکه بخواهم بروی پایپوشها مسح بکشم. (2)

منع از این کار را از امیر المومنین(3)

علیه السلام و از ابن عباس(4)

و غیر ایشان روایت کرده اند و در جای خود(5)

سخنی در این باب ذکر خواهد شد.

و از دیگر بدعتهای او: کاستن یک تکبیر از نماز بر میت و چهار بار قرار دادن تکبیر است.

ابن حزم در کتاب المحلّی گوید: کسانی که از بیش از چهار تکبیر منع نموده اند به خبری که از طریق وکیع از سفیان الثوری از عامر بن شقیق از ابی وائل نقل کرده ایم، استدلال می کنند که گفت: عمر بن الخطاب مردم را جمع کرد و درباره تکبیر بر میت سوال نمود. گفتند پیامبر خدا هفت بار و پنج بار و چهار بار تکبیر گفته است و عمر ایشان را بر چهار تکبیر دستور داد. (6)

ص: 38


1- . من لا یحضره الفقیه 1: 30 حدیث 97
2- . چنان که در المصنّف عبد الرّزّاق 1: 221 حدیث 860 آمده و بنگرید: التّفسیر الکبیر 11: 163، با تفاوتی اندک. و در المصنّف ابن أبی شیبة 1: 185 از عایشه روایت شده که گفت: اینکه بخواهم با چاقو پای پوشها را دریده و درآورم نزد من پسندیده تر است تا بخواهم بر آنها مسح بکشم و نظیر همین در صفحه: 186 از همین مجلد ذکر شده است.
3- . از حضرت سلام اللّه علیه روایت شده که فرمود قران مسح بروی پایپوشها را نسخ نمود. چنان که در سنن البیهقیّ 1: 272، و تفسیر ابن کثیر 2: 30، و در التّهذیب 1: 361 حدیث 1091 بیان شده است.
4- . این قول از ابن عبّاس نیز نقل شده که گفت: کتاب خدا بر مسح بروی پایپوشها پیشی گرفت. چنانکه محقق آنرا در المعتبر: 38 ذکر کرده، و نظیر آن در مسند أحمد بن حنبل 1: 323، و الجعفریّات: 24، و تفسیر عیّاشیّ 1: 202 آمده است.
5- . بحار الأنوار 80: 300- 328
6- . و نزدیک به آن است آنچه در سنن البیهقیّ 4: 37، و فتح الباری 3: 157، و إرشاد السّاری 2: 417، و عمدة القاری 4: 129 آمده است و چنان که العسکریّ در الأوائل، و السّیوطیّ در تاریخ الخلفاء: 93، و القرمانی در تاریخ خود 1: 203 در حاشیه الکامل و غیر ایشان بیان کرده اند گروهی بیان داشته اند: عمر نخستین کسی بود که مردمان را به چهار تکبیر در نماز میت متقاعد نمود.

و هو خلاف ما فعله رسول اللّه (صلی الله علیه و آله).

کما رواه مُسْلِمٌ فِی (1) صَحِیحِهِ (2)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی (3)، قَالَ: کَانَ زَیْدٌ یُکَبِّرُ عَلَی جَنَائِزِنَا أَرْبَعاً، وَ إِنَّهُ کَبَّرَ عَلَی جِنَازَةٍ خَمْساً، فَسَأَلْتُهُ، فَقَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُکَبِّرُهَا.

وَ رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنْ مُسْلِمٍ وَ النَّسَائِیِّ (5) وَ أَبِی دَاوُدَ (6) وَ التِّرْمِذِیِّ (7)، وَ قَالَ (8): وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ: أَنَّ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ صَلَّی عَلَی جِنَازَةٍ فَکَبَّرَ عَلَیْهَا خَمْساً وَ قَالَ: کَبَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

وَ رَوَی ابْنُ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ (9)

أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَانَ یُصَلِّی عَلَی الْمَیِّتِ خَمْسَ تَکْبِیرَاتٍ (10)

فالروایات کما تری صریحة فی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یکبّر خمس تکبیرات، و ظاهر (کان) الدوام، و لو سلّم أنّه قد کان یکبّر أربعا فلا ریب

ص: 39


1- لا توجد فی س: فی.
2- صحیح مسلم کتاب الجنائز باب الصّلاة علی القبر حدیث 957.
3- جاء فی س: أبی عبد الرّحمن أبی لیلی. و هو غلط.
4- جامع الأصول 6- 216 حدیث 4304.
5- سنن النّسائیّ 4- 72.
6- سنن أبی داود کتاب الجنائز باب التّکبیر علی الجنائز حدیث 3197.
7- صحیح التّرمذیّ کتاب الجنائز باب ما جاء فی التّکبیر علی الجنازة حدیث 1023.
8- ابن الأثیر فی جامع الأصول 6- 216.
9- الفردوس، و لم نجد الرّوایة فیه.
10- و قریب منه ما أورده أحمد بن حنبل فی مسنده 4- 368 و 370، و ابن حجر فی الإصابة 2- 22، و الطّحاویّ فی عمدة القاری 4- 129، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 4- 36، و ابن ماجة فی سننه 1- 458 و غیرهم، و ما ذکره ابن القیّم الجوزیّة فی زاد المعاد 1- 145، و ما فی هامش شرح المواهب للزرقانی 2- 70 حریّ بالملاحظة.

و این بر خلاف چیزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انجام داده، است. چنان که مسلم در صحیح(1)

از عبدالله بن ابی لیلی روایت می کند که گفت: زید بر جنازه مردگان ما چهار بار تکبیر می گفت و بر جنازه ای اینگونه تکبیر گفت .

از او درباره این امر پرسیدم و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پنج بار تکبیر می گفت.

همین روایت را در جامع الاصول(2)

از مسلم و النسائی(3)

و ابی داود(4)

و الترمذی(5)

روایت نموده و گوید(6)

در روایت النسائی آمده است: زید بن ارقم بر جنازه ای نماز گزارد و پنج بار تکبیر گفت و گفت که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین تکبیر گفته است.

ابن شیرویه در الفردوس روایت کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با پنج تکبیر بر میت نماز می گزارد. (7)

چنانکه می بینم روایات در بیان اینکه پیامبر پنج تکبیر می گفته، روشن است و استمرار آن نیز مشخص است و اگر پذیرفته شود که حضرت چهار تکبیر می گفت

ص: 39


1- . صحیح مسلم کتاب الجنائز باب الصّلاة علی القبر حدیث 957.
2- . جامع الأصول 6: 216 حدیث 4304
3- . سنن النّسائیّ 4: 72
4- . سنن أبی داود کتاب الجنائز باب التّکبیر علی الجنائز حدیث 3197.
5- . صحیح التّرمذیّ کتاب الجنائز باب ما جاء فی التّکبیر علی الجنازة حدیث 1023.
6- . ابن الأثیر در جامع الأصول 6- 216.
7- . و شبیه به آنست آنچه أحمد بن حنبل در مسندش 4: 368 و 370، و ابن حجر در الإصابة 2: 22، و الطّحاویّ در عمدة القاری 4: 129، و البیهقیّ در السّنن الکبری 4: 36، و ابن ماجة در سنن خود 1: 458 و غیر ایشان ذکر کرده اند و نیز آنچه ابن القیّم الجوزیّة در زاد المعاد 1: 145 آورده ، و آنچه در حاشیه شرح المواهب الزرقانی 2: 70 آمده شایان بررسی است.

فی جواز الخمس، فالمنع من الزیادة علی الأربع من أسوإ البدع.

و منها:

مَا رَوَاهُ مَالِکٌ فِی الْمُوَطَّإِ (1) وَ حَکَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)، عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: أَبَی عُمَرُ أَنْ یُوَرِّثَ أَحَداً (3) مِنَ الْأَعَاجِمِ إِلَّا أَحَداً وُلِدَ فِی الْعَرَبِ.

قَالَ: وَ زَادَ رَزِینٌ (4) وَ (5) امْرَأَةٌ جَاءَتْ حَامِلًا فَوَلَدَتْ فِی الْعَرَبِ فَهُوَ یَرِثُهَا إِنْ مَاتَتْ وَ تَرِثُهُ إِنْ مَاتَ مِیرَاثَهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ. انتهی.

و مضادة هذا المنع للآیات و الأخبار، بل مخالفته لما علم ضرورة من دین الإسلام (6) من ثبوت التوارث بین المسلمین ممّا لا یریب فیه أحد.

و منها: القول بالعول و التعصیب فی المیراث

کما سیأتی، و روت الخاصّة و العامّة ذلک بأسانید جمّة یأتی (7)بعضها، و لنورد هنا خبرا واحدا

رواه الشَّهِیدُ الثَّانِی رَحِمَهُ اللَّهُ (8) وَ غَیْرُهُ (9): عَنْ أَبِی طَالِبٍ الْأَنْبَارِیِّ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَافِظِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَیْنِ (10)، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 40


1- الموطّأ لمالک- إمام المالکیّة- 2- 12 [2- 520] کتاب الفرائض، باب میراث أهل الملل.
2- جامع الأصول 9- 603- 604 حدیث 7380.
3- فی ک و نسخة بدل فی س: أحد- بالرّفع-.
4- فی س: زرین، و هو غلط.
5- فی جامع الأصول: أو.
6- أورده أبو داود فی سننه 2- 332: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لیس منّا من دعا إلی عصبیّة، و لیس منّا من قاتل علی العصبیّة، و لیس منّا من مات علی عصبیّة .. و کم له من نظائر.
7- بحار الأنوار 104- 331، و فیه: عن ابن عبّاس: أنّ أوّل من أعال الفرائض عمر .
8- المسالک 2- 323، و أورده فی الرّوضة البهیّة فی شرح اللّمعة الدّمشقیّة 8- 89- 92 باختلاف فی المتن و حذف للإسناد.
9- جاء فی الکافی 7- 79- 80 حدیث 2، و من لا یحضره الفقیه 4- 187، و کنز العمّال 11- 19 20 حدیث 121 باختلاف یسیر، و کذا فی أحکام القرآن للجصّاص 2- 109، و مستدرک الحاکم 4- 340، و السّنن الکبری 6- 253 و غیرها.
10- لا توجد: بن الحصین، فی المصدر.

شکی در جایز بودن پنج تکبیر نیست پس که منع از بیش از چهار (تکبیر)، از بدترین بدعتهاست.

و از دیگر بدعت های عمر:

آنچه در الموطأ(1)

از ابن المسیب روایت شده و صاحب جامع الاصول(2)

آنرا نقل می کند که گفت: عمر هرگز نپذیرفت که احدی از عجمها را میراث برنده قلمداد کند و فقط عرب زادگان را صاحب ارث می دانست. گوید: و رزین افزود: و نیز زنی که باردار به میان عربها آمده و در میان آنها بزاید، پس فرزندش از این زن، چون بمیرد، ارث می برد و زن نیز از این فرزند، چون بمیرد، مطابق با کتاب خدا ارث می برد. پایان.

تضاد این ممنوعیت با آیات و اخبار بلکه مخالفت آن با قضیه ارث بردن مسلمانان از یکدیگر که ضرورتا از دین اسلام دانسته می شود، قضیه ایست که احدی در آن شک نمی کند.

و از دیگر بدعتهای عمر: اعتقاد به عَول و تعصیب در میراث

آنست که تعداد سهم دارندگان در ارث افزون گردد و میزان هر سهمی بنا بر این افزایش نفرات کاهش یابد- و تعصیب - ارث بردن کلاله یا همان عصبه: خویشاوندانی که والدین یا فرزند میت نیستند و در زمان نبود آن دو گروه و یا در صورت باقی ماندن اموال پس از ادای سهمهای فریضه یا واجب، ارث می برند. - در ارث است.

چنانکه خواهد آمد و خاص و عام علماء این قضیه را با اسن

دی کامل که برخی از آنها ذکر خواهد شد(3) بیان داشته اند و در اینجا یک خبر را ذکر می کنیم. شهید ثانی رحمه الله و دیگران(4)

با ذکر سند از عبید الله بن عبدالله بن عتبة روایت می کنند:

ص: 40


1- . الموطّأ اثر مالک- امام مذهب مالکی- 2: 12[ 2- 520] کتاب الفرائض، باب میراث أهل الملل.
2- . جامع الأصول 9: 603- 604 حدیث 7380.
3- . بحار الأنوار 104- 331، و در آن از قول ابن عبّاس روایت است که نخستین کسی که افزون گشتن نصیب برندگان در ارث، بر (آنچه در) فرایض (ارث در قران بیان شده)، را جاری نمود، عمر بود.
4- . در الکافی 7: 79- 80 حدیث 2، و من لا یحضره الفقیه 4: 187، و کنز العمّال 11: 19 20 حدیث 121 با تفاوتی اندک و نیز در أحکام القرآن للجصّاص 2: 109، و مستدرک الحاکم 4: 340، و السّنن الکبری 6: 253 و غیر این ذکر شده است.

أَبِی إِسْحَاقَ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی (1) ابْنِ عَبَّاسٍ، فَجَرَی ذِکْرُ الْفَرَائِضِ وَ الْمَوَارِیثِ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ! أَ تَرَوْنَ (2) الَّذِی أَحْصَی رَمْلَ عَالِجٍ (3) عَدَداً جَعَلَ فِی مَالٍ نِصْفَیْنِ (4) وَ ثُلُثاً وَ رُبُعاً أَوْ قَالَ: نِصْفاً وَ نِصْفاً وَ ثُلُثاً وَ هَذَانِ النِّصْفَانِ قَدْ ذَهَبَا بِالْمَالِ، فَأَیْنَ مَوْضِعُ الثُّلُثِ؟! فَقَالَ لَهُ زُفَرُ بْنُ أَوْسٍ الْبَصْرِیُّ: یَا أَبَا الْعَبَّاسِ! فَمَنْ أَوَّلُ مَنْ أَعَالَ الْفَرَائِضَ؟. فَقَالَ: عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ (5)، لَمَّا الْتَفَّتْ عِنْدَهُ الْفَرَائِضُ وَ دَفَعَ (6) بَعْضُهَا بَعْضاً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی أَیَّکُمْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ أَیَّکُمْ أَخَّرَ، وَ مَا أَجِدُ شَیْئاً هُوَ أَوْسَعُ إِلَّا أَنْ أَقْسِمَ عَلَیْکُمْ هَذَا الْمَالَ بِالْحِصَصِ، وَ أَدْخَلَ عَلَی کُلِّ ذِی حَقٍّ مَا دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ عَوْلِ الْفَرِیضَةِ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ قَدَّمَ مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ أَخَّرَ مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ مَا عَالَتْ فَرِیضَةٌ (7) فَقَالَ لَهُ زُفَرُ بْنُ أَوْسٍ: فَأَیَّهَا قَدَّمَ وَ أَیَّهَا أَخَّرَ؟. فَقَالَ: کُلُّ فَرِیضَةٍ (8). لَمْ یُهْبِطْهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ فَرِیضَةٍ إِلَّا إِلَی فَرِیضَةٍ، فَهَذَا مَا قَدَّمَ اللَّهُ. وَ أَمَّا مَا أَخَّرَ

ص: 41


1- فی المسالک: إلی، بدل: علی.
2- فی المصدر: أ یرون.
3- رمل عاجل: هو ما تراکم من الرّمل و دخل بعضه فی بعض، و نقل أنّ رمل عالج جبال متواصلة یتّصل أعلاها بالدّهناء، و الدّهناء بقرب یمامة، و أسفلها بنجد، و فی کلام البعض: رمل عالج محیط بأکثر أرض العرب. قاله الطّریحیّ فی مجمعه 2- 318. و هناک ثمّة أقوال أخر تجدها فی معجم البلدان 4- 69- 70، و مراصد الاطّلاع 2- 911.
4- فی المسالک: نصف [نصفا].
5- قد نصّ علی ذلک السّیوطیّ فی أوائله و تاریخه: 93، و الجصّاص فی أحکام القرآن 2- 109، و الحاکم فی المستدرک 4- 340، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 6- 253، و المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 6- 7، و السکتواری فی محاضرات الأوائل: 152 .. و غیرهم و یعدّ أوّل من أعال الفرائض لمّا التوت علیه و دافع بعضها بعضا.
6- فی ک: رفع.
7- فی المصدر: الفریضة- بالألف و اللّام-.
8- فی ک هنا زیادة: فرضها اللّه.

که گفت: به نزد ابن عباس رفتم و سخن از فرایض و ارثها درگرفت و ابن عباس گفت: سبحان الله العظیم! آیا باور می کنید آنکس که شنزارهای عالج (کوههای شن فراگیرنده میان یمامه و نجد و به قولی بیشتر سرزمینهای عربستان) را به شماره کند، در یک مال، دو نصف و یک ثلث و یک ربع ،و یا گفت: یک نصف و یک نصف دیگر و یک ثلث قرار قرار داده و این دو نصف کل آن مال را برده اند، پس این ثلث کجا قرار می گیرد؟! زفر بن اوس البصری به وی گفت ای ابن عباس! چه کسی بود که نخستین بار فرایض ارث را بیش از آنچه که بود قرار داد؟ وی گفت: عمر بن الخطاب. (1)

آنگاه که فرایض گرد وی حلقه زد و هر یک دیگری را کنار می زد. پس او گفت به خدا که نمی دانم خداوند کدامیک از شما را مقدم داشته و کدامیک را در مرتبه بعدی قرار داده است و راهی فراگیرتر و کارگشاتر از این نمی یابم که این مال را بنا به تقسیم بندی مساوی سهمها بین شما پخش کنم. و بر هر صاحب حقی آنچه که از بابت عول و کاسته شدن از سهم ارث فریضه متوجه اش می گردد، جاری نمایم و به خدا سوگند که اگر هر که را خدا مقدم نموده، مقدم می داشت و هر که را که موخر نموده در مرتبه موخر قرار می داد، نیازی نبود که هیچ ارث فریضه ای را کم و زیاد کند. زفر بن اوس به وی گفت: کدام یک را مقدم نمود و کدامیک را موخر نمود؟ گفت: همه ارثهای فریضه را و خداوند عز و جل هیچ فرمان فریضه ای را تغییر نداد مگر به فریضه ای دیگر. این آن چیزی است که خداوند مقدم داشته و اما آنچه را که موخر داشته،

ص: 41


1- . السّیوطیّ در کتاب أوائل خود و تاریخش: 93، و الجصّاص در أحکام القرآن 2: 109، و الحاکم در المستدرک 4: 340، و البیهقیّ در السّنن الکبری 6: 253، و المتّقی الهندیّ در کنز العمّال 6: 7، و السکتواری در محاضرات الأوائل: 152 .. و غیرهم و یعدّ أوّل من أعال الفرائض لمّا التوت علیه و دافع بعضها بعضا.

فَکُلُّ فَرِیضَةٍ إِذَا زَالَتْ عَنْ فَرْضِهَا لَمْ یَکُنْ لَهَا إِلَّا مَا بَقِیَ، فَتِلْکَ الَّتِی أَخَّرَ، وَ أَمَّا (1) الَّذِی قَدَّمَ، فَالزَّوْجُ لَهُ النِّصْفُ فَإِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ مَا یُزِیلُهُ عَنْهُ رَجَعَ إِلَی الرُّبُعِ لَا یُزِیلُهُ عَنْهُ شَیْ ءٌ، وَ الزَّوْجَةُ لَهَا الرُّبُعُ فَإِذَا زَالَتْ عَنْهُ صَارَتْ إِلَی الثُّمُنِ لَا یُزِیلُهَا عَنْهُ شَیْ ءٌ، وَ الْأُمُّ لَهَا الثُّلُثُ فَإِذَا زَالَتْ عَنْهُ صَارَتْ إِلَی السُّدُسِ لَا یُزِیلُهَا عَنْهُ شَیْ ءٌ، فَهَذِهِ الْفَرَائِضُ الَّتِی قَدَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ أَمَّا الَّتِی أَخَّرَ، فَفَرِیضَةُ الْبَنَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ لَهُنَّ النِّصْفُ وَ الثُّلُثَانِ، فَإِذَا أَزَالَتْهُنَّ الْفَرَائِضُ عَنْ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ إِلَّا مَا بَقِیَ، فَتِلْکَ الَّتِی أَخَّرَ، فَإِذَا اجْتَمَعَ مَا قَدَّمَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مَا أَخَّرَ (2)، بُدِئَ بِمَا قَدَّمَ اللَّهُ فَأُعْطِیَ حَقَّهُ کَامِلًا، فَإِنْ بَقِیَ شَیْ ءٌ کَانَ لِمَنْ أَخَّرَ (3) وَ إِنْ لَمْ یَبْقَ شَیْ ءٌ فَلَا شَیْ ءَ لَهُ، فَقَالَ لَهُ زُفَرُ بْنُ أَوْسٍ: فَمَا مَنَعَکَ أَنْ تُشِیرَ بِهَذَا الرَّأْیِ عَلَی عُمَرَ؟. فَقَالَ: هِبْتُهُ (4)، وَ اللَّهِ وَ کَانَ امْرَأً مَهِیباً، قَالَ الزُّهْرِیُّ: وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنْ تَقَدَّمَ ابْنُ عَبَّاسٍ إِمَامَ عَدْلٍ کَانَ أَمْرُهُ عَلَی الْوَرَعِ أَمْضَی أَمْراً وَ حَکَمَ بِهِ وَ أَمْضَاهُ لَمَا اخْتَلَفَ عَلَی ابْنِ عَبَّاسٍ اثْنَانِ (5)

ص: 42


1- فی س: فأمّا. و فی الرّوضة: فأمّا الّتی.
2- فی المصدر: و ما اللّه أخّر، بدلا من: اللّه تعالی و ما أخّر.
3- زیادة: اللّه، بعد: أخّر، جاءت فی المصدر.
4- إلی هنا جاء فی المصادر السّالفة باختلاف فی اللّفظ.
5- نذیل هذا المقام بذکر قضیّتین: الأولی: ما رواها الحاکم فی المستدرک 4- 339، بسنده عن معمّر عن الزّهریّ عن ابن سلمة، قال: جاء إلی ابن عبّاس رجل، فقال: رجل توفّی و ترک بنته و أخته لأبیه و أمّه؟. فقال: لابنته النّصف و لیس لأخته شی ء. قال الرّجل: فإنّ عمر قضی بغیر ذلک، جعل للابنة و للأخت النّصف. قال ابن عبّاس: أنتم أعلم أم اللّه؟!. فلم أدر ما وجه هذا حتّی لقیت ابن طاوس، فذکرت له حدیث الزّهریّ، فقال: أخبرنی أبی أنّه سمع ابن عبّاس یقول: قال اللّه عزّ و جلّ: «إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ» .. قال ابن عبّاس: فقلتم أنتم لها النّصف و إن کان له ولد. قال: هذا حدیث صحیح علی شرط الشّیخین. و قد جاء أیضا فیه 2- 310 باختلاف یسیر فی اللّفظ، و قد رواه البیهقیّ فی سننه 6- 233 أیضا. و قال السّیّد الفیروزآبادیّ فی السّبعة من السّلف: 92: إنّ هذا الإفتاء من عمر کان علی وجه الجهل بالآیة الکریمة، و إلّا فبعید منه أنّه مع العلم بها یفتی بخلاف ما أنزل اللّه، و اللّه أعلم. و لعلّ مراده رحمه اللّه أن یجهر بالمخالفة، و هذا غریب منه مع صراحة آیة المتعة و التّیمّم و غیرهما. الثّانیة: أخرج البیهقیّ فی سننه 6- 255 بعدّة طرق، و الدّارمیّ فی سننه 1- 154، و أبو عمر فی العلم: 139، و آخرین، عن مسعود الثّقفیّ، قال: شهدت عمر بن الخطّاب أشرک الإخوة من الأب و الأمّ مع إخوة من الأمّ فی الثّلث، فقال له رجل: قضیت فی هذا عام أوّل بغیر هذا. قال: کیف قضیت؟. قال: جعلته للإخوة من الأمّ و لم تجعل للإخوة من الأب و الأمّ شیئا. قال: تلک علی ما قضینا، و هذا علی ما قضینا!. و فی لفظ: تلک علی ما قضینا یومئذ و هذه علی ما قضینا الیوم!. أقول: کیف یسوغ لمثل الخلیفة أن یجهل أحکام الدّین و هو القائل: لیس أبغض إلی اللّه و لا أعمّ ضرّا من جهل إمام و خرقه، کما نقله عنه ابن الجوزیّ فی سیرة عمر: 100، 102، 161. و کیف یشتغل بمنصب الإمارة قبل أن یتفقّه فی دین اللّه، و هو القائل: تفقّهوا قبل أن تسودوا، ذکره البخاریّ فی صحیحه فی باب الاغتباط فی العلم 1- 38.

هر فریضه ای اگر واجب آن برداشته شود، چیزی برای آن جز آنچه باقی نمی ماند، و این آن چیزی است که موخر نمود و اما آنچه را که وی مقدم نمود اینکه سهم ارث شوهر نصف است و اگر چیزی بر آن داخل گردد که این حکم را از وی زائل گرداند، به ربع کاهش می یابد که دیگر چیزی آنرا زائل نخواهد کرد. و سهم ارث زن ربع است و اگر از وی زائل گردد به ثمن (یک هشتم) کاهش می یابد که دیگر چیزی آنرا زائل نمی گرداند. و سهم ارث مادر ثلث اموال است و اگر این سهم از وی زائل گردد، به سدس (یک ششم) کاهش می یابد که دیگر چیزی آنرا از او زائل نمی گرداند و این فریضه هایی است که خداوند مقدم داشته است و اما آنچه که مؤخر داشته آنست که فریضه دختران و خواهران، نصف و ثلثان (دو سوم) است و اگر فرایض ایشان را زائل و برکنار نمود، چیزی جز آنچه باقی مانده نخواهند داشت و این آن چیزی است که آن را مؤخر داشت و آنگاه که حکم فریضه ای که خداوند مقدم داشته با حکمی که مؤخر داشته جمع آیند، نخست آنچه را که خداوند مقدم داشته جاری می کنند و حق آنرا کامل ادا می نمایند و اگر چیزی باقی ماند، مال آنهایی است که مؤ خر داشته و اگر چیزی نمانده باشد، سهمی نصیب آنها نخواهد شد.

زفر بن اوس گفت پس چه مانعی بود که این رای را به عمر نگفتی؟ گفت: از او ترسیدم، به خدا که موضوع ترس آوری بود. الزهری گوید: به خدا که اگر ابن عباس خود را به عنوان یک پیشوای عدالت پیشگی مطرح نمی نمود که امر او در پیرهیزکاری رواتر باشد، و به پرهیزکاری حکم نماید و آنرا پیش برَد، هیچ دو تنی در حکم ابن عباس اختلاف نظر نمی کردند.

ص: 42

و منها: التثویب

، و هو قول: الصلاة خیر من النوم، فی الأذان.

فقد (1) رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) مِمَّا رَوَاهُ عَنِ الْمُوَطَّإِ (3)، قَالَ (4) عَنْ مَالِکٍ أَنَّهُ بَلَغَهُ الْمُؤَذِّنُ جَاءَ عُمَرَ یُؤْذِنُهُ لِصَلَاةِ الصُّبْحِ فَوَجَدَهُ نَائِماً، فَقَالَ: الصَّلَاةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ، فَأَمَرَهُ عُمَرُ أَنْ یَجْعَلَهُمَا فِی الصُّبْحِ.

و یظهر منها أنّ ما رووه أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أمر بالتثویب.

من مفتریاتهم، و یؤیّده أنّ روایاتهم (5) فی الأذان خالیة عن التثویب (6).

ص: 43


1- لا توجد: فقد، فی س.
2- جامع الأصول 5- 286 حدیث 3360.
3- موطّأ مالک 1- 72 کتاب الصّلاة باب ما جاء فی النّداء للصّلاة.
4- خط علی کلمة: قال، فی ک، و جاءت زیادة: أنّ، بعد لفظة: بلغه، فی الجامع.
5- انظر مثالا إلی: سنن أبی داود کتاب الصلاة باب کیفیّة الأذان حدیث 499 و باب بدء الأذان حدیث 500- 507، و سنن الترمذی کتاب الصلاة باب ما جاء فی بدء الأذان حدیث 189، و باب ما جاء أنّ الإقامة مثنی مثنی حدیث 194، و باب ما جاء فی الترجیع بالصلاة فی الأذان حدیث 191، و مسند أحمد بن حنبل 5- 246، و صحیح مسلم کتاب الصلاة باب صفة الأذان حدیث 379، و سنن النسائی 2- 4 فی الأذان.
6- أخرج الطبریّ فی المستبین، و القوشجی فی شرح التجرید: 879 فی بحث الإمامة، و البیاض فی الصراط المستقیم و غیرهم، عن عمر، أنّه قال: ثلاث کنّ علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أنا محرّمهنّ و معاقب علیهنّ: متعة الحجّ، و متعة النساء، و حیّ علی خیر العمل فی الأذان. و هذا تصرّفه الآخر فی الأذان. قال الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 6- 110: کان أحکام القضایا تدور مدار ما صدر عن رأی الخلیفة سواء أصاب الشریعة أم أخطأ، و کان الخلیفة له أن یحکم بما شاء و أراد و لیس هناک حکم یتّبع و قانون مطرد فی الإسلام، و لعلّ هذا أفظع من التصویب المدحوض بالبرهنة القاطعة. و من محدثات الخلیفة: أن جعل معرفة البلوغ بالقیاس بالأشبار، فإن وجد ستة أشبار فهو بالغ و إلّا فلا!!، کما أورده البیهقیّ فی السنن الکبری 5- 54 و 59، و أخرجه ابن أبی شیبة و عبد الرزاق و مسدّد و ابن المنذر فی الأوسط، کما فی کنز العمّال 3- 116. و أمّا تلاعبه بالحدود تقلیلا و زیادة فلو راجعت المسانید و السنن لوجدت منها العجب العجاب. و کفاک منها شاهدا ما أورده فی کنز العمّال 3- 196 و ما بعدها عن جملة مصادر.

و از دیگر بدعتهای او: تثویب بود

و آن گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان است.

چه آنکه در جامع الاصول(1)

از الموطأ(2)

از قول مالک روایت شده که موذن به وی گفته است که او نزد عمر رفت تا رسیدن وقت نماز صبح را به او اطلاع دهد و چون عمر را خوابیده یافت به او گفت: نماز بهتر از خواب است و عمر به او دستور داد که این سخن را در اذان صبح وارد کند.

و از این سخن روشن می شود که روایت ایشان از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که به تثویب دستور داد، از افتراءهای ایشان است و اینکه روایات(3)

ایشان درباره اذان خالی از تثویب است، موید این قضیه است.(4)

ص: 43


1- . جامع الأصول 5: 286 حدیث 3360
2- . موطّأ مالک 1: 72 کتاب الصّلاة باب ما جاء فی النّداء للصّلاة.
3- . برای مثال بنگرید به سنن أبی داود کتاب الصلاة باب کیفیّة الأذان حدیث 499 و باب بدء الأذان حدیث 500- 507، و سنن الترمذی کتاب الصلاة باب ما جاء فی بدء الأذان حدیث 189، و باب ما جاء أنّ الإقامة مثنی مثنی حدیث 194، و باب ما جاء فی الترجیع بالصلاة فی الأذان حدیث 191، و مسند أحمد بن حنبل 5: 246، و صحیح مسلم کتاب الصلاة باب صفة الأذان حدیث 379، و سنن النسائی 2: 4 فی الأذان.
4- . الطبریّ در المستبین، و القوشجی در شرح التجرید: 879 در بحث الإمامة، و البیاض فی الصراط المستقیم و غیر آن، با ذکر صحت سند از عمر روایت می کنند که گفت: سه چیز در دوره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وجود داشت که من آنها را حرام اعلام می کنم و مرتکبان آنرا مجازات می کنم: تمتع نمودن حج (جمع نمودن یک عمره با حج)، متعه زنان (ازدواج موقت) ، و گفتن حی علی خیر العمل در اذان. و این دست اندازی دیگر او در اذان است. علامه امینی رحمه الله در الغدیر 6: 110 می نویسد: احکام قضایا بر مدار آنچه که باب میل خلیفه بود می چرخید حال چه موافق شریعت باشد چه نه. و خلیفه می توانست هر طور که بخواهد حکم نماید و هیچ حکم لازم الاتباع و قانون لزوما جاری در اسلام او وجود نداشت و شاید این رسواگرتر و زشت تر از درست پنداری ای که با برهانهای کوبنده، خرد و نابود گردد، باشد. و از جمله بدعتهای این خلیفه آن بود که به حد بلوغ رسیدن را با وجب کردن، اندازه می گرفت و اگر شش وجب کامل شده بود، فرد بالغ بود وگرنه، نه!! چنانکه البیهقیّ در السنن الکبری 5- 54 و 59 ذکر کرده و ابن أبی شیبة و عبد الرزاق و مسدّد و ابن المنذر در الأوسط آنرا به سند صحیح شمرده، نقل کرده اند، و نیز در کنز العمّال 3: 116.

الطعن الخامس عشر:

أنّه کان یعطی من بیت المال ما لا یجوز، فأعطی عائشة و حفصة عشرة آلاف درهم فی کلّ سنة (1)

(2)، و کان علیه ثمانون ألف درهم من بیت المال یوم مات علی سبیل القرض (3)، و لم یجز شی ء من ذلک، أمّا الأول فلأنّ الفی ء و الغنائم و نحو ذلک

ص: 44


1- قد اتّفق المؤرّخون أنّ عمر مفرّق لا یقسم بالسویّة- و إن اختلفوا فی کمیّة و کیفیّة تفرقته فی العطاء- راجع تفصیل ذلک فی: أخبار عمر للطنطاوی: 122، فتوح البلدان للبلاذری: 435، و الفخری للطقطقی: 60، و طبقات ابن سعد 3- 223، و الخراج لأبی یوسف: 51، و الکامل لابن الأثیر 2- 247، و شرح النهج لابن أبی الحدید المعتزلی 12- 214 [3- 153 طبعة مصر أربع مجلدات] . و انظر أیضا: تاریخ الطبریّ 3- 614، و الأحکام السلطانیّة: 177، و الأموال لأبی عبیدة: 226 و غیرها، و حرم أهل البیت علیهم السلام خمسهم الذی جعله اللّه لهم
2- کما جاء فی تفسیر الکشّاف عند تفسیر آیة الخمس، و تفسیر النسفیّ 2- 616، و تفسیر المنار 1- 15، و أخبار عمر للطنطاوی: 105، و شرح النهج لابن أبی الحدید 12- 214 [3- 153]و انظر: کتاب الأموال لأبی عبید حدیث 40 و 842، و سیذکر المصنّف- رحمه اللّه- مصادر أخری فی المتن، فانتظر.
3- قد نقل ابن أبی الحدید فی شرحه 4- 528 قول عمر لابنه: یا عبد اللّه بن عمر! انظر ما علیّ من الدین؟. فحسبوه فوجدوه ستة و ثمانین ألف درهم أو نحوه. و بنفس هذا المضمون رواه المتّقی فی کنز العمّال 6- 362 فی وفاة عمر. و أورد أصل الاقتراض الطبریّ فی تاریخه 5- 22، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 29، و غیرهما کثیر.

طعن پانزدهم : اهمال کاری درباره بیت المال

اینکه وی از بیت المال آنچه جایز نبود، می بخشید و به عائشه و حفصه سالانه ده هزار درهم پرداخت می کرد(1)

و خمس را که خداوند مخصوص اهل بیت علیهم السلام گرداند، از ایشان بازداشت و روزی که خودش مرد، هشتاد هزار درهم از بیت المال که استقراض کرده بود، به گردن او بود، حال آنکه هیچ یک از این امور جایز نبود. اما نخستین قضیه بخاطر اینکه فیء و غنایم و نظیر آن

ص: 44


1- . مورخان متفق القول ذکر کرده اند که عمر تقسیم کننده بود که برابری را رعایت نمی کرد، هر چند که ایشان در میزان و کیفیت تقسیم گری او در اعطای بیت المال، اختلاف نظری دارند. تفصیل این امر را در أخبار عمر اثر الطنطاوی: 122، فتوح البلدان اثر البلاذری: 435، و الفخری اثر الطقطقی: 60، و طبقات اثر ابن سعد 3: 223، و الخراج اثر أبی یوسف: 51، و الکامل اثر ابن الأثیر 2: 247، و شرح النهج اثر ابن أبی الحدید المعتزلی 12: 214[ 3- 153 چاپ چهار جلدی در مصر] می توان دید و نیز بنگرید: تاریخ الطبریّ 3: 614، و الأحکام السلطانیّة: 177، و الأموال لأبی عبیدة: 226 و غیر آن.

لیست من الأموال المباحة التی یجوز لکلّ أحد التصرّف (1) فیها کیف شاء، بل هی من حقوق المسلمین یجب صرفه إلیهم علی الوجه الذی دلّت علیه الشریعة المقدّسة، فالتصرف فیها محظور إلّا علی الوجه الذی قام علیه دلیل شرعیّ، و تفضیل طائفة فی القسمة و إعطاؤها أکثر ممّا جرت السنّة علیه لا یمکن إلّا بمنع من استحقّ بالشرع حقّه، و هو غصب لمال الغیر و صرف له فی غیر أهله، و قد جرت السنّة النبویّة بالاتّفاق علی القسم بالتسویة.

و أوّل من فضّل قوما فی العطاء هو عمر بن الخطاب کما اعترف به ابن أبی الحدید (2) و غیره (3) من علمائهم.

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4): رَوَی أَبُو الْفَرَجِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَلِیٍّ الْجَوْزِیُّ، عَنْ أَبِی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: اسْتَشَارَ عُمَرُ الصَّحَابَةَ بِمَنْ یَبْدَأُ فِی الْقَسْمِ وَ الْفَرِیضَةِ؟، فَقَالُوا: ابْدَأْ بِنَفْسِکَ. فَقَالَ: بَلْ أَبْدَأُ بِآلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ ذَوِی قَرَابَتِهِ، فَبَدَأَ بِالْعَبَّاسِ. قَالَ ابْنُ الْجَوْزِیِّ: وَ قَدْ وَقَعَ الِاتِّفَاقُ عَلَی أَنَّهُ

ص: 45


1- فی ک: التصریف.
2- شرح النهج لابن أبی الحدید 12- 213.
3- کابن سعد فی الطبقات الکبری 3- 282 و غیره، و ذکر أبو هلال العسکریّ فی کتابه الأوائل: 114 : أنّ عمر جعل لعائشة اثنی عشر ألفا فی کلّ سنة، و کتب أزواج النبیّ فی عشرة آلاف لکلّ واحدة، و کتب بعد أزواج النبیّ علیّا علیه السلام فی خمسة آلاف و [من شهد بدرا من بنی هاشم، و کتب عثمان فی خمسة آلاف، و من شهد بدرا من موالی بنی أمیّة علی سواء، ثمّ قال بمن نبدأ؟. قالوا: بنفسک!. قال: بل نبدأ بآل أبی بکر، فکتب طلحة فی خمسة آلاف، و بلالا فی مثلها، ثم کتب لنفسه و من شهد بدرا من بطون قریش خمسة آلاف .. خمسة آلاف، ثمّ کتب الأنصار فی أربعة آلاف. فقالوا: قصرت بنا علی إخواننا؟!. قال: أجعل الذین قال اللّه لهم: «لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً»- مثل من أتته الهجرة فی داره؟!. قالوا: رضینا. ثم کتب لمن شهد فتح مکّة فی ألفین .. إلی آخره.
4- فی شرحه علی النّهج 12- 214- 215 بتصرف.

از اموال مباحی نیست که هر کسی بتواند هر طور که خواست در آن تصرف نماید بلکه از حقوق مسلمانان است که بایستی طبق خواست و نیاز ایشان آنسان که شریعت مقدس بدان خوانده است، هزینه گردد، پس دست بردن به آن ممنوع است مگر در صورتی که دلیلی شرعی برای آن موجود باشد و ترجیح دادن یک گروه بهنگام تقسیم و بیشتر از سنت همیشگی به ایشان دادن ممکن نیست مگر با منع حق گروهی که شریعت ایشان را حقی بخشیده و این غصب اموال دیگران و صرف کردن آن برای غیر اهل آن است و سنت نبوی به اتفاق نظر، بنا بر تقسیم مساوی جاری بوده است. و نخستین کسی که گروهی را در اعطای از بیت المال برتری داد، عمر بن الخطاب بود آنچنان که ابن ابی الحدید(1) و برخی علمای دیگر(2)

اعتراف کرده اند.

ابن ابی الحدید گوید: ابوالفرج عبدالرحمن بن علی الجوزی از ابی سلمه بن عبدالرحمن روایت می کند که گفت: عمر با صحابه مشورت نمود که در تقسیم بیت المال و سهمهای مفروض از چه کسی شروع کند؟ گفتند که از خودت شروع کن. گفت بلکه از آل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و نزدیکان او آغاز می کنم پس از عباس آغاز نمود. ابن الجوزی گوید: همگان اتفاق نظر دارند

ص: 45


1- . شرح النهج لابن أبی الحدید 12: 213
2- . نظیر ابن سعد در الطبقات الکبری 3: 282 و غیر او، و أبو هلال العسکریّ در کتابش الأوائل 114 می نویسد: عمر سهم سالانه عائشه را دوازده هزار درهم قرار داد و برای هر یک از همسران پیامبر سالی ده هزار درهم نوشت و پس از همسران پیامبر، نام علی را با پنج هزار و نیز هر کس از بنی هاشم که در بدر حضور داشت. و برای عثمان نیز پنج هزار و نیز هر کس از موالی بنی امیه که در بدر حاضر بود بصورت یکسان. و سپس گفت: از که شروع کنیم؟ گفتند: با خودت! گفت: بلکه با آل ابی بکر آغاز می کنیم. پس طلحه را در پنج هزار درهم نوشت و بلال را نظیر آن و آنگاه برای خود نوشت و هر که از بطن های قریش در بدر حاضر بود را پنج هزار .. و سپس انصار را در ردیف چهار هزار نوشت. گفتند: ما را از برادرانمان کمتر حساب کردی؟! او گفت: آیا کسانی را که خداوند درباره ایشان فرموده است « لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً» - برای تهیدستان هجرت نموده ای که از کاشانه ها و دارایی هاشان بیرون گشتند و جویای فضلی از پروردگار و خشنودی او بودند) همتای کسانی که هجرت در درون خانه اش، برایش حاصل شده قرار دهم؟! گفتند: پذیرفتیم. و سپس کسانی را که در فتح مکه حاضر بودند را در ردیف دو هزار نوشت و .. تا پایان.

لَمْ یَفْرِضْ لِأَحَدٍ أَکْثَرَ مِمَّا فُرِضَ لَهُ، رُوِیَ أَنَّهُ فَرَضَ لَهُ خَمْسَةَ عَشَرَ أَلْفاً (1)، وَ رُوِیَ أَنَّهُ فَرَضَ لَهُ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً، وَ هُوَ الْأَصَحُّ، ثم فرض لزوجات رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] لکلّ واحدة عشرة آلاف، و فضّل عائشة علیهنّ بألفین فأبت (2)، فقال: ذلک لفضل (3) منزلتک عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، فإذا أخذت فشأنک، و استثنی عن الزوجات جویریة و صفّیة و میمونة ففرض (4) لکلّ واحدة منهنّ ستّة آلاف،

فقالت عائشة: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] یعدل بیننا.

، فعدل عمر بینهنّ و ألحق هؤلاء الثلاث بسائرهنّ، ثم فرض للمهاجرین الذین شهدوا بدرا لکلّ واحد خمسة آلاف، و لمن شهدها من الأنصار لکلّ واحد أربعة آلاف.

و قد روی أنّه فرض لکلّ واحد ممّن شهد بدرا من المهاجرین أو من الأنصار أو غیرهم من القبائل خمسة آلاف، ثم فرض لمن شهد أحدا و ما بعدها إلی الحدیبیة أربعة آلاف، ثم فرض لکلّ من شهد المشاهد بعد الحدیبیة ثلاثة آلاف، ثم فرض لکلّ من شهد المشاهد بعد (5) رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ألفین و خمسمائة، و ألفین، و ألفا و خمسمائة، و ألفا واحدا .. إلی مائتین .. و هم أهل هجر (6)، و مات عمر علی ذلک.

قال ابن الجوزی: و أدخل عمر فی أهل بدر ممّن لم یحضر بدرا أربعة، و هم الحسن و الحسین علیهما السلام و أبو ذرّ و سلمان، ففرض لکلّ واحد منهم خمسة

ص: 46


1- لا توجد من قوله: روی .. إلی هنا، فی المصدر، و الظّاهر کونه سقط منه.
2- و ذکر أبو عبید فی کتاب الأموال: 226 فرضه لعائشة اثنی عشر ألف درهم.
3- فی شرح النهج: بفضل.
4- فی س: فرض.
5- فی المصدر زیادة: وفاة.
6- هجر: اسم بلد معروف بالبحرین .. و قریة من قری المدینة، قاله ابن الأثیر فی نهایته 5- 247. و هناک ثمّة أقوال أوردها فی مراصد الاطّلاع 3- 1452، و معجم البلدان 5- 392- 393، فراجع.

که وی به احدی بیش از آنچه برای او واجب گشته، نداد و روایت شده که برای ابن عباس پانزده هزار (درهم) مقرر نمود و یا روایت شده که دوازده هزار درهم مقرر داشته و این درست تر است، سپس برای همسرهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر یک ده هزار درهم مقرر داشت و به عائشه دو هزار درهم بیشتر پیشنهاد کرد و او نپذیرفت و عمر گفت این بخاطر برتری جایگاه تو نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و اگر بگیری، تنها رعایت شأنت است و از همسران پیامبر جویریة و صفیه و میمونه را استثناء کرد و به هر یک شش هزار درهم اختصاص داد. پس عائشه گفت: به راستی که رسول خدا میان ما به عدالت رفتار می کرد پس عمر بین ایشان عدالت را برقرار کرد و آن سه نفر دیگر را به بقیه ملحق نمود. سپس برای مهاجرین که در بدر شرکت کرده بودند هر یک پنج هزار درهم مقرر نمود و برای هر یک از انصار که در بدر حضور داشتند، چهار هزار درهم. و نیز روایت شده که برای هر یک از مهاجرین یا انصار یا هر کسی از قبایل عرب که در بدر شرکت داشتند پنج هزار درهم مقرر نمود و سپس برای هر کس که در احد و پس از آن تا حدیبیه شرکت کرده بود، چهار هزار درهم و هر کس که در نبردهای پس از حدیبیه حاضر بود، سه هزار درهم و هر کس که در جنگهای پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شرکت کرده بود، دو هزار و پانصد، و دو هزار، و هزار و پانصد، و هزار تا دویست درهم برای اهل هجر (روستایی در بحرین) مقرر نمود و تا عمر زنده بود اینگونه اجرا می شد.

ابن الجوزی گوید: عمر چهار تن را که در جنگ بدر حضور نداشتند را به اهل بدر افزود که حسن و حسین علیهما السلام و ابوذر و سلمان بودند که برای هر یک از ایشان پنج هزار درهم مقرر نمود.

ص: 46

آلاف (1)

قال ابن الجوزی: فأمّا ما اعتمده فی النساء فإنّه جعل نساء أهل بدر علی خمسمائة .. خمسمائة (2)، و نساء من بعد بدر إلی الحدیبیة علی أربعمائة ..

أربعمائة (3)، و نساء من بعد ذلک علی ثلاثمائة .. ثلاثمائة(4)، و جعل نساء أهل القادسیة علی مائتین (5)، ثم سوّی بین النساء بعد ذلک. انتهی.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ(7) وَ غَیْرُهُمَا (8) بِأَسَانِیدَ عَدِیدَةٍ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِلْأَنْصَارِ فِی مَقَامِ التَّسْلِیَةِ قَرِیباً مِنْ وَفَاتِهِ: سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی أَثَرَةً، فَاصْبِرُوا حَتَّی تَلْقَوْنِی عَلَی الْحَوْضِ.

و هل یریب عاقل فی أنّ هذا القول بعد أن کان یسوّی بین المهاجرین و الأنصار مدّة حیاته إخبار بما یکون بعده (9)من التفضیل، و یتضمّن عدم إباحته و عدم رضاه صلّی اللّه علیه و آله به.

و یؤیّد حظر التفضیل و مخالفة السنّة فی القسمة

أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام أبطل سیرة عمر فی ذلک، و ردّ الناس إلی السنّة و القسم بالسویّة (10).

، و هو علیه السلام

ص: 47


1- هنا سقط یراجع المصدر.
2- لم تتکرّر کلمات: خمسمائة، أربعمائة، ثلاثمائة، فی المصدر.
3- لم تتکرّر کلمات: خمسمائة، أربعمائة، ثلاثمائة، فی المصدر.
4- لم تتکرّر کلمات: خمسمائة، أربعمائة، ثلاثمائة، فی المصدر.
5- تکرّرت کلمة: مائتین، فی المصدر.
6- صحیح البخاریّ 7- 89 و 90 فی فضائل أصحاب النّبیّ ص، و باب قول النّبیّ صلی الله علیه و آله للأنصار: اصبروا، و کتاب الفتن باب قول النّبیّ صلی الله علیه و آله: سترون بعدی أمورا تنکرونها.
7- صحیح مسلم کتاب الإمارة باب الأمر بالصّبر عند ظلم الولاة حدیث 1845.
8- و التّرمذیّ فی سننه کتاب الفتن، باب ما جاء فی الإمرة حدیث 2190، و النّسائیّ فی سننه 8- 224 و 225 کتاب القضاء باب ترک استعمال من یحرّض علی القضاء، و ابن الأثیر فی جامع الأصول 9- 168 حدیث 6726.
9- فی س: بعد- بلا ضمیر-.
10- کما جاء فی خطبة له علیه السلام: لو کان المال لی فسوّیت بینهم فکیف و المال مال اللّه .. انظر: نهج البلاغة لمحمّد عبده 1- 260 [1- 140]، و لصبحی صالح: 183 خطبة 126.

ابن الجوزی گوید: اما آنچه که درباره زنان جاری نمود اینگونه بود که به زنان اهل بدر پانصد درهم و زنان اهل پس از بدر تا حدیبیه چهارصد درهم و زنان اهل جنگهای پس از حدیبیه سیصد درهم و زنان اهل جنگ قادسیه دویست درهم و پس از آن به دیگر زنان بطور مساوی مقرری داد. پایان .

بخاری(1) و مسلم(2)

و غیر آندو(3)

با ذکر سندهای بسیار روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در ایام نزدیک به رحلتش در مقام تسلی بخشی خطاب به انصار گفت: پس از من شاهد خودپسندی و خودگزینی خواهید بود، پس شکیبایی ورزید تا آنگاه که مرا بر کنار حوض ملاقات نمایید.

و آیا هیچ عاقلی شک می کند که این سخن پس از آن که حضرت در زمان حیاتش بین مهاجرین و انصار یکسان رفتار می نمود، خبر دادن از ترجیح دادنها و برترشماریهاست و در ضمن خود دلالت بر ناخرسندی وی صلی الله علیه و آله از آن و مباح ندانستن آن است؟

و ممنوعیت برترشماری و مخالف سنت تقسیم بودن آن اینکه امیر المومنین علیه السلام سیره عمر در این کارش را ابطال نمود و مردمان را به سنت نبوی و تقسیم برابر بازگرداند. (4)

ص: 47


1- . صحیح البخاریّ 7: 89 و 90 باب فی فضائل أصحاب النّبیّ( ص)، و باب قول النّبیّ( ص) للأنصار: اصبروا، و کتاب الفتن باب قول النّبیّ( ص): سترون بعدی أمورا تنکرونها.
2- . صحیح مسلم کتاب الإمارة باب الأمر بالصّبر عند ظلم الولاة حدیث 1845.
3- . و التّرمذیّ در سننش کتاب الفتن، باب ما جاء فی الإمرة حدیث 2190، و النّسائیّ در سننش 8: 224 و 225 کتاب القضاء باب ترک استعمال من یحرّض علی القضاء، و ابن الأثیر در جامع الأصول 9: 168 حدیث 6726.
4- . چنانکه در خطبه ای از وی علیه السلام آمده : اگر مال از آن من بود، میان ایشان به یکسان تقسیم می کردم، پس چگونه چنین کرد حال آنکه آن مال، مال خداوند بود. بنگرید: نهج البلاغة تحقیق محمّد عبده 1: 260[ 1- 140]، و تحقیق صبحی صالح: 183 خطبة 126.

یدور مع الحقّ و یدور الحقّ معه حیثما دار بنصّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله (1)

، کما تضافرت (2) به الروایات من طرق المخالف و المؤالف، و مع ذلک احتجّ علیه السلام علی المهاجرین و الأنصار لّما کرهوا عدله فی القسمة و أنکروه علیه، بمخالفة التفضیل للشریعة، و ألزمهم العدل فی القسمة، فلم یردّه علیه أحد منهم، بل أذعنوا له و صدّقوا قوله، ثم فارقه طلحة و الزبیر و من یقفو إثرهما رغبة فی الدنیا و کراهة للحقّ، کما سیأتی (3) فی باب بیعته علیه السلام و غیره.

و قد قال ابن أبی الحدید (4) فی بعض کلامه-:

فإن قلت: إنّ أبا بکر قد قسم بالسویّة (5)، کما قسمه أمیر المؤمنین علیه السلام، و لم ینکروا علیه کما أنکروا علی أمیر المؤمنین علیه السلام؟.

قلت: إنّ أبا بکر قسم محتذیا بقسم رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، فلمّا ولی عمر الخلافة و فضّل قوما علی قوم ألفوا ذلک و نسوا تلک القسمة الأولی، و طالت أیّام عمر، و أشربت قلوبهم حبّ المال و کثرة العطاء، و أمّا الذین اهتضموا فقنعوا و مرنّوا علی القناعة، و لم یخطر لأحد من الفریقین أنّ هذه الحال تنتقض(6) أو تتغیّر بوجه ما، فلمّا ولی عثمان أجری(7) الأمر علی ما کان عمر یجریه، فازداد وثوق العوام بذلک، و من ألف أمرا أشقّ(8) علیه فراقه و تغییر العادة فیه، فلمّا ولی

ص: 48


1- مرّت مصادر الحدیث فی أوّل تحقیقاتنا.
2- توجد حاشیة فی ک و هی: المضافرة- بالضاد و الفاء-: التّألّب، و قد تضافر القوم، و تضافروا: إذا تألّبوا. و قد تألّبوا: .. أی اجتمعوا. النهایةانظر: النهایة لابن الأثیر 3- 93 و فیه: و تظافروا- بالظاء أخت الطاء-، و 1- 59.
3- بحار الأنوار 32- 145- 148.
4- شرح النهج لابن أبی الحدید 7- 42- 43، بتفاوت کثیر أشرنا إلی بعضه.
5- فی المصدر: بالسواء
6- فی س: تنقض.
7- فی ک: أجر.
8- جاءت فی ک: شق.

و امام علیه السلام آنچنان که پیامبر به نص صریح بیان داشته، گرد حق می گردد و حق بر گرد او، هر کجا که گردد، در دوران است. و چنانکه روایات از طریق مخالفین و موافقین به تواتر بیان شده است و با این وجود آنگاه که مهاجرین و انصار دادگری او در تقسیم را برنتابیده و بر او خرده گرفتند، به مخالف با شریعت بودن برترشماری استدلال نموده و ایشان را به عدالت در تقسیم فراخواند و هیچیک از ایشان با آن مخالفت نکردند بلکه به آن سر نهاده و سخن وی را تصدیق نمودند و اینجا بود که طلحه و زبیر و کسانی که از سر رغبت به دنیا و بیزاری از آخرت پیرو آندو گشتند، از علی علیه السلام جدا گشتند، چنانکه در باب بیعت امام علیه السلام و غیر آن خواهد آمد. (1)

ابن ابی الحدید در یکی از سخنانش می گوید: اگر بگویی که ابابکر نیز به مساوات تقسیم می کرد، همچنانکه امیر المومنین علیه السلام تقسیم می نمود، و هیچکس هم بر او چنانکه بر علی علیه السلام اعتراض کردند، خرده نگرفت؛ خواهم گفت: ابابکر در تقسیم خود رویه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را پیش گرفت و زمانی که عمر به خلافت رسید و گروهی را بر گروه دیگر ترجیح داد مردمان به آن خو گرفته و آن شیوه تقسیم اول را فراموش کردند و روزگار عمر به درازا انجامید و دل و جان مردم با حب مال و فراوانی بخششها انس گرفت و اما کسانی که حقشان خورده شد، قناعت پیشه کرده و خود را به قناعت آموخته کردند و به ذهن هیچیک از دو گروه خطور نمی کرد که این حالت به نحوی قابل نقض شدن یا تغییر باشد و زمانی که عثمان حکومت را به دست گرفت، این مساله را چنان که در زمان عمر جاری بود، پیش برد و اعتماد مردم عوام بدان دوچندان گشت و هر که به امری خوی گرفته باشد جدایی از آن و تغییر عادت دادن برایش دشوار می آید

ص: 48


1- . بحار الأنوار 32: 145- 148

أمیر المؤمنین علیه السلام أراد أن یردّ الأمر إلی ما کان فی أیّام رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و أبی بکر، و قد نسی ذلک و رفض، و تخلّل بین الزمانین اثنتان و عشرون سنة، فشقّ ذلک علیهم و أکبروه (1) حتی حدث ما حدث من نقض البیعة و مفارقة الطاعة، و للّه أمر هو بالغه!.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2) فِی بَعْضِ احْتِجَاجِهِ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ: وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمَا مِنْ أَمْرِ الْأُسْوَةِ (3) فَإِنَّ ذَلِکَ أَمْرٌ لَمْ أَحْکُمْ أَنَا فِیهِ بِرَأْیِی وَ لَا وَلِیتُهُ هَوًی مِنِّی، بَلْ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا مَا جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ فَلَمْ أَحْتَجْ إِلَیْکُمَا فِیمَا (4) فَرَغَ اللَّهُ مِنْ قَسْمِهِ، وَ اللَّهُ (5) أَمْضَی فِیهِ حُکْمَهُ فَلَیْسَ لَکُمَا وَ اللَّهِ عِنْدِی وَ لَا لِغَیْرِکُمَا فِی هَذَا عُتْبَی، أَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِنَا (6) إِلَی الْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ.

و قال ابن أبی الحدید فی شرح هذا الکلام(7): قد (8) تکلّم علیه السلام فی معنی النفل و (9) العطاء، فقال: إنّی عملت بسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] فی ذلک، و صدق علیه السلام، فإن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] سوّی بین الناس فی العطاء (10) و هو مذهب أبی بکر.

ص: 49


1- فی شرح النهج: و أنکروه و أکبروه.
2- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 185، صبحی الصّالح: 322 برقم 205.
3- مصداق الأسوة هنا هو التّسویة بین المسلمین فی قسمة الأموال، و کان ذلک سببا لغضبهما علی ما روی.
4- زیادة جاءت فی: صبحی الصّالح: قد.
5- لا توجد: و اللّه، فی نسختی النّهج.
6- فی النّهج: قلوبنا و قلوبکم.
7- شرح النهج للمعتزلی 11- 10.
8- فی المصدر: ثم.
9- فی المصدر: التنفیل فی، بدلا من: النفل و.
10- فی الشرح: فی العطاء بین الناس- بتقدیم و تأخیر-.

و چون امیر المومنین علیه السلام قصد آن کرد که این قضیه را به حالتی که در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبکر بود بازگرداند، و آن فراموش و مردود شده بود و بین این دو دوره بیست و دو سال فاصله افتاده بود؛ این کار بر ایشان دشوار آمد و آنرا اقدامی بس ناپذیرفتنی یافتند تا آنکه آن نقض بیعت و سرکشی از اطاعت امیرالمؤمنین علیه السلام پیش آمد و خداوند را امری است که او خود جاری اش گرداند!

و امیر المومنین علیه السلام در یکی از استدلالهایش در برابر طلحه و زبیر می فرماید: و امّا اعتراض شما که چرا با همه به تساوی رفتار کردم: این روشی نبود که به رأی خود، و یا با خواسته دل خود انجام داده باشم، بلکه من و شما این گونه رفتار را از دستور العمل های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آموختیم، که چه حکمی آورد؟ و چگونه آن را اجرا فرمود؟ پس در تقسیمی که خدا به آن فرمان داد به شما نیازی نداشتم. سوگند به خدا، نه شما، و نه دیگران را بر من ملامتی نیست. خداوند قلب های شما و ما را به سوی حق هدایت فرماید، و شکیبایی و استقامت را به ما و شما الهام کند!

ابن ابی الحدید در شرح این کلام امام می گوید: امام علیه السلام درباره بخشش و عطاء سخن گفته و فرموده که من به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در اینباره عمل کردم. و آن حضرت در این سخن صادق است چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بخششها بین مردمان یکسان رفتار می کرد و روش ابوبکر نیز چنین بود.

سپس گوید(1)

ص: 49


1- . ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه11: 11 آنرا ذکر می کند.

ثم قال (1): إنّ طلحة و الزبیر قد نقما علیه (2) الاستبداد و ترک المشاورة، و انتقلا من ذلک إلی الوقیعة فیه بمساواة الناس فی قسمة المال، و أثنیا علی عمر و حمدا سیرته و صوّبا رأیه، و قالا: إنّه کان یفضّل أهل السوابق .. و ضلّلا علیّا فیما رأی، و قالا: إنّه أخطأ .. و إنّه خالف سیرة عمر و هی السیرة المحمودة .. (3)، و استنجدا علیه بالرؤساء من المسلمین الذین (4) کان عمر یفضّلهم و ینفلهم فی القسم علی غیرهم، و الناس أبناء الدنیا، و یحبّون الْمالَ حُبًّا جَمًّا، فتنکّرت علی أمیر المؤمنین علیه السلام بتنکّرهما قلوب کثیرة، و نغلت (5) علیه نیّات کانت من قلب (6) سلیمة. انتهی.

و بالجملة، من راجع السیر و الأخبار لم یبق له ریب فی أنّ سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فی القسمة هو العدل تأسّیا برسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و اتّباعا لکتابه، و قد احتجّ علیه السلام علی المصوّبین لسیرة عمر فی ترکه العدل بأنّ التفضیل مخالف للسنّة، فلم یقدر أحد علی ردّه، و صرّح علیه السلام أنّ التفضیل جور و بذل المال فی غیر حقّه تبذیر و إسراف کما سیأتی.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (7)، عَنْ هَارُونَ بْنِ سَعْدٍ(8)، قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ (9) لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوْ أَمَرْتَ لِی بِمَعُونَةٍ أَوْ نَفَقَةٍ!، فَوَ اللَّهِ مَا لِی نَفَقَةٌ إِلَّا أَنْ أَبِیعَ دَابَّتِی. فَقَالَ: لَا وَ اللَّهِ، مَا أَجِدُ لَکَ شَیْئاً إِلَّا أَنْ تَأْمُرَ عَمَّکَ

ص: 50


1- قال ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 11- 11.
2- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: و تنقما علیه. أقول: مرجع الضمیر: طلحة و الزبیر.
3- هنا سقط جاء فی الشرح.
4- لا توجد: الذین، فی المصدر.
5- فی س: نقلت. و جاء فی حاشیة ک: نفلت نیّاتهم أی فسدت صحاح. انظر: الصحاح 5- 1832.
6- خ. ل: کان من قبل. و فی المصدر: کانت من قبل، و هو الأنسب.
7- فی شرح النّهج 2- 200.
8- فی س: مبعد، و فی المصدر: سعید.
9- زیادة: ابن أبی طالب، جاءت فی الشّرح.

طلحه و زبیر بخاطر مشورت نکردن و بی اعتنایی به رای آنها، راه کینه جویی و انتقام از وی پیش گرفتند و از این مرحله بخاطر مساوات بین مردم در تقسیم اموال، به نزاع و درگیری با وی برخاستند و عمر را ستوده و سیره او را پسندیده شمرده و نظر او را درست دانستند و گفتند وی پیش کسوتان را مقدم می داشت و نظر علی را به گمراهی نسبت دادند و گفتند که وی اشتباه کرده و با سیره عمر که روش پسندیده است مخالفت نمود و علیه او از سران مسلمانان که عمر ایشان را برتر شمرده بود و در تقسیم بیت المال به ایشان هبه بسیار می کرد، یاری جستند و به راستی که مردمان فرزندان دنیایند و بی نهایت دلبسته مال دنیا هستند و با رویگردانی آندو، دلهای بسیاری از مردمان از محبت علی امیر المومنین علیه السلام برگشت و نیتهایی که پیش از این نسبت به او سالم بود، فاسد و پر کینه گشت. پایان.

به طور کلی هر که به سیره ها و کتب اخبار مراجعه کند، شکی برای او باقی نخواهد ماند که سیره امیر المومنین علیه السلام در تقسیم به تاسی از رسول خدا و پیروی از کتاب خدا دادگری بود و امام علیه السلام بر علیه تایید کنندگان سیره عمر در ترک عدالت چنین استدلال نموده که برترشماری مخالف سنت است و کسی نتوانست به وی پاسخی دهد و امام علیه السلام تاکید نموده که برترشماری ستم است و بخشیدن اموال به ناحق، اسرافکاری و تبذیر است. چنانکه در ادامه نیز خواهد آمد.

ابن ابی الحدید از هارون بن سعد روایت می کند که گفت: عبدالله بن جعفر به علی علیه السلام گفت ای امیر المومنین، اگر ممکن است دستور فرمایی تا مقرری یا مساعده ای به من اختصاص یابد که به خدا مرا خرجی روزانه ای نیست مگر آنکه چارپایم را بفروشم. فرمود نه به خدا، چیزی برای تو نزد من نیست مگر اینکه به عمویت بگویی که دزدی کند و به تو بدهد.

ص: 50

أَنْ (1) یَسْرِقَ فَیُعْطِیَکَ..

و ذکر ابن أبی الحدید (2) أیضا أنّ عمر أشار (3) علی أبی بکر فی أیّام خلافته بترک التسویة فلم یقبل، و قال: إنّ اللّه لم یفضّل أحدا علی أحد، و قال: (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ) (4) و لم یخصّ قوما دون قوم.

ثم لم یستند عمر فیما زعمه صوابا إلی شبهة فضلا عن حجّة، و لو أقام حجّة علی ما زعمه لحکاه الناصرون له.

و قد روی ابن الأثیر فی الکامل (5) ذلک، إلّا أنّه لم یصرّح بالمشیر سترا علیه (6).

و هل یرتاب عاقل فی أنّه لو کان إلی جواز التفضیل و مصانعة الرؤساء

ص: 51


1- لا توجد فی س: أن.
2- شرح النهج لابن أبی الحدید 8- 111 بتصرّف.
3- فی المصدر: و قد کان أشار.
4- التوبة: 60.
5- الکامل 2- 290.
6- و ها هو یأخذ الزکاة من الخیل مع عدم أخذ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لا أبو بکر، و قد وردت روایات فی ذلک عن طریق العامّة، کما فی موطإ مالک 1- 206، و مسند أحمد 1- 14، و سنن البیهقیّ 4- 118، و مستدرک الحاکم 1- 401، و مجمع الزوائد 3- 69، بل عدّ العسکریّ فی أوائله، و السیوطی فی تاریخ الخلفاء: 93 و غیرهما: أنّ عمر أوّل من أخذ زکاة الخیل. و من هنا وقع الشجار بینهم و بین من اتّبع السنّة النبویّة فی عدم تعلّق الزکاة بالخیل أنّ الخلیفة یسنّ للأمّة ما لا أصل له فی الدین کزکاة الخیل و صلاة التراویح و غیرهما، و قد ینقض السنّة الثابتة للصادع الکریم خشیة ظنّ الأمّة الوجوب!. قال الشافعی فی کتاب الأم 2- 189: قد بلغنا أنّ أبا بکر و عمر کانا لا یضحّیان کراهیة أن یقتدی بهما فیظنّ من رءاهما أنّها واجبة. و جاء فی مختصر المزنی- هامش کتاب الأمّ- 5- 210. و فی روایة أخری: مخافة أن یستنّ بهما، کما فی السنن الکبری للبیهقیّ 9- 265، و الکبیر للطبرانی، و المجمع للهیثمی 4- 18 من طریق الطبرانی، و قال رجاله صحیح. و ذکره السیوطی فی جمع الجوامع، کما فی ترتیبه 3- 45 نقلا عن ابن أبی الدنیا فی الأضاحی، و الحاکم فی الکنی، و أبی بکر عبد اللّه بن محمّد النیسابوریّ فی الزیادات، ثمّ قال: قال ابن کثیر: إسناده صحیح. و قال الهندی فی کنز العمّال 3- 45 نقلا عن الشعبی: أنّ أبا بکر و عمر شهدا الموسم فلم یضحّیا. و ها هو ینقض السنّة الثابتة من الصادع الکریم خشیة ظنّ الأمّة الوجوب و یسنّ لها ما لا أصل له فی الدین کزکاة الخیل و صلاة التراویح و غیرهما من أحداث کثیرة!!.

ابن ابی الحدید همچنین می گوید عمر در ایام خلافت ابابکر به وی اشاره نمود که یکسان بینی مردم را رها کند و او نپذیرفت و گفت خداوند احدی را بر احدی برتری نداده است و فرموده است : (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ و ..)(1)

-: همانا صدقات تنها به تهیدستان و بینوایان و .. اختصاص دارد. و هیچ قومی را فراتر از قومی دیگر، قرار نداده است.

سپس عمر در آنچه که درست می انگاشت بر هیچ شبهه ای، چه رسد که بر حجتی، استناد نکرد و اگر بر آنچه که ادعا داشت حجتی اقامه کرده بود، یاورانش آنرا بیان می کردند. و ابن الاثیر در الکامل این قضیه را نقل کرده ولی نام کسی را که به ابوبکر اشاره کرده بیان نکرده و بر او پوشانده است و آیا هیچ عاقلی شک می کند که اگر راهی به جواز برترشماری و سازش با سران

ص: 51


1- . التوبة/ 60

و الأشراف للمصالح سبیل لما عدل أمیر المؤمنین علیه السلام إلی العدل و التسویة، مع ما رآه عیانا من تفرّق أصحابه عنه لذلک و میلهم إلی معاویة بقبضه عنهم ما عوّدهم به عمر بن الخطاب کما سیأتی (1)، و لم یکن یختار أمرا یوجب حدوث الفتن و إراقة الدماء، و لما کان یمنع عقیلا صاعا من برّ فیذهب إلی معاویة.

فإن قیل: فلم کان الحسنان علیهما السلام یقبلان التفضیل، و أبوهما علیه السلام لم رضی بذلک؟.

قلنا: إمّا للتقیّة کما مرّ مرارا، أو لأنّ عمر لما حرّمهم حقّهم من الخمس و الفی ء و الأنفال فلعلّهما أخذا ما أخذا عوضا من حقوقهم.

و یمکن أن یقال: لما کان أمیر المؤمنین علیه السلام ولی الأمر فلعلّ ما أخذاه صرفه علیه السلام فی مصارفه، و کان الأخذ من قبیل الاستنقاذ من الغاصب و الاستخلاص من السارق.

ثم من غریب ما ارتکبه عمر من المناقضة فی هذه القصّة أنّه نبذ سنّة (2) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وراء ظهره و أعرض عنه رأسا، و فضّل من شاء علی غیره، ثم لمّا قالت عائشة: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یعدل بیننا، عدل بین الثلاث و بین غیرهنّ سوی عائشة، و قد کان فضّل عائشة بألفین (3) فکیف کانت سیرة الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی التسویة بین ثمان من الزوجات حجّة، و لم تکن حجّة فی العدل بین التسع، و لا بین المهاجرین و الأنصار و غیرهم؟.

و اعلم أنّ أکثر الفتن الحادثة فی الإسلام من فروع هذه البدعة، فإنّه لو استمرّ الناس علی ما عوّدهم الرسول من العدل و جری علیه الأمر فی أیّام أبی بکر

ص: 52


1- بحار الأنوار: فی عدة موارد منها ما مرّ صفحة 44 و ما سیأتی قریبا و 40- 107 و 41- 116، و عن العامّة فی إحقاق الحقّ 8- 532- 573، فراجع.
2- لا توجد: سنة، فی س.
3- قد مرّت المصادر فی أوّل الطعن، و جاءت فی طبقات ابن سعد 3- 304 أیضا.

و بزرگان در جهت منافع بود، آیا امیر المومنین علیه السلام با وجود اینکه به چشم خود می دید یارانش بخاطر این قضیه از گرد وی پراکنده شده و با گرفتن آنچه عمر – چنان که خواهد آمد(1)-

بدان عادتشان داده بود، به معاویه روی می کنند، بسوی دادگری و رفتار یکسان با همگان گرایش می نمود؟ و هرگز روشی را برنمی گزید که موجب فتنه انگیزی و خون ریزی گردد و هرگز یک صاع از گندم را از عقیل بازنمی داشت تا به نزد معاویه برود. و اگر بگویید چرا حسن و حسین علیهما السلام برترشماری را پذیرفتند حال آنکه پدرشان علیه السلام به آن راضی نبود؟ باید گفت چنانکه بارها گفته ایم یا بخاطر تقیّه بوده است و یا اینکه عمر ایشان را از حقشان از خمس و فیء و انفال محروم نموده بود و شاید ایشان اموالی را که پذیرفتند بجای این حقوقشان گرفته اند. و یا می توان گفت از آنجایی که امیرالمومنین علیه السلام ولی امر بود، شاید آنچه را که آندو می گرفتند حضرت علیه السلام آنرا در جای خودش خرج می نمود و گرفتن این اموال از باب نجات و بیرون کشی اموال از دست غاصب و بازپس گیری از سارق بوده است.

سپس از جمله نقض شریعت ها که عمر در این قضیه مرتکب شد اینکه وی سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را زیر پای نهاده و خودسرانه از آن رویگردان شده و هر که را می خواست بر دیگران ترجیح می داد و سپس تنها وقتی که عایشه به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان ما به عدالت رفتار می کرد، بود که با سه همسر دیگر پیامبر نیز مانند بقیه همسران وی رفتار کرد مگر عایشه که وی را با اعطای دو هزار درهم بیشتر برتر شمرد(2)

پس چگونه است که سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در برابرشماری هشت تن از همسران پیامبر، حجت بود و برای اجرای بین نه تن ایشان، و نیز بین مهاجرین و انصار و دیگران، حجت نبود؟

و بدان که بیشتر فتنه هایی که در اسلام رخ داده از شاخه های منشعب از این بدعت سر گرفته است، چرا که اگر با مردم با همان سیره دادگری که رسول خدا ایشان را به آن عادت داده بود و در ایام ابابکر نیز جاری بود ادامه داده بود

ص: 52


1- . بحار الأنوار: در مواردی چند از آن آنچه در صفحه 44 و اندکی جلوتر خواهد آمد و نیز 40: 107 و 41: 116، و از عامه راویان در إحقاق الحقّ 8: 532- 573.
2- . منابع در آغاز طعن ها ذکر شد و نیز در طبقات ابن سعد 3: 304 هم آمده است.

لما نکث طلحة و الزبیر بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام، و لم تقم فتنة الجمل، و لم یستقرّ الأمر لمعاویة، و لا تطرّق الفتور إلی اتّباع أمیر المؤمنین علیه السلام و أنصاره، و لو کان المنازع له فی أوّل خلافته معاویة لدفعه بسهولة و لم ینتقل الأمر إلی بنی أمیّة، و لم یحدث ما أثمرته تلک الشجرة الملعونة من إراقة الدماء المعصومة، و قتل الحسین علیه السلام، و شیوع سبّ أمیر المؤمنین علیه السلام علی المنابر، ثم انتقال الخلافة إلی بنی العباس و ما جری من الظلم و الجور علی أهل البیت علیهم السلام و علی سائر أهل الإسلام.

و قد کان من الدواعی علی الفتن و الشرور بدعته الأخری و هی الشوری، إذ جعل طلحة و الزبیر مرشّحین للخلافة نظیرین لأمیر المؤمنین علیه السلام، فشقّ علیهما طاعته و الصبر علی الأسوة و العدل، و هذا فی غایة الوضوح (1) و قد روی ابن عبد ربّه فی کتاب العقد (2) علی ما حکاه العلّامة رحمه اللّه عنه فی کشف الحقّ (3)، قال: إنّ معاویة قال (4) لابن الحصین(5) أخبرنی: ما الذی شتّت أمر المسلمین و جماعتهم(6) و مزّق ملأهم، و خالف بینهم؟!. فقال:

قتل عثمان (7) قال: ما صنعت شیئا؟. قال: فسیر (8) علیّ إلیک (9). قال: ما صنعت شیئا(10)؟. قال: ما عندی غیر هذا یا أمیر المؤمنین. قال: فأنا أخبرک،

ص: 53


1- ستأتی مفصّلا فی الطعن الثامن عشر.
2- العقد الفرید 4- 281 [3- 75 طبعة أخری .
3- کشف الحقّ نهج الحقّ و کشف الصدق: 355.
4- لا توجد: قال، فی س.
5- هو: عمران بن حصین. و فی العقد: حضین.
6- لا توجد: و جماعتهم، فی العقد.
7- کذا فی الکشف، و فی العقد: قال: نعم، قتل الناس عثمان.
8- فی المصدرین: فمسیر.
9- فی العقد زیادة: و قتاله إیّاک.
10- فی الکشف و العقد زیادة: قال: فمسیر طلحة و الزبیر و عائشة و قتال علیّ إیّاهم. قال: ما صنعت شیئا.

طلحه و زبیر هم بیعت امیر المومنین علیه السلام را نمی شکستند و فتنه جمل بر پا نمی گشت و جریانها به نفع معاویه پیش نمی رفت و سستی و بی تفاوتی به میان پیروان و یاران امیر المومنین علیه السلام راه نمی یافت و اگر معاویه در آغاز خلافت امام با وی نزاع پیش می گرفت به راحتی وی را کنار می زد و این قضیه به باقی بنی امیه کشیده نمی شد و آنچه که این سلاله ملعون در ریختن خون معصومان و به شهادت رساندن حسین علیه السلام و جریان گرفتن ناسزاگویی به امیرالمومنین علیه السلام بروی منابر و پس از آن انتقال خلافت به بنی عباس و روا گشتن جور و ستم در حق اهل بیت علیه السلام و سایر مسلمین، مرتکب شدند، رخ نمی داد.

همچنین از جمله دیگر عوامل فتنه ها و شرارتها بدعت دیگر وی یعنی شورایی نمودن (امر انتخاب خلیفه) بود، چه آنکه وی طلحه و زبیر را نامزدهایی برای خلافت و همپایه امیر المومنین علیه السلام در این امر قرار داد، پس از اینرو اطاعت از امام و شکیبایی بر پیروی از برابری و دادگری برای آندو دشوار آمد و این مساله کاملا روشن(1)

است و ابن عبد ربه در کتاب العقد الفرید(2)

بنابر آنچه علامه رحمه الله آنرا در کشف الحق(3)

نقل نموده می گوید: معاویه به ابن الحصین گفت: بگو بدانم چه چیزی پیوند و اتحاد مسلمانان را در هم ریخت و حلقه ایشان را پراکنده ساخت و میان ایشان درگیری انداخت؟! وی گفت: کشته شدن عثمان. گفت: این چه پاسخی است؟! گفت پس روانه شدن علی بسوی تو. گفت: این چه پاسخی است؟(4)

گفت: ای امیر مومنان جز این پاسخی نمی دانم. گفت: پس من به تو خبر می دهم،

ص: 53


1- . به تفصیل در اشکال هجدم ذکر خواهد شد.
2- . العقد الفرید 4: 281[ 3- 75 چاپ دیگر]
3- . کشف الحقّ ( نهج الحقّ و کشف الصدق): 355
4- . در الکشف و العقد سطر اضافه ای هست: گوید: و لشکرکشی طلحه و زبیر و عائشه و به نبرد ایشان رفتن علی . گفت: کاری از پیش نبردی.

إنّه لم یشتّت بین المسلمین و لا فرّق أهواءهم إلّا الشوری التی جعلها عمر فی (1) ستّة .. ثم فسّر معاویة ذلک، فقال: لم یکن من الستّة رجل إلّا (2) رجاها لنفسه، و رجاها (3) لقومه، و تطلّعت إلی ذلک نفوسهم (4)، و لو أنّ عمر استخلف (5) کما استخلف أبو بکر ما کان فی ذلک اختلاف.

و قد حکی ابن أبی الحدید (6) أیضا ذلک عن معاویة و قد تمّم إثارة الفتنة بإغواء معاویة و عمرو بن العاص و إطماعهما (7) فی الخلافة، و کان معاویة عامله علی الشام و عمرو بن العاص أمیره و عامله علی مصر، فخاف أن یصیر الأمر إلی علیّ علیه السلام. فقال لما طعن و علم بأنّه سیموت (8): یا أصحاب محمّد! تناصحوا فإن (9) لم تفعلوا غلبکم علیها عمرو بن العاص و معاویة بن أبی سفیان، روی ذلک ابن أبی الحدید (10) ثم حکی (11) عن شیخنا المفید رحمه اللّه، أنّه قال: کان غرض عمر بإلقاء هذه الکلمة إلی الناس أن تصل إلی عمرو بن العاص و معاویة فیتغلّبا علی مصر و الشام لو أفضی الأمر إلی علیّ علیه السلام.

و بالجملة، جمیع ما کان و ما یکون فی الإسلام من الشرور إلی یوم النشور

ص: 54


1- فی العقد: إلی ستة.
2- فی العقد: لم یکن رجل منهم إلّا ..
3- فی المصدرین زیادة: له، هنا.
4- فی الکشف: أنفسهم، و فی العقد: نفسه.
5- فی العقد زیادة: علیهم.
6- فی شرحه علی نهج البلاغة 3- 99.
7- فی س: إطماعها. و هو سهو.
8- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: إنّ عمر بن الخطّاب قال لما طعن .
9- فی الشرح: فإنّکم إن .
10- قاله ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 3- 99.
11- ابن أبی الحدید فی شرحه 3- 99 بتصرّف و اختصار.

هیچ چیز میان مسلمانان تفرقه نیفکند و ایشان را پراکنده نگرداند مگر شورای حکمیتی که عمر آنرا به شش نفر اختصاص داد.. و سپس معاویه این قضیه را تشریح نمود و گفت: هیچ یک از این شش مرد در این شورا نبود مگر اینکه نتیجه را برای خود می خواست و آنرا برای قبیله خود آرزو می کرد و دلهاشان سخت بسته به آن بود و اگر عمر مانند ابوبکر جانشینی تعیین می کرد، اختلافی در امر پدیدار نمی گشت .

ابن ابی الحدید(1)

نیز این را از معاویه حکایت کرده و چنان است که وی فتنه انگیزی را با فریفتن معاویه و عمرو بن العاص و به طمع انداختن آندو برای خلافت، کامل نمود چه آنکه معاویه کارگزار وی در شام بود و عمرو بن العاص امیر و کارگزار وی در مصر بود و او نگران بود که نکند خلافت به دست علی بن ابیطالب علیه السلام بیفتد. عمر زمانی که ضربت خورد و دانست که خواهد مرد، گفت: ای اصحاب محمد! به اندرز خیرخواهانه یکدیگر دل سپرید که اگر چنین نکنید عمرو بن العاص و معاویه بن ابی سفیان در امر خلافت بر شما چیرگی یابند. ابن ابی الحدید(2)

این سخن را نقل کرده و آنگاه از شیخ مفید رحمه الله حکایت می کند(3)

که گفت: هدف عمر از بر زبان راندن چنین سخنی آن بود که به گوش عمرو بن العاص و معاویه برسد تا آندو اگر امر خلافت به دست علی علیه السلام وانهاده شد، بر مصر و شام سیطره یابند.

بطور کلی تمام شرارتهایی که در اسلام بوده و تا روز قیامت خواهد بود،

ص: 54


1- . در شرحش بر نهج البلاغة 3- 99.
2- . ابن أبی الحدید در شرح بر نهج البلاغة 3: 99
3- . ابن أبی الحدید در شرح بر نهج البلاغة 3: 99 با تصرف و تلخیص.

إنّما أثمرته شجر فتنته، فغرس أصل الفتن یوم السقیفة، و ربّاها (1) ببدعه من التفضیل فی العطاء و وضع الشوری و .. غیر ذلک، فهو السهیم فی جمیع المعاصی و الأجرام، و الحامل لجملة الأوزار و الآثام، کما مرّ فی الأخبار الکثیرة.

و أمّا الخمس، فالآیة صریحة فی أنّ لذی القربی فیه حقّا، و إن اختلفوا فی قدره و لم ینکر أحد أنّ عمر بن الخطاب لم یعطهم شیئا من أرض السواد و لا من خراجها، و کذلک منع سهمهم من أرض خیبر و من سائر الغنائم و جعل الغنائم من بیت المال و وقف خراجها علی مصالح، کما مرّ.

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) مِنْ صَحِیحَیْ أَبُو دَاوُدَ(3) وَ النَّسَائِیِّ (4)، عَنْ یَزِیدَ بْنِ هُرْمُزَ، قَالَ: إِنَّ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ حِینَ حَجَّ فِی فِتْنَةِ ابْنِ الزُّبَیْرِ أَرْسَلَ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ یَرَاهُ؟. فَقَالَ لَهُ: لِقُرْبَی (5)رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَسَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لَهُمْ، وَ قَدْ کَانَ عُمَرُ عَرَضَ عَلَیْنَا مِنْ ذَلِکَ عَرْضاً رَأَیْنَاهُ دُونَ حَقِّنَا، وَ رَدَدْنَاهُ (6) عَلَیْهِ، وَ أَبَیْنَا أَنْ نَقْبَلَهُ.

هذه روایة أبی داود(7).

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ، قَالَ: کَتَبَ نَجْدَةُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ هُوَ؟. قَالَ یَزِیدُ بْنُ هُرْمُزَ: فَأَنَا کَتَبْتُ کِتَابَ ابْنِ عَبَّاسٍ إِلَی نَجْدَةَ، کَتَبَ إِلَیْهِ: کَتَبْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ هُوَ؟ وَ هُوَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ، وَ قَدْ کَانَ

ص: 55


1- خ. ل: و ریّاها.
2- جامع الأصول 2- 695- 696 حدیث 1197 باختلاف یسیر.
3- کذا، و الصّحیح: أبی داود- بالیاء- سنن أبی داود کتاب الخراج و الإمارة باب بیان مواضع قسم الخمس و سهم ذی القربی حدیث 2982.
4- سنن النّسائیّ 7- 128- 129 فی قسم الفی ء.
5- فی س: کقربی.
6- فی جامع الأصول: فرددناه.
7- و أخرجه أیضا مسلم فی صحیحه کتاب الجهاد باب النساء الغازیات رضخ لهنّ و لا یسهم حدیث 1812.

به راستی که فقط ثمره درخت فتنه وی بوده و او در روز سقیفه ریشه این فتنها را کاشت و با بدعتهای خود از برترشماری در تقسیم بیت المال گرفته تا علم نمودن آن شورای من درآوردی و غیر آن، آنرا پرورش داد و پس او در تمام این جنایات و معصیتها شریک است و چنانکه در اخبار بسیاری آمده است، بار همه گناهان و جرم ها بر عهده او می باشد.

اما درباره خمس، نص صریح آیه قران تاکید می کندکه ذی القربی (نزدیکان رسول خدا ص) را در آن سهمی است هر چند که در میزان آن اختلاف نموده اند و هیچکس بر عمر بن الخطاب خرده نگرفت که چیزی از اراضی فتوحات عراق و از خراج آن به ایشان نداد، همچنانکه که سهم ایشان از سرزمین خیبر و دیگر غنایم را نیز مسدود نمود و غنایم را بطور کامل از جمله اموال بیت المال قرار داد و خراج آنرا چنانکه ذکر شد، وقف هزینه مصالح عمومی نمود .

در جامع الاصول(1)

از صحیح ابی داود(2)

و نسائی(3)

به نقل از یزید بن هرمز نقل شده است که نجدة الحروری وقتی که در زمان فتنه ابن زبیر به حج رفته بود کسی را به نزد ابن عباس فرستاد تا درباره سهم ذی القربی از وی بپرسد که به نظر او از آن چه کسانی است؟ ابن عباس گفت: برای نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنرا برای ایشان تقسیم نمود و عمر چیزی از آن را به ما پیشنهاد کرد که ما آنرا کمتر از حق خود دیدیم و آنرا باز گرداندیم و از پذیرفتن آن سر باز زدیم.

این روایت ابی دواد بود. (4) و اما در روایت نسائی آمده است: نجده به ابن عباس نامه ای نوشت و پرسید که سهم ذی القربی از آن چه کسی است؟ یزید بن هرمز گوید: من نامه ابن عباس را به نجده نوشتم که در آن چنین گفت: در نوشته ای از من پرسیدی که سهم ذی القربی از آن کیست و آن برای ما اهل بیت است

ص: 55


1- . جامع الأصول 2: 695- 696 حدیث 1197
2- . سنن أبی داود کتاب الخراج و الإمارة باب بیان مواضع قسم الخمس و سهم ذی القربی حدیث 2982.
3- . سنن النّسائیّ 7: 128- 129 در قسم الفیء.
4- . و مسلم نیز در صحیح خود کتاب الجهاد باب النساء الغازیات رضخ لهنّ و لا یسهم حدیث 1812 با ذکر صحت سند، روایت کرده است.

عُمَرُ دَعَانَا إِلَی أَنْ یُنْکِحَ (1) أَیِّمَنَا (2) وَ یُجْدِی (3) مِنْهُ عَائِلُنَا، وَ یُقْضَی مِنْهُ عَنْ غَارِمِنَا، فَأَبَیْنَا إِلَّا أَنْ یُسَلِّمَهُ إِلَیْنَا، وَ أَبَی ذَلِکَ فَتَرَکْنَا عَلَیْهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی لَهُ مِثْلُ أَبِی دَاوُدَ، وَ فِیهِ: وَ کَانَ الَّذِی عَرَضَ عَلَیْهِمْ أَنْ یُعِینَ نَاکِحَهُمْ، وَ یَقْضِیَ عَنْ غَارِمِهِمْ، وَ یُعْطِیَ فَقِیرَهُمْ، وَ أَبَی أَنْ یَزِیدَهُمْ عَلَی ذَلِکَ.

انتهی.

و هی مع صحّتها عندهم تدلّ علی أنّ عمر منع ذوی القربی بعض حقّهم الذی أعطاهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و یفهم منها أنّ (4) هذا المنع إنّما کان خوفا من قوّة بنی هاشم لو وصل إلیهم ما فرض اللّه لهم من الخمس فیمیل الناس إلیهم رغبة فی الدنیا فیمکنهم طلب الخلافة، و قد کان خمس الخراج من سواد العراق وحده اثنین و ثلاثین ألف ألف درهم فی کلّ سنة علی بعض الروایات سوی خمس خیبر و غیرها، و لا ریب أنّ قیمة خمس تلک الأراضی أضعاف أضعاف هذا المبلغ، و کذا خمس الغنائم المنقولة المأخوذة من الفرس و غیرهم مال خطیر، فلو أنّهم لم یغصبوا هذا الحقّ بل أدّوا إلی بنی هاشم و سائر ذوی القربی حقّهم لم یفتقر أحد منهم أبدا، فوزر ما أصابهم من الفقر و المسکنة فی أعناق أبی بکر و عمر و أتباعهما إلی یوم القیامة.

و أمّا الفرض، فقد قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (5): رَوَی ابْنُ سَعْدٍ فِی کِتَابِ الطَّبَقَاتِ (6): أَنَّ عُمَرَ خَطَبَ فَقَالَ: إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ: إِنَّ هَذَا الْمَالَ حَلَالٌ لِعُمَرَ،

ص: 56


1- فی المصدر زیادة: منه.
2- الأیّم: العزب، رجلا کان أو امرأة، کما فی المصباح المنیر 1- 43. و الأیّم- فی الأصل- الّتی لا زوج لها، بکرا کانت أو ثیّبا، مطلّقة کانت أو متوفّی عنها، کما فی النّهایة 1- 85 و غیرها.
3- جاءت الکلمة: یحذی، فی المصدر، و یجزی فی س.
4- فی س: علی أن- بزیادة علی-.
5- شرح نهج البلاغة 12- 219- 220.
6- طبقات ابن سعد 3- 275- 276، ضمن حدیث بتصرف.

و عمر ما را فراخواند تا با آن سرمایه عزبهای ما را به ازدواج درآورد و همسرداران را کمک خرج دهد و بدهی بدهکاران پرداخت شود و ما نپذیرفتیم مگر اینرا که او این سرمایه را به دست ما واگذارد و او نپذیرفت و ما آنرا نزد وی رها کردیم. و روایت دیگری دارد نظیر روایت ابی داود که در آن می گوید: و پیشنهادی که به ایشان کرده بود اینکه ازدواج کردگان را یاری کند و بدهکاران ایشان را دین ادا نماید و به تهیدستانشان کمک کند و از اینکه بیش از این به ایشان واگذارد، سر باز زد. پایان.

و این روایات که نزد ایشان نیز صحیح است، دلالت بر آن دارد که عمر بخشی از حق ذی القربی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان عطا کرده بود، از ایشان بازداشته است و از این حقیقت برمی آید که این جلوگیری تنها از سر هراس از قوت یافتن بنی هاشم در صورت دست یافتن ایشان به آن خمسی که خداوند برای ایشان واجب نموده بود، بوده و نگرانی از اینکه مردم بخاطر رغبت به مال دنیا به ایشان متمایل گردند و ایشان بتوانند خلافت بازطلبند. این در حالیست که بر اساس برخی روایات فقط خمس خراج به دست آمده از سرزمینهای گشوده شده عراق جدای از خمس خیبر و غیر آن، سی و دو هزار هزار درهم در سال بوده است و شکی نیست که ارزش خمس سرزمینهای دیگر چندین برابر این مبلغ است و همچنین خمس غنایم منقوله که از ایرانیان و غیر ایشان گرفته شده بود، سرمایه ای هنگفت بوده و اگر ایشان این حق را غصب نکرده و آنرا به بنی هاشم و دیگر نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرداخت می کردند، هیچ یک از ایشان هرگز تهیدست نمی زیست و گناه آن فقر و بی نوایی که ایشان تحمل کردند، همه به عهده ابی بکر و عمر و پیروان ایشان تا روز قیامت است.

اما درباره حق واجب، ابن ابی الحدید(1)

گفته است: ابن سعد در کتاب الطبقات روایت کرده که عمر روزی خطبه ای راند و گفت: گروهی از مردم می گویند که این مال حلال عمر است،

ص: 56


1- . شرح نهج البلاغة 12: 219- 220

وَ لَیْسَ کَمَا قَالُوا، لَا هَا اللَّهِ (1) إِذَنْ! أَنَا أُخْبِرُکُمْ بِمَا اسْتَحَلَّ مِنْهُ، یَحِلُّ لِی مِنْهُ (2) حُلَّتَانِ، حُلَّةٌ فِی الشِّتَاءِ وَ حُلَّةٌ فِی الْقَیْظِ (3) وَ مَا أَحُجُّ عَلَیْهِ وَ أَعْتَمِرُ مِنَ الظَّهْرِ، وَ قُوتِی وَ قُوتُ أَهْلِی کَقُوتِ رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ لَیْسَ بِأَغْنَاهُمْ وَ لَا أَفْقَرِهِمْ، ثُمَّ أَنَا بَعْدُ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُصِیبُنِی مَا أَصَابَهُمْ (4).

و روی ابن سعد (5) أیضا-، أنّ عمر کان إذا احتاج أتی إلی صاحب بیت المال فاستقرضه، فربّما عسر علیه القضاء (6)فیأتیه صاحب بیت المال فیتقاضاه، فیحتال له، و ربّما خرج عطاؤه فقضاه.

و لقد (7) اشتکی مرّة فوصف له الطبیب العسل، فخرج حتی صعد المنبر و فی بیت المال عکّة (8)، فقال: إن أذنتم لی فیها أخذتها و إلّا فهی علیّ حرام، فأذنوا له فیها.

ثم قال (9): إنّما (10) مثلی و مثلکم کقوم سافروا (11) فدفعوا نفقاتهم إلی رجل

ص: 57


1- قال فی النّهایة 5- 237: و قد یقسم بالهاء فیقال: لا ها اللّه ما فعلت .. أی لا و اللّه ما فعلت، أبدلت الهاء من الواو، و منه حدیث أبی قتادة یوم حنین: قال أبو بکر: لا ها اللّه إذا .. هکذا جاء الحدیث، و الصّواب لا ها اللّه ذا- بحذف الهمزة- و معناه: لا و اللّه لا یکون ذا، أو: لا و اللّه الأمر ذا، فحذف تخفیفا.
2- لا توجد: منه، فی الطّبقات.
3- القیظ: حمّارة الصّیف، کما فی الصّحاح 3- 1178، و قال فی مجمع البحرین 4- 290: هو: صمیم الصیف ، ومثله فی القاموس ٢ _ ٣٩٨ ، والنهایة ٤ _ ١٣٢.
4- ونقله ابن الجوزی فی سیرة عمر : ٧٥ _ ٧٦.
5- طبقات ابن سعد 3- 276، بتصرّف.
6- لا توجد: القضاء، فی الطبقات.
7- الطبقات 3- 277 بإسناد آخر و بتصرّف.
8- العکّة- بالضم-: آنیة السّمن أصغر من القربة، کما فی القاموس 3- 313، و انظر الصحاح 4- 1600.
9- جاء فی طبقات ابن سعد ضمن حدیث آخر فی 3- 281.
10- فی المصدر: إنّ.
11- فی س: سافر.

و چنان نیست که می گویند، به خدا که چنین نیست. من آنچه را که از آن حلال گشته برایتان بازگو می کنم. برای من از این مال دو لباس حلال گشته: لباسی در زمستان و لباسی در تابستان و شتری که بر پشت آن به حج و عمره روم و روزی و خوراک من و خانواده ام همچون روزی مردی از قریش که نه ثروتمندترین ایشان باشد و نه فقیرترینشان، است و پس از آن من یکی از مسلمانان هستم که هر آنچه ایشان را نصیب گردد، مرا نیز نصیب گردد. (1)

ابن سعد(2) همچنین روایت می کند که عمر هرگاه نیاز پیدا می کرد به نزد خزانه دار بیت المال می آمد و از او قرض می گرفت و چه بسا که بازپس دادن برایش دشوار می شد و خزانه دار به نزد وی می آمد و آن مال را از وی مطالبه می کرد و او هر بار برای او بهانه ای می آورد و گاه نیز که زمان دریافت سهم بیت المال سرمی رسید و قرضش را ادا می کرد .

و یک بار نیز وی ناخوش شد و حکیم برایش عسل تجویز کرد و او از خانه بیرون رفت و بر منبر مسجد نشست و در انبار بیت المال کوزه کوچک انگبینی بود و او گفت: اگر اجازه دهید آنرا بردارم وگرنه که بر من حرام است، پس مردم به او اجازه دادند. سپس گفت که به راستی حکایت من و شما چون قومی است که با هم سفر کردند و خرج روزانه خود را به دست مردی از میان خود دادند

ص: 57


1- . و ابن الجوزیّ در سیرة عمر: 75- 76 آنرا ذکر کرده است.
2- . طبقات ابن سعد 3: 276، با اندکی تغییر.

منهم لینفق علیهم، فهل یحلّ له أن یستأثر منها بشی ء؟.

و روی أخبارا أخر أیضا من هذا الباب ظنّا منه أنّها تعینه علی دفع الطعن، مع أنّها ممّا یؤیّده، إذ بعضها یدلّ علی أنّه کان یری الأخذ من بیت المال مجّانا حراما و لو کان للضرورة، إلّا أن یأذن ذوو الحقوق فی ذلک، فیردّ حینئذ أنّ الاستئذان ممّن حضره حین صعد المنبر فی الأکل من العسل لا یغنی من جوع، فإنّ الحقّ لم یکن منحصرا فی هؤلاء، و لم یکونوا وکلاء لمن غاب عنه حتی یکفیه إذنهم فی التناول منه، مع أنّ بیت المال مصرفه مصالح المسلمین و لیس مشترکا بینهم کالمیراث و نحوه، فإذا لم یکن للحاضرین حاجة مصحّحة للأخذ منه لم یکن لهم فیه حقّ حتی ینفع إذنهم فی الأخذ، و کون أخذ الإمام من المصالح- لا سیّما للدواء- لا ینفع، فإنّه لو تمّ لدلّ علی عدم الحاجة إلی الاستئذان مطلقا، فهذه [کذا] الاستئذان دائر بین أن یکون ناقصا (1) غیر مفید و بین أن یکون لغوا لا حاجة إلیه، فیدلّ إمّا علی الجهل و قلّة المعرفة أو علی الشید و المکر لأخذ قلوب العوام، کما یقال: یتورّع من سواقط الأوبار و یجرّ الأحمال مع القطار.

الطعن السادس عشر:

إنّه کان یتلوّن فی الأحکام، حتی روی أنّه قضی فی الجدّ بسبعین (2) قضیة،

ص: 58


1- فی س: ناقضا.
2- فی س: سبعین. أقول: و قد ذکر البیهقیّ فی السنن الکبری 6- 247: أنّ أوّل جدّ ورث فی الإسلام عمر بن الخطاب، مات ابن فلان بن عمر فأراد أن یأخذ المال دون إخوته، فقال له علیّ و زید رضی اللّه عنهما: لیس لک ذلک. فقال عمر: لو لا أنّ رأیکما اجتمع لم أر أن یکون ابنی و لا أکون أباه. و قریب منه ما ذکره الدارمیّ فی سننه 2- 354. و انظر: مستدرک الحاکم 4- 340، و مجمع الزوائد للهیثمی 4- 227، و ترتیب جمع الجوامع للسیوطی 6- 15، و سنن الکبری 6- 247. و قال البیهقیّ فی سننه 6- 245 عن عبیدة قال: إنّی لأحفظ عن عمر فی الجدّ مائة قضیة کلّها ینقض بعضها بعضا. و ذکر ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 1- 181 [1- 61 طبعة مصر]: کان عمر یفتی کثیرا بالحکم ثمّ ینقضه و یفتی بضدّه و خلافه، قضی فی الجدّ مع الإخوة قضایا کثیرة مختلفة، ثمّ خاف من الحکم فی هذه المسألة فقال: من أراد أن یتقحّم یقتحم جراثیم جهنّم فلیقل فی الجدّ برأیه.

تا بر ایشان هزینه کندپس آیا جایز است که او چیزی از آنرا برای خود برگزیند؟

ابن سعد اخبار دیگری نیز در این باب روایت کرده که گمان دارد بواسطه آن طعن و اتهام را از عمر دور می کند حال آنکه آنرا تایید می کند، چرا که برخی از آنها بیانگر آنست که وی معتقد بود که برداشتن مال از بیت المال بدون بازپس دادن، حتی اگر بخاطر ضرورتی باشد، حرام است؛ مگر آنکه برای اینکار از ذیحقان (یعنی همه مردم) اجازه بگیرد، و این خود ایراد بر او وارد می کند که اجازه خواستن از حاضران بهنگام منبر رفتن، برای خوردن از عسل، مشکل را حل نمی کند، چرا که حق منحصر در آنان نبود وآنان نماینده غایبان نیز نبودند که اجازه ایشان برای خوردن از عسل کافی باشد و این با وجود آنکه بیت المال در جهت منافع مسلمانان مصروف می گردد و مانند ارث و نظیر آن بین ایشان مشترک نیست و اگر حاضرین نیازی نداشتند که بواسطه آن برداشتن از بیت المال صحیح باشد، ایشان حقی در آن نداشته اند تا اذن ایشان برای برداشتن از آن فایده ای داشته باشد و اینکه برداشت امام از بیت المال – بخصوص برای درمان- از جمله مصالح امت بشمار آید نیز وارد نیست، چرا که اگر چنین چیزی واقع می گشت، دلالت بر آن داشت که مطلقا به اجازه گرفتن نیازی نبوده است و اجازه گرفتن او وصفی بین این دو حالت دارد که یا ناقص غیر مفید است و یا لغو است و نیازی به آن نیست و از اینرو یا دلالت بر جهل و کم دانی دارد و یا بر شیادی و حیله گری برای فریفتن دل عوام است، چنانکه می گویند: از رشته های موی فروافتاده (از شتر) پرهیز می کند ولی بارها (قافله) را قطار قطار می برد .

طعن شانزدهم: وی در احکام هر روز به رنگی در می آمد

به نحوی که روایت کرده اند وی درباره پدربزرگ، هفتاد(1)

جور حکم کرده است

ص: 58


1- . البیهقیّ در السنن الکبری 6: 247 گفته است: نخستین پدربزرگی که در اسلام ارث برد، عمر بن الخطاب بود، فرزند فلان بن عمر مرد و او خواست که ثروت بر جا مانده را به دور از دست برادرانش، از آن خود کند. پس علی و زید رضی الله عنهما گفتند: این مال به تو نمی رسد. عمر گفت: اگر هر دو هم رأی نبودید، او را پسر خود نمی دانستم و پدر او نبودم. و روایت الدارمیّ در سننش 2: 354 نیز شبیه این روایت است. و بنگرید: مستدرک الحاکم 4: 340، و مجمع الزوائد الهیثمی 4: 227، و ترتیب جمع الجوامع اثر السیوطی 6: 15، و سنن الکبری 6: 247. و البیهقیّ در سننش 6: 245 از عبیدة روایت می کند که گفت: من از عمر درباره جد صد قضیه در حفظ دارم که هر یک نقض کننده آن دیگری است. و ابن أبی الحدید در شرح نهج 1: 181[ 1- 61 چاپ مصر] می گوید: عمر بسیار پیش می آمد که حکمی را صادر می نمود و سپس آنرا نقض می کرد و به خلاف یا ضد آن حکم می نمود. درباره پدربزرگ و برادران احکام بسیار و متفاوتی صادر نمود، سپس از حکم نمودن دیگران در این قضیه بیمناک گشت و گفت: هر که خواهد که به دل جهنم بیفتد، پس درباره پدربزرگ اظهار رأی نماید.

و هذا یدلّ علی قلّة علمه، و أنّه کان یحکم بمجرّد الظنّ و التخمین و الحدس من غیر ثبت و دلیل (1)، و مثل هذا لا یلیق بإمامة المسلمین و رئاسة الدنیا و الدین..

الطعن السابع عشر:

أنّه همّ بإحراق بیت فاطمة علیها السلام (2)، و قد کان فیه أمیر المؤمنین و فاطمة و الحسنان علیهم السلام، و هدّدهم و آذاهم مع أنّ رفعة شأنهم عند اللّه تعالی و عند رسوله (صلی الله علیه و آله) ممّا لا ینکره أحد من البشر (3) إلّا من أنکر ضوء الشمس

ص: 59


1- و له عدّة موارد فی أقضیة کان حکمه فیها مجرّد رأی و تحکّم و تضارب و تشتّت، قد مرّت منها موارد و سیأتی منها موارد أخری. منها: ترک الخلیفة القود ممّن یستحقّه محاباة، کما أورده البیهقیّ فی السنن الکبری 8- 32، و السیوطی فی جمع الجوامع، کما فی ترتیبه 7- 303، و غیرهما، و جاء فیهما عدّة وقائع. و نظیره ما رواه فی کنز العمّال 7- 304. و منها: قضاؤه فی قتل قاتل عفا عنه بعض أولیاء الدم، کما أورده الشافعی فی کتابه الأم 7- 295، و البیهقیّ فی سننه 8- 60 و غیرهما. و انظر مسألة الکلالة فی الطعن الثالث عشر.
2- قال ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة تحت عنوان: کیف کان بیعة علیّ بن أبی طالب علیهما السلام 1- 19: إنّ أبا بکر تفقّد قوما تخلّفوا عن بیعته عند علیّ علیه السلام فبعث إلیهم عمر فجاء فناداهم- و هم فی دار علیّ علیه السلام- فأبوا أن یخرجوا فدعا بالحطب، و قال: و الذی نفس عمر بیده لتخرجنّ أو لأحرقنّها علی من فیها. فقیل له فیها: یا أبا حفص! إنّ فیها فاطمة. فقال: و إن. و جاء بلفظ آخر فی کنز العمّال 3- 139، و قال: أخرجه ابن أبی شیبة. و فیه: و ایم اللّه ما ذاک بمانعی إن اجتمع هؤلاء النفر عندکم إن أمرتهم أن یحرق علیهم الباب!.
3- و هذه فعاله و بین أیدیهم هتاف النبیّ الأقدس: فاطمة بضعة منّی فمن أغضبها أغضبنی. و فی لفظ: یقبضنی ما یقبضها و یبسطنی ما یبسطها. و فی ثالث: یؤذینی ما آذاها و ینصبنی ما أنصبها. و فی رابع: فاطمة شجنة منّی یبسطنی ما یبسطها و یقبضنی ما یقبضها. و فی خامس: فاطمة مضغة منّی یقبضنی ما قبضها و یبسطنی ما بسطها. و فی سادس: یسرّنی ما یسرّها. و فی سابع: فاطمة قلبی و روحی الّتی بین جنبیّ، فمن آذاها فقد آذانی. و قد نقلها عن تسعة و خمسین راویا العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 7- 331- 336، و تعرّض أیضا فی 3- 20- 21. و قال فی شرح الجامع الصغیر 4- 421: استدلّ به السهیلی علی أنّ من سبّها کفر، لأنّه یغضبه. و ذکر ابن حجر: و فیه تحریم أذی کلّ من یتأذّی المصطفی بتأذّیه، فکلّ من وقع منه فی حقّ فاطمة شی ء، فتأذّت به فالنبیّ یتأذّی به بشهادة هذا الخبر. نذکر مثالا مصادر للحدیث علی اختلاف ألفاظه: صحیح البخاریّ 5- 274، صحیح مسلم 2- 261، سنن ابن ماجة 1- 216، سنن أبی داود 1- 324، جامع الترمذی 2- 319، نوادر الأصول للترمذی: 308، خصائص النسائی: 35، مسند أحمد بن حنبل 4- 323، 328، الأغانی 8- 156، مستدرک الحاکم: 154، 158، 159، و حلیة الأولیاء 2- 40، السنن الکبری 7- 307، مشکاة المصابیح: 560، مصابیح السنّة 2- 278، الجامع الصغیر و الکبیر للسیوطی، تهذیب التهذیب 12- 441، الصواعق لابن حجر: 112، 114، الفصول المهمة: 150، نزهة المجالس: 228، نور الأبصار: 45 و غیرها کثیر جدّا.

و این دلالت بر کم دانی وی دارد و اینکه وی به مجرد حدس و گمان و تخمین بدون هر گونه دلیل و سندی حکم می داد و چنین کسی شایسته امامت مسلمانان و ریاست دین و دنیای ایشان نیست .

طعن هفدهم: قصد سوزاندن خانه فاطمه علیها السلام

اینکه وی قصد نمود که خانه فاطمه علیها السلام را به آتش بکشد(1)

در حالی که امیر المومنین و فاطمه و حسنین علیهم السلام در خانه بودند و او آنانرا تهدید و اذیت کرد با وجود آنکه والایی جایگاه ایشان نزد خدایتعالی و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را هیچ بنی بشری مگر کسی که نور خورشید و روشنی ماه را تاریکی بخواند، انکار نمی کند.(2)

ص: 59


1- . ابن قتیبة در الإمامة و السیاسة تحت عنوان: کیف کان بیعة علیّ بن أبی طالب( ع) 1- 19 گوید: ابوبکر دریافت که گروهی نزد علی گرد آمده و از بیعت با وی امتناع ورزیده اند، پس عمر را بسوی ایشان فرستاد و او به نزد آنها آمد و ایشان را که در خانه علی علیه السلام بودند، صدا زد و ایشان بیرون نیامدند و عمر دستور داد که هیزم بیاورند و گفت: به آنکه جان عمر در دست اوست یا بیرون می آیید یا شما را با این خانه می سوزانم. پس درباره این امر به او گفتند: ای ابا حفص! فاطمه در آن خانه است. و او گفت: باشد! و به متنی دیگر در کنز العمّال 3: 139 آمده و گوید: ابن أبی شیبة سند آنرا درست دانسته است. و در آن آمده است که گفت: بخدا سوگند که اگر این گروه در خانه شما گرد آیند، این مانع من نمی شود که در خانه را، چون ایشان را امر نمایم (و اطاعت نکنند)، بر آنها بسوزانم!
2- . و این کردار اوست حال آنکه این شعار مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همواره در گوش ایشان بود که: فاطمه پاره تن من است و هر که او را خشمگین نماید، مرا به خشم آورده است. و به متنی دیگر: هر چه او را ناراحت کند، مرا ناراحت می کند و هر چه او را خشنود سازد، مرا خشنود می سازد. و به متنی سومی: هر چه او را بیازارد مرا می آزارد و هر چه او را رنجور سازد مرا رنجور ساخته است. و به متن چهارمی: فاطمه تکه ای من است، هر چه او را آسوده خاطر سازد، مرا آسوده خاطر نموده و هر چه او را آزرده خاطر کند، مرا آزرده خاطر کرده است. و در متن پنجمی: فاطمه جگرپاره من است هر چه او را دلگیر سازد مرا دلگیر نموده و هر چه او را خرسند سازد، مرا خرسند ساخته است و در متن ششم: هر چه او را شاد کند، مرا شاد کرده است و در متن هفتم: فاطمه این دل و جان من است که در سینه ام است، پس هر که او را بیازارد، مرا آزرده است. حدیثی که علامه امینی رحمه الله در الغدیر 7: 331- 336، و نیز بصورت اشاره در 3: 20- 21 از پنجاه و نه روای نقل کرده است. مولف شرح الجامع الصغیر در 4: 421 گفته است: السهیلی بر پایه این حدیث استدلال می کند که هر که زهراء را ناسزا گوید، کافر شده است، چرا که او را به خشم آورده است . و ابن حجر ذکر می کند که در آن بیان حرام بودن آزار هر کسی است که مصطفی بواسطه آزرده شدنش، ناراحت و آزرده گردد. پس او به دست عمر آزرده گشت و بنا به شهادت این حدیث، پیامبر به دست وی آزرده شده است.

و نور القمر، و قد تقدّم (1) القول فیه مستوفی فیما غبر.

الطعن الثامن عشر: ما وقع منه فی قصّة الشوری

اشارة

، فقد أبدع فیها أمورا کثیرة: .

منها:

أنّه خرج عن النصّ و الاختیار جمیعا، فإنّه قال قاضی القضاة فی

ص: 60


1- بحار الأنوار 28- 231- 339، باب 4، جملة أحادیث منها: 17، 50، 69، و غیرها. أقول: و الأدهی من کلّ ذا و أمر قولته لسیّد الوصیّین و یعسوب الدین أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه: إذا و اللّه الذی لا إله إلّا هو نضرب عنقک! بعد رفضه البیعة، و أجابه بعد قوله: تقتلون إذا عبد اللّه و أخا رسوله- قال: أمّا عبد اللّه فنعم، و أمّا أخو رسول اللّه فلا، کما أوردها ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة و غیره، و ناقشها سیّدنا الفیروزآبادی فی السبعة من السلف 2- 17 مفصّلا، فراجع.

و سخن در این باب پیش از این بطور کامل بیان شد .

طعن هجدهم : آنچه که وی در قضیه شورا انجام داده است

اشاره

چرا که در این ماجرا در امور چندی بدعتهایی به وجود آورد

از جمله

اینکه وی هم بر نص قران و هم بر شروط انتخاب خروج نمود، چه آنکه قاضی القضاة

ص: 60

المغنی (1): قد ثبت عند کلّ من یقول بالاختیار أنّه إذا حصل العقد من واحد برضا أربعة صار إماما، و اختلفوا فیما عدا ذلک، فلا بدّ فیما یصیر به إماما من دلیل، فما قارنه الإجماع یجب أن یحکم به.

و حکی (2) عن شیخه أبی علی، أنّه قال: إنّ ما روی عن عمر أنّه قال: إن بایع ثلاثة و خالف اثنان فاقتلوا الاثنین (3) .. من أخبار الآحاد، و لا شی ء یقتضی صحّته، فلا یجوز أن یطعن به فی الإجماع. فکلامهم صریح فی أنّ الإمامة بالاختیار [إنّه] (4)لا یکون بأقلّ من خمسة، و قد ثبت عن عمر خلافه.

و منها: أنّه وصف کلّ واحد منهم بوصف زعم أنّه یمنع من الإمامة

، ثم جعل الأمر فیمن له هذه الأوصاف.

وَ قَدْ رَوَی السَّیِّدُ فِی الشَّافِی (5)، عَنِ الْوَاقِدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ:

قَالَ عُمَرُ: لَا أَدْرِی مَا أَصْنَعُ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟. وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُطْعَنَ-، فَقُلْتُ: وَ لِمَ تَهْتَمُّ وَ أَنْتَ تَجِدُ مَنْ تَسْتَخْلِفُهُ عَلَیْهِمْ؟. قَالَ: أَ صَاحِبُکُمْ یَعْنِی عَلِیّاً؟!-. قُلْتُ: نَعَمْ وَ اللَّهِ، هُوَ لَهَا أَهْلٌ فِی قَرَابَتِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ صِهْرِهِ وَ سَابِقَتِهِ وَ بَلَائِهِ؟. قَالَ: إِنَّ فِیهِ بِطَالَةً وَ فُکَاهَةً (6)!. قُلْتُ:

ص: 61


1- المغنی 20- 21- 26- القسم الثانی-. و أورده السیّد المرتضی فی الشافی 3- 207.
2- المغنی 20- 26- القسم الثانی-. و نقله بمعناه السیّد فی الشافی 4- 202، و ابن أبی الحدید فی شرحه 12- 258.
3- و قد نصّ الطبریّ فی تاریخه 4- 229 حوادث سنة 23 ه علی أمر عمر بالقتل لمن خالف الشوری، و غیره.
4- کذا، و خطّ علیها و رمز لها نسخة بدل فی مطبوع البحار.
5- الشّافی 4- 202- 205، بتصرّف و اختصار.
6- قال ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 12- 279: و أنا أعجب من لفظة عمر- إن کان قالها-: إنّ فیه بطالة، .. حاش للّه أن یوصف علیّ علیه السّلام بذلک، و إنّما یوصف به أهل الدّعابة و اللّهو، و ما أظنّ عمر- إن شاء اللّه- قالها، و أظنّها زیدت فی کلامه! و إنّ الکلمة هاهنا دالّة علی انحراف شدید!.

در المغنی(1)

گفته است: نزد همه قائلان به انتخاب ثابت است که اگر عقد درباره یک تن از سوی چهار تن حاصل آید، وی امام می گردد و در غیر این اختلاف وجود دارد و به ناچار بایستی برای سببی که بواسطه آن امام می شود، دلیلی وجود داشته باشد و بایستی به آنچه که بر آن به اجماع وجود دارد، حکم گردد.

وی از شیخ خود ابوعلی حکایت می کند که گفت: آنچه از عمر روایت شده که وی گفته است: (اگر سه نفر بیعت کنند و دو تن دیگر مخالفت نمایند، آن دو تن را بکشید(2)

از اخبار چند تن انگشت شمار است و هیچ چیز در بیان درستی آن وجود ندارد و پس جایز نیست در مورد اجماع بر عمر عیب گرفته شود چرا که سخن ایشان در اینکه خلافت بنا بر انتخاب، با کمتر از پنج رأی نمی باشد، صریح و روشن است ولی از عمر خلاف این به ثبت رسیده است.

و از جمله اینکه:

وی هر یک از ایشان (انتخاب شوندگان، نامزدهای خلافت) را به وصفی موصوف دانسته که مدعی است مانع به خلافت رسیدن است ولی پس از آن امر خلافت را به کسی واگذاشت که این صفات در وی وجود داشت. سید در الشافی(3)

به نقل از الواقدی با اسناد از ابن عباس روایت می کند: عمر گفت نمی دانم با امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم چه کنم؟ . و این پیش از آن بود که ضربت بخورد- گفتم: چرا هم این قضیه را داشته باشی حال آنکه کسی هست که به خلیفگی ایشان بگماری؟. گفت: آیا رفیق شما ؟!و منظورش علی بود. – گفتم آری به خدا. او بخاطر نزدیکی اش به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سابقه اش و عملکردش و اینکه داماد پیامبر است، شایسته آن است. گفت: در وجود او بطالت و شوخ طبعی(4) هست! گفتم:

ص: 61


1- . المغنی 20: 21- 26- القسم الثانی-. و السیّد المرتضی نیز در الشافی 3: 207 آنرا ذکر کرده است.
2- . و الطبریّ در تاریخش 4: 229 ذیل حوادث سال 23 ه-، بر صدور دستور از سوی عمر برای کشتن هر کس که با شورا مخالفت نماید، تاکید می کند. و غیر از او نیز این را نقل کرده اند.
3- . الشّافی 4: 202- 205، با تصرّف و تلخیص.
4- . ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 12: 279 گوید: من از این لفظ عمر – اگر آنرا گفته باشد- تعجب می کنم: که او را بطالت و لودگی هست.. حاشا و کلّا که علی علیه السلام به چنین وصفی موصوف گردد، بلکه این اهل شوخ طبعی و سبکسری هستند که به آن متصف می گردند و گمان نمی کنم که عمر – ان شاء الله- آنرا به زبان آورده باشد و گمان دارم که به سخن وی افزوده اند! و این واژه در این متن، انحرافی شدید از مسیر متن دارد!

فَأَیْنَ (1) عَنْ طَلْحَةَ؟. قَالَ: فَابْنُ الزَّهْوِ وَ النَّخْوَةِ. قُلْتُ: عَبْدُ الرَّحْمَنِ؟. قَالَ: هُوَ رَجُلٌ صَالِحٌ عَلَی ضَعْفٍ فِیهِ. قُلْتُ: فَسَعْدٌ؟. قَالَ: صَاحِبُ (2) مِقْنَبٍ وَ قِتَالٍ لَا یَقُومُ بِقَرْیَةٍ لَوْ حُمِّلَ أَمْرُهَا. قُلْتُ: فَالزُّبَیْرُ؟. قَالَ: وَعْقَةٌ لَقِسٌ (3)، مُؤْمِنُ الرِّضَا کَافِرُ (4) الْغَضَبِ، شَحِیحٌ، وَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَصْلُحُ (5) إِلَّا لِقَوِیٍّ فِی غَیْرِ عُنْفٍ، رَفِیقٍ (6) فِی غَیْرِ ضَعْفٍ، جَوَادٍ (7)فِی غَیْرِ سَرَفٍ. قُلْتُ: فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عُثْمَانَ (8)؟.

قَالَ: لَوْ وَلِیَهَا لَحَمَّلَ بَنِی أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ، وَ لَوْ فَعَلَهَا لَقَتَلُوهُ (9).

قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ (10): وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ غَیْرِ هَذَا الطَّرِیقِ أَنَّ عُمَرَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشُّورَی: رُوحُوا إِلَیَّ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمْ قَالَ: قَدْ جَاءَنِی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ

ص: 62


1- فی المصدر زیادة: أنت.
2- فی الشّافی: ذاک صاحب.
3- جاء فی حاشیة ک ما یلی: و فی حدیث عمر و اهتمامه للخلافة فذکر له سعد، فقال: ذلک إنّما یکون فی مقنب من مقانبکم .. المقنب- بالکسر-: جماعة الخیل و الفرسان، و قیل: هی دون المائة، یرید أنّه صاحب حرب و جیوش و لیس بصاحب هذا الأمر، ذکره فی النّهایة. و قال فی حدیث عمر: .. و ذکر الزّبیر، فقال: وعقة لقس .. الوعقة- بالسّکون-: الّذی یضجر و یتبرّم، یقال: رجل وعقة و وعقة أیضا، و وعق- بالکسر- فیهما. و اللقس: السّیّئ الخلق، و قیل: الشّحیح. [منه نوّر اللّه ضریحه]. انظر: النّهایة 4- 111 فیه: هو دون .. و 5- 207 و 4- 264.
4- فی حاشیة ک: مؤمن، ثمّ کتب بعدها: ابن أبی الحدید. و لعلّها فی بعض نسخه، و ما هنا مثبت فی المصدر المطبوع.
5- فی الشّافی زیادة: له. و لا توجد فی شرح النّهج.
6- فی ک: رقیق.
7- فی س نسخة بدل: و جواد.
8- فی المصدر: و عثمان. و لا توجد: عن، فیه.
9- حدیث ابن عبّاس مع عمر جاء فی الفائق 2- 425- 426، و أنساب البلاذریّ 5- 16 باختلاف فی العبارة، و جاء فیه: 17: قیل: طلحة؟. قال: أنفه فی السّماء و استه فی الماء. و ذکره فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 258- 259، باختلاف یسیر.
10- الشّافی 4- 203- 204، و نقله عنه ابن أبی الحدید فی شرحه 12- 259- 260.

نسبت به طلحه چه می اندیشی؟ گفت: وی زاده غرور و به خود بالیدن است. گفتم: عبدالرحمن؟ گفت وی مردی صالح است با وجود ضعفی که در اوست. گفتم؟ و درباره سعد؟ وی سرکرده گروهانی از جنگجویان و مامور به جنگ و نبرد است ولی اگر دهکده ای را به او دهند، از پس آن بر نمی آید. گفتم: و زبیر؟ زود دل آزرده شود و بدخلق و خوست و چون خرسند باشد ایمانش به جاست و چون خشمگین گردد، کافر است و بس بخیل است. و این امر تنها به دست کسی راست می آید که قویدست باشد بدون خشونت، رفیق و مهربان باشد بدون ضعف و سستی و بخشنده باشد بدون اسرافکاری. گفتم پس درباره عثمان چه می اندیشی؟ گفت: اگر خلافت به دست گیرد بنی ابی معیط را بر گرده مردم سوار می کند و اگر چنین کند، مردم وی را خواهند کشت. (1)

سید رحمه الله گوید و با سندی جز این نیز روایت شده که عمر به اصحاب شورا گفت که بسوی من آیید و چون به ایشان نگریست گفت هر یک به سوی من آمد در حالیکه صدای خود را به گونه ای بالاتر برده و

ص: 62


1- . حدیث ابن عبّاس با عمر در الفائق 2: 425- 426 و در أنساب البلاذریّ 5- 16 آمده و با تفاوتی در عبارت همین کتاب: 17: گفت: درباره طلحه چه؟. گفت: بینی اش در آسمانس است و باسنش در آب (کنایه از آدم از خود متشکر ناتوان). و در شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 12: 258- 259، با تفاوتی اندک ذکر شده است.

یَهُزُّ عَقِیرَتَهُ (1) یَرْجُو أَنْ یَکُونَ خَلِیفَةً، أَمَّا أَنْتَ یَا طَلْحَةُ أَ فَلَسْتَ الْقَائِلَ: إِنْ قُبِضَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَنْکِحُ (2) أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ؟! فَمَا جَعَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِأَحَقَّ بِبَنَاتِ أَعْمَامِنَا (3)، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی (4) فِیکَ: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً)(5)، وَ أَمَّا (6) أَنْتَ یَا زُبَیْرُ! فَوَ اللَّهِ مَا لَانَ قَلْبُکَ یَوْماً وَ لَا لَیْلَةً، وَ مَا زِلْتَ جِلْفاً (7) جَافِیاً، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عُثْمَانُ فَوَ اللَّهِ لَرَوْثَةٌ (8) خَیْرٌ مِنْکَ، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ فَإِنَّکَ رَجُلٌ عَاجِزٌ تُحِبُّ (9) قَوْمَکَ جَمِیعاً، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا سَعْدُ فَصَاحِبُ عَصَبِیَّةٍ وَ فِتْنَةٍ (10)، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَلِیُّ فَوَ اللَّهِ لَوْ وُزِنَ إِیمَانُکَ بِإِیمَانِ أَهْلِ الْأَرْضِ لَرَجَحَهُمْ (11)، فَقَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُوَلِّیاً یَخْرُجُ (12)، فَقَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ مَکَانَ الرَّجُلِ لَوْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ لَحَمَلَکُمْ (13) عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ، قَالُوا: مَنْ هُوَ؟. قَالَ: هَذَا الْمُوَلِّی مِنْ بَیْنِکُمْ. قَالُوا: فَمَا یَمْنَعُکَ مِنْ ذَلِکَ؟. قَالَ: لَیْسَ إِلَی

ص: 63


1- جاء فی حاشیة ک: یهزّ عقیرته .. أی رفع صوته، قیل: أصله أنّ رجلا قطعت رجله فکان یرفع المقطوعة علی الصّحیحة و یصیح من شدّة وجعها بأعلی صوته، فقیل لکلّ رافع صوته: رفع عقیرته، و العقیرة- فعیلة- بمعنی مفعولة. نهایة. انظر: النّهایة 3- 275 و فیه: إنّه رفع عقیرته .. أی صوته. و قال فیه 5- 262: نهزّ بهما .. أی نسرع السّیر بهما .. هزیزا کهزیز الرّحی .. أی صوت دورانها.
2- فی المصدر: لننکحنّ.
3- زیادة: منّا، جاءت فی الشّافی.
4- لا توجد فی المصدر: تعالی.
5- الأحزاب: 53.
6- فی س: و ما.
7- قال فی النّهایة 1- 287: الجلف: الأحمق.
8- زیادة: أهلک، جاءت فی المصدر. و شرح ابن أبی الحدید کالمتن.
9- فی الشّافی: ما تحبّ، و ما فی المتن هو الظّاهر.
10- جاءت العبارة فی الشّافی هکذا: فأنت رجل عصبیّ.
11- فی المصدر: لرجح- بلا ضمیر-.
12- لا توجد فی الشّافی: یخرج.
13- فی الشّافی: مکان رجل لو ولّیتموها إیّاه لحملکم.

امیدوار است که خلیفه شود. اما تو ای طلحه آیا تو نبودی که گفتی چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رحلت نماید، با همسرانش ازدواج خواهم کرد؟! و خداوند محمد را از ما سزاوارتر به دخترعموهایمان قرار نداد و درباره تو چنین نازل نکرد که (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدا: -: و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید، و مطلقاً [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید)(1). اما تو ای زبیر! به خدا که دلت هیچ روزی و نه هیچ شبی نرم نگشت و همچنان سنگدل و سخت دل هستی. و اما تو ای عثمان به خدا که سرگینی از تو برتر است و اما ای عبدالرحمن تو مردی ناتوانی که همه افراد قبیله ات را دوست داری و اما تو ای سعد وجودت از تعصب و فتنه پر است و اما تو ای علی به خدا سوگند که اگر ایمان تو با ایمان تمام اهل زمین مقایسه شود، از آن برتر خواهد بود، پس علی علیه السلام برخاست و پشت کرد و خارج شد. پس عمر گفت به خدا که شأن و جایگاه این مرد را می دانم که اگر او را ولی امر خود کنید شما را با دلیلی روشن پیش خواهد برد. گفتند: کیست او؟ گفت: همین که پشت کرد و رفت. گفتند پس چه چیز تو را (از خلیفه کردن او ) باز می دارد؟ گفت: راهی به این کار وجود ندارد .

ص: 63


1- . الأحزاب/ 53

ذَلِکَ سَبِیلٌ (1).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ رَوَاهُ الْبَلاذُرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2): أَنَّ عُمَرَ لَمَّا خَرَجَ أَهْلُ الشُّورَی مِنْ عِنْدِهِ، قَالَ: إِنْ وَلَّوْهَا الْأَجْلَحَ (3) سَلَکَ بِهِمُ الطَّرِیقَ. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ(4): فَمَا یَمْنَعُکَ مِنْهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: أَکْرَهُ أَنْ أَتَحَمَّلَهَا حَیّاً وَ مَیِّتاً.

فوصف کما تری (5) کلّ واحد من القوم بوصف قبیح یمنع من الإمامة، ثم جعلها فی جملتهم حتی کأنّ تلک الأوصاف تزول فی حال الاجتماع، و نحن نعلم أنّ الذی ذکره إن کان مانعا من الإمامة فی کلّ واحد علی الانفراد فهو مانع مع الاجتماع، مع أنّه وصف علیّا علیه السلام بوصف لا یلیق به و لا ادّعاه عدوّ قطّ علیه، بل هو معروف بضدّه من الرکانة و البعد عن المزاح و الدعابة(6)، و هذا معلوم ضرورة لمن سمع أخباره علیه السلام، و کیف یظنّ به ذلک،

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا أَطْرَقَ هِبْنَا أَنْ نَبْتَدِئَهُ(7) بِالْکَلَامِ.

، وَ هَذَا لَا یَکُونُ إِلَّا مِنْ شِدَّةِ التَّزَمُّتِ (8) وَ التَّوَقُّرِ وَ مَا یُخَالِفُ الدُّعَابَةَ وَ الْفُکَاهَةَ.

و منها: أنّه قال: لا أتحمّلها حیّا و میّتا ..

و هذا إن کان علی عدوله عن

ص: 64


1- لا توجد: سبیل، فی س.
2- الأنساب للبلاذریّ 5- 18. و أورده أبو عمر فی الاستیعاب 4- 274- 275 [2- 419] فی ترجمة علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و ابن سعد فی الطّبقات 3- 341- 342، و الهندیّ فی کنز العمّال 6- 359، و الطّبریّ فی الرّیاض النّضرة 2- 72 و غیرهم فی غیرها.
3- الأجلح من النّاس .. من انحسر الشّعر عن جانبی مقدّم رأسه.
4- فی الشّافی: قال ابن عمر.
5- فی الشافی: کما تری، وقعت بعد: من القوم.
6- فی المصدر: الفکاهة، بدلا من: الدعابة
7- فی المصدر المطبوع: تبتدئه.
8- جاء فی حاشیة ک: قال الجوهریّ: الزّمیت: الوقور، و فلان أزمت النّاس .. أی أوقرهم. [منه رحمه اللّه]. انظر: الصّحاح للجوهریّ 1- 250

در خبری دیگر که البلاذری در تاریخ(1) خود روایت کرده آمده است: عمر آنگاه که اهل شورا از نزدش خارج گشتند گفت: اگر خلافت را به این اجلح (آنکه موی سرش از دو کناره پیشانی ریخته و عقب رفته باشد) داده بودند، ایشان را به راه درست می برد. پس عبدالله بن عمر گفت: پس چه چیزی تو را باز می دارد ای امیر مومنان؟ گفت دوست ندارم که هم زنده و هم مرده، بار آن (خلافت) را بر دوش کشم.

و چنان که ملاحظه می کنید هر یک را به وصفی زشت متهم کرد که از خلیفه شدن باز می دارد سپس خلافت را به میان همه ایشان افکند گویی که آن صفات با اجتماع ایشان زائل می گردد و روشن است که آنچه وی گفت، اگر در حالت انفراد و تنهایی مانع از خلافت است در حالت اجتماع نیز مانع خواهد بود، با وجود اینکه وی علی علیه السلام را به وصفی بیالود که شایسته او نیست و هرگز هیچ دشمنی آنرا علیه وی ادعا نکرده است بلکه او معروف است به خلاف آن یعنی استواری و متانت و دوری از شوخ طبعی و سبکسری و این نکته ضرورتا برای کسی که اخبار سیره وی را شنیده است، روشن است و چطور می توان چنین چیزی را درباره وی گمان کرد حال آنکه از ابن عباس روایت شده است: چون امیر المومنین علیه السلام سر فرو می افکند، هیبت و خشیت ما را فرا می گرفت که با او کلام آغاز کنیم. و این حالت حاصل نمی آید مگر از شدت سنگینی و وقار و هرگونه صفت مخالف شوخ طبعی و خوشمزگی.

و دیگر اینکه وی گفت: زنده و مرده آنرا تحمل نمی کنم.

و این اگر از سر عدول وی از

ص: 64


1- . الأنساب للبلاذریّ 5: 18. و أبو عمر در الاستیعاب 4: 274- 275[ 2- 419] در بیان شرح حال علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و ابن سعد در الطّبقات 3: 341- 342، و الهندیّ در کنز العمّال 6: 359، و الطّبریّ در الرّیاض النّضرة 2: 72 و غیر ایشان در کتب دیگری ذکر نموده اند.

النصّ علی واحد بعینه فهو قول متملّس (1) متخلّص لا یفتات علی الناس فی آرائهم، ثم نقض هذا بأن نصّ علی ستة من بین العالم کلّه، ثم رتّب العدد ترتیبا مخصوصا یئول إلی (2) أنّ اختیار عبد الرحمن هو المقدّم، و أیّ شی ء یکون من التحمّل أکبر من هذا؟ و أیّ فرق بین أن یتحمّلها بأن ینصّ علی واحد بعینه و بین أن یفعل ما فعله من الحصر و الترتیب؟!.

و منها: أنّه أمر بضرب أعناق قوم أقرّ بأنّهم أفضل الأمّة

- إن تأخّروا عن البیعة أکثر من ثلاثة أیّام، و معلوم أنّ بذلک لا یستحقّون القتل، لأنّهم إذا کانوا إنّما کلّفوا أن یجتهدوا آراءهم فی اختیار الإمام فربّما طال زمان الاجتهاد و ربّما قصر بحسب ما یعرض فیه من العوارض، فأیّ معنی للأمر بالقتل إذا تجاوز الأیّام الثلاثة؟.

ثم (3) أنّه أمر بقتل من یخالف الأربعة (4)، و من یخالف العدد الذی فیه عبد

ص: 65


1- فی حاشیة ک: الملاسة: ضدّ الخشونة، یقال: ملّسته فتملّس، و انملس من الأمر: أفلت منه. و الافتیات: افتعال من الفوت و هو السّبق إلی الشّی ء دون ائتمار من یؤتمن، یقال: افتات علیه بأمر کذا .. أی فاته به، و فلان لا یفتات علیه .. أی لا یعمل بشی ء دون أمره. [منه رحمه اللّه]. انظر: الصحاح 3- 979- 980 و 1- 260، و لسان العرب 6- 221 و 2- 69- 70، و فیهما: یؤتمر، بدلا من: یؤتمن. و هو الظاهر.
2- فی س: إلّا. و ما فی الشافی کالمتن.
3- لا توجد: ثم، فی ک.
4- أقول: أخرج الطبریّ فی تاریخه 5- 35 قال: قال عمر لصهیب: صلّ بالناس ثلاثة أیّام، و أدخل علیّا و عثمان و الزبیر و سعدا و عبد الرحمن بن عوف و طلحة- إن قدم- و أحضر عبد اللّه بن عمر- و لا شی ء له من الأمر- و قم علی رءوسهم، فإن اجتمع خمسة و رضوا رجلا و أبی واحد فأشدخ رأسه أو اضرب رأسه بالسیف- و إن اتّفق أربعة فرضوا رجلا منهم و أبی اثنان فاضرب رءوسهما، فإن رضی ثلاثة رجلا منهم و ثلاثة رجلا منهم فحکّموا عبد اللّه بن عمر فأیّ الفریقین حکم له فلیختاروا رجلا منهم، فإن لم یرضوا بحکم عبد اللّه بن عمر فکونوا مع الذین فیهم عبد الرحمن بن عوف، و اقتلوا الباقین إن رغبوا عمّا اجتمع علیه الناس. و ذکره البلاذری فی أنساب الأشراف 5- 16- 18، و ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1- 23، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 257. و حکاه عنهم العلّامة الأمینی فی الغدیر 5- 375، فراجع. و قریب منه ما رواه ابن أبی الحدید 9- 50- 51 عن الشعبی فی کتاب الشوری، و مقتل عثمان، و عن الجوهریّ فی زیادات کتاب السقیفة.

تاکید بر نام یک تن بخصوص باشد، سخن فردی است که از زیر بار مسوولیت شانه خالی می کند و خود را به گریزی، خلاصی می بخشد و وانمود می کند که بدون نظر مردمان تصمیم گیری نمی کند و سپس این حال خود را با تاکید بر نام شش تن از میان تمام خلایق، نقض نمود و آنگاه این شش تن را ترتیب ویژه ای بخشید که منتهی به آن می گشت که انتخاب عبدالرحمن در اولویت باشد، و چه تحمل (و بر عهده گرفتن و پذیرش بار) ی می تواند بزرگتر از این باشد؟ و چه فرقی هست میان اینکه (مسوولیت انتقال خلافت را) با تاکید بر نام یک تن بر عهده خود گیرد و آن رفتاری که در حصر نمودن (شمار نام بردگان برای خلافت) و مرتب نمودن آنها در ترتیبی خاص؟!

و دیگر اینکه:

وی دستور گردن زدن کسانی را داد که خود به برترین امت بودن ایشان، اعتراف کرده بود. اگر بیش از سه روز از بیعت نمودن تاخیر می نمودند و روشن است که با این کار مستحق کشته شدن نیستند، زیرا که اگر مکلف به آن شده اند که برای انتخاب خلیفه فکر خود را به جهد و تلاش دوچندان اندازند، چه بسا که این جهد ایشان به طول انجامد و شاید که بخاطر آنچه عارض می گردد، چندان وقت نگیرد. پس دستور به قتل چه معنایی دارد اگر که این مدت از سه روز بیشتر شود؟ سپس اینکه وی دستور داد کسی که با چهار تن مخالفت نماید کشته شود و چه کسی با تعدادی که عبدالرحمن هم در آنست مخالفت تواند کرد

ص: 65

الرحمن، و کلّ ذلک ممّا لا یستحقّ به القتل (1) و ما تمسّکوا به من أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام دخل فی الشوری طائعا و بایع غیر مکره، فتدلّ روایاتهم علی خلاف ذلک، فقد

رَوَی الطَّبَرِیُّ (2) فِی تِلْکَ الْقِصَّةِ: أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ قَالَ: یَا عَلِیُّ! لَا تَجْعَلَنَّ عَلَی نَفْسِکَ سَبِیلًا، فَإِنِّی نَظَرْتُ فَشَاوَرْتُ النَّاسَ فَإِذَا هُمْ لَا یَعْدِلُونَ بِعُثْمَانَ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَقُولُ:

سَیَبْلُغُ الْکِتَابُ أَجَلَهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ الطَّبَرِیِّ (3): إِنَّ النَّاسَ لَمَّا بَایَعُوا عُثْمَانَ تَلَکَّأَ (4) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ عُثْمَانُ (5): (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (6)، فَرَجَعَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی بَایَعَهُ وَ هُوَ یَقُولُ: خُدْعَةٌ وَ أَیُّ (7) خُدْعَةٍ.

وَ رَوَی السَّیِّدُ (8) رَحِمَهُ اللَّهُ، عَنِ الْبَلاذُرِیِّ (9)، عَنِ ابْنِ الْکَلْبِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ فِی إِسْنَادٍ لَهُ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا بَایَعَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ (10) عُثْمَانَ کَانَ

ص: 66


1- انتهی کلام السیّد فی الشافی 4- 204- 205 باختلاف یسیر.
2- تاریخ الطّبریّ 4- 238.
3- تاریخ الطّبریّ 4- 229 [5- 41] حوادث سنة 23 ه.
4- قال الجوهریّ فی الصّحاح 1- 71: .. تلکّأ عن الأمر تلکّؤا: تباطأ عنه و توقّف، و جاء بمعنی التّثاقل أیضا فی النّهایة الأثیریّة 4- 268، و فی غیرها مثلهما.
5- فی المصدر: فقال عبد الرّحمن.
6- الفتح: 10.
7- فی تاریخ الطبریّ: و أیّما.
8- الشّافی 4- 210.
9- أنساب الأشراف 5- 22.
10- خطّ علی: عبد الرّحمن، فی س.

و تمام این موارد، امریست که قتل بدان جایز نمی گردد و این حکایتی که دستاویز خود کرده اند مبنی بر اینکه امیر المومنین علیه السلام داوطلبانه وارد شورا گشته و به دور از هرگونه جبری بیعت نموده، روایتهای خود ایشان بر خلاف آنست چرا که طبری(1) پیرامون این داستان روایت می کند که عبدالرحمن گفت: ای علی! راهی بر خود منه چرا که من نگریسته و با مردمان رایزنی نمودم و دریافتم که ایشان هیچکس را با عثمان برابر نمی دانند پس علی علیه السلام در حالیکه می گفت: زمان (جاری شدن) کتاب (حق) خواهد رسید، خارج شد. و در روایت از طبری(2) آمده که وقتی مردمان با عثمان بیعت کردند، علی علیه السلام لختی درنگ نمود و عثمان گفت: (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً : -: پس هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند، و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودی خدا پاداشی بزرگ به او می بخشد)(3)، پس علی بازگشت و با او بیعت نمود درحالیکه می گفت: نیرنگ است، آنهم چه نیرنگی!

و سید(4) رحمه الله از البلاذری(5) از ابن الکلبی از پدرش از ابی مخنف به اسناد وی روایت می کند که زمانی که عبدالرحمن با عثمان بیعت نمود،

ص: 66


1- . تاریخ الطّبریّ 4: 238
2- . تاریخ الطّبریّ 4: 229[ 5- 41] حوادث سال 23 ه-.
3- . الفتح/ 10
4- . الشّافی 4: 210
5- . أنساب الأشراف 5: 22

قَائِماً فَقَعَدَ، فَقَالَ لَهُ (1) عَبْدُ الرَّحْمَنِ: بَایِعْ وَ إِلَّا ضَرَبْتُ(2) عُنُقَکَ، وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ مَعَ أَحَدٍ (3) سَیْفٌ غَیْرَهُ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ مُغْضَباً، فَلَحِقَهُ أَصْحَابُ الشُّورَی، فَقَالُوا: بَایِعْ وَ إِلَّا جَاهَدْنَا (5)، فَأَقْبَلَ مَعَهُمْ یَمْشِی حَتَّی بَایَعَ عُثْمَانَ.

فأیّ رضا هاهنا؟! و أیّ إجماع؟! و کیف یکون مختارا من یهدّد بالقتل و الجهاد؟!.

و قد تکلّم فی هذا الیوم المقداد و عمّار رضی اللّه عنهما و جماعة فی ذلک عرضوا نصرتهم علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: وَ اللَّهِ مَا أَجِدُ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ وَ لَا أُحِبُّ أَنْ أُعَرِّضَکُمْ لِمَا لَا تُطِیقُونَ(6).

و أمّا دخوله علیه السلام فی الشوری فسیأتی ما روی من العلل فی ذلک، و أیّ علّة أظهر من أنّهم رووا أنّ عمر أوصی أبا طلحة فی خمسین رجلا حاملی سیوفهم علی عواتقهم فی إحضار القوم و قتلهم لو لم یعیّنوا خلیفة فی الأیّام المعیّنة.

و قال السیّد (7) رضی اللّه عنه بعد إیراد بعض الروایات من طرقهم ممّا یدلّ علی عدم رضاه علیه السلام بالشوری و بما (8) ترتّب علیه-: و هذه الجملة التی أوردناها قلیل من کثیر فی أنّ الخلاف کان واقعا، و الرضا کان مرتفعا، و الأمر إنّما تمّ بالحیلة و المکر و الخداع، و أوّل شی ء مکر به عبد الرحمن أنّه ابتدأ فأخرج نفسه

ص: 67


1- لا توجد: له، فی س.
2- فی الشّافی: أضرب.
3- فی الأنساب و الشّافی: مع أحد یومئذ- بتقدیم و تأخیر-.
4- فی المصدرین: فیقال إنّ علیّا خرج، بدلا من: فخرج.
5- فی الشّافی و الأنساب: جاهداک.
6- قد أورده السیّد فی الشافی 4- 211- 212 بتفصیل، و حکاه عنه ابن أبی الحدید 12- 265 266، و رواه قبلهما الطبریّ 3- 297 حوادث سنة 23 ه.
7- الشافی 4- 213.
8- فی ک: و إنّما.

علی علیه السلام ایستاده بود پس نشست و عبدالرحمن به او گفت: بیعت کن وگرنه گردنت را می زنم و در این روز نزد کسی مگر وی، شمشیر نبود، پس علی علیه السلام خشمگین خارج شد و اصحاب شورا به دنبال او رفته و به او رسیدند و گفتند بیعت کن وگرنه با تو نزاع می کنند ( در نسخه دیگر: آندو با تو در نبرد می شوند)، پس علی با ایشان بازگشت تا آنکه با عثمان بیعت نمود.

پس اینجا چه رضایتی در کار است؟! و چه اجماع نظری؟! و چگونه کسی که به کشته شدن و جهاد علیه وی تهدید می شود، مختار است؟

دراین روز مقداد و عمار رضی الله عنهما و گروهی دیگر در این زمینه سخن گفته و به امیر المومنین علیه السلام عرض کردند که وی را یاری نمایند و حضرت گفت: به خدا که در برابر ایشان کمکی نمی بینم و دوست ندارم که شما را دچار امری کنم که طاقت و توان آنرا ندارید. (1)

و اما مساله وارد شدن حضرت به شورا، علتهایی که درباره آن ذکر شده در پی خواهد آمد و چه علتی بهتر از اینکه روایت کرده اند که عمر اباطلحة را به همراه پنجاه نفر شمشیر بر دوش دستور داد که گروه مردان شورا را حاضر نمایند و اگر در مدت زمان روزهای مشخص شده، خلیفه ای تعیین نکنند، ایشان را بکشند!

سید رضی الله عنه پس از آنکه روایات چندی را که بیانگر عدم رضایت امام علیه السلام به شورا و پیامدهای آن است، به نقل از خود ایشان وارد می کند؛ می گوید: و این موارد که ذکر کردیم مشتی از خروار روایات است درباره اینکه اختلاف واقعا وجود داشت و رضایتی در بین نبود و این امر تنها با نیرنگ و فریبکاری و ترفند انجام شد و نسختین چیزی که عبدالرحمن بدان حیله گری آغاز نمود این بود که وی خود را از دایره این امر خارج نمود

ص: 67


1- . و سید در الشافی 4: 211- 212 آنرا به تفصیل بیان کرده و ابن أبی الحدید در 12: 265 266 از وی نقل کرده و پیش از آندو الطبریّ 3: 297 در حوادث سال 23 ه- آورده است.

عن الأمر (1) لیتمکّن من صرفه إلی من یرید، و لیقال إنّه لو لا إیثاره(2) الحقّ و زهده فی الولایة لما أخرج نفسه منها (3)، ثم عرض علی أمیر المؤمنین علیه السلام ما یعلم أنّه لا یجیب إلیه (4) و لا یلزمه (5) الإجابة إلیه من السیرة فیهم بسیرة الرجلین، و علم أنّه علیه السلام لا یتمکّن من أن یقول إنّ سیرتهما لا یلزمنی (6)، لئلّا ینسب إلی الطعن علیهما، و کیف یلتزم بسیرتهما (7) و کلّ واحد منهما لم یسر بسیرة الآخر، بل اختلفا و تباینا فی کثیر من الأحکام، هذا بعد أن قال لأهل الشوری: و ثقوا لی (8) من أنفسکم بأنّکم ترضون باختیاری إذا أخرجت (9) نفسی، فأجابوه علی

مَا رَوَاهُ أَبُو مِخْنَفٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مَا عَرَضَ عَلَیْهِمْ، إِلَّا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَإِنَّهُ قَالَ:

انْظُرْ .. لِعِلْمِهِ بِمَا یَجُرُّ هَذَا الْمَکْرُ، حَتَّی أَتَاهُمْ أَبُو طَلْحَةَ فَأَخْبَرَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بِمَا عَرَضَ وَ بِإِجَابَةِ الْقَوْمِ إِیَّاهُ إِلَّا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَقْبَلَ أَبُو طَلْحَةَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ ثِقَةٌ لَکَ وَ لِلْمُسْلِمِینَ، فَمَا بَالُکَ تُخَالِفُهُ وَ قَدْ عَدَلَ بِالْأَمْرِ عَنْ نَفْسِهِ، فَلَنْ یَتَحَمَّلَ الْمَأْثَمَ لِغَیْرِهِ؟! فَأَحْلَفَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ (10) أَنْ لَا یَمِیلَ إِلَی هَوًی، وَ أَنْ یُؤْثِرَ الْحَقَّ وَ یَجْتَهِدَ لِلْأُمَّةِ وَ لَا یُحَابِیَ (11) ذَا

ص: 68


1- فی الشافی: من الأمر.
2- جاءت: إیثار- بلا ضمیر-، فی المصدر.
3- لا توجد: منها، فی الشافی.
4- فی ک: إنّه لا یجب. و وضع فیها علی: إلیه، رمز نسخة بدل.
5- جاءت فی الشافی: و لا تلزمه. و فی س: و لا یلزم.
6- فی المصدر: لا تلزمنی.
7- فی الشافی: یلزم سیرتهما. و فی ک تقرأ: یلتزم سیرتهما.
8- جاءت: إلی، بدلا من: لی، فی ک.
9- فی الشافی: إذا خرجت.
10- فی مطبوع البحار زیادة: بما عرض. و وضع علیها رمز نسخة بدل، و لا توجد فی المطبوع من المصدرین.
11- فی ک: و لا یجابی. و فی الشّافی: و لا یحامی.

تا بتواند خلافت را بسوی کسی که خواهد براند، و بگویند که اگر وی حق را برنمی گزید و نسبت به مقام خلافت بی میل نبود، خود را از دایره آن خارج نمی نمود. سپس به امیر المومنین علیه السلام چیزی را پیشنهاد کرد که می دانست وی به آن پاسخ مثبت نمی دهد و پاسخ به آن نیز وی را مجبور به پیش گرفتن روش و رویه ای نظیر دو خلیفه قبلی نمی کرد و دانست که وی علیه السلام نمی تواند بگوید که سیره آن دو خلیفه قبلی، بر من حتم و واجب نیست تا مبادا منتسب به ایرادگیری از آندو شود. و او چطور به سیره آندو متعهد گردد حال آنکه هیچ یک از آندو طبق سیره آن دیگری رفتار نکرد بلکه در بسیاری از احکام با هم مخالف و متضاد بوده اند و این پس از آنکه به اهل شورا گفت: در دل خود به من اعتماد کنید بر اینکه چون خود را از دایره شورا خارج نمودم، انتخاب مرا بپذیرید و ایشان بنا بر آنچه ابو مخنف با ذکر سند روایت می کند، آنچه را وی پیشنهاد کرد پذیرفتند مگر امیر المومنین علیه السلام، که گفت: در آن می اندیشم.. ، چرا که می دانست این حیله به کجا کشیده خواهد شد، تا آنکه ابو طلحة نزد ایشان آمد و عبدالرحمن وی را از آنچه پیشنهاد کرده بود و اینکه همه افراد مگر علی علیه السلام با آن موافقت کرده اند، آگاه ساخت.

پس ابو طلحه به علی علیه السلام روی کرد و گفت ای ابا الحسن! ابا محمد برای تو و همه مسلمانان قابل اطمینان است، چه شده که با او مخالفت می کنی، حال آنکه او این امر را از خود به دور داشته است و هرگز بخاطر دیگری گناه را به جان نخواهد خرید؟! پس علی علیه السلام عبدالرحمن را سوگند داد که به هوی و هوس گرایش نکند و حق را بر همه چیز مقدم دارد و به نفع امت نهایت کوشش و دقت خود به خرج دهد و از هیچ خویشاوندی طرفداری نکند

ص: 68

قَرَابَةٍ، فَحَلَفَ لَهُ.

و هذا غایة ما یتمکّن (1) منه أمیر المؤمنین علیه السلام فی الحال، لأنّ عبد الرحمن لّما أخرج نفسه من الأمر فظنّت(2) به الجماعة الخیر، و فوّضت إلیه الاختیار، لم یقدر (3) أمیر المؤمنین علیه السلام علی أن یخالفهم و ینقض ما اجتمعوا علیه، فکان أکثر ما تمکّن منه أن أحلفه و صرّح بما یخاف من جهته من المیل إلی الهوی و إیثار القرابة غیر أنّ ذلک کلّه لم یغن شیئا.

و منها: إنّه نسب أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الفکاهة و البطالة

و ذمّه عموما فی ضمن ذمّ جمیع الستة، و کان یهتمّ و یبذل جهده فی منع أمیر المؤمنین علیه السلام عن الخلافة حسدا و بغیا، و یکفی هذا فی القدح، و استبعاد ابن أبی الحدید (4) هذا و ادّعاؤه الظنّ بأنّها زیدت فی کلامه غریب لاشتمال جلّ روایاتهم علیه، و لیس هذا ببدع منه.

فَقَدْ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ(5) عَنْهُ، أَنَّهُ قَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! لَقَدْ أَجْهَدَ هَذَا الرَّجُلُ (6) نَفْسَهُ فِی الْعِبَادَةِ حَتَّی نَحَلْتَهُ رِیَاءً!. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: قُلْتُ: مَنْ هُوَ؟.

قَالَ: الْأَجْلَحُ یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ. قُلْتُ: وَ مَا یَقْصِدُ بِالرِّیَاءِ؟. قَالَ: یُرَشِّحُ نَفْسَهُ بَیْنَ النَّاسِ لِلْخِلَافَةِ.

وَ رُوِیَ عَنِ الشَّعْبِیِّ فِی کِتَابِ الشُّورَی (7)، وَ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ فِی کِتَابِ السَّقِیفَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیِّ (8)، قَالَ: مَشَیْتُ وَرَاءَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ

ص: 69


1- فی المصدر: ما تمکّن.
2- فی الشافی: ظنّت- بلا فاء-.
3- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: و فوّضوا إلیه الاختیار فلم یقدر ..
4- فی شرحه علی نهج البلاغة 12- 279، و قد مرّ نصّ عبارته.
5- شرح النّهج 12- 80: بتصرّف یسیر، نقله عن أمالی أبی جعفر محمّد بن حبیب.
6- خطّ علی: الرّجل، فی س.
7- رواه ابن أبی الحدید فی شرحه 5- 50- 55.
8- فی المصدر: قال الشّعبیّ: فحدّثنی من لا أتّهمه من الأنصار. و قال أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ: هو سهل بن سعد الأنصاریّ. و فی س زیادة: بن، قبل: الأنصاریّ.

پس او سوگند خورد.

و این نهایت کاری بود که امیر المومنین علیه السلام در این حالت می توانست انجام دهد، زیرا عبدالرحمن زمانی که خود را از دایره خلیفه شدن خارج نمود، همگان به او گمان خیر بردند و انتخاب را به وی واگذاردند و امیر المومنین علیه السلام نتوانست که با آنها مخالفت کند و آنچه را که ایشان بر آن توافق کرده بودند را نقض نماید و نهایت کاری که توانست بکند آن بود که وی را سوگند دهد و آنچه را که از سوی وی بر آن بیمناک بود، یعنی گرایش به خواهش نفس و مقدم داشتن نزدیکان، را به روشنی بیان نمود ولی تمام این تمهیدات، افاقه ای نکرد.

و دیگر اینکه: وی امیر المومنین علیه السلام را به شوخ طبعی و بی مسوولیتی نسبت داد.

و او را بطور کلی در ضمن بدگویی از هر شش تن، نکوهش کرد و اهتمام ویژه داشت و نهایت کوشش خود را به کار می بست تا امیر المومنین را بخاطر رشک ورزی و ستم پیشگی که نسبت به وی داشت، از خلافت بازدارد و همین برای طعن بر وی کافی است و اینکه ابن ابی الحدید(1) این قضیه را بعید دانسته و مدعی است گمان دارد که این را به کلام وی افزوده اند، عجیب است ، چرا که همه روایات ایشان همین مطلب را در بر دارد و چنین چیزی از سوی او تازگی ندارد.

زیرا ابن ابی الحدید(2) روایت کرده که وی گفت: ای ابن عباس! این مرد چنان خود را در عبادت به تلاش و سختی انداخته است که کار عبادت، از سر ریاء، او را لاغر کرده است! ابن عباس گفت: کیست او؟ گفت: اجلح (موی دو کنار پیشانی ریخته و پس رفته) و منظورش علی علیه السلام بود. گفتم: قصدش از ریاء چیست؟ گفت: تا اینکه خود را در میان مردم برای خلافت مطرح کند.

و از الشعبی در کتاب الشوری(3) و از الجوهری در کتاب السقیفة به نقل از سهل بن سعد الانصاری روایت شده که گفت: آنگاه که علی بن ابیطالب (ع)

ص: 69


1- . در شرحش بر نهج البلاغة 12: 279
2- . شرح نهج البلاغه 12: 80
3- . شرح نهج البلاغه 5: 50- 55

(علیهما السلام) حِینَ انْصَرَفَ مِنْ عِنْدِ عُمَرَ، وَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَمْشِی فِی جَانِبِهِ، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ لِلْعَبَّاسِ (1): ذَهَبَتْ مِنَّا وَ اللَّهِ!. فَقَالَ: کَیْفَ عَلِمْتَ؟. قَالَ: أَ لَا تَسْمَعُهُ یَقُولُ: کُونُوا فِی الْجَانِبِ الَّذِی فِیهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ، وَ سَعْدٌ لَا یُخَالِفُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ (2) لِأَنَّهُ ابْنُ عَمِّهِ، وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ نَظِیرُ عُثْمَانَ وَ هُوَ صِهْرُهُ، فَإِذَا اجْتَمَعَ هَؤُلَاءِ! فَلَوْ أَنَّ الرَّجُلَیْنِ الْبَاقِیَیْنِ کَانَا مَعِی لَمْ یُغْنِیَا عَنِّی شَیْئاً، دَعْ إِنِّی لَسْتُ أَرْجُوهُمَا وَ لَا أَحَدَهُمَا (3)، وَ مَعَ ذَلِکَ فَقَدْ أَحَبَّ عُمَرُ أَنْ یُعْلِمَنَا أَنَّ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ عِنْدَهُ فَضْلًا عَلَیْنَا لَا، لَعَمْرُ اللَّهِ (4) مَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُمْ عَلَیْنَا کَمَا لَمْ یَجْعَلْ لِأَوْلَاهُمْ عَلَی أَوْلَانَا (5)، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ یَمُتْ عُمَرُ لَأَذْکُرَنَّهُ (6) مَا أَتَی إِلَیْنَا قَدِیماً، وَ لَأُعْلِمَنَّهُ (7) سُوءَ رَأْیِهِ فِینَا وَ مَا أَتَی إِلَیْنَا حَدِیثاً، وَ لَئِنْ مَاتَ وَ لَیَمُوتَنَّ لَیَجْمَعَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ عَلَی أَنْ یَصْرِفُوا هَذَا الْأَمْرَ عَنَّا، وَ لَئِنْ فَعَلُوهَا لَیَرَوْنِی(8) حَیْثُ یَکْرَهُونَ، وَ اللَّهِ مَا بِی رَغْبَةٌ فِی السُّلْطَانِ وَ لَا أُحِبُّ الدُّنْیَا، وَ لَکِنْ لِإِظْهَارِ الْعَدْلِ، وَ الْقِیَامِ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ (9).

و قد ورد فی الروایات التصریح بأنّه أراد بهذا التدبیر قتل أمیر المؤمنین علیه السلام کما سیأتی فی أخبار الشوری.

وَ رَوَی أَبُو الصَّلَاحِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ تَقْرِیبِ الْمَعَارِفِ (10)، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 70


1- فی مطبوع البحار: لعبّاس.
2- لا یوجد فی المصدر المطبوع: و سعد لا یخالف عبد الرّحمن.
3- فی شرح النّهج: مع أنّی لست أرجو إلّا أحدهما.
4- فی مطبوع البحار زیادة الواو قبل لفظ الجلالة.
5- فی المصدر: لأولادهم علی أولادنا.
6- فی شرح النّهج: لأذکرته.
7- فی المصدر: لأغلمته.
8- فی الشّرح زیادة: و لیفعلنّ. و فیه: لیروننی- بزیادة النّون-.
9- إلی هنا کلام ابن أبی الحدید فی شرحه 9- 50- 51، بتصرّف یسیر.
10- تقریب المعارف: القسم الثّانی الشّامل لمطاعن الخلفاء الثّلاثة و غیرهم، لم یطبعه مصحّح الکتاب مع الأسف.

از نزد عمر برفت، در پی او روانه شدم، و عباس بن عبد المطلب به همراه او می رفت و شنیدم که به عباس می گفت: به خدا که از دست ما برفت. گفت: از کجا می دانی؟! گفت: آیا نمی شنوی که می گوید در طرفی که عبدالرحمن قرار می گیرد، بایستید و سعد با عبدالرحمن مخالفت نمی کند چرا که او پسر عمویش است و عبدالرحمن مثل عثمان است و او دامادش است و چون اینان گرد آیند! اگر دو مرد دیگر هم با من باشند، فایده ای برای من نخواهد داشت، بگذر از اینکه من به حمایت هیچ کدام حتی یکی از آندو را امیدی ندارم و با این وجود عمر خواسته که به ما بفهماند که عبدالرحمن نزد وی بر ما ترجیح دارد، نه به خدا که خداوند آن را بر ما برای آنها قرار نداده همانگونه که برای اولین آنها بر اولین ما قرار نداد (در منبع: برای فرزندان ایشان بر فرزندان ما) قرار نداد. هان به خدا سوگند که اگر عمر نمیرد به یاد او خواهم آورد که در گذشته بر ما چه آمده است و به حق که به وی خواهم فهماند که چگونه به ما سوء نظر داشته و در این اواخر به ما چه رسیده است. و اگر بمیرد و البته خواهد مرد، این گروه برای اینکه امر خلافت را از ما دور دارند، همدست می شوند و اگر چنین کنند مرا چنان خواهند دید که نمی پسندند و به خدا سوگند که میل و رغبتی به سلطنت ندارم و دنیا را دوست ندارم مگر بخاطر اجرای عدالت و جاری نمودن کتاب خدا و سنت رسول خدا.(1)

و در روایات، چنانکه در اخبار شورا خواهد آمد، تصریح شده که عمر با این تدبیر قصد کشتن امیر المومنین علیه السلام را داشته و ابو الصلاح رحمه الله در کتاب تقریب المعارف، از امیر المومنین علیه السلام

ص: 70


1- . تا اینجا سخن ابن أبی الحدید در شرحش 9: 50- 51 است با اندکی تصرف.

عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ هَلَکَ وَ جَعَلَهَا شُورَی وَ جَعَلَنِی سَادِسَ سِتَّةٍ کَسَهْمِ الْجَدَّةِ، وَ قَالَ: اقْتُلُوا الْأَقَلَّ، وَ مَا أَرَادَ غَیْرِی، فَکَظَمْتُ غَیْظِی، وَ انْتَظَرْتُ أَمْرَ رَبِّی، وَ أَلْزَقْتُ کَلْکَلِی (1) بِالْأَرْضِ .. الْخَبَرَ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی الشَّرْحِ (2)، وَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (3)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبِیهِ .. أَنَّهُ قَالَ یَوْماً لِابْنِ عَبَّاسٍ: أَ تَدْرِی مَا مَنَعَ النَّاسَ لَکُمْ (4)؟. قَالَ: لَا، یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: وَ (5) لَکِنِّی أَدْرِی. قَالَ: مَا هُوَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: کَرِهَتْ قُرَیْشٌ أَنْ تُجْمَعَ لَکُمُ النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ فَتَجْحَفُوا النَّاسَ جَحْفاً (6)، فَنَظَرَتْ قُرَیْشٌ لِأَنْفُسِهَا فَاخْتَارَتْ، وَ وَفَّقَتْ فَأَصَابَتْ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَ یُمِیطُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَنِّی غَضَبَهُ فَیَسْمَعَ؟. قَالَ: قُلْ مَا تَشَاءُ. قَالَ:

أَمَّا قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ قُرَیْشاً اخْتَارَتْ (7) لِأَنْفُسِهَا فَأَصَابَتْ وَ وَفَّقَتْ .. (8)فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: (وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ) (9)، وَ قَدْ عَلِمْتَ

ص: 71


1- فی س: الکلل. و هنا حاشیة جاءت فی ک و هی: و الکلل و الکلکل: الصّدر، أو ما بین التّرقوتین. مجمع. انظر: مجمع البحرین 5- 465، و فیه: الکلکل و الکلکال.
2- شرح النّهج 12- 53- 55.
3- الکامل لابن الأثیر: 3- 34 [دار الکتاب العربیّ باختلاف کثیر أشرنا لبعضه.
4- فی المصدرین: منکم. و هو الظّاهر.
5- لا توجد الواو فی الشّرح.
6- فی المصدر: فیجخفوا جخفا. الجخف: هو الفخر و الشّرف، و یروی جفخا. ذکره ابن الأثیر فی النّهایة 1- 242، انظر: مجمع البحرین 5- 31، و القاموس 3- 121، و فی الکامل: فتبجحوا علی قومکم بجحا بجحا.
7- إنّ فی نقل عبارة المصدر تقدیم و تأخیر، فإنّ قوله: اختارت .. إلی قوله: و لا محدود، جاء فی المصدر تلو آیة: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»، باختلاف نشیر إلیه.
8- لا توجد فی المصدر: لأنفسها فأصابت و وفّقت. توجد القضیّة إلی هنا فی دیوان زهیر: 281 283.
9- القصص: 68.

روایت کرده که فرمود: سپس عمر به هلاکت افتاد و خلافت را به شیوه شورا مقرر نمود و مرا همچون سهم ارث مادربزرگ، ششمین شش تن قرار داد و گفت که (طرف مخالفِ) کمتر را بکشید و منظورش فقط من بودم، پس آتش خشمم را فروخوردم و منتظر فرمان الهی ماندم و سینه ام را به زمین چسباندم... و ادامه این روایت.

ابن ابی الحدید در شرح نهج و ابن الاثیر در الکامل(1)

از عبدالله بن عمر از پدرش روایت کرده اند که روزی به ابن عباس گفت: آیا می دانی که چه چیز مردم را از شما دور نمود؟ گفت نه ای امیر مومنان. گفت: ولی من می دانم. گفت چیست آن ای امیر مومنان؟ گفت قریش نپسندید که هم نبوت و هم خلافت برای شما گرد آید تا در نتیجه بر مردمان اجحاف و ناروایی (در منبع: جخف بمعنی بیش از حد به خود بالیدن) پیش گیرید. پس قریشیان در میان خود نگریستند و کسی را برگزیدند و تناسبی به وجود آوردند و کار را به درستی انجام دادند. ابن عباس گفت: آیا امیر مومنان غضب خود را از من دور می کند تا این سخن را بشنود؟ گفت: هر چه خواهی بگو. گفت: درباره این سخن امیر مؤمنان که قریش برای خود برگزید و به درستی انتخاب کرد و تناسبی بوجود آورد و .. باید گفت که خدایتعالی فرموده است: «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ » { و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند، و آنان اختیاری ندارند}(2) و خود می دانی

ص: 71


1- . الکامل ابن الأثیر 3 :34
2- . القصص/ 68

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنْ خَلْقِهِ لِذَلِکَ مَنِ اخْتَارَ، فَلَوْ أَنَّ قُرَیْشاً (1) اخْتَارَتْ لِأَنْفُسِهَا حَیْثُ اخْتَارَ اللَّهُ لَهَا لَکَانَ الصَّوَابُ بِیَدِهَا غَیْرَ مَرْدُودٍ وَ لَا مَحْدُودٍ.

وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنَّهُمْ أَبَوْا أَنْ یَکُونَ لَنَا النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ .. فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَصَفَ قَوْماً بِالْکَرَاهَةِ، فَقَالَ (2): (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ) (3)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنَّا کُنَّا نَجْحَفُ .. فَلَوْ جَحَفْنَا بِالْخِلَافَةِ لَجَحَفْنَا بِالْقَرَابَةِ، وَ لَکِنَّ أَخْلَاقَنَا (4) مُشْتَقَّةٌ مِنْ خُلُقِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِی حَقِّهِ (5) (وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ) (6)، وَ قَالَ لَهُ: (وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (7)

فَقَالَ عُمَرُ: عَلَی رِسْلِکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ!، أَبَتْ قُلُوبُکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ إِلَّا غِشّاً فِی أَمْرِ قُرَیْشٍ لَا یَزُولُ، وَ حِقْداً عَلَیْهَا لَا یُحَوَّلُ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَهْلًا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!، لَا تُنْسَبُ قُلُوبُ بَنِی (8) هَاشِمٍ إِلَی الْغِشِّ فَإِنَّ قُلُوبَهُمْ مِنْ قَلْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] الَّذِی طَهَّرَهُ اللَّهُ وَ زَکَّاهُ، وَ هُمْ أَهْلُ الْبَیْتِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ (9): (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (10)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: حِقْداً .. فَکَیْفَ لَا یَحْقِدُ مَنْ غُصِبَ شَیْئَهُ، وَ یَرَاهُ فِی یَدِ

ص: 72


1- فی الشّرح: فلو نظرت قریش من حیث نظر اللّه لها لوفقت و أصابت قریش، بدلا من قوله: فلو أنّ قریشا .. إلی قوله: و لا محدود.
2- فی المصدر: أمّا قول أمیر المؤمنین: إنّ قریشا کرهت .. فإنّ اللّه تعالی قال لقوم ..
3- سورة محمّد صلی الله علیه و آله: 9.
4- فی شرح النّهج: فلو جخفنا بالخلافة جخفنا بالقرابة و لکنّا قوم أخلاقنا ..
5- لا توجد فی المصدر: فی حقّه، و بدلا منها: تعالی.
6- القلم: 4.
7- الشّعراء: 215.
8- لا توجد فی المصدر: قلوب بنی. و کلمة: هاشم، فیه بالرّفع.
9- فی شرح النّهج: لهم.
10- الأحزاب: 33.

ای امیر مومنان که خداوند برای اینکار از میان خلق خود، کسانی را که برگزیده، برگزیده است و اگر قریش برای خود همان چیزی را که خداوند برای خود برگزیده، انتخاب می نمود، خیر و صواب بی بازگشت و بی اندازه به دست ایشان بود.و اما این سخنت که ایشان نپذیرفتندکه نبوت و خلافت هر دو از آن ما باشد، به راستی که خدای تعالی قومی را به نپسندیدن وصف کرده و فرموده است: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» {این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد}(1)

و اما این سخنت که ما اجحاف می کردیم، باید گفت که اگر به خلافت اجحاف می کردیم، پس باید پیش از آن بواسطه قرابت نیز اجحاف می کردیم ولی اخلاق ما برگرفته از خلق نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که خداوند درباره وی فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ » {و راستی که تو را خویی والاست »(2) و به او فرمود: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ » {و برای آن مؤمنانی که تو را پیروی کرده اند بال خود را فرو گستر}(3) .

پس عمر گفت: آرام باش ابن عباس! دلهای شما بنی هاشم جز نیرنگبازی و خیانت پیشگی همیشگی در کار قریش و کینه ای که هرگز کناره نمی رود، را نمی پذیرد. ابن عباس گفت: مهلت بده ای امیر مومنان! دلهای بنی هاشم را با نیرنگبازی کاری نیست چرا که دلهای ایشان از قلب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که خداوند آنرا پاک و آراسته از آلایش کرده برآمده است و ایشان اهل بیتی هستند که خداوند درباره ایشان فرموده است: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً -: خدا می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند)(4)، و اما این سخنت که از سر کینه ای .. ، و چگونه کینه نورزد کسی که داشته هایش غصب شده و آنرا در دست دیگری می بیند؟!

ص: 72


1- . سورة محمّد( ص)/ 9
2- . القلم/ 4
3- . الشّعراء/ 215
4- . الأحزاب/ 33

غَیْرِهِ؟!.

فَقَالَ عُمَرُ: أَمَّا أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ (1) فَقَدْ بَلَغَنِی عَنْکَ کَلَامٌ أَکْرَهُ أَنْ أُخْبِرَکَ بِهِ فَتَزُولَ مَنْزِلَتُکَ عِنْدِی. قَالَ: وَ مَا هُوَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟ أَخْبِرْنِی بِهِ، فَإِنْ یَکُ بَاطِلًا فَمِثْلِی أَمَاطَ الْبَاطِلَ عَنْ نَفْسِهِ، وَ إِنْ یَکُ حَقّاً فَمَا یَنْبَغِی أَنْ تُزِیلَ مَنْزِلَتِی مِنْکَ.

فَقَالَ (2): بَلَغَنِی أَنَّکَ لَا تَزَالُ تَقُولُ: أُخِذَ هَذَا الْأَمْرُ (3) حَسَداً وَ ظُلْماً. قَالَ: أَمَّا قَوْلُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَسَداً، فَقَدْ حَسَدَ إِبْلِیسُ آدَمَ، فَأَخْرَجَهُ مِنَ الْجَنَّةِ، فَنَحْنُ بَنُو آدَمَ الْمَحْسُودُونَ (4)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: ظُلْماً، فَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْلَمُ صَاحِبَ الْحَقِّ مَنْ هُوَ؟!، ثُمَّ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!، أَ لَمْ یَحْتَجَّ (5) الْعَرَبُ عَلَی الْعَجَمِ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ احْتَجَّتْ قُرَیْشٌ عَلَی سَائِرِ الْعَرَبِ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَنَحْنُ أَحَقُّ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ سَائِرِ قُرَیْشٍ؟!. فَقَالَ عُمَرُ: قُمِ الْآنَ فَارْجِعْ إِلَی مَنْزِلِکَ، فَقَامَ فَلَمَّا وَلَّی هَتَفَ بِهِ عُمَرُ: أَیُّهَا الْمُنْصَرِفُ! إِنِّی عَلَی مَا کَانَ مِنْکَ لَرَاعٍ حَقَّکَ!. فَالْتَفَتَ ابْنُ عَبَّاسٍ، فَقَالَ: إِنَّ لِی عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی کُلِّ الْمُسْلِمِینَ حَقّاً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَمَنْ حَفِظَ فَحَظَّ (6) نَفْسِهِ حَفِظَ، وَ مَنْ أَضَاعَ فَحَقَّ نَفْسِهِ أَضَاعَ، ثُمَّ مَضَی، فَقَالَ عُمَرُ لِجُلَسَائِهِ: وَاهاً (7)! لِابْنِ عَبَّاسٍ، مَا رَأَیْتُهُ یُحَاجُّ (8) أَحَداً قَطُّ إِلَّا خَصَمَهُ!.

ص: 73


1- فی المصدر: یا ابن عبّاس.
2- فی شرح النّهج: فإنّ منزلتی عندک لا تزول به. قال.
3- زیادة: منک، فی المصدر.
4- فی الشّرح: المحسود- بصیغة المفرد-.
5- فی المصدر: أ لم تحتجّ.
6- فی المصدر: فحقّ.
7- قیل: معنی هذه الکلمة التّلهّف، و قد توضع موضع الإعجاب بالشّی ء، یقال: واها له. و قد ترد بمعنی التّوجّع، و انتصابها علی إجرائها مجری المصادر، قاله الطّریحیّ فی مجمع البحرین 1- 466.
8- فی الشّرح: لاحی.

عمر گفت اما تو ای عبدالله، سخنی درباره تو به گوشم رسیده که دوست ندارم پیش خودت به زبان آورم تا جایگاهت نزد من زائل گردد. گفت چیست آن سخن ای امیر مومنان؟ خبرم بده که اگر باطل باشد، کسی چون من باطل را از خود دور رانده است و اگر حق باشد شایسته نیست که منزلت من را از تو زایل کند. پس عمر گفت: به گوشم رسیده که تو همچنان می گویی: این امر از سر رشکورزی و ستم پیشگی (در منبع: از تو )گرفته شده است. گفت: اما این سخنت ای امیر مومنان که از سر رشکورزی، بدان که ابلیس به آدم رشک ورزید و او را از بهشت بیرون کرد، و ما بنی بشر مورد حسادت هستیم و اما این سخنت که از سر ستم پیشگی، امیر مومنان خود می داند که چه کسی صاحب حق است! سپس گفت ای امیر مومنان!آیا عربها بنا بر حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر غیر عرب و آیا قریش بر حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر دیگر عربها اقامه حجت نکردند، و این ماییم که در قیاس با سایر قریش، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سزاوارتریم. پس عمر گفت: اکنون برخیز و به خانه ات برو و چون برخاست عمر پشت سر او فریاد زد : ای آنکه می روی! من با وجود رفتاری که داشتی، حق تو را رعایت می کنم!. پس ابن عباس روی کرد و گفت: همانا مرا ای امیر مومنین بر تو و بر همه مسلمانان حقی بواسطه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که هر که آنرا حفظ کند، حق خود را حفظ نموده است و هر که تباهش سازد، حق ، خود را تباه ساخته است، و آنگاه به راه خود رفت و عمر به همنشینانش گفت: وای از دست این ابن عباس. هرگز ندیدم که با کسی اقامه حجت پیش گیرد مگر اینکه وی را از میدان به در کند!

ص: 73

وَ رَوَی أَیْضاً ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ فِی أَوَّلِ خِلَافَتِهِ وَ قَدْ أُلْقِیَ لَهُ صَاعٌ مِنْ تَمْرَةٍ (2) عَلَی خَصَفَةٍ (3) فَدَعَانِی إِلَی الْأَکْلِ، فَأَکَلْتُ تَمْرَةً وَاحِدَةً، وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ، فَشَرِبَ مِنْ جَرَّةٍ کَانَتْ (4) عِنْدَهُ، وَ اسْتَلْقَی عَلَی مِرْفَقَةٍ لَهُ، وَ طَفِقَ یَحْمَدُ اللَّهَ .. وَ یُکَرِّرُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. قُلْتُ: مِنَ الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ خَلَّفْتَ ابْنَ عَمِّکَ؟، فَظَنَنْتُهُ یَعْنِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ، قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَلْعَبُ مَعَ أَتْرَابِهِ. قَالَ: لَمْ أَعْنِ ذَلِکَ، إِنَّمَا عَنَیْتُ عَظِیمَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ. قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَمْتَحُ بِالْغَرْبِ (5) عَلَی نَخِیلَاتٍ مِنْ فُلَانٍ وَ یَقْرَأُ (6) الْقُرْآنَ. قَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! عَلَیْکَ دِمَاءُ الْبُدْنِ إِنْ کَتَمْتَنِیهَا، هَلْ بَقِیَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْخِلَافَةِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أَ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] نَصَّ عَلَیْهِ (7)؟. قُلْتُ: نَعَمْ، وَ أَزِیدُکَ: سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا یَدَّعِیهِ، فَقَالَ:

صَدَقَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی أَمْرِهِ زَرْءٌ (8)

ص: 74


1- فی شرح نهج البلاغة 12- 20- 21، بتصرف.
2- فی المصدر: من تمر- بلا تاء-.
3- قال فی الصّحاح 4- 1351: الخصفة- بالتّحریک-: الجلّة الّتی تعمل من الخوص للتّمر. و أضاف فی النّهایة 2- 37 .. و کأنّها فعل بمعنی مفعول من الخصف، و هو ضمّ الشّی ء إلی الشّی ء لأنّه شی ء منسوج من الخوص، و جاء فی مجمع البحرین 5- 41، و القاموس 3- 134.
4- فی الشّرح: ثمّ شرب من جرّ کان. و فی ک: کان، بدلا من: کانت أقول: الجرّ- بفتح الجیم و تشدید الرّاء- آنیة من خزف، الواحدة: جرّة. انظر: الصّحاح 2- 611.
5- جاء فی حاشیة ک: و الغرب: الدّلو العظیم. صحاح. أقول: قاله فی الصّحاح 1- 193. و متح الماء یمتحه متحا: إذا نزعه. ذکره الجوهریّ فی الصّحاح 1- 403، و ابن الأثیر فی النّهایة 4- 291، و الطّریحیّ فی المجمع 2- 411، و الفیروزآبادیّ فی القاموس 1- 248.
6- فی المصدر: و هو یقرأ.
7- فیه، بدلا من: علیه، جاءت فی س.
8- فی الشّرح: ذرو. یقال: ذرو من قول .. أی طرف منه و لم یتکامل. و الذّرو: النّاقص و الحقیر و الشّی ء المعیوب.

همچنین ابن ابی الحدید(1) از ابن عباس روایت می کند که گفت در آغاز خلافت عمر بر وی وارد شدم در حالیکه یک صاع خرما پیش دست وی بروی حصیری از لیف خرما ریخته شده و مرا به خوردن فراخواند و من یک خرما خوردم و او شروع به خوردن کرد تا آنکه همه آنرا تمام کرد و از کوزه ای که کنارش بود نوشید و بر متکایش لم داد و شروع به شکر گفتن خدای کرد .. و حمد و سپاس را تکرار می کرد. سپس گفت از کجا می آیی عبدالله ؟ گفتم از مسجد. گفت وقتی بیرون آمدی پسر عمویت چکار می کرد؟ و من گمان کردم که منظورش عبدالله بن جعفر است، پس گفتم: در حالی از پیش او آمدم که با هم سن و سالانش بازی می کرد. گفت: منظورم آن نبود، مقصودم بزرگ شما اهل بیت بود. گفتم: در حالی از او جدا شدم که با دلو بزرگ برای نخلهای فلان کس آبکشی می کرد و قران بر لب داشت. گفت ای عبدالله! قربانی کردن شتر بر تو باد اگر از من پنهان کنی، آیا هنوز از قضیه خلافت چیزی در دل او مانده است؟ گفتم: آری. گفت: آیا گمان دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر نام وی تاکید کرده است. گفتم: آری و چنینت افزون گویم که از پدرم درباره آنچه که وی ادعا دارد پرسیدم و او گفت: راست می گوید. عمر گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره او خرده سخنانی بود

ص: 74


1- . در شرح نهج البلاغة 12: 20- 21

مِنْ قَوْلٍ لَا یُثْبِتُ حُجَّةً، وَ لَا یَقْطَعُ عُذْراً، وَ لَقَدْ کَانَ یَزِیغُ (1) فِی أَمْرِهِ وَقْتاً مَا، وَ لَقَدْ أَرَادَ فِی مَرَضِهِ أَنْ یُصَرِّحَ بِاسْمِهِ فَمَنَعْتُ مِنْ ذَلِکَ إِشْفَاقاً وَ حِیطَةً عَلَی الْإِسْلَامِ! وَ لَا وَ رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ لَا تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ أَبَداً، وَ لَوْ وَلِیَهَا لَانْتَقَضَتْ عَلَیْهِ الْعَرَبُ مِنْ أَقْطَارِهَا، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنِّی عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِهِ، فَأَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حَتَمَ.

قال (2): ذکر هذا الخبر أحمد بن أبی طاهر صاحب کتاب تاریخ بغداد فی کتابه مسندا.

وَ رَوَی أَیْضاً (3)، أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ لِابْنِ عَبَّاسٍ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! أَنْتُمْ أَهْلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَنُو عَمِّهِ فَمَا مَنَعَ قَوْمُکُمْ مِنْکُمْ؟. قَالَ: لَا أَدْرِی (4)وَ اللَّهِ مَا أَضْمَرْنَا لَهُمْ إِلَّا خَیْراً، قَالَ (5): اللَّهُمَّ غَفْراً إِنَّ قَوْمَکُمْ کَرِهُوا أَنْ تَجْتَمِعَ (6) لَکُمُ النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ فَتَذْهَبُوا فِی السَّمَاءِ شتحا (7) وَ بَذَخاً (8)، وَ لَعَلَّکُمْ تَقُولُونَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ أَوَّلُ مَنْ أَخَّرَکُمْ، أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَقْصِدْ ذَلِکَ وَ لَکِنْ حَضَرَ أَمْرٌ لَمْ یَکُنْ بِحَضْرَتِهِ أَحْزَمَ

ص: 75


1- فی المصدر: یربع. و الزّیغ: هو المیل، کما فی الصّحاح 4- 1320، و مجمع البحرین 5- 10، و النّهایة 2- 325. و قال فی القاموس 3- 24: ربع- کمنع-: وقف و انتظر.
2- قاله ابن أبی الحدید فی الشرح 12- 21.
3- ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة 12- 9، و جاء فی صفحة: 189 من الشّرح أیضا.
4- فی المصدر زیادة: علّتها.
5- فی ک: فقال.
6- فی الشّرح: أن یجتمع.
7- فی المصدر: شمخا، و هی نسخة فی مطبوع البحار، و ما فی س: تقرأ: شخما. أشخم اللّبن: تغیّرت رائحته، و شخم- بالفتح-: الطّعام، و شخم- بالکسر-: إذا فسد، جاء فی الصّحاح 5- 1959، و القاموس 4- 135. و قال ابن الأثیر فی النّهایة 2- 500: الشّامخ: العالی، و قد شمخ یشمخ شموخا، و کذا جاء فی القاموس 1- 262. و أمّا: شتح، فلم نجد لها معنی مناسبا فی کتب اللّغة الّتی بأیدینا.
8- البذخ: الکبر، کما فی الصّحاح 1- 419، و القاموس المحیط 1- 257، و النّهایة 1- 110، و الفخر و التّطاول، کما فی مجمع البحرین 2- 429.

که حجتی را اثبات نمی کند و آنچه بدان حجتی فراهم آید را نیز قطع و رد نمی کند و گاهی بود که درباره او به راههایی می رفت (در منبع: یربع بمعنی درنگ کرده و منتظر می ماند)، و در هنگام بیماری اش قصد نمود که نام وی را صریحا به زبان آورد که من از سر نگرانی برای اسلام و بجهت حفظ آن، از اینکار جلوگیری کردم!! به خدای این ساختمان (کعبه) که قریش هرگز بر وی به اجماع نظر نرسند و اگر او خلافت را به دست گیرد، عرب از گوشه و کنار سرزمینشان بر وی خروج کنند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دانست که من از آنچه در دل دارد آگاهم پس دست نگاه داشت و خداوند جز آنچه که خود از قبل حتم نموده بود، جاری نکرد.

گوید(1) این خبر را احمد بن ابی طاهر در کتاب خود تاریخ بغداد و با ذکر سند بیان کرده است.

و همچنین روایت کرده است که عمر به ابن عباس گفت: ای عبدالله شما اهل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پسر عموهای وی هستید، پس چه چیز قبیله شما را از شما دور کرده است؟ گفت نمی دانم، به خدا که ما جز خیر برای ایشان چیزی در دل نداریم. گفت: خداوندا ببخش. قبیله شما نپسندیدند که نبوت و خلافت برای شما گرد آید و شما با بزرگی نمودن و تکبر به آسمان بروید و شاید بگویید که ابوبکر نخستین کسی است که شما را عقب راند، هان بدانید که وی چنین قصدی نداشت ولی امری پیشامد کرد که در برابر آن خردمندانه تر از آنچه که وی انجام داد، دست یافتنی نبود

ص: 75


1- . ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 12: 21

مِمَّا فَعَلَ، وَ لَوْ لَا رَأْیُ أَبِی بَکْرٍ فِیَّ لَجَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَمْرِ نَصِیباً، وَ لَوْ فَعَلَ مَا هَنَّاکُمْ مَعَ قَوْمِکُمْ .. أَنَّهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکُمْ نَظَرَ الثَّوْرِ إِلَی جَاذِرِهِ (1).

وَ رَوَی أَیْضاً (2)، عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ فِی کَلَامٍ کَانَ بَیْنَهُمَا-: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! إِنَّ صَاحِبَکُمْ إِنْ وَلِیَ هَذَا الْأَمْرَ أَخْشَی عُجْبُهُ بِنَفْسِهِ أَنْ یَذْهَبَ بِهِ، فَلَیْتَنِی أَرَاکُمْ بَعْدِی.

وَ رَوَی أَیْضاً فِیهِ ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْأَنْبَارِیِّ فِی أَمَالِیهِ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ جَلَسَ إِلَی عُمَرَ فِی الْمَسْجِدِ وَ عِنْدَهُ نَاسٌ، فَلَمَّا قَامَ عَرَضَ (3) وَاحِدٌ بِذِکْرِهِ وَ نَسَبَهُ إِلَی التِّیهِ وَ الْعُجْبِ، فَقَالَ عُمَرُ: حَقٌّ لِمِثْلِهِ أَنْ یَتِیهَ، وَ اللَّهِ لَوْ لَا سَیْفُهُ لَمَا (4) قَامَ عَمُودُ الْإِسْلَامِ، وَ هُوَ بَعْدُ أَقْضَی الْأُمَّةِ وَ ذُو سَابِقَتِهَا وَ ذُو شَرَفِهَا. فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ الْقَائِلُ:

فَمَا مَنَعَکُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْهُ؟. قَالَ: کَرِهْنَاهُ عَلَی حَدَاثَةِ السِّنِّ وَ حُبِّهِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.

فقد ظهر من تلک الأخبار أنّ عمر کان یبذل جهده فی منع أمیر المؤمنین عن الخلافة، مع أنّه کان یعترف مرارا أنّه کان أحقّ بها، و أنّ اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله کانا یرتضیانه لها.

و منها: أنّهم رووا أنّه قال بعد ما طعن-: لو کان سالم حیّا لم یخالجنی فیه شکّ و استخلفته

، مع أنّ الخاصّة و العامّة إلّا شذوذا لا یعبأ بهم اتّفقت علی أنّ الإمامة لا تکون إلّا فی قریش، و تضافرت بذلک الروایات، ورَوَوْا أَنَّهُ شَهِدَ عُمَرُ یَوْمَ السَّقِیفَةِ بِأَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ.

، وَ ذَلِکَ مُنَاقَضَةٌ صَرِیحَةٌ وَ مُخَالَفَةٌ لِلنَّصِّ وَ الِاتِّفَاقِ.

ص: 76


1- فی الشّرح: إلی جازره.
2- شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 50.
3- فی ک زیادة: کلّ، و خطّ علیها فی س.
4- تقرأ فی س: ما.

و اگر نظر ابوبکر به من معطوف نبود، به حتم برای شما سهمی از خلافت قرار می داد و اگر چنین می کرد، این امر برای شما با وجود قبیله تان(قریش) گوارا نمی آمد .. چه آنکه ایشان در این صورت، به شما چون نگاه گاو به گوساله اش، می نگریستند.

و همچنین از الزبیر بن بکار از ابن عباس روایت کرده(1)

که عمر در گفتگویی به وی گفت: ای ابن عباس! می ترسم که این دوست شما اگر امر خلافت را به دست گیرد، خودپسندی اش او را تباه سازد و ای کاش که حال شما را پس از خود می دیدم .

و همچنین از ابی بکر الانباری در امالی روایت می کند(2)

که علی علیه السلام در مسجد نزد عمر که مردمانی گرد او بودند، نشست و چون برخاست کسی نام او را برد و وی را مغرور و خودپسند خواند. پس عمر گفت: چون اویی را سزد که بسیار مغرور باشد، به خدا که اگر شمشیر او نبود، ستون اسلام راست نمی ایستاد و او علاوه بر این، خبره ترین این امت در قضاوت و پرسابقه ترین و شرافتمندترین ایشان است. آن مرد به عمر گفت: پس ای امیر مومنان چه چیزی شما را از وی بازمی دارد؟ گفت: با وجود جوانی او و محبتش نسبت به فرزندان عبدالمطلب، خوش نداشته ایم.

از این اخبار روشن می شود که عمر تمام تلاش خود را برای بازداشتن امیرالمومنین از خلافت بکار می گرفته، با اینکه بارها اعتراف کرده که وی سزاوارتر از او به خلافت بود و خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وی را برای خلیفه شدن می پسندیده اند.

و دیگر اینکه: عمر پس از آنکه ضربت خورد گفت: اگر سالم (از موالی ابو حذیفه بود) زنده بود، شکی درباره او به دلم راه پیدا نمی کرد و او را خلیفه می نمودم.

با وجود اینکه خاص و عام علماء مگر استثناءهایی که اهمیت چندانی ندارند، اتفاق نظر دارند که امامت امت تنها مختص به قریش است و همه روایات موید این قول است و روایت کرده اند که عمر در روز سقیفه گواهی داد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: امامان از قریش هستند. و این کار او نقض آشکار و مخالفت با بیان موکد و اتفاق نظر است.

ص: 76


1- . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 12: 50
2- . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 12: 82

و (1) أمّا المقدّمة الأولی:

فَرَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (2)، عَنْ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ (3)

أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا طُعِنَ قِیلَ لَهُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوِ اسْتَخْلَفْتَ؟.

قَالَ: لَوْ کَانَ أَبُو عُبَیْدَةَ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ، وَ قُلْتُ لِرَبِّی إِنْ سَأَلَنِی سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ: إِنَّهُ أَمِینُ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ لَوْ کَانَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ وَ قُلْتُ لِرَبِّی إِنْ سَأَلَنِی: سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ: إِنَّ سَالِماً شَدِیدُ الْحُبِّ لِلَّهِ. فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ:

أَدُلُّکَ عَلَی (4) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ. فَقَالَ: قَاتَلَکَ اللَّهُ! وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتَ اللَّهَ بِهَذَا (5)، وَیْحَکَ! کَیْفَ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا عَجَزَ عَنْ طَلَاقِ امْرَأَتِهِ، لَا أَرَبَ لَنَا فِی أُمُورِکُمْ (6) مَا حَمِدْتُهَا (7) فَأَرْغَبَ فِیهَا لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، إِنْ کَانَ خَیْراً، فَقَدْ أَصَبْنَا مِنْهُ، وَ إِنْ کَانَ شَرّاً فَقَدْ صُرِفَ (8) عَنَّا، حَسْبُ آلِ عُمَرَ أَنْ یُحَاسَبَ مِنْهُمْ رَجُلٌ وَاحِدٌ وَ یُسْأَلَ عَنْ أَمْرِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

وَ رَوَی السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (9) وَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (10)، عَنِ الطَّبَرِیِّ (11) مِثْلَهُ.

ص: 77


1- لا توجد الواو فی س.
2- الکامل 3- 34 [دار الکتاب العربیّ [5- 33] باختلاف یسیر، و مثله فی العقد الفرید 2- 256.
3- فی الکامل: عمر بن میمون الأودیّ.
4- فی المصدر: علیه- بزیادة الضّمیر-. و فی شرح النّهج: ولّ عبد اللّه بن عمر، بدلا من: أدلّک علی عبد اللّه بن عمر. و ما فی تاریخ الطّبریّ مطابق لما هنا.
5- فی شرح النّهج: و اللّه ما اللّه أردت بهذا الأمر.
6- فی شرح النّهج: لا أرب لعمر .. و فی شرح النّهج: فی خلافتکم، بدلا من: أمورکم.
7- فی مطبوع البحار تقرأ: فماجدتها. و ما أثبتناه من المصدر و تاریخ الطّبریّ و شرح النّهج لابن أبی الحدید.
8- فی س: صرفت. و فی شرح النّهج و الطّبریّ: یصرف.
9- الشّافی 3- 197.
10- شرح النّهج 1- 190 عن تاریخ الطّبریّ، و قال: هذه الرّوایة هی الّتی اختارها أبو جعفر محمّد بن جریر الطّبریّ صاحب التّاریخ.
11- تاریخ الطّبریّ تاریخ الرّسل و الملوک 5- 33 [4- 230] حوادث سنة 23 ه. و أورد ابن سعد فی طبقاته 3- 248، و الباقلانیّ فی التّمهید: 204، و أبو عمر فی الاستیعاب 2- 561، و الحافظ العراقیّ فی طرح التّثریب 1- 49، و ابن الأثیر فی أسد الغابة 2- 246 و غیرهم فی غیرها، و فیه: أنّ عمر قال: لو أدرکنی أحد رجلین لجعلت هذا الأمر إلیه و لوثقت به: سالم مولی أبی حذیفة، و أبی عبیدة الجرّاح، و لو کان سالم حیّا ما جعلتها شوری.

اما مقدمه اول: ابن الاثیر در الکامل(1) از عمر بن میمون روایت کرده است که زمانی که عمر بن الخطاب ضربت خورد، به او گفتند: ای امیر مومنان، ای کاش که خلیفه را تعیین نمایی! گفت: اگر ابو عبیدة زنده بود او را جانشین خود می کردم و به خدای خود، چون از من سوال نماید، می گفتم: از پیامبرت شنیدم که می گفت: وی امین این امت است و اگر سالم، از موالی ابو حذیفه زنده بود، او را خلیفه می کردم و به خدایم چون از من می پرسید، می گفتم: از پیامبرت شنیدم که سالم بسیار خداوند را دوست دارد. پس مردی به او گفت: عبدالله فرزندت را یادآور می شوم. گفت: خدا تو را بکشد! بخدا که به این کار خدای را اراده نکرده ای. وای بر تو! چگونه مردی را خلیفه کنم که عاجز از طلاق دادن زنش است، ما را در امور (خلافت) شما حاجتی نیست، آنرا نستودم تا کسی از اهل بیت خود را به آن راغب نمایم. اگر خیر بود، سهم خود از آنرا برگرفتیم و اگر شر بود از ما (بسوی دیگران) دور برده شد و برای خاندان عمر کافیست که تنها یک مرد از ایشان محاسبه گردد و درباره امر امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم مورد سوال قرار گیرد.

سید رضی الله عنه در الشافی(2)

و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(3) از الطبری(4)

نظیر این را روایت کرده اند.

ص: 77


1- . الکامل 3: 34[ دار الکتاب العربیّ][ 5- 33] با اندکی تفاوت، و نظیر آن در العقد الفرید 2: 256
2- . الشّافی 3: 197
3- . شرح نهج البلاغه 1: 190
4- . تاریخ الطّبریّ 5: 33حوادث سال 23 ه-. و ابن سعد در طبقات 3- 248

وَ رَوَی السَّیِّدُ (1) رَحِمَهُ اللَّهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ (2) الْبَلاذُرِیِّ فِی کِتَابِ تَارِیخِ الْأَشْرَافِ (3)، عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ مُسْتَنِداً إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عِنْدَهُ ابْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ، فَقَالَ: اعْلَمُوا أَنِّی لَمْ أَقُلْ فِی الْکَلَالَةِ شَیْئاً، وَ لَمْ أَسْتَخْلِفْ بَعْدِی أَحَداً، وَ إِنَّهُ مَنْ أَدْرَکَ وَفَاتِی مِنْ سَبْیِ الْعَرَبِ فَهُوَ حُرٌّ مِنْ مَالِ اللَّهِ. فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ:

أَمَا أَنَّکَ لَوْ أَشَرْتَ إِلَی رَجُلٍ(4) مِنَ الْمُسْلِمِینَ ائْتَمَنَکَ النَّاسُ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ أَصْحَابِی حِرْصاً سَیِّئاً، وَ إِنِّی (5) جَاعِلُ هَذَا الْأَمْرِ إِلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ السِّتَّةِ الَّذِینَ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ عَنْهُمْ (6) رَاضٍ. ثُمَّ قَالَ: لَوْ أَدْرَکَنِی أَحَدُ الرَّجُلَیْنِ لَجَعَلْتُ (7) هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِ وَ (8) لَوَثِقْتُ بِهِ، سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ، وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ؟. فَقَالَ لَهُ: قَاتَلَکَ اللَّهُ (9)! مَا أَرَدْتُ وَ اللَّهِ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ (10).

ص: 78


1- الشّافی 3- 197- 198.
2- و فی المصدر: و روی أبو الحسن أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ. و هو الظّاهر، و قد توفّی فی سنة 279 ه.
3- لم نجده ممّا هو مطبوع من أنساب الأشراف تاریخ الأشراف، فراجع.
4- فی المصدر: برجل.
5- فی الشّافی: و أنا.
6- وضع علی: عنهم رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار.
7- فی المصدر: فجعلت.
8- لا توجد الواو، فی الشّافی.
9- لا توجد کلمة: اللّه، فی س، و العبارة فی المصدر: قاتلک اللّه، و اللّه ما أردت اللّه بها. و هو الظّاهر.
10- و قریب منه: ما أورده ابن سعد فی طبقاته 3- 353 و 359.

سید(1)

رحمه الله از احمد بن محمد(2) البلاذری در کتاب تاریخ الاشراف(3)

به اسنادی از ابی رافع روایت می کند که عمر بن الخطاب در حالیکه ابن عمر و سعید بن زید نزد او بودند، به ابن عباس استناد می جست و گفت: بدانید که من درباره کلاله چیزی نگفته ام و کسی را پس از خود خلیفه نکرده ام و اسیران عرب، اگر مرگ مرا درک کنند، با مال خدای تعالی آزاد خواهند بود. پس سعید بن زید گفت: هان اگر تو به مردی از مسلمانان اشاره نمایی، مردمان تو را امین می گیرند. عمر گفت: در میان اصحاب خود حرصی ناپسند می بینم و من این امر را به این شش نفر که رسول خدا جان سپرد درحالیکه از ایشان راضی بود، وامی گذارم. سپس گفت: و اگر یکی از این دو مرد درزمان مرگ من زنده بود، این امر را به وی سپرده و به او اطمینان می کردم: سالم مولای ابی حذیفه و ابوعبیده بن الجراح. مردی به وی گفت: ای امیر مومنان! درباره عبدالله بن عمر چه می گویی؟ گفت: خدایت بکشد! به خدا که هرگز قصد نکرده ام مردی را به خلیفگی رسانم که از عهده طلاق دادن زنش برنیامد. (4)

ص: 78


1- . الشّافی 3: 197- 198
2- . و در منبع آمده که أبو الحسن أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ. و این درست است و او متوفی به سال 279 ه- است.
3- . آنرا در نسخه چاپی أنساب الأشراف( تاریخ الأشراف) نیافتیم.
4- . و ابن سعد در طبقاته 3: 353 و 359 شبیه به آنرا نقل کرده است.

قَالَ عَفَّانُ یَعْنِی بِالرَّجُلِ الَّذِی أَشَارَ إِلَیْهِ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ: الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ.

وَ قَدْ ذَکَرَ هَذِهِ الرِّوَایَةَ قَاضِی الْقُضَاةِ (1) وَ لَمْ یَطْعَنْ فِیهَا.

و أما المقدّمة الثانیة: فقد

رَوَی الْبُخَارِیُّ(2)وَ مُسْلِمٌ (3) فِی صَحِیحَیْهِمَا، وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ(4)، عَنْ (5)أَبِی هُرَیْرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَالَ: النَّاسُ تَبَعٌ لِقُرَیْشٍ فِی هَذَا الشَّأْنِ، مُسْلِمُهُمْ تَبَعٌ لِمُسْلِمِهِمْ، وَ کَافِرُهُمْ تَبَعٌ لِکَافِرِهِمْ، النَّاسُ مَعَادِنُ، خِیَارُهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ خِیَارُهُمْ فِی الْإِسْلَامِ إِذَا فَقُهُوا، تَجِدُونَ مِنْ خَیْرِ النَّاسِ أَشَدَّ کَرَاهِیَةً لِهَذَا الشَّأْنِ حَتَّی یَقَعَ فِیهِ.

وَ رَوَوْا جَمِیعاً (6)، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: لَا یَزَالُ هَذَا الْأَمْرُ فِی قُرَیْشٍ مَا بَقِیَ مِنْهُمُ اثْنَانِ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (7)، عَنْ مُعَاوِیَةَ، أَنَّهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 79


1- المغنی 20- 236- القسم الأوّل-.
2- صحیح البخاریّ 6- 385 کتاب الأنبیاء باب المناقب [4- 217 باب 1]، قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی . دار مطابع الشعب .
3- صحیح مسلم کتاب الإمارة، باب النّاس تبع لقریش و الخلافة فی قریش حدیث 1818.
4- فی جامع الأصول 9- 209 حدیث 6787 ذکر صدر الحدیث باختلاف یسیر. و جاء کاملا فیه 4- 42 حدیث 2017، و أخرجه أحمد فی مسنده 2- 243 و 261 و 395 و 433، و ابن حجر فی فتح الباری 13- 101- 107 فی الأحکام باب الأمراء من قریش، و ذکره قبل ذلک فیه 6- 388 فی تعریف قریش، و النووی فی شرح صحیح مسلم 2- 119 کتاب الإمارة باب النّاس تبع لقریش .. و غیرهم.
5- فی س: من، بدلا من: عن.
6- صحیح البخاریّ 6- 389 کتاب الأنبیاء باب مناقب قریش، و کتاب الأحکام باب الأمراء من قریش، و صحیح مسلم کتاب الإمارة باب النّاس تبع لقریش.
7- صحیح البخاریّ 6- 389 [4- 218- دار الشّعب] کتاب الأنبیاء باب مناقب قریش، و فی کتاب الأحکام باب الأمراء من قریش، و جاء فی جامع الأصول 4- 43 ذیل حدیث 2019.

عفان گوید منظورش از مردی که به عبدالله بن عمر اشاره کرد، المغیرة بن شعبة است. و این روایت را قاضی القضاة(1) نیز روایت کرده و بر آن ایرادی وارد ندانسته است.

اما مقدمه دوم اینکه البخاری(2) و مسلم هر یک در صحیح خود و صاحب جامع الاصول(3) از ابی هریره روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردمان در این قضیه پیرو قریش هستند، مسلمانشان پیرو مسلمان ایشان است و کافر ایشان پیرو کافرانشان. مردمان چون معدن هستند، برترین ایشان در دوره جاهلیت برترین ایشانند در دوره اسلام اگر که به علم دین آگاه گردند و بهترین مردم را کسانی خواهید دید که بیش از همه بیزارند از اینکه در این کار بیفتند.

و همه ایشان(4) از ابن عمر روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این امر (امامت امت) همچنان، تا وقتی که (حتی فقط) دو نفر از ایشان باقی است، در میان قریش است.

و البخاری(5) از معاویه روایت می کند که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 79


1- . المغنی 20: 236
2- . صحیح البخاریّ 6: 385
3- . در جامع الأصول 9: 209 حدیث 6787
4- . صحیح البخاریّ 6: 389 کتاب الأنبیاء باب مناقب قریش، و کتاب الأحکام باب الأمراء من قریش، و صحیح مسلم کتاب الإمارة باب النّاس تبع لقریش.
5- . صحیح البخاریّ 6: 389[ 4- 218- انتشارات الشّعب] کتاب الأنبیاء باب مناقب قریش، و در کتاب الأحکام باب الأمراء من قریش، و در جامع الأصول 4: 43 ذیل حدیث 2019 نیز آمده است.

عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ فِی قُرَیْشٍ لَا یُعَادِیهِمْ أَحَدٌ إِلَّا أَکَبَّهُ (1) اللَّهُ عَلَی وَجْهِهِ مَا أَقَامُوا الدِّینَ.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2)، عَنْ جَابِرٍ، أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَالَ: النَّاسُ تَبَعٌ لِقُرَیْشٍ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ.

وَ رَوَی صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (3)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (4) بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ: قُرَیْشٌ وُلَاةُ النَّاسِ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و قال قاضی القضاة فی المغنی(5) فی بحث أنّ الأئمّة من قریش-: قد استدلّ شیوخنا علی ذلک بما

رُوِیَ عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ (6).

وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ: هَذَا الْأَمْرُ لَا یَصْلُحُ إِلَّا فِی هَذَا الْحَیِّ مِنْ قُرَیْشٍ.

ص: 80


1- فی المصدرین: کبّه.
2- صحیح مسلم کتاب الإمارة باب النّاس تبع لقریش حدیث 1819، و جاء فی جامع الأصول 4- 42 حدیث 2016 و 9- 209 حدیث 6786.
3- جامع الأصول 4- 44 ذیل حدیث 2020.
4- صحیح التّرمذیّ کتاب الفتن باب ما جاء أنّ الخلفاء من قریش إلی یوم القیامة حدیث 2228، و جاء فی هذا الباب عن ابن عمر، و ابن مسعود، و جابر أیضا.
5- المغنی 21- 234. باختلاف أشرنا إلی أکثره.
6- من الرّوایات النّبویّة المتواترة معنا المستفیضة إسنادا، فبنصّه فی مسند الطّیالسیّ حدیث 926 و 2133 و بمضمونه فی البخاریّ کتاب الأحکام باب 51، و مسلم کتاب الإمارة حدیث 5- 10، و التّرمذیّ کتاب الفتن باب 46، و مسند أحمد بن حنبل 1- 398 و 5- 86- 101 و 106- 108 و غیرها. و من مضامینه النّاس تبع لقریش فی هذا الشّأن کما جاء فی الصّحیحین و سنن النّسائیّ و مسلم و مالک و التّرمذیّ و أکثر من خمس و عشرین مورد فی مسند أحمد بن حنبل. و قال علیّ علیه السّلام کما فی نهج البلاغة: 200- 201 خطبة 144- صبحی صالح-: إنّ الأئمّة من قریش غرسوا فی هذا البطن من هاشم. و أورده عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی شرح ابن أبی الحدید 9- 87.

همانا این امر در میان قریش خواهد بود و کسی با ایشان (بر سر آن) ستیز نکند مگر آنکه، مادام که دین را بر پای می دارند، خداوند وی را سرنگون سازد.

و مسلم(1) از جابر روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردمان در خیر و شر پیرو قریش می باشند.

و صاحب جامع الاصول از الترمذی با اسناد وی از عمرو بن العاص روایت می کند که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: قریش تا روز قیامت در خیر و شر والیان مردم هستند.

قاضی القضاة در المغنی در این بحث که امامان امت از قریش هستند، می گوید: شیوخ ما در این قضیه به آنچه که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده استناد دارند که فرمود: امامان از قریش هستند. (2)

و روایت شده که حضرت فرمود: این امر به درستی برقرار نمی گردد مگر در این شاخه از قریش.

ص: 80


1- . صحیح مسلم کتاب الإمارة باب النّاس تبع لقریش حدیث 1819، و در جامع الأصول 4: 42 حدیث 2016 و 9: 209 حدیث 6786 نیز آمده است.
2- . از روایات نبوی متواتر و با اسناد فراوان است که دقیقا به همین متن در مسند الطّیالسیّ حدیث 926 و 2133 و به مضمونش در البخاریّ کتاب الأحکام باب 51، و مسلم کتاب الإمارة حدیث 5- 10، و التّرمذیّ کتاب الفتن باب 46، و مسند أحمد بن حنبل 1- 398 و 5- 86- 101 و 106- 108 و

و قوّوا ذلک بما کان یوم السقیفة من کون ذلک سببا لصرف الأنصار عمّا کانوا عزموا علیه، لأنّهم عند (1) هذه الروایة انصرفوا عن ذلک و ترکوا الخوض فیه.

و قوّوا ذلک بأنّ أحدا لم ینکره فی تلک الحال، فإنّ أبا بکر استشهد فی ذلک بالحاضرین، فشهدوا به (2) حتی صار خارجا عن (3) باب خبر الواحد إلی الاستفاضة (4) و قوّوا ذلک بأنّ ما جری هذا المجری إذا ذکر فی ملإ من الناس و ادّعی علیهم (5) المعرفة فترکهم النکیر یدلّ علی صحّة الخبر المذکور.

و قال شارح المواقف (6) فی بحث شروط الإمامة: اشترط الأشاعرة و الجبائیان أن یکون الإمام قرشیّا، و منعه الخوارج و بعض المعتزلة.

لنا قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ.

ثم الصحابة عملوا بمضمون هذا الحدیث، فإنّ أبا بکر استدلّ به یوم السقیفة علی الأنصار حین نازعوا فی الإمامة بمحضر الصحابة فقبلوه و أجمعوا علیه فصار دلیلا قطعیّا یفید الیقین باشتراط القرشیّة. (7) ثم أجاب عن حجّة المخالف.

و أجاب قاضی القضاة (8) عن المناقضة بأنّه یحتمل أن یرید عمر أنّه لو کان

ص: 81


1- فی ک: عنده.
2- فی المصدر زیادة: علی النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم.
3- فی المغنی: من، بدلا من: عن.
4- فی المصدر: إلی الکثرة.
5- فی المغنی: علم، بدلا من: علیهم.
6- المواقف للإیجی، و الشارح الشریف الجرجانیّ 8- 350.
7- إلی هنا کلام الجرجانیّ فی شرحه علی المواقف.
8- فی کتابه المغنی 21- 236. قال: قیل له: لیس فی الخبر بیان الوجه الذی کان لا یتخالجه الشکّ فیه، و یحتمل أن یرید أن یدخله فی المشورة و الرأی دون الشوری، فلا یصحّ أن یقدح به فیما قلناه، بل لو ثبت عنه الرضا الصریح فی ذلک یجوز أن یعترض به علیه علی ما رویناه من الخبر.

و این را بدانچه در روز سقیفه رخ داد تقویت کرده اند مبنی بر اینکه همین قضیه باعث شد که انصار از تصمیمی که گرفته بودند بازگردند، چرا که وقتی این روایت را شنیدند، از قصد خود صرفنظر کرده و از ورود به آن دست کشیدند. همچنین این سخن را هم به این دلیل که در آن حال کسی با آن مخالفت ننمود، قوی می دانند، چرا که ابوبکر درباره آن حاضرین را به گواهی گرفت و همه ایشان به آن شهادت دادند بگونه ای که از حد خبر واحد، به حد خبر شایع و متواتر رسید و نیز آنرا به این جهت قوی می دانند که آنچه به این حال باشد، اگر در میان عموم مردمان ذکر شود و گوینده ادعای دانستن آن کند و هیچ انکار کننده ای به مخالفت برنخیزد، این بر درستی آن خبر دلالت خواهد داشت.

شارح المواقف در بحث شروط امامت میگوید: اشعری ها و جبائی ها شرط کرده اند که امام قریشی باشد و خوارج و برخی از معتزلی ها این را رد کرده اند. و ما این سخن را پذیرفته ایم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: امامان از قریش هستند.

اما صحابه نیز به مضمون این حدیث عمل نموده اند، چرا که ابوبکر در روز سقیفه، آنگاه که در حضور صحابه درباره امامت مناقشه می کردند، در برابر انصار به این حدیث استناد نمود و ایشان پذیرفتند و بر آن اجماع نمودند، پس این حدیث دلیلی قطعی شد که به یقین افاده شرط بودن قریشی بودن را دارد. آنگاه وی به حجت مخالفین پاسخ می دهد. قاضی القضاة درباره تناقض – در سخن عمر به دلیل قرشی نبودن سالم - توضیح داده است که ممکن است قصد عمر آن بوده باشد که اگر

ص: 81

سالم حیّا لم یتخالجه الشکّ فی إدخاله فی المشورة و الرأی دون التأهیل للإمامة.

و بطلانه واضح، فإنّ الروایات کما عرفت صریحة فی الاستخلاف و تفویض الأمر إلیه، و لا تحتمل مثل هذا التأویل، کما لا یخفی علی المنصف.

ثم إنّ قوله فی سالم و أبو عبیدة دلیل ظاهر علی جهله، فإنّ ما رووا عنه من الامتناع عن التعیین و التنصیص معلّلا بقوله: ما أردت أن أتحمّلها حیّا و میّتا، بعد اعترافه بأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لو ولی الأمر لحمل الناس علی الحقّ، یدلّ علی أنّه إنّما عدل عن النصّ احتیاطا و خوفا من اللّه تعالی، و حذرا من أن یسأل یوم القیامة عمّا یفعله من استخلفه، فلذلک ترک الاستخلاف و جعل الأمر شوری لیکون أعذر عند اللّه تعالی، و مع ذلک تمنّی أن یکون سالم حیّا حتی یستخلفه و ینصّ علیه، و لم یخف من السؤال عن استخلافه، و ظنّ أنّ ما سمعه ابن عمّه فی سالم أنّه: شدید الحبّ للّه تعالی، حجّة قاطعة علی استحقاقه للخلافة، مع أنّ شدّة الحبّ للّه لیس أمرا مستجمعا لشرائط الإمامة، و لا یستلزم القدرة علی تحمّل أعباء الخلافة، و شدّة الحبّ للّه (1) لها مراتب شتّی، فکیف یستدلّ بالخبر علی أنّها بلغت حدّا یمنع صاحبها عن ارتکاب المنکرات أصلا، و لو کان مثل ذلک قاطعا للعذر کیف لم یکن وصف أمیر المؤمنین علیه السلام فی خبر الطیر بأنّه أحبّ الخلق إلی اللّه تعالی .. حجّة تامّة، مع أنّ المحبوبیّة إلی اللّه أبلغ من الحبّ للّه، و شدّة الحبّ لا یستلزم الفضل علی جمیع الخلق، فلم لم یصرّح باسم أمیر المؤمنین علیه السلام لیعتذر یوم القیامة بهذا الخبر و سائر النصوص المتواترة و الآیات المتظافرة الدالّة علی فضله و إمامته و کرامته.

و لنعم ما قال أبو الصلاح فی کتاب تقریب المعارف (2): إنّ ذلک تحقیق لما ترویه الشیعة من تقدّم المعاهدة بینه و بین صاحبه (3) و أبی عبیدة و سالم مولی أبی

ص: 82


1- وضع فی ک رمز نسخة بدل علی: للّه.
2- تقریب المعارف فی الکلام: 162.
3- فی المصدر: منه و من صاحبه.

سالم زنده بود، شک نمی کرد که او را در مشورت و نظرخواهی وارد می کرد و نه شایسته دانستن برای امامت.

و باطل بودن آن روشن است، چرا که روایتها چنان که دیدیم درباره به جانشین کردن و واگذار نمودن امور به وی صریح است و چنین تفسیری را برنمی تابد، چنانکه که بر مولف نیز پنهان نیست.

آنگاه سخن وی درباره سالم و ابوعبیدة دلیلی روشن بر جهل وی است، زیرا آنچه که از امتناع وی از تعیین و تصریح بنام جانشین خود به بهانه این که: نمی خواستم زنده و مرده آنرا بر دوش کشم، روایت شده، بخصوص پس از اعتراف وی به اینکه اگر امیر المومنین علی علیه السلام اگر امر امامت را به دست می گرفت، مردمان را به راه حق هدایت می نمود؛ دلالت بر این دارد که وی تنها بخاطر احتیاط و ترس از خدای تعالی و از بیم اینکه مبادا در روز قیامت از کرده کسی که جانشین نموده، مورد پرس و جو قرار گیرد، از تعیین دست کشیده و به این دلیل جانشین گماردن را ترک نموده و این امر را بصورت شورا قرار داده که نزد خداوند تبارک عذر بهتری داشته باشد ولی با این وجود آرزو کرده که سالم زنده می بود تا او را به خلیفگی بنشاند و بر این حکم تصریح نماید و از پرس و جو درباره به جانشین کردن وی نیز بیمی ندارد و گمان کرده که آنچه پسر عمویش درباره سالم شنیده مبنی بر اینکه وی شدیدا دوستدار خداوند است، حجتی قاطع برای شایسته شمردن وی برای خلافت می باشد، با آنکه شدت محبت به خداوند، امری نیست که شرایط امامت را برای صاحبش گرد آورد و مستلزم توانایی او برای تحمل دشواریهای خلافت نیست و شدت محبت به خدا را مراحل چندی است و او چه استدلالی از این خبر دارد که ثابت می کند این فرد به حدی از محبت خدا رسیده که او را بکلی از ارتکاب امور ناپسند بازمی دارد و اگر نظیر چنین خبری، هر عذر و سخنی را کنار می زند، چگونه است که وصف امیر المومنین علیه السلام در خبر طیر مبنی بر اینکه او دوست داشتنی ترین بندگان نزد خداوند است، حجت تامه نمی باشد، با اینکه محبوب بودن نزد خداوند ثقل بیشتری از محبت داشتن به خدا دارد و بسیار دوست داشتن خدا ضرورتا بمعنی برتری بر همه خلایق نیست. پس چرا وی نام امیر المومنین را به صراحت ذکر ننمود تا بواسطه این خبر و دیگر سخنان متواتر و نشانه های دوچندان موکد که دلالت بر برتری و کرامت و امامت وی دارد، در روز قیامت برای خود عذری داشته باشد.

و بس سخن نیکی است آنچه ابوالصلاح در کتاب تقریب المعارف(1)

می گوید: این خود اثبات این سخن شیعه است که وی و آن همنشینش و ابی عبیدة و سالم غلام ابی حذیفه، از قبل همدست شده بودند

ص: 82


1- . تقریب المعارف (فی الکلام): 162

حذیفة علی نزع هذا الأمر من بنی هاشم لو قد مات محمّد صلّی اللّه علیه و آله، و لو لا ذلک لم یکن (1) لتمنّیه (2) سالما و إخباره عن فقد الشکّ فیه مع حضور وجوه الصحابة و أهل السوابق و الفضائل و الذرائع التی لیس لسالم منها شی ء وجه یعقل، و کذا القول فی تمنّیه(3) أبا عبیدة بن الجرّاح. انتهی.

و بالجملة، صدر عنه فی الشوری ما أبدی الضغائن الکامنة فی صدره، و بذلک أسّس أساسا للفتنة و الظلم و العدوان علی جمیع الأنام إلی یوم القیام.

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4): حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مَکِّیٍّ الْحَاجِبُ، قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ سُلَیْمَانَ حَاجِبَ (5) الْحُجَّابِ. قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ: وَ قَدْ رَأَیْتُ أَنَا مُحَمَّداً هَذَا، وَ کَانَتْ لِی بِهِ مَعْرِفَةٌ غَیْرُ مُسْتَحْکِمَةٍ، وَ کَانَ ظَرِیفاً أَدِیباً، وَ قَدِ اشْتَغَلَ بِالرِّیَاضِیَّاتِ مِنَ الْفَلْسَفَةِ، وَ لَمْ یَکُنْ یَتَعَصَّبُ لِمَذْهَبٍ بِعَیْنِهِ-، قَالَ جَعْفَرٌ: سَأَلْتُهُ عَمَّا عِنْدَهُ فِی أَمْرِ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ عُثْمَانَ؟. فَقَالَ: هَذِهِ عَدَاوَةٌ قَدِیمَةٌ (6) بَیْنَ بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ وَ بَیْنَ بَنِی هَاشِمٍ .. وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی قَوْلِهِ:

وَ أَمَّا السَّبَبُ الثَّانِی فِی الِاخْتِلَافِ فِی أَمْرِ الْإِمَامَةِ فَهُوَ (7): أَنَّ عُمَرَ جَعَلَ الْأَمْرَ شُورَی بَیْنَ السِّتَّةِ وَ لَمْ یَنُصَّ عَلَی وَاحِدٍ بِعَیْنِهِ، إِمَّا مِنْهُمْ أَوْ مِنْ غَیْرِهِمْ، فَبَقِیَ فِی نَفْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَنَّهُ قَدْ رُشِّحَ لِلْخِلَافَةِ، وَ أَنَّهُ أَهْلٌ لِلْمُلْکِ وَ السَّلْطَنَةِ، فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ فِی نُفُوسِهِمْ وَ أَذْهَانِهِمْ مُصَوَّراً بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ مُرْتَسِماً فِی خَیَالاتِهِمْ، مُنَازَعَةً إِلَیْهِ (8) نُفُوسُهُمْ، طَامِحَةً نَحْوَهُ عُیُونُهُمْ، حَتَّی کَانَ مِنَ الشِّقَاقِ بَیْنَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ عُثْمَانَ مَا

ص: 83


1- فی س: یمکن.
2- فی المصدر: لیمینه، و هو غلط.
3- فی التقریب: یمینه، و لعلّه سهو، و الصحیح: یمنیه. و ما أکثر الغلط فی المطبوع من المصدر.
4- فی شرح نهج البلاغة 9- 24- 30 بتصرّف و اختصار.
5- فی ک: صاحب. و جعل ما فی المتن نسخة بدل فیها.
6- فی المصدر زیادة: النّسب.
7- فی المصدر: أمّا السّبب الثّانی للاختلاف فهو ..
8- فی س: إلیهم.

که چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم جان باخت، امامت را از دست بنی هاشم به در آورند.

و اگر چنین نبود آرزوی زنده بودن سالم و این سخنش که هیچ شکی درباره او نداشته با وجود حضور آنهمه سرآمدان صحابه و پیشگامان و اهل فضل و بزرگواریها که سالم ذره ای از آن را نداشته، وجهی از خرد در خود ندارد و چنین است آرزوی او درباره عبیدة بن الجراح. پایان .

بطور کلی در شورا از وی اموری پدیدار گشت که کینه های نهفته در سینه اش را برملا نمود و به این ترتیب پایه فتنه و ستم و ظلم بر همه آدمیان را تا روز قیامت بنیان گذاشت.

ابن ابی الحدید(1)

گوید: جعفر بن مکی پرده دار چنین روایت نمود که از محمد بن سلیمان سرکرده پرده داران پرسیدم: - ابن ابی الحدید گوید و من این محمد را دیده ام و شناختی دورادور از وی داشتم و او ظریف و ادیب بود و از فلسفه به قسم ریاضیات آن می پرداخت و به مذهب بخصوصی تعصب نداشت- جعفر گوید از وی درباره نظرش درباره علی علیه السلام و عثمان پرسیدم و او گفت: این یک دشمنی دیرینه بین بنی عبد شمس و بنی هاشم است و سخن را بدانجا پیش برد که: و اما علت دوم اختلاف در امر امامت آنست که عمر امر خلافت را به شیوه شورا بین شش تن قرار داد و یک تن بخصوص را چه از ایشان و چه غیر ایشان، معین ننمود و به دل هر یک از ایشان افتاد که برای خلافت در نظر گرفته شده است و او شایسته فرمانروایی و حکومت است و همچنان این اندیشه در دل و ذهن ایشان و پیش چشم ایشان و در فکر و خیالشان به تصویر کشیده شده بود و دلهاشان بدان گرایش شدید داشت و چشمشان به آن دوخته شده بود تا آنکه اختلافی که بین علی و عثمان درگرفت،

ص: 83


1- . در شرح نهج البلاغة 9: 24- 30

کَانَ، وَ حَتَّی أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی قَتْلِ عُثْمَانَ، وَ کَانَ أَعْظَمَ الْأَسْبَابِ فِی قَتْلِهِ طَلْحَةُ، وَ کَانَ لَا یَشُکُّ فِی أَنَّ الْأَمْرَ لَهُ بَعْدَهُ(1) لِوُجُوهٍ، مِنْهَا سَابِقَتُهُ، وَ مِنْهَا أَنَّهُ کَانَ (2) ابْنَ عَمِّ أَبِی بَکْرٍ، وَ کَانَ لِأَبِی بَکْرٍ فِی نُفُوسِ أَهْلِ ذَلِکَ الْعَصْرِ مَنْزِلَةٌ عَظِیمَةٌ أَعْظَمُ مِنْهَا الْآنَ، وَ مِنْهَا أَنَّهُ کَانَ سَمْحاً جَوَاداً، وَ قَدْ کَانَ نَازَعَ عُمَرَ فِی حَیَاةِ أَبِی بَکْرٍ، وَ أَحَبَّ أَنْ یُفَوِّضَ أَبُو بَکْرٍ الْأَمْرَ إِلَیْهِ (3) فَمَا زَالَ یَفْتِلُ فِی الذِّرْوَةِ (4) وَ الْغَارِبِ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ، وَ یُنَکِّرُ لَهُ الْقُلُوبَ، وَ یُکَدِّرُ عَلَیْهِ النُّفُوسَ، وَ یُغْرِی (5) أَهْلَ الْمَدِینَةِ وَ الْأَعْرَابَ وَ أَهْلَ الْأَمْصَارِ بِهِ، وَ سَاعَدَهُ الزُّبَیْرُ، وَ کَانَ أَیْضاً یَرْجُو الْأَمْرَ لِنَفْسِهِ، وَ لَمْ یَکُنْ رَجَاؤُهُمَا الْأَمْرَ بِدُونِ رَجَاءِ عَلِیٍّ (علیه السلام)، بَلْ رَجَاؤُهُمَا کَانَ أَقْوَی، لِأَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) دَحَضَهُ الْأَوَّلَانِ وَ أَسْقَطَاهُ وَ کَسَرا نَامُوسَهُ بَیْنَ النَّاسِ، وَ صَارَ نَسْیاً مَنْسِیّاً، وَ مَاتَ الْأَکْثَرُ مِمَّنْ کَانَ یَعْرِفُ (6) خَصَائِصَهُ الَّتِی کَانَتْ لَهُ (7) فِی أَیَّامِ النُّبُوَّةِ وَ فَضْلَهُ، وَ نَشَأَ قَوْمٌ لَا یَعْرِفُونَهُ وَ لَا یَرَوْنَهُ إِلَّا رَجُلًا مِنْ عُرْضِ الْمُسْلِمِینَ، وَ لَمْ یَبْقَ لَهُ مِنْ فَضَائِلِهِ (8) إِلَّا أَنَّهُ ابْنُ عَمِّ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو سِبْطَیْهِ، وَ نُسِیَ مَا وَرَاءَ ذَلِکَ (9)، وَ اتَّفَقَ لَهُ مِنْ بُغْضِ قُرَیْشٍ وَ انْحِرَافِهَا مَا لَمْ یَتَّفِقْ لِأَحَدٍ، وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ (10) تُحِبُّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، لِأَنَّ الْأَسْبَابَ الْمُوجِبَةَ لِبُغْضِهِمْ لَمْ تَکُنْ مَوْجُودَةً فِیهِمَا، وَ کَانَا یَتَأَلَّفَانِ قُرَیْشاً فِی أَوَاخِرِ أَیَّامِ عُثْمَانَ

ص: 84


1- فی شرح النّهج: من بعده.
2- لا توجد: کان، فی المصدر.
3- زیادة: من بعده، جاءت فی الشّرح بعد: إلیه.
4- الذّروة- بالکسر و الضّمّ- من کلّ شی ء: أعلاه، کما فی الصّحاح 6- 2345، و النّهایة 2- 156، و مجمع البحرین 3- 306، و القاموس 1- 15.
5- فی ک نسخة بدل: یغوی.
6- فی المصدر: ممّن یعرف.
7- لا توجد: له، فی الشّرح.
8- فی المصدر: ممّا یمت به، بدلا من: من فضائله.
9- جاءت زیادة کلمة: کلّه، فی المصدر.
10- فی المصدر زیادة: بمقدار ذلک البعض.

تا جایی که کار به کشته شدن عثمان انجامید و اصلی ترین سبب در قتل وی طلحه بود که شک نداشت در اینکه پس از وی کار خلافت به دلایل چندی از آن وی خواهد بود: از جمله سابقه او و اینکه پسر عموی ابوبکر بود و ابوبکر در دل مردمان آن زمان جایگاهی عظیم بیش از آنچه که امروز دارد، داشت و نیز اینکه وی بخشنده و دست و دل باز بود و در زمان زندگی ابوبکر با عمر رقابت کرده بود و دوست داشت که ابوبکر خلافت را به وی بسپارد و همچنان از چپ و راست برای عثمان می زد و اذهان مردمان را نسبت به وی تیره می ساخت و دلهای ایشان را از او بیزار می کرد و اهل مدینه و بیابان نشینها و اهل شهرهای دیگر را علیه وی می شوراند و زبیر او را یاری می کرد و او نیز این امر را از آن خود می خواست و امید آندو به دستیابی به خلافت کمتر از امید علی علیه السلام به آن نبود بلکه آندو خود را امیدوارتر می دیدند، چرا که علی علیه السلام را دو خلیفه اول پس رانده بودند و از اعتبار ساقط دانسته و هیبت او را در برابر مردمان شکسته بودند و به فراموشی سپرده شده بود و بیشتر مردمانی که ویژگیها و فضایلی را که وی در دوره نبوت به آن معروف بود را می شناختند، مرده بودند و نسلی پا گرفته بود که او را نمی شناختند و او را جز یکی از مسلمانان نمی دانستند و از فضایل او چیزی باقی نگذاشته بودند جز اینکه وی پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و شوی دختر او و پدر دو نوه اش است و فراتر از این از یادها پاک شده بود و از کینه قریش و کجرویهای ایشان در حق او کارها روا گشت که در حق احدی صورت نپذیرفت و قریش طلحه و زبیر را احترام می کردند چرا که عللی که کینه ایشان را برانگیزد در آندو نبود و در اواخر دوران عثمان می کوشیدند دل قریشیان را به دست آورند

ص: 84

، وَ یَعِدَانِهِمْ بِالْعَطَاءِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ هُمَا عِنْدَ أَنْفُسِهِمَا وَ عِنْدَ النَّاسِ خَلِیفَتَانِ بِالْقُوَّةِ لَا بِالْفِعْلِ، لِأَنَّ عُمَرَ نَصَّ عَلَیْهِمَا وَ ارْتَضَاهُمَا لِلْخِلَافَةِ، وَ عُمَرُ کَانَ مُتَّبَعَ الْقَوْلِ، مَرْضِیَّ الْفِعَالِ، مُطَاعاً نَافِذَ (1) الْحُکْمِ فِی حَیَاتِهِ وَ مَمَاتِهِ (2)، فَلَمَّا قُتِلَ عُثْمَانُ، أَرَادَهَا طَلْحَةُ وَ حَرَصَ عَلَیْهَا، فَلَوْ لَا الْأَشْتَرُ وَ قَوْمٌ مَعَهُ مِنْ شُجْعَانِ الْعَرَبِ جَعَلُوهَا فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) لَمْ تَصِلْ إِلَیْهِ أَبَداً، فَلَمَّا فَاتَتْ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، فَتَقَا ذَلِکَ الْفَتْقَ الْعَظِیمَ (3)، وَ أَخْرَجَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ مَعَهُمَا، وَ قَصَدَا الْعِرَاقَ وَ أَثَارَا الْفِتْنَةَ، وَ کَانَ مِنْ حَرْبِ الْجَمَلِ مَا قَدْ عُلِمَ وَ عُرِفَ، ثُمَّ کَانَ حَرْبُ الْجَمَلِ مُقَدِّمَةً وَ تَمْهِیداً لِحَرْبِ صِفِّینَ، فَإِنَّ مُعَاوِیَةَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ مَا فَعَلَ لَوْ لَا طَمَعُهُ بِمَا جَرَی فِی الْبَصْرَةِ، ثُمَّ أَوْهَمَ أَهْلَ الشَّامِ أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَدْ فَسَقَ بِمُحَارَبَةِ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ، وَ مُحَارَبَةِ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَنَّهُ قَتَلَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ هُمَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، فَهَلْ کَانَ الْفَسَادُ الْمُتَوَلِّدُ فِی صِفِّینَ إِلَّا فَرْعاً لِلْفَسَادِ الْکَائِنِ یَوْمَ الْجَمَلِ؟! ثُمَّ نَشَأَ مِنْ فَسَادِ صِفِّینَ وَ ضَلَالِ مُعَاوِیَةَ کُلُّ مَا جَرَی مِنَ الْفَسَادِ وَ الْقَبِیحِ فِی أَیَّامِ بَنِی أُمَیَّةَ، وَ نَشَأَتْ فِتْنَةُ ابْنِ الزُّبَیْرِ فَرْعاً مِنْ (4) یَوْمِ الدَّارِ، لِأَنَّ عَبْدَ اللَّهِ کَانَ یَقُولُ: إِنَّ عُثْمَانَ لَمَّا أَیْقَنَ بِالْقَتْلِ نَصَّ عَلَیَّ بِالْخِلَافَةِ، وَ لِی بِذَلِکَ شُهُودٌ، مِنْهُمْ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ، أَ فَلَا تَرَی (5) کَیْفَ تَسَلْسَلَتْ هَذِهِ الْأُمُورُ فَرْعاً عَلَی أَصْلٍ، وَ غُصْناً مِنْ شَجَرَةٍ (6)، وَ جَذْوَةً مِنْ ضِرَامٍ؟! وَ هَکَذَا یَدُورُ بَعْضُهُ(7) عَلَی بَعْضٍ وَ کُلُّهُ مِنَ الشُّورَی فِی السِّتَّةِ. قَالَ (8): وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُ عُمَرَ وَ قَدْ قِیلَ لَهُ: إِنَّکَ اسْتَعْمَلْتَ

ص: 85


1- الکلمة مشوّشة فی س، و فی المصدر: موفّق مؤیّد مطاع نافذ.
2- فی شرح النّهج: و بعد وفاته.
3- فی الشّرح زیادة: علی علیّ علیه السّلام.
4- زیادة: فروع، جاءت فی المصدر.
5- فی ک نسخة بدل: أ تری.
6- فی س: شجر.
7- بعضهم، جاءت فی ک.
8- فی س: و قال.

و ایشان را به بخشش و عطای بسیار وعده می دادند و نزد خود و مردمان گرچه نه بالفعل ولی بالقوه، بعنوان خلیفه قلمداد می شدند، چرا که عمر بر آندو تاکید کرده و برای خلیفه شدن آندو ابراز رضایت کرده بود و عمر در آن زمان سخنش شنیده و کردارش پسندیده بود و مورد اطاعت و حکمش در زندگی و پس از مرگش جاری بود و آنگاه که عثمان کشته شد، طلحه خواستار خلافت گشت و شدیدا بر آن پای فشرد و اگر مالک اشتر و گروهی دیگر از دلیرمردان عرب نبودند که خلافت را به نام علی علیه السلام پیوند زدند، هرگز دست وی به آن نمی رسید و چون خلافت از دست طلحه و زبیر برون شد، آن دودستگی بس عظیم را بوجود آوردند و عایشه ام المومنین را با خود همپا نموده و بسوی عراق روانه شده و فتنه را بر پا کردند و نتیجه جنگ جمل آن شد که همگان دانند و آنگاه جنگ جمل مقدمه و زمینه چینی برای جنگ صفین شد و معاویه اگر به آنچه که در بصره جریان داشت، طمع نداشت، هرگز به آنچه مرتکب شد دست نمی یازید، آنگاه این گمان را به دل اهل شام نفوذ داد که علی علیه السلام با نبرد با ام المومنین و مومنان فاسق گشته است و اینکه وی طلحه و زبیر را که از اهل بهشتند، کشته است و هر که مومنی از اهل بهشت را بکشد، در آتش دوزخ خواهد بود. و آیا جز این بود که فساد برآمده از جنگ صفین چیزی جز شاخه ای از فسادی بود که در جنگ جمل جریان داشت ؟! آنگاه از فساد صفین و گمراهی معاویه هرآنچه از فساد و تباهکاری دوران بنی امیه شکل گرفت، برآمد و فتنه ابن الزبیر شاخه ای از حادثه یوم الدّار بود چرا که عبدالله خود میگفت: عثمان زمانی که یقین کرد کشته خواهد شد، مرا به تاکید برای خلافت تعیین نمود و من در این سخن شاهدانی دارم که از جمله ایشان مروان بن الحکم است. می بینید که این امور چطور از آن ریشه اصلی، انشعابها گرفت و از آن تنه اصلی شاخه ها برآمد و از آن آتش، زبانه ها به هر سو افکنده شد؟ و همچنین این فتنه ها در هم می پیچند و ریشه همه آن در ایجاد شورا در شش تن بود. گوید و شگفت تر از همه این سخن عمر است که چون به وی گفتند:

ص: 85

سَعِیدَ (1) بْنَ الْعَاصِ وَ مُعَاوِیَةَ وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً مِنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ وَ تَرَکْتَ أَنْ تَسْتَعْمِلَ عَلِیّاً وَ الْعَبَّاسَ وَ الزُّبَیْرَ وَ طَلْحَةَ؟! فَقَالَ: فَأَمَّا عَلِیٌّ فأتیه (2) مِنْ ذَلِکَ، وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ النَّفَرُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ یَنْتَشِرُوا فِی الْبِلَادِ، فَیُکْثِرُوا فِیهَا الْفَسَادَ، فَمَنْ یَخَافُ مِنْ تَأْمِیرِهِمْ لِئَلَّا یَطْمَعُوا فِی الْمُلْکِ، وَ یَدَّعِیَهُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ لِنَفْسِهِ، کَیْفَ لَمْ یَخَفْ مِنْ جَعْلِهِمْ سِتَّةً مُتَسَاوِینَ فِی الشُّورَی، مُرَشِّحِینَ لِلْخِلَافَةِ؟! وَ هَلْ شَیْ ءٌ أَقْرَبُ إِلَی الْفَسَادِ مِنْ هَذَا (3)؟! وَ قَدْ رَوَوْا أَنَّ الرَّشِیدَ رَأَی یَوْماً مُحَمَّداً وَ عَبْدَ اللَّهِ ابْنَیْهِ یَلْعَبَانِ وَ یَضْحَکَانِ، فَسُرَّ بِذَلِکَ، فَلَمَّا غَابَا عَنْ عَیْنِهِ بَکَی، فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ: مَا یُبْکِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ هَذَا مَقَامُ جَذَلٍ (4) لَا مَقَامُ حُزْنٍ؟!. فَقَالَ: أَ مَا رَأَیْتَ لَعْبَهُمَا وَ مَوَدَّةَ بَیْنِهِمَا؟، أَمَا وَ اللَّهِ لَیَتَبَدَّلَنَّ ذَلِکَ بُغْضاً وَ سَیْفاً (5)، وَ لَیَخْتَلِسَنَّ (6) کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا نَفْسَ صَاحِبِهِ عَنْ قَرِیبٍ، فَإِنَّ الْمُلْکَ عَقِیمٌ، وَ کَانَ الرَّشِیدُ قَد(7) عَقَدَ الْأَمْرَ لَهُمَا عَلَی تَرْتِیبٍ، هَذَا بَعْدَ هَذَا، فَکَیْفَ مَنْ لَمْ یُرَتَّبُوا فِی الْخِلَافَةِ، بَلْ جُعِلُوا فِیهَا کَأَسْنَانِ الْمُشْطِ؟! فَقُلْتُ أَنَا لِجَعْفَرٍ: هَذَا کُلُّهُ تَحْکِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، فَمَا تَقُولُ أَنْتَ؟، فَقَالَ:

ص: 86


1- فی المصدر: استعلت یزید بن أبی سفیان و سعید ..
2- فی شرح النّهج: أمّا علیّ فأنبه.
3- خط علی: من هذا، فی س.
4- الجذل- بالتّحریک-: الفرح، کما فی الصّحاح 4- 1654، و النّهایة 1- 251، و مجمع البحرین 5- 337، و القاموس 3- 347.
5- فی المصدر: و شنفا. أقول: الشّنف- بالتّحریک-: البغض و التّنکّر، و قد شنفت له- بالکسر أشنف شنفا .. أی أبغضه .. و الشّنف: المبغض. قاله فی الصّحاح 4- 1383. و انظر: النّهایة 2- 505، و القاموس المحیط: 3- 160 و غیرهما.
6- قال الجوهریّ فی الصّحاح 3- 923: خلست الشّی ء و اختلسته و تخلّسته: إذا استلبته، و أضاف ابن الأثیر فی نهایته 2- 61: کونه عن غفلة. انظر: مجمع البحرین 4- 66، و القاموس 2- 211.
7- خطّ علی: قد، فی س.

تو سعید بن العاص و معاویه و فلانی و فلانی از جمله المولفة قلوبهم (دلگرم شدگان به صدقات و .. ) و از رهاگشتگان و فرزندان ایشان را بکار گرفتی و از اینکه علی و عباس و زبیر و طلحه را بکار گیری رویگردان شدی؟ پس گفت: اما درباره علی، از آن به وی خواهم داد (در نسخه دیگر: اما علی، شرافتمندتر از آنست)، و اما این چند تن از قریش، بیم آن دارم که در سرزمین اسلام پراکنده گشته و در آن بسیار فسادانگیزی کنند. اما کسی که از امیر کردن ایشان بیمناک است تا مبادا که به فرمانروایی طمع ورزند و هر یک مدعی آن برای خود شوند، چگونه نترسید که ایشان را شش تن همسان در شورا و نامزد برای خلافت قرار دهد؟ آیا از این نزدیکتر به فساد چیزی هست؟ و روایت کرده اند که روزی رشید دو فرزندش محمد و عبدالله را دید که بازی می کنند و می خندند و او نیز خرسند گشت و چون از پیش چشمانش دور شدند، گریست. فضل بن ربیع به وی گفت: ای امیر مومنان چه چیز تو را به گریه انداخته، حال آنکه این موقعیت شادی است نه اندوه؟! گفت: آیا بازی آندو و محبت میان ایشان را ندیدی؟ هان به خدا سوگند که به حتم به کینه و شمشیرکشی بدل خواهد شد و براستی که هر یک از آندو به زودی جان رفیقش را به غفلت، در خواهد ربود، چرا که پادشاهی عقیم است. رشید امر خلافت را برای ایشان به ترتیب قرار داده بود، این یک، سپس آن دیگری، پس چگونه شد که در خلافت ترتیب را رعایت نکردند، بلکه حالشان در آن چون دندانه های شانه شد؟! من به جعفر گفتم: همه این سخنان را از محمد بن سلیمان روایت می کنی. تو خود چه می گویی؟ گفت:

ص: 86

إِذَا قَالَتْ حَذَامِ فَصَدِّقُوهَا***فَإِنَّ الْقَوْلَ مَا قَالَتْ حَذَامِ

(1) انتهی (2) فقد ظهر أنّ جمیع الفتن الواقعة فی الإسلام من فروع الشوری و السقیفة و سائر ما أبدعه و أسّسه (3) هذا و أخوه.

بیان

قوله علیه السلام: یهرّ عقیرته .. الهریر: الصّوت و النباح (4).

و العقیرة کفعیلة أیضا-: الصّوت (5) .. أی یرفع صوته. و فی بعض النسخ بالزای.

و عفیرته بالفاء علی التصغیر و العفرة (6): بیاض الإبط (7)، و لعلّ المعنی یحرّک منکبیه للخیلاء، و الأول أظهر (8).

قال الجوهری (9): العقیرة: السّاق المقطوعة، و قولهم: رفع فلان عقیرته ..

أی صوته، و أصله أنّ رجلا قطعت إحدی رجلیه فرفعها و وضعها علی الأخری و صرخ، فقیل بعد لکلّ رافع صوته: قد رفع عقیرته (10).

ص: 87


1- کذا، و الظّاهر: حذام، کما فی المصدر. و قد نسب البیت فی اللّسان مادّة: رقش إلی جیم بن صعب.
2- إلی هنا کلام ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 9- 28- 30، کما مرّ.
3- وضع علی الکلمة رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار.
4- قاله ابن الأثیر فی نهایته 5- 259، و ابن منظور فی لسانه 5- 261 و غیرهما فی غیرهما.
5- ذکره فی لسان العرب 4- 593، و نهایة ابن الأثیر 3- 275، و تاج العروس 3- 415.
6- فی س و ک: عقیرته .. و العقرة. و هو سهو.
7- انظر: النهایة 3- 261، و لسان العرب 4- 585. فیهما: بیاض لیس بالناصع.
8- لا توجد فی س: و الأول أظهر.
9- صحاح اللغة 2- 754.
10- لاحظ النهایة 3- 275، و تاج العروس 3- 415.

- چون حذام سخنی گوید، سخنش را باور کنید و بپذیرید، چرا که سخن درست هم آنست که حذام می گوید. (1)

پایان.

و روشن گشت که همه فتنه هایی که در اسلام رخ نموده از شاخه های شورا و سقیفه و دیگر بدعت سازیهایی است که او و برادرش بنیان نهادند.

توضیح

سخن او «یهر عقیرته» هریر یعنی صدا و پارس کردن و عقیره مانند فعیله نیز به معنای صداست یعنی صدایش را بلند کرد. و در بعضی نسخه ها با زاء یعنی یهز آمده و عفیره با فاء بصورت مصغر است و عفرة یعنی سفیدی زیر بغل، و شاید معنی شانه هایش را با تکبر حرکت می داد باشد و معنی اول ظاهرتر است. جوهری گفته: العقیرة یعنی ساق قطع شده و سخن آنان «رفع فلان عقیرته» یعنی صدایش را بلند کرد و اصل آن این است که شخصی یکی از دو پایش قطع شده آن را بلند می کند و بر دیگری می گذارد و فریاد می زند و بعد از آن به هر کس که صدایش را بلند می کرد گفتند «قد رفع عقیرته» .ص: 87

ص: 87


1- . تا اینجا سخن ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغة 9: 28- 30 است.

الطعن التاسع عشر:

اشاره

أنّه أوصی بدفنه فی بیت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و کذلک تصدّی لدفن أبی بکر هناک، و هو تصرّف فی ملک الغیر من غیر جهة شرعیّة، و قد نهی اللّه الناس عن دخول بیته صلّی اللّه علیه و آله من غیر إذن بقوله: (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ) (1)، و ضربوا المعاول عند أذنه صلّی اللّه علیه و آله، قال تعالی:

(لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ) (2)

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: حُرْمَةُ الْمُسْلِمِ مَیِّتاً کَحُرْمَتِهِ (3) حَیّاً (4).

و تفصیل القول فی ذلک، أنّه لیس یخلو موضع قبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من أن یکون باقیا علی ملکه أو یکون انتقل فی حیاته إلی عائشة کما ادّعاه بعضهم فإن کان الأول لم یخل (5) من أن یکون میراثا بعده أو صدقة، فإن کان میراثا فما کان یحلّ لأبی بکر و عمر من بعده أن یأمرا بدفنهما فیه إلّا بعد إرضاء الورثة، و لم نجد أحدا خاطب أحدا من الورثة علی ابتیاع هذا المکان و لا استنزله (6) عنه بثمن و لا غیره، و إن کان صدقة فقد کان یجب أن یرضی عنه جماعة المسلمین، و ابتیاعه (7) منهم إن جاز الابتیاع لما یجری هذا المجری، و إن کان نقل فی حیاته فقد کان یجب أن یظهر سبب انتقاله و الحجّة فیه، فإنّ فاطمة علیها السلام لم یقنع

ص: 88


1- الأحزاب: 53.
2- الحجرات: 2.
3- فی مطبوع البحار: کحرمة- بلا ضمیر-.
4- هذا ما تسالم علیه الفریقان، و جاء فی سنن الدارمیّ فی کتاب المناسک: 76 و غیره.
5- فی س: لم یزل.
6- الکلمة مشوّشة فی المطبوع من البحار.
7- فی س: یبتاعه.

طعن نوزدهم

اشاره

اینکه وی وصیت کرد وی را در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفن کنند و همچنین خود برای دفن کردن ابوبکر در آنجا اقدام نمود و این تصرف در ملک دیگران بدون هیچ وجه شرعی می باشد و خداوند مردمان را از ورود به خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بدون اذن وی بازداشته است و می فرماید: (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ : -: و به خانه های پیامبر وارد نشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود.)(1)

و کلنگهاشان را در کنار گوش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر زمین کوبیدند، حال آنکه خدایتعالی می فرماید: (لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ –: صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید، و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود)(2).

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: حرمت مومن درحالیکه مرده است، همچون حرمت او در حال زنده بودنش است. (3)

و بیان سخن در این قضیه اینکه محل مقبره رسول خدا پس از رحلتش یا همچنان در ملکیت خود وی مانده و یا آنکه چنانکه برخی از ایشان ادعا کرده اند، به عایشه منتقل شده است. اگر حالت اول باشد پس یا بایستی پس از او به ارث رسیده باشد یا به صدقه رفته باشد و اگر ارث باشد برای ابوبکر و عمر حلال نیست که پس از پیامبر دستور به دفن خود در آن مکان دهند مگر آنکه وارثان را راضی کرده باشد و هیچ کسی را سراغ نداریم که با یکی از وارثان درباره خریدن این مکان سخن گفته باشد یا از ایشان خواسته باشد در برابر بهایی یا چیزی از آن دست بکشند. و اگر صدقه باشد که بایستی تمامی مسلمانان برای تصرف در آن رضایت می دادند و از ایشان خریداری می شد اگر که فروش مکانی با این حال جایز باشد. و اما اگر در زمان زندگی پیامبر انتقال به دیگری شده باشد، بایستی که علت انتقال آن و سند و حجت برای اینکار آشکار می گشته، چه آنکه سخن فاطمه سلام الله علیها،

ص: 88


1- . الأحزاب/ 53
2- . الحجرات/2
3- . این چیزی است که دو فرقه بر سر آن توافق نموده اند و در سنن الدارمیّ در کتاب المناسک: 76 و غیر آن آمده است.

منها فی انتقال فدک إلی ملکها بقولها و لا شهادة من شهد لها.

و أمّا استدلال بعضهم بإضافة البیوت إلیهنّ فی قوله تعالی: (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ ..) (1) فمن ضعیف (2)الشبهة، إذ هی لا تقتضی الملک و إنّما تقتضی السکنی، و العادة فی استعمال هذه اللفظة فیما ذکرناه ظاهرة، قال اللّه تعالی: (لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ) (3) و لم یرد تعالی إلّا حیث یسکنّ و ینزلن دون حیث یملکن بلا شبهة، و أیضا قوله تعالی: (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ) (4) متأخّر فی الترتیب عن قوله: (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ) (5)، فلو کان هذا دالا علی ملکیّة الزوجات لکان ذلک دالا علی(6) کونها ملکه صلّی اللّه علیه و آله، و الجمع بین الآیتین بالانتقال لا یجدیهم، لتأخّر النهی عن الدخول من غیر إذن عن الآیة الأخری فی الترتیب، و الترتیب حجّة عند کلّهم أو جلّهم، مع أنّه ظاهر أنّ البیوت کانت فی یده صلّی اللّه علیه و آله یتصرّف فیها کیف یشاء، و اختصاص کلّ من الزوجات بحجرة لا یدلّ (7) علی کونها ملکا لها.

و أمّا اعتذارهم بأنّ عمر استأذن عائشة فی ذلک، حیث رَوَی الْبُخَارِیُّ (8)، عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یُشْمَلُ عَلَی قِصَّةِ قَتْلِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ لِابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ: انْطَلِقْ إِلَی عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْ: یَقْرَأُ عَلَیْکِ عُمَرُ السَّلَامَ، وَ لَا تَقُلْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَإِنِّی لَسْتُ الْیَوْمَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَمِیراً، وَ قُلْ: یَسْتَأْذِنُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَنْ

ص: 89


1- الأحزاب: 33.
2- کذا، و الظاهر: ضعف.
3- الطلاق: 1
4- الأحزاب: 53.
5- الطلاق: 1.
6- لا توجد: علی، فی س.
7- فی س: لا یدلّه.
8- صحیح البخاریّ 5- 19- 22- دار الشّعب- کتاب المناقب، باب مناقب عثمان، الحدیث الأخیر، باختلاف یسیر.

درباره انتقال فدک به تملک او بواسطه قول او و نه حتی گواهی شهادت دهندگان به نفع او، مورد قبول (هم اینان) قبول نگرفت. و اما استدلال برخی مبنی بر نسبت دادن خانه ها به زنان پیامبر در آیه شریفه (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ : و در خانه های خود قرار گیرید )(1)،

از شبهه های ضعیف است، چرا که آیه اقتضای تملک ندارد بلکه تنها معنی سکونت را در خود دارد و استعمال این لفظ در معنایی که گفتیم روشن است و خدایتعالی می فرماید: (لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ : و آنها را از خانه هایشان بیرون نکنید و بیرون نروند مگر آنکه مرتکب خطای آشکاری شده باشند)(2). و منظور خدای تعالی بی هیچ شبهه ای تنها جایی است که در آن ساکن و ماندگارند و نه جایی که مالک آنند و همچنین در این آیه شریفه که (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ –: و به خانه های پیامبر وارد نشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود)(3) که در ترتیب، پس از آیه شریفه (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ –: و در خانه هایتان قرار گیرید)(4)

قرار دارد. واگر این دلالت بر مالکیت همسران پیامبر بر خانه ها داشته باشد، پس باید دلالت بر مالکیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز دلالت داشته باشد و جمع میان این دو آیه با انتقال فایده ای به حال ایشان نخواهد داشت چرا که نهی از ورود بدون اذن، در ترتیب پس از آیه دیگر آمده و ترتیب نزد همه ایشان یا بیشتر آنان حجت است و با این وجود روشن است که خانه ها در دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده و هر طور می خواسته در آن تصرف داشته و اختصاص دادن هر حجره ای به یکی از همسران دلیلی بر اینکه ملک وی باشد، نیست. و اما این بهانه که عمر برای این کار از عایشه اجازه گرفته بوده و البخاری(5)

از عمرو بن میمون در خبری طولانی که شامل داستان قتل عمر نیز هست، روایت می کند: عمر به پسرش عبدالله گفت: به نزد عایشه ام المومنین برو و به او بگو که عمر سلام می رساند و نگو امیر المومنین، چرا که من امروز برای مومنین امیر نیستم و بگو عمر بن الخطاب اجازه می خواهد

ص: 89


1- . الأحزاب/ 33
2- . الطلاق/ 1
3- . الأحزاب/ 53
4- . احزاب/ 33
5- . صحیح البخاریّ 5: 19- 22 انتشارات الشّعب، کتاب المناقب، باب مناقب عثمان.

یُدْفَنَ مَعَ صَاحِبَیْهِ، (1) .. فَسَلَّمَ وَ اسْتَأْذَنَ ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهَا فَوَجَدَهَا قَاعِدَةً تَبْکِی، فَقَالَ (2): یَقْرَأُ عَلَیْکِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ السَّلَامَ وَ یَسْتَأْذِنُ أَنْ یُدْفَنَ مَعَ صَاحِبَیْهِ، (3) فَقَالَتْ: کُنْتُ أُرِیدُهُ لِنَفْسِی وَ لَأُوثِرَنَّ بِهِ الْیَوْمَ عَلَی نَفْسِی، فَلَمَّا أَقْبَلَ قِیلَ هَذَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ قَدْ جَاءَ، قَالَ (4): ارْفَعُونِی، فَأَسْنَدَهُ رَجُلٌ إِلَیْهِ، فَقَالَ: مَا لَدَیْکَ؟. فَقَالَ:

الَّذِی تُحِبُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، أَذِنَتْ. قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، مَا کَانَ شَیْ ءٌ (5) أَهَمَّ إِلَیَّ مِنْ ذَلِکَ. قَالَ: فَإِذَا أَنَا قُبِضْتُ فَاحْمِلُونِی، ثُمَّ سَلِّمْ فَقُلْ (6)یَسْتَأْذِنُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَإِنْ أَذِنَتْ لِی فَأَدْخِلُونِی وَ إِنْ رَدَّتْنِی رُدُّونِی إِلَی مَقَابِرِ الْمُسْلِمِینَ .. (7).

فهذا دلیل واضح علی جهله أو تسویله و تمویهه علی العوام، لما قد عرفت من أنّه إن کان صدقة یشترک فیه المستحقّون کما یدلّ علیه الخبر الذی افتراه أبو بکر فتحریم التصرّف فیه (8) بالدفن و نحوه واضح، و إن کان میراثا فالتصرّف فیه قبل القسمة من دون استئذان جمیع الورثة أیضا محرّم، و لا ینفع طلب الإذن من عائشة وحدها (9)

ص: 90


1- فی المصدر زیادة: قال.
2- فی ک: و قال.
3- زیادة: قال، قبل: فقالت، جاءت فی صحیح البخاریّ.
4- فی المصدر: فقال: قال.
5- فی المصدر: من شی ء، و مثله فی جامع الأصول.
6- فی صحیح البخاریّ: و قل.
7- قریب منه فی صحیح البخاریّ 2- 128 کتاب الجنائز باب ما جاء فی قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله و أبی بکر و عمر، حدیث 5. و أورده ابن سعد فی الطّبقات 3- 338، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 27، و کذا فی جامع الأصول 4- 120 خلال حدیث 2085، و ابن حجر فی فتح الباری 7- 56- 57.
8- وضع فی المطبوع من البحار علی: فیه، رمز نسخة بدل.
9- و الذی نظنّه- و ظنّ الألمعی الصواب- أنّ من أعظم المطاعن علی الخلیفة الثانی و أفجع مثالبه- مع کثرتها و قلّ ما وصل منها إلینا- عدا ظلمه لآل اللّه و غصبه لحقّ ولیّ اللّه و تغییره لسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و استخفافه بأحکام اللّه، و بدعه و جهله و تلوّنه و نفاقه .. و کلّ ما سردناه لک نهیه عن الحدیث، نقلا و کتابة، فهو تارة ینهی عن نقل الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أخری عن الإکثار به، و ثالثة عن تفسیره، و رابعة عن تأویله .. و هکذا بعد أن عرف عنه أنّه نهی عن مشکل القرآن و عن السؤال عمّا لم یقع. و قد وجدنا نماذج فلتت من أقلام أعلامهم و برزت، و روایات خفیت عن نقّادهم بل کلمات صدرت من الصحابة فی غفلة من درّة عمر و سیف البغی. و فی هذا المقام فقد جاء عن عروة أنّه قال: إنّ عمر بن الخطّاب أراد أن یکتب السنن فاستفتی أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی ذلک، فأشاروا علیه أن یکتبها! فطفق عمر یستخیر اللّه فیها شهرا ثمّ أصبح یوما و قد عزم اللّه له، فقال: إنّی کنت أرید أن أکتب السنن و إنّی ذکرت قوما کانوا قبلکم کتبوا کتابا فأکبّوا علیه و ترکوا کتاب اللّه ..!!. کما أوردها الدارمیّ فی سننه 1- 125، و الحاکم فی مستدرکه 1- 104- 106، و جاء فی مختصر جامع العلم: 36 و 37 و غیرهم. و ها هو الطبریّ یحکی عن عمر قوله- کما فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 3- 120- أربع مجلدات-: جرّدوا القرآن و لا تفسّروه!، و أقلّوا الروایة عن رسول اللّه و أنا شریککم. و قد قال ابن کثیر فی تاریخه: 8- 107: هذا معروف عن عمر، و إنّ عمر حبس ثلاثة: ابن مسعود و أبا الدرداء و أبا مسعود الأنصاری حتّی مات عمر. و قاله غیر واحد کما فی مجمع الزوائد 1- 149، و تذکرة الحفّاظ 1- 7. و جاء فی مستدرک الحاکم 1- 110: أنّ عمر بن الخطّاب قال لابن مسعود و لأبی الدرداء و لأبی ذرّ: ما هذا الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أحسبه حبسهم بالمدینة حتّی أصیب. و قد سبقه الأول- کما جاء فی کنز العمّال 5- 237، و تذکرة الحفّاظ 1- 5، و البدایة و النهایة و غیرها عن عائشة، قالت: جمع أبی الحدیث عن رسول اللّه فکانت خمسمائة حدیث! فبات یتقلّب، فقلت: یتقلّب لشکوی أو لشی ء بلغه؟، فلما أصبح قال: أی بنیّة! هلمّی بالأحادیث التی عندک، فجئته بها فأحرقها. و سار الثانی علی منهاج الأول، فها هو ابن سعد فی الطبقات الکبری 5- 188، و الخطیب البغدادیّ فی تقیّد العلم و غیرهما قالا: إنّ عمر خطب فی خلافته فقال: لا یبقین أحد عنده کتابا إلّا أتانی به فأری فیه رأیی، فظنّوا أنّه یرید النظر فیها لیقوّمها علی أمر لا یکون فیه اختلاف، فأتوه بکتبهم فأحرقها بالنار!، بل هو بعث فی الأمصار یأمرهم: من کان عنده شی ء فلیمحه، کما جاء فی جامع بیان العلم لابن عبد البرّ. و علی کلّ، فإنّ السلطة الحاکمة و السیاسة الوقتیة السائدة اقتضت مصالحها محو السنّة و حرقها، و عدم التحدّث بها، و معاقبة من یقول بها و ینشرها، بل و حتّی من یعمل بها، و إحیاء البدع و نشرها، و إعطاءها صبغة شرعیّة، و لذا کان الاجتهاد بالرأی و القیاس و الاستحسان مسألة طبیعیة فی الأحقاب اللاحقة نتیجة فقد النصّ، و لذا تشبّثوا بالاقتداء بسنّة أبی بکر و من لحق به و شایعه کمعاویة و نغله و مروان بن الحکم و عبد الملک و ولده الولید و سلیمان .. و هکذا دوالیک إلی أن جاء عمر بن عبد العزیز فطلب من أبی بکر الحزمی أن یکتب له ما کان من حدیث رسول اللّه أو سنّته أو حدیث عمر بن الخطّاب! کما صرّح بذلک مالک فی الموطإ 1- 5 و غیره. و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه. أقول: هذه نماذج یسیرة جدّا عمّا هناک، و لم نستقص و ما کان من قصدنا الاستقصاء حول الدور البشع الذی واجه الخلیفة به حدیث الرسول (صلی الله علیه و آله) قصد بها أغراض سیاسیّة وقتیّة للسدّ علی الأمّة أبواب المعرفة و حبسها فی براثن الجاهلیّة و حرمانها من ینبوع الوحی، و إلقائها فی معترک الأهواء، و إبعادها من نمیر صاحب الرسالة و أهل بیته سلام اللّه علیهم أجمعین و فضائلهم. و هذه سیرة سار علیها قضت علی معالم الدین و ضربت صمیم الإسلام و .. مع أنّا نعلم: أنّ الکتاب أحوج إلی السنّة من السنّة إلی الکتاب- جامع بیان العلم 2- 191 و أنّ متشابهات القرآن لا ترفع إلّا بالسنّة، و هما لا یتفارقان حتّی یردا علی النبیّ الحوض ... فحقّ لنا أن نعدّ- بعد کلّ هذا- أنّ هذا أهمّ مطاعن الرجل و أعظم مساویه. و قولته لأبی هریرة و کعب الأحبار و غیرهما معروفة، أورد جملة منها فی کنز العمّال 5- 239، و تاریخ ابن کثیر 8- 106 و غیرهما. و جاء فی شرح النهج لابن أبی الحدید 1- 174: قیل لابن عبّاس لمّا أظهر قوله فی العول بعد موت عمر- و لم یکن قبل یظهره-: هلّا قلت هذا و عمر حیّ؟!. قال: هبته. و عن ابن عبّاس، قال: مکثت سنتین أرید أن أسأل عمر بن الخطّاب عن .. کما جاء فی کتاب العلم لابن عمرو: 56. و عن أبی هریرة، قال: لقد حدّثتکم بأحادیث لو حدّثت بها زمن عمر بن الخطّاب لضربنی عمر بالدرّة، کما جاء فی بیان العلم 2- 112. و عنه أیضا قال: ما کنّا نستطیع أن نقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتّی قبض عمر!. تاریخ ابن کثیر 8- 107. و بعد کلّ هذا، فها هو عمر یصرّح علی المنبر: أحرّج باللّه علی رجل یسأل عمّا لم یکن، فإنّ اللّه قد بیّن ما هو کائن .. سنن الدارمیّ 1- 50، جامع بیان العلم 2- 141. و من الشواهد المؤلمة قصّة صبیغ- فقد رویت عن جمع من الصحابة و بألفاظ مختلفة- أنّ رجلا یقال له: صبیغ، قدم المدینة، فجعل یسأل عن متشابه القرآن، فأرسل إلیه عمر- و قد أعدّ له عراجین النخل- فقال له: من أنت؟. قال: أنا عبد اللّه صبیغ، فأخذ عمر عرجونا من تلک العراجین فضربه!، و قال: أنا عبد اللّه عمر، فجعل له ضربا حتّی دمی رأسه، فقال: یا أمیر المؤمنین! حسبک، قد ذهب الذی کنت أجد فی رأسی!. و عن السائب: فلم یزل وضیعا فی قومه حتّی هلک و کان سیّد قومه!. انظر: سنن الدارمیّ: 1- 54 و 55، و تاریخ ابن عساکر 6- 384، و تفسیر ابن کثیر 4- 232، و الإتقان للسیوطی 2- 5، و کنز العمّال 1- 228، 229، و فتح الباری 8- 17، و سیرة عمر لابن الجوزی: 109، و إحیاء العلوم 1- 30 و غیرها. و بعد نهیه عن القرآن تفسیرا، و الحدیث روایة، و السنّة تدوینا، منع عن الکتب و المؤلّفات قراءة أو حفظا، و نسخا و تدوینا. و قد جاء بطرق مختلفة و مضامین متظافرة جملة من الروایات سلف بعضها، منها أنّه عاقب من حفظها بل من أخبر بوجودها، و قد أصابوا عند فتح المدائن کتبا فیها علم من علوم الفرس .. و قد عاقب آخر و ضربه حتّی قال: دعنی، فو اللّه لا أدع عندی شیئا من تلک الکتب إلّا أحرقته، فترکه!. و قد أمر عمرو بن العاص بإحراق کتب مدینة الإسکندریّة، و تلک قصّة مشهورة نقلها أکثر من واحد من المؤرّخین کما فی تاریخ مختصر الدول للملطی- المتوفّی سنة 684 ه- صفحة: 180، و تاریخ التمدّن الإسلامی لجرجی زیدان 3- 40 و 42 و غیرهما، و قد ناقشها بعض المتأخّرین منّا بما لا حاصل فیه، و لم نعقد حواشینا لتفصیلها، و قد أسندها و فصّل البحث فیها شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 297- 302، فراجع. ثمّ بعد هذا فقد حرّم خلیفتهم کلّ بحث و تحقیق- کما ذکره حجّة إسلامهم الغزالی- یقول فی إحیاء العلوم: 1- 30: و [عمر] هو الذی سدّ باب الکلام و الجدل، و ضرب صبیغا بالدرّة لمّا أورد علیه سؤالا فی تعارض آیتین فی کتاب اللّه، و هجره، و أمر الناس بهجره!!. فهل یبقی- و الحال هذه- مبدأ لأصول التعلیم و التعلّم؟ و من هنا قد حرّمت الأمّة الکثیر الکثیر و نزلت الحضیض الحضیض ببرکة تلک الدرّة و صاحبها.

که با دو رفیقش دفن گردد ..

و او سلام کرد و کسب اجازه نمود و بر عایشه وارد شد و دید که نشسته و می گرید پس گفت: عمر بن الخطاب سلام می رساند و اجازه می خواهد که با دو رفیقش دفن گردد. پس گفت: آنرا برای خود می خواستم و بی شک امروز او را بر خود ترجیح می دهم و چون بازآمد گفتند که عبدالله بن عمر است که پیش می آید. گفت: مرا بر فراز دارید و مردی او را بر دوش گرفت. عمر گفت چه خبر داری؟ گفت: آنچه امیر مومنان دوست دارد. اجازه داد. گفت: شکر خدا، هیچ چیزی برای من از این مهمتر نبود. و گفت: پس چون من جان باختم مرا بر دوش گیرید و ببرید و سپس سلام کن و بگو عمر بن الخطاب اجازه می خواهد و اگر به من اجازه داد، مرا وارد کنید و اگر مرا رد کرد، مرا به قبرستان مسلمین بازگردانید. (1)

این دلیلی آشکار بر جهل او یا زیبا جلوه دادن یا دیگرگونه نمایاندن امور نزد مردم است، چرا که دانستیم که اگر خانه پیامبر صدقه باشد، آنچنانکه از خبری که ابوبکر به افترا بیان کرده هم پیداست، همه مستحقان در آن شریک هستند و حرمت تصرف در آن با دفن کردن و نظیر آن روشن است و اگر ارث باشد تصرف در آن پیش از تقسیم سهمها بدون اجازه گرفتن از همه وارثان حرام است و اذن گرفتن از فقط عایشه نیز فایده ای نخواهد داشت.

ص: 90


1- . و نزدیک به این است آنچه در صحیح البخاریّ 2: 128 کتاب الجنائز باب ما جاء فی قبر النّبیّ (ص) و أبی بکر و عمر، حدیث 5 آمده و ابن سعد فی الطّبقات 3: 338، و ابن الأثیر فی الکامل 3: 27 آنرا ذکر کرده اند، و همچنین در جامع الأصول 4: 120 طی حدیث 2085، و فتح الباری ابن حجر 7: 56- 57 نیز آمده است.

ص: 91

و در مستدرک الحاکم 1- 110 آمده است که عمر بن الخطاب به ابن مسعود و ابی الدرداء و ابی ذر گفت: این حدیث از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیست و گمان می کنم که ایشان را در مدینه تا وقتی که ضربه خورد حبس نمود.

و هم از او نقل است که گفت نمی توانستم بگوییم: (رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود) تا آنکه عمر جان باخت. تاریخ ابن کثیر 8 – 107

ص: 91

ص: 92

ص: 92

و من أعجب العجب أنّ الجهّال من المخالفین بل علماؤهم یعدّون هذا الدفن من مناقبهما و فضائلهما، بل یستدلّون به علی استحقاقهما للإمامة و الخلافة.

وَ قَدْ رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی مَجَالِسِهِ (1) أَنَّ فَضَّالَ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ الْکُوفِیَّ مَرَّ بِأَبِی حَنِیفَةَ وَ هُوَ فِی جَمْعٍ (2) کَثِیرٍ یُمْلِی (3) عَلَیْهِمْ شَیْئاً مِنْ فِقْهِهِ وَ حَدِیثِهِ-، فَقَالَ لِصَاحِبٍ کَانَ مَعَهُ: وَ اللَّهِ لَا أَبْرَحُ أَوْ أُخْجِلَ أَبَا حَنِیفَةَ .. فَدَنَا مِنْهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ، فَرَدَّ وَ رَدَّ الْقَوْمُ بِأَجْمَعِهِمُ السَّلَامَ عَلَیْهِ، فَقَالَ: یَا أَبَا حَنِیفَةَ رَحِمَکَ اللَّهُ! إِنَّ لِی أَخاً یَقُولُ: إِنَّ خَیْرَ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ

ص: 93


1- جاء فی الفصول المختارة 2- 44- 45، بتصرّف و اختصار.
2- فی س: جمیع.
3- فی س: یمل.

عجیب تر از همه اینکه برخی از جاهلان مخالفین بلکه دانشمندان ایشان دفن عمر در این مکان را از منقبتها و فضیلتهای عمر برشمرده اند بلکه برای بیان استحقاق وی برای امامت و خلافت به همین نکته استدلال می جویند.

شیخ مفید قدس الله روحه در کتاب مجالس(1) می نویسد که فضال الحسن بن فضال الکوفی از نزد ابوحنیفه عبور می کرد و او در میان جمع بسیاری، نکاتی از فقه و حدیثش را بر ایشان املاء می نمود. پس به همراهش گفت: بخدا از اینجا نمی گذرم مگر آنکه ابو حنیفه را شرمنده کنم، پس به او نزدیک شد و به او سلام نمود و او پاسخ داد و حلقه نشینان همگی سلام او را جواب دادند. فضال گفت ای ابو حنیفه که رحمت خدا بر تو باد، من برادری دارم که میگوید بهترین مردمان پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی بن ابیطالب علیه السلام است

ص: 93


1- . در الفصول المختارة 2: 44- 45، با تصرّف و تلخیص ذکر شده است.

السَّلَامُ) وَ أَنَا أَقُولُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ خَیْرُ النَّاسِ (1) وَ بَعْدَهُ عُمَرَ، فَمَا تَقُولُ أَنْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ؟. فَأَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ: کَفَی بِمَکَانِهِمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَرَماً وَ فَخْراً، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُمَا ضَجِیعَاهُ فِی قَبْرِهِ، فَأَیُّ حُجَّةٍ أَوْضَحُ لَکَ مِنْ هَذِهِ؟!. فَقَالَ لَهُ فَضَّالٌ: إِنِّی قَدْ قُلْتُ ذَلِکَ لِأَخِی، فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ الْمَوْضِعُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دُونَهُمَا فَقَدْ ظَلَمَا بِدَفْنِهِمَا فِی مَوْضِعٍ لَیْسَ لَهُمَا فِیهِ حَقٌّ، وَ إِنْ کَانَ الْمَوْضِعُ لَهُمَا فَوَهَبَاهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدْ أَسَاءَا وَ مَا أَحْسَنَا (2) إِذْ رَجَعَا فِی هِبَتِهِمَا وَ نَکَثَا عَهْدَهُمَا، فَأَطْرَقَ أَبُو حَنِیفَةَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ (3) لَهُ:

لَمْ یَکُنْ لَهُ وَ لَا لَهُمَا(4) خَاصَّةً، وَ لَکِنَّهُمَا نَظَرَا فِی حَقِّ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ فَاسْتَحَقَّا الدَّفْنَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ بِحُقُوقِ (5) ابْنَتَیْهِمَا، فَقَالَ (6) فَضَّالٌ: قَدْ قُلْتُ لَهُ ذَلِکَ، فَقَالَ: أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) مَاتَ عَنْ تِسْعِ نِسَاءٍ (7)، وَ نَظَرْنَا فَإِذَا لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ تُسُعُ الثُّمُنِ، ثُمَّ أَنْظَرْنَا (8) فِی تُسُعِ الثُّمُنِ فَإِذَا هُوَ شِبْرٌ فِی شِبْرٍ، فَکَیْفَ یَسْتَحِقُّ الرَّجُلَانِ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ، وَ بَعْدَ فَمَا بَالُ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ تَرِثَانِ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ ابْنَتُهُ تُمْنَعُ الْمِیرَاثَ. فَقَالَ أَبُو حَنِیفَةَ: یَا قَوْمُ! نَحُّوهُ عَنِّی، فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ رَافِضِیٌّ خَبِیثٌ. انتهی.

ثم علی تقدیر جواز دفنهما هناک فلا دلالة له علی فضلهما بمعنی زیادة الثواب و الکرامة عند اللّه تعالی، فإنّ ذلک إنّما یکون بالصالحات من الأعمال کما

ص: 94


1- فی المصدر زیادة: بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- فی المصدر: أحسنا إلیه.
3- فی الفصول زیادة: قل.
4- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: لم یکن لهما و لا له- بتقدیم و تأخیر-.
5- فی ک: و بحقوق.
6- فی المصدر: فقال له.
7- حشایا، بدلا من: نساء، جاءت فی المصدر.
8- فی الفصول المهمّة: ثمّ نظرنا.

و من می گویم که ابوبکر برترین مردمان است و پس از آن عمر. ای رحمت خدا بر تو، تو چه می گویی؟ پس وی مدتی سر فرو افکند و آنگاه برافراشت و گفت: همین کرامت و افتخار ایشان را بس که آندو در کنار رسول خدا قرار دارند. نمی بینی که آندو در کنار مقبره او دفن شده اند، چه حجتی روشن تر از این می خواهی؟! فضال به او گفت: من این را به برادرم گفتم ولی او گفت سوگند که اگر این مکان به دور از مالکیت آندو، از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده ، پس بی شک که با دفن شدنشان در آن محل که جزء اموال ایشان نبوده، ستم روا داشته اند و اگر این محل از آن ایشان بوده و آنرا به پیامبر بخشیده بودند، بی ادبی کرده و نیکرفتاری نکرده اند، چرا که هدیه خویش را بازپس ستانده و پیمانشان را زیر پا نهاده اند. پس ابوحنیفه مدتی سر فرو افکند و گفت: این مکان از آن پیامبر نبوده و از آن ایشان هم نبوده، بلکه آندو به حق عایشه و حفصه آن نگریسته و اینگونه با حق دخترانشان حق دفن شدن در آن یافته اند. پس فضال گفت این را به برادرم گفتم ولی او گفت: می دانی که پیامبر زمانی که رحلت فرمود نه همسر داشت و دیدیم هر یک را یک نهم از یک هشتم است و دیدیم یک نهم از یک هشتم خانه پیامبر، یک وجب در یک وجب خواهد بود، پس چگونه است که این دو مرد استحقاق بیش از این مقدار را داشته اند و چرا عایشه و حفصه باید از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ارث ببرند ولی فاطمه علیها السلام که دخترش است را از میراث محروم می کنند. پس ابوحنیفه گفت: ای جماعت او را از من دور کنید که او بخدا رافضی خبیثی است. پایان.

آنگاه حتی با وجود فرض جایز بودن دفن آندو در آنمکان، این امر هیچ دلالتی بر فضل ایشان بمعنی ثواب بیشتر داشتن و کرامت یافتن نزد خدایتعالی ندارد، بلکه آن امر تنها با عمل صالح بدست می آید چنانکه

ص: 94

قال اللّه تعالی: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (1). نعم لو کان ذلک بوصیّة من النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لکان کاشفا عن فضل و دلیلا علی شرف (2)، و ما رُوِیَ مِنْ أَنَّهُ یَلْحَقُ الْمَیِّتَ نَفْعٌ فِی الْآخِرَةِ بِالدَّفْنِ فِی الْمَشَاهِدِ الْمُشَرَّفَةِ فإنّما هو فی الحقیقة إکرام لصاحب المشهد بالتفضّل علی من حلّ بساحته و فاز بجواره فی المطبوع: بجوازه. و هو سهو.

تذییل

نودّ أن نختم بحثنا هذا ببعض الکلمات المأثورة عن خلیفة القوم:

منها: ما جاء فی کنز العمّال 1- 103، عن قتادة قال عمر بن الخطّاب: من قال إنّی عالم فهو جاهل، و من قال إنّی مؤمن فهو کافر!!. و قریب منه جاء فی شعب الإیمان.

و منها: ما قاله الضحّاک: قال عمر: یا لیتنی کنت کبش أهلی سمّنونی ما بدا لهم حتّی إذا کنت أسمن ما أکون زارهم بعض من یحبّون فجعلوا بعضی شواء و بعضی قدیدا ثمّ أکلونی فأخرجونی عذرة و لم أکن بشرا. ذکره المتّقی فی الکنز 6- 345 و قال: أخرجه هناد.

و منها: ما ذکره ابن سعد فی طبقاته 3- 286، عن سالم بن عبد اللّه أنّه قال: إنّ عمر بن الخطّاب کان یدخل یده فی دبرة البعیر و یقول: إنّی لخائف أن أسأل عمّا بک!.

و منها: ما عن سعید بن یسار، قال: بلغ عمر بن الخطّاب أنّ رجلا بالشام یزعم أنّه مؤمن، فکتب إلی أمیره أن ابعثه إلیّ، فلمّا قدم قال: أنت الذی تزعم أنّک مؤمن؟. قال: نعم یا أمیر المؤمنین. قال: ویحک! و ممّ ذاک؟. قال: أ و لم تکونوا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم أصنافا، مشرک و منافق و مؤمن؟ ممّن أین کنتم؟ فمدّ عمر یده إلیه معرفة لما قال حتّی أخذ بیده.

و منها: سمع عمر بن الخطّاب رجلا ینادی رجلا: یا ذا القرنین، قال: أ فرغتم من أسماء الأنبیاء فارتفعتم إلی أسماء الملائکة؟!. أوردها الدمیری فی حیاة الحیوان 2- 21، و ابن حجر فی فتح الباری 6- 295 و غیرهما.

و منها: قصّة شراء الخلیفة للإبل من أعرابیّ، و قوله له أکثر من مرّة: إنّک رجل سوء، و قضاء علیّ علیه السلام لنفع الأعرابی، کما أوردها فی کنز العمّال 2- 221، و المنتخب منه 2- 231- هامش مسند أحمد- و غیرهما.

و أقول: عرفته الأعراب فکیف یجهل أو یتجاهله غیرهم.

و منها: ما أورده فی عمدة القاری 7- 143، و شرح النهج لابن أبی الحدید 3- 104- أربع مجلدات- و غیرهما من أنّه جاءت سریة لعبید اللّه بن عمر تشکوه عند أبیه، فقالت: یا أمیر المؤمنین! أ لا تعذرنی فی أبی عیسی؟!. قال: و من أبو عیسی؟. قالت: ابنک عبید اللّه. قال: ویحک! و قد تکنّی بأبی عیسی؟!. و دعاه و قال: إیها! اکتنیت بأبی عیسی؟!. فحذّر و فزع، فأخذ یده فعضّها! حتی صاح، ثمّ ضربه.

و هذا آخر أنواع التأدیب و التعزیر التی لا تعرفه إلّا حکومات الغاب.

و منها: ما جاء فی حاشیة السیوطی المدوّنة علی القاموس فی لفظ الابنة: أنّها کانت فی خمسة فی زمن الجاهلیة أحدهم سیّدنا عمر!. و من هنا و غیره ادّعی لقب: أمیر المؤمنین، حیث قال الصادق علیه السلام إنّه ما ادّعاه أحد غیر علیّ بن أبی طالب علیه السلام إلّا کان ممّن یؤتی فی دبره، و ألّف صاحب تفسیر نور الثقلین کتابا أثبت أنّ هذه الحالة کانت مع الخلفاء الأمویّین و العباسیین بأجمعهم، و استشهد بشواهد من الشعر و النثر علی وجود تلک العاهة لکلّ واحد منهم من طریقی العامّة و الخاصّة.

هذا و نوصی بقراءة ما کتبه شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- تحت عنوان: نوادر الأثر فی علم عمر فی موسوعته الغدیر 6- 83- 333. و کنّا غالبا فی بحثنا هذا عیال علیه، و آخذین منه.

قال فی محاضرات الأدباء للراغب الأصفهانی 2- 213- طبعة مصر- عن ابن عبّاس قال: کنت مع عمر بن الخطّاب فی لیلة- و عمر علی بغل و أنا علی فرس- فقرأ آیة فیها ذکر علیّ بن أبی طالب، فقال: أما و اللّه یا بنی عبد المطلب لقد کان علیّ فیکم أولی بهذا الأمر منّی و من أبی بکر ..!. إن کان من شیعته و المخلصین له.

ص: 95


1- الحجرات: 13.
2- و جاء فی الصراط المستقیم 3- 28: عن إحیاء العلوم للغزالی فی الفصل الرابع من الجزء الأول: أنّ عمر سأل حذیفة هل هو من المنافقین أم لا؟. و لو لا أنّه علم من نفسه صفات تناسب صفات المنافقین لم یکن یشکّ فیها و لم یتقدم علی فضیحتها.

حقتعالی می فرماید: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ - : در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست )(1).

آری اگر این قضیه به وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، دلیلی بر شرافتمندی و نشانه فضل و برتری ایشان بود(2)

و آنچه روایت شده مبنی بر اینکه با دفن مرده در مکانهای شریفه وی را در آخرت نفع و بهره ای عطا می گردد، این در واقع این بزرگداشت صاحب آن مکان شریف است که بر هر که بر ساحت وی فرود آمده و در جوار او آرمیده است.

تعلیق

بهتر است که بحث خود در این موضوع را با سخنانی روایت شده از خلیفه این قوم پایان دهیم.

از جمله آنچه از قتاده در کنز العمال 1 : 103 روایت شد که عمر بن الخطاب گفت: هر که گوید من دانایم، جاهل است و هر که گوید من مومن هستم، کافر است!! و سخنی نزدیک به این در شعب الایمان نقل شده است. و دیگر آنچه که ضحاک گفته است: عمر گفت ای کاش که من قوچ صاحبانم بودم و هر قدر دوست داشتند مرا پروار می کردند و وقتی که به اوج چاقی خود می رسیدم، یکی از کسانی دوستش دارند، به دیدارشان می آمد و قسمتی از مرا کباب می کردند و قسمتی دیگر را شور خشک می کردند و آنگاه مرا می خوردند و مرا چون سرگینی بیرون می ریختند و آدم نبودم. المتقی در الکنز 6-345 آنرا روایت کرده و هناد آنرا به ذکر سند اثبات نموده است.

و دیگر آنچه ابن سعد در طبقات 3- 286 از سالم بن عبدالله روایت کرده که گفت: عمر بن الخطاب دستش را به درون مخرج شتر می کرد و می گفت به راستی که می ترسم که بپرسم چه حالی داری!

و دیگر آنچه از سعید بن یسار نقل شده که عمر بن الخطاب با خبر شد که مردی در شام مدعی است که مومن است و او به امیر آنجا نامه ای فرستاد که او را نزد من بفرست و چون رسید گفت آیا تویی که ادعا می کنی مومن هستی؟ گفت آری ای امیر مومنان. گفت وای بر تو! بر چه حسابی است این سخنت؟ گفت آیا شما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چند گروه نبودید: مشرک و منافق و مومن؟ از میان ایشان شما جزء کدام گروه بودید؟ پس عمر دستش را در اعتراف به آنچه مرد گفته بود جلو آورد تا آنکه مرد دستش را گرفت.

و دیگر اینکه عمر چنانکه الدمیری در حیاة الحیوان 2: 21، و ابن حجر در فتح الباری 6: 295 و غیر این دو روایت کرده اند، شنید که مردی، مرد دیگری را ذوالقرنین صدا می زد، پس گفت: آیا نامهای پیامبران را تمام کرده اید و اکنون دست به نامهای فرشتگان آسمان برده اید؟! و دیگر حکایت شتر خریدن عمر از مرد بادیه نشین و تکرار این سخن از سوی مرد بادیه نشین که: تو مرد پلیدی هستی، و قضاوت علی علیه السلام به نفع بادیه نشین است که در کنز العمّال 2: 221، و منتخب آن 2: 231- در حاشیه مسند أحمد- و غیر این دو ذکر شده است. می گویم: اعراب او را شناخته بودند، پس چگونه است که دیگران او را نشناختند یا خود را به نشناختن حقیقت وی زده بودند.

و دیگر آنچه که در عمدة القاری 7: 143، و شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 3: 104(چاپ چهار جلدی) و غیر این روایت شده مبنی بر اینکه کنیز شریفه ای از عبید الله بن عمر نزد عمر آمد و از عبیدالله نزد پدرش گلایه نمود و گفت: ای امیر مومنان! آیا از رفتار من در برابر ابو عیسی دفاع می کنی؟! گفت: ابو عیسی دیگر کیست؟! گفت: پسرت عبیدالله. گفت: وای بر تو! آیا او کنیه ابو عیسی را بر خود گرفته است؟! . پس او را صدا زد و گفت ای .. ! آیا کنیه ابو عیسی را برگزیده ای؟! و آنگاه او را هشدار داد و بیم و وعید داد و دستش را گرفت و گاز گرفت به نحوی که فریاد کشید و آنگاه او را کتک زد. و این آخرین شیوه از روشهای تأدیب و گوشمالی است که کسی جز حکومتهای جنگل آنرا نمی شناسند.

و دیگر سخنی است که در حاشیه سیوطی که در القاموس ذیل واژه "الابنة":(در اصل بمعنی گرهی که در شاخه کمان باشد و مجازا بمعنی عیب و سپس بمعنی شهوت طلب مرد در مردان باشد و در فارسی اُبنه ای به همین معنی اخیر، موجود است). ذکر شده است مبنی بر اینکه این واژه در دوره جاهلی به پنج تن اطلاق می شد که یکی از آنها سرورمان! عمر بود.

و بدلیل این قضیه و برخی امور دیگر مدعی لقب امیر المومنین گشت به نحوی که امام صادق علیه السلام هیچکس مگر علی بن ابیطالب ادعای چنین صفتی نکرده است مگر آنکه از پشت دهندگان بوده است! و صاحب تفسیر نور الثقلین کتابی نوشته که در آن اثبات می کند که این حالت (یعنی ابنه ای بودن)، در میان تمام خلفای اموی و عباسی رواج داشته و او متونی از نثر و شعر را که دلالت بر وجود این ناهنجاری اخلاقی در تک تک ایشان است به نقل از خواص و عوام بعنوان شاهد آورده است. و همچنین پیشنهاد می کنیم آنچه شیخ امینی با عنوان نوادر الأثر فی علم عمر: آثار نادره در دانش عمر، در دایره المعارف الغدیر 6: 83- 333 نوشته است مراجعه نمایید که ما در این بحث بیشتر به وی استناد جسته و سخن از وی برگرفته ایم.

راغب اصفهانی در محاضرات الادباء 2 : 213 چاپ مصر از ابن عباس نقل می کند: شبی با عمر بن الخطاب بودم و در حالی که عمر بر استری سوار بود و من بر اسبی، آیه ای را خواند که در آن اشاره به علی بن ابیطالب شده بود. پس گفت: هان به خدا سوگند که ای فرزندان عبدالمطلب، به حق که علی از میان شما بسیار شایسته تر از من به امر خلافت بود و نیز از ابی بکر.. !

، اگر از پیروان و مخلصان وی باشد، عنایت و تفضلی خواهد داشت .

ص: 95


1- . الحجرات/13
2- . الصراط المستقیم 3: 28

ص: 96

ص: 96

[24] باب نسب عمر و ولادته و وفاته و بعض نوادر أحواله، و ما جری بینه و بین أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه

نسبه و ولادته

«1»

فس (1): قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: ثُمَّ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نِکَاحَ الزَّوَانِی، فَقَالَ: (الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلَّا زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ) (2)، وَ هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ یَسْتَحِلُّ التَّمَتُّعَ بِالزَّوَانِی وَ التَّزْوِیجَ بِهِنَّ، وَ هُنَّ الْمَشْهُورَاتُ الْمَعْرُوفَاتُ بِذَلِکَ (3) فِی الدُّنْیَا، لَا یَقْدِرُ الرَّجُلُ عَلَی تَحَصُّنِهِنَّ (4)، وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی نِسَاءِ مَکَّةَ، کُنَّ مُسْتَعْلِنَاتٍ بِالزِّنَا، سَارَةُ، وَ حَنْتَمَةُ، وَ الرَّبَابُ کُنَّ یَتَغَنَّیْنَ بِهِجَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَحَرَّمَ اللَّهُ نِکَاحَهُنَّ، وَ جَرَتْ بَعْدَهُنَّ فِی النِّسَاءِ مِنْ أَمْثَالِهِنَّ (5).

ص: 97


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 95- 96.
2- النّور: 3.
3- فی المصدر لا توجد: بذلک.
4- فی التّفسیر: علی تحصینهنّ.
5- من: فس إلی هنا لا یوجد فی س.

باب بیست و چهارم : نسب و تولد و مرگ و برخی از ویژگی های نادر او و آنچه که بین او و امیر المومنین صلوات الله علیه رخ داد

نسب و تولد عمر:

روایت1.

تفسیر القمی،(1)

علی بن ابراهیم گوید: آنگاه خداوند عز و وجل ازدواج با زنان زناکار را حرام نمود: (الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلَّا زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ –: مرد زناکار جز زن زناکار یا مشرک را به همسری نگیرد و زن زناکار جز مرد زناکار را یا مشرک به زنی نگیرد و بر مؤمنان این [امر] حرام گردیده است )(2)،

و این در پاسخ به کسانی بود که متعه نمودن زناکاران و ازدواج با آنها را حلال می شمردند حال آنکه ایشان به این کار در دنیا مشهور و معروف بودند و شوهر نمی توانست ایشان را در حصن و حفظ نگاه دارد. و این آیه درباره زنان مکه نازل شد که علنا زناکاری می کردند، چون سارة و حنتمة و الرباب که با بد گویی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شعر می خواندند و خداوند ازدواج با آنها را حرام نمود و این حکم پس از آنها نیز در حق زنان همانند ایشان جاری گشت.

ص: 97


1- . تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2: 95- 96
2- . النّور/ 3

قَالَ الْعَلَّامَةُ نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْحَقِّ (1)، وَ صَاحِبُ کِتَابِ إِلْزَامِ النَّوَاصِبِ(2): .. وَ رَوَی الْکَلْبِیُّ وَ هُوَ مِنْ رِجَالِ أَهْلِ السُّنَّةِ فِی کِتَابِ الْمَثَالِبِ (3)، قَالَ: کَانَتْ صُهَاکُ أَمَةً حَبَشِیَّةً لِهَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ، فَوَقَعَ (4) عَلَیْهَا نُفَیْلُ بْنُ هَاشِمٍ (5)، ثُمَّ وَقَعَ عَلَیْهَا عَبْدُ الْعُزَّی بْنُ رِیَاحٍ، فَجَاءَتْ بِنُفَیْلٍ جَدِّ ... و قال الفضل بن روزبهان الشهرستانی فی شرحه (6)بعد القدح فی صحّة النقل-: إنّ أنکحة الجاهلیّة علی ما ذکره أرباب التواریخ علی أربعة أوجه:

منها: أن یقع جماعة علی امرأة ثم ولد منها یحکم فیه القائف أو تصدّق المرأة، و ربّما کان هذه من أنکحة الجاهلیّة.

و أورد علیه شارح الشرح رحمه اللّه (7): بأنّه لو صحّ ما ذکره لما تحقّق زنا فی الجاهلیّة، و لما عدّ مثل ذلک فی المثالب، و لکان کلّ من وقع علی امرأة کان ذلک نکاحا منه علیها، و لم یسمع من أحد(8) أنّ من أنکحة الجاهلیّة کون امرأة واحدة فی یوم واحد أو شهر واحد فی نکاح جماعة من الناس.

ثم إنّ الخطاب علی ما ذکره ابن عبد البرّ فی الإستیعاب (9) ابن نفیل بن

ص: 98


1- کشف الحقّ نهج الحقّ و کشف الصّدق: 348.
2- إلزام النّواصب: 97- النّسخة الخطّیّة- فصل: بعض ما ورد فی أنسابهم، الثّانی: .
3- المثالب للکلبیّ أبی المنذر هشام بن محمّد بن السّائب النّسّابة المتوفّی 205 ه، و لا نعلم بطبعه.
4- فی إلزام النّواصب: فواقع. و کذا ما یأتی.
5- فی الإلزام: هشام، بدلا من: هاشم.
6- شرح کشف الحقّ للشهرستانی، الفضل بن روزبهان الخواجة مولانا فی کتابه إبطال المنهج الباطل فی الردّ علی ابن المطهّر و لا نعرف له نسخة خطّیة فضلا عن مطبوعه، و ما فی إحقاق الحقّ منه لم یشر إلی ما ذکر هنا.
7- لعلّه إحقاق الحقّ للشهید الثالث التستریّ طاب ثراه، و لم نجده فیما هو مطبوع منه.
8- فی س: عن أحد.
9- الاستیعاب المطبوع علی هامش الإصابة 2- 458.

علامه نوّر الله ضریحه در کتاب کشف الحق(1) و نیز مولف کتاب الزام النواصب(2)

می نویسند: کلبی که از رجال اهل سنت است، در کتاب المثالب(3) روایت می کند که صهاک کنیز حبشی هاشم بن عبد مناف بود و نفیل بن هاشم در وی درآویخت و پس از او عبدالعزّی بن ریاح با وی مباشرت کرد و پس از آن او نفیل جد عمر را به دنیا آورد و فضل بن روزبهان الشهرستانی در شرح خود پس از ایراد گرفتن به صحت این نقل میگوید: ازدواجها در دوره جاهلی چنانکه تاریخ نویسان بزرگ بیان کرده اند، چهارگونه بوده است که یکی از آنها آن بوده که گروهی با زنی مجامعت می نمودند و چون زن می زایید، نسب شناس کاردان درباره نوزاد حکم می نمود یا اینکه زن خود فرزند را به یکی از مردان می بخشید و شاید این از جمله ازدواجهای دوره جاهلیت بوده است. شارح رحمه الله درباره این سخن در شرحش(4) بیان می کند که اگر این که میگوید درست باشد، هیچ زنایی در دوره جاهلی شکل نگرفته و نظیر چنین رفتاری از جمله پلشتیها قلمداد نمی گشت و هر مردی که با زنی نزدیکی می کرد، این بعنوان ازدواج او با وی شمرده می شد و از هیچ کس شنیده نشده که از جمله ازدواجهای دوره جاهلی بوده که یک زن در یک روز یا یک ماه همزمان در نکاح گروهی از مردان باشد.

آنگاه عمر چنانکه ابن عبدالبر در الاستیعاب بیان می کند، فرزند نفیل بن

ص: 98


1- . کشف الحقّ (نهج الحقّ و کشف الصّدق): 348
2- . إلزام النّواصب: 97
3- . المثالب اثر الکلبیّ أبی المنذر هشام بن محمّد بن السّائب النّسّابة متوفّی به سال 205 ه-، و نسخه چاپی از آن ندیده ایم.
4- . شاید إحقاق الحقّ اثر شهید سوم التستریّ طاب ثراه باشد و نسخه چاپی از آن نیافتیم.

عبد العزّی بن ریاح بن عبد اللّه بن القرط بن زراح (1) بن عدیّ بن کعب القرشی، و أمّه حنتمة بنت هاشم بن المغیرة بن عبد اللّه بن عمر بن مخزوم.

قال (2): و قد قالت طائفة فی أمّ [فلان حنتمة بنت هاشم بن المغیرة، و من قال ذلک فقد أخطأ، و لو کانت کذلک لکانت أخت أبی جهل بن هشام، و الحرث بن هشام (3) المغیرة، و لیس کذلک، و إنّما هی بنت عمّه، لأنّ هشام بن المغیرة و الحرث بن المغیرة أخوان لهاشم والد (4) حنتمة أمّ [فلان ، و هشام والد الحرث و أبی جهل.

و حکی بعض أصحابنا عن محمد بن شهر آشوب(5) و غیره: أنّ صُهاک کانت أمة حبشیة لعبد المطلب، و کانت ترعی له الإبل، فوقع علیها نفیل فجاءت بالخطاب، ثم إنّ الخطّاب لّما بلغ الحلم رغب فی صُهاک فوقع علیها فجاءت بابنة فلفّتها فی خرقة من صوف و رمتها خوفا من مولاها فی الطریق، فرآها هاشم بن المغیرة مرمیّة فأخذها و ربّاها و سمّاها: حنتمة، فلمّا بلغت رآها خطّاب یوما فرغب فیها و خطبها من هاشم فأنکحها إیّاه فجاءت [بفلان ، فکان الخطاب أبا و جدّا و خالا [لفلان ، وَ کَانَتْ حَنْتَمَةُ أُمّاً وَ أُخْتاً وَ عَمَّةً لَهُ، فتدبّر.

و أقول.:

وجدت فِی کِتَابِ عِقْدِ الدُّرَرِ (6) لِبَعْضِ الْأَصْحَابِ رَوَی (7)

ص: 99


1- فی المصدر: رزاح.
2- قاله ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 458- 459.
3- فی المصدر زیادة: بن.
4- جاءت العبارة فی الاستیعاب هکذا: و إنّما هی ابنة عمّها فإنّ هاشم بن المغیرة و هشام بن المغیرة أخوان، فهاشم والد .. و هو الصحیح.
5- لعلّه فی کتابه المثالب، الذی یعدّ القسم الثانی من المناقب، و لا زال مخطوطا، قیّض اللّه سبحانه له من یبادر إلی طبعه و نشره.
6- و هو کتاب عقد الدّرر فی تاریخ وفاة عمر، و یسمّی الحدیقة النّاضرة، مجهول المؤلّف، رتّب علی أربعة فصول و خاتمة، و احتمل شیخنا الطّهرانیّ فی الذّریعة 15- 298 کون الکتاب للشّیخ حسن بن سلیمان الحلّیّ، و هناک کتاب باسم مقتل عمر لعلیّ بن مظاهر الحلّیّ، و لاحظ ما جاء فی مستدرکاتنا فی آخر الکتاب.
7- لا توجد: روی، فی ک.

عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن القرط بن زراح بن عدی بن کعب القرشی است و مادرش حنتمة بنت هاشم بن المغیرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم است.

گوید(1): و گروهی درباره مادر او ، گفته اند که وی حنتمة بنت هاشم بن مغیره بوده و چنین قولی اشتباه است زیرا اگر اینچنین بود وی باید خواهر ابی جهل بن هشام و الحارث بن هشام بن مغیرة می بود که چنین نیست، بلکه این زن عمه اوست زیرا که هشام بن مغیرة و حارث بن مغیرة دو برادر هاشم پدر حنتمة مادر عمر هستند و هشام پدر حارث و ابی جهل است.

برخی از اصحاب ما نیز از محمد بن شهر آشوب و دیگران روایت کرده اند که صهاک کنیز حبشی عبدالمطلب بود که برای او شتر می چراند و نفیل با وی درآویخت و او خطاب را زاد و آنگاه خطاب چون به بلوغ رسید، به صهاک میل نمود و در وی درآویخت و دختری از وی زاده شد و او آنرا در خرقه ای پشمینه پیچید و از ترس صاحبش، آنرا در میان راه افکند و هاشم بن مغیرة نوزاد را در میان راه افکنده یافت و آن را برداشت و بزرگ کرد و حنتمه اش نامید و چون جوان گشت، روزی خطاب او را دید و مشتاق وی گشت و او را از هاشم خواست و او دختر را به ازدواج خود در آورد پس عمر بن خطاب را به دنیا آورد و اینگونه عمر بن الخطاب پدر و پدر بزرگ و دایی این فرزند بود و حنتمه مادر و خواهر و عمه وی می شد و خود بنگرید که چسان گشت .

می گویم: در کتاب عقد الدرر(2)

تالیف یکی از اصحابمان این روایت را یافتم

ص: 99


1- . قاله ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2: 458- 459
2- . و آن کتاب عقد الدّرر فی تاریخ وفاة عمر، است که الحدیقة النّاضرة نامیده می شود و مولف آن ناشناس است و دارای چهار فصل و یک خاتمه است و شیخ طهرانی در الذّریعة 15- 298 احتمال داده است که از آن شیخ حسن بن سلیمان الحلّیّ باشد و کتابی هست به نام مقتل عمر اثر علیّ بن مظاهر الحلّیّ،

بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ (1)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ الزَّیَّاتِ، عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: کَانَتْ صُهَاکُ جَارِیَةً لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ کَانَتْ ذَاتَ عَجُزٍ، وَ کَانَتْ تَرْعَی الْإِبِلَ، وَ کَانَتْ مِنَ الْحَبَشَةِ (2)، وَ کَانَتْ تَمِیلُ إِلَی النِّکَاحِ، فَنَظَرَ إِلَیْهَا نُفَیْلٌ جَدُّ [فُلَانٍ فَهَوَاهَا وَ عَشِقَهَا مِنْ مَرْعَی الْإِبِلِ فَوَقَعَ عَلَیْهَا، فَحَمَلَتْ مِنْهُ بِالْخَطَّابِ، فَلَمَّا أَدْرَکَ الْبُلُوغَ نَظَرَ إِلَی أُمِّهِ صُهَاکَ فَأَعْجَبَهُ عَجُزُهَا فَوَثَبَ عَلَیْهَا فَحَمَلَتْ مِنْهُ بِحَنْتَمَةَ، فَلَمَّا وَلَدَتْهَا خَافَتْ مِنْ أَهْلِهَا فَجَعَلَتْهَا فِی صُوفٍ وَ أَلْقَتْهَا بَیْنَ أَحْشَامِ مَکَّةَ، فَوَجَدَهَا هِشَامُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بْنِ الْوَلِیدِ، فَحَمَلَهَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ رَبَّاهَا وَ سَمَّاهَا بِ: الْحَنْتَمَةِ، وَ کَانَتْ مَشِیمَةُ الْعَرَبِ مَنْ رَبَّی یَتِیماً یَتَّخِذُهُ وَلَداً، فَلَمَّا بَلَغَتْ حَنْتَمَةُ نَظَرَ إِلَیْهَا الْخَطَّابُ فَمَالَ إِلَیْهَا وَ خَطَبَهَا مِنْ هِشَامٍ، فَتَزَوَّجَهَا فَأَوْلَدَ مِنْهَا [فُلَان ، وَ کَانَ الْخَطَّابُ أَبَاهُ وَ جَدَّهُ وَ خَالَهُ، وَ کَانَتْ حَنْتَمَةُ أُمَّهُ وَ أُخْتَهُ وَ عَمَّتَهُ.

و ینسب إلی الصادق علیه السلام فی هذا المعنی شعر:

مَنْ جَدُّهُ خَالُهُ وَ وَالِدُهُ***وَ أُمُّهُ أُخْتُهُ وَ عَمَّتُهُ

أَجْدَرُ أَنْ یُبْغِضَ الْوَصِیَّ وَ أَنْ*** یُنْکِرَ یَوْمَ الْغَدِیرِ بَیْعَتَهُ

انتهی (3).

و قال ابن أبی الحدید (4)فی شرح

قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَمْ یُسْهِمْ فِیهِ عَاهِرٌ، وَ لَا ضَرَبَ فِیهِ فَاجِرٌ ..

فی الکلام رمز إلی جماعة من الصحابة فی أنسابهم طعن، کما یقال: إنّ آل سعد بن أبی وقّاص لیسوا من بنی زهرة بن کلاب، و إنّهم من بنی

ص: 100


1- لا توجد: بن هاشم، فی ک.
2- فی ک: الحبشیة.
3- قال فی الصراط المستقیم 3- 28: و قد روی جماعة عن عمر: تعلّموا أنسابکم تصلوا بها أرحامکم، و لا یسألنی أحد ما وراء الخطّاب!. و نقل عن البخاری، و إحیاء العلوم: أسند أحمد بن موسی: أنّ رجلا قال للنبیّ صلی الله علیه و آله: من أبی؟. قال: حذافة. فسأله آخر: من أبی؟. قال: سالم. فبرک عمر علی رکبتیه و قال- بعد کلام-: لا تبد علینا سوأتنا، و اعف عنّا. رواه أبو یعلی الموصلی فی المسند عن أنس.
4- شرح نهج البلاغة 11- 67- 68.

که با ذکر اسنادی به امام صادق علیه السلام می رسد که گفت: صهاک کنیز عبدالمطلب بود و زنی سنگین سرین بود و شترچرانی می کرد و حبشی بود و میل به ازدواج داشت و نفیل بسیار در وی نگریست و دلباخته او شد و در چراگاه شتران عشق او به سرش افتاد و با وی درآویخت و او خطاب را آبستن گشت و چون به بلوغ رسید به مادرش صهاک درنگریست و سرین وی را خوش آمد و بر وی جست و صهاک، حنتمه را از وی باردار گشت و چون او را بزایید از خانواده اش ترسید و نوزاد را در پشمینه ای نهاد و به میان مکه انداخت و هشام بن مغیرة بن ولید آنرا یافت و به خانه اش برد و بزرگش کرد و حنتمه اش نامید و آیین عرب آن بود که هرکس یتیمی را بزرگ می کرد آنرا به فرزندی میگرفت و چون حنتمه بزرگ شد خطاب در وی نگریست و دلبسته او شد و او را از هشام خواستگاری کرد و با او ازدواج نمود و از وی فرزندی آورد و خطاب اینگونه همزمان پدر و پدربزرگ و دایی این نوزاد بود و حنتمه نیز مادر و خواهر و عمه اش می شد!! و این ابیات در همین معنی به امام صادق علیه السلام شعری منسوب است: آنکه پدربزرگش دایی اوست و پدرش، و مادرش خواهرش است و عمه اش، سزاست او را که بر وصی پیامبر کینه توزد و در روز غدیر بیعت با او را انکار نماید. (1)

پایان .

و ابن ابی الحدید در شرح خود می گوید: این سخن حضرت علیه السلام که هیچ زناکاری در وی شریک نبوده و هیچ فاجری در آن دخالتی نداشته ..، در این سخن رمز و اشاره است به گروهی از صحابه که در نسب ایشان خدشه و ایرادهایی هست، چنانکه گفته می شود خاندان سعد بن ابی وقاص از قبیله بنی زهرة بن کلاب نیستند، بلکه از بنی عذره از

ص: 100


1- . در الصراط المستقیم 3: 28: گوید: گروهی از عمر روایت کرده اند که گفت: نسبهای خود را بشناسید تا بواسطه آن با خویشانتان رفت و آمد پیدا کنید و کسی حق ندارد از من بپرسد، پیش از خطاب که بود! و از البخاری و احیاء العلوم نقل است که أحمد بن موسی به ذکر سند روایت کرد که مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: پدر من کیست؟ گفت: حذافة. دیگری پرسید: پدر من کیست: گفت: سالم. پس عمر بروی زانوهایش افتاد و پس از سخنی گفت: ننگهای ما را به رویمان نیاور و از ما درگذر. و اینرا أبو یعلی الموصلی نیز در المسند از أنس روایت کرده است.

عذرة من قحطان، و کما یقال إنّ آل زبیر (1) بن العوّام من أرض مصر من القبط، و لیسوا من بنی أسد بن عبد (2) العزّی.

ثم قال (3): قال شَیْخُنَا أَبُو عُثْمَانَ فِی کِتَابِ «مُفَاخَرَاتِ قُرَیْشٍ» (4): ... بَلَغَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَنَّ أُنَاساً مِنْ رُوَاةِ الْأَشْعَارِ وَ حَمَلَةِ الْآثَارِ یَقْصِبُونَ (5) النَّاسَ وَ یَثْلِبُونَهُمْ (6) فِی أَسْلَافِهِمْ، فَقَامَ عَلَی الْمِنْبَرِ، فَقَالَ: إِیَّاکُمْ وَ ذِکْرَ الْعُیُوبِ وَ الْبَحْثَ عَنِ الْأُصُولِ، فَلَوْ قُلْتُ لَا یَخْرُجِ الْیَوْمَ (7)مِنْ هَذِهِ الْأَبْوَابِ إِلَّا مَنْ لَا وَصْمَةَ فِیهِ لَمْ یَخْرُجْ مِنْکُمْ أَحَدٌ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ نَکْرَهُ أَنْ نَذْکُرَهُ فَقَالَ إِذَا کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَخْرُجُ فَقَالَ کَذَبْتَ بَلْ کَانَ یُقَالُ لَکَ یَا قَیْنَ ابْنَ قَیْنٍ اقْعُدْ قُلْتُ: الرَّجُلُ الَّذِی قَامَ هُوَ الْمُهَاجِرُ بْنُ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ بْنِ (8) الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیِّ، وَ کَانَ عُمَرُ یُبْغِضُهُ لِبُغْضِهِ أَبَاهُ خَالِداً، وَ لِأَنَّ الْمُهَاجِرَ کَانَ عَلَوِیَّ الرَّأْیِ جِدّاً، وَ کَانَ أَخُوهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بِخِلَافِهِ، شَهِدَ الْمُهَاجِرُ صِفِّینَ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ شَهِدَهَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ مَعَ مُعَاوِیَةَ، وَ کَانَ الْمُهَاجِرُ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ الْجَمَلِ، وَ فُقِئَتْ (9) ذَلِکَ الْیَوْمَ عَیْنُهُ، وَ لِأَنَّ الْکَلَامَ الَّذِی بَلَغَ عُمَرَ بَلَغَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِ (10)، وَ کَانَ

ص: 101


1- فی المصدر: و کما قالوا: إنّ آل الزبیر.
2- لا توجد: عبد، فی س.
3- قاله ابن أبی الحدید فی شرحه 11- 68- 69.
4- مفاخرات قریش للجاحظ، بحثنا عنه فلم نجد له نسخة مطبوعة.
5- فی المصدر: یعیبون. أقول: یقصبون: یقعون فی النّاس، کما فی مجمع البحرین 2- 143- 144، و انظر: القاموس 1- 117، و النّهایة 4- 67، و الصّحاح 1- 203.
6- ثلبه ثلبا: إذا صرّح بالعیب و تنقّصه، کما فی الصّحاح 1- 94، و النّهایة 1- 218، و مجمع البحرین 2- 19، و القاموس 1- 42.
7- فی س: القوم، بدلا من: الیوم.
8- لا توجد: بن، فی س.
9- فقأ العین: کسرها، أو قلعها، أو بخقها، کما فی القاموس: 1- 23.
10- فی المصدر: عن المهاجر.

قحطان هستند و چنانکه گفته می شود آل زبیر بن عوام از سرزمین مصر، از قبطیان هستند و از قبیله بنی اسد بن عبدالعزی نمی باشند.

سپس گفت(1): شیخ ما ابو عثمان در کتاب افتخارات قریش(2) نوشته است: به گوش عمر بن خطاب رسید که برخی از راویان اشعار و حافظان آثار قدیمیان توهینهایی را به مردم روا داشته و از گذشتگان ایشان بدگویی می کنند، پس بر منبر رفت و گفت: مباد که عیب مردمان گویید و به دنبال نسب مردمان بیفتید و اگر من اکنون بگویم که هیچ مردی از این در خارج نشود مگر کسی که هیچ عیبی در وجودش نیست، هیچیک از شما بیرون نخواهد رفت. پس مردی از قریش که روا نمی داریم نام او را ذکر کنیم، برخاست و گفت اگر من و تو ای امیر مومنان در کنار هم باشیم، از این در بیرون خواهیم رفت. پس عمر گفت: دروغ گفتی که به تو می گفتند ای آهنگر آهنگرزاده، سرجایت بنشین.

می گویم: مردی که برخاست مهاجر بن خالد بن ولید بن مغیرة مخزومی بود و عمر بخاطر کینه ای که از پدر او داشت، از وی نیز بیزار بود و هم از اینرو که مهاجر به شدت عقیده علوی داشت و برادرش عبدالرحمن مخالف او بود. مهاجر به همراه علی علیه السلام در جنگ صفین حاضر شد و عبدالرحمن به همراه معاویه در جنگ شرکت نمود و مهاجر در جنگ جمل نیز همراه علی علیه السلام بود و چشمش در آن جنگ در آمد و نیز هم از اینرو که خبری که به عمر رسیده بود درباره مهاجر بود

ص: 101


1- . ابن أبی الحدید در شرح 11: 68- 69
2- . مفاخرات قریش اثر الجاحظ، نسخه ای چاپی از آن نیافتیم.

الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ مَعَ جَلَالَتِهِ فِی قُرَیْشٍ وَ کَوْنِهِ یُسَمَّی: رَیْحَانَةَ قُرَیْشٍ، وَ یُسَمَّی:

الْعَدْلَ، وَ یُسَمَّی (1): الْوَحِیدَ حَدَّاداً یَصْنَعُ الدُّرُوعَ(2) بِیَدِهِ، ذَکَرَ ذَلِکَ فِیهِ ابْنُ قُتَیْبَةَ (3) فِی کِتَابِ الْمَعَارِفِ (4).

وَ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ هَذَا الْخَبَرَ فِی کِتَابِ أُمَّهَاتِ الْخُلَفَاءِ (5)، وَ قَالَ: إِنَّهُ رُوِیَ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ بِالْمَدِینَةِ، فَقَالَ: لَا تَلُمْهُ یَا ابْنَ أَخِی، إِنَّهُ أَشْفَقَ أَنْ یُحْدَجَ بِقِصَّةِ (6) نُفَیْلِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی وَ صُهَاکَ أَمَةِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (7)، ثُمَّ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عُمَرَ، فَإِنَّهُ لَمْ یَعْدُ السُّنَّةَ، وَ تَلَا: (إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ) (8). انتهی..

بیان

قال الجوهری (9): حدجه بذنب غیره: رماه به.

انظر کیف بیّن علیه السلام رداءة نسب عمر و سبب مبالغته فی النهی عن التعرّض للأنساب، ثم مدحه تقیّة، و ما أومی إلیه من قصّة أمة الزبیر هو.

ما رواه الْکُلَیْنِیُّ طَیَّبَ اللَّهُ تُرْبَتَهُ فِی رَوْضَةِ الْکَافِی(10)، عَنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ، عَنْ زُرْعَةَ، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: تَعَرَّضَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ بِجَارِیَةِ رَجُلٍ

ص: 102


1- الکلمة مشوّشة فی ک نظیر: هیمی.
2- فی المصدر زیادة: و غیرها.
3- فی شرح النهج: عنه عبد اللّه بن قتیبة.
4- المعارف: 250.
5- أمّهات الخلفاء، و لا نعرف کتابا بهذا الاسم إلّا ما ذکره النّدیم فی الفهرس: 141، فی أنّه لأبی المنذر هشام بن محمّد بن السّائب النّسّابة المتوفّی سنة 205 ه، و لا نعلم بطبعه.
6- فی شرح النّهج: بقضیّة.
7- فی س: عبد اللّه المطّلب. و خطّ علی لفظ الجلالة فی ک، و هو الظّاهر کما فی المصدر.
8- النّور: 11.
9- فی صحاح اللغة 1- 305، و ذکره ابن منظور فی اللسان 2- 232.
10- الکافی 8- 258- 260 حدیث 372. و جاءت أیضا فی بحار الأنوار 22- 268- 271 حدیث 13، و 47- 386- 389 حدیث 109، عنه.

و ولید بن مغیرة با وجود شکوهش در میان قریشیان و اینکه ریحانه قریش نامیده می شد و عدل نامیده می شد و وحید نامیده می شد یعنی آهنگری که با دست جوشنهایی می ساخت و این سخنان را ابن قتیبه در کتاب المعارف(1) ذکر کرده است.

ابوالحسنی المدائنی این خیر را در کتاب امهات الخلفاء روایت کرده و گفته است: این خبر نزد جعفر بن محمد علیهما السلام در مدینه روایت شده و وی فرمود ای پسر برادرم وی را سرزنش مکن، وی نگران آن بوده که به قصه نفیل بن عبدالعزی و صهاک کنیز زبیر بن عبدالمطلب متهم گردد. سپس گفت: خدا عمر را بیامرزد، چرا که وی از سنت تعدی ننمود و این ایه را تلاوت نمود: (إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ -: کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مؤمنین شیوع یابد برای آنان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی است و خداوند می داند و شما نمی دانید(2). پایان.

توضیح

و بنگرید که امام علیه السلام چگونه پستی نسب عمر و علت زیاده روی او در نهی از تعرض به نسب مردمان را تبیین نموده و آنگاه به شیوه تقیه وی را مدحی نموده و آنچه که در قصه کنیز زبیر به آن اشاره می کند، همان چیزی است که کلینی قدس سره در روضة الکافی(3) به روایت از سماعة ذکر می کند که گفت: مردی از نوادگان عمر بن الخطاب متعرض کنیز مردی از نوادگان عقیل شد

ص: 102


1- . المعارف: 250
2- . النّور/ 19
3- . الکافی 8: 258- 260

عَقِیلِیٍّ، فَقَالَتْ لَهُ: إِنَّ هَذَا الْعُمَرِیَّ (1) قَدْ آذَانِی. فَقَالَ لَهَا: عِدِیهِ وَ أَدْخِلِیهِ الدِّهْلِیزَ، فَأَدْخَلَتْهُ، فَشَدَّ عَلَیْهِ فَقَتَلَهُ وَ أَلْقَاهُ فِی الطَّرِیقِ، فَاجْتَمَعَ الْبَکْرِیُّونَ وَ الْعُمَرِیُّونَ وَ الْعُثْمَانِیُّونَ، وَ قَالُوا: مَا لِصَاحِبِنَا کُفْوٌ؟ لَنْ نَقْتُلَ بِهِ إِلَّا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ، وَ مَا قَتَلَ صَاحِبَنَا غَیْرُهُ، وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ مَضَی نَحْوَ قُبَا، فَلَقِیتُهُ بِمَا اجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ. فَقَالَ: دَعْهُمْ. قَالَ: فَلَمَّا جَاءَ وَ رَأَوْهُ (2) وَثَبُوا عَلَیْهِ، وَ قَالُوا: مَا قَتَلَ صَاحِبَنَا أَحَدٌ غَیْرُکَ، وَ مَا نَقْتُلُ بِهِ أَحَداً غَیْرَکَ!، فَقَالَ: لِتُکَلِّمْنِی (3) مِنْکُمْ جَمَاعَةٌ، فَاعْتَزَلَ قَوْمٌ مِنْهُمْ، فَأَخَذَ بِأَیْدِیهِمْ فَأَدْخَلَهُمُ الْمَسْجِدَ، فَخَرَجُوا وَ هُمْ یَقُولُونَ شَیْخُنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ مِثْلُهُ یَفْعَلُ هَذَا وَ لَا یَأْمُرُ بِهِ، انْصَرِفُوا. قَالَ: فَمَضَیْتُ مَعَهُ، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! مَا کَانَ أَقْرَبَ رِضَاهُمْ مِنْ سَخَطِهِمْ. قَالَ: نَعَمْ، دَعَوْتُهُمْ فَقُلْتُ: أَمْسِکُوا وَ إِلَّا أَخْرَجْتُ الصَّحِیفَةَ. فَقُلْتُ:

وَ مَا هَذِهِ الصَّحِیفَةُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ؟!. فَقَالَ: أُمُّ (4) الْخَطَّابِ کَانَتْ أَمَةً لِلزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَسَطَّرَ بِهَا نُفَیْلٌ فَأَحْبَلَهَا، فَطَلَبَهُ الزُّبَیْرُ، فَخَرَجَ هَارِباً إِلَی الطَّائِفِ، فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ خَلْفَهُ فَبَصُرَتْ بِهِ ثَقِیفٌ، فَقَالُوا: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! مَا تَعْمَلُ هَاهُنَا؟.

قَالَ: جَارِیَتِی سَطَّرَ بِهَا نُفَیْلُکُمْ، فَهَرَبَ مِنْهُ إِلَی الشَّامِ، فَخَرَجَ (5)الزُّبَیْرُ فِی تِجَارَةٍ لَهُ إِلَی الشَّامِ، فَدَخَلَ عَلَی مَلِکِ الدُّومَةِ، فَقَالَ لَهُ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ؟.

قَالَ: وَ مَا حَاجَتُکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ؟. فَقَالَ: رَجُلٌ مِنْ أَهْلِکَ (6)قَدْ أَخَذْتَ وَلَدَهُ فَأُحِبُّ أَنْ تَرُدَّهُ عَلَیْهِ. قَالَ: لِیَظْهَرْ لِی حَتَّی أَعْرِفَهُ. فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلَ إِلَی الْمَلِکِ فَلَمَّا رَآهُ الْمَلِکُ ضَحِکَ، فَقَالَ: مَا یُضْحِکُکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ؟. قَالَ: مَا أَظُنُّ هَذَا الرَّجُلَ وَلَدَتْهُ عَرَبِیَّةٌ، لَمَّا رَآکَ قَدْ دَخَلْتَ لَمْ یَمْلِکِ اسْتَهُ أَنْ جَعَلَ یَضْرِطُ. فَقَالَ: أَیُّهَا

ص: 103


1- فی س: لعمری- بلا همزة-.
2- فی س: وراءه.
3- فی روضة الکافی: لیکلّمنی.
4- فی المصدر: أنّ أمّ ..
5- فی روضة الکافی: و خرج.
6- لا توجد فی ک: فقال: رجل من أهلک.

و کنیز به او گفت: این عمری مرا آزرد. مرد به او گفت که با وی قرار بگذار و او را به درون دهلیز بیاور، پس کنیز چنین کرد و مرد بر او حمله ور شد و او را کشت و به میان راهش افکند و بکریان و عمریان و عثمانیان گرد آمدند و گفتند: این کشته ما را همتایی نباشد. در برابر او کسی جز جعفر بن محمد را نخواهیم کشت و کسی جز او این دوست ما را نکشته است و ابا عبدالله علیه السلام بسوی قبا رفته بود و من با او روبرو شده و آنچه این قوم بر آن توافق نمودند را به عرض وی رساندم. گفت: رهایشان کن. گوید: و چون که بازآمد و او را دیدند، بر سر او ریختند و گفتند کسی جز تو این دوست ما را نکشته است و در قصاص کسی جز تو را نخواهیم کشت! پس فرمود: یک گروه از شما با من سخن گوید، پس گروهی عقب رفتند و وی دست ایشان را گرفت و به درون مسجد برد و چون بیرون آمدند می گفتند شیخ ما ابا عبدالله جعفر بن محمد، معاذ الله که چون اویی چنین کاری کند و به این کار دستور هم نمی دهد، بروید. گوید پس همراه امام رفتم و گفتم: فدایت گردم! چقدر زود پس از آن خشم، خرسند گشتند! فرمود: آری، ایشان را فراخواندم و گفتم: دست بردارید وگرنه دست نوشته را پیش خواهم کشید. گفتم: این چه دست نوشته ای است فدایت گردم؟ پس فرمود: مادر خطّاب کنیز زبیر بن عبدالمطلب بود و نفیل در وی درآویخت و او را آبستن نمود و زبیر وی را طلبید و او به سوی طائف گریخت و زبیر در پی وی روانه گشت و اهل قبیله ثقیف وی را دیدند و گفتند: ای ابا عبدالله اینجا چه می کنی؟ گفت: نفیل شما با کنیز من درآویخته است. پس نفیل از دست او به شام گریخت و زبیر برای تجارت بسوی شام رهسپار گشت و به نزد حاکم دومة الجندل رسید و او گفت: ای ابا عبدالله از تو خواهشی دارم! گفت: تو را چه حاجت است ای فرمانروا؟ گفت: فرزند یکی از اهالی ات را گرفته ای و دوست دارم که او را به وی بازگردانی. گفت: پیش من آید تا ببینم او کیست. فردای آن روز بر فرمانروا وارد گشت و چون فرمانروا او را دید، بخندید. گفت: چه چیز مایه خنده ات شده ای فرمانروا؟ گفت: گمان نمی کنم که این مرد را یک زن عرب زاده باشد. وقتی که تو وارد شدی نتوانست خود را جمع کند و از باد در دادن برهد. پس گفت:

ص: 103

الْمَلِکُ! إِذَا صِرْتُ إِلَی مَکَّةَ قَضَیْتُ حَاجَتَکَ، فَلَمَّا قَدِمَ الزُّبَیْرُ تَحَمَّلَ عَلَیْهِ بِبُطُونِ قُرَیْشٍ کُلِّهَا أَنْ یَدْفَعَ إِلَیْهِ ابْنَهُ فَأَبَی، ثُمَّ تَحَمَّلَ عَلَیْهِ بِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَقَالَ: مَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ عَمَلٌ، أَ مَا عَلِمْتُمْ مَا فَعَلَ فِی ابْنِی فُلَانٍ، وَ لَکِنِ امْضُوا أَنْتُمْ إِلَیْهِ، فَقَصَدُوهُ وَ کَلَّمُوهُ، فَقَالَ لَهُمُ الزُّبَیْرُ: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَهُ دَوْلَةٌ وَ إِنَّ ابْنَ هَذَا ابْنُ الشَّیْطَانِ، وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَتَرَأَّسَ عَلَیْنَا، وَ لَکِنْ أَدْخِلُوهُ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ عَلَیَّ عَلَی أَنْ أُحْمِیَ لَهُ حَدِیدَةً وَ أَخُطَّ فِی وَجْهِهِ خُطُوطاً، وَ أَکْتُبَ عَلَیْهِ وَ عَلَی ابْنِهِ أَنْ لَا یَتَصَدَّرَ فِی مَجْلِسٍ، وَ لَا یَتَأَمَّرَ عَلَی أَوْلَادِنَا، وَ لَا یُضْرَبَ مَعَنَا بِسَهْمٍ. قَالَ: فَفَعَلُوا وَ خَطَّ وَجْهَهُ بِالْحَدِیدِ، وَ کَتَبَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ، وَ ذَلِکَ الْکِتَابُ عِنْدَنَا. فَقُلْتُ لَهُمْ: إِذَا مسکتم (1) وَ إِلَّا أَخْرَجْتُ الْکِتَابَ فَفِیهِ فَضِیحَتُکُمْ، فَأَمْسَکُوا.

وَ تُوُفِّیَ مَوْلًی لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُخَلِّفْ وَارِثاً، وَ خَاصَمَ (2) فِیهِ وُلْدُ الْعَبَّاسِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)، وَ کَانَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ (3) قَدْ حَجَّ فِی تِلْکَ السَّنَةِ، فَجَلَسَ لَهُمْ، فَقَالَ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ: الْوَلَاءُ لَنَا. وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلِ الْوَلَاءُ لِی، فَقَالَ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ: إِنَّ أَبَاکَ قَاتَلَ مُعَاوِیَةَ. فَقَالَ: إِنْ کَانَ أَبِی قَاتَلَ مُعَاوِیَةَ فَقَدْ کَانَ خَطُّ (4) أَبِیکَ فِیهِ الْأَوْفَرَ، ثُمَّ فَرَّ بِجَنَاحَیْهِ (5). وَ قَالَ: وَ اللَّهِ! لَأُطَوِّقَنَّکَ غَداً طَوْقَ (6) الْحَمَامَةِ، فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ: کَلَامُکَ هَذَا أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ بَعْرَةٍ فِی وَادِ الْأَزْرَقِ، فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ وَادٍ لَیْسَ لَکَ وَ لَا لِأَبِیکَ فِیهِ حَقٌّ، قَالَ: فَقَالَ

ص: 104


1- فی المصدر: إن أمسکتم. و هو الظّاهر.
2- فی روضة الکافی: فخاصم.
3- فی ک: عبد المطّلب، و هو غلط.
4- فی المصدر: حظّ، و هو الظّاهر.
5- فی روضة الکافی: بخیانته.
6- الطّوق: حلیّ یجعل فی العنق، و کلّ شی ء استدار فهو طوق، و المطوّقة: الحمامة الّتی فی عنقها طوق. انظر: النّهایة: 3- 143، و القاموس 3- 259، و مجمع البحرین 5- 209- 210. و حاصل المعنی إنّی لأجعلنّ فی عنقک طوقا کطوق الحمامة لا یفارقک أبدا.

ای فرمانروا! چون به مکه بازگردم، خواسته ات را برآورده خواهم کرد. و چون زبیر بازگشت، نفیل از همه بطن های قبیله قریش خواست که نزد او شفیع گردند که فرزند وی را به او بازگرداند و ایشان سر باز زدند و آنگاه او در برابر زبیر، نزد عبدالمطلب شفاعت جست. عبدالمطلب گفت: مرا با زبیر هیچ کاری نیست. آیا نمی دانید که با فلان پسر من چه رفتاری کرده است! خودتان (نفیل به همراه بطن های قریش) به نزد وی روید و ایشان به نزد او رفتند و با او سخن گفتند. زبیر به آنان گفت: شیطان را حکومتی است و پسر او، پسر شیطان است و مطمئن نیستم که او بر ما سروری یابد. ولی می توانید او را از در مسجد بر من وارد کنید تا آهنی گداخته برایش پیش آورم و در چهره اش خط و خطوطی بر جای نهم و بر او و فرزندش چنین حکم نویسم که هرگز در محفلی صدرنشین نشده و بر فرزندان ما امیری نکنند و در امور مشترک همپا و همراه ما نباشند. گوید: و چنین کردند و او در چهره اش با آهن گداخته خط اثر گذاشت و حکمی بر وی نوشت و آن نوشته نزد ماست. به ایشان گفتم: اگر خواهید آرام گیرد و الا آن حکم مکتوب را رو خواهم کرد که در آن رسوایی شماست، پس آرام گرفتند.

یکی از موالی پیامبر صلوات الله علیه درگذشت و هیچ وارثی نداشت و فرزندان عباس درباره میراث او، با ابا عبدالله علیه السلام به مخاصمه برخاستند و هشام بن عبدالملک در آن سال به حج رفته بود و به قضاوت میان ایشان نشست. داود بن علی گفت: او موالی ما بوده است. ابا عبدالله علیه السلام گفت: بلکه ولاء او از آن من است. پس داود بن علی گفت: پدر تو با معاویه جنگید. پس او گفت: اگر پدر من با معاویه در جنگ شد، نصیب و بهره پدر (بزرگِ: یعنی عبدالله بن العباس) تو در آن بس بیشتر بود و سپس هراسان گریخت (اشاره به خیانت وی در بیت المال بصره و گریختنش، که در ادامه خواهد آمد). و گفت به خدا که فردا تو را همچون کبوتر، طوق بر گردن می نهم. پس داود بن علی به وی گفت: این سخنت نزد من بی ارزشتر از پشکل در وادی الازرق است. پس گفت: هان که نه تو و نه پدرت را در این وادی حقی نیست. گوید: پس هشام گفت:

ص: 104

هِشَامٌ: إِذَا کَانَ غَداً جَلَسْتُ لَکُمْ (1)، فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُ کِتَابٌ فِی کِرْبَاسَةٍ، وَ جَلَسَ لَهُمْ هِشَامٌ، فَوَضَعَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْکِتَابَ بَیْنَ یَدَیْهِ، فَلَمَّا (2) قَرَأَهُ قَالَ: ادْعُوا إِلَیَّ (3) جَنْدَلَ الْخُزَاعِیَّ وَ عُکَّاشَةَ الضُّمَیْرِیَّ (4) وَ کَانَا شَیْخَیْنِ قَدْ أَدْرَکَا الْجَاهِلِیَّةَ-، فَرَمَی الْکِتَابَ (5) إِلَیْهِمَا، فَقَالَ:

تَعْرِفَانِ هَذِهِ الْخُطُوطَ؟. قَالا: نَعَمْ، هَذَا خَطُّ الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ، وَ هَذَا خَطُّ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لِفُلَانٍ (6) مِنْ قُرَیْشٍ، وَ هَذَا خَطُّ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ، فَقَالَ هِشَامٌ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَرَی خُطُوطَ أَجْدَادِی عِنْدَکُمْ؟. فَقَالَ: نَعَمْ. قَالَ: قَدْ (7) قَضَیْتُ بِالْوَلَاءِ لَکَ.

قَالَ: فَخَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ:

إِنْ عَادَتِ الْعَقْرَبُ عُدْنَا لَهَا*** وَ کَانَتِ النَّعْلُ (8) لَهَا حَاضِرَةً

قَالَ: قُلْتُ (9): مَا هَذَا الْکِتَابُ جُعِلْتُ فِدَاکَ؟. قَالَ: فَإِنَّ نَیثلة (10) کَانَتْ أَمَةً لِأُمِّ الزُّبَیْرِ وَ لِأَبِی طَالِبٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ فَأَخَذَهَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَأَوْلَدَهَا فُلَاناً، فَقَالَ لَهُ الزُّبَیْرُ: هَذِهِ الْجَارِیَةُ وَرِثْنَاهَا مِنْ أُمِّنَا وَ ابْنُکَ هَذَا عَبْدٌ لَنَا، فَتَحَمَّلَ عَلَیْهِ بِبُطُونِ قُرَیْشٍ. قَالَ: فَقَالَ: قَدْ أَجَبْتُکَ عَلَی خَلَّةٍ عَلَی أَنْ لَا یَتَصَدَّرَ (11) ابْنُکَ هَذَا فِی مَجْلِسٍ، وَ لَا یُضْرَبَ مَعَنَا بِسَهْمٍ، فَکَتَبَ عَلَیْهِ کِتَاباً وَ أَشْهَدَ عَلَیْهِ، فَهُوَ هَذَا

ص: 105


1- وضع علی: لکم، فی ک رمز نسخة بدل.
2- زیادة: أن، جاءت فی المصدر قبل: قرأه.
3- فی روضة الکافی: لی.
4- فی المصدر: الضّمریّ.
5- بالکتاب، جاءت فی الکافی.
6- فی ک نسخة بدل: لقوم فلان.
7- فی المصدر: فقد.
8- فی س: لنعل.
9- فی المصدر: فقلت.
10- فی روضة الکافی: نثیلة. و فی ک نسخة بدل: نفیلة. و هو الظّاهر.
11- فی س: أن یتصدّر- من غیر لا-.

فردا میان شما حکم می کنم و چون فرداروز گشت، ابا عبدالله علیه السلام برون آمد و در دستش دست نوشته ای در کرباسی بود و هشام برای قضاوت میان ایشان نشست، پس ابا عبدالله دست نوشته را پیش خود نهاد وچون آن را خواند، فرمود جندل الخزاعی و عکاشة الضُمیری را که دو شیخی بودند که دوره جاهلی را درک کرده بودند، نزد من فرا خوانید و دست نوشته را جلو آندو انداخت و گفت: آیا این خطها را می شناسید؟ گفتند: آری این خط عاص بن أمیة و این خط فلانی و فلانی از فلان بطن قریش است و این خط حرب بن أمیة است. هشام گفت: ای ابا عبدالله! خطهای نیاکان خود را نزد شما می یابم!؟ گفت: آری. گفت: حکم نمودم که ولاء وی از آن تو است. گوید: پس درحالیکه این بیت را می خواند، برخاست و برفت: اگر عقرب بازگردد، ما هم به ستیز وی بر می گردیم، درحالیکه پایپوش را برای آن آماده داشته ایم .

گوید: پرسیدم این دست نوشته چیست فدایت گردم؟ فرمود: نفیلة کنیز مادر زبیر بود و نیز کنیز ابیطالب و عبدالله. سپس عبدالمطلب آنرا گرفت و از او فلانی را به دنیا آورد. پس زبیر به او گفت: این کنیز را ما از مادرمان به ارث برده ایم و این پسر تو بنده ماست و بطنهای قریش را در برابر او سخت گرفت. گوید: پس گفت: به شرط این حال با خواسته ات موافق خواهم بود که این پسرت در هیچ مجلسی صدرنشین نباشد و در هیچ سهمی با ما شریک نباشد و در دست نوشته ای بر او حکمی نوشت و علیه او گواهانی گرفت و آن همین دست نوشته است.

ص: 105

الْکِتَابُ (1).

بیان

قوله: تعرّض (2) .. أی أراد الفجور معها و مراودتها.

قوله: فقالت له .. أی للعقیلی مولاها.

قوله: فشدّ علیه .. أی حمل علیه (3)، و قد کان کمن له فی الدهلیز.

قوله: فلقیته .. أی قال سماعة: فذهبت إلیه و أخبرته بالواقعة (4)قوله علیه السلام: فسطر بالسین المهملة- .. أی زخرف لها الکلام و خدعها (5). قال الجزری (6): سطر (7) فلان علی فلان: إذا زخرف له الأقاویل و نمّقها، و تلک الأقاویل: الأساطیر و السّطر، و فی بعض النسخ: بالشین المعجمة.

قال الفیروزآبادی (8): یقال: شطر شطره .. أی قصد قصده، أو هو

ص: 106


1- أقول: و لعلّه من موضوعات أحمد بن هلال العبرتائیّ الملعون، إذ أنّ داود بن علیّ- عمّ السّفّاح العبّاسیّ و المنصور- صار أمیرا علی الحجاز فی صدر دولة بنی العبّاس سنة 132، و حجّ هشام بن عبد الملک الأمویّ سنة 106 ه، و فیه أمور لا تتلاءم مع الواقع التّاریخیّ و فقه الحدیث. و لعلّ خلطه بأشیاء و أمور و حوادث لیخرج عن حقیقته.
2- التّعرّض: التّصدّی و التّعوّج و عدم الاستقامة. و ما ذکره له من المعنی مصداق له، انظر: تاج العروس 5- 51، و لسان العرب 7- 182.
3- ذکره فی مجمع البحرین 3- 76، و الصحاح 2- 492 و غیرهما.
4- لعلّ مراده- قدّس سرّه-: أنّ الفاء فی: فلقیته فصیحة .. و أنّ اللقاء مضمّن معنی الإخبار.و التقدیر: و ذهبت إلیه و لقیته و أخبرته بالواقعة
5- نصّ علیه الطریحی فی مجمعه 3- 331، و ابن الزبیدی فی تاجه 3- 367. و قالا: نمقّها، بدلا من: خدعها.
6- فی النهایة 2- 365. و ذکره فی تاج العروس 3- 267، و لسان العرب 3- 365.
7- سطّر: بتضعیف الطاء فتکون مزیدا فیها کما عن بعض. و بتضعیف الراء فتکون رباعیّة کما عن بعض آخر.
8- فی القاموس 2- 58. و قارن بتاج العروس 3- 298، و قریب منه ما فی لسان العرب 4- 408.

بیان: قوله: تعرّض «2» .. أی أراد الفجور معها و مراودتها.

قوله: فقالت له .. أی للعقیلی مولاها.

قوله: فشدّ علیه .. أی حمل علیه «3»، و قد کان کمن له فی الدهلیز.

قوله: فلقیته .. أی قال سماعة: فذهبت إلیه و أخبرته بالواقعة «4».

قوله علیه السلام: فسطر بالسین المهملة- .. أی زخرف لها الکلام و خدعها «5». قال الجزری «6»: سطر «7» فلان علی فلان: إذا زخرف له الأقاویل و نمّقها، و تلک الأقاویل: الأساطیر و السّطر، و فی بعض النسخ: بالشین المعجمة.

قال الفیروزآبادی «8»: یقال: شطر شطره .. أی قصد قصده، أو هو

(1) أقول: و لعلّه من موضوعات أحمد بن هلال العبرتائیّ الملعون، إذ أنّ داود بن علیّ- عمّ السّفّاح العبّاسیّ و المنصور- صار أمیرا علی الحجاز فی صدر دولة بنی العبّاس سنة 132، و حجّ هشام بن عبد الملک الأمویّ سنة 106 ه، و فیه أمور لا تتلاءم مع الواقع التّاریخیّ و فقه الحدیث.

و لعلّ خلطه بأشیاء و أمور و حوادث لیخرج عن حقیقته.

(2) التّعرّض: التّصدّی و التّعوّج و عدم الاستقامة. و ما ذکره له من المعنی مصداق له، انظر: تاج العروس 5- 51، و لسان العرب 7- 182.

(3) ذکره فی مجمع البحرین 3- 76، و الصحاح 2- 492 و غیرهما .

(4) لعلّ مراده- قدّس سرّه-: أنّ الفاء فی: فلقیته فصیحة .. و أنّ اللقاء مضمّن معنی الإخبار.

و التقدیر: و ذهبت إلیه و لقیته و أخبرته بالواقعة.

(5) نصّ علیه الطریحی فی مجمعه 3- 331، و ابن الزبیدی فی تاجه 3- 367. و قالا: نمقّها، بدلا من: خدعها.

(6) فی النهایة 2- 365. و ذکره فی تاج العروس 3- 267، و لسان العرب 3- 365.

(7) سطّر: بتضعیف الطاء فتکون مزیدا فیها کما عن بعض. و بتضعیف الراء فتکون رباعیّة کما عن بعض آخر.

(8) فی القاموس 2- 58. و قارن بتاج العروس 3- 298، و قریب منه ما فی لسان العرب 4- 408.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 107

تصحیف شغر بها بالغین المعجمة- .. أی رفع رجلها للجماع «1» قوله علیه السلام: علی ملک الدّومة .. أی دومة الجندل، و هی بالضم-:

حصن بین المدینة و الشّام، و منهم من یفتح الدّال «2» قوله: تحمل علیه ببطون قریش .. أی کلّفهم الشّفاعة «3» عند الزبیر لیدفع إلیه الخطّاب، فلمّا یئس من ذلک ذهب إلی عبد المطلب لیتحمّل علی زبیر بعبد المطلب مضافا إلی بطون قریش، فقال عبد المطلب لنفیل: ما بینی و بینه عمل؟

أی معاملة و ألفة أ ما علمتم أنّه یعنی زبیرا ما فعل بی فی ابنی فلان و أشار بذلک إلی ما سیأتی من قصّة العباس فی عجز الخبر قال: و لکن امضوا أنتم یعنی نفیلا مع بطون قریش إلی الزبیر.

قوله: أن لا یتصدّر .. أی لا یجلس فی صدر المجلس «4» قوله: و لا یضرب معنا بسهم .. أی لا یشترک معنا فی قسمة شی ء لا میراث و لا غیره «5» قوله علیه السلام: فقد کان خطّ «6» أبیک .. أی جدّک عبد اللّه بن العباس

(1) قاله فی تاج العروس 3- 306، و انظر: مجمع البحرین 3- 352 .

(2) لاحظ الصحاح 5- 1923، و النهایة 2- 141. و قال فی مجمع البحرین 6- 65: و دومة الجندل:

حصن عادیّ بین المدینة و الشام یقرب من تبوک، و هی أقرب إلی الشام، و هی الفصل بین الشام و العراق، و هی إحدی حدود فدک، و یقال إنّها تسمّی بالجوف. و انظر ما جاء فی مراصد الاطّلاع 2- 543، و معجم البلدان 2- 487- 489.

(3) ذکره فی النهایة 1- 443، مجمع البحرین 5- 358.

(4) ذکره فی تاج العروس 3- 328، انظر: لسان العرب 4- 446.

(5) قال فی لسان العرب 1- 547: و قد ضربت بالقداح، و الضریب و الضارب: الموکّل بالقداح، و قیل: الذی یضرب بها، و جمع الضریب: ضرباء.

أقول: یحتمل قراءة: یضرب معنا بسهم مبنیّا للفاعل و مبنیّا للمفعول. و علی الأول یکون المعنی: إنّه لا یضرب معنا لعدم کونه ضریبا معنا، لأنّه أقلّ بکثیر رتبة من أن یکون مثلنا. و علی الثانی یکون حاصل المعنی: أنّ الموکّل بضرب القداح و السهم إذا ضرب لا یجعل ذلک الشخص معنا و فی مرتبتنا فیضرب له و لنا. انظر: تاج العروس 1- 348، و الصحاح 1- 169.

(6) کذا، و الصحیح: حظّ، کما مرّ.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 108

فیه الأوفر .. أی أخذ حظّا وافرا من غنائم تلک الغزوة، و کان من شرکائها و أعوانه علیه السلام فیها.

قوله علیه السلام: ثم فرّ بجنایته «1» .. إشارة إلی جنایة عبد اللّه فی بیت مال البصرة، کما سیأتی إن شاء اللّه تعالی.

توضیح

فعل تعرّض «2» .. به این معنی است که وی قصد فحشاء با آن زن و از راه به در کردن وی را داشت. این جمله که زن به او گفت: منظور به آن مرد عقیلی که مولای او بود. و فعل شدّ علیه بمعنی به وی حمله کرد است «3» و او در دهلیز خانه به کمین وی نشسته بود. و جمله لقیته، منظور آنست که سماعة گفت: به نزد وی رفتم و او را از رویداد باخبر ساختم. «4» و فعل سطر در سخن حضرت علیه السلام بمعنی آنست که سختی آراسته برای آن زن جاری کرد و وی را فریفت «5» الجزری گوید: «6» سطر «7» فلان علی فلان: آنگاه که سخنانی باطل را برای او بیاراید و زیبا جلوه دهد و منظور از الاقاویل، اساطیر و گفته های باطل است و السطر در برخی نسخه ها با شین بصورت الشطر درج شده است. فیروزآبادی «8» گوید: شطره یعنی قصده : قصد وی را کرد یا

(1) می گویم: و شاید این از جمله مطالب موضوعه توسط احمد بن هلال العبرتائی ملعون است چرا که داود بن علی عموی سفاح عباسی و منصور، در آغاز دولت بنی عباس در سال 132 هجری امیر حجاز گشت و و هشام بن عبد الملک اموی در سال 106 هجری حج گزارد و در این مطلب اموری وارد است که با واقعیت تاریخی و فقه حدیث سازگار نیست. و شاید آنرا با مسائل و مطالب و رخدادهای دیگری درآمیخته تا آنرا از حقیقتش دور سازد.

(2) التعرض: رو در رو قرار گرفتن و از راه راست منحرف گشتن پیاپی و راه راست و استوار نرفتن است و آنچه که در معنا ذکر می کند، مصداقی برای آنست. بنگرید: تاج العروس 5- 51، و لسان العرب 7- 182.

(3) در مجمع البحرین 3- 76، و الصحاح 2- 492 و غیر آن ذکر شده است.

(4) شاید مراد وی قدس سره آن باشد که فاء در عبارت فلقیته فصیحة آن است که روبرو شدن در ضمن خود معنی خبر دادن را نیز دارد. و تقدیر سخن آن است که و نزد او رفته و با او دیدار نمودم و او را از ماجرا باخبر کردم.

(5) الطریحی در مجمع البحرین 3- 331، و ابن الزبیدی در تاج العروس 3- 367 آنرا ذکر کرده و بجای خدعها: او را فریفت ، آورده اند: نمقها: آنرا آراست.

(6) در النهایة 2- 365 ذکر شده و در تاج العروس 3- 267، و لسان العرب 3- 365 نیز آمده است .

(7)سطّر با طاء مشدد که فعل ثلاثی مزیداست طبق روایت برخی راویان و برخی نیز راء را مشدد آورده اند که فعل رباعی می شود.

(8) القاموس 2- 58 و نیز مقایسه کنید با تاج العروس 3- 298، و شبیه آنست آنچه در لسان العرب 4- 408 آمده است.

ص: 106

تصحیف شغر بها بالغین المعجمة- .. أی رفع رجلها للجماع(1) قوله علیه السلام: علی ملک الدّومة .. أی دومة الجندل، و هی بالضم-:

حصن بین المدینة و الشّام، و منهم من یفتح الدّال (2) قوله: تحمل علیه ببطون قریش .. أی کلّفهم الشّفاعة (3) عند الزبیر لیدفع إلیه الخطّاب، فلمّا یئس من ذلک ذهب إلی عبد المطلب لیتحمّل علی زبیر بعبد المطلب مضافا إلی بطون قریش، فقال عبد المطلب لنفیل: ما بینی و بینه عمل؟

أی معاملة و ألفة أ ما علمتم أنّه یعنی زبیرا ما فعل بی فی ابنی فلان و أشار بذلک إلی ما سیأتی من قصّة العباس فی عجز الخبر قال: و لکن امضوا أنتم یعنی نفیلا مع بطون قریش إلی الزبیر.

قوله: أن لا یتصدّر .. أی لا یجلس فی صدر المجلس (4) قوله: و لا یضرب معنا بسهم .. أی لا یشترک معنا فی قسمة شی ء لا میراث و لا غیره (5) قوله علیه السلام: فقد کان خطّ (6) أبیک .. أی جدّک عبد اللّه بن العباس

ص: 107


1- قاله فی تاج العروس 3- 306، و انظر: مجمع البحرین 3- 352
2- لاحظ الصحاح 5- 1923، و النهایة 2- 141. و قال فی مجمع البحرین 6- 65: و دومة الجندل: حصن عادیّ بین المدینة و الشام یقرب من تبوک، و هی أقرب إلی الشام، و هی الفصل بین الشام و العراق، و هی إحدی حدود فدک، و یقال إنّها تسمّی بالجوف. و انظر ما جاء فی مراصد الاطّلاع 2- 543، و معجم البلدان 2- 487- 489.
3- ذکره فی النهایة 1- 443، مجمع البحرین 5- 358.
4- ذکره فی تاج العروس 3- 328، انظر: لسان العرب 4- 446.
5- قال فی لسان العرب 1- 547: و قد ضربت بالقداح، و الضریب و الضارب: الموکّل بالقداح، و قیل: الذی یضرب بها، و جمع الضریب: ضرباء. أقول: یحتمل قراءة: یضرب معنا بسهم مبنیّا للفاعل و مبنیّا للمفعول. و علی الأول یکون المعنی: إنّه لا یضرب معنا لعدم کونه ضریبا معنا، لأنّه أقلّ بکثیر رتبة من أن یکون مثلنا. و علی الثانی یکون حاصل المعنی: أنّ الموکّل بضرب القداح و السهم إذا ضرب لا یجعل ذلک الشخص معنا و فی مرتبتنا فیضرب له و لنا. انظر: تاج العروس 1- 348، و الصحاح 1- 169.
6- کذا، و الصحیح: حظّ، کما مرّ.

تصحیف واژه شغر بها با غین است که بمعنی آنست که پای او را برای آمیزش بالا برد«1».و قول حضرت: علی ملک الدومة .. یعنی دومة الجندل که مضموم است و قلعه ایست میان مدینه و شام و برخی دال را مفتوح «2» می خوانند. این جمله که تحمل علیه ببطون قریش.. یعنی اینکه ایشان را وادار به شفاعت نمودن «3» نزد زبیر می کند تا شر خطاب را از وی باز دارد و چون از این امر نومید گشت به نزد عبد المطلب رفت تا نزد زبیر بواسطه عبد المطلب بعلاوه عشیره های قریش شفاعت بطلبد و عبد المطلب به نفیل گفت: میان من او هیچ کرداری نیست. یعنی هیچ معامله و رفاقتی نیست . آیا نمی دانید که او یعنی زبیر درباره فلان فرزند من چه کرد و با این سخن بدانچه که در قصه العباس در انتهای این روایت خواهد آمد اشاره دارد . گفت: اما خودتان و منظورش نفیل و مردان عشیره های قریش بود، به نزد زبیر بروید. و این قول وی که : ان لا یتصدر بمعنی آنست که در صدر مجلس ننشیند «4». و این جمله که و لا یضرب معنا بسهم یعنی اینکه در تقسیم هیچ چیزی با ما شریک نیست و هیچ میراث و یا چیز دیگری به او نمی رسد. «5» و این قول حضرت علیه السلام که فقد کان خطّ ابیک «6» .. منظور جدت عبد الله بن عباس است.

(1)در تاج العروس 3- 306 ذکر شده و بنگرید: مجمع البحرین 3- 352.

(2) نگاه کنید به الصحاح 5- 1923، و النهایة 2- 141. و مجمع البحرین 6- 65 آورده است:دومة الجندل قلعه ای عادی میانه مدینه و شام است که نزدیک تبوک واقع شده و به شام نزدیکتر است و حد فاصل شام و عراق است و یکی از حد و مرزهای فدک است و گفته می شود که الجوف نامیده می شود. و نیز بنگرید به مراصد الاطّلاع 2- 543، و معجم البلدان 2- 487- 489 .

(3) النهایة 1- 443، مجمع البحرین 5- 358.

(4) تاج العروس 3- 328، و بنگرید: لسان العرب 4- 446.

(5) در لسان العرب 1- 547 آمده است: و قد ضرب بالقداح و الضریب و الضارب: آنکه مسوول تیرهای قمار است و گفته شده آنکه این تیرها را می اندازدو جمع ضریب، ضرباء است.

می گویم: این احتمال صحیح است که بتوان یضرب معنا بسهم را یا بصورت فعل معلوم و یا مجهول خواند و بنا بر شکل اول معنا می شود: او بدلیل اینکه از جمله تیراندازان (الضریب) همراه ما نیست، در کنار ما تیری نمی اندازد، چرا که او رتبه ای بسیار نازلتر از آن دارد که بتواند با ما باشد.و بر اساس شکل دوم معنا چنین است که کسی که مسوول زدن تیرهای قمار و قداح است، اگر که تیر بیاندازد، اینگونه از جمله ما قرار نمی گیرد و همتا و همپایه ما نمی گردد تا هم برای خود و هم برای ما تیر بزند. بنگرید: تاج العروس 1- 348، و الصحاح 1- 169.

(6)چنین آمده و درست حظّ است چنانکه گذشت.

ص: 107

فیه الأوفر .. أی أخذ حظّا وافرا من غنائم تلک الغزوة، و کان من شرکائها و أعوانه علیه السلام فیها.

قوله علیه السلام: ثم فرّ بجنایته (1). إشارة إلی جنایة عبد اللّه فی بیت مال البصرة، کما سیأتی إن شاء اللّه تعالی.أقول: قد مرّ من تفسیر علی بن إبراهیم (2) فی تفسیر قوله تعالی: (ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً)(3)بإسناده، عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال علیه السلام: الوحید ولد الزنا، و هو زفر .. إلی آخر الآیات (4)

أمّا حسبه:

فَحَکَی الْعَلَّامَةُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْحَقِّ (5)، عَنِ ابْنِ عَبْدِ رَبِّهِ فِی کِتَابِ الْعِقْدِ (6)، أَنَّ عُمَرَ کَانَ حَطَّاباً (7) فِی الْجَاهِلِیَّةِ کَأَبِیهِ الْخَطَّابِ.

وَ قَالَ مُؤَلِّفُ إِلْزَامِ النَّوَاصِبِ (8): رَوَی ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی کِتَابِ الْعِقْدِ (9) فِی اسْتِعْمَالِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ لِعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ (10)، فَقَالَ عَمْروٌ (11): قَبَّحَ اللَّهُ زَمَاناً

ص: 108


1- کذا، و قد سلف: بجناحیه، و فی نسخة: بخیانته. و فی الواقع کلام لیس هذا محله.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم 2- 395.
3- المدّثّر: 11.
4- و انظر: ما ذکره البحرانیّ فی حلیة الأبرار 1- 180. و لا توجد فی س من قوله: أقول .. إلی هنا.
5- کشف الحقّ: 348.
6- العقد الفرید 1- 48. و فی س: روی أنّ عبد ربّه فی کتاب العقد. و هو سهو.
7- فی ک: خطّابا.
8- إلزام النّواصب: 97- 98- الخطّیّة- باختلاف یسیر.
9- العقد الفرید 1- 48. و أورده العلّامة الحلّیّ فی کشف الحقّ: 348.
10- فی الإلزام زیادة: فی بعض ولایته.
11- فی کشف الحقّ: فقال عمرو بن العاص.

فیه الاوفر .. یعنی اینکه بهره ای گسترده تر از غنایم آن غزوه برد و از شرکاء و یاران حضرت علیه السلام در آن غزوه بود. و جمله ثم فر بجنایته «1» .. اشاره به جنایت عبد الله درباره بیت المال بصره است که ان شاء الله تعالی ذکر خواهد شد.

می گویم: در تفسیر علی بن ابراهیم(1)

در بیان آیه شریفه (ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً –: مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار )(2)

با سندهایی که به ابی عبدالله علیه السلام می رسد چنین آمده که امام فرمودند: وحید بمعنی زنازاده است و او زُفر است .. تا پایان آیات. (3)

اما حسب او

علامه در کتاب کشف الحق(4)

از ابن عبدربه در کتاب العقد الفرید(5)

حکایت میکند که عمر همچون پدرش خطاب در دوره جاهلی هیزم کش بود. مولف الزام النواصب(6)

گوید که ابن عبدربه در کتاب العقد در باره بکارگیری عمرو بن العاص توسط عمر بن الخطاب روایت می کند: پس عمرو گفت:

سیاه باد زمانی

ص: 108


1- . تفسیر علیّ بن إبراهیم 2- 395
2- . المدّثّر/ 11
3- . و بنگرید: آنچه البحرانی در حلیة الأبرار 1: 180 ذکر کرده است.
4- . کشف الحقّ: 348
5- . العقد الفرید 1: 48
6- . إلزام النّواصب: 97- 98 نسخه خطی.

عَمِلَ فِیهِ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ الْخَطَّابَ یَحْمِلُ (1)حُزْمَةً مِنْ حَطَبٍ وَ عَلَی (2) ابْنِهِ مِثْلُهَا وَ مَا مَعَهُ إِلَّا تَمْرَةٌ لَا تُنْفَعُ مَنْفَعَةً (3).

و قال ابن الأثیر فی النهایة (4) فی تفسیر الخبط: و هو ورق الشّجر فی حدیث عمر: لقد رأیتنی فی هذا (5) الجبل أحتطب مرّة و أختبط أخری .. أی أضرب الشّجر لینتثر (6) الخبط منه (7) وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ(8): کَتَبَ عُمَرُ إِلَی عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ وَ هُوَ عَامِلُهُ فِی مِصْرَ کِتَاباً وَ وَجَّهَ إِلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ لِیَأْخُذَ مِنْهُ شَطْرَ مَالِهِ (9)، فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ (10) اتَّخَذَ لَهُ طَعَاماً وَ قَدَّمَهُ إِلَیْهِ، فَأَبَی أَنْ یَأْکُلَ، فَقَالَ لَهُ(11): مَا لَکَ لَا تَأْکُلُ طَعَامَنَا. قَالَ: إِنَّکَ عَمِلْتَ لِی طَعَاماً هُوَ تَقْدِمَةٌ لِلشَّرِّ، وَ لَوْ کُنْتَ عَمِلْتَ لِی طَعَامَ الضَّیْفِ لَأَکَلْتُهُ، فَأَبْعِدْ عَنِّی طَعَامَکَ وَ أَحْضِرْنِی (12)مَالَکَ؟، فَلَمَّا کَانَ الْغَدُ أَحْضَرَ مَالَهُ، فَجَعَلَ مُحَمَّدٌ یَأْخُذُ شَطْراً وَ یُعْطِی عَمْراً شَطْراً، فَلَمَّا رَأَی عَمْرٌو مَا حَازَ مُحَمَّدٌ مِنَ الْمَالِ، قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! أَقُولُ؟. قَالَ: قُلْ مَا تَشَاءُ. قَالَ: لَعَنَ اللَّهُ یَوْماً کُنْتُ فِیهِ وَالِیاً لِابْنِ الْخَطَّابِ! فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ وَ رَأَیْتُ أَبَاهُ، وَ إِنَّ عَلَی (13) کُلِّ وَاحِدٍ

ص: 109


1- فی نهج الحقّ زیادة: علی رأسه.
2- فی کشف الحقّ زیادة: و علی رأس.
3- فی العقد: و ما منهما إلّا فی نمرة لا تبلغ رسغیه. و فی کشف الحقّ: تمرة لا تبلغ مضغة.
4- النهایة 2- 8.
5- فی المصدر: بهذا.
6- الکلمة مشوّشة فی مطبوع البحار، و تقرأ: ینتشر، أیضا.
7- و انظر: تاج العروس 5- 125.
8- فی شرحه علی النّهج 12- 43- 44. باختلاف یسیر ذکرناه.
9- من قوله: کتابا .. إلی هنا، نقل بالمعنی.
10- فی المصدر: فلمّا قدم إلیه محمّد.
11- لا توجد: له، فی شرح النّهج.
12- فی المصدر: و أحضر لی.
13- لا توجد: علی، فی س.

که عمرو بن العاص زیر دست عمر بن الخطاب کار میکرد. بخدا الخطاب را چنین به یاد دارم که پشته ای از هیزم بر پشت داشت و همتای آن نیز بر پشت پسرش بود و غذایی جز خرمای نارسی نداشت که به هیچ دردی نمی خورد. ابن اثیر نیز در النهایة در بیان واژه الخبط می نویسد: برگ درخت است که در حدیث عمر آمده است: خود را در این کوه چنین یافتم که گاه هیزم چینی می کردم و گاه خبط چینی می کردم.. یعنی بر درخت می زدم تا برگها از آن فروریزد. ابن ابی الحدید(1)

گوید: عمر به عمرو بن العاص که کارگزار وی در مصر بود، نامه ای نوشت و محمد بن مسلمة را نزد وی فرستاد تا نیمی از دارایی هایش را بگیرد. و چون نزد او رسید برای او غذایی فراهم کرد و او را کنار خود نشاند و محمد از خوردن امتناع ورزید و عمرو گفت: چه شده که غذای ما را نمی خوری؟ گفت: برای من خوراکی مهیا کرده ای که پیش زمینه شر است و اگر برای من خوراک یک میهمان معمولی را آماده می کردی، می خوردم، پس این غذایت را کنار بگذار و اموال را پیش آر! چون فردا روز گشت اموالش را پیش آورد و محمد شروع به برداشتن نیمی از آن کرد و نیم دیگر را به عمرو می داد. عمرو چون دید محمد چقدر از اموال را برداشته گفت: ای محمد! سخنی بگویم؟ گفت: هر چه خواهی بگو. گفت: لعنت باد آن روزی را که من کارگزار ابن الخطابم! به خدا که او و پدرش را دیدم که بر هر یک

ص: 109


1- . در شرح نهج البلاغه 12: 43- 44. با تفاوتی اندک که اشاره شد.

مِنْهُمَا عَبَاءَةً قُطْوَانِیَّةً، مُؤْتَزِراً بِهَا مَا یَبْلُغُ مَأْبِضَ (1) رُکْبَتَیْهِ، عَلَی عُنُقِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حُزْمَةٌ مِنْ حَطَبٍ، وَ إِنَّ الْعَاصَ بْنَ وَائِلٍ لَفِی مُزَرَّرَاتِ الدِّیبَاجِ. فَقَالَ مُحَمَّدٌ (2):

إِیهاً (3) یَا عَمْرُو! فَعُمَرُ وَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْکَ، وَ أَمَّا أَبُوکَ وَ أَبُوهُ فَفِی النَّارِ.

وَ قَالَ أَیْضاً (4): قَرَأْتُ فِی تَصَانِیفِ (5) أَبِی أَحْمَدَ الْعَسْکَرِیِّ أَنَّ عُمَرَ کَانَ یَخْرُجُ (6)مَعَ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ فِی تِجَارَةٍ لِلْوَلِیدِ إِلَی الشَّامِ (7) وَ عُمَرُ یَوْمَئِذٍ ابْنُ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً، وَ کَانَ (8) یَرْعَی لِلْوَلِیدِ إِبِلَهُ، وَ یَرْفَعُ أَحْمَالَهُ، وَ یَحْفَظُ مَتَاعَهُ فَلَمَّا کَانَ بِالْبَلْقَاءِ لَقِیَهُ رَجُلٌ مِنْ عُلَمَاءِ الرُّومِ، فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَیْهِ، وَ یُطِیلُ النَّظَرَ لِعُمَرَ، ثُمَّ قَالَ: أَظُنُّ اسْمَکَ یَا غُلَامُ- عَامِراً أَوْ عِمْرَانَ أَوْ نَحْوَ ذَلِکَ؟. قَالَ: اسْمِی عُمَرُ.

قَالَ: اکْشِفْ عَنْ (9) فَخِذَیْکَ، فَکَشَفَ، فَإِذَا عَلَی أَحَدِهِمَا شَامَةٌ سَوْدَاءُ فِی قَدْرِ رَاحَةِ الْکَفِّ، فَسَأَلَهُ أَنْ یَکْشِفَ عَنْ رَأْسِهِ، فَإِذَا (10)هُوَ أَصْلَعُ، فَسَأَلَهُ أَنْ یَعْتَمِدَ بِیَدِهِ، فَاعْتَمَدَ (11)، فَإِذَا أَعْسَرُ أَیْسَرُ. فَقَالَ لَهُ: أَنْتَ مَلِکُ الْعَرَبِ (12). قَالَ:

فَضَحِکَ عُمَرُ مُسْتَهْزِئاً، فَقَالَ (13): أَ وَ تَضْحَکُ؟ وَ حَقِّ مَرْیَمَ الْبَتُولِ أَنْتَ مَلِکُ

ص: 110


1- قال فی القاموس 2- 323: المأبض- کمجلس-: باطن الرّکبة.
2- فی س: محمّدا. و هو سهو.
3- قال فی مجمع البحرین 6- 342: و فی الغریبین: إیها: تصدیق، کأنّه قال: صدقت، و فی الحدیث: إیها و اللّه .. أی صدقت. و یقال: إیها عنّا .. أی کفّ عنّا.
4- فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 183- 184.
5- فی المصدر: فی کتاب من تصانیف.
6- فی شرح النّهج: إنّ عمر خرج عسیفا. و العسف: الأجیر.
7- جاء فی الشّرح بتقدیم و تأخیر: إلی الشّام فی تجارة للولید.
8- فی المصدر: فکان.
9- لا توجد: عن، فی ک.
10- فی الشّرح: فکشف فإذا.
11- فی الشّرح: أن یعتمل بیده فاعتمل.
12- زیادة: و حقّ مریم البتول، جاءت فی المصدر بعد: العرب.
13- فی المصدر: قال.

عبایی قُطوانی (لسان العرب: عبایی سفید با پرزهای کوتاه) و آنرا بر کمر گره کرده بود و تا پشت زانویش هم نمی رسید و بروی گردن هر یک پشته ای از هیمه بود و این در حالی که عاص بن وائل دیباجهای دوخته تکمه دار بر تن داشت. پس محمد گفت: ای عمرو! بخدا که عمر از تو بهتر است و اما پدر تو و پدر او در آتش دوزخ خواهند بود.

و همچنین(1) گوید: در نوشته های ابی احمد العسکری خواندم که عمر به همراه ولید بن مغیرة برای تجارت ولید به شام روانه میگشت و در این ایام هجده سال داشت و برای ولید شترچرانی می کرد و باربری می کرد و بر کالاهایش نگهبانی می داد و چون در البلقاء بود مردی از علماء روم با وی روبرو شد و همچنان در وی می نگریست و به عمر زل زده بود. سپس گفت: ای غلام!، گمان می کنم که اسمت عمر باشد، عامر یا عمران یا چنین چیزی؟ گفت اسمم عمر است. گفت: رانهایت را به من نشان بده و او لباسش را بالا کشید و دید که بر یکی از آنها خالی سیاهرنگ به اندازه کف دست است و از او خواست که دستار از سرش بکشد و ناگاه بدید که او طاس است و از او خواست که بر دستش تکیه بزند و او تکیه نمود و ناگاه بدید که بر هر دو دستش چنین کرد(هم چپ دست بود و هم راست دست). پس به او گفت: تو شاه عرب خواهی بود. گوید: پس عمر به ریشخند وی، خنده ای زند. گفت: آیا می خندی؟ به حق مریم بتول که تو

ص: 110


1- . در شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 12: 183- 184

الْعَرَبِ وَ مَلِکُ الرُّومِ وَ الْفُرْسِ، فَتَرَکَهُ عُمَرُ وَ انْصَرَفَ مُسْتَهِیناً بِکَلَامِهِ، فَکَانَ (1) عُمَرُ یُحَدِّثُ بَعْدَ ذَلِکَ، وَ یَقُولُ: تَبِعَنِی ذَلِکَ الرُّومِیُّ (2) رَاکِبَ حِمَارٍ فَلَمْ یَزَلْ مَعِی حَتَّی بَاعَ الْوَلِیدُ مَتَاعَهُ وَ ابْتَاعَ بِثَمَنِهِ عِطْراً وَ ثِیَاباً، وَ قَفَلَ إِلَی (3) الْحِجَازِ، وَ الرُّومِیُّ یَتْبَعُنِی، لَا یَسْأَلُنِی حَاجَةً وَ یُقَبِّلُ یَدِی کُلَّ یَوْمٍ إِذَا أَصْبَحْتُ کَمَا یُقَبِّلُ یَدَ الْمَلِکِ، حَتَّی خَرَجْنَا مِنْ حُدُودِ الشَّامِ وَ دَخَلْنَا فِی أَرْضِ الْحِجَازِ رَاجِعِینَ إِلَی مَکَّةَ، فَوَدَّعَنِی وَ رَجَعَ، وَ کَانَ الْوَلِیدُ یَسْأَلُنِی عَنْهُ فَلَا أُخْبِرُهُ، وَ مَا أَرَاهُ إِلَّا هَلَکَ، وَ لَوْ کَانَ حَیّاً لَشَخَصَ إِلَیْنَا (4).

أقول: أعسر أیسر .. أی کان یعمل بیدیه جمیعا، و الّذی عمل بالشّمال فهو أعسر (5). و إخبار الرومی إمّا من جهة الکهانة، أو کان قرأ فی الکتب أوصاف فراعنة هذه الأمّة و من یغصب حقوق الأئمّة، فإنّه کما کانت أوصاف أئمّتنا علیهم السلام مسطورة فی الکتب کانت أوصاف أعدائهم أیضا مذکورة فیها، کما یدلّ علیه أخبارنا، و لذا کان یقبّل یدیه لأنّه کان یعلم أنّه یخرّب دین من ینسخ أدیانهم کما قبّل إبلیس ید [فلان فی أوّل یوم صعد منبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و استبشر بذلک، و هذه الأخبار صارت باعثة لإسلامه و صاحبه ظاهرا، طمعا فی الملک کما ذکره القائم علیه السلام لسعد بن عبد اللّه (6)، و لذا أخبره بالملک لا بالخلافة و الرئاسة الدینیّة (7)

ص: 111


1- فی شرح النّهج: و کان.
2- زیادة: و هو، جاءت فی المصدر.
3- أی: رجع.
4- أورده شیخنا المجلسیّ- رحمه اللّه- مفصّلا فی البحار 54- 86، فراجع.
5- انظر: لسان العرب 4- 565، و الصحاح 2- 745 و فیهما: أعسر یسر.
6- الاحتجاج للطبرسیّ: 2- 269، طبعة النجف 2- 461- طبعة إیران.
7- و أورد أبو القاسم عبد الرحمن بن إسحاق الزجاجی النحوی- المتوفّی سنة 337 ه- فی أمالیه بإسناده عن عمر بن الخطّاب قال: خرجت مع أناس من قریش فی تجارة إلی الشام فی الجاهلیّة .. و جاءت فی آخره: فانتهیت إلی دیر فاستظللت فی فنائه، فخرج إلیّ رجل- ثم ذکر- أنّه کان من أعلم أهل الکتاب، و أخبره: أنّه یجد صفته، و أنّه یخرجه من الدیر و یغلب علیهم، فأخذ منه کتابا إذا صار خلیفة لا یخرجه من الدیر و لا یکدر علیه .. إلی آخره.

شاه عربها خواهی بود و پادشاه رومیان و ایرانیان. پس عمر سخن او را هیچ شمرد و رفت. پس از آن عمر سخن می گفت و چنین تعریف می کرد: آن رومی سوار بر خر به دنبال من می آمد و همچنان با من بود تا آنکه ولید همه کالاهایش را فروخت و با آن سرمایه عطر و لباسهایی خرید و بسوی حجاز روانه گشت و رومی هنوز به دنبال من بود و چیزی هم از من نمی خواست و هر روز صبح که از خواب بیدار می شدم، بر دست من، چنان که دست پادشاه را می بوسند، بوسه می داد تا آنکه از مرزهای شام خارج شدیم و به سرزمینهای حجاز وارد شدیم و به مکه بازمی گشتیم که او از من خداحافظی کرد و بازگشت و ولید درباره او از من می پرسید و من چیزی نمی گفتم و یقین دارم که تاکنون جان باخته است و اگر زنده بود، حتما به نزد ما می آمد. (1)

می گویم: اعسر ایسر: یعنی با دو دستش کار کرد و کسی که با دست چپش کار کند اعسر است. خبر دادن مرد رومی یا به شیوه کهانت و پیشگویی بوده یا در کتابها اوصاف فراعنه امت اسلام و غاصبان حقوق ائمه را خوانده بوده است، چرا که همانسان که اوصاف ائمه ما علیهم السلام در کتابهای پیشینیان درج گشته بوده، وصف دشمنان ایشان نیز چنان که اخبار موجود ما دلالت می کند، آمده بوده است. و از اینرو وی دستان او را بوسه می داد چرا که می دانست او دین کسی را که ادیان ایشان را منسوخ می سازد، ویران خواهد نمود. همچنانکه ابلیس نیز دستِ ابو بکر را در نخستین روزی که بر منبر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نشست، بوسه زد و به این کار بشارت داد و چنانکه حضرت قائم علیه السلام به سعد بن عبدالله(2) فرمود، همین اخبار بود که باعث اسلام آوردن ظاهری او و آن رفیقش گشت تا به پادشاهی برسند و لذاست که رومی وی را از پادشاهی خبر می دهد و نه خلافت و پیشوای دینی شدن.(3)

ص: 111


1- . شیخ مجلسی- رحمه اللّه- به تفصیل آنرا در البحار 54: 86، ذکر کرده است.
2- . الاحتجاج از الطبرسیّ 2: 269، چاپ نجف
3- . و أبو القاسم عبد الرحمن بن إسحاق الزجاجی النحوی- متوفّی به سال 337 هجری- آنرا در امالی خود با اسناد از عمر بن الخطّاب روایت کرده که گفت: در دوره جاهلیت همراه با مردمانی از قریش برای تجارت به شام رفتم. و در پایان آن آمده است: به صومعه ای رسیدم و در سایه حیاط آن نشستم و مردی از درون به سمت من آمد و ذکر می کند که او از آگاهترین اهل کتاب بود و به او خبر داد که وی صفت وی را می داند و اینکه او وی را از صومعه خارج خواهد نمود و بر ایشان چیره خواهد گشت و از او دست نوشته ای گرفت که اگر خلیفه شد، او را از صومعه بیرون نکند و وضع او را خراب نکند ... تا پایان.

و قال ابن الأثیر فی النهایة (1) فی تفسیر المبرطش فیه: کَانَ عُمَرُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ مُبَرْطِشاً، وَ هُوَ السَّاعِی بَیْنَ الْبَائِعِ وَ الْمُشْتَرِی شِبْهُ الدَّلَّالِ، و یروی بالسّین المهملة بمعناه.

و ذکر ذلک صاحب القاموس (2) و قال: هو بالمهملة-: الّذی یکتری للنّاس الإبل و الحمیر و یأخذ علیه جعلا.و یدلّ اعتذار عمر عن جهله بسنّة الاستئذان بقوله: ألهانی عنه الصفق بالأسواق، کما رواه البخاری و غیره، و قد مرّ (3)علی أنّه کان مشتغلا به فی الإسلام أیضا.و قال فی الإستیعاب (4): إلیه کانت السفارة فی الجاهلیّة، و ذلک أنّ قریشا کانت إذا وقعت بینهم حرب أو بینهم و بین غیرهم بعثوه سفیرا، و إن نافرهم منافر أو فاخرهم مفاخر (5)بعثوه منافرا و (6) مفاخرا و رضوا به (7)، و ذکر نحو ذلک فی روضة الأحباب (8).

ص: 112


1- النهایة 1- 119.
2- القاموس 2- 200. و قارن بتاج العروس 4- 107.
3- فی مطاعنه فی جهله بالکتاب. قال أبیّ لعمر- فی آیة جهلها عمر-: و اللّه أقرأنیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أنت تبیع الخیط. و فی أخری: أقرأنیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و إنّک لتبیع القرظ بالبقیع. و قال عمر: صدقت، و إن شئت قلت: شهدنا و غبتم، و نصرنا و خذلتم، و آوینا و طردتم. کما فی تفسیر الطبریّ 1- 7، و مستدرک الحاکم 3- 305، و تفسیر القرطبیّ 8- 238، و تفسیر ابن کثیر 2- 383، و تفسیر الزمخشری 2- 42، و الدرّ المنثور 3- 269، و کنز العمّال 1- 287، و روح المعانی- طبع المنیریّة 1- 8 ... و غیرهم.و جاء قول أبی له: أنّه کان یلهینی القرآن و یلهیک الصفق بالأسواق .. فی سنن البیهقیّ 7- 69، و تفسیر القرطبیّ 4- 126، و کنز العمّال 1- 279 و غیرها.
4- الاستیعاب المطبوع بهامش الإصابة 2- 459.
5- جاءت زیادة: رضوا به، فی المصدر، و هو الظاهر.
6- فی س: أو.
7- لا توجد: و رضوا به، فی المصدر هنا. و فی س: رفعوا به، و هو سهو.
8- روضة الأحباب. انظر: التعلیقة رقم 4 صفحة: 533 من المجلد 30.

ابن اثیر در النهایة(1)

در بیان واژه المبرطش می نویسد: عمر در دوره جاهلی مبرطش بود یعنی کسی که بین فروشنده و خریدار پادویی می کند یعنی کارش شبیه دلال بود و لفظ مبرطس هم به همین معنی است و صاحب القاموس(2)

آنرا به این صورت درست دانسته و چنین ترجمه می کند که کسی که برای مردم شتر و الاغ کرایه می کند و برای اینکار اجرتی می گیرد. چنانکه بخاری و غیر او روایت می کنند عمر خود با عذرخواهی بخاطر آشنا نبودنش با سنت اذن خواهی با این جمله اش که: معامله در بازار مرا از شناخت آن دور داشته است، به این کارش اعتراف می کند و پیش از این گفتیم که وی حتی در زمان اسلام نیز به این کار مشغول بود. (3)

مولف الاستیعاب(4)

می نویسد: در دوره جاهلی او سفیر قریشیان بود و چون میان قریشیان و یا بین ایشان با قبیله ای دیگر جنگی درمی گرفت، او را بعنوان سفیر می فرستادند و اگر کسی در برابر ایشان عرض اندام نموده و فخرفروشی می کرد، او را بعنوان عرض اندام کننده و مفاخره گر فرستاده و بر او توافق داشتند و نظیر این را در روضة الاحباب نیز می بینیم. (5)

ص: 112


1- . النهایة 1: 119
2- . القاموس 2: 200. و مقایسه شود با تاج العروس 4: 107
3- . در اشکالهایی که در جهل او به قران گرفته اند أبیّ در باب آیه ای که عمر آنرا نمی دانست، گفت: به خدا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنرا به من آموخت حال آنکه تو نخ می فروختی. و در روایتی دیگر است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنرا به من می آموخت حال آنکه تو در بقیع (چوب درختِ) گل ابریشم می فروختی. عمر گفت: راست می گویی. و اگر خواهی بگو: حاضر بودیم و شما غایب و یاری کردیم و شما بی کس گذاشتید و پناه دادیم و شما طرد نمودید. چنانکه در تفسیر الطبریّ 1:7، و مستدرک الحاکم 3: 305، و تفسیر القرطبیّ 8: 238، و تفسیر ابن کثیر 2: 383، و تفسیر الزمخشری 2: 42، و الدرّ المنثور 3: 269، و کنز العمّال 1: 287، و روح المعانی- چاپ المنیریّة 1- 8 ... و غیر آن آمده است. و در سنن البیهقیّ 7: 69، و تفسیر القرطبیّ 4: 126، و کنز العمّال 1: 279 و غیر آن چنین آمده که ابی گفت: مرا قران سرگرم کرده بود و تو سرگرم کف زدن و بازارگرمی کردن در بازارها.
4- . الاستیعاب چاپ شده در حاشیه الإصابة 2: 459
5- . روضة الأحباب. نگاه کنید به حاشیه شماره 4 از صفحه 533 از جلد 30 همین کتاب.

فقد ظهر بما ذکرناه أنّ قولة بعض العامّة: إنّ عمر کان من صنادید قریش و عظمائهم فی الجاهلیّة إنّما نشأ من شدّة العصبیّة و فرط الجهل بالآثار، و متی کان عظیم من العظماء حطّابا و راعیا للبعیر و مبرطشا للحمیر، و مدّاحا للقوم و مفاخرا من قبل القبیلة، فکانت دناءة نسبه، و رذالة حسبه، و سفالة أفعاله شواهد ما صدر عنه فی خواتم أعماله کما عرفت، ....

و أمّا مقتله و کیفیّة قتله:

فَقَالَ مُؤَلِّفُ الْعُدَدِ الْقَوِیَّةِ (1) رَحِمَهُ اللَّهُ نَقْلًا مِنْ کُتُبِ الْمُخَالِفِینَ-: فِی یَوْمِ السَّادِسِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ طُعِنَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ بْنِ نُفَیْلِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی بْنِ رِیَاحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قُرْطِ بْنِ رَزَاحِ بْنِ عَدِیِّ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَشِیِّ الْعَدَوِیِّ أَبُو حَفْصٍ. قَالَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ (2): قَتَلَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ طَعَنَ مَعَهُ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا، فَمَاتَ مِنْهُ (3)، فَرَمَی عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ بُرْنُساً (4) ثُمَّ بَرَکَ عَلَیْهِ، فَلَمَّا رَأَی أَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَحَرَّکَ وَجَأَ (5) بِنَفْسِهِ فَقَتَلَهَا (6)

عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ (7)، قَالَ: أَقْبَلَ عُمَرُ فَعَرَضَ لَهُ أَبُو لُؤْلُؤَةَ غُلَامُ الْمُغِیرَةِ

ص: 113


1- العدد القویّة: 328- 331.
2- أورده ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 3- 467- 468، المطبوع بهامش الإصابة.
3- فی الاستیعاب: ستّة، بدلا من: منه، و هو الظّاهر. و فی المصدر: فمات منهم ستّة.
4- البرنس: کلّ ثوب رأسه منه ملتزق به، درّاعة کان أو ممطر أو جبّة.
5- الوج ء: اللّکز و الضّرب. أقول: و تقرأ هذه الکلمة فی س: و لجأ بنفسه.
6- و أورده العلّامة المجلسیّ- رحمه اللّه- فی البحار 98- 199 أیضا.
7- عبّر عنه فی الاستیعاب 2- 468- 469 بقوله: من أحسن شی ء یروی فی مقتل عمر و أصحّه.و أورده فی طبقات ابن سعد 3- 340- 341 ..

بنابراین با آنچه بیان شد روشن می شود که این ادعای برخی از عامه که عمر از سرآمدان قریش و بزرگان ایشان در زمان جاهلیت بوده، تنها از فرط تعصب و شدت نااگاهی ایشان از آثار پیشینیان بوده و چه وقت بزرگی از بزرگان هیزم کش و شتر چران و کرایه چی و دلال استر و خر و مدیحه گوی قبیله خود و فخر فروش ایشان در برابر قبایل دیگر بوده؟ پس پستی نسب او و پلشتی حسَب و شرف او و پلیدی کردارش، گواه خواهند بود بر آنچه که در عاقبت امرش از وی سرزد.

اما کشته شدن او و چگونگی قتلش

مولف العُدد القویة رحمه الله به نقل از کتب مخالفین می نویسد: در روز بیست و ششم ذی الحجة از سال بیست و سوم هجری، عمر بن الخطاب بن نفیل بن عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن قرط بن زراح بن عدی بن کعب القرشی العدوی، ابوحفص ضربت خورد. سعید بن المسیّب گوید: ابو لؤلؤ عمر بن خطاب را کشت و همراه با او، دوازده مرد دیگر را نیز ضربت زد پس مرد، مردی از اهل عراق جامه کلاهداری را بروی او افکند و او را به زانو نشاند و آنگاه با سینه بر وی افتاد و چون او دید که نمی تواند حرکت کند، خود را با حربه زد و خلاص کرد. (1)

از عمرو بن میمون نقل است که گفت: عمر آمد و ابو لؤلؤ غلام مغیرة بن شعبة

ص: 113


1- . و علامه مجلسی نیز - رحمه اللّه- در البحار 98: 199 آنرا ذکر می کند.

بْنِ شُعْبَةَ فَنَاجَی (1) عُمَرُ قَبْلَ أَنْ تَسْتَوِیَ الصُّفُوفُ ثُمَّ طَعَنَهُ ثَلَاثَ طَعَنَاتٍ، فَسَمِعْتُ عُمَرَ یَقُولُ: دُونَکُمُ الْکَلْبَ فَقَدْ (2) قَتَلَنِی. وَ مَاجَ النَّاسُ وَ أَسْرَعُوا إِلَیْهِ، فَجَرَحَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا، فَانْکَفَی عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ خَلْفِهِ احْتَضَنَهُ (3)، وَ حُمِلَ عُمَرُ وَ مَاجَ النَّاسُ حَتَّی قَالَ قَائِلٌ: الصَّلَاةَ عِبَادَ اللَّهِ طَلَعَتِ الشَّمْسُ، فَقَدَّمُوا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ فَصَلَّی (4) بِأَقْصَرِ سُورَتَیْنِ فِی الْقُرْآنِ: إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ، وَ إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ. وَ دَخَلَ النَّاسُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ! اخْرُجْ فَنَادِ فِی النَّاسِ: أَ عَنْ مَلَإٍ (5) مِنْکُمْ هَذَا، فَخَرَجَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! عُمَرُ یَقُولُ: أَ عَنْ مَلَإٍ مِنْکُمْ هَذَا، فَقَالُوا: مَعَاذَ اللَّهِ، وَ اللَّهِ مَا عَلِمْنَا وَ لَا اطَّلَعْنَا.

فَقَالَ (6): ادْعُوا لِیَ الطَّبِیبَ، فَدُعِیَ الطَّبِیبُ، فَقَالَ: أَیُّ الشَّرَابِ أَحَبُّ إِلَیْکَ؟.

قَالَ: النَّبِیذُ! فَسُقِیَ نَبِیذاً فَخَرَجَ مِنْ(7) بَعْضِ طَعَنَاتِهِ، فَقَالَ بَعْضُ النَّاسِ: هَذَا دَمٌ، هَذَا صَدِیدٌ. فَقَالَ: اسْقُونِی لَبَناً، فَسُقِیَ لَبَناً، فَخَرَجَ مِنَ الطَّعْنَةِ. فَقَالَ لَهُ الطَّبِیبُ: مَا أَرَی (8) أَنْ تَمْشِیَ (9)، فَمَا کُنْتَ فَاعِلًا فَافْعَلْ .. و ذکر باقی الخبر فی

ص: 114


1- فی المصدر و الاستیعاب: ففاجأ.
2- فی المصدر: فإنّه، بدلا من: فقد.
3- فی المصدر: فاحتضنه. و الاحتضان: الاحتمال و الجعل فی الحضن، کما فی الصّحاح 5- 2101 2102، و النّهایة 1- 400، و الحضن: الجنب، کذا قاله فی القاموس 4- 215، و مجمع البحرین 6- 237.
4- فی العدد القویّة زیادة: بنا.
5- ملإ .. أی تشاور و اجتماع، کما فی مجمع البحرین 1- 396- 399، القاموس 1- 28، و قال ابن الأثیر فی النّهایة 4- 351: و فی حدیث عمر حین طعن: أ کان هذا عن ملإ منکم؟ .. أی تشاور من أشرافکم و جماعتکم.
6- فی المصدر: و قال.
7- فی ک: عن.
8- خطّ علی: ما أری، فی س. و فی المصدر: لا أری.
9- و لعلّ الکلمة تقرأ فی ک تمنّی. و فی المصدر و الاستیعاب و طبقات ابن سعد و الإمامة و السّیاسة 1- 21: أن تمسی. و هو الظّاهر.

پیش روی او ظاهر شد و پیش از آنکه صف ها برابر شود بر او یورش برد و بر او سه ضربه زد و شنیدم که عمر میگفت: این سگ را بگیرید که مرا کشت. و مردم بر هم آشفتند و بسوی او شتاب کردند و او سیزده تن را مجروح نمود و مردی از پشت خود را بر او انداخت و در آغوشش اسیر نمود. عمر را بردند و مردم در شورش و همهمه بودند که کسی فریاد زد: نماز ! ای بندگان خدا! خورشید طلوع کرد. پس عبدالرحمن بن عوف را پیشنماز کردند و او با کوتاهترین دو سوره قران: اذا جاء نصر الله و الفتح، و انا اعطیناک الکوثر، نماز خواند و آنگاه مردم بر عمر وارد شدند و او گفت: ای عبدالله بن عباس! بیرون برو و در میان مردم به فریاد بگو که آیا این کار با (مشورت) همه (شما یا بزرگانتان) بوده است؟ و ابن عباس بیرون رفت و گفت ای مردم! عمر میگوید که آیا این کار با (مشورت) همه (شما یا بزرگانتان) بوده است؟ گفتند: پناه بر خدا به خدا سوگند که ما کوچکترین خبری نداشتیم و نمی دانستیم. پس گفت: برایم طبیبی فراخوانید و طبیب فراخوانده شد. پس گفت: کدام نوشیدنیها برایت گواراتر است؟ گفت: شراب. پس به او شراب نوشاندند و از یکی از جای زخمهایش بیرون آمد یکی از مردم گفت: این خون است، این چرک زخم است. پس گفت: به من شیر بدهید و به او شیر نوشاندند و از جای ضربه جاری گشت. طبیب به او گفت: فکر نمی کنم که تا شب زنده باشی، پس هر کاری داری، به انجام رسان. و ادامه این خبر

ص: 114

الشوری و تقدیمه لصهیب فی الصلاة، و قوله فی علیّ علیه السلام: إن ولّوها الأحلج(1) سلک بهم الطریق المستقیم یعنی علیّا، فقال له ابن عمر: ما یمنعک أن تقدم علینا(2). فقال: أکره أن أتحمّلها حیّا و میّتا (3) قال عبد اللّه بن الزبیر (4): غدوت مع عمر بن الخطاب إلی السوق و هو متّکئ علی یدی، فلقیه أبو لؤلؤة غلام المغیرة بن شعبة فقال له: أ لا تکلّم مولای یضع عنّی من خراجی؟. قال: کم خراجک؟. قال: دینار. فقال عمر:

ما أری أن أفعل، إنّک لعامل محسن و ما هذا بکثیر؟، ثم قال له عمر: أ لا تعمل لی رحی. قال: بلی، فلمّا ولّی، قال أبو لؤلؤة: لأعملنّ لک رحی یتحدّث بها ما بین المشرق و المغرب. قال ابن الزبیر: فوقع فی نفسی قوله، فلمّا کان فی النداء لصلاة الصبح خرج أبو لؤلؤة فضربه بالسکین ستة طعنات، إحداهنّ من تحت سرّته و هی قتلته، و جاءه بسکین لها طرفان، فلمّا جرح عمر جرح معه ثلاثة عشر رجلا فی المسجد، ثم أخذ فلمّا أخذ قتل نفسه (5) و اختلف (6) فی سنّ عمر:

ص: 115


1- فی المصدر: الأصلع. و فی الطبقات و الاستیعاب الأجلح. قال فی القاموس 3- 51: الصّلع- محرکة-: انحسار شعر الرأس مقدّم الرأس لنقصان مادة الشعر فی تلک البقعة .. و هو أصلع، و مثله فی الصحاح 3- 1244. أقول: و الأجلح مثل الأصلع، راجع القاموس 1- 218، و مجمع البحرین 2- 345
2- لا توجد: علینا، فی س. و فی المصدر و الاستیعاب: علیّا. و هو الظاهر.
3- أورد قریبا منه ابن سعد فی الطبقات 3- 337- 340 عن عمر بن میمون عدّة روایات، و کذا عن حذیفة، و ابن شهاب، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 467- 468.
4- و قریب منه فی الطبقات لابن سعد 3- 347 رواه عن أبی الحویرث. و جاء بنصّه فی الاستیعاب 2- 469 عن عبد اللّه بن الزبیر عن أبیه. و فیه زیادة: عن أبیه.
5- و قریب منه فی العقد الفرید 4- 272.
6- لا زال الکلام لصاحب العدد القویّة. و ذکر هذه الأقوال ابن الأثیر فی الکامل 3- 19، و الطبریّ فی تاریخه 1- 187- 217، و 2- 80- 82، و انظر: تاریخ الیعقوبی 2- 117، و الإصابة 2- 459، و حلیة الأولیاء 1- 38، و غیرها.

را در باب شورا و پیشنماز شدن صهیب توسط او و این سخن او درباره علی علیه السلام که اگر این خلافت را به این احلج (آنکه موی سرش از دو طرف ریخته و عقب رفته) یعنی علی، می سپردند ایشان را به راه راست رهنمون می گشت را ذکر می کند. ابن عمر به وی گفت چه چیز تو را بازمی دارد از اینکه او را بر ما پیشوا نمایی؟ گفت: دوست ندارم که هم زنده و هم مرده او را تحمل نمایم.(1) عبدالله بن الزبیر گفت(2):

با عمر بن الخطاب به بازار رفتم و او بر دست من تکیه داشت و أبو لؤلؤ غلام مغیرة بن شعبة پیش روی او آمد و گفت: آیا با ارباب من سخنی نمی گویی که خراج را از من بر دارد؟ گفت: خراجت چقدر است؟ گفت: یک دینار. عمر گفت: موافق چنین کاری نیستم، تو خوب کار می کنی و این خراج زیاد نیست. سپس عمر به او گفت آیا برای من آسیاب درست نمی کنی؟ گفت: آری. و چون پشت کرد، أبو لؤلؤ گفت: به خدا که برایت آسیابی بسازم که صدایش در شرق و غرب عالم بپیچد. ابن زبیر گوید: و این سخن او در دل من ترس افکند و چون هنگام اذان صبح بود، أبو لؤلؤ بیرون آمد و او را با خنجر شش ضربه زد که یکی از زیر ناف او بود و همان او را کشت و خنجری دو سر آورده بود و چون عمر مجروح گشت، به همراه او سیزده مرد دیگر را درون مسجد مجروح کرد. سپس او را گرفتند و چون خود را اسیر دید، خود را خلاص کرد. (3)

درباره سن عمر اختلاف نظر هست(4)

ص: 115


1- . ابن سعد در الطبقات 3: 337- 340 شبیه به آنرا از عمر بن میمون در چند روایت آورده و نیز از حذیفة، و ابن شهاب، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب 2: 467- 468.
2- . و شبیه به آن در الطبقات لابن سعد 3- 347 از أبی الحویرث روایت شده و به همین متن در الاستیعاب 2: 469 از عبد اللّه بن الزبیر از پدرش روایت شده و در آن می افزاید: از پدرش.
3- . و شبیه به آن در العقد الفرید 4: 272
4- . همچنان سخن از صاحب العدد القویّة است و این اقوال را ابن الأثیر نیز در الکامل 3: 19، و الطبریّ در تاریخش 1: 187- 217، و 2: 80- 82 ذکر کرده اند، و بنگرید: تاریخ الیعقوبی 2: 117، و الإصابة 2: 459، و حلیة الأولیاء 1: 38، و غیر آن.

فقیل: توفی و هو ابن ثلاث و ستین (1)و قال عبد اللّه بن عمر: توفی عمر و هو ابن بضع و خمسین (2) و عن سالم بن عبد اللّه: أن عمر قبض و هو ابن خمس و خمسین(3) و قال الزهری: توفی و هو ابن أربع و خمسین (4) و قال قتادة: توفی و هو ابن اثنتین (5) و خمسین.

و قیل: مات و هو ابن ستین (6) عَنِ الزُّهْرِیِّ، قَالَ: صَلَّی عُمَرُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ حِینَ مَاتَ، وَ صَلَّی صُهَیْبٌ عَلَی عُمَرَ (7)، وَ رُوِیَ عَنْ عُمَرَ أَنَّهُ قَالَ فِی انْصِرَافِهِ فِی حَجَّتِهِ (8) الَّتِی لَمْ یَحُجَّ بَعْدَهَا-:

الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، یُعْطِی مَنْ یَشَاءُ مَا یَشَاءُ، لَقَدْ کُنْتُ بِهَذَا الْوَادِی یَعْنِی ضَجْنَانَ (9) أَرْعَی غَنَماً(10) لِلْخَطَّابِ وَ کَانَ فَظّاً غَلِیظاً، یُتْعِبُنِی إِذَا عَمِلْتُ، وَ یَضْرِبُنِی إِذَا قَصَّرْتُ وَ قَدْ أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَیْتُ وَ لَیْسَ بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ أَحَداً أَخْشَاهُ، ثُمَّ تَمَثَّلَ:

ص: 116


1- کما فی المعجم الکبیر 1- 68، و طبقات ابن سعد 3- 365، و مسند أحمد بن حنبل 4- 96 و 97 و 100، و سنن الترمذی حدیث 33 و 37، صحیح البخاریّ حدیث 23 و 52.
2- و ذکره ابن سعد فی الطبقات 3- 365 أیضا.
3- جاء فی معجم الطبرانی 1- 69، و المصنّف لعبد الرزاق حدیث 67 و 91، و مجمع الزوائد 9- 78 و 79، و طبقات ابن سعد 3- 365.
4- فی المصدر زیادة: سنة.
5- فی العدد القویّة: اثنین.
6- هذا ما أورده ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 470- 471. و هناک أقوال أخر ذکرها فی المعجم الکبیر 1- 67- 71. و فی المصدر زیادة: و قیل: ابن ثلاث و ستین سنة.
7- جاء فی المصادر السالفة، و رواه فی الاستیعاب 2- 472، و کذا الروایة التالیة.
8- فی الاستیعاب: من حجّته.
9- فی المصدر: ضجعان، و ما فی المتن أظهر لعدم وجود محلّ بهذا الاسم، انظر: معجم البلدان 3- 453، و مراصد الاطّلاع 2- 865.
10- فی الاستیعاب: إبلا.

و گفته شده که او شصت و سه(1)

ساله بود که مرد و عبدالله بن عمر گفته است که وی پنجاه و اندی(2) سال داشت که مرد و سالم بن عبدالله روایت کرده که عمر پنجاه و پنج(3) ساله بود که جان باخت و زهری گفته است پنجاه و چهار ساله بود که مرد و قتاده گوید که پنجاه و دو ساله بود که درگذشت. و گفته شده که وی شصت ساله درگذشت(4)

و از زهری روایت است که گفت: وقتی ابوبکر جان سپرد، عمر بر وی نماز خواند و بر عمر، صهیب نماز خواند(5)

و از عمر روایت شده که در بازگشتش از آخرین حجش گفت: سپاس خدای راست و هیچ پروردگاری جز او نیست که هر که را خواهد هر چه خواهد عطا کند. در این سرزمین – منظورش ضجنان بود- گوسفندان خطاب را می چراندم و او تندخوی و سخت دل بود و چون کار می کردم، نفسم را می برید و اگر کوتاهی می کردم، به باد کتکم می گرفت و صبح و شبی می گذزانم که بین من و خدا احدی نیست که از او بترسم. و آنگاه به این بیت شعر تمثیل نمود که:

ص: 116


1- . چنانکه در المعجم الکبیر 1: 68، و طبقات ابن سعد 3: 365، و مسند أحمد بن حنبل 4: 96 و 97 و 100، و سنن الترمذی حدیث 33 و 37، صحیح البخاریّ حدیث 23 و 52 آمده است.
2- . و ابن سعد نیز آنرا در الطبقات 3: 365 ذکر کرده است.
3- . در معجم الطبرانی 1: 69، و المصنّف اثر عبد الرزاق حدیث 67 و 91، و مجمع الزوائد 9: 78 و 79، و طبقات ابن سعد 3: 365 ذکر شده است.
4- . این را ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 470- 471 نقل کرده است.
5- . در منابع پیشین ذکر شده و در الاستیعاب 2: 472 به همراه روایت بعدی آمده است.

لا شی ء مما تری یبقی بشاشة (1)***یبقی الإله و یؤذی (2) المال و الولد

لم یغن (3) عن هرمز یوما خزائنه*** و الخلد قد حاولت عادا فما خلد

و لا سلیمان إذ تجری (4) الریاح له*** و الإنس و الجن فیما بینها(5) یرد (6)

أین الملوک التی کان (7) لعزتها*** من کل أوب إلیها وافد یفد

حوض هنالک مورود بلا کذب*** لا بد من ورده یوما کما وردوا

أُمُّهُ حَنْتَمَةُ (8) بِنْتُ هَاشِمِ بْنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ مَخْزُومٍ (9)وُلِدَ عُمَرُ بَعْدَ الْفِیلِ بِثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً، وَ قَالَ عُمَرُ: وُلِدْتُ قَبْلَ الْفِجَارِ الْأَعْظَمِ بِأَرْبَعِ سِنِینَ.

أَسْلَمَ ظَاهِراً (10) بَعْدَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ أَحَدَ عَشَرَ امْرَأَةً.بُویِعَ لَهُ بِالْخِلَافَةِ (11) لَمَّا مَاتَ أَبُو بِکْرٍ بِاسْتِخْلَافِهِ لَهُ سَنَةَ(12) ثَلَاثَ عَشْرَةَ.کَانَ آدَمَ شَدِیدَ الْأُدْمَةِ (13) طُوَالًا، کَثَّ اللِّحْیَةِ (14)، أَصْلَعَ أَعْسَرَ أَیْسَرَ،

ص: 117


1- فی العدد القویّة: تبقی بشاشته.
2- فی المصدر و الاستیعاب: و یؤدّی- بالدّال المهملة-.
3- فی العدد: لم تغن.
4- إذ یجری، کذا جاء فی المصدر.
5- فی س: بینهما.
6- عبارة المصدر: تردّ.
7- توجد نسخة بدل فی ک: کانت. و هو الظّاهر.
8- فی المصدر: حیتمة. و هو سهو.
9- انظر: المعجم الکبیر 1- 65، و مجمع الزّوائد 9- 61، و غیرهما.
10- لا توجد: ظاهرا، فی العدد القویّة.
11- فی س: الخلافة- بلا باء-.
12- فی مطبوع البحار: ستّة. و هو غلط.
13- قال الجوهریّ فی الصّحاح 5- 1859، و ابن الأثیر فی نهایته 1- 32: الأدمة- بالضّمّ-: السّمرة.و الأدم من النّاس: الأسمر.
14- قال فی النّهایة 4- 152: الکثاثة فی اللّحیة: أن تکون غیر رقیقة و لا طویلة و لکن فیها کثافة، و انظر: القاموس 1- 172، و الصّحاح 1- 290.

هیچ چیز از آنچه می بینی با این مظهرش باقی نمی ماند، تنها پروردگار می ماند و دارایی و فرزندان فقط آزارت می رسانند. خزائن دارایی های هرمز هرگز وی را بی نیاز نگرداند و قوم عاد کوشیدند که به جاودانی برسند ولی هرگز جاودان نشدند. و نه هرگز سلیمان (اینگونه شد) حال آنکه بادها به امر او جاری بودند و جن و انس همگان زیر آن باد، بر او وارد می شدند. کجایند پادشاهانی که به خاطر عزت و سربلندیشان از هر سمت و جهتی، مردمان بر ایشان وارد می گشتند. آبشخوری در آنجا هست که بایستی بدان وارد گشت و دروغ نیست و همچون ایشان بایستی بر آن وارد شد.

و اما مادر او حنتمة دختر هاشم بن مغیرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم بود و عمر سیزده سال پس از عام الفیل به دنیا آمد و عمر خود گوید چهار سال پیش از فجار اعظم به دنبا آمدم. وی پس از چهل مرد و یازده زن به ظاهر اسلام آورد و چون ابوبکر مرد و قبلا او را جانشین خود معرفی کرده بود، مردم در سال سیزده هجری با او بعنوان خلیفه بیعت کردند. وی پوستی بسیار سبزه و تیره داشت و بلند قامت بود و ریشی پرپشت داشت و طاس بود و با هر دو دست کار می کرد.

ص: 117

وَ قِیلَ: کَانَ طَوِیلًا جَسِیماً، أَصْلَعَ شَدِیدَ الصَّلَعِ، أَبْیَضَ، شَدِیدَ حُمْرَةِ الْعَیْنَیْنِ، فِی عَارِضَیْهِ خِفَّةٌ (1) وَ قِیلَ: کَانَ رَجُلًا آدَمَ ضَخْماً کَأَنَّهُ مِنْ رِجَالِ سَدُوسٍ(2) مُدَّةُ وِلَایَتِهِ عَشْرُ سِنِینَ وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ أَیَّامٌ (3).

أقول: قَالَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی کِتَابِ الْإِسْتِیعَابِ (4): کَانَتْ مُدَّةُ خِلَافَتِهِ عَشْرَ سِنِینَ وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ ...، وَ قُتِلَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لِأَرْبَعِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ.

وَ قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ غَیْرُهُ: لِثَلَاثٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ، طَعَنَهُ أَبُو لُؤْلُؤَةَ فَیْرُوزُ غُلَامُ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ-، قَالَ: وَ مِنْ أَحْسَنِ شَیْ ءٍ یُرْوَی فِی مَقْتَلِ عُمَرَ وَ أَصَحِّهِ (5) مَا حَدَّثَنَا خَلَفُ بْنُ قَاسِمٍ، عَنْ سَهْلٍ بِإِسْنَادٍ ذَکَرَهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ ..

وَ سَاقَ الْخَبَرَ مِثْلَ مَا مَرَّ (6) إِلَی قَوْلِهِ: أَکْرَهُ أَنْ أَتَحَمَّلَهَا حَیّاً وَ مَیِّتاً، ثم روی الخبر الثانی عَنِ الْوَاقِدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ، ثُمَّ قَالَ (7): وَ اخْتُلِفَ فِی شَأْنِ أَبِی لُؤْلُؤَةَ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: کَانَ مَجُوسِیّاً، وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: کَانَ نَصْرَانِیّاً ... وَ جَاءَ بِسِکِّینٍ لَهُ طَرَفَانِ، فَلَمَّا جُرِحَ عُمَرُ جُرِحَ مَعَهُ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا فِی الْمَسْجِدِ، ثُمَّ أُخِذَ، فَلَمَّا أُخِذَ قَتَلَ نَفْسَهُ.

أقول: ما ذکر أنّ مقتله کان فی ذی الحجّة هو المشهور بین فقهائنا

ص: 118


1- فی س: حفة.
2- ذکر فی الصّحاح 3- 937: و سدوس- بالفتح-: أبو قبیلة. و قال ابن الکلبیّ: سدوس الّتی فی بنی شیبان بالفتح، و سدوس الّتی فی طیّ بالضّمّ.
3- انظر بالإضافة إلی ما مرّ: الاستیعاب- المطبوع بهامش الإصابة 2- 458- 473-، و البدء و التّاریخ 5- 88 و 167، و الکنی و الألقاب للدّوالبیّ 1- 7.
4- الاستیعاب 2- 467- 468.
5- فی س: واضحة.
6- بتقدیم و تأخیر لکلام الواقدیّ فی الاستیعاب.
7- ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 470.

و گفته شده که بلند قامت و تنومند و با سری طاس صیقلی، سفید و با سرخی شدید چشمان و گونه اش اندکی تکیده بود و گفته اند که مردی بس سبزه رو و درشت هیکل بود چنانکه گویی از مردان قبیله سدوس بود. مدت خلافت وی ده سال و شش ماه و چند روز بود. (1)

می گویم: ابن عبد ربه در کتاب الاستیعاب(2)

می نویسد مدت خلافت وی ده سال و شش ماه و .. بود و روز چهارشنبه چهار روز مانده تا پایان ذی الحجة از سال بیست و سوم هجری کشته شد. الواقدی و دیگران گفته اند: سه روز مانده تا پایان ذی الحجة ابو لولو فیروز غلام مغیرة بن شعبة وی را ضربت زد. گوید و از دقیقترین سخنانی که درباره کشته شدن عمر روایت شده، سخن خلف بن قاسم به نقل از سهل با سندی که به عمرو بن میمون می رسد است .. و این خبر را نظیر آنچه گذشت بیان نموده و سپس می گوید: دوست ندارم که او را هم زنده و هم مرده تحمل نمایم و سپس خبر دوم را از قول الواقدی با ذکر سند از عبدالله بن زبیر روایت می کند و سپس می گوید: و درباره ابو لولو اختلاف نظر هست و برخی گفته اند که زردشتی بوه و برخی دیگر گفته اند که نصرانی بوده ... و او خنجری دو دم آورده و چون عمر مجروح گشت به همراه او سیزده نفر دیگر نیز در مسجد مجروح گشتند، سپس وی را گرفتند و چون به دام افتاد، خود را کشت.

می گویم: این سخن که وی در ذی الحجة کشته شده، سخن معروف در میان فقیهان امامی ماست و ابراهیم بن علی الکفعمی رحمه الله در الجنة الواقیة(3)

ص: 118


1- . علاوه بر آنچه گذشت، بنگرید: الاستیعاب- چاپ شده در حاشیه الإصابة 2: 458- 473-، و البدء و التّاریخ 5: 88 و 167، و الکنی و الألقاب للدّوالبیّ 1- 7.
2- . الاستیعاب 2: 467- 468
3- . الجنّة الواقیة، معروف به المصباح اثر الکفعمی: 510- 511 فصل چهل و دوم

الإمامیّة، و قال إبراهیم بن علی الکفعمی رحمه اللّه فی الجنّة الواقیة (1) فی سیاق أعمال شهر ربیع الأول: إنّه

رَوَی صَاحِبُ مَسَارِّ الشِّیعَةِ (2) أَنَّهُ مَنْ أَنْفَقَ فِی الْیَوْمِ التَّاسِعِ مِنْهُ (3) شَیْئاً غُفِرَ لَهُ، وَ یُسْتَحَبُّ فِیهِ إِطْعَامُ الْإِخْوَانِ وَ تَطْیِیبُهُمْ وَ التَّوْسِعَةُ فِی (4) النَّفَقَةِ، وَ لُبْسُ الْجَدِیدِ، وَ الشُّکْرُ وَ الْعِبَادَةُ، وَ هُوَ یَوْمُ نَفْیِ الْهُمُومِ، وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِ صَوْمٌ.

، وَ جُمْهُورُ الشِّیعَةِ یَزْعُمُونَ أَنَّ فِیهِ قُتِلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ .. وَ لَیْسَ بِصَحِیحٍ.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ فِی سَرَائِرِهِ (5): مَنْ زَعَمَ أَنَّ عُمَرَ قُتِلَ فِیهِ فَقَدْ أَخْطَأَ بِإِجْمَاعِ أَهْلِ التَّوَارِیخِ وَ السِّیَرِ، و کذلک قال المفید رحمه اللّه فی کتاب التواریخ.

و إنّما قتل (6) یوم الإثنین لأربع بقین من ذی الحجّة سنة ثلاث و عشرین من الهجرة، نصّ علی ذلک صاحب الغرّة و صاحب المعجم (7) و صاحب الطبقات (8) و صاحب کتاب مسارّ الشیعة (9)و ابن طاوس (10)، بل الإجماع حاصل من الشیعة و أهل السنّة علی ذلک. انتهی.

و المشهور بین الشیعة فی الأمصار و الأقطار فی زماننا هذا هو أنّه الیوم التاسع

ص: 119


1- الجنّة الواقیة، المشتهر بالمصباح للکفعمی: 510- 511 الفصل الثانی و الأربعون فی ذکر الشهور، و فیه: و فی تاسعه روی ..
2- مسارّ الشّیعة: 48- 51، و لم یتعرّض لما ذکره فی الجنّة الواقیة.
3- فی المصدر: فیه، بدلا من: فی الیوم التّاسع منه.
4- فی س: واو، بدلا من: فی.
5- السّرائر: 96- الحجریّة- [1- 419- طبعة جماعة المدرّسین] باب صیام التّطوّع بتصرف فی الألفاظ فقط.
6- فی الجنّة الواقیة زیادة: عمر، بعد: قتل، و زیادة: لیال، بعد: لأربع.
7- المعجم للطبرانی 1- 70.
8- طبقات ابن سعد 3- 365.
9- مسارّ الشیعة: 42، قال: و فی التاسع و العشرین منه أی ذی الحجة الحرام سنة 23 ثلاث و عشرین من الهجرة قبض عمر بن الخطّاب.
10- فی کتابه زوائد الفوائد، و لم نحصل علی نسخته.

در ضمن اعمال ماه ربیع الاول می نویسد: مولف مسارّ الشیعة روایت کرده است هر که در روز نهم این ماه چیزی انفاق کند، مغفرت خواهد یافت و مستحب است که در این روز برادران خود را اطعام نموده و به ایشان عطر زنند و بیشتر خرج کنند و لباس نو به تن کنند و شکر و عبادت نمایند که این روز پایان گرفتن اندوه است و روایت شده که در آن روزه نگیرند. و بیشتر شیعیان بر این گمانند که عمر در این روز کشته شده است ولی این تاریخ درست نیست.

محمد بن ادریس در سرائر(1)

نوشته است: هر کس گفته است که عمر در این روز کشته شده، بنا به اجماع تاریخ نویسان و اهل سیره به اشتباه رفته و شیخ مفید رحمه الله نیز در کتاب التواریخ چنین گفته است، بلکه او در روز دوشنبه چهار روز مانده به پایان ذی الحجة در سال بیست و سه هجری کشته شده و مولفان الغرّة و المعجم(2)

و الطبقات(3)

و مسارّ الشیعة(4)

و ابن طاوس(5)

بر این امر تاکید کرده اند بلکه شیعه و اهل سنت همگی بر این امر اجماع نظر دارند. پایان. و مشهور در میان شیعیان در شهرها و کشورهای مختلف در زمانه ما، روز نهم ربیع الاول است

ص: 119


1- . السّرائر: 96- چاپ سنگی-[ 1- 419- چاپ جامعة المدرّسین] باب صیام التّطوّع با تصرف در متن فقط.
2- . المعجم للطبرانی 1: 70
3- . طبقات ابن سعد 3: 365
4- . مسارّ الشیعة: 42، گوید: و در بیست و نهم آن ( یعنی ذی الحجة الحرام) از سال 23 هجری عمر بن الخطاب درگذشت.
5- . در کتابش زوائد الفوائد، که نسخه ای از آن نیافتیم.

من ربیع الأول، و هو أحد الأعیاد، و مستندهم فی الأصل.

ما رواه خلف السیّد النبیل علیّ بن طاوس رحمة اللّه علیهما فی کتاب زوائد الفوائد (1)، و الشیخ حسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر (2)، و اللفظ هنا للأخیر، و سیأتی بلفظ السیّد قدّس سرّه فی کتاب الدعاء (3) قَالَ الشَّیْخُ حَسَنٌ: نَقَلْتُهُ مِنْ خَطِّ الشَّیْخِ الْفَقِیهِ عَلِیِّ بْنِ مُظَاهِرٍ الْوَاسِطِیِّ، بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیِّ الْوَاسِطِیِّ وَ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدِ(4) بْنِ جَرِیحٍ (5) الْبَغْدَادِیِّ، قَالا: تَنَازَعْنَا فِی ابْنِ (6) الْخَطَّابِ فَاشْتَبَهَ عَلَیْنَا أَمْرُهُ، فَقَصَدْنَا جَمِیعاً أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ الْقُمِّیَّ صَاحِبَ أَبِی الْحَسَنِ (7) الْعَسْکَرِیِّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِمَدِینَةِ قُمَّ، وَ قَرَعْنَا عَلَیْهِ الْبَابَ، فَخَرَجَتْ إِلَیْنَا صَبِیَّةٌ عِرَاقِیَّةٌ مِنْ دَارِهِ (8)، فَسَأَلْنَاهَا عَنْهُ، فَقَالَتْ: هُوَ مَشْغُولٌ بِعِیدِهِ (9) فَإِنَّهُ یَوْمُ عِیدٍ. فَقُلْنَا: سُبْحَانَ اللَّهِ! الْأَعْیَادُ أَعْیَادُ (10) الشِّیعَةِ أَرْبَعَةٌ: الْأَضْحَی، وَ الْفِطْرُ، وَ یَوْمُ (11) الْغَدِیرِ، وَ یَوْمُ (12) الْجُمُعَةِ،

ص: 120


1- زوائد الفوائد: لم نحصل علی نسخة مطبوعة منه.
2- المحتضر للشیخ حسن: 44- 55.
3- بحار الأنوار 98- 351- 355 باختلاف یسیر عمّا هنا. و قد رواه مسندا الطبریّ القرن الرابع فی کتابه دلائل الإمامة، الفصل المتعلّق بأمیر المؤمنین علیه السلام، و کذا الشیخ هاشم بن محمّد القرن السادس فی کتابه مصباح الأنوار، و تعرضنا لبعض الاختلافات بینه و بین المتن، و الجزائریّ فی الأنوار النعمانیة: 4 و الإسناد فیها مختلف، فراجعه.
4- وضع علی کلمة: محمّد، رمز نسخة بدل فی ک.
5- فی البحار، کتاب الدّعاء: حویج.
6- جاء العنوان و السّند فی المصدر هکذا: و ممّا جاء فی عمر بن الخطّاب- من أنّه کان منافقا- ما نقله الشّیخ الفاضل علیّ بن مظاهر الواسطیّ، عن محمّد العلاء الهمدانیّ الواسطیّ و یحیی بن جریح البغدادیّ، قال: تنازعنا فی أمر ابن.
7- لا توجد: أبی الحسن، فی المصدر، و قد جاء فی المصباح.
8- وضع علی: من داره، رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار. و فیه: فی داره صبیّة عراقیّة- بتقدیم و تأخیر-.
9- فی المصدر: بعیاله.
10- فی المحتضر: عند، بدلا من: أعیاد.
11- لا توجد: یوم، فی س فی کلا الموردین.
12- لا توجد: یوم، فی س فی کلا الموردین.

و این روز، یکی از اعیاد است و استناد ایشان در اصل سخنی است که خلف سید شریف، علی بن طاوس رحمة الله علیهما در کتاب زوائد الفوائد و شیخ حسن بن سلیمان در کتاب المحتضر -که متن وارد شده را از وی نقل کرده ایم می باشد و متن روایت سید قدس سره را در کتاب دعاء ذکر خواهیم کرد.

شیخ حسن گوید این روایت را از خط نوشته شیخ فقیه علی بن مظاهر الواسطی با اسنادی متصل از محمد بن علاء الهمدانی الواسطی و یحیی بن محمد بن جریح البغدادی نقل کرده ام که گفته اند: درباره ابن الخطاب با یکدیگر نزاع نمودیم و درباره حقیقت امر او دچار شبهه ماندیم و هر دو با هم به نزد احمد بن اسحاق القمی یار ابی الحسن العسکری علیه السلام در شهر قم رفتیم و در خانه اش را زدیم و دختری عراقی از خانه او سر برون کرد و از او خواستیم وی را خبر کند و او گفت: وی مشغول جشن عیدش است، چرا که امروز عید است. گفتیم: سبحان الله! عیدها، عیدهای شیعه چهار عید است: قربان و فطر و غدیر و روز جمعه.

ص: 120

قَالَتْ: فَإِنَّ أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ (1) یَرْوِی عَنْ سَیِّدِهِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَنَّ هَذَا الْیَوْمَ هُوَ یَوْمُ عِیدٍ، وَ هُوَ أَفْضَلُ الْأَعْیَادِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ عِنْدَ مَوَالِیهِمْ. قُلْنَا: فَاسْتَأْذِنِی لَنَا بِالدُّخُولِ عَلَیْهِ، وَ عَرِّفِیهِ بِمَکَانِنَا، فَدَخَلَتْ عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَتْهُ بِمَکَانِنَا، فَخَرَجَ عَلَیْنَا (2) وَ هُوَ مُتَّزِرٌ بِمِئْزَرٍ لَهُ مُحْتَبِی (3) بِکِسَائِهِ (4) یَمْسَحُ وَجْهَهُ، فَأَنْکَرْنَا ذَلِکَ عَلَیْهِ، فَقَالَ: لَا عَلَیْکُمَا، فَإِنِّی کُنْتُ اغْتَسَلْتُ لِلْعِیدِ. قُلْنَا: أَ وَ هَذَا یَوْمُ عِیدٍ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ کَانَ یَوْمُ التَّاسِعِ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ-، قَالا جَمِیعاً: فَأَدْخَلَنَا دَارَهُ (5) وَ أَجْلَسَنَا عَلَی سَرِیرٍ لَهُ، وَ قَالَ: إِنِّی قَصَدْتُ مَوْلَانَا أَبَا الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیَّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَعَ جَمَاعَةِ إِخْوَتِی کَمَا قَصَدْتُمَانِی بِسُرَّمَنْ رَأَی (6)، فَاسْتَأْذَنَّا بِالدُّخُولِ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَنَا، فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی مِثْلِ (7) هَذَا الْیَوْمِ وَ هُوَ یَوْمُ التَّاسِعِ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ سَیِّدُنَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ أَوْعَزَ إِلَی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْ خَدَمِهِ أَنْ یَلْبَسَ مَا یُمْکِنُهُ (8) مِنَ الثِّیَابِ الْجُدُدِ، وَ کَانَ بَیْنَ یَدَیْهِ مِجْمَرَةٌ (9) یُحْرِقُ الْعُودَ بِنَفْسِهِ، قُلْنَا: بِآبَائِنَا أَنْتَ وَ أُمَّهَاتِنَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! هَلْ تَجَدَّدَ لِأَهْلِ الْبَیْتِ فِی هَذَا الْیَوْمِ (10) فَرَحٌ؟!. فَقَالَ: وَ أَیُّ یَوْمٍ أَعْظَمُ حُرْمَةً عِنْدَ أَهْلِ الْبَیْتِ مِنْ هَذَا الْیَوْمِ؟!. وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ

ص: 121


1- لا توجد فی المصدر: ابن إسحاق.
2- فی المحتضر: فخرج إلینا.
3- فی ک: مجتبی. و فی المصدر: محتضن. و جملة جاءت فی مطبوع البحار نسخة بدل و هی: یفوح مسکا، بعد: محتبی.
4- فی المحتضر: لکسائه.
5- عبارة المصدر هکذا: یوم عید- و کان یوم التّاسع من شهر ربیع الأوّل-؟ قال: نعم، ثمّ أدخلنا داره.
6- فی المحتضر: من إخوتی بسرّمن رأی کما قصدتمانی. بزیادة: من، مع تقدیم و تأخیر.
7- لا توجد فی المصدر: فأذن .. إلی هنا. و فیه: فی هذا الیوم.
8- جاءت فی المصدر: له، بدلا من: یمکنه.
9- زیادة: و هو، فی المحتضر قبل: یحرق.
10- لا توجد فی المصدر: فی هذا الیوم.

دختر گفت: احمد بن اسحاق از سرورش ابی الحسن علی بن محمد العسکری علیهما السلام روایت می کند که این روز روز عید است و برترین عیدها در نزد اهل بیت علیهم السلام و پیروان ایشان است. گفتیم: پس اجازه بگیر که ما به خدمت او برسیم و بگو که ما که هستیم، پس داخل شد و ما را معرفی کرد و او بیرون آمد در حالیکه پیش بندی بر کمر بسته بود و بالاپوشش را بر دوش انداخته بود و دست بر صورتش می کشید. پس گفتیم حالت غریبی داری؟ گفت: نگران نباشید، من برای عید غسل کرده بودم. گفتیم مگر امروز - و روز نهم ربیع الاول بود-روز عید است؟ گفت: آری. گویند: و هر دو ما را به خانه اش دعوت کرد و ما را بروی تخت خود نشاند و گفت: من همچنان که شما اکنون به دیدار من آمده اید، با گروهی از برادرانم در سامرا به دیدار مولایمان ابا الحسن العسکری علیه السلام رفتم و اذن ورود خواستیم و به ما اجازه ورود داد و ما در چنین روزی یعنی نهم ربیع الاول بر حضرت علیه السلام وارد شدیم و سرورمان علیه السلام به همه خدمتکاران فرموده بود تا نوترین لباسهایشان را بپوشند و پیش دستش بخور دانی بود که به دست خود در آن عود و عنبر می سوزاند. گفتیم: پدر و مادرمان فدایت گردند ای فرزند رسول خدا! آیا در این روز برای اهل بیت شادمانی تازه ای به دست آمده است؟! پس فرمود: کدامین روز نزد اهل بیت از این روز پر ارج تر است؟! حال آنکه پدرم علیه السلام چنین روایت نمود که حذیفة بن الیمان در

ص: 121

دَخَلَ فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ وَ هُوَ (1) التَّاسِعُ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ عَلَی جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ حُذَیْفَةُ: رَأَیْتُ (2) سَیِّدِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَعَ وَلَدَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ یَأْکُلُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ (3) یَتَبَسَّمُ فِی وُجُوهِهِمْ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ یَقُولُ لِوَلَدَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: کُلَا هَنِیئاً لَکُمَا بِبَرَکَةِ هَذَا الْیَوْمِ، فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی یُهْلِکُ اللَّهُ (4) فِیهِ عَدُوَّهُ وَ عَدُوَّ جَدِّکُمَا، وَ یَسْتَجِیبُ فِیهِ دُعَاءَ أُمِّکُمَا.

کُلَا! فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی (5) یَقْبَلُ اللَّهُ فِیهِ أَعْمَالَ شِیعَتِکُمَا وَ مُحِبِّیکُمَا.

کُلَا! فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی یُصَدَّقُ فِیهِ قَوْلُ اللَّهِ: (فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا) (6) کُلَا! فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی یَتَکَسَّرُ (7) فِیهِ شَوْکَةُ مُبْغِضِ جَدِّکُمَا.

کُلَا! فَإِنَّهُ یَوْمٌ (8) یُفْقَدُ فِیهِ فِرْعَوْنُ أَهْلِ بَیْتِی وَ ظَالِمُهُمْ وَ غَاصِبُ حَقِّهِمْ.

کُلَا! فَإِنَّهُ الْیَوْمُ (9)الَّذِی یَقْدَمُ (10) اللَّهُ فِیهِ إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَیَجْعَلُهُ هَباءً مَنْثُوراً قَالَ حُذَیْفَةُ: فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! وَ فِی أُمَّتِکَ وَ أَصْحَابِکَ مَنْ یَنْتَهِکُ (11) هَذِهِ الْحُرْمَةَ؟.

ص: 122


1- فی المصدر زیادة: الیوم.
2- لا توجد فی المحتضر: حذیفة. و فیه: فرأیت.
3- فی المصدر: و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، بدلا من: و هو.
4- لا توجد فی المحتضر: فإنّه الیوم. و فیه: یقبض، بدلا من: یهلک.
5- فی المصدر: الّذی فیه.
6- النّمل: 52.
7- فی س: یکسر، و فی المصباح: تکسّر.
8- زیادة کلمة: الّذی، جاءت فی المصدر بعد: یوم.
9- لا توجد: الیوم، فی س.
10- فی المحتضر: یعمد.
11- فی ک نسخة بدل: یهتک.

چنین روزی یعنی نهم ربیع الاول بر جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد. حذیفه گوید: سرورم امیر المومنین را با دو پسرش حسن و حسین علیهم السلام دیدم که همراه با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوراکی می خوردند و پیامبر به روی ایشان علیهم السلام لبخند می زد و به دو فرزندش، حسن و حسن علیهما السلام می گفت: بخورید و گوارایتان باشد به برکت این روز، چرا که این روز روزی است که خداوند دشمنش و دشمن جد شما را هلاک می گرداند و دعای مادرتان را اجابت می کند. بخورید که این روزی است که خداوند اعمال پیروان و دوستداران شما را قبول می کند. بخورید که این روزی است که این سخن حقتعالی که (فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا –: و این [هم] خانه های خالی آنهاست به [سزای] بیدادی که کرده اند قطعا در این روز مصداق پیدا می کند(1)

. بخورید که این روز، روزی است که شوکت کینه توز پدربزرگ شما فرو می شکند. بخورید که این روزی است که فرعون (ظالم بر)اهل بیت من و ستمگر بر ایشان و غاصب حقشان نابود خواهد گشت. بخورید که این روزی است که خدایتعالی به إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ: آنچه از کردارها که پیشه کرده اند، روی نموده و آنرا به غباری پراکنده بدل می کند. حذیفه گوید: پس به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتم: ای رسول خدا آیا در میان امت و اصحاب تو کسی هست که حرمت این روز را زیر پای نهد؟

ص: 122


1- . النّمل/ 52

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): نَعَمْ یَا حُذَیْفَةُ(1)! جِبْتٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ یَتَرَأَّسُ عَلَیْهِمْ وَ یَسْتَعْمِلُ فِی أُمَّتِی الرِّیَاءَ، وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی نَفْسِهِ، وَ یَحْمِلُ عَلَی عَاتِقِهِ دِرَّةَ الْخِزْیِ، وَ یَصُدُّ النَّاسَ (2) عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ، وَ یُحَرِّفُ کِتَابَهُ، وَ یُغَیِّرُ سُنَّتِی، وَ یَشْتَمِلُ عَلَی إِرْثِ وَلَدِی، وَ یَنْصِبُ نَفْسَهُ عَلَماً، وَ یَتَطَاوَلُ عَلَی إِمَامَةِ مَنْ (3) بَعْدِی، وَ یَسْتَحِلُّ (4) أَمْوَالَ اللَّهِ مِنْ غَیْرِ حِلِّهَا، وَ یُنْفِقُهَا فِی غَیْرِ طَاعَتِهِ (5)، وَ یُکَذِّبُنِی (6) وَ یُکَذِّبُ أَخِی وَ وَزِیرِی، وَ یُنَحِّی ابْنَتِی عَنْ حَقِّهَا، وَ تَدْعُو (7) اللَّهَ عَلَیْهِ وَ یَسْتَجِیبُ اللَّهُ (8) دُعَاءَهَا فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ.

قَالَ حُذَیْفَةُ: قُلْتُ (9): یَا رَسُولَ اللَّهِ! لِمَ لَا تَدْعُو (10) رَبَّکَ عَلَیْهِ لِیُهْلِکَهُ فِی حَیَاتِکَ؟!. قَالَ (11): یَا حُذَیْفَةُ! لَا أُحِبُّ أَنْ أَجْتَرِئَ عَلَی قَضَاءِ اللَّهِ (12) لِمَا قَدْ سَبَقَ فِی عِلْمِهِ، لَکِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ الْیَوْمَ الَّذِی یَقْبِضُهُ فِیهِ (13)فَضِیلَةً عَلَی سَائِرِ الْأَیَّامِ لِیَکُونَ ذَلِکَ سُنَّةً یَسْتَنُّ بِهَا أَحِبَّائِی وَ شِیعَةُ أَهْلِ بَیْتِی وَ مُحِبُّوهُمْ، فَأَوْحَی إِلَیَّ جَلَّ ذِکْرُهُ، فَقَالَ لِی (14): یَا مُحَمَّدُ! کَانَ فِی سَابِقِ عِلْمِی أَنْ تَمَسَّکَ (15) وَ أَهْلَ بَیْتِکَ

ص: 123


1- فقال صلّی اللّه علیه و آله: یا حذیفة. هکذا جاءت فی المصدر.
2- لا توجد فی المحتضر: النّاس.
3- فی المصدر: علی من بعدی.
4- نسخة بدل: یستجلب، جاءت فی ک.
5- فی ک: طاعة- بلا ضمیر-.
6- لا توجد فی المصدر: و یکذّبنی.
7- فی المصدر: فتدعوا. و الظّاهر زیادة: الألف.
8- لا توجد لفظة الجلالة فی المحتضر.
9- فی المصدر: فقلت.
10- فی المصدر: فلم لا تدعوا. و الألف زائدة ظاهرا.
11- فی المحتضر: فقال.
12- جاءت زیادة: تعالی، فی المحتضر بعد لفظ الجلالة.
13- فی المصدر: له، بدلا من: فیه.
14- فی المصدر: أنّ، بدلا من: فقال لی. و فی س: فقال- من دون: لی.
15- فی س: یمسّک.

پس حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آری حذیفه! یک طاغوتی نابکاری از میان منافقین بر ایشان سروری می یابد و در میان امت من ریا بکار می گیرد و ایشان را به خود فرا می خواند و بر تازیانه خواری و ننگ را بر دوش خود می کشد و مردمان را از راه خدا به دور می کند و کتاب خدا را تحریف می کند و سنت مرا دگرگون می کند و ارث فرزند مرا در چنگ خود می گیرد و خود را یگانه مرجع امور می سازد و بر امامت امام پس از من، دست درازی می کند و اموال خدا را بدون آنکه برایش حلال باشد، برای خود حلال شمرده و در آن دست می برد و آنرا در غیر فرمانبری او هزینه می کند و مرا تکذیب می کند و برادر و وزیر مرا تکذیب می نماید و دخترم را از حقش باز می دارد و او شکایت او به درگاه خدایتعالی می برد و خداوند دعای او را در چنین روزی پاسخ می گوید.

حذیفه گوید: گفتم ای رسول خدا! چرا اکنون که زنده ای خداوند را به دعا نمی خوانی تا او را هلاک گرداند؟! فرمود: حذیفه! بخاطر کارهایی که پیش از این کرده، نمی خواهم بر قضاء و تدبیر الهی جرأت و جسارت به خرج دهم، ولی از خداوند خواسته ام روزی را که در آن جانش را می گیرد را بر دیگر روزها فضیلتی بخشم تا این سنتی گردد که دوستاران من و پیروان اهل بیتم و دوستداران ایشان به آن عمل نمایند و خدایتعالی جلّ ذکره بر من وحی نمود و فرمود: ای محمد! در آگاهی ازلی ام چنین رقم خورده که تو و اهل بیتت را

ص: 123

مِحَنُ الدُّنْیَا وَ بَلَاؤُهَا، وَ ظُلْمُ الْمُنَافِقِینَ وَ الْغَاصِبِینَ مِنْ عِبَادِی مَنْ (1) نَصَحْتَهُمْ وَ خَانُوکَ، وَ مَحَضْتَهُمْ وَ غَشُّوکَ، وَ صَافَیْتَهُمْ وَ کَاشَحُوکَ (2)، وَ أَرْضَیْتَهُمْ (3)وَ کَذَّبُوکَ، وَ انْتَجَیْتَهُمْ (4) وَ أَسْلَمُوکَ، فَإِنِّی بِحَوْلِی (5) وَ قُوَّتِی وَ سُلْطَانِی لَأَفْتِحَنَّ عَلَی رُوحِ مَنْ یَغْصِبُ بَعْدَکَ عَلِیّاً حَقَّهُ أَلْفَ بَابٍ مِنَ النِّیرَانِ مِنْ سَفَالِ الْفَیْلُوقِ، وَ لَأُصْلِیَنَّهُ (6)وَ أَصْحَابَهُ قَعْراً یُشْرِفُ عَلَیْهِ إِبْلِیسُ فَیَلْعَنُهُ، وَ لَأَجْعَلَنَّ ذَلِکَ الْمُنَافِقَ (7) عِبْرَةً فِی الْقِیَامَةِ لِفَرَاعِنَةِ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَعْدَاءِ الدِّینِ فِی الْمَحْشَرِ، وَ لَأَحْشُرَنَّهُمْ وَ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ جَمِیعَ الظَّلَمَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ إِلَی نَارِ جَهَنَّمَ زُرْقاً کَالِحِینَ أَذِلَّةً خَزَایَا نَادِمِینَ، وَ لَأُخْلِدَنَّهُمْ فِیهَا أَبَدَ الْآبِدِینَ، یَا مُحَمَّدُ! لَنْ یُوَافِقَکَ (8)وَصِیُّکَ فِی مَنْزِلَتِکَ إِلَّا بِمَا یَمَسُّهُ مِنَ الْبَلْوَی مِنْ فِرْعَوْنِهِ (9) وَ غَاصِبِهِ الَّذِی یَجْتَرِئُ عَلَیَّ وَ یُبَدِّلُ کَلَامِی، وَ یُشْرِکُ بِی وَ یَصُدُّ النَّاسَ عَنْ سَبِیلِی، وَ یَنْصِبُ مِنْ (10) نَفْسِهِ عِجْلًا لِأُمَّتِکَ، وَ یَکْفُرُ بِی فِی عَرْشِی، إِنِّی قَدْ أَمَرْتُ

ص: 124


1- الّذی، بدلا من: من، جاءت فی المحتضر.
2- قال فی الصّحاح 1- 399: الکاشح: الّذی یضمر لک العداوة، یقال: کشح له بالعداوة و کاشحه بمعنی، و انظر: النّهایة 4- 175، و مجمع البحرین 2- 407، و القاموس المحیط 1- 245.
3- فی المصدر: و صدّقتهم، بدلا من: و أرضیتهم.
4- فی ک: انتجبتهم. و فیه نسخة بدل: جنبتهم. و فی المحتضر: أنجیتهم.
5- فی المحتضر: فأنا آلیت بحولی.
6- فی س: و لأصلّبنّه، و فی المصدر: من أسفل الفیلوق و لأصلینّه. أقول: قال فی القاموس 4- 352: صلی اللّحم یصلیه صلیا: شواه أو ألقاه فی النّار للإحراق کأصلاه و صلاه و صلّاه. و فیه 4- 352: و أصلاه النّار و صلاه إیّاها و فیها و علیها .. أدخله إیّاها و أشواه فیها. و انظر: الصّحاح 6- 2402- 2404 و 3- 50- 51، و مجمع البحرین 1- 266 269. أمّا الفیلوق: فلعلّه مأخوذ من الفلق الّذی قیل إنّه صدع فی النّار أو جبّ فی جهنّم یتعوّذ أهل النّار من شدّة حرّه سأل اللّه أن یأذن له أن یتنفّس فأذن له فأحرق جهنّم، کما فصّله شیخنا الطّریحیّ فی مجمع البحرین 5- 229. و لاحظ: القاموس 3- 277 و غیره.
7- فی س: المنافقین.
8- فی المحتضر: لن یرافقک، و هو الظّاهر. و فی البحار: إنّ مرافقک.
9- فی س: من فرعون- بلا ضمیر-.
10- لا توجد: من، فی المصدر.

دشواریها و بلاهای دنیا و ستم منافقین و غاصبین از بندگانم فراگیرد، همانان که به خیر و صلاح رهنمونشان گشتی و به تو خیانت کردند، خالصانه برایشان خیرخواهی کردی و فریب و دغل در کارشان کردند و با ایشان روراست دوستی و برادری کردی و ایشان دشمنی و کینه توزی نمودند و با صداقت دل ایشان را به دست آوردی ولی دروغ پیشه کردند و نجات و رهاییشان بخشیدی ولی ایشان تو را تسلیم خطرها نمودند، پس من با قضاءگردانی و قدرت و سلطنتم، بر روح آنکس که پس از تو حق علی را غصب نماید، هزار دروازه از آتش اسفل سافلین فیلوق(1)

بر وی خواهم گشود و او و یارانش را در قعری فرو خواهم افکند که ابلیس بالاتر از او، بر وی مشرف باشد و او را لعنت فرستد و آن منافق را در قیامت عبرتی برای فرعونهای پیامبران و دشمنان دین در صحرای محشر می کنم و ایشان و دلبستگان ایشان و همه ستمگران و منافقان را کبودروی و بس عبوس و ترشروی، خوار و ذلیل و پشیمان، در آتش جهنم محشور خواهم نمود و تا ابد الآبدین ایشان را در آن جاودانه نگاه خواهم داشت. ای محمد (ص) وصی تو در منزلت با تو همسان نخواهد بود مگر بخاطر بلوا و مصیبتی که از سوی فرعونش و غاصب حقش که بر من جسارت به خرج داده و سخنم را دیگرگون می نماید و به من شرک ورزیده و مردمان را از راه من باز می دارد و برای امت تو خودش را گوساله سامری میکند و به من بر عرشم، کفر می ورزد، به او می رسد.

ص: 124


1- . فیلوق در کتب لغت یافت نشد ولی فلق بمعنی شکافی در آتش یا چاهی عظیم از آتش در دل دوزخ است که دوزخیان از شدت آتش آن گریزان پناه می برند و چنانکه الطریحی در مجمع البحرین 5- 229 می گوید از خداوند خواست تا به او اذن نفس در دادنی دهد، و خداوند به او اجازه داد و جهنم را بسوزاند. و نیز نگاه کنید به: القاموس 3: 277.

مَلَائِکَتِی فِی (1) سَبْعِ سَمَاوَاتِی لِشِیعَتِکُمْ وَ مُحِبِّیکُمْ (2) أَنْ یَتَعَیَّدُوا فِی هَذَا (3) الْیَوْمِ الَّذِی أَقْبِضُهُ(4) إِلَیَّ، وَ أَمَرْتُهُمْ أَنْ یَنْصِبُوا کُرْسِیَّ کَرَامَتِی حِذَاءَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ یُثْنُوا عَلَیَّ وَ یَسْتَغْفِرُوا لِشِیعَتِکُمْ وَ مُحِبِّیکُمْ مِنْ وُلْدِ آدَمَ، وَ أَمَرْتُ الْکِرَامَ الْکَاتِبِینَ أَنْ یَرْفَعُوا الْقَلَمَ عَنِ الْخَلْقِ کُلِّهِمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَا أَکْتُبُ (5) عَلَیْهِمْ شَیْئاً مِنْ خَطَایَاهُمْ کَرَامَةً لَکَ وَ لِوَصِیِّکَ، یَا مُحَمَّدُ! إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ ذَلِکَ الْیَوْمَ عِیداً لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ وَ لِمَنْ تَبِعَهُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ (6) شِیعَتِهِمْ، وَ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی بِعِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّی فِی مَکَانِی لَأَحْبُوَنَّ مَنْ تَعَیَّدَ (7) فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مُحْتَسِباً ثَوَابَ الْخَافِقَیْنِ، وَ لَأُشَفِّعَنَّهُ (8) فِی أَقْرِبَائِهِ وَ ذَوِی رَحِمِهِ، وَ لَأَزِیدَنَّ فِی مَالِهِ إِنْ وَسَّعَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ فِیهِ، وَ لَأُعْتِقَنَّ مِنَ النَّارِ فِی کُلِّ حَوْلٍ فِی مِثْلِ ذَلِکَ الْیَوْمِ أَلْفاً مِنْ مَوَالِیکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ، وَ لَأَجْعَلَنَّ سَعْیَهُمْ مَشْکُوراً، وَ ذَنْبَهُمْ مَغْفُوراً، وَ أَعْمَالَهُمْ مَقْبُولَةً.

قَالَ حُذَیْفَةُ: ثُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَدَخَلَ إِلَی (9) بَیْتِ (10) أُمِّ سَلَمَةَ (11)، وَ رَجَعْتُ عَنْهُ وَ أَنَا غَیْرُ شَاکٍّ فِی أَمْرِ الشَّیْخِ (12)، حَتَّی تَرَأَّسَ بَعْدَ وَفَاةِ النَّبِیِ

ص: 125


1- فی المصدر لا توجد: ملائکتی فی.
2- فی س: و شیعتک و محبّیک. و وضع علیها رمز نسخة بدل صحیحة. و خطّ علیها فی ک.
3- وضع علی: هذا، رمز نسخة بدل فی س.
4- جاءت زیادة: فیه، فی المحتضر.
5- فی ک نسخة بدل: و لا یکتبوا. و فی المصدر: لا یکتبون. و لا توجد فیه الواو و لفظة: علیهم.
6- لا توجد فی المحتضر: من المؤمنین و.
7- فی المصدر: من یعید.
8- لا توجد: و لأشفعنه، فی المصدر.
9- وضع علی: إلی، فی ک رمز نسخة بدل.
10- فی مطبوع البحار جعل علی: بیت، رمز نسخة بدل. و لا توجد فی المصدر.
11- جاءت: فدخل فی المصدر هنا- أی بتقدیم و تأخیر-.
12- فی ک: الثّانی، نسخة بدل من: الشّیخ.

همانا فرشتگانم را در هفت آسمانم فرمان داده ام تا در این روز که جان او را می گیرم، برای شیعیان و دوستداران شما عید بگیرند و شادمانی کنند و فرموده ام تا کرسی کرامت مرا در برابر بیت معمور نهند و مرا ستایش گویند و برای شیعیان و دوستداران شما از فرزندان آدم، استغفار کنند و فرشتگان کرام الکاتبین را دستور داده ام که از آن روز تا مدت سه روز، قلم از نوشتن گناه همه خلایق بردارند و برای اکرام تو و وصی تو ای محمد، هیچ خطایی از ایشان را (در این مدت) بر ایشان نخواهم نوشت. به راستی که این روز را برای تو و اهل بیتت و همه مومنان پیرو و شیعه ایشان عید قرار دادم و به عزت و جلال و بلندمرتبگی خود در این جایگاهم سوگند خورده ام که هر کس را در این روز از روی اخلاص عید بگیرد عطایی بی نظیر دهم و برای او ثواب خلایق از شرق تا غرب عالم را حساب کنم و یقین که او را در حق نزدیکان و خویشانش شفیع قرار می دهم و اگر در این روز بر خود و خانواده اش در خرج سهل گیرد، روزی فراوان بخشم و هر سال در مثل این روز هزار تن از شیعیان و موالی شما را از بند آتش برهانم و تلاش ایشان را مشکور گردانم و گناهشان را ببخشم و کارهاشان را پذیرفته دارم. حذیفه گوید: آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برخاست و به خانه ام سلمة وارد شد و من از نزد وی بازگشتم حال آنکه هیچ شکی درباره سرنوشت این شیخ نداشتم تا آنکه پس از رحلت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ریاست یافت

ص: 125

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أتیحَ الشَّرُّ وَ عَادَ (1)الْکُفْرُ، وَ ارْتَدَّ عَنِ الدِّینِ، وَ تَشَمَّرَ (2) لِلْمُلْکِ، وَ حَرَّفَ الْقُرْآنَ، وَ أَحْرَقَ بَیْتَ الْوَحْیِ، وَ أَبْدَعَ السُّنَنَ، وَ غَیَّرَ الْمِلَّةَ، وَ بَدَّلَ السُّنَّةَ، وَ رَدَّ شَهَادَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ کَذَّبَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) (3)، وَ اغْتَصَبَ فَدَکاً، وَ أَرْضَی الْمَجُوسَ وَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی، وَ أَسْخَنَ (4) قُرَّةَ عَیْنِ الْمُصْطَفَی وَ لَمْ یُرْضِهَا (5)، وَ غَیَّرَ السُّنَنَ کُلَّهَا، وَ دَبَّرَ عَلَی قَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَظْهَرَ الْجَوْرَ، وَ حَرَّمَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ، وَ أَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ، وَ أَلْقَی إِلَی النَّاسِ أَنْ یَتَّخِذُوا مِنْ جُلُودِ الْإِبِلِ دَنَانِیرَ، وَ لَطَمَ وَجْهَ (6) الزَّکِیَّةِ، وَ صَعِدَ مِنْبَرَ رَسُولِ اللَّهِ غَصْباً وَ ظُلْماً، وَ افْتَرَی عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ عَانَدَهُ وَ سَفَّهَ رَأْیَهُ. قَالَ حُذَیْفَةُ:

فَاسْتَجَابَ (7) اللَّهُ دُعَاءَ مَوْلَاتِی عَلَیْهَا السَّلَامُ عَلَی ذَلِکَ الْمُنَافِقِ، وَ أَجْرَی قَتْلَهُ عَلَی یَدِ قَاتِلِهِ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ، فَدَخَلْتُ عَلَی (8) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأُهَنِّئَهُ بِقَتْلِ الْمُنَافِقِ (9)وَ رُجُوعِهِ إِلَی دَارِ الِانْتِقَامِ.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (10): یَا حُذَیْفَةُ! أَ تَذْکُرُ الْیَوْمَ الَّذِی دَخَلْتَ فِیهِ عَلَی سَیِّدِی (11)رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا وَ سِبْطَاهُ نَأْکُلُ مَعَهُ، فَدَلَّکَ عَلَی فَضْلِ ذَلِکَ الْیَوْمِ الَّذِی دَخَلْتَ عَلَیْهِ فِیهِ؟. قُلْتُ: بَلَی یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).

ص: 126


1- لا توجد فی المحتضر : وأتیح الشر. وفیه : وأعاد ، بدلا من : وعاد.
2- فی المصدر: و شمّر.
3- لا توجد: بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فی المحتضر.
4- فی المصدر: و أسخط. و هی نسخة بدل فی مطبوع البحار.
5- فی المحتضر: و لم یرضهم- بضمیر الجمع-.
6- جاءت زیادة: حر، قبل کلمة: وجه، فی المصدر.
7- خ. ل: استجاب- بلا فاء-، جاءت علی مطبوع البحار.
8- لا توجد فی س: علی.
9- فی المصدر: بقتله. و لا توجد کلمة: المنافق.
10- عبارة المصدر هکذا: قال: فقال لی.
11- لا توجد: سیّدی، فی المحتضر.

و دست شر بار دیگر باز شد و کفر بازگشت و او از دین روی گرداند و برای پادشاهی آستین بالا زد و قران را تحریف نمود و منزل وحی را به آتش کشید و سنتهایی به بدعت آفرید و دین خدا را دیگرگون ساخت و سنت را تغییر داد و شهادت امیر المومنین علیه السلام را رد نمود و فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دروغگو خواند و فدک را غصب نمود و دل زردشتیان و یهودیان و مسیحیان را خشنود ساخت و نور چشم مصطفی را به داغ اشک آزرد و دل او را خرسند نکرد و همه سنتها را زیرورو کرد و برای کشتن امیر المومنین علی علیه السلام نقشه ریخت و ستمگری را آشکار نمود و حلال خدا را حرام نمود و حرام او را حلال کرد و به مردمان آموخت که از پوست شتران دینار به دست آورند و بر صورت زکیّة طاهرة سیلی زد و غاصبانه و ظالمانه بر منبر رسول خدا بالا رفت و بر امیر المومنین علیه السلام دروغ بست و با او سر دشمنی گرفت و رأی و نظر او را سفیهانه خواند. حذیفه گوید: پس آنگاه خداوند دعای مولایم زهراء سلام الله علیها را در حق آن منافق اجابت فرمود و قتل وی را به دست قاتلش که درود خدا بر او باد، جاری نمود و من به نزد امیر المومنین علیه السلام رفتم تا کشته شدن این منافق و روانه شدن او به عالم انتقام کِشی، را به او تبریک گویم. امیر المومنین علیه السلام فرمود: ای حذیفه! آیا به یاد داری روزی را که بر سرورم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شدی در حالیکه من و دو نوه او همراه با او خوراکی می خوردیم و ایشان به فضل این روزی که تو در آن بر وی وارد شدی، اشاره فرمود؟ گفتم: آری ای برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم .

ص: 126

قَالَ (1): هُوَ وَ اللَّهِ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی أَقَرَّ اللَّهُ بِهِ عَیْنَ آلِ الرَّسُولِ، وَ إِنِّی لَأَعْرِفُ لِهَذَا الْیَوْمِ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ اسْماً، قَالَ حُذَیْفَةُ: قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أُحِبُّ أَنْ تُسْمِعَنِی أَسْمَاءَ هَذَا الْیَوْمِ، وَ کَانَ یَوْمَ التَّاسِعِ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ(2)فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَذَا یَوْمُ الِاسْتِرَاحَةِ، وَ یَوْمُ تَنْفِیسِ الْکُرْبَةِ، وَ یَوْمُ الْغَدِیرِ (3) الثَّانِی، وَ یَوْمُ تَحْطِیطِ (4) الْأَوْزَارِ، وَ یَوْمُ الْخِیَرَةِ (5)، وَ یَوْمُ رَفْعِ الْقَلَمِ، وَ یَوْمُ الْهُدُوِّ (6)، وَ یَوْمُ الْعَافِیَةِ، وَ یَوْمُ الْبَرَکَةِ، وَ یَوْمُ الثَّارَاتِ (7)، وَ یَوْمُ (8) عِیدِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ، وَ یَوْمٌ یُسْتَجَابُ فِیهِ (9) الدُّعَاءُ، وَ یَوْمُ الْمَوْقِفِ الْأَعْظَمِ، وَ یَوْمُ التَّوَافِی، وَ یَوْمُ الشَّرْطِ، وَ یَوْمُ نَزْعِ السَّوَادِ، وَ یَوْمُ نَدَامَةِ الظَّالِمِ، وَ یَوْمُ انْکِسَارِ الشَّوْکَةِ، وَ یَوْمُ نَفْیِ الْهُمُومِ، وَ یَوْمُ الْقُنُوعِ، وَ یَوْمُ عَرْضِ الْقُدْرَةِ(10)، وَ یَوْمُ التَّصَفُّحِ، وَ یَوْمُ فَرَحِ الشِّیعَةِ، وَ یَوْمُ التَّوْبَةِ، وَ یَوْمُ الْإِنَابَةِ، وَ یَوْمُ الزَّکَاةِ الْعُظْمَی، وَ یَوْمُ الْفِطْرِ الثَّانِی، وَ یَوْمُ سَیْلِ (11) النغاب (12)، وَ یَوْمُ تَجَرُّعِ الرِّیقِ (13)، وَ یَوْمُ الرِّضَا، وَ یَوْمُ عِیدِ أَهْلِ الْبَیْتِ، وَ یَوْمٌ ظَفِرَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ، وَ یَوْمٌ یَقْبَلُ اللَّهُ أَعْمَالَ الشِّیعَةِ(14)، وَ یَوْمُ تَقْدِیمِ الصَّدَقَةِ،

ص: 127


1- فی المصدر: فقال.
2- لا توجد: و کان یوم التّاسع من شهر ربیع الأوّل، فی المصدر.
3- فی المحتضر: العید، بدلا من: الغدیر.
4- جاءت: حطّ، بدلا من: تحطیط، فی المصدر.
5- نسخة بدل فی ک: الحبوة.
6- فی ک: الهدی.
7- فی المحتضر: الثّار.
8- لا توجد کلمة: الیوم، فی س، و هی نسخة بدل فی ک.
9- فی المصدر: أجابت، بدلا من: یستجاب فیه.
10- کذا جاءت العبارة فی حاشیة س، و فی متن ک: یوم العرض، و یوم القدرة، و وضع علیها رمز نسخة بدل.
11- الکلمة مشوّشة فی المطبوع من البحار.
12- فی المحتضر: الشّعاب.
13- الدّقیق، بدلا من الرّیق، جاءت فی المصدر.
14- فی المحتضر: و یوم قبول الأعمال.

فرمود: به خدا این همان روزی است که خداوند دل خاندان رسول صلی الله علیه و آله و سلم را خنک کرد و من برای این روز هفتاد و دو نام می دانم. حذیفه گوید: گفتم ای امیر المومنین دوست دارم که نامهای این روز را برایم بگویی، و آنروز نهم ربیع الاول بود. امیر المومنین علیه السلام فرمود: این روز راحت شدن است، روز خلاصی از اندوه دل است، غدیر دوم است، روز زمین نهادن بارهاست، روز برتر شدن است، روز برداشتن قلم (از شیعیان) است، روز رهیافتگی و روز سلامی و روز برکت و روز انتقام کشیها و روز عید بزرگ خدا و روز استجابت دعا و روز موقعیت عظمی و روز رسیدن (به حق یا وعده الهی) و روز شرط و روز برکندن سیاه جامه و روز پشیمانی ستمگر و روز شکستن شوکت و روز زدایش اندوه و روز خرسندی و روز قدرت نمایی و روز نگریستن (به چهره ستمگران) و روز شادمانی شیعه و روز توبه و روز بازگشت به خدا و روز زکات عظمی و روز فطر ثانی و روز جاری شدن آب دهان هاست و روز جرعه جرعه فرو بردن آب دهان و روز خشنودی و روز عید اهل بیت و روزی است چون روز پیروزی بنی اسرائیل و روزی که خداوند اعمال شیعه را می پذیرد و روز صدقه دادن

ص: 127

وَ یَوْمُ الزِّیَارَةِ (1)، وَ یَوْمُ قَتْلِ الْمُنَافِقِ، وَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ، وَ یَوْمُ سُرُورِ أَهْلِ الْبَیْتِ، وَ یَوْمُ الشَّاهِدِ وَ یَوْمُ (2) الْمَشْهُودِ، وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ (3) وَ یَوْمُ الْقَهْرِ عَلَی الْعَدُوِّ (4)، وَ یَوْمُ هَدْمِ الضَّلَالَةِ، وَ یَوْمُ التَّنْبِیهِ (5)، وَ یَوْمُ التَّصْرِیدِ (6)، وَ یَوْمُ الشَّهَادَةِ، وَ یَوْمُ التَّجَاوُزِ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ یَوْمُ الزَّهْرَةِ، وَ یَوْمُ الْعُذُوبَةِ، وَ یَوْمُ الْمُسْتَطَابِ بِهِ، وَ یَوْمُ ذَهَابِ (7)سُلْطَانِ الْمُنَافِقِ، وَ یَوْمُ التَّسْدِیدِ، وَ یَوْمٌ یَسْتَرِیحُ فِیهِ الْمُؤْمِنُ (8)، وَ یَوْمُ الْمُبَاهَلَةِ، وَ یَوْمُ الْمُفَاخَرَةِ، وَ یَوْمُ قَبُولِ الْأَعْمَالِ، وَ یَوْمُ التَّبْجِیلِ (9) وَ یَوْمُ إِذَاعَةِ السِّرِّ (10)، وَ یَوْمُ نَصْرِ الْمَظْلُومِ، وَ یَوْمُ الزِّیَارَةِ (11)، وَ یَوْمُ التَّوَدُّدِ، وَ یَوْمُ التَّحَبُّبِ(12)، وَ یَوْمُ الْوُصُولِ، وَ یَوْمُ التَّزْکِیَةِ(13) وَ یَوْمُ کَشْفِ الْبِدَعِ، وَ یَوْمُ الزُّهْدِ فِی

ص: 128


1- نسخة فی ک: الزیاة. و لعلّها: الزّیادة. و نسخة بدل فی مطبوع البحار: و یوم طلب الزّیارة. و قد وضع علی: الطّلب، رمز نسخة بدل.
2- جاءت کلمة: یوم، فی س بعنوان أنّها نسخة بدل.
3- لا توجد: و یوم یعضّ الظّالم علی یدیه، فی المصدر. و فیه بدلا من: المشهود، الشّهود- بلا میم-.
4- فی المحتضر: للعدوّ.
5- خ. ل: النبلة، کذا علی المطبوع من البحار.
6- فی ک لعلّها تقرأ: التصربد. أقول: لم أجد معنی مناسبا لها، أمّا التّصرید فهو فی السّقی دون الرّیّ، و التّصرید فی العطاء تقلیله ..، و الصّرد: البرد .. تقول: یوم صرد، کما صرّح بذلک فی النّهایة 3- 21، و الصّحاح 6- 496- 497، و الفائق 1- 236، و مجمع البحرین 3- 363 365. و قال فی القاموس المحیط 1- 307: الصّرد: الخالص من کلّ شی ء.
7- فی المصدر: و یوم الزّهرة، و یوم التّعریف، و یوم الاستطابة، و یوم الذّهاب. و لا توجد فیه: سلطان المنافق.
8- فی المحتضر جاءت العبارة هکذا: و یوم التّشدید، و یوم ابتهاج المؤمن. و فی س: تصریح، بدلا من: یستریح، و هو غلط.
9- هنا زیادة: و یوم النّحلة فی ک، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی س، و لا توجد فی المصدر.
10- کذا فی المصدر، و فی س: إضاعة الصّرّ، و فی ک: إذاعة الصّرّ.
11- فی المصدر زیادة: و یوم النّصرة، و یوم زیادة الفتح.
12- فی المحتضر: المفاکهة، بدلا من: التّحبّب.
13- التّذکیة- بالذّال المعجمة-، جاءت فی المصدر.

و روز زیارت و روز قتل منافق و روز وقت از پیش شناخته و روز شادی اهل بیت و روز گواه و روز گواهی داده شده و روزی که ستمگر دست خود را گاز می گیرد و روز چیرگی بر دشمن و روز انهدام گمراهی و روز هوشیارباش دادن و روز (شادی) اندک دادن و روز گواهی و روز درگذشتن از مومنین و روز زیبایی دنیا و روز گوارایی و روز عطر زدن و روز از دست رفتن سلطنت منافق و روز توفیق دهی و روز راحت یافتن مومن و روز مباهله و روز مفاخره و روز پذیرش اعمال و روز بزگداشت و روز رازگویی و روز یاری ستمدیده و روز زیارت و روز دوستی نمودن و روز در دل جای کردن خود و روز دستیابی و روز پیراستن و روز برملا شدن بدعتها و روز رویگردانی از گناهان کبیره

ص: 128

الْکَبَائِرِ، وَ یَوْمُ التَّزَاوُرِ (1)، وَ یَوْمُ الْمَوْعِظَةِ، وَ یَوْمُ الْعِبَادَةِ، وَ یَوْمُ الِاسْتِسْلَامِ (2) قَالَ حُذَیْفَةُ: فَقُمْتُ مِنْ عِنْدِهِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی: لَوْ لَمْ أُدْرِکْ مِنْ أَفْعَالِ الْخَیْرِ وَ مَا أَرْجُو (3) بِهِ الثَّوَابَ إِلَّا فَضْلَ هَذَا الْیَوْمِ لَکَانَ مُنَایَ.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیُّ، وَ یَحْیَی بْنُ مُحَمَّدِ (4) بْنِ جَرِیحٍ: فَقَامَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا وَ قَبَّلَ رَأْسَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعِیدٍ الْقُمِّیِّ، وَ قُلْنَا (5): الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی قَیَّضَکَ لَنَا حَتَّی شَرَّفْتَنَا بِفَضْلِ هَذَا الْیَوْمِ، وَ (6) رَجَعْنَا عَنْهُ، وَ تَعَیَّدْنَا فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ (7).

قال السیّد (8): نقلته من خطّ محمد بن علی بن محمد بن طیّ رحمه اللّه، و وجدنا فیما تصفّحنا من الکتب عدّة روایات موافقة لها فاعتمدنا علیها، فینبغی تعظیم هذا الیوم المشار إلیه و إظهار السرور فیه (9).

ص: 129


1- فی المصباح: و یوم الزّهد و یوم الورع، و لا توجد: فی الکبائر.
2- زیادة: و یوم السّلم و یوم النّحر و یوم البقر، جاءت فی المصدر.
3- فی طبعتی البحار و المصدر بالألف: أرجوا، و هو غلط.
4- لا توجد: بن محمّد، فی المصدر.
5- هنا زیادة: له، فی المصباح.
6- فی المصدر: ثمّ، بدلا من: الواو.
7- لا توجد: الیوم، فی المصباح. و إلی هنا جاء فی المحتضر باختلافات لفظیّة. و أوردها محمّد بن جریر الطّبریّ فی دلائل الإمامة فی الفصل المتعلّق بأمیر المؤمنین علیه السلام مسندا. و رواها مسندا فی مصباح الأنوار للشّیخ هاشم بن محمّد- من أعلام علماء الإمامیّة فی القرن السّادس- و نص سند المصباح هو: قال: أخبرنا أبو محمّد الحسن بن محمّد القمّیّ بالکوفة، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن جعدویه القزوینیّ- و کان شیخا صالحا زاهدا سنة إحدی و أربعین و ثلاثمائة صاعد إلی الحجّ قال: حدّثنی محمّد بن علیّ القزوینیّ، قال: حدّثنا الحسن بن الحسن الخالدیّ بمشهد أبی الحسن الرّضا علیه السّلام، قال: حدّثنا محمّد بن العلاء الهمدانیّ الواسطیّ و یحیی بن محمّد بن جریح البغدادیّ قالا ..
8- الظاهر فی کتابه زوائد الفوائد الذی لم نحصل علی نسخة منه حتّی الآن.
9- انتهی کلام السیّد فی الزوائد. و انظر: مستدرک الوسائل 1- 155 رواه عن الشیخ المفید، و البحار 20- 332. و حکی عن السیّد رضیّ الدین علیّ بن طاوس فی کتاب زوائد الفوائد. أقول: قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 98- 356: و إن کان یمکن أن یکون تأویل ما رواه أبو جعفر ابن بابویه فی أنّ قتل من ذکر کان یوم تاسع ربیع الأوّل، لعلّ معناه أن السبب الذی اقتضی عزم القاتل علی قتل من قتل کان ذلک السبب یوم تاسع ربیع الأوّل، فیکون الیوم الذی فیه سبب القتل أصل القتل، و یمکن أن یسمّی مجازا بالقتل، و یمکن أن یتأوّل بتأویل آخر، و هو أن یکون توجّه القاتل من بلده إلی البلد الذی وقع القتل کان یوم سابع [کذا] ربیع الأوّل .. إلی آخره. و قال قبل ذلک: فإذا کانت وفاة مولانا الحسن العسکریّ علیه السلام- کما ذکره هؤلاء- لثمان خلون من ربیع الأوّل، فیکون ابتداء ولایة المهدیّ علیه السلام علی الأمّة یوم تاسع ربیع الأوّل، فلعلّ تعظیم هذا الیوم- و هو یوم تاسع ربیع الأوّل- لهذا الوقت المفضّل و العنایة لمولی المعظّم المکمل .. و علیک بملاحظة ما جاء فی حاشیة کتاب المحتضر: 44- 55.

و روز دید و بازدید و روز اندرز و روز پرستش و روز تسلیم شدن(1).

حذیفه گوید: پس از نزد او – منظور امیر المومنین علیه السلام است- برخاستم و با خود می گفتم: اگر به هیچ یک از کردارهای نیک و آنچه بدان امید ثواب دارم، دست نیابم، مگر ثواب این روز، به آرزوی خود رسیده ام.

محمد بن العلاء الهمدانی و یحیی بن محمد بن جریح گویند: پس هر یک از ما برخاسته و سر احمد بن اسحاق بن سعید القمی را بوسه دادیم و گفتیم: سپاس خدای راست که مقرر فرمود تو پیش روی ما قرار گیری و ما را با بیان فضل این روز سربلند گرداندی. سپس از نزد وی بازگشتیم و آن روز را عید گرفتیم. (2)

سید(3)

گوید: این روایت را از خط محمد بن علی بن محمد بن طی رحمه الله نقل کرده ام و در کتبی که بررسی نمودیم روایاتی موافق این یافتیم و بر آن تکیه داشته ایم، پس شایسته است که این روز که بدان اشاره شد را بزرگ داشته و در آن شادی نماییم. (4)

ص: 129


1- . در منبع اضافه بر این روز صلح و روز بریدن گلو و روز دریدن شکم نیز آمده و برخی کلمات نیز متفاوت آمده اند.
2- . در المصباح الیوم، وجود ندارد و تا اینجای سخن با اندکی تفاوت در لفظ، در المحتضر آمده و محمّد بن جریر الطّبریّ آنرا در دلائل الإمامة در فصل مربوط به أمیر المؤمنین( ع) با ذکر سند آورده است. و در مصباح الأنوار شیخ هاشم بن محمّد- از بزرگان امامیه در قرن ششم- با ذکر سند آمده و متن سند المصباح چنین است: أبو محمّد الحسن بن محمّد القمّیّ اهل کوفه گفت: أبو بکر محمّد بن جعدویه القزوینیّ- و که شیخی صالح و زاهد بود و در سال341 روانه کعبه شد، چنین روایت کرد که محمّد بن علیّ القزوینیّ روایت نمود که الحسن بن الحسن الخالدیّ در مشهد أبی الحسن الرّضا علیه السّلام روایت نمود که محمّد بن العلاء الهمدانیّ الواسطیّ و یحیی بن محمّد بن جریح البغدادیّ که ..
3- . گویی در کتاب زوائد الفوائد اوست که نسخه ای از آن به دستمان نرسیده است.
4- . پایان سخن سید در الزوائد. و بنگرید: مستدرک الوسائل 1- 155 به نقل از شیخ مفید، و البحار 20: 332. و نیز از سید رضیّ الدین علیّ بن طاوس در کتاب زوائد الفوائد روایت شده است.

بیان

فی القاموس(1): احتَبَی بِالثَّوْبِ: اشْتَمَلَ. و فی بعض النسخ مکان قوله محتبی بکساء (2) یفوح مسکا و هو (3) قوله علیه السلام: و یوم سیل النغاب .. هو مقابل قولهم: غصّ بریقه.

فی القاموس (4): نَغَبَ الرِّیقَ کمنع و نصر و ضرب-: ابْتَلَعَهُ، و الطّائر حسا من الماء .. و الإنسان فی الشّرب: جرع، و النُّغْبَةُ: الجرعة. و فی بعض النسخ: یوم سبیل اللّه.

قوله علیه السلام: و یوم ظفرت به بنو إسرائیل .. أی یشبه ذلک الیوم، فإنّه کان فرعون هذه الأمّة أو کان ضفر بنی إسرائیل أیضا فی هذا الیوم، و الوجهان جاریان فی بعض الفقرات الأخر: کنزع السواد.

و التّصرید: التّقلیل (5)، و کأنّه سقط بعض الفقرات من الرواة، و بضمّ

ص: 130


1- القاموس 4- 315. و جاء فی تاج العروس 10- 81، و لسان العرب 14- 160.
2- فی ک: بکسائه.
3- خطّ علی: و هو، فی ک.
4- القاموس 1- 133، و کذا ذکره ابن منظور فی لسانه 1- 765، و الزبیدی فی التاج 1- 490.
5- نصّ علیه فی الصحاح 2- 497، و القاموس 1- 307، و لسان العرب 3- 249، و تاج العروس 2- 396.

توضیح

گویی برخی از نامهای این روز در نوشته هر یک از راویان و نسخه ها افتاده است و با گردآوری همه روایات، عدد هفتاد و دو فراهم می گردد.

ص: 130

بعض النسخ یتمّ العدد.

أقول: و قَالَ السَّیِّدُ عَلِیُّ بْنُ طَاوُسٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْإِقْبَالِ (1) بَعْدَ ذِکْرِ الْیَوْمِ التَّاسِعِ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ: اعْلَمْ أَنَّ هَذَا الْیَوْمَ وَجَدْنَا فِیهِ رِوَایَةً عَظِیمَ (2)الشَّأْنِ، وَ وَجَدْنَا جَمَاعَةً مِنَ الْعَجَمِ وَ الْإِخْوَانِ یُعَظِّمُونَ السُّرُورَ فِیهِ، وَ یَذْکُرُونَ أَنَّهُ یَوْمُ هَلَاکِ بَعْضِ مَنْ کَانَ یَهُونُ بِاللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ رَسُولِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یُعَادِیهِ، وَ لَمْ أَجِدْ فِیمَا تَصَفَّحْتُ مِنَ الْکُتُبِ إِلَی الْآنَ مُوَافِقَةً أَعْتَمِدُ عَلَیْهَا لِلرِّوَایَةِ الَّتِی رَوَیْنَاهَا عَنِ ابْنِ بَابَوَیْهِ تَغَمَّدَ اللَّهُ بِالرِّضْوَانِ (3)، فَإِنْ أَرَادَ أَحَدٌ تَعْظِیمَهُ مُطْلَقاً لِسِرٍّ یَکُونُ فِی مَطَاوِیهِ غَیْرَ الْوَجْهِ الَّذِی ظَهَرَ فِیهِ احْتِیَاطاً لِلرِّوَایَةِ فَهَکَذَا (4) عَادَةُ ذَوِی الدِّرَایَةِ ... (5)، وَ إِنْ کَانَ یُمْکِنُ أَنْ یَکُونَ تَأْوِیلُ مَا رَوَاهُ أَبُو (6) جَعْفَرِ بْنُ بَابَوَیْهِ فِی أَنَّ قَتْلَ مَنْ ذُکِرَ کَانَ فِی (7) تَاسِعِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ، لَعَلَّ مَعْنَاهُ أَنَّ السَّبَبَ الَّذِی اقْتَضَی عَزْمَ الْقَاتِلِ عَلَی قَتْلِهِ کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ (8) وَ یُمْکِنُ أَنْ یُسَمَّی مَجَازاً سَبَبُ الْقَتْلِ (9) بِالْقَتْلِ، أَوْ یَکُونَ(10) تَوَجُّهُ الْقَاتِلِ مِنْ بَلَدِهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَوْ وَصُولُ الْقَاتِلِ إِلَی مَدِینَةِ الْقَتْلِ فِیهِ.

وَ أَمَّا تَأْوِیلُ مَنْ تَأَوَّلَ أَنَّ الْخَبَرَ بِالْقَتْلِ وَصَلَ إِلَی بَلَدِ ابْنِ بَابَوَیْهِ فِیهِ فَلَا

ص: 131


1- الإقبال: 597- 598 الحجریة.
2- فی ک نسخة بدل: عظیمة.
3- فی س: رضوانه، و فی المصدر نسخة بدل: بالغفران.
4- فی الإقبال: فکذا.
5- هنا سقط کبیر، ذکر فیه مصادر جمّة فی وفاة الحسن العسکریّ علیه السّلام- ثمّ قال: أقول ...
6- لا توجد فی المصدر: أبو.
7- فی الإقبال: یوم، بدلا من: فی.
8- جاءت العبارة فی المصدر: قتل من قتل کان ذلک السّبب یوم تاسع ربیع الأوّل، فیکون الیوم الّذی فیه سبب القتل أصل القتل، بدلا من: قتله کان فی ذلک الیوم.
9- لا توجد: سبب القتل، فی المصدر.
10- هنا زیادة فی المصدر و هی: یمکن أن یؤوّل بتأویل آخر و هو أن یکون. و فیه: الواو، بدلا من: أو.

می گویم: سید علی بن طاوس قدس الله روحه در کتاب الاقبال پس از ذکر روز نهم ربیع الاول می نویسد: بدان که درباره این روز روایتی بس ارزشمند یافتیم و گروهی از غیر عربها و برادران دینی ما شادمانی در این روز را بس مهم می دانند و اظهار می دارند که این روز هلاک یکی از کسانی بود که خدای جل جلاله و رسول خدا صلوات الله علیه و آله را سبک می شمرد و با او دشمنی می کرد و من در کتبی که بررسی کرده ام تاکنون سخنی موافق با روایتی که از ابن بابویه که رضوان خدا بر او باد، نقل کردیم نیافته ایم که بشود بر آن اعتماد کرد و اگر کسی خواست این روز را بشکل مطلق بخاطر سرّی که متفاوت از ظاهر این روایت، در نهفته های آن است، پس بایستی که درباره ظاهر روایت نیز احتیاط نماید و اینچنین است شیوه هوشمندان ... و اگر بتوان گفت که تأویل روایتی که ابو جعفر بن بابویه نقل کرده در این باشد که قتل این شخص در نهم ربیع الاول بوده، شاید معنی آن باشد که علتی که باعث شد قاتل عزم خود برای کشتن وی را جزم کند، در این روز حاصل شده، پس مجازاً می توان سبب قتل را قتل نامید یا اینکه رهسپار شدن قاتل از شهر خود یا رسیدن وی به شهری که در آن قتل کرده، در این روز بوده است. اما این تاویل کسی که تاویل نموده که خبر قتل در این روز به شهر ابن بابویه رسیده،

ص: 131

یَصِحُّ (1)، لِأَنَّ الْحَدِیثَ الَّذِی رَوَاهُ ابْنُ بَابَوَیْهِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ تَضَمَّنَ أَنَّ الْقَتْلَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ (2)، فَکَیْفَ یَصِحُّ هَذَا التَّأْوِیلُ؟. انْتَهَی ملخّص کلامه نوّر اللّه ضریحه.

و یظهر منه ورود روایة أخری عن الصادق علیه السلام بهذا المضمون رواها الصدوق رحمه اللّه، و یظهر من کلام خلفه الجلیل ورود عدّة روایات دالّة علی کون قتله فی ذلک الیوم، فاستبعاد ابن إدریس و غیره رحمة اللّه علیهم لیس فی محلّه، إذ اعتبار تلک الروایات مع الشهرة بین أکثر الشیعة سلفا و خلفا لا یقصر عمّا ذکره المؤرّخون من المخالفین، و یحتمل أن یکونوا غیّروا هذا الیوم لیشتبه الأمر علی الشیعة فلا یتّخذوه یوم عید و سرور.

فإن قیل: کیف اشتبه هذا الأمر العظیم بین الفریقین مع کثرة الدواعی علی ضبطه و نقله.

قلنا: نقلب الکلام علیکم، مع أنّ هذا الأمر لیس بأعظم من وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله، مع أنّه وقع الخلاف فیه بین الفریقین، بل بین کلّ منهما مع شدّة تلک المصیبة العظمی، و ما استتبعته من الدواهی الأخری، مع أنّهم اختلفوا فی یوم القتل کما عرفت و إن اتّفقوا فی کونه فی ذی الحجة، و من نظر فی اختلاف الشیعة و أهل الخلاف فی أکثر الأمور التی توفّرت الدواعی علی نقلها مع کثرة حاجة الناس إلیها کالأذان و الوضوء و الصلاة و الحجّ و تأمّل فیها لا یستبعد أمثال ذلک، و اللّه تعالی أعلم بحقائق الأمور..

ما جری بینه وبین أمیر المؤمنین علیه السلام

«1»

مَا (3): جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْفَضْلِ (4)، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَحْمَدَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَسْنِیمٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ

ص: 132


1- فی الإقبال: إلی بلد أبی جعفر بن بابویه یوم تاسع ربیع الأوّل، فإنّه لا یصحّ.
2- فی المصدر: کان فی یوم تاسع ربیع الأوّل.
3- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 188 مع اختصار فی الإسناد.
4- فی المصدر: أبی المفضّل. و هی نسخة فی حاشیة ک.

درست نیست زیرا در روایتی که ابن بابویه از امام صادق علیه السلام روایت می کند آمده است که قتل در این روز رخ داده است، پس چگونه چنین تاویلی درست خواهد بود؟ پایان خلاصه سخن او نوّر الله ضریحه.

از نوشته وی روشن می شود که روایت دیگری نیز از امام صادق علیه السلام به همین مضمون توسط صدوق رحمه الله نقل شده است و از سخن وارث بزرگوار وی مشخص می شود که چندین روایت دیگر مبنی بر وقوع قتل وی در این روز، نقل شده است . پس بعید دانستن این سخن توسط ابن ادریس و غیر او رحمهم الله به جا نمی باشد چرا که اعتبار و ارزش این روایات با وجود شهرت آن میان بیشتر شیعیان از پیشینیان و جانشینان ایشان کمتر از آنچه مورخان مخالفین نوشته اند نیست و احتمال دارد که این روز را به تاریخ دیگری معرفی کرده باشند تا این امر بر شیعیان مشتبه گردد و آنرا روز عید و شادمانی قلمداد نکنند. و اگر کسی بپرسد چگونه این امر عظیم در میان دو گروه با وجود انگیزه های بسیار برای ثبت و نقل آن مشتبه تواند گشت؟ می گوییم: این سخن را به دقت برایتان بررسی می کنیم. با آنکه این امر مهمتر از رحلت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است، اما درباره آن بین دو گروه اختلاف نظر هست بلکه در میان هر یک از دو گروه نیز با وجود شدت این مصیبت بزرگ و بلایای دیگری که پیامد آن بود، اختلاف نظر افتاد. و با آنکه ایشان در روز قتل – چنان که دیدیم- اختلاف نظر دارند ولی درباره ماه آن یعنی ذی الحجة متفق القول هستند. و هر که به اختلاف نظر شیعه و مخالفان ایشان در بیشتر اموری که بدلیل نیاز مبرم مردم به آن، انگیزه های بسیاری برای نقل آن هست نظیر اذان و وضوء و حج بنگرد و در آن تامل بسیار نماید، مانند آنرا بعید نمی شمارد و خدایتعالی خود به حقیقت امور آگاه است.

آنچه بین عمر و امیرالمؤمنین واقع شد

روایت1.

امالی شیخ طوسی(1)،

رقیة بن مصقلة بن عبدالله بن جویعة بن حمزه العبدی از پدرش از جدش روایت می کند

ص: 132


1- . أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2: 188

الْحَمِیدِ، عَنْ رُقَیَّةَ (1) بْنِ مَصْقَلَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُوَیْعَةَ بْنِ حَمْزَةَ (2) الْعَبْدِیِّ (3) عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَدِمَنَا وَفْدُ عَبْدِ الْقَیْسِ فِی إِمَارَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَسَأَلَهُ رَجُلَانِ مِنَّا عَنْ طَلَاقِ الْأَمَةِ، فَقَامَ مَعَهُمَا وَ (4) قَالَ: انْطَلِقَا، فَجَاءَ إِلَی حَلْقَةٍ فِیهَا رَجُلٌ أَصْلَعُ، فَقَالَ: یَا أَصْلَعُ! کَمْ طَلَاقُ (5) الْأَمَةِ؟، قَالَ: فَأَشَارَ (6) بِإِصْبَعَیْهِ .. هَکَذَا یَعْنِی اثْنَتَیْنِ-. قَالَ: فَالْتَفَتَ عُمَرُ إِلَی الرَّجُلَیْنِ، فَقَالَ:

طَلَاقُهَا اثْنَتَانِ. فَقَالَ لَهُ أَحَدُهُمَا: سُبْحَانَ اللَّهِ! جِئْنَاکَ وَ أَنْتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَسَأَلْنَاکَ فَجِئْتَ إِلَی الرَّجُلِ، وَ اللَّهِ (7) مَا کَلَّمَکَ. فَقَالَ: وَیْلَکَ! أَ تَدْرِی مَنْ هَذَا؟. هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وُضِعَتَا فِی کِفَّةٍ وَ وُضِعَ إِیمَانُ عَلِیٍّ فِی کِفَّةٍ لَرَجَحَ إِیمَانُ عَلِیٍّ.

«2»

د (8): قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرِ بْنِ رُسْتُمَ الطَّبَرِیُّ لَیْسَ التَّارِیخِیَّ-: لَمَّا وَرَدَ سَبْیُ الْفُرْسِ إِلَی الْمَدِینَةِ أَرَادَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ بَیْعَ النِّسَاءِ وَ أَنْ یَجْعَلَ الرِّجَالَ عَبِیداً. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:

أَکْرِمُوا کَرِیمَ کُلِّ قَوْمٍ. فَقَالَ عُمَرُ: قَدْ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِذَا أَتَاکُمْ کَرِیمُ قَوْمٍ فَأَکْرِمُوهُ وَ إِنْ خَالَفَکُمْ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَؤُلَاءِ قَوْمٌ قَدْ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ (9) وَ رَغِبُوا فِی الْإِسْلَامِ، وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لَهُمْ فِیهِمْ ذُرِّیَّةٌ، وَ أَنَا أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ عَتَقْتُ نَصِیبِی مِنْهُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی. فَقَالَ جَمِیعُ بَنِی هَاشِمٍ: قَدْ

ص: 133


1- فی الأمالی: رقبة- بالباء الموحّدة-.
2- فی المصدر: خونعة بن ضمرة.
3- فی ک وضع علی: العبدیّ، رمز نسخة بدل.
4- لا توجد الواو فی المصدر.
5- فی الأمالی: ما طلاق.
6- زیادة: له، جاءت فی المصدر.
7- فی الأمالی: إلی رجل فو اللّه.
8- العدد القویّة: 56- 58.
9- فی المصدر: السّلام.

که گفت: هیئت عبدالقیسی در زمان امارت عمر بن الخطاب به نزد ما آمدند و دو نفره از ما درباره طلاق کنیز از وی پرسیدند و او همراه ایشان برخاست و گفت راه بیفتید و به کنار حلقه ای آمد که مردی طاس در میان ایشان بود. پس عمر گفت: ای طاس! طلاق کنیز چقدر است؟ گوید: پس با دو انگشت اشاره کرد .. اینچنین یعنی که دو. گوید: پس عمر به آن دو مرد روی کرد و گفت: طلاق کنیز دو است. یکی از آن دو گفت: سبحان الله! به نزد تو آمده ایم و تو امیر مومنین هستی و از تو سوال کرده ایم و تو به نزد این مرد آمده ای و به خدا که او حتی با تو حرف هم نزد!؟ گفت: وای بر تو، آیا می دانی این کیست؟ این علی بن ابی طالب است و شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: اگر آسمانها و زمین در یک کفه نهاده شوند و ایمان او در کفه دیگری نهاده شود، ایمان وی سنگینی خواهد کرد.

روایت2.

العدد القویة(1)،

ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم الطبری و نه التاریخی گوید: آنگاه که اسیران ایرانی به مدینه وارد شدند، عمر بن الخطاب می خواست زنان را بفروشد و مردان را برده کند. امیر المومنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کریمان هر قومی را بزرگ دارید. پس عمر گفت: از وی شنیدم که می گفت: چون کریم قومی به نزد شما آمد وی را گرامی دارید حتی اگر با شما مخالف بود. پس امیر المومنین علیه السلام فرمود: ایشان قومی هستند که تسلیم شده و به اسلام رغبت نموده اند و ناچار ایشان را سلاله ای خواهد بود و من خداوند و شما را گواه می گیرم که من سهم خود از ایشان را در راه خدایتعالی آزاد نمودم. پس همه افراد بنی هاشم گفتند:

ص: 133


1- . العدد القویّة: 56- 58

وَهَبْنَا حَقَّنَا أَیْضاً لَکَ. فَقَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی قَدْ عَتَقْتُ (1)مَا وَهَبُونِی لِوَجْهِ اللَّهِ.

فَقَالَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ: وَ قَدْ وَهَبْنَا حَقَّنَا لَکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). فَقَالَ:

اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنَّهُمْ قَدْ وَهَبُوا لِی حَقَّهُمْ وَ قَبِلْتُهُ، وَ أُشْهِدُکَ أَنِّی قَدْ عَتَقْتُهُمْ (2) لِوَجْهِکَ.

فَقَالَ عُمَرُ: لِمَ نَقَضْتَ عَلَیَّ عَزْمِی فِی الْأَعَاجِمِ، وَ مَا الَّذِی رَغِبَکَ عَنْ رَأْیِی فِیهِمْ؟.

فَأَعَادَ عَلَیْهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی إِکْرَامِ الْکُرَمَاءِ، فَقَالَ عُمَرُ: قَدْ وَهَبْتُ لِلَّهِ وَ لَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا یَخُصُّنِی وَ سَائِرَ مَا لَمْ یُوهَبْ لَکَ. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَی مَا قَالَهُ (3) وَ عَلَی عِتْقِی إِیَّاهُمْ. فَرَغِبَ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فِی أَنْ یَسْتَنْکِحُوا النِّسَاءَ. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَؤُلَاءِ لَا یُکْرَهْنَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَکِنْ یُخَیَّرْنَ، مَا اخْتَرْنَهُ عُمِلَ بِهِ(4) فَأَشَارَ جَمَاعَةٌ إِلَی شَهْرَبَانُوَیْهِ بِنْتِ کِسْرَی، فَخُیِّرَتْ وَ خُوطِبَتْ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ وَ الْجَمْعُ حُضُورٌ. فَقِیلَ لَهَا: مَنْ تَخْتَارِینَ مِنْ خُطَّابِکِ (5)؟ وَ هَلْ أَنْتِ مِمَّنْ تُرِیدِینَ بَعْلًا؟. فَسَکَتَتْ. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ أَرَادَتْ وَ بَقِیَ الِاخْتِیَارُ. فَقَالَ عُمَرُ: وَ مَا عِلْمُکَ بِإِرَادَتِهَا الْبَعْلَ؟. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ إِذَا أَتَتْهُ کَرِیمَةُ قَوْمٍ لَا وَلِیَّ لَهَا وَ قَدْ خُطِبَتْ یَأْمُرُ أَنْ یُقَالَ لَهَا: أَنْتِ رَاضِیَةٌ بِالْبَعْلِ، فَإِنِ اسْتَحْیَتْ وَ سَکَتَتْ جعلت [جَعَلَ إِذْنَهَا صُمَاتَهَا، وَ أَمَرَ بِتَزْوِیجِهَا. وَ إِنْ قَالَتْ: لَا، لَمْ تُکْرَهْ عَلَی مَا تَخْتَارُهُ، إِنَّ شَهْرَبَانُوَیْهِ أُرِیَتِ (6)الْخُطَّابَ فَأَوْمَأَتْ بِیَدِهَا وَ اخْتَارَتِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَأُعِیدَ الْقَوْلُ عَلَیْهَا فِی التَّخْیِیرِ، فَأَشَارَتْ بِیَدِهَا وَ قَالَتْ بِلُغَتِهَا: هَذَا إِنْ کُنْتُ مُخَیَّرَةً، وَ جَعَلَتْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیَّهَا، وَ تَکَلَّمَ حُذَیْفَةُ

ص: 134


1- فی العدد: قد أعتقت.
2- فی المصدر: قد أعتقتهم.
3- فی العدد: علی ما قالوا.
4- لا توجد: به، فی س.
5- فی ک نسخة بدل: خطبک.
6- فی س: أ رأیت.

ما نیز حق خود را (به تو) بخشیدیم. پس فرمود: خداوندا گواه باش که من آنچه را که به من بخشیدند، در راه خدا آزاد نمودم. پس مهاجرین و انصار نیز گفتند: ما نیز حق خود را به تو بخشیدیم ای برادر رسول خدا ص! پس گفت: خداوندا گواه باش که ایشان حق خود را به من بخشیدند و من پذیرفتم و تو را گواه میگیرم که ایشان را در راه تو آزاد نمودم. پس عمر گفت: چرا قصد من درباره این عجمها را نقض کردی و چه چیز تو را از رأی من درباره ایشان رویگردان نمود؟ پس وی آنچه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره اکرام کریمان گفته بود، تکرار نمود. پس عمر گفت: آنچه مربوط به من است و باقی آنچه که به تو بخشیده نشده را به خداوند و به تو می بخشم ای ابا الحسن؟ پس امیر المومنین علیه السلام فرمود: خداوندا گواه باش که او چه گفت و شاهد باش که ایشان را آزاد نمودم. پس گروهی از قریشیان میل آن داشتند که با زنان ازدواج کنند. پس امیر المومنین علیه السلام فرمود: این زنان بر این کار وادار نخواهند شد بلکه مخیّر خواهند شد و به هر چه خود برگزینند، عمل خواهد شد. پس گروهی به شهربانُوَیه دختر شاه ایران اشاره کردند و او مخیّر گشت و از پشت پرده ای از او خواستگاری شد و آن جمع حاضر بودند. پس به او گفتند: کدامیک از خواستگارانت را برمی گزینی؟ و آیا هیچ شوهر می خواهی؟ پس سکوت نمود. پس امیر المومنین علیه السلام فرمود: قصد ازدواج دارد و تنها انتخاب می ماند. پس عمر گفت: از کجا می دانی که شوهر میخواهد؟ پس امیر المومنین علیه السلام فرمود: رسول خدا چون زنی کریمه از قومی نزد وی می آمد و سرپرستی نداشت، و از او خواستگاری می شد، می فرمود که به او بگویند: آیا به شوهر راضی هستی؟ و اگر حیا نموده و سکوت اختیار می کرد، سکوت او را بعنوان اذن وی برمی شمرد و دستور به شوی دادن وی می داد. و اگر می گفت: نه، به خلاف آنچه که برمی گزید، وادار نمی گشت.

خواستگاران به شهربانویه نشان داده شدند و او با دست اشاره کرد و حسین بن علی علیه السلام را برگزید، پس دوباره پیشنهاد ازدواج را بر او مطرح کردند پس او به دست اشاره کرد و به زبان خود گفت: این مرد اگر حق انتخاب دارم و او امیر المومنین را ولیّ خود گرفت و حذیفه خطبه را قرائت کرد

ص: 134

بِالْخِطْبَةِ (1)، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لَهَا: مَا اسْمُکِ؟. فَقَالَتْ: شَاهْ زَنَانُ بِنْتُ کِسْرَی.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2): أَنْتِ شَهْرَبَانُوَیْهِ، وَ أُخْتُکِ مُرْوَارِیدُ بِنْتُ کِسْرَی، قَالَتْ: آریه (3).

«3»

یب (4): مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: دَخَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُمَرُ الْحَمَّامَ، فَقَالَ عُمَرُ: بِئْسَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ، یَکْثُرُ فِیهِ الْغِنَاءُ (5) وَ یَقِلُّ فِیهِ الْحَیَاءُ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نِعْمَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ، یُذْهِبُ الْأَذَی وَ یُذَکِّرُ بِالنَّارِ (6)

«4»

نَهْجٌ (7): وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ شَاوَرَهُ عُمَرُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی الرُّومِ:

وَ قَدْ تَوَکَّلَ اللَّهُ لِأَهْلِ هَذَا الدِّینِ بِإِعْزَازِ الْحَوْزَةِ وَ سَتْرِ الْعَوْرَةِ وَ الَّذِی نَصَرَهُمْ وَ هُمْ قَلِیلٌ لَا یَنْتَصِرُونَ وَ مَنَعَهُمْ وَ هُمْ (8) قَلِیلٌ لَا یَمْتَنِعُونَ (9) حَیٌّ لَا یَمُوتُ إِنَّکَ مَتَی

ص: 135


1- إلی هنا جاء فی بحار الأنوار 103- 331 حدیث 1.
2- زیادة جاءت فی المصدر و هی: نه، شاه زنان نیست مگر دختر محمّد صلّی اللّه علیه و آله و هی سیّدة النّساء. بمعنی: لا، لیست سیّدة النّساء إلّا بنت محمّد صلّی اللّه علیه و آله.
3- آریة، لغة الفرس، و هی بالعربیّة: نعم. و جاء هذا الحدیث فی دلائل الإمامة للطّبریّ: 81 82. و أورده أیضا فی البحار 46- 15- 16 و 104- 199- 200.
4- التّهذیب للشّیخ الطّوسیّ 1- 377 حدیث 1166 [حجریّ 1- 107].
5- فی المصدر: العناء، و هو الظّاهر.
6- أقول: جاءت فی أبواب آداب الحمّام و التّنظیف و الزّینة جملة روایات، کما فی وسائل الشّیعة 1- 361 و ما بعدها، منها: ما أورده الکلینیّ رحمه اللّه فی فروع الکافی 2- 218 بسنده من قوله الصّادق علیه السّلام: قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: نعم البیت الحمّام، یذکّر النّار، و یذهب بالدّرن. و قال عمر: بئس البیت الحمّام، یبدی العورة و یهتک السّتر. قال: فنسب النّاس قول أمیر المؤمنین علیه السّلام إلی عمر، و قول عمر إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام.
7- نهج البلاغة- صبحی الصّالح-: 193 برقم 134، و- محمّد عبده- 2- 18.
8- فی مطبوع البحار: و هو.
9- فی ک نسخة بدل: یمنعون.

پس امیر المومنین به او گفت: اسمت چیست؟ گفت: شاه زنان، دختر پادشاه ایران. امیر المومنین علیه السلام فرمود: تو شهربانویه هستی و خواهرت مروارید دختر شاه ایران است. گفت: آری.

روایت3.

التهذیب(1)، عیسی بن عبدالله الهاشمی از جد خود روایت می کند: علی علیه السلام و عمر وارد حمام شدند و عمر گفت: بدترین منزلگه است حمام، که در آن بسیار غناء خوانند و کمتر حیاء کنند. علی علیه السلام گفت: برترین منزلگه است حمام که آزار جسم را بزداید و انسان را به یاد دوزخ اندازد .

روایت4.

نهج البلاغه: عمر درباره لشکرکشی به روم با امام علیه السلام مشورت کرده بود که وی در نامه ای چنین نوشت: خداوند برای پیروان این دین تعهد کرده که حوزه ی دین را مستحکم گرداند و حریم اسلام را از تعرض دشمن نگاه دارد، خدایی که مسلمانان را یاری کرد آنگاه که اندک بودند و کس به یاریشان برنمی خاست و از آنان دفاع کرد وقتی که اندک بودند و توان دفاع از خود را نداشتند زنده است و نامیراست. اگر تو خود به

ص: 135


1- . التّهذیب از شیخ طّوسیّ 1: 377 حدیث 1166

تَسِرْ إِلَی هَذَا الْعَدُوِّ بِنَفْسِکَ فَتَلْقَهُمْ (1) فَتُنْکَبْ، لَا تَکُنْ لِلْمُسْلِمِینَ کَانِفَةٌ دُونَ أَقْصَی بِلَادِهِمْ لَیْسَ بَعْدَکَ مَرْجِعٌ یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ، فَابْعَثْ إِلَیْهِمْ رَجُلًا مُجَرَّباً (2)وَ احْفِزْ مَعَهُ أَهْلَ الْبَلَاءِ وَ النَّصِیحَةِ فَإِنْ أَظْهَرَ (3) اللَّهُ فَذَاکَ مَا تُحِبُّ، وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی کُنْتَ رداء [رِدْءاً] لِلنَّاسِ وَ مَثَابَةً لِلْمُسْلِمِینَ (4).

توضیح

و قد توکّل اللّه .. أی صار وکیلا (5)، و یروی: تَکَفَّلَ .. أی صار کفیلا (6)، و الحَوْزَة: النّاحیة، و بَیْضَة الملک (7) قوله علیه السلام: فتنکب، قال ابن أبی الحدید (8): مجزوم معطوف علی تسر.

قوله علیه السلام: کانفة .. أی جهة عاصمة من قولک کنفت الإبل:

جعلت لها کنیفا من الشّجر یستتر به (9) قوله علیه السلام: مجرّبا علی المفعول- .. أی جرّبته الأمور و أحکمته، و یمکن أن یقرأ علی اسم الفاعل (10).

و إن کان الخلاف المشهور [کذا]، و فی بعض النسخ بالحاء المهملة بکسر المیم مخفّفا من الحرب.

و حفزته: دفعته من خلفه و سقته سوقا (11) شدیدا، و أهل البلاء .. أی

ص: 136


1- فی نهج البلاغة- محمّد عبده- هنا زیادة: بشخصک.
2- فی النّهج: محربا- بالحاء المهملة-. و یذکر المصنّف- رحمه اللّه- فی بیانه أنّها نسخة.
3- فی س: أظهره- بالضّمیر-.
4- انظر شرحها فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 8- 296، و شرح ابن میثم 3- 161، و منهاج البراعة 2- 54 و غیرها.
5- کما فی نهایة ابن الأثیر 5- 221، و انظر: مفردات الراغب: 531.
6- قاله ابن منظور فی اللسان 11- 590، و الزبیدی فی التاج 8- 99.
7- نصّ علیه فی الصحاح 3- 876، و لسان العرب 5- 342، و تاج العروس 4- 29.
8- فی شرحه علی النهج 8- 296.
9- انظر: صحاح الجوهریّ 4- 1424، و تاج الزبیدی 6- 238، و لسان العرب 9- 309.
10- و یحتمل أن یقرأ: مجربا- کمفعل- کما جاء ضبطه فی نسخ المطبوع من النهج.
11- ذکره الطریحی فی المجمع 4- 16، و الزبیدی فی تاج العروس 4- 37، و لاحظ: لسان العرب 5- 337.

سوی دشمن روی و با دشمن رویاروی شوی، اگر مغلوب گردی مسلمانان را تا اقصا نقاط سرزمینشان پناهگاهی نماند و بعد از تو مرجعی ندارند که به آن تکیه داشته باشند. پس مردی با تجربه را به سوی ایشان بفرست و سپاهی گران از مردان جنگ آزموده و نیکخواه همراه او کن، اگر خداوند پیروزش گرداند که این همان است که تو خواسته ای و اگر کار به گونه ای دیگر افتاد در آن حال تو پناه مردم و مرجع مسلمانان خواهی بود. (1)

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص136

توضیح

و قد توکل الله .. یعنی وکیل گشت «5»و روایت شده: تکفّل .. یعنی کفیل شد«6» و الحوزه بمعنی ناحیه است و نیز کلاه یا تاج پادشاه است و این قول حضرت علیه السلام که فتنکب چنانکه ابن ابی الحدید میگوید: «8»: مجزوم است و عطف شده است به تسر. قول حضرت علیه السلام: کانفة یعنی سمتی که تو را حفظ نماید و از عبارت کنفت الابل گرفته شده است که بمعنی آن است که برای آن کنیف یا سایبانی از برگ درخت درست کردم که زیر سایه آن قرار گیرد «9». قول حضرت علیه السلام: مجربا علی المفعول .. بدان معناست که امور او را مجرب ساخته و استوار گردانده و نیز می توان آنرا بصورت اسم فاعلی خواند. «10». هر چند که خلاف این مشهورتر است {به همین صورت آمده} و در برخی نسخه ها با حاء بدون نقطه و کسر میم آمده که تخفیف یافته از حرب بمعنی جنگ است. و حفزته بمعنی او را از پشت پیش راند و به شدت هل داد و جلود برد«11» و اهل البلاء یعنی

(1) در نهج البلاغه تصحیح محمد عبده در اینجا اضافه شده است: بشخصک: به شخص تو.

(2) در نهج البلاغه آمده: محربا با حاء مهمله و مصنف رحمه الله در توضیح گوید: این نسخه بدل است.

(3) در (س) آمده است: اظهره با ضمیر هاء.

(4) شرح آن را در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 8- 296، و شرح ابن میثم 3- 161، و منهاج البراعة 2- 54 و غیره ببینید.

(5) چنانکه در نهایة ابن الأثیر 5- 221 آمده و نیز بنگرید: مفردات الراغب: 531.

(6) ابن منظور فی اللسان 11- 590، و الزبیدی فی التاج 8- 99.

(7) در الصحاح 3- 876، و لسان العرب 5- 342، و تاج العروس 4- 29 بر آن تاکید شده است.

(8) در شرح نهج البلاغه وی 8- 296.

(9) بنگرید: صحاح الجوهریّ 4- 1424، و تاج العروس الزبیدی 6- 238، و لسان العرب 9- 309.

(10) و شاید بتوان آنرا مِجرب چنانکه در نسخه های چاپ شده از نهج البلاغه درج شده، خواند.

(11) الطریحی در المجمع 4- 16، و الزبیدی در تاج العروس 4- 37 آنرا ذکر کرده و نیز بنگرید: لسان العرب 5- 337 .

ص: 136


1- . شرح آنرا در شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 8: 296، و شرح ابن میثم 3: 161، و منهاج البراعة 2: 54 و غیرآن ببینید.

المختبرین الممتحنین (1) أو الذین لهم حقوق فی الإسلام کقوله: (لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً) (2) و الرِّدْء بالکسر-: العَوْن (3) و الْمَثَابَةُ: المَرْجِعُ (4) فإن قلت: فما بال أمیر المؤمنین علیه السلام شهد الحروب بنفسه.

قلت: لوجهین:

أحدهما: إنّه کان عالما من جهة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه لا یقتل فی هذه الحروب.

و ثانیهما: أنّه کان عالما بأنّه لا یقوم مقامه فی تلک الحروب أحد، و لم یجد مجرّبا من أهل البلاء و النصیحة، فبعض المجرّبین لم یکونوا من أهل النصیحة له، و بعض أهل النصیحة لم یکونوا مجرّبین، و من کان مجرّبا ناصحا- کمالک و أضرابه فمع قلّتهم ربّما لم یطعهم الناس.

«5»

نَهْجٌ (5): وَ مِنْ کَلَامِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ وَ قَدِ اسْتَشَارَهُ (6) فِی غَزْوِ الْفُرْسِ بِنَفْسِهِ: إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَمْ یَکُنْ نَصْرُهُ وَ لَا خِذْلَانُهُ بِکَثْرَةٍ وَ لَا بِقِلَّةٍ (7)، وَ هُوَ دِینُ اللَّهِ الَّذِی أَظْهَرَهُ وَ جُنْدُهُ الَّذِی أَعَدَّهُ وَ أَمَدَّهُ حَتَّی بَلَغَ مَا بَلَغَ وَ طَلَعَ حَیْثُ طَلَعَ، وَ نَحْنُ

ص: 137


1- انظر: الصحاح 6- 2285، و لسان العرب 14- 83، و مجمع البحرین 1- 60.
2- الأنفال: 17.
3- نصّ علیه فی مجمع البحرین 1- 171، و الصحاح 1- 52، و لسان العرب 1- 85.
4- صرّح به فی لسان العرب 1- 244، و مجمع البحرین 2- 19، و الصحاح 1- 95.
5- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 29، و طبعة صبحی الصّالح: 203 برقم 146.
6- جاء فی حاشیة ک: و قد استشار عمر بن الخطّاب فی الشّخوص لقتال الفرس بنفسه. کذا فی النّهج. أقول: و هی کذلک. و فی شرح ابن میثم: لغزو الفرس.
7- فی نهج- محمّد عبده-: لا قلّة.

المختبرین بمعنی آزمایندگان است «1» یا کسانی که در اسلام حقوقی دارند چنانکه فرماید: لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً) «2»و الردء با کسر راء بمعنی یاری «3» است و مثابة بمعنی مرجع و محل بازگشت و روی نمودن است.

اگر کسی بگوید پس چرا امیر المومنین علیه السلام خود در جنگها حاضر می گشت، پاسخ آنست که: به دو دلیل: نخست آنکه از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیده بود که در این جنگها کشته نخواهد شد. دیگر آنکه وی می دانست در این جنگها هیچکس نمی توانست جایگزین مناسبی برای او باشد و مرد سلحشور جنگ دیده و خیرخواه نمی یافت، چرا که برخی از نیکخواهان کارآزموده نبودند و کسانی نظیر مالک و همتایان او، اگرچه جنگ دیده و خیرخواه بودند ولی ضمن اینکه بسیار انگشت شمار بودند، شاید مردمان نیز از ایشان حرف شنوی نداشتند.

روایت5.

نهج البلاغه(1):

عمر بن الخطاب برای اینکه خودش روانه جنگ با ایرانیان شود با امام علیه السلام مشورت کرده بود که حضرت در نامه ای نوشت:

پیروزی و شکست اسلام، به فراوانی و کمی طرفداران آن نبود، اسلام دین خداست که آن را پیروز ساخت، و سپاه اوست که آن را آماده و یاری فرمود تا به آنجا که باید، رسید و به جاهایی که باید، راه یافت. و ما

ص: 137


1- . نهج البلاغة- تحقیق محمّد عبده- 2: 29، و چاپ صبحی الصّالح: 203 شماره 146

عَلَی مَوْعُودٍ مِنَ اللَّهِ (1)، وَ اللَّهُ مُنْجِزٌ وَعْدَهُ وَ نَاصِرٌ جُنْدَهُ، وَ مَکَانُ الْقَیِّمِ بِالْأَمْرِ مَکَانُ النِّظَامِ مِنَ الْخَرَزِ (2) یَجْمَعُهُ وَ یَضُمُّهُ فَإِنِ انْقَطَعَ النِّظَامُ تَفَرَّقَ (3) وَ ذَهَبَ ثُمَّ لَمْ یَجْتَمِعْ بِحَذَافِیرِهِ أَبَداً، وَ الْعَرَبُ الْیَوْمَ وَ إِنْ کَانُوا قَلِیلًا فَهُمْ کَثِیرُونَ بِالْإِسْلَامِ عَزِیزُونَ (4) بِالاجْتِمَاعِ، فَکُنْ قُطْباً وَ اسْتَدِرِ الرَّحَی بِالْعَرَبِ، وَ أَصْلِهِمْ دُونَکَ نَارَ الْحَرْبِ، فَإِنَّکَ إِنْ (5) شَخَصْتَ مِنْ هَذِهِ الْأَرْضِ انْتَقَضَتْ عَلَیْکَ الْعَرَبُ (6) مِنْ أَطْرَافِهَا وَ أَقْطَارِهَا حَتَّی یَکُونَ مَا تَدَعُ وَرَاءَکَ (7) مِنَ الْعَوْرَاتِ أَهَمَّ إِلَیْکَ مِمَّا بَیْنَ یَدَیْکَ، إِنَّ الْأَعَاجِمَ إِنْ یَنْظُرُوا إِلَیْکَ غَداً یَقُولُوا هَذَا أَصْلُ الْعَرَبِ فَإِذَا اقْتَطَعْتُمُوهُ (8) اسْتَرَحْتُمْ، فَیَکُونُ ذَلِکَ أَشَدَّ لِکَلَبِهِمْ عَلَیْکَ وَ طَمَعِهِمْ فِیکَ، فَأَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ مَسِیرِ الْقَوْمِ إِلَی قِتَالِ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ هُوَ أَکْرَهُ لِمَسِیرِهِمْ مِنْکَ، وَ هُوَ أَقْدَرُ عَلَی تَغْیِیرِ مَا یَکْرَهُ، وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ عَدَدِهِمْ فَإِنَّا لَمْ نَکُنْ نُقَاتِلُ فِیمَا مَضَی بِالْکَثْرَةِ، وَ إِنَّمَا کُنَّا نُقَاتِلُ بِالنَّصْرِ وَ الْمَعُونَةِ(9)

بیان

قال ابن أبی الحدید (10): .. قد اختلف فی الحال الذی قال أمیر المؤمنین علیه

ص: 138


1- قال ابن میثم فی شرحه 3- 196: ثمّ وعدنا بموعود و هو النّصر و الغلبة و الاستخلاف فی الأرض کما قال: « وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» .. الآیة، النّور: 55.
2- فی ک: الحرز- بالحاء المهملة-.
3- زیادة: الخرز، جاءت فی طبعة صبحی الصّالح.
4- فی ک: و عزیزون.
5- وضع علی: إن، فی ک رمز نسخة بدل.
6- فی ک نسخة بدل: الحرب.
7- نسخة بدل: وراک، جاءت فی ک.
8- فی طبعة صبحی الصّالح: قطعتموه.
9- انظر: شرح النّهج لابن أبی الحدید 9- 95، و شرح ابن میثم 3- 194، و منهاج البراعة 2- 57 و غیرها.
10- شرح النهج لابن أبی الحدید 9- 97. و قد نقله المصنّف قدّس سرّه بالمعنی.

را با پروردگارمان قرار و وعده ایست و خداوند به وعده خود وفا می کند، و سپاه خود را یاری خواهد کرد. جایگاه رهبر چونان ریسمانی محکم است که مهره ها را متّحد ساخته به هم پیوند می دهد. اگر این رشته از هم بگلسد، مهره ها پراکنده شده و هر کدام به سویی خواهند افتاد و سپس هرگز همگی گرد هم جمع نخواهند آمد. عرب امروز گر چه از نظر تعداد اندک، امّا با نعمت اسلام فراوانند ، و با اتّحاد و هماهنگی عزیز و قدرتمندند، پس چونان محور آسیاب باش و سنگ آسیاب را بواسطه عربها به گردش در آور، و ایشان را پیش از خود به میدان نبرد روانه کن ، زیرا اگر تو از این سرزمین بیرون شوی، مخالفان عرب از هر سو تو را رها کرده و پیمان می شکنند ، چنانکه معظلات و نابسامانیها که در پشت سر داری مهم تر از آن جنگی گردد که در پیش روی خواهی داشت. همانا، ایرانیان اگر تو را در نبرد بنگرند، گویند این ریشه عرب است، چون وی را از بقیه سپاه جدا کنید آسوده خاطر گردید ، و همین فکر سبب فشار و حمله پیاپی آنان به تو می شود و طمع ایشان در تو بیشتر می گردد. اما اینکه گفتی آنان به راه افتاده اند تا با مسلمانان پیکار کنند ، ناخشنودی خدا از این لشکرکشی ایشان بیش از ناراحتی توست، و خدا در دگرگون ساختن آنچه که نمی پسندد تواناتر است. و امّا آنچه از فراوانی ایشان گفتی، ما در جنگ های گذشته با فراوانی سربازان نمی جنگیدیم ، بلکه با یاری و کمک خدا مبارزه می کردیم. (1)

توضیح

ابن ابی الحدید گوید(2): درباره اینکه امام علیه السلام این سخن را درباره کدام شرایط فرموده، اختلاف نظر هست و

ص: 138


1- . بنگرید: شرح نهج البلاغه اثر ابن أبی الحدید 9: 95، و شرح ابن میثم 3: 194، و منهاج البراعة 2: 57 و غیر آن.
2- . شرح نهج البلاغه اثر ابن أبی الحدید 9- 97. و مصنف قدّس سرّه نقل به معنی کرده است.

السلام، فقیل: قاله (1) فی غزاة القادسیّة، و قیل فی غزاة نهاوند، ذهب إلی الأخیر محمد بن جریر(2)، و إلی الأول المدائنی.

و نظام العقد: الخیط الجامع له(3) بحذافیره .. أی بأسره أو بجوانبه أو بأعالیه (4) قوله علیه السلام: و أصلهم .. أی اجعلهم صالین لها، یقال: صلیت اللّحم: إذا شویته (5)، أو ألقهم فی نار الحرب دونک، أو من صلی فلان بالأمر:

إذا قاسی حرّها و شدّتها (6) و العورة: الخلل فی الثّغر و غیره (7) و کلّ مکمن للسّتر (8) لکلبهم .. أی لمرضهم و شدّتهم (9) قوله علیه السلام: فأمّا ما ذکرت .. جواب لما قال عمر: من أنّ هؤلاء الفرس قد قصدوا المسیر إلی المسلمین و أنا أکره أن یغزونا قبل أن نغزوهم.

ثم اعلم أنّ هذا الکلام و ما تقدّم یدلّ أنّهم کانوا محتاجین إلیه علیه السلام

ص: 139


1- فی المصدر: قال له.
2- فی ک: حریر. و هو سهو. و فی المصدر: و إلی هذا القول الأخیر ذهب محمّد بن جریر الطبریّ فی التاریخ الکبیر. و إلی القول الأوّل ذهب المدائنی فی کتاب الفتوح.
3- انظر: مجمع البحرین 6- 176، و لسان العرب 12- 578، و تاج العروس 9- 76، و الصحاح 5- 2041.
4- قاله فی الصحاح 2- 626، مجمع البحرین 3- 262، و لسان العرب 4- 177، و تاج العروس 3- 132.
5- ذکره ابن الأثیر فی النهایة 3- 50، و الجوهریّ فی الصحاح 6- 2403، و انظر: مجمع البحرین 1- 268.
6- نصّ علیه فی الصحاح 6- 2403، و لاحظ: مجمع البحرین 1- 266.
7- فی س: و غیرهم.
8- کما فی تاج العروس 3- 429، و لسان العرب 4- 617، و انظر: الصحاح 2- 760، و النهایة 3- 319.
9- کذا فی مجمع البحرین 2- 163، و تاج العروس 1- 459- 460، و لاحظ: الصحاح 1- 214.

گفته اند که درباره جنگ قادسیه بوده و گفته اند که درباره نبرد نهاوند بوده است و محمد بن جریر با نظر دوم موافق است و المدائنی با نظر اول.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص139

و نظام العقد: الخیط الجامع له «3» بحذافیره .. أی بأسره أو بجوانبه أو بأعالیه «4» قوله علیه السلام: و أصلهم .. أی اجعلهم صالین لها، یقال: صلیت اللّحم: إذا شویته «5»، أو ألقهم فی نار الحرب دونک، أو من صلی فلان بالأمر:

إذا قاسی حرّها و شدّتها «6» و العورة: الخلل فی الثّغر و غیره «7»، و کلّ مکمن للسّتر «8» لکلبهم .. أی لمرضهم و شدّتهم «9» قوله علیه السلام: فأمّا ما ذکرت .. جواب لما قال عمر: من أنّ هؤلاء الفرس قد قصدوا المسیر إلی المسلمین و أنا أکره أن یغزونا قبل أن نغزوهم .

و نظام العقد بمعنی نخی است که آنرا نگاه می دارد «3» بحذافیره ای یعنی همه آنرا یا همه جوانب آنرا یا قسمتهای بالایی آن «4» قول حضرت علیه السلام : و أصلهم بدان معناست که ایشان را فرمان نبرد می دهم و گفته می شود:صلیت اللحم یعنی آنرا کباب کردم«5» یا اینکه ایشان را برای حفظ تو در آتش جنگ می افکنم یا اینکه از صلی فلان بالامر است که معنی آن تحمل کردن دشواری و شدت آن امر است «6» و العورة: راه نفوذ در مرز مملکت یا غیر آن است. «7» و یا هر کمینگاهی برای پنهان شدن «8». لکلبهم یعنی بخاطر بیماریشان و وخامت حال دشوارشان«9».و این قول حضرت علیه السلام: فاما ما ذکرت.. در پاسخ این قول عمر است که ازاینکه این ایرانیان قصد روانه شدن بسوی مسلمانان را کرده اند و من بیزارم از آنکه ایشان پیش از آنکه ما آنان را غافلگیر کنیم، به ما حمله ور شوند.

و بدان که این سخن و نظیر آن نشانه آن است که ایشان در تدبیر و اصلاح اموری که مخصوص امیر و خلیفه جامعه است به حضرت نیازمند بوده اند،

ص: 139

فی التدبیر و إصلاح الأمور التی یتوقّف علیها الرئاسة و الخلافة، فهو علیه السلام کان أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها و کانوا هم الغاصبین حقّه، و أمّا إراءتهم مصالحهم فلا یدلّ علی کونهم علی الحقّ، لأنّ ذلک کان لمصلحة الإسلام و المسلمین لا لمصلحة الغاصبین، و جمیع تلک الأمور کان حقّه علیه السلام قولا و فعلا و تدبیرا فکان یلزمه القیام بما یمکنه من تلک الأمور، و لا یسقط المیسور بالمعسور.

ص: 140

چرا که وی علیه السلام به آن شایسته تر و اهل آن بود و ایشان بودند که حق وی را غصب نمودند. و اما اینکه امام مصلحت ایشان را به ایشان نشان می داد، دلیل بر آن نیست که ایشان بر حق بوده اند، زیرا که این امر بخاطر مصلحت اسلام و مسلمین بوده است نه مصلحت و منفعت غاصبین و همه این امور در گفتار و کردار و پندار همگی جزو حقوق آن حضرت علیه السلام بود و لازم بود که او هر آنچه از این امور که دستش می رسید، انجام دهد و وظیفه ای که انجام آن میسر است به علت آنچه که انجام آن دشوار است ساقط نمی شود .

ص: 140

باب نادر

قَالَ أَبُو الْفَتْحِ الْکَرَاجُکِیُّ فِی کَنْزِ الْفَوَائِدِ (1): أَخْبَرَنِی الْقَاضِی أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ صَخْرٍ، عَنْ فَارِسِ بْنِ مُوسَی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شَیْبَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الطُّوسِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الدِّمَشْقِیِّ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ خَارِجَةَ الرَّقِّیِّ، قَالَ: قَالَ مُعَاوِیَةُ بْنُ فَضْلَةَ (2)

کُنْتُ فِی الْوَفْدِ الَّذِینَ وَجَّهَهُمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ فَتَحْنَا مَدِینَةَ حُلْوَانَ، وَ طَلَبْنَا الْمُشْرِکِینَ فِی الشَّعْبِ فَلَمْ یُرَدُّوا عَلَیْهِمْ (3)، فَحَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَهَیْتُ إِلَی مَاءٍ فَنَزَلْتُ عَنْ فَرَسِی وَ أَخَذْتُ بِعِنَانِهِ، ثُمَّ تَوَضَّأْتُ وَ أَذَّنْتُ، فَقُلْتُ: اللَّهُ أَکْبَرُ .. اللَّهُ أَکْبَرُ .. فَأَجَابَنِی شَیْ ءٌ مِنَ الْجَبَلِ وَ هُوَ یَقُولُ: کَبِرَتْ تَکْبِیراً .. فَفَزِعْتُ لِذَلِکَ فَزَعاً شَدِیداً وَ نَظَرْتُ یَمِیناً وَ شِمَالًا، فَلَمْ أَرَ شَیْئاً، فَقُلْتُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، فَأَجَابَنِی وَ هُوَ یَقُولُ: الْآنَ حِینَ (4) أَخْلَصْتُ. فَقُلْتُ: أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَ: نَبِیٌّ بُعِثَ. فَقُلْتُ: حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ. فَقَالَ: فَرِیضَةٌ افْتُرِضَتْ. فَقُلْتُ: حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ. فَقَالَ: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ أَجَابَهَا، فَاسْتَجَابَ (5)

ص: 141


1- کنز الفوائد: 59- 60- الحجریة- بتفصیل فی الإسناد و الأسماء.
2- فی س: نضلة. و فی المصدر: العضلة.
3- فی المصدر: فلم نقدر علیهم. و فی ک نسخة بدل: علینا.
4- وضع علی: حین، رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار.
5- فی المصدر: و استجاب.

باب نوادر

ابوالفتح الکراجکی در کنز الفوائد(1)

با ذکر اسانیدی گوید: معاویة بن فضلة روایت کند که من در میان فرستادگانی بودم که عمر بن الخطاب روانه کرد و شهر حلوان را فتح نمودیم و در شِعب میان دو کوه در تعقیب مشرکین بودیم ولی به ایشان دست نیافتیم. پس وقت نماز شد و من به برکه آبی رسیدم و از اسب پایین آمدم و افسار آنرا گرفتم. آنگاه وضو ساختم و اذان گفتم. فریاد برآوردم: الله اکبر الله اکبر و چیزی از درون کوه اینگونه پاسخم داد که: خدا را به بزرگی یاد کردی. پس از این صدا شدیدا ترسیدم و به چپ و راست نگاهی انداختم و چیزی ندیدم، پس گفتم: اشهد ان لا اله الا الله، پس در پاسخ گفت: اکنون که پاک و خالص گشته ای. من گفتم: اشهد ان محمدا رسول الله ص. پس گفت: پیامبری که مبعوث گشت. گفتم: حی علی الصلوة. پس گفت: فریضه ای که واجب گشت. گفتم: حی علی الفلاح. پس گفت: رستگار است آنکه بدان پاسخ گوید و استجابتش نماید.

ص: 141


1- . کنز الفوائد: 59- 60، چاپ سنگی

لَهَا. فَقُلْتُ: قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ. فَقَالَ: الْبَقَاءُ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَی رَأْسِهَا تَقُومُ السَّاعَةُ، فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنْ أَذَانِی نَادَیْتُ بِأَعْلَی صَوْتِی حَتَّی أَسْمَعْتُ مَا بَیْنَ لَابَتَیِ (1) الْجَبَلِ، فَقُلْتُ: إِنْسِیٌّ أَمْ جِنِّیٌّ؟. قَالَ: فَأَطْلَعَ رَأْسَهُ مِنْ کَهْفِ الْجَبَلِ، فَقَالَ: مَا (2) أَنَا بِجِنِّیٍّ وَ لَکِنِّی إِنْسِیٌّ. فَقُلْتُ لَهُ: مَنْ أَنْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ؟. قَالَ: أَنَا وذیب (3) بْنُ ثِمْلَا مِنْ حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَشْهَدُ أَنَّ صَاحِبَکُمْ نَبِیٌّ، وَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ بِهِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ، وَ لَقَدْ أَرَدْتُ الْوُصُولَ إِلَیْهِ فَحَالَتْ فِیمَا (4) بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فَارِسٌ وَ کِسْرَی وَ أَصْحَابُهُ، ثُمَّ أَدْخَلَ رَأْسَهُ فِی کَهْفِ الْجَبَلِ فَرَکِبْتُ دَابَّتِی وَ لَحِقْتُ بِالنَّاسِ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ أَمِیرُنَا، فَأَخْبَرْتُهُ بِالْخَبَرِ، فَکَتَبَ بِذَلِکَ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَجَاءَ کِتَابُ عُمَرَ یَقُولُ: الْحَقِ الرَّجُلَ، فَرَکِبَ سَعْدٌ وَ رَکِبْتُ مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْجَبَلِ، فَلَمْ نَتْرُکْ کَهْفاً وَ لَا شِعْباً وَ لَا وَادِیاً إِلَّا الْتَمَسْنَاهُ فِیهِ (5) فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَیْهِ، وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنْ صَلَاتِی نَادَیْتُ (6) بِأَعْلَی صَوْتِی: یَا صَاحِبَ الصَّوْتِ الْحَسَنِ وَ الْوَجْهِ الْجَمِیلِ قَدْ سَمِعْنَا مِنْکَ کَلَاماً حَسَناً فَأَخْبِرْنَا مَنْ أَنْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ؟ أَقْرَرْتُ بِاللَّهِ وَ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7)، قَالَ: فَأَطْلَعَ رَأْسَهُ مِنْ کَهْفِ الْجَبَلِ فَإِذَا شَیْخٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ، لَهُ هَامَةٌ کَأَنَّهَا رَحًی، فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ (8) قُلْتُ (9): وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ، مَنْ أَنْتَ

ص: 142


1- قال ابن الأثیر فی النّهایة 4- 274: اللّابة: الحرّة، و هی الأرض ذات الحجارة السّود قد ألبستها لکثرتها.
2- لا توجد: ما، فی س.
3- فی المصدر: ذریب، فی ک: وزیب، و توجد نسخة فیه: رزیب. و یأتی فی متن الخبر أیضا.
4- لا توجد فی کنز الفوائد: فیما.
5- لا توجد فی المصدر: فیه.
6- لا توجد: نادیت، فی ک.
7- فی المصدر زیادة: تعالی و وحدانیّته. و لا توجد فیه: و نبیّه صلّی اللّه علیه و آله .. و هناک نسخة: و وفد نبیّه.
8- لا توجد فی الکنز: و برکاته.
9- فی ک: فقلت.

گفتم: قد قامت الصلواة. پس گفت: بقاء از آن امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و قیامت بر سر ایشان بر پا خواهد گشت؟ پس چون اذان را به پایان رساندم بسیار بلند چنانکه صدایم را به گوش هر جنبنده ای در میان دو پهنه سنگلاخ کوه رساندم، فریاد برآوردم و گفتم: آیا انسان هستی یا جن؟ وی سرش را از شکاف غار میان کوه به در آورد و گفت: من جنی نیستم، بلکه انسانم. به او گفتم: که هستی ای پدرآمرزیده؟ گفت: من ززیب بن ثملا از حواریون عیسی بن مریم علیه السلام هستم وشهادت می دهم که صاحب شما، پیامبر است و هم اوست که عیسی بن مریم مژده آمدنش را داده بود و من می خواستم که به او بپیوندم ولی یک فارس و پادشاه ایران و یارانش مانع من شدند. سپس وی به درون غار بازگشت و من بر مرکبم سوار شدم و به دیگران پیوستم و سعد بن ابی وقاص که امیر ما بود را از ماجرا آگاه کردم و او این قضیه را در نامه ای به عمر بن الخطاب خبر داد و عمر در پاسخ نوشت: آن مرد را پیدا کن. پس سعد سوار بر اسب شد و من نیز همراه او روانه شدم تا آنکه به کوه رسیدیم و هر غار و شکاف و دره و پهنه ای که بود را در طلب او گشتیم ولی او را نیافتیم. وقت نماز شد و چون من از نماز فارغ شدم، به فریاد بسیار بلند گفتم: ای مرد خوش صدای زیباروی! سخنی نیک از تو شنیدیم، پس به ما بگو که هستی؟ که به خدا و پیامبرش صلوات الله علیه اقرار کردی – ای رحمت خدا بر تو باد-. گوید: پس سر از میان غار کوه برآورد و ناگاه دیدیم که پیرمردی با مو و ریش سفید است و سری داشت پنداری به اندازه سنگ آسیاب دستی و گفت: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. گفتم: علیک السلام و رحمة الله. که هستی ای رحمت خدا بر تو؟

ص: 142

یَرْحَمُکَ اللَّهُ؟. قَالَ: أَنَا رزیب (1) بْنُ ثِمْلَا وَصِیُّ الْعَبْدِ الصَّالِحِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (علیه السلام) کَانَ سَأَلَ رَبَّهُ لِی الْبَقَاءَ إِلَی نُزُولِهِ مِنَ السَّمَاءِ وَ قَرَارِی فِی هَذَا الْجَبَلِ، وَ أَنَا مُوصِیکُمْ سَدِّدُوا وَ قَارِبُوا وَ خِصَالًا یَظْهَرُ (2) فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَإِنْ ظَهَرَتْ فَالْهَرَبَ الْهَرَبَ (3)، لِیَقُومَ أَحَدُکُمْ عَلَی نَارِ جَهَنَّمَ حَتَّی تُطْفَأَ مِنْهُ (4) خَیْرٌ لَهُ مِنَ الْبَقَاءِ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ. قَالَ مُعَاوِیَةُ بْنُ فَضْلَةَ (5): قُلْتُ لَهُ: یَرْحَمُکَ اللَّهُ! أَخْبِرْنَا بِهَذِهِ الْخِصَالِ لِنَعْرِفَ ذَهَابَ دُنْیَانَا وَ إِقْبَالَ آخِرَتِنَا؟. قَالَ: نَعَمْ، إِذَا اسْتَغْنَی رِجَالُکُمْ بِرِجَالِکُمْ، وَ اسْتَغْنَتْ نِسَاؤُکُمْ بِنِسَائِکُمْ، وَ انْتَسَبْتُمْ إِلَی غَیْرِ مَنَاسِبِکُمْ، وَ تَوَلَّیْتُمْ إِلَی غَیْرِ مَوَالِیکُمْ، وَ لَمْ یَرْحَمْ کَبِیرُکُمْ صَغِیرَکُمْ، وَ لَمْ یُوَقِّرْ صَغِیرُکُمْ لِکَبِیرِکُمْ، وَ کَثُرَ طَعَامُکُمْ فَلَمْ تَرَوْهُ إِلَّا بِأَغْلَی (6) أَسْعَارِکُمْ، وَ صَارَتْ خِلَافَتُکُمْ فِی صِبْیَانِکُمْ، وَ رَکَنَ عُلَمَاؤُکُمْ إِلَی وُلَاتِکُمْ، فَأَحَلُّوا الْحَرَامَ وَ حَرَّمُوا الْحَلَالَ، وَ أَفْتَوْهُمْ بِمَا یَشْتَهُونَ، وَ اتَّخَذُوا (7) الْقُرْآنَ أَلْحَاناً وَ مَزَامِیرَ فِی أَصْوَاتِهِمْ، وَ مَنَعْتُمْ حُقُوقَ اللَّهِ مِنْ أَمْوَالِکُمْ، وَ لَعَنَ آخِرُ أُمَّتِکُمْ أَوَّلَهَا، وَ زَوَّقْتُمُ الْمَسَاجِدَ، وَ طَوَّلْتُمُ الْمَنَابِرَ (8)، وَ حَلَّیْتُمُ الْمَصَاحِفَ بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ، وَ رَکِبَ نِسَاؤُکُمُ السُّرُوجَ، وَ صَارَ مُسْتَشَارُ أُمُورِکُمْ نِسَاءَکُمْ وَ خِصْیَانَکُمْ، وَ أَطَاعَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ، وَ عَقَّ وَالِدَیْهِ (9)، وَ ضَرَبَ الشَّابُّ وَالِدَیْهِ (10)، وَ قَطَعَ کُلُّ ذِی رَحِمٍ رَحِمَهُ، وَ بَخِلْتُمْ بِمَا فِی أَیْدِیکُمْ، وَ صَارَتْ أَمْوَالُکُمْ عِنْدَ شِرَارِکُمْ، وَ کَنَزْتُمُ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ، وَ شَرِبْتُمُ الْخَمْرَ، وَ لَعِبْتُمْ بِالْمَیْسِرِ، وَ ضَرَبْتُمْ

ص: 143


1- فی المصدر: ذریب.
2- و إیّاکم و خصالا تظهر، جاءت فی الکنز.
3- جاءت کلمة الهرب ثالثا فی ک.
4- خطّ فی ک علی: منه. و فی المصدر: عنه.
5- فی س: نضلة. و فی المصدر: العضلة.
6- فی الکنز: غلاء، بدلا من: بأغلی.
7- فی س: اتّخذوا- بلا واو-.
8- جاءت فی ک نسخة بدل: المنایر.
9- فی المصدر: و جفا والدیه. و ذکر فیه: عقّ، نسخة.
10- فی الکنز: والدته.

گفت: من ززیب بن ثملا وصی و جانشین بنده درستکار، عیسی بن مریم علیه السلام هستم که از پروردگارش خواسته بود تا زمانی که وی از آسمان فرود آید، من باقی بمانم و در این کوه ساکن باشم و من به شما سفارش می کنم که راه هدایت پیش گیرید و کج مروید و هشدار شما را از خوی و خصلتهایی که در امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ظاهر می شود و چون این صفات نمایان گشت، پس بر شما باد فرار و فرار. هر یک از شما اگر بر آتش دوزخ بایستد تا آنکه از وی سرد گردد بهتر است برایش از آنکه در آن زمانه (در جمع آن گروه) باقی ماند. معاویة بن فضلة گوید: به او گفتم ای رحمت خدا بر تو! این خصلتها را برای ما بازگو تا از کنار رفتن دنیا و روی نمودن آخرتمان آگاه گردیم! گفت: آری، آنگاه که مردانتان با مردان شما بی نیاز گردند و زنانتان بر زنان شما بی نیاز شوند و خود را به غیر نسبهای خود منسوب شمردید و به غیر ولی نعمتان خود اعتماد و دوستی کنید و بزرگان شما بر کوچکهایتان رحم نکنند و کوچکترها بزرگترها را احترام ننمایند و غذایتان بسیار گردد ولی آنرا مگر به بیشترین قیمتها نیابید و خلافت شما را بچه سالان به دست گیرند و دانشمندانتان بر والیانتان تکیه نمایند و حرام را حلال و حلال را حرام بخوانند و برای ایشان هر آنچه دلشان خواهد حکم و فتوا دهند و قران را تنها وسیله لحن آفرینی و آوازخوانی با صداهایشان قرار دهند و حق الله را از میان اموالتان جدا ننموده و نپردازید و آخرین گروه ها از امتتان پیشینیان را لعن و نفرین فرستند و مساجد را پر از زیور و آرایه نمایید و منبرها را بلند بسازید و قرآنها را با طلا و نقره تزئین نمایید و زنانتان بر زین نشینند و زنان و خواجگان مشاور امورتان شوند و مرد از زنش حرف شنوی پیدا کند و از والدینش نافرمانی کند و جوان والدین خود را کتک بزند و هر خویشی، با خویشاوندانش قطع رابطه کند و از بخشیدن از داراییهاتان بخل ورزید و اموالتان در دست شرورترین شما قرار گیرد و طلا و نقره انباشته سازید و شراب بنوشید و قماربازی نمودید و طبل زدید

ص: 143

بِالْکَبَرِ، وَ مَنَعْتُمُ الزَّکَاةَ وَ رَأَیْتُمُوهَا مَغْرَماً، وَ الْخِیَانَةَ مَغْنَماً، وَ قُتِلَ الْبَرِی ءُ لتعتاظ [لِتَغْتَاظَ] (1) الْعَامَّةُ بِقَتْلِهِ، وَ اختسلت [اخْتُلِسَتْ قُلُوبُکُمْ فَلَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ مِنْکُمْ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ، وَ قَحَطَ الْمَطَرُ فَصَارَ قَیْظاً، وَ الْوَلَدُ غَیْظاً، وَ أَخَذْتُمُ الْعَطَاءَ فَصَارَ فِی السِّقَاطِ (2)، وَ کَثُرَ أَوْلَادُ الْخَبِیثَةِ یَعْنِی الزِّنَا-، وَ طُفِّفَتِ الْمِکْیَالُ، وَ کَلِبَ عَلَیْکُمْ عَدُوُّکُمْ، (3) وَ ضَرَبْتُمْ بِالْمَذَلَّةِ، وَ صِرْتُمْ أَشْقِیَاءَ، وَ قَلَّتِ الصَّدَقَةُ حَتَّی یَطُوفَ الرَّجُلُ مِنَ الْحَوْلِ إِلَی الْحَوْلِ مَا یُعْطَی (4) عَشَرَةَ دَرَاهِمَ، وَ کَثُرَ الْفُجُورُ، وَ غَارَتِ الْعُیُونُ، فَعِنْدَهَا نَادَوْا فَلَا جَوَابَ لَهُمْ، یَعْنِی دَعَوْا فَلَمْ یُسْتَجَبْ لَهُمْ.

قال الکراجکی رحمه اللّه (5): اعلم أیّدک اللّه (6): إنّ قوله فی هذا الخبر:

و لعن آخر أمّتکم أوّلها ممّا یظن الناصبی أنّ فیه طعنا علینا، لما نحن فیه (7) من ذمّ الظالمین(8) بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ذلک ظنّ فاسد، لأنّا إنّما نلعن من ثبت عندنا ظلمه، و قد لعن اللّه تعالی الظالمین فی کتابه، فقال: (أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ) (9) و أخبر (10) النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بأنّ من أصحابه من یغیر بعده و یبدّل و یغوی و یفتن و یضلّ و یظلم و یستحقّ العقاب الألیم و الخلود فی الجحیم.

فَمِمَّا رُوِیَ (11) عَنْهُ (12) فِی ذَلِکَ قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأَصْحَابِهِ: لَتَتَّبِعُنَّ سَنَنَ

ص: 144


1- العبارة مشوّشة جدّا فی س، و فی حاشیته: لیستعط، و رمز لها برمز الاستظهار.
2- الکلمة مشوّشة فی س.
3- زیادة: و ضربتم بالذّلّة، جاءت فی المصدر.
4- فی س: یعطی- بدون ما-.
5- فی کنز الفوائد- الحجریّة-: 60- 61.
6- زیادة: تعالی، جاءت فی المصدر.
7- فی المصدر: علیه، بدلا من: فیه.
8- فی س: المعطّلین، و فی الکنز: المعتلّین.
9- هود: 18.
10- فی ک: و أخبره. و قد أوردنا جملة من الروایات فی أوّل تحقیقنا للکتاب.
11- فی المصدر: رووا- بصیغة الجمع-.
12- کما فی صحیح البخاریّ 13- 255 کتاب الاعتصام باب قول النّبیّ صلی الله علیه و آله: لتتّبعنّ سنن من کان قبلکم، و کتاب الأنبیاء باب ما ذکر عن بنی إسرائیل، و صحیح مسلم کتاب العلم باب اتّباع سنن الیهود و النّصاری حدیث 2669، و أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 10- 35 حدیث 7493، و ذکر فیه مائة روایة بمضامین متعدّدة فی هذا الباب، فراجع.

و زکات ندهید و به آن به چشم نوعی زیان بنگرید و خیانت را دستاورد دانید و بیگناه کشته شود تا عموم مردم از کشته شدن او عبرت گیرند و دلهاتان ربوده گشت و هیچ یک از شما توان آن نداشته باشید که امر به معروف و نهی از منکر کنید و قحطی باران آید و گرمایی سوزان فراگیر شود و فرزند آوردن به خشمتان آورد و بخششها را باز گیرید و پسمانده را ببخشید و فرزندان خبیث یعنی زنازاده بسیار گردند و در پیمانه فروش کم گذاشته شود و دشمنتان بر شما دلیر گردد و خواری شما را بگیرد و سیاه روز گردید و صدقه بسیار اندک گردد و مرد گدا سال تا سال بگردد ولی ده درهم هم به او ندهند و فسق و فجور افزون شود و چشمها گود افتد؛ آنگاه است که به فریاد خوانند و کس جوابشان ندهد. یعنی هر چه دعا کنند، استجابت نگردد.

کراجکی رحمه الله گوید: بدان ای خدا تو را مؤید بدارد که درباره این سخن در این روایت که: و آخرین گروه امتتان پیشینیان را لعن و نفرین کنند، ناصبیان ادعا می کنند که اتهام و ایرادی بر ماست چرا که ما بر ستمگران پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ذم و نکوهشی روا می داریم و این گمان ایشان نادرست است، چرا که ما تنها کسانی را نفرین می کنیم که ستمگری ایشان بر ما محرز گشته و خدایتعالی نیز ستم پیشگان را در کتاب خود لعنت نموده و فرموده است: (أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ –: هان لعنت خدا بر ستمکاران باد )(1).

و پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز فرموده است که برخی از اصحاب وی پس از او تغییر می کنند و از این رو به آنرو می شوند و از حق رویگردان گشته و فتنه انگیزی کرده و گمراه شده و ستم پیشه می کنند و مستحق عذاب دردناک و جاودانی در دوزخ می گردند. و از جمله احادیثی(2)

که از حضرت صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده این سخن ایشان به اصحابشان است:

ص: 144


1- . هود/ 18
2- . چنانکه در صحیح البخاریّ 13: 255 کتاب الاعتصام باب قول النّبیّ (ص): لتتّبعنّ سنن من کان قبلکم، و کتاب الأنبیاء باب ما ذکر عن بنی إسرائیل، و صحیح مسلم کتاب العلم باب اتّباع سنن الیهود و النّصاری حدیث 2669 آمده، و ابن الأثیر در جامع الأصول 10: 35 حدیث 7493 آنرا درج نموده و در آن یکصد روایت با مضمونهای متفاوت در این باب ذکرکرده است.

مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا فِی جُحْرِ (1) ضَبٍّ لَاتَّبَعْتُمُوهُمْ. فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی؟. قَالَ: فَمَنْ إِذَنْ؟!..

وَ قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: وَ قَدْ ذُکِرَتْ عِنْدَهُ فِتْنَةُ الدَّجَّالِ-: أَلَا وَ إِنِّی (2) لَفِتْنَةُ بَعْضِکُمْ أَخْوَفُ مِنِّی لِفِتْنَةِ الدَّجَّالِ..

وَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَصْحَابِهِ: إِنَّکُمْ لَمَحْشُورُونَ (3) یَوْمَ الْقِیَامَةِ حُفَاةً عُرَاةً، وَ إِنَّهُ سَیُجَاءُ بِرِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ: یَا رَبِّ أَصْحَابِی!.

فَیُقَالُ: إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ، إِنَّهُمْ لَمْ یَزَالُوا(4) مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ (5).

وَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ لِأَصْحَابِهِ: أَلَا لَأُخْبِرَنَّکُمْ تَرْتَدُّونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ (6) رِقَابَ بَعْضٍ، أَلَا إِنِّی قَدْ شَهِدْتُ وَ غِبْتُمْ (7).

وَ قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ-: أَقْبَلَتِ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ یَتْبَعُ آخِرُهَا أَوَّلَهَا، الْآخِرَةُ شَرٌّ مِنَ الْأُولَی (8).

ص: 145


1- قد تقرأ فی مطبوع البحار: فی حجر- بتقدیم الحاء المهملة علی الجیم-.
2- فی الکنز: لا فإنّی.
3- فی المصدر: إنّکم محشورون إلی اللّه.
4- فی الکنز: لا یزالوا.
5- و أورد البخاریّ فی صحیحه کتاب الأنبیاء حدیث 8 و 48، و فی تفسیر الآیة الرّابعة عشر من سورة المائدة، و کتاب الرّقاق: 45، و مسلم فی صحیحه کتاب الجنّة: 58، و التّرمذیّ فی سننه کتاب القیامة: 3، و تفسیر الآیة الرّابعة من سورة الأنبیاء، و النّسائیّ فی سننه کتاب الجنائز: 119، و أحمد فی المسند 1- 235، 253، 258.
6- لا توجد: بعضکم، فی س.
7- انظر: المجلّد الأوّل من کتاب الغدیر، فقد فصّل القول فی الواقعة سندا و متنا و أشبعه مصدرا و استدلالا.
8- کما جاء فی صحیح مسلم کتاب الإیمان: 186، و مسند أحمد 1- 189، و 2- 304، 372، 390، 408، 416، 523، و 3- 453 و غیرها، و کتاب الفتن من سنن أبی داود و التّرمذیّ و ابن ماجة و النّسائیّ، و قد سلف منّا جملة مصادر فی أوّل بحثنا.

به حق که از انسانهای پیش از خود وجب به وجب و گام به گام پیروی خواهید نمود چنانکه اگر به لانه سوسمار بخزند، شما نیز دنبالشان می روید. گفتند ای رسول خدا! منظورتان یهودیان و نصرانیهاست؟ فرمود: پس چه کسی؟! و نیز این حدیث پیامبر ص، درحالیکه نزد وی از فتنه دجال سخن رفته بود و فرمود: هان که من از فتنه برخی از شما بیشتر می ترسم تا از فتنه دجال. و نیز این سخن پیامبر به اصحابشان که: همانا شما در روز قیامت تن برهنه و پابرهنه وارد رستاخیز خواهید یافت و مردانی از امت مرا خواهند آورد و ایشان را به طرف اصحاب الشمال می برند و من می گویم: پروردگارا، اصحابم (را دریاب)! پس ندا می آید که نمی دانی پس از تو چه ها کردند. ایشان از آن گاه که از ایشان جدا گشتی، همچنان رو به گذشتگانشان بازگشتند. (1) و نیز این سخن حضرت به اصحابش در حجة الوداع: هان که اکنون به یقین به شما خبر می دهم که پس از من به کفر باز خواهید گشت و گروهی از شما گردن گروه دیگری را خواهند زد. هان من شاهد بودم و شما غایب بودید و ندیدید(2).

و نیز این حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زمان بیماری که در اثر آن رحلت نمود: فتنه ها همچون پاره هایی از شب تاریک روی آورده و هر یک پس از دیگری می آیند و هر یک بدتر از فتنه پیش از خود است. (3)

ص: 145


1- . و البخاریّ در صحیحش کتاب الأنبیاء حدیث 8 و 48، و در تفسیر آیه چهارده سوره مائدة، و کتاب الرّقاق: 45، و مسلم در صحیحش کتاب الجنّة: 58، و التّرمذیّ در سننش کتاب القیامة: 3، و تفسیر آیه چهارده سوره انبیاء، و النّسائیّ در سننش کتاب الجنائز: 119، و أحمد در المسند 1- 235، 253، 258 آنرا روایت نموده اند.
2- . بنگرید: جلد اول کتاب الغدیر، که در آن سخن در این واقعه را در سند و متن آن به تفصیل بیان نموده و فوجی از منابع و استدلالها را درج نموده است.
3- . صحیح مسلم کتاب الإیمان: 186، و مسند أحمد 1- 189، و 2- 304، 372، 390، 408، 416، 523، و 3- 453.

وَ قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَکُونُ لِأَصْحَابِی بَعْدِی ذِلَّةٌ(1) یَعْمَلُ بِهَا قَوْمٌ یُکِبُّهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی النَّارِ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ.

وَ حَدَّثَنِی مِنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ عَبْدُ اللَّهِ (2) بْنُ عُثْمَانَ بْنِ حِمَاسٍ بِمَدِینَةِ الرَّمْلَةِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ أَحْمَدَ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ قُتَیْبَةَ الْعَسْقَلَانِیِّ، عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَبْدِ (3) أَبِی الْحَسَنِ الْحَذَّاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حِمْیَرٍ، عَنْ مَسْلَمَةَ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ ذَرَّةَ، عَنْ فُلَانَةَ الْحَرَمِیِّ (4)، عَنْ أَبِی مُسْلِمٍ الْخَوْلَانِیِّ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ (5) الْجَرَّاحِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِلِحْیَتِی وَ أَنَا أَعْرِفُ الْحَزَنَ فِی وَجْهِهِ-، فَقَالَ: یَا عُمَرُ! إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ (6)، أَتَانِی جَبْرَئِیلُ آنِفاً فَقَالَ: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ (7)، فَقُلْتُ:

أَجَلْ، فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، فَمِمَّ ذَاکَ یَا جَبْرَئِیلُ؟. قَالَ: إِنَّ أُمَّتَکَ مُفْتَتِنَةٌ (8) بَعْدَکَ بِقَلِیلٍ مِنَ الدَّهْرِ غَیْرِ کَثِیرٍ. فَقُلْتُ: فِتْنَةَ کُفْرٍ أَوْ فِتْنَةَ ضَلَالَةٍ؟. قَالَ: کُلٌّ سَیَکُونُ. فَقُلْتُ: وَ مِنْ أَیْنَ ذَلِکَ وَ أَنَا تَارِکٌ فِیهِمْ کِتَابَ اللَّهِ؟. قَالَ: بِکِتَابِ اللَّهِ یُضَلُّونَ، وَ أَوَّلُ ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ أُمَرَائِهِمْ وَ قُرَّائِهِمْ، یَمْنَعُ الْأُمَرَاءُ الْحُقُوقَ فَیَسْأَلُ النَّاسُ حُقُوقَهُمْ فَلَا یُعْطُونَهَا فَیَفْتَتِنُوا وَ یَقْتَتِلُوا، وَ یَتَّبِعُوا الْقُرَّاءُ هَوَی(9) الْأُمَرَاءِ فَیَمُدُّونَهُمْ فِی الْغَیِّ ثُمَّ لَا یَقْصُرُونَ. فَقُلْتُ: یَا جَبْرَئِیلُ! فَبِمَ یَسْلَمُ مَنْ یَسْلَمُ مِنْهُمْ؟. قَالَ:

ص: 146


1- فی المصدر: زلّة.
2- فی الکنز: أبو محمّد عبد اللّه ..
3- جاء فی المصدر: عبید.
4- فی المصدر: عن عمر بن ذوة عن قلابة الحرمیّ.
5- لا توجد: بن، فی الکنز، و التّاء من کلمة: عبیدة فی ک.
6- البقرة: 156.
7- البقرة: 156.
8- فی س: مفتنة.
9- فی المصدر: فلیفتنوا فیفتتنوا و یقتلوا یتبع القرّاء هؤلاء ..

و نیز این حدیث حضرت صلوات الله علیه که فرمود: اصحاب مرا پس از من ذلت و ننگی (در نسخه دیگر: لغزشی) فرامیگیرد و گروهی از آن پیروی می کنند که خداوند عز و جل ایشان را با صورت به درون دوزخ می افکند.

و از طریق عامه علماء طبق اسانیدی که به ابی عبیدة بن الجراح رسد، از عمر بن الخطاب روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ریش مرا در مشت گرفت و من اندوه را در چهره او می دیدم و فرمود: ای عمر! إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ – ما از خداییم و به سوی او بازمی گردیم.(1)،

اندکی پیشتر جبرئیل به نزدم آمد و گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. پس گفتم: آری. درست است که إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، اما این سخنت از چه روست ای جبرئیل؟ گفت: همانا امت تو پس از تو به اندکی از روزگار و نه زیاد، مورد آزمایش خواهد بود. پس گفتم: فتنه کفر یا فتنه گمراهی؟ گفت: هر دو خواهد بود. پس گفتم: از کجا می آید این فتنه حال آنکه من کتاب خدا را در میان ایشان باقی نهاده ام؟ گفت: با کتاب خدا گمراه می گردند و آغاز آن از سوی امیران ایشان و قاریان قرآن باشد. امیران حقوق مردم را از ایشان باز می دارند پس مردم حق خود را مطالبه می کنند و آنان حق مردم را نمی دهند و فتنه دامنگیر ایشان می شود و در جنگ می شوند و قاریان میل و خواهش امیران را سر می نهند و ایشان را در گمراهی یاری می کنند و کم هم نمی گذارند. پس گفتم: ای جبرئیل! آنکه سالم بماند، به چه چیز سالم می ماند؟ گفت:

ص: 146


1- . البقرة/ 156

بِالْکَفِّ وَ الصَّبْرِ، إِنْ أُعْطُوا الَّذِی لَهُمْ أَخَذُوهُ وَ إِنْ مَنَعُوهُ (1) تَرَکُوهُ.

فهذا بعض ما ورد من الأخبار فی أنّه کان بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من ضلّ و أضلّ، و ظلم و غشم، و وجب البراءة منه من (2) فعله، فأمّا الوجه (3) الذی یجب أن یحمل علیه (4) ما تضمّنه الخبر الذی أوردناه من قوله (صلی الله علیه و آله): و لعن آخر أمّتکم أوّلها، فهو ما استحلّه الظالمون المبغضون لأمیر المؤمنین علیه السلام من لعنه و المجاهرة بسبّه و ذمّه. قلت (5): فلسنا نشکّ فی أنّه قد برئت (6) منه الخوارج و لعنه معاویة و من بعده من بنی أمیّة علی المنابر، و تقرّب أکثر الناس إلی ولاة الجور بذمّه، و نشأ أولادهم علی سماع البراءة منه و سبّه..

ص: 147


1- فی الکنز: منعوهم- بضمیر الجمع-.
2- فی ک: فی، بدلا من کلمة: من.
3- فی الکنز زیادة: فی اللعن.
4- لا توجد: علیه، فی س.
5- لا توجد فی المصدر: قلت، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی ک.
6- فی الکنز: قد تبرّأت.

با دست کشیدن و شکیبایی نمودن. چون آنچه از آن ایشان است را به ایشان دهند، بگیرند و اگر از ایشان بازدارند، رهایش کنند.

این گوشه ای از اخبار درباره این موضوع است که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کسانی بودند که گمراه شده و گمراه نمودند و ستم کرده و جنایت پیشه کردند که بایستی از وی در این کارش برائت جست. اما آن وجهی که بایستی این سخن پیامبر در این روایت: (آخرین گروه امتتان بر اولین ایشان نفرین می کنند)، را بر آن حمل و تفسیر نمود، آن رفتار ستم پیشگان کینه توز نسبت به امیر المومنین علیه السلام در حلال شمردن لعن وی و آشکارا ناسزا دادن و نکوهش کردن وی است. و ما شکی نداریم که خوارج از وی برائت جستند و معاویه و دیگر سران بنی امیه پس از او، حضرت را بروی منبرهاشان لعن کردند و بیشتر مردمان با نکوهش او به چاپلوسی نزد والیان ستمگر تقرب جستند و فرزندان ایشان با شنیدن سخنانی در برائت جستن از وی و ناسزاگویی به او بزرگ شدند .

ص: 147

ص: 148

ص: 148

[25] باب تفصیل مثالب عثمان و بدعه و الاحتجاج بها علی المخالفین بما رووه فی کتبهم و بعض أحواله

الطعن الأول:

أنّه ولّی أمور المسلمین من لا یصلح لذلک و لا یؤتمن علیه، و من ظهر منه الفسق و الفساد، و من لا علم له، مراعاة لحرمة القرابة، و عدولا عن مراعاة حرمة الدین و النظر للمسلمین، حتّی ظهر ذلک منه و تکرّر، و قد کان عمر حذّره من ذلک حیث وصفه بأنّه کلّف بأقاربه، و قال له: إذا ولیت هذا الأمر فلا تحمل بنی أبی معیط علی رقاب الناس (1) فوقع منه ما حذّره إیّاه، و عوتب علیه فلم ینفع العتب، و ذلک نحو استعماله الولید بن عقبة (2)و تقلیده إیّاه حتّی ظهر منه شرب الخمر، و استعماله سعید بن العاص (3) حتی ظهرت منه الأمور التی عندها أخرجه

ص: 149


1- کما ذکره البلاذری فی الأنساب 5- 16 و 30، و ابن سعد فی الطبقات 3- 247، و الطبریّ فی الریاض النضرة 2- 76، و القاضی أبو یوسف فی الآثار: 217، و غیرهم فی غیرها.
2- انظر ترجمته فی: الإصابة 3- 637- 638 برقم 9147، و الاستیعاب المطب وع بهامش الإصابة 3- 631- 637، و معرفة علوم الحدیث للحاکم: 193، و الأعلام 8- 122 و غیرها.
3- انظر ترجمته فی: الإصابة 2- 47- 48 برقم 3268، و الاستیعاب 2- 8- 11 هامش الإصابة، و طبقات ابن سعد 5- 19، و تهذیب ابن عساکر 6- 131- 145، و تاریخ الإسلام 2- 266، و غیرها.

باب بیست و پنجم : باب کارهای زشت عثمان و بدعت هایش و استدلال در برابر مخالفان آنچه خود در کتاب هایشان روایت کرده اند

طعن اول: سپردن امور مسلمین بدست کسی که صلاحیت نداشت

اینکه او امور مسلمانان را به دست کسی سپرد که صلاحیت آنرا نداشته و برای اینکار امین نبود، کسی که فسق و فساد در رفتارش آشکار گشته و دانشی نداشت بخاطر رعایت خویشاوندی و با درگذشتن از حدود مراعات حرمت دین و نظر مسلمانان، تا آنکه این رفتار وی برای همگان نمایان و تکرار گشت و پیش از این عمر وی را نسبت به این کار هشدار داده و وی را چنین وصف نموده بود که در فشار نزدیکانش است. و به او گفت: چون این امر را به دست گرفتی، فرزندان ابی معیط(1)

را بر گردن مردم سوار مکن و او آنچه را که بدان هشدار داده شده بود، مرتکب شد و بخاطر آن مورد عتاب قرار گرفت ولی سرزنش فایده ای نداشت. از جمله رفتارهای او به کار گماردن ولید بن عقبة(2) و مسئولیت دادن به وی بود تا آنکه مشخص شد وی شرابخوار است و یا به کار گرفتن سعید بن العاص(3)

تا آنکه از او کارهایی سرزد که پس از آن مردم کوفه ص: 149

ص: 149


1- . البلاذری در الأنساب 5: 16 و 30، و ابن سعد در الطبقات 3- 247، و الطبریّ در الریاض النضرة 2: 76، و القاضی أبو یوسف در الآثار: 217، و غیر ایشان در کتب دیگر آنرا درج کرده اند.
2- . شرح حال وی را بنگرید در: الإصابة 3: 637- 638 به شماره 9147، و الاستیعاب چاپ شده در حاشیه الإصابة 3: 631- 637، و معرفة علوم الحدیث اثر الحاکم: 193، و الأعلام 8: 122 و غیر آن.
3- . شرح حال وی را بنگرید در: الإصابة 2: 47- 48 به شماره 3268، و الاستیعاب 2: 8- 11 در حاشیه الإصابة، و طبقات ابن سعد 5: 19، و تهذیب ابن عساکر 6: 131- 145، و تاریخ الإسلام 2: 266، و غیر آن.

أهل الکوفة، و تولیه عبد اللّه بن أبی سرح (1) و عبد اللّه بن عامر بن کریز (2)، حتی روی عنه فی أمر ابن أبی صرح(3)أنّه لما تظلّم منه أهل مصر و صرفه عنهم بمحمد بن أبی بکر کاتبه بأن یستمر علی ولایة (4) و أبطن خلاف ما أظهر، و هذه (5) طریقة من غرضه خلاف الدین. و روی أنّه کاتبه بقتل محمد بن أبی بکر و غیره ممّن یرد علیه، و ظفر بذلک الکتاب، و لذلک عظم التظلّم من بعد و کثر الجمع، و کان ذلک سبب الحصار و القتل، و حتی کان من أمر مروان و تسلّطه علیه و علی أموره ما قتل بسببه (6) و لا یمکن أن یقال: إنّه لم یکن عالما بأحوال هؤلاء الفسقة، فإنّ الولید کان فی جمیع أحواله من المجاهرین بالفجور و شرب الخمور، و کیف یخفی علی عثمان، و هو قریبه و لصیقه و أخوه لأمّه؟!، و لذا قَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ فِی رِوَایَةِ الْوَاقِدِیِّ (7) وَ قَدْ دَخَلَ الْکُوفَةَ: یَا أَبَا وَهْبٍ (8)! أَمِیرٌ أَمْ زَائِرٌ؟. قَالَ: بَلْ أَمِیرٌ.

ص: 150


1- هذا هو عبد اللّه بن سعد [سعید] بن أبی سرح أخو عثمان من الرضاعة، و کان والیا علی البصرة. انظر ترجمته فی: أسد الغابة 3- 173، و البدایة و النهایة 7- 250، و الکامل لابن الأثیر 3- 114، و النجوم الزاهرة 1- 94- 97 و غیرها.
2- و هو ابن خال عثمان، لأنّ أمّ عثمان أروی بنت کریز، کما فی تاریخ الإسلام 2- 266، و طبقات ابن سعد 5- 30- 35، و الکامل لابن الأثیر 3- 206 و غیرها. و انظر ترجمته فی: الإصابة 3- 61 ترجمة 6175، و تهذیب التهذیب 5- 273، و تیسیر الوصول 1- 265.
3- فی س: سریح. و الظاهر: سرح.
4- کذا، و الظاهر: الولایة- بالألف و اللام- أو: ولایته.
5- فی س: هذا.
6- قد تعرّض شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 9- 168- 217 إلی قضیّة الحصار الأول و الثانی و مقتله مفصّلا، فراجع.
7- کما حکاها السّیّد فی الشّافی 4- 251، و تلخیص الشّافی 4- 75، و أورد الرّوایة البلاذریّ فی الأنساب 5- 29.
8- هذه کنیة الولید.

وی را اخراج نمودند.

همچنین به امیری رساندن عبدالله بن ابی سرح(1)

و عبدالله بن عامر بن کریز(2)،

تا آنکه از وی درباره ابن ابی صرح روایت شده که وقتی مصریان از ظلم وی دادخواهی کردند و او وی را با فرستادن محمد بن ابی بکر از سر ایشان دور نمود ولی به او نامه نوشت که امارتش را ادامه دهد و در دل قصدی بخلاف آنچه نشان داد، داشت و این شیوه کسی است که هدفش مخالفت کردن با دین است. و روایت شده که وی به او نامه نوشت که محمد بن ابی بکر و دیگرانی را که بر او وارد می شوند، بکشد و آن نامه به دست مردمان افتاد و از اینرو این فریاد دادخواهی فزونی گرفت و گروه ایشان بیشتر شدند و این امر به محاصره و قتل او انجامید و آنچه که از رفتار مروان نسبت به او و تسلط وی بر او و کارهایش، سبب قتل وی فراهم گشت(3)

و نمی توان گفت که وی از احوال این فاسقان آگاهی نداشت چرا که ولید در هر حالی آشکارا در حال زشت کاری و شرابخواری بود و چگونه این قضیه از عثمان به دور می ماند حال آنکه وی از نزدیکان و همنشینان و برادر مادری او بود؟! و از این روست که سعد بن ابی وقاص در روایت الواقدی، چون وارد کوفه شده بود، گفت: ای ابا وهب! امیری یا میهمان؟ گفت: بلکه امیرم.

ص: 150


1- . وی عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح برادر رضاعی عثمان بود که والی بصره بود. شرح حال او را بنگرید در: أسد الغابة 3: 173، و البدایة و النهایة 7: 250، و الکامل لابن الأثیر 3: 114، و النجوم الزاهرة 1: 94- 97 و غیره.
2- . و او پسر دایی عثمان است زیرا که مادر عثمان أروی بنت کریز است چنانکه در تاریخ الإسلام 2: 266، و طبقات ابن سعد 5: 30- 35، و الکامل لابن الأثیر 3- 206 و غیره آمده است. و شرح حال وی را بنگرید در: الإصابة 3: 61 ترجمة 6175، و تهذیب التهذیب 5: 273، و تیسیر الوصول 1: 265.
3- . شیخ امینی در الغدیر 9: 168- 217 به تفصیل به قضیه محاصره اول و دوم و کشته شدن او پرداخته است.

فَقَالَ سَعْدٌ: مَا أَدْرِی أَ حَمِقْتُ بَعْدَکَ أَمْ کِسْتَ (1) بَعْدِی؟!. فَقَالَ: مَا حَمِقْتَ بَعْدِی وَ لَا کِسْتُ (2) بَعْدَکَ، وَ لَکِنَّ الْقَوْمَ مَلِکُوا فَاسْتَأْثَرُوا (3). فَقَالَ سَعْدٌ: مَا أَرَاکَ إِلَّا صَادِقاً.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی مِخْنَفٍ لُوطِ بْنِ یَحْیَی (4): أَنَّ الْوَلِیدَ لَمَّا دَخَلَ الْکُوفَةَ مَرَّ عَلَی مَسْجِدِ (5) عَمْرِو بْنِ زُرَارَةَ النَّخَعِیِّ (6) فَوَقَفَ، فَقَالَ عَمْرٌو: یَا مَعْشَرَ بَنِی أَسَدٍ! بِئْسَ مَا اسْتَقْبَلَنَا بِهِ أَخُوکُمْ ابْنُ عَفَّانَ، أَ مِنْ عَدْلِهِ أَنْ یَنْزِعَ عَنَّا ابْنَ أَبِی وَقَّاصٍ الْهَیِّنَ اللَّیِّنَ السَّهْلَ الْقَرِیبَ وَ یَبْعَثَ عَلَیْنَا بَدَلَهُ (7) أَخَاهُ الْوَلِیدَ الْأَحْمَقَ الْمَاجِنَ الْفَاجِرَ قَدِیماً وَ حَدِیثاً؟! وَ اسْتَعْظَمَ النَّاسُ مَقْدَمَهُ، وَ عُزِلَ سَعْدٌ بِهِ، وَ قَالُوا: أَرَادَ عُثْمَانُ کَرَامَةَ أَخِیهِ بِهَوَانِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (8).

و قال ابن عبد البرّ فی الإستیعاب (9) فی ترجمة الولید: أمّه أروی بنت کریز ابن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس، أمّ عثمان بن عفّان، و الولید (10) بن عقبة أخو عثمان لأمّه یکنّی: أبا وهب، أسلم یوم فتح (11) مکة، و ولّاه عثمان بالکوفة و عزل عنها سعد بن أبی وقّاص، فلمّا قدم الولید علی سعد قال له سعد: و اللّه ما أدری

ص: 151


1- فی الشّافی: کیّست، و هو ضدّ الحمق. و فی التّلخیص: أم کنت.
2- فی الشّافی: کیّست، و فی التّلخیص: و لا کنت.
3- فی تلخیص الشّافی زیادة: و ملکنا فاستأثرنا.
4- کما حکاها السّیّد فی الشّافی 4- 251، و أورده الشّیخ فی تلخیصه 4- 75 باختلاف یسیر.
5- فی الشّافی و تلخیصه: مجلس، و فی ک: مجلسی، نسخة بدل.
6- فی تلخیص الشّافی للشّیخ الطّوسیّ: اللّخمیّ، بدلا من: النّخعیّ.
7- لا توجد فی المصدر: بدله.
8- و قد جاء أیضا فی أنساب البلاذریّ 5- 32- 33.
9- الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 3- 631.
10- فی المصدر: فالولید.
11- فی المصدر زیادة: هو و أخوه خالد بن عقبة. أقول: هنا سقط کثیر و إن کان ظاهر العبارة هو الاتصال، و فیه: ثم ولاه عثمان.

پس سعد گفت: نمی دانم آیا پس از تو کودن شده ام یا تو در مدت ندیدن من باهوش شده ای؟! گفت: نه تو در نبود من احمق شده ای و نه من دور از تو هوشمند شده ام! بلکه این قوم زمام امر را به دست گرفته و همه چیز را از آن خود کردند. پس سعد گفت: به حق که راست می گویی.

در روایت ابی مخنف لوط بن یحیی(1)

آمده است: وقتی که ولید وارد کوفه شد، از کنار مسجد عمرو بن زرارة النخعی می گذشت که ایستاد. عمرو گفت: ای مردم بنی اسد! چه بد است آنچه برادرتان عثمان بن عفان ما را با آن روبرو کرد. آیا این عدالت اوست که ابن ابی وقاص نرمخوی سهل اندیش آرامِ آشنا را از فرمانروایی ما عزل کند و برادرش ولید کودن تباهکار که از قدیم تابحال اباحیگری پیشه کرده را بر سر ما فرستد؟! مردم آمدن او را مهم شمردند و سعد بخاطر آن عزل گردید و گفتند: عثمان قصد کرده برادرش را با خوار کردن امت محمد (ص)، اکرام نماید.(2)

ابن عبدالبر در الاستیعاب(3)

در شرح حال ولید می نویسد: مادرش اروی دختر کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبدشمس، مادر عثمان بن عفان بود و کنیه ولید بن عقبة برادر مادری عثمان، ابو وهب بود و در روز فتح مکه اسلام آورد و عثمان او را والی کوفه نمود و سعد بن ابی وقاص را برای نصب او برکنار نمود و چون ولید به نزد سعد آمد، سعد به او گفت: به خدا نمی دانم،

ص: 151


1- . چنانکه سید آنرا در الشّافی 4: 251 روایت کرده و شیخ در تلخیص 4: 75 با تفاوتی اندک درج نموده است.
2- . و نیز در أنساب البلاذریّ 5: 32- 33
3- . الاستیعاب- چاپ در حاشیه الإصابة- 3: 631.

أ کست (1) بعدنا أم حمقنا بعدک؟!. فقال: لا تجزعنّ أبا إسحاق، فإنّما هو الملک یتغدّاه قوم و یتعشّاه آخرون. فقال سعد: أراکم و اللّه ستجعلونها ملکا.

قال (2): وَ رَوَی جَعْفَرُ بْنُ سُلَیْمَانَ، عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ، عَنِ ابْنِ سِیرِینَ، قَالَ (3): لَمَّا قَدِمَ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ أَمِیراً عَلَی الْکُوفَةِ أَتَاهُ ابْنُ مَسْعُودٍ فَقَالَ: مَا جَاءَ بِکَ؟. قَالَ: جِئْتُ أَمِیراً. فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ: مَا أَدْرِی أَ صَلَحْتَ بَعْدَنَا أَمْ فَسَدَ النَّاسُ؟!.

و له أخبار (4) فیها نکارة و شناعة تقطع علی سوء (5) حاله و قبح أفعاله (6) غفر اللّه لنا و له (7) فلقد کان من رجال قریش ظرفا و حلما و شجاعة و أدبا، و کان من الشعراء المطبوعین (8)، کان الأصمعی و أبو عبیدة و ابن الکلبی و غیرهم یقولون:

کان الولید بن عقبة فاسقا شریب خمر، و کان شاعرا کریما (9) أخباره فی شرب الخمر و منادمته أبا زبید الطائی کثیرة مشهورة(10) یسمج بنا ذکرها هاهنا، و نذکر منها طرفا (11).

ص: 152


1- فی الاستیعاب: أ کبت. أقول: الکبت: الصرف و الإذلال، کما فی الصحاح 1- 262، و النهایة 4- 138، و القاموس 1- 155، و مجمع البحرین 2- 216. و الکیس: العقل و الفطنة و جودة القریحة، کما فی مجمع البحرین 4- 101 و غیره.
2- قاله ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 3- 633- 634- هامش الإصابة-.
3- لا توجد: قال، فی المصدر.
4- هذا استمرار لکلام صاحب الاستیعاب.
5- فی س: سواد.
6- فی س: قبح حاله أحواله. و لعلّ إحداهما نسخة بدل.
7- لا توجد: و له، فی س.
8- فی س: مطبوغین. و لعلّها سهو.
9- فی المصدر زیادة: قال أبو عمر.
10- فی الاستیعاب: مشهورة کثیرة- بتقدیم و تأخیر-.
11- فی مطبوع البحار: ظرفا.

آیا در نبود ما باهوش شده ای یا ما با ندیدن تو کودن شده ایم؟! وی پاسخ داد: ناراحت نباش ابا اسحاق، این فرمانورایی است که، قومی آنرا ناهار خود می کنند و شام قومی دیگر می شود. پس سعد گفت: به خدا چنین که من می بینم، خلافت و امارت را به پادشاهی بدل خواهید کرد.

گوید(1):

و جعفر بن سلیمان از هشام بن حسان از ابن سیرین روایت می کند: آنگاه که ولید بن عقبة بعنوان امیر کوفه سررسید، ابن مسعود نزد وی آمد و گفت: چه شده که به اینجا آمده ای؟ گفت: به امیری آمده ام. ابن مسعود گفت: نمی دانم که آیا تو پس از ما صالح گشته ای یا اینکه مردم فاسد شده اند؟! و او را اخباری هست چنان زشت و شنیع که نشانی قاطع بر سوء احوال او و کردار ناپسند اوست، خداوند ما و او را ببخشد. چرا که او از مردان ظریف، دور اندیش، شجاع، ادیب و از شعرای روان گوی قریش بود و اصمعی و ابو عبیدة و ابن الکلبی و دیگران گفته اند: ولید بن عقبة فاسقی شرابخوار بود و شاعری درجه اول بود و اخبار شراب نوشی او و همنشینی اش با ابا زبید الطائی بسیار معروف است و درست نیست که ما آنرا در اینجا ذکر کنیم و تنها برخی نکات لطیف از آنرا بیان می کنیم.

ص: 152


1- . ابن عبد البرّ در الاستیعاب 3: 633- 634- حاشیه الإصابة-.

ذَکَرَ عُمَرُ بْنُ شَیْبَةَ (1)بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ شَوْذَبٍ، قَالَ: صَلَّی الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ بِأَهْلِ الْکُوفَةِ صَلَاةَ الصُّبْحِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْهِمْ، فَقَالَ:

أَزِیدُکُمْ؟!. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ: مَا زِلْنَا مَعَکَ فِی زِیَادَةٍ مُنْذُ الْیَوْمِ.

قَالَ: وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حُمَیْدٍ، عَنْ (2) جَرِیرٍ، عَنِ الْأَجْلَحِ، عَنِ الشَّعْبِیِّ فِی حَدِیثِ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ حِینَ شَهِدُوا عَلَیْهِ-، فَقَالَ الْحُطَیْئَةُ (3):

شَهِدَ الْحُطَیْئَةُ یَوْمَ یَلْقَی رَبَّهُ***إِنَّ الْوَلِیدَ أَحَقُّ بِالْعُذْرِ

نَادَی وَ قَدْ تَمَّتْ (4) صَلَاتُهُمْ*** أَ أَزِیدُکُمْ سُکْراً وَ مَا یَدْرِی؟

فَأَبَوْا أَبَا وَهْبٍ وَ لَوْ أَذِنُوا (5)*** لَقَرَنْتُ بَیْنَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ

وَ ذَکَرَ أَبْیَاتاً أُخَرَ فِی ذَلِکَ عَنْهُ، ثُمَّ قَالَ (6): وَ خَبَرَ صَلَاتِهِ بِهِمْ (7) سَکْرَانَ. و قوله لهم: أزیدکم؟ بعد أن صلّی الصبح أربعا مشهور من روایة الثقات من نقل أهل الحدیث و أهل الأخبار.

ثم قال (8):

وَ لَا خِلَافَ بَیْنَ أَهْلِ الْعِلْمِ بِتَأْوِیلِ الْقُرْآنِ فِیمَا عَلِمْتُ أَنَّ قَوْلَهُ تَعَالَی (9): (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا)(10) نَزَلَتْ فِی الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَی بَنِی الْمُصْطَلِقِ مُصَدِّقاً فَأَخْبَرَ عَنْهُمْ أَنَّهُمْ (11)

ص: 153


1- فی المصدر: شبّة.
2- فی الاستیعاب: قال، بدلا من: عن.
3- هو جرول بن أوس بن مالک العبسیّ.
4- فی الأنساب للبلاذری: نفدت. و ما فی الأغانی کالمتن.
5- و فی بعض المصادر: و لو فعلوا.
6- أی ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 3- 634 المطبوع بهامش الإصابة.
7- هنا زیادة: و هو، جاءت فی المصدر.
8- فی الاستیعاب 3- 632. و حکاه عنه ابن الأثیر فی أسد الغابة 5- 90.
9- فی المصدر: عزّ و جلّ، بدل: تعالی.
10- الحجرات: 6.
11- لا توجد: أنّهم، فی س.

عمر بن شیبة با ذکر سند از ابن شوذب روایت می کند: ولید بن عقبه نماز صبح را برای اهل کوفه پیشنماز ایستاد و چهار رکعت نماز خواند و آنگاه بسوی ایشان بازگشت و گفت: می خواهید برایتان بیشتر بخوانم؟ پس عبدالله بن مسعود گفت: از امروز با تو همچنان در فزونی هستیم.

گوید: و محمد بن حمید از جریر از الاجلح از الشعبی روایت می کند در حدیث ولید بن عقبة آنگاه که علیه وی شهادت دادند، که حطیئه سرود: حطیئه آنروز که به دیدار خدایش رود شهادت می دهد که ولید به خیانت سزاوار تر است. در حالیکه نمازشان پایان یافته بود سرمست و بی خود از خود گفت: می خواهید بیشتر بخوانم؟ ایشان ابا کردند ای ابا وهب و اگر اجازه می دادند، تو شفع و وتر را نیز یکی می کردی؟ و ابیات دیگری را نیز از وی در اینباره ذکر می کند و سپس می گوید: (1)

و آن خبر مست پیشنماز شدن وی بر ایشان است و این قول او که آیا میخواهید بیشتر بخوانم پس از آنکه نماز صبح را برایشان چهار رکعت خوانده بود، باروایت راویان مورد اعتماد و اخباریان موثق، مشهور است.

سپس گوید(2):

و آنچنانکه می دانم میان عالمان به تاویل قران هیچ خلافی در این نیست که این قول حقتعالی که (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا –: اگر فاسقی برایتان خبری آورد نیک وارسی کنید)(3) درباره ولید بن عقبه نازل شده و این بخاطر آن بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را برای جمع آوری زکات به نزد بنی المصطلق فرستاد و او از ایشان خبر داد

ص: 153


1- . یعنی ابن عبد البرّ در الاستیعاب 3- 634 چاپ حاشیه الإصابة.
2- . در الاستیعاب 3: 632. و ابن الأثیر در أسد الغابة 5: 90 از وی نقل کرده است.
3- . الحجرات/6

ارْتَدُّوا وَ أَبَوْا مِنْ أَدَاءِ الصَّدَقَةِ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ خَرَجُوا إِلَیْهِ فَهَابَهُمْ (1) وَ لَمْ یَعْرِفْ مَا عِنْدَهُمْ، فَانْصَرَفَ عَنْهُمْ وَ أَخْبَرَ بِمَا ذَکَرْنَا، فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَتَثَبَّتَ فِیهِمْ، فَأَخْبَرُوهُ أَنَّهُمْ مُتَمَسِّکُونَ بِالْإِسْلَامِ وَ نَزَلَتِ ... الْآیَةُ.

و روی عن مجاهد و قتادة مثل ما ذکرنا.

وَ عَنِ (2)

ابْنِ أَبِی لَیْلَی فِی قَوْلِهِ (3) تَعَالَی(4): (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ ..) (5) قَالَ: نَزَلَتْ فِی الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ.

وَ مِنْ حَدِیثِ الْحَکَمِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ (6): (أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ) (7).

انتهی کلام ابن عبد البرّ (8).

وَ قَالَ الْمَسْعُودِیُّ فِی مُرُوجِ الذَّهَبِ (9): کَانَ عُمَّالُهُ عَلَی أَعْمَالِهِ (10) جَمَاعَةً مِنْهُمُ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ (11) عَلَی الْکُوفَةِ، وَ هُوَ مِمَّنْ

أَخْبَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنَّهُ مِنْ

ص: 154


1- فی س: فهاجمهم.
2- ذکر ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 3- 632- 633 الإسناد مفصّلا و حذفه هنا.
3- فی ک: و قوله.
4- جاءت: عزّ و جلّ، بدلا من: تعالی، فی المصدر.
5- الحجرات: 6.
6- فی قصّة ذکرها فی المصدر.
7- السّجدة: 18.
8- و أخرج الطبریّ فی تفسیره 21- 62 بإسناده، عن عطاء بن یسار، قال: کان بین الولید و علیّ کلام، فقال الولید: أنا أبسط منک لسانا، و أحدّ منک سنانا، و أردّ منک للکتیبة. فقال علیّ: اسکت، فأنت فاسق فأنزل اللّه فیهما: « أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً» .. الآیة. و قریب منه ما فی الأغانی 4- 185، و تفسیر الخازن 3- 470، و أسباب النزول: 263، و الریاض للطبری 2- 206، و ذخائر العقبی: 88، و مناقب الخوارزمی: 188، و کفایة الکنجی: 55 و تفسیر النیشابوری، و نظم درر السمطین و غیرها کثیر.
9- مروج الذّهب 2- 334- 337.
10- لا توجد: علی أعماله، فی المصدر.
11- جاء فی حاشیة ک: عقبة بن أبی معیط. مروج. و هی کذلک فی المصدر.

که مرتد شده اند و از پرداخت زکات سر باز زدند. و این بخاطر آن بود که ایشان به سوی او روانه شدند و او از آنها ترسید و نتوانست بفهمد مقصودشان چیست، پس پشت کرد و رفت و آنچه را ذکر شد، خبر داد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خالد بن الولید را بسوی ایشان فرستاد و دستور داد که از حال ایشان مطمئن گردد و ایشان به وی خبر دادند که سخت در بند اسلام هستند، پس آیه مذکور نازل گشت. نظیر همین روایت از مجاهد و قتاده نیز روایت شده است.

و از ابن ابی لیلی(1)

درباره این آیه شریفه (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ .. –: اگر فاسقی برایتان خبری آورد نیک وارسی کنید)(2)

روایت است که گفت: درباره ولید بن عقبة بن ابی معیط نازل شده است. و در حدیث حکم از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل شده که درباره علی بن ابیطالب علیه السلام و ولید بن عقبة نازل شده که (أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ - : آیا کسی که مؤمن است چون کسی است که نافرمان است یکسان نیستند )(3). پایان سخن ابن عبدالبر. (4)

ابن عبدالبر در مروج الذهب می گوید(5): کارگزاران وی بر شهرهای تابعش جماعتی بودند که از جمله ایشان ولید بن عقبة بعنوان حاکم کوفه بود و او از کسانی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی فرمود: او اهل آتش است.

ص: 154


1- . ابن عبد البرّ در الاستیعاب 3- 632- 633 سند آنرا مفصلا بیان نموده و در اینجا محذوف است.
2- . الحجرات/ 6
3- . السّجدة/ 18
4- . و الطبریّ در تفسیرش 21: 62 با ذکر سند از عطاء بن یسار، روایت می کند که گفت: میان ولید و علیّ سخنی درگرفت، ولید گفت: زبان من از تو روان تر است و سلاح من از تو بران تر است و در پس زدن گردانها از تو چالاک ترم. پس علی گفت: خاموش باش، که تو فاسقی. و خداوند درباره این دو چنین آیه نازل نمود که «( أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً)» .. تا پایان آیه. و شبیه به این در الأغانی 4: 185، و تفسیر الخازن 3: 470، و أسباب النزول: 263، و الریاض للطبری 2: 206، و ذخائر العقبی: 88، و مناقب الخوارزمی: 188، و کفایة الکنجی: 55، و تفسیر النیشابوری، و نظم درر السمطین و بسیاری کتب دیگر درج شده است.
5- . مروج الذّهب 2: 334- 337

أَهْلِ النَّارِ.

، وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی سَرْحٍ عَلَی مِصْرَ، وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ عَلَی الشَّامِ، وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ عَلَی الْبَصْرَةِ، وَ صَرَفَ عَنِ الْکُوفَةِ الْوَلِیدَ (1) وَ وَلَّاهَا سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ.

وَ کَانَ السَّبَبُ فِی صَرْفِ الْوَلِیدِ (2) عَلَی مَا رُوِیَ أَنَّهُ (3) کَانَ یَشْرَبُ مَعَ نُدَمَائِهِ وَ مُغَنِّیهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی الصَّبَاحِ، فَلَمَّا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُونَ لِلصَّلَاةِ خَرَجَ مُتَفَضِّلًا (4) فِی غَلَائِلِهِ (5)، فَتَقَدَّمَ عَلَی (6) الْمِحْرَابِ فِی صَلَاةِ الصُّبْحِ فَصَلَّی بِهِمْ أَرْبَعاً، وَ (7) قَالَ: أَ تُرِیدُونَ أَنْ أَزِیدَکُمْ؟!. وَ قِیلَ: إِنَّهُ قَالَ فِی سُجُودِهِ وَ قَدْ أَطَالَ الشَّرَابَ (8) فَاسْقِنِی، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ کَانَ خَلْفَهُ (9): مَا تَزِیدُ (10)؟ لَا زَادَکَ اللَّهُ بِخَیْرٍ، وَ اللَّهِ مَا أَعْجَبُ إِلَّا مِمَّنْ بَعَثَکَ إِلَیْنَا وَالِیاً، وَ عَلَیْنَا أَمِیراً، وَ کَانَ هَذَا الْقَائِلُ عَتَّابَ بْنَ غَیْلَانَ (11) الثَّقَفِیَّ(12) وَ خَطَبَ النَّاسَ الْوَلِیدُ فَحَصَبَهُ (13) النَّاسُ بِحَصَی الْمَدِینَةِ (14)، وَ شَاعَ بِالْکُوفَةِ فِعْلُهُ وَ ظَهَرَ فِسْقُهُ وَ مُدَاوَمَتُهُ شُرْبَ الْخَمْرِ، فَهَجَمَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمَسْجِدِ مِنْهُمْ أَبُو

ص: 155


1- فی مروج الذّهب زیادة: بن عقبة.
2- فی المصدر زیادة: بن عقبة و ولایة سعید.
3- فی المروج: أنّ الولید.
4- فی س: منفضلا.
5- جاء فی حاشیة ک: منفضلا فی غلالته. مروج. و فی المصدر: متفضّلا فی غلائلة.
6- کذا. و فی المصدر: إلی، و هو الظّاهر.
7- وضع علی الواو فی ک رمز نسخة بدل.
8- فی ک نسخة بدل: الشّرب. و فی مروج الذّهب: اشرب و اسق و اسقنی.
9- فی نسخة بدل جاءت فی ک: حاضر خلفه. و فی المصدر: خلفه فی الصّفّ الأوّل.
10- فی س: ترید. و فی المصدر: من الخیر، بدلا من: بخیر، و لا أعجب، بدلا من: ما أعجب.
11- جاءت فی مروج الذّهب: عیلان- بالعین المهملة-.
12- فی ک نسخة بدل: الأسدیّ.
13- جاء فی حاشیة ک: و حصب النّاس الولید بحصی المسجد .. مروج. حصب: أی رمی.
14- فی مروج الذّهب: بحصباء المسجد. و هنا سقط کثیر راجع المصدر. و فیه: و أشاعوا.

و عبدالله بن ابی سرح را بر مصر و معاویه بن ابی سفیان را بر شام و عبدالله بن عامر را بر بصره حاکم نمود و ولید را از حکومت کوفه برکنار کرد و سعید بن العاص را والی نمود. و علت کنار زدن ولید طبق آنچه روایت شده آن بود که وی با همنشینان و آوازخوانانش از سر شب تا صبح شرابخواری می کردند و چون موذنان اذان سر می دادند، فضل فروشانه در لباسهای نازک راحتی اش بیرون آمد و برای نماز بسمت محراب رفت و برای نماز صبح بر مردم چهار رکعت نماز خواند. و سپس گفت: آیا می خواهید بیشتر برایتان بخوانم؟! و گفته اند که او در سجده اش که طولانی هم شد گفت: شراب بیاور و مرا بنوشان. و یکی از اقتدا کنندگان از پشت سر او گفت: چه می خواهی؟ خدا خیرت ندهد، به خدا تعجب نمی کنم مگر از آنکه تو را والی ما کرده و بر ما امیر نموده است. و این گوینده نامش عتاب بن غیلان الثقفی بود و ولید برای مردم خطابه ای راند و مردم او را با سنگریزه های شهر زدند و این کار او در کوفه پیچید و فسق و فجور او و دائم الخمر بودنش آشکار گشت و گروهی از مردم از مسجد به وی حمله ور شدند که از جمله ایشان

ص: 155

زَیْنَبَ بْنُ عَوْفٍ الْأَزْدِیُّ وَ أَبُو (1) جُنْدَبِ بْنُ زُهَیْرٍ الْأَزْدِیُّ وَ غَیْرُهُمَا (2) فَوَجَدُوهُ (3) سَکْرَاناً مُضْطَجِعاً عَلَی سَرِیرِهِ لَا یَعْقِلُ (4)، فَأَیْقِظُوهُ مِنْ رَقْدَتِهِ فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ، ثُمَّ تَقَیَّأَ عَلَیْهِمْ مَا شَرِبَ مِنَ الْخَمْرِ فَانْتَزَعُوا خَاتَمَهُ مِنْ یَدِهِ وَ خَرَجُوا مِنْ فَوْرِهِمْ إِلَی الْمَدِینَةِ، فَأَتَوْا عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ فَشَهِدُوا عِنْدَهُ أَنَّ (5) الْوَلِیدَ أَنَّهُ (6)یَشْرَبُ الْخَمْرَ، فَقَالَ عُثْمَانُ: وَ مَا یُدْرِیکُمْ أَنَّ (7) مَا شَرِبَ خَمْرٌ (8)؟. فَقَالُوا: هُوَ الْخَمْرَةُ الَّتِی کُنَّا نَشْرَبُ (9)فِی الْجَاهِلِیَّةِ، وَ أَخْرَجَا خَاتَمَهُ فَدَفَعَاهُ إِلَیْهِ فَزَبَرَهُمَا (10) وَ دَفَعَ فِی صُدُورِهِمَا، وَ قَالَ: تَنَحَّیَا عَنِّی!. فَخَرَجَا وَ أَتَیَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَاهُ (11) بِالْقِصَّةِ، فَأَتَی عُثْمَانَ وَ هُوَ یَقُولُ: دَفَعْتَ الشُّهُودَ وَ أَبْطَلْتَ الْحُدُودَ؟!. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: فَمَا تَرَی؟. قَالَ: أَرَی أَنْ تَبْعَثَ إِلَی صَاحِبِکَ (12)، فَإِنْ أَقَامَا الشَّهَادَةَ عَلَیْهِ فِی وَجْهِهِ وَ لَمْ یُدْلِ(13)بِحُجَّةٍ أَقَمْتَ عَلَیْهِ الْحَدَّ، فَلَمَّا حَضَرَ الْوَلِیدُ دَعَاهُمَا (14) فَأَقَامَا الشَّهَادَةَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُدْلِ (15) بِحُجَّةٍ، فَأَلْقَی عُثْمَانُ السَّوْطَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ

ص: 156


1- لا توجد: أبو، فی المصدر.
2- فی س: و غیرهم.
3- جاء فی س: فوجدوهم. و لعلّه سهو.
4- فی س: و لا یعقل.
5- وضع علی: أنّ، رمز نسخة بدل فی ک. و فی المصدر بدلا عنها: علی.
6- لا توجد فی س: أنّه.
7- فی ک نسخة بدل: أنّه.
8- فی نسخة جاءت فی ک: خمرا. و العبارة فی المصدر هکذا: و ما یدریکما أنّه شرب خمرا.
9- فی المصدر: کنّا نشربها. و فی ک نسخة بدل: کنّا نشربه.
10- فی مروج الذّهب: فزجرهما.
11- جاءت فی المصدر: و أخبراه.
12- زیادة: فتحضره، جاءت فی مروج الذّهب. و قد جاءت فی حاشیة ک أیضا.
13- فی حاشیة ک: و لم یدرأ بنفسه. مروج. و فی المصدر: و لم یدرأ عن نفسه ..
14- جاءت هنا زیادة: عثمان، فی مروج الذّهب.
15- فی ک: فلم یدل.

ابو زینب بن عوف الازدی و ابو جندب بن زهیر الازدی و غیر ایندو بودند و او را مست و عقل پریده و لمیده بر تختش یافتند و او را از خوابش بیدار کردند ولی او بیدارشدنی نبود و آنگاه هر چه شراب خورده بود را به روی ایشان بالا آورد و انگشتری اش را از انگشتش بیرون آوردند و شتابان به سوی مدینه رفتند و نزد عثمان بن عفان حاضر شدند و پیش او گواهی دادند که ولید شرابخوار است. پس عثمان گفت: از کجا می دانید که آنچه نوشیده شراب است؟ گفتند: این همان شرابی بود که در دوره جاهلی می نوشیدیم و انگشتری او را درآورده و نشان دادند. پس او آندو را با فریاد تحقیر آمیزی طرد کرد و با کوبیدن بر سینه شان هلشان داد و گفت: از پیش رویم دور شوید! پس آندو خارج شده و نزد علی بن ابیطالب علیه السلام آمدند و او را از قضیه آگاه کردند و حضرت به نزد عثمان رفت و گفت: آیا شاهدان را پس رانده و حدود الهی را زیر پا نهاده ای؟! پس عثمان گفت: حال می گویی چه کنم؟ فرمود: نظر من آن است که کسی را نزد این دوستت فرستی و اگر این دو در برابر او شهادت دادند و او هیچ حجتی برای اظهار نداشت، او را حد بزن. وقتی ولید به نزد عثمان حاضر شد، وی آندو را خبر کرد و آندو بر وی گواهی دادند و او هیچ برهانی نداشت، پس عثمان تازیانه را به دست علی علیه السلام انداخت

ص: 156

عَلِیٌّ (1) لِابْنِهِ الْحَسَنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: قُمْ یَا بُنَیَّ! فَأَقِمْ عَلَیْهِ مَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ.

فَقَالَ: یَکْفِینِیهِ بَعْضُ مَنْ تَرَی، فَلَمَّا نَظَرَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2)إِلَی امْتِنَاعِ الْجَمَاعَةِ عَنْ إِقَامَةِ الْحَدِّ عَلَیْهِ تَوَقِّیاً لِغَضَبِ عُثْمَانَ لِقَرَابَتِهِ مِنْهُ أَخَذَ عَلِیٌّ السَّوْطَ (3)وَ دَنَا مِنْهُ، فَلَمَّا أَقْبَلَ نَحْوَهُ سَبَّهُ الْوَلِیدُ، وَ قَالَ: یَا صَاحِبُ مُکْثٍ (4)!. فَقَالَ عَقِیلُ (5) بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ کَانَ فِیمَنْ (6) حَضَرَ-: إِنَّکَ لَتَتَکَلَّمُ یَا ابْنَ أَبِی مُعَیْطٍ کَأَنَّکَ لَا تَدْرِی مَنْ أَنْتَ؟ وَ أَنْتَ عِلْجٌ مِنْ أَهْلِ صَفُّورِیَةَ (7).. کَانَ ذُکِرَ أَنَّ (8) أَبَاهُ (9) یَهُودِیٌّ (10) مِنْهَا، فَأَقْبَلَ الْوَلِیدُ یَرُوغُ (11) مِنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَاجْتَذَبَهُ (12) وَ ضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ وَ عَلَاهُ بِالسَّوْطِ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: لَیْسَ لَکَ أَنْ تَفْعَلَ بِهِ هَذَا؟. قَالَ: بَلَی(13) وَ شَرٌّ (14) مِنْ هَذَا، إِذَا فَسَقَ وَ مَنَعَ حَقَّ اللَّهِ (15) أَنْ یُؤْخَذَ مِنْهُ، فَوَلَّی (16) سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ، فَلَمَّا

ص: 157


1- لا توجد فی س لفظ: علیّ.
2- لا توجد: علیّ علیه السّلام، فی المصدر.
3- فی س: أخذ السّوط. من دون لفظ: علیّ.
4- جاءت فی حاشیة ک: مکمن. مروج. و فی المصدر: مکس، و المکث- بالضّمّ-: الانتظار، أو الإقامة مع الانتظار، و فیها تعریض کما لا یخفی.
5- فی ک: علی، بدلا من: عقیل. و فیه نسخة بدل: عقیل. و الظّاهر ما أثبتناه.
6- فی المصدر: ممّن.
7- هنا سقط جاء فی مروج الذّهب، فراجع.
8- خ. ل: ذکران.
9- فی س: إیّاه.
10- فی المصدر: کان یهودیّ ..
11- یروغ .. أی یحید و یمیل.
12- فی المصدر زیادة: علیّ.
13- فی مروج الذّهب: بل.
14- جاءت فی ک: و شرّا.
15- فی المصدر: اللّه تعالی.
16- فی مروج الذّهب: و ولّی الکوفة بعده .. و جاء فی حاشیة ک: فولّی الکوفة بعده .. مروج.

و علی به فرزندش حسن علیه السلام فرمود: برخیز پسرم! و بر او آنچه را خداوند واجب نموده، اجرا نما. پس گفت: برخی از این افراد که می بینی برای من کافی هستند. پس چون علی علیه السلام خودداری همه جماعت از جاری نمودن حد بخاطر نگرانی از خشم عثمان که با وی خویشاوند بود، را دید، خود تازیانه را برداشت و به او نزدیک شد و چون به طرف او رفت ولید او را ناسزا گفت و گفت ای درنگ پیشه!(1) پس عقیل بن ابیطالب که از جمله حاضران بود، گفت: ای ابن ابی معیط! طوری صحبت می کنی که انگار نمی دانی که هستی؟ تو گردن کلفتی کافر از صفّوریه– (روستایی میان عکاء و اللجون در اردن) هستی و گفته شده که پدرش از یهودیان آنجا بود. پس ولید به گونه ای فریب کارانه به سوی علی آمده ، ولی علی او یقه او را گرفت و بر زمینش کوفت و با تازیانه به جانش افتاد. عثمان به حضرت گفت: حق نداری با او چنین کنی؟ فرمود: حتما دارم و حق بدتر از این را هم دارم، اگر عیاشی کند و آنگاه بخواهد نگذارد حق خدا از وی ستانده شود. پس عثمان سعید بن العاص را والی نمود

ص: 157


1- . در این اهانت او اشاره هست به اینکه حق از علی سلب شده و او در انتظار بازیابی حقش است.

دَخَلَ سَعِیدٌ الْکُوفَةَ(1) أَبَی أَنْ یَصْعَدَ الْمِنْبَرَ إِلَّا أَنْ (2) یُغْسَلَ وَ أَمَرَ بِغَسْلِهِ، وَ قَالَ: إِنَّ الْوَلِیدَ کَانَ نَجِساً رَجِیماً (3)، فَلَمَّا اتَّصَلَتْ أَیَّامُ سَعِیدٍ بِالْکُوفَةِ ظَهَرَتْ مِنْهُ أُمُورٌ أُنْکِرَتْ عَلَیْهِ وَ ابْتَزَّ (4) الْأَمْوَالَ، وَ قَالَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ أَوْ أَنَّهُ کَتَبَ (5) إِلَی عُثْمَانَ: إِنَّمَا هَذِهِ (6) السَّوَادُ قَطِینٌ (7) لِقُرَیْشٍ. فَقَالَ لَهُ الْأَشْتَرُ: أَ تَجْعَلُ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْنَا بِسُیُوفِنَا (8) وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِنَا بُنْیَاناً (9) لَکَ وَ لِقَوْمِکَ؟ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی عُثْمَانَ فِی سَبْعِینَ رَاکِباً فَذَکَرَ (10) سُوءَ سِیرَةِ سَعِیدٍ وَ سَأَلُوهُ عَزْلَهُ، وَ مَکَثَ (11) الْأَشْتَرُ وَ أَصْحَابُهُ أَیَّاماً لَا یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ (12) مِنْ عُثْمَانَ فِی سَعِیدٍ شَیْ ءٌ، وَ اتَّصَلَتْ (13) (14) أَیَّامُهُمْ بِالْمَدِینَةِ .. إِلَی آخِرِ الْقِصَّةِ.

وَ رَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ قِصَّةَ شُرْبِ الْوَلِیدِ، وَ قَالَ: الصَّحِیحُ أَنَّ الَّذِی جَلَدَهُ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ.

و روی ابن أبی الحدید فی شرح النهج (15) روایات عدیدة فی قصّة الولید

ص: 158


1- زیادة: والیا، جاءت فی المصدر.
2- فی المروج: حتّی، بدلا من: إلّا أن.
3- فی حاشیة ک: رجسا نجسا. مروج. و فی المصدر: نجسا رجسا.
4- الکلمة مشوّشة فی س. و جاء فی حاشیة ک: و استبدّ. مروج. و لا توجد فی المصدر: أنکرت علیه. و فیه: فاستبدّ بالأموال.
5- فی مروج الذّهب: کتب به، بدلا من: أنّه کتب.
6- فی المصدر: هذا.
7- جاءت فی س: قصر.
8- فی مروج الذّهب: بظلال سیوفنا. و کذا جاءت فی حاشیة ک أیضا.
9- خ. ل: بستانا. و کذا جاءت فی المصدر.
10- فی المصدر: راکبا من أهل الکوفة فذکروا.
11- فی س: و مکثا. و فی مروج الذّهب: و سألوا عزله عنهم فمکث.
12- فی المصدر: لهم، بدلا من: إلیهم.
13- فی مروج الذّهب: و امتدّت.
14- الکامل 3- 53.
15- شرح النهج لابن أبی الحدید 17- 227- 245، و انظر فیه: 3- 12 و 17 و 18، و 4- 81، و 6- 269.

و او چون وارد کوفه شد بر منبر ننشست مگر پس از آنکه دستور داد آنرا بشویند و گفت: ولید نجس و رجیم بود و چون روزهایی بر سعید در کوفه گذشت از وی اموری ناپسند نمایان گشت و به زورستانی مال مردم را به چنگ می آورد و زمانی گفت و یا در نامه ای به عثمان نوشت که این مملکت کوفه، خدمتگزار قریش است. پس اشتر به او گفت: آیا آنچه را که خداوند با شمشیرهای ما و استواری نیزه هامان به ما عطا نمود، بنیانی برای خود و خانواده ات می سازی؟ آنگاه به همراه هفتاد سوار به سوی عثمان روانه شد و از ناپسندی شیوه سعید به وی خبر داد و درخواست کرد که عزلش کنند و اشتر و یارانش چندین روز منتظر ماندند و عثمان هیچ دستوری درباره سعید نمی داد و ایشان روزهای بسیار دیگر در مدینه ماندگار شدند(1)

.. تا پایان این حکایت. ابن الاثیر در الکامل همچنین حکایت شراب نوشی ولید را بیان کرده و گفته است: درست آن است که فردی که او را تازیانه زد عبدالله بن جعفر بود و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(2) نیز روایات چندی در باب ولید و

ص: 158


1- . الکامل 3: 53
2- . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 17: 227

و شربه الخمر و نزول الآیة فیه .. و غیر ذلک حکاها عن کتاب الأغانی (1) لأبی الفرج الأصفهانی.

و منها:

مَا رَوَاهُ أَبُو الْفَرَجِ (2) بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ امْرَأَةَ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ جَاءَتْ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَشْتَکِی إِلَیْهِ الْوَلِیدَ، وَ قَالَتْ: إِنَّهُ یَضْرِبُهَا، فَقَالَ لَهَا: ارْجِعِی إِلَیْهِ وَ قُولِی لَهُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ... (3) مَدَّ یَدَهُ وَ قَالَ:

اللَّهُمَّ عَلَیْکَ بِالْوَلِیدِ .. مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً (4).

وَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ هِشَامِ بْنِ الْکَلْبِیِّ وَ الْأَصْمَعِیِّ أَنَّ الْوَلِیدَ تَقَیَّأَ فِی الْمِحْرَابِ لَمَّا شَرِبَ الْخَمْرَ بِالْکُوفَةِ (5)، وَ صَلَّی الصُّبْحَ أَرْبَعاً، وَ قَرَأَ بِالْمَأْمُومِینَ رَافِعاً صَوْتَهُ:

عَلَّقَ الْقَلْبُ الرَّبَابَا*** بَعْدَ مَا شَابَتْ وَ شَابَا

فَشَخَصَ بَعْضُ (6) أَهْلِ الْکُوفَةِ إِلَی عُثْمَانَ .. إِلَی آخِرِ الْقِصَّةِ (7) وَ عَنِ ابْنِ الْأَعْرَابِیِّ: أَنَّ أَبَا زُبَیْدٍ وَ هُوَ أَحَدُ نُدَمَاءِ الْوَلِیدِ وَفَدَ عَلَی الْوَلِیدِ حِینَ اسْتَعْمَلَهُ عُثْمَانُ عَلَی الْکُوفَةِ، فَأَنْزَلَهُ الْوَلِیدُ دَارَ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عِنْدَ بَابِ الْمَسْجِدِ وَ اسْتَوْهَبَهَا مِنْهُ فَوَهَبَهَا لَهُ، وَ کَانَ ذَلِکَ أَوَّلَ الطَّعْنِ عَلَیْهِ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ، لِأَنَّ أَبَا زُبَیْدٍ کَانَ یَخْرُجُ مِنْ دَارِهِ حَتَّی یُشَقَّ الْمَسْجِدُ إِلَی الْوَلِیدِ، فیسمر(8) عِنْدَهُ وَ یَشْرَبُ مَعَهُ فَیَخْرُجُ وَ یَشُقُّ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ سَکْرَانُ.

ص: 159


1- الأغانی 4- 174 و 175 و 176 و 177 و 178 و 179 و 180 و 182 و 184 و 185 و 187.
2- فی الأغانی 4- 183. و حکاه عنه ابن أبی الحدید فی شرحه 17- 239- 240.
3- هنا سقط جاء فی شرح النّهج و هو: قد أجارنی فانطلقت، فمکثت ساعة ثمّ رجعت، فقالت: إنّه ما أقلع عنّی، فقطع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم هدبة من ثوبه، و قال: اذهبی بها إلیه و قولی له: إنّ رسول اللّه قد أجارنی، فانطلقت فمکثت ساعة ثمّ رجعت، فقالت: ما زادنی إلّا ضربا، فرفع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم یده ثمّ قال: ..
4- و جاء فی شرح ابن أبی الحدید 17- 230 و 254 بتصرّف و إیجاز أیضا.
5- فی س: فی الکوفة.
6- لا توجد فی المصدر: بعض.
7- و ذکرها ابن أبی الحدید أیضا فی شرحه علی نهج البلاغة 17- 230.
8- فی ک: فیستمرّ.

شرابخواری او و نزول آیه در این باره و غیر این به نقل از کتاب الاغانی(1)

تالیف ابی الفرج الاصفهانی ذکر کرده است. از جمله آنچه که ابوالفرج با ذکر سند، از علی علیه السلام نقل می کند که فرمود: همسر ولید بن عقبه به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از ولید گلایه گزاری نمود. و گفت که وی را کتک می زند پس پیامبر فرمود به نزد وی برگرد و بگو رسول خدا(2)

دستش را فراز نمود و گفت: خداوندا خود امر ولید را دریاب ... و دو یا سه بار تکرار کرد. (3) و از ابوعبیده و هشام بن الکلبی و الاصمعی نقل شده که ولید هنگامی که در کوفه حاکم بود، در اثر میگساری در محراب استفراغ نمود و نماز صبح را چهار رکعت خواند و با بلندکردن صدایش برای اقتداکنندگان این بیت شعر را خواند که: دلم شیفته و وابسته تار گشت، پس از آنکه هم دل و هم تار، سالخورده گشتند. پس برخی از اهل کوفه به سوی عثمان رفتند ... تا پایان داستان. و از ابن اعرابی نقل است که ابا زبید که یکی از ندیمان ولید بود، آنگاه که عثمان ولید را والی کوفه نمود، به نزد ولید آمد و ولید او را به خانه عقیل بن ابیطالب در کنار مسجد فرستاد و از او خواست که خانه را به وی ببخشد و او خانه را به او داد و این نخستین ایرادی بود که مردم کوفه از ولید گرفتند، چرا که ابا زبید از خانه اش بیرون می آمد تا مسجد از مسجد عبور کرده و نزد ولید برود، پس نزد او نقل شبانه می کرد و باده گساری می نمود و از خانه او بیرون می آمد و از میان مسجد عبور می کرد و حال آنکه مست بود.

ص: 159


1- . الأغانی 4: 174
2- . در این قسمت مقطعی حذف شده که در شرح نهج البلاغه آمده است.
3- . و در شرح ابن أبی الحدید 17: 230 و 254 به تصرّف و تلخیص ذکر شده است.

وَ رُوِیَ فِی کِتَابِ الْإِسْتِیعَابِ (1) بِإِسْنَادِهِ، عَنْ أَبِی عُثْمَانَ، قَالَ: رَأَیْتُ الَّذِی یَلْعَبُ بَیْنَ یَدَیِ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ فَیُرِی أَنَّهُ یَقْطَعُ رَأْسَ رَجُلٍ ثُمَّ یُعِیدُهُ (2)، فَقَامَ إِلَیْهِ جُنْدَبُ بْنُ کَعْبٍ فَضَرَبَ وَسَطَهُ بِالسَّیْفِ، وَ قَالَ: قُولُوا لَهُ فَلْیُحْیِی نَفْسَهُ الْآنَ.

قَالَ: فَحَبَسَ الْوَلِیدُ جُنْدَباً وَ کَتَبَ إِلَی عُثْمَانَ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ أَنْ خَلِّ سَبِیلَهُ، فَتَرَکَهُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ: کَانَ سَاحِرٌ یَلْعَبُ بَیْنَ یَدَیِ الْوَلِیدِ یُرِیهِمْ أَنَّهُ یَدْخُلُ فِی فَمِ الْحِمَارِ وَ یَخْرُجُ مِنْ ذَنَبِهِ أَوْ مِنْ دُبُرِهِ، وَ یَدْخُلُ فِی اسْتِ الْحِمَارِ وَ یَخْرُجُ مِنْ فِیهِ (3)، وَ یُرِیهِمْ أَنَّهُ یَضْرِبُ رَأْسَ نَفْسِهِ فَیَرْمِی بِهِ ثُمَّ یَشْتَدُّ فَیَأْخُذُهُ ثُمَّ یُعِیدُهُ مَکَانَهُ، فَانْطَلَقَ جُنْدَبٌ إِلَی الصَّیْقَلِ وَ سَیْفُهُ عِنْدَهُ، فَقَالَ: وَجَبَ أَجْرُکَ فَهَاتِهِ. قَالَ: فَأَخَذَهُ وَ اشْتَمَلَ (4) عَلَیْهِ، ثُمَّ جَاءَ إِلَی السَّاحِرِ مَعَ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ فِی بَعْضِ مَا کَانَ یَصْنَعُ فَضَرَبَ عُنُقَهُ فَتَفَرَّقَ أَصْحَابُ الْوَلِیدِ وَ دَخَلَ هُوَ الْبَیْتَ، وَ أَخَذَ جُنْدَبٌ وَ أَصْحَابُهُ فَسُجِنُوا، فَقَالَ لِصَاحِبِ السِّجْنِ: قَدْ عَرَفْتُ السَّبَبَ الَّذِی سُجِنَّا فِیهِ، فَخَلِّ سَبِیلَ أَحَدِنَا حَتَّی یَأْتِیَ عُثْمَانَ، فَخَلَّی سَبِیلَ أَحَدِهِمْ، فَبَلَغَ ذَلِکَ الْوَلِیدَ فَأَخَذَ صَاحِبَ السِّجْنِ فَصَلَبَهُ، قَالَ: وَ جَاءَ کِتَابُ عُثْمَانَ: أَنْ خَلِّ سَبِیلَهُمْ وَ لَا تَعْرِضْ لَهُمْ، وَ وَافَی کِتَابُ عُثْمَانَ قَبْلَ قَتْلِ الْمَصْلُوبِ فَخَلَّی سَبِیلَهُ (5) وَ قَالَ الْمَسْعُودِیُّ (6): ضَرَبَ عُنُقَ السَّجَّانِ وَ صَلَبَهُ بِالْکُنَاسَةِ.

وَ قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ (7) فِی تَرْجَمَةِ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ: کَانَ سَعِیدٌ هَذَا أَحَدَ أَشْرَافِ قُرَیْشٍ اسْتَعْمَلَهُ عُثْمَانُ عَلَی الْکُوفَةِ ثُمَّ عَزَلَهُ، وَ وَلَّی الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ فَمَکَثَ مُدَّةً ثُمَّ شَکَاهُ أَهْلُ الْکُوفَةِ فَعَزَلَهُ وَ رُدَّ سَعِیدٌ فَرَدَّهُ أَهْلُ الْکُوفَةِ وَ کَتَبُوا إِلَی عُثْمَانَ: لَا

ص: 160


1- الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 1- 218 باختصار، و جاء بنصه فی صفحة: 219- 220.
2- فی ک: یعید- بلا ضمیر-.
3- فی المصدر: من فمه.
4- فی الاستیعاب: فاشتمل.
5- و ذکر القصّة المسعودیّ فی مروج الذّهب 2- 339 باختلاف.
6- مروج الذّهب 2- 339.
7- فی الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة- 2- 9- 10 بتصرّف.

و در کتاب الاستیعاب (1) به ذکر سند از عثمان روایت شده که گفت: مردی را دیدم که پیش روی ولید بن عقبه بازی نمایشی می کرد و وانمود می کرد که سر مردی را می برد و آنگاه دوباره آنرا سر جایش میگذارد. پس جندب بن کعب به سوی او رفت و با شمشیر بر کمرش زد و گفت: به او بگویید که اکنون خود را زنده کند. گوید: پس ولید جندب را حبس نمود و به عثمان نامه نوشت و عثمان پاسخ داد که رهایش کند تا برود و او رهایش کرد.

و با ذکر سند از ابراهیم گوید: ساحری پیش روی ولید بازیگری می کرد و به ایشان چنان نشان می داد که به درون دهان الاغ رفته و از دم یا مخرجش بیرون می آید و به مخرج الاغ وارد شده و از دهانش بیرون می آمد و یا چنین برایشان وانمود می کرد که سر خود را با شمشیر می زند و آنرا پرتاب می کرد و آنگاه بسوی آن شتاب کرده و آن را سر جایش می گذاشت. پس جندب بسوی کسی که صیقل دهنده شمشیر بود و شمشیرش را همراه آورده بود روانه شد و گفت: لازم شد که دستمزدت را بدهم، شمشیر را. گوید: پس آنرا گرفت و عبایش را روی آن کشید و به همراه یارانش به سوی جادوگر آمد، و در حالیکه وی سرگرم اجرای برخی از ترفندهایش بود، گردن او را زد و یاران ولید پراکنده شدند و ولید به درون خانه رفت و جندب و یارانش را دستگیر نمود و به زندان افکند. پس جندب به زندانبان گفت: می دانم که علت حبس شدنمان چیست، یکی از ما را رها کن که به نزد عثمان برود و او یکی از ایشان را فراری داد و خبر این کار به ولید رسید و او زندانبان را گرفت و بر صلیب آویخت. گوید پس نامه عثمان آمد که ایشانرا رها کن و آزارشان مکن. و این نامه پیش از کشته شدن به صلیب کشیده به دستشان رسید و او را نیز رها کرد. (2)

مسعودی گوید: گردن زندانبان را زد و او را در زباله دانی به صلیب کشید.

ابن عبدالبر در شرح حال سعید بن العاص گوید: این سعید یکی از اشراف قریش بود که عثمان وی را کارگزار کوفه نمود سپس عزلش کرد و ولید بن عقبه را جانشین او کرد و مدتی گذشت و مردم کوفه از او شکایت بردند و او را برکنار نمود و بار دیگر سعید را منصوب کرد و مردم کوفه بار دیگر او را پس زدند و به عثمان نامه نوشتند:

ص: 160


1- . الاستیعاب- چاپ شده در حاشیه الإصابة- 1: 218 با تلخیص و نیز با همین متن در : 219- 220 از کتاب آمده است.
2- . و المسعودیّ در مروج الذّهب 2: 339 این حکایت را با تفاوتی ذکر کرده است.

حَاجَةَ لَنَا فِی سَعِیدِکَ وَ لَا وَلِیدِکَ، وَ کَانَ فِی سَعِیدٍ تَجَبُّرٌ وَ غِلْظَةٌ وَ شِدَّةُ سُلْطَانٍ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، عَنِ الْوَاقِدِیِّ وَ الْمَدَائِنِیِّ وَ ابْنِ الْکَلْبِیِّ وَ غَیْرِهِمْ، قَالَ: وَ ذَکَرُهُ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2)، وَ غَیْرُهُ مِنَ (3) الْمُؤَرِّخِینَ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا رَدَّ الْمِصْرِیِّینَ رَجَعُوا بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَأَخْرَجُوا صَحِیفَةً فِی أُنْبُوبَةِ رَصَاصٍ، وَ قَالُوا:

وَجَدْنَا غُلَامَ عُثْمَانَ بِالْمَوْضِعِ الْمَعْرُوفِ: بِالْبُوَیْبِ عَلَی بَعِیرٍ مِنْ إِبِلِ الصَّدَقَةِ، فَفَتَّشْنَا مَتَاعَهُ لِأَنَّا اسْتَرَبْنَا بِأَمْرِهِ (4) فَوَجَدْنَا فِیهِ هَذِهِ الصَّحِیفَةَ وَ مَضْمُونُهَا أَمْرُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ بِجَلْدِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُدَیْسٍ وَ عَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ، وَ حَلَقَ رُءُوسَهُمَا وَ لِحَاهُمَا وَ حَبَسَهُمَا، وَ صَلَبَ قَوْمٌ آخَرِینَ مِنْ أَهْلِ مِصْرَ.

وَ قِیلَ: إِنَّ الَّذِی أَخَذْتُ مِنْهُ الصَّحِیفَةَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ ... (5)وَ جَاءَ النَّاسُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَدْخُلَ إِلَی عُثْمَانَ فَیَسْأَلَهُ عَنْ هَذِهِ الْحَالِ، فَقَامَ فَجَاءَ إِلَیْهِ فَسَأَلَهُ، فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ مَا کَتَبْتُ وَ لَا أَمَرْتُ (6)، فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ:

صَدَقَ، هَذَا مِنْ عَمَلِ مَرْوَانَ. فَقَالَ: لَا أَدْرِی، وَ کَانَ أَهْلُ مِصْرَ حُضُوراً، فَقَالُوا: أَ فَیَجْتَرِئُ عَلَیْکَ وَ یَبْعَثُ غُلَامَکَ عَلَی جَمَلٍ مِنْ إِبِلِ الصَّدَقَةِ، وَ یَنْقُشُ عَلَی خَاتَمِکَ، وَ یَبْعَثُ إِلَی عَامِلِکَ بِهَذِهِ الْأُمُورِ الْعَظِیمَةِ وَ أَنْتَ لَا تَدْرِی؟!. قَالَ: نَعَمْ.

قَالُوا: إِنَّکَ إِمَّا صَادِقٌ أَوْ کَاذِبٌ، فَإِنْ کُنْتَ کَاذِباً فَقَدِ اسْتَحْقَقْتَ الْخَلْعَ لَمَّا أَمَرْتَ بِهِ مِنْ قَتْلِنَا وَ عُقُوبَتِنَا بِغَیْرِ حَقٍّ، وَ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَقَدِ اسْتَحْقَقْتَ الْخَلْعَ لِضَعْفِکَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ غَفْلَتِکَ، وَ خُبْثِ بِطَانَتِکَ، وَ لَا یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَتْرُکَ هَذَا الْأَمْرَ بِیَدِ مَنْ یَقْطَعُ (7) الْأُمُورَ دُونَهُ لِضَعْفِهِ وَ غَفْلَتِهِ، فَاخْلَعْ نَفْسَکَ مِنْهُ .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ

ص: 161


1- فی شرح النّهج 2- 149- 150 بتصرف.
2- فی المصدر: و ذکره أبو جعفر فی التّاریخ. تاریخ الطّبریّ: 3- 391 حوادث سنة 35 ه.
3- جاءت زیادة: جمیع، فی شرح النّهج.
4- فی المصدر: أمره- بلا حرف جرّ-.
5- هنا سقط، لاحظ المصدر.
6- فی شرح النّهج: ما کتبته و لا علّمته و لا أمرت به.
7- فی المصدر: تقطع.

ما را به سعید و ولید تو نیازی نیست و خلق و خوی سعید زورگویی و شدت عمل و حکمرانی بیرحمانه بود.

ابن ابی الحدید(1) از الواحدی و المدائنی و الکلبی و دیگران نقل کرده و الطبری(2) در تاریخ خود و دیگر مورخان نیز آنرا ذکر کرده اند که: علی علیه السلام زمانی که مصریان را بازپس فرستاد، سه روز بعد بازگشتند و نامه ای را از استوانه ای سربی بیرون آوردند وگفتند: غلام عثمان را در منطقه معروف به بویب(دروازه کوچک) بروی شتری از شتران زکات یافتیم و از آنجا که به کار او مشکوک شده بودیم، بار و توشه اش را گشتیم و این نامه را در آن یافتیم و در آن به عبدالله بن سعد بن ابی سرح دستور داده که عبدالرحمن بن عدیس و عمرو بن الحمق را شلاق زنند و سر و ریش ایشان را بتراشند و به زندانشان افکنند و اینکه گروهی دیگر از اهل مصر را به صلیب بکشند. و گفته شده کسی که نامه از او گرفته شد ابو الاعور السلمی بود و مردم نزد امام علی علیه السلام آمدند و از او خواستند نزد عثمان برود و از او درباره این وضع بپرسد. پس برخاست و پیش عثمان رفت و از او پرسید {و او گفت:} .. و قسم می خورم که من ننوشته ام و من دستور نداده ام. پس محمد بن مسلمة گفت: راست می گوید، این از کارهای مروان است. پس گفت: نمی دانم، و جماعت مصری نیز حاضر بودند. پس گفتند: آیا بر تو جسارت می کند و غلام تو را بروی شتری از شترهای زکات روانه می کند و با انگشتری تو مهر می زند و چنین فرمانهای مهمی را به کارگزارت ابلاغ می کند و تو خبر نداری؟! گفت: آری. گفتند: تو یا راست می گویی یا دروغ. پس اگر اکنون دروغ می گویی بخاطر دستوری که برای کشتار و شکنجه ما به ناحق داده ای، مستحق خلع و برکناری هستی و اگر راست می گویی بخاطر ناتوانی و غفلتت در این کار و خباثت اطرافیانت مستحق خلع هستی و نشاید که ما این امر را به عهده کسی رها کنیم که کارها بخاطر ناتوانی و غفلت او، به دست و دستور دیگران انجام می شود، پس خود را از خلافت برکنار کن.. تا پایان این خبر.

ص: 161


1- . شرح نهج البلاغه 2: 149- 150 با تصرف
2- . تاریخ الطّبریّ: 3: 391 حوادث سال 35 ه-.

الطعن الثانی:

أنّه لو لم یقدم عثمان علی أحداث یوجب خلعه و البراءة منه لوجب علی الصحابة أن ینکروا علی من قصده من البلاد متظلّما، و قد علمنا أنّ بالمدینة قد کان کبار الصحابة من المهاجرین و الأنصار و لم ینکروا علی القوم بل أسلموه و لم یدفعوا عنه، بل أعانوا قاتلیه و لم یمنعوا من قتله، (1)

ص: 162


1- روی البلاذری فی الأنساب 5- 165، 372 عن المدائنی، عن عبد اللّه بن فائد أنّه قال: إنّی لأبغضهم. فقال سعید بن خالد بن عمرو بن عثمان: تبغضهم لأنّهم قتلوا أباک. قال: صدقت قتل أبی علوج الشام و جفاته و قتل جدّک المهاجرون و الأنصار. و قال ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1- 92: إنّ عشرة آلاف رجل قالوا: نحن قتلنا عثمان. و جاء فی کتاب صفّین لابن مزاحم: 213: أنّ عشرین ألفا أو أکثر قالوا: کلّنا قتل عثمان. و أورد ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1- 158، و المسعودی فی مروج الذهب 2- 62، و ابن عساکر فی تاریخه 7- 201، و السیوطی فی تاریخ الخلفاء: 133، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب فی الکنی: قال معاویة لأبی الطفیل عامر بن واثلة: أ کنت ممّن قتل عثمان أمیر المؤمنین؟. قال: لا، و لکن ممّن شهده فلم ینصره. قال: و لم؟. قال: لم ینصره المهاجرون و الأنصار. و ورد فی تاریخ ابن عساکر 6- 83: أنّ القاضی أبا إسحاق سعد بن إبراهیم بن عبد الرحمن ابن عوف المدنی الزهری المتوفّی سنة 125 ه قال: إنّ أهل المدینة قتلوا عثمان. و فیه 7- 319 عن ابن مسلم الخولانی التابعی أنّه قال: یا أهل المدینة! کنتم بین قاتل و خاذل. أقول: بل لم یکن أحد من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یدفع عن عثمان و لا ینکر ما یقال فیه إلّا زید بن ثابت و أبو أسید الساعدی و کعب بن مالک و حسّان بن ثابت الأنصاری، و اجتمع المهاجرون و غیرهم إلی علیّ علیه السلام فسألوه أن یکلّم عثمان و یعظه. کما جاء فی أنساب البلاذری 5- 6، و تاریخ الطبریّ 5- 97، و الکامل لابن الأثیر 3- 63، و تاریخ أبی الفداء 1- 168، و تاریخ ابن خلدون 2- 391 و غیرها. و قال حسّان بن ثابت- کما فی مروج الذهب 1- 442-: خذلته الأنصار إذ حضر الموت*** و کانت ولاته الأنصار من عذیری من الزبیر و من طلحة*** إذ جاء أمر له مقدار فتولّی محمّد بن أبی بکر*** عیانا و خلفه عمّار و علیّ فی بیته یسأل الناس*** ابتداء و عنده الأخبار باسطا للّذی یرید یدیه*** و علیه سکینة و وقار و مثله فی عقد الفرید 2- 267. و أخرج الطبریّ فی تاریخه 5- 115 من طریق عبد الرحمن بن یسار، أنّه قال: لما رأی الناس ما صنع عثمان کتب من بالمدینة من أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم إلی من بالآفاق منهم و کانوا قد تفرّقوا فی الثغور: إنّکم إنّما خرجتم أن تجاهدوا فی سبیل اللّه عزّ و جلّ یطلبون دین محمّد صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، فإنّ دین محمّد قد أفسده من خلفکم و ترک، فهلموا فأقیموا دین محمّد صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم. و جاء فی لفظ الکامل لابن الأثیر 5- 70: فإنّ دین محمّد قد أفسده خلیفتکم فأقیموه. و فی لفظ شرح ابن أبی الحدید 1- 165: قد أفسده خلیفتکم فاخلعوه، فاختلفت علیه القلوب، فأقبلوا من کلّ أفق حتّی قتلوه. و فی الإمامة و السیاسة 1- 32: بسم اللّه الرحمن الرحیم، من المهاجرین الأولین و بقیّة الشوری إلی من بمصر من الصحابة و التابعین، أمّا بعد، أن تعالوا إلینا و تدارکوا خلافة رسول اللّه قبل أن یسلبها أهلها، فإنّ کتاب اللّه قد بدّل، و سنّة رسول اللّه قد غیّرت، و أحکام الخلیفتین قد بدّلت، فننشد اللّه من قرأ کتابنا من بقیّة أصحاب رسول اللّه و التابعین بإحسان إلّا أقبل إلینا. و أخرج الطبریّ فی تاریخه 5- 116 من طریق عبد اللّه بن الزبیر، عن أبیه، قال: کتب أهل المدینة إلی عثمان یدعونه إلی التوبة و یحتجّون و یقسمون له باللّه لا یمسکون عنه أبدا حتّی یقتلوه أو یعطیهم ما یلزمه من اللّه. قال شیخنا الأمینی- قدّس سرّه- فی الغدیر 9- 163- بعد ذکر أحادیث متضافرة التی وردت عن آحاد الصحابة من المهاجرین و الأنصار أو عامّة الفریقین، أو عن جامعة الصحابة قد تبلغ مائتین حدیثا-: أنّ ذلک إجماع منهم أثبت من إجماعهم علی نصب الخلیفة فی الصدر الأول، فإن کانت فیه حجّة فهی فی المقامین إن لم تکن فی المقام الثانی أولی بالاتباع. و قال فی الغدیر أیضا 9- 166: و کیف لا و فیهم عمد الصحابة و دعائمها و عظماء الملّة و أعضادها و ذوو الرأی و التقوی و الصلاح من البدریّین و غیرهم، و فیهم .. أمّ المؤمنین و غیر واحد من العشرة المبشّرة و رجال الشوری، فإذا لم یحتجّ بإجماع مثله لا یحتجّ بأیّ إجماع قطّ.

طعن دوم : هیچ یک از صحابه از قتل او جلوگیری نکردند

اینکه اگر عثمان دست به کارهایی نزده بود که مستوجب برکناری و برائت از وی باشد، لازم بود که صحابه، رفتار کسانی که از سرزمینهای دور به دادخواهی می آمدند، زشت شمرند و می دانیم که بزرگان صحابه از مهاجرین و انصار در مدینه ساکن بوده اند و بر این مردمان خرده نگرفته اند بلکه سخن ایشان را پذیرفته اند و از عثمان نیز دفاع نکرده اند، بلکه قاتلان وی را یاری کردند و از کشته شدن او جلوگیری نکردند.

و حضروه و منعوا (1) الماء عنه و ترکوه بعد القتل ثلاثة أیّام لم یدفن، مع أنّهم متمکّنون من خلاف ذلک، و ذلک من أقوی الدلائل علی ما ذکر، و لو لم یکن (2) فی أمره إلّا ما

روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنّه قال:

ص: 163


1- فی س: أمنع.
2- فی س: لم یمکن.

و با کسی که خواستار لطف اوست با بخشندگی برخورد می کند، حال آنکه سراسر وجودش آرامش و متانت است. و نظیر این در عقد الفرید 2- 267 نیز آمده است.

و الطبریّ در تاریخش 5- 115 به ذکر سند از قول عبد الرحمن بن یسار نقل می کند که گفت: آنگاه که مردم دیدند عثمان چه می کند، صحابه پیامبر که در مدینه بودند به گروه دیگر ایشان که در نقاط مختلف رفته و در مرزهای سرزمین اسلام پراکنده شده بودند نامه نوشتند: به راستی که شما از دیار خود رفته اید تا در راه خدا جهاد و تلاش نمایید و دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم را یاری نمایید، ولی بدانید که دین محمد را این خلف پس از شما، فاسد کرده و رهایش نموده است، پس شتابان بازگردید و دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم را بر پای دارید. و در متن الکامل ابن الأثیر 5- 70 آمده: ولی دین محمد را خلیفه شما تباه کرده است، پس آنرا بر پای دارید. و در متن شرح ابن أبی الحدید 1- 165 آمده: خلیفه شما آنرا تباه گردانده پس او را خلع کنید. بنابراین هر کس درباره او نظری متفاوت یافت و از هر سمت و سویی باز آمدند تا وی را کشتند. در الإمامة و السیاسة 1- 32 آمده است: بسم اللّه الرحمن الرحیم، از مهاجرین نخستین و بقیه اهل شورا به صحابه و تابعین ساکن در مصر. اما پس از حمد الهی، سخن آنست که به اینجا بازگردید و خلافت رسول خدا را پیش از آنکه صاحبان کنونی اش، چپاولگرانه آنرا از آن خود کنند، دریابید. چرا که کتاب خدا دگرگون گشته است و سنت رسول خدا از این رو به آن رو شده و احکام دو خلیفه پیشین برگشته است و خدای را، هر کس از بقیه اصحاب رسول و تابعان صالح ایشان که این نامه را می خواند، بسوی ما بازگردد. و الطبریّ فی تاریخه 5- 116 به نقل از عبد اللّه بن زبیر از پدرش روایت می کند که گفت: اهل مدینه به عثمان نامه نوشتند و وی را به توبه فراخواندند و اعتراض کرده و به نام خدا سوگند یاد کردند که دست از وی نکشند مگر آنگاه که وی را بکشند یا آنکه آنچه از جانب خدا بر گردن اوست را در اختیار ایشان قرار دهد.

شیخ امینی - قدّس سرّه- در الغدیر 9- 163- پس از ذکر احادیثی پرشمار که از تک تک صحابه از مهاجرین و انصار یا عامه دو گروه یا از تمامی ایشان بیان شده است، و به دویست حدیث می رسد، می نویسد: این کار با اجماع ایشان انجام شد که محکمتر از اجماع ایشان برای نصب خلیفه در مسند نخست بود و این امر اگر حجت باشد پس باید در هر دو حالت باشد، اگر نه که در حالت دوم بیشتر شایسته پیروی باشد. در الغدیر 9- 166 نیز آمده است: چرا که نه حال آنکه بزرگان و سرآمدان صحابه و سرشناسان دین و پشتوانه های آن و صاحب نظران و تقواپیشگان و نیکوکاران از جنگجویان بدر و غیر آن در میان ایشان بودند و ام المومنین و تنی چند از مژده یافتگان به بهشت و رجال شورا نیز با ایشان بودند و اگر اجماعی چون این، برهان نباشد، هیچ اجماع دیگری حجت نخواهد بود.

اللّه قتله و أنا معه(1).

و إنّه کان فی أصحابه من یصرّح بأنّه قتل عثمان و مع ذلک لا یقیّدهم و لا ینکر علیهم، و کان أهل الشام یصرّحون بأنّ مع أمیر المؤمنین قتلة عثمان، و یجعلون ذلک من أوکد الشبه و لا ینکر ذلک علیهم، مع أنّا نعلم أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لو أراد منعهم من قتله و الدفع عنه مع غیره لما قتل، فصار کفّه عن ذلک مع (2) غیره من أدلّ الدلائل علی أنّهم صدقوا علیه ما نسب إلیه من الأحداث، و أنّهم لم یقبلوا ما جعله عذرا، و لا یشکّ من نظر فی أخبار الجانبین فی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لم یکن کارها لما وقع فی أمر عثمان.

فقد

رَوَی السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (3)، عَنِ الْوَاقِدِیِّ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ قُتِلَ عُثْمَانُ وَ هُوَ یَقُولُ: مَا أَحْبَبْتُ قَتْلَهُ وَ لَا کَرِهْتُهُ، وَ لَا أَمَرْتُ بِهِ وَ لَا نَهَیْتُ عَنْهُ (4).

و قد (5) رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ سَعْدٍ، عَنْ عَفَّانَ، عَنْ حَرِیرِ (6) بْنِ بَشِیرٍ، عَنْ أَبِی جَلْدَةَ، أَنَّهُ سَمِعَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ وَ هُوَ یَخْطُبُ فَذَکَرَ عُثْمَانَ: وَ قَالَ-: وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا قَتَلْتُهُ (7) وَ لَا مَالَأْتُ (8) عَلَی قَتْلِهِ، وَ لَا سَاءَنِی (9).

ص: 164


1- کما ذکره السیّد فی الشافی 4- 230، و ابن أبی الحدید فی شرح النهج 2- 128 [1- 158].
2- فی ک نسخة بدل: من، بدلا من: مع.
3- الشّافی 4- 307- 308.
4- و أورده البلاذریّ فی الأنساب 5- 101.
5- کما فی الشافی 4- 308.
6- و فی المصدر: جوین، و فی ک: جریر.
7- فی س: قتله.
8- قال فی النّهایة 4- 353: و منه حدیث علیّ .. و لا مالأت .. أی ما ساعدت و لا عاونت، و نظیره فی مجمع البحرین 1- 397- 399.
9- فی مطبوع البحار: ساءتی. و أوردها البلاذریّ فی الأنساب 5- 98 عن أبی حادة.

و او را محاصره کردند و آب را بر روی او بستند و از غسل دادن او جلوگیری کردند و پس از کشته شدن، سه روز بر زمین رهایش کردند و دفن نشده ماند حال آنکه می توانستند بر خلاف این عمل کنند و این از قویترین ادلّه بر اقوال مذکور درباره او می باشد و اگر درباره او جز آنچه از امیر المومنین روایت شده نبود، همین او را بسنده بود. چنانکه حضرت می فرمایند:

ص: 163

وَ رَوَاهُ أَبُو بَشِیرٍ، عَنْ عَبِیدَةَ السَّلْمَانِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: مَنْ کَانَ سَائِلِی عَنْ دَمِ عُثْمَانَ فَإِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُ وَ أَنَا مَعَهُ.

وَ قَدْ رُوِیَ هَذَا اللَّفْظُ مِنْ طُرُقٍ کَثِیرَةٍ، وَ قَدْ رَوَاهُ شُعْبَةُ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الضُّبَعِیِّ، قَالَ: قُلْتُ لِابْنِ عَبَّاسٍ: إِنَّ أَبِی أَخْبَرَنِی أَنَّهُ سَمِعَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: أَلَا مَنْ کَانَ سَائِلِی عَنْ دَمِ عُثْمَانَ فَإِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُ وَ أَنَا مَعَهُ. قَالَ (1): صَدَقَ أَبُوکَ، هَلْ تَدْرِی مَا یَعْنِی بِقَوْلِهِ؟ إِنَّمَا عَنَی أَنَّ اللَّهَ قَتَلَهُ وَ أَنَا مَعَ اللَّهِ(2).

قال السیّد(3) رحمه اللّه (4): فإن قیل: کیف یصحّ الجمع بین معانی هذه الأخبار؟.

قلنا: لا تنافی بین الجمیع، لأنّه تبرأ من مباشرة قتله و المؤازرة علیه، ثم قال: ما أمرت بذلک و لا نهیت عنه .. یرید أنّ قاتلیه لم یرجعوا إلیّ و لم یکن منّی قول فی ذلک بأمر (5)و لا نهی، فأمّا قوله: اللّه قتله و أنا معه، فیجوز أن یکون المراد اللّه حکم بقتله و أوجبه و أنا کذلک، لأنّ من المعلوم أنّ اللّه لم یقتله علی الحقیقة، فإضافة القتل إلی اللّه لا یکون (6) إلّا بمعنی الحکم و الرضا، و لیس یمتنع (7) أن یکون ممّا حکم اللّه به ما لم یتولّه بنفسه، و لا آزر علیه، و لا شایع فیه.

فإن قال: هذا ینافی قوله علیه السلام (8): ما أحببت قتله و لا کرهته ..

و کیف یکون من حکم اللّه و (9) حکمه أن یقتل و هو لا یحبّ قتله؟.

ص: 165


1- فی المصدر: فقال.
2- و قد تعرّض لها مسهبا شیخنا الأمینیّ فی الغدیر 9- 69- 77 و 315 و 375، فراجع.
3- فی الشافی 4- 308- 309.
4- فی س: رحمه الله عنه، و خطّ علی: عنه، فی ک، و هو الظاهر. و لعلّها: رضی اللّه عنه.
5- لا توجد فی المصدر: بأمر.
6- فی الشافی: لا تکون.
7- فی المصدر: یمنع.
8- جاءت فی الشافی: ما روی عنه، بدلا من: قوله علیه السلام.
9- زیادة: فی، جاءت فی المصدر.

خداوند او را کشت و من نیز طرف خدایم. (1)

و در میان اصحاب وی نیز کسانی بودند که اعتراف می کردند که خود عثمان را کشته اند و با این وجود امام ایشان را در بند نکرد و بر ایشان خرده هم نگرفت و اهل شام به روشنی بیان می کردند که قاتلان عثمان، پیش دست امیر المومنین برای خود زندگی می کنند و آن را از موکدترین شبهه ها برمی شمرند و ایرادی هم بر ایشان نگرفت، با آنکه ما می دانیم امیر المومنین علیه السلام اگر می خواست ایشان را از کشتن وی باز دارد و به همراه دیگران، قاتلان را از سمت او پس راند، او کشته نمی شد. پس خودداری از این کار به همراه دیگران، از بهترین شواهد درباره این قضیه است که هر مساله ای که به وی نسبت دادند، صادق بوده و ایشان آنچه را که وی بعنوان عذر کارش مطرح می کرده، نپذیرفته اند و کسی که در اخبار دو طرف بنگرد، شک نخواهد نمود که امیر المومنین علیه السلام از آنچه برای عثمان رخ داد، ناراحت نبود. چرا که سید رضی الله عنه در الشافی(2) از قول الواقدی از حکم بن صلت از محمد بن عمار بن یاسر از پدرش روایت می کند که گفت: زمانی که عثمان کشته شد علی علیه السلام را بر منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دیدم که می گفت: نه از کشته شدن او خشنود شدم و نه ناراحت و نه به آن دستور دادم و نه از آن بازداشتم. (3)

محمد بن سعد از عفان از حریر بن بشیر از ابی جلده روایت کرده که شنیده است علی علیه السلام در خطبه ای سخن از عثمان به میان آورد و گفت: به خدایی که جز او پروردگاری نیست سوگند که من او را نکشتم و نه برای کشتن او از کسی پشتیبانی کردم و نه این قضیه مرا ناراحت نمود. (4)

ص: 164


1- . چنانکه سید در الشافی 4: 230، و ابن أبی الحدید در شرح نهج 2: 128[ 1- 158] بیان می کنند.
2- . الشّافی 4: 307- 308
3- . و نیز البلاذریّ در الأنساب 5: 101
4- . و نیز الشافی 4: 308

قلنا: یجوز أن یرید بقوله ما أحببت قتله و لا کرهته .. أنّ ذلک لم یکن منّی علی سبیل التفصیل و لا خطر لی ببال، و إن کان علی سبیل الجملة یحبّ (1) قتل من غلب علی أمور المسلمین، و طالبوه بأن یعتزل (2)، لأنّه بغیر حقّ مستول علیهم فامتنع من ذلک، و یکون فائدة هذا الکلام التبرّؤ من مباشرة قتله و الأمر به علی سبیل التفصیل (3) أو النهی، و یجوز أن یرید: أنّنی ما أحببت قتله إن کانوا تعمّدوا القتل و لم یقع علی سبیل الممانعة و هو غیر مقصود، و یرید بقوله: ما کرهته .. إنّی لم أکرهه علی کلّ حال و من کلّ وجه. انتهی.

و أقول: یمکن أن یکون المعنی: إنّی ما أحببت قتله لتضمّنه الفتن العظیمة الّتی نشأت بعد قتله من ارتداد آلاف من المسلمین و قتلهم و عدم استقرار الخلافة علیه صلوات اللّه علیه، و لا کرهته (4) لأنّه کان کافرا مستحقّا للقتل، فلا تنافی بین الأمرین.

و أمّا ترکه غیر مدفون ثلاثة أیّام: فقد رَوَاهُ ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (5)، قَالَ: لَمَّا قُتِلَ عُثْمَانُ أُلْقِیَ عَلَی الْمَزْبَلَةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ، فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ (6) أَتَاهُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فِیهِمْ حُوَیْطِبُ بْنُ عَبْدِ الْعُزَّی وَ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ (7) وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حَاطِبٍ (8) وَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ فَلَمَّا سَارُوا إِلَی الْمَقْبَرَةِ لِیَدْفِنُوهُ (9) نَادَاهُمْ قَوْمٌ مِنْ بَنِی مَازِنٍ: وَ اللَّهِ لَئِنْ دَفَنْتُمُوهُ

ص: 166


1- فی الشافی: یجب.
2- فی المصدر: بأن یعزل.
3- جاء فی الشافی: التفضیل. و هو خلاف الظاهر.
4- لا توجد فی س: و لا کرهته.
5- الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 3- 80.
6- فی المصدر: من اللّیل.
7- لعلّه یقرأ: خرام- بالخاء المعجمة-.
8- فی الاستیعاب: و جدّی، بدلا من: و محمّد بن حاطب و مروان بن حکم. و فیه: فاحتملوه.
9- فی س: لیدفنوهم.

و ابوبشیر از عبیده سلمانی نیز همین روایت را نقل کرده که گفت: شنیدم علی علیه السلام می گفت: هر که از من درباره خون عثمان می پرسد، بداند که خدا او را کشت و من با اویم. و این جمله به نقلهای بسیاری روایت شده و شعبة از ابی حمزة الضبعی روایت کرده که گفت: به ابن عباس گفتم: پدرم مرا گفت که شنیدم علی علیه السلام می گفت: هان، هر کس درباره خون عثمان می پرسد، بداند که خداوند او را کشت و من با اویم. گفت: راست گفته پدرت. می دانی منظورش از این سخن چیست؟ منظورش فقط این بود که خداوند او را کشت و من با خدا هستم. (1)

سید رحمه الله گوید(2):

اگر کسی بگوید معانی این اخبار چگونه قابل جمع است؟ باید گفت: هیچ یک از این روایات با دیگری منافات ندارد، چرا که حضرت از اینکه خود مستقیما در قتل او دست داشته باشد یا در آن یاری کرده باشد، برائت جسته و سپس فرموده به آن دستور نداده و از آن باز نداشتم و منظورش آنست که قاتلان او به سراغ وی نیامده اند و در اینباره از من هیچ سخنی نه در امر و نه در نهی صادر نشده است. و اما این سخنش که خداوند او را کشت و من با اویم نیز ممکن است که بگوییم منظور آنست که خداوند حکم به قتل وی نموده و آنرا واجب نموده و من نیز بهمین سان (قتل وی را واجب می دانستم)، چرا که روشن است خداوند در حقیقت او را نکشته است و نسبت دادن قتل به خداوند تنها از باب حکم نمودن و رضایت به آن است و این ممتنع نیست کاری که خداوند به دست خود انجام نداده و در آن یاری ننموده و در آن همراهی نکرده، از جمله اموری باشد که به آن حکم نموده است. و اگر این خرده گیر بگوید: این مطلب با این سخن حضرت که: از کشته شدنش خشنود نیستم و از آن ناراحت هم نشدم، منافات دارد و چگونه می شود که این کار به حکم خدا باشد و حکمش آن باشد که کشته شود و علی (ع) از کشته شدنش خشنود نباشد؟

ص: 165


1- . و شیخ امینی در الغدیر 9- 69- 77 و 315 و 375 به تفصیل درباره آن سخن گفته است.
2- . در الشافی 4: 308- 309

هَاهُنَا لَنُخْبِرَنَّ النَّاسَ غَداً، فَاحْتَمَلُوهُ وَ کَانَ عَلَی بَابٍ وَ أَنَّ رَأْسَهُ عَلَی الْبَابِ لَیَقُولُ طق طق حَتَّی سَارُوا بِهِ إِلَی حُشِّ (1) کَوْکَبٍ فَاحْتَفَرُوا لَهُ، وَ کَانَتْ عَائِشَةُ بِنْتُ عُثْمَانَ مَعَهَا مِصْبَاحٌ فِی حُقٍّ (2)، فَلَمَّا أَخْرَجُوهُ لِیَدْفِنُوهُ صَاحَتْ، فَقَالَ لَهَا ابْنُ الزُّبَیْرِ:

وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَسْکُتِی لَأَضْرِبَنَّ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکِ. قَالَ: فَسَکَتَتْ، فَدُفِنَ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ، قَالَ: بَقِیَ عُثْمَانُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یُدْفَنُ، ثُمَّ إِنَّ حَکِیمَ بْنَ حِزَامٍ وَ جُبَیْرَ بْنَ مُطْعِمٍ کَلَّمَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی أَنْ یَأْذَنَ فِی دَفْنِهِ فَفَعَلَ، فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ بِذَلِکَ قَعَدَ لَهُ قَوْمٌ فِی الطَّرِیقِ بِالْحِجَارَةِ، وَ خَرَجَ بِهِ نَاسٌ یَسِیرٌ مِنْ أَهْلِهِ، وَ مَعَهُمُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ (علیهما السلام) وَ ابْنُ الزُّبَیْرِ وَ أَبُو جَهْمِ بْنُ حُذَیْفَةَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ، فَأَتَوْا بِهِ حَائِطاً مِنْ حِیطَانِ الْمَدِینَةِ، یُعْرَفُ بِ: حُشِّ کَوْکَبٍ، وَ هُوَ خَارِجَ الْبَقِیعِ، فَصَلَّوْا عَلَیْهِ، وَ جَاءَ نَاسٌ مِنَ الْأَنْصَارِ لِیَمْنَعُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِ، فَأَرْسَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَنَعَ مِنْ رَجْمِ سَرِیرِهِ، وَ کَفَّ الَّذِینَ رَامُوا مَنْعَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِ، وَ دُفِنَ فِی حُشِّ کَوْکَبٍ، فَلَمَّا ظَهَرَ مُعَاوِیَةُ عَلَی الْإِمْرَةِ (4)أَمَرَ بِذَلِکَ الْحَائِطِ فَهُدِمَ وَ أُدْخِلَ فِی الْبَقِیعِ، وَ أَمَرَ النَّاسَ فَدَفَنُوا (5) مَوْتَاهُمْ حَوْلَ قَبْرِهِ حَتَّی اتَّصَلَ بِمَقَابِرِ الْمُسْلِمِینَ بِالْبَقِیعِ.

وَ قِیلَ: إِنَّ عُثْمَانَ لَمْ یُغَسَّلْ، وَ إِنَّهُ کُفِّنَ فِی ثِیَابِهِ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا (6)

ص: 167


1- جاء فی حاشیة ک: و الحشّ و الحشّ أیضا: المخرج، لأنّهم کانوا یقضون حوائجهم فی البساتین. صحاح. و منه حدیث عثمان أنّه دفن فی حشّ کوکب، هو بستان بظاهر المدینة خارج البقیع، و فیه أنّ عثمان دفن بحشّ کوکب، اسم رجل أضیف إلیه الحشّ، و هو البستان. نهایة. انظر: الصّحاح 3- 1001. و انظر أیضا: النّهایة 1- 390، و 4- 290.
2- فی الاستیعاب: فی جرّة.
3- شرح النّهج لابن أبی الحدید 2- 158 باختلاف کثیر.
4- فی المصدر: علی الأمر.
5- فی شرح النّهج: أن یدفنوا.
6- إلی هنا انتهی کلام ابن أبی الحدید فی شرح النّهج.

باید گفت: ممکن است که منظور امام از این سخن که از کشته شدنش خشنود نشدم و ناراحت هم نشدم .. آن باشد که این قضیه نه به صورت مفصل و نه به شکل خطور به ذهن، از من سر نزده است، هر چند که بصورت کلی می پسندید کسی که امور مسلمانان را در چنگ سیطره خود گرفته، نابود گردد و از او نیز خواسته بودند که کناره گیری کند، زیرا که به ناحق بر ایشان چیره گشته بود و او سر باز زده بود. و فایده این سخن نیز مبرّا شدن از دست داشتن در قتل و دستور دادن به آن در جزئیات امر و نهی از آن می باشد. و یا ممکن است که بگوییم منظورش آن است که اگر عمدا او را به قتل رساندند و به قصد باز داشتن او انجام نشده باشد حال آنکه هدف ایشان هم نبوده، من از کشته شدنش خشنود نیستم و منظور از: ناراحت هم نشدم .. آن باشد که به هر حال و بصورت کلی از این قضیه ناخشنود نگشتم. پایان.

می گویم: ممکن است معنی این باشد که من از کشته شدن او بخاطر در بر داشتن فتنه های بزرگی که در پی آن رخ داد از جمله مرتد شدن هزاران تن از مسلمانان و کشته شدن ایشان و استوار نگشتن خلافت در دستان وی صلوات الله علیه، خشنود نیستم و ناراحت هم نیستم چرا که وی کافری سزاوار نابودی بود. پس میان این دو قضیه منافاتی وجود ندارد.

اما سه روز بر زمین ماندن او:

ابن عبدالبر این مطلب را در الاستیعاب(1) روایت می کند و می گوید: وقتی که عثمان کشته شد، تا سه روز در زباله دان افکنده شده بود، و هنگام شب دوازده مرد از جمله حویطب بن عبدالعزی و حکیم بن حزام و عبدالله بن زبیر و محمد بن حاطب و مروان بن حکم به سوی وی رفته و چون به سمت قبرستان می رفتند تا او را در خاک کنند، گروهی از بنی مازن ایشان را خطاب قرار دادند: سوگند که اگر وی را اینجا دفن کنید،

ص: 166


1- . الاستیعاب- چاپ شده در حاشیه الإصابة- 3: 80

وَ قَدْ رَوَی ذَلِکَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (1) وَ الْأَعْثَمُ الْکُوفِیُّ فِی الْفُتُوحِ (2) مُطَابِقاً لِمَا حَکَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ، وَ زَادَ (3) الْأَعْثَمُ: إِنَّهُمْ دَفَنُوهُ بَعْدَ مَا ذَهَبَ الْکِلَابُ بِإِحْدَی رِجْلَیْهِ، وَ قَالَ: صَلَّی عَلَیْهِ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ أَوْ جُبَیْرُ بْنُ مُطْعِمٍ (4).

و لا یخفی علی ذی مسکة من العقل دلالته علی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام کان راضیا بکونه مطروحا ثلاثة أیّام علی المزبلة، بل علی أنّه لم یأذن فی دفنه إلّا بعد الأیّام الثلاثة، فلو کان أمیر المؤمنین علیه السلام معتقدا لصحّة إمامته، بل لو کان یراه کأحد من المسلمین و من عرض (5) الناس لما رضی بذلک بل کان یعجّل فی تجهیزه و دفنه، و یأمر بدفنه (6) فی مقابر المسلمین حتی لا یلتجئ المجهّزون له إلی دفنه فی حشّ کوکب.

و الحشّ هو المخرج (7)، و کان ذلک الموضع بستانا کان الناس یقضون الحوائج فیه کما هو دأبهم فی قضاء الحاجة فی البساتین، و کوکب اسم رجل من الأنصار، کما ذکره فی الإستیعاب(8).

و الإمام الّذی رضی له أمیر المؤمنین علیه السلام بمثل تلک الحال فحاله غیر خفیّ علی أولی الألباب، و لا ریب فی أنّه لو لم یکن علیه السلام راضیا بقتله لجاهد قاتلیه، فإنّه لیس فی المنکرات أشنع و أقبح من قتل إمام فرض اللّه طاعته علی

ص: 168


1- الکامل 3- 91.
2- تاریخ ابن أعثم الفتوح 1- 430. و لا توجد فی س: و الأعثم الکوفیّ فی الفتوح.
3- نقل ابن الأعثم إلی هنا بالمعنی و بتصرّف.
4- و قد تعرّض العلّامة الأمینیّ فی الغدیر 9- 208- 217 لتجهیزه و دفنه، و ذیّله بما هو حریّ بالملاحظة.
5- فی س: عوض. قال فی القاموس 2- 335: و هو من عرض الناس .. من العامّة.
6- فی س: دفنه- بلا حرف جر-.
7- کما فی الصحاح 3- 1001، و قال فی النهایة 1- 390: و فیه: أنّ هذه الحشوش محتضرة .. یعنی الکنف و مواضع قضاء الحاجة، الواحد حشّ- بالفتح- و أصله من الحشّ: البستان، لأنّهم کانوا کثیرا ما یتغوّطون فی البساتین.
8- الاستیعاب 3- 81. و جاء فی النهایة 4- 290.

فردا مردم را خبر می کنیم، پس ایشان وی را که بروی دری حمل می شد و سرش به روی آن در دنگ و دنگ صدا می کرد، بر دوش بردند و چون به محل قضای حاجت در باغ کوکب(1)

رسیدند، برای او گودالی کندند و عایشه دختر عثمان چراغی در سفالینه ای به همراه داشت و چون وی را بیرون آوردند تا در خاکش کنند، جیغ کشید و ابن زبیر به او گفت: به خدا اگر ساکت نشوی بر سر آنکه بدو چشم دوخته ای می زنم. گوید: پس ساکت شد و عثمان دفن شد.

ابن ابی الحدید(2)

از محمد بن جریر الطبری روایت می کند که گفت: عثمان سه روز بر زمین ماند و دفنش نکردند. سپس حکیم بن حزام و جبیر بن مطعم با علی علیه السلام صحبت کردند تا اجازه دهد وی را دفن کنند، و او اجازه داد. پس چون مردمان در اینباره با خبر شدند، گروهی سنگ به دست بر سر راه جنازه او نشستند و تعداد اندکی از خانواده او وی را حرکت دادند و حسن بن علی علیه السلام و ابن زبیر و ابو جهم بن حذیفه نیز در وقت بین مغرب و عشاء با ایشان بودند. پس او را به کنار یکی از دیوارهای شهر که به (فضله گاهِ) باغ کوکب معروف بود، و خارج از منطقه بقیع بود بردند و بر او نماز خواندند و گروهی از انصار آمدند تا از نماز خواندن بر وی باز دارند ولی علی علیه السلام کسانی را فرستاد تا از سنگ باران کردن تابوتش، باز دارد و کسانی که قصد منع از نماز بر وی را داشتند، نیز دست کشیدند و او در فضله گاهِ بستان کوکب دفن گردید و چون معاویه بر سر کار آمد دستور داد که آن دیوار را خراب کنند و آن محل را به بقیع ملحق نمایند و به مردم دستور داد و ایشان مرده هاشان را گرد قبر او دفن کردند تا به قبرستان مسلمانان در بقیع متصل گردد و گفته شده که عثمان غسل داده نشد و با همان لباسهایی که هنگام قتل بر تن داشت، دفن شد .

ص: 167


1- . در آنزمان در خانه ها چیزی به اسم مستراح شبیه حالت امروزی وجود نداشت و در گوشه حیاط جایی برای قضای حاجت داشتند و در اطراف شهر نیز محلهایی برای این کار شناخته شده تر بودند و از جمله در باغها یا نخلستانهای متروکه که کمتر دید داشت، قضای حاجت می کردند. حش در این متن بمعنی باغ و دقیقتر بمعنی جایی که برای قضای حاجت به سمت آن از محدوده شهر خارج شدند است و کوکب نام صاحب قدیم آن باغ است.
2- . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 2: 158 با تفاوت بسیار.

العالمین و (1)حکم الرسول صلّی اللّه علیه و آله بأنّ من مات و لم یعرفه کان میتته میتة جاهلیّة، و قد صرّح علیه السلام فی کثیر من کلماته بأنّه لم ینه عن قتله و لم ینصره، و أنّه کان فی عزلة عن أمره (2) کما سیأتی، و هل یریب اللبیب فی أنّه علیه السلام لو کان نصره أو أنکر قتله لبالغ فی إظهار ذلک للناس و فی مکاتباته إلی معاویة، فإنّه لم یکن لمعاندیه علیه السلام شبهة أقوی من اتّهامه بقتل عثمان، و إنّما کان علیه السلام یقتصر علی التبرّی من قتله لأنّه لم یکن من المباشرین، و ذلک ممّا لا یرتاب فیه من له معرفة بالسیر و الآثار، و حینئذ فالکفّ عن نصرة عثمان و الذبّ عنه إمّا مطعن لا مخلص عنه فیمن یدور الحقّ معه حیثما داروا (3)فی أعیان الصحابة الکبار حیث لم یدفعوا شرذمة قلیلة عن إمامتهم (4)فی دار عزّهم حتی قتلوه أهون قتلة، و طرحوه فی المزابل، و لم یتمکّن رهطه و عشیرته من دفنه فی مقابر المسلمین، أو هو قدح فی ذلک الإمام حیث اختلس الخلافة و غصبها من أهلها، و لم یخلع نفسه منها.

فلینظر الناصرون له فی أمرهم بعین الإنصاف، و لیتحرّزوا عن اللجاج و الاعتساف!

الطعن الثالث:

أنّه ردّ الحکم بن أبی العاص طرید رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد امتنع أبو بکر من ردّه، فصار بذلک مخالفا للسنّة و لسیرة من تقدّمه، و قد شرط علیه فی عقد البیعة اتّباع سیرتهما.

ص: 169


1- فی س: فی، بدلا من: الواو.
2- فی ک نسخة بدل: من أمره.
3- کذا، و الصحیح: دار.
4- کذا، و الظاهر: عن إمامهم.

این روایت را ابن الاثیر در الکامل(1)

و الاعثم الکوفی در الفتوح(2)

مطابق با آنچه ابن ابی الحدید ذکر می کند، نقل کرده اند والاعثم می افزاید: ایشان وی را پس از آنی دفن کردند که سگها یک پای او را کنده و برده بودند و گوید: حکیم بن حزام یا جبیر بن مطعم بر وی نماز کرد.(3)

و دلالت این مطلب بر هر کس که ذره هوشی در سر داشته باشد روشن است که امیر المومنین علیه السلام به اینکه وی سه روز در زباله دانی افتاده باشد، راضی بوده است بلکه دلالت بر این دارد که وی اجازه دفن او را مگر پس از سه روز نداده است، چرا که اگر امیر المومنین علیه السلام معتقد بود که خلافت وی درست است، بلکه حتی اگر او را بسان یکی از مسلمانان و از جمله مردمان می دانست، هرگز راضی به آن حال نمی شد بلکه سریعا دستور آماده کردن و به خاک سپردنش را می داد و می فرمود تا او را در آرامگاه مسلمانان دفن کنند تا اینگونه کفن و دفن کنندگان او مجبور نشوند او را در فضله گاه باغ کوکب دفن کنند. و واژه حشّ بمعنی محل قضای حاجت کردن است و آن محل خرابه باغی بود که مردم برای قضای حاجت به آنجا می رفتند، آنچنانکه عادت و شیوه ایشان چنین بود که برای قضای حاجت به بستانها می رفتند و کوکب، چنانکه در الاستیعاب آمده است، نام مردی از انصار است. (4)

پس خلیفه­ای که امیر المومنین علیه السلام نظیر چنین وضعی را برای وی پسندید، حالش بر هوشمندان نکته بین پنهان نیست و شکی نیست که اگر امام علیه السلام به قتل وی راضی نبود، بی شک به مبارزه با قاتلان او برمی خاست، چرا که در میان منکرات، هیچ کاری زشت تر و قبیح تر از کشتن امامی که خداوند اطاعت از وی را بر جهانیان واجب کرده ، نمی باشد

ص: 168


1- . الکامل 3-: 91
2- . تاریخ ابن أعثم (الفتوح) 1: 430
3- . علامه امینی در الغدیر 9: 208- 217 به قضایای آماده ساختن او برای خاکسپاری و نیز دفن او پرداخته و در ذیل آن سخنان شایان توجهی ذکر می کند.
4- . الاستیعاب 3: 81. و نیز در النهایة 4: 290

قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (1): رَوَی الْوَاقِدِیُّ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ غَیْرُهُ، أَنَّ الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ أَخْرَجَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الطَّائِفِ، وَ قَالَ: لَا یُسَاکِنُنِی (2) فِی بَلَدٍ أَبَداً، فَجَاءَهُ عُثْمَانُ فَکَلَّمَهُ فَأَبَی، ثُمَّ کَانَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ مِثْلُ ذَلِکَ، ثُمَّ کَانَ مِنْ عُمَرَ مِثْلُ ذَلِکَ، فَلَمَّا قَامَ (3) عُثْمَانُ أَدْخَلَهُ وَ وَصَلَهُ وَ أَکْرَمَهُ، فَمَشَی فِی ذَلِکَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ وَ سَعْدٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ حَتَّی دَخَلُوا عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالُوا لَهُ:

إِنَّکَ قَدْ أَدْخَلْتَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ یَعْنُونَ الْحَکَمَ وَ مَنْ مَعَهُ وَ قَدْ کَانَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَخْرَجَهُمْ (4) وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، وَ إِنَّا نُذَکِّرُکَ اللَّهَ وَ الْإِسْلَامَ وَ مَعَادَکَ، فَإِنَّ لَکَ مَعَاداً وَ مُنْقَلَباً، وَ قَدْ أَبَتْ ذَلِکَ الْوُلَاةُ قَبْلَکَ (5) وَ لَمْ یَطْمَعْ أَحَدٌ أَنْ یُکَلِّمَهُمْ فِیهِمْ (6)، وَ هَذَا شَیْ ءٌ نَخَافُ اللَّهَ (7) عَلَیْکَ فِیهِ. فَقَالَ عُثْمَانُ: إِنَّ قَرَابَتَهُمْ مِنِّی حَیْثُ تَعْلَمُونَ، وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ حَیْثُ کَلَّمْتُهُ أَطْمَعَنِی فِی أَنْ یَأْذَنَ لَهُمْ (8)، وَ إِنَّمَا أَخْرَجَهُمْ لِکَلِمَةٍ (9) بَلَغَتْهُ عَنِ الْحَکَمِ، وَ لَنْ یَضُرَّکُمْ مَکَانَهُمْ شَیْئاً، وَ فِی النَّاسِ مَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْهُمْ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا أَجِدُ (10) شَرّاً مِنْهُ وَ لَا مِنْهُمْ، ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَلْ تَعْلَمُ (11) عُمَرُ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَیَحْمِلَنَّ بَنِی أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ،

ص: 170


1- الشّافی 4- 269- 270.
2- فی المصدر: لا تساکننی.
3- فی س: فلمّا قدم.
4- فی المصدر: أخرجه.
5- زیادة: من، جاءت فی المصدر.
6- فی الشّافی: فیه، بدلا من: فیهم.
7- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: و هذا سبب نخاف اللّه تعالی ..
8- فی الشّافی: له.
9- فی س: کلمة.
10- جاءت فی المصدر: أحد- بالحاء المهملة-.
11- زیادة: أن، جاءت فی الشّافی.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حکم نمود که هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است. و امام علیه السلام نیز در بسیاری از سخنانشان تاکید کرده اند که از کشتن وی باز نداشته اند و در اینکار به یاری نیز برنخاسته اند و از اینکار چنانکه خواهد آمد، بر کنار بوده اند. و آیا هیچ انسان عاقلی در این مساله شک می کند که اگر حضرت علیه السلام در قتل او یاری نموده بود یا آنرا نابجا می دانست، به حتم کار خود را برای مردم و نیز در نامه هایش به معاویه به روشنی آشکار و نمایان می ساخت، چرا که ستیزه گران با وی به هیچ شبهه ای بالاتر از اتهام حضرت به قتل عثمان متکی نبودند و برعکس حضرت به تبرّی جستن از قتل وی اکتفا می کرد، چرا که در این کار دستی نداشت و این امری است که هیچ انسان آگاه به سیره ها و کتب تاریخ در آن شکی ندارد. و بنابراین خودداری از یاری عثمان و دفاع از او یا اینکه اتهامی است غیر قابل دفاع به کسی است از بزرگان صحابه که حق به هر سو که گام زند، همپای ایشان است، چه آنکه حتی چند تن انگشت شمار نیز از خلیفه شان در دار الخلافه، نماد عزت ایشان، دفاع نکردند تا آنکه مهاجمان او را به آسانی کشتند و در زباله دانی انداختند و خویشان و تبار او نتوانستند او را در قبرستان مسلمانان دفن کنند؛ و یا اینکه تردید و اتهام درباره آن پیشوایی است که خلافت را ربوده و از چنگ شایسته ترین فرد به آن غصب نموده و خود را (با وجود آگاهی از این نا بر حقی) برکنار نکرده بود. پس اکنون یاوران او به چشم انصاف در کار خود بنگرند و صادقانه از لجاجت و تعصب دست بردارند.

طعن سوم : اینکه وی حکم بن ابی العاص را که به حکم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مدینه تبعید شده باز گرداند،

اینکه وی حکم بن ابی العاص را که به حکم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مدینه تبعید شده باز گرداند، حال آنکه ابوبکر از باز گرداندن وی ابا کرده بود و به این ترتیب وی سنت پیامبر و نیز سیره خلیفه پیش از خود را زیر پای گذاشته بود، حال آنکه در عقد بیعت بر او شرط کرده بودند که از سیره آندو پیروی کند .

ص: 169

وَ (1) وَ اللَّهِ إِنْ فَعَلَ لَیَقْتُلُنَّهُ؟!. قَالَ: فَقَالَ عُثْمَانُ: مَا کَانَ أَحَدٌ مِنْکُمْ (2) یَکُونُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ مِنَ الْقَرَابَةِ مَا (3) بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ یَنَالُ مِنَ الْقُدْرَةِ (4) مَا أَنَالُ إِلَّا أَدْخَلَهُ، وَ فِی النَّاسِ مَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْهُ. قَالَ: فَغَضِبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ لَتَأْتِینَا بِشَرٍّ مِنْ هَذَا إِنْ سَلِمْتَ، وَ سَتَرَی یَا عُثْمَانُ غِبَّ (5) مَا تَفْعَلُ، ثُمَّ خَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ (6)

و ما ادّعاه بعض المتعصّبین(7) من أنّ عثمان اعتذر بأنّه استأذن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی ذلک .. فلیس فی الکتب منه عین و لا أثر، و هذا الخبر لیس فیه إلّا أنّ الرسول أطمعه فی ردّه، ثم صرّح بأنّ رعایة القرابة هی الموجبة لردّه و مخالفته رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

وَ قَالَ السَّیِّدُ (8): وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ أَنَّ عُثْمَانَ لَمَّا کَلَّمَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ فِی رَدِّ الْحَکَمِ أَغْلَظَا لَهُ وَ زَبَرَاهُ، وَ قَالَ لَهُ عُمَرُ: یُخْرِجُهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَأْمُرُنِی أَنْ أُدْخِلَهُ؟! وَ اللَّهِ لَوْ أَدْخَلْتُهُ لَمْ آمَنْ أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ غَیَّرَ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ اللَّهِ لَئِنْ أُشَقُّ بِاثْنَتَیْنِ کَمَا تُشَقُّ الْأُبْلُمَةُ (9) أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُخَالِفَ

ص: 171


1- لا توجد الواو فی المصدر.
2- فی الشّافی: منکم أحد- بتقدیم و تأخیر-.
3- فی س: بما.
4- جاءت فی المصدر: المقدرة.
5- غبّ ما تفعل: أی عاقبته و آخره.
6- إلی هنا کلام السّیّد المرتضی أعلی اللّه مقامه فی الشّافی
7- کالبلاذری فی الأنساب 5- 27، و محبّ الدین الطبریّ فی الریاض النضرة 2- 143، و الیافعی فی مرآة الجنان 1- 85، و ابن حجر فی الصواعق: 68، و الحلبیّ فی السیرة 2- 86. و قد ذکرهم العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 8- 257 و ناقشهم بما یغنی عن تکراره.
8- الشّافی 4- 270- 271.
9- فی المصدر: کما تنشقّ الأبلمة. و هو مثل یضرب فی المساواة، أی لو أشقّ شقّین. أقول: و الإبلم و الأبلم و الأبلم و الإبلمة و الأبلمة کلّ ذلک الخوصة، قاله فی لسان العرب 12- 53. یقال: المال بیننا و الأمر بیننا شقّ الإبلمة ... و ذلک لأنّهما تؤخذ فتشقّ طولا علی السّواء، و فی حدیث السّقیفة: الأمر بیننا و بینکم کقدّ الأبلمة- بضمّ الهمزة و اللّام و فتحهما و کسرهما- أی خوصة المقل.

سید رضی الله عنه در الشافی(1) میگوید: الواقدی به نقلهای مختلف و دیگران روایت کرده اند: وقتی که حکم بن العاص پس از فتح به مدینه آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را به طائف تبعید نمود و فرمود که هرگز در شهری که من هستم ساکن نمی شوی. پس عثمان نزد حضرت آمد و با او سخن گفت و پیامبر نپذیرفت و ابوبکر نیز چنین حکم کرد و عمر نیز همین نظر را داشت. اما زمانی که عثمان به قدرت رسید وی را به نزد خود آورد و به او نیکی کرد و وی را گرامی داشت. پس بخاطر این رفتار، علی علیه السلام و طلحه و زبیر و سعد و عبدالرحمن بن عوف و عمار بن یاسر به راه افتادند و به نزد عثمان آمدند و گفتند: تو این گروه را نزد خود آورده ای و منظورشان حکم و همراهانش بود، حال آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را تبعید کرده بود و همچنین ابوبکر و عمر و ما خداوند و اسلام و معادت را به تو یادآوری می کنیم، چرا که تو را معادی و بازگشتی هست و والیان پیش از تو از این کار امتناع نمودند و کسی هم جرأت نکرد درباره اینان با آنها سخن گوید و این امری است که بخاطر آن بر تو از سوی خداوند بیم داریم. پس عثمان گفت: ایشان چنان که می دانید خویشان من هستند و رسول خدا آنگاه که با او سخن گفتم، چنان بود که گمان کردم که اذن بازگشت ایشان را می دهد و اینان را تنها بخاطر سخنی از حکم که به گوش وی رسیده بود، تبعید نمود و اکنون بودن اینان برای شما هیچ آزاری حاصل نمی کند و بعضی از مردم از اینان بدترند. پس علی علیه السلام گفت: هیچ کس را شرتر از او و از ایشان نمی دانم و سپس گفت: آیا می دانی که عمر گفت بخدا سوگند که (عثمان) بنی ابی معیط را بر گردن این مردم سوار می کند

ص: 170


1- . الشّافی 4: 269- 270

رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمْراً!!، وَ إِیَّاکَ یَا ابْنَ عَفَّانَ أَنْ تُعَاوِدَنِی فِیهِ بَعْدَ الْیَوْمِ.

وَ مَا رَأَیْنَا عُثْمَانَ قَالَ فِی جَوَابِ هَذَا التَّعْنِیفِ وَ التَّوْبِیخِ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ، إِنَّ عِنْدِی عَهْداً مِنَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (1) لَا (2) أَسْتَحِقُّ مَعَهُ عِتَاباً وَ لَا تَهْجِیناً، وَ کَیْفَ تَطِیبُ نَفْسُ مُسْلِمٍ مُوَقِّرٍ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُعَظِّمٍ لَهُ بِأَنْ یَأْتِیَ إِلَی عَدُوٍّ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُصَرِّحُ (3) بِعَدَاوَتِهِ وَ الْوَقِیعَةِ فِیهِ حَتَّی یَبْلُغَ (4) بِهِ الْأَمْرُ إِلَی أَنْ کَانَ یَحْکِی مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَطَرَدَهُ (5) وَ أَبْعَدَهُ وَ لَعَنَهُ حَتَّی صَارَ مَشْهُوراً بِأَنَّهُ طَرِیدُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، فَیُکْرِمُهُ (6) وَ یَرُدُّهُ إِلَی حَیْثُ أُخْرِجَ مِنْهُ، وَ یَصِلُهُ بِالْمَالِ الْعَظِیمِ (7) إِمَّا مِنْ مَالِ الْمُسْلِمِینَ أَوْ مِنْ مَالِهِ، إِنَّ هَذَا لَعَظِیمٌ کَبِیرٌ؟!.

قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ(8): الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ بْنِ عَبْدِ شَمْسٍ .. عَمُّ عُثْمَانَ (9) وَ أَبُو مَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ، کَانَ مِنْ مُسَلَّمَةِ الْفَتْحِ، وَ أَخْرَجَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِنَ الْمَدِینَةِ وَ طَرَدَهُ عَنْهَا فَنَزَلَ الطَّائِفَ، وَ خَرَجَ مَعَهُ ابْنُهُ مَرْوَانُ.

، وَ قِیلَ: إِنَّ مَرْوَانَ وُلِدَ بِالطَّائِفِ فَلَمْ یَزَلِ الْحَکَمُ بِالطَّائِفِ إِلَی أَنْ وُلِّیَ عُثْمَانُ فَرَدَّهُ(10) إِلَی الْمَدِینَةِ وَ بَقِیَ فِیهَا، وَ تُوُفِّیَ فِی آخِرِ خِلَافَةِ عُثْمَانَ (11).

وَ اخْتُلِفَ فِی السَّبَبِ الْمُوجِبِ لِنَفْیِ الرَّسُولِ(12) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِیَّاهُ،

ص: 172


1- زیادة: فیه، جاءت فی المصدر.
2- فی ک: ألا.
3- فی الشّافی: مصرح.
4- فی المصدر: بلغ.
5- جاءت العبارة فی الشّافی هکذا: یحکی مشیته، فطرده رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- بتقدیم و تأخیر-.
6- خ. ل: و یکرمه. و فی المصدر: فیؤویه و یکرمه.
7- زیادة: و یصله، جاءت فی الشّافی.
8- الاستیعاب- المطبوع بهامش الإصابة 1- 317- 318.
9- زیادة: ابن عفّان، جاءت فی المصدر.
10- زیادة: عثمان، فی المصدر.
11- و فی المصدر زیادة: قبل القیام علی عثمان بأشهر فیما أحسب.
12- فی الاستیعاب: رسول اللّه.

و بخدا که اگر چنین کند، (همین قبیله) او را خواهد کشت؟! گوید: پس عثمان گفت: هر یک از شما هم بود که بین او و ایشان، آن حد از قرابت که بین من و ایشان هست، بود و به قدرتی می رسیدید چنان که من رسیدم، به حتم ایشان را به نزد خود می آورد، حال آنکه در میان مردم بدتر از ایشان هم هست. گوید: پس علی علیه السلام خشمگین شد و گفت: به خدا سوگند که بدتر از این را به سر مردم خواهی آورد اگر زنده بمانی و ای عثمان! عاقبت این کارت را خواهی دید و سپس از نزد او رفتند. پایان سخن.

واما آنچه که برخی متعصبین(1)

ادعا کرده اند که عثمان این عذر را داشت که خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای این کار اذن گرفته بود .. درهیچ کتابی اثر و نشانه ای از آن نیست و در این خبر نیز جز اینکه رسول خدا وی را به بازگرداندن ایشان به طمع انداخته بود، نیست و پس از آن خود تصریح می کند که این رعایت خویشاوندی بوده که باعث شده ایشان را برگرداند و با حکم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مخالفت برخیزد.

سید(2) میگوید: به نقل از راویان بسیاری ذکر شده که عثمان وقتی با ابوبکر و عمر درباره بازگرداندن حکم سخن گفت، ایشان به وی پرخاش کردند و با خشونت او را پس زدند. عمر به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را اخراج می کند و تو به من دستور می دهی که آنها را از تبعید باز گرداندم؟! بخدا که اگر ایشان را برگردانم، ایمنی ندارم از اینکه کسانی بگویند وی عهد و پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دگرگون نموده است. به خدا که بیشتر میپسندم اگر مثل شاخه درخت خرما از وسط دو نیم گردم، تا اینکه بخواهم در کاری با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مخالفت نمایم!!

ص: 171


1- . چون البلاذری در الأنساب 5: 27، و محبّ الدین الطبریّ در الریاض النضرة 2- 143، و الیافعی در مرآة الجنان 1- 85، و ابن حجر در الصواعق: 68، و الحلبیّ در السیرة 2- 86. و علامه امینی- رحمه اللّه- در الغدیر 8- 257 آنها را ذکر کرده و چنان مورد بررسی قرار داده که نیاز به تکرار نیست.
2- . الشّافی 4- 270- 271

فَقِیلَ: کَانَ یَتَحَیَّلُ وَ یَخْتَفِی (1) وَ یَتَسَمَّعُ مَا یَسُرُّهُ رَسُولُ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَی کَبَائِرِ أَصْحَابِهِ فِی مُشْرِکِی قُرَیْشٍ وَ سَائِرِ الْکُفَّارِ وَ فِی(3) الْمُنَافِقِینَ، فَکَانَ (4) یُغَشِّی (5) ذَلِکَ عَنْهُ حَتَّی ظَهَرَ ذَلِکَ عَلَیْهِ، وَ کَانَ یَحْکِیهِ فِی مِشْیَتِهِ وَ بَعْضِ حَرَکَاتِهِ ..

إِلَی أُمُورٍ غَیْرِهَا کَرِهْتُ ذِکْرَهَا.،

ذَکَرُوا أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَانَ إِذَا یَمْشِی (6) یَتَکَفَّأُ وَ کَانَ الْحَکَمُ (7) یَحْکِیهِ، فَالْتَفَتَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَوْماً فَرَآهُ یَفْعَلُ ذَلِکَ، فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: فَکَذَلِکَ فَلْتَکُنْ، فَکَانَ الْحَکَمُ مُخْتَلِجاً یَرْتَعِشُ مِنْ یَوْمَئِذٍ (8)..

ثم روی أخبارا فی لعنه (9).

ص: 173


1- فی المصدر: و یستخفی.
2- لا توجد: رسول اللّه، فی المصدر.
3- لا توجد: فی، فی المصدر.
4- فی ک: و کان.
5- فی س: یفشی.
6- جاءت فی المصدر: مشی. و هو الظّاهر.
7- زیادة: بن أبی العاص، جاءت فی الاستیعاب.
8- قاله ابن هشام فی السّیرة النّبویّة 2- 25، و جاء فی السّیرة الحلبیّة 1- 337، و الإصابة 1- 345 346، و تاج العروس 6- 35، و الفائق للزّمخشریّ 2- 305 و غیرهم. و ما ذکر هنا مقارب أیضا لما صرّح به البلاذریّ فی الأنساب 5- 27، فلاحظ.
9- لقد وردت جملة من روایات لعنه- لعنه اللّه- علی لسان الصادق الأمین- صلوات اللّه علیه و آله-، منها: ما ذکره ابن حجر فی تطهیر الجنان- هامش الصواعق المحرقة-: 104، و ما ذکره البلاذری فی الأنساب 5- 126، و الحاکم فی المستدرک 4- 481 و صحّحه الواقدی، کما فی السیرة الحلبیّة و ذکروا جملة روایات هناک. و قد ذکر الهندی فی کنز العمّال 6- 39، 90 روایة حریّة بالملاحظة ترکنا نقلها خوفا من الإطالة. و انظر: تفسیر القرطبیّ 16- 197، و تفسیر الزمخشری 3- 99، و الفائق له 2- 325، و تفسیر ابن کثیر 4- 159، و تفسیر الرازیّ 7- 491، و أسد الغابة لابن الأثیر 2- 34، و نهایة ابن الأثیر 3- 23، و شرح ابن أبی الحدید 2- 55، و إرشاد الساری 7- 325، و الدرّ المنثور 6- 41، 191، و تفسیر الآلوسی 15- 107 و 26- 20 و 29- 28، و عشرات المصادر الأخر مرّ بعضها. و حسبه ما أورده المفسّرون ذیل الآیة العاشرة من سورة القلم، و انظر بحث العلّامة الأمینی فی الغدیر حول: بنو أمیّة فی القرآن 8- 248- 250 فقد أشبع البحث تحقیقا و مصدرا.

و مباد تو را ای ابن عفان که پس از این بار دیگر با من چنین سخنی گویی.

و هرگز ندیدیم که عثمان در برابر این خشونت و توبیخ از سوی ابوبکر و عمر بگوید که مرا از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عهد و قولی است که بواسطه آن شایسته ی سرزنش و سرکوفت نیستم. و مسلمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را گرامی می دارد و او را موقر و محترم می شمارد، چگونه دلش راضی می شود به سراغ دشمن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رود که آشکارا به دشمنی او و بدگویی درباره او می پردازد و کارش به جایی می رسد که ادای راه رفتن رسول خدا را در می آورد و بخاطر این امور، پیامبر وی را طرد و تبعید نمود و نفرین کرد به گونه ای که بعنوان تبعیدی رسول خدا شناخته شد؛ او را گرامی بدارد و او را به جایی که از آن رانده شده، بازگرداند و مال و اموال فراوان به او ببخشد، حال یا از بیت المال مسلمانان یا از اموال خودش؟! به راستی که این اشتباهی بس هولناک و نابخشودنی است.

ابن عبدالبر در الاستیعاب(1)

میگوید: حکم بن العاص بن امیّة بن عبد شمس .. عموی عثمان و پدر مروان بن الحکم از مسلمان شدگان زمان فتح مکه بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را از مدینه تبعید نمود و او را از این شهر طرد کرد و او ساکن طائف گشت و فرزندش مروان نیز با او به تبعید رفت. و گفته شده که مروان در طائف زاده شد و حکم همچنان در طائف بود تا آنکه عثمان خلافت یافت او را به مدینه بازگرداند و در این شهر ماند تا آنکه در پایان خلافت عثمان مرد. و درباره علتی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بخاطر آن وی را تبعید کرد اختلاف نموده اند

ص: 172


1- . الاستیعاب- چاپ شده در حاشیه الإصابة 1: 317- 318

و أمّا التمسّک بالاجتهاد فی هذا الباب فهو أوهن و أهجن لأنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله إذا حظر شیئا أو أباحه لم یکن لأحد أن یجتهد فی خلافه، و لو سوّغنا الاجتهاد (1) فی مقابل النصّ لم نأمن أن یؤدّی الاجتهاد إلی تحلیل الخمر و إسقاط الصلاة، و إنّما یجوز الاجتهاد عندهم فیما لا نصّ فیه کما ذکره السید (2)رحمه اللّه.

و قد ورد فی أخبارنا إیواء عثمان المغیرة بن أبی العاص، و قد نهی الرسول صلّی اللّه علیه و آله عن ذلک و لعن من یحمله و من یطعمه و من یسقیه و أهدر دمه ..

و فعل جمیع ذلک، و قتل رقیّة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و زنا بجاریتها (3)، و قد مرّت فی باب أحوالها(4) علیها السلام.

الطعن الرابع:

ما صنع بأبی ذرّ رضی اللّه عنه من الإهانة و الضرب و الاستخفاف و التسییر مع علوّ شأنه الذی لا یخفی علی أحد.

فَقَدْ رَوَی السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الشَّافِی (5) وَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (6) وَ اللَّفْظُ لِلسَّیِّدِ-: إِنَّ عُثْمَانَ لَمَّا أَعْطَی مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ مَا أَعْطَاهُ، وَ أَعْطَی الْحَارِثَ بْنَ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ، وَ أَعْطَی زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ، جَعَلَ أَبُو ذَرٍّ یَقُولُ: بَشِّرِ الْکَافِرِینَ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ، وَ یَتْلُو قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (7): (وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ

ص: 174


1- من قوله: فی هذا الباب .. إلی هنا لا توجد فی س.
2- الشافی 4- 272.
3- و قد أوردها فی الکافی 3- 251- 253 [1- 64 و 66 و 69- 70 حدیث 8]، و الاحتجاج 1- 94- 96 حدیث 156، و المسائل السرویة للشیخ المفید: 62- 64، و بحار الأنوار 22- 162.
4- بحار الأنوار 22- 158، 163، 202.
5- الشّافی 4- 293- 297.
6- شرح النّهج لابن أبی الحدید 3- 54- 57 [1- 240- 242].
7- فی المصدر: تعالی، بدلا من: عزّ و جلّ.

و گفته اند که وی نیرنگ زده و پنهان می گشت و رازهایی را که پیامبر با بزرگان صحابه درباره مشرکان قریش و دیگر کافران و منافین، در میان می گذاشت، استراق سمع می نمود و این کار را از پیامبر پنهان می نمود تا آنکه مچش را گرفتند و نیز ادای راه رفتن و برخی حرکات دیگر پیامبر را در می آورد و .. و برخی امور دیگر که شایسته ذکر نمی دانم.

و گفته اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چون راه می رفت، به نحوی تکان تکان (تلو تلو) می خورد و حکم ادای او را در می آورد و روزی پیامبر صورتش را برگرداند و او را دید که چنین می کند و فرمود: پس چنین باد راه رفتنت! و از آن به بعد حکم ناخواسته آشفته و لغوه گرفته راه می رفت.(1)

پس اخباری درباره لعن و نفرین وی روایت شده است. (2)

ص: 173


1- . ابن هشام در السّیرة النّبویّة 2- 25 آنرا ذکر کرده و در السّیرة الحلبیّة 1- 337، و الإصابة 1- 345 346، و تاج العروس 6- 35، و الفائق للزّمخشریّ 2- 305 و غیر آن درج شده است. و آنچه در اینجا آمده شبیه سخنی است که البلاذریّ در الأنساب 5- 27 ذکر کرده است.
2- . شماری از روایات درباره لعن وی - لعنه اللّه- به زبان نبی صادق امین صلوات اللّه علیه و آله وجود دارد که از آن جمله است آنچه: ابن حجر در تطهیر الجنان- در حاشیه الصواعق المحرقة-: 104، و البلاذری در الأنساب 5- 126، و الحاکم در المستدرک 4- 481 و به تصحیح روایت از الواقدی آورده اند، و نیز در السیرة الحلبیّة که چندین روایت در آن ذکر شده است. و الهندی در کنز العمّال 6- 39، 90 روایتی جالب توجه دارد که نقل آنرا از بیم اطاله بیش از حد، رها نمودیم. و نیز بنگرید: تفسیر القرطبیّ 16- 197، و تفسیر الزمخشری 3- 99، و الفائق له 2- 325، و تفسیر ابن کثیر 4- 159، و تفسیر الرازیّ 7- 491، و أسد الغابة لابن الأثیر 2- 34، و نهایة ابن الأثیر 3- 23، و شرح ابن أبی الحدید 2- 55، و إرشاد الساری 7- 325، و الدرّ المنثور 6- 41، 191، و تفسیر الآلوسی 15- 107 و 26- 20 و 29- 28، و دهها منبع دیگر که به برخی از آنها اشاره شد. و البته آنچه که مفسرین در ذیل آیه دهم سوره قلم ذکر کرده اند او را بس. و نیز بنگرید به بحث علامه امینی در الغدیر پیرامون بنی امیه در قران 8- 248- 250 که در آنجا بحثی سراسر تحقیق و تحلیل و منابع آورده است.

بِعَذابٍ أَلِیمٍ) (1)، فَرَفَعَ ذَلِکَ مَرْوَانُ إِلَی عُثْمَانَ (2)، فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی ذَرٍّ نَائِلًا مَوْلَاهُ:

أَنِ انْتَهِ عَمَّا یَبْلُغُنِی عَنْکَ، فَقَالَ: أَ یَنْهَانِی عُثْمَانُ عَنْ قِرَاءَةِ کِتَابِ اللَّهِ (3)، وَ عَیْبِ مَنْ تَرَکَ أَمْرَ اللَّهِ، فَوَ اللَّهِ لَأَنْ أُرْضِیَ اللَّهَ بِسَخَطِ عُثْمَانَ أَحَبُّ إِلَیَّ وَ خَیْرٌ لِی مِنْ أَنْ أُرْضِیَ عُثْمَانَ بِسَخَطِ اللَّهِ! فَأَغْضَبَ عُثْمَانَ ذَلِکَ، فَأَحْفَظَهُ وَ تَصَابَرَ (4)، وَ قَالَ عُثْمَانُ یَوْماً:

أَ یَجُوزُ لِلْإِمَامِ أَنْ یَأْخُذَ مِنَ الْمَالِ (5) فَإِذَا أَیْسَرَ قَضَاهُ؟!. فَقَالَ کَعْبُ الْأَحْبَارِ: لَا بَأْسَ بِذَلِکَ، فَقَالَ (6) أَبُو ذَرٍّ: یَا ابْنَ الْیَهُودِیَّیْنِ، أَ تُعَلِّمُنَا دِینَنَا؟!. فَقَالَ عُثْمَانُ: قَدْ کَثُرَ أَذَاکَ لِی وَ تَوَلُّعُکَ بِأَصْحَابِی، الْحَقْ بِالشَّامِ، فَأَخْرَجَهُ إِلَیْهَا، فَکَانَ (7) أَبُو ذَرٍّ یُنْکِرُ عَلَی مُعَاوِیَةَ أَشْیَاءَ یَفْعَلُهَا، فَبَعَثَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ، فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: إِنْ کَانَتْ مِنْ عَطَائِیَ الَّذِی حَرَّمْتُمُونِیهِ عَامِی هَذَا قَبِلْتُهَا، وَ إِنْ کَانَتْ صِلَةً فَلَا حَاجَةَ لِی فِیهَا، وَ رَدَّهَا عَلَیْهِ.

وَ بَنَی مُعَاوِیَةُ الْخَضْرَاءَ بِدِمَشْقَ، فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: یَا مُعَاوِیَةُ! إِنْ کَانَتْ هَذِهِ مِنْ مَالِ اللَّهِ فَهِیَ الْخِیَانَةُ، وَ إِنْ کَانَتْ (8) مِنْ مَالِکَ فَهُوَ الْإِسْرَافُ، وَ کَانَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَثَتْ أَعْمَالٌ مَا أَعْرِفُهَا، وَ اللَّهِ مَا هِیَ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا فِی (9) سُنَّةِ نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَی حَقّاً یُطْفَأُ، وَ بَاطِلًا یُحْیَی، وَ صَادِقاً مُکَذَّباً،

ص: 175


1- التّوبة: 34.
2- زیادة: مرارا، جاءت فی ک.
3- فی المصدر زیادة: تعالی.
4- فی الشّافی: فتصابر.
5- جاء فی حاشیة ک: شیئا قرضا. ابن أبی الحدید، أی فی نسخته. أقول: قد تقدّم من المصنّف رحمه اللّه أنّ اللّفظ للسّیّد.
6- فی الشّافی: فقال له.
7- فی المصدر: و کان.
8- جاءت فی الشّافی: کان- بلا تاء-.
9- لا توجد: فی، فی المصدر.

اما دست یازیدن به اجتهاد و طرح نظر خود در این باب، بی پایه تر و زشت تر است، زیرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چون که چیزی را ممنوع می نمود یا آزاد می فرمود، کسی حق نداشت که بنا به نظر و استدلال خود خلاف آنرا مطرح نماید و اگر اجتهاد و دلیل تراشی را در مقابل نص و فرمان موکّد، مجاز می شمردیم، بیم آن داشتم که این اجتهادها به حلال شمردن شراب و ساقط نمودن نماز از مسلمان بینجامد، بلکه اجتهاد نزد علماء چنان که سید(1)

رحمه الله می گوید، تنها در اموری جایز است که درباره آن نص و دستور صریحی وجود ندارد.

همچنین در اخبار علمای ما پناه دادن عثمان به مغیرة بن ابی العاص ذکر شده حال آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این امر نهی کرده بود و کسی که او را بر مرکبش نشاند و غذایش دهد و آبش دهد را لعنت کرده و خونش را حلال دانسته بود. و او تمام این امور را مرتکب شد و رقیّه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را کشت و با کنیز او زنا نمود(2)

که شرح آن در باب احوال رقیة علیها السلام گذشت. (3)

طعن چهارم : آن اهانتها و شکنجه ها و تحقیرها و تبعیدها که در حق ابوذر رضی الله عنه مرتکب شد

حال آنکه جایگاه بلند وی بر هیچکس پنهان نیست. سید مرتضی رحمه الله در الشافی(4)

روایت کرده و ابن ابی الحدید(5)

نیر نظیر اینرا در شرح نهج البلاغه ذکر کرده که: عثمان آنگاه که آن داراییها را به مروان بن الحکم بخشید و به حارث بن الحکم بن ابی العاص سیصد هزار درهم داد و به زید بن ثابت صد هزار درهم حاتم بخشی نمود، ابوذر این جمله را تکرار می نمود: و کافران را به عذابی دردناک مژده بده و این قول حقتعالی را تلاوت می نمود: (وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ –: و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند ایشان را از عذابی دردناک خبر ده)(6)،

ص: 174


1- . الشافی 4: 272
2- . و در الکافی 3: 251- 253[ 1- 64 و 66 و 69- 70 حدیث 8]، و الاحتجاج 1: 94- 96 حدیث 156، و المسائل السرویة اثر شیخ مفید: 62- 64، و بحار الأنوار 22- 162 ذکر شده است.
3- . بحار الأنوار 22: 158، 163، 202
4- . الشّافی 4: 293- 297
5- . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 3: 54- 57[ 1- 240- 242].
6- . التّوبة/ 34

وَ أَثَرَةً بِغَیْرِ تُقًی، وَ صَالِحاً مُسْتَأْثَراً عَلَیْهِ. وَ قَالَ (1) حَبِیبُ بْنُ مَسْلَمَةَ الْفِهْرِیُّ (2) لِمُعَاوِیَةَ: إِنَّ أَبَا ذَرٍّ لَمُفْسِدٌ عَلَیْکُمُ الشَّامَ فَتَدَارَکْ أَهْلَهُ إِنْ کَانَتْ لَکُمْ فِیهِ حَاجَةٌ، فَکَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی عُثْمَانَ فِیهِ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ إِلَی مُعَاوِیَةَ: أَمَّا بَعْدُ، فَاحْمِلْ جُنَیْدِباً (3) إِلَیَّ عَلَی أَغْلَظِ مَرْکَبٍ وَ أَوْعَرِهِ (4)، فَوَجَّهَ بِهِ مَعَ مَنْ سَارَ بِهِ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ، وَ حَمَلَهُ (5) عَلَی شَارِفٍ (6) لَیْسَ عَلَیْهَا إِلَّا قَتَبٌ (7)، حَتَّی قَدِمَ بِهِ (8) الْمَدِینَةَ، وَ قَدْ سَقَطَ لَحْمُ فَخِذَیْهِ مِنَ الْجَهْدِ، فَلَمَّا قَدِمَ أَبُو ذَرٍّ الْمَدِینَةَ، بَعَثَ إِلَیْهِ عُثْمَانُ أَنِ (9) الْحَقْ بِأَیِّ أَرْضٍ شِئْتَ، فَقَالَ: بِمَکَّةَ؟. قَالَ: لَا. قَالَ: فَبَیْتِ الْمَقْدِسِ؟. قَالَ: لَا. قَالَ: فَبِأَحَدِ الْمِصْرَیْنِ (10)؟. قَالَ: لَا، وَ لَکِنِّی مُسَیِّرُکَ إِلَی الرَّبَذَةِ .. فَسَیَّرَهُ إِلَیْهَا، فَلَمْ یَزَلْ بِهَا حَتَّی مَاتَ.

وَ فِی رِوَایَةِ الْوَاقِدِیِّ: أَنَّ أَبَا ذَرٍّ لَمَّا دَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ قَالَ لَهُ: لَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِکَ عَیْناً یَا جُنْدَبُ (11). فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: أَنَا جُنْدَبٌ وَ سَمَّانِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: عَبْدَ اللَّهِ، فَاخْتَرْتُ اسْمَ رَسُولِ اللَّهِ الَّذِی سَمَّانِی رَسُولُ اللَّهِ (12) بِهِ عَلَی اسْمِی. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: أَنْتَ (13)الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّا نَقُولُ إِنَّ یَدَ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ، وَ إِنَّ اللَّهَ

ص: 176


1- فی المصدر: فقال.
2- فی المطبوع من البحار: القهری.
3- فی الشّافی: جندبا.
4- قال ابن الأثیر فی النّهایة 5- 206: علی جبل وعر .. أی غلیظ حزن یصعب الصّعود إلیه.
5- فی المصدر: و حمل.
6- قال الفیروزآبادیّ فی القاموس 3- 157: الشّارف من النّوق: المسنّة الهرمة.
7- القتب- بالتّحریک-: رحل البعیر صغیر علی قدر السّنام، قاله فی مجمع البحرین 2- 139.
8- لا توجد فی المصدر: به.
9- فی الشّافی: بأن.
10- المصران: هما الکوفة و البصرة، ذکره الطّریحیّ فی مجمع البحرین 3- 482.
11- فی المصدر: لا أنعم اللّه عینا یا جنیدب.
12- لا توجد فی المصدر: رسول اللّه. و فیه: الّذی سمّانی به علی اسمی.
13- فی س: أنّک.

پس مروان این رفتار او را به گوش عثمان رساند و او نائل، نوکر خود را به نزد ابی ذر فرستاد که آنچه را که از تو به گوشم می رسد، بس کن! گفت: آیا عثمان مرا از خواندن کتاب خدا و عیب گرفتن به کسی که فرمان الهی را ترک کرده، باز می دارد. به خدا که اگر خشنودی خدا را با خشم عثمان حاصل کنم، نزد من بسی پسندیده تر و بهتر است تا آنکه بخواهم عثمان را با خشم خداوند بر خود خشنود سازم! این سخن عثمان را به خشم آورد و آنرا در دل گرفت و همچنان منتظر، درنگ نمود .

روزی عثمان گفت: آیا جایز است که خلیفه قدری از بیت المال برگیرد و چون دستش باز شد، آنرا ادا نماید؟! کعب الاحبار گفت: ایرادی ندارد. و ابوذر گفت: ای یهودی زاده، آیا دین ما را به ما یاد می دهی؟! پس عثمان گفت: خیلی مرا آزار می دهی و بسیار پاگیر اصحاب من شده ای، روانه شام شو! و او را به آنجا تبعید کرد. و ابوذر در امور بسیاری بر کارهای معاویه خرده میگرفت و معاویه سیصد دینار برای او فرستاد و ابوذر گفت: اگر از سهم امسالم که مرا از آن محروم نمودید، باشد، آنرا می پذیرم ولی اگر هبه و بخشش باشد مرا به آن نیازی نیست و آنرا بازپس فرستاد. معاویه کاخ خضراء را در دمشق ساخت و ابوذر گفت: ای معاویه! اگر این از اموال خدایتعالی باشد، خیانت است و اگر از اموال خودت باشد اسراف است و ابوذر رحمه الله تعالی میگفت: به خدا که اموری رخ داده که برای من قابل هضم نیست، به خدا که در کتاب خدا و نه در سنت پیامبرش هیچ اثری از آن نیست و به خدا که حقی را می بینم که خاموشش می کنند و باطلی را که زنده اش می دارند و راستگویی را که دروغگویش می خوانند

ص: 175

فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ؟!. فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: لَوْ کُنْتُمْ (1) لَا تَزْعُمُونَ، لَأَنْفَقْتُمْ مَالَ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ، وَ لَکِنِّی أَشْهَدُ لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ: إِذَا بَلَغَ بَنُو أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا جَعَلُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا، وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا (2)، وَ دِینَ اللَّهِ دَخَلًا، ثُمَّ یُرِیحُ اللَّهُ الْعِبَادَ مِنْهُمْ. فَقَالَ عُثْمَانُ لِمَنْ حَضَرَهُ: أَ سَمِعْتُمُوهَا مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟!. فَقَالُوا: مَا سَمِعْنَاهُ، فَقَالَ عُثْمَانُ: وَیْلَکَ یَا أَبَا ذَرٍّ! أَ تَکْذِبُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ؟!. فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ لِمَنْ حَضَرَهُ: أَ مَا تَظُنُّونَ أَنِّی صَدَقْتُ؟!. فَقَالُوا: لَا، وَ اللَّهِ مَا نَدْرِی (3). فَقَالَ عُثْمَانُ: ادْعُوا لِی عَلِیّاً، فَدُعِیَ (4)، فَلَمَّا جَاءَ قَالَ عُثْمَانُ لِأَبِی ذَرٍّ:

اقْصُصْ عَلَیْهِ حَدِیثَکَ فِی بَنِی أَبِی الْعَاصِ، فَحَدَّثَهُ، فَقَالَ عُثْمَانُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَلْ سَمِعْتَ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟. فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا، وَ صَدَقَ أَبُو ذَرٍّ، فَقَالَ (5): کَیْفَ عَرَفْتَ صِدْقَهُ؟. فَقَالَ (6): لِأَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ مِنْ ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ، فَقَالَ مَنْ حَضَرَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ جَمِیعاً: لَقَدْ(7) صَدَقَ أَبُو ذَرٍّ، فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: أُحَدِّثُکُمْ أَنِّی سَمِعْتُ هَذَا (8) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ تَتَّهِمُونِی؟! مَا کُنْتُ أَظُنُّ أَنِّی أَعِیشُ حَتَّی أَسْمَعَ هَذَا مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ!.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ فِی خَبَرٍ آخَرَ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ صَهْبَانَ مَوْلَی الْأَسْلَمِیِّینَ، قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا ذَرٍّ یَوْمَ دُخِلَ بِهِ عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ لَهُ: أَنْتَ الَّذِی فَعَلْتَ .. وَ فَعَلْتَ؟!.

ص: 177


1- فی المصدر: و لو کنتم.
2- خولا .. أی خدما و عبیدا، قاله ابن الأثیر فی النّهایة 2- 88 بعد ذکر الحدیث.
3- لا توجد فی المصدر المطبوع عبارة: فقالوا: لا و اللّه ما ندری.
4- لا توجد: فدعی، فی الشّافی.
5- فی المصدر: و قد صدق أبو ذرّ، فقال عثمان.
6- فی الشّافی: قال- بلا فاء-.
7- لا توجد: لقد، فی المصدر.
8- فی الشّافی: سمعته هذا.

و برتری دادن را بدون هیچگونه تقوایی و درستکاری که دیگری را بجای او برگزیده ا ند. و حبیب بن مسلمه الفهری به معاویه گفت: به راستی که اباذر دارد شام را علیه شما می شوراند، پس اهل آنرا دریاب اگر شما را به آن نیازی هست. پس معاویه درباره او به عثمان نامه ای نوشت و عثمان در پاسخ به معاویه نوشت: اما بعد، پس این جنیدب (تصغیر نام برای تحقیر) را بر خشن ترین و بدترین مرکبها سوار کن و با کسی که شب و روز او را راه ببرد نزد من فرست. پس عثمان وی را بر شتر فرتوتِ دم مرگی سوار کرد که جز پالانی بر آن نبود تا آنکه به مدینه رسید حال آنکه از شدت فشار و آزار این سواری، گوشت رانهایش رفته بود. و چون ابوذر به مدینه رسید، عثمان کسی را فرستاد که بگوید هر سرزمینی دلت می خواهد برو. پرسید: می توانم به مکه بروم؟ گفت: نه. گفت: پس بیت المقدس؟ گفت نه. گفت: به یکی از شهرهای کوفه یا بصره؟ گفت: نه. بلکه من می خواهم تو را به ربذه ببرم ... و او را به آن محل فرستاد و همچنان در آنجا بود تا آنکه جان سپرد .

و در روایت الواقدی آمده است: اباذر زمانی که به نزد عثمان رسید، عثمان به او گفت: چشمی به دیدار تو خوش نگردد ای جندب! پس ابو ذر گفت: من جندب هستم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا عبدالله نامید و من نامی را که رسول الله مرا بر روی نام قبلی ام به آن نامید، برگزیدم . پس عثمان به او گفت: آیا تویی که ادعا می کنی که ما می گوییم دست خداوند بسته است و خداوند فقیر است

ص: 176

فَقَالَ لَهُ أَبُو ذَرٍّ (1): قَدْ نَصَحْتُکَ فَاسْتَغْشَشْتَنِی وَ نَصَحْتُ صَاحِبَکَ فَاسْتَغَشَّنِی. فَقَالَ عُثْمَانُ: کَذَبْتَ، وَ لَکِنَّکَ تُرِیدُ الْفِتْنَةَ وَ تُحِبُّهَا، قَدْ (2) قَلَبْتَ الشَّامَ عَلَیْنَا. فَقَالَ لَهُ أَبُو ذَرٍّ: اتَّبِعْ سُنَّةَ صَاحِبَیْکَ، لَا یَکُونُ لِأَحَدٍ عَلَیْکَ کَلَامٌ. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: مَا لَکَ وَ لِذَلِکَ لَا أُمَّ لَکَ!. فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: وَ اللَّهِ مَا وَجَدْتُ لِی عُذْراً إِلَّا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ، فَغَضِبَ عُثْمَانُ وَ قَالَ: أَشِیرُوا عَلَیَّ فِی هَذَا الشَّیْخِ الْکَذَّابِ!، إِمَّا أَنْ أَضْرِبَهُ أَوْ أَحْبِسَهُ أَوْ أَقْتُلَهُ، فَإِنَّهُ قَدْ فَرَّقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ، أَوْ أَنْفِیَهُ مِنَ الْأَرْضِ، فَتَکَلَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ حَاضِراً-، فَقَالَ: أُشِیرُ عَلَیْکَ بِمَا قَالَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ: (وَ إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ) (3)، فَأَجَابَهُ عُثْمَانُ بِجَوَابٍ غَلِیظٍ لَمْ أُحِبَّ أَنْ أَذْکُرَهُ، وَ أَجَابَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِمِثْلِهِ.

ثُمَّ إِنَّ عُثْمَانَ حَظَرَ عَلَی النَّاسِ أَنْ (4) یُقَاعِدُوا أَبَا ذَرٍّ وَ یُکَلِّمُوهُ، فَمَکَثَ کَذَلِکَ أَیَّاماً، ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُؤْتَی بِهِ، فَلَمَّا أُتِیَ بِهِ وَ (5) وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ، قَالَ: وَیْحَکَ یَا عُثْمَانُ! أَ مَا رَأَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ رَأَیْتَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ!، هَلْ رَأَیْتَ هَذَا هَدْیَهُمْ، إِنَّکَ لَتَبْطِشُ فِیَّ (6) بَطْشَ جَبَّارٍ!. فَقَالَ: اخْرُجْ عَنَّا مِنْ بِلَادِنَا. فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: فَمَا أَبْغَضَ إِلَیَّ جِوَارَکَ! فَإِلَی (7) أَیْنَ أَخْرُجُ؟. قَالَ: حَیْثُ شِئْتَ. قَالَ:

فَأَخْرُجُ إِلَی الشَّامِ أَرْضِ الْجِهَادِ. فَقَالَ: إِنَّمَا جَلَبْتُکَ مِنَ الشَّامِ لِمَا قَدْ أَفْسَدْتَهَا، أَ فَأَرُدُّکَ إِلَیْهَا؟!. قَالَ: إِذَنْ أَخْرُجُ(8) إِلَی الْعِرَاقِ .. قَالَ: لَا. قَالَ: وَ لِمَ؟. قَالَ:

ص: 178


1- فی المصدر: قال أبو ذرّ.
2- فی ک: و قد.
3- الغافر: 28.
4- لا توجد فی المصدر: أن.
5- فی الشّافی: وقف- بلا واو-.
6- فی المصدر: إنّک تبطش بی.
7- زیادة: قال، جاءت فی الشّافی قبل: فإلی.
8- فی المصدر: أ فأخرج، بدلا من: إذن أخرج.

و ما ثروتمندیم. پس ابوذر گفت: اگر شما چنین فکری نمی کردید، به حق که اموال خداوند را برای بندگانش خرج می کردید. ولی شهادت می دهم که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: اگر جمع بنی ابی العاص به سی نفر برسد، اموال خداوند را بین خود به گردش خواهند آورد و بندگان خدا را بنده و برده خود می کنند و دین خدا را منبع درآمد خود می کنند و آنگاه خداوند بندگانش را از ایشان خلاصی می بخشد. پس عثمان به حاضران گفت: آیا این را از پیامبر خدا شنیده اید؟ گفتند: نشنیده ایم. پس عثمان گفت: وای بر تو ای اباذر! آیا بر رسول خدا دروغ می بندی؟! پس ابوذر به حاضران گفت: آیا باور ندارید که من راست می گویم؟! گفتند: نه، به خدا نمی دانیم. پس عثمان گفت: علی را خبر کنید و حضرت را خبر کردند و چون ایشان آمدند، عثمان به ابو ذر گفت: حدیثت درباره بنی ابی العاص برای وی بازگو کن و او حدیث را گفت. پس عثمان به علی علیه السلام گفت: آیا این را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیده ای؟ گفت: نه، ولی ابوذر راست می گوید. عثمان گفت: از کجا می دانی که عثمان راست می گوید؟ گفت: چرا که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می گفت: آسمان بر سر هیچ صاحب زبانی راستگوتر از ابوذر سایه نیفکنده و زمین هیچ صاحب زبانی راستگوتر از او را بر پشت خود حمل نکرده است. پس همه حاضران از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفتند: به حق که ابوذر راست گفته است. پس ابوذر گفت: به شما چنین حدیث می گویم که من خود این را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیده ام و آنگاه شما مرا متهم می دانید؟! گمان نمی کردم که زنده بمانم تا چنین چیزی را از اصحاب محمد صلی الله علیه و آله و سلم بشنوم! و الواقدی در خبر دیگری با ذکر سندی که به صهبان از موالی اسلمیان می رسد، روایت می کند که گفت: روزی که ابوذر را نزد عثمان آوردند، وی را دیدم که عثمان خطاب به او گفت: آیا تو بودی که فلان کار کردی و .. فلان کار؟!

ص: 177

تَقْدُمُ عَلَی قَوْمٍ أَهْلِ شُبْهَةٍ (1) وَ طَعْنٍ عَلَی الْأَئِمَّةِ. قَالَ: فَأَخْرُجُ (2) إِلَی مِصْرَ؟. قَالَ:

لَا. قَالَ: فَإِلَی (3) أَیْنَ أَخْرُجُ؟. قَالَ: حَیْثُ شِئْتَ. فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: هُوَ إِذَنْ (4) التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ، أَخْرُجُ إِلَی نَجْدٍ؟. فَقَالَ عُثْمَانُ: الشرف الشرف [إِلَی الشَّرْقِ الْأَبْعَدِ أَقْصَی فَأَقْصَی. فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: قَدْ أَبَیْتُ ذَلِکَ عَلَیَّ. قَالَ: امْضِ عَلَی وَجْهِکَ هَذَا، وَ لَا تَعْدُوَنَّ الرَّبَذَةَ. فَخَرَجَ إِلَیْهَا (5).

أقول: الجواب الغلیظ الّذی لم یحبّ ذکره هو قوله لعنه اللّه: بفیک التراب، و قوله علیه السلام: بل بفیک التراب، کما رواه فی تقریب المعارف (6) ثم قال (7).:

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ، عَنْ مَالِکِ بْنِ أَبِی الرِّجَالِ (8)، عَنْ مُوسَی بْنِ مَیْسَرَةَ أَنَّ أَبَا الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیَّ قَالَ: کُنْتُ أُحِبُّ لِقَاءَ أَبِی ذَرٍّ لِأَسْأَلَهُ عَنْ سَبَبِ خُرُوجِهِ، فَنَزَلْتُ (9) الرَّبَذَةَ، فَقُلْتُ لَهُ: أَ لَا تُخْبِرُنِی! خَرَجْتَ مِنَ الْمَدِینَةِ طَائِعاً أَوْ أُخْرِجْتَ؟. قَالَ: أَمَا إِنِّی کُنْتُ فِی ثَغْرٍ مِنَ الثُّغُورِ أُغْنِی (10) عَنْهُمْ، فَأُخْرِجْتُ إِلَی مَدِینَةِ الرَّسُولِ، فَقُلْتُ: دَارُ هِجْرَتِی وَ أَصْحَابِی، فَأُخْرِجْتُ مِنْهَا إِلَی مَا تَرَی، ثُمَّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا ذَاتَ لَیْلَةٍ نَائِمٌ فِی الْمَسْجِدِ إِذْ مَرَّ بِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 179


1- فی الشّافی: شبه- بصیغة الجمع-.
2- فی س: أ فأخرج- بهمزة استفهام-.
3- لا توجد: فإلی، فی المصدر.
4- فی الشّافی: و هو أیضا، بدلا من: هو إذن.
5- لا توجد فی الشّافی: فخرج إلیها. و هی موجودة فی شرح النّهج. انتهی کلام ابن أبی الحدید و السّیّد رحمه اللّه.
6- تقریب المعارف: لم یطبع القسم الثانی المطاعن منه، و نفی أبی ذر جاء فی صفحة: 165.
7- أی السیّد رحمه اللّه فی الشافی 4- 298، و ابن أبی الحدید فی شرحه 3- 57.
8- فی الشّافی: الرّحال.
9- زیادة: به، جاءت فی المصدر.
10- فی س: تقرأ: غنیّ. و الهمزة منها طمست. أقول: أغنی .. أی أدفع، کما فی مجمع البحرین 1- 320 و غیره.

پس ابوذر به او گفت: من به خیرخواهی تو را اندرز دادم و تو مرا نیرنگباز خواندی و برای آن رفیقت هم خیرخواهی نمودم و او نیز مرا نیرنگباز خواند. پس عثمان گفت. دروغ می گویی. بلکه تو فتنه جو هستی و شیفته این کاری، شامیان را دشمن ما نمودی. پس ابوذر به او گفت: سنت دو رفیقت را پیروی کن، دیگر احدی بر تو سخنی نخواهد گفت.پس عثمان به او گفت: تو را با این چه کار ای بی مادر! ابوذر گفت: به خدا که چاره ای جز امر به معروف و نهی از منکر نداشتم. پس عثمان غضب کرد و گفت: شما درباره این شیخ دروغگو حکم کنید! در اینکه یا او را بزنم یا زندانی نمایم یا بکشم، که او جماعت مسلمانان را پراکنده نموده، یا آنکه او را از این سرزمین تبعید کنم. پس علی علیه السلام که حاضر بود، سخن گفت: نظرم آنستکه به قول مومن آل فرعون عمل کنی: (وَ إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ -: و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید چرا که خدا کسی را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمی کند)(1)، پس عثمان پاسخی خشن گفت که نمی خواهم آنرا بیان کنم و علی علیه السلام نیز پاسخش را همانگونه داد. سپس عثمان مردم را بیم داد که مبادا با اباذر همنشینی کرده و با او همسخن شوید و او مدتی به این حال بود و سپس دستور داد تا او را بیاورند و چون او را آوردند و پیش روی او ایستاده بود، گفت: وای بر تو ای عثمان! آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را ندیدی و ابابکر و عمر را ندیدی؟ آیا این را شیوه و سیره ایشان دیده ای؟ به راستی که تو چون جباران بر من خشونت و طغیان پیش گرفته ای! پس گفت: از نزد ما، از سرزمینمان بیرون شو. پس ابوذر گفت: چقدر از همسایگی با تو بیزارم! به کجا بروم؟ گفت: به هر کجا که خواهی. گفت: به شام سرزمین جهاد می روم. گفت: من تو را بخاطر فسادی که در شام انگیخته ای بازآورده ام، باز تو را به آنجا فرستم؟! گفت پس به عراق می روم.. گفت: نه. گفت: چرا؟ گفت:

ص: 178


1- . الغافر/28

وَ سَلَّمَ، فَقَالَ: فَضَرَبَنِی بِرِجْلَیْهِ (1)، فَقَالَ: لَا أَرَاکَ نَائِماً فِی الْمَسْجِدِ. فَقُلْتُ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی! غَلَبَتْنِی عَیْنِی فَنِمْتُ فِیهِ. فَقَالَ: کَیْفَ تَصْنَعُ إِذَا أَخْرَجُوکَ مِنْهُ؟.

فَقُلْتُ: إِذَنْ أَلْحَقُ بِالشَّامِ، فَإِنَّهَا أَرْضٌ مُقَدَّسَةٌ، وَ أَرْضُ تَقِیَّةِ (2) الْإِسْلَامِ، وَ أَرْضُ الْجِهَادِ. فَقَالَ: کَیْفَ بِکَ إِذَا أَخْرَجُوکَ مِنْهَا؟. قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ (3): أَرْجِعُ إِلَی الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ تَصْنَعُ إِذَا أَخْرَجُوکَ مِنْهُ؟. قُلْتُ: آخُذُ سَیَفِی فَأَضْرِبُ بِهِ.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی خَیْرٍ مِنْ ذَلِکَ، اسْتَقِ (4) مَعَهُمْ (5) حَیْثُ سَاقُوکَ، وَ تَسْمَعُ وَ تُطِیعُ، فَسَمِعْتُ وَ أَطَعْتُ وَ أَنَا أَسْمَعُ وَ أُطِیعُ، وَ اللَّهِ لَیَلْقَیَنَّ اللَّهَ عُثْمَانُ (6) وَ هُوَ آثِمٌ فِی جَنْبِی.

وَ کَانَ یَقُولُ بِالرَّبَذَةِ: مَا تَرَکَ الْحَقُّ لِی (7)صَدِیقاً.

وَ کَانَ یَقُولُ فِیهَا: رَدَّنِی عُثْمَانُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ أَعْرَابِیّاً.

ثم قال السید (8) رضی اللّه عنه: و الأخبار فی هذا الباب أکثر من أن نحصرها و أوسع من أن نذکرها.

أقول:

وَ رَوَی الْمَسْعُودِیُّ فِی مُرُوجِ الذَّهَبِ (9) أَبْسَطَ مِنْ ذَلِکَ .. إِلَی أَنْ قَالَ: لَمَّا رَدَّ عُثْمَانُ أَبَا ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ إِلَی الْمَدِینَةِ عَلَی بَعِیرٍ عَلَیْهِ قَتَبٌ یَابِسٌ، مَعَهُ

ص: 180


1- فی الشّافی: فضربنی برجله- من دون کلمة: فقال. و هو الظّاهر.
2- فی شرح النّهج و الشّافی: بقیّة.
3- لا توجد: له، فی المصدر.
4- فی الشّافی: انسق.
5- فی س: من، بدلا من: معهم. و جعلت فیه معهم نسخة بدل. و خطّ علی: من، فی ک.
6- لا توجد فی س: عثمان.
7- لا توجد فی ک: لی.
8- الشافی 4- 298. و مثله فی شرح النهج لابن أبی الحدید 3- 58. و اللفظ للأخیر.
9- مروج الذّهب 2- 340- 342 بتصرّف. و جاء فی تاریخ الخمیس 2- 268: إنّ عثمان حبس عبد اللّه بن مسعود و أبا ذرّ عطاءهما، و أخرج أبا ذرّ إلی الرّبذة.

به نزد قومی شبهه پرور که به خلفاء اتهام می زنند، می روی. گفت: پس به مصر بروم؟ گفت: نه. گفت: پس به کجا بروم؟ گفت هر کجا خواهی. پس ابوذر گفت: پس لابد باید پس از هجرت، بادیه نشین شوم! به نجد بروم؟ عثمان گفت: به سمت بلندیها بلندیهای دورتر {به سمت شرق} و هر چه دورتر بهتر. پس ابوذر گفت: این را بر خود نمی پذیرم. گفت: همین راهت را پیش گیر و برو و هرگز از ربذه خارج نمی شوی. پس او به آن تبعیدگاه رفت.

می گویم

پاسخ ناپسندی که مولف نخواسته بیان کند، این سخن آن ملعون بود که: خاک بر دهانت. و پاسخ امام نیز این بود که: بلکه بر دهان خوت خاک باد. چنانکه در تقریب المعارف(1)

روایت شده است. و سپس می گوید: (2)

الواقدی از مالک بن ابی الرجال از موسی بن میسرة روایت می کند که ابو الاسود الدؤلی گفت: دوست داشتم ابی ذر را ببینم تا از وی درباره علت خروجش از مدینه بپرسم، پس به ربذه رفتم و به او گفتم: آیا علت را به من نمی گویی؟ آیا با میل خود از مدینه خارج شدی یا اخراج شدی؟ گفت: هان بدان که من در یکی از سرحدات بودم و از ایشان دفاع می نمودم، پس مرا به مدینه النبی تبعید کردند. پس با خود گفتم: خانه هجرت و یارانم است و پس از آن به اینجا که می بینی تبعید شدم. سپس گفت: یک شب که در مسجد خوابیده بودم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سمت من آمد

ص: 179


1- . تقریب المعارف: بخش دوم آن یعنی (طعن و ایرادها) چاپ نشده و نفی ابوذر در صفحه : 165 بیان شده است.
2- . سید رحمه اللّه در الشافی 4: 298، و ابن أبی الحدید در شرحش 3: 57

خَمْسُمِائَةٍ (1) مِنَ الصَّقَالِبَةِ (2) یَطْرُدُونَ (3) بِهِ حَتَّی أَتَوْا بِهِ الْمَدِینَةَ وَ قَدْ تَسَلَّخَتْ بَوَاطِنُ أَفْخَاذِهِ وَ کَادَ یَتْلَفُ (4)، فَقِیلَ لَهُ: إِنَّکَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِکَ؟. فَقَالَ: هَیْهَاتَ! لَنْ أَمُوتَ حَتَّی أُنْفَی .. وَ ذَکَرَ مَا یَنْزِلُ بِهِ مِنْ هَؤُلَاءِ فِیهِ (5) .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ: فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: وَارِ وَجْهَکَ عَنِّی. قَالَ (6): أَسِیرُ إِلَی مَکَّةَ. قَالَ: لَا وَ اللَّهِ (7). قَالَ: فَإِلَی الشَّامِ؟. قَالَ: لَا وَ اللَّهِ. قَالَ: فَإِلَی (8) الْبَصْرَةِ؟. قَالَ: لَا وَ اللَّهِ. فَاخْتَرْ غَیْرَ هَذِهِ الْبُلْدَانِ. قَالَ: لَا وَ اللَّهِ لَا أَخْتَارُ (9) غَیْرَ مَا ذَکَرْتُ لَکَ وَ لَوْ تَرَکْتَنِی فِی دَارِ هِجْرَتِی مَا أَرَدْتُ شَیْئاً مِنَ الْبُلْدَانِ، فَسَیِّرْنِی حَیْثُ شِئْتَ مِنَ الْبِلَادِ. قَالَ: إِنِّی(10) مُسَیِّرُکَ إِلَی الرَّبَذَةِ. قَالَ: اللَّهُ أَکْبَرُ! صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَدْ أَخْبَرَنِی بِکُلِّ مَا أَنَا لَاقٍ. قَالَ (11): وَ مَا قَالَ لَکَ؟. قَالَ: أَخْبَرَنِی أَنِّی أُمْنَعُ مِنْ مَکَّةَ (12) وَ الْمَدِینَةِ وَ أَمُوتُ بِالرَّبَذَةِ، وَ یَتَوَلَّی دَفْنِی نَفَرٌ یَرِدُونَ مِنَ الْعِرَاقِ إِلَی نَحْوِ (13) الْحِجَازِ، وَ بَعَثَ أَبُو ذَرٍّ إِلَی جَمَلٍ (14) فَحَمَلَ عَلَیْهِ امْرَأَتَهُ، وَ قِیلَ: ابْنَتَهُ، وَ أَمَرَ عُثْمَانُ أَنْ یَتَجَافَاهُ النَّاسُ

ص: 181


1- فی المصدر: خمسة.
2- جاء فی مجمع البحرین 2- 100: و فی الحدیث ذکر الصّقالبة، و هم جیل تتاخم بلادهم بلاد الخزورین و قسطنطنیّة، و لاحظ: القاموس المحیط 1- 93.
3- فی المروج: یطیرون، بدلا من: یطردون.
4- جاءت: و کان أن یتلف، فی المصدر.
5- فی المروج: و ذکر جوامع ما ینزل به بعد.
6- فی المصدر: وار عنّی وجهک فقال.
7- هنا سقط جاء فی مروج الذّهب: قال: فتمنعنی من بیت ربّی أعبده فیه حتّی أموت، قال: إی و اللّه.
8- لا توجد: إلی، فی المصدر.
9- فی مروج الذّهب: ما أختار.
10- فی المصدر: فإنّی.
11- فی المصدر: قال عثمان.
12- جاءت العبارة فی المروج هکذا: بأنّی أمنع عن مکّة.
13- عبارة المصدر: و یتولّی مواراتی نفر ممّن یردون من العراق نحو ..
14- زیادة: له، جاءت فی المصدر.

و با پایش به من زد و گفت: نمی بینم که در مسجد بخوابی! پس گفتم: پدر و مادر به فدایت! خواب چشمم را گرفت و در مسجد به خواب افتادم. پس گفت: چه می کنی اگر تو را از آن اخراج نمایند؟ گفتم: در آنصورت به شام می روم، چرا که سرزمین مقدسی است و سرزمین محافظت از اسلام و سرزمین جهاد است. پس گفت: و چسان خواهی بود اگر از آن هم اخراجت نمایند؟ گوید: پس به او گفتم: به مسجد باز می گردم. گفت: چه می کنی اگر از آن هم بیرونت کنند؟ گفتم: شمشیر می کشم و با آن می زنم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود آیا می خواهی به بهتر از آن راهت نمایم. با ایشان به هر سمت که روانه ات کردند، روانه شو و سخنشان را می شنوی و اطاعت می کنی، پس من شنیدم و اطاعت کردم و اکنون نیز همان سان می شنوم و اطاعت می کنم و به خدا سوگند که عثمان درحالی با خداوند رویارو خواهد شد که در حق من گناهکار است. وی در ربذه این جمله را بر زبان می راند که: حق برای من یک دوست هم باقی نگذاشت. و نیز می گفت: عثمان پس از هجرت مرا به یک بادیه نشین بدل نمود. سپس سید(1)

رضی الله عنه می گوید: اخبار موجود در این باب بیش از آنست که آنرا گرد آویم و گسترده تر از آنست که همه را بیان کنیم.

می گویم: و مسعودی در مروج الذهب(2)

مبسوط تر از این روایت کرده .. تا اینکه میگوید: وقتی که عثمان ابوذر رضی الله عنه را بروی شتری که تنها یک پلاس خشک بر پشت داشت، به مدینه بازگرداند

ص: 180


1- . الشافی 4: 298. و نیز در شرح نهج البلاغه اثر ابن أبی الحدید 3: 58. و متن موجود به نقل از این اخیر است.
2- . مروج الذّهب 2: 340- 342 با تصرّف. و در تاریخ الخمیس 2: 268 آمده که عثمان سهم سالانه عبد اللّه بن مسعود و أبا ذرّ از بیت المال را پرداخت نکرد، و أبا ذرّ را به الرّبذة تبعید نمود.

حَتَّی یَسِیرَ إِلَی الرَّبَذَةِ، وَ لَمَّا (1) طَلَعَ عَنِ الْمَدِینَةِ وَ مَرْوَانُ یُسَیِّرُهُ عَنْهَا طَلَعَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُ ابْنَاهُ (2) عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ عَقِیلٌ أَخُوهُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ، فَاعْتَرَضَ مَرْوَانُ وَ قَالَ: یَا عَلِیُّ! إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَنْهَی النَّاسَ أَنْ یَمْنَحُوا أَبَا ذَرٍّ أَوْ یَسْقُوهُ (3)، فَإِنْ کُنْتَ لَمْ تَعْلَمْ بِذَلِکَ (4) فَقَدْ أَعْلَمْتُکَ، فَحَمَلَ عَلَیْهِ(5) بِالسَّوْطِ، فَضَرَبَ بَیْنَ أُذُنَیْ نَاقَةِ مَرْوَانَ (6) وَ قَالَ: تَنَحَّ! نَحَّاکَ اللَّهُ إِلَی النَّارِ، وَ مَضَی مَعَ أَبِی ذَرٍّ فَشَیَّعَهُ ثُمَّ وَدَّعَهُ وَ انْصَرَفَ، فَلَمَّا أَرَادَ عَلِیٌّ (علیه السلام) الِانْصِرَافَ بَکَی أَبُو ذَرٍّ وَ قَالَ: رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَهْلَ الْبَیْتِ إِذَا رَأَیْتُکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ وُلْدَکَ ذَکَرْتُ بِکُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ. فَشَکَا مَرْوَانُ إِلَی عُثْمَانَ مَا فَعَلَ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (7)، فَقَالَ عُثْمَانُ: یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ! مَنْ یَعْدُونِی (8) مِنْ عَلِیٍّ؟ رَدَّ رَسُولِی عَمَّا وَجَّهْتُهُ لَهُ، وَ فَعَلَ وَ فَعَلَ (9)، وَ اللَّهِ لِنُعْطِیهِ (10) حَقَّهُ، فَلَمَّا رَجَعَ عَلِیٌّ اسْتَقْبَلَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا (11): إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْکَ غَضْبَانُ لِتَشْیِیعِکَ أَبَا ذَرٍّ!. فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام):

غَضَبُ الْخَیْلِ عَلَی اللُّجُمِ (12)، فَلَمَّا کَانَ بِالْعَشِیِّ وَ(13) جَاءَ عُثْمَانُ قَالَ (14): مَا حَمَلَکَ عَلَی

ص: 182


1- فی مروج الذّهب: فلمّا.
2- فی المصدر زیادة: الحسن و الحسین.
3- جاء فی حاشیة س: أو یستحوه. کذا.
4- جاءت العبارة فی مروج الذّهب هکذا: فقال: یا علیّ! إنّ أمیر المؤمنین قد نهی النّاس أن یصحبوا أبا ذرّ فی مسیره و یشیّعوه فإن کنت لا تدری بذلک.
5- فی المصدر زیادة: علیّ بن أبی طالب.
6- فی مروج الذّهب: و ضرب بین أذنی راحلته.
7- فی المصدر: علیّ بن أبی طالب.
8- فی مروج الذّهب: من یعذرنی.
9- جاءت فی المصدر: کذا، بدلا من: و فعل- الثّانیة-.
10- فی مروج الذّهب: لنعطینّه. و کذلک هی فی نسختی البحار.
11- فی المصدر: فقالوا.
12- و هی من أمثال العرب تضرب لمن یغضب غضبا لا ینتفع به و لا موضع له، انظر: مجمع الأمثال 2- 67 برقم 2662.
13- لا توجد الواو فی مروج الذّهب.
14- فی المصدر: فقال له.

پانصد تن از سیسیل ها او را می راندند تا آنکه وی را به مدینه آوردند حال آنکه پوست داخل زانوهایش کنده کنده شده بود و چیزی نمانده بود از بین برود. به او گفتند: آیا با این آسیب خواهی مرد؟ گفت: هیهات! هرگز نخواهم مرد پیش از آنکه تبعید گردم...

و در این کتاب آنچه که از دست ایشان به سر وی آمده بیان می کند و ... روایت را تا به اینجا پیش می آورد که: پس عثمان به او گفت: رویت را نبینم. گفت: به مکه می روم. گفت: نه بخدا. گفت: پس به شام. گفت: به خدا که نه. گفت پس به بصره؟ گفت به خدا که نه. شهر دیگری غیر از اینها انتخاب کن. گفت: بخدا که جز این برنمی گزینم و اگر مرا در شهری که به آن هجرت کرده ام رها کنی، هیچ یک از این شهرها را نمی خواهم، در غیر اینصورت مرا به هر شهری که خواهی بفرست. گفت: تو را به ربذه می فرستم. گفت: الله اکبر! راست گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم . پیش از این هر چه را که با آن مواجه خواهم گشت را به من خبر داده بود. گفت: مگر به تو چه گفته بود؟ گفت: خبرم داد که از مکه و مدینه بازمی­دارندم و من در ربذه جان خواهم سپرد و چند تن که از عراق بسوی حجاز در سفرند، مرا دفن خواهند کرد. پس ابوذر فرستاد تا شتری بیاورند و زنش را بر آن سوار کرد و گفته شده که دخترش را و عثمان دستور داد که مردم از او فاصله بگیرند

ص: 181

مَا صَنَعْتَ بِمَرْوَانَ؟ وَ لِمَ اجْتَرَأْتَ عَلَیَّ وَ رَدَدْتَ رَسُولِی وَ أَمْرِی؟. فَقَالَ (1): أَمَّا مَرْوَانُ فَاسْتَقْبَلَنِی بِرَدِّی (2) فَرَدَدْتُهُ عَنْ رَدِّی، وَ أَمَّا أَمْرَکَ لَمْ أَرُدَّهُ. فَقَالَ (3) عُثْمَانُ: أَ لَمْ یَبْلُغْکَ أَنِّی قَدْ نَهَیْتُ النَّاسَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ وَ شیعه (4)؟. فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام): أَ وَ کُلَّ مَا أَمَرْتَنَا بِهِ مِنْ شَیْ ءٍ نَرَی طَاعَةَ اللَّهِ وَ الْحَقَّ فِی خِلَافِهِ اتَّبَعْنَا فِیهِ أَمْرَکَ، لَعَمْرُ اللَّهِ مَا نَفْعَلُ.

فَقَالَ (5) عُثْمَانُ: أَقِدْ مَرْوَانَ. قَالَ: وَ مِمَّ أُقِیدُهُ؟. قَالَ: ضَرَبْتَ بَیْنَ أُذُنَیْ رَاحِلَتِهِ وَ شَتَمْتَهُ فَهُوَ شَاتِمُکَ وَ ضَارِبٌ بَیْنَ أُذُنَیْ رَاحِلَتِکَ!!. قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام): أَمَّا رَاحِلَتِی فَهِیَ تِلْکَ، فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یَضْرِبَهَا کَمَا ضَرَبْتُ رَاحِلَتَهُ فَعَلَ (6)، وَ أَمَّا أَنَا فَوَ اللَّهِ لَئِنْ شَتَمَنِی لَأَشْتِمَنَّکَ بِمِثْلِهِ لَا کَذِبَ (7) فِیهِ وَ لَا أَقُولُ إِلَّا حَقّاً. قَالَ عُثْمَانُ: وَ لِمَ لَا یَشْتِمُکَ إِذَا شَتَمْتَهُ، فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِأَفْضَلَ عِنْدِی مِنْهُ!، فَغَضِبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: لِی (8) تَقُولُ هَذَا الْقَوْلَ؟! أَ مَرْوَانُ یُعْدَلُ بِی؟!!! فَلَا وَ اللَّهِ أَنَا (9) أَفْضَلُ مِنْکَ وَ أَبِی أَفْضَلُ مِنْ أَبِیکَ، وَ أُمِّی أَفْضَلُ مِنْ أُمِّکَ، وَ هَذِهِ نَبْلِی قَدْ نَثَلْتُهَا فَانْثُلْ نَبْلَکَ(10)، فَغَضِبَ عُثْمَانُ وَ احْمَرَّ وَجْهُهُ وَ قَامَ فَدَخَلَ (11)، وَ انْصَرَفَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ رِجَالُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ (12) شَکَا إِلَیْهِمْ

ص: 183


1- فی مروج الذّهب: قال- من دون فاء-.
2- فی المصدر: یردّنی.
3- فی مروج الذّهب: فلم أردّه قال ..
4- فی المصدر: و عن تشییعه.
5- فی مروج الذّهب: باللّه لا نفعل، قال ..
6- فی المصدر: فلیفعل.
7- فی مروج الذّهب: أنت مثلها بما لا أکذب، بدلا من: بمثله لا کذب.
8- فی المصدر: فغضب علیّ بن أبی طالب و قال: إلیّ.
9- فی مروج الذّهب: و بمروان تعدلنی!! فأنا و اللّه أفضل ..
10- فی المصدر: و هلمّ فانثل بنبلک. قال فی القاموس 4- 54: نثل الکنانة: استخرج نبلها فنثرها. و نحوه فی الصّحاح 5- 1825.
11- جاءت فی المصدر: فقام و دخل داره.
12- زیادة: إلی عثمان، جاءت فی مروج الذّهب.

تا آنکه به سوی ربذه برود و چون از مدینه بیرون رفت و مروان او را از شهر به بیرون روانه می کرد. علی بن ابیطالب علیه السلام سر راه او آمد و دو پسرش علیهما السلام و عقیل برادرش و عبدالله بن جعفر و عمار بن یاسر همراه او بودند. مروان جلو ایشان آمد و گفت: علی! امیر مومنان مردم را بازداشته از اینکه به اباذر چیزی بدهند یا به او آبی بنوشانند. و اگر نمی دانستی اکنون تو را آگاه ساختم. پس علی علیه السلام با تازیانه به او حمله ور شد و به میان گوشهای شترش زد و گفت: دور شو! خدا به آتشت درافکند. آنگاه با ابی ذر رهسپار شد و او را همراهی کرد سپس با او وداع نمود و بازگشت. وقتی علی علیه السلام روی نمود تا بازگردد، ابی ذر گریست و گفت: خداوند رحمت فرستد شما اهل بیت را. آنگاه که تو ای ابا الحسن و فرزندانت را دیدم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به یاد آوردم. سپس مروان نزد عثمان از کاری که علی علیه السلام کرد، شکایت کرد و عثمان گفت: ای جماعت مسلمانان! کیست که مرا از علی بازدارد؟ فرستاده مرا از کاری که وی را برای آن روانه کرده بودم، بازگردانده و چنین کرده و چنان کرده است. به خدا که حق او را کف دستش می گذاریم. پس هنگامی که علی بازگشت، مردم به پیشواز او رفته و گفتند: امیر مومنان بخاطر اینکه ابوذر را بدرقه کرده ای از تو خشمگین است. علی علیه السلام گفت: چون خشم و سرکشی اسبان بر لگامها. هنگام عشاء وقتی که عثمان آمد، گفت: چه چیز تو را بر آن داشت

ص: 182

عَلِیّاً (علیه السلام) وَ قَالَ: إِنَّهُ یَغُشُّنِی وَ یُظَاهِرُ مَنْ یَغُشُّنِی (1) یُرِیدُ بِذَلِکَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً (2) أَوْ غَیْرَهُمَا-، فَدَخَلَ النَّاسُ بَیْنَهُمَا حَتَّی اصْطَلَحَا. وَ قَالَ (3) عَلِیٌّ (علیه السلام): وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ بِتَشْیِیعِی أَبَا ذَرٍّ (4) إِلَّا اللَّهَ تَعَالَی.

انتهی (5) و قد مرّ فی باب أحوال أبی ذرّ (6)تلک القصّة و فضائله و مناقبه من طرق أهل البیت علیهم السلام (7).

ص: 184


1- فی المصدر: إنّه یعیینی و یظاهر من یعیبنی.
2- فی مروج الذّهب: و عمّار بن یاسر.
3- زیادة: له، بعد: قال، جاءت فی المصدر.
4- فی المصدر: أبی ذرّ. و لعلّها سهو.
5- و ذکر أکثر ما مرّ و زاد علیه غیره، انظر: الأنساب للسمعانی 5- 52- 54، طبقات ابن سعد 4- 168، تاریخ الیعقوبی 2- 148، فتح الباری 3- 213، عمدة القاری 4- 291، و صحیح البخاری کتابا الزکاة و التفسیر و فصل کیفیّة الأبعاد، و ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 2- 375- 387.
6- بحار الأنوار 22- 393- 433.
7- و لعلّ ما جاء عن طریق العامّة أکثر و أکثر، فهو ممّن تعبّد قبل البعثة و کان موحّدا قبل الإسلام، بل ممّن لم یعبد صنما و سبق فی الإسلام إذ کان ثالث أو رابع أو خامس من أسلم، و کان من أوعیة العلم و الزهد و الورع، و أبرز من قال بالحقّ و لم تأخذه فی اللّه لومة لائم، و هو أوّل من حیّی الرسول بتحیة الإسلام. و حسبه ما قاله فیه أبو الحسن علیه السلام: وعی علما عجز فیه. و کان شحیحا حریصا علی دینه، حریصا علی العلم، و کان یکثر السؤال فیعطی و یمنع. و نحن خوفا من الإطالة نعرض عن ذکر النصوص و نکتفی بالمصادر، فمن أراد فلیراجعها، منها: طبقات ابن سعد 4- 161 و 164- 166 و 170، صحیح مسلم کتاب المناقب 7- 153 156، صحیح البخاریّ 6- 24 باب إسلام أبی ذر، حلیة الأولیاء 1- 157- 158، صفوة الصفوة لابن الجوزی 1- 238، تاریخ ابن عساکر 7- 217، مستدرک الحاکم 3- 338 و 342، الاستیعاب 1- 83، 2- 664، أسد الغابة 5- 186، شرح الجامع الصغیر للمناوی 5- 423، الإصابة 4- 63- 64 و 3- 484، مسند أحمد بن حنبل 5- 163 و 174، مجمع الزوائد 9- 339 331، و غیرها کثیر.

که با مروان چنین کنی؟ و چرا بر من جسارت نمودی و فرستاده مرا و فرمان مرا رد نمودی؟ پس امام فرمود: اما مروان با رد کردن من به پیش رویم آمد و من نیز او را از بازداشتن خود، بازداشتم و اما فرمان تو را رد ننمودم. عثمان گفت: آیا نشنیدی که مردم را از ابوذر و همراهی وی نهی کرده بودم. پس علی علیه السلام فرمود: آیا می پنداری هر آنچه که تو دستور دهی و ما اطاعت از خدا و حق را در خلاف آن می بینیم، امر تو در آن را رعایت می کینم؟ به خدا سوگند که چنین نمی کنیم.

پس عثمان گفت: مروان را قصاص بده. گفت: در برابر چه به او قصاص دهم؟ گفت: به میان گوشهای شترش زدی و او را ناسزا گفتی، پس اکنون او تو را ناسزا می گوید و به میان گوشهای شترت می زند!! علی علیه السلام گفت: اما شترم، آنجاست، پس اگر خواست آنرا چنانکه من زدم بزند، چنین کند و اما من، به خدا سوگند که اگر مرا ناسزا گوید، همان ناسزا را به تو خواهم گفت و نه دروغ باشد و جز حق هم نگفته ام. عثمان گفت: چرا چون تو بیراه به او گفته ای، او بیراه نگوید، که به خدا تو نزد من برتر از او نیستی! پس علی علیه السلام خشمگین شد و گفت: این را به من می گویی؟! آیا مروان با من برابر است؟!!! نه به خدا، که من از تو برترم و پدرم از پدر تو برتر است و مادرم از مادر تو برتر است. این تیرهای من است و دیدی که پیش رویت نهادمشان، پس اکنون تو تیرهایت را رو کن! پس عثمان خشمگین شد و چهره اش سرخ شد و برخاست و به اندرون رفت و علی علیه السلام از آنجا بازگشت و اهل بیت او و مردان مهاجرین و انصار گرد او جمع شدند و چون فرداروز رسید و مردم نزد عثمان آمدند. وی از علی علیه السلام به ایشان گلایه برد

ص: 183

وَ رَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1) بِرِوَایَةِ التِّرْمِذِیِّ (2)، عَنْ أَنَسٍ قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ أَصْدَقَ لَهْجَةٍ مِنْ أَبِی ذَرٍّ، أَشْبَهِ عِیسَی فِی وَرَعِهِ. قَالَ عُمَرُ: أَ فَنَعْرِفُ (3) ذَلِکَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!. قَالَ: نَعَمْ، فَاعْرِفُوا لَهُ..

وَ عَنْ بُرَیْدَةَ (4)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ (5) أَمَرَنِی بِحُبِّ أَرْبَعَةٍ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ یُحِبُّهُمْ. قِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! سَمِّهِمْ لَنَا؟. قَالَ: عَلِیٌّ مِنْهُمْ .. یَقُولُ ذَلِکَ ثَلَاثاً، وَ أَبُو ذَرٍّ، وَ الْمِقْدَادُ، وَ سَلْمَانُ، أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ یُحِبُّهُمْ (6).

وَ عَنِ ابْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ(7)، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ.

قَالَ:

أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ (8).

وَ (9) عَنْ أَبِی ذَرٍّ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا أَظَلَّتِ

ص: 185


1- جامع الأصول 8- 567 حدیث 6377.
2- سنن التّرمذیّ کتاب المناقب، باب مناقب أهل بیت النّبیّ ص، و باب مناقب معاذ و زید و أبیّ بن کعب و أبی عبیدة حدیث 3793، و 3794.
3- فی المصدر: فتعرف له.
4- کما فی سنن التّرمذیّ کتاب المناقب باب مناقب علیّ بن أبی طالب حدیث 3720، و الحاکم فی المستدرک 3- 130 و قال: صحیح علی شرط مسلم.
5- فی المصدر زیادة: تبارک و تعالی.
6- و قد رواه ابن الأثیر فی جامع الأصول 8- 579 حدیث 6393.
7- جامع الأصول 9- 50 حدیث 6593.
8- سنن التّرمذیّ کتاب المناقب باب مناقب أبی ذرّ 2- 213 حدیث 3803، و قال: هذا حدیث صحیح. و أورده ابن ماجة فی سننه 1- 66، و الحاکم فی المستدرک 3- 830، و أبو نعیم فی حلیة الأولیاء 1- 172، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 557، و ابن حجر فی الإصابة 3- 455، و المناوی فی شرح الجامع الصّغیر 2- 215 و غیرهم.
9- جامع الأصول ذیل الحدیث السّابق.

و گفت: او با من رو راست نیست و کسانی که با من روراست نیستند، و منظورش اباذر و عمار و غیر ایندو بود، را یاری می کند و مردم میان ایشان پادرمیانی کردند تا صلح نمودند. و علی علیه السلام گفت: بخدا سوگند که با بدرقه کردن اباذر هدف جز خشنودی خدایتعالی نداشتم. (1)

پایان. و در باب احوال ابوذر(2)

نیز این حکایت به همراه فضائل و مناقب وی به نقل از اهل بیت علیهم السلام ذکر شد.

ص: 184


1- . و بیشتر مطالبی که گذشت را ذکر می کند و دیگرانی علاوه بر آن مطالب دیگری می گویند. بنگرید: الأنساب اثر السمعانی 5: 52- 54، طبقات ابن سعد 4: 168، تاریخ الیعقوبی 2: 148، فتح الباری 3- 213، عمدة القاری 4: 291، و صحیح البخاری دو کتاب الزکاة و التفسیر و فصل کیفیّة الأبعاد، و ابن أبی الحدید در شرح بر نهج البلاغة 2: 375- 387.
2- . بحار الأنوار 22: 393- 433

الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ مِنْ ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ (1) مِنْ أَبِی ذَرٍّ، شَبِیهِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ. فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ کَالْحَاسِدِ-: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أَ فَنَعْرِفُ ذَلِکَ لَهُ؟. قَالَ: نَعَمْ، فَاعْرِفُوهُ.

قال: أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ (2)، وَ قَالَ: قَدْ رَوَی بَعْضُهُمْ هَذَا الْحَدِیثَ فَقَالَ: أَبُو ذَرٍّ یَمْشِی فِی الْأَرْضِ بِزُهْدِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (3)

ص: 186


1- لا توجد فی س: أصدق. و فی جامع الأصول: و لا أصدق و لا أوفی.
2- صحیح التّرمذیّ 2- 221.
3- یمکن عدّ حدیث صدق أبی ذرّ و زهده من أظهر مصادیق التّواتر المعنویّ، إذ أخرجه جملة الحفّاظ علی اختلاف ألفاظه کابن سعد و التّرمذیّ و ابن ماجة و أحمد و ابن أبی شیبة و ابن جریر و أبی عمر و أبی نعیم و البغویّ و الحاکم و ابن عساکر و الطّبرانیّ و ابن الجوزیّ و غیرهم. انظر: الطّبقات 4- 167 و 168، سنن ابن ماجة 1- 68، مسند أحمد 2- 163 و 175 و 223، و 5- 197، و 6- 442، مستدرک الحاکم 3- 342، و 4- 480 و قد صحّحه و أقرّه علیه الذّهبیّ، مصابیح السّنّة 2- 228، صفة الصّفوة 1- 340، الاستیعاب 1- 84، مجمع الزّوائد 9- 329، الإصابة لابن حجر 3- 622 و 4- 62، کنز العمّال 6- 169 و 8- 15- 17، و جملة کتب الحدیث و الرّجال و التّراجم. و جاء عن طریق العامّة جملة روایات فی فضل أبی ذرّ نذکر منها أمثلة: منها: ما جاء فی السّیرة النّبویّة لابن هشام 4- 179: رحم اللّه أبا ذرّ یمشی وحده، و یموت وحده، و یبعث وحده. و أخرجه فی الطّبقات 4- 170، الاستیعاب 1- 83، و أسد الغابة 5- 188، و الإصابة 4- 164. و منها: ما ذکره الهیثمیّ فی مجمع الزّوائد 9- 39 أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: إنّ الجنّة تشتاق إلی ثلاثة: علیّ و عمّار و أبی ذرّ. و قد أورد الحاکم فی مستدرکه 3- 344، بإسناده عن عبد الرّحمن بن غنم، قال: کنت مع أبی الدّرداء فجاء رجل من قبل المدینة، فسأله فأخبره: أنّ أبا ذرّ مسیّر إلی الرّبذة، فقال أبو الدّرداء: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، لو أنّ أبا ذرّ قطع لی عضوا أو یدا ما هجّنته بعد ما سمعت النّبیّ صلی الله علیه و آله یقول: ما أظلّت .. إلی آخره. و قریب منه فی مسند أحمد 5- 197. و لنختم البحث بکلام سیّد الوصیّین و أمیر المؤمنین علیه السّلام إذ یقول: «یا أبا ذرّ! إنّک غضبت للّه فارج من غضبت له، إنّ القوم خافوک علی دنیاهم و خفتهم علی دینک، فاترک فی أیدیهم ما خافوک علیه، و اهرب منهم بما خفتهم علیه، فما أحوجهم إلی ما منعتهم و ما أغناک عمّا منعوک ... لا یؤنسنّک إلّا الحقّ، و لا یوحشنّک إلّا الباطل، فلو قبلت دنیاهم لأحبّوک، و لو قرضت منها لأمّنوک». نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 12- 13، صبحی الصّالح: 188 برقم 130، و انظر ما ذکره ابن أبی الحدید فی ذیل کلامه علیه السّلام 8- 252- 262 [2- 354- 358 ذا أربع مجلّدات .

ابن اثیر در جامع الاصول(1)

به روایت الترمذی(2)

از أنس می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نه آسمان سایه افکند و نه زمین بر پشت خود حمل کرد هیچ راستگوتری از ابی ذر را، آن شبیه ترین انسان به عیسی در پرهیزکاری اش می باشد. عمر گفت: آیا این صفت را برای او بشناسیم ای رسول خدا؟ فرمود: آری، این صفت را از آن وی بشناسید.

از بریدة(3) روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند مرا فرمود که چهار تن را دوست داشته باشم و خبر داد که او خود چهار تن را دوست دارد. کسی گفت: ای رسول خدا! نام ایشان را برایمان بگو. فرمود: علی از جمله ایشان است.. و اینرا سه بار تکرار کرد، و ابوذر و المقداد و سلمان. مرا به محبت به ایشان امر فرمود و خبرم داد که او خود ایشان را دوست دارد. (4)

و از پسر عمر بن العاص(5)

روایت است که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می گفت: آسمان سایه نیافکند و زمین بر پشت خود حمل نکرد از ابوذر راستگوتری را. گوید: الترمذی سند آنرا صحیح دانسته است. (6)

و از ابوذر روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 185


1- . جامع الأصول 8: 567 حدیث 6377
2- . سنن التّرمذیّ کتاب المناقب، باب مناقب أهل بیت النّبیّ (ص)، و باب مناقب معاذ و زید و أبیّ بن کعب و أبی عبیدة حدیث 3793، و 3794.
3- . چنانکه در سنن التّرمذیّ کتاب المناقب باب مناقب علیّ بن أبی طالب حدیث 3720 آمده، و الحاکم در المستدرک 3: 130 وارد کرده و گوید: به تصریح مسلم حصیح است.
4- . و ابن الأثیر آنرا در جامع الأصول 8: 579 حدیث 6393 روایت کرده است.
5- . جامع الأصول 9: 50 حدیث 6593
6- . سنن التّرمذیّ کتاب المناقب باب مناقب أبی ذرّ 2- 213 حدیث 3803، و گوید: حدیثی صحیح است. و ابن ماجة در سننش 1- 66، و الحاکم در المستدرک 3- 830، و أبو نعیم در حلیة الأولیاء 1- 172، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب 2: 557، و ابن حجر در الإصابة 3: 455، و المناوی در شرح الجامع الصّغیر 2- 215 و دیگران آنرا درج نموده اند.

أقول

و إذا کان أبو ذرّ رضوان اللّه علیه من الذی یحبّهم اللّه و أمر رسوله بحبّهم فإیذاؤه و الإهانة به فی حکم المعاداة للّه و لرسوله، و إذا کان أصدق الناس لهجة فحال من شهد علیه بالکذب و الضلال معلوم، و ما اشتملت علیه القصّة من منازعته مع أمیر المؤمنین علیه السلام و شتمه یکفی فی القدح فیه و وجوب لعنه.

الطعن الخامس:

أنّه ضرب عبد اللّه بن مسعود حتّی کسر بعض أضلاعه، و قد رووا فی فضله فی صحاحهم أخبارا کثیرة، و کان ابن مسعود یذمّه و یشهد بفسقه و ظلمه.

قَالَ (1) السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (2): قَدْ رَوَی کُلُّ مَنْ رَوَی السِّیرَةَ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ عَلَی اخْتِلَافِ طُرُقِهِمْ أَنَّ ابْنَ مَسْعُودٍ کَانَ یَقُولُ: لَیْتَنِی وَ عُثْمَانُ بِرَمْلِ عَالِجٍ یَحْثُو عَلَیَّ وَ أَحْثُو عَلَیْهِ (3) حَتَّی یَمُوتَ الْأَعْجَزُ مِنِّی وَ مِنْهُ.

وَ رَوَوْا أَنَّهُ کَانَ یَطْعَنُ عَلَیْهِ فَیُقَالُ لَهُ: أَلَا خَرَجْتَ إِلَیْهِ لِیَخْرُجَ (4) مَعَکَ؟!.

فَیَقُولُ: وَ اللَّهِ لَأَنْ أُزَاوِلَ جَبَلًا رَاسِیاً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ (5) أُزَاوِلَ مُلْکاً مُؤَجَّلًا. وَ کَانَ یَقُولُ فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ بِالْکُوفَةِ جَاهِراً مُعْلِناً: إِنَّ أَصْدَقَ الْقَوْلِ کِتَابُ اللَّهِ، وَ أَحْسَنَ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا، وَ کُلَّ مُحْدَثٍ بِدْعَةٌ،

ص: 187


1- فی ک: و قال.
2- الشّافی 4- 279- 280.
3- فی المصدر: یحثی علیّ و أحثی علیه.
4- فی الشّافی: لنخرج.
5- لا توجد: أن، فی المصدر.

آسمان سایه نیافکند و زمین بر پشت خود حمل نکرد از ابوذر راستگوتری را، آن شبیه عیسی بن مریم است. پس عمر بن الخطاب همچون رشک ورزان گفت: ای رسول خدا، آیا این وصف را از آن او شناسیم؟ فرمود: آری، بشناسید. گوید: الترمذی(1) سند آنرا صحیح دانسته است. و گوید: برخی این حدیث را روایت کرده اند به اینصورت که گفت: ابوذر در زمین با پرهیزکاری عیسی بن مریم گام می زند. (2)

ص: 186


1- . صحیح التّرمذیّ 2: 221
2- . می توان حدیث راستگویی و پرهیزکاری ابوذر را از روشنترین مصادیق تواتر معنوی دانست، چرا که شمار زیادی از حافظان نظیر ابن سعد و التّرمذیّ و ابن ماجة و أحمد و ابن أبی شیبة و ابن جریر و أبی عمر و أبی نعیم و البغویّ و الحاکم و ابن عساکر و الطّبرانیّ و ابن الجوزیّ و دیگران، به اختلاف لفظ آنرا با ذکر سند روایت کرده اند. بنگرید: الطّبقات 4- 167 و 168، سنن ابن ماجة 1- 68، مسند أحمد 2- 163 و 175 و 223، و 5- 197، و 6- 442، مستدرک الحاکم 3- 342، و 4- 480 که الذهبی آنرا تصحیح کرده و آنرا درست دانسته است، مصابیح السّنّة 2- 228، صفة الصّفوة 1- 340، الاستیعاب 1- 84، مجمع الزّوائد 9- 329، الإصابة اثر ابن حجر 3- 622 و 4- 62، کنز العمّال 6- 169 و 8- 15- 17، و همه کتابهای حدیث و رجال و تراجم. و از قول عامه مردمان نیز شمار زیادی روایات در بیان فضل و برتری ابوذر ذکر شده که برخی از آنها را بیان می کنیم: از جمله اینکه در سیره نبوی 4- 179 اثر ابن هشام آمده است: خدا رحمت کند اباذر را که تنها راه می رود و تنها می میرد و تنها رستاخیز می یابد. و مولفان الطّبقات 4- 170، الاستیعاب 1- 83، و أسد الغابة 5- 188، و الإصابة 4- 164 آنرا به سند صحیح نقل کرده اند.

وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ، وَ کُلَّ ضَلَالَةٍ فِی النَّارِ، وَ إِنَّمَا کَانَ یَقُولُ ذَلِکَ مُعَرِّضاً بِعُثْمَانَ حَتَّی غَضِبَ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ (1) مِنِ اسْتِمْرَارِ تَعْرِیضِهِ (2) وَ نَهَاهُ عَنْ خُطْبَتِهِ هَذِهِ فَأَبَی أَنْ یَنْتَهِیَ، فَکَتَبَ إِلَی عُثْمَانَ فِیهِ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ یَسْتَقْدِمُهُ عَلَیْهِ ... (3).

وَ قَدْ رُوِیَ (4) عَنْهُ مِنْ طُرُقٍ لَا تُحْصَی کَثْرَةً أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: مَا یَزِنُ عُثْمَانُ عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ (5) ..

وَ (6) أَوْصَی عِنْدَ مَوْتِهِ أَنْ لَا یُصَلِّیَ عَلَیْهِ عُثْمَانُ (7)، وَ لَمَّا أَتَاهُ عُثْمَانُ فِی مَرَضِهِ وَ طَلَبَ مِنْهُ الِاسْتِغْفَارَ قَالَ: أَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَأْخُذَ لِی مِنْکَ بِحَقِّی ...

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ (8) بِإِسْنَادِهِ، وَ غَیْرُهُ، أَنَّ عُثْمَانَ (9) لَمَّا اسْتَقْدَمَهُ (10) الْمَدِینَةَ دَخَلَهَا لَیْلَةَ جُمُعَةٍ، فَلَمَّا عَلِمَ عُثْمَانُ بِدُخُولِهِ، قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّهُ قَدْ طَرَقَکُمُ اللَّیْلَةَ

ص: 188


1- لا یوجد فی الشّافی: بن عقبة.
2- فی المصدر: تعرّضه.
3- و منها، ما قاله للولید: ما أری صاحبکم إلّا و قد غیّر و بدّل، کما ذکره البلاذریّ فی الأنساب 5- 36، و فیه: و کتب الولید إلی عثمان بذلک و قال: إنّه یعیبک و یطعن علیک.
4- کما جاء فی الشّافی 4- 280.
5- فی ک نسخة بدل: ذباب، و هی الّتی جاءت فی الشّافی. ثمّ إنّ هنا سقط، لاحظه فی الشّافی.
6- الکلام للسّیّد المرتضی فی الشّافی 4- 280- 281، ذکر المصنّف رحمه اللّه هنا مضمون النّصّ و الوصیّة، و اختزل منه جمل مفیدة، فراجع.
7- و منها: وصیّة ابن مسعود بأن لا یصلّی علیه عثمان، بل لم یعلم بدفنه، کما فصّلها ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 236، و ابن عبد البرّ القرطبیّ فی الاستیعاب 1- 373، و الحاکم فی المستدرک 3- 313، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 163 و غیرهم.
8- کما حکاه السّیّد فی الشّافی 4- 281- 282 بتصرّف.
9- فی ک نسخة بدل: ابن مسعود، و هو غلط.
10- جاء علی ک: استقدم، و رمز لها بنسخة بدل.

می گویم

پس اگر ابوذر رضوان الله علیه از کسانی بوده که خداوند ایشان را دوست دارد و پیامبرش را نیز به دوست داشتن او امر می کند، بنابراین آزار رساندن و بی احترامی نمودن به او در حکم دشمنی و مقابله با خدا و رسول خداست و اگر او راستگوترین مردمان است، پس حال کسانی که علیه وی به دروغگویی و گمراهی گواهی دادند، معلوم است و آنچه که در این حکایت از درگیری و او با امیر المومنین علیه السلام و ناسزا گفتن او به حضرت ذکر شد، برای متهم نمودن او و وجوب لعن و نفرین بر او کافی است.

طعن پنجم : اینکه وی عبدالله بن مسعود را چنان شکنجه نمود که برخی از دنده های او را شکست حال آنکه در صحیح های ایشان اخبار بسیاری در فضل وی نقل شده است و ابن مسعود خود، او را نکوهش می کرد و بر فسق و ستمگری او گواهی می داد.

سید رضی الله عنه در الشافی(1) می گوید: همه اصحاب حدیث که سیره روایت کرده اند، با وجود تفاوت طرق نقلشان، روایت کرده اند که ابن مسعود میگفت: ای کاش که من و عثمان در شنزار عالج بودیم و او بر من شن می ریخت و من بر او تا آنکه عاجزترین ما دو تن، جان می باخت. و روایت کرده اند که وی برعثمان اشکال می گرفت و به او می گفتند: چرا بر او خروج نمی کنی تا ما نیز با تو بر او خروج نماییم و او می گفت: بخدا که اگر بخواهم کوهی بلند را بر پشت حمل کنم برایم بهتر است که بخواهم فرمانروایی زودگذری را بر دوش کشم. و او در هر روز جمعه ای در کوفه با صدای بلند اعلام می کرد: همانا راستین ترین سخن، کتاب خداست و بهترین سیره و هدایت، سیره محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و بدترین امور، نودرآورده های آنست و هر نودرآورده ای، بدعت است

ص: 187


1- . الشّافی 4-: 279- 280

دُوَیْبَةٌ مِنْ تَمْرٍ (1) عَلَی طَعَامِهِ تَقِی ءُ وَ تَسْلَحُ (2). فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ: لَسْتُ کَذَلِکَ، وَ لَکِنِّی (3) صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ بَدْرٍ، وَ صَاحِبُهُ یَوْمَ أُحُدٍ، وَ صَاحِبُهُ یَوْمَ بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ، وَ صَاحِبُهُ یَوْمَ الْخَنْدَقِ، وَ صَاحِبُهُ یَوْمَ حُنَیْنٍ.

قَالَ: وَ صَاحَتْ (4) عَائِشَةُ: أَیَا عُثْمَانُ! أَ تَقُولُ هَذَا لِصَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟!. فَقَالَ عُثْمَانُ: اسْکُتِی. ثُمَّ قَالَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَمْعَةَ بْنِ الْأَسْوَدِ (5):

أَخْرِجْهُ إِخْرَاجاً عَنِیفاً، فَأَخَذَهُ ابْنُ زَمْعَةَ فَاحْتَمَلَهُ حَتَّی جَاءَ بِهِ بَابَ الْمَسْجِدِ، فَضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ فَکَسَرَ ضِلْعاً مِنْ أَضْلَاعِهِ. فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ: قَتَلَنِی ابْنُ زَمْعَةَ الْکَافِرُ بِأَمْرِ عُثْمَانَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّ ابْنَ زَمْعَةَ الَّذِی فَعَلَ بِهِ مَا فَعَلَهُ کَانَ مَوْلًی لِعُثْمَانَ

ص: 189


1- و فی الشّافی: دویبة من تمشی، و فی ک نسخة بدل: دویبة تمشی، و ذکر فی حاشیتها: و فی بعض النّسخ: دویبة تمر علی طعامه تقیّئ و یسلح .. و لعلّه شبّهه بالدّودة الّتی تقع فی الثّمر و یقی ء و تسلح فیه، و تذکر الضّمیر فی المواضع باعتبار المشبّه. و فی بعض النّسخ: من یمشی .. أی دابّة تمشی علی طعام ذلک الرّجل و تقیّئ و یسلح فیه. و فی بعضها: من تمشّ ..، و المشّ: المصّ، و فلان تمیش من فلان .. أی یصیب منه، و تمشّشت العظم: أکلت مشاشه، و هی رءوس العظام اللّیّنة. و فی بعضها: مرتمس. [منه نوّر اللّه ضریحه] أقول: ذکر المعنی الأخیر فی لسان العرب 6- 347، و الصّحاح 3- 1019، و غیرهما.
2- فی الشّافی: یقی ء و یسلح. و السّلح: التّغوّط، و غرض عثمان أنّ ابن مسعود کذئب صغیر قد مرّت الدّویبة علی طعامه فأفسدته علیه و تقیّأ و تغوّط فیه، فاجتنبوه لئلّا یفسد علیکم عیشکم.
3- فی ک نسخة بدل: و لکنّنی، و قد جاءت فی المصدر.
4- فی المصدر: فصاحت.
5- فی المصدر زیادة: بن المطّلب بن أسد بن عبد العزّی بن قصیّ. و لعلّ ترک المصنّف رحمه اللّه لهذه الزّیادة جاء من کون هذا الشّخص من شیعة أمیر المؤمنین علیه السّلام، و یبعد صدور مثل ذلک منه، و یحتمل قویّا کونه ابن زمعة الّذی کان عبدا أسود من عبید عثمان، کما صرّح بذلک فی الرّوایة الأخری.

و هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی ره به سوی آتش دارد. و او این سخن را در تعریض به عثمان می گفت تا آنکه ولید بن عقبة از ادامه یافتن این گوشه و کنایه خشمگین شد و او را از این خطبه گویی اش نهی نمود و او نپذیرفت که از این سخن زبان درکشد، پس ولید درباره او به عثمان نامه نوشت و عثمان در پاسخ وی را طلبید .. (1) و هم از وی(2) به اسناد متعدد و پرشمار روایت شده که وی می گفت: عثمان نزد خداوند به اندازه یک پر پشه نمی ارزد. و هنگام مرگش وصیت کرد که مبادا عثمان(3)

بر وی نماز گزارد و چون عثمان بهنگام بیماری اش به نزد وی آمد و از وی طلب بخشش نمود، گفت: از خدا می خواهم که حق مرا از تو بگیرد...

و الواقدی(4) با ذکر اسناد، و غیر از او نقل کرده اند که عثمان زمانی که وی را به مدینه فراخواند، وی شب جمعه وارد شهر شد و چون عثمان از ورود او باخبر شد، گفت: ای مردم!

ص: 188


1- . و از جمله آنچه به الولید گفت: به نظرم این رفیق شما کاری نکرد مگر اینکه تغییر و تبدیل ایجاد نمود. چنانکه البلاذریّ در الأنساب 5: 36، نیز آنرا ذکر کرده و می­گوید: ولید این را به عثمان نوشت و گفت که او بر تو عیب می گیرد و اشکال وارد می کند.
2- . الشّافی 4: 280
3- . و از جمله: وصیت ابن مسعود مبنی بر اینکه عثمان بر او نماز نخواند بلکه از مرگ او نیز آگاهش نکنند. چنانکه ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغة 1: 236، و ابن عبد البرّ القرطبیّ در الاستیعاب 1: 373، و الحاکم در المستدرک 3: 313، و ابن کثیر در تاریخش 7: 163 و دیگران آنرا بیان کرده اند.
4- . چنانکه سید در الشّافی 4: 281- 282 با تصرّف درج نموده است.

أَسْوَدَ، وَ کَانَ مُشَذَّباً (1) طُوَالًا.

وَ فِی رِوَایَةٍ (2): أَنَّ فَاعِلَ ذَلِکَ یَحْمُومُ مَوْلَی عُثْمَانَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: أَنَّهُ لَمَّا احْتَمَلَهُ لِیُخْرِجَهُ مِنَ الْمَسْجِدِ نَادَاهُ عَبْدُ اللَّهِ: أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تُخْرِجَنِی مِنْ مَسْجِدِ خَلِیلِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. قَالَ الرَّاوِی:

فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی حُمُوشَةِ (3) سَاقَیْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ وَ رِجْلَاهُ یَخْتَلِفَانِ عَلَی عُنُقِ مَوْلَی عُثْمَانَ حَتَّی أُخْرِجَ مِنَ الْمَسْجِدِ، وَ هُوَ الَّذِی

یَقُولُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

لَسَاقَا ابْنِ أُمِّ عَبْدٍ أَثْقَلُ فِی الْمِیزَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ (4).

وَ قَدْ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرْطِیِّ (5): أَنَّ عُثْمَانَ ضَرَبَ ابْنَ مَسْعُودٍ أَرْبَعِینَ سَوْطاً فِی دَفْنِهِ أَبَا ذَرٍّ، وَ هَذِهِ قِصَّةٌ أُخْرَی، وَ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا ذَرٍّ (6) لَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ بِالرَّبَذَةِ وَ لَیْسَ مَعَهُ إِلَّا امْرَأَتُهُ وَ غُلَامُهُ أَوْصَی إِلَیْهِمَا (7) أَنْ غَسِّلَانِی ثُمَّ کَفِّنَانِی ثُمَّ ضَعَانِی عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقِ، فَأَوَّلُ رَکْبٍ یَمُرُّونَ بِکُمْ قُولَا (8)

ص: 190


1- فی ک مسدما. و فی المصدر: أنّ ابن زمعة مولی لعثمان أسود و کان مسدما. و جاء فی حاشیة ک ما یلی: فی القاموس: مخل مسدوم، و سدم- محرّکة- .. و معظم أی کمعظم: هائج .. و کمعظم: البصیر المهمل. و فی بعض النّسخ: مشذّبا، و هو الأظهر. قال فی النّهایة: المشذّب: هو الطّویل البائن الطّول مع نقص فی لحمه. [منه قدّس سرّه]. انظر: القاموس 4- 128، و قارن بما جاء فی تاج العروس 8- 334. و لاحظ: النّهایة 2- 453.
2- فی المصدر زیادة کلمة: أخری.
3- جاء فی حاشیة ک: یقال رجل حمش السّاقین- بمفتوحة فساکنة فمعجمة- .. أی دقیقهما. مجمع. انظر: مجمع البحرین 4- 134.
4- مسند أحمد بن حنبل 1- 421 و 5- 131.
5- فی المصدر: القرظیّ.
6- فی المصدر: إنّ أبا ذرّ رحمه اللّه تعالی.
7- فی ک نسخة بدل: عهد إلیهما، و هی کذلک فی المصدر.
8- فی الشّافی: یمرّ بکم فقولوا هذا، و جاءت فقولوا نسخة بدل فی ک.

هان که امشب در خانه شما را جانوری از درون خرمایی که بر غذای خود قیء می کند و سرگین می اندازد، زده است. (1)

پس ابن مسعود گفت: چنین نیستم، بلکه من صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر هستم و یاور او در جنگ احد و یاور او در بیعت رضوان و یاور او در جنگ خندق و یاور او در جنگ حنین. گوید: عایشه فریاد نمود: هان ای عثمان! آیا به یاور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین سخنی می گویی؟! پس عثمان گفت: خاموش! آنگاه به عبدالله بن زمعة بن الاسود گفت: او را با کتک بیرون بینداز، پس ابن زمعة او را گرفت و بلند کرد و تا در مسجد نزدیک کرد و آنگاه او را بر زمین افکند و یکی از دنده های او را شکست. پس ابن مسعود گفت: ابن زمعة کافر مرا به دستور عثمان کشت. در روایت دیگر آمده که: ابن زمعة که با او اینگونه رفتار کرد، از موالی سیاه پوست عثمان بود

ص: 189


1- . منظور عثمان آنست که ابن مسعود چون گرگی کوچک است که جانوری بر غذایش عبور کرده و غذایش را تباه کرده و در آن قیء کرده و سرگین نموده است، پس شما نیز از او دوری کنید تا زندگی شما را برایتان خراب و تباه نکند.

لَهُمْ: هَذَا أَبُو ذَرٍّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَعِینُونَا عَلَی دَفْنِهِ، فَلَمَّا مَاتَ فَعَلَا (1)ذَلِکَ، وَ أَقْبَلَ ابْنُ مَسْعُودٍ فِی رَکْبٍ مِنَ الْعِرَاقِ مُعْتَمِرِینَ (2)، فَلَمْ یَرُعْهُمْ (3) إِلَّا الْجِنَازَةُ عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقِ قَدْ کَادَتِ الْإِبِلُ تَطَؤُهَا، فَقَامَ إِلَیْهِمُ الْعَبْدُ، فَقَالَ: هَذَا أَبُو ذَرٍّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَعِینُونَا عَلَی دَفْنِهِ، فَأَنْهَلَ ابْنُ مَسْعُودٍ بَاکِیاً وَ قَالَ (4):

صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ،قَالَ(5)

تَمْشِی (6) وَحْدَکَ، وَ تَمُوتُ وَحْدَکَ، وَ تُبْعَثُ وَحْدَکَ.

، ثُمَّ نَزَلَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَوَارَوْهُ.

هَذَا بَعْضُ مَا رَوَاهُ فِی الشَّافِی (7) آخِذاً مِنْ کُتُبِهِمُ الْمُعْتَبَرَةِ (8).

ص: 191


1- فی المصدر: فعلوا.
2- فی الشّافی: عمّارا، و فی حاشیة المصدر نسخة بدل: معتمرین.
3- فی المصدر: فلم ترعهم.
4- فی ک نسخة بدل: یبکی و یقول، و هی الّتی وردت فی المصدر.
5- فی الشافی زیادة : له ، بعد قال.
6- فی المصدر: تمسی.
7- الشّافی 4- 279- 283، باختلاف أشرنا إلی أکثره.
8- و لنورد لک تذییلا لبعض ما أورده أعلامهم، و فیه جوانب کثیرة حریّة بالتّأمّل: منها: ما ذکره البلاذریّ فی الأنساب 5- 36: .. ثمّ أمر عثمان به- أی ابن مسعود- فأخرج من المسجد إخراجا عنیفا، و ضرب به عبد اللّه بن زمعة الأرض، و یقال: بل احتمله: یحموم- غلام عثمان- و رجلاه تختلفان علی عنقه حتّی ضرب به الأرض فدقّ ضلعه. و فی لفظ الواقدیّ: فأخذه ابن زمعة فاحتمله حتّی جاء به باب المسجد فضرب به الأرض فکسر ضلعا من أضلاعه، فقال ابن مسعود: قتلنی ابن زمعة الکافر بأمر عثمان!. و منها: ما ذکره ابن کثیر فی تاریخه 7- 163 قال: جاءه عثمان فی مرضه عائدا، فقال له: ما تشتکی؟. قال: ذنوبی. قال: فما تشتهی؟. قال: رحمة ربّی. قال: أ لا آمر لک بطبیب؟. قال: الطّبیب أمرضنی. قال: أ لا آمر لک بعطائک؟- و کان قد ترکه سنین!- فقال: لا حاجة لی. فقال: یکون لبناتک من بعدک. فقال: أ تخشی علی بناتی الفقر؟. إنّی أمرت بناتی .. إلی آخره ..، و رواه الواقدیّ و البلاذریّ بتفصیل، و مرّت فی المتن مجملا. و منها: ما أخرجه البلاذریّ- من طریق أبی موسی القرویّ- بإسناده: أنّه دخل عثمان علی ابن مسعود فی مرضه .. إلی أن قال: فلمّا انصرف عثمان قال بعض من حضر: إنّ دمه لحلال ..!، فقال ابن مسعود: ما یسرّنی أنّنی سددت إلیه سهما یخطئه، و أنّ لی مثل أحد ذهبا!. و انظر ما ذکره الیعقوبیّ فی تاریخه 2- 147. و منها: ما ذکره فی تاریخ الخمیس 2- 267: أنّ عثمان حبس عبد اللّه بن مسعود و أبا ذرّ عطاءهما، و ذلک جرم یضاف إلی ما جناه، کما فی السّیرة الحلبیّة 2- 87.

که دراز قامت و استخوان درشت بود. و در روایتی است که یحموم نوکر عثمان این کار را کرد. و در روایتی دیگر هست: زمانی که وی او را بر دوش گرفت تا از مسجد بیرون بیاندازد، عبدالله بلند به او گفت: تو را به خدا مرا از مسجد دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون نکن.

راوی گوید: من به تکیدگی ساقهای عبدالله بن مسعود می نگریستم حال آنکه بروی گردن نوکر عثمان حرکتشان می داد تا آنکه از مسجد بیرون افکنده شد و او کسی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره او فرمود: به حق که ساقهای ابن ام عبد، در کفه سنجش در روز قیامت سنگین تر از کوه احد است. (1)

محمد بن اسحاق از محمد بن کعب القرظی روایت می کند که عثمان ابن مسعود را بخاطر اینکه ابوذر را دفن نمود، چهل تازیانه زد و این حکایتی دیگر است و چنان است که ابوذر زمانی که لحظه مرگش در ربذه در رسید و کسی جز همسرش و نوکرش با او نبود، و به ایشان وصیت کرد که مرا غسل دهید و کفن کنید و آنگاه به میانه راه رها کنید و نخستین کاروانی که بر شما می گذرد، به ایشان بگویید

ص: 190


1- . مسند أحمد بن حنبل 1: 421 و 5- 131

و قد رووا فی أصولهم المشهورة کجامع الأصول (1) و الإستیعاب (2) و صحاحهم المتداولة (3) مناقب جمّة لابن مسعود لم ینقلوا مثلها لعثمان ترکناها مخافة الإطناب، فضربه و إخراجه و إهانته و إیذاؤه من أعظم الطعون علی عثمان، احله الله تعالی أسفل درک النیران

ص: 192


1- جامع الأصول 9- 46- 50 فی فضائل عبد اللّه بن مسعود حدیث 6586 و غیره من الأبواب.
2- الاستیعاب المطبوع علی هامش الإصابة 2- 316- 324.
3- فقد جاء فی صحیح البخاریّ کتاب المناقب عن حذیفة بن الیمان قال: ما أعرف أحدا أقرب سمتا و هدیا و دلاء برسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] من ابن أمّ عبد. و قریب منه ما ذکره الترمذی بل زاد علیه. انظر: مسند أحمد بن حنبل 1- 388، و 5- 389، مستدرک الحاکم 3- 315- 320، حلیة الأولیاء 1- 124- 127، الاستیعاب 1- 371- 372، صفة الصفوة 1- 156- 158، تاریخ ابن کثیر 2- 162- 163، تیسیر الوصول 3- 297، الإصابة 2- 270- 369- 469، کنز العمّال 6- 180- 181، و 7- 55- 56، و ذکرت جملة من فضائله ذیل آیة: 52 من سورة الأنعام، کما فی تفسیر القرطبیّ 16- 432- 433، تفسیر ابن کثیر 2- 135، تفسیر بن جزی 2- 10، تفسیر الدرّ المنثور 3- 13، تفسیر الخازن 2- 18، تفسیر الشوکانی 2- 115، و لأمیر المؤمنین علیه السلام و جمع من الصحابة کلمات فیه جاءت فی المصادر السالفة، و مجمع الزوائد 9- 287- 289، و کنز العمّال 6- 181- 180، 7- 56- 55، تاریخ ابن عساکر 6- 100، الطبقات الکبری 3- 108، سنن ابن ماجه 1- 63، مرآة الجنان 1- 87، تهذیب التهذیب 6- 28، تاریخ البخاری 1- قسم 2- 152 و غیرها.

این ابوذر صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، پس ما را در دفن او یاری کنید، و چون وی درگذشت ایشان چنان کردند و ابن مسعود در کاروانی که از عراق به عمره می رفت بود و جنازه بر میان راه، آنسان که نزدیک بود شترها آن را لگد کنند، ایشان را هراسان نمود. پس نوکر به سوی ایشان رفت و گفت: این ابوذر صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، ما را در دفن اویاری کنید. پس ابن مسعود شروع به گریستن کرد و گفت: راست گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: تنها ره می سپاری و تنها می میری و تنها برانگیخته می شوی. پس او و همراهانش پیاده شدند و او را به خاک سپردند. این بخشی از آن چیزی است که مولف الراوی در الشافی(1)

با برداشت از کتب معتبر ایشان نقل کرده است.

ص: 191


1- . الشّافی 4: 279- 283، با تفاوتهایی که به بیشتر آنها اشاره کردیم.

الطعن السادس:

ما صنع بعمّار بن یاسر رضی اللّه عنه الذی أطبق المؤالف و المخالف علی فضله و علوّ شأنه، و رووا أخبارا مستفیضة دالّة علی کرامته و علوّ درجته-.

قال السید رضی اللّه عنه فی الشافی (1): ضرب عمّار ممّا لم یختلف فیه الرواة و إنّما اختلفوا فی سببه.

فَرَوَی عَبَّاسُ بْنُ (2) هِشَامٍ الْکَلْبِیُّ (3)، عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ فِی إِسْنَادِهِ أَنَّهُ کَانَ فِی بَیْتِ الْمَالِ بِالْمَدِینَةِ سَفَطٌ فِیهِ حُلِیٌّ وَ جَوْهَرٌ، فَأَخَذَ مِنْهُ عُثْمَانُ مَا حَلَّی بِهِ بَعْضُ أَهْلِهِ فَأَظْهَرَ النَّاسُ الطَّعْنَ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ وَ کَلَّمُوهُ فِیهِ بِکُلِّ کَلَامٍ شَدِیدٍ حَتَّی غَضِبَ (4) فَخَطَبَ، وَ قَالَ (5): لَنَأْخُذَنَّ حَاجَتَنَا مِنْ هَذَا الْفَیْ ءِ وَ إِنْ رَغِمَتْ أُنُوفُ أَقْوَامٍ. فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذًا تُمْنَعُ مِنْ(6) ذَلِکَ وَ یُحَالُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ. فَقَالَ عَمَّارٌ: أُشْهِدُ اللَّهَ أَنْ أَنْفِیَ أَوَّلُ رَاغِمٍ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ عُثْمَانُ: أَ عَلَیَّ یَا ابْنَ یَاسِرٍ (7) وَ سُمَیَّةَ تَجْتَرِی؟ خُذُوهُ .. فَأَخَذُوهُ، وَ دَخَلَ عُثْمَانُ فَدَعَا بِهِ وَ ضَرَبَهُ (8) حَتَّی غُشِیَ عَلَیْهِ، ثُمَّ أُخْرِجَ فَحُمِلَ إِلَی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) (9) فَلَمْ یُصَلِّ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ، فَلَمَّا أَفَاقَ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی. وَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، لَیْسَ هَذَا أَوَّلَ یَوْمٍ أُوذِینَا فِیهِ

ص: 193


1- الشافی 4- 289- 291.
2- فی المصدر: عن، بدلا من: بن. و هو الظّاهر.
3- کما أخرجه البلاذریّ فی الأنساب 5- 480، و الزّهریّ- کما فی الأنساب للبلاذریّ 5- 88- بألفاظ متقاربة.
4- فی الشّافی: أغضبوه. و کذا جاء فی الأنساب للبلاذریّ.
5- فی المصدر: فقال.
6- لا توجد: من، فی المصدر، و جاءت فی الأنساب.
7- فی الأنساب: یا ابن المتکاء.
8- فی المصدر و الأنساب: فضربه.
9- زاد فی الشّافی: رحمة اللّه علیها.

و در کتب اصول مشهور خود نظیر جامع الاصول و الاستیعاب و صحاح معروف خود مناقب بسیاری از ابن مسعود ذکر کرده اند که نظیر آنرا برای عثمان بیان نکرده اند و ما از بیم اطاله کلام، آنرا بیان نکرده ایم و کتک زدن و توهین و تبعید و آزار نمودن وی از بزرگترین رسوایی های عثمان است.

ص: 192

فِی اللَّهِ تَعَالَی (1). فَقَالَ هِشَامُ بْنُ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیُّ وَ کَانَ عَمَّارٌ حَلِیفاً لِبَنِی مَخْزُومٍ-: یَا عُثْمَانُ! أَمَّا عَلِیٌّ فَاتَّقَیْتَهُ (2)، وَ أَمَّا نَحْنُ فَاجْتَرَأْتَ عَلَیْنَا وَ ضَرَبْتَ أَخَانَا حَتَّی أَشْفَیْتَ بِهِ (3) عَلَی التَّلَفِ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ مَاتَ لَأَقْتُلَنَّ بِهِ رَجُلًا مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ عَظِیمَ الشَّأْنِ (4). فَقَالَ عُثْمَانُ: وَ إِنَّکَ لَهَاهُنَا یَا ابْنَ الْقَسْرِیَّةِ! (5).

قَالَ: فَإِنَّهُمَا قَسْرِیَّتَانِ وَ کَانَتْ أُمُّهُ وَ جَدَّتُهُ قَسْرِیَّتَیْنِ مِنْ بَجِیلَةَ (6)، فَشَتَمَهُ عُثْمَانُ وَ أَمَرَ بِهِ فَأُخْرِجَ، فَأُتِیَ بِهِ أُمَّ سَلَمَةَ فَإِذَا هِیَ قَدْ غَضِبَتْ لِعَمَّارٍ، وَ بَلَغَ عَائِشَةَ مَا صُنِعَ بِعَمَّارٍ فَغَضِبَتْ وَ أَخْرَجَتْ شَعْراً مِنْ شَعْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَعْلًا مِنْ نِعَالِهِ وَ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِهِ، وَ قَالَتْ: مَا أَسْرَعَ مَا تَرَکْتُمُ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، وَ هَذَا ثَوْبُهُ وَ شَعْرُهُ (7) وَ نَعْلُهُ لَمْ یَبْلَ بَعْدُ.

وَ رَوَی آخَرُونَ: أَنَّ السَّبَبَ فِی ذَلِکَ أَنَّ عُثْمَانَ مَرَّ بِقَبْرٍ جَدِیدٍ، فَسَأَلَ عَنْهُ، فَقِیلَ: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ، فَغَضِبَ عَلَی عَمَّارٍ لِکِتْمَانِهِ إِیَّاهُ مَوْتَهُ إِذَا (8) کَانَ الْمُتَوَلِّی لِلصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ الْقِیَامِ بِشَأْنِهِ فَعِنْدَهَا وَطِئَ عُثْمَانُ عَمَّاراً حَتَّی أَصَابَهُ الْفَتْقُ.

وَ رَوَی آخَرُونَ (9): أَنَّ الْمِقْدَادَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ عَمَّاراً وَ عِدَّةً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَتَبُوا کِتَاباً عَدَّدُوا فِیهِ أَحْدَاثَ عُثْمَانَ وَ خَوَّفُوهُ رَبَّهُ، وَ أَعْلَمُوهُ أَنَّهُ (10) مُوَاثِبُوهُ إِنْ لَمْ یُقْلِعْ، فَأَخَذَ عَمَّارٌ الْکِتَابَ فَأَتَاهُ بِهِ فَقَرَأَ مِنْهُ صَدْراً، فَقَالَ عُثْمَانُ: أَ عَلَیَ

ص: 194


1- لا توجد: تعالی، فی الأنساب و المصدر.
2- زاد فی الأنساب هنا: و بنی أبیه.
3- أشفیت هنا بمعنی أشرفت، کما فی الصّحاح 6- 2394.
4- فی الشّافی: عظیم السّیرة، و فی ک نسخة بدل: السّرّة، و فی الأنساب: عظیم السّرّة.
5- فی المصدر: ابن القسریّة- بدون حرف النّداء-.
6- فی الشّافی: بجیلة- من دون کلمة: من-. و فی ک: بحیلة.
7- فی المصدر و الأنساب بتقدیم و تأخیر: شعره و ثوبه. و أورد البلاذریّ فی کتابه هنا ذیلا مفصّلا.
8- کذا، و الصّحیح: إذ.
9- منهم البلاذریّ فی الأنساب 5- 49.
10- فی المصدر: أنّهم، بدلا من: أنّه.

طعن ششم : آنچه که در حق عمار بن یاسر رضی الله عنه مرتکب شد

کسی که موافق و مخالف بر فضل و جایگاه عالی وی همصدا شده اند و اخبار بسیار پرشماری دارند که دلالت بر کرامت و بلندمرتبگی وی دارد: سید رضی الله عنه در الشافی(1)

گوید: کتک زدن عمار امری است که راویان در آن هیچ اختلاف نظری ندارند و فقط در بیان علت آن، سخنان متفاوتی نقل کرده اند.

عباس از هشام الکلبی(2)

از ابی مخنف و سند مذکور از او، روایت می کند که در خزانه بیت المال مدینه سبدی بود که در آن جواهرات و زیورآلات نهاده شده بود، و عثمان تکه هایی از آنرا برداشت که برخی اهل خانواده اش خود را به آن آراستند، و مردم بخاطر این آشکارا به او خرده گرفتند و سخنان تندی با وی گفتند تا آنکه خشمگین شد و در خطبه ای گفت: زین پس هر گاه نیازی داشته باشیم از این غنایم برخواهیم گرفت، هرچند که بینی برخی با اینکار به خاک مالیده شود. پس علی علیه السلام به او گفت: پس از دسترسی به آن بازداشته می شوی و از زیر دست تو برداشته خواهد شد. و عمار گفت: هان خدا را گواه می گیرم که من اولین نفری خواهم بود که از این کار چون بینی به خاک مالیده ای، به شدت ناراحت می شوم. پس عثمان گفت: ای پسر یاسر و سمیّه، آیا بر من جسارت می ورزی؟ او را بگیرید .. پس او را گرفتند و عثمان وارد شد و دستور داد او را بیاورند و او را کتک زد تا از هوش رفت. سپس بیرونش بردند و به سمت خانه ام سلمة همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حملش کردند و او نماز ظهر و عصر و مغرب را نخواند و چون به هوش آمد وضو گرفت و نماز خواند. و گفت خدا را شکر، این اولین روزی که نیست که در راه خدای تعالی شکنجه شده ایم.

ص: 193


1- . الشافی 4: 289- 291
2- . چنانکه البلاذریّ در الأنساب 5: 480، و الزّهریّ- نظیر آنچه در الأنساب البلاذریّ 5: 88- است، با الفاظی نزدیک به هم بیان کرده است.

تَقْدَمُ مِنْ بَیْنِهِمْ؟. فَقَالَ: لِأَنِّی أَنْصَحُهُمْ لَکَ (1). فَقَالَ: کَذَبْتَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ!.

فَقَالَ: أَنَا وَ اللَّهِ ابْنُ سُمَیَّةَ وَ أَنَا ابْنُ یَاسِرٍ، فَأَمَرَ غِلْمَانَهُ فَمَدُّوا بِیَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ (2) ضَرَبَهُ عُثْمَانُ بِرِجْلَیْهِ (3) وَ هُمَا (4) فِی الْخُفَّیْنِ عَلَی مَذَاکِیرِهِ فَأَصَابَهُ الْفَتْقُ، وَ کَانَ ضَعِیفاً کَبِیراً فَغُشِیَ عَلَیْهِ (5).

ثم قال رحمه اللّه (6): وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ بِأَسَانِیدَ کَثِیرَةٍ، أَنَّ عَمَّاراً کَانَ یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ یَشْهَدُونَ (7) عَلَی عُثْمَانَ بِالْکُفْرِ وَ أَنَا الرَّابِعُ، وَ أَنَا شَرُّ الْأَرْبَعَةِ!:

(وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ) (8) وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ حَکَمَ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ.

وَ رُوِیَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ، أَنَّهُ قِیلَ لَهُ: بِأَیِّ شَیْ ءٍ أَکْفَرْتُمْ عُثْمَانَ؟. فَقَالَ: بِثَلَاثٍ(9)، جَعَلَ الْمَالَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ، وَ جَعَلَ الْمُهَاجِرِینَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ عَمِلَ بِغَیْرِ کِتَابِ اللَّهِ .. ثم ساق السیّد الکلام .. إلی أن قال (10): فلا عذر یسمع من

ص: 195


1- فی المصدر: أنّهم، بدلا من: أنّه.
2- لا توجد: ثمّ، فی الشّافی.
3- خ. ل: برجله.
4- خ. ل: و هی، و کذا جاءت فی المصدر.
5- و أورده ابن أبی الحدید فی شرحه عن نهج البلاغة 1- 239 من دون غمز فیه. أقول: قال ابن قتیبة فی الإمامة و السّیاسة: ذکروا أنّه اجتمع ناس من أصحاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله کتبوا کتابا ذکروا فیه ما خالف فیه عثمان من سنّة رسول اللّه و سنّة صاحبیه .. ثمّ عدّد جملة کبیرة من مطاعنه حریّة بالملاحظة، و أجمل ذکر ذلک ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 272.
6- السیّد المرتضی فی الشافی 4- 291.
7- فی س: یشهدوه.
8- المائدة: 44.
9- فی المصدر: قال بثلاثة.
10- الشافی 4- 292- 293.

پس هشام بن ولید بن مغیرة مخزومی که عمار هم همپیمان قبیله اش بود، گفت: ای عثمان! درباره علی، از وی پرهیز نمودی و اما درباره ما، بر ما جسارت نمودی و برادرمان را کتک زدی چنان که نزدیک بود او را تلف کنی. هان بخدا که اگر او جان سپرد، در برابر یکی از مردان بزرگ بنی امیه را خواهم کشت. پس عثمان گفت: پس تو هم اینجا هستی ای پسر قسریة ! گوید: چرا که آندو از قسر (بطنی از قبیله بجیله) بودند و مادرش و مادربزرگش قسری بجیلة بودند. پس عثمان او را ناسزا گفت و گفت که بیرونش کنند. پس او را نزد ام سلمة آوردند و دیدند که بخاطر عمار غضب کرده و به گوش عایشه نیز رسید که با عمار چه کردند و او هم خشمگین شد و تار مویی از موهای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و یکی از کفش ها و یکی از لباسهایش را برداشت و گفت: چه زود سنت پیامبرتان را فراموش کردید، حال اینکه این لباس و مو و کفش اوست که هنوز پوسیده و کهنه نشده است.

دیگران نیز روایت کرده اند: علت این امر آن بود که عثمان از کنار قبری نوکنده گذشت و پرسید از آن کیست. گفتند از آن عبدالله بن مسعود ، پس بخاطر اینکه عمار نماز بر وی و امر به خاک سپاری اش را بر عهده داشت، مرگ او را از وی پنهان داشته بود، بر وی خشم گرفت و عثمان عمار را چنان به زیر لگدهایش قرار داد که دچار فتق گشت. و دیگرانی(1)

روایت کرده اند: مقداد و طلحه و زبیر و عمار و شماری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نامه ای نوشتند و در آن خلافکاریهای عثمان را برشمرده و او را از پروردگارش بیم دادند و به وی خبر دادند که اگر دست از این رفتارها نکشد، بر وی خواهند شورید. عمار این نامه را برداشت و به نزد عثمان آمد و ابتدای آن را خواند، پس عثمان گفت:

ص: 194


1- . از جمله البلاذریّ در الأنساب 5- 49

إیقاع نهایة المکروه مّمن (1)

رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فِیهِ: عَمَّارٌ جِلْدَةُ مَا بَیْنَ الْعَیْنِ وَ الْأَنْفِ وَ (2) مَتَی تنکی [تُنْکَأِ] (3) الْجِلْدَةُ تُدْمَ الْأَنْفُ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ (صلی الله علیه و آله): مَا لَهُمْ وَ لِعَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ؟!.

وَ رُوِیَ، عَنْ خَالِدٍ: أَنَّ (4) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: مَنْ عَادَی عَمَّاراً عَادَاهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَبْغَضَ عَمَّاراً أَبْغَضَهُ اللَّهُ (5).

و أیّ کلام غلیظ سمعه عثمان (6)من عمّار یستحقّ به ذلک المکروه العظیم الذی تجاوز مقدار ما (7) فرضه اللّه تعالی فی الحدود؟! و إنّما کان عمّار و غیره ینثوا (8) علیه أحداثه و معایبه (9) أحیانا علی ما یظهر من سیّئ أفعاله، و قد کان یجب علیه أحد أمرین: إمّا أن ینزع عمّا یواقف علیه من تلک الأفعال، أو أن یبیّن عذره فیها و (10) براءته منها ما یظهر و یشتهر و ینتشر (11)، فإن أقام مقیم بعد ذلک علی توبیخه

ص: 196


1- فی المصدر: بمن.
2- وضع فی مطبوع البحار علی الواو رمز نسخة بدل.
3- فی الشّافی: و متی تنکأ. و نکأ القرحة: قشرها قبل أن تبرأ، و نکی القرحة نکأها.
4- فی المصدر: و روی العوّام بن حوشب، عن سلمة بن کهیل، عن علقمة، عن خالد بن الولید أنّ ..
5- ستأتی مصادر جمّة لهذه الأحادیث، و انظر ما ذکره فی الإصابة حرف العین، و السّیرة النّبویّة لابن هشام 2- 115 و غیرهما.
6- لا یوجد فی الشافی: عثمان.
7- فی المصدر: یتجاوز المقدار الذی.
8- فی الشافی: أثبتوا و ..، و جاء فی ک نسخة بدل: بئثون، و أورد فی حاشیتها: نثی الحدیث: حدّث به و أشاعه، و الشّی ء: فرّقه و أذاعه. و النثی: ما اخبرت به عن الرّجل من حسن أو سیّئ، ذکره الفیروزآبادی. و فی بعض النسخ: یبثّون- بالباء-. [منه رحمه اللّه]. انظر: القاموس 4- 293، و قارن ما ذکره فی تاج العروس 10- 356.
9- فی ک نسخة بدل: یعاتبونه.
10- فی المصدر: أو، بدلا من: الواو.
11- فی المصدر: و ینتشر و یشتهر- بتقدیم و تأخیر-.

آیا تو از میان ایشان نزد من آمده ای؟ گفت: من خیرخواه ترین ایشان برای تو هستم. گفت: دروغ می گویی ای پسر سمیه! پس گفت: به خدا سوگند که من پسر سمیه و و پسر یاسر هستم. پس عثمان دستور داد که نوکرهایش دست و پاهای او را (به چهار سو) کشیدند و او با پاهایش که در پایپوش بود، بر میان پاهای او کوبید و او را دچار فتق نمود و عمار که فرتوت و کهنسال بود، از هوش رفت. (1)

سپس مولف(2)

رحمه الله می افزاید: و به نقلهای مختلف و به اسناد بسیاری روایت شده که عمار میگفت: سه تن به کفر عثمان شهادت می دهند و من چهارمی هستم و من از میان این چهارتن، سخت ترین گواهی را می دهم!: (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ -: و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند آنان خود ستمگرانند)(3)

و من شهادت می دهم که او بخلاف حکمی که خداوند نازل فرموده، حکم نموده است. و از زید بن ارقم به نقل های مختلف روایت شده که به وی گفتند: به خاطر چه عثمان را کافر خواندید؟ گفت: به خاطر سه چیز. داراییها را تنها در دست ثروتمندان می گرداند، و مهاجرین از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بمنزله کسانی که با خدا و رسول او ستیز نموده اند، قلمداد نمود و به خلاف کتاب خدا عمل کرد.. سپس سید سخن را ادامه داده و به این نکته می رسد که: و هیچ عذری

ص: 195


1- . و ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغة 1: 239 بدون هیچگونه اشاره ای بیان داشته است. می­گویم: ابن قتیبة در الإمامة و السّیاسة می نویسد: گفته اند که شماری از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مکتوبی نوشتند و در آن مخالفتهای عثمان با سنت رسول خدا و دو رفیق پیشینش را نگاشتند .. و سپس شمار بسیار زیادی از طعن و ایرادهای وارد بر او را ذکر می کند که شایان توجه است و ابن عبد البرّ {ابن عبد ربه} در العقد الفرید 2- 272 آنرا خلاصه نموده است.
2- . سید مرتضی در الشافی 4: 291
3- . المائدة/ 44

و تفسیقه زجره عن ذلک بوعظ أو غیره، و لا یقدم علی ما یفعله (1) الجبابرة و الأکاسرة من شفاء الغیظ بغیر ما أنزل اللّه تعالی و حکمه به (2). انتهی.

و عندی أنّ السبب الحامل لعثمان علی ما صنع بعمّار هو أنّ عمّارا کان من المجاهرین بحبّ علیّ علیه السلام، و أنّ من غلبه علی الخلافة غاصب لها، فحملته عداوته لأمیر المؤمنین علیه السلام و حبّه للرئاسة علی إهانته و ضربه حتی حدث به الفتق و کسر ضلعا من أضلاعه، فإنّه قَدْ ذَکَرَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (3) وَ غَیْرُهُ فِی غَیْرِهِ فِی قِصَّةِ الشُّورَی أَنَّ عَمَّاراً کَانَ یَقُولُ لِابْنِ عَوْفٍ: إِنْ أَرَدْتَ أَنْ لَا یَخْتَلِفَ الْمُسْلِمُونَ فَبَایِعْ عَلِیّاً (علیه السلام)، وَ عَارَضَهُ فِی ذَلِکَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی سَرْحٍ وَ غَیْرُهُ وَ اشْتَدَّ الْأَمْرُ وَ شَتَمَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً.

وَ رَوَی الْمَسْعُودِیُّ فِی مُرُوجِ الذَّهَبِ (4): أَنَّ عَمَّاراً حِینَ بُویِعَ عُثْمَانُ بَلَغَهُ قَوْلُ أَبِی سُفْیَانَ (5) فِی دَارِ عُثْمَانَ عَقِیبَ الْوَقْتِ الَّذِی بُویِعَ فِیهِ عُثْمَانُ، وَ دَخَلَ دَارَهُ وَ مَعَهُ بَنُو أُمَیَّةَ، فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ: أَ فِیکُمْ أَحَدٌ مِنْ غَیْرِکُمْ؟ وَ قَدْ کَانَ عُمِیَ-، قَالُوا: لَا.

قَالَ: یَا بَنِی أُمَیَّةَ! تَلَقَّفُوهَا تَلَقُّفَ الْکُرَةِ، وَ الَّذِی (6) یَحْلِفُ بِهِ أَبُو سُفْیَانَ مَا زِلْتُ أَرْجُوهَا لَکُمْ وَ لَتَصِیرَنَّ إِلَی صِبْیَانِکُمْ وِرَاثَةً، فَانْتَهَرَهُ عُثْمَانُ وَ سَاءَهُ مَا قَالَ، وَ أَنْهَی (7)هَذَا الْقَوْلَ إِلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ (8)، فَقَامَ عَمَّارٌ فِی الْمَسْجِدِ، فَقَالَ: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ! أَمَا إِذَا صَرَفْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ عَنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ مَرَّةً هَاهُنَا وَ مَرَّةً هَاهُنَا (9) فَمَا

ص: 197


1- فی الشافی: تفعله.
2- الشافی 4- 292- 293.
3- الکامل لابن الأثیر 3- 37 باختصار.
4- مروج الذّهب 2- 342- 343.
5- فی المصدر زیادة: صخر بن حرب.
6- فی المروج: فو الّذی.
7- فی المصدر: و نمی، و قد تقرأ فی ک: و انتهی.
8- فی مروج الذّهب زیادة: و غیر ذلک الکلام.
9- فی المصدر: هاهنا مرّة و هاهنا مرّة، و لا توجد فی س: و مرّة هاهنا- الثّانیة-.

درباره آوردن بدترین بلاها به سر این شخص پذیرفته نیست که روایت شده است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره او فرمود: عمار پوست میان چشم و بینی است و اگر پوست را بکنی، بینی خون آلود گردد. و روایت شده که فرمود: ایشان را درباره عمار چه می شود که او آنان را به بهشت می خواند و ایشان او را به آتش دوزخ فرامی خوانند؟! و از خالد روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر که با عمار ستیز کند، خداوند به ستیز با او برخواهد خاست و هر که به عمار خشم گیرد، خداوند بر وی خشم گیرد. (1) و مگر عثمان چه سخن گزنده ای از عمار شنید که مستحق آن بلای بی اندازه بود که از حد آنچه خداوند تبارک در حدود واجب نموده، درگذشت.؟! عمار و دیگران فقط گاهی زشتکاریها و نابکاریهای او را بخاطر کردارهای ناپسندی که از او آشکار می گشت، به زیان او می پراکندند و به این ترتیب وی بایستی یکی از این دو کار را می کرد: یا اینکه از آن کارهایی که بخاطرش بر او ایراد می گرفتند، دست می کشید یا اینکه عذر خود برای رفتارش را بیان می نمود و بریء بودنش از آن را به گونه ای آشکار و مشهور، اثبات می نمود. پس اگر پس از این امر کسی همچنان بر توبیخ

ص: 196


1- . منابع کاملی برای این روایات ذکر خواهد شد و بنگرید آنچه در الإصابة ذیل حرف عین و السّیرة النّبویّة اثر ابن هشام 2: 115 و غیرآن آمده است.

أَنَا بِآمِنٍ أَنْ یَنْزِعَهُ اللَّهُ مِنْکُمْ فَیَضَعَهُ فِی غَیْرِکُمْ کَمَا نَزَعْتُمُوهُ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ (1)

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2)، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْجَوْهَرِیِّ: أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَالَ لَمَّا بُویِعَ عُثْمَانُ-: کَانَ هَذَا الْأَمْرُ فِی تَیْمٍ، وَ أَنَّی لِتَیْمٍ هَذَا الْأَمْرُ (3)؟، ثُمَّ صَارَ إِلَی عَدِیٍّ فَأَبْعَدَ وَ أَبْعَدَ، ثُمَّ رَجَعَتْ إِلَی مَنَازِلِهَا وَ اسْتَقَرَّ الْأَمْرُ قَرَارَهُ، فَتَلَقَّفُوهَا تَلَقُّفَ الْکُرَةِ!.

قَالَ: وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ حَدَّثَنِی مُغِیرَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمُهَلَّبِیُّ، قَالَ: ذَاکَرْتُ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِسْحَاقَ الْقَاضِی بِهَذَا الْحَدِیثِ، وَ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَالَ لِعُثْمَانَ: بِأَبِی أَنْتَ! (4) أَنْفِقْ وَ لَا تَکُنْ کَأَبِی حَجَرٍ، وَ تَدَاوَلُوهَا یَا بَنِی أُمَیَّةَ تَدَاوُلَ الْوِلْدَانِ الْکُرَةَ، فَوَ اللَّهِ مَا مِنْ جَنَّةٍ وَ لَا نَارٍ، وَ کَانَ الزُّبَیْرُ حَاضِراً، فَقَالَ عُثْمَانُ لِأَبِی سُفْیَانَ: اعْزُبْ! فَقَالَ:

یَا بَنِیَّ! هَاهُنَا (5) أَحَدٌ؟. قَالَ الزُّبَیْرُ: نَعَمْ وَ اللَّهِ لَا کَتَمْتُهَا(6) عَلَیْکَ.

قَالَ (7): فَقَالَ إِسْمَاعِیلُ: هَذَا بَاطِلٌ. قُلْتُ: وَ کَیْفَ ذَلِکَ؟. قَالَ: مَا أُنْکِرَ هَذَا مِنْ أَبِی سُفْیَانَ، وَ لَکِنْ أُنْکِرَ أَنْ یَکُونَ عُثْمَانُ سَمِعَهُ (8) وَ لَمْ یَضْرِبْ عُنُقَهُ. انتهی.

و إنّما أوردت هذا الخبر لیظهر لک حقیقة إسلام القوم.

و لنرجع إلی بعض ما کنّا فیه: .

رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (9) نَقْلًا مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِأَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ أَبِی کَعْبٍ الْحَارِثِیِّ، قَالَ: .. أَتَیْتُ الْمَدِینَةَ فَأَتَیْتُ عُثْمَانَ

ص: 198


1- فی المروج: من أهله و وضعتموه فی غیر أهله.
2- فی شرحه علی نهج البلاغة 2- 45.
3- لا توجد فی س: الأمر.
4- فی ک: بأبی أنت و أمّی.
5- فی المصدر: أ هاهنا ..؟.
6- فی مطبوع البحار: لأکتمنّها، و هو غلط، و ما أثبتناه من المصدر.
7- لا توجد: قال، فی س.
8- فی شرح النّهج: سمعه عثمان.
9- فی شرحه علی نهج البلاغة 9- 3- 5.

و فاسق خواندن وی پافشاری می نمود، وی را با اندرز یا شبیه آن از این کار باز می داشت و برای فرونشاندن خشم خود چون جباران و پادشاهان با به آنچه خداوند تعالی وحی نفرموده و حکم ننموده، دست نمی یازید. (1)

پایان.

و به نظر من آنچه که باعث شد عثمان با عمار چنین رفتاری داشته باشد، این بود که عمار آشکارا به محبت علی علیه السلام اقرار داشت و اینکه می گفت هر که در بدست آوردن خلافت بر او چیره گشته، خلافت را غصب نموده است. پس دشمنی او با امیر المومنین علیه السلام و حب به ریاست وی را بر آن داشت که به عمار اهانت کند و کتکش بزند به نحوی که او را دچار فتق نمود و یکی از دنده هایش را شکست. زیرا که ابن الاثیر در الکامل(2)

و دیگران در دیگر کتابها درباره ماجرای شورا ذکر کرده اند که عمار به ابن عوف می گفت: اگر می خواهی که مسلمانان دچار اختلاف نشوند، با علی علیه السلام بیعت کن و عبدالله بن ابی سرح و غیر او در این کلام با او مخالفت نمودند و قضیه بالا گرفت و به یکدیگر ناسزا گفتند. مسعودی نیز در مروج الذهب روایت می کند: پس از بیعت مردم با عثمان، این سخن ابوسفیان در خانه عثمان به گوش عمار رسید که: ابوسفیان وارد خانه او شد و مردان بنی امیه همراه او بودند و او که کور شده بود، گفت: آیا کسی جز شما در میانتان هست؟ گفتند: نه. گفت: ای بنی امیه! همچون قاپیدن توپ، آنرا بقاپید و سوگند به آنکه ابوسفیان به وی سوگند می خورد، همواره آنرا برای شما آرزو می کردم و به راستی که این امر به وراثت به دست فرزندانتان می رسد. پس عثمان به شدت از وی ناراحت شد و از سخن او بدش آمد و از رسیدن این سخن به گوش مهاجرین و انصار بازداشت، پس عمار در مسجد بر پای خاست و گفت: ای جماعت قریش! هان که اگر این امر (خلافت) را از دست اهل بیت پیامبرتان گرفته و یک بار به این طرف و بار دیگر به آن طرف بدهید،

ص: 197


1- . الشافی 4: 292- 293
2- . الکامل ابن الأثیر 3: 37

بْنَ عَفَّانَ وَ هُوَ الْخَلِیفَةُ یَوْمَئِذٍ-، فَسَأَلْتُهُ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ دِینِی، وَ قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنِّی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ مِنْ بَنِی الْحَارِثِ (1) بْنِ کَعْبٍ، وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَشْیَاءَ (2) فَأْمُرْ حَاجِبَکَ أَنْ لَا یَحْجُبَنِی. فَقَالَ: یَا وَثَّابُ! إِذَا جَاءَکَ هَذَا الْحَارِثِیُّ فَأْذَنْ لَهُ. قَالَ: فَکُنْتُ إِذَا جِئْتُ قَرَعْتُ(3) الْبَابَ، قَالَ: مَنْ ذَا؟ فَقُلْتُ:

الْحَارِثِیُّ، فَیَقُولُ: ادْخُلْ، فَدَخَلْتُ یَوْماً فَإِذَا عُثْمَانُ جَالِسٌ وَ حَوْلَهُ نَفَرٌ سُکُوتٌ لَا یَتَکَلَّمُونَ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ، فَسَلَّمْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ، فَلَمْ أَسْأَلْهُ عَنْ شَیْ ءٍ لِمَا رَأَیْتُ مِنْ حَالِهِمْ وَ حَالِهِ، فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذَا جَاءَ نَفَرٌ فَقَالُوا: إِنَّهُ أَبَی أَنْ یَجِی ءَ.

قَالَ: فَغَضِبَ وَ قَالَ: أَبَی أَنْ یَجِی ءَ؟! اذْهَبُوا فَجِیئُوا بِهِ، فَإِنْ أَبَی فَجَرُّوهُ جَرّاً، قَالَ: فَمَکَثْتُ قَلِیلًا فَجَاءُوا وَ مَعَهُمْ رَجُلٌ آدَمُ طُوَالٌ أَصْلَعُ فِی مُقَدَّمِ رَأْسِهِ شَعَرَاتٌ وَ فِی قَفَاهُ شَعَرَاتٌ، فَقُلْتُ: مَنْ هَذَا؟. قَالُوا: عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: أَنْتَ الَّذِی یَأْتِیکَ (4) رُسُلُنَا فَتَأْبَی أَنْ تَجِی ءَ؟. قَالَ: فَکَلَّمَهُ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَدْرِ مَا هُوَ، ثُمَّ خَرَجَ فَمَا زَالُوا یَنْفَضُّونَ مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی مَا بَقِیَ غَیْرِی، فَقَامَ، فَقُلْتُ: وَ اللَّهِ لَا أَسْأَلُ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَحَداً، أَقُولُ: حَدَّثَنِی فُلَانٌ حَتَّی أَدْرِیَ مَا یَصْنَعُ (5)، فَتَبِعْتُهُ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ، فَإِذَا عَمَّارٌ جَالِسٌ إِلَی سَارِیَةٍ (6) وَ حَوْلَهُ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَبْکُونَ. فَقَالَ عُثْمَانُ: یَا وَثَّابُ! عَلَیَّ بِالشُّرَطِ، فَجَاءُوا.

فَقَالَ: فَرِّقُوا (7) بَیْنَ هَؤُلَاءِ، فَفَرَّقُوا بَیْنَهُمْ، ثُمَّ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَتَقَدَّمَ عُثْمَانُ فَصَلَّی بِهِمْ، فَلَمَّا کَبَّرَ قَالَتِ امْرَأَةٌ مِنْ حُجْرَتِهَا: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! .. ثُمَّ تَکَلَّمَتْ فَذَکَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ وَ مَا بَعَثَهُ اللَّهُ بِهِ، ثُمَّ قَالَتْ: تَرَکْتُمْ أَمْرَ اللَّهِ

ص: 199


1- فی ک: الحرث، و المعنی واحد.
2- لا توجد فی المصدر: عن أشیاء.
3- فی شرح النّهج: فقرعت.
4- فی المصدر: تأتیک.
5- فی س: تصنع.
6- قال فی القاموس 4- 341: السّاریة: الأسطوانة.
7- فی ک: افرقوا.

بیم آن دارم که خداوند آنرا از دست شما بگیرد و همانسان که شما آنرا پس از پیامبرتان از دست این خاندان به در آوردید، به دست دیگرانی سپارد.

ابن ابی الحدید(1)

نیز از ابی بکر الجوهری روایت می کند که اباسفیان پس از بیعت مردم با عثمان گفت: این امر در دست قبیله تَیم بود و تیم را چه به این کارها؟ سپس به دست قبیله عدیّ افتاد و از ما دور گشت و دورتر. سپس بار دیگر به محل اصلی اش بازگشت و سرانجام این امر در جایش جاینشین شد، پس اکنون چون قاپیدن توپ، آنرا در دست گیرید.

گوید: ابوبکر گفت: مغیرة بن محمد المهلبی برایم چنین حدیث کرد که با اسماعیل بن اسحاق القاضی این حدیث را به یاد می آوردیم و چنین بود که اباسفیان به عثمان گفت: پدرم به فدایت! بریز و بپاش و چون ابی حجَر مباش و ای بنی امیه، همچون بچه ها که توپ را به هم می اندازند، آنرا برای هم بیاندازید که به خدا هیچ بهشت و دوزخی در کار نیست و زبیر نیز حاضر بود و عثمان به ابی سفیان گفت: دور شو! و او گفت: فرزندم! اینجا کسی هست؟ زبیر گفت: آری به خدا که این سخنت را پنهان می دارم. گوید: پس اسماعیل گفت: این درست نیست. گفتم: از چه رو میگویی؟ گفت: چنین چیزی را بر ابی سفیان بد نمی دانم ولی این را بد می دانم که عثمان آنرا شنیده و گردن او را نزده است. پایان. و این خبر را تنها از این رو ذکر کردم که حقیقت اسلام این گروه برایت آشکار گشته باشد. پس اکنون به سخنی که سرگرفته بودیم، باز گردیم.

ابن ابی الحدید(2) به نقل از کتاب السقیفة اثر احمد بن عبدالعزیز الجوهری با ذکر سند او از ابی کعب الحارقی روایت می کند که گفت: به مدینه آمدم و به نزد عثمان بن عفان

ص: 198


1- . در شرح بر نهج البلاغة 2: 45
2- . در شرح نهج البلاغة 9: 3- 5

وَ خَالَفْتُمْ عَهْدَهُ .. وَ نَحْوَ هَذَا، ثُمَّ صَمَتَتْ، وَ تَکَلَّمَتْ امْرَأَةٌ أُخْرَی بِمِثْلِ ذَلِکَ فَإِذَا هُمَا عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ، قَالَ: فَسَلَّمَ عُثْمَانُ وَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ وَ قَالَ: لَإِنَّ هَاتَیْنِ لَفَتَّانَتَانِ یَحِلُّ لِی سَبُّهُمَا وَ أَنَا بِأَصْلِهِمَا عَالِمٌ، فَقَالَ لَهُ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ: أَ تَقُولُ هَذَا لِحَبَائِبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ؟!. فَقَالَ: وَ فِیمَ أَنْتَ وَ مَا هَاهُنَا؟، ثُمَّ أَقْبَلَ نَحْوَ سَعْدٍ عَامِداً لِیَضْرِبَهُ فَانْسَلَّ سَعْدٌ، فَخَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ، فَاتَّبَعَهُ عُثْمَانُ فَلَقِیَ عَلِیّاً (علیه السلام) بِبَابِ الْمَسْجِدِ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (1) عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیْنَ تُرِیدُ؟. قَالَ:

أُرِیدُ (2) هَذَا الَّذِی ... کَذَا وَ کَذَا یَعْنِی سَعْدٌ یَشْتِمُهُ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا الرَّجُلُ! دَعْ عَنْکَ هَذَا؟. قَالَ: فَلَمْ یَزَلْ بَیْنَهُمَا کَلَامٌ حَتَّی غَضِبَا.

فَقَالَ عُثْمَانُ: أَ لَسْتَ الَّذِی خَلَّفَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (3) یَوْمَ تَبُوکَ؟.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ لَسْتَ الْفَارَّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَوْمَ أُحُدٍ (4)، قَالَ: ثُمَّ حَجَزَ النَّاسُ بَیْنَهُمَا، قَالَ: ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْمَدِینَةِ حَتَّی

ص: 200


1- لا توجد: علیّ، فی المصدر.
2- فی س لا توجد: قال أرید.
3- فی شرح النّهج زیادة: له.
4- ذکر جملة المفسّرین إن لم نقل کلّهم- من الفریقین- فی تفسیر قوله تعالی من سورة آل عمران: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ» ... أنّ من المنهزمین الخلفاء الثّلاثة، و قد انهزم عثمان مع رجلین من الأنصار یقال لهما سعد سعید و عقبة علقمة ابنا عثمان، حتّی بلغوا موضعا بعیدا ثمّ رجعوا بعد ثلاثة أیّام!. قاله الفخر الرّازیّ فی تفسیره الکبیر ذیل الآیة، و صرّح به ابن حجر فی الإصابة 2- القسم الأوّل- 190 فی ترجمة رافع بن المعلّی الأنصاریّ الزّرقیّ، و 3- القسم الأوّل- 101 فی ترجمة سعید بن عثمان الأنصاریّ. و صرّح جمع من المفسّرین أنّ معنی تَوَلَّی فی سورة النّجم: 33، أی ترک المرکز یوم أحد، أرید به عثمان، کما فی أسباب النّزول للواحدیّ: 298، و تفسیر القرطبیّ 17- 111، و الکشّاف 3- 146، و تفسیر النّیشابوریّ المطبوع هامش تفسیر الطّبریّ: 27- 50 و غیرهم. و قد أخرج أحمد بن حنبل فی مسنده 2- 101 بإسناده، قال: جاء رجل من مصر لحجّ البیت، قال: فرأی أقواما حبوسا، فقال: من هؤلاء القوم؟. فقالوا: قریش. قال: فمن الشّیخ فیهم؟. قالوا: عبد اللّه بن عمر. قال: یا ابن عمر! إنّی أسألک عن شی ء- أو أنشدک بحرمة هذا البیت أ تعلم أنّ عثمان فرّ یوم أحد؟. قال: نعم. و أخرجه البخاریّ فی صحیحه 6- 122، و نصّ علیه بمصادره العلّامة الأمینیّ فی غدیره 10- 70.

که خلیفه بود رفتم و از او درباره مساله ای از امور دینم پرسیدم و گفتم: ای امیر مومنان! من از اهل یمن از قبیله بنی الحارث بن کعب هستم و می خواهم درباره اموری از شما سوال کنم و بفرما دربانت را که مرا پس نزند. پس گفت: وثاب! هر گاه این مرد آمد به او اجازه ورود بده. گفت: و من هر گاه که می آمدم در می زدم. می گفت: کیست؟ می گفتم: الحارثی. پس می گفت: وارد شو. و یک روز وارد شدم و عثمان نشسته بود و گرداگرد او چند نفر ساکت نشسته بودند چنانکه گویی پرنده بر سرشان نشسته باشد. پس سلام کردم و نشستم و بخاطر حالی که از ایشان و او دیدم، سوالی نپرسیدم و در حالیکه من چنین بودم ناگاه چند نفری آمدند و گفتند: وی از آمدن سر باز زد. گوید پس او خشم گرفت و گفت: از آمدن سر باز زد؟! بروید و او را بیاورید و اگر امتناع کرد، کشان کشان بیاوریدش.گوید: پس اندکی درنگ کردم و ایشان بازگشتند و مردی سیه چرده و بلند قامت و طاس که در جلوی سرش و عقب آن اندک مویی باقیمانده بود را آوردند. گفتم: این کیست؟ گفتند: عمار بن یاسر. عثمان به او گفت: آیا ما فرستادگانمان را بسوی تو گسیل می کنیم و تو از آمدن سر باز می زنی؟ گوید: پس او سخنانی به عثمان گفت که نفهمیدم چه می گوید و سپس بیرون رفت و همچنان از گرد او پراکنده شدند تا آنکه جز من کسی باقی نماند. پس او برخاست و من گفتم: به خدا سوگند درباره این قضیه از هیچکس سوالی نخواهم کرد.

می گویم: فلان مرا روایت نمود تا بدانم که او چه می کند، پس به دنبالش رفتم تا وارد مسجد شد، و دیدم که عمار کنار ستونی نشسته و گرد او چند نفر از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می گریند. پس عثمان گفت: ای وثاب! نیروها را بیاورید. پس آمدند. و او گفت که ایشان را پراکنده سازید و آنها را از هم دور ساختند. سپس نماز برپا شد و عثمان پیش ایستاد و به امامت نماز گزارد و چون تکبیر گفت، زنی از پشت پرده گفت: ای مردمان! ... و سپس سخن گفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را و آنچه را که خداوند رسالت وی نمود یادآوری نمود و سپس گفت: فرمان خدا را ره

ص: 199

انْتَهَیْتُ إِلَی الْکُوفَةِ (1) فَوَجَدْتُ أَهْلَهَا أَیْضاً بَیْنَهُمْ شَرْقٌ (2) نَشِبُوا (3)فِی الْفِتْنَةِ وَ رَدُّوا سَعِیدَ (4)بْنَ الْعَاصِ فَلَمْ یَدَعُوهُ یَدْخُلُ إِلَیْهِمْ، فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ رَجَعْتُ حَتَّی أَتَیْتُ بِلَادَ قَوْمِی (5).

و قد مرّ (6) .. و سیأتی الأخبار فی فضل عمّار (7)، و هو أشهر من الشمس فی رابعة النهار.

وَ قَدْ رَوَی ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (8) وَ غَیْرِهِ، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: مَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ فِیهِ إِلَّا قُلْتُ إِلَّا عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَقُولُ:

مُلِئَ عَمَّارٌ إِیمَاناً حَتَّی أَخْمَصَ قَدَمَیْهِ. وَ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی: حُشِیَ مَا بَیْنَ أَخْمَصِ قَدَمَیْهِ إِلَی شَحْمَةِ أُذُنِهِ إِیمَاناً (9)..

ص: 201


1- الکلمة مشوّشة فی س.
2- انشرق: انشقّ، کما فی القاموس 3- 248.
3- فی المصدر: وقع بینهم شرّ و نشبوا.
4- فی ک: سعد.
5- ستأتی مصادره، و عن ابن عبّاس، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- فی حدیث-: إنّ عمّارا ملئ إیمانا من قرنه إلی قدمه، و اختلط الإیمان بلحمه و دمه. انظر: حلیة الأولیاء 1- 139، کنز العمّال 6- 184، 7- 75، تفسیر الزّمخشریّ 2- 176، تفسیر البیضاویّ 1- 683، تفسیر الآلوسیّ 14- 237 و غیرها.
6- بحار الأنوار 22- 315- 354.
7- بحار الأنوار 33- 37- 38، و غیره.
8- الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 2- 478- 479، مع الإسناد.
9- و قد جاءت عن عائشة جملة روایات و بألفاظ متعدّدة، انظر: مجمع الزّوائد 9- 295، تیسیر الوصول 3- 279، البدایة و النّهایة 7- 311، کنز العمّال 6- 184، الاستیعاب 2- 435 حیث أخرج الأخیر الرّوایات بألفاظ ثلاث، فلاحظ.

و پیمان او را شکستید .. و سخنانی نظیر این و سپس سکوت اختیار کرد و زنی دیگر سخنانی اینچنین گفت و ناگهان دریافتند که آندو عایشه و حفصه هستند. گوید پس عثمان سلام داد و به مردم روی نمود و گفت: از آنجا که این دو فتّانه هستند، برای من جایز است که آنان را ناسزا گویم حال آنکه اصل و ریشه ایشان را می دانم. پس سعد بن ابی وقاص به او گفت: آیا به محبوبان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین سخنی می گویی؟ گفت: تو را چه به اینچه در اینجا می گذرد؟ سپس عامدانه بسوی سعد حرکت نمود تا او را کتک بزند و سعد به میان جمع گریخت و از مسجد بیرون رفت و عثمان به دنبال او رفت و جلوی در مسجد با علی علیه السلام رویارو شد و علی علیه السلام به او گفت: کجا می روی اینسان؟ گفت: دنبال این... فلان فلان شده و منظورش ناسزا به سعد بود. پس علی علیه السلام به او گفت: ای مرد! این کارها را رها کن! گوید: پس همچنان سخنانی گفتند تا آنکه هر دو خشمگین شدند. پس عثمان گفت: آیا تو همان نیستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ تبوک تو را با خود نبرد؟ و علی علیه السلام گفت: آیا تو نبودی که در جنگ احد پیامبر را رها کردی و(1) گریختی؟ گوید: سپس مردم میانه ایشان فاصله شدند. گوید: سپس من از مدینه بیرون رفتم تا اینکه

ص: 200


1- . بیشتر مفسرین، اگر نگوییم همه ایشان – از هر دو فرقه- در تفسیر این سخن حقتعالی از سوره عمران : ( « إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ - همانا کسانی از شما که در روز رویارویی دو سپاه رویگردان گریختند» ..) گفته اند که از جمله شکست خوردگان خلفای سه گانه بوده اند و عثمان به همران دو تن از مردان انصار که به آنها سعد یا سعید و عقبة یا علقمة، پسران عثمان می گفتند، عقب نشستند چنانکه به منطقه ای بسیار دور گریختند و سپس پس از سه روز برگشتند! این سخن را فخر رازیّ در تفسیر کبیر ذیل این آیه بیان کرده و ابن حجر در الإصابة 2- بخش اول- 190 در بیان شرح حال رافع بن معلّی الأنصاریّ الزّرقیّ، و 3- بخش اول- 101 در شرح حال سعید بن عثمان الأنصاریّ به روشنی بیان کرده است. گروهی از مفسرین تاکید کرده اند که معنی ( « تولّی») در سوره النجم، آیه 33 آنست که موضع خود در جنگ احد را ترک گفت و منظور عثمان است چنانکه در أسباب النّزول الواحدیّ: 298، و تفسیر القرطبیّ 17- 111، و الکشّاف 3- 146، و تفسیر النّیشابوریّ( چاپ شده در حاشیه تفسیر الطّبریّ): 27- 50 و غیر این ذکر شده است. و أحمد بن حنبل در مسندش 2: 101 با اسنادی که ذکر می کند، می گوید: مردی از مصر برای حج بیت الله آمد و مردمانی را دید که در بند شده اند و گفت: این مردمان کیستند؟ گفتند: قریش. گفت: شیخ ایشان کیست؟ گفتند: عبدالله بن عمر. گفت: ای ابن عمر! چیزی از تو می پرسم و یا گفت تو را به حرمت این بیت الله، اگر می دانی، آیا عثمان در جنگ احد گریخت؟ گفت: آری. و بخاری نیز در صحیح خود 6- 122 آنرا به سند صحیح شمرده، ذکر می کند و علّامة أمینیّ در الغدیر 10- 70 با وارد کردن منابع آن، بر آن تاکید می کند.

وَ عَنْ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَالَ: مَنْ أَبْغَضَ عَمَّاراً أَبْغَضَهُ اللَّهُ (1). قَالَ خَالِدٌ: فَمَا زِلْتُ أُحِبُّهُ مِنْ یَوْمِئِذٍ..

وَ عَنْ أَنَسٍ عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ: اشْتَاقَتِ الْجَنَّةُ إِلَی عَلِیٍّ وَ عَمَّارٍ وَ سَلْمَانَ وَ بِلَالٍ (2).

وَ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: جَاءَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ (3) یَسْتَأْذِنُ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَوْماً فَعَرَفَ صَوْتَهُ، فَقَالَ: مَرْحَباً بِالطَّیِّبِ الْمُطَیِّبِ، ائْذَنُوا لَهُ(4).

وَ رُوِیَ فِی الْمِشْکَاةِ(5)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (6)، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ فِی حَدِیثٍ قَالَ: عَمَّارٌ: هُوَ الَّذِی أَجَارَهُ اللَّهُ مِنَ الشَّیْطَانِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

وَ عَنْ أَنَسٍ، عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ: قَالَ: إِنَّ الْجَنَّةَ تَشْتَاقُ إِلَی ثَلَاثَةٍ:

عَلِیٍّ وَ عَمَّارٍ وَ سَلْمَانَ(7).

ص: 202


1- فی المصدر زیادة: تعالی.
2- ستأتی مصادر له قریبا، و له نظائر کثیرة.
3- لا یوجد فی المصدر: بن یاسر.
4- کما أخرجه أحمد فی مسنده 1- 100، 126، 138، تاریخ البخاریّ 4- 229، حلیة الأولیاء 1- 140، مصابیح السّنّة للبغوی 2- 288، الاستیعاب 2- 435، سنن ابن ماجة 1- 65، البدایة و النّهایة 7- 311، الجامع الکبیر للسّیوطیّ 7- 71. إلّا أنّ فی بعض مصادر العامّة کما فی سنن ابن ماجة 1- 65، و أبو نعیم الأصفهانیّ فی حلیة الأولیاء 1- 139، و ابن حجر فی الإصابة 2- 512 و غیرهم بإسنادهم، عن هانی بن هانی، قال: کنّا عند علیّ فدخل علیه عمّار، فقال: مرحبا بالطّیّب المطیّب، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم یقول: عمّار ملئ إیمانا إلی مشاشه.
5- مشکاة المصابیح 3- 278- 279 حدیث 6223.
6- سنن التّرمذیّ، کتاب المناقب حدیث 37، و انظر: صحیح البخاریّ 5- 30 و 31 فضائل الصّحابة، و کتاب بدء الخلق، و کتاب الاستئذان، و مسند أحمد بن حنبل 6- 449 و 451.
7- جاء بألفاظ متعدّدة و أسماء مختلفة و أعداد متنوّعة، کما فی حلیة الأولیاء 1- 143، و مستدرک الحاکم النّیسابوریّ 3- 137، تفسیر القرطبیّ 10- 181، و تاریخ ابن کثیر 7- 311، و مجمع الزّوائد 9- 307، و تاریخ ابن عساکر 3- 306، 6- 198- 199، و الاستیعاب 2- 435، و مشکاة المصابیح 3- 279 حدیث 6225، و غیرها.

به کوفه رسیدم و دیدم که میان اهل آن نیز شکاف و دودستگی است و در فتنه افتاده اند و سعید بن عاص را برگرداندند و اجازه نداده اند به میان ایشان رود، و چون این حال را دیدم بازگشتم تا به سرزمین قوم خود وارد شدم.

و اخبار در فضل و مقام عمار که از آفتاب در دل روز روشن تر است، پیش از این گذشت(1) .. و در ادامه خواهد آمد. (2)

ابن عبدالبر در الاستیعاب و جز او عایشه روایت می کنند که گفت: هیچ یک از اصحاب رسول خدا نیست که اگر بخواهم درباره او سخنی بگویم، بتوانم بگویم مگر عمار بن یاسر، چه آنکه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: عمار (از سر) تا نوک انگشتان پایش از ایمان پر شده است. و به روایت دیگری: از نوک انگشتان پایش تا لاله گوشش (منظور: تا فرق سرش) از ایمان سرشار گشته است. (3)

ص: 201


1- . بحار الأنوار 22: 315- 354
2- . بحار الأنوار 33: 37- 38
3- . و روایات چندی از عایشه و با متنهای متفاوت نقل شده است. بنگرید: مجمع الزّوائد 9- 295، تیسیر الوصول 3- 279، البدایة و النّهایة 7- 311، کنز العمّال 6- 184، الاستیعاب 2- 435 که در این پایانی روایات را به سه سند متفاوت، صحیح دانسته است.

وَ عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا خُیِّرَ عَمَّارٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ إِلَّا اخْتَارَ أَشَدَّهُمَا عَلَی بَدَنِهِ (1).

وَ عَنْ أَحْمَدَ (2) بِإِسْنَادِهِ، عَنْ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ، قَالَ: کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ کَلَامٌ فَأَغْلَظْتُ لَهُ فِی الْقَوْلِ، فَانْطَلَقَ عَمَّارٌ یَشْکُونِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، قَالَ: فَجَاءَ خَالِدٌ وَ هُوَ یَشْکُوهُ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، قَالَ:

فَجَعَلَ یُغَلِّظُهُ لَهُ وَ لَا یَزِیدُهُ إِلَّا غِلْظَةً وَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ، فَبَکَی عَمَّارٌ وَ قَالَ: أَ لَا تَرَاهُ؟. فَرَفَعَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] رَأْسَهُ، وَ قَالَ: مَنْ عَادَی عَمَّاراً عَادَاهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَبْغَضَ عَمَّاراً أَبْغَضَهُ اللَّهُ.

قَالَ خَالِدٌ: فَخَرَجْتُ فَمَا کَانَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ رِضَی عَمَّارٍ، فَلَقِیتُهُ بِمَا رَضِیَ فَرَضِیَ (3).

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنِ الْبُخَارِیِّ، عَنْ عِکْرِمَةَ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ

ص: 203


1- کذا أورده التّرمذیّ فی صحیحه- کتاب المناقب- باب مناقب عمّار بن یاسر- حدیث 3800، و حکاه فی جامع الأصول 9- 46 حدیث 6584 عن عائشة، و فیه: قالت: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما خیّر عمّار بین أمرین إلّا اختار أرشدهما، و ذکره أحمد فی مسنده 1- 389 و 6- 113، و الحاکم فی المستدرک، و فی لفظ ابن ماجة فی سننه 1- 66: .. إلّا اختار الأرشد منهما. و انظر: تفسیر القرطبیّ 10- 181، مشکاة المصابیح 3- 279 حدیث 6227، تیسیر الوصول 3- 279، کنز العمّال 6- 184، الإصابة 2- 512، شرح ابن أبی الحدید 2- 274.
2- مسند أحمد بن حنبل 4- 89.
3- و قد جاء بأکثر من عشرة ألفاظ و جملة أسانید، أخرجها علی اختلاف ألفاظها جمع کثیر من الحفّاظ و أئمّة الفنّ، منهم الحاکم فی المستدرک 3- 390- 391، و الخطیب البغدادیّ فی تاریخ بغداد 1- 152، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 435، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 311، و المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 6- 185 و 7- 61- 75، و ابن الأثیر فی أسد الغابة 4- 45، و ابن حجر فی الإصابة 2- 512، و غیرهم فی غیرها.
4- جامع الأصول 9- 44 وسط حدیث 6583.

و از خالد بن ولید روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر که از عمار بیزار گردد، خداوند از او بیزار شود. خالد گوید: و من از آنرو همچنان وی را دوست داشتم. و از انس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت است که فرمود: بهشت مشتاق علی و عمار و سلمان و بلال است. و از علی علیه السلام روایت است که گفت: روزی عمار بن یاسر نزد پیامبر آمد و از وی صلی الله علیه و آله و سلم اجازه خواست و حضرت صدای او را شناخت و گفت: خوش آمدی ای پاک پاکی افزا، اجازه دهید داخل شود. و در المشکاة از الترمذی از ابی هریرة در حدیثی روایت شده که گفت: عمار بود که خداوند او را به دعای پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم از شر شیطان در پناه داشت. و از انس، از پیامبر صد روایت است که بهشت مشتاق سه تن است: علی و عمار و سلمان. (1)

ص: 202


1- . حلیة الأولیاء 1: 143، و مستدرک الحاکم النّیسابوریّ 3: 137، تفسیر القرطبیّ 10: 181، و تاریخ ابن کثیر 7: 311، و مجمع الزّوائد 9: 307، و تاریخ ابن عساکر 3: 306، 6: 198- 199، و الاستیعاب 2: 435، و مشکاة المصابیح 3: 279 حدیث 6225

الْخُدْرِیِّ فِی ذِکْرِ بِنَاءِ الْمَسْجِدِ، قَالَ: کُنَّا نَحْمِلُ لَبِنَةً لَبِنَةً (1) وَ عَمَّارٌ لَبِنَتَیْنِ لَبِنَتَیْنِ (2)، فَرَآهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْهُ، وَ یَقُولُ: وَیْحَ عَمَّارٍ! یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ (3) إِلَی النَّارِ.

قَالَ: وَ یَقُولُ عَمَّارٌ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْفِتَنِ (4).

و روی من صحاحهم الأخبار السالفة بأسانید.

و لا یخفی علی عاقل بعد ملاحظة الأخبار السابقة التی رووها فی صحاحهم حال من ضرب و شتم و أهان و عادی رجلا

قَالَ فِیهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ (5) مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ، وَ إِنَّ الْجَنَّةَ تَشْتَاقُ إِلَیْهِ، وَ إِنَّهُ مَمْلُوٌّ إِیمَاناً، وَ إِنَّ اللَّهَ أَجَارَهُ مِنَ الشَّیْطَانِ،.

(6).

ص: 204


1- لا توجد فی س: لبنة- الثّانیة-.
2- لا توجد: لبنتین- الثّانیة، فی س.
3- فی ک نسخة بدل: تدعونه.
4- کما جاء فی سیرة ابن هشام 2- 115، و العقد الفرید 2- 289، و شرح النّهج لابن أبی الحدید 3- 274، و تاریخ ابن کثیر 7- 268.
5- وضع فی ک علی: إن، رمز نسخة بدل.
6- و کفی فی فضل عمّار ما مدحه الکتاب الکریم و أورده المفسّرون تبعا للمحدّثین ذیل الآیة 9 من الزّمر فی أنّها نزلت فیه «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ» ... کما فی تفسیر الخازن 3- 53، و الشّوکانیّ فی تفسیره 4- 442، و الآلوسیّ فی تفسیره 23- 247، و السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 5- 323، و الزّمخشریّ فی تفسیره 3- 22، و نصّ علیه ابن سعد فی الطّبقات 3- 178. و کذا ما جاء من أحادیث ذیل الآیة 52 من سورة الأنعام، کما فی تفسیر الطّبریّ 7- 127 128، و تفسیر القرطبیّ 16- 432، و تفسیر البیضاویّ 1- 380، و تفسیر الزّمخشریّ 1- 453، و تفسیر الرّازیّ 4- 50، و تفسیر ابن کثیر 2- 134، و الدّرّ المنثور 3- 14، و تفسیر الخازن 2 18، و تفسیر الشّوکانیّ 2- 115 و غیرها. و ما أورده من أخبار ذیل الآیة: 106 من سورة النّحل: «إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» ..، و الآیة: 61 من سورة القصص: «أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ» ... فقد أجمع الفریقان علی أنّه نزلت فیه رضوان اللّه علیه و لعن اللّه ظالمیه و قاتلیه.

و از عایشه روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: عمار هرگز میان دو کار مخیر نگشت، مگر آنچه بر جانش دشوارتر بود را، بر می گزید. و از احمد(1) به سندی که ذکر می کند، از خالد بن ولید روایت است که من با عمار بن یاسر سخنی می گفتم و با او تندی نمودم و عمار به راه افتاد و از من نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گلایه نمود. گوید: پس خالد آمد و او هم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از وی گلایه نمود. گوید: پس خالد همچنان با تندی سخن می گفت و بیشتر تند می شد، درحالیکه رسول خدا آرام نشسته بود و سخنی نمی گفت، پس عمار گریست و گفت: نمی بینی او را چه می کند؟ پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سر بالا کرد و گفت: هر که با عمار ستیزه کند، خداوند با او دشمنی کند و هر که بر عمار کینه جوید، خداوند بر او کینه ورزد. خالد گفت: پس بیرون رفتم و دیگر هیچ چیز نزد من دوست داشتنی تر از خشنودی عمار نبود و آنسان با او رفتار کردم تا خرسند گردد، پس خرسند گشت. (2)

و در جامع الاصول(3) از بخاری از عکرمة از ابی سعید الخدری

ص: 203


1- . مسند أحمد بن حنبل 4- 89
2- . و با بیش از ده متن مختلف و شماری از اسنادها وارد شده و شمار بسیاری از حافظان و ائمه این فن با وجود تفاوت متنها، اسناد آنرا صحیح دانسته اند. از جمله الحاکم در المستدرک 3: 390- 391، و الخطیب البغدادیّ در تاریخ بغداد 1: 152، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب 2: 435، و ابن کثیر در تاریخش 7: 311، و المتّقی الهندیّ در کنز العمّال 6: 185 و 7: 61- 75، و ابن الأثیر در أسد الغابة 4: 45، و ابن حجر در الإصابة 2: 512، و دیگران در دیگر کتب.
3- . جامع الأصول 9: 44 وسط حدیث 6583

الطعن السابع:

أنّه جمع الناس علی قراءة زید بن ثابت خاصّة و أحرق المصاحف (1) و أبطل ما لا شکّ أنّه منزل من القرآن، و أنّه مأخوذ من الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و لو کان ذلک حسنا لسبق إلیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،

وَ سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ (2)

أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَمَعَ الْقُرْآنَ بَعْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا أَوْصَأَ (3) بِهِ فَجَاءَ بِهِ إِلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَلَمَّا رَأَی أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ اشْتِمَالَهُ عَلَی فَضَائِحِ الْقَوْمِ أَعْرَضَا عَنْهُ وَ أَمَرَا زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ بِجَمْعِ الْقُرْآنِ وَ إِسْقَاطِ مَا اشْتَمَلَ مِنْهُ عَلَی الْفَضَائِحِ، وَ لَمَّا اسْتُخْلِفَ (4) عُمَرُ سَأَلَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَدْفَعَ إِلَیْهِ الْقُرْآنَ الَّذِی جَمَعَهُ لِیُحْرِقَهُ (5) وَ یُبْطِلَهُ، فَأَبَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ ذَلِکَ، وَ قَالَ: (لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ) (6) مِنْ وُلْدِی، وَ لَا یُظْهَرُ حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ

ص: 205


1- کما نصّ علیه السیّد المرتضی فی الشافی 4- 283- 286، و الشیخ الطوسیّ فی تلخیص الشافی 4- 105- 108، و انظر ما جاء فی تاریخ الخمیس: 223، و الریاض لمحبّ الدین 2- 141، و الأنساب للبلاذری 5- 62 و غیرها، و البحث فیه ذو شجون. و ذکر فی التاج الجامع لأصول العامّة 4- 34 إحراق عثمان ما وجد فی کلّ صحیفة أو مصحف من القرآن غیر ما جمعه منه. و أورد البخاری فی صحیحه 1- 14- 19 باب جمع القرآن، و باب نزول القرآن بلغة قریش، و کتاب الأنبیاء جملة روایات، و کذا الترمذی فی کتاب التفسیر سورة التوبة حدیث 3103. و أورد ابن الأثیر فی جامع الأصول 2- 503- 507 حدیث 975، و نصّ علی جملة منها أبو داود فی سننه فی کتاب المصاحف 34- 35، و فی کنز العمّال- بهامش مسند أحمد 2- 43- 52، و ذکر فی تعلیقة جامع الأصول اختلاف عدد المصاحف التی أرسلها بها عثمان إلی الآفاق، فلاحظ.
2- بحار الأنوار 92- 40- 53.
3- کذا، و الصّحیح: أوصی.
4- فی س: استخلفت.
5- جاء فی بحار الأنوار 92- 43: فیحرفوهم فیما بینهم.
6- الواقعة: 79.

درباره بنای مسجد پیامبر روایت شده که گفت: ما خشت ها را یکی یکی برمی داشتیم و عمار دوتا دوتا، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را دید و شروع کرد به پاک کردن گرد و خاک از وی و گفت: وای از این عمار! ایشان را به بهشت فرامی خواند، و او را به آتش می خوانند. گوید: و عمار می گفت: پناه می برم به خدا از شر فتنه ها. (1)

اخبار مذکور که در کتب صحاح ایشان با ذکر سند روایت شده است. حال و روز کسی که مردی را کتک زد و ناسزا گفت و اهانت کرد و ستیز نمود ، که پیامبر درباره او حدیث زیر را می فرماید، بر هیچ عاقلی پنهان نیست: همانا هر که با او دشمنی کند، با خدا دشمنی نموده و هر که بر وی کینه جوید، خداوند بر او کینه ورزد و همانا که بهشت مشتاق اوست و او لبریز از ایمان است و خداوند او را از شر شیطان در پناه داشته است.

ص: 204


1- . چنانکه در سیرة ابن هشام 2: 115، و العقد الفرید 2: 289، و شرح النّهج اثر ابن أبی الحدید 3: 274، و تاریخ ابن کثیر 7: 268 آمده است.

عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فَیَحْمِلَ النَّاسَ عَلَیْهِ وَ یَجْرِیَ السُّنَّةَ عَلَی مَا یَتَضَمَّنُهُ وَ یَقْتَضِیهِ.

و سیأتی (1) الأخبار الکثیرة فی ذلک من طرق الخاصّة و العامّة.

و تفصیل القول فی ذلک، أنّ الطعن فیه من وجهین

الأول

جمع الناس علی قراءة زید بن ثابت إبطال للقرآن المنزل، و عدول عن الراجح إلی المرجوح فی اختیار زید بن ثابت من حملة (2) قراءة القرآن (3)، بل هو ردّ صریح لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله علی ما یدلّ علیه صحاح أخبارهم.

و الثانی

أنّ إحراق المصاحف الصحیحة استخفاف بالدین و محادّة للّه ربّ العالمین.

أمّا الثانی، فلا یخفی علی من له حظّ من العقل و الإیمان.

و أمّا الأول، فلأنّ أخبارهم متضافرة فی أنّ القرآن نزل علی سبعة أحرف، و أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم ینه أحدا عن الاختلاف فی قراءة القرآن بل قرّرهم علیه، و صرّح بجوازه، و أمر الناس بالتعلّم من ابن مسعود و غیره ممّن منع عثمان من قراءتهم، و ورد فی فضلهم و علمهم بالقرآن ما لم یرد فی زید بن ثابت، فجمع الناس علی قراءته و حظر ما سواه لیس إلّا ردّا لقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و إبطالا للصحیح الثابت من کتاب اللّه عزّ و جلّ. فأمّا ما یدلّ من روایاتهم علی

ص: 206


1- بحار الأنوار- کتاب القرآن، باب ما جاء فی کیفیّة جمع القرآن 92- 40- 77، و کذا فی 40- 155- 157 عن جملة من مصادر العامّة.
2- فی س: من جملة.
3- أقول: أخرج البخاری من طریق عبد اللّه بن مسعود، قال: أخذت من فی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سبعین سورة، و إنّ زید بن ثابت لصبیّ من الصبیان، و فی لفظ: أحکمتها قبل أن یسلم زید بن ثابت و له ذؤابة یلعب مع الغلمان. و فی لفظ: ما ینازعنی فیها أحد، کما جاء فی حلیة الأولیاء 1- 125، و الاستیعاب 1- 373، و تهذیب التهذیب 6- 28 و صحّحه، و کنز العمّال 7- 56 نقلا عن أبی داود، و قد أورده ابن داود فی سننه کتاب المصاحف: 14 و 16 من طریق خمیر و جمع، و أخرجه الترمذی فی کتاب التفسیر باب سورة براءة حدیث 3103. و جاء فی صحیح البخاریّ 1- 14 18 کتاب فضائل القرآن باب جمع القرآن و باب نزول القرآن بلغة قریش و کتاب الأنبیاء، و قد مرّت.

طعن هفتم : اینکه وی مردم را به قرائت زید بن ثابت واداشت و قرانها را سوزاند

اینکه وی مردم را به قرائت زید بن ثابت واداشت و قرانها را سوزاند(1)

و آنچه را که بی شک بخشی از قران مُنزل بود و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اخذ شده بود را باطل دانست و اگر این کار نیک و پسندیده بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش از وی چنین می کرد. در کتاب مربوط به قران(2) خواهد آمد که امیر المومنین علیه السلام پس از رحلت نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم قرآن را چنان که حضرت وصیت کرده بود، جمع آوری نمود و آنرا نزد مهاجرین و انصار آورد و وقتی ابوبکر و عمر دیدند که این قران رسواییهای این قوم را نیز در بر دارد، از آن رویگردان شدند و به زید بن ثابت دستور دادند که قران را جمع آورد و آن قسمت که بیانگر فضاحتهاست را بیاندازد. زمانی که عمر به خلافت رسید از علی خواست قرانی که را که گرد آورده را بیاورد تا او آنرا بسوزاند و باطل اعلام نماید و علی علیه السلام از این کار امتناع نمود و فرمود: لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ -: که جز پاک شدگان بر آن دست ندارند(3) از فرزندان من و آشکار نمی گردد مگر آنروز که قائم اهل بیت علیهم السلام بر پا خیزد و

ص: 205


1- . چنانکه سید مرتضی در الشافی 4: 283- 286، و شیخ طوسیّ در تلخیص الشافی 4: 105- 108 بر آن تاکید کرده اند و نگاه کنید به آنچه در تاریخ الخمیس: 223، و الریاض اثر محبّ الدین 2- 141، و الأنساب اثر البلاذری 5- 62 و غیر آن، و بحث در این موضوع بسیار پر شاخه است. و در التاج الجامع لأصول العامّة 4- 34 سخن از سوزاندن هر کاغذ یا کتابی از قران توسط عثمان غیر از آنچه که خودش گرد آورده بود، می رود و البخاری در صحیحش 1- 14- 19 باب جمع القرآن، و باب نزول القرآن بلغة قریش، و کتاب الأنبیاء روایات چندی را وارد کرده و نیز الترمذی در کتاب التفسیر سورة التوبة حدیث 3103. و ابن الأثیر در جامع الأصول 2- 503- 507 حدیث 975 آنرا وارد کرده، و أبو داود در سننش در کتاب المصاحف 34- 35، و در کنز العمّال- در حاشیه مسند أحمد 2- 43- 52 شماری از آن نقل شده، و حاشیه جامع الأصول درباره اختلاف تعداد مصحفهایی که عثمان به اقصی نقاط فرستاد بحث شده است.
2- . بحار الأنوار 92: 40- 53
3- . الواقعة/ 79

أنّ القرآن نزل علی سبعة أحرف، و علی تقریر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی الاختلاف فی القراءة.

فمنها.:

مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (1)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَالَ: أَقْرَأَنِی جَبْرَئِیلُ عَلَی حَرْفٍ فَرَاجَعْتُهُ فَزَادَنِی (2)، فَلَمْ أَزَلْ أَسْتَزِیدُهُ وَ یَزِیدُنِی حَتَّی انْتَهَی عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ (3).

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنِ الْبُخَارِیِّ (5) وَ مُسْلِمٌ (6) وَ مَالِکٌ (7) وَ أَبُو دَاوُدَ (8) وَ النَّسَائِیُّ (9) بِأَسَانِیدِهِمْ، عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، قَالَ: سَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ حَکِیمِ بْنِ حِزَامٍ یَقْرَأُ سُورَةَ الْفُرْقَانِ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فَاسْتَمَعْتُ لِقِرَاءَتِهِ فَإِذَا هُوَ یَقْرَؤُهُ عَلَی حُرُوفٍ کَثِیرَةٍ لَمْ یَقْرَأَنِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فَکِدْتُ أُسَاوِرُهُ (10) فِی الصَّلَاةِ، فَتَرَبَّصْتُ حَتَّی سَلَّمَ فَلَبَبْتُهُ بِرِدَائِهِ (11)، فَقُلْتُ: مَنْ أَقْرَأَکَ هَذِهِ السُّورَةَ الَّتِی سَمِعْتُکَ تَقْرَؤُهَا؟. قَالَ: أَقْرَأَنِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ، فَقُلْتُ: کَذَبْتَ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 207


1- صحیح البخاریّ 6- 97 [6- 227 دار الشّعب باب فضائل القرآن، و قریب منه فی البخاریّ 4- 75 [4- 137 دار الشّعب کتاب بدء الخلق.
2- لا توجد: فزادنی فی صحیح البخاریّ المطبوع فی دار الشّعب.
3- و أورده القسطلانی فی إرشاد السّاری 5- 321 و 7- 537، و العسقلانیّ فی فتح الباری 6- 222 و 9- 20، و العینیّ فی عمدة القاری 7- 204، و 9- 308.
4- جامع الأصول 2- 477- 478 حدیث 939.
5- صحیح البخاریّ 9- 20- 21 کتاب فضائل القرآن، باب أنزل القرآن علی سبعة أحرف، و باب من لم یر بأسا أن یقول: سورة البقرة و سورة کذا، و کتاب الخصومات باب کلام الخصومات بعضهم فی بعض، و کتاب التّوحید باب قول اللّه تعالی: «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ».
6- صحیح مسلم، کتاب الصلاة باب بیان أن القرآن أنزل علی سبعة أحرف حدیث 818.
7- موطّأ مالک 1- 201 کتاب القرآن باب ما جاء فی القرآن.
8- سنن أبی داود، کتاب الصّلاة، باب ما أنزل من القرآن علی سبعة أحرف حدیث 1475.
9- سنن النّسائیّ 2- 150- 152، کتاب الصّلاة باب جامع القرآن.
10- قال فی القاموس 2- 53: ساوره: أخذ برأسه، و فلانا: واثبه.
11- فی س: برداء.

مردم را بدان راه نماید و سنت را بواسطه آنچه در بردارد و اقتضاء می کند، جاری نماید.

و اخبار بسیاری در این رابطه به نقل از خاصه و عامه ذکر خواهد شد(1)

و تفصیل این موضوع چنان است که اشکال بر عثمان بر دو وجه است

نخست اینکه

واداشتن همه مردم به تبعیت از قرائت زید بن ثابت، ابطال نمودن قران منزل است و عدول از راجح به مرجوح با گزیدن زید بن ثابت از میان حاملان قرائت قران بوده، بلکه رد کردن آشکار سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طبق آنچه که در اخبار صحیح ایشان آمده است، می باشد.

و دوم اینکه

سوزاندن قرانهای صحیح هیچ شمردن دین و سرکشی و مخالفت با خداوند رب العالمین است. اما این دومی بر کسی که بهره ای از خرد و ایمان داشته باشد، پوشیده نیست. و اما درباره اولی، از آنجا که اخبار راویان متواتر است که قرآن بر هفت لهجه یا خوانش نازل شده و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کسی را از اختلاف در قرائت قرآن نهی ننموده بلکه ایشان را تایید نموده و بر جواز این امر تصریح نموده و مردم را به فراگرفتن از ابن مسعود و دیگرانی که عثمان از قرائتهای ایشان بازداشت، امر نمود. و در فضل و علم ایشان به قرآن سخنانی نقل شده که درباره زید بن ثابت بیان نشده است. پس واداشتن مردم به پیروی از این قرائت و ممنوع کردن باقی آنها، تنها نادیده گرفتن سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و باطل نمودن قسمی صحیح از کتاب خداوند عز و جل و ثابت در آن می باشد. و اما روایات ایشان که دلالت بر

ص: 206


1- . بحار الأنوار- کتاب القرآن، باب ما جاء فی کیفیّة جمع القرآن 92: 40- 77، و نیز در 40: 155- 157 به نقل از شماری از منابع عامه.

عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَدْ أَقْرَأَنِیهَا عَلَی غَیْرِ مَا قَرَأْتَ، فَانْطَلَقْتُ بِهِ أَقُودُهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقُلْتُ (1): إِنِّی سَمِعْتُ هَذَا یَقْرَأُ سُورَةَ الْفُرْقَانِ عَلَی حُرُوفٍ لَمْ تَقْرَأْنِیهَا. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: أَرْسِلْهُ، اقْرَأْ یَا هِشَامُ.

فَقَرَأَ عَلَیْهِ الْقِرَاءَةَ الَّتِی (2) سَمِعْتُهُ یَقْرَأُ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: کَذَلِکَ (3) أُنْزِلَتْ، ثُمَّ قَالَ (4): اقْرَأْ یَا عُمَرُ. فَقَرَأْتُهُ الْقِرَاءَةَ الَّتِی أَقْرَأَنِی، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: کَذَلِکَ أُنْزِلَتْ، إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ.

قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ: أَخْرَجَهُ الْجَمَاعَةُ. وَ قَالَ التِّرْمِذِیُّ (5) هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحٌ.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (6) وَ التِّرْمِذِیُّ (7) وَ أَبِی دَاوُدَ(8) وَ النَّسَائِیُّ (9) فِی صِحَاحِهِمْ وَ أَوْرَدَهُ فِی الْمِشْکَاةِ (10) وَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (11) عَنْ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ، قَالَ: کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ فَدَخَلَ رَجُلٌ یُصَلِّی فَقَرَأَ قِرَاءَةً أَنْکَرْتُهَا، ثُمَّ دَخَلَ رَجُلٌ (12) آخَرُ فَقَرَأَ قِرَاءَةً سِوَی قِرَاءَةِ

ص: 208


1- فی المصدر زیادة: یا رسول اللّه، بعد: فقلت.
2- فی المصدر: الّتی کنت.
3- فی جامع الأصول: هکذا.
4- فی المصدر: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم.
5- سنن التّرمذیّ، کتاب القراءات باب ما جاء أنّ القرآن أنزل علی سبعة أحرف حدیث 2944.
6- صحیح مسلم 1- 225 کتاب الصّلاة باب بیان أنّ القرآن نزل علی سبعة أحرف حدیث 820.
7- صحیح التّرمذیّ، کتاب القراءات باب ما جاء أنّ القرآن أنزل علی سبعة أحرف حدیث 2945، و قال: و إسناده حسن.
8- کذا، و الظّاهر: أبو داود، انظر: سنن أبی داود کتاب الصّلاة باب أنزل القرآن علی سبعة أحرف حدیث 1477 و 1478
9- سنن النّسائیّ کتاب الصّلاة باب جامع ما جاء فی القرآن 2- 152- 154.
10- مشکاة المصابیح 1- 680 حدیث 2213 باختلاف یسیر عمّا هنا.
11- جامع الأصول 2- 479- 480 حدیث 490.
12- لا توجد: رجل، فی المصدر.

نزول قران به هفت لهجه یا خوانش و تایید اختلاف در قرائتها از سوی پیامبر دارد، از جمله آنها این روایت است که: بخاری از ابن عباس روایت نمود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل قرآن را بنا به لهجه یا خوانشی بر من خواند و از او خواستم تکرار نماید و او لهجه ای دیگر بر آن افزود و همچنان (شکلهای) بیشتر(ی از قرائت) می طلبیدم و او بیشتر نشانم می داد تا آنکه بر هفت لهجه پایانش بخشید.(1)

و در جامع الاصول(2) نیز از بخاری(3)

و مسلم(4)

و مالک(5)

و ابو داود(6)

و نسائی(7)

با اسنادی که ذکر کرده اند، از عمر ابن الخطاب روایت می کند که گفت: از هشام بن حکیم بن حزام شنیدم که سوره فرقان را در زمان زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می خواند و به قرائت او گوش سپردم و دریافتم که او آنرا به لهجه ها یا خوانشهای بسیاری می خواند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر من نخوانده بود و نزدیک بود که در نماز بر سرش بپرم ولی درنگ کردم تا آنکه سلام داد پس یقه اش را گرفتم و گفتم: چه کسی این سوره را که شنیدم می خواندی، بر تو قرائت نموده است؟ گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنرا برایم اینگونه قرائت نمود. پس گفتم: دروغ می گویی، چرا که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم

ص: 207


1- . و القسطلانی در إرشاد السّاری 5: 321 و 7- 537، و العسقلانیّ در فتح الباری 6: 222 و 9- 20، و العینیّ در عمدة القاری 7: 204، و 9- 308 آنرا ذکر کرده اند.
2- . جامع الأصول 2: 477- 478 حدیث 939
3- . صحیح البخاریّ 9: 20- 21 کتاب فضائل القرآن
4- . صحیح مسلم، کتاب الصلاة باب بیان أن القرآن أنزل علی سبعة أحرف حدیث 818
5- . موطّأ مالک 1:201 کتاب القرآن باب ما جاء فی القرآن
6- . سنن أبی داود، کتاب الصّلاة، باب ما أنزل من القرآن علی سبعة أحرف حدیث 1475
7- . سنن النّسائیّ 2: 150- 152، کتاب الصّلاة باب جامع القرآن

صَاحِبِه ، فَلَمَّا قَضیَت (1)الصَّلَاةَ دَخَلْنَا جَمِیعاً عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ، فَقُلْتُ: إِنَّ هَذَا قَرَأَ(2) قِرَاءَةً أَنْکَرْتُهَا (3) عَلَیْهِ، فَدَخَلَ آخَرُ فَقَرَأَ سِوَی قِرَاءَةِ صَاحِبِهِ، فَأَمَرَهُمَا النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فَقَرَءَا فَحَسَّنَ (4) شَأْنَهُمَا فَسُقِطَ فِی نَفْسِی مِنَ التَّکْذِیبِ وَ لَا إِذْ کُنْتُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ (5)، فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ مَا قَدْ غَشِیَنِی، ضَرَبَ فِی صَدْرِی فَفِضْتُ عَرَقاً، وَ کَأَنَّمَا أَنْظُرُ إِلَی اللَّهِ (6) فَرَقاً. فَقَالَ لِی: یَا أُبَیُّ! أُرْسِلَ إِلَیَّ أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ عَلَی حَرْفٍ، فَرَدَدْتُ إِلَیْهِ:

أَنْ هَوِّنْ عَلَی أُمَّتِی، فَرَدَّ إِلَیَّ الثَّانِیَةَ: اقْرَأْهُ (7) عَلَی حَرْفَیْنِ، فَرَدَدْتُ إِلَیْهِ: أَنْ هَوِّنْ عَلَی أُمَّتِی، فَرَدَّ إِلَیَّ الثَّالِثَةَ: اقْرَأْهُ (8) عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ، وَ لَکَ بِکُلِّ رَدَّةٍ رَدَدْتُکَهَا مَسْأَلَةٌ تَسْأَلُنِیهَا، فَقَالَ: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِأُمَّتِی، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِأُمَّتِی، وَ أَخَّرْتُ الثَّالِثَةَ لِیَوْمٍ یَرْغَبُ إِلَیَّ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ حَتَّی إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

أقول

و قد رووا روایات کثیرة بتلک المضامین (9) لا نطیل الکلام بإیرادها،

ص: 209


1- فی بعض المصادر السالفة : قضینا.
2- فی جامع الأصول: قد قرأ.
3- فی س: أنکر بها.
4- فی المصدر زیادة: النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم.
5- جاء فی هامش جامع الأصول: معناه: و وسوس لی الشّیطان تکذیبا للنّبوّة أشدّ ممّا کنت علیه فی الجاهلیّة، لأنّه فی الجاهلیّة کان غافلا أو متشکّکا فوسوس له الشّیطان الجزم بالتّکذیب، فتدبّر.
6- فی الجامع زیادة: عزّ و جلّ بعد لفظ الجلالة. و فی مشکاة المصابیح کالمتن.
7- فی جامع الأصول: أن اقرأه.
8- فی جامع الأصول: أن اقرأه.
9- کما جاء فی صحیح أبی داود- کتاب الوتر: 22، و مسند أحمد بن حنبل 1- 24، 40، 43، 264، 299، 313، 445 و 2- 300، 332، 440 و 4- 170، 204، 205 و غیرها، و سنن الترمذی 11- 62 کتاب القرآن 6- 227- 228 باب أنزل القرآن علی سبعة أحرف، و الموطإ لمالک کتاب القرآن: 15، و صحیح مسلم باب أنّ القرآن أنزل علی سبعة أحرف 2- 202 و 203، و کتاب المسافرین: 264، 370، 372، 374 [طبعة محمّد علی صبیح بمصر]، و تفسیر الطبریّ 1- 9 15، و أورد جملة منها فی صحیح البخاریّ کتاب فضائل القرآن الباب الخامس، و کتاب الخصومات الباب الرابع، و کتاب بدء الخلق الباب السادس، و کتاب التوحید الباب الثالث و الخمسون، و غیره. و انظر أیضا الروایات و الأقوال حول هذه المسألة، و کذا تفسیر القرطبیّ 1- 43 و غیرها.- و أدرجت بقیة الأقوال هناک، فلاحظ. أقول: و هی جملة روایات بمضامین متعدّدة جاءت من طرق العامّة، و هی مخالفة صریحا لما ورد عن بیت العصمة و الطهارة سلام اللّه علیهم، ففی صحیحة زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال: إنّ القرآن واحد نزل من عند واحد، و لکن الاختلاف یجی ء من قبل الرواة [أصول الکافی- کتاب فضل القرآن- باب النوادر الروایة: 12]. و فی الروایة التی تلیها فی جواب الفضیل بن یسار حیث سأل أبا عبد اللّه علیه السلام قائلا: إنّ الناس یقولون: إنّ القرآن نزل علی سبعة أحرف، فقال أبو عبد اللّه علیه السلام: کذبوا- أعداء اللّه- و لکنّه نزل علی حرف واحد من عند الواحد .. و غیرها.

طور دیگری آنرا برای من قرائت نموده بود. پس او را به دنبال خود نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بردم و گفتم: من از این شنیدم که سوره فرقان را به لهجه هایی که برای من نخوانده اید، می خواند! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: رهایش کن، بخوان ای هشام. پس او همان قرائتی که شنیدم می خواند را خواند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اینچنین نازل گشته است. سپس فرمود: عمر بخوان و من آنرا به قرائتی که برایم خوانده بود، قرائت نمودم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اینچنین نازل گشته است. این قران به هفت لهجه نازل شده است، پس هر کدام از آن که ممکن شد را بخوانید. در جامع الاصول می نویسد که جماعت محدثین دو فرقه سند آنرا صحیح دانسته اند و الترمذی گوید حدیثی صحیح است.

مسلم(1) و ترمذی(2)

و ابی داود(3)

و نسائی(4)

در صحاح خود از ابیّ بن کعب روایت کرده اند و مولف المشکاة(5)

و جامع الاصول(6)

نیز آنرا نقل کرده اند، که گفت: در مسجد بودم و مردی وارد شد و قرآن را به قرائتی که برایم ناآشنا بود، خواند. سپس مردی دیگر وارد شد و قرائتی متفاوت از آن دیگری خواند

ص: 208


1- . صحیح مسلم 1: 225 کتاب الصّلاة باب بیان أنّ القرآن نزل علی سبعة أحرف حدیث 820
2- . صحیح التّرمذیّ، کتاب القراءات باب ما جاء أنّ القرآن أنزل علی سبعة أحرف حدیث 2945، و گوید: و إسناد آن حسن است.
3- . چنین آمده و گویی درست أبو داود باشد. بنگرید: سنن أبی داود کتاب الصّلاة باب أنزل القرآن علی سبعة أحرف حدیث 1477 و 1478.
4- . سنن النّسائیّ کتاب الصّلاة باب جامع ما جاء فی القرآن 2- 152- 154
5- . مشکاة المصابیح 1: 680 حدیث 2213 با اختلاف اندکی از روایت مذکور.
6- . جامع الأصول 2: 479- 480 حدیث 490

وَ فِی بَعْضِهَا قَالَ: لَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَبْرَئِیلَ، فَقَالَ: یَا جَبْرَئِیلُ! إِنِّی بُعِثْتُ إِلَی أُمَّةٍ أُمِّیِّینَ مِنْهُمُ الْعَجُوزُ وَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الْغُلَامُ وَ الْجَارِیَةُ وَ الرَّجُلُ الَّذِی لَا یَقْرَأُ کِتَاباً قَطُّ، فَقَالَ لِی: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ.

فهذه الأخبار کما تری صریحة فی جواز القراءة علی الوجوه المختلفة، و إنّ کلّا من الأحرف السبعة من کلام اللّه المنزل، و فی بعض الروایات تصریح بأنّه صلّی اللّه علیه و آله کره المنع من القراءات المتعدّدة، فجمع الناس علی قراءة واحدة، و المنع عمّا سواها ردّ صریح و مضادّة لنصّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

و ما قیل: من أنّ المراد بنزوله علی سبعة أحرف اشتماله علی سبعة معان، کالوعد و الوعید و المحکم و المتشابه و الحلال و الحرام و القصص و الأمثال و الأمر و النهی .. و نحو ذلک فالأخبار تدفعه، لأنّها ناطقة بأنّ السبعة الأحرف ممّا یختلف به اللفظ و لیس الاختلاف فیها مقصورا علی المعنی.

و کذا ما یقال من أنّ هذه الأحرف السبعة ظهرت و استفاضت عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ضبطتها عنه الأئمّة و أثبتها عثمان و الجماعة فی المصحف و أخبروا بصحّتها، و إنّما حذفوا عنها ما لم یثبت متواترا، و إنّ هذه الأحرف تختلف معانیها تارة و ألفاظها أخری فهو مردود بأنّ من راجع السیر و کتب القراءة علم أنّ مصحف عثمان لم یکن إلّا حرفا واحد، و أنّه أبطل ما سوی ذلک الحرف، و لذلک نقم علیه ابن مسعود و غیره، و کان غرضه رفع الاختلاف و جمع الناس علی أمر واحد و اختیار هؤلاء السبعة من بین القرّاء، و الاقتصار علی قراءتهم، و رفض

ص: 210

و چون نمازم را به پایان بردم همگی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفتیم و گفتم: این مرد قرآن را طوری قرائت نمود که من آنرا نادرست دانستم و سپس این مرد وارد شد و قرائتی متفاوت از این اولی خواند. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد و ایشان خواندند و پیامبر قرائتشان را اصلاح نمود و در دل من حالتی از تکذیب (رسالت محمد ص) افتاد که حتی در دوره جاهلیت نیز چنین تکذیبی به دلم راه نیافته بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زمانی که این حالتی که مرا فراگرفته بود، دید، بر سینه من زد و من بشدت عرق کردم و گویی که به روشنی در (حقیقت) خدایتعالی درمی­نگریستم. پس به من فرمود: ای ابیّ! بر من وحی گشت که قرآن را بر یک لهجه بخوانم و من پاسخ دادم که بر امت من آسان گیر!، پس برای بار دوم پاسخ گفت: آنرا بنا به دو لهجه بخوان. پس پاسخ دادم که بر امتم آسان گیر! و برای بار سوم پاسخ داد: آنرا بر هفت لهجه بخوان و تو را در برابر هر پاسخی که به تو بازگرداندم، می توانی خواسته ای را تقاضا نمایی. پس گفتم: خداوندا امت مرا ببخش، خداوندا امت مرا ببخش و سومی را به روزی که همه خلایق حتی ابراهیم علیه السلام چشم امید به من دارند، موکول کردم.

می گویم

روایات بسیاری به این مضامین نقل کرده اند که کلام را با وارد نمودن آنها طولانی تر نمی کنیم.

ص: 209

من سواهم من القرّاء علی کثرتهم إنّما هو من فعل المتأخّرین، و قد تشعّبت القراءات و اختلفت کلمة القرّاء بعد ما جمع عثمان الناس علی قراءة زید بن ثابت، و کتب المصاحف السبعة علی المشهور بین القرّاء فبعث بواحد منها إلی الکوفة و بواحد إلی البصرة و إلی کلّ من الشام و مکة و الیمن و البحرین بواحد و أمسک فی المدینة مصحفا کانوا یقولون له: الإمام، ثم لّما کانت تلک المصاحف مجرّدة عن النقط و علامة الإعراب و نحو ذلک، و کانت الکلمات المشتملة علی حرف الألف مرسومة فیها بغیر ألف، اختلفت القراءات بحسب ما تحتمله صورة الکتابة، فقرأ کلّ بما ظنّه أولی من حیث المعنی أو من جهة قواعد العربیة و اللغة إلّا فی مواضع یسیرة لم یتّفقوا علی صورة الکتابة، و الظاهر أنّها نشأت من کتّاب المصاحف السبعة، و اختلافها إمّا لأنّ کلّا منهم کتب الکلمة بلغة کانت عنده أصحّ کالصراط بالصاد و السین-، أو للسهو و الغفلة، أو لاشتباه حصل فی صورة الکتابة.

و بالجملة، جمیع القرّاء المتأخّرین عن عصر الصحابة السبعة و غیرهم یزعمون مطابقة قراءتهم لمصحف من مصاحف عثمان، بل للقراءة الواحدة التّی جمع عثمان الناس علیها و أمر بترک ما سواها، فهذه القراءات إنّما تشعّبت عن مصاحف عثمان، و لذلک اشترط علماء القراءة فی صحّة القراءة و وجوب اعتبارها ثلاثة شروط: کونها منقولة عن الثقات، و کونها غیر مخالفة للقواعد، و کونها مطابقة لرسم مصحف من تلک المصاحف بحیث تحتملها صورة الکتابة و إن کانت محتملة لغیرها، و ادّعوا انعقاد الإجماع علی صحّة کلّ قراءة کانت کذلک، و لما کثر اختلاف القرّاء و تکثّرت القراءات الصحیحة عندهم جری المتأخّرون منهم علی سنّة عثمان فی إبطال القراءات، فاقتصر طائفة منهم علی السبعة، و زاد طائفة ثلاثة، و زاد بعضهم علی العشرة، و طرح بعضهم الثلاثة من العشرة، و زاد عشرین رجلا، و زاد الطبری علی السبعة نحو خمسة عشر رجلا (1)، و قد فعلوا

ص: 211


1- تفسیر الطبریّ 1- 15.

در یکی از این روایات گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با جبرئیل دیدار نمود و گفت: ای جبرئیل! من برای امتی بی سواد رسالت یافته ام که کهنسال یا پیران فرتوت یا پسر بچه یا دختر بچه (برده و کنیز) و یا مردی که هرگز نمی تواند کتابی بخواند، هستند. پس به من گفت: ای محمد! قران بر هفت لهجه نازل گشته است.

پس این اخبار چنان که مشاهده می کنی، به روشنی به جایز بودن قرائت بر وجوه مختلف تاکید می کند و اینکه همه این لهجه ها یا قرائتهای هفتگانه از وحی منزل الهی هستند و در برخی روایتها تصریح شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بازداشتن از قرائتهای متعدد را نمی پسندید، بنابراین واداشتن مردم به پیروی از یک قرائت واحد، و بازداشتن از غیر آن رد آشکار و مخالفت با تصریح رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.

و آنچه گفته شده که منظور از هفت لهجه آنست که هفت معنی نظیر وعده و وعید، محکمات و متشابهات، حلال و حرام، قصص و امثال، امر و نهی و نظیر آن در بر دارد، بواسطه اخبار موجود رد می شود چرا که این روایات مبنی بر آن هستند که هفت لهجه یا قرائت چنان است که بواسطه آنها لفظ تغییر می یابد و اختلاف موجود در آنها منحصر در معنی نیست .

همچنین این قول که این هفت لهجه بر زبان پیامبر جاری گشته و تکمیل شد و ائمه قرائت آنرا در ذهن ثبت نمودند و عثمان و این جماعت آنرا در قرآن تایید نموده و از درستی آن خبر داده اند و تنها آنچه را که با ذکر متواتر قراء مورد اعتراف نبود را حذف نمودند و این لهجه ها گاهی معانی اش و گاهی الفاظش متفاوت می شود؛ این قول نیز مردود است، چرا که هر کس به سیره ها و کتب قرائت مراجعه نماید خواهد فهمید که قرآن عثمان تنها بر یک لهجه یا خوانش بوده و وی غیر از آن یک لهجه را باطل اعلام نموده بود و از اینرو ابن مسعود و دیگران بر او کینه گرفتند و هدف او از بین بردن تفاوت و اختلاف و گرد آوردن مردم بر یک امر واحد بود ولی انتخاب این هفت تن از میان قرّاء و تنها تکیه بر قرائت ایشان و نپذیرفتن

ص: 210

بالرواة عن السبعة أو العشرة أو فوقهما ما فعلوا بهؤلاء، فاعتبروا قوما من الرواة و طرحوا أکثرهم.

و قد بسط الجزری فی النشر (1) الکلام فی ذلک، قال بعد إیراد تشعّب القراءات و کثرتها ما هذا لفظه-: بلغنا عن بعض من لا علم له أنّ القراءات الصحیحة هی التّی عن هؤلاء السبعة، أو أنّ الأحرف (2) السبعة التّی أشار إلیها النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] هی قراءة هؤلاء السبعة، بل غلب علی کثیر من الجهّال أنّ القراءات الصحیحة هی التّی فی الشاطبیّة و التیسیر، و أنّها (3) هی المشار إلیها

بِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ.

، حتّی أنّ بعضهم یطلق علی ما لم یکن فی هذین الکتابین أنّه شاذّ.

ثم قال (4): و إنّما أوقع هؤلاء فی الشبهة کونهم سمعوا: أنزل القرآن علی سبعة أحرف، و سمعوا قراءات السبعة، فظنّوا أنّ هذه السبعة هی تلک المشار إلیها، و لذلک (5) کره کثیر من الأئمّة المتقدّمین اقتصار ابن مجاهد علی سبعة من القرّاء و خطّئوه فی ذلک، و قالوا: أ لا أقتصر علی دون هذا العدد أو زاده أو بین مراده لیخلّص من لا یعلم من هذه الشبهة؟ .. ثم نقل مثل هذا الکلام عن إمامه أبی العباس المهدوی.

فظهر أنّ تعدّد تلک القراءات لا ینفع فی القدح فیما فعله عثمان من المنع من غیر قراءة زید بن ثابت و جمع الناس علیها، ثم لو تنزّلنا عن هذا المقام و قلنا بجواز جمع الناس علی قراءة واحدة فنقول: اختیار زید بن ثابت علی مثل عبد اللّه بن مسعود و المنع من قراءته و تعلّم القرآن منه مخالفة صریحة لأمر الرسول

ص: 212


1- النشر فی القراءات العشر 1- 36.
2- لا توجد فی س: الأحرف.
3- فی س: إنّما.
4- النشر 1- 36.
5- فی ک: کذلک.

قرائت دیگر قراء که بسیار هم زیاد بودند، همانا کار متاخرین بوده است و قرائتها پس از آنکه عثمان مردم را بر قرائت زید بن ثابت همکلام نمود، شاخه شاخه گشت و قراء با یکدیگر اختلاف نظرها یافتند و قرآنهای هفت لهجه با خوانش مشهورتر میان قراء نوشته شد و یکی به کوفه و یکی به بصره و نیز به شام و مکه و یمن و بحرین فرستاده شد و قرآنی را در مدینه نگاه داشتند که به آن المصحف الامام یا نسخه مادر گفته می شد. سپس از آنجا که این قرآنها بی نقطه و علامت اعراب و نظیر این بود، و کلمات دارای الف، در آن بدون الف نوشته شده بود، باز هم قرائتها بدلیل احتمالی که در خواندن شکل نگارش وجود داشت، اختلاف یافتند و هر یک بر پایه آنچه که به لحاظ معنی یا از جهت قواعد زبانی و نحو عربی درست تر می پنداشت، قرائت می نمود مگر در موارد بسیار اندکی که بر شکل نگارش هم اتفاق نظر نداشتند. و به نظر می رسد که منشأ این قضیه به دست نویسندگان قرآنهای هفت خوانش، رقم خورد و اختلاف آنها یا به این جهت بود که هر یک از ایشان کلمه را به لغتی که نزد وی درست تر به نظر می رسید مثلا صراط با صاد یا سین، می نوشت و یا بخاطر سهو و بی دقتی یا اشتباهی که در نوشتن شکل نگارش رخ می داد، بود.

در نهایت، همه قراء متاخر از عصر هفت صحابی صاحب قرائت و دیگران، ادعا دارند که قرائت ایشان با یکی از مصحفهای عثمان بلکه با تنها قرائتی که عثمان مردم را بر آن همکلام نمود و دستور ترک غیر آنرا داد، مطابقت دارد و نکته ای که هست فقط اینکه این قرائتها از مصحفهای عثمان منشعب گشته و از اینرو علمای قرائت در صحت قرائت و وجوب معتبر بودن آن سه شرط را مطرح نموده اند: از قراء مورد اعتماد نقل شده باشد، مخالف قواعد زبان نباشد، و مطابق با آیین نگارش یکی از آن مصحفها باشد به گونه ای که در شکل نگارشی آنها بگنجد، هر چند اگر شکل نگارشی دیگری را هم در خود داشت و مدعی شدند که هر قرائتی که اینچنین باشد، اجماع بر صحت و درستی آن حاصل است. و آنگاه که اختلاف قراء بسیار گشت و قرائتهای درست نزد ایشان دوچندان شد، این متاخرین نیز بر سنت عثمان رفته و برخی قرائتها را باطل اعلام نمودند و گروهی از ایشان تنها هفت قرائت را درست دانستند و برخی سه قرائت دیگر بر آن افزودند و برخی بیش از ده قرائت را پذیرفت و برخی سه قرائت از این ده قرائت را حذف نمود و کسانی بیست قارئ را افزودند و الطبری بر هفت قرائت مذکور، پانزده قارئ دیگر را مطرح نمود(1) و

ص: 211


1- . تفسیر طبریّ 1: 15

صلی اللّه علیه و آله علی ما تظافرت به أخبارهم الصحیحة عندهم.

فقد رَوَی ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (1) فِی تَرْجَمَةِ ابْنِ مَسْعُودٍ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ: اسْتَقْرِءُوا الْقُرْآنَ مِنْ أَرْبَعَةِ نَفَرٍ فَبَدَأَ بِابْنِ أُمِّ عَبْدٍ (2).

وَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَقُولُ: خُذُوا الْقُرْآنَ مِنْ أَرْبَعَةٍ: مِنِ ابْنِ أُمِّ عَبْدٍ فَبَدَأَ بِهِ وَ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ، وَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ، وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ.

قَالَ: وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَسْمَعَ الْقُرْآنَ غَضّاً فَلْیَسْمَعْهُ مِنِ ابْنِ أُمِّ عَبْدٍ. وَ بَعْضُهُمْ (3) یَرْوِیهِ: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَقْرَأَ الْقُرْآنَ غَضّاً کَمَا أُنْزِلَ فَلْیَقْرَأْهُ عَلَی قِرَاءَةِ ابْنِ أُمِّ عَبْدٍ. و عن عبد اللّه مثله.

وَ عَنْ أَبِی وَائِلٍ (4)، قَالَ: سَمِعْتُ ابْنَ مَسْعُودٍ یَقُولُ: إِنِّی لَأَعْلَمُهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ مَا أَنَا بِخَیْرِهِمْ، وَ مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ سُورَةٌ وَ لَا آیَةٌ إِلَّا وَ أَنَا أَعْلَمُ فِیمَا نَزَلَتْ، وَ مَتَی نَزَلَتْ. قَالَ أَبُو وَائِلٍ (5): فَمَا سَمِعْتُ أَحَداً أَنْکَرَ عَلَیْهِ ذَلِکَ (6)

وَ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ: لَقَدْ عَلِمَ الْمَحْفُوظُونَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ (7) کَانَ مِنْ أَقْرَبِهِمْ وَسِیلَةً، وَ أَعْلَمِهِمْ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (8).

ص: 213


1- المطبوع هامش الإصابة 2- 319.
2- فی الاستیعاب: بعبد اللّه بن مسعود، بدلا من: ابن أمّ عبد.
3- کما ذکره ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 320.
4- کما أورده فی الاستیعاب 2- 321. و فی ک: وابل.
5- فی ک: وابل.
6- فی الاستیعاب: ذلک علیه- بتقدیم و تأخیر-.
7- فی المصدر زیادة: بن مسعود.
8- لا یوجد: عزّ و جلّ، فی الاستیعاب.

با راویان از قراء هفتگانه یا دهگانه یا بیشتر نیز همان کاری را کردند که با خود قراء کرده بودند و گروهی از راویان را مطرح دانسته و بیشتر ایشان را برکنار دانستند. الجزری در کتاب النشر(1)

مفصل از این قضیه سخن گفته و پس از ذکر شاخه شاخه شدن قرائتها و فراوانی آن چنین می گوید: از برخی ناآگاهان شنیده ایم که قرائتهای صحیح آن چیزی است که از این هفت تن روایت شده و یا اینکه آن لهجه های هفتگانه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن اشاره نموده، همان قرائت این هفت تن است، بلکه بیشتر نادانان چنین می انگارند که قرائتهای صحیح همان چیزی است که در الشاطبیة و التیسیر هست و این همان چیزی است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به این قول خود که : قران با هفت لهجه (یا خوانش) نازل گشته است، به آن اشاره نموده است و حتی برخی از ایشان آنچه را که در این دو کتاب نباشد را شاذ و استثناء برمی شمرد. سپس خود می گوید(2):

ایشان را تنها این نکته به اشتباه انداخته که شنیده اند: قران بر هفت لهجه یا خوانش است و بعد واژه قرائتهای هفتگانه را شنیدند و گمان کردند که این هفت همان هفت است و از اینرو بسیاری از امامان قرائت پیشین از اینکه ابن مجاهد تنها به هفت تن از قراء بسنده نموده، ناخشنود هستند و اینکار او را نادرست دانسته اند و گفته اند چرا او بر کمتر از این عدد یا بیشتر بسنده نکرده یا مرادش از این کار را بیان ننموده تا ناآگاهان از این شبهه برهند؟ .. و سپس نظیر این سخن را از امام خود در قرائت ابی العباس المهدوی نقل می کند.

می گویم: پس روشن می شود که زیادی این قرائتها فایده ای در برابر ایراد بر رفتار عثمان در منع از غیر قرائت زید بن ثابت و واداشتن مردم به آن، ندارد. آنگاه اگر از این قضیه هم بگذریم و بگوییم که جایز باشد که مردم را به یک قرائت واداشت، باز باید گفت: برگزیدن زید بن ثابت بر کسانی چون عبدالله بن مسعود و بازداشتن از قرائت وی و آموختن قرآن از وی، مخالفت آشکار با دستور رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم

ص: 212


1- . النشر فی القراءات العشر 1: 36
2- . النشر 1: 36

وَ عَنْ أَبِی ظَبْیَانَ (1)، قَالَ: قَالَ لِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ: أَیَّ الْقِرَاءَتَیْنِ تَقْرَأُ؟.

قُلْتُ: الْقِرَاءَةُ الْأُولَی، قِرَاءَةُ ابْنِ أُمِّ عَبْدٍ. فَقَالَ لِی: بَلْ هِیَ الْقِرَاءَةُ الْأَخِیرَةُ (2)، إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ کَانَ یَعْرِضُ الْقُرْآنَ عَلَی جَبْرَئِیلَ فِی کُلِّ عَامٍ مَرَّةً، فَلَمَّا کَانَ الْعَامُ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ عَرَضَهُ عَلَیْهِ مَرَّتَیْنِ، فَحَضَرَ ذَلِکَ عَبْدُ اللَّهِ فَعَلِمَ مَا نُسِخَ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا بُدِّلَ.

وَ عَنْ عَلْقَمَةَ (3) قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عُمَرَ وَ هُوَ بِعَرَفَاتٍ فَقَالَ: جِئْتُکَ مِنَ الْکُوفَةِ وَ تَرَکْتُ بِهَا رَجُلًا یُمْلِی (4) الْمَصَاحِفَ عَنْ ظَهْرِ قَلْبِهِ، فَغَضِبَ عُمَرُ غَضَباً شَدِیداً وَ قَالَ: وَیْحَکَ! وَ مَنْ هُوَ؟. قَالَ: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ. قَالَ: فَذَهَبَ عَنْهُ الْغَضَبُ (5)، وَ سَکَنَ وَ عَادَ إِلَی حَالِهِ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ مِنَ النَّاسِ أَحَداً هُوَ أَحَقُّ (6) بِذَلِکَ مِنْهُ.

قَالَ (7): وَ سُئِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْمٍ مِنَ الصَّحَابَةِ مِنْهُمُ ابْنُ مَسْعُودٍ، فَقَالَ: أَمَّا ابْنُ مَسْعُودٍ فَقَرَأَ الْقُرْآنَ وَ عَلِمَ السُّنَّةَ .. وَ کَفَی بِذَلِکَ.

وَ عَنْ شَقِیقٍ (8)، عَنْ أَبِی وَائِلٍ، قَالَ: لَمَّا أَمَرَ عُثْمَانُ فِی الْمَصَاحِفِ بِمَا أَمَرَ، قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ خَطِیباً، فَقَالَ: تَأْمُرُونَنِی (9) أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ عَلَی قِرَاءَةِ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ؟ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ أَخَذْتُ مِنْ فِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ

ص: 214


1- کما فی الاستیعاب- هامش الإصابة- 2- 322.
2- فی المصدر: فقال: أجل هی الآخرة، بدل: فقال لی: بل هی القراءة الأخیرة.
3- کما فی الاستیعاب- هامش الإصابة- 2- 322- 323.
4- فی المصدر: یحکی، بدلا من: یملی.
5- فی الاستیعاب: ذلک الغضب.
6- فی س لا توجد: أحقّ.
7- أی ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 2- 323.
8- کما فی الاستیعاب 2- 23، و فیه: عن شقیق بن سلمة بن أبی وائل. و فی س: وائل. و فی ک: وابل.
9- فی المصدر: أ یأمرونّی.

با وجود فراوانی و پرشماری اخبار صحیح ایشان درباره این قضیه است. چه آنکه ابن عبد البر در الاستیعاب(1) در شرح حال ابن مسعود، از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند که فرمود: قرآن خود را با قرائت چهار تن اصلاح کنید و نخست نام ابن ام عبد (ابن مسعود) را برد. (2)

و از ابن عمر روایت است از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: قرآن را از چهارتن بیاموزید، از ابن ام عبد و نخست نام او را ذکر کرد و معاذ بن جبل و ابی بن کعب و سالم از موالی ابی حذیفه. گوید: و حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر که دوست دارد قرآن را شاداب و بالنده بشنود، پس از ابن ام عبد بشنود. و برخی(3) آنرا چنین روایت می کنند: هر که خواهد قران را شاداب و بالنده، چنان که نازل شده، بخواند، پس آنرا به قرائت ابن ام عبد بخواند. و از عبدالله نظیر همین روایت شده است. و از ابی وائل(4)

روایت است که شنیدم ابن مسعود می گفت: همانا من آگاه ترین ایشان به کتاب خدا هستم ولی من بهترین ایشان نیستم و در کتاب خدا هیچ سوره و آیه ای نیست مگر آنکه می دانم که درباره چه و چه وقت نازل شده است. ابو وائل گوید: و نشنیدم که احدی این سخن او را انکار نماید. و از حذیفه روایت است که گفت: همه اصحاب تحت حمایت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می دانستند که عبدالله نزدیکترین ایشان به پیامبر و آگاه ترین آنان به کتاب خدا عز و جل بود.

ص: 213


1- . چاپ شده در حاشیه الإصابة 2: 319
2- . در الاستیعاب: بجای ابن ام عبد آمده است به عبد اللّه بن مسعود.
3- . الاستیعاب 2: 320
4- . الاستیعاب 2: 321

سَبْعِینَ سُورَةً، وَ إِنَّ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ لَذُو ذُؤَابَةٍ یَلْعَبُ مَعَ (1)الْغِلْمَانِ، وَ اللَّهِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ أَنَا أَعْلَمُ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ نَزَلَ، وَ مَا أَحَدٌ أَعْلَمَ بِکِتَابِ اللَّهِ مِنِّی، وَ لَوْ أَعْلَمُ أَحَداً أَعْلَمَ مِنِّی بِکِتَابِ اللَّهِ تَبْلُغُنِیهِ الْإِبِلُ لَأَتَیْتُهُ (2)قَالَ: ثُمَّ اسْتَحْیَا مِمَّا قَالَ، فَقَالَ: وَ مَا أَنَا بِخَیْرِکُمْ.

قَالَ شَقِیقٌ: فَقَعَدْتُ فِی الْحَلَقِ فِیهَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فَمَا سَمِعْتُ أَحَداً أَنْکَرَ (3)عَلَیْهِ وَ لَا رَدَّ مَا قَالَ.

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنِ الْبُخَارِیِّ (5)وَ مُسْلِمٌ (6)وَ التِّرْمِذِیُّ (7)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، قَالَ: ذُکِرَ عِنْدَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ، فَقَالَ: لَا أَزَالُ أُحِبُّهُ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَقُولُ: خُذُوا الْقُرْآنَ مِنْ أَرْبَعَةٍ، مِنْ: عَبْدِ اللَّهِ، وَ سَالِمٍ، وَ مُعَاذٍ، وَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ (8)

اسْتَقْرِءُوا الْقُرْآنَ مِنْ أَرْبَعَةٍ، مِنِ: ابْنِ مَسْعُودٍ فَبَدَأَ بِهِ-، وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ، وَ مُعَاذٍ، وَ أُبَیٍّ.

وَ فِی رِوَایَةِ التِّرْمِذِیِّ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: خُذُوا الْقُرْآنَ مِنْ أَرْبَعَةٍ، مِنِ: ابْنِ مَسْعُودٍ، وَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ، وَ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ، وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ.

ص: 215


1- فی الاستیعاب: به، بدلا من: مع
2- فی المصدر: أحدا تبلغنیه الإبل أعلم بکتاب اللّه منّی لأتیته.
3- فی الاستیعاب: أنکر ذلک.
4- جامع الأصول 8- 568- 569 حدیث 6378.
5- صحیح البخاریّ 9- 42 و 43 کتاب فضائل القرآن، باب القرّاء من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کتاب فضائل أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله، باب مناقب سالم، و باب مناقب معاذ بن جبل، و باب مناقب أبیّ بن کعب.
6- صحیح مسلم، کتاب فضائل الصّحابة، باب فی فضائل عبد اللّه بن مسعود حدیث 2464.
7- سنن التّرمذیّ، کتاب المناقب، باب مناقب عبد اللّه بن مسعود حدیث 3812.
8- فی المصدر زیادة هنا: و فی روایة.

و از ابی ظبیان(1) روایت است که گفت عبدالله بن عباس مرا گفت: به کدامیک از دو قرائت می خوانی؟ گفتم: قرائت اول، قرائت ابن ام عبد. پس به من گفت: بلکه این آخرین قرائت است، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هر سال یکبار قرآن را بر جبرئیل عرضه می داشت و در سالی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رحلت نمود، آنرا دو بار بر او عرضه نمود، و عبدالله در این هنگام حاضر بود و دانست چه چیز نسخ گشته و چه چیز تغییر یافته است.

و از علقمه(2) روایت است که مردی به نزد عمر که در عرفات بود آمد و گفت: از کوفه آمده و در آنجا مردی بود که از حفظ (برای نوشتن نسخه ها) قرآن املاء می نمود، پس عمر به شدت خشمگین شد و گفت: وای بر تو، کیست او؟ گفت: عبدالله بن مسعود. گفت: پس خشمش فروکش نمود و آرام شد و به حال اولش بازگشت. وگفت: سوگند که از میان مردم کسی را شایسته تر از وی به این کار نمی شناسم. گوید(3):

و از علی علیه السلام درباره گروهی از صحابه پیامبر از جمله ابن مسعود پرسیدند و حضرت فرمود: اما ابن مسعود قرآن را خواند و سنت را دانست .. و به این جمله بسنده نمود. و شقیق(4) از ابی وائل روایت می کند که گفت: آنگاه که عثمان آن دستور کذایی خود درباره قرآنها را صادر نمود، عبدالله بن مسعود برخاست و خطبه ای سرداد و گفت: آیا مرا امر می کنید که قرآن را به قرائت زید بن ثابت بخوانم؟ سوگند به آنکه جانم به دست اوست، به حق که من هفتاد سوره از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گرفته بودم

ص: 214


1- . الاستیعاب- در حاشیه الإصابة- 2: 322
2- . الاستیعاب- در حاشیه الإصابة- 2- 322- 323
3- . الاستیعاب 2- 323.
4- . الاستیعاب 2: 23

و روی من الصحاح أکثر الأخبار السالفة بأسانید، فهذا ما رووه فی ابن مسعود و أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أمر الناس بأخذ القرآن منه، و صرّح بأنّ قراءته مطابقة للقرآن المنزل، فالمنع من قراءته و إحراق مصحفه ردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و محادّة للّه عزّ و جلّ، و مع التنزّل عن مخالفة النصّ أیضا نقول کان علی عثمان أن یجمعهم علی قراءة عبد اللّه دون زید، إذ قد روی فی فضل عبد اللّه ما سمعت و لم یذکروا لزید بن ثابت فضلا یشابه ما روی فی عبد اللّه سندا و لا متنا، و قد رووا ما یقدح فیه و لم یذکر أحد منهم قدحا فی عبد اللّه، و الإطناب فی ذلک یوجب الخروج عمّا هو المقصود من الکتاب، و من أراد ذلک فلیرجع إلی الإستیعاب (1) و غیره (2) لیظهر له ما ذکرنا.

و قال فی الإستیعاب (3): کان زید عثمانیّا و لم یکن فیمن شهد شیئا من مشاهد علیّ علیه السلام مع الأنصار.

فظهر أنّ السبب الحامل لهم علی تفویض جمع القرآن إلیه أوّلا، و جمع الناس علی قراءته ثانیا تحریف الکلم عن مواضعه، و إسقاط بعض الآیات الدالّة علی فضل أهل البیت علیهم السلام و النصّ علیهم، کما یظهر من الأخبار المأثورة عن الأئمّة الأطهار علیهم السلام، و لو فوّضوا إلی غیره لم یتیسّر لهم ما حاولوا.

و من جملة القراءات التّی حظرها و أحرق المصحف المطابق لها قراءة أبیّ بن کعب و معاذ بن جبل، و قد عرفت فی بعض الروایات السابقة أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أمر بالأخذ عنهما. هذا سوق الطعن علی وجه الإلزام و بناء الکلام علی الروایات العامیّة، و أمّا إذا بنی الکلام علی ما روی عن أهل البیت علیهم السلام

ص: 216


1- الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة 2- 316- 324.
2- حلیة الأولیاء 1- 124، تاریخ الخمیس 2- 257، البیان و التبیان 2- 56، البدء و التاریخ 5- 97 و غیرها.
3- الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة 1- 554.

وحال آنکه زید بن ثابت مویش را می بست و با پسر بچه ها بازی می کرد. بخدا که چیزی از قرآن نازل نشد مگر آنکه من می دانم درباره چه نازل شده است و هیچ کس از من به کتاب خدا آگاه تر نیست و اگر می دانستم که کسی آگاه تر از من به قرآن هست که بتوان سوار بر شتر به نزدش رفت، چنین می کردم. گوید: سپس از آنچه گفته بود خود شرمی نمود و گفت: و البته من بهترین شما نیستم. شقیق گوید: پس در حلقه هایی نشسته که اصحاب رسول خدا در آن بودند و نشنیدم که هیچیک این سخن را بر او انکار نماید و کسی حرف او را رد نکرد.

در جامع الاصول(1) به نقل از بخاری(2)

و مسلم(3)

و ترمذی(4)

از عبدالله بن عمر بن العاص روایت می کند که گفت: نزد او درباره عبدالله بن مسعود سخن رفت و او گفت: همواره او را دوست داشته ام. شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: قرآن را از چهار تن أخذ نمایید: عبدالله و سالم و معاذ و ابی بن کعب. و در روایت دیگری است: از چهار تن بخواهید قرآن را برایتان بخوانند: از ابن مسعود، و نخست نام او را برد، و سالم از موالی ابی حذیفه، و معاذ و ابیّ. و در روایت ترمذی آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: قرآن را از چهار تن فرا گیرید: ابن مسعود و ابی بن کعب و معاذ بن جبل و سالم از موالی ابی حذیفه.

ص: 215


1- . جامع الأصول 8: 568- 569 حدیث 6378.
2- . صحیح البخاریّ 9: 42 و 43 کتاب فضائل القرآن
3- . صحیح مسلم، کتاب فضائل الصّحابة، باب فی فضائل عبد اللّه بن مسعود حدیث 2464
4- . سنن التّرمذیّ، کتاب المناقب، باب مناقب عبد اللّه بن مسعود حدیث 3812

فتوجّه الطعن أظهر و أبین، کما ستطّلع علیه فی کتاب القرآن (1) إن شاء اللّه.

توضیح

قوله: فَسُقِطَ فی نفسی .. یقال للنّادم المتحسِّر علی فعل فعله: سُقِطَ فی یده و هو مسقوط فی یده (2)، قال اللّه تعالی: (لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ) (3) و لعلّه هنا أیضا بهذا المعنی. و قال بعض شرّاح الحدیث من العامّة: سقط ببناء مجهول- ..

أی ندمت و وقع فی خاطری من تکذیب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ما لم أقدر علی وصفه، ففاعل سقط محذوف .. أی سقط فی نفسی ما لم یسقط مثله فی الإسلام و لا فی الجاهلیّة، لأنّه کان فی الجاهلیّة غافلا أو متشکّکا، و کان من أکابر الصحابة، و ما وقع له فهو من نزغة الشیطان و زال ببرکة ید النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

و قال النووی فی شرح صحیح مسلم (4): أی وقع فی نفسی من تصویب قراءة الرجلین أشدّ ممّا کنت فی الجاهلیّة، لأنّه کان إمّا جاهلا أو متشکّکا و وسوس له الشیطان الجزم بالتکذیب (5).

قوله: فَفِضْتُ بکسر الفاء-، قوله (6): عرقا، تمییز، کقولهم تصیّب الفرس عرقا. و قال الکرمانی: إسناد الفیضان إلی نفسه و إن کان مستدرکا بالتمیّز فإنّ فیه إشارة إلی أنّ العرق فاض منه حتّی کأنّ النفس فاضت معه، و مثله قولهم: سالت

ص: 217


1- بحار الأنوار 40- 57، و قد مرّت فی 24- 35 بهذا المضمون، و انظر المقدّمة الثامنة من تفسیر الصافی.
2- کما فی القاموس 2- 365، و مجمع البحرین 4- 253، و الصحاح 3- 1132.
3- الأعراف: 149.
4- شرح صحیح مسلم للنووی 6- 102، باختلاف کثیر. و لاحظ 4- 144 فضائل القرآن باب 16، و فی المتن منه 1- 225.
5- فی المصدر جاءت العبارة هکذا: معناه وسوس لی الشیطان تکذیبا للنبوّة أشدّ ممّا کنت علیه فی الجاهلیّة، لأنّه فی الجاهلیّة کان غافلا أو متشکّکا فوسوس له الشیطان الجزم بالتکذیب.
6- فی س: و قوله.

و بیشتر اخبار مذکور در کتب صحاح با ذکر سند روایت شده و این مطالبی است که ایشان درباره ابن مسعود روایت کرده اند و اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که قرآن را از وی اخذ نمایند و تصریح نمود که قرائت وی مطابق قرآن نازل شده است، پس بازداشتن از قرائت وی و سوزاندن مصحف او رد سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مخالفت با خدای تعالی است و حتی با نادیده گرفتن این مخالفت با نص صریح نیز باید گفت که عثمان بایستی ایشان را بر قرائت عبدالله همکلام می نمود و نه زید، چرا که در بیان فضل عبدالله روایاتی نقل شده که دیدیم و برای زید بن ثابت فضلی که در متن و سندش شبیه به روایات مربوط به عبدالله باشد، ذکر نشده است و آنان روایاتی را که در آن ایراد بر زید باشد نقل کرده اند و هیچ یک از ایشان ایرادی بر عبدالله نگرفته است و اطناب در این مساله موجب خروج از مقصود کتاب می شود و هر کس بیشتر از این می خواهد به الاستیعاب(1) و کتب دیگر(2)

مراجعه نماید تا آنچه بیان کردیم برای او آشکار گردد.

در الاستیعاب آمده است که زید عثمانی بود و از جمله کسانی نبود که در محضر علی علیه السلام به همراه انصار حاضر بوده باشد. و مشخص می شود آنچه ایشان را بر آن داشت که نخست جمع قرآن را به وی بسپارد و سپس مردم را به پذیرش فقط قرائت وی وادارد، آن بود که سخنان را از حقیقت مواضع آن تحریف نمایند و برخی آیات بیانگر فضل اهل بیت علیهم السلام و تصریح به برتری ایشان را حذف کنند، چنانکه از اخبار وارده از ائمه اطهار علیهم السلام روشن است و اگر این کار را به کسی غیر از او واگذار می نمودند، این هدف ایشان فراچنگشان نمی آمد.

و از جمله قرائتهایی که وی ممنوع نمود و مصحفهای مطابق با آن را سوزاند، قرائت ابی بن کعب و معاذ بن جبل بود که در روایتهای پیشین دیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اخذ قران از ایشان امر فرموده بود. این اشکال وارد نمودن با قاعده الزام و بنای کلام بر روایات عامه است و اما اگر بخواهیم سخن را بر پایه آنچه از اهل بیت علیهم السلام روایت شد بنا بگذاریم،

ص: 216


1- . الاستیعاب چاپ شده در حاشیه الإصابة 2: 316- 324
2- . حلیة الأولیاء 1: 124، تاریخ الخمیس 2: 257، البیان و التبیان 2: 56، البدء و التاریخ 5: 97 و غیر آن.

عینی دمعا.

الطعن الثامن:

إنّه کان یؤثر أهل بیته بالأموال العظیمة من بیت مال المسلمین، نحو ما روی (1) أنّه دفع إلی أربعة من قریش زوّجهم بناته أربعمائة ألفی دینار، و أعطی مروان مائة ألف عند فتح إفریقیة، و یروی (2) خمس إفریقیة.

وَ رَوَی السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (3)، عَنِ الْوَاقِدِیِّ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ: قَدِمَتْ إِبِلٌ مِنْ إِبِلِ الصَّدَقَةِ عَلَی عُثْمَانَ فَوَهَبَهَا لِلْحَارِثِ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ (4).

وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّهُ وَلَّی الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ صَدَقَاتِ قُضَاعَةَ فَبَلَغَتْ ثَلَاثَمِائَةِ

ص: 218


1- بل أعطی عبد اللّه بن خالد بن أسید ثلاثمائة ألف بعد أن زوّجه ابنته، کما ذکره ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 261، و ابن قتیبة فی المعارف: 84 و غیرهما، بل ذکر ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 66 [أربع مجلدات: أنّه أعطاه أربعمائة ألف درهم، و انظر قول فرید وجدی فی دائرة معارفه 6- 166: و أنکح الحرث بن الحکم ابنته عائشة فأعطاه مائة ألف من بیت المال. و لاحظ ما جاء فی السیرة الحلبیّة 2- 87، و الصواعق المحرقة 2- 87، و فصلها بمصادرها شیخنا الأمینی رحمه اللّه فی غدیره 8- 267- 288.
2- قاله ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 261. و عدّ ابن قتیبة فی المعارف: 84، و أبو الفداء فی تاریخه 1- 168، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 261: ممّا نقم الناس علی عثمان، قطعه فدک لمروان، و نقله ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 67، و صرّح ابن قتیبة فی المعارف: 84، و أبو الفداء فی تاریخه 1- 168- بعد ما مرّ-: و هی صدقة رسول اللّه، و لم تزل فدک فی ید مروان و بنیه إلی أن تولّی عمر ابن عبد العزیز فانتزعها من أهله و ردّها صدقة.
3- الشّافی 4- 273- 274.
4- کما رواه البلاذریّ فی الأنساب 5- 28، و قال فی 5- 52: و أعطی الحارث بن الحکم بن أبی العاص ثلاثمائة ألف درهم. و قال ابن قتیبة فی المعارف: 48، و الرّاغب فی المحاضرات 2- 212، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 261، و ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 67، و غیرهم أنّه: تصدّق رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بموضع السّوق بالمدینة یعرف بمهزون تهروز، مهزور علی المسلمین فأقطعه عثمان الحارث بن الحکم. و قال الحلبیّ فی سیرته 2- 87: أعطی عثمان الحارث عشر ما یباع فی السّوق- أی سوق المدینة-.

اشکال نمودن به ایشان قویتر و روشن تر خواهد بود، چنانکه در کتاب مربوط به قرآن خواهید دید ان شاء الله .

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص217

توضیح

درباره این قول حضرت که فسقط فی نفسی ، به انسان پشیمانی که از کرده خود در حسرت است گفته می شود: سقط فی یده و یا هو مسقوط فی یده «2» یعنی وامانده و پشیمان از کار خود گشت. و خدای تعالی می فرماید: (لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ) «3» و شاید این عبارت در ا ینجا به همین معنا باشد. و برخی از عامه شارحان حدیث گویند: سقط مبنی بر مجهول است: یعنی اینکه پشیمان شدم و بخاطر تکذیب پیامبر صلوات الله علیه و آله چنان آزرده خاطر شدم که قابل وصف نیست. و بنا بر این ترجمه فاعل سقط محذوف است یعنی اینکه چنان اثری در من نمود که هرگز نظیر آن نه در اسلام و نه در جاهلیت رخ نداد، چرا که او در دوره جاهلیت غافل بود و دلش آلوده شک بود و از بزرگان صحابه بود و آنچه در دلش افتاد به راستی که از فسادانگیزی شیطان بود که به برکت دست پیامبر صلی الله علیه و آله از میان رفت. النووی در شرح صحیح مسلم «4» گوید: یعنی از درست شمرده شدن قرائت این دو مرد اثری بس شدیدتر از آنچه در دوره جاهلیت بر من گذشت، بر دلم افتاد، چرا که او یا جاهل بوده و یا بسیار اهل شک و دودلی بوده و شیطان به وسوسه اش به دل او انداخته بود که با قاطعیت تکذیب کند«5». و این قول وی ففضت عرقا با کسر فاء، لفظ عرقا «6» تممیز است نظیر عبارت عربی تصیّب الفرس عرقا بمعنی اینکه اسب عرق نمود. الکرمانی گوید: فیضان را به خودش اسناد نموده، گرچه که بواسطه لفظ تمییز استدراک کرده است، چرا که در آن اشاره به این نکته است که عرق از تن او جاری گشت و گویی که جانش هم همراه با آن جاری گشته و نظیر این است جمله: سالت عینی دمعا.

(1) بحار الأنوار 40- 57، و پیش از این در 24- 35 با همین مضمون ذکر شد و نیز بنگرید: مقدمه هشتم تفسیر الصافی.

(2) چنانکه در القاموس 2- 365، و مجمع البحرین 4- 253، و الصحاح 3- 1132 آمده است .

(3) الأعراف: 149.

(4) شرح صحیح مسلم اثر النووی 6- 102، بااختلاف بسیار. و نیز بنگرید 4- 144 فضائل القرآن باب 16، و نیز در همان متن 1- 225.

(5) در منبع عبارت به این صورت آمده است: معنایش این است که شیطان در جهت تکذیب نبوت مرا بیش از آن حالی که در جاهلیت داشتم، وسوسه نمود، چرا که وی در زمان جاهلیت غافل یا پرتردید بود و شیطان به وسوسه تکذیب قطعی را به دل او انداخت.

(6) در (س)آمده: و این سخنش.

ص: 217

أَلْفٍ فَوَهَبَهَا لَهُ حِینَ أَتَاهُ بِهَا (1).

وَ قَدْ (2) رَوَی أَبُو مِخْنَفٍ وَ الْوَاقِدِیُّ جَمِیعاً: أَنَّ النَّاسَ أَنْکَرُوا عَلَی عُثْمَانَ إِعْطَاءَهُ سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ (3) مِائَةَ أَلْفٍ(4)، فَکَلَّمَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ وَ سَعْدٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فِی ذَلِکَ، فَقَالَ: إِنَّ لِی قَرَابَةً وَ رَحِماً. فَقَالُوا: أَ مَا کَانَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ قَرَابَةٌ وَ ذُو رَحِمٍ؟!. فَقَالَ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ کَانَا یَحْتَسِبَانِ فِی مَنْعِ قَرَابَتِهِمَا، وَ أَنَا أَحْتَسِبُ فِی إِعْطَاءِ قَرَابَتِی (5)، قَالُوا: فَهُدَاهُمَا (6) وَ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِنْ هُدَاکَ.

وَ قَدْ رَوَی أَبُو مِخْنَفٍ أَنَّهُ لَمَّا قَدِمَ عَلَی (7) عُثْمَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَالِدِ بْنِ أُسَیْدِ (8) بْنِ أَبِی الْعَاصِ مِنْ مَکَّةَ وَ نَاسٌ مَعَهُ أَمَرَ لِعَبْدِ اللَّهِ بِثَلَاثِمِائَةِ أَلْفٍ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ وَاحِدٍ (9) مِنَ الْقَوْمِ بِمِائَةِ أَلْفٍ (10)، وَ صَکَّ بِذَلِکَ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَرْقَمِ وَ کَانَ خَازِنَ بَیْتِ الْمَالِ فَاسْتَکْثَرَهُ وَ برد (11) الصَّکَّ بِهِ، وَ یُقَالُ إِنَّهُ سَأَلَ عُثْمَانَ أَنْ یَکْتُبَ عَلَیْهِ (12) بِذَلِکَ کِتَابَ دَیْنٍ فَأَبَی ذَلِکَ، وَ امْتَنَعَ ابْنُ الْأَرْقَمِ أَنْ یَدْفَعَ الْمَالَ إِلَی الْقَوْمِ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ:

ص: 219


1- و نقله البلاذریّ فی الأنساب 5- 28 عن ابن عبّاس، و ذکره الیعقوبیّ فی تاریخه 2- 41 من: أنّ عثمان أعطی صدقات قضاعة الحکم بن أبی العاص عمّه طرید النّبیّ بعد ما قرّبه و أدناه و ألبسه.
2- لا توجد: قد، فی المصدر.
3- فی الشّافی: بن أبی العاص.
4- و ذکره جمع منهم ابن قتیبة فی المعارف: 84، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 261، و الرّاغب الأصفهانیّ فی المحاضرات 2- 212، و الیافعیّ فی مرآة الجنان 1- 85 و غیرهم.
5- إلی هنا ذکره البلاذریّ فی الأنساب 5- 28.
6- فی المصدر: قال: فهدیهما.
7- لا توجد: علی، فی س.
8- فی س: أسعد.
9- لا توجد فی المصدر و لا س: واحد.
10- جاء فی العقد الفرید 2- 261، و المعارف لابن قتیبة: 84، إلّا أنّه فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 66: أنّه أعطی عبد اللّه أربعمائة ألف درهم.
11- کذا، و الظّاهر: و ردّ، کما فی الأنساب للبلاذریّ 5- 58.
12- لا یوجد: علیه، فی المصدر.

طعن هشتم : وی دارایی های هنگفتی از بیت المال مسلمین را به خاندان خود اختصاص می داد

مثلا روایت کرده اند که وی به چهار تن از قریش که دخترانش را به همسری ایشان درآورد، چهارصد هزار دینار پرداخت نمود و به مروان بهنگام فتح افریقا صد هزار و روایت شده(1) که یک پنجم (غنایم) افریقا را به او بخشید. سید(2) رضی الله عنه نیز به نقل از الواقدی با سندی که ذکر می کند، روایت می کند که گفت: کاروانی از شتران حامل زکات بر عثمان وارد گشت و او آنرا به حارث بن حکم بن ابی العاص بخشید. (3)

و نیز روایت شده که وی احکم بن ابی العاص را مسوول زکات قضاعة نمود که به سیصد هزار رسید

ص: 218


1- . ابن عبد ربّه در العقد الفرید 2: 261 آنرا ذکر کرده و ابن قتیبة در المعارف: 84، و أبو الفداء در تاریخش 1: 168، و ابن عبد ربّه در العقد الفرید 2: 261 بیان می کنند: از جمله دلایل شوریدن مردم بر عثمان آن بود که وی فدک را به مروان واگذار نمود و ابن أبی الحدید در شرحش 1- 67 آنرا نقل نموده، و ابن قتیبة در المعارف: 84، و أبو الفداء در تاریخش 1- 168 به آن تصریح نموده اند- پس از آنچه که گذشت-: حال آنکه آن صدقه رسول خدا بود و همچنان فدک در دست مروان و فرزندانش بود تا آنکه عمر بن عبدالعزیز ولایت یافت و آنرا از ایشان ستاند و بار دیگر آنرا صدقه قرار داد.
2- . الشّافی 4: 273- 274
3- . چنانکه البلاذریّ در الأنساب 5: 28، و نیز در 5: 52 می گوید: و به الحارث بن الحکم بن أبی العاص سیصد هزار درهم داد. ابن قتیبة در المعارف: 48، و الرّاغب در المحاضرات 2- 212، و ابن عبد ربّه در العقد الفرید 2- 261، و ابن أبی الحدید در شرحش 1- 67، و غیر ایشان گفته اند: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم محل بازار در مدینه را که به نام مهزون( تهروز، مهزور) معروف بود صدقه ای برای مسلمانان قرار داد و عثمان آنرا به الحارث بن الحکم واگذارد. الحلبیّ در سیره اش 2- 87 می نویسد: عثمان یک دهم آنچه که در بازار مدینه فروخته می شد را به عثمان می بخشید.

إِنَّمَا أَنْتَ خَازِنٌ لَنَا فَمَا حَمَلَکَ عَلَی مَا فَعَلْتَ؟. فَقَالَ ابْنُ الْأَرْقَمِ: کُنْتُ أَرَانِی (1) خَازِناً لِلْمُسْلِمِینَ وَ إِنَّمَا خَازِنُکَ غُلَامُکَ، وَ اللَّهِ لَا أَلِی لَکَ بَیْتَ الْمَالِ أَبَداً، وَ جَاءَ (2) بِالْمَفَاتِیحِ فَعَلَّقَهَا عَلَی الْمِنْبَرِ، وَ یُقَالُ: بَلْ أَلْقَاهَا إِلَی عُثْمَانَ، فَدَفَعَهَا عُثْمَانُ إِلَی نَائِلٍ مَوْلَاهُ (3)

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ أَنَّ عُثْمَانَ أَمَرَ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ أَنْ یَحْمِلَ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَرْقَمِ فِی عَقِیبِ هَذَا الْفِعْلِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ، فَلَمَّا دَخَلَ بِهَا عَلَیْهِ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَرْسَلَ إِلَیْکَ یَقُولُ لَکَ (4): إِنَّا قَدْ شَغَلْنَاکَ عَنِ التِّجَارَةِ وَ لَکَ ذُو رَحِمٍ أَهْلُ حَاجَةٍ، فَفَرِّقْ هَذَا الْمَالَ فِیهِمْ، وَ اسْتَعِنْ بِهِ عَلَی عِیَالِکَ.

فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْأَرْقَمِ: مَا لِی إِلَیْهِ حَاجَةٌ وَ مَا عَمِلْتُ لِأَنْ یُثِیبَنِی عُثْمَانُ؟ وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ هَذَا مِنْ مَالِ الْمُسْلِمِینَ مَا بَلَغَ قَدْرُ عَمَلِی أَنْ أُعْطَی ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ، وَ لَئِنْ کَانَ مِنْ مَالِ عُثْمَانَ مَا أُحِبُّ أَنْ أزرأ (5) مِنْ مَالِهِ شَیْئاً (6).

ص: 220


1- فی مطبوع البحار: أوانی، و هو غلط.
2- فی المصدر: فجاء.
3- و قد أورد البلاذریّ فی الأنساب 5- 58، و ابن أبی الحدید فی شرح النّهج 1- 67 قصّة أخری شبیهة بهذا، فلاحظ، و نظیره فی تاریخ الیعقوبیّ 2- 145. أقول: قال البلاذریّ فی الأنساب 5- 30: لمّا قدم الولید الکوفة ألفی ابن مسعود علی بیت المال، فاستقرضه مالا ..- و قد کانت الولاة تفعل ذلک ثمّ تردّ ما تأخذ- .. فأقرضه عبد اللّه ما سأله، ثمّ إنّه اقتضاه إیّاه، فکتب الولید فی ذلک إلی عثمان، فکتب عثمان إلی عبد اللّه بن مسعود: إنّما أنت خازن لنا فلا تعرض للولید فیما أخذ من المال، فطرح ابن مسعود المفاتیح و قال: کنت أظنّ أنّی خازن للمسلمین، فأمّا إذ کنت خازنا لکم فلا حاجة لی فی ذلک، و أقام بالکوفة بعد إلقائه مفاتیح بیت المال.
4- لا توجد فی س: لک.
5- فی ک: إزراءه، و فی الشّافی: أرزأه، و یحتمل أن تکون: أرزأ بمعنی أصیب، و قد یکون: أزر فعل المتکلّم وحده- من الوزر، و الإزراء من الزّری، قال فی القاموس 4- 338: زری علیه زریا: عابه و عاتبه، کأزری- لکنّه قلیل- و تزری، و أزری بأخیه: أدخل علیه عیبا أو أمرا یرید أن یلبّس علیه به.
6- إلی هنا ما ذکره السّیّد فی الشّافی.- و قد ذکر أبو عمرو فی الاستیعاب و ابن حجر فی الإصابة فی ترجمة عبد اللّه بن أرقم أنّه قد ردّ ما بعث إلیه عثمان من ثلاثمائة ألف، و فی روایة الواقدیّ: قال عبد اللّه: ما لی إلیه حاجة، و ما عملت لأن یثیبنی عثمان، و اللّه لئن کان هذا من مال المسلمین ما بلغ قدر عملی أن أعطی ثلاثمائة ألف درهم، و لئن کان من مال عثمان ما أحبّ أن آخذ من ماله شیئا.

و زمانی که او آنرا برایش آورد، آنرا به وی بخشید. (1)

ابو مخنف و الواقدی روایت کرده اند که مردم از اینکه عثمان صد هزار(2)

(درهم) به سعید بن العاص بخشید، شکایت نمودند و علی علیه السلام و زبیر و طلحه و سعد و عبدالرحمن بخاطر این امر با وی سخنانی گفتند. پس وی گفت: مرا آشنایان و خویشاوندانی است. گفتند: آیا عمر و ابوبکر را آشنایان و خویشاوندانی نبود؟! وی پاسخ داد: ابابکر و عمر با نبخشیدن به خویشانشان ثواب الهی را برای خود ذخیره می کردند و من با بخشش و عطاء ثوابها را پیش می فرستم. گفتند: پس سیره ایشان بخدا که از سیره تو نزد ما پسندیده تر است. ابومخنف همچنین روایت می کند که عبدالله بن خالد بن اسید بن ابی العاص به همراه گروهی از مکه به نزد عثمان آمدند، وی دستور داد که سیصد هزار درهم به عبدالله بدهند و به هر یک از همراهان صد هزار(3) و نوشته ای به عبدالله بن الارقم که خزانه دار بیت المال بود، داد و او این رقم را بسیار زیاد دانست و نوشته را به او برگرداند. و گفته می شود که وی از عثمان خواست که برای این بخشش سیاهه ای مبنی بر بدهکاری اش به او بنویسد که عثمان نپذیرفت و ابن الارقم از پرداخت این پول به ایشان سر باز زد و عثمان به او گفت

ص: 219


1- . و البلاذریّ در الأنساب 5: 28 از ابن عبّاس روایت کرده و الیعقوبیّ در تاریخش 2: 41 نقل می کند که عثمان زکات قضاعه را به الحکم بن أبی العاص عمویش که پیامبر او را طرد کرده بود، می داد و این پس از آنکه وی را به نزد خود آورد و از مقربان قرار داد و اکرامش نمود.
2- . و گروهی از جمله ابن قتیبة در المعارف: 84، و ابن عبد ربّه در العقد الفرید 2- 261، و الرّاغب الأصفهانیّ در المحاضرات 2- 212، و الیافعیّ در مرآة الجنان 1- 85 و غیر ایشان آنرا ذکر کرده اند.
3- . در العقد الفرید 2: 261، و المعارف ابن قتیبة: 84 نقل شده است، اما در شرح نهج البلاغة ابن أبی الحدید 1: 66 چنین است که: وی به عبد اللّه چهارصد هزار درهم داد.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ (1)، عَنْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ نَافِعٍ مَوْلَی الزُّبَیْرِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ، قَالَ: أَغْزَانَا عُثْمَانُ سَنَةَ(2)سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ إِفْرِیقِیَةَ فَأَصَابَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ غَنَائِمَ جَلِیلَةً، فَأَعْطَی عُثْمَانُ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ تِلْکَ الْغَنَائِمَ.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ (3)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أُمِّ بَکْرٍ بِنْتِ الْمِسْوَرِ، قَالَتْ: لَمَّا بَنَی مَرْوَانَ دَارَهُ بِالْمَدِینَةِ دَعَا النَّاسَ إِلَی طَعَامِهِ وَ کَانَ الْمِسْوَرُ مِمَّنْ دَعَاهُ فَقَالَ مَرْوَانُ وَ هُوَ یُحَدِّثُهُمْ-: وَ اللَّهِ مَا أَنْفَقْتُ فِی دَارِی هَذِهِ مِنْ مَالِ الْمُسْلِمِینَ دِرْهَماً فَمَا فَوْقَهُ. فَقَالَ الْمِسْوَرُ: لَوْ أَکَلْتَ طَعَامَکَ وَ سَکَتَّ کَانَ خَیْراً لَکَ، لَقَدْ غَزَوْتَ مَعَنَا إِفْرِیقِیَةَ وَ إِنَّکَ لَأَقَلُّنَا مَالًا وَ رَقِیقاً وَ أَعْوَاناً وَ أَخَفُّنَا ثِقْلًا، فَأَعْطَاکَ ابْنُ عَمِّکَ (4) خُمُسَ إِفْرِیقِیَةَ وَ عَمِلْتَ عَلَی الصَّدَقَاتِ فَأَخَذْتَ أَمْوَالَ الْمُسْلِمِینَ (5).

وَ رَوَی الْکَلْبِیُّ (6)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ: أَنَّ مَرْوَانَ ابْتَاعَ خُمُسَ إِفْرِیقِیَةَ بِمِائَتَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ مِائَةِ أَلْفِ دِینَارٍ وَ کَلَّمَ عُثْمَانَ فَوَهَبَهَا لَهُ، فَأَنْکَرَ النَّاسُ ذَلِکَ عَلَی عُثْمَانَ (7) .. هذا ما أورده السیّد رحمه اللّه من الأخبار.

ص: 221


1- کما حکاه السّیّد المرتضی فی الشّافی 4- 275.
2- فی مطبوع البحار: ستّة، و هو غلط.
3- کما فی الشّافی 4- 275- 276.
4- فی الأنساب للبلاذریّ: ابن عفّان، بدلا من: ابن عمّک.
5- و ذکره البلاذریّ فی الأنساب 5- 28.
6- کما حکاه السّیّد فی الشّافی 4- 276، و البلاذریّ فی الأنساب 5- 27- 28 و غیرهما.
7- روی ابن قتیبة فی المعارف: 84، و أبو الفداء فی تاریخه 1- 168 و غیرهما: أنّ عثمان أعطی مروان بن الحکم بن أبی العاص ابن عمّه و صهره من ابنته أمّ أبان خمس غنائم إفریقیة- و هی خمسمائة ألف دینار- و فی ذلک یقول عبد الرّحمن بن حنبل الجمحیّ الکندیّ مخاطبا للخلیفة: دعوت اللّعین فأدنیته*** خلافا لسنّة من قد مضی و أعطیت مروان خمس العباد*** ظلما لهم و حمیت الحمی و ذکر هذه الأبیات فی الأنساب 5- 38 و نسبها إلی أسلم بن أوس بن بجرة السّاعدیّ الخزرجیّ، و قال بعد البیت الأوّل: یعنی الحکم والد مروان، کما أوردها ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 261. و قد تعرّض العلّامة الأمینیّ فی غدیره 8- 260- 267 باختصار لحال مروان و أبیه و ولده، و موقف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله معهم، و قوله صلی الله علیه و آله له: هو الوزغ بن الوزغ الملعون بن الملعون، و غیرهما. و قول أمیر المؤمنین علیه السّلام عن مروان: لیحملنّ رایة الضّلالة بعد ما یشیب صدغاه. و قول السّبط الأکبر الحسن بن علیّ علیهما السّلام مخاطبا لمروان: فو اللّه لقد لعنک اللّه و أنت فی صلب أبیک، و غیرها، فراجع.

تو تنها خزانه دار ما هستی، چه چیز تو را واداشت که چنین کنی؟ ابن الارقم گفت: من خود را خزانه دار مسلمانان می دانستم و خزانه دار تو، بی شک برده توست و بخدا سوگند که هرگز برای تو خزانه داری نخواهم کرد و کلیدها را آورد و به منبر آویزان کرد و گفته می شود آنها را به طرف عثمان انداخت و عثمان آنرا به نائل پیشخدمتش داد. (1)

و الواقدی روایت می کند که عثمان درست پس از این ماجرا به زید بن ثابت دستور داد که از بیت المال سیصد هزار درهم به عبدالله بن الارقم بدهد و چون او آن مال را به نزد وی برد گفت: ای ابا محمد! امیر مومنان این مال را نزد تو فرستاده و چنین پیامت رساند که ما تو را از تجارت بازداشتیم حال آنکه تو را خویشاوندانی نیازمند هست، پس این مال را میان ایشان تقسیم کن و آنرا کمک حال خرج خانواده ات ساز. پس عبدالله بن الارقم گفت: مرا به آن نیازی نیست و مگر چه کرده ام که عثمان مرا پاداش دهد؟ به خدا سوگند که اگر این اموال مسلمین باشد، ارزش کار من چندان نبوده که سیصد هزار درهم بگیرم و اگر از داراییهای عثمان باشد، دوست ندارم که چیزی از اموال او بکاهم.

ص: 220


1- . البلاذریّ در الأنساب 5- 58، و ابن أبی الحدید در شرح نهج 1- 67 قصه ای دیگر شبیه به این را بیان می کند و نظیر آن در تاریخ الیعقوبیّ 2- 145 آمده است.

و روی المسعودی (1) و غیره (2) من مؤرّخی الخاصّة و العامّة أکثر من ذلک (3).

ص: 222


1- مروج الذهب 2- 332- 334.
2- قال الحلبیّ فی سیرته 2- 87: و کان من جملة ما انتقم به علی عثمان أنّه أعطی ابن عمّه مروان بن الحکم مائة ألف و خمسین أوقیة. و روی البلاذری فی الأنساب 5- 25، و ابن سعد فی الطبقات 3- 44: أنّ عثمان کتب لمروان بخمس مصر و أعطی أقرباءه المال، و تأوّل فی ذلک الصلة التی أمر اللّه بها، و اتّخذ الأموال و استسلف من بیت المال. و قال ابن الأثیر فی الکامل 3- 38: و ظهر بهذا أنّ عثمان أعطی عبد اللّه بن سعد خمس الغزوة الأولی، و أعطی مروان خمس الغزوة الثانیة التی افتتحت فیها جمیع إفریقیة. و فی روایة الواقدی و ذکره ابن کثیر فی تاریخه 7- 152: صالح عثمان خمس إفریقیة بطریقها علی ألفی ألف دینار و عشرین ألف دینار فأطلقها کلّها عثمان فی یوم واحد لآل الحکم، و یقال: لآل مروان. و فی تاریخ الطبریّ 5- 50: کان الذی صالحهم علیه ألفی ألف دینار و خمسمائة ألف دینار و عشرین ألف دینار .. إلی أن قال: کان الذی صالحهم عبد اللّه بن سعد علی ثلاثمائة قنطار ذهب فأمر بها عثمان لآل الحکم، قلت: أو لمروان؟. قال: لا أدری.
3- و ها نذکر لک نماذج من أعطیات الخلیفة و تفریطه بأموال المسلمین و إعمار کنوز أهل بیته و قومه: فقد ذکر الیعقوبی فی تاریخه 2- 145 فقال: زوّج عثمان ابنته من عبد اللّه بن خالد بن أسید و أمر له بستمائة ألف درهم، و کتب إلی عبد اللّه بن عامر أن یدفعها إلیه من بیت مال البصرة!. و جاء فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 67: أنّ عثمان أعطی أبا سفیان بن حرب مائتی ألف من بیت المال فی الیوم الذی أمر لمروان بن الحکم بمائة ألف من بیت المال. و أورد فیه أیضا: أنّه أعطی عبد اللّه بن أبی سرح جمیع ما أفاء اللّه علیه فی فتح إفریقیة بالمغرب و هی من طرابلس الغرب إلی طنجة من غیر أن یشرکه فیه أحد من المسلمین!. و أورد البلاذری فی الأنساب 5- 49- 51، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 157 و غیرهما: أنّه بعث عثمان إلی ابن أبی حذیفة بثلاثین ألف درهم و بجمل علیه کسوة، فأمر فوضع فی المسجد و قال: یا معشر المسلمین! أ لا تردن إلی عثمان یخادعنی عن دینی و یرشونی علیه. کما و قد ذکره شیخنا الأمینی فی غدیره 9- 144، و أدرج لنا فی 8- 286 منه قائمة بجملة من هباته مع مصادرها، نذکرها درجا: فقد أعطی لمروان 500000 دینار ذهب، و 100000 درهم فضة، و لابن أبی سرح 100000 دینار، و لطلحة ضعفه مع ثلاثین ملیون درهم مرّة، و ملیونین و مائتین ألف درهم فضة، و لعبد الرحمن 2560000 دینار، و لیعلی بن أمیّة نصف ملیون دینار، و لزید بن ثابت مائة ألف دینار .. و هکذا دوالیک للحکم و آل الحکم و الحارث و سعید و الولید و عبد اللّه و أبی سفیان و الزبیر و ابن أبی الوقّاص و غیرهم من حزبه و أعوانه یطول علینا درجها فضلا من إحصائها. و لنختم بحثنا هذا بکلام مولی الموحّدین و سیّد الأوصیاء سلام اللّه علیه الذی جاء فی شقشقته و علی مسمع و مرأی من القوم حیث یقول فی عثمان: ... قام ثالث القوم نافجا حضنیه بین نثیله و معتلفه، و قام معه بنو أبیه [أمیّة] یخضمون مال اللّه خضمة الإبل نبتة الربیع إلی أن انتکث فتله، و أجهز علیه عمله، و کبت به بطنته. و قد مرّ کلامه علیه السلام بتمامه مع مصادره. و من هنا یعرف مغزی ما قاله صلوات اللّه علیه فی الیوم الثانی من بیعته: ألا إنّ کلّ قطیعة أقطعها عثمان و کلّ مال أعطاه من مال اللّه فهو مردود فی بیت المال، فإنّ الحقّ القدیم لا یبطله شی ء، و لو وجدته قد تزوّج به النساء و فرّق فی البلدان لرددته إلی حاله. قد نقله ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 1- 269 [1- 90] عن الکلبی، و انظر: نهج البلاغة- لصبحی الصالح 1- 57، و محمّد عبده 1- 46، و غیرهما.

الواقدی(1)

از اسامة بن زید از نافع مولای زبیر از عبدالله بن الزبیر روایت می کند که گفت: در سال بیست و هفتم هجری عثمان ما را برای جنگ به سمت افریقا فرستاد و عبدالله بن سعد بن ابی سرح غنایم هنگفتی به دست آورد و عثمان آن غنایم را به مروان بن الحکم بخشید. الواقدی(2)

همچنین از عبدالله بن جعفر از ام بکر بنت المسور روایت می کند که گفت: وقتی که مروان در مدینه خانه اش را ساخت، مردم را برای ولیمه ای دعوت نمود و المسور از جمله دعوت شدگان بود. مروان که برای میهمانان سخن می راند، گفت: به خدا که در ساخت این خانه ام یک درهم و نه بیشتر از اموال مسلمانان هزینه ننمودم. پس مسور گفت: اگر مشغول غذا خوردنت شوی و چیزی نگویی، برایت بهتر است. به راستی که با ما به جنگ در افریقا رفتی حال آنکه تهیدست ترین و کم نوکرترین و بی یاورترین و سبک وزن ترین ما بودی پس پسر عمویت یک پنجم (غنایم) افریقا را به تو داد و به پشتوانه اموال زکات کار کردی و اموال مسلمانان را گرفتی. (3) و الکلبی(4)

از پدرش از ابی مخنف روایت می کند که مروان یک پنجم غنایم افریقا را به دویست هزار درهم و صد هزار دینار فروخت و با عثمان صحبت کرد و او آنرا به وی بخشید و مردم این کار عثمان اعتراض نمودند(5) .. این اخباری است که سید رحمه الله ذکر کرده است .

ص: 221


1- . چنانکه سید مرتضی در الشّافی 4: 275 ذکر کرده است.
2- . چنانکه در الشّافی 4: 275- 276 آمده است.
3- . و البلاذریّ در الأنساب 5: 28 آنرا ذکر کرده است.
4- . چنانکه سید در الشّافی 4: 276 و البلاذریّ در الأنساب 5: 27- 28 و غیر ایشان حکایت نموده اند.
5- . ابن قتیبة در المعارف: 84، و أبو الفداء در تاریخش 1: 168 و غیر آندو روایت کرده اند که عثمان یک پنجم غنایم افریقا را که پانصد هزار دینار به مروان بن الحکم بن أبی العاص پسر عمویش و دامادش، شوهر أمّ أبان بود بخشید و عبد الرّحمن بن حنبل الجمحیّ الکندیّ در خصوص آن خطاب به خلیفه گفت: شعر: آن ملعون را فراخواندی و از نزدیکان خود قرار دادی، بر خلافت سنت آنان که پیش از تو بودند. و یک پنجم غنایم حق مردم را با ستم در حق ایشان، به مروان بخشیدی و اینگونه قلمرو خود را حفظ نمودی. و این ابیات را در الأنساب 5: 38 روایت نموده و آنرا مسنوب به أسلم بن أوس بن بجرة السّاعدیّ الخزرجیّ می داند، و و میگوید منظور از بیت دوم حکم والد مروان است چنانکه ابن عبد ربّه در العقد الفرید 2: 261 آنرا ذکر می کند. و علامه امینی در الغدیر 8- 260- 267 به اختصار به شرح حال مروان و پدرش و فرزندانش و موضع رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درباره ایشان و این قول حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به وی که او وزغ بن وزغ ملعون بن ملعون است و غیر آن، پرداخته و این سخن أمیر المؤمنین علیه السّلام درباره مروان که: به حتم که او پس از آنکه شقیقه هایش سپید گردد، پرچمدار گمراهی خواهد بود .

و هذا عدول عن سنّة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سیرة المتقدّمین علیه، و أصل الخروج عن العدول فی القسمة و إن کان من بدع عمر إلّا أنّ عثمان ترک العدل رأسا بحیث لم یخف بطلانه و تضمّنه للجور العظیم و البدعة الفاحشة علی العوام أیضا، و لما اعتاد الرؤساء فی أیّامه بالتوثّب علی الأموال و اقتناء الذخائر و نسوا سنّة الرسول فی التسویة بین الوضیع و الشریف شقّ علیهم سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فعدلوا عن طاعته و مال طائفة منهم إلی معاویة و خرج علیه طلحة و الزبیر فقامت فتنة الجمل و غیرها، فهذه البدعة مع قطع النظر عن خطر التصرّف فی أموال المسلمین کانت من موادّ الشرور و الفتن الحادثة بعدها إلی یوم النشور.

ص: 223

المسعودی(1) و دیگرانی از مورخان خاصه و عامه بیش از این روایت کرده اند. (2)

ص: 222


1- . مروج الذهب 2: 332- 334
2- . و اکنون نمونه هایی از حاتم بخشی ها و ریخت و پاش اموال مسلمانان توسط خلیفه و هر روز لبریزتر کردن گنجهای خانواده و خویشانش ذکر می کنیم. الیعقوبی در تاریخ خود 2- 145 ذکر می کند: عثمان دخترش را به عبدالله بن خالد بن اسید داد و ششصد هزار درهم به او بخشید و به عبدالله بن عامر دستور نوشت که آنرا از بیت المال بصره به وی بپردازد! و در شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید 1- 67 نیز آمده است: عثمان همان روزی که دستور داد صد هزار درهم از بیت المال به مروان بن الحکم بدهند، به ابا سفیان بن حرب نیز دویست هزار درهم از بیت المال داد. و همچنین می افزاید: وی همه آن چیزی را که خداوند در فتح غرب افریقا که از طرابلس غرب تا طنجه است، به غنیمت به دست عبدالله بن ابی سرح افکند، به وی بخشید و هیچ یک از مسلمانان را با او در این مال سهمی نبود. البلاذری در الأنساب 5- 49- 51، و ابن کثیر در تاریخش 7- 157 و دیگران نوشته اند: عثمان سی هزار درهم به همراه یک شتر زینت شده به نزد ابن أبی حذیفة فرستاد و او دستور داد که آنرا در مسجد بگذارند و گفت: ای جماعت مسلمانان! آیا عثمان را پاسخ نمی دهید که می خواهد دین مرا به فریب از کفم به در آورد و به من رشوه دهد. شیخ امینی نیز این مطلب را در الغدیر 9- 144 ذکر کرده و فهرستی از همه بذل و بخششهای او را با ذکر منابع در صفحه 8- 286 ثبت نموده که آنرا نقل می کنیم: وی 500000 دینار طلا و 100000 درهم نقره به مروان، 2560000 دینار به عبدالرحمن ، 500000 دینار به یعلی بن امیة، 100000 دینار به زید بن ثابت بخشید... و همینطور برای حکم و آل الحکم و حارث و سعید و ولید و عبد اللّه و أبی سفیان و الزبیر و ابن أبی الوقّاص و دیگران از دار و دسته خود بخششها نمود که درج آن، گذشته از ذکر آمار آن به طول می انجامد. و اکنون این بحث را با سخنی از مولی الموحدین و سید الوصیین سلام الله علیه که در خطبه شقشقیة و در برابر چشم این قوم درباره عثمان بیان شده خاتمه می دهیم که فرمود: تا آن که سومی به خلافت رسید، و دو پهلویش (از پرخوری) باد کرده، همواره بین آخور و مستراح در آمد و شد بود، و خویشاوندان پدری او از بنی امیّه به پا خاستند و همراه او بیت المال را چون شتر گرسنه ای که به جان گیاه بهاری بیفتد، خوردند و بر باد دادند تا آنکه رشته های بافته اش، از هم گسست و کردارش مردم را برانگیخت و شکم بارگی اش او را نابود ساخت... و این سخن حضرت بصورت کامل با ذکر منابع پیش از این ذکر شد. و اینگونه می توان مفهوم آنچه را که حضرت صلوات الله علیه در دومین روز بیعت مردم با وی بیان کرد، درک نمود: هان که هر منطقه ای که عثمان واگذار نمود و هر مالی که از اموال الهی بخشید، باید به بیت المال بازگردد، چرا که حق قدیم را هیچ چیز باطل نگرداند و اگر آن را بیابم که بواسطه آن زنانی به همسری گرفته شده اند و در میان شهرها پراکنده گشته است، آن را به حال اولش بازخواهم گرداند. این سخن را ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 1- 269[ 1- 90] از الکلبی نقل نموده، و بنگرید: نهج البلاغة- صبحی الصالح 1- 57، و محمّد عبده 1- 46، و غیر آن.

الطعن التاسع:

أنّه عطّل الحدود الواجبة کالحدّ فی عبید اللّه بن عمر، فإنّه قتل الهرمزان بعد إسلامه (1) فلم یقد به، و قد کان أمیر المؤمنین علیه السلام یطلبه (2).

رَوَی السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الشَّافِی (3)، عَنْ زِیَادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ صَالِحٍ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَتَی عُثْمَانَ بَعْدَ مَا اسْتُخْلِفَ، فَکَلَّمَهُ فِی عُبَیْدِ اللَّهِ وَ لَمْ یُکَلِّمْهُ أَحَدٌ غَیْرُهُ، فَقَالَ: اقْتُلْ هَذَا الْفَاسِقَ الْخَبِیثَ الَّذِی قَتَلَ امْرَأً مُسْلِماً. فَقَالَ عُثْمَانُ: قَتَلُوا (4) أَبَاهُ (5) بِالْأَمْسِ وَ أَقْتُلُهُ الْیَوْمَ؟!، وَ إِنَّمَا هُوَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ، فَلَمَّا أَبَی عَلَیْهِ مَرَّ عُبَیْدُ اللَّهِ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ: یَا فَاسِقُ! إِیهِ! أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ ظَفِرْتُ بِکَ یَوْماً مِنَ الدَّهْرِ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَکَ، فَلِذَلِکَ خَرَجَ مَعَ مُعَاوِیَةَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6).

ص: 224


1- فی س: إسلام.
2- قال العلّامة الأمینی فی غدیره 8- 133: أخرج البیهقیّ فی السنن الکبری 8- 61 بإسناده، عن عبید اللّه بن عبید بن عمیر، قال: لما طعن عمر وثب عبید اللّه بن عمر علی الهرمزان فقتله، فقیل: لعمر: إنّ عبید اللّه بن عمر قتل الهرمزان. قال: و لم قتله؟. قال: إنّه قتل أبی، قیل: و کیف ذلک؟. قال: رأیته قبل ذلک مستخلیا بأبی لؤلؤة، و هو أمره بقتل أبی!. و قال عمر: ما أدری ما هذا، انظروا إذا أنا متّ فاسألوا عبید اللّه البیّنة علی الهرمزان هو قتلنی، فإن أقام البیّنة فدمه بدمی، و إن لم یقم البیّنة فأقیدوا عبید اللّه من الهرمزان، فلمّا ولی عثمان قیل له: أ لا تمضی وصیّة عمر فی عبید اللّه؟. قال: و من ولیّ الهرمزان؟. قالوا: أنت یا أمیر المؤمنین!. فقال: قد عفوت عن عبید اللّه ابن عمر!!. أقول: حقّا هو خلیفة لعمر.
3- الشّافی 4- 304.
4- فی ک: قتل.
5- فی س: إیّاه.
6- و لاحظ: مصادر نهج البلاغة و أسانیده 3- 274، و العقد الفرید لابن عبد ربّه 1- 125، 2- 171.

و این عدول از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و روش دو خلیفه پیش از وی است و اگر چه که اصل خروج از عدالت در تقسیم از بدعتهای عمر بوده، اما عثمان رأسا دادگری را آنگونه رها نمود که هیچ ترسی از باطل بودن آن و نیز اینکه ستمی بزرگ و بدعت فاحش علیه مردمان در آن باشد، نداشت. و زمانی که امیران و رئیسان در روزگار او به چپاول اموال و در چنگ کشیدن ذخایر بیت المال عادت کرده و سنت رسول خدا و یکسان شماری میان مردمان سرآمد و گمنام را فراموش کردند، سیره و روش امیر المومنین علیه السلام بر ایشان بس دشوار آمد و از اینرو از اطاعت وی سر بر تافتند و گروهی از ایشان به معاویه گرایش نمود و طلحه و زبیر بر وی خروج نمودند و فتنه جمل و دیگر درگیریها به پا شد و این بدعت صرفنظر از بزرگی جرم تصرف در اموال مسلمانان، مایه شرارتها و فتنه های رخ داده پس از آن زمان تا هنگامه رستاخیز بوده و خواهد بود.

ص: 223

وَ رَوَی الْقُبَادُ (1)، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِیسَی، عَنْ (2) زَیْدٍ، عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ الْمُسْلِمِینَ لَمَّا قَالَ عُثْمَانُ: إِنِّی قَدْ عَفَوْتُ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، قَالُوا: لَیْسَ لَکَ أَنْ تَعْفُوَ عَنْهُ.

قَالَ: بَلَی، إِنَّهُ لَیْسَ لِجُفَیْتَةَ(3) وَ الْهُرْمُزَانِ قَرَابَةٌ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ، وَ أَنَا (4)أَوْلَی بِهِمَا لِأَنِّی وَلِیُّ الْمُسْلِمِینَ فَقَدْ عَفَوْتُ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّهُ لَیْسَ کَمَا تَقُولُ، إِنَّمَا أَنْتَ فِی أَمْرِهِمَا بِمَنْزِلَةِ أَقْصَی الْمُسْلِمِینَ، وَ إِنَّمَا قَتْلُهُمَا فِی إِمْرَةِ غَیْرِکَ، وَ قَدْ حَکَمَ الْوَالِی الَّذِی قَبْلَکَ الَّذِی قُتِلَا فِی إِمَارَتِهِ بِقَتْلِهِ، وَ لَوْ کَانَ قَتْلُهُمَا فِی إِمَارَتِکَ لَمْ یَکُنْ لَکَ الْعَفْوُ عَنْهُ، فَاتَّقِ اللَّهَ! فَإِنَّ اللَّهَ سَائِلُکَ عَنْ هَذَا. وَ لَمَّا (5) رَأَی عُثْمَانُ أَنَّ الْمُسْلِمِینَ قَدْ أَبَوْا إِلَّا قَتْلَ عُبَیْدِ اللَّهِ أَمَرَهُ فَارْتَحَلَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ أَقْطَعَهُ بِهَا دَاراً وَ أَرْضاً (6)، وَ هِیَ الَّتِی یُقَالُ لَهَا: کُوَیْفَةُ ابْنِ عُمَرَ، فَعَظُمَ ذَلِکَ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَکْبَرُوهُ وَ کَثُرَ کَلَامُهُمْ فِیهِ..

وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَسَنِ بْنِ عَلِیِّ (7) بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: مَا أَمْسَی عُثْمَانُ یَوْمَ وُلِّیَ حَتَّی نَقَمُوا عَلَیْهِ فِی أَمْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، حَیْثُ لَمْ یَقْتُلْهُ بِالْهُرْمُزَانِ. انتهی ما رواه السیّد رضی اللّه عنه.

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی مَجَالِسِهِ (8)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ

ص: 225


1- کما أورده السّیّد المرتضی فی الشّافی 4- 304- 305.
2- فی الشّافی: بن، بدلا من: عن.
3- فی ک: لجفینة.
4- فی س: و إن.
5- فی المصدر: فلمّا.
6- فی الشّافی: و ابتنی بها دارا و أقطعه أرضا، بدلا من: و أقطعه بها دارا و أرضا.
7- فی المصدر: عبد اللّه بن حسن بن حسن بن علیّ.
8- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 320- 321 مع تفصیل فی الإسناد و اختلاف یسیر.

طعن نهم : اینکه وی از جاری شدن حدهای واجب جلوگیری نمود

نظیر حد عبید الله بن عمر که هرمزان را پس از آن که اسلام آورده بود کشت ولی در پاسخ این کار، (به محل مجازات) رانده نشد و امیر المومنین علیه السلام وی را در تعقیب داشت. (1)

سید رحمه الله در الشافی(2) از زیاد بن عبدالله از محمد بن اسحاق از ابان بن صالح روایت می کند: پس از آنکه عثمان خلیفه شد، علی علیه السلام نزد وی رفت و درباره عبیدالله با او سخن گفت و احدی دیگر با او درباره این موضوع سخن نگفت. حضرت فرمود: این فاسق خبیث را که مرد مسلمانی را کشته است، بکش. عثمان گفت: دیروز پدرش را کشتند و امروز من خود او را بکشم؟! و او فقط مردی از اهالی این سرزمین است. و چون عثمان از اینکار سر باز زد، عبیدالله از پیش علی علیه السلام می گذشت که حضرت به او گفت: ای فاسق! همچنان بگریز! هان به خدا که اگر روزی از ایام این دنیا دستم به تو برسد، گردنت را می زنم و هم از اینرو وی با معاویه روانه جنگ با امیر المومنین علیه السلام شد. (3)

ص: 224


1- . علامه امینی در الغدیر 8: 133 گوید: البیهقیّ در السنن الکبری 8: 61 با ذکر سند صحیحی که به عبید اللّه بن عبید بن عمیر می رسد، آنرا روایت می کند که وقتی عمر ضربت خورد، عبیدالله بن عمر بر سر هرمزان جست و او را کشت و به عمر گفتند: عبید الله بن عمر هرمزان را کشت. گفت: چرا کشت؟ گفتند وی گفت: او پدرم را کشت. پرسیدند: از کجا فهمید؟ و او گفت: او را دیدم که پیش از ضربت با ابی لؤلؤة خلوت کرده بود و او به وی دستور داد پدرم را بکشد. و عمر گفت: نمی دانم این دیگر چه حرفی است. بنگرید اگر من مردم از عبیدالله دلایل و بیّنه هایش علیه هرمزان را مبنی بر اینکه وی مرا کشته است، جویا شوید و اگر بیّنه ای ارائه کرد، پس خون او در برابر خون من محاسبه می شود و اگر دلیل و سندی نداشت عبیدالله را در برابر خون، قصاص نمایید. و زمانی که عثمان خلافت یافت به او گفتند که آیا وصیت عمر درباره عبیدالله را اجرا نمی کنی؟ گفت: ولیّ هرمزان کیست؟ گفتند: تویی ای امیر مومنان! پس گفت: پس من عبیدالله بن عمر را عفو نمودم. می گویم: به حق که او جانشین عمر است.
2- . الشّافی 4: 304
3- . بنگرید: منابع نهج البلاغة و سندهای آنرا در 3: 274، و العقد الفرید اثر ابن عبد ربّه 1- 125، 2: 171

عُقْدَةَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (1) الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَمِّهِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ (2)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ عُمَرَ بْنِ قَتَادَةَ، عَنْ مَحْمُودِ بْنِ لَبِیدٍ: أَنَّ النَّاسَ کَلَّمُوا عُثْمَانَ فِی أَمْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ وَ قَتْلِهِ الْهُرْمُزَانَ، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! قَدْ أَکْثَرْتُمْ فِی أَمْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ وَ الْهُرْمُزَانِ وَ إِنَّمَا قَتَلَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ تُهَمَةً بِدَمِ أَبِیهِ، وَ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِدَمِ الْهُرْمُزَانِ اللَّهُ ثُمَّ الْخَلِیفَةُ، أَلَا وَ إِنِّی قَدْ وَهَبْتُ دَمَهُ لِعُبَیْدِ اللَّهِ!.

فَقَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا کَانَ لِلَّهِ کَانَ اللَّهُ أَمْلَکَ بِهِ مِنْکَ، وَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَهَبَ مَا اللَّهُ (3) أَمْلَکُ بِهِ مِنْکَ، فَقَالَ: نَنْظُرُ (4)وَ تَنْظُرُونَ، فَبَلَغَ قَوْلُ عُثْمَانَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَئِنْ مَلَکْتُ لَأَقْتُلُ عُبَیْدَ اللَّهِ بِالْهُرْمُزَانِ، فَبَلَغَ ذَلِکَ عُبَیْدَ اللَّهِ فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَئِنْ مَلَکَ لَفَعَلَ.

وَ قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (5) وَ ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (6) وَ صَاحِبُ رَوْضَةِ الْأَحْبَابِ (7) وَ کَثِیرٌ مِنْ أَرْبَابِ السِّیَرِ: قَتَلَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بِأَبِیهِ ابْنَةَ أَبِی لُؤْلُؤَةَ وَ قَتَلَ جُفَیْتَةَ وَ الْهُرْمُزَانَ وَ أَشَارَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی عُثْمَانَ بِقَتْلِهِ بِهِمْ فَأَبَی، ثم ذکر فی الکامل (8) روایة یتضمّن (9) عفو ابن هرمزان عن عبید اللّه، و أنّ عثمان مکّنه من

ص: 226


1- فی المصدر: جعفر أبو عبد اللّه.
2- لا توجد: عن أبیه، فی المصدر.
3- فی س: باللّه.
4- فی المجالس: تنظر.
5- الکامل 3- 40 و ما جاء فی صفحة: 39.
6- الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 2- 431 و 433.
7- روضة الأحباب للدّشتکیّ 2- 170- طبعة لکنهو- و فیه: عبد اللّه، و هو غلط. و لاحظ ما ذکرناه فی التّعلیقة رقم4 من صفحة: 533، من المجلّد 30.
8- الکامل لابن الأثیر 3- 40.
9- فی س: بتضمّن، و الظاهر: تتضمن.

القباد(1) از حسن بن عیسی از زید از پدرش روایت می کند که وقتی عثمان گفت: من عبید الله بن عمر را عفو نمودم، مردمان گفتند: تو حق نداری که بخواهی او را عفو نمایی. گفت: آری، دارم. به راستی که جفیته و هرمزان در میان مسلمانان خویشاوندی ندارد و من بر آندو اولی هستم چرا که من ولیّ مسلمانان هستم و از اینرو بخشیدم. پس علی علیه السلام گفت: چنان که می گویی نیست. به راستی که تو در کار ایشان به منزله دورترین مسلمانان به این امر هستی و به راستی که کشته شدن آندو در زمان خلافت غیر تو بوده است و حاکمی که پیش از تو والی بود حکم نموده که قاتل آن دو کشته شود و اگر کشته شدن آندو در زمان خلافت تو بود نیز حق عفو نمودن آن را نداشتی پس از خدا بترس، چرا که خداوند در این باره از تو می پرسد.

عثمان زمانی که دید مسلمانان جز قتل عبیدالله را نمی پذیرند، به او دستور داد تا به کوفه رود و در آنجا به او خانه و زمینی واگذار نمود و آن همان جایی است که به آن کویفة (کوفه کوچک) ابن عمر می گویند و این امر نزد مسلمانان بس سنگین آمد و آنرا خلافی بزرگ دیدند و سخنهاشان درباره آن بسیار دامنه دار شد. و از عبدالله بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام روایت است که گفت: روزی که عثمان به خلافت رسید، هنوز شب نکرده بود که مردم بخاطر قضیه عبیدالله بن عمر بر وی کینه گرفتند، چرا که وی او را در برابر هرمزان نکشت. پایان آنچه سید رضی الله روایت نمود.

و شیخ در مجالس(2)

با ذکر سندی که به محمود بن لبید می رسد روایت کن

ص: 225


1- . چنانکه سید مرتضی در الشّافی 4: 304- 305 ذکر کرده است.
2- . أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2: 320- 321 با تفصیل در ذکر اسناد و تفاوت اندک آن.

قتله، ثم قال: و الأول أصحّ، لأنّ علیّا علیه السلام لّما ولی الخلافة أراد قتله فهرب منه إلی معاویة بالشام، و لو کان إطلاقه بأمر ولیّ الدم لم یتعرّض له علیّ علیه السلام. انتهی (1).

و إذا تأمّلت فیما نقلنا لا یبقی لک ریب فی بطلان ما أجاب به المتعصّبون من المتأخّرین، و کفی فی طعنه معارضته أمیر المؤمنین علیه السلام الذی لا یفارق الحقّ باتّفاقهم معه فی ذلک، و اللّه العاصم عن الفتن و المهالک.

الطعن العاشر:

أنّه حمی الحمی (2) عن المسلمین، مع أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله

ص: 227


1- و لنا نماذج کثیرة لتعطیله الحدود، قصدا أو جهلا، ستأتی منّا مستدرکا، و لعلّ قصّة الولید بن عقبة- الفاسق بنصّ الکتاب و صریح السنّة، و والیه علی الکوفة، التی مرّت فی الطعن الأول- تعدّ الفرد الأکمل و المصداق الأتمّ لهذا المعنی، إذ لا شبهة فی شربه للخمر و سکره و صلاته بالناس صلاة الصبح أربعا فی تلک الحال- کما فی الأنساب 5- 33، و صحیح مسلم و بقیّة المصادر السالفة- و قد التفت إلی المصلّین قائلا: أزیدکم ..؟ إلی آخر القصّة، و فیها شهادة الأربعة علیه فأوعدهم عثمان و تهدّدهم، و قال لجندب بن زهیر- أحد الشهود-: أنت رأیت أخی یشرب الخمر؟! و غیر ذلک، و من هنا قالت عائشة بعد ما شهد عندها الشهود: أنّ عثمان أبطل الحدود و توعّد الشهود. بل نراه قد ضرب بعض الشهود أسواطا، و قد أقام علیه أمیر المؤمنین علیه السلام الحدّ بعد ذلک، انظر القصّة مفصّلا فی مسند أحمد بن حنبل 1- 144، و سنن البیهقیّ 8- 318، و تاریخ الیعقوبی 2- 142، و الکامل لابن الأثیر 3- 42، و أسد الغابة 5- 91، 92، و الإصابة 3- 638، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 104، و السیرة الحلبیّة 2- 314، و الأغانی 4- 178- 180، و العقد الفرید 2- 273.
2- لقد أباحت الشریعة الغرّاء و رسالة السماء جمیع منابت العشب و مساقط الغیث، و المروج و السهول للمسلمین إذا لم یحجر علیها و لم یکن لها مالک خاصّ، و عدّت من المباحات الأصلیّة، و لا یحقّ لأحد- مهما کان و أیّ کان- أن یحمی لنفسه الحمی و یمنع الناس عنه، و ها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إذ یقول: المسلمون شرکاء فی ثلاث: فی الکلإ و الماء و النار. و قال صلوات اللّه علیه و آله: ثلاث لا یمنعن: الماء و الکلأ و النار، کما جاء فی صحیح البخاریّ 3- 110، الأموال لابن عبیدة: 296، سنن أبی داود 2- 101، سنن ابن ماجة 2- 94 و غیرها. نعم کانت هناک سنّة جاهلیّة لحقتها بدعة أمویّة یأکل بها القویّ الضعیف، و اکتسحها الإسلام و أبطلها بقول صاحب الرسالة سلام اللّه علیه و آله: لا حمی إلّا للّه و لرسوله، کما فی صحیح البخاریّ 3- 113، الأمّ للشافعی 3- 207، و غیرهما.

که گفت: مردم درباره قضیه عبید الله بن عمر و کشته شدن هرمزان به دست او با عثمان سخن گفتند و او بر منبر نشست و حمد و ثنای الهی گفت و گفت : ای مردم! بسیار درباره مساله عبیدالله بن عمر و هرمزان سخن گفتید و عبیدالله فقط او را بخاطر متهم بودنش به خون پدر وی کشت، و به راستی که اولی ترین مردم به خون هرمزان نخست خداوند و سپس خلیفه است و هان بدانید که من خون او را به عبیدالله واگذاردم! پس مقداد بن الاسود برخاست و گفت: ای امیر مومنان! آنچه از آن خداوند است، خداوند مالک آنست نه تو، و تو را نسزد که آنچه از آن خداست را ببخشی. پس گفت: خواهیم دید که روزگار چگونه گذر خواهد کرد. پس این سخن عثمان به گوش علی علیه السلام رسید و او گفت: بخدا سوگند که اگر دستم رسد عبیدالله را به بهای خون هرمزان خواهم کشت و این سخن به گوش عبیدالله رسید و گفت: به خدا که اگر قدرت یابد، چنین خواهد کرد. ابن الاثیر در الکامل(1) و ابن عبد البر در الاستیعاب(2) و مولف روضة الاحباب(3) و بسیاری از صاحبان کتب سیره نوشته اند: عبیدالله بن عمر در برابر خون پدرش، دختر ابی لؤلؤة را کشت و جفیته و هرمزان را هم کشت و علی علیه السلام به عثمان گوشزد کرد که وی را بخاطر کشتن ایشان بکشد و او سر باز زد. سپس در الکامل(4) روایتی را آورده که بیانگر آنست که پسر هرمزان عبیدالله را عفو نمود و عثمان این فرصت را برای او فراهم کرد تا وی را بکشد.

ص: 226


1- . الکامل 3: 40 و 39
2- . الاستیعاب- درج در حاشیه الإصابة 2: 431 و 433
3- . روضة الأحباب اثر الدّشتکیّ 2: 170- چاپ لکنهو-. و بنگرید آنچه در حاشیه شماره. از صفحه: 533، جلد 30 ذکر شد.
4- . الکامل ابن الأثیر 3: 40

جعلهم شرعا سواء فی الماء و الکلإ (1)

و أجاب قاضی القضاة (2) و غیره بأنّه حماه لإبل الصدقة، و قد روی عنه هذا الکلام بعینه، و أنّه قال: إنّما فعلت ذلک لإبل الصدقة، و قد أطلقته الآن، و أنا أستغفر اللّه.

و ردّ علیهم السید رضی اللّه عنه (3) بأنّ المرویّ بخلاف ما ذکر (4)، لأنّ الواقدی روی بإسناده، قال: کان عثمان یحمی الرَّبَذة (5) و السَّرِف(6) و النَّقِیع (7) فکان لا یدخل الحمی بعیر له و لا فرس و لا لبنی أمیّة، حتّی کان آخر الزمان،

ص: 228


1- کما فی الأنساب للبلاذری 5- 37، و السیرة الحلبیّة 2- 87، و شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 67، و غیرها.
2- المغنی: 20- القسم الثانی-: 52.
3- فی الشافی 4- 278، بتصرّف.
4- فی المصدر: ذکره.
5- قال فی مراصد الاطّلاع 2- 601: الربذة- بفتح أوّله و ثانیه و ذال معجمة مفتوحة- من قری المدینة علی ثلاثة أمیال .. إلی آخره، و انظر: معجم البلدان 3- 24- 25، و فیه: و بهذا الموضع قبر أبی ذرّ الغفاری رضی اللّه عنه، و اسمه جندب بن جنادة، و کان قد خرج إلیها مغاضبا لعثمان بن عفّان.
6- السرف- بالفتح ثمّ الکسر و آخره فاء-: موضع علی ستة أمیال من مکّة، کما صرّح بذلک فی مراصد الاطّلاع 2- 708، و انظر ما ذکره فی معجم البلدان 3- 212. و فی الغدیر 8- 236 و المصدر و الموطإ و غیرها: الشرف- بالمعجمة و فتح الراء- و هی کبد نجد، و عند البخاری بالسین، و الأول أظهر، لاحظ أیضا: معجم البلدان 3- 12، و مراصد الاطّلاع 2- 791.
7- النقیع- بالفتح ثمّ الکسر و یاء ساکنة و عین مهملة- قاله فی المراصد 3- 1378. ثم قال: و قیل: النقیع: موضع قرب المدینة حماه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لخیله و هو غیر نقیع الخضمات، و لاحظ: معجم البلدان 5- 301- 302. أمّا البقیع: فلم یأت بدون إضافة، إذ هو لغة بمعنی الموضع الذی فیه أروم الشجر من ضروب شتّی، و به سمّی بقیع الغرقد الذی هو مقبرة أهل المدینة. لاحظ: معجم البلدان 1- 473، و مراصد الاطّلاع 1- 213 و غیرهما.

سپس گوید: و روایت نخست درست تر است، زیرا که علی علیه السلام زمانی که به خلافت رسید قصد داشت او را قصاص کند که وی گریخت و به معاویه در شام پیوست و اگر آزادی او با رضایت ولی دم بود، علی علیه السلام هرگز متعرض وی نمی شد. پایان. (1) و اگر در آنچه که نقل کردیم، به دقت تامل نمایی هیچ شکی درباره بطلان آنچه که متعصبان دوره های متاخر در پاسخ بیان داشته اند، نخواهی داشت و همین طعن و ایراد او را بس که درباره این قضیه با امیر المومنین علیه السلام که به اتفاق نظر ایشان، هرگز از حق جدا نیست به معارضه برخاست و خداوند خود ما را از فتنه ها و مهلکه ها نجات بخشد.

طعن دهم : وی زمین های حفاظت شده را بر مسلمانان قدغن نمود

حال آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ایشان را به حکم شرع، در آب و علف یکسان قرار داده بود. قاضی القضاة(2) و دیگرانی پاسخ داده اند که وی این زمین ها را برای شترهای زکات قرق کرده و همین کلام از خود او نیز نقل شده است و گفته است: این کار را فقط بخاطر شترهای زکات انجام دادم و اکنون آن زمینها را رها کرده ام و به درگاه خدا استغفار می کنم. و سید(3)

رضی الله عنه به ایشان پاسخ داده که آنچه روایت شده به خلاف اینست چرا که الواقدی با سندی که ذکر نموده، روایت می کند که گفت: عثمان منطقه ربذة و سرف و النقیع را قرق کرده بود و هیچ شتر یا اسبی از وی یا از بنی امیه به آن قرقگاه وارد نمی شد(این قسمت با محتوای سطر بعدی سازگار نیست) (تغییر اندک ساخت جمله برای اصلاح ترجمه انجام شد)تا آنکه وی در روزهای پایانی روزگار حکومتش،

ص: 228


1- . و نمونه های بسیار دیگری در باب عدم اجرای حدود توسط او عمدا یا از روی جهل در دست است که در دنباله کلام ذکر خواهد شد و شاید حکایت ولید بن عقبة والی عثمان بر کوفه که به نص صریح قران و حدیث پیامبر فاسق است، و در طعن اول از وی سخن رفت، بهترین نمونه و مصداق برای این منظور باشد، چه آنکه هیچ شکی در شرابخوار بودن و میگساری او و نماز خواندن در همان حالت به پیشنمازی مردم در نماز صبح چهار رکعتی نیست چنانکه در الأنساب 5- 33، و صحیح مسلم و باقی منابع ذکر شده- هم او که به سوی نمازگزاران بازگشت و گفت می خواهید بیشتر برایتان بخوانم؟ تا پایان آن ماجرا. که در باب آن هر چهار تن به ضرر او گواهی دادند و عثمان ایشان را وعید و تهدید نمود و به جندب بن زهیر یکی از شاهدان گفت: تو خود دیدی که برادر من شراب می نوشد؟ و نظیر این ، و به همین دلیل بود که عایشه زمانیکه این شاهدان نزد وی ادای شهادت کردند، گفت: عثمان حدود را باطل نمود و شهود را با وعید مواجه نمود. بلکه ما معتقدیم که او برخی از شاهدان را تازیانه زد و امیر المومنین علیه السلام پس از عثمان، حد را بر ولید جاری نمود و می توان این حکایت را به تفصیل در مسند أحمد بن حنبل 1- 144، و سنن البیهقیّ 8- 318، و تاریخ الیعقوبی 2- 142، و الکامل ابن الأثیر 3- 42، و أسد الغابة 5- 91، 92، و الإصابة 3- 638، و تاریخ الخلفاء اثر السیوطی: 104، و السیرة الحلبیّة 2- 314، و الأغانی 4- 178- 180، و العقد الفرید 2- 273 مشاهده نمود.
2- . المغنی: 20- بخش دوم- : 52.
3- . در الشافی 4: 278

فکان یحمی السرف (1) لإبله، و کانت ألف بعیر و لإبل الحکم بن أبی العاص، و یحمی الربذة لإبل الصدقة، و یحمی النقیع (2) لخیل المسلمین و خیله و خیل بنی أمیّة (3).

علی أنّه لو کان إنّما حماه لإبل الصدقة لم یکن بذلک مصیبا، لأنّ اللّه تعالی و رسوله (صلی الله علیه و آله) أباحا الکلأ (4) و جعلاه مشترکا فلیس لأحد أن یغیّر هذه الإباحة.

و لو کان فی هذا الفعل مصیبا، و إنّما حماه لمصلحة تعود علی المسلمین لما جاز أن یستغفر اللّه (5) منه (6) و یعتذر، لأنّ الاعتذار إنّما یکون من الخطإ دون الصواب. انتهی.

و قد رَوَی الْبُخَارِیُّ (7) فِی صَحِیحِهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ الصَّعْبِ بْنِ جَثَّامَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَالَ: لَا حِمَی إِلَّا لِلَّهِ (8) وَ لِرَسُولِهِ (9).

فَجَعَلَ الْحِمَی مُخْتَصّاً بِإِبِلِهِ وَ إِبِلِ الْحَکَمِ وَ خَیْلِ بَنِی أُمَیَّةَ مُنَاقَضَةً لِنَصِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (10) فِی شَرْحِ الْخُطْبَةِ الشِّقْشِقِیَّةِ: أَنَّ عُثْمَانَ ... حَمَی

ص: 229


1- فی المصدر: الشرف- بالمعجمة-، انظر: ما ذکرناه فی تعلیقة رقم 6 فی الصفحة السالفة.
2- انظر: تعلیقة رقم 7 من الصفحة السالفة، و فی شرح نهج البلاغة بکلا طبعتیه-: و البقیع.
3- و أورده ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 3- 39 [1- 235- طبعة أربع مجلدات .
4- فی المصدر: أحلّا الکلأ و أباحاه.
5- لا یوجد لفظ الجلالة فی المصدر.
6- فی ک: عنه، بدلا من: منه.
7- صحیح البخاریّ- کتاب الجهاد- حدیث 146.
8- فی س: اللّه.
9- و ذکره ابن حنبل فی مسنده 4- 38 و 71 و 73. أقول: جاء فی صحیح البخاریّ کتاب المساقاة حدیث 11: أنّ عمر حمی السّرف و الرّبذة!.
10- فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 199 [1- 67 طبعة ذات أربع مجلّدات .

سرف را برای شتران خود که هزار شتر بود و برای شتران حکم بن ابی العاص قرق کرد و ربذه را برای شترهای زکات و نقیع را برای اسبهای مسلمانان و اسبهای خودش و بنی امیه در قرق نگاه داشته بود.(1) با این وجود حتی اگر وی این منطقه را برای شترهای زکات قرق کرده باشد، باز هم کار درستی نکرده است زیرا که خداوند تعالی و رسول او صلی الله علیه و آله و سلم علفزارها را مباح دانسته و آنرا مشاع میان همگان قرار داده اند و کسی حق ندارد که این اباحه و جایزشماری را تغییر دهد. و اگر در این کار راه درست را رفته بود و تنها بخاطر منفعتی که به مسلمانان می رسید، آنرا قرق کرده بود، در این معنی نداشت که بخاطر اینکار از خداوند طلب مغفرت کند یا عذرخواهی نماید، چرا که عذرخواهی تنها بخاطر اشتباه و نه کار درست انجام می شود. پایان.

و بخاری(2) در صحیح خود از ابن عباس و الصعب بن جثامة روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هیچ قرقگاهی نباشد مگر از آن خداوند و رسول خدا. (3)

و او در نقض و زیر پا نهادن بیان صریح حضرت صلی الله علیه و آله و سلم ، قرقگاه را مخصوص شتران خود و حکم و اسبهای بنی امیه قرار داد. و ابن ابی الحدید(4)

در شرح خطبه الشقشقیة می نویسد: عثمان ..

ص: 229


1- . و ابن أبی الحدید در شرحش بر نهج البلاغه 3: 39[ 1- 235- چهار جلدی] آنرا ذکر می کند.
2- . صحیح البخاریّ- کتاب الجهاد- حدیث 146
3- . و ابن حنبل در مسندش 4: 38 و 71 و 73 ذکر کرده و در صحیح البخاریّ کتاب المساقاة حدیث 11 آمده است که عمر السّرف و الرّبذة را قرق نمود!.
4- . در شرحش علی نهج البلاغة 1: 199[ 1- 67 از چاپ چهار جلدی]

الْمَرَاعِیَ حَوْلَ الْمَدِینَةِ کُلَّهَا مِنْ مَوَاشِی الْمُسْلِمِینَ کُلِّهِمْ إِلَّا عَنْ بَنِی أُمَیَّةَ.

الطعن الحادی عشر:

أنّه أعطی من بیت المال الصدقة المقاتلة و غیرها، و ذلک ممّا لا یحلّ فی الدین، و دفع الاعتراضات الواردة علیه مذکور فی الشافی(1).

الطعن الثانی عشر:

إتمامه الصلاة بمنی مع کونه مسافرا، و هو مخالف للسنّة و لسیرة من تقدّمه (2)

ص: 230


1- الشافی 4- 278.
2- اعلم أنّ إتمامه الصلاة فی منی کان من المسلّم عند العامّة، و تشبّثوا فی توجیهه و تبریره بما لا یزیده إلّا طعنا. فقد أخرج البیهقیّ فی سننه 3- 144، عن الزهری: أنّ عثمان بن عفّان أتمّ الصلاة بمنی من أجل الأعراب لأنّهم کثروا عامئذ فصلّی بالناس أربعا لیعلمهم أنّ الصلاة أربع!!. و ذکره فی تیسیر الوصول 2- 286، و نیل الأوطار 2- 260. و أورد المتّقی فی الکنز 4- 229، و البیهقیّ فی السنن الکبری 3- 144، عن حمید، عن عثمان بن عفّان أنّه أتمّ الصلاة بمنی، ثمّ خطب فقال: یا أیّها الناس! إنّ السنّة سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و سنّة صاحبیه و لکنّه حدث العام من الناس فخفت أن یستنّوا. و قال ابن حجر فی فتح الباری 2- 456: أخرج أحمد و البیهقیّ من حدیث عثمان و أنّه صلّی بمنی أربع رکعات أنکر الناس علیه، فقال: إنّی تأهّلت بمکّة لما قدمت، و إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: من تأهّل ببلدة فإنّه یصلّی صلاة مقیم. قال: هذا حدیث لا یصحّ منقطع، أو فی رواته من لا یحتجّ به، و یردّه أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان یسافر بزوجاته و قصّر. و روی ابن حزم فی المحلّی 4- 270، و ابن الترکمانی فی ذیل سنن البیهقیّ 3- 144 من طریق سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: اعتلّ عثمان- و هو بمنی- فأتی علیّ فقیل له: صلّ بالناس. فقال: إن شئتم صلّیت لکم صلاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم؟. قالوا: لا، إنّ صلاة أمیر المؤمنین- یعنی عثمان- أربعا، فأبی.

چراگاه های اطراف مدینه را بطور کامل از ورود چارپایان همه مسلمانان در قرق نگاه داشت مگر از بنی امیه.

طعن یازدهم : اینکه وی زکات جنگجویان و غیر آن را از اموال بیت المال پرداخت نمود

و این در دین اسلام جایز نیست و رد اعتراضهای وارد بر این امر، در الشافی(1) ذکر شده است.

طعن دوازدهم : نماز کامل در مسافرت

اینکه وی با وجود مسافر بودن، نمازش را در منی کامل خواند و این مخالف سنت پیامبر و سیره دو خلیفه دیگر بود. (2)

ص: 230


1- . الشافی 4: 278
2- . بدان که تمام خواندن نماز توسط او در منی قضیه ای بود که همگان از آن خبر یافتند ولی در توجیه و درست نمایی آن به ادله ای دست برده اند که تنها راه طعن و اشکال را بیشتر می گشاید. چرا که بیهقی در سنن خود 3- 144، از زهری روایت صحیح می آورد که عثمان بن عفّان به خاطر اعراب بادیه نشین نماز را در منی چهار رکعت خواند، زیرا که ایشان در آن سال زیاد بودند و او نماز را چهار رکعتی خواند تا به ایشان بفهماند که نماز چهار رکعت است!! و این مطلب در تیسیر الوصول 2- 286، و نیل الأوطار 2- 260 نیز ذکر شده است و المتّقی در الکنز 4- 229، و البیهقیّ در السنن الکبری 3- 144، از حمید، از عثمان بن عفّان روایت می کند که او نماز را در منی تمام خواند و سپس چنین خطبه راند که ای مردم! همانا که سنت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سنت دو رفیق اوست ولی این امر امسال از مردم سر زد و ترسیدم که آنرا بعنوان سنت شناسند. ابن حجر در فتح الباری 2- 456 می گوید: أحمد و البیهقیّ حدیث عثمان را با ذکر صحت سند نقل می کنند که وی در منی چهار رکعت نماز خواند و مردم بر او خرده گرفتند و او گفت: من زمانی که می آمدم در مکه همسری اختیار کردم و شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر که در شهری همسری بگیرد، بایستی که نماز مقیم را بخواند. گوید: این حدیثی نادرست با سند مقطوع است یا اینکه در میان راویان آن کسانی غیر قابل اعتماد هستند و نکته مخالف آن اینست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همسرانش را در سفر به همراه داشت ولی نمازش را شکسته خواند. و ابن حزم در المحلّی 4: 270، و ابن الترکمانی در ذیل سنن البیهقیّ 3: 144 به نقل از سفیان بن عیینة، از جعفر بن محمّد، از پدرش روایت می کند که گفت: عثمان در منی بود که بیمار گشت و علی آمد و به او گفتند که پیشنماز بایست. گفت: اگر بخواهید نماز را آنگونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می خواند، برایتان می خوانم. گفتند: نه، نماز امیر مومنان – یعنی عثمان- چهار رکعت است و او امتناع ورزید.

فقد رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ (2)، قَالَ: صَلَّی بِنَا عُثْمَانُ بِمِنًی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ، فَقِیلَ ذَلِکَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ. فَقَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ عُمَرَ رَکْعَتَیْنِ، ثُمَّ تَفَرَّقَتْ بِکُمُ الطُّرُقُ، فَیَا لَیْتَ حَظِّی مِنْ أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ رَکْعَتَانِ مُتَقَبَّلَتَانِ.

قال: أخرجه البخاری (3) و مسلم (4) و أبو داود (5). وَ فِی أُخْرَی لِأَبِی دَاوُدَ (6) زِیَادَةُ: وَ مَعَ عُثْمَانَ صَدْراً مِنْ إِمَارَتِهِ، ثُمَّ أَتَمَّهَا .. وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (7).

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ (8)، قَالَ: صَلَّی عُثْمَانُ بِمِنًی أَرْبَعاً حَتَّی بَلَغَ ذَلِکَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ، فَقَالَ: لَقَدْ صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ رَکْعَتَیْنِ.

وَ لَهُ فِی أُخْرَی، قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فِی السَّفَرِ رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ عُمَرَ رَکْعَتَیْنِ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (9) وَ مُسْلِمٌ (10) وَ النَّسَائِیُّ (11) عَلَی مَا أَوْرَدَهُ صَاحِبُ جَامِعِ

ص: 231


1- جامع الأصول 5- 704 حدیث 4020.
2- فی المصدر زیادة: و هو أخو الأسود النّخعیّ.
3- صحیح البخاریّ 2- 465 کتاب تقصیر الصلاة، باب الصلاة بمنی. و فی کتاب الحجّ، باب الصلاة بمنی 2- 154.
4- صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب قصر الصلاة بمنی 2- 260، حدیث 695.
5- سنن أبی داود، المجلد 12، باب الصلاة بمنی، باختلاف یسیر فی اللفظ.
6- سنن أبی داود، کتاب المناسک، باب الصّلاة بمنی 1- 308، حدیث 1960.
7- و رواه الدّارمیّ فی سننه 2- 55، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 3- 143، و غیرهما.
8- سنن النّسائیّ 3- 120- 121، کتاب تقصیر الصّلاة، باب تقصیر الصّلاة بمنی. و فیه روایته الأخری التّالیة.
9- صحیح البخاریّ 2- 464، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی، و فی کتاب الحجّ، باب الصّلاة بمنی.
10- صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب قصر الصّلاة بمنی، حدیث 694.
11- سنن النّسائیّ 3- 121، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی، عن أنس بن مالک.

در جامع الاصول(1) از عبدالرحمن بن یزید روایت است که گفت: عثمان در منی به پیشنمازی ما چهار رکعت نماز خواند و این قضیه را به عبدالله بن مسعود خبر دادند و او گفت: به همراه رسول خدا در منی دو رکعت خواندم و با ابوبکر نیز دو رکعت و با عمر هم دو رکعت و سپس به بیراهه ها کشانده شدید، و ای کاش که سهم من از چهار رکعت، دو رکعت نماز پذیرفته بود. گوید: البخاری(2)

و مسلم(3)

و ابوداود(4)

سند آنرا صحیح دانسته اند. و در روایت دیگری از ابی داود افزوده است که : و با عثمان در آغاز خلافتش، و سپس او نماز را کامل خواند .. و ادامه روایت.

و در روایت النسائی آمده که : عثمان در منی نماز را چهار رکعتی خواند و این مساله به گوش عبدالله بن مسعود رسید و او گفت: به راستی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دو رکعت نماز گزاردم. و او روایت دیگری دارد که گفت: با رسول خدا در سفر دو رکعت نماز گزاردیم و با ابوبکر دو رکعت و با عمر هم دو رکعت.

و بخاری(5) و مسلم(6)

و نسائی(7)

ص: 231


1- . جامع الأصول 5: 704 حدیث 4020
2- . صحیح البخاریّ 2- 465 کتاب تقصیر الصلاة، باب الصلاة بمنی. و در کتاب الحجّ، باب الصلاة بمنی 2- 154
3- . صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب قصر الصلاة بمنی 2: 260، حدیث 695
4- . سنن أبی داود، جلد 12، باب الصلاة بمنی، با اختلاف اندکی در متن
5- . صحیح البخاریّ 2: 464، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی، و در کتاب الحجّ، باب الصّلاة بمنی
6- . صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب قصر الصّلاة بمنی، حدیث 694
7- . سنن النّسائیّ 3- 121، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی، عن أنس بن مالک

الْأُصُولِ (1)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ وَ أَبُو بَکْرٍ بَعْدَهُ، وَ عُمَرُ بَعْدَ أَبِی بَکْرٍ، وَ عُثْمَانُ صَدْراً مِنْ خِلَافَتِهِ، ثُمَّ إِنَّ عُثْمَانَ صَلَّی بَعْدُ أَرْبَعاً، وَ کَانَ (2) ابْنُ عُمَرَ إِذَا صَلَّی مَعَ الْإِمَامِ صَلَّی أَرْبَعاً، وَ إِذَا صَلَّی (3) وَحْدَهُ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ (4).

قال: أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ مِنْ طُرُقٍ أُخْرَی (5)، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَنَّهُ: صَلَّی صَلَاةَ الْمُسَافِرِ بِمِنًی وَ غَیْرِهِ رَکْعَتَیْنِ، وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ رَکْعَتَیْنِ صَدْراً مِنْ خِلَافَتِهِ ثُمَّ أَتَمَّهَا أَرْبَعاً.

و أخرجه البخاری (6) و لم یقل: و غیره (7).

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ مُخْتَصَرٌ، قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (8) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 232


1- جامع الأصول 5- 705، حدیث 4021.
2- فی جامع الأصول: فکان.
3- فی المصدر: صلّاها.
4- و رواه أحمد فی مسنده 2- 16 و 55 و 56 باختصار، و الطّحاویّ فی شرح معانی الآثار، باب صلاة المسافرین. و انظر: ما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 1- 145، 378 و 2- 44، و سنن البیهقیّ 3- 126 و غیرهما.
5- فی المصدر: و أخرجه مسلم من طریق آخر، بدلا من: من طرق أخری.
6- فی المصدر زیادة: نحوه.
7- أقول: و قریب منه ما أخرجه مالک فی الموطإ 1- 282، عن عروة، و القاضی أبو یوسف فی الآثار: 30 و الشافعی فی کتابه الأمّ 1- 159، و 7- 175، عن عبد الرحمن بن یزید. و نقله الترمذی فی صحیحه 1- 71، و البیهقیّ فی سننه 3- 153، عن أبی نضرة بتفصیل، و قال: حسن صحیح. و فی لفظ ابن حزم فی المحلّی 4- 270: أنّ ابن عمر کان إذا صلّی مع الإمام بمنی أربع رکعات انصرف إلی منزله فصلّی فیه رکعتین، أعادها. و جاء فی صحیح البخاریّ 2- 154، و صحیح مسلم 1- 261، و مسند أحمد بن حنبل 1- 425 و غیرهما بالإسناد، عن عبد الرحمن بن یزید، قال: صلّی بنا عثمان بن عفّان بمنی أربع رکعات، فقیل ذلک لعبد اللّه بن مسعود، فاسترجع، ثمّ قال: .. و جاءت روایة عبد الرحمن بن یزید فی السنن الکبری 3- 144 و غیرها بإسناد آخر.
8- فی المصدر: النّبیّ، بدلا من: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

که صاحب جامع الاصول(1) نیز آن را نقل نموده، از عبدالله بن عمر روایت می کنند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در منی نمازش را دو رکعتی خواند و ابوبکر هم پس از او همین سان و پس از او نیز عمر به همین سان و عثمان در آغاز خلافتش همینطور، اما سپس عثمان چهار رکعت خواند و ابن عمر چون با خلیفه نماز می گزارد، چهار رکعت می خواند و چون تنها می خواند، دو رکعت بجا می آورد.

گوید: بخاری و مسلم آنرا به سندهای دیگری نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که وی نماز مسافر را در منی و غیر آن دو رکعت می خواند و ابوبکر و عمر و عثمان در آغاز خلافتش چنین بودند تا آنکه عثمان آنرا چهار رکعت خواند. بخاری این روایت را به ذکر سند صحیح خوانده ولی «و دیگری» نگفته است.

و در روایت نسائی مختصر است و می گوید: با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 232


1- . جامع الأصول 5: 705، حدیث 4021

[وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ عُمَرَ رَکْعَتَیْنِ.

وَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ صَلَّی الصَّلَاةَ (2) بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ، وَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ صَلَّاهَا (3) بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ، وَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ (4) صَلَّاهَا بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ، وَ أَنَّ عُثْمَانَ صَلَّاهَا (5) رَکْعَتَیْنِ شَطْرَ إِمَارَتِهِ ثُمَّ أَتَمَّهَا بَعْدُ.

قال: أخرجه الموطأ (6).

وَ عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ بِمِنًی وَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ وَ مَعَ عُمَرَ رَکْعَتَیْنِ وَ مَعَ عُثْمَانَ صَدْراً مِنْ إِمَارَتِهِ.

قال: أَخْرَجَهُ النَّسَائِیُّ (7).

عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ، قَالَ وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ صَلَاةِ الْمُسَافِرِ، فَقَالَ-: حَجَجْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ، وَ حَجَجْتُ مَعَ أَبِی بَکْرٍ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ (8) عُمَرَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ، وَ مَعَ عُثْمَانَ سِتَّ سِنِینَ مِنْ خِلَافَتِهِ أَوْ ثَمَانِیَ سِنِینَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ. قال: أخرجه الترمذی (9).

وَ عَنْ مُوسَی بْنِ سَلَمَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ: کَیْفَ أُصَلِّی إِذَا کُنْتُ

ص: 233


1- جامع الأصول 5- 706، حدیث 4022.
2- لا توجد: الصّلاة، فی المصدر.
3- فی جامع الأصول زیادة: بمنی.
4- لا یوجد: بن الخطّاب، فی المصدر.
5- فی المصدر زیادة: بمنی.
6- الموطأ 1- 402 کتاب الحجّ، باب الصلاة بمنی.
7- سنن النّسائیّ 3- 120 کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی. و أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 5- 706، حدیث 4023، و أخذه المصنّف رحمه اللّه من الأخیر، کما أورده إمام الحنابلة فی مسنده 1- 145.
8- فی المصدر: و حججت مع ..
9- سنن الترمذی، کتاب الصلاة، باب ما جاء فی التقصیر فی السفر، حدیث 545، و قال: هذا حدیث حسن صحیح. و أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 5- 706، حدیث 4024.

در منی دو رکعت نماز گزاردم و با ابوبکر دو رکعت و با عمر دو رکعت.

در جامع الاصول(1) از عروة بن الزبیر روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز را در منی دو رکعت خواند و ابوبکر نیز در منی نماز را دو رکعت خواند و عمر بن الخطاب نیز نماز را در منی دو رکعت خواند و عثمان در نیمی از خلافتش آنرا دو رکعت خواند سپس بعد از آن آنرا کامل خواند. گوید: در الموطأ آنرا صحیح دانسته است.

از انس روایت شده که گفت: با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در منی و با ابوبکر و با عمر نماز را دو رکعت خواندم و با عثمان نیز در آغاز خلافتش. گوید: نسائی آنرا صحیح دانسته است.

از عمران بن حصین روایت است که چون درباره نماز مسافر از او پرسیدند، گفت: با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به حج رفتم و او نماز را دو رکعت خواند و با ابوبکر به حج رفتم و او نماز را دو رکعت خواند و با عمر و او هم دو رکعت خواند و با عثمان شش سال از خلافتش یا هشت سال و او دو رکعت می خواند. گوید: الترمذی(2) آنرا صحیح دانسته است.

و از موسی بن سلمة روایت است که گفت: از ابن عباس پرسیدم اگر در

ص: 233


1- . جامع الأصول 5: 706، حدیث 4022
2- . سنن الترمذی، کتاب الصلاة، باب ما جاء فی التقصیر فی السفر، حدیث 545، و گوید که این حدیثی حسن و صحیح است. و ابن الأثیر در جامع الأصول 5- 706، حدیث 4024 آنرا آورده است.

بِمَکَّةَ إِذَا لَمْ أُصَلِّ مَعَ الْإِمَامِ؟!. قَالَ: رَکْعَتَیْنِ، سُنَّةَ أَبِی الْقَاسِمِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (1).

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ (2)، قَالَ: تَفُوتُنِی الصَّلَاةُ فِی جَمَاعَةٍ وَ أَنَا بِالْبَطْحَاءِ مَا تَرَی أُصَلِّی؟. قَالَ: رَکْعَتَیْنِ، سُنَّةَ أَبِی الْقَاسِمِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (3).

وَ عَنْ حَارِثَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ وَ نَحْنُ أَکْثَرُ مَا کُنَّا (4) وَ آمَنُهُ بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ.

أخرجه البخاری (5) و مسلم (6) و الترمذی (7).

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی دَاوُدَ (8) وَ النَّسَائِیِّ (9)، قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِمِنًی (10) وَ النَّاسُ أَکْثَرُ مَا کَانُوا، فَصَلَّی بِنَا رَکْعَتَیْنِ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ (11).

ص: 234


1- کذا أورده مسلم بن الحجّاج القشیریّ فی صحیحه، کتاب صلاة المسافرین، باب صلاة المسافرین و قصرها، حدیث 688.
2- سنن النّسائیّ 3- 119، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمکّة.
3- و عن حمید الضّمریّ قریب منه، کما جاء فی کنز العمّال 4- 240.
4- فی المصدر زیادة: قطّ.
5- صحیح البخاریّ 2- 464، کتاب تقصیر الصلاة بمنی، و فی کتاب الحجّ، باب الصلاة بمنی.
6- صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب قصر الصلاة بمنی، حدیث 696.
7- سنن الترمذی، کتاب الحجّ، باب ما جاء فی تقصیر الصلاة بمنی، حدیث 882.
8- سنن أبی داود، کتاب الحجّ، باب القصر لأهل مکّة، حدیث 1965.
9- سنن النّسائیّ 3- 119- 120، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی. و مجموع ما ذکره فی سننه أربع أحادیث.
10- فی س: بمنی رکعتین، و خطّ علی الأخیرة فی ک، و فی المصدر: صلّیت مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بمنی أکثر ما کانوا ...
11- و أورده فی جامع الأصول 5- 703- 704، حدیث 4019. و عن حارثة بن وهب قال: صلّی بنا النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم آمن ما کان بمنی رکعتین، کذا رواه البخاریّ فی صحیحه فی کتاب التّقصیر، باب الصّلاة بمنی، و کرّر ذکرها فی کتاب الحجّ فی باب الصّلاة بمنی باختلاف یسیر، و أوردها أبو نعیم فی حلیة الأولیاء 4- 344، 7- 188 بطریقین.

مکه باشم و با امام نماز نخوانم، چگونه باید نماز خوانم؟ گفت: دو رکعت، سنت ابی القاسم صلی الله علیه و آله و سلم است.

در روایت نسائی اینگونه آمده که: در حالیکه در سرزمین مکه هستم، نماز جماعت از من فوت می شود، به نظرت باید چگونه نماز بخوانم؟ گفت: دو رکعت، سنت ابی القاسم صلی الله علیه و آله و سلم است.

و از حارثة بن وهب روایت است که گفت: رسول خدا در حالیکه ما مسلمانان بیشترین تعداد و در امن ترین حالت خود بودیم، نماز را برای ما در منی دو رکعت خواند. بخاری(1) و مسلم(2)

و ترمذی(3)

آنرا صحیح دانسته اند. و در روایت ابی داود(4) و نسائی(5)

اینگونه است که: با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در منی نماز گزاردم حال آنکه مردمان بیشترین تعداد را داشتند، و او در حجة الوداع برای ما دو رکعت نماز خواند. (6)

ص: 234


1- . صحیح البخاریّ 2: 464، کتاب تقصیر الصلاة بمنی، و در کتاب الحجّ، باب الصلاة بمنی.
2- . صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب قصر الصلاة بمنی، حدیث 696
3- . سنن الترمذی، کتاب الحجّ، باب ما جاء فی تقصیر الصلاة بمنی، حدیث 882
4- . سنن أبی داود، کتاب الحجّ، باب القصر لأهل مکّة، حدیث 1965
5- . سنن النّسائیّ 3: 119- 120، کتاب تقصیر الصّلاة، باب الصّلاة بمنی
6- . و در جامع الأصول 5: 703- 704، حدیث 4019 آمده است. و از حارثة بن وهب روایت کرده که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درحالیکه بیشترین امنیت را داشت، در منی برای ما دو رکعت نماز خواند. همچنان بخاریّ در صحیحش در کتاب التّقصیر، باب الصّلاة بمنی، آنرا ذکر نموده و بار دیگر در کتاب الحجّ در باب الصّلاة بمنی با اختلاف اندک تکرار نموده و أبو نعیم در حلیة الأولیاء 4: 344، 7- 188 به دو سند ذکر نموده است.

وَ قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (1): إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَصْحَابِ عَابُوا عَلَیْهِ مَا صَنَعَ بِمِنًی، قَالَ: وَ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ حَجَّ عُثْمَانُ فَضَرَبَ فُسْطَاطَهُ بِمِنًی وَ کَانَ أَوَّلَ فُسْطَاطٍ ضَرَبَهُ عُثْمَانُ بِمِنًی وَ أَتَمَّ الصَّلَاةَ بِهَا وَ بِعَرَفَةَ، وَ کَانَ أَوَّلُ مَا تَکَلَّمَ بِهِ النَّاسُ فِی عُثْمَانَ ظَاهِراً حِینَ أَتَمَّ الصَّلَاةَ بِمِنًی، فَعَابَ ذَلِکَ غَیْرُ وَاحِدٍ مِنَ الصَّحَابَةِ، وَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام): مَا حَدَثَ أَمْرٌ وَ لَا قَدُمَ عَهْدٌ، وَ لَقَدْ عَهِدْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ وَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ یُصَلُّونَ رَکْعَتَیْنِ وَ أَنْتَ صَدْراً مِنْ خِلَافَتِکَ، فَمَا أَدْرِی مَا تَرْجِعُ إِلَیْهِ؟ (2) أَ لَمْ تُصَلِّ فِی هَذَا الْمَکَانِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ صَلَّیْتَهُمَا(3) أَنْتَ رَکْعَتَیْنِ؟. قَالَ: بَلَی! وَ لَکِنِّی أُخْبِرْتُ أَنَّ بَعْضَ مَنْ حَجَّ مِنَ الْیَمَنِ وَ جُفَاةَ النَّاسِ قَالُوا إِنَّ الصَّلَاةَ لِلْمُقِیمِ رَکْعَتَانِ، وَ احْتَجُّوا بِصَلَاتِی وَ قَدِ اتَّخَذْتُ بِمَکَّةَ أَهْلًا وَ لِی بِالطَّائِفِ مَالٌ، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: مَا فِی هَذَا عُذْرٌ، أَمَّا قَوْلُکَ اتَّخَذْتُ بِهَا أَهْلًا فَإِنَّ زَوْجَکَ بِالْمَدِینَةِ تَخْرُجُ بِهَا إِذَا شِئْتَ وَ إِنَّهَا (4) تَسْکُنُ بِسُکْنَاکَ، وَ أَمَّا مَالُکَ بِالطَّائِفِ، فَبَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ مَسِیرَةُ ثَلَاثِ لَیَالٍ، وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَنْ حَاجِّ الْیَمَنِ وَ غَیْرِهِمْ فَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْوَحْیُ وَ الْإِسْلَامُ قَلِیلٌ ثُمَّ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَصَلَّوْا رَکْعَتَیْنِ، وَ قَدْ ضَرَبَ الْإِسْلَامُ بِجِرَانِهِ (5). فَقَالَ: أَعْمَلُهُ بِمَا أَرَی (6). فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَلَاقَی ابْنَ مَسْعُودٍ، فَقَالَ: وَ الْخِلَافُ شَرٌّ (7)، وَ قَدْ صَلَّیْتُ بِأَصْحَابِی أَرْبَعاً. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ:

ص: 235


1- الکامل لابن الأثیر 3- 51 [دار الکتاب العربیّ- بیروت 3- 42، بتصرّف و اختصار.
2- هنا سقط لا یتمّ الکلام إلّا به، حیث جاء فی المصدر: ما یرجع إلیه، فقال: رأی رأیته، و بلغ الخبر عبد الرّحمن بن عوف و کان معه، فجاءه فقال له: ..
3- فی الکامل: و عمر رکعتین و صلّیتها ..
4- فی المصدر: و إنّما.
5- قال فی النّهایة 1- 263: ضرب الحقّ بجرانه .. أی قرّ قراره و استقام، کما أنّ البعیر إذا برک و استراح مدّ عنقه علی الأرض، و الجران: باطن العنق.
6- فی الکامل: فقال عثمان: هذا رأی رأیته.
7- هنا سقط، و جاء فی المصدر: فقال: أبا محمّد! غیر ما تعلم. قال: فما أصنع؟. قال: اعمل بما تری و تعلم. فقال ابن مسعود: الخلاف شرّ.

ابن اثیر در الکامل گوید(1): بسیاری از اصحاب بخاطر رفتاری که در منی داشت بر او خرده گرفتند. گوید و در سال بیست و نه عثمان حج نمود و در منی خیمه زد و این اولین بار بود که او در منی خیمه می زد و در آنجا و در عرفات نمازش را کامل خواند و اولین باری که مردم آشکارا درباره عثمان زبان به سخن گشودند هنگامی بود که او نمازش را کامل خواند و شماری از صحابه او را سرزنش نمودند و علی علیه السلام به او گفت: چیز نویی اتفاق نیفتاده و ماجرای تازه ای پیش نیامده، از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و از ابابکر و عمر به یاد دارم که دو رکعت نماز می گذاردند و تو خود آغاز خلافتت را چنین بودی و نمی دانم، اکنون به چه بازگشته ای؟ آیا تو با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و با ابابکر و عمر در این مکان نماز نخوانده ای و تو خود آنرا دو رکعت نخواندی؟ گفت: آری! ولی با خبر شدم که برخی از حج گزاران یمنی و تعلیم نادیدگان مردم بر این باور شدند که نماز برای مقیم دو رکعت است و نماز مرا برهان این سخنشان قرار دادند، حال آنکه من در مکه ازدواج کرده ام و در طائف اموالی دارم. پس عبدالرحمن گفت: در این سخن عذری نیست، زیرا این سخنت که در مکه همسری گزیده ای، به راستی که همسرت در مدینه است و اگر خواهی او را با خود آوری و او اکنون در سکونتگاه تو ساکن است. درباره مالت در طائف نیز، میان تو و آن فاصله سه شبانروز هست و اما سخنت درباره حج گزاران یمنی و دیگران، بدان که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وحی نازل می شد حال آنکه مسلمانان اندک بودند و آنگاه ابوبکر و عمر نیز دو رکعت خوانده اند، حال آنکه اسلام مستقر گشته بود. پس عثمان گفت: آنسان که خود تشخیص می دهم، رفتار می کنم. پس عبدالرحمن از نزد وی خارج گشت و با ابن مسعود دیدار نمود و گفت: اختلاف شر است(2) و من برای اصحاب خود چهار رکعت نماز گزاردم. پس عبدالرحمن گفت:

ص: 235


1- . الکامل ابن الأثیر 3: 51 [ دار الکتاب العربیّ- بیروت] 3: 42، با اندکی تغییر و به اختصار.
2- . در اینجا حذفی صورت گرفته و در منبع آمده است: پس گفت: ای أبا محمّد! خلاف آنچه می دانی رفتار کن. گفت: چگونه رفتار کنم؟. گفت: بدانچه می دانی و باور داری عمل کن. پس ابن مسعود گفت: مخالفت شرّ است.

قَدْ صَلَّیْتُ بِأَصْحَابِی رَکْعَتَیْنِ، وَ أَمَّا الْآنَ فَسَوْفَ أُصَلِّی أَرْبَعاً. قَالَ: وَ قِیلَ کَانَ ذَلِکَ سَنَةَ ثَلَاثِینَ (1).

وَ رَوَی نَحْوَ ذَلِکَ صَاحِبُ رَوْضَةِ الْأَحْبَابِ (2)، وَ قَالَ: أَنْکَرَ الْأَصْحَابُ عَلَیْهِ ضَرْبَ الْفُسْطَاطِ بِمِنًی وَ إِطْعَامَهُ النَّاسَ، إِذْ کَانَ ذَلِکَ مِنْ شِعَارِ أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ لَمْ یُقْدِمْ عَلَیْهِ أَحَدٌ مُنْذُ بُعِثَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَی ذَلِکَ الزَّمَانِ، وَ قَدْ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: لَنَضْرِبَنَّ لَکَ فُسْطَاطاً بِمِنًی، فَقَالَ: لَا، مِنَی مُنَاخُ مَنْ سَبَقَ..

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3)، عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهَا قَالَتْ (4): قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَا نَبْنِی لَکَ بِمِنًی بَیْتاً یُظَلِّلُ (5) مِنَ الشَّمْسِ؟، فَقَالَ: لَا، إِنَّمَا هُوَ مُنَاخٌ لِمَنْ سَبَقَ إِلَیْهِ..

قال: أخرجه الترمذی (6) و أبو داود (7)

ص: 236


1- قریب منه الطّبریّ فی تاریخه فی حوادث سنة 29 ه، 5- 56، و انظر: تاریخ ابن کثیر 7- 154، و تاریخ ابن خلدون 2- 386، و الأنساب للبلاذریّ 5- 39. أقول: و ها هو أمیر المؤمنین و یعسوب الدّین سلام اللّه علیه یقف أمام هذه البدعة، فقد روی ابن حزم فی المحلّی 4- 270 بإسناده، قال: اعتلّ عثمان و هو بمنی، فأتی علیّ فقیل له: صلّ بالنّاس. فقال: إن شئتم صلّیت لکم صلاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، یعنی رکعتین. قالوا: لا، إلّا صلاة أمیر المؤمنین!- یعنون عثمان- أربعا، فأبی. و أوردها ابن الترکمانی فی ذیل سنن البیهقیّ 3- 144، و قد سلفت.
2- روضة الأحباب .. انظر: تعلیقة رقم 4 فی صفحة: 533 من المجلّد السّالف: 30.
3- جامع الأصول 3- 437، حدیث 1775.
4- لا توجد: قالت، فی س.
5- فی المصدر: یضلک.
6- سنن الترمذی، کتاب الحجّ، باب ما جاء فی أنّ منی مناخ من سبق، حدیث 881.
7- سنن أبی داود، کتاب المناسک، باب تحریم حرم مکّة، حدیث 2019. أقول: و أخرجه أیضا ابن ماجة فی کتاب المناسک، باب النزول بمنی، حدیث 3006 و 3007، و أحمد بن حنبل فی مسنده 6- 187 و 206، و الدارمیّ فی سننه 2- 73 کتاب المناسک، باب کراهیّة البنیان بمنی، و مستدرک الحاکم 1- 467 کتاب الحجّ، باب منی مناخ من سبق.

من برای اصحابم دو رکعت نماز گزارده­ام و اما اکنون چهار رکعت نماز خواهم گزارد. گوید: و گفته شده که این در سال سی بوده است. (1)

و صاحب روضة الاحباب(2)

نیز نظیر این را روایت می کند و میگوید: اصحاب پیامبر خیمه زدن در منی و غذا خوراندن به مردم را عیب نمودند، چرا که این از نشانه های اهل جاهلیت بود و از زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث گشت تا به آن زمان، کسی به این کار دست نیازیده بود و از رسول خدا درخواست کرده بودند: مشتاقانه می خواهیم برایت در منی خیمه ای بزنیم. فرمود: نه، (خیمه زدن در) منی، آیین گذشتگان بوده است.

و در جامع الاصول(3)

نیز از عایشه روایت است که گفت: گفتم: ای رسول خدا! آیا برایت در منی خانه ای بر پا نداریم که در برابر خورشید، سایه روی سرت باشد؟ فرمود: نه، به راستی که این آیین کسانی است که پیشتر از ما چنین کردند... گوید: ترمذی(4)

و ابی داود(5)

آنرا صحیح دانسته اند.

ص: 236


1- . شبیه به آنست سخن الطّبریّ در تاریخش در حوادث سال 29 ه-، 5: 56، و بنگرید: تاریخ ابن کثیر 7: 154، و تاریخ ابن خلدون 2: 386، و الأنساب البلاذریّ 5: 39 می گویم: این أمیر المؤمنین و یعسوب دین سلام اللّه علیه است که در برابر این بدعت پایمردی می کند. و ابن حزم در المحلّی 4: 270 با سندی که آورده، می گوید: عثمان در منی بود که بیمار شد و علی بیامد و به او گفتند که پیشنماز شو و حضرت فرمود: اگر بخواهید آنسان که رسول خدا نماز می خواند برایتان نماز می خوانم. یعنی دو رکعت. گفتند: نه نماز امیر مومنان - یعنی عثمان بود – چهار رکعت است ،پس وی امتناع ورزید. و ابن الترکمانی در ذیل سنن البیهقیّ 3- 144، آنرا نقل کرده که گذشت.
2- . روضة الأحباب .. بنگرید: حاشیه شماره . صفحه : 533 از جلد: 30
3- . جامع الأصول 3: 437، حدیث 1775.
4- . سنن الترمذی، کتاب الحجّ، باب ما جاء در أنّ منی مناخ من سبق، حدیث 881
5- . سنن أبی داود، کتاب المناسک، باب تحریم حرم مکّة، حدیث 2019

ثم إنّ الشافعی (1) ذهب إلی أنّ قصر الصلاة رخصة لیس بعزیمة، لقوله تعالی: (فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ) (2)، و قال: و القصر أفضل.

و قال مالک (3) و أبو حنیفة (4): إنّه عزیمة (5)، و یدلّ علیه من طرق الجمهور روایات کثیرة، و نفی الجناح لا ینافی کون القصر عزیمة، و سیأتی القول فیه فی بابه (6)، مع أنّ القول بالتخیّر لا ینفع فی دفع الطعن عنه، إذ لو کان له سبیل إلیه لما اعتذر بالأعذار الواهیة کما عرفت، بل یظهر من إعراض المعترض و المعتذر عنه رأسا اتّفاق (7) الأصحاب علی بطلانه.

الطعن الثالث عشر:

جرأته علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و مضادّته له.،

فقد حکی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْحَقِّ (8)، عَنِ الْحُمَیْدِیِّ (9)، قَالَ: قَالَ السُّدِّیُّ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ

ص: 237


1- الأم للشافعی 1- 179- صدر المسألة، المبسوط للسرخسی 1- 239، بدایة المجتهد 1- 166، القوانین الفقهیّة: 82، المجموع 4- 335، 336، 339 و غیرها.
2- سورة النساء: 101.
3- کما جاء فی المجموع 4- 337.
4- ذکره فی بدایة المجتهد 1- 166، و المبسوط 1- 239، و المجموع 4- 337، و القوانین الفقهیّة: 82 و غیرها.
5- بل ذهب عمر و ابنه و ابن عبّاس و جابر و جبیر بن مطعم و الحسن و القاضی إسماعیل و حمّاد بن سلیمان و عمر بن عبد العزیز و قتادة و الکوفیّون إلی أنّ القصر واجب، کما فی تفسیر القرطبیّ 5- 351، و تفسیر الخازن 1- 413 و غیرهما.
6- بحار الأنوار 89- 1 و ما بعدها، و لاحظ صفحة: 110- 116 من المجلد الثامن من الغدیر، و 8- 185 منه.
7- فی س: لاتّفاق.
8- نهج الحقّ و کشف الصّدق: 304- 305، باختلاف أشرنا لبعضه.
9- فی کتابه الجمع بین الصّحیحین، و لا زال- حسب علمنا- مخطوطا.

اما شافعی(1) اینگونه باور دارد که قضیه شکستن و کوتاه خواندن نماز، یک اجازه است و نه دستور حتم، چرا که خدایتعالی می فرماید: (فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ – و شما را ایرادی نیست اگر .. )(2)، و میگوید: که شکستن بهتر است. و مالک(3) و ابو حنیفه(4)

گفته اند که این یک دستور حتم(5) است و از طریق غالب راویان، روایتهای بسیاری بر این دلالت می کند و این سخن که ایرادی ندارد، منافی این نیست که شکستن نماز، دستور حتم باشد و سخن در این قضیه در محل(6) آن ذکر خواهد شد، با وجود اینکه اعتقاد به مخیّر بودن، فایده ای در برداشتن طعن و ایراد از وی ندارد، چرا که اگر وی راهی به آن داشت، با عذرهای پوچی که دیدیم، عذر نمی آورد، بلکه رویگردانی معترضان و عذرپذیرِان وی بدون کسب اجازه از او، نشان دهنده اتفاق نظر اصحاب پیامبر در بطلان این امر است.

طعن سیزدهم: جسارت نمودن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ضدیتش با وی

چرا که علامه رحمه الله در کتاب کشف الحق(7)

از الحمیدی(8)

روایت می کند که گفت: السدّی در تفسیر این آیه شریفه

ص: 237


1- . الأم اثر الشافعی 1: 179- ابتدای مطلب، المبسوط اثر السرخسی 1- 239، بدایة المجتهد 1- 166، القوانین الفقهیّة: 82، المجموع 4- 335، 336، 339 و غیر آن.
2- . النساء/ 101
3- . چنانکه در المجموع 4: 337 آمده است.
4- . در بدایة المجتهد 1: 166، و المبسوط 1: 239، و المجموع 4: 337، و القوانین الفقهیّة: 82. و غیر آن آمده است.
5- . بلکه عمر و پسرش و ابن عبّاس و جابر و جبیر بن مطعم و الحسن و القاضی إسماعیل و حمّاد بن سلیمان و عمر بن عبد العزیز و قتادة و الکوفیّون معتقد بودند که شکسته خواندن واجب است، چنانکه در تفسیر القرطبیّ 5- 351، و تفسیر الخازن 1- 413 و غیر آن آمده است.
6- . بحار الأنوار 89: 1 و پس از آن، و بنگرید: الغدیر 18: 110- 116 و 8: 185
7- . نهج الحقّ و کشف الصّدق: 304- 305، با اختلاف اندک.
8- . در کتابش الجمع بین الصّحیحین، که همچنان – حسب علم ما – چاپ نشده است.

تَعَالَی: (وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً) (1) إِنَّهُ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو سَلَمَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ (2) بْنُ حُذَافَةَ وَ تَزَوَّجَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ امْرَأَتَیْهِمَا: أُمَّ سَلَمَةَ وَ حَفْصَةَ، قَالَ طَلْحَةُ وَ عُثْمَانُ: أَ یَنْکِحُ مُحَمَّدٌ نِسَاءَنَا إِذَا مِتْنَا وَ لَا تُنْکَحُ نِسَاؤُهُ إِذَا مَاتَ؟! وَ اللَّهِ لَوْ قَدْ مَاتَ لَقَدْ أَجْلَبْنَا (3) عَلَی نِسَائِهِ بِالسِّهَامِ، وَ کَانَ طَلْحَةُ یُرِیدُ عَائِشَةَ، وَ عُثْمَانُ یُرِیدُ أُمَّ سَلَمَةَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً* إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً) (4)، وَ أُنْزِلَ: (إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً) (5).

الطعن الرابع عشر:

عدم إذعانه لقضاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالحقّ.،

فقد رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ (6)، عَنِ السُّدِّیِّ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی: (وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ) (7)، (وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ.) (8) الْآیَاتِ، وَ قَالَ (9):

ص: 238


1- الأحزاب: 53.
2- فی المصدر: و خنیس، بدلا من: و عبد اللّه.
3- فی س: أجّلنا.
4- الأحزاب: 53 و 54.
5- النّور: 57.
6- نهج الحقّ و کشف الصّدق: 305، باختلاف یسیر.
7- النّور: 47.
8- النّور: 48- 50.
9- فی س: و قد، بدلا من: و قال. و فی المصدر: قال السّدّیّ: نزلت هذه فی عثمان بن عفّان.

(وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً - : و هرگز زنان او را پس از او به همسری نگیرید.)(1) گفته است زمانی که ابوسلمة و عبدالله بن حذافه درگذشتند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با زنان آندو: ام سلمة و حفصة، ازدواج نمود، طلحه و عثمان گفتند: آیا چون ما بمیریم، محمد با زنان ما ازدواج کند و چون او مرد، ما با زنانش ازدواج نکنیم؟! به خدا که وقتی او فوت کند، زنانش را با تیرها (قمار بر سر به دست آوردن چیزی با مسابقه تیراندازی) به چنگ می آوریم، و طلحه عایشه را می خواست و عثمان ام سلمة را، پس خدایتعالی این آیه را نازل نمود که: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً * إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً –: شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقا [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است * اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعا خدا به هر چیزی داناست )(2)، وَ سپس این آیه نازل شد که: (إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً -: بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است )(3) .

چهاردهم : سر ننهادن به قضاوت بر حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

چرا که از علامه رحمه الله در کشف الحق(4) از السدّی نقل شده است که در تفسیر این آیه شریفه: (وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ –: و می گویند به خدا و پیامبر [او] گرویدیم و اطاعت کردیم آنگاه دسته ای از ایشان پس از این [اقرار] روی برمی گردانند و آنان مؤمن نیستند )(5)،

(وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ. -: و چون به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند تا میان آنان داوری کند بناگاه دسته ای از آنها روی برمی تابند * و اگر حق به جانب ایشان باشد به حال اطاعت به سوی او می آیند * آیا در دلهایشان بیماری است یا شک دارند یا از آن می ترسند که خدا و فرستاده اش بر آنان ستم ورزند [نه] بلکه خودشان ستمکارند)(6) می گوید:

ص: 238


1- . الأحزاب/ 53
2- . الأحزاب/ 53 و 54
3- . النّور/ 57
4- . نهج الحقّ و کشف الصّدق: 305، با اختلاف اندک.
5- . النّور/47
6- . النّور/ 48- 50

نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَنِی النَّضِیرِ فَغَنِمَ أَمْوَالَهُمْ، فَقَالَ عُثْمَانُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ائْتِ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ فَاسْأَلْهُ أَرْضَ .. کَذَا وَ کَذَا، فَإِنْ أَعْطَاکَهَا فَأَنَا شَرِیکٌ فِیهَا، وَ آتِیهِ أَنَا فَأَسْأَلُهُ إِیَّاهَا فَإِنْ أَعْطَانِیهَا فَأَنْتَ شَرِیکِی فِیهَا، فَسَأَلَهُ عُثْمَانُ أَوَّلًا فَأَعْطَاهُ إِیَّاهَا، فَقَالَ لِی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَشْرِکْنِی، فَأَبَی عُثْمَانُ، فَقَالَ: بَیْنِی وَ بَیْنَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَأَبَی أَنْ یُخَاصِمَهُ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقِیلَ لَهُ: لِمَ لَا تَنْطَلِقُ مَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟!، فَقَالَ هُوَ ابْنُ عَمِّهِ فَأَخَافُ (1) أَنْ یَقْضِیَ لَهُ!. فَنَزَلَتِ الْآیَاتُ، فَلَمَّا بَلَغَ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله)(2) مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ أَقَرَّ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْحَقِّ.

و قد مرّ (3) هذا من تفسیر علیّ بن إبراهیم (4)، و أنّها نزلت فیه بوجه آخر..

الطعن الخامس عشر:

أنّه زعم أنّ فی المصحف لحنا،

فقد حَکَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (5)، عَنْ تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِیِّ (6) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) (7)، قَالَ:

قَالَ عُثْمَانُ: إِنَّ فِی الْمُصْحَفِ لَحْناً (8). فَقِیلَ لَهُ: أَ لَا تُغَیِّرُهُ؟. فَقَالَ: دَعُوهُ! فَلَا یُحَلِّلُ

ص: 239


1- لا توجد: فأخاف، فی س، و أثبتت فی المصدر.
2- کذا، و فی المصدر: عثمان، و هو الظّاهر.
3- بحار الأنوار 22- 98 حدیث 52.
4- تفسیر القمّیّ 2- 107.
5- کشف الحقّ: 146- طبعة دار السّلام، بغداد-.
6- تفسیر الثّعلبیّ 3- 32، و قد حذفت الرّوایة فی المطبوع منه، أو لعلّها فی مکان آخر من التّفسیر، فراجع.
7- طه: 63.
8- فی المصدر زیادة هنا و هی: و استسقمه العرب بألسنتهم.

درباره عثمان بن عفان نازل شده است آنگاه که رسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم قبیله بنی النضیر را به زانو در آورد و اموال ایشان را به غنیمت گرفت. پس عثمان به علی علیه السلام گفت: به نزد رسول خدا برو و از او سرزمین فلان و فلان را تقاضا کن و اگر آنرا به تو داد من در آن با تو شریک هستم و سپس من نزد او رفته و آنرا از وی درخواست می کنم و اگر آنرا به من عطا نمود، تو با من در آن شریک هستی. پس نخست عثمان آنرا از وی تقاضا نمود و پیامبر آنرا در اختیارش نهاد. پس علی علیه السلام به او گفت: مرا شریک کن و عثمان قبول نکرد. پس گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بین من و تو حکم باشد و عثمان نپذیرفت که او از وی نزد رسول خدا شکایت برد. به او گفتند: آخر چرا با او نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نمی روی؟! گفت: او پسر عمویش است و می ترسم که به نفع او حکم نماید. پس این آیات نازل گشت. و زمانی که پیامبر دریافت که خداوند درباره چه آیات را نازل فرموده، به علی علیه السلام حق داد.

و این سخن به نقل از تفسیر علی بن ابراهیم(1) نیز پیش از این بیان شد(2)

و اینکه این آیه به صورتی دیگر، درباره وی نازل گشته است.

طعن پانزدهم : اینکه وی مدعی شد که در قران لحن (زبان غیر اصیل و عامیانه و مخالف قواعد عام زبان فصیح) وجود دارد

چرا که علامه رحمه الله در کتاب کشف الحق(3) به نقل از تفسیر الثعلبی ذیل آیه شریفه (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ –: به راستی که این دو جادوگرند)(4)،

آورده است که گفت: عثمان گفت: در مصحف لحن وجود دارد. به او گفتند: آیا آنرا تغییر نمی دهی؟ گفت: رهایش کنید، چرا که آن حلالی را

ص: 239


1- . تفسیر القمّیّ 2: 107
2- . بحار الأنوار 22: 98 حدیث 52
3- . کشف الحقّ: 146- چاپ دار السّلام، بغداد.
4- . طه/ 63

حَرَاماً وَ لَا یُحَرِّمُ حَلَالًا.

، وَ رَوَاهُ الرَّازِیُّ أَیْضاً فِی تَفْسِیرِهِ (1).

الطعن السادس عشر:

تقدیمه الخطبتین فی العیدین، و کون الصلاة مقدّمة علی الخطبتین قبل عثمان ممّا تضافرت به الأخبار العامیّة (2)

فقد رَوَی مُسْلِمٌ (3) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ عَطَاءٍ، قَالَ: سَمِعْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ یَقُولُ: أَشْهَدُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنَّهُ یُصَلِّی قَبْلَ الْخُطْبَةِ(4).

وَ عَنْ عَطَاءٍ (5)، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَامَ یَوْمَ الْفِطْرِ فَصَلَّی فَبَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَ الْخُطْبَةِ ثُمَّ خَطَبَ النَّاسَ.

وَ عَنْ نَافِعٍ، عَنِ (6) ابْنِ عُمَرَ (7): أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبَا بَکْرٍ

ص: 240


1- تفسیر الفخر الرّازیّ 22- 75.
2- قال الترمذی فی الصحیح 1- 70: و العمل علی هذا عند أهل العلم من أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و غیرهم أنّ صلاة العیدین قبل الخطبة. و تأتیک جملة من المصادر.
3- صحیح مسلم 1- 325- کتاب العیدین-، حدیث 884.
4- و جاء بمضامین متعدّدة فی صحاح العامّة و مسانیدهم بهذا الإسناد، انظر: صحیح البخاریّ 2- 377 [2- 116]، کتاب العیدین، باب الخطبة بعد العید، و فی أکثر من ثلاث عشرة [ثلاثة عشر] کتاب، [کتابا] و سنن أبی داود 1- 178 کتاب الصّلاة، باب الخطبة یوم العید، حدیث 1142- 1146 و 1447، و سنن النّسائیّ 3- 183 کتاب العیدین، باب الخطبة فی العیدین بعد الصّلاة، و باب موعظة الإمام النّساء بعد الفراغ من الخطبة، سنن ابن ماجة 1- 385، سنن البیهقیّ 3- 296.
5- کذا أورده أبو داود فی سننه بهذا الإسناد فی کتاب الصّلاة، باب الخطبة یوم العید، حدیث 1141، و جاء بهذا المضمون فی عدّة روایات متّحدة الإسناد مختلفة المضمون، کما أوردها ابن الأثیر فی جامع الأصول 6- 131- 133.
6- فی ک: و عن.
7- کما أورده البخاریّ فی صحیحه 2- 375 [2- 111- 112]، کتاب العیدین، باب المشی و الرّکوب إلی العید و الصّلاة باختلاف یسیر، و باب الخطبة بعد العید، و صحیح مسلم 1- 326 کتاب العیدین فی فاتحته، حدیث 888، و سنن التّرمذیّ 1- 70 کتاب الصّلاة، باب ما جاء فی صلاة العیدین قبل الخطبة، حدیث 531، و سنن النّسائیّ 3- 183 کتاب العیدین، باب صلاة العیدین قبل الخطبة، و ذکره ابن الأثیر فی جامع الأصول 6- 131، حدیث 4239، و موطّأ مالک 1- 146، و مسند أحمد بن حنبل 2- 38، و کتاب الأمّ للشّافعیّ 1- 208 و فیه: أنّ النّبیّ و أبا بکر و عمر کانوا یصلّون فی العیدین قبل الخطبة، سنن ابن ماجة 1- 387، و سنن البیهقیّ 3- 296، و المحلّی لابن حزم 5- 85، و بدائع الصّنائع 1- 276. و اللّفظ مختلف و المعنی واحد. و جاء عن أبی سعید الخدریّ و عبد اللّه بن سائب و أنس بن مالک و البراء بن عازب و أبی عبیدة مولی ابن أزهر و غیرهم، انظر مثلا: صحیح البخاریّ 2- 110، 111، صحیح مسلم 1- 325، سنن ابن ماجة 1- 386، 389، سنن البیهقیّ 3- 296، 297، 298، 301، سنن أبی داود 1- 178، 180، سنن النّسائیّ 3- 185- 186، المدوّنة الکبری لمالک 1- 155، المحلّی 5- 86، موطّأ مالک 1- 147، کتاب الأمّ للشّافعیّ 1- 171.

حرام نمی کند و حرامی را هم حلال نمی کند.

رازی نیز آنرا در تفسیر(1) خود نقل کرده است .

طعن شانزدهم : پیش انداختن خطبه ها در دو عید قربان و فطر

پیش انداختن خطبه ها در دو عید قربان و فطر و اینکه نماز پیش از عثمان، چنانکه اخبار منقول از عامه مسلمین به فراوانی بیان می کند(2)،

پیش از خطبه ها خوانده می شد.

چه آنکه مسلم در صحیح(3) خود از عطاء روایت می کند که از ابن عباس شنیدم: شهادت می دهم بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که وی پیش از خطبه نماز می خواند. و از عطاء(4) از جابر بن عبدالله روایت کند که گفت: شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز عید فطر برخاست و نماز گزارد و نماز را پیش از خطبه آغاز نمود و سپس برای مردم خطبه گفت. و از نافع از ابن عمر(5)

روایت است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ابابکر

ص: 240


1- . تفسیر الفخر الرّازیّ 22: 75
2- . الترمذی در الصحیح 1: 70 گوید: و نحوه عمل به این عبادت نزد اهل علم از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چنان است که نماز دو عید پیش از خطبه است و منابعی چند ذکر خواهد شد.
3- . صحیح مسلم 1- 325- کتاب العیدین-، حدیث 884.
4- . أبو داود در سننش اینچنین و با این إسناد در کتاب الصّلاة، باب الخطبة یوم العید، حدیث 1141 آنرا آورده است و همین مضمون را در چند روایت با سند یکسان و مضامین متفاوت آورده است و ابن أثیر نیز در جامع الأصول 6: 131- 133 آنرا نقل نموده است.
5- . چنانکه بخاریّ در صحیحش 2: 375[ 2- 111- 112]، کتاب العیدین، باب المشی و الرّکوب إلی العید و الصّلاة با اختلاف اندک، و نیز در باب الخطبة بعد العید آورده است، و در صحیح مسلم 1- 326 کتاب العیدین در آغازش، حدیث 888، و سنن التّرمذیّ 1- 70 کتاب الصّلاة، باب ما جاء فی صلاة العیدین قبل الخطبة، حدیث 531، و سنن النّسائیّ 3- 183 کتاب العیدین، باب صلاة العیدین قبل الخطبة آمده است، و ابن الأثیر در جامع الأصول 6- 131، حدیث 4239، و موطّأ مالک 1- 146، و مسند أحمد بن حنبل 2- 38، و الشّافعیّ در کتاب الأمّ 1- 208 آنرا نقل کرده اند و در آن آمده است: که پیامبر و ابابکر و عمر خطبه را در دو عید پس از نماز ایراد می کردند. سنن ابن ماجة 1- 387، و سنن البیهقیّ 3- 296، و المحلّی اثر ابن حزم 5- 85، و بدائع الصّنائع 1- 276. درحالیکه متن متفاوت و معنی یکسان است . و از أبی سعید الخدریّ و عبد اللّه بن سائب و أنس بن مالک و البراء بن عازب و أبی عبیدة مولای ابن أزهر و غیر ایشان روایت شده است. بعنوان نمونه بنگرید: صحیح البخاریّ 2- 110، 111، صحیح مسلم 1- 325، سنن ابن ماجة 1- 386، 389، سنن البیهقیّ 3- 296، 297، 298، 301، سنن أبی داود 1- 178، 180، سنن النّسائیّ 3- 185- 186، المدوّنة الکبری اثر مالک 1- 155، المحلّی 5- 86، موطّأ مالک 1- 147، کتاب الأمّ للشّافعیّ 1- 171.

وَ عُمَرَ کَانُوا یُصَلُّونَ الْعِیدَیْنِ قَبْلَ الْخُطْبَةِ.

و الأخبار فی ذلک من طرق أهل البیت علیهم السلام مستفیضة.

و قال العلّامة رحمه اللّه فی المنتهی (1): لا نعرف فی ذلک خلافا إلّا من بنی أمیّة.

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ (2)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: الْخُطْبَةُ فِی الْعِیدَیْنِ (3) بَعْدَ الصَّلَاةِ، وَ إِنَّمَا أَحْدَثَ الْخُطْبَةَ قَبْلَ الصَّلَاةِ عُثْمَانُ (4).

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (5) بِإِسْنَادِهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی صَلَاةِ الْعِیدَیْنِ، قَالَ: الصَّلَاةُ قَبْلَ الْخُطْبَتَیْنِ ... (6)، وَ کَانَ أَوَّلُ مَنْ أَحْدَثَهَا بَعْدَ الْخُطْبَةِ

ص: 241


1- منتهی المطلب 1- 245- الحجریّة- فی صلاة العیدین، و العبارة منقولة بالمعنی و باختصار.
2- الکافی 3- 460، حدیث 3.
3- لا توجد فی المصدر: فی العیدین.
4- أورده الحرّ العاملیّ فی الوسائل 5- 110، حدیث 9805، و رواه الشّیخ المفید فی المقنعة: 33، و الشّیخ فی التّهذیب 1- 289.
5- التّهذیب 3- 287، حدیث 860. و جاء صدر الحدیث فی التّهذیب 5- 10، و ذکره الشّیخ الحرّ العاملیّ فی وسائل الشّیعة 5- 110، حدیث 2 من الباب 11.
6- فی المصدر زیادة هنا حذفها المصنّف طاب ثراه لعدم ارتباطها بما نحن فیه، فراجع.

و عمر، نماز دو عید را پیش از خطبه می خواندند.

اخبار پیرامون این موضوع از قول اهل بیت علیهم السلام بسیار فراوان است و علامه رحمه ا لله در المنتهی(1)

روایت می کند : در این موضوعی مخالفتی جز از سوی بنی امیه مشاهده ننموده ایم.

کلینی(2)

از علی بن محمد از محمد بن عیسی از یونس از معاویة بن عمار از ابی عبدالله علیه السلام روایت می کند که فرمود: خطبه در نماز دو عید پس از نماز است و کسی که خطبه پیش از نماز را بدعت نمود، تنها عثمان بود. (3)

و شیخ در التهذیب(4)

با ذکر سند از الحسین بن سعید از صفوان از علاء از محمد بن مسلم از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السلام درباره نماز دو عید روایت می کند که فرمود: نماز پیش از دو خطبه است.. و نخستین کسی که به بدعت آنرا پس از خطبه خواند،

ص: 241


1- . منتهی المطلب 1- 245- چاپ سنگی- در باب صلاة العیدین، و عبارت نقل مختصر به معنی است.
2- . الکافی 3: 460، حدیث 3
3- . شیخ الحرّ العاملیّ در الوسائل 5: 110، حدیث 9805 آنرا روایت کرده و نیز شیخ مفید در المقنعة: 33، و الشّیخ در التّهذیب 1- 289.
4- . التّهذیب 3: 287، حدیث 860. و سرآغاز روایت در التّهذیب 5: 10 آمده و شیخ الحرّ العاملیّ در وسائل الشّیعة 5: 110، حدیث 2 من الباب 11آنرا ذکر نموده است.

عُثْمَانُ لَمَّا أَحْدَثَ إِحْدَاثَهُ، کَانَ إِذَا فَرَغَ مِنَ الصَّلَاةِ قَامَ النَّاسُ لِیَرْجِعُوا، فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ قَدَّمَ الْخُطْبَتَیْنِ وَ احْتَبَسَ النَّاسَ لِلصَّلَاةِ (1)

الطعن السابع عشر:

إحداثه الأذان یوم الجمعة زائدا علی ما سنّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و هو بدعة محرّمة، و یعبّر عنه تارة ب: الأذان الثالث، لأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله شرّع للصلاة أذانا و إقامة فالزیادة ثالث، أو مع صلاة الصبح، و تارة ب: الأذان الثانی، و الوجه واضح، و هو ما یقع ثانیا بالزمان، أو ما لم یکن بین یدی الخطیب، لأنّه الثانی باعتبار الإحداث سواء وقع أولا بالزمان أو ثانیا.

و قال ابن إدریس (2): ما یفعل بعد نزول الإمام.

و قَدْ رَوَی إِحْدَاثَ عُثْمَانَ الْأَذَانَ الثَّالِثَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (3) فِی حَوَادِثِ سَنَةِ ثَلَاثِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ، وَ رَوَاهُ صَاحِبُ رَوْضَةِ الْأَحْبَابِ (4)، وَ رَوَاهُ مِنْ

ص: 242


1- و ذکر قریب من هذا ابن حجر فی فتح الباری 2- 361، و یعجبنی نقل عبارته برمّتها قال: أوّل من خطب قبل الصّلاة عثمان، صلّی بالنّاس ثمّ خطبهم!، فرأی ناسا لم یدرکوا الصّلاة ففعل ذلک، أی صار یخطب قبل النّاس، و هذه العلّة غیر الّتی اعتلّ بها مروان، لأنّ عثمان رأی مصلحة الجماعة فی إدراکهم الصّلاة، و أمّا مروان فراعی مصلحتهم فی إسماعهم الخطبة، لکن قیل: إنّهم کانوا فی زمن مروان یتعمّدون ترک سماع خطبته لما فیها من سبّ ما لا یستحقّ السّبّ، و الإفراط فی مدح بعض النّاس!، و انظر: ما ذکره فی 2- 359، و أورده الشّوکانیّ فی نیل الأوطار 3- 362 و 374. و ذکره السّیوطیّ فی الأوائل، و تاریخ الخلفاء: 111، و السکتواری فی محاضرات الأوائل: 145.
2- السرائر: 64- الحجریّة- فی صلاة الجمعة [1- 304- طبعة جامعة المدرسین ، و العبارة لیست نصّا.
3- الکامل 3- 48، و أورده الطّبریّ فی تاریخه 5- 68.
4- روضة الأحباب .. لاحظ: التّعلیقة رقم 4 فی صفحة: 533 من المجلّد السّالف 30.

عثمان بود آنگاه که این بدعت را جاری نمود و چنین بود که مردم پس از آنکه وی نماز را به پایان می رساند، برمی خاستند تا بروند و زمانی که وی این حال را دید، خطبه ها را پیش از نماز جاری نمود و مردم را برای نماز، مجبور به ماندن می نمود. (1)

طعن هفدهم : ایجاد بدعت اذان در روز جمعه

ایجاد بدعت اذان در روز جمعه زائد بر آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سنت فرموده بود و این بدعتی حرام می باشد که گاهی آنرا با نام اذان سوم می خوانند زیرا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای نماز یک اذان و یک اقامه تشریع فرموده بود و از اینرو اضافه بر این، سومی خواهد بود. یا با نماز صبح و گاهی آنرا اذان دوم می نامند که وجه تسمیه آن مشخص است، یعنی که به لحاظ زمانی در مرحله دوم قرار می گیرد، و یا آن اذانی که در حضور خطیب سر داده نشود، چرا که این اذان به اعتبار سر دادنش دوم است چه به لحاظ زمانی پیش از اذان اصلی باشد چه پس از آن.

ابن ادریس(2)

گوید: آن چیزی است که پس از حاضر شدن امام گفته می شد. و قضیه به بدعت افزودن اذان سوم در روز جمعه توسط عثمان را ابن اثیر در الکامل(3)،

ذیل حوادث سال سی ام هجرت روایت کرده و صاحب روضة الاحباب(4) نیز روایت کرده

ص: 242


1- . و ابن حجر در فتح الباری 2: 361 روایتی نزدیک به این را آورده و ترجیح می دهم که عبارت وی را بصورت کامل ذکر کنم: گوید: نخستین کسی که پیش از نماز خطبه راند، عثمان بود که نخست به پیشنمازی نماز خواند و بعد برای مردم خطبه خواند! و سپس دید که کسانی به نماز نرسیده اند و پس از آن چنین کرد یعنی پیش از آمدن همه مردم خطبه را می خواند و این علت، غیر از آن علتی است که مروان ذکر می کند، چرا که عثمان مصلحت جماعت مسلمین را در رسیدن آنها به نماز می دید ولی مروان بیشتر به مصلحت ایشان در شنیدن خطبه اش نظر داشت. ولی گفته شده که مردم در زمان مروان بخاطر ناسزاگوییها به کسانی و اموری که شایسته ناسزا نبود و زیاده رویها در ستایش برخی از افراد، عمدا از شنیدن خطبه دوری می ورزیدند. بنگرید به آنچه هم او در 2- 359 گفته و الشّوکانیّ در نیل الأوطار 3- 362 و 374 ذکر می کند. و السّیوطیّ نیز در الأوائل، و تاریخ الخلفاء: 111، و السکتواری در محاضرات الأوائل: 145 آنرا نقل کرده اند.
2- . السرائر: 64- چاپ سنگی- فی صلاة الجمعة[ 1- 304- چاپ جامعة المدرسین]، و عبارت ذکر شده، عین متن کتاب نیست.
3- . الکامل 3: 48، و الطّبریّ فی تاریخه 5: 68
4- . روضة الأحباب .. بنگرید به حاشیه شماره . در صفحه:( 533) در جلد پیشین( 30)

أَصْحَابِ صِحَاحِهِمُ الْبُخَارِیِّ (1) وَ أَبِی دَاوُدَ (2)وَ التِّرْمِذِیِّ (3) وَ النَّسَائِیِّ (4) عَلَی مَا رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5) عَنْهُمْ، عَنْ زَیْدِ بْنِ السَّائِبِ فِی رِوَایَاتٍ عَدِیدَةٍ:

مِنْهَا: أَنَّهُ کَانَ الْأَذَانُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ إِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ، فَلَمَّا کَانَ عُثْمَانُ نَادَی النِّدَاءَ الثَّالِثَ عَلَی الزَّوْرَاءِ (6).

وَ رُوِیَ (7)، عَنِ الشَّافِعِیِّ أَنَّهُ قَالَ: مَا صَنَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ أَحَبُّ إِلَیَّ.

ص: 243


1- صحیح البخاریّ 2- 326- 327 [2- 95- 96]، کتاب الجمعة، باب الأذان یوم الجمعة، و باب المؤذّن الواحد یوم الجمعة، و باب الجلوس علی المنبر عند التّأذین، و باب التّأذین عند الخطبة، بمعانی متقاربة.
2- کذا، و الصّحیح: و أبو داود، انظر: سنن أبی داود 1- 171- کتاب الصّلاة، باب النّداء یوم الجمعة، حدیث 1087- 1090.
3- سنن التّرمذیّ 1- 67- کتاب الصّلاة- باب ما جاء فی أذان یوم الجمعة، حدیث 516، بلفظه.
4- سنن النّسائیّ 3- 100- 101، کتاب الجمعة، باب الأذان للجمعة.
5- جامع الأصول 5- 674- 675، حدیث 3966. و جاء أیضا فی سنن ابن ماجة 1- 348، و کتاب الأمّ للشّافعیّ 1- 173، و سنن البیهقیّ 1- 429 و 3- 192، 205، و فیض الإله للبقاعی 1- 193. و لا یخفی کون الألفاظ مختلفة جدّا و المعنی واحدا، فلاحظ. قال البلاذریّ فی الأنساب 5- 39: .. ثمّ إنّ عثمان نادی النّداء الثّالث فی السّنة السّابعة [من خلافته فعاب النّاس ذلک و قالوا: بدعة. و لاحظ ما قاله ابن حجر فی فتح الباری 2- 315، و الشّوکانیّ فی نیل الأوطار 3- 332، و شرح السّنن الکبری للبیهقیّ 1- 429.
6- الکلمة مشوّشة فی المطبوع. قال فی القاموس 2- 42: الزّوراء: موضع بالمدینة قرب المسجد، و نحوه فی تاج العروس 3- 246 و عددا بهذا الاسم عدّة مواضع، و ذکر فی فتح الباری 2- 315، و عمدة القاری 3- 291: أنّه حجر کبیر عند باب المسجد. و لاحظ: مراصد الاطّلاع 2- 674، و معجم البلدان 4- 412. و انظر ما ذکره شیخنا الأمینیّ طاب ثراه فی غدیره 8- 125- 128، و اعتبر.
7- الأمّ للشّافعیّ 1- 195، و لعلّه یشکل استفادة ما ذکره هنا منه، و لعلّه جاء من أشیاع الشّافعیّ و تلامذته.

و صاحبان صحاح ایشان بخاری(1)

و ابی داود(2)

و ترمذی(3)

و نسائی (4)

طبق آنچه که در جامع الاصول از ایشان نقل شده، از زید بن السائب در روایات چندی، روایت کرده اند. از جمله اینکه اذان در دوره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و عمر چنین بود که چون امام می آمد، نماز بر پا می شد ولی چون زمان عثمان فرارسید، وی اذان سوم را نیز در زوراء (محلی در نزدیکی مسجد مدینه یا سنگی بزرگ بر کنار در مسجد و ..) سر داد.

و از شافعی روایت شده(5)

که گفت: آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبکر و عمر انجام می دادند، نزد من پسندیده تر است.

ص: 243


1- . صحیح البخاریّ 2: 326- 327[ 2- 95- 96]، کتاب الجمعة، باب الأذان یوم الجمعة، و باب المؤذّن الواحد یوم الجمعة، و باب الجلوس علی المنبر عند التّأذین، و باب التّأذین عند الخطبة، با معانی نزدیک به هم.
2- . اینچنین ذکر شده و صحیح چنین است: و أبو داود، بنگرید: سنن أبی داود 1- 171- کتاب الصّلاة، باب النّداء یوم الجمعة، حدیث 1087- 1090.
3- . سنن التّرمذیّ 1: 67- کتاب الصّلاة- باب ما جاء فی أذان یوم الجمعة، حدیث 516
4- . سنن النّسائیّ 3: 100- 101، کتاب الجمعة، باب الأذان للجمعة.
5- . الأمّ اثر الشّافعیّ 1: 195، و شاید استفاده از آنچه که در اینجا بیان کرده، مورد اشکال قرار گیرد و شاید که به دست شاگردان و پیروان وی درج شده باشد.

الطعن الثامن عشر:

ما ذکره فی روضة الأحباب (1) أنّه لّما حجّ فی سنة ست و عشرین من الهجرة أمر بتوسیع المسجد الحرام، فابتاع دار من رضی بالبیع من الساکنین فی جوار المسجد، و من لم یرض به أخذ داره قهرا، ثم لمّا اجتمعوا إلیه و شکوا (2) و تظلّموا أمر بحبسهم حتّی کلّمهم فیهم عبد اللّه بن خالد بن الولید فشفّعه فیهم و أطلقهم (3)

و لا ریب فی أنّ غصب الدور و جعلها مسجدا حرام فی الشریعة باتّفاق المسلمین.

الطعن التاسع عشر:

إنّه لم یتمکّن من الإتیان بالخطبة، فقد رُوِیَ فِی رَوْضَةِ الْأَحْبَابِ (4) أَنَّهُ لَمَّا کَانَ أَوَّلُ جُمُعَةٍ مِنْ خِلَافَتِهِ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَعَرَضَهُ الْعِیُّ فَعَجَزَ عَنْ أَدَاءِ الْخُطْبَةِ وَ تَرَکَهَا، فَقَالَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ: أَیُّهَا النَّاسُ! سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً وَ بَعْدَ عِیٍّ نُطْقاً، وَ إِنَّکُمْ إِلَی إِمَامٍ فَعَّالٍ أَحْوَجُ مِنْکُمْ إِلَی إِمَامٍ قَوَّالٍ، أَقُولُ قَوْلِی وَ اسْتَغْفِرُوا

ص: 244


1- روضة الأحباب .. انظر: التعلیقة رقم 4 من صفحة: 533، من المجلد السالف 30.
2- لا توجد: و شکوا، فی س.
3- هذا ما ذکره أصحاب التواریخ، فقد نصّ علیه الطبریّ فی تاریخه 5- 47 حوادث سنة 26 ه، و الیعقوبی فی تاریخه 2- 142، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 36، قال الأول: و فیها زاد عثمان فی المسجد الحرام و وسّعه و ابتاع من قوم و أبی آخرون، فهدم علیهم و وضع الأثمان فی بیت المال، فصاحوا بعثمان، فأمر بهم الحبس!. و قد سبقه بذلک سابقه عمر و زیادته فی المسجد و محاکمة العباس بن عبد المطلب معه و إباؤه عن إعطاء داره، و روایة أبیّ بن کعب و أبی ذرّ الغفاری و غیرهما سلف منّا مجملا. أقول: أخرج البلاذری فی الأنساب 5- 38 من طریق مالک، عن الزهری، قال: وسّع عثمان مسجد النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فأنفق علیه من ماله عشرة آلاف درهم، فقال الناس: یوسّع مسجد رسول اللّه و یغیّر سنّته!.
4- روضة الأحباب: لاحظ التّعلیقة رقم 1.

طعن هجدهم : دستور داد تا مسجد الحرام را گسترش دهند و خانه کسانی که در همسایگی مسجد راضی به فروش بودند را خرید و هر که راضی به این کار نشد، خانه اش را به زور تصرف نمود

آنچه که در روضة الاحباب ذکر شده مبنی بر اینکه وی زمانی که در سال بیست و ششم هجری حج نمود، دستور داد تا مسجد الحرام را گسترش دهند و خانه کسانی که در همسایگی مسجد راضی به فروش بودند را خرید و هر که راضی به این کار نشد، خانه اش را به زور تصرف نمود. سپس وقتی که اجتماع نموده و به او شکایت بردند و دادخواهی کردند دستور داد تا ایشان را حبس نماید تا آنکه عبدالله بن خالد بن ولید درباره ایشان با او صحبت کرد و نزد او برای ایشان پادرمیانی کرد و او آزادشان کرد. (1)

و شکی نیست که غصب خانه ها و تبدیل آن به مسجد در شریعت اسلام به اتفاق نظر همه مسلمانان، حرام است .

طعن نوزدهم : اینکه وی نتوانست خطبه ایراد کند.

چنانکه در روضة الاحباب روایت شده که وی در نخستین جمعه از خلافتش بر منبر نشست و ناتوانی بر زبانش مستولی گشت و از ایراد نمودن خطبه درماند و دست از خطبه کشید و گفت: بسم الله الرحمن الرحیم. ای مردم! خداوند پس از دشواری، آسانی قرار خواهد داد و پس از گرفتگی زبان، سخنوری و همانا شما بیشتر نیاز دارید که خلیفه ای اهل عمل داشته باشید و نه اهل سخن. این سخن را میگویم، و برای خودم و شما از خدا طلب مغفرت می نمایم ..

ص: 244


1- . این آن چیزی است که مورخان بدان اشاره نموده اند و طبریّ در تاریخش 5- 47 حوادث سال 26 ه- ، و یعقوبی در تاریخش 2- 142، و ابن أثیر در الکامل 3- 36 بر آن تاکید کرده اند. طبری گوید: و دراین سال عثمان مسجد الحرام را گسترش داد و خانه ها را از گروهی از مردم خرید و برخی دیگر امتناع کردند و او خانه هایشان را ویران کرد و هزینه آنرا در بیت المال نگاه داشت و ایشان فریاد اعتراض بر عثمان برآوردند و او دستور حبسشان را داد! و پیش از او نیز خلیفه پیشین عمر، چنین رفتاری کرد و برای گسترش مسجد عباس بن عبدالمطلب را محاکمه نمود و از بازپس دادن خانه او سر باز زد و روایت أبیّ بن کعب و أبی ذرّ الغفاری و دیگران بطور خلاصه ذکر گشت.

اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ .. فَنَزَلَ.

قَالَ: وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ .. وَ عَجَزَ عَنِ الْکَلَامِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ قَالَ: أَوَّلُ کُلِّ مَرْکَبٍ صَعْبٌ، وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ (1) وَ عُمَرَ کَانَا یُعِدَّانِ لِهَذَا الْمَقَامِ مَقَالًا وَ أَنْتُمْ إِلَی إِمَامٍ عَادِلٍ أَحْوَجُ مِنْکُمْ إِلَی إِمَامٍ قَائِلٍ، وَ إِنْ أَعِشْ فَآتِکُمُ الْخُطْبَةَ عَلَی وَجْهِهَا، وَ یَعْلَمُ اللَّهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3) فِی شَرْحِ

قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ إِنَّا لَأُمَرَاءُ الْکَلَامِ، وَ فِینَا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ، وَ عَلَیْنَا تَهَدَّلَتْ غُصُونُهُ. (4).

إِنَّهُ رَوَی أَبُو عُثْمَانَ فِی کِتَابِ الْبَیَانِ وَ التَّبْیِینِ (5)، إِنَّ عُثْمَانَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَأُرْتِجَ عَلَیْهِ (6). فَقَالَ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ کَانَا یُعِدَّانِ لِهَذَا الْمَقَامِ مَقَالًا، وَ أَنْتُمْ إِلَی إِمَامٍ عَادِلٍ أَحْوَجُ مِنْکُمْ إِلَی إِمَامٍ خَطِیبٍ، وَ سَآتِیکُمْ (7) الْخُطْبَةَ عَلَی وَجْهِهَا (8) .. ثُمَّ نَزَلَ.

قَالَ: وَ خَطَبَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ فَحَصِرَ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّا نَحْمَدُکَ

ص: 245


1- فی س: و أنا أبا بکر، و هو غلط.
2- و بهذا المعنی جاء فی الأنساب للبلاذریّ 5- 24، و الطّبقات لابن سعد 3- 43- لیدن-، و تاریخ أبی الفداء 1- 166، و بدائع الصّنائع لملک العلماء 1- 262. قال الیعقوبیّ فی تاریخه 2- 140: صعد عثمان المنبر و جلس فی الموضع الّذی کان یجلس فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و لم یجلس أبو بکر و لا عمر فیه ... فتکلّم النّاس فی ذلک، فقال بعضهم: الیوم ولد الشّرّ.
3- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 13- 13.
4- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 226، و الدّکتور صبحی الصّالح: 354 برقم 233. قال ابن میثم فی شرحه علی النّهج 4- 113، و قوله: إنّا لأمراء الکلام .. استعار لفظ الأمراء لنفسه و لأهل بیته ملاحظة کونهم مالکین لأزمّة الکلام یتصرّفون فیه تصرّف الأمراء فی ممالکهم.
5- البیان و التّبیان للجاحظ 1- 272 و 2- 195.
6- قال فی القاموس 1- 190: الرّجرجة: الاضطراب، کالارتجاج .. و الإعیاء.
7- فی البیان و المصدر: و ستأتیکم.
8- فی البیان و التّبیان: الخطب علی وجهها و تعلمون إن شاء اللّه.

و سپس از منبر به زیر آمد. گوید و در روایت دیگری است که گفت: حمد و سپاس خدا راست و .. و از ادامه سخن عاجز ماند. و در روایت دیگری است که گفت: نخستین لحظات هر مرکبی، دشوار است و همانا ابابکر و عمر برای این امر، سخنی را آماده می کردند و شما به یک خلیفه دادگر بیشتر نیازمندید تا یک خلیفه سخنور و اگر عمری بود، خطبه را چنان که باید برایتان خواهم خواند و خدا می داند، ان شاء الله تعالی. (1)

و ابن ابی الحدید در شرح(2)

این سخن حضرت امیر که : همانا که ما امیران سخن هستیم و اصل آن در وجود ما ریشه دوانده و شاخه های پربارش از ما آویزان گشته است(3)؛

می گوید: ابوعثمان جاحظ در کتاب البیان و التبیین(4) روایت می کند که عثمان بر منبر نشست و زبانش بند آمد. پس گفت: به راستی که ابابکر و عمر برای این جایگاه، کلام یا نوشته ای فراهم می کردند و شما بیشتر به خلیفه ای دادگر نیاز دارید تا به یک خلیفه سخنور و خطبه را چنان که باید، برایتان ایراد خواهم نمود.. سپس به زیر آمد. گوید: و مروان بن الحکم نیز خطبه خواند و درماند و گفت: خداوندا تو را حمد میگوییم

ص: 245


1- . و به همین مضمون در الأنساب البلاذریّ 5: 24، و الطّبقات ابن سعد 3: 43- چاپ لیدن-، و تاریخ أبی الفداء 1: 166، و بدائع الصّنائع اثر ملک العلماء 1: 262 ذکر شده است. یعقوبیّ در تاریخش 2: 140 می نویسد: عثمان بر منبر نشست و در همان مرتبه ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می نشست، جای گرفت و ابوبکر و عمر در آن مرتبه ننشسته بودند،.. پس مردم درباره این موضوع به سخن آمدند و کسی گفت: امروز شر زاده شد.
2- . شرح نهج البلاغة ابن أبی الحدید 13: 13
3- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 2: 226، و الدّکتور صبحی الصّالح: 354 به شماره 233. ابن میثم در شرح خود بر نهج 4- 113 گوید: در این سخن حضرت که: ما امیران سخن هستینم .. لفظ الأمراء را برای خود و اهل بیتش به استعاره گرفته است، از آنرو که ایشان زمام سخن را در دست داشتند و همچون تصرف امیران در مملکتهاشان، هرگونه که نیاز بود، زبان را بکار می گرفتند.
4- . البیان و التّبیان اثر الجاحظ 1: 272 و 2: 195.

وَ نَسْتَعِینُکَ وَ نُشْرِکُ بِکَ! (1)

قَالَ: وَ خَطَبَ مُصْعَبُ بْنُ حَیَّانَ خُطْبَةَ نِکَاحٍ فَحَصِرَ، فَقَالَ: لَقِّنُوا مَوْتَاکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، فَقَالَتْ أُمُّ الْجَارِیَةِ: عَجَّلَ اللَّهُ مَوْتَکَ، أَ لِهَذَا دَعَوْتُکَ (2)؟. انتهی (3).

و الظاهر من هذه الروایات أنّ الخطبة کانت خطبة الجمعة الواجبة(4)، و أنّ عثمان(5) لما حصر و عرضه العیّ ترک الخطبة و لم یأمر أحدا بالقیام بها و إقامة الصلاة، و إلّا لرووه و لم یهملوا ذکره، فالأمر فی ذلک لیس مقصورا علی العجز و القصور بل فیه ارتکاب المحظور، فیکون أوضح فی الطعن (6).

الطعن العشرون:

جهله بالأحکام.،

فقد رَوَی الْعَلَّامَهُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ (7) عَنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ، وَ أَوْرَدَهُ صَاحِبُ رَوْضَهِ الْأَحْبَابِ أَنَّ امْرَأَهً دَخَلَتْ عَلَی زَوْجِهَا فَوَلَدَتْ لِسِتَّهِ أَشْهُرٍ فَرُفِعَ ذَلِکَ (8) إِلَی عُثْمَانَ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا، فَدَخَلَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: (وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً) (9)، وَ قَالَ تَعَالَی: (وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ)(10) فَلَمْ یَصِلْ رَسُولُهُ إِلَیْهِمْ إِلَّا بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنْ رَجْمِهَا،

(7)

ص: 246


1- فی شرح النّهج: و لا نشرک بک، و هو غلط، حیث أنّه فی مقام بیان من ارتجّ علیه.
2- فی المصدر: دعوناک.
3- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 13- 13- 14.
4- کما هو صریح روضة الأحباب، و فی أکثرها یظهر أنّه فی أوّل یوم بویع له، و بعضها مطلق.
5- وضع فی مطبوع البحار علی کلمة: عثمان، رمز نسخة بدل.
6- و من الظریف فی المقام أنّهم صرّحوا أنّه کان یماطل الخطبة باستخبار الناس و سؤالهم عن أخبارهم و أسعارهم و هو علی المنبر، کما أخرجه أحمد فی مسنده 1- 73، و الهیثمی فی مجمع الزوائد 2- 187 و قال: رجاله رجال الصحیح.
7- 1- فی شرح النّهج: و لا نشرک بک، و هو غلط، حیث أنّه فی مقام بیان من ارتجّ علیه. 2- فی المصدر: دعوناک. 3- شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید 13- 13- 14. 4- کما هو صریح روضه الأحباب، و فی أکثرها یظهر أنّه فی أوّل یوم بویع له، و بعضها مطلق. 5- وضع فی مطبوع البحار علی کلمه: عثمان، رمز نسخه بدل. 6- و من الظریف فی المقام أنّهم صرّحوا أنّه کان یماطل الخطبه باستخبار الناس و سؤالهم عن أخبارهم و أسعارهم و هو علی المنبر، کما أخرجه أحمد فی مسنده 1- 73، و الهیثمی فی مجمع الزوائد 2- 187 و قال: رجاله رجال الصحیح. 7- نهج الحقّ و کشف الصّدق: 302- 303، مع اختلاف یسیر. 8- فی کشف الحقّ: فذکر ذلک، و فی س: فوقع. 9- الأحقاف: 15. 10- لقمان: 14. و إلی هنا کلام العلّامه، و جاء بعده: قال: فو اللّه، ما کان عند عثمان إلی أن بعث إلیها فرجمت.

و یاری ات می جوییم و به تو شرک می ورزیم!! گوید: و مصعب بن حیان نیز خطبه ازدواج خواند و زبانش بند آمد و گفت: مردگانتان را تلقین نمایید که لا اله الا الله، پس مادر دختر گفت: خدا زودتر مرگت را برساند، آیا برای اینکار تو را فراخوانده ایم؟ پایان. (1)

آنچه از این روایات بر می آید این است که این خطبه، خطبه واجب روز جمعه بوده و عثمان هنگامی که زبانش بند آمد خطبه را رها کرد و دستور هم نداد کسی خطبه را ایراد نماید و نماز را بر پا دارد، وگرنه آنرا روایت می کردند و در بیان آن کوتاهی نمی کردند و در اینجا قضیه تنها قضیه ناتوانی و درماندگی نبوده بلکه ارتکاب امر ممنوع که از آن بازداشته اند، رخ داده و اینگونه ایرادی قوی تر بر او وارد است. (2)

طعن بیستم : جهل او نسبت به احکام

علامه قدس الله روحه در کشف الحق(3)

از صحیح مسلم نقل می کند و صاحب روضة الاحباب نیز آنرا وارد نموده که زنی به خانه شوهرش برده شد و پس از شش ماه فرزندی زاد و این قضیه را به نزد عثمان حکم خواهی کردند و او دستور داد زن را سنگسار کنند، پس علی علیه السلام وارد شد و گفت: همانا خداوند عز و جل می فرماید: (وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً –: و باربرداشتن و از شیرگرفتن او سی ماه است )(4)،

و می فرماید: (وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ –: و از شیر باز گرفتنش در دو سال است)(5)

. اما فرستاده او به ماموران نرسید مگر پس از آنکه وی را سنگسار کرده بودند.

ص: 246


1- . شرح نهج البلاغة ابن أبی الحدید 13: 13- 14
2- . و جالب است که در اینباره بدانیم که تصریح کرده اند وی برای وقت کشی کردن و مماطله در خطبه از حال واحوال مردم می پرسید و از قیمتها و اخبار دیگر ایشان سوال می کرد، در حالیکه بر منبر نماز جمعه نشسته بود. چنانکه أحمد در مسندش 1- 73، و الهیثمی در مجمع الزوائد 2- 187 سند آنرا صحیح دانسته و می گوید: رجال او رجال احادیث صحیح هستند.
3- . نهج الحقّ و کشف الصّدق: 302- 303، با اندک تفاوتی.
4- . الأحقاف/ 15
5- . لقمان/ 14

فَقَتَلَ الْمَرْأَهَ (1) لِجَهْلِهِ بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:

ص: 247


1- 1- و قد أخرجها مالک فی الموطّإ 2- 176، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 7- 442، و ابن عبد البرّ فی کتاب العلم: 150، و ابن کثیر فی تفسیره 4- 157، و ابن الرّبیع فی تیسّر الوصول 2- 9، و العینیّ فی عمده القاری 9- 642، و السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 6- 40، و غیرهم و ذلک بأسانید متعدّده و مضامین متقاربه، و فی بعضها: فأمر بها عثمان أن تردّ فوجدت قد رجمت!. أقول: و لنستدرک المقام بموارد من جهل الخلیفه، و هی غیض من فیض، سواء بکتاب اللّه أو سنّه نبیّه صلوات اللّه علیه و آله أو أمور لغویّه و أخری عرفیّه، أو ما ابتدعه أو اجتهده خلافا للنّصّ، و قد سلف بعض منه و سیأتی آخر البحث الشّی ء الکثیر. منها: ما ذکره ملک العلماء فی بدائع الصّنائع 1- 111 من: أنّ عمر ترک القراءه فی المغرب فی إحدی الأولیتین قضاها فی الرّکعه الأخیره و جهر، و عثمان ترک القراءه فی الأولیتین فی صلاه العشاء فقضاها فی الأخیرتین و جهر، و نظیره فی صفحه: 172. و قد- تقدّم فی مطاعن عمر- و بذا خرج الخلیفتان بهذه الفضیحه عن السّنّه الثّابته الصّریحه من ناحیتین: الأولی: الاجتراء برکعه لا قراءه فیها. و الثّانیه: تکریر الحمد فی الأخیره أو الأخیرتین بقضاء الفائته مع صاحبه الرّکعه. و قد ذکر شیخنا الأمینیّ فی غدیره 8- 173- 184 جمله من الرّوایات و کثیر من المصادر لإثبات هذه السّنّه عن طریقهم، و أنّ من لم یقرأ بفاتحه الکتاب فلا صلاه له، و أنّ الأمّه مطبّقه علی أنّ تدارک الفائته من قراءه رکعه فی رکعه أخری لم یرد فی السّنّه النّبویّه، و إنّ رأی الرّجلین غیر مدعوم بحجّه و لا یعمل به و لا یعوّل علیه، و لا یستنّ به أحد من رجال الفتوی قطّ، و الحقّ أحقّ أن یتّبع. و منها: إنّه أوجب کون دیه الذّمّیّ مثل دیه المسلم، و کون عقل الکافر کعقال المؤمن، بل إنّه قد همّ بقتل مسلم قودا بذمّیّ، کما أخرجه البیهقیّ فی السّنن الکبری 8- 33، و الشّافعیّ فی کتاب الأمّ 7- 293، و انظر ما جاء فی کتاب الدّیات لأبی عاصم الضّحّاک: 76، مع إجماع السّلف و الخلف بل قامت علیه ضروره الدّین أنّه لا یقتل مؤمن بکافر. و أخرج البیهقیّ- أیضا- أنّ رجلا مسلما قتل رجلا من أهل الذّمّه عمدا و رفع إلی عثمان فلم یقتله و غلّظ علیه الدّیه مثل دیه المسلم، مع أنّ دیه المعاهد نصف دیه المسلم. و منها: ما جاء فی صحیح مسلم 1- 142، و قریب منه فی صحیح البخاریّ 1- 109 من أنّ عثمان ذهب إلی أنّ الرّجل لو جامع امرأته و لم یمن فلا غسل علیه، و ادّعی أنّه سمع ذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد فصّل القول فیه إمام الحنابله فی مسنده 1- 63، 64، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 1- 164- 165 و غیرهم. مع أنّ الإجماع قائم من المسلمین کافّه علی أنّه إذا التقی الختان بالختان وجب الغسل أنزل أم لم ینزل، و أنّ المراد بالجنابه لغه هی الجماع و إن لم یکن فیه ماء دافق، و به أوجبوا إجراء حدّ الزّنا و تمام المهر و غیرهما من الأحکام. و ها هو کتاب اللّه ناطق بالحکم، و هناک روایات مستفیضه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صریحه فی ذلک، کما فی صحیح البخاریّ 1- 108، و صحیح مسلم 1- 142- 143، و سنن الدّارمیّ 1- 194، و سنن البیهقیّ 1- 163- 165، و مسند أحمد بن حنبل 2- 234، 347، 393 و 6- 116، و المحلّی لابن حزم 2- 2 و 3، و مصابیح السّنّه 1- 30، و تفسیر القرطبیّ 5- 200، و الموطّإ 1- 51، و کتاب الأمّ للشّافعیّ 1- 31، 33، و صحیح التّرمذیّ 1- 16 و غیرهم، و علیه فهو إمّا جاهل أو وضّاع مفتر أو هما معا، کما هو ظاهر. و منها: ما أخرجه البلاذریّ فی الأنساب 5- 26، عن الزّهریّ من: أنّ عثمان کان یأخذ من الخیل الزّکاه، و أورده ابن حزم فی المحلّی 5- 227، و أنکر علیه بقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: عفوت لکم عن صدقه الخیل و الرّقیق، بل هناک نصوص صریحه من طریقهم علی عدم الزّکاه علی الخیل و الرّقیق تجد بعضها فی صحیح البخاریّ 3- 30، 31، صحیح مسلم 1- 361، سنن التّرمذیّ 1- 80 سنن أبی داود 1- 253، سنن ابن ماجه 1- 555- 556، سنن النّسائیّ 5- 35 37، السّنن الکبری 4- 85- 90 و 117، مسند أحمد 1- 62، 212، 132، 145، 146، 148 و 2- 243 و غیرها، و الأمّ للشّافعیّ 2- 22، و موطّأ مالک 1- 206، و أحکام القرآن للجصّاص 3- 189، و المحلّی لابن حزم 5- 229، و عمده القاری للعینیّ 4- 383، مستدرک الحاکم 1- 390- 398. و منها: ما أخرجه إمام الحنابله فی مسنده 1- 104، و ابن کثیر فی تفسیره 1- 478، و الهندیّ فی کنز العمّال 3- 227 و غیرهم بإسنادهم من أن یحیس و صفیّه کانا من سبی الخمس، فزنت صفیّه برجل من الخمس و ولدت غلاما فادّعی الزّانی و یحیس فاختصما إلی عثمان، فرفعهما عثمان إلی علیّ بن أبی طالب، فقال علیّ: أقضی فیهما بقضاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: الولد للفراش و للعاهر الحجر، و جلدهما خمسین خمسین. و هذا جهل بالحکم و مخالفه لصریح الکتاب و مستفیض سنّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. و منها: ما أخرجه البیهقیّ فی السّنن الکبری 7- 417، عن أبی عبیده، قال: أرسل عثمان إلی أبی یسأله عن رجل طلّق امرأته ثمّ راجعها حین دخلت فی الحیضه الثّالثه .. و هی صریحه بجهله بالحکم و أخذه بفتیا غیره، و الّذی علّمه أولی منه. و جاء فی کتاب اختلاف الحدیث للشّافعیّ- هامش الأمّ- 7- 22 أنّه قد: أخبرت الفریعه بنت مالک عثمان بن عفّان أنّ النّبیّ (صلی الله علیه و آله) أمرها أن تمکث بیتها و هی متوفّی عنها حتّی یبلغ الکتاب أجله، فاتّبعه و قضی به. و هی من الأحکام الّتی جهلها و اتّبع فیها قول امرأه، و القصّه مشهوره قال عنها ابن القیّم: حدیث صحیح مشهور، انظر: الرّساله للشّافعیّ: 116، کتاب الأمّ له 5- 208، موطّأ مالک 2- 36، سنن أبی داود 1- 362، سنن البیهقیّ 7- 434، أحکام القرآن للجصّاص 1- 496، زاد المعاد 2- 404، الإصابه 4- 386، نیل الأوطار 7- 100 و غیرها. و منها: ما أخرجه مالک فی الموطّإ 2- 10 بإسناده: أنّ رجلا سأل عثمان بن عفّان، عن الأختین من ملک الیمین هل یجمع بینهما؟. فقال عثمان: أحلّتهما آیه و حرّمتهما آیه، فأمّا أنا فلا أحبّ أن أصنع ذلک. قال: فخرج من عنده فلقی رجلا من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فسأله عن ذلک، فقال: لو کان لی من الأمر شی ء ثمّ وجدت أحدا فعل ذلک لجعلته نکالا. قال ابن شهاب: أراه علیّ بن أبی طالب. و علّق ابن عبد البرّ فی کتاب الاستذکار علی هذه الرّوایه بقوله: إنّما کنّی قبیصه بن ذؤیب عن علیّ بن أبی طالب لصحبته عبد الملک بن مروان، و کانوا یستثقلون ذکر علیّ بن أبی طالب!!. و الرّوایه وردت بمضامین أخری متقاربه، کما فی السّنن الکبری 7- 164، و أحکام القرآن للجصّاص 2- 158، و المحلّی لابن حزم 9- 522، و تفسیر الزّمخشریّ 1- 359، و تفسیر القرطبیّ 5- 116- 117، و تفسیر الخازن 1- 356، و الدّرّ المنثور 2- 136، و تفسیر الشّوکانیّ 1- 418، و تفسیر الرّازیّ 3- 193، و غیرها. و ذکرها شیخنا الأمینیّ طاب ثراه فی غدیره مفصّلا 8- 214 223، فلاحظ. و منها: ما ذکره ابن ماجه فی سننه 1- 634، و ابن کثیر فی تفسیره 1- 276، و البیهقیّ فی سننه 7- 450- 451، و ابن القیّم فی زاد المعاد 2- 403، و الهندیّ فی کنز العمّال 3- 223، و نیل الأوطار 7- 35 و غیرهم- بألفاظ متعدّده و المعنی واحد-، عن نافع أنّه سمع ربیع بنت معوذ بن عفراء و هی تخبر عبد اللّه بن عمر أنّها اختلعت من زوجها علی عهد عثمان، فجاء معاذ بن عفراء إلی عثمان فقال: إنّ ابنه معوذ اختلعت من زوجها الیوم، أ تنتقل؟. فقال له عثمان: تنتقل، و لا میراث بینهما و لا عدّه علیها، إلّا أنّها لا تنکح حتّی حیضه خشیه أن یکون بها حبل!. و هذه مخالفه لصریح قوله تعالی: ( «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ» ...)، و ما تطابقت علیه فتاوی الصّحابه و التّابعین و العلماء من بعدهم، بل أئمّه المذاهب الأربعه علی حدّ تعبیر ابن کثیر فی تفسیره. و منها: ما أورده أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 100، 104، و الشّافعیّ فی کتاب الأمّ 7- 157، و أبو داود فی سننه 1- 291، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 5- 194، و الطّبریّ فی تفسیره 7- 45، 46، و ابن حزم فی المحلّی 8- 254، و الهندیّ فی کنز العمّال 2- 53 و غیرهم، و جاء بألفاظ متنوّعه و أسانید متعدّده نذکر واحدا منها: قال: أقبل عثمان إلی مکّه فاستقبلت بقدید فاصطاد أهل الماء حجلا فطبخناه بماء و ملح، فقدّمناه إلی عثمان و أصحابه فأمسکوا، فقال عثمان: صید لم نصده و لم نأمر بصیده اصطاده قوم حلّ، فأطعموناه فما بأس به، فبعث إلی علیّ، فجاء، فذکر له، فغضب علیّ و قال: أنشد رجلا شهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین أتی بقائمه حمار وحشیّ، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّا قوم حرم، فأطعموه أهل الحلّ، فشهد اثنا عشر رجلا من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ قال علیّ: أنشد اللّه رجلا شهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین أتی ببیض نعام، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّا قوم حرم أطعموه أهل الحلّ، فشهد دونهم من العدّه من الاثنی عشر. و عن بسر بن سعید: أنّ عثمان بن عفّان کان یصاد له الوحش علی المنازل ثمّ یذبح فیأکله و هو محرّم سنتین من خلافته. و هذا جهل بصریح کتاب اللّه و المسلّم من سنّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، صرّحت به صحاحهم و أفتی به جمهورهم، انظر: صحیح مسلم 1- 449، مسند أحمد 1- 290، 338، 341، 4- 37، سنن الدّارمیّ 2- 39، سنن ابن ماجه 2- 262، سنن النّسائیّ 5- 184، 185، سنن البیهقیّ 5- 192، 193، أحکام القرآن للجصّاص 2- 586، تفسیر الطّبریّ 7- 48، تیسیر الوصول 1- 272، المحلّی لابن حزم 7- 249، و تفسیر القرطبیّ 6- 322، و رواه الطّحاویّ فی شرح معانی الآثار- کتاب الحجّ-: 386 مختصرا، و المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 3- 53 و قال: أخرجه ابن جریر و صحّحه، و أخرجه الطّحاویّ و أبو یعلی، و ذکره الهیثمیّ فی مجمع الزّوائد 3- 229. و منها: ما أخرجه البخاریّ فی صحیحه 2- 175 [دار الشّعب ، عن مروان بن الحکم، قال: شهدت: عثمان و علیّا، و عثمان ینهی عن المتعه و أن یجمع بینهما، فلمّا رأی علیّ أحلّ بهما لبّیک بعمره و حجّه. قال: ما کنت لأدع سنّه النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بقول أحد. و زاد فی بعض الرّوایات: قال: فقال عثمان: أ ترانی أنهی النّاس عن شی ء و تفعله أنت؟!. قال: لم أکن لأدع سنّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لقول أحد من النّاس. و ها هو مروان یحدّثنا- کما فی شرح معانی الآثار، کتاب مناسک الحجّ: 380- قال: کنّا مع عثمان بن عفّان، فسمعنا رجلا یهتف بالحجّ و العمره، فقال عثمان: من هذا؟. قالوا: علیّ، فسکت. و جاء بلفظ آخر فی مسند أحمد بن حنبل، و أخرج البخاریّ فی صحیحه، کتاب الحجّ، باب التّمتّع 2- 176 [دار الشّعب ، و مسلم فی صحیحه باب جواز التّمتّع، بإسنادهما عن سعید بن المسیّب، قال: اجتمع علیّ و عثمان بعسفان، و کان عثمان ینهی عن المتعه، فقال له علیّ: ما ترید إلی أمر فعله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تنهی عنه؟. قال: دعنا منک!!. قال: إنّی لا أستطیع أن أدعک، فلمّا رأی علیّ أهلّ بهما جمیعا. و قریب منه ما رواه ابن حنبل فی مسنده 1- 136، و البیهقیّ فی سننه 5- 22. و هناک جمله روایات بمضامین أخری، انظر: صحیح البخاریّ 3- 69، 71، صحیح مسلم 1- 349، مسند أحمد 1- 61، 95، 135، سنن النّسائیّ 2- 14، 15 [5- 148، 152]، سنن البیهقیّ 4- 352، 5- 22، مستدرک الحاکم 1- 472، تیسیر الوصول 1- 282، مسند الطّیالسیّ 1- 16، سنن الدّارمیّ 2- 69، شرح معانی الآثار للطّحاویّ- کتاب مناسک الحجّ-: 376 و 371 بطریقین، المتّقی فی کنز العمّال 3- 31، و قال: أخرجه العدنیّ و الطّحاویّ و العقیلیّ، و قاله الدّارقطنیّ فی سننه، کتاب الحجّ، باب المواقیت بطریقین، و غیرهم فی غیرها. و منها: جهله باللّغه، إذ أخرج الطّبریّ فی تفسیره 4- 188، عن ابن عبّاس، أنّه دخل علی عثمان، فقال: لم صار الأخوان یردّان الأمّ إلی السّدس، و إنّما قال اللّه: ( «فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ» ..) و الأخوان فی لسان قومک، و کلام قومک لیسا بإخوه؟. فقال عثمان: هل یستطیع نقض أمر کان قبلی و توارثه النّاس و مضی فی الأمصار. و فی لفظ الحاکم و البیهقیّ: لا أستطیع أن أردّ ما کان قبلی و مضی فی الأمصار و توارث به النّاس، کما جاء فی المستدرک 4- 335، و السّنن الکبری 6- 227، و المحلّی لابن حزم 9- 258، و تفسیر الرّازیّ 3- 163، و تفسیر ابن کثیر 1- 459، و الدّرّ المنثور 2- 126، و روح المعانی للآلوسیّ 4- 225. و هذا عدم تضلّع بالعربیّه، و کفانا الجصّاص فی أحکام القرآن 2- 98 حیث فصّل و أفاد، و أخزی خلیفته و أجاد، و أجره علیه یوم التّناد، و کذا شیخنا الأمینیّ طاب ثراه فی غدیره 8- 223- 227. و حیث لا نحبّ الإطاله- و الحرّ تکفیه الإشاره- لذا نحیل جمله من مطاعنه فی جهله و جوره إلی موسوعه شیخنا و مولانا العلّامه الأمینیّ رحمه اللّه و غیره من أعلامنا فی موسوعاتهم، کالشّهید الثّالث فی إحقاق الحقّ و السّیّد صاحب العبقات فی کتابه و غیرهم أعلی اللّه مقامهم، و نشیر منها درجا إلی: «1»-رأی الخلیفه فی الإحرام قبل المیقات. الغدیر 8- 208- 213. «2»-رأی الخلیفه فی ردّ الأخوین للأمّ عن الثّلث. الغدیر 8- 223- 227. «3»-رأی الخلیفه فی المعترفه بالزّنا. 8- 227- 230. «4»-رأی الخلیفه فی امرأه فقدت زوجها 8- 200- 206 ... و غیرها کثیر جدّا. و لنختم حدیثنا عن بعض أوّلیّاته و ما تفرّد به، إذ لیس ما مرّ أوّل قاروره له- علی حدّ تعبیر المثل فله أوّلیّات و بدع و شطحات غیرها. منها: أنّه أوّل من ترک التّکبیر فی کلّ خفض و رفع فی الصّلاه، مع أنّها سنّه ثابته عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عرفتها الصّحابه، و تسالمت علیها الأمّه کافّه، و استقرّ علیها إجماع أئمّه المسلمین. یقول عمران بن حصین- و هو ممّن تعرف-: صلّیت خلف علیّ صلاه ذکرنی صلاه صلّیتها مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و الخلیفتین، قال: فانطلقت فصلّیت معه، فإذا هو یکبّر کلّما سجد و کلّما رفع رأسه من الرّکوع، فقلت: یا أبا نجید! من أوّل من ترکه؟. قال: عثمان، حین کبّر و ضعف صوته ترکه، کما أورده البخاریّ فی صحیحه 2- 57، 70، و مسلم فی کتابه 2- 8، و أبو داود فی سننه 1- 133، و أحمد فی مسنده 4- 428، 429، 432، 440، 444، و النّسائیّ فی سننه 2- 204، و البحر الزّاخر 1- 254 و غیرهم. و قد تبع معاویه عثمان و أصبحت سنّه بنی أمیّه، ثمّ سنّه المسلمین- و یا للأسف- حتّی نسیت و محقت هذه السّنّه، کما قاله الزرقانی فی شرح الموطّإ 2- 145. قال ابن حجر فی فتح الباری 2- 215: إنّ زیادا ترکه- أی التّکبیر- بترک معاویه، و کان معاویه ترکه بترک عثمان!. و قریب منه ما فی نیل الأوطار 2- 266. و منها: أنّه أوّل من ضرب الفسطاط بمنی- و مضی فی الطّعون- و قد رواه الطّبریّ فی تاریخه و غیره ممّا سنذکره، کما و أنّه أوّل من أتمّ صلاته بمنی و عرفه، کما سلف. و لعلّه لم یقل کلمه حقّ فی حیاته إلّا ما أجاب به سیّد الوصیّین علیه السّلام عند إنکاره علیه فقال مجیبا: رأی رأیته؟!. نعم، هؤلاء سادات مدرسه الرّأی و القیاس الّذین اتّخذوا إلههم هواهم. و منها: أنّه أوّل من ضرب بالسّیاط، قال ابن قتیبه فی الإمامه و السّیاسه 1- 29: ذکروا أنّه اجتمع ناس من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم کتبوا کتابا ذکروا فیه ما خالف فیه عثمان من سنّه رسول اللّه و صاحبیه .. إلی أن قال: ما کان من مجاوزته الخیزران إلی السّوط، و إنّه أوّل من ضرب بالسّیاط ظهور النّاس!، و إنّما کان ضرب الخلیفتین بالدّرّه و الخیزران. و نصّ علی ذلک ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 272 مختصرا، و أورده بمصادره شیخنا الأمینیّ فی غدیره 9- 17، فلاحظ.

و آن زن را به خاطر جهلش به حکم خداوند عز و وجل کشت(1)،

ص: 247


1- . و مالک این روایت را در الموطّإ 2: 176، و البیهقیّ در السّنن الکبری 7: 442، و ابن عبد البرّ در کتاب العلم: 150، و ابن کثیر در تفسیرش 4- 157، و ابن الرّبیع در تیسّر الوصول 2- 9، و العینیّ در عمدة القاری 9- 642، و السّیوطیّ در الدّرّ المنثور 6- 40، و دیگران صحیح دانسته و آنهم با ذکر اسناد بسیار و مضمونهای مشابه و در برخی آمده است: پس عثمان دستور داد که بازگردانده شود ولی او را سنگسار شده یافتند!

ص: 248

ص: 248

ص: 249

ص: 249

ص: 250

ص: 250

ص: 251

ص: 251

(وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ) (1).

و من الشواهد علی جهله أن مرویّاته فی کتب الجمهور مع حرص أتباعه من بنی أمیّة و المتأخّرین عنهم علی إظهار فضله لم یزد علی مائة و ستة و أربعین (2).

و قد رووا عن أبی هریرة الدوسی خمسة آلاف و ثلاثمائة و أربعة و سبعین حدیثا (3)،

ص: 252


1- المائدة: 44.
2- قال السیوطی فی تدریب الراوی 2- 218: و جملة ما روی له مائة حدیث و اثنان و أربعون حدیثا.
3- مقدّمة ابن الصلاح: 429، فتح الباری 1- 167. و انظر: کتاب شیخ المضیرة أبو هریرة للشیخ محمود أبو ریّة، و کتاب أبو هریرة الدوسی لسیّدنا «السیّد عبد الحسین شرف الدین» حقّا.

حال آنکه خداوند تعالی می فرماید:

«وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ »{و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند آنان خود کافرانند}(1).

و از جمله شواهد بر جهل وی آنکه سخنان روایت شده از او در کتب جمهور علماء با وجود آنکه پیروان او از بنی امیه و نسلهای بعدی ایشان حریصانه در پی آن بوده اند که فضل و اعتباری برای او رقم زنند، از صد و چهل و شش روایت فراتر نمی رود. (2) حال آنکه از ابی هریرة الدوسی پنج هزار و سیصد و هفتاد و چهار حدیث روایت کرده اند! (3)

ص: 252


1- . المائدة/44
2- . سیوطی در تدریب الراوی 2- 218 گوید: تمام آنچه که از وی روایت شده، صد و چهل و دو حدیث است.
3- . مقدمه ابن الصلاح: 429، فتح الباری 1: 167. و نیز بنگرید: کتاب شیخ المضیرة أبو هریرة اثر شیخ محمود أبو ریّة، و کتاب أبو هریرة الدوسی اثر سید راستین ما السیّد عبد الحسین شرف الدین.

و ذلک إمّا لغلبة الغباوة حیث لم یأخذ فی طول الصحبة إلّا نحوا ممّا ذکر، أو لقلّة الاعتناء بروایة کلام الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و کلاهما یمنعان عن استیهال الخلافة و الإمامة (1).

تذییل و تتمیم:

اشاره

اعلم أنّ عبد الحمید بن أبی الحدید بعد ما أورد مطاعن عثمان أجاب عنها إجمالا، فقال (2): إنّا لا ننکر أنّ عثمان أحدث أحداثا أنکرها کثیر من المسلمین، و لکنّا ندّعی مع ذلک أنّها لم تبلغ درجة الفسق، و لا أحبطت ثوابه، و أنّها من الصغائر المکفّرة، و ذلک لأنّا قد علمنا أنّه مغفور له، و أنّه من أهل الجنّة لثلاثة أوجه:

أحدها

أنّه من أهل بدر،

و قد قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: إِنَّ اللَّهَ اطَّلَعَ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ، فَقَالَ: اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ فَقَدْ غَفَرْتُ لَکُمْ.

و عثمان و إن لم یشهد بدرا لکنّه تخلّف علی رقیّة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، و ضمن (3) رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] لسهمه و أجره باتّفاق سائر الناس.

و الثانی

أنّه من أهل بیعة الرضوان الذین قال اللّه تعالی فیهم: (لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ) (4)، و هو و إن لم یشهد تلک البیعة و لکنّه

کَانَ رَسُولَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ، وَ لِأَجْلِهِ کَانَتْ بَیْعَةُ الرِّضْوَانِ، حَیْثُ أُرْجِفَ بِأَنَّ قُرَیْشاً قَتَلَتْ عُثْمَانَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنْ کَانُوا قَتَلُوهُ لَأُضْرِمَنَّهَا عَلَیْهِمْ نَاراً، ثُمَّ جَلَسَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ، وَ بَایَعَ

ص: 253


1- فی ک: الإمام، و جعل لفظ: الإمامة، نسخة بدل.
2- شرح نهج البلاغة 3- 68- 69 بتصرّف و اختصار.
3- فی المصدر: و ضربه له.
4- سورة الفتح: 18.

و این یا بخاطر غالب بودن صفت کودنی است چه آنکه در تمام مدت همنشینی با پیامبر این تعداد حدیث را درک و دریافت نموده و یا بخاطر بی توجهی به سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می باشد و هر دو علت مانع شایستگی و اهلیت داشتن برای خلافت و امامت امت اسلام است.

تتمّه:

اشاره

بدان که عبدالحمید بن ابی الحدید پس از آنکه ایرادهای وارده بر عثمان را نقل می کند، به اجمال درباره آنها پاسخ می گوید و گفته است: ما منکر این نیستیم که عثمان کارهایی را به بدعت جاری نمود که بسیاری از مسلمانان بخاطر آن بر وی ایراد گرفتند، ولی با این وجود مدعی هستیم که وی به درجه فسق نرسیده است و ثواب اعمال وی را زائل نگرداند و این کردارها از گناهان صغیره بخشیده شده است، زیرا که ما می دانیم که او از سه نظر مورد مغفرت قرار گرفته و از اهل بهشت می باشد

نخست

آنکه از جنگجویان بدر بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: خداوند بر جنگجویان بدر نگاهی درافکند، هر چه خواهید کنید که شما را آمرزیدم. و عثمان اگر چه که در جنگ بدر شرکت نکرد، اما در پشت جبهه در کنار رقیه دختر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ماند و رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سهم و اجر او را به همراه دیگر مردمان، ضمانت نمود.

دوم اینکه

وی از حاضران در بیعت رضوان بود که خدایتعالی درباره ایشان می فرماید: (لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ)(1)، و او با وجود آنکه در آن بیعت حاضر نبود، ولی فرستاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نزد اهل مکه بود و هم به خاطر او بود که بیعت رضوان انجام گرفت، چرا که به دروغ شایع گشت که قریش عثمان را به قتل رسانده اند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر او را کشته باشند، بر سرشان آتش می ریزم، سپس به زیر درخت نشست

ص: 253


1- . سورة الفتح/ 18

النَّاسَ عَلَی الْمَوْتِ. ثُمَّ (1) قَالَ: إِنْ کَانَ عُثْمَانُ حَیّاً فَأَنَا أُبَایِعُ عَنْهُ، فَمَسَحَ (2) بِشِمَالِهِ عَلَی یَمِینِهِ، وَ قَالَ: شِمَالِی خَیْرٌ مِنْ یَمِینِ (3) عُثْمَانَ، رَوَی (4) ذَلِکَ أَهْلُ السِّیَرِ مُتَّفِقاً عَلَیْهِ.

و الثالث

أنّه من جملة العشرة الذین تظاهرت الأخبار بأنّهم من أهل الجنّة.

و إذا کانت هذه الوجوه دالّة علی أنّه مغفور (5) له، و أنّ اللّه تعالی قد رضی عنه، و أنّه من أهل الجنّة، بطل أن یکون فاسقا، لأنّ الفاسق یخرج عندنا من الإیمان و ینحبط (6) ثوابه، و یحکم له بالنار، و لا یغفر له، و لا یرضی عنه، و لا یری الجنّة و لا یدخلها (7)، فاقتضت هذه الوجوه أن یحکم بأنّ کلّ ما وقع منه فهو من باب الصغائر المکفّرة توفیقا بین الأدلّة. انتهی کلامه (8).

و یرد علی ما ذکره إجمالا أنّ المستند فی جمیع تلک الوجوه لیس إلّا ما تفرّد المخالفون بروایته، و لا یصحّ التمسّک به فی مقام الاحتجاج کما مرّ مرارا، و الأصل فی أکثرها

مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (9)، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (10)، قَالَ: قَالَ(11)رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مِصْرَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ: إِنِّی سَائِلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ فَحَدِّثْنِی، هَلْ تَعْلَمُ أَنَّ عُثْمَانَ

ص: 254


1- لا توجد: ثمّ، فی س.
2- هنا کلمة: فصفح، خطّ علیها فی ک.
3- فی س: یمینی.
4- فی س: و روی.
5- فی س: مغفورا، و هو سهو.
6- فی المصدر: یحیط، و ما أثبت هنا کان نسخة فی المصدر.
7- فی س: یدخلنها.
8- ابن أبی الحدید فی شرح النهج 3- 69، بتصرّف کثیر و اختصار.
9- صحیح البخاریّ 6- 122 [5- 18- 19 دار الشّعب ، و قد نقلها بالمعنی.
10- فی المصدر: بن موهب.
11- فی ک: قال سأل.

و با مردم بر سر جانشان بیعت نمود. پس فرمود: اگر عثمان زنده باشد، من به جای او بیعت می کنم و اینچنین با دست چپش به دست راستش، دست داد و فرمود: دست چپ من از دست راست عثمان بهتر است، و این را همه سیره نویسان به اتفاق روایت کرده اند.

و سوم اینکه

وی از جمله ده تنی است که اخبار فراوانی در بیان اهل بهشت بودن ایشان ذکر شده است.

و هرگاه این وجوه مذکور، بیانگر آن باشد که وی مورد مغفرت الهی بوده و خدایتعالی از وی راضی گشته است و او از اهل بهشت است، دیگر نمی توان گفت که فاسق است، چرا که فاسق از نظر ما از ایمان خارج است و ثواب عمل او از بین می رود و به آتش دوزخ بر وی حکم می گردد و بخشوده نشود و خداوند از وی خرسند نگردد و چشمش به بهشت نیفتد و به آن راه نیابد. پس وجوه ذکر شده اقتضای آن دارد که درباره تمام کردارهای او چنین حکم نمود که آنها گناهان صغیره بخشش پذیر بوده است تا اینگونه میان ادلّه همخوانی حاصل آید. پایان سخن وی. (1)

و اما پاسخ او به طور کوتاه و خلاصه آن است که استناد او در همه این وجوه تنها به روایاتی است که فقط مخالفان روایت کرده اند و در مقام برهان آوردن، تکیه و تمسک به آن چنانکه بارها گفته ایم، درست نیست و اصل بیشتر این روایات چیزی است که بخاری(2)

از عثمان بن عبدالله روایت می کند که گفت: مردی از اهل مصر به عبدالله بن عمر گفت: من از چیزی از تو سوال می کنم و تو پاسخم ده، آیا می دانیکه عثمان

ص: 254


1- . ابن أبی الحدید در شرح النهج 3: 69، با تلخیص و تصرف بسیار
2- . صحیح بخاری 6- 122[ 5- 18- 19 دار الشّعب]، و و این سخن را نقل به مضمون نموده است.

فَرَّ یَوْمَ أُحُدٍ؟. قَالَ: نَعَمْ. فَقَالَ: تَعْلَمُ أَنَّهُ تَغَیَّبَ عَنْ بَدْرٍ وَ لَمْ یَشْهَدْ؟. قَالَ:

نَعَمْ. قَالَ: تَعْلَمُ أَنَّهُ تَغَیَّبَ عَنْ بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ فَلَمْ یَشْهَدْهَا؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ:

اللَّهُ أَکْبَرُ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ: تَعَالَ أُبَیِّنْ لَکَ، أَمَّا فِرَارُهُ یَوْمَ أُحُدٍ فَأَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی (1) عَفَا عَنْهُ وَ غَفَرَ لَهُ، وَ أَمَّا تَغَیُّبُهُ عَنْ بَدْرٍ فَإِنَّهُ کَانَتْ تَحْتَهُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ وَ کَانَتْ مَرِیضَةً، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: إِنَّ لَکَ أَجْرَ رَجُلٍ مِمَّنْ شَهِدَ بَدْراً وَ سَهْمَهُ، وَ أَمَّا تَغَیُّبُهُ عَنْ بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ، فَلَوْ کَانَ أَحَدٌ أَعَزَّ بِبَطْنِ مَکَّةَ مِنْ عُثْمَانَ لَبَعَثَهُ مَکَانَهُ، فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ عُثْمَانَ وَ کَانَتْ بَیْعَةُ الرِّضْوَانِ بَعْدَ مَا ذَهَبَ عُثْمَانُ إِلَی مَکَّةَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی: هَذِهِ یَدُ عُثْمَانَ، فَضَرَبَ بِهَا عَلَی یَدِهِ.

فَقَالَ: هَذِهِ لِعُثْمَانَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ (2) ابْنُ عُمَرَ: اذْهَبْ بِهَا الْآنَ مَعَکَ(3).

و ابن عمر هو الذی قعد عن نصرة أمیر المؤمنین علیه السلام و بایع رجل الحجّاج (4)، و لا عبرة بقوله و روایته، مع قطع النظر عن سائر رواة الخبر، و حدیث العشرة المبشّرة أیضا ممّا تفرّدوا بروایته، و سیأتی فی قصّة الجمل تکذیب أمیر المؤمنین

ص: 255


1- لا یوجد فی البخاریّ: تعالی.
2- لا توجد: له، فی س، و فی المصدر: فقال.
3- و قریب منه ما أورده إمام الحنابلة فی مسنده 2- 101، و بهذا المضمون أخرج الحاکم فی المستدرک 3- 98، و هناک روایة طویلة أعرضنا عن سردها هنا أوردها المحبّ الطّبریّ فی الرّیاض النّضرة 2- 94، و قد حذف سندها تحفّظا علیها!، و فی متنها شواهد تدلّ علی وضعها، و أنّها مکذوبة مختلقة. أ لا تعجب من هذه الأعذار الباردة و هل خفیت علی الصّحابة الحضور یوم بدر- و لم یکن معهم ابن عمر إلّا صبیّا استصغره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- البالغ جمعهم ثلاثمائة و أربعة عشر رجلا صحیح البخاریّ 6- 74، تاریخ الطّبریّ 2- 272، سیرة ابن هشام 2- 354- و علی الّذین بایعوا تحت الشّجرة، و کانوا ألفا و أربعمائة أو أکثر- صحیح البخاریّ 7- 223 فی تفسیر سورة الفتح، تفسیر القرطبیّ 16- 276- و بعض هذه الرّوایات جاء بها عثمان نفسه.
4- انظر ترجمته و ضعفه فی الحدیث عند العامّة فی الغدیر 10- 42- 46، تجد ما یکفیک.

در جنگ احد، پشت کرد و گریخت. گفت: آری. گفت: آیا می دانی که او در جنگ بدر هم غیبت نمود و حاضر نگشت؟ گفت: آری. گفت: آیا می دانی که او از بیعت رضوان هم غایب بود و در آن حاضر نبود؟ گفت: آری. گفت: الله اکبر. ابن عمر گفت: بیا تا بگویم چرا. اما فرار او در جنگ احد، گواهی می دهم که خدای تعالی از وی گذشته و او را بخشیده است و اما غایب بودن او از جنگ بدر بدلیل آن بود که دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که بیمار بود، تحت مسوولیت وی بود، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سهم و اجر مردی که در جنگ بدر حاضر باشد، به تو می رسد. و اما غایب شدنش از بیعت رضوان چنین بود که اگر کسی در درون مکه از عثمان عزیزتر و محبوبتر بود، پیامبر وی را بجای او می فرستاد، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عثمان را روانه ساخت و بیعت رضوان پس از آنکه عثمان به مکه رفت انجام گرفت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست راست خود را گرفت و گفت که این دست عثمان است و با آن بر دست دیگرش زد و گفت: این برای عثمان. سپس ابن عمر به مرد گفت: اکنون این سخن را از من داشته باش و برو. (1)

و ابن عمر کسی است که از یاری امیر المومنین بازنشست و با پای حجاج(2) بیعت نمود! و قطع نظر از دیگر راویان این خبر، هیچ اعتباری به سخن و روایت او نیست و حدیث ده تن بشارت داده شده به بهشت نیز چیزی است که تنها خود ایشان روایت کرده اند و در داستان جمل خواهیم دید که امیر المومنین این روایت را تکذیب می نماید(3)

ص: 255


1- . و شبیه به این است آنچه که امام حنبلیان در مسند خود 2: 101 درج نموده ، و الحاکم در المستدرک 3: 98 به همین مضمون روایتی را ثبت نموده و روایت طولانی دیگری نیز هست که از درج آن امتناع نمودیم و الطّبریّ در الرّیاض النّضرة 2- 94 آنرا ذکر نموده است و سند آنرا به جهت محافظه کاری حذف نموده است و در متن آن شواهدی هست که نشان از موضوع و منتحل بودن آن دارد و دروغین و ساختگی است.
2- . زندگینامه و بیان ضعیف بودن وی درحدیث نزد عامه اهل حدیث را در الغدیر 10- 42- 46 بنگرید که در آن مطلب به استیفا بیان شده است.
3- . بحار الأنوار 36: 324، و این از افتراءهای سعید بن زید بن نفیل درباره خلافت عثمان است و نیز بنگرید: البحار: 72- 142، و همچنین در 49- 189- 190، و شیخ أمین غدیر 10- 118- 128 درباره این روایت به تفصیل سخن گفته است.

علیه السلام هذه الروایة (1)، و یؤیّد ضعفه أیضا أنّه لیس بمرویّ فی صحاحهم إلّا عن رجلین عدّا أنفسهما من جملة العشرة، و هما سعید بن زید بن عمرو (2)بن نفیل و عبد الرحمن بن عوف، و التهمة فی روایتهما لتزکیتهما أنفسهما واضحة.

و یؤکّده أیضا ما ذکره السیّد الأجل رضی اللّه عنه فی الشافی (3) من: أنّه تعالی لا یجوز أن یعلم مکلّفا یجوز أن یقع منه القبیح و الحسن و لیس بمعصوم من الذنوب بأنّ عاقبته الجنّة، لأنّ ذلک یغریه بالقبیح، و لا خلاف فی أنّ أکثر العشرة(4) لم یکونوا معصومین من الذنوب، و قد أوقع بعضهم بالاتّفاق کبائر و إن ادّعی المخالفون أنّهم (5) تابوا منها، قال: و ممّا یبیّن بطلان هذا الخبر أنّ أبا بکر لم یحتجّ به لنفسه و لا احتجّ له به فی مواطن وقع فیه الاحتیاج (6) إلی الاحتجاج کالسقیفة و غیرها، و کذلک عمر، و عثمان لما حصر (7) و طولب بخلع نفسه و همّوا بقتله، و قد رأینا (8) احتجّ بأشیاء تجری مجری الفضائل و المناقب، و ذکر القطع له بالجنّة أولی منها و أحری بأن (9) یعتمد علیه فی الاحتجاج، و فی عدول الجماعة عن ذکره دلالة واضحة علی بطلانه. انتهی.

و یؤیّد بطلانه أیضا أنّ کثیرا من أعیان المهاجرین و الأنصار کانوا بین

ص: 256


1- بحار الأنوار 36- 324، و هی من افتراءات سعید بن زید بن نفیل فی ولایة عثمان، و انظر: البحار 72- 142، و کذا فی 49- 189- 190، و فصّل الحدیث فی الحدیث شیخنا الأمینی فی غدیره 10- 118- 128، فلاحظ.
2- فی س: عمر، و هو غلط.
3- الشافی 4- 30.
4- فی المصدر: و لا خلاف أنّ التسعة.
5- جاءت العبارة فی الشافی هکذا: علی مذهب خصومنا کبائر و واقع خطایا و إن ادّعوا أنّهم ..
6- فی المصدر: دفع فیها، بدلا من: وقع فیه الاحتیاج.
7- فی ک: حصر له.
8- فی الشافی: رأیناه.
9- فی المصدر: أن.

و اینکه این روایت در صحاح نیز مگر از دو تن که خود را از جمله ده تن بشارت یافته خوانده اند یعنی سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و عبدالرحمن بن عوف، روایت نشده است، بیانگر ضعف آن است و متهم بودن این دو تن در این روایت بخاطر خودستایی شان در پاک دانستن خود، آشکار است. همچنین این سخن سید رضی الله عنه در الشافی(1)، که ممکن نیست که خدایتعالی انسان ملکفی را که ممکن است که از او پسندیده و یا ناپسند سر بزند و معصوم از گناه نیست، بعنوان بهشتی معرفی نماید، موید این اتهام است، چرا که چنین حالتی او را به زشتکاری ترغیب می کند و خلافی در این نیست که بیشتر این ده تن، معصوم از گناه نبوده اند و برخی از ایشان به اتفاق نظر همگان، مرتکب گناه کبیره شده اند، هر چند که مخالفان مدعی شده اند که ایشان از آن توبه نموده اند. گوید: و از جمله اموری که بیانگر باطل بودن این خبر است، اینکه ابوبکر آنرا بعنوان حجتی به نفع خود مطرح نکرده و دیگران هم برای او در جایگاه هایی که نیاز به ارائه برهان و حجت داشته نظیر قضیه سقیفه و غیر آن، آنرا حجت خود ننموده و همچنین عمر و نیز عثمان آنگاه که محاصره شد و به او گفتند که خود را خلع نماید و قصد قتلش را داشتند. و بسیار شاهد بوده ایم که او اموری را که از قبیل فضایل و مناقب است، حجت خود نموده حال آنکه ذکر قطعیت یافتن بهشت برای او، برای حجت آوردن بسیار شایسته تر و مهم تر می بود و همچنین اعراض جماعت علماء از ذکر این امر برای او، نشانه روشنی بر باطل بودن آن است. پایان. همچنین در تایید بطلان آن این نکته است که مهاجرین و انصار

ص: 256


1- . الشافی 4: 30

قاصد لقتل عثمان خارج علیه و بین راض بقتله، و ترکوه بعد قتله منبوذا بالعراء غیر مدفون حتی دفن فی المزبلة بعد ثلاثة أیّام (1) و کیف یظنّ ذلک بأمثال هؤلاء مع علمهم بکونه من أهل الجنّة؟ و کیف لم یحتجّ أنصاره من بنی أمیّة علیهم بهذا؟

و هل یظنّ بأمیر المؤمنین علیه السلام أن یترکه کذلک ثلاثة أیّام مع علمه بذلک؟

و أیضا لو صحّ ذلک لزم کفر طلحة بکونه من المستحلّین بقتله، و لا ریب فی أنّ استحلال قتل من شهد له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالجنّة لصغائر مکفّرة لیس بأدون من استحلال شرب جرعة من الخمر، و کذلک یلزم کفر کلّ من المتخاصمین یوم الجمل لکون کلّ منهما مستحلّین لقتل الآخر مع الشهادة لهما بالجنّة، و الأوّل باطل عند المخالفین، و الثانی عند الجمیع، فإنّ من الخصمین أمیر المؤمنین علیه السلام و قد استحلّ قتل طلحة و الزبیر، و القول بعدم علمهم بهذه الشهادة ظاهر الفساد.

و یؤکّد بطلانه أیضا ما رُوِیَ مِنْ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ سَأَلَ حُذَیْفَةَ عَنْ عَدِّ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِیَّاهُ فِی جُمْلَةِ الْمُنَافِقِینَ (2)، إِذْ لَوْ کَانَ مِمَّنْ قُطِعَ لَهُ بِالْجَنَّةِ لَمْ یَخْتَلِجْهُ الشَّکُّ فِی النِّفَاقِ.

ثم لو قطعنا النظر عن تفرّد المخالفین بتلک الروایات و دلالة الشواهد و الأدلّة المعارضة لها علی وضعها و بطلانها، نقول: یرد علی ما استند إلیه من الروایة أنّها إمّا أن تحمل علی ظاهرها الّذی فهمه ابن أبی الحدید (3) من الرخصة العامّة و المغفرة الشاملة لما تقدّم من ذنبهم و ما تأخّر، أو یتطرّق التجوّز إلیها و تخصیص عمومها، و علی الأوّل یلزم سقوط التکلیف عن البدریّین و الرخصة لهم فی ارتکاب المحرّمات کبائرها و صغائرها، و لو کان الفعل ممّا یؤدّی إلی الکفر

ص: 257


1- سیأتی تفصیلا مع مصادره.
2- و قد مرّ مفصّلا مع مصادره فی مطاعن عمر، و راجع بحار الأنوار 21- 196- 222، و غیره.
3- فی شرحه علی نهج البلاغة 3- 69. و قد مرّ قریبا.

یا قصد قتل او و خروج بر وی را داشتند یا اینکه به کشته شدنش راضی بودند و پس از کشته شدن نیز او را همچنان درافکنده در میان حیاط خانه اش و بدون خاکسپاری رها کردند تا آنکه سه روز بعد در زباله دانی دفن شد. و چطور می توان درباره این افراد چنین انگاشت اگر بدانند که وی از اهل بهشت است؟ و چگونه است که یارانش از بنی امیه، به این قضیه در برابر ایشان حجت نیاوردند؟ و آیا می توان تصور کرد که امیر المومنین علیه السلام با وجود علم و اعتراف به این مطلب، بگذارد وی سه روز بروی زمین بماند؟ و نیز اگر این مطلب درست باشد، بایستی که طلحه بخاطر اینکه از جمله حلال شمردندگان قتل وی بود، کافر شده باشد و شک نیست که حلال شمردن قتل کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وی را به بهشت بشارت داده، بخاطر تنها برخی گناهان صغیره بخشوده شده، کمتر از حلال شمردن جرعه ای شراب نیست. همچنین در آن صورت لازم که است که همه ستیزگران در جنگ جمل کافر باشند، چرا که هر گروه قتل گروه دیگر را حلال می شمرد با وجود آنکه در هر دو گروه کسانی بودند که گواهی ورود به بهشت داشتند.

اما تصور اول نزد مخالفین باطل است و تصور دوم نزد همه مسلمانان. چرا که یک طرف مخاصمه امیر المومنین علیه السلام بود که کشتن طلحه و زبیر را حلال شمرده بود و اینکه بگوییم وی وگروهش از این گواهی خبر نداشته اند، روشنی نادرست است. و همچنین دلیل دیگر بر بطلان آن این روایت است که عمر بن الخطاب از حذیفه پرسید که آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را از جمله منافقین برشمرده است؟ (1) چرا که اگر او از جمله افراد قطعا بهشتی بود، شکی درباره نفاق در وجودش، به او دست نمی داد.

سپس اگر این نکته را کنار نهیم که فقط مخالفین این روایات را آورده اند و شواهد و ادله مقابل آن دلالت بر ساختگی بودن آن و باطل بودنش دارد، باید گفت: بر آنچه که از این روایت استناد نموده، این اشکال وارد است که این روایت را یا می توان بر ظاهرش، چنان که ابن ابی الحدید فهمیده، حمل نمود که رخصت عام و مغفرت فراگیر درباره تمام گناهان کهنه و نو ایشان است یا اینکه حمل بر مجازگویی و تخصیص عمومیت آن شود. در صورت اول لازم می آید که هیچ تکلیفی بر اهل جنگ بدر نباشد و ایشان آزادند محرمات را کبیره و صغیره مرتکب گردند، هر چند اگر کرداری به کفر انجامنده

ص: 257


1- . این مطلب به تفصیل در بخش طعنه های وارد بر شخص عمر بیان شد و نیز بنگرید به بحار الأنوار 21- 196- 222 و غیر آن.

کالاستخفاف بالقرآن و نحو ذلک، و هذا لو لم یکن الاعتقاد مندرجا فی العمل المشتمل علیه الروایة و إلّا فالأمر أوضح، و البدریّون علی المشهور کانوا ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا (1) مع (2) القوم الذین ضرب لهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بسهامهم و هم غائبون، و عدّتهم ثمانیة.

و سقوط التکلیف عن هؤلاء القوم مخالف للإجماع و لضرورة الدین، و لم یدّع أحد العصمة فی أهل البدر إلّا فی علیّ علیه السلام، و لا ریب فی أنّ الباقین کانوا یکتسبون الآثام و یقارفون الذنوب، و فی إعلامهم بالمغفرة لهم فی الذنوب التی یرتکبونها بعد ذلک إغراء ظاهر لهم بالقبیح، و هو قبیح.

و علی الثانی، فإمّا (3) أن یخصّص الرخصة بالصغائر و یعمّم المغفرة بالذنوب(4) السالفة و المستأنفة، و حینئذ یتوجّه مع مخالفة الضرورة و الإجماع أنّه لا یستلزم المدّعی، إذ الرخصة فی الصغائر و غفرانها ممّا لا یوجب کون ما صدر منهم من الصغائر المکفّرة، و مع ذلک تعمیم المغفرة المبتنی علیه الوجهان مخالف للظاهر، و هو ظاهر. و إمّا أن یخصّص المغفرة بالذنوب السالفة و یکون المراد بلفظة: اعملوا ما شئتم، المبالغة فی حسن ما عملوا فی بدر و إظهار الرضا الکامل لعملهم الصالح من غیر رخصة لهم فی الأیّام الآتیة، و حینئذ فلا تعلّق للروایة بالمدّعی، هذا علی تقدیر تسلیم المساواة التّی ادّعاها ابن أبی الحدید (5) فی عثمان للبدریّین. و مستند من رواه من أهل السیر لیس إلّا قول ابن عمر کما عرفت.

و أمّا ما تمسّک به ثانیا من أنّه فی حکم من بایع بیعة الرضوان، و أنّ رسول

ص: 258


1- و قیل أربعة عشر، کما فی صحیح البخاریّ 6- 74، و تاریخ الطبریّ 2- 272، و سیرة ابن هشام 2- 354 و غیرها.
2- فی س: علی، بدلا من: مع.
3- فی س: إمّا.
4- فی س: فی الذنوب.
5- فی شرحه للنهج 3- 69.

چون بی اعتبار سازی و هیچ شماری قرآن و نظیر آن باشد. و تازه این در صورتی که باور و اعتقاد، در درون کاری که در روایت ذکر شده، نهفته نباشد، که اگر چنین باشد، قضیه روشن تر از این خواهد بود. و جنگجویان بدر بنا به قول مشهور، به اشتمال آن هشت تنی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جای ایشان که غایب بودند ، تیر انداخت، سیصد و سیزده تن بود. (1)

و سقوط تکلیف از این گروه مخالف اجماع همه مسلمانان و مخالف ضروریات دین است و هیچکس درباره جنگجویان جنگ بدر، مگر درباره علی علیه السلام ادعای عصمت نکرده است و شکی نیست که بقیه افراد مرتکب گناهان شده و دچار خطاهایی می گشتند و اینکه پس از ارتکاب گناه به ایشان اعلام شود که همه لغزشهایشان بخشیده می شود، ترغیب آشکارای ایشان به زشتکاری است و این پسندیده نمی باشد. و اما درباره حالت دوم، یا باید گفت که رخصت دادن به ایشان درباره گناهان صغیره بوده و بخشودگی درباره گناهان گذشته و گناهانی که زان پس مرتکب می شدند، باشد که در این صورت، با مخالفت با ضرورت دین و اجماع علماء، مستلزم مدعا نیست ،چرا که رخصت به ایشان درباره گناهان صغیره و بخشودن آن، به این معنی نیست که هر آنچه که ایشان مرتکب شده اند گناهان صغیره قابل بخشودگی است و بنا بر این مغفرت تعمیم داده شده ای که هر دو وجه سخن را بر پایه آن استوار نموده اند، مخالف ظاهر است و این روشن است. و یا اینکه بخشودگی مربوط به گناهان گذشته قلمداد شود و منظور از لفظ: هر چه خواهید کنید، مبالغه در حسن کردار ایشان در بدر و اظهار خشنودی کامل از عمل صالح ایشان باشد بدون آنکه رخصت و اجازه ای برای آینده ایشان منظور نماید. و در این صورت روایت به هیچ وجه به این مدعی ارتباط نخواهد داشت و این با فرض قبول آن برابری که ابن ابی الحدید(2) برای عثمان با اهل بدر قائل شده است. و همچنین استناد نقل کنندگان آن از میان سیره نویسان نیز چنان که دیدیم، جز همین ابن عمر نیست. و اما آنچه که در مرحله دوم به آن چنگ زده مبنی بر اینکه او در حکم حاضران در بیعت رضوان است و رسول خدا

ص: 258


1- . و گفته شده چهارده ، چنانکه در صحیح بخاریّ 6: 74، و تاریخ طبریّ 2: 272، و سیره ابن هشام 2: 354 و غیر آن آمده است.
2- . در شرح نهج البلاغه 3: 69

اللّه صلّی اللّه علیه و آله بایع عنه، فبعد تسلیم صحّة الروایة یتوجّه علیه أنّه لا دلالة له علی المدّعی بوجوه:

الأول

أن دخول عثمان و أضرابه فی المؤمنین ممنوع، و قد علّق اللّه الرضا فی الآیة علی الإیمان و البیعة دون البیعة وحدها حتی یکون جمیع من بایع تحت الشجرة مرضیّا، و قد ورد عن أهل البیت علیهم السلام ما یدلّ علی ...

الثانی

أنّ کون الألف و اللام للاستغراق ممنوع، کما أشار إلیه السید رضی اللّه عنه فی الشافی (1)حیث قال: الظاهر عندنا أنّ آلة التعریف مشترکة متردّدة بین العموم و الخصوص، و إنّما یحمل (2) علی أحدهما بدلالة غیر الظاهر، و قد دلّلنا علی ذلک فی مواضع کثیرة، و خاصّة فی کلامنا المنفرد للوعید من جملة (3) مسائل أهل الموصل.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4): إِنَّهُ تَعَالَی قَدْ وَصَفَ مَنْ رَضِیَ عَنْهُ مِمَّنْ بَایَعَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ بِأَوْصَافٍ قَدْ عَلِمْنَا أَنَّهَا لَمْ تَحْصُلْ لِجَمِیعِ الْمُبَایِعِینَ، فَیَجِبُ أَنْ یَخْتَصَّ الرِّضَا بِمَنِ اخْتَصَّ بِتِلْکَ الْأَوْصَافِ، لِأَنَّهُ تَعَالَی قَالَ: (فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً) (5).

و لا خلاف بین أهل النقل فی أنّ الفتح الذی کان بعد بیعة الرضوان بلا فصل هو فتح خیبر،

و أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بعث أبا بکر و عمر فرجع کلّ واحد منهما منهزما ناکصا علی عقبیه، فغضب النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ: لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ

ص: 259


1- الشافی 4- 17، بتصرّف و اختصار.
2- رسائل الشریف المرتضی 1- 147- 151، جواب المسائل الطبریة، و لم نجد جواب المسائل الموصلیة الأولی، و المطبوع منها الثانیة و الثالثة.
3- فی الشافی زیادة: جواب، قبل مسائل.
4- کما قاله السّیّد فی الشّافی 4- 18، بتصرّف.
5- کما قاله السّیّد فی الشّافی 4- 18، بتصرف.

صلی الله علیه و آله و سلم بجای او بیعت نمود، حتی پس از قبول درستی این روایت، این ایراد بر آن وارد است که این روایت از چند جهت دلالت بر این مدعی (عثمان) نخواهد داشت:

نخست

آنکه قلمداد نمودن عثمان و همتایان او در شمار مومنین، پذیرفته نیست و خدایتعالی خشنودی خود را در آیه قرآن منوط به ایمان و بیعت دانسته و نه بیعت تنها تا آنکه همه افراد بیعت نموده در زیر درخت، مورد رضایت الهی باشند و از اهل بیت علیهم السلام سخنانی روایت شده که دلالت بر نفاق آن سه نفر دارد.

و دوم اینکه

الف و لام ، معنی استغراق و شمول همگان را داشته باشد، درست نیست، چنانکه سید رضی الله عنه در الشافی(1) بیان می کند و می گوید: به نظر ما این ادات تعریف مشترک و در نوسان میان عموم و خصوص است و تنها با دلالت غیر از ظاهر، بر یکی از دو معنی حمل می شود(2) و در مواضع بسیاری به این مساله اشاره کرده ایم و بویژه در سخنی که در باب وعید که ضمن مسائل مربوط به اهل موصل بیان شد.

علی علیه السلام فرمود: خدایتعالی افراد مورد رضایت خود را از میان کسانی که زیر درخت بیعت نمودند، را با صفاتی وصف نموده که درمی یابیم برای همه این بیعت کنندگان فراهم نیامده و بایستی که خشنودی الهی تنها ویژه کسانی قلمداد شود که این اوصاف به ایشان اختصاص یافته است. چرا که خدای عز و جل فرموده است: (فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً –: و آنچه در دلهایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد )(3). و میان ناقلان اخبار هیچ اختلافی نیست که منظور از فتحی که پس از بیعت رضوان بود، بی شک فتح خیبر بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ابابکر و عمر را به میدان فرستاد و هر دو ایشان شکست خورده و گریزان از میدان به در شدند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غضبناک گشت و گفت: سوگند که فردا علمدارم مردی خواهد بود که خدا و

ص: 259


1- . الشافی 4: 17، با تصرّف و تلخیص
2- . رسائل الشریف المرتضی 1: 147- 151، جواب المسائل الطبریة، و ما بخش جواب المسائل الموصلیة الأولی را نیافتیم، و نسخه چاپی رسائل موصلیه دوم و سوم را نیز نیافتیم.
3- . چنانکه السّیّد در الشّافی 4- 18با اندک تصرفی گفته است.

وَ رَسُولَهُ (1)کَرَّارٌ غَیْرُ فَرَّارٍ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ (2). فَدَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَکَانَ (3) أَرْمَدَ فَتَفَلَ فِی عَیْنَیْهِ فَزَالَ مَا کَانَ یَشْتَکِی وَ أَعْطَاهُ الرَّایَةَ وَ مَضَی مُتَوَجِّهاً وَ کَانَ الْفَتْحُ عَلَی یَدَیْهِ.

، فیجب أن یکون هو المخصوص بحکم الآیة، و من کان معه فی ذلک الفتح من أهل البیعة تحت الشجرة لتکامل الشرائط فیهم، و یجب أن یخرج عنها من لم یجتمع له (4)الشرائط، و لیس لأحد أن یقول إنّ الفتح کان لجمیع المسلمین و إن تولاه بعضهم و جری علی یدیه، فیجب أن یکون جمیع أهل بیعة الرضوان ممّن رزق الفتح و أُثیب به، و هذا یقتضی شمول الرضا للجمیع، و ذلک لأنّ هذا عدول عن الظاهر، لأنّ من فعل الشی ء بنفسه هو الذی یضاف إلیه علی سبیل الحقیقة، و یقال إنّه أثیب به و رزق إیّاه، و لو جاز ذلک جاز أن یوصف من کان بخراسان من المسلمین بأنّه هزم جنود الروم و فتح حصونهم و إن وصفنا بذلک من یتولاهم (5) و یجری علی یدیه. انتهی.

و دخول عثمان فی جملة من جری الفتح علی أیدیهم [مع أنّه ممّا لم یذکره أرباب السیر، بل الظاهر عدمه کما خرج عنهم المتقدّمان علیه، فهو فی محلّ المنع، کما أنّ دخوله فیمن أنزلت (6) علیه السکینة ممنوع.

الثالث

أنّه بعد تسلیم شمول الآیة له لا دلالة للرضا عن المؤمنین حال البیعة، أو لها (7) علی أنّه لا یصدر عنهم کبیرة بعد ذلک حتی یکون أحداث عثمان من الصغائر المکفّرة، و قد کان أهل بیعة الرضوان علی ما ذکره أرباب السیر

ص: 260


1- فی المصدر: یحبّ اللّه تعالی و رسوله و یحبّه اللّه.
2- فی الشّافی: علیه، بدلا من: علی یدیه.
3- فی المصدر: و کان.
4- لا توجد: له، فی ک.
5- فی المصدر: من یتولّاه. و ما هنا نسخة فی ک.
6- فی س: نزلت.
7- أی لا دلالة فی الآیة علی أنّه لا یصدر عنهم ..

رسول او را دوست دارند و او مکرر یورش می برد و اهل فرار نیست و از میدان باز نمی گردد مگر آنکه خداوند به دستان او فتح را حاصل کند. پس امیر المومنین علیه السلام را که چشمانش هم بیمار بود، فراخواند و پیامبر از آب دهانش بر چشمان او مالید و دردی که از آن گلایه داشت، آرام گشت و حضرت پرچم سپاه را به او داد و او به سوی میدان روانه گشت و فتح به دستان او حاصل گشت. پس لزوما بایستی که وی و دیگر افراد بیعت رضوان که در آن فتح با او همراه بودند را، بخاطر فراهم بودن همه شرایط در ایشان، مخصوص به حکم این آیه دانست و باید دیگرانی را که همه شرایط در ایشان فراهم نبود، خارج از آن حکم دانست و البته کس را نرسد که بگوید فتح از آن همه مسلمانان بود، هر چند که گروهی از ایشان آنرا عملی نمودند و به دست حضرت جاری گشت، و بایستی که همه اهل بیعت رضوان از جمله کسانی که فتح روزیشان گشت و بواسطه آن پاداش یافتند، باشند و این اقتضا می کند که خشنودی الهی شامل حال همه ایشان باشد؛ چرا که این عدول از ظاهر عبارت می باشد، زیرا کسی که به دست خود کاری را انجام داده است که آن کار بشکل حقیقی به وی منسوب می گردد و گفته می شود که روزی وی گشت و به آن پاداش یافت. و اگر چنین ادعایی جایز بود می شد گفت هر مسلمانی که در خراسان هم هست، سپاه روم را شکست داد و دژهای ایشان را در هم شکست، هر چند اگر این وصف برای صف بستگان در برابر رومیان و کسانی که فتح به دست خود ایشان فراهم آمده، بکار رفته باشد. پایان.

و اینکه عثمان از جمله کسانی که فتح به دست ایشان فراهم آمده، باشد، از سوی هیچ سیره نویسی ذکر نشده بلکه ظاهر آنست که چنین نبوده همچنان که دو خلیفه پیش از وی نیز از جمله آنان نبوده اند و این چنین نیست همچنانکه برشمردن او از جمله کسانی که سکینه و آرامش الهی بر ایشان نازل شده، با منع مواجه است.

و اما سوم اینکه

حتی با پذیرش شمول آیه بر وی، هیچ نشانی از خشنودی الهی از مومنان در زمان بیعت در آن نیست و نیز هیچ نشانی از اینکه ایشان پس از آن، مرتکب کبیره نمی شوند، در آن نیست تا آنکه بگویند کردارهای عمر از گناهان صغیره بخشوده باشد. و اهل بیعت رضوان چنانکه سیره نویسان ذکر کرده اند،

ص: 260

ألفا و خمسمائة أو ثلاثمائة (1)، و قد کان منهم من یرتکب أنواع المحرّمات، و هل یقول عاقل بعدم صدور کبیرة واحدة عن أحد من هؤلاء مع کثرتهم.

و ما تمسّک به من حدیث بشارة العشرة (2) فبعد ما عرفت من أنّها من الروایات الّتی تفرّدوا بها و قامت الشواهد علی ضعفها و بطلانها، یتوجّه علیه أنّ الروایة علی تقدیر صحّتها- لا تدلّ علی صلاحیّة الإمامة، إذ لیس جمیع أهل الجنّة مستأهلین للإمامة، و لیس المانع عنه مقصورا علی ارتکاب الکبیرة المخرجة عن الإسلام الموجبة لدخول النار علی ما زعمه ابن أبی الحدید (3)و أصحابه-.

و من جملة الموانع الضعف عن القیام بأمر الإمامة و عدم القدرة علی دفع الأشرار و الجهل بالأحکام، و عدم استقرار الرأی لضعف العقل و نحو ذلک.

و من جملة مطاعنه الضعف عن منع الأشرار و الفسّاق من بنی أمیّة ، و قد عزم غیر مرّة علی عزل کثیر منهم لما رأی من ظلمهم و انحراف الناس عنه لأجلهم فحال مروان بینه و بین ما أراد حتی حصبوه علی المنبر، و آل الحال إلی الحصر و القتل.

و منها الجهل بکثیر من الأحکام کما عرفت، فبعد تسلیم الروایة أیضا لا یتمّ الجواب.

أقول

و عدّ (4)أبو الصلاح فی تقریب المعارف (5) من بدعه تقلید عبد اللّه بن عامر بن کریز علی البصرة للخئولة التّی بینهما، و عبد اللّه بن أبی سرح علی مصر

ص: 261


1- و قیل: ألفا و أربعمائة أو أکثر، انظر: صحیح البخاریّ 7- 223 فی تفسیر سورة الفتح، و تفسیر القرطبیّ 16- 276، و انظر: بحار الأنوار 36- 121 و 20- 354- 358.
2- تحدّث شیخنا الأمینی فی غدیره 10- 118- 128 عن حدیث العشرة المبشّرة سندا و متنا، فلاحظه. و کذا ذکر فضائل عثمان الموضوعة المختلفة و ناقشها بما لا مزید علیه فی الغدیر 8- 126، و 9- 328- 338، و 10- 137- 190 و 212.
3- شرح ابن أبی الحدید 3- 69.
4- فی المطبوع من البحار: وعدا.
5- تقریب المعارف: لم یطبع هذا القسم من الکتاب لمصالح رآها مصحّحه.

هزار پانصد یا سیصد(1) تن بوده اند، و از میان ایشان کسی بود که انواعی از کارهای حرام را مرتکب می شد و آیا هیچ عاقلی می تواند ادعا کند که حتی یک گناه کبیره از یکی از این جمع سر نمی زند؟

و آن حدیث ده تن بشارت داده به بهشت(2) که به آن استناد جسته، پس از آنکه دانستیم از روایاتی است که فقط خود ایشان ذکر کرده اند و شواهد بسیاری درباره ضعف و بطلان آن وجود دارد، با این ایراد مواجه است که در این روایت حتی با صحیح بودنش، نشانی از صلاحیت او برای امامت امت در خود ندارد، چرا که همه بهشتیان، شایستگی امامت امت را ندارند و این تنها ارتکاب گناهان کبیره که انسان را از اسلام خارج نموده و مستوجب درافکنده شدن به دوزخ می کند، نیست که به زعم ابی الحدید(3) و تایید کنندگانش، مانع امامت میگردد. و از جمله موانع ضعف در به انجام رساندن امور امامت و ناتوانی در پس زدن اشرار و جهل نسبت به احکام و عدم ثبوت آراء بخاطر ضعف عقلی و نظیر آن می باشد.

و از جمله ایرادهای وارده بر او ناتوانی او از بازداشتن اشرار و فاسقان بنی امیه بود. و بارها قصد نمود که بسیاری از ایشان را بخاطر ستمگری ایشان و رویگردانی مردم از او با وجود ایشان، عزل نماید ولی مروان او را از این اراده اش بازداشت تا آنکه مردم وی را بروی منبر با سنگریزه زدند و حالش چنان شد که به محاصره و کشته شدن انجامید. و نیز از جمله ایرادها بر او، جهلش نسبت به بسیاری از احکام بود، چنانکه دیدیم و حتی با پذیرش صحت روایت، باز هم پاسخی برای این امور حاصل نخواهد بود .

می گویم

چنانکه دیدیم و حتی با پذیرش صحت روایت، باز هم پاسخی برای این امور حاصل نخواهد بود .

می گویم: ابو الصلاح در تقریب المعارف(4)، انتصاب نمودن عبدالله بن عامر بن کریز بر حکومت بصره بخاطر رابطه دایی- خواهرزاده و نیز عبدالله بن ابی سرح بر مصر

ص: 261


1- . و گفته شده که هزار و چهارصد و یا بیشتر. بنگرید: صحیح البخاریّ 7- 223 در تفسیر سوره فتح، و تفسیر قرطبیّ 16- 276، و بنگرید: بحار الأنوار 36- 121 و 20- 354- 358.
2- . شیخ امینی درکتاب غدیر: 10: 118- 128 درباره حدیث ده تن بشارت داده شده به بهشت در متن و سند آن سخن گفته است. و همچنین فضایل ساختگی و دروغین درباره عثمان را ذکر نموده و آنرا چنانکه بیش از آن بر نتابد در الغدیر 8: 126، و 9: 328- 338، و 10: 137- 190 و 212 مورد بررسی و مناقشه قرار داده است.
3- . شرح ابن أبی الحدید 3: 69
4- . تقریب المعارف: این بخش از کتاب به صلاحدید مصحح آن چاپ نشده است.

للرضاعة التی بینهما، و یعلی بن أمیّة علی الیمن، و أسید بن الأخنس بن شریق علی البحرین لکونه ابن عمّته، و عزل المأمونین من الصحابة علی الدین المختارین الولایة المرضییّن السیرة. قال.

و منها: استخفافه بعلیّ علیه السلام

حین أنکر علیه تکذیب أبی ذرّ (1)

و منها عزل عبد اللّه بن الأرقم عن بیت المال

لما أنکر علیه إطلاق الأموال لبنی أمیّة بغیر حقّ (2)

و منها: قوله لعبد الرحمن بن عوف: یا منافق!

(3)، و هو الذی اختاره و عقد له (4).

و منها: حرمانه عائشة و حفصة ما کان أبو بکر و عمر یعطیانهما

حرمانه (5)عائشة و حفصة ما کان أبو بکر و عمر یعطیانهما

، و سبّه لعائشة و قوله و قد أنکرت علیه الأفاعیل القبیحة-: لئن لم تنته لأدخلنّ علیک الحجرة سودان الرجال و بیضانها!.

و منها: حمایة الکلإ و تحریمه علی المسلمین

و تخصّصه به و منع غلمانه الناس

ص: 262


1- قد سلف بعض مصادره، انظر منها: الأنساب 5- 52- 54، طبقات ابن سعد 4- 168، مروج الذهب 1- 438، تاریخ الیعقوبی 2- 148، شرح ابن أبی الحدید 1- 240- 242، فتح الباری 3- 213، عمدة القاری 4- 491. و منه قوله لعلیّ- علیه السلام: ما أنت بأفضل عندی من مروان!!!.
2- انظر: أنساب البلاذری 5- 58. و ذکر أبو عمر فی الاستیعاب و ابن حجر فی الإصابة حدیث عبد اللّه بن أرقم فی ترجمته و ردّه ما بعث إلیه من ثلاثمائة ألف درهم و قوله: و اللّه لئن کان هذا من مال المسلمین ما بلغ قدر عملی أن أعطی ثلاثمائة ألف درهم و لئن کان من مال عثمان ما أحبّ أن آخذ من ماله شیئا.
3- لا توجد فی س: یا منافق.
4- و قد أورد فی تاریخ الخمیس 2- 268 جملة من مطاعن عثمان، و قال فی السیرة الحلبیّة 2- 87: من جملة ما انتقم به علی عثمان أنّه حبس عبد اللّه بن مسعود و هجره، و حبس عطاء أبیّ بن کعب، و أشخص عبادة بن الصامت من الشام لما شکاه معاویة، و ضرب عمّار بن یاسر و کعب بن عبدة ضربه عشرین سوطا، و نفاه إلی بعض الجبال .. و قال لعبد الرحمن بن عوف: إنّک منافق.
5- هذه الکلمة مشوّشة فی س.

بخاطر برادر شیری بودن و یعلی بن امیه بر یمن و اسید بن الاخنس بن شریق بر بحرین بخاطر اینکه پسر عمه اش بود و در مقابل، افراد مورد اطمینان در امر دین و دارای ولایت برگزیده شده و دارای سیره پسندیده را برکنار کرد. می گوید: ...

و از جمله توهین و کوچک شمردن علی علیه السلام بود

آنگاه که بخاطر دروغگو خواندن ابوذر بر وی ایراد گرفت. (1)

و از جمله عزل عبدالله بن الارقم از بیت المال

بخاطر اعتراض وی به بی حساب بخشیدن اموال به بنی امیه، بدون آنکه هیچ حقی داشته باشند. (2)

و از جمله منافق نامیدن عبدالرحمن بن عوف توسط وی بود

حال آنکه او بود که وی را برگزید و فرصت را برایش فراهم کرد.(3)

و از جمله محروم نمودن عائشه و حفصه از آنچه که ابوبکر و عمر از سهم بیت المال به ایشان می داد

و نیز ناسزا گفتنش به عائشه و این سخنش به وی، در آنحال که کردارهای ناپسندش را زشت شمرده بود: اگر بس نکنی مردان را از سیاه و سفید به درون حجره ات می فرستم!

و از جمله قرق نمودن چراگاه ها و ممنوع نمودن آن برای مسلمانان

و اختصاص یافتن خودش به این قلمروها و بازداشتن مردم از آن توسط نوکرهایش

ص: 262


1- . برخی منابع آن پیشتر ذکر شد و و از آن جمله می توان به این صفحات اشاره نمود: الأنساب 5- 52- 54، طبقات ابن سعد 4- 168، مروج الذهب 1- 438، تاریخ الیعقوبی 2- 148، شرح ابن أبی الحدید 1- 240- 242، فتح الباری 3- 213، عمدة القاری 4- 491. و نظیر اینست این سخن حضرت علی علیه السلام که فرمود: تو نزد من برتر از مروان نیستی!.
2- . بنگرید: أنساب البلاذری 5: 58. و نیز أبو عمر در الاستیعاب و ابن حجر در الإصابة حدیث عبد اللّه بن أرقم را در بیان شرح حال وی و اینکه وی سیصد هزار درهمی را که برایش فرستاده شده بود را بازپس فرستاد، بیان می کنند و نیز این سخن وی که : به خدا سوگند که اگر این مال از بیت المال مسلمانان باشد، ارزش کار من چنان نیست که بخاطرش سیصد هزار درهم دریافت کنم و اگر از اموال عثمان باشد که من دوست ندارم چیزی از دارایی او بگیرم.
3- . مولف تاریخ الخمیس 2: 268 شماری از طعن و ایرادهای وارد بر عثمان را ذکر کرده و مولف در السیرة الحلبیّة 2: 87 می نویسد: از جمله اموری که بخاطرش از عثمان انتقام کشیده شد آن بود که وی عبد الله بن مسعود را حبس نمود و سپس تبعید کرد و عطاء أبیّ بن کعب را محبوس نگاه داشت، و عبادة بن الصامت را آنگاه که معاویه از دست وی گلایه نمود، از شام اخراج نمود و عمار بن یاسر و کعب بن عبدة را بیست ضربه تازیانه زد و او را به یکی از کوههای اطراف تبعید نمود و به عبد الرحمن بن عوف گفت: تو منافق هستی.

منه، و تنکیلهم بمن أراده.

و منها: ضربه عبد اللّه بن حذیفة بن الیمان

حتی مات من ضربه، لإنکاره علیه ما یأتیه غلمانه إلی المسلمین فی رعی الکلإ.

و منها: أکله الصید و هو محرم مستحلا

، و صلاته بمنی أربعا، و إنکاره متعة الحجّ..

و منها: ضربه عبد الرحمن بن حنبل الجمحی

و کان بدریّا مائة سوط، و حمله علی جمل یطاف به فی المدینة لإنکاره علیه الأحداث و إظهاره عیوبه فی الشعر (1)، و حبسه بعد ذلک موثقا بالحدید حتّی کتب إلی علیّ و عمّار من الحبس:

أبلغ علیّا و عمّارا فإنّهما***بمنزل الرشد إنّ الرشد مبتدر (2)

لا تترکا جاهلا حتّی توقّره(3)*** دین الإله و إن هاجت به مرر

لم یبق لی منه إلّا السیف إذ علقت*** حبال (4) الموت فینا الصادق البرر

یعلم بأنّی مظلوم إذا ذکرت*** وسط الندی حجاج القوم و الغدر

فلم یزل علیّ علیه السلام بعثمان یکلّمه حتّی خلّی سبیله علی أن لا یساکنه بالمدینة، فسیّره إلی خیبر، فأنزله قلعة بها تسمّی: القموص، فلم یزل بها حتی ناهض المسلمون عثمان و ساروا إلیه من کلّ بلد، فقال فی الشعر:

لو لا علیّ فإنّ اللّه أنقذنی*** علی یدیه من الأغلال و الصفد

لما رجوت لدی شدّ بجامعة*** یمنی یدیّ غیاث الفوت من أحد

ص: 263


1- قال الیعقوبی فی تاریخه 2- 150: ... و کان سبب تسییره إیّاه أنّه بلغه کرهه مساوی ابنه و خاله، و أنّه هجاه بأبیات. و ذکر فی الاستیعاب أنّه لما أعطی عثمان مروان خمسمائة ألف من خمس إفریقیة هجا عبد الرحمن عثمان فأمر به فحبس بخیبر.
2- الکلمة مشوّشة فی مطبوع البحار.
3- جاء فی تاریخ الطبریّ: یوقّره.
4- فی ک: جبال- بالجیم المعجمة-. و فی المصادر الآتیة: حبائل. و هو الظاهر.

و آزار نمودن هر کس که قصد استفاده از آن را می نمود.

و از جمله عبدالله بن حذیفه بن الیمان را کتک زد

تا آنکه از شدت کتکها جان باخت و این بخاطر اعتراض وی به رفتار نوکران او در حق مسلمانان به هنگام چراندن گوسفندانشان در چراگاه ها بود.

و از جمله خوردن گوشت شکار در حالی که محرم بود

ولی اینکار را بر خود حلال می شمرد. و نیز چهار رکعت نماز خواندن در منی و انکار جمع نمودن عمره با حج واجب.

و از جمله زدن عبدالرحمن بن حنبل الجمحی

که از حاضران در بدر بود، با یکصد ضربه تازیانه و بر شتر بستن و چرخاندن وی در مدینه بخاطر اینکه به رفتار و کردار وی اعتراض کرده و عیوب او را در شعری(1) ذکر کرده بود و سپس دست پا بسته در غل و زنجیر آهنی، به زندان افکندن او تا آنکه از درون زندانش این شعر را به علی و عمار فرستاد:

به علی و عمار خبر بده، هان که ایشان در جایگاه رهیافتگی هستند، بگو که بایستی شتابان به داد رهیافتگی برسد. هیچ نادانی را رها مگذارید مگر آنکه دین خدایتعالی را به کمال به مغز او فرو کنید، هر چند که سفیهانه، از خشم و غضب لبریز شود. مرا از سوی او (اقدامی) جز شمشیر (زدن به من) باقی نمانده، آنگاه که طنابهای مرگ برای ما راستگویان نیکوکار آویخته شده اند. و آنگاه که در محفل مردمان، مخاصمه ها و خیانتهای این قوم ذکر شود، او داند که من ستم دیده هستم .

و همچنان علی نزد عثمان رفته و با وی صحبت کرد تا آنکه او را آزاد نمود به این شرط که پیش چشم او در مدینه ساکن نشود و او را روانه خیبر نمود و او را در قلعه ای به نام القموص ساکن نمود و او همچنان در آن تبعیدگاه بود تا آنکه مسلمانان بر عثمان شوریدند و از هر کوی و برزنی بسوی او خروشیدند. پس او در شعری گفت: اگر علی نبود، که به حق خداوند مرا به دستان او از غل و زنجیر و تسمه های دستبند نجات داد؛ آنگاه که دست راستم (نماد قدرت مرد) را با یوق محکم (به گردنم) بستند، به هیچ کس امیدی در نجات از مرگ نداشتم.

ص: 263


1- . یعقوبی در تاریخش 2: 150 می نویسد: ... و علت اینکه وی او را کوچاند این بود که وی باخبر شده بود او از زشتکاریهای پسر و دایی اش بیزار است و در ابیاتی او را هجو گفته است. در الاستیعاب نیز آمده است که وقتی عثمان پانصد هزار درهم از خمس افریقا به مروان داده است، عبد الرحمن عثمان را هجو گفت و او دستور داد وی را در خیبر زندانی کردند.

نفسی فداء علیّ إذ یخلّصنی*** من کافر بعد ما أغضی علی صمد (1)

و منها: تسییر حذیفة بن الیمان إلی المدائن

حین أظهر ما سمعه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیه و أنکر أفعاله، فلم یزل یعرض بعثمان حتّی قتل

و منها: تسییر عامر بن عبد قیس البصری الزاهد الناسک إلی الشام.

و قد ذکره ابن حجر فی الإصابة 3- 85، و ابن قتیبة فی المعارف: 84 و 194، و ابن عبد البرّ [ربّه فی العقد الفرید 2- 261، و الراغب الأصفهانی فی المحاضرات 2- 212، و الطبریّ فی التاریخ 5- 94، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 62، و ابن خلدون فی تاریخه 2- 390 و غیرهم.

و قال البلاذری فی الأنساب 5- 57: قال أبو مخنف لوط بن یحیی و غیره: کان عامر بن قیس التمیمی ینکر علی عثمان أمره و سیرته، فکتب حمران بن أبان مولی عثمان إلی عثمان بخبره، فکتب عثمان إلی عبد اللّه بن عامر بن کریز فحمله، فلمّا قدم علیه فرآه، و قد أعظم الناس إشخاصه و إزعاجه عن بلده لعبادته و زهده.

و قال ابن قتیبة فی المعارف: کان خیّرا فاضلا.

و منها: تسییره کعب بن عبدة و ضربه،

حیث أشخصه سعید من الکوفة إلی المدینة و أمر عثمان بکعب فجرّد و ضرب عشرین سوطا و سیره إلی دباوند، و یقال إلی الری، و فی ثالثة إلی بعض الجبال.

قد فصّل القصة البلاذری فی الأنساب 5- 41- 42، و الطبریّ فی تاریخه 5- 137، و الریاض النضرة 2- 140- 149، و الصواعق المحرقة لابن حجر: 68، و السیرة الحلبیّة 2- 78، و الشرح لابن أبی الحدید 1- 168، و غیرهم.

و منها: تسییره عمرو بن زرارة النخعیّ الصحابیّ إلی الشام.

ذکره البلاذری فی الأنساب 5- 30، و أسد الغابة 4- 104، و الإصابة 1- 548 و 2- 536.

و منها: نفی الأشتر و وجوه أهل الکوفة عنها إلی الشام

حین أنکروا علی سعید بن العاص و نفیهم من دمشق إلی حمص (2).

ص: 264


1- سبقت مصادره، و انظر: تاریخ الطبریّ 6- 25، تاریخ الیعقوبی 2- 150، الاستیعاب 2- 410، شرح النهج لابن أبی الحدید 1- 66، الإصابة 2- 395.
2- روی البلاذری فی الأنساب 5- 40- 41 بسنده قصّة تسییر صلحاء الکوفة من العلماء و الأوتاد إلی الشام و بعض إلی حمص، بعد أن أمر عثمان والیها علیها سعید بن العاص، حیث سیّر مالک بن الحارث الأشتر النخعیّ، و زید و صعصعة بن صوحان، و حرقوص بن زهیر السعدی، و جندب بن زهیر الأزدی، و شریح بن أوفی بن یزید بن زاهر العبسی، و کعب بن عبدة النهدی- و کان ناسکا-، و عدی بن حاتم الطائی أبا طریف، و کدام بن حضری بن ثقف، و یزید بن قیس الأرحبی، و عائذ بن حملة الطهوی من بنی تمیم، و کمیل بن زیاد النخعیّ، و الحارث بن عبد اللّه الأعور الهمدانی، و یزید بن المکفف النخعیّ، و ثابت بن قیس بن المنقع النخعیّ، و أصعر [أصغر، کما فی أنساب الأشراف و الإصابة] بن قیس بن الحارث الحارثی الهمدانی .. و غیرهم. و للقصّة ذیول و تفصیلات تجدها فی تاریخ الطبریّ 5- 88- 90، و الکامل لابن الأثیر 3- 57 60، و شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 158- 160، و تاریخ ابن خلدون 2- 387 389، و تاریخ أبی الفداء 1- 168 فی حوادث سنة 33 ه.

جانم فدای علی آنگاه که مرا از دست کافری نجات داد پس از آنکه او عامدانه چشم از دیدن و رعایت حق من بسته بود.

و از جمله تبعید حذیفه بن الیمان به مدائن بود

آنگاه که حدیثی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیده بود را بازگو نمود و کردار او را تقبیح نمود و همچنان (حقیقت) عثمان را برملا می نمود تا آنکه کشته شد.

و از جمله موارد دیگر آن: کوچاندن عامر بن عبد قیس البصری

آن زاهد ناسک به شام که ابن حجر در الإصابة 3- 85، و ابن قتیبة در المعارف: 84 و 194، و ابن عبد البرّ [ربّه] در العقد الفرید 2- 261، و الراغب الأصفهانی در المحاضرات 2- 212، و الطبریّ در التاریخ 5- 94، و ابن الأثیر در الکامل 3- 62، و ابن خلدون در تاریخه 2- 390 و غیر ایشان به آن اشاره کرده اند. و البلاذری در الأنساب 5- 57 می نویسد: أبو مخنف لوط بن یحیی و دیگران گفته اند: عامر بن قیس التمیمی رفتار وکردار عثمان را نمی پسندید و خرده می گرفت، پس حمران بن ابان نوکر عثمان اخبار این حال او را برای عثمان نوشت و عثمان به عبد اللّه بن عامر بن کریز نامه نوشت و زمانی که به نزد وی رسید و او را دید، مردم بیرون کشاندن او که مردی عابد و زاهد بود، از خانه و کاشانه و آزردنش بواسطه کوچاندنش از شهر، را امری زشت برشمردند و ابن قتیبة در المعارف گوید: او مردی دست به خیر و فاضل بود.

و از جمله کوچاندن کعب بن عبدة و کتک زدن او بود

و سعید او را از کوفه به مدینه تبعید کرد و عثمان دستور داد تا کعب را برهنه کردند و بیست ضربه تازیانه زدند و به دماوند و گفته شده به ری و به قولی دیگر به منطقه ای از جبال ایران تبعید کردند. البلاذری در الأنساب 5: 41- 42، و الطبریّ در تاریخه 5- 137، و مولف الریاض النضرة 2: 140- 149، و ابن حجر در الصواعق المحرقة: 68، و السیرة الحلبیّة 2: 78، و ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 1- 168، و دیگرانی این مساله را به تفصیل بیان کرده اند.

و از جمله کوچاندن عمرو بن زرارة النخعیّ

الصحابیّ به شام بود که البلاذری در الأنساب 5- 30، و مولفان أسد الغابة 4- 104، و الإصابة 1- 548 و 2- 536 آنرا ذکر کرده اند.

و از جمله تبعید مالک اشتر و سرآمدان کوفه از این شهر به شام بود

آنگاه که رفتار سعید بن العاص را تقبیح نمود و او ایشان را از دمشق به حمص طرد نمود. (1)

ص: 264


1- . البلاذری در الأنساب 5: 40- 41 به سندی که ذکر می کند ماجرای کوچاندن صالحان کوفه از جمله دانشمندان و سرشناسان به شام و گاه به حمص توسط والی کوفه سعید بن العاص به دستور عثمان را بیان کرده و بنا بر آن مالک بن الحارث الأشتر النخعیّ، و زید و صعصعة پسران صوحان، و حرقوص بن زهیر السعدی، و جندب بن زهیر الأزدی، و شریح بن أوفی بن یزید بن زاهر العبسی، و کعب بن عبدة النهدی- که مردی ناسک و زاهد بود-، و عدی بن حاتم الطائی أبا طریف، و کدام بن حضری بن ثقف، و یزید بن قیس الأرحبی، و عائذ بن حملة الطهوی من بنی تمیم، و کمیل بن زیاد النخعیّ، و الحارث بن عبد اللّه الأعور الهمدانی، و یزید بن المکفف النخعیّ، و ثابت بن قیس بن المنقع النخعیّ، و أصعر[ أصغر، چنانکه در أنساب الأشراف و الإصابة آمده] بن قیس بن الحارث الحارثی الهمدانی .. و دیگران را مجبور به کوچیدن و ترک خانمان نمود. و این قصه دنباله ها و تفاصیلی دارد که در تاریخ طبری 5- 88- 90، و الکامل ابن الأثیر 3- 57 60، و شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 1- 158- 160، و تاریخ ابن خلدون 2- 387 389، و تاریخ أبی الفداء 1- 168 ذیل حوادث سال 33 هجری بیان شده است.

و منها: معاهدته لعلیّ علیه السلام و وجوه الصحابة علی الندم

علی ما فرط منه و العزم علی ترک معاودته، و نقض ذلک و الرجوع عنه مرّة بعد مرّة، و إصراره علی ما ندم منه و عاهد اللّه تعالی و أشهد القوم علی ترکه من الاستئثار بالفی ء و بطانة السوء و تقلید الفسقة أمور المسلمین (1)..

و منها: کتابه إلی ابن أبی سرح بقتل رؤساء المصریّین

و التنکیل بالأتباع و تخلیدهم (2) الحبس لإنکارهم ما یأتیه ابن أبی سرح إلیهم و یسیر به فیهم من الجور الذی اعترف به و عاهد علی تغییره (3).

ص: 265


1- قد فصّل البلاذری فی الأنساب 5- 26- 69، 95، و الطبریّ فی تاریخه 5- 105، 111، 112، 115، 116 و 119- 121 معاهدته و تکرّرها منه و نقضه کرارا أیضا، و جاء فی الإمامة و السیاسة 1- 33- 37، و المعارف لابن قتیبة: 84، و العقد الفرید 2- 263، و الریاض النضرة 2- 123، 125، و الکامل لابن الأثیر 3- 67- 71 و 94، و تاریخ ابن خلدون 2- 396- 397، و حیاة الحیوان للدمیری 1- 53، و شرح ابن أبی الحدید 1- 163- 166، و الصواعق المحرقة: 69، و تاریخ الخمیس 2- 259، و تاریخ الیعقوبی 2- 152، و الفتنة الکبری: 226، و السیرة الحلبیّة 2- 84، 87، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 106، 107، و تاریخ ابن کثیر 7- 172- 184 و 186 و 189 و غیرها کثیر جدّا. و تعرّض لها فی الغدیر 9- 170- 197، فراجع.
2- فی س: و تقلیدهم.
3- انظر مثالا: الأنساب 5- 26- 69 و 95، و الإمامة و السیاسة 1- 33- 37، و المعارف لابن قتیبة: 84 و العقد الفرید 2- 263، و تاریخ الطبریّ 5- 119- 120، و الریاض النضرة 2- 123، 125، و الکامل لابن الأثیر 3- 70، 71، و شرح ابن أبی الحدید 1- 165- 166، و تاریخ ابن کثیر 7- 173 و 174، و حیاة الحیوان للدمیری 1- 53، و تاریخ ابن خلدون 2- 397، و تاریخ الخمیس 2- 259، و الصواعق المحرقة: 69، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 106- 107، و السیرة الحلبیّة 2- 84، 86، 87. و قد استوفی البحث شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 9- 177- 185 بما لا مزید علیه.

و از جمله پیمان بستن وی با علی علیه السلام و بزرگان صحابه بر پشیمانی از گناهانی که از وی سرزده

و قول عدم تکرار آن ولی وی این پیمانش را نقض نمود و بارها پیاپی همان گناهان را تکرار نمود و همچنان بر آنچه که از آن اظهار پشیمانی می کرد، پافشاری می نمود و به خدایتعالی عهد نمود و مردم را گواه گرفت که از برداشتن غنایم و انفال برای خود و گرفتن یاران شرور و سپردن امور مسلمین به دست فاسقان خودداری کند(1) که .. .

و از جمله فرستادن نامه به ابن ابی سرح

و صدور دستور کشتار سران مردم مصر، و شکنجه نمودن رعیت های ایشان و ماندگار کردن ایشان در کنج زندانها بخاطر محکوم نمودن رفتار ابن ابی سرح و شیوه ستمگرانه ای که در حق ایشان در پیش گرفته بود و بعدها خود به آن اعتراف نمود و عهد نمود که این روش را تکرار نکند. (2)

ص: 265


1- . البلاذری در الأنساب 5- 26- 69، 95، و الطبریّ در تاریخش 5- 105، 111، 112، 115، 116 و 119- 121 پیمان بستنهای او و تکرار شدنهای پیاپی آن و زیرپا گذاشتنهای مکرر آنرا به تفصیل بیان کرده و در الإمامة و السیاسة 1- 33- 37، و المعارف اثر ابن قتیبة: 84، و العقد الفرید 2- 263، و الریاض النضرة 2- 123، 125، و الکامل لابن الأثیر 3- 67- 71 و 94، و تاریخ ابن خلدون 2- 396- 397، و حیاة الحیوان للدمیری 1- 53، و شرح ابن أبی الحدید 1- 163- 166، و الصواعق المحرقة: 69، و تاریخ الخمیس 2- 259، و تاریخ الیعقوبی 2- 152، و الفتنة الکبری: 226، و السیرة الحلبیّة 2- 84، 87، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 106، 107، و تاریخ ابن کثیر 7- 172- 184 و 186 و 189 و بسیاری کتابهای دیگر نیز ذکر شده است و مولف الغدیر نیز در 9- 170- 197 به آن پرداخته است.
2- . بعنوان مثال نگاه کنید به : الأنساب 5: 26- 69 و 95، و الإمامة و السیاسة 1- 33- 37، و المعارف ابن قتیبة: 84، و العقد الفرید 2- 263، و تاریخ الطبریّ 5- 119- 120، و الریاض النضرة 2- 123، 125، و الکامل لابن الأثیر 3- 70، 71، و شرح ابن أبی الحدید 1- 165- 166، و تاریخ ابن کثیر 7- 173 و 174، و حیاة الحیوان للدمیری 1- 53، و تاریخ ابن خلدون 2- 397، و تاریخ الخمیس 2- 259، و الصواعق المحرقة: 69، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 106- 107، و السیرة الحلبیّة 2- 84، 86، 87. شیخ أمینی- رحمه اللّه- در الغدیر 9- 177- 185 این مساله را بصورت شافی و کافی مورد بررسی قرار داده است.

و منها: تعریضه نفسه و من معه من الأهل و الأتباع للقتل

، و لم یعزل ولاة السوء..

و منها: استمراره علی الولایة مع إقامته علی المنکرات الموجبة للفسخ

، و تحریم التصرّف فی أمر الأمّة، و ذلک تصرّف قبیح، لکونه غیر مستحقّ عندهم مع ثبوت الفسق(1)

بیان

قوله: مبتدر .. علی بناء المفعول .. أی ینبغی أن یبتدر إلیه.

قوله: حتی توقّره (2) .. بصیغة الخطاب بقصد کلّ واحد، أو بصیغة الغیبة. فقوله: دین الإله فاعله.

و هیجان المرّة (3) .. کنایة عن السفاهة و الغضب فی غیر محلّه.

قوله: یعلم .. أی الصادق البرّ، أو علی بناء المجهول.

و قوله: حجّاج القوم .. مفعول مکان فاعل ذکرت (4).

و النّدیّ بالتشدید و کسر الدال-: مجتمع القوم (5).

قوله: لما رجوت .. مفعول غداة الغوثة کما فی بعض النسخ، و فی بعضها:

غیاث الفوت.

ص: 266


1- و منهما: کتمانه لحدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقد أخرج إمام الحنابلة فی مسنده 1- 65، عن أبی صالح، قال: سمعت عثمان یقول علی المنبر: أیّها الناس! إنّی کتمتکم حدیثا سمعته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم کراهیة تفرّقکم عنّی ..! و نظیره جاء فی 1- 57، فراجع .. و سنتعرض استدراکا جملة من مطاعنه الأخری.
2- قال فی القاموس 2- 155: الوقر: ثقل فی الأذن، أو ذهاب السّمع کلّه، و قد وقر- کوعد و وجل- .. وقرها اللّه یقرها .. و أوقر الدابّة إیقارا و قرة.
3- قال الطریحی فی المجمع 3- 481: المرّة: خلط من أخلاط البدن غیر الدم، و قال أیضا فیه 2- 337: هاج الشی ء یهیج: إذا ثار.
4- کذا، و الظاهر: و قوله حجّاج مفعول لفعل: ذکرت.
5- کما ذکره فی مجمع البحرین 1- 412، و الصحاح 6- 2505، و القاموس 4- 394.

و از جمله در معرض قتل قرار دادن خود و خانواده و یارانی که با او بودند،

و اینکه حاضر نشد حاکمان بدسیرت را برکنار کند.

و از جمله استمرار در به دست گرفتن کار ولایت امت اسلام

با وجود ارتکاب منکراتی که موجب فسخ قرار خلافت وی و حرام گشتن تصرف و دست اندازی او در امور امت می شود، زیرا که با وجود ثابت گشتن فسق، وی نزد امت حق خلافت نخواهد داشت.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص266

توضیح

قول وی: مبتدر .. بصورت اسم مفعول خوانده می شود یعنی شایسته است که بسوی آن مبادرت ورزیده شود. و این قول وی: حتی توقره «2» به صیغه خطاب و به قصد تک تک افراد آمده و یا به صیغه غایب است و واژه دین الاله فاعل آن است . و هیجان المرّة «3» کنایه از سفاهت و نادانی و خشمگین شدن نابجاست. و این قول وی: یعلم .. یعنی راستگوی نیکوکار یا اینکه بصورت مجهول خوانده شود. و این قول وی: حجاج القوم: مفعول مکان فاعل ذکرت«4». و النّدیّ با تشدید و کسر دال : محل همایش مردمان «5». و این قول وی: لما رجوت..: طبق برخی نسخه ها مفعول غداة الغوثة است و در برخی نسخه ها غیاث الفوت.

(1)و از جمله آن کتمان حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم توسط وی است چنانکه امام حنبلی ها در مسندش 1 – 65 از ابی صالح آورده است که گفت: از عثمان شنیدم که بر منبر می گفت: هان ای مردمان! من حدیثی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم را از ترس اینکه مبادا از گرد من متفرق شوید، کتمان نمودم..! و نظیر این سخن در 1 – 75 نیز ذکر شده است و در ادامه نیز به استدراک شماری از طعن و ایرادهای وارد بر وی را بیان خواهیم کرد. (2) در القاموس 2- 155 آمده است: الوقر سنگینی گوش است یا از دست رفتن تمام حس شنوایی و وقر هموزن وعد و وجل است.. و وصیغه های دیگری نظیر وقرها الله یقرها.. و اوقر الدابة ایقارا و قرة نیز بکار رفته است.

(3) الطریحی در المجمع 3- 481 می نویسد: المرّة: آمیزه ای از اخلاط بدن غیر از خون است و نیز در 2- 337 گوید: هاج الشیء یهیج یعنی برانگیخته شد.

(4) اینچنین آمده و گویی درست آنست که و سخن وی حجاج، مفعول فعل ذکرت است.

(5) چنانکه در مجمع البحرین 1- 412، و الصحاح 6- 2505، و القاموس 4- 394 آمده است.

ص: 266

قوله: لدیّ شدّ ظرفه .. أی لما رجوت عند شدّ یدی الیمنی إلی عنقی بالجامعة.

الغیاث من الفوت أو غداة الغوث .. أی غداة یغیثنی فیه غیاث.

قوله: بعد ما أغضی .. أی أغمض (1) عن حقّی.

علی صمد .. أی عمد (2).

ثم قال رحمه اللّه فی التقریب (3):

و أمّا النکیر علی عثمان فظاهر مشهور

اشاره

و أمّا النکیر علی عثمان فظاهر مشهور من أهل الأمصار، و قطّان المدینه من الصحابه و التابعین، یغنی بشهره جملته عن تفصیله، و نحن نذکر من ذلک طرفا یستدلّ به علی ما لم نذکره، فمن ذلک:

نکیر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام

(4):

مَا رَوَاهُ الثَّقَفِیُّ (5) مِنْ عِدَّةِ طُرُقٍ، عَنْ قَیْسِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ، قَالَ: أَتَیْتُ عَلِیّاً

ص: 267


1- و قد جاء فی القاموس المحیط 4- 370، و مجمع البحرین 1- 318، و الصحاح 6- 2447.
2- الصمد: القصد، کما فی مجمع البحرین 3- 88، و القاموس 1- 308، و الصحاح 2- 499، و فی س: عمدا- بالنصب-.
3- تقریب المعارف، و قد جاء فی القسم الثانی الشامل لمطاعن الخلفاء الثلاثة و غیرهم، و لم یطبع مع الأسف، و إن عدّ جملة من مطاعنه فی القسم الأوّل: 163- 167، فلاحظ.
4- أنّ ما جری بین أمیر المؤمنین أبی الحسن علیه السلام و عثمان قصّة طویلة و ذات جذور أصیلة بامتداد الزمن و نزاع الحقّ و الباطل و النور و الظلمة .. و حدیث ذو شجون، فهو فی الوقت الذی یحدّثنا التاریخ عن کلمات جافیة و تعابیر مهینة و عبارات- قائلها أحقّ بها- صدرت من الخلیفة الثالث، ذکر جملة منها شیخنا الأمینی فی غدیره 9- 60- 63 نجده یهدّد و یهمّ بنفی أبی الحسن علیه السلام من المدینة، بل همّ أکثر من مرّة أن یقاتل علیّا علیه السلام، کما أخرج أبو عمر فی کتاب العلم 2- 30، و انظر ما جاء فی زاد المعاد لابن القیّم الجوزیّة 1- 177- 225 و غیرها. و لاحظ نکیره سلام اللّه علیه فی الغدیر 9- 69- 77. مع أنّه أورد فی الغدیر 8- 214 عن الحافظ العاصمی فی کتابه: زین الفتی فی شرح سورة هل أتی .. فی قصّة طریفة قال فی آخرها الخلیفة: لو لا علیّ لهلک عثمان.
5- أقول: اقتصر شیخنا المجلسیّ فی عدّ هذه المطاعن علی تقریب المعارف لأبی الصّلاح و هو قد اکتفی فی ما ذکره علی مصدرین- کما سیصرّح فی آخر کلامه- هما تاریخ الثّقفیّ و الواقدیّ، و قد فحصنا موارد متعدّدة ممّا ذکره عنهما فی الغارات للثّقفیّ، أو المغازی للواقدیّ فلم نجدها، نعم جاء ذکر المصدرین فی کلّ من الشّافی للسّیّد المرتضی و تلخیصه للشّیخ الطّوسیّ و غیرهما من کتب التّاریخ و السّیر، و قد أدرجنا بعضها، فلاحظ.

قول وی: لدیّ شدّ ظرفه .. یعنی وقتی که دست راستم با دستاری به گردنم بسته شد، امید بستم . الغیاث من الفوت یا غداةالغوث .. یعنی فردایی که در آن کمکی به داد من می رسد. و این قول وی: بعد ما اغضی.. یعنی پس از آنکه چشم فرو بست «1» به نقل از حقی. علی صمد.. یعنی به عمد «2» .

سپس مؤلف التقریب(1) رحمه الله می گوید:

و اما انکار و توبیخ بر عثمان

اشاره

امریست که در همه شهرها برای مردمان و نزد ساکنان مدینه از صحابه و تابعین آشکار و مشهور است و بیان مختصر آن، نیاز به ذکر جزئیات کامل آنرا برطرف می سازد و ما نمونه هایی از آنرا ذکر می کنیم تا مشتی باشد نمونه از خرواری که ذکر نکرده ایم.

انکار توبیخی امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام

(2)

که الثقفی از چند سلسله سند، از قیس بن ابی حازم روایت می کند که گفت: به نزد علی علیه السلام رفتم

ص: 267


1- . تقریب المعارف، و در بخش دوم که دربرگیرنده طعن و ایرادهای وارد بر خلفای سه گانه و دیگران است، درج شده است و متاسفانه به چاپ نرسیده است ، هر چند که بخشی از طعن ها را در بخش اول: 163- 167 ذکر نموده است.
2- . آنچه میان امیر المومنین ابی الحسین علیه السلام و عثمان درگرفت ماجرایی طولانی دارد و ریشه در زمانهای گذشته و قدیمتر و درگیری میان حق و باطل و نور و ظلمت دارد و سخنی است بسیار پر شاخ و برگ در حالیکه به روایت تاریخ سرشار از واژگان بی احترامی و تعبیرهای توهین آمیز و عباراتی است که از خلیفه سوم صادر شده و گوینده اش به آن شایسته تر است و شیخ امینی پاره ای از آنها را در غدیر 9: 60- 63 درج نموده است و در میان آن می بینم که وی اقدام به تهدید نموده و قصد تبعید نمودن ابی الحسن علیه السلام از مدینه را داشته است بلکه چندین بار قصد داشته که با علی علیه السلام به کارزار درآید و این را أبو عمر در کتاب العلم 2- 30، با ذکر سند بیان نموده و نیز بنگرید آنچه که در زاد المعاد اثر ابن القیّم الجوزیّة 1: 177- 225 و غیر آن آمده است. و همچنین سرکوفتها و توبیخهای حضرت سلام اللّه علیه در حق وی را در الغدیر 9: 69- 77 ببینید . و این در حالی است که مولف الغدیر 8- 214 به نقل از الحافظ العاصمی در کتاب: زین الفتی در شرح سورة هل أتی .. در حکایتی جالب توجه بیان می کند که در آخر آن خلیفه گفته است: اگر علی نبود، عثمان هلاک و نابود می بود.

عَلَیْهِ السَّلَامُ أَسْتَشْفِعُ بِهِ إِلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ: إِلَی حَمَّالِ الْخَطَایَا (1).

وَ رَوَی الثَّقَفِیُّ: أَنَّ الْعَبَّاسَ کَلَّمَ عَلِیّاً فِی عُثْمَانَ، فَقَالَ: لَوْ أَمَرَنِی عُثْمَانُ أَنْ أَخْرُجَ مِنْ دَارِی لَخَرَجْتُ، وَ لَکِنْ أَبَی أَنْ یُقِیمَ کِتَابَ اللَّهِ (2)..

وَ رَوَی الثَّقَفِیُّ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: دَعَانِی عُثْمَانُ، فَقَالَ: أَغْنِ عَنِّی نَفْسَکَ وَ لَکَ عِیرٌ أَوَّلُهَا بِالْمَدِینَةِ وَ آخِرُهَا بِالْعِرَاقِ. فَقُلْتُ: بَخْ بَخْ قَدْ (3) أَکْثَرْتَ لَوْ کَانَ مِنْ مَالِکَ. قَالَ: فَمِنْ مَالِ مَنْ هُوَ؟. قُلْتُ: مِنْ مَالِ قَوْمٍ ضَارَبُوا بِأَسْیَافِهِمْ.

قَالَ لِی: أَ وَ هُنَاکَ تَذْهَبُ؟!، ثُمَّ قَامَ إِلَیَّ فَضَرَبَنِی حَتَّی حَجَرَهُ عَنِّی الرَّبْوُ (4)، وَ أَنَا أَقُولُ لَهُ: أَمَا إِنِّی لَوْ شِئْتُ لَانْتَصَفْتُ.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی کِتَابِ الدَّارِ، قَالَ: دَخَلَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ

ص: 268


1- قد نقل ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 1- 179 [أربع مجلّدات: أنّ علیّا علیه السّلام قال فی منبر الکوفة: یا أبناء المهاجرین! انفروا إلی أئمّة الکفر، و بقیّة الأحزاب، و أولیاء الشّیطان، انفروا إلی من یقاتل علی دم حمّال الخطایا، فو اللّه الّذی فلق الحبّة و برأ النّسمة إنّه لیحمل خطایاهم إلی یوم القیامة لا ینقص من أوزارهم شیئا، و قد سلف.
2- و قد أخرج القصّة مفصّلا فی الأنساب 5- 14. و انظر کلامه سلام اللّه علیه فی عثمان فی نهج البلاغة 1- 76 و ما فسّره به ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 158، و ما جاء فیه أیضا 1- 468 [أربع مجلّدات جوابا لابن عبّاس و فیه: و اللّه لقد دفعت عنه حتّی خشیت أن أکون آثما، و ما جاء فی أنساب البلاذریّ 5- 98 و 101، و کتاب صفّین لابن مزاحم: 227، و تاریخ الطّبریّ 6- 4، و الکامل 3- 125. و تجد فی العقد الفرید 2- 274، و الإمامة و السّیاسة 1- 30، و غیرهما: کان علیّ کلّما اشتکی النّاس إلیه أمر عثمان أرسل ابنه الحسن إلیه، فلمّا أکثر علیه قال له: إنّ أباک یری أنّ أحدا لا یعلم ما یعلم، و نحن أعلم بما نفعل! فکفّ عنه. و لاحظ: الخطبة الشّقشقیّة: .. إلی أن قام ثالث القوم .. و غیرها کثیر جدّا.
3- لا توجد: قد، فی س.
4- الرّابیة: الّتی أخذها الرّبو، و هو النّهیج و تواتر النّفس الّذی یعرض للمسرع فی مشیه و حرکته. قاله فی النّهایة 2- 192، و قریب منه فی غیره، و سیأتی فی بیان المصنّف طاب ثراه.

و از او خواستم که برایم نزد عثمان شفاعت نماید. پس گفت: آن بر دوش کشنده گناهان(1). و الثقفی روایت می کند که عباس با علی علیه السلام درباره عثمان سخن گفت و گفت: اگر عثمان به من دستور دهد که از خانه ام بیرون شوم، بیرون می روم ولی او از اینکه کتاب خدا را جاری نماید، سر باز زد(2)...

و ثقفی از علی علیه السلام روایت می کند که گفت: عثمان مرا فراخواند و گفت: شرت را از سر ما کم کن، پس کاروانی خواهی داشت که ابتدایش از مدینه است و انتهایش در عراق. پس گفتم: به به! چقدر زیاد می بخشی اگر از مال خودت باشد. گفت: پس از اموال چه کسی است؟ گفتم: از اموال مردمانی که به شمشیرهای خود جهاد کردند. گفت: آیا فکرت به این راه می برد؟! پس برخاست و مرا زد تا آنکه تنگی نفس وی را از من بازداشت، حال آنکه من به او می گفتم: هان که اگر می خواستم به شدت این کارت را تلافی می کردم.

و الواقدی در کتاب الدار ذکر می کند: سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن

ص: 268


1- . ابن أبی الحدید در شرحش بر نهج البلاغه 1: 179 [ چاپ چهل جلدی] نقل می کند: علی علیه السلام بروی منبر مسجد کوفه فرمود: ای فرزندان مهاجران! بسوی سران کفر و بقیه احزاب و یاران شیاطین روانه گردید. بشتابید بسوی کسانی که در انتقام خون آن حمّال الخطایا ستیزه می جویند که به آن خدایی که دانه را شکافت و آدمیان را پرورید هان که او گناهان ایشان را تا روز قیامت بر دوش می کشد و چیزی هم از بار گناه ایشان کم نمی کند. پیش از این نیز همین مطلب بیان گشت.
2- . و قد أخرج القصّة مفصّلا در الأنساب 5- 14. و انظر کلامه سلام اللّه علیه در عثمان در نهج البلاغة 1: 76 و ما فسّره به ابن أبی الحدید در شرحه 1: 158، و ما جاء فیه أیضا 1: 468[ أربع مجلّدات] جوابا لابن عبّاس و فیه: و اللّه لقد دفعت عنه حتّی خشیت أن أکون آثما؛ بخدا قسم از او تا آنجا دفاع کردم که ترسیدم گناهکار باشم. و ما جاء در أنساب البلاذریّ 5: 98 و 101، و کتاب صفّین لابن مزاحم: 227، و تاریخ الطّبریّ 6- 4، و الکامل 3: 125.

ابْنُ عَوْفٍ وَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی عُثْمَانَ فَکَلَّمُوهُ فِی (1) بَعْضِ مَا رَأَوْا مِنْهُ، فَکَثُرَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمْ، وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ أَعْظَمِهِمْ عَلَیْهِ، فَقَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُغْضَباً فَأَخَذَ الزُّبَیْرُ بِثَوْبِهِ، فَقَالَ: اجْلِسْ، فَأَبَی، فَقَالَ عُثْمَانُ: دَعْهُ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُ أَنَّهُ لَمَّا یکل (2)، وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّهَا لَا تَکُونُ فِیهِ وَ لَا فِی وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِهِ.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ فِی کِتَابِهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ أَوَّلَ مَا تَکَلَّمَ النَّاسُ فِی عُثْمَانَ ظَاهِراً أَنَّهُ صَلَّی بِمِنًی أَوَّلَ وِلَایَتِهِ رَکْعَتَیْنِ حَتَّی إِذَا کَانَتِ السَّنَةُ السَّادِسَةُ أَتَمَّهَا فَعَابَ ذَلِکَ غَیْرُ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَکَلَّمَ فِی ذَلِکَ مَنْ یُرِیدُ أَنْ یُکْثِرَ عَلَیْهِ حَتَّی جَاءَهُ (3) عَلِیٌّ فِی مَنْ جَاءَهُ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا حَدَثَ أَمْرٌ وَ لَا قَدِمَ عَهْدٌ، وَ لَقَدْ عَهِدْتُ نَبِیَّکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَنْتَ صَدْراً مِنْ وِلَایَتِکَ، فَمَا هَذَا؟ قَالَ عُثْمَانُ: رَأْیٌ رَأَیْتُهُ.

نکیر أُبیّ بن کعب:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ: جَاءَ (4) رَجُلٌ إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْمُنْذِرِ! إِنَّ عُثْمَانَ قَدْ کَتَبَ لِرَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی مُعَیْطٍ بِخَمْسِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ، فَقَالَ أُبَیٌّ: لَا یَزَالُ تَأْتُونِی بِشَیْ ءٍ مَا أَدْرِی مَا هُوَ فِیهِ؟ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ مَرَّ بِهِ الصَّکُّ، فَقَامَ فَدَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ: یَا ابْنَ الْهَاوِیَةِ! یَا ابْنَ النَّارِ الْحَامِیَةِ! أَ تَکْتُبُ لِبَعْضِ آلِ أَبِی مُعَیْطٍ إِلَی بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ بِصَکٍّ بِخَمْسِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ؟!، فَغَضِبَ عُثْمَانُ وَ قَالَ: لَوْ لَا أَنِّی قَدْ کَفَیْتُکَ لَفَعَلْتُ بِکَ کَذَا وَ کَذَا.

وَ ذَکَرَ (5) الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، قَالَ: فَقَامَ رَجُلٌ إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ، فَقَالَ: یَا أَبَا

ص: 269


1- وضع علی: فی، رمز نسخة بدل فی ک.
2- خ. ل: لا ینکل. و تقرأ فی المطبوع: لم أیکل.
3- قد تقرأ فی ک: حتّی جاء به.
4- لا توجد فی س: جاء.
5- لا توجد: و ذکر، فی س.

بن عوف و الزبیر و طلحه و علی بن ابی طالب علیه السلام به نزد عثمان آمده و درباره برخی اموری که از وی دیده بودند، با او صحبت کردند و سخن میان ایشان بالا گرفت و علی علیه السلام بیش از دیگران بر او تندی می نمود، پس علی علیه السلام خشمگین به پا خاست و زبیر از لباس او گرفت و گفت: بنشین. و او ننشست و عثمان گفت: رهایش کن که به خدا فکر نمی کنم که او هرگز از پای بنشیند، به خدا که دانسته است که خلافت هرگز به دست او و نه هیچیک از فرزندانش نمی رسد.

واقدی در همین کتاب از ابن عباس روایت می کند: نخستین امری که باعث شد مردم آشکارا درباره عثمان به سخن آیند آن بود که وی در آغاز دوره خلافتش در منی دو رکعت نماز می گزارد ولی در سال ششم آنرا کامل خواند و چندین تن از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر این کار ایراد گرفتند و کسانی که میخواستند بیش از آن بر او خرده گیرند، با او وارد سخن می شدند تا آنکه علی علیه السلام نیز از جمله این افراد بر او وارد شد و گفت: به خدا که امر تازه ای پیش نیامده و یاد گذشته، کهنه نگشته و به یاد دارم که پیامبرت صلی الله علیه و آله و سلم دو رکعت نماز می گزاردند و سپس ابابکر و عمر و تو نیز در ابتدای ولایتت چنین بودی، پس اکنون این چه رفتاری است؟ عثمان گفت: تصمیمی است که گرفته ام.

نکوهش و انکار اُبیّ بن کعب

ثقفی در تاریخش با ذکر سند میگوید: مردی به نزد ابی بن کعب آمد و گفت ای ابا المنذر! عثمان برای مردی از آل ابی معیط پنجاه هزار درهم از بیت المال نوشته است. پس ابی گفت: همچنان سخنانی به گوشم می رسانید که نمی دانم او چکار می کند! و در حالی که او در این وضع بود، سند پرداخت به رویت او رسید، پس برخاست و به نزد عثمان رفت و گفت: ای دوزخی! ای اهل آتش سوزان! آیا برای برخی از آل ابی معیط از بیت المال مسلمانان، دستور پنجاه هزار درهمی می نویسی؟! عثمان خشمگین شد و گفت: اگر تو را از سطوت خود امان نداده بودم، بی شک با تو چنین و چنان می کردم. و الثقفی در تاریخ خود می نویسد: مردی به نزد ابی بن کعب رفت و گفت:

ص: 269

الْمُنْذِرِ! أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنْ عُثْمَانَ مَا قَوْلُکَ فِیهِ؟ فَأَمْسَکَ عَنْهُ، فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: جَزَاکُمُ اللَّهُ شَرّاً یَا أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ! شَهِدْتُمُ الْوَحْیَ وَ عَایَنْتُمُوهُ ثُمَّ نَسْأَلُکُمُ التَّفَقُّهَ فِی الدِّینِ فَلَا تُعَلِّمُونَّا؟!. فَقَالَ أُبَیٌّ عِنْدَ ذَلِکَ: هَلَکَ أَصْحَابُ الْعُقْدَةِ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ، أَمَا وَ اللَّهِ مَا عَلَیْهِمْ آسَی وَ لَکِنْ آسَی عَلَی و مَنْ (1) أُهْلِکُوا. وَ اللَّهِ لَئِنْ أَبْقَانِیَ اللَّهُ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ لَأَقُومَنَّ مَقَاماً أَتَکَلَّمُ فِیهِ بِمَا أَعْلَمُ، أَ قُتِلْتُ (2) أَوِ اسْتُحْیِیتُ، فَمَاتَ رَحِمَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْخَمِیسِ.

نکیر أبی ذر

رَوَی الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ بِإِسْنَادِهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: اسْتَأْذَنَ أَبُو ذَرٍّ عَلَی عُثْمَانَ فَأَبَی أَنْ یَأْذَنَ لَهُ، فَقَالَ لِی: اسْتَأْذِنْ لِی عَلَیْهِ. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَرَجَعْتُ إِلَی عُثْمَانَ فَاسْتَأْذَنْتُ لَهُ عَلَیْهِ، قَالَ: إِنَّهُ یُؤْذِینِی. قُلْتُ: عَسَی أَنْ لَا یَفْعَلَ، فَأَذِنَ لَهُ مِنْ أَجْلِی، فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ لَهُ: اتَّقِ اللَّهَ یَا عُثْمَانُ!، فَجَعَلَ یَقُولُ: اتَّقِ اللَّهَ ..

وَ عُثْمَانُ یَتَوَعَّدُهُ، قَالَ أَبُو ذَرٍّ: إِنَّهُ قَدْ حَدَّثَنِی نَبِیُّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ یُجَاءُ بِکَ وَ بِأَصْحَابِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَتُبْطَحُونَ (3) عَلَی وُجُوهِکُمْ، فَتَمُرُّ عَلَیْکُمُ الْبَهَائِمُ فَتَطَؤُکُمْ کُلُّ مَا مَرَّتْ آخِرُهَا رُدَّتْ أَوَّلُهَا، حَتَّی یُفْصَلَ بَیْنَ النَّاسِ.

قَالَ یَحْیَی بْنُ سَلَمَةَ: فَحَدَّثَنِی الْعَرْزَمِیُّ أَنَّ فِی هَذَا الْحَدِیثِ: تَرْفَعُونِی حَتَّی إِذَا کُنْتُمْ مَعَ الثُّرَیَّا ضُرِبَ بِکُمْ عَلَی وُجُوهِکُمْ فَتَطَأُکُمُ الْبَهَائِمُ.

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ: أَنَّ أَبَا ذَرٍّ لَمَّا رَأَی أَنَّ عُثْمَانَ قَدْ أَمَرَ بِتَحْرِیقِ الْمَصَاحِفِ، فَقَالَ: یَا عُثْمَانُ! لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ حَرَقَ کِتَابَ اللَّهِ فَیَکُونَ دَمُکَ أَوَّلَ دَمٍ یُهَرَاقُ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ حَکِیمٍ، قَالَ: بَیْنَا أَنَا جَالِسٌ عِنْدَ عُثْمَانَ وَ عِنْدَهُ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ غَیْرِهِمْ فَجَاءَ

ص: 270


1- وضع علی: الواو، فی ک رمز نسخة بدل. و الظّاهر زیادتها.
2- فی ک: قتلت- بلا الهمزة الاستفهامیّة-.
3- قال فی القاموس 1- 216: بطحه- کمنعه-: ألقاه علی وجهه.

ای ابا المنذر آیا به من نمی گویی که نظرت درباره عثمان چیست؟ پس او سخنی نگفت و مرد گفت: خدا خیرتان ندهد ای اصحاب محمد! شاهد وحی بودید و آنرا به چشم خود دیدید، سپس اکنون ما از شما در باب فقاهت یافتن در دین درخواست و سوال می کنیم ولی شما به ما نمی آموزید؟! پس ابی آنگاه گفت: به خدای کعبه که سروران سخن روا از میان رفتند. به خدا که بر ایشان اندوه نمی خورم بلکه بر خود و کسانی که هلاک گشتند، اندوهگینم. به خدا که اگر خداوند مرا تا جمعه زنده نگاه دارد، سوگند که بر پای خواهم خاست و هر آنچه می دانم را بر زبان می رانم، چه مرا بکشند چه زنده ام بگذارند و او رحمه الله در روز پنج شنبه درگذشت.

انکار و توبیخ ابوذر الثقفی

در تاریخش با ذکر سند، از ابن عباس روایت می کند که گفت: ابوذر برای ورود از عثمان اجازه خواست و عثمان از اجازه دادن به او امتناع نمود و او به من گفت: برای من از او اجازه بگیر. ابن عباس گوید: پس به نزد عثمان رفتم و برای ورود او اجازه خواستم. گفت: او مرا اذیت می کند. گفتم: امید که اینبار نکند. پس بخاطر من به او اجازه داد.و چون وارد شد گفت: تقوا پیشه کن ای عثمان! و همچنان می گفت تقوا پیشه کن و عثمان او را تهدید می کرد. ابوذر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این حدیث را به من گفت که در روز قیامت تو و یارانت را می آورند و به صورت بر زمین می افکنند و چارپایان از روی شما میگذرنند و لگدمالتان می کنند و چون به آخرین آنها گذرد، اولین آنها باز می آیند تا آنکه مردمان از هم جدا گردند. یحیی بن سلمة گوید: العرزمی چنین روایت نمود که در این حدیث اینگونه میگوید: مرا بالا می برید تا آنگاه که در کنار ثریا قرار گرفتید، شما را با صورت بر زمین می کوبند و چارپایان لگدمالتان می کنند.

و ثقفی در تاریخش گوید: اباذر زمانی که دید عثمان دستور داده که قرآنها را بسوزانند، گفت: ای عثمان! نخستین کسی نباشد که کتاب خدا را می سوزاند پس خون تو نخستین خونی باشد که ریخته می شود.

و در تاریخش از ثعلبة بن حکیم نقل می کند که گفت: در حالیکه نزد عثمان نشسته بودم و کسانی از اصحاب محمد صلی الله علیه و آله و سلم از اهل بدر و غیر آن نزد او بودند،

ص: 270

أَبُو ذَرٍّ یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصَاهُ، فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ. فَقَالَ: اتَّقِ اللَّهَ یَا عُثْمَانُ! إِنَّکَ تَسْمَعُ .. کَذَا وَ کَذَا، وَ تَصْنَعُ .. کَذَا وَ کَذَا .. وَ ذَکَرَ مَسَاوِیَهُ، فَسَکَتَ عُثْمَانُ حَتَّی إِذَا انْصَرَفَ، قَالَ: مَنْ یَعْذِرُنِی مِنْ هَذَا الَّذِی لَا یَدَعُ مَسَاءَةً إِلَّا (1) ذَکَرَهَا. فَسَکَتَ الْقَوْمُ فَلَمْ یُجِیبُوهُ، فَأَرْسَلَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَجَاءَ، فَقَامَ فِی مَقَامِ أَبِی الذَّرِّ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا تَرَی أَبَا الذَّرِّ لَا یَدَعُ لِی مَسَاءَةً إِلَّا ذَکَرَهَا؟. فَقَالَ: یَا عُثْمَانُ! إِنِّی أَنْهَاکَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ، یَا عُثْمَانُ أَنْهَاکَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ .. ثَلَاثَ مَرَّاتٍ-، اتْرُکْهُ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمُؤْمِنِ آلِ فِرْعَوْنَ: (إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ) (2). قَالَ لَهُ عُثْمَانُ: بِفِیکَ التُّرَابُ!. قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلْ بِفِیکَ التُّرَابُ، ثُمَّ انْصَرَفَ.

وَ رَوَی الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ أَنَّ أَبَا ذَرٍّ دَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ-، فَقَالَ:

أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَیُجَاءُ بِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَوْ بِکَ وَ بِأَصْحَابِکَ حَتَّی تَکُونَ بِمَنْزِلَةِ الْجَوْزَاءِ مِنَ السَّمَاءِ، ثُمَّ یُرْمَی بِنَا إِلَی الْأَرْضِ فَتُوطَأُ عَلَیْنَا الْبَهَائِمُ حَتَّی یُفْرَغَ مِنْ مُحَاسَبَةِ الْعِبَادِ. فَقَالَ عُثْمَانُ: یَا أَبَا هُرَیْرَةَ! هَلْ سَمِعْتَ هَذَا مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. فَقَالَ: لَا. قَالَ أَبُو ذَرٍّ: أَنْشُدُکَ اللَّهَ سَمِعْتَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ. قَالَ: أَمَّا هَذَا فَقَدْ سَمِعْتُ، فَرَجَعَ أَبِی ذَرٍّ وَ هُوَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ..

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ: عَنْ عَبْدِ اللَّهِ شیدان السُّلَمِیِّ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی ذَرٍّ: مَا لَکُمْ وَ لِعُثْمَانَ؟، مَا تُهَوِّنُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: بَلَی وَ اللَّهِ لَوْ أَمَرَنِی أَنْ أَخْرُجَ مِنْ دَارِی لَخَرَجْتُ وَ لَوْ حَبْواً، وَ لَکِنَّهُ أَبَی أَنْ یُقِیمَ کِتَابَ اللَّهِ (3).

ص: 271


1- لا توجد: إلّا، فی س.
2- غافر: 28.
3- لا توجد فی س من قوله: و ذکر الثّقفیّ .. إلی هنا. و فیه: و ذکر الثّقفیّ فی تاریخه أنّ أبا ذرّ ألقی بین یدی عثمان، فقال: یا کذّاب!. فقال علیّ علیه السّلام: ما هو بکذّاب. قال: بلی، و اللّه لو أمرنی أن أخرج من داری لخرجت و لو حبوا و لکنّه أبی أن یقیم کتاب اللّه. أقول: هذه العبارة مکرّرة لا معنی لها.

ابوذر تکیه زده بر عصایش وارد شد و گفت: سلام بر شما و سپس گفت: تقوای الهی پیشه کن ای عثمان! تو فلان و فلان سخن را می شنوی .. و فلان و فلان کار را می کنی .. و آنگاه بدکاریهای وی را برشمرد و عثمان تا وقتی که وی بازگشت و رفت، خموش ماند و سپس گفت: چه کسی مرا در برابر این مرد که از ذکر هیچ سخن ناپسندی نمی گذرد، صاحب عذر می داند. پس همه حاضران خاموش ماندند و هیچکس پاسخش نگفت پس او کسی را به نزد علی علیه السلام فرستاد و وی آمد و در جای ابوذر ایستاد. عثمان گفت: ای ابا الحسن! نظرت درباره ابوذر چیست که هر بدگویی که خواهد نثار من می کند؟ گفت: ای عثمان! من تو را از تعرض به ابوذر نهی می کنم. من تو را از تعرض به ابوذر نهی می کنم... و سه بار تکرار نمود. رهایش کن همان سان که خدایتعالی در مورد مومن آل فرعون فرمود: (إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ –: و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید چرا که خدا کسی را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمی کند )(1).

عثمان گفت: خاک بر دهانت! و علی علیه السلام پاسخش داد: بلکه خاک بر دهان تو، و سپس بازگشت.

ثقفی در تاریخ خود روایت می کند: اباذر بر عثمان که گروهی نزد او بودند، وارد شد و (عثمان)گفت: شهادت می دهم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: در روز قیامت من یا تو و یارانت را خواهند آورد تا آنکه در جایگاه برج جوزاء در آسمان قرار گیری، سپس ما را به زمین می افکنند و چارپایان را از روی ما می گذرانند تا آنکه حسابرسی بندگان به سر آید. پس عثمان گفت: ای اباهریره! آیا این را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدی؟ گفت: نه. سپس ابوذر گفت: تو را به خدا آیا از نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدی که میفرمود: زمین بر پشت خود حمل نکرد و آسمان سایه افکن نگشت هیچ صاحب زبانی را، راستگوتر از ابوذر. گفت: درباره این سخن، آری شنیده ام. پس ابوذر بازگشت در حالیکه می گفت: به خدا که دروغ نگفتم.

ثقفی در تاریخش از عبدالله شیدان السلمی روایت می کند که به ابوذر گفت: شما به عثمان چه کار دارید؟ که او را راحت نمی گذارید. گفت: آری به خدا که اگر مرا امر نماید که از خانه ام بیرون شوم، بیرون خواهم رفت حتی شده چهار دست و پا، ولی او از برپا داشتن کتاب خدا، سر باز زد.

ص: 271


1- . غافر/ 28

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ: أَنَّ أَبَا ذَرٍّ أُلْقِیَ بَیْنَ یَدَیْ عُثْمَانَ، فَقَالَ: یَا کَذَّابُ!.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا هُوَ بِکَذَّابٍ. قَالَ: بَلَی، وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَکَذَّابٌ. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا هُوَ بِکَذَّابٍ. قَالَ عُثْمَانُ: التَّرْبَاءُ فِی فِیکَ یَا عَلِیُّ!. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلِ التَّرْبَاءُ فِی (1) فِیکَ یَا عُثْمَانُ. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ. قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ عَلَی ذَلِکَ لَأُسَیِّرَنَّهُ. قَالَ أَبُو ذَرٍّ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَّثَنِی خَلِیلِی عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ أَنَّکُمْ تُخْرِجُونِّی مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ..

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ السَّاعِدِیِّ، قَالَ: کَانَ أَبُو ذَرٍّ جَالِساً عِنْدَ عُثْمَانَ وَ کُنْتُ عِنْدَهُ جَالِساً إِذْ قَالَ عُثْمَانُ: أَ رَأَیْتُمْ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ هَلْ فِی مَالِهِ حَقٌّ غَیْرُهُ؟. قَالَ کَعْبٌ: لَا، فَدَفَعَ أَبُو ذَرٍّ بِعَصَاهُ فِی صَدْرِ کَعْبٍ، ثُمَّ قَالَ: یَا ابْنَ الْیَهُودِیَّیْنِ! أَنْتَ تُفَسِّرُ کِتَابَ اللَّهِ بِرَأْیِکَ: (لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ...) (2)إِلَی قَوْلِهِ: (وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ) (3)، ثُمَّ قَالَ: أَ لَا تَرَی أَنَّ عَلَی الْمُصَلِّی بَعْدَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ حَقّاً فِی مَالِهِ؟!، ثُمَّ قَالَ عُثْمَانُ: أَ تَرَوْنَ بَأْساً أَنْ نَأْخُذَ (4)مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ مَالًا فَنُفَرِّقُهُ فِیمَا یَنُوبُنَا (5)مِنْ أَمْرِنَا ثُمَّ نَقْضِیهِ؟، ثُمَّ قَالَ أُنَاسٌ مِنْهُمْ: لَیْسَ بِذَلِکَ بَأْسٌ. وَ أَبُو ذَرٍّ سَاکِتٌ، فَقَالَ عُثْمَانُ: یَا کَعْبُ! مَا تَقُولُ؟. فَقَالَ کَعْبٌ: لَا بَأْسَ بِذَلِکَ، فَرَفَعَ أَبُو ذَرٍّ عَصَاهُ فَوَجَأَ بِهَا (6) فِی صَدْرِهِ، ثُمَّ قَالَ: أَنْتَ یَا ابْنَ

ص: 272


1- لا توجد فی س: فی.
2- البقرة: 177.
3- البقرة: 177.
4- فی ک نسخة بدل: یؤخذ.
5- قد تقرأ فی مطبوع البحار: ینوینا.
6- قال فی القاموس 1- 31: وجأه بالید أو بالسّکّین- کوضعه-: ضربه.

ثقفی در تاریخش می نویسد: ابوذر با عثمان رویارو شد و عثمان به او گفت: ای دروغگو. پس علی علیه السلام فرمود: او دروغگو نیست. گفت: بله هست. به خدا که او دروغزن است. علی علیه السلام فرمود: وی دروغگو نیست. عثمان گفت: خاک بر دهانت ای علی! علی علیه السلام فرمود: بلکه خاک بر دهان تو ای عثمان .

علی علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنید که فرمود: زمین بر پشت خود حمل نکرد و آسمان سایه افکن نگشت هیچ صاحب زبانی را، راستگوتر از ابوذر. گفت: هان به خدا که بخاطر همین او را تبعید خواهم کرد. ابوذر گفت: هان که حبیبم صلی الله علیه و آله و سلم مرا خبر داد که شما مرا از جزیرة العرب بیرون خواهید راند.

و ثقفی در تاریخش از سهل بن ساعدی روایت می کند که گفت: ابوذر نزد عثمان نشسته بود و من نیز حاضر بودم که عثمان گفت: به نظر شما کسی که زکات مالش را داده، آیا در آن مال باز هم حق دیگری هست؟ کعب گفت: خیر. پس ابوذر با عصایش بر سینه کعب گذاشت و گفت: ای فرزند دو یهودی! تو کتاب خدا را تفسیر به رأی می کنی: (لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ...)(1) تا آنجا که می فرماید: (وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ)(2)،

سپس گفت: آیا نمازگزار را پس از آنکه زکاتش را پرداخت، در مالش حقی بر گردن نیست؟! سپس عثمان گفت: آیا جایز می دانید که از بیت المال مالی را برداشته و آنرا در اموری که به آن دچار می گردیم، هزینه کنیم و سپس آنرا پس دهیم؟ گروهی از حاضران گفتند: مشکلی در این کار نمی بینیم، حال آنکه ابوذر ساکت بود. پس عثمان گفت: ای کعب! نظر تو چیست؟ کعب گفت: مشکلی ندارد. پس ابوذر عصایش را بالا برد و با آن بر سینه او زد و گفت: تو ای

ص: 272


1- . البقرة/ 177
2- . البقرة/ 177

الْیَهُودِیَّیْنِ تُعَلِّمُنَا دِینَنَا؟!. فَقَالَ عُثْمَانُ: مَا أَکْثَرَ أَذَاکَ لِی وَ أَوْلَعَکَ بِأَصْحَابِیَ؟! الْحَقْ بِمَکِینِکَ وَ غَیِّبْ عَنِّی وَجْهَکَ.

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عِیسَی بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ أَبَا ذَرٍّ أَظْهَرَ عَیْبَ عُثْمَانَ وَ فِرَاقَهُ لِلدِّینِ، وَ أَغْلَظَ لَهُ حَتَّی شَتَمَهُ عَلَی رُءُوسِ النَّاسِ وَ بَرِئَ مِنْهُ، فَسَیَّرَهُ عُثْمَانُ إِلَی الشَّامِ.

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ: أَنَّ أَبَا ذَرٍّ زَارَ أَبَا الدَّرْدَاءِ بِحِمْصٍ فَمَکَثَ عِنْدَهُ لَیَالِیَ فَأَمَرَ (1)بِحِمَارِهِ فَأَوْکَفَ (2)، فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ: لَا أَرَانِیَ اللَّهُ مشیعک (3)، وَ أَمَرَ بِحِمَارِهِ فَأُسْرِجَ. فَسَارَا جَمِیعاً عَلَی حِمَارَیْهِمَا، فَلَقِیَا رَجُلًا شَهِدَ الْجُمُعَةَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ بِالْجَابِیَةِ فَعَرَفَهُمَا الرَّجُلُ وَ لَمْ یَعْرِفَاهُ (4) فَأَخْبَرَهُمَا خَبَرَ النَّاسِ، ثُمَّ إِنَّ الرَّجُلَ قَالَ: وَ خَبَرٌ آخَرُ کَرِهْتُ أَنْ أُخْبِرَکُمْ بِهِ الْآنَ وَ أَرَاکُمْ تَکْرَهَانِهِ، قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ: لَعَلَّ أَبَا ذَرٍّ قَدْ نُفِیَ؟. قَالَ: نَعَمْ وَ اللَّهِ، فَاسْتَرْجَعَ أَبُو الدَّرْدَاءِ وَ صَاحِبُهُ قَرِیباً مِنْ عَشْرِ مَرَّاتٍ، ثُمَّ قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ: فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ کَمَا قِیلَ لِأَصْحَابِ النَّاقَةِ، اللَّهُمَّ إِنْ کَانُوا کَذَّبُوا أَبَا ذَرٍّ فَإِنِّی لَا أُکَذِّبُهُ! وَ إِنِ اتَّهَمُوهُ فَإِنِّی لَا أَتَّهِمُهُ! وَ إِنِ اسْتَغَشُّوهُ فَإِنِّی لَا أَسْتَغِشُّهُ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ یَأْتَمِنُهُ حَیْثُ لَا یَأْتَمِنُ أَحَداً، وَ یُسِرُّ إِلَیْهِ حَیْثُ (5) لَا یُسِرُّ إِلَی أَحَدٍ، أَمَا وَ الَّذِی نَفْسُ أَبِی الدَّرْدَاءِ بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ أَبَا ذَرٍّ قَطَعَ یَمِینِی مَا أَبْغَضْتُهُ بَعْدَ مَا سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ.

ص: 273


1- الکلمة مشوّشة فی المطبوع، و قد تقرأ: قاصر. و ما أثبتناه هو الظّاهر.
2- قال الجوهریّ فی الصّحاح 4- 1446: و الوکاف و الإکاف للحمار، یقال: آکفت البغل و أوکفته. و قال الفیروزآبادیّ فی قاموسه 3- 118: إکاف الحمار- ککتاب و غراب- و وکافه: برذعته، و الأکّاف صانعه، و آکف الحمار و أکّفه تأکیفا: شدّه علیه.
3- فی س: الکلمة مشوّشة، و قد تقرأ: مشیعتک، أو: شیعتک.
4- کذا، و الظّاهر: فعرفا الرّجل و لم یعرفهما.
5- فی س: حتّی.

از پدر و مادر یهودی! دین ما را به ما یاد می دهی؟ پس عثمان گفت: چقدر مرا می آزاری و از یارانم ایراد می گیری؟! به نزد دوست بزرگوارت برو و دیگر رویت را نبینم.

ثقفی از عیسی بن زید از پدرش روایت می کند که اباذر عیوب عثمان و جدایی او از دین را آشکار می نمود و بر او سخت می گرفت تا آنکه پیش روی مردمان وی را ناسزا گفت و از او برائت جست، پس عثمان او را به شام تبعید نمود .

ثقفی در تاریخش از عبدالرحمن نقل می کند که اباذر به دیدار ابودرداء در حمص رفت و چند شبی نزد او بود. پس گفت الاغش را پالان نهند. ابوالدرداء گفت: خدا نکند که از پیش ما بروی و دستور داد تا الاغش را پالان نهادند و هر دو با هم سوار بر الاغهاشان روانه شدند و در آب انبار مردی را دیدند که در نماز جمعه نزد معاویه شرکت کرده بود. پس مرد آندو را شناخت و ایشان او را نشناختند و او اخبار مردم را به ایشان رساند. سپس آن مرد گفت: و خبر دیگری هست که خوش ندارم اکنون به گوشتان رسانم و فکر می کنم که نپسندید. ابودرداء گفت: نکند اباذر تبعید شده است؟ گفت: آری به راستی. پس ابی الدرداء و دوستش حدود ده بار انا لله و انا الیه راجعون گفتند. سپس ابوالدرداء گفت: پس ایشان را زیر نظر گیر و شکیبایی پیشه کن ، آنچنان که به اصحاب ناقه گفته شد. پروردگارا اگر ایشان ابوذر را دروغگو خوانده باشند، من او را دروغگو نمی خوانم! و اگر او را متهم نموده باشند، من او را متهم نمی دانم! و اگر او را نیرنگباز و اهل غش خوانده باشند، من او را نیرنگباز نمی خوانم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را آنجا که هیچکس را امین نمی دانست، وی را امین می دانست و آنجا که با هیچکس راز نمی گفت، اسرارش را با او در میان می نهاد. هان سوگند به آنکه جان ابی الدرداء در دست اوست، اگر ابوذر دست راست مرا قطع کند، پس از آنکه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که زمین بر پشت خود حمل نکرد و آسمان سایه افکن نگشت هیچ صاحب زبانی را، راستگوتر از ابوذر، هرگز از او ناراحت نخواهم شد.

ص: 273

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ: قَامَ مُعَاوِیَةُ خَطِیباً بِالشَّامِ، فَقَالَ:

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّمَا أَنَا خَازِنٌ فَمَنْ أَعْطَیْتُهُ فَاللَّهُ یُعْطِیهِ وَ مَنْ حَرَمْتُهُ فَاللَّهُ یَحْرِمُهُ، فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو ذَرٍّ، فَقَالَ: کَذَبْتَ وَ اللَّهِ یَا مُعَاوِیَةُ، إِنَّکَ لَتُعْطِی مَنْ حَرَمَ اللَّهُ وَ تَمْنَعُ مَنْ أَعْطَی اللَّهُ.

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ التَّیْمِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ، قَالَ: قُلْتُ لِمُعَاوِیَةَ: أَمَّا أَنَا فَأَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّ أَحَدَنَا فِرْعَوْنُ هَذِهِ الْأُمَّةِ. فَقَالَ مُعَاوِیَةُ: أَمَّا أَنَا فَلَا (1).

وَ عَنْهُ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ ابْنِ أَخِی أَبِی ذَرٍّ، قَالَ: کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی عُثْمَانَ: إِنَّ أَبَا ذَرٍّ قَدْ حَرَّفَ قُلُوبَ أَهْلِ الشَّامِ وَ بَغَّضَکَ إِلَیْهِمْ فَمَا یَسْتَفْتُونَ غَیْرَهُ، وَ لَا یَقْضِی بَیْنَهُمْ إِلَّا هُوَ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ إِلَی مُعَاوِیَةَ: أَنِ احْمِلْ أَبَا ذَرٍّ عَلَی نَابٍ صَعْبَةٍ وَ قَتَبٍ (2)،

ص: 274


1- قد أورد فی العقد الفرید 2- 223 [و فی طبعة أخری: 2- 285] و من کتاب أمیر المؤمنین علیه السّلام إلی معاویة: أمّا بعد فو اللّه ما قتل ابن عمّک غیرک، و إنّی لأرجو أن ألحقک به علی مثل ذنبه و أعظم من خطیئته. و نقل ابن أبی الحدید فی شرحه 4- 58 [أربع مجلّدات من کتاب ابن عبّاس إلی معاویة: و أمّا قولک: إنّی من السّاعین علی عثمان و الخاذلین و السّافکین دمه .. فأقسم باللّه لأنت المتربّص بقتله، و المحبّ لهلاکه، و الحابس النّاس قبلک عنه علی بصیرة من أمره .. و ذکر ابن مزاحم فی کتاب صفّین: 210، و الطّبریّ فی تاریخه 5- 243، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 123، و ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 342 خطبة شبث بن ربعیّ معاویة: إنّه و اللّه لا یخفی علینا ما تغزو و ما تطلب .. و قد علمنا أن قد أبطأت عنه بالنّصر، و أحببت له القتل لهذه المنزلة الّتی أصبحت تطلب ... و جاء جواب أبی أیّوب الأنصاریّ لمعاویة: إنّ الّذی تربّص بعثمان و ثبّط أهل الشّام عن نصرته لأنت .. کما فی الإمامة و السّیاسة 1- 93 [و فی طبعة أخری: 81]، و شرح ابن أبی الحدید المعتزلیّ 2- 281. و لعمری، إنّ النّکیر علی معاویة و الکتب إلیه من وجوه الصّحابة و غیرهم أکثر و أکثر کلّها تعرب عن علّة خذلانه عثمان حیّا و مطالبته بدمه میّتا، و ما ذکرناه لیس إلّا قطرة من بحر، راجع ما سرده العلّامة الأمینیّ فی غدیره 9- 149- 151 و غیرها.
2- قال فی القاموس 1- 135: النّاب: النّاقة المسنّة. و فیه 1- 114: القتب: الإکاف، و بالتّحریک أکثر، أو الإکاف الصّغیر علی قدر سنام البعیر.

ثقفی در تاریخش با ذکر سند می نویسد: معاویه در شام خطبه ای خواند و گفت: ای مردمان! به راستی که من تنها خزانه دارم و به هر که مالی دهم، خداست که به او داده و هر که به او مالی ندهم، خداست که او را محروم نموده است. پس ابوذر بسوی او رفت و گفت: به خدا سوگند که دروغ می گویی ای معاویه، به راستی که تو این اموال را به کسانی می دهی که خداوند محرومشان نموده و از کسانی باز می داری که خداوند این اموال را روزی ایشان قرار داده است.

ثقفی از ابراهیم التیمی از پدرش از اباذر روایت می کند که گفت : به معاویه گفتم اگر از من پرسند، شهادت می دهم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: به راستی که یکی از ما فرعون این امت است. پس معاویه گفت: اگر از من پرسند، نه (نشنینده ام).

هم از او از عبدالملک برادر زاده اباذر روایت است که گفت: معاویه به عثمان در نامه ای نوشت: بدان که اباذر دلهای اهل شام را از تو برگردانده و کینه تو را به دل ایشان افکنده و سوالاتشان را جز از وی نمی پرسند و هم اوست که میانشان داوری می کند. پس عثمان به معاویه نوشت که اباذر را بر فرتوت شتری استخوانی پشت

ص: 274

ثُمَّ ابْعَثْ مَعَهُ مَنْ یَنْجَشُ بِهِ نَجْشاً (1) عَنِیفاً حَتَّی یَقْدَمَ بِهِ عَلَیَّ، قَالَ: فَحَمَلَهُ مُعَاوِیَةُ عَلَی نَاقَةٍ صَعْبَةٍ عَلَیْهَا قَتَبٌ مَا عَلَی الْقَتَبِ إِلَّا مِسْحٌ(2)، ثُمَّ بَعَثَ مَعَهُ مَنْ یُسَیِّرُهُ سَیْراً عَنِیفاً، وَ خَرَجْتُ مَعَهُ فَمَا لَبِثَ الشَّیْخُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی سَقَطَ مَا یَلِی الْقَتَبَ مِنْ لَحْمِ فَخِذَیْهِ وَ قُرِحَ، فَکُنَّا إِذَا کَانَ اللَّیْلُ أَخَذْتُ مُلَائِی (3) فَأَلْقَیْتُهُمَا تَحْتَهُ، فَإِذَا کَانَ السَّحَرُ نَزَعْتُهَا مَخَافَةَ أَنْ یَرَوْنِی فَیَمْنَعُونِی مِنْ ذَلِکَ، حَتَّی قَدِمْنَا الْمَدِینَةَ وَ بَلَغْنَا عُثْمَانَ مَا لَقِیَ أَبُو ذَرٍّ مِنَ الْوَجَعِ وَ الْجَهْدِ، فَحَجَبَهُ جُمُعَةً وَ جُمُعَةً حَتَّی مَضَتْ عِشْرُونَ لَیْلَةً أَوْ نَحْوُهَا وَ أَفَاقَ أَبُو ذَرٍّ، ثُمَّ أُرْسِلَ إِلَیْهِ وَ هُوَ مُعْتَمِدٌ عَلَی یَدِی فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ فَاسْتَوَی قَاعِداً، فَلَمَّا دَنَا أَبُو ذَرٍّ مِنْهُ قَالَ عُثْمَانُ:

لَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِعَمْرٍو عَیْناً*** تَحِیَّةَ السُّخْطِ إِذَا الْتَقَیْنَا

فَقَالَ لَهُ أَبُو ذَرٍّ: لِمَ (4)؟، فَوَ اللَّهِ مَا سَمَّانِیَ اللَّهُ عَمْراً (5) وَ لَا سَمَّانِیَ أَبَوَایَ عَمْراً (6)، وَ إِنِّی عَلَی الْعَهْدِ الَّذِی فَارَقْتُ عَلَیْهِ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا غَیَّرْتُ وَ لَا بَدَّلْتُ.

فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: کَذَبْتَ! لَقَدْ کَذَبْتَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ طَعَنْتَ فِی دِینِنَا، وَ فَارَقْتَ رَأَیْنَا، وَ ضَغَّنْتَ قُلُوبَ الْمُسْلِمِینَ عَلَیْنَا، ثُمَّ قَالَ لِبَعْضِ غِلْمَانِهِ: ادْعُ لِی قُرَیْشاً، فَانْطَلَقَ رَسُولُهُ فَمَا لَبِثْنَا أَنِ امْتَلَأَ الْبَیْتُ مِنْ رِجَالِ قُرَیْشٍ. فَقَالَ لَهُمْ عُثْمَانُ: إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ فِی هَذَا الشَّیْخِ الْکَذَّابِ، الَّذِی کَذَبَ عَلَی نَبِیِّنَا وَ طَعَنَ فِی دِینِنَا، وَ ضَغَّنَ قُلُوبَ الْمُسْلِمِینَ عَلَیْنَا، وَ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أَقْتُلَهُ أَوْ أَصْلِبَهُ أَوْ أَنْفِیَهُ مِنَ

ص: 275


1- النّجش: الإسراع. ذکره الفیروزآبادیّ فی القاموس 2- 289.
2- قال فی القاموس المحیط 1- 249: المسح- بالکسر-: البلاس.
3- جاء فی النّهایة 4- 352: الملاء- بالضّمّ و المدّ-: جمع الملاءة، و هی الإزار و الرّیطة. ثمّ إنّ الرّیطة: کلّ ملاءة غیر ذات لفقین کلّها نسج واحد، أو قطعة واحدة، أو کلّ ثوب لیّن رقیق، کما ذکره فی القاموس 2- 362.
4- فی ک: و لم.
5- کذا، و الصّحیح: عمرا.
6- کذا، و الصّحیح: عمرا.

و فقط با پارچه زیر جهاز سوار کن و کسی را همراه او بفرست که او را با تندخویی و درشتی پیش راند تا به نزد منش آورد. پس معاویه او را بر شتری سخت پشت نشاند که جز پلاسی زمخت بر آن نبود و کسی را همراه او فرستاد که با تندی و خشونت وی را پیش می راند. من نیز با شیخ (ابوذر) روان گشتم و چندی نگذشت که گوشت رانها و زانوی او از بین رفت و زخم آلود شد. و چون وقت شب می رسید، روکش خود را برگرفته و زیر پاهای او می گستردم و سپیده دم که هوا روشن می شد آنرا برمی گرفتم تا مبادا این کار مرا ببینند و از آن باز دارندم، تا آنکه به مدینه رسیدیم و عثمان را از رنج و آزاری که به ابوذر رسیده بود آگاه ساختیم و او تا یک جمعه و دو جمعه و تا حدود بیست شب از دیدار با وی خودداری نمود و ابوذر اندکی به حال سلامتی بازگشت و آنگاه دنبال او در حالی که بر دست من تکیه داشت، بر او وارد شدیم و او لمیده بود، پس برخاست و چون ابوذر به وی نزدیک شد، گفت: هان که هیچ چشمی به دیدار عمرو خرسند و خوش نگردد، چون رویارو شویم تحیّت و درود ما خشم است! (بیت شعر). ابوذر به او گفت: از چه رو؟ به خدا که خداوند مرا عمرو ننامید و پدر و مادرم هم نامم را عمرو نگذاشتند و من بر همان عهد و حالی هستم که در آخرین دیدارم با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودم و هیچ چیز را تغییر نداده و دگرگون نساخته ام. عثمان به او گفت: دروغ می گویی، به راستی که تو بر پیامبر ما دروغ گفتی و بر دین ما ایراد گرفتی و از رای و نظر ما جدایی جسته و کینه ما را به دل مسلمانان انداخته ای. سپس به یکی از پیش­خدمتانش گفت: سران قریش را خبر کن که نزد من آیند. فرستاده او روانه گشت و چیزی نگذشت که خانه از مردان قریش پر گشت. عثمان به ایشان گفت: ما به خاطر این پیر دروغگو به نزد شما فرستادیم که بر پیامبرمان دروغ بسته و بر دین ما ایراد گرفته و دل مسلمانان را بر ما چرکین و پر کین گردانده و من اکنون سرِ آن دارم که او را بکشم یا بر دار کنم یا از این سرزمین تبعید کنم.

ص: 275

الْأَرْضِ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ: رَأْیُنَا لِرَأْیِکَ تَبَعٌ. وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: لَا تَفْعَلْ، فَإِنَّهُ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَهُ حَقٌّ، فَمَا مِنْهُمْ أَحَدٌ أَدَّی الَّذِی عَلَیْهِ، فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ جَاءَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصًی سَتْراً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ نَظَرَ وَ لَمْ یَجِدْ مَقْعَداً فَاعْتَمَدَ عَلَی عَصَاهُ، فَمَا أَدْرِی أَ تَخَلُّفُ عَهْدٍ أَمْ یُظَنُّ بِهِ غَیْرُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فِیمَا أَرْسَلْتُمْ إِلَیْنَا؟. قَالَ عُثْمَانُ: أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ فِی أَمْرٍ قَدْ فُرِّقَ لَنَا فِیهِ الرَّأْیُ فَاجْمَعْ رَأْیَنَا وَ رَأْیَ الْمُسْلِمِینَ فِیهِ عَلَی أَمْرٍ. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ، أَمَا إِنَّکُمْ لَوِ اسْتَشَرْتُمُونَا لَمْ نَأْلُکُمْ نَصِیحَةً. فَقَالَ عُثْمَانُ: إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ فِی هَذَا الشَّیْخِ الَّذِی قَدْ کَذَبَ عَلَی نَبِیِّنَا، وَ طَعَنَ فِی دِینِنَا، وَ خَالَفَ رَأْیَنَا، وَ ضَغَّنَ قُلُوبَ الْمُسْلِمِینَ عَلَیْنَا، وَ قَدْ رَأَیْنَا أَنْ نَقْتُلَهُ أَوْ نَصْلِبَهُ أَوْ نَنْفِیَهُ مِنَ الْأَرْضِ.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ فَلَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ وَ أَقْرَبَ رُشْداً؟ تَتْرُکُونَهُ بِمَنْزِلَةِ مُؤْمِنِ آلِ فِرْعَوْنَ إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ (1). قَالَ لَهُ عُثْمَانُ: بِفِیکَ التُّرَابُ!. فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلْ بِفِیکَ التُّرَابُ، وَ سَیَکُونُ بِهِ. فَأَمَرَ بِالنَّاسِ فَأُخْرِجُوا.

وَ عَنْهُ فِی تَارِیخِهِ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَعْمَرٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: لَمَّا قُدِمَ بِأَبِی ذَرٍّ مِنَ الشَّامِ إِلَی عُثْمَانَ کَانَ مِمَّا أَبَّنَهُ (2)بِهِ أَنْ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهُ خَیْرٌ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ. قَالَ أَبُو ذَرٍّ: أَجَلْ أَنَا أَقُولُ، وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُنِی (3) رَابِعُ أَرْبَعَةٍ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا أَسْلَمَ غَیْرُنَا، وَ مَا أَسْلَمَ أَبُو بَکْرٍ وَ لَا عُمَرُ، وَ لَقَدْ وُلِّیَا وَ مَا وُلِّیتُ، وَ لَقَدْ مَاتَا وَ إِنِّی لَحَیٌّ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ وَ إِنَّهُ

ص: 276


1- غافر: 28.
2- قال فی القاموس 4- 194: أبنه بشی ء یأبنه و یأبنه: اتّهمه .. و أبّنه تأبینا: عابه.
3- فی مطبوع البحار: أ رأیتنی.

یکی از مردان گفت: رأی ما تابع رأی توست. و کسی گفت: چنین مکن، که او صحابی رسول خداست و او را حقی است. و هیچ یک از ایشان آنچه که حق وظیفه اش بود به جای نیاورد تا آنکه علی بن ابیطالب علیه السلام که بر چوبدستی به زیر عبایش، تکیه داشت، وارد شد و بر وی سلام کرد و نگاهی انداخت و جایی برای نشستن ندید، پس بر عصایش تکیه زد. و نمی دانم که آیا عهد و حال گذشته دگرگون گشته بود یا آنکه درباره او گمان دیگری می بردند! سپس علی علیه السلام فرمود: بخاطر چه کار نزد ما فرستاده اید؟ عثمان گفت: بخاطر کاری نزد شما فرستادیم که رأی و حکم ما را به پراکندگی افتاده بود و اکنون نظر ما و مسلمانان درباره آن به یک مساله واحد رسیده است. علی علیه السلام فرمود: پس خدای را شکر و سپاس. هان که اگر از ما مشورتی می خواستید، شما را در اندرز و خیرخواهی دریغ نمی ورزیدم. عثمان گفت: ما بخاطر این شیخ که بر پیامبر ما دروغ بسته و بر دین ما ایرادجویی کرده و با دستور ما به مخالفت برخاسته و دل مسلمانان را از ما پرکینه نموده، شما را فراخواندیم و اکنون نظرمان آنست که او را بکشیم یا به دار بیاویزیم یا از این سرزمین تبعیدش کنیم. علی علیه السلام فرمود: آیا می خواهید شما را به امری بهتر و هدایت یافته تر از آن رهنمون گردم؟ او را به حال مومن آل فرعون رها کنید: إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ.(1) -: و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید چرا که خدا کسی را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمی کند.) عثمان گفت: خاک بر دهانت! و علی علیه السلام به او فرمود: بلکه خاک بر دهان تو، و چنان خواهد شد. پس عثمان فرمان داد و مردم را بیرون فرستادند .

و هم از او در تاریخش به سندی که از عبدالرحمن بن معمر از پدرش، ذکر می کند روایت است که وقتی ابوذر را از شام به نزد عثمان آوردند، از جمله سخنانی که وی را بدان سرکوفت زد، آن بود که گفت: ای مردم! او می گوید که از ابوبکر و عمر بهتر است. ابوذر گفت: آری، من چنین می گویم، به خدا سوگند که خود را چهارمین تن از چهارتن اسلام آورده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نخستین آنها بود، یافتم و کسی جز ما به اسلام نگراییده بود و ابوبکر و عمر هنوز اسلام نیاورده بودند و آن دو پشت نمودند و من پشتت ننمودم و آندو اکنون مرده اند و من هنوز زنده ام. پس علی علیه السلام فرمود: به خدا سوگند که او را دیدم به حالی که ربعی از اسلام بود

ص: 276


1- . غافر/ 28

لربع (1) الْإِسْلَامِ، فَرَدَّ عُثْمَانُ ذَلِکَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ بَیْنَهُمَا کَلَامٌ، فَقَالَ عُثْمَانُ: وَ اللَّهِ لَقَدْ هَمَمْتُ بِکَ، قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ أَنَا وَ اللَّهُ لَأَهِمُّ بِکَ، فَقَامَ عُثْمَانُ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ، وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ.

وَ عَنْهُ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْأَحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ، قَالَ: بَیْنَمَا (2) نَحْنُ جُلُوسٌ مَعَ أَبِی هُرَیْرَةَ إِذْ جَاءَ أَبُو ذَرٍّ، فَقَالَ: یَا أَبَا هُرَیْرَةَ! هَلِ افْتَقَرَ اللَّهُ مُنْذُ اسْتَغْنَی؟. فَقَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! بَلِ اللَّهُ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ، لَا یَفْتَقِرُ أَبَداً وَ نَحْنُ الْفُقَرَاءُ إِلَیْهِ. قَالَ أَبُو ذَرٍّ: فَمَا بَالُ هَذَا الْمَالِ یُجْمَعُ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ. فَقَالَ: مَالُ اللَّهِ قَدْ مَنَعُوهُ أَهْلَهُ مِنَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ، ثُمَّ انْطَلَقَ. فَقُلْتُ لِأَبِی هُرَیْرَةَ: مَا لَکُمْ لَا تَأْبَوْنَ مِثْلَ هَذَا؟. قَالَ: إِنَّ هَذَا رَجُلٌ قَدْ وَطَّنَ نَفْسَهُ عَلَی أَنْ یُذْبَحَ فِی اللَّهِ، أَمَا إِنِّی أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ، فَإِذَا أَرَدْتُمْ أَنْ تَنْظُرُوا إِلَی أَشْبَهِ النَّاسِ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ بِرّاً وَ زُهْداً وَ نُسْکاً فَعَلَیْکُمْ بِهِ (3).

وَ عَنْهُ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْمَغْرُورِ بْنِ سُوَیْدٍ، قَالَ: کَانَ عُثْمَانُ یَخْطُبُ فَأَخَذَ أَبُو ذَرٍّ بِحَلْقَةِ الْبَابِ، فَقَالَ: أَنَا أَبُو ذَرٍّ! مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا جُنْدَبٌ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی مَثَلُ سَفِینَةِ نُوحٍ فِی قَوْمِهِ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ وَ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا. قَالَ لَهُ عُثْمَانُ: کَذَبْتَ. فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّمَا کَانَ عَلَیْکَ أَنْ تَقُولَ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ:

ص: 277


1- فی س: لریع.
2- فی ک: بینهما.
3- و أخرجه باختلاف ألفاظه و أسانیده ابن سعد و التّرمذیّ و ابن ماجة و أحمد و ابن أبی شیبة و ابن جریر و أبو عمر و أبو نعیم و البغویّ و الحاکم و ابن عساکر و الطّبرانیّ و ابن الجوزیّ و غیرهم، انظر مثالا: ص: 1

و عثمان این سخن علی علیه السلام را انکار نمود و میان ایشان مشاجره لفظی بود. پس عثمان گفت: به خدا که به نابودی تو برمی خیزم. علی علیه السلام (در مقابل) فرمود: و من هم به خدا که به نابودی تو برمی خیزم. پس عثمان به حال عصبانیت برخاست و و به درون خانه اش رفت و مردم پراکنده گشتند.

و هم از او در تاریخش از احنف بن قیس روایت است که گفت: نزد ابی هریره نشسته بودیم که ابوذر آمد و گفت: ای اباهریره آیا خداوند از آنگاه که توانگر بود، هرگز نیازمند گشته است؟ ابوهریره گفت: سبحان الله! بلکه خداوند بی نیازِ ستوده است و هرگز نیازمند نگردد و ماییم که فقیران پیشگاه اوییم. ابوذر گفت: پس این مال و سرمایه را چه می شود که بر هم انباشته می گردد؟ پس گفت: مال و ثروتی است از آن خداوند که آنرا از اهلِ (نیازمند) آن از میان یتیمان و بی نوایان بازداشته اند.سپس راه خود گرفت و رفت. پس به ابا هریره گفتم: شما را چه شده که اجازه می دهید پیش روی شما، چنین سخنی به زبان آورند؟ گفت: به راستی که این مرد، این آرزو بر خود همواره نموده که در راه خدا سر بریده شود. هان که گواهی می دهم از رسول خدا شنیدم که فرمود: زمین بر پشت خود نگرفت و آسمان سایه افکن نگشت هیچ صاحب زبانی را، راستگوتر از ابوذر. و چون خواستید به شبیه ترین مردم به عیسی بن مریم در نکوکاری و دنیاگریزی و عبادت پیشگی بنگرید، پس به او بنگرید. (1)

و هم از او در تاریخش از مغرور بن سوید روایت آمده که گفت: عثمان خطبه می خواند که ابوذر حلقه در را گرفت و گفت: من ابوذر هستم، هر که مرا می شناسد که هیچ، ولی هر که مرا نمی شناسد بداند که من جندب هستم و سوگند می خورم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: به راستی که مثَل اهل بیت من چونان سفینه نوح است برای قوم او، هر که از آن باز ماند، نابود گشت و هر که بر آن برنشست، نجات یافت. عثمان به وی گفت: دروغ می گویی. پس علی علیه السلام فرمود: هان که فقط باید آنسان می گفتی که بنده شایسته خدا گفت: (إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ)(2)

ص: 277


1- . و ابن سعد و التّرمذیّ و ابن ماجة و أحمد و ابن أبی شیبة و ابن جریر و أبو عمر و أبو نعیم و البغویّ و الحاکم و ابن عساکر و الطّبرانیّ و ابن الجوزیّ و دیگران نیز آنرا با تفاوتهایی در لفظ روایت و اسناد آن بیان کرده اند و بعنوان مثال بنگرید به : صحیح التّرمذیّ 2- 221، سنن ابن ماجة 1- 68، مسند أحمد 2- 163 و 175 و 223، و 5- 197، و 4426، و مستدرک الحاکم 3- 342، و الاستیعاب 1- 84، و مجمع الزّوائد 9- 329، و الإصابة 3- 622 و 4- 64، و کنز العمّال 6- 169 و 8- 15- 17، و غیر آن.
2- . الغافر/ 28

(إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ) (1) فَمَا أَتَمَّ حَتَّی قَالَ عُثْمَانُ: بِفِیکَ التُّرَابُ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلْ بِفِیکَ التُّرَابُ (2).

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَطَاءٍ، عَنْ أَبِی مَرْوَانَ الْأَسْلَمِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: لَمَّا صُدَّ النَّاسُ عَنِ الْحَجِّ فِی سَنَةِ ثَلَاثِینَ أَظْهَرَ أَبُو ذَرٍّ بِالشَّامِ عَیْبَ عُثْمَانَ، فَجَعَلَ کُلَّمَا دَخَلَ الْمَسْجِدَ أَوْ خَرَجَ شَتَمَ عُثْمَانَ وَ ذَکَرَ مِنْهُ خِصَالًا کُلُّهَا قَبِیحَةٌ، فَکَتَبَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عُثْمَانَ کِتَاباً یَذْکُرُ لَهُ مَا یَصْنَعُ أَبُو ذَرٍّ. وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ مَا تَضَمَّنَهُ الْکِتَابُ حَذَفْنَاهُ اخْتِصَاراً.

فَکَتَبَ إِلَیْهِ عُثْمَانُ: أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَاءَنِی کِتَابُکَ وَ فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ جُنَیْدِبٍ فَابْعَثْ إِلَیَّ بِهِ وَ احْمِلْهُ عَلَی أَغْلَظِ الْمَرَاکِبِ وَ أَوْعَرِهَا (3)، وَ ابْعَثْ مَعَهُ دَلِیلًا یَسِیرُ بِهِ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ حَتَّی لَا یَنْزِلَ عَنْ مَرْکَبِهِ فَیَغْلِبَهُ النَّوْمُ فَیُنْسِیَهُ ذِکْرِی وَ ذِکْرَکَ.

قَالَ: فَلَمَّا وَرَدَ الْکِتَابُ عَلَی مُعَاوِیَةَ حَمَلَهُ عَلَی شَارِفٍ (4) لَیْسَ عَلَیْهِ إِلَّا قَتَبٌ، وَ بَعَثَ مَعَهُ دَلِیلًا، وَ أَمَرَ أَنْ یُغِذَّ (5) بِهِ السَّیْرَ حَتَّی قَدِمَ بِهِ الْمَدِینَةَ وَ قَدْ سَقَطَ لَحْمُ فَخِذَیْهِ، قَالَ: فَلَقَدْ أَتَانَا آتٍ وَ نَحْنُ فِی الْمَسْجِدِ ضَحْوَةً مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقِیلَ (6): أَبُو ذَرٍّ قَدْ قَدِمَ الْمَدِینَةَ، فَخَرَجْتُ أَعْدُوا (7) فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ سَبَقَ إِلَیْهِ، فَإِذَا شَیْخٌ نَحِیفٌ آدَمُ طُوَالٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ یَمْشِی مَشْیاً مُتَقَارِباً، فَدَنَوْتُ إِلَیْهِ،

ص: 278


1- الغافر: 28.
2- و قریب منه ما جاء فی روایة الواقدیّ من طریق صهبان مولی الأسلمیّین، کما فی الأنساب 5- 52، و شرح ابن أبی الحدید 1- 241. و قال الأخیر فیه: فأجابه عثمان بجواب غلیظ لا أحبّ ذکره و أجابه علیه السّلام بمثله. و ستأتی له مصادر أکثر.
3- الوعر: ضدّ السّهل، کالوعر و الواعر و الوعیر و الأوعر، کما فی القاموس 2- 154.
4- قال الفیروزآبادی فی القاموس المحیط 3- 157: الشّارف من النّوق: المسنّة الهرمة، و سیأتیان فی بیان المصنّف رحمه اللّه.
5- أغذّ السّیر، و فیه: أسرع، نصّ علیه فی القاموس المحیط 1- 356.
6- فی ک نسخة بدل: فقال.
7- فی س: أغدو.

-: و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید چرا که خدا کسی را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمی کند).

و هنوز آیه را تمام نکرده بود که عثمان گفت: خاک بر دهانت! پس علی علیه السلام فرمود: بلکه خاک بر دهان تو.(1)

و واقدی در تاریخش به روایت از سعید بن عطا از ابی مروان اسلمی از پدرش از جدش ذکر می کند که گفت: در سال سی ام هجری وقتی که مردم از حج بازداشته شدند، ابوذر در شام عیوب و نابکاری عثمان را برملا نمود و چنین کرد که هرگاه به مسجد وارد شده یا خارج می گشت، عثمان را ناسزا گفته و خصلتهایی از او را برمی شمرد که همه زشت و ناپسند بودند. پس معاویه بن ابی سفیان به عثمان نامه ای نوشت و او را از این کردار ابوذر آگاه کرد و واقدی محتوای این نامه را ذکر کرده و ما محض مراعات اختصار، آنرا نقل نمی کنیم. پس عثمان به پاسخ وی نوشت: و اما بعد .. نامه ات به دستم رسید و آنچه درباره رفتار این جندب حقیر نوشتی را دریافتم، پس اکنون او را نزد من فرست و او را بر سخت پشت ترین و ناراهوارترین مرکبها بنشان و همراه با ساربانی روانه اش کن که شب و روز او را به حرکت وادارد چندان که نتواند از مرکب به زیر آید و خواب بر او چیره گردد و این پرداختن به من و تو را از سر او بیاندازد. گوید: و چون نامه به دست معاویه رسید او را بر شتری پیر و کهنسال نشاند که جز جل پاره ای بر پشتش نبود و او را با ساربانی همراه نمود و دستور داد که همچنان او را شتابان پیش راند تا آنکه به مدینه رسید حال آنکه گوشت رانش ریخته بود. گوید: به راستی که ظهرهنگام ما با علی بن ابیطالب علیه السلام در مسجد بودیم که کسی از راه رسید و گفتند: ابوذر به مدینه آمده است. پس من بیرون آمده و دویدم و نخستین کسی بودم که به سوی او شتافت و ناگاه او را شیخی تکیده و سوخته روی و کشیده قامت و سپید موی و ریش یافتم که با گامهای کوتاه راه می رفت، پس به نزدیک او رفتم

ص: 278


1- . و الواقدیّ نیز به نقل از صهبان از موالی اسلمیین شبیه به این مطلب را بیان می کند، چنانکه در الأنساب 5: 52، و شرح ابن أبی الحدید 1- 241 آمده است و این آخری می گوید: و عثمان پاسخی سخت و مکروه به وی داد که دوست ندارم آنرا نقل کنم و علی نیز به همان کلام پاسخ وی را داد. منابع دیگری برای این روایت ذکر خواهد شد.

فَقُلْتُ: یَا عَمِّ! مَا لِی أَرَاکَ لَا تَخْطُو إِلَّا خَطْواً قَرِیباً. قَالَ: عَمَلُ ابْنِ عَفَّانَ، حَمَلَنِی عَلَی مَرْکَبٍ وَعْرٍ وَ أَمَرَ بِی أَنْ أُتْعَبَ، ثُمَّ قَدِمَ بِی عَلَیْهِ لِیَرَی فِیَّ رَأْیَهُ. قَالَ: فَدَخَلَ بِهِ عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: لَا أَنْعَمَ اللَّهُ لَکَ عَیْناً یَا جُنَیْدِبُ ..

وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا مَرَّ بِرِوَایَةِ ابْنِ أَبِی الْحَدِیدِ.

ثم قال أبو الصلاح (1) رحمه اللّه: وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2)، عَنْ صُهْبَانَ مَوْلَی الْأَسْلَمِیِّینَ، قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا ذَرٍّ یَوْمَ دُخِلَ بِهِ عَلَی عُثْمَانَ عَلَیْهِ عَبَاءٌ مِدْرَعاً قَدْ دُرِعَ بِهَا عَلَی شَارِفٍ حَتَّی أُنِیخَ بِهِ عَلَی بَابِ عُثْمَانَ. فَقَالَ: أَنْتَ الَّذِی فَعَلْتَ وَ فَعَلْتَ؟!. فَقَالَ: أَنَا الَّذِی نَصَحْتُکَ فَاسْتَغْشَشْتَنِی، وَ نَصَحْتُ صَاحِبَکَ فَاسْتَغَشَّنِی .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ .. إِلَی قَوْلِهِ، قَالَ: امْضِ عَلَی وَجْهِکَ هَذَا وَ لَا تَعْدُوَنَّ الرَّبَذَةَ، فَخَرَجَ أَبُو ذَرٍّ إِلَی الرَّبَذَةِ، فَلَمْ یَزَلْ بِهَا حَتَّی تُوُفِّیَ.

نکیر عمّار بن یاسر:

و ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ، قَالَ: خَطَبَ عُثْمَانُ النَّاسَ ثُمَّ قَالَ فِیهَا: وَ اللَّهِ لَأُوثِرَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ، وَ لَوْ کَانَ بِیَدِی مَفَاتِیحُ الْجَنَّةِ لَأُدْخِلَنَّهُمْ (3) إِیَّاهَا، وَ لَکِنِّی سَأُعْطِیهِمْ مِنْ هَذَا الْمَالِ عَلَی رَغْمِ أَنْفِ مَنْ رَغِمَ.

فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ: أَنْفِی وَ اللَّهِ تَرْغَمُ مِنْ ذَلِکَ.

قَالَ عُثْمَانَ: فَأَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَکَ.

ص: 279


1- فی تقریب المعارف- القسم الثانی الخاصّ بمطاعن الثلاثة و غیرهم و لم یطبع- و جاء فی القسم الأوّل منه فی صفحة: 165 و منها: إخراج أبی ذرّ إلی الشام لأمره بالمعروف، ثمّ حمله من الشام لإنکاره علی معاویة خلافه للکتاب و السنّة مهانا معسّفا، و استخفافه به، و نیله من عرضه و تسمیته بالکذّاب مع شهادة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله له بالصدق، و نفیه عن المدینة إلی الربذة حتّی مات بها رحمه اللّه تعالی مغرّبا.
2- لم نحصل علی تاریخ الواقدیّ إلّا ما نقل عنه فی المصادر السّالفة، و لکن ورد فی کتاب المغازی للواقدیّ 3- 1000- 1001 روایات حول أبی ذرّ و حیاته طاب ثراه.
3- فی س: لأدخلتهم.

و گفتم: عمو جانم چه شده که می بینم اینسان با گامهای کوتاه راه می روی؟ گفت: کار ابن عفان است. مرا بر مرکبی ناراهوار نشاند و دستور داد تا مرا خسته کنند و سپس مرا به نزد خود خواند تا حکمش را درباره من صادر نماید. گوید: پس او را به نزد عثمان آوردند و عثمان به او گفت: هرگز خوشی نبینی ای جندب حقیر..! و روایت را چنان که ابن ابی الحدید نقل می کند، ذکر نموده است. سپس ابوالصلاح رحمه الله گوید: واقدی در تاریخش از صهبان غلام سلیمان روایت می کند که گفت(1):

روزی که ابوذر را به نزد عثمان آوردند وی را دیدم که عبای پشمینه سیاه و سفیدی بر تن داشت و با آن بروی شتری پیر با کمری خشکیده که جلوی بدنش روشن و عقب آن تیره تر بود، سوار بود تا آنکه شترش جلوی خانه عثمان زانو زد و نشست. عثمان گفت: تو بودی که فلان کار را کردی و فلان ..؟ ابوذر گفت: من آنم که برایت خیرخواهی نمودم و تو بر من نیرنگ باختی و برای رفیقت هم خیرخواهی نمودم و او هم به من نیرنگ زد.. و روایت را چنان که ابن ابی الحدید نقل می کند، ادامه داده تا آنجا که می گوید: همین راه را پیش بگیر و از منطقه ربذه بیرون نیا. پس ابوذر به ربذه رهسپار شد و همچنان در آنجا ماند تا آنکه در آنجا جان باخت.

نکوهش و انکار عمار بن یاسر

ثقفی در تاریخش از سالم بن ابی جعد روایت می کند: عثمان برای مردم خطبه ای خواند و اینگونه گفت: به خدا که بنی امیه را بر دیگران ترجیح خواهم داد و اگر کلیدهای بهشت در دست من بود، ایشان را به آن راه می دادم ولی از این اموال به رغم مخالفت هر کس که مخالفت ورزیده، به ایشان خواهم پرداخت. عمار بن یاسر گفت: به خدا که این کار مرا ناراحت می کند. عثمان گفت: خدا ناخشنودت گرداند.

ص: 279


1- . چیزی از تاریخ الواقدی مگر آنقدری که در منابع پیشین ذکر شده، نیافتیم ولی در کتاب المغازی واقدی 3: 1000- 1001 روایتهایی درباره ابوذر و زندگی آن رحمت فزون بیان شده است.

فَقَالَ عَمَّارٌ: وَ أَنْفُ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ تَرْغَمُ.

قَالَ: وَ إِنَّکَ لَهُنَاکَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ .. ثُمَّ نَزَلَ إِلَیْهِ فَوَطَأَهُ فَاسْتُخْرِجَ مِنْ تَحْتِهِ وَ قَدْ غُشِیَ عَلَیْهِ وَ فَتَقَهُ (1).

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ، عَنْ شَقِیقٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَمَّارٍ فَقَالَ: ثَلَاثٌ یَشْهَدُونَ عَلَی عُثْمَانَ وَ أَنَا الرَّابِعُ، وَ أَنَا أَسْوَأُ الْأَرْبَعَةِ: (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ) (2) (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (3) وَ (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ) (4) وَ أَنَا أَشْهَدُ لَقَدْ حَکَمَ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ.

وَ عَنْهُ فِی تَارِیخِهِ، قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِعَمَّارٍ یَوْمَ صِفِّینَ: عَلَی مَا تُقَاتِلُهُمْ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ؟!. قَالَ: عَلَی أَنَّهُمْ زَعَمُوا أَنَّ عُثْمَانَ مُؤْمِنٌ وَ نَحْنُ نَزْعُمُ أَنَّهُ کَافِرٌ (5).

وَ عَنْهُ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ مُطَرِّفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الشِّخِّیرِ الْحَرَشِیِّ، قَالَ: انْتَهَیْتُ إِلَی عَمَّارٍ فِی مَسْجِدِ الْبَصْرَةِ وَ عَلَیْهِ بُرْنُسٌ وَ النَّاسُ قَدْ أَطَافُوا بِهِ وَ هُوَ یُحَدِّثُهُمْ مِنْ أَحْدَاثِ عُثْمَانَ وَ قَتْلِهِ، فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ وَ هُوَ یَذْکُرُ عُثْمَانَ: رَحِمَ اللَّهُ عُثْمَانَ!.

فَأَخَذَ عَمَّارٌ کَفّاً مِنْ حَصَی الْمَسْجِدِ فَضَرَبَ بِهِ وَجْهَهُ، ثُمَّ قَالَ: اسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَا کَافِرُ، اسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَا عَدُوَّ اللَّهِ .. وَ أَوْعَدَ الرَّجُلَ فَلَمْ یَزَلِ الْقَوْمُ یُسَکِّنُونَ عَمَّاراً عَنِ الرَّجُلِ حَتَّی قَامَ وَ انْطَلَقَ وَ قَعَدَتِ الْقَوْمُ حَتَّی فَرَغَ عَمَّارٌ مِنْ حَدِیثِهِ وَ سَکَنَ غَضَبُهُ، ثُمَّ إِنِّی قُمْتُ مَعَهُ فَقُلْتُ لَهُ: یَا أَبَا الْیَقْظَانِ! رَحِمَکَ اللَّهُ أَ مُؤْمِناً قَتَلْتُمْ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ أَمْ

ص: 280


1- قد مرّ سند الحدیث و مصادره.
2- المائدة: 44.
3- المائدة: 45.
4- المائدة: 47.
5- و جاء فی تاریخ الطّبریّ 5- 187، و الکامل لابن الأثیر 3- 97، و شرح ابن أبی الحدید 3- 285 و 292 عن مسروق بن الأجدع: أنّه سأل عمّارا: یا أبا الیقظان! علام قتلتم عثمان؟. قال: علی شتم أعراضنا و ضرب أبشارنا- جمع بشرة: أعلی جلدة الوجه-.

عمار گفت: ابوبکر و عمر هم از اینکار راضی نخواهند بود. گفت: به راستی که تو هم چنین خواهی بود ای ابن سمیّه... سپس بر وی شورید و او را زیر مشت و لگد خود گرفت و ابوذر را از زیر لگدهای او به حالی بیرون کشیدند که از هوش رفته بود و فتق شده بود. و ثقفی از شقیق نقل می کند که گفت: نزد عمار بودم که گفت: سه تن علیه عثمان شهادت داده اند و من چهارمین تن خواهم بود و من سرسخت ترین این چهار تنم: (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ)(1)

(وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ)(2)

وَ (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ)(3)

-: کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند آنان خود کافرانند * و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند آنان خود ستمگرانند * و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکنند آنان خود نافرمانند). و من شهادت می دهم که او بخلاف آن حکمی که خداوند نازل کرده، حکم نموده است. و هم از او در تاریخش آمده که گفت: در روز جنگ صفین مردی به عمار گفت: چرا با ایشان می جنگی ای ابا الیقظان؟ گفت: بخاطر آنکه ایشان مدعی شدند که عثمان مومن است و ما معتقدیم که او کافر است. (4) و نیز از وی درتاریخش از قول مطرف بن عبدالله بن الشخیر الحرثی روایت است که گفت: در مسجد بصره به نزد عمار رسیدم و او لباسی کلاهدار بر تن داشت و مردم پیرامون او حلقه زده بودند و او درباره رخدادهای زندگی عثمان و کشته شدندش برای آنان سخن می گفت و مردی از میان جمع عثمان را یاد نمود و گفت: خدا رحمت کند عثمان را! پس عمار مشتی سنگریزه از کف مسجد برگرفت و به صورت او پاشید و گفت: به درگاه خدا طلب آمرزش کن ای کافر! از خدا استغفار کن ای دشمن خدا! و به آن مرد هشدار و وعید می داد و مردم همچنان می کوشیدند عمار را از حال پرخاش به آن مرد، آرام کنند تا آنکه وی برخاست و روانه شد و مردم نشستند تا عمار سخنش را به پایان برد و خشمش فرو نشست. سپس من در کنار وی ماندم و به او گفتم: ای ابا الیقظان خدا رحمتت کند! آیا عثمان بن عفان را مومن کشتید

ص: 280


1- . المائدة/44
2- . المائدة/ 45
3- . المائدة/ 47
4- . در تاریخ الطّبریّ 5: 187، و الکامل ابن الأثیر 3: 97، و شرح ابن أبی الحدید 3: 285 و 292 از مسروق بن الأجدع نقل شده است که وی از عمار پرسید: ای أبا الیقظان! چرا عثمان را کشتید؟ گفت: بخاطر آنکه آبروی ما را خدشه دار می کرد و بر صورتمان سیلی می زد.

کَافِراً؟!. فَقَالَ: لَا، بَلْ قَتَلْنَاهُ کَافِراً .. بَلْ قَتَلْنَاهُ کَافِراً (1)

وَ عَنْهُ، عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: قَالَ عَمَّارٌ: وَ اللَّهِ مَا أَخَذَنِی أَسَی عَلَی شَیْ ءٍ تَرَکْتُهُ خَلْفِی غَیْرَ أَنِّی وَدِدْتُ أَنَّا کُنَّا أَخْرَجْنَا عُثْمَانَ مِنْ قَبْرِهِ فَأَضْرَمْنَا عَلَیْهِ نَاراً.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ، قَالَ: أَتَیْتُ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ عُثْمَانُ مَحْصُورٌ-، فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ قَامَ مَعِی فَکَلَّمْتُهُ، فَلَمَّا ابْتَدَأْتُ الْکَلَامَ جَلَسَ ثُمَّ اسْتَلْقَی وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِهِ، فَقُلْتُ: وَیْحَکَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ! إِنَّکَ کُنْتَ فِینَا لَمِنْ أَهْلِ الْخَیْرِ وَ السَّابِقَةِ، وَ مَنْ عُذِّبَ فِی اللَّهِ، فَمَا الَّذِی تَبْغِی مِنْ سَعْیِکَ فِی فَسَادِ الْمُؤْمِنِینَ؟ وَ مَا صَنَعْتَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ؟ فَأَهْوَی إِلَی عِمَامَتِهِ فَنَزَعَهَا عَنْ رَأْسِهِ، ثُمَّ قَالَ: خَلَعْتُ عُثْمَانَ کَمَا خَلَعْتُ عِمَامَتِی هَذِهِ، یَا أَبَا إِسْحَاقَ! إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَکُونَ خِلَافَةٌ کَمَا کَانَتْ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَمَّا أَنْ یُعْطِیَ مَرْوَانَ خُمُسَ إِفْرِیقِیَةَ، وَ مُعَاوِیَةَ عَلَی الشَّامِ، وَ الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ شَارِبَ الْخَمْرِ عَلَی الْکُوفَةِ، وَ ابْنَ عَامِرٍ عَلَی الْبَصْرَةِ. وَ الْکَافِرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی مِصْرَ، فَلَا وَ اللَّهِ لَا کَانَ هَذَا أَبَداً حَتَّی یُبْعَجَ (2) فِی خَاصِرَتِهِ (3) بِالْحَقِّ.

نکیر عبد اللّه بن مسعود:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ شَقِیقٍ، قَالَ: قُلْنَا لِعَبْدِ اللَّهِ:

فِیمَ طَعَنْتُمْ عَلَی عُثْمَانَ؟. قَالَ: أَهْلَکَهُ الشُّحُّ وَ بِطَانَةُ السَّوْءِ.

وَ عَنْهُ، عَنْ قَیْسِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ وَ شَقِیقِ بْنِ سَلَمَةَ، قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ: لَوَدِدْتُ أَنِّی وَ عُثْمَانَ بِرَمْلِ عَالِجٍ فَنَتَحَاثَی التُّرَابَ حَتَّی یَمُوتَ الْأَعْجَزُ (4)

ص: 281


1- و بمضمونه أورده الباقلانیّ فی التّمهید: 220، و نصر بن مزاحم فی کتاب صفّین: 361- 369 [طبعة مصر]، و جمهرة الخطب 1- 181، و غیرهم.
2- قال فی القاموس 1- 179: بعجه- کمنعه-: شقّه.
3- الخاصرة- بکسر الصّاد-: ما بین رأس الورک و أسفل الأضلاع، کما نصّ علیه فی مجمع البحرین 3- 286. و ما زال ابن مسعود علی اعتقاده بالرّجل حتّی أنّه أوصی أن لا یصلّی علیه، کما فی شرح ابن أبی الحدید 1- 236، و تاریخ الخمیس 2- 268. و جاء فی الفتنة الکبری: 171 و غیره روی: أنّ ابن مسعود کان یستحلّ دم عثمان أیّام کان فی الکوفة، و کان یخطب و یقول: إنّ شرّ الأمور محدثاتها، و کلّ محدث بدعة، و کلّ بدعة ضلالة، و کلّ ضلالة فی النّار، یعرّض فی ذلک بعثمان. و أخرجه أبو نعیم فی حلیة الأولیاء 1- 138، و فصّلها البلاذریّ فی الأنساب 5- 36. و ذکره فی المستدرک 3- 313، و الاستیعاب 1- 373، و تاریخ ابن کثیر 7- 163. و قد شرع العلّامة الأمینیّ- رحمه اللّه- الجزء التّاسع من الغدیر ب: الخلیفة یخرج ابن مسعود من المسجد عنفا، و ذکر موقف الخلیفة معه و ضربه یحموم غلام عثمان بإذنه علی الأرض و دقّ ضلعه و غیر ذلک ثمّ عقّبه ب: لعلّک لا تستکنّه هذه الجرأة و لا تبلغ مداها حتّی تعلم أنّ ابن مسعود من هو؟. و ذکر روایات جمّة فی فضائل ابن مسعود عن مصادر کثیرة جدّا .. إلی أن قال: لما ذا شتم علی رءوس الأشهاد و لما ذا أخرج من مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مهانا عنفا؟ و لما ذا ضرب به الأرض فدقّت أضالعه؟ .. کلّ ذلک لأنّه امتنع عن أن یبیح للولید بن عقبة الخالع الماجن من بیت مال الکوفة یوم کان علیه ما أمر به .. انظر: الغدیر 9- 3- 15 فإنّها جدیرة بالملاحظة.
4- و ما زال ابن مسعود علی اعتقاده بالرّجل حتّی أنّه أوصی أن لا یصلّی علیه، کما فی شرح ابن أبی الحدید 1- 236، و تاریخ الخمیس 2- 268. و جاء فی الفتنة الکبری: 171 و غیره روی: أنّ ابن مسعود کان یستحلّ دم عثمان أیّام کان فی الکوفة، و کان یخطب و یقول: إنّ شرّ الأمور محدثاتها، و کلّ محدث بدعة، و کلّ بدعة ضلالة، و کلّ ضلالة فی النّار، یعرّض فی ذلک بعثمان. و أخرجه أبو نعیم فی حلیة الأولیاء 1- 138، و فصّلها البلاذریّ فی الأنساب 5- 36. و ذکره فی المستدرک 3- 313، و الاستیعاب 1- 373، و تاریخ ابن کثیر 7- 163. و قد شرع العلّامة الأمینیّ- رحمه اللّه- الجزء التّاسع من الغدیر ب: الخلیفة یخرج ابن مسعود من المسجد عنفا، و ذکر موقف الخلیفة معه و ضربه یحموم غلام عثمان بإذنه علی الأرض و دقّ ضلعه و غیر ذلک ثمّ عقّبه ب: لعلّک لا تستکنّه هذه الجرأة و لا تبلغ مداها حتّی تعلم أنّ ابن مسعود من هو؟. و ذکر روایات جمّة فی فضائل ابن مسعود عن مصادر کثیرة جدّا .. إلی أن قال: لما ذا شتم علی رءوس الأشهاد و لما ذا أخرج من مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مهانا عنفا؟ و لما ذا ضرب به الأرض فدقّت أضالعه؟ .. کلّ ذلک لأنّه امتنع عن أن یبیح للولید بن عقبة الخالع الماجن من بیت مال الکوفة یوم کان علیه ما أمر به .. انظر: الغدیر 9- 3- 15 فإنّها جدیرة بالملاحظة.

یا کافر؟ گفت: نه، بلکه او را کافر کشتیم. بلکه او را کافر کشتیم.(1)

و هم او از حکیم بن جبیر روایت می کند که گفت: عمار گفت: به خدا که از هیچ امری که در گذشته انجام نداده ام ناراحت نیستم مگر اینکه دوست داشتم عثمان را از قبرش بیرون می آورده و او را به آتش کشیده بودم.

واقدی در تاریخش از سعد بن ابی وقاص روایت می کند درحالیکه عثمان در محاصره بود، به نزد عمار بن یاسر آمدم و چون به نزد او رسیدم بر کنار من ایستاد و با او سخن گفت و چون سخن با او آغاز نمودم، نشست و سپس بر پشت دراز کشید و دستش را بروی صورتش نهاد. پس گفتم: وای تو ای ابا الیقظان! به راستی که تو در میان ما از اهل خیر و پیشکسوت بودی و کسی بودی که در راه خدا شکنجه شدی. پس اکنون از این تلاشت در راه به تباهی کشاندن مسلمانان چه می جویی؟ و این چه رفتاری بود که با امیر مومنان عثمان داشتی؟ پس او دست بر عمامه اش افکند و آنرا از سر برداشت و گفت: عثمان را همانسان که این عمامه را از سر برداشتم، خلع نمودم. ای ابا اسحاق، من دوست دارم خلافت جاری باشد همانگونه که در دوره پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بود ولی اینکه خمس خراج افریفا را به مروان هبه کند و معاویه را بر شام حاکم گرداند و ولید بن عقبه میگسار را بر کوفه و ابن عامر را بر بصره و آن کافر به وحی و احکام نازل شده بر محمد صلّی الله علیه و آله و سلم را بر مصر حاکم نماید، به خدا سوگند که هرگز چنین نباشد مگر آنکه به حق پهلوی وی دریده گردد.

نکوهش و انکار عبدالله بن مسعود

ثقفی در تاریخش از اعمش از شقیق روایت می کند که گفت: به عبد الله گفتیم که از چه رو بر عثمان ایراد می گیرید؟ گفت: دندان گردی و اطرافیان نابراه وی را هلاک گرداندند. و هم از او از قیس بن ابی حازم و شقیق بن سلمه روایت می کند که گفتند: عبد الله بن مسعود گفت: به راستی که دوست داشتم من و عثمان در شنزارهای عالج بودیم و دور از هم می نشستیم تا آنکه ضعیفترین ما دو تن می مرد. (2)

ص: 281


1- . و الباقلانیّ نیز در التّمهید: 220، مضمون روایت را و نصر بن مزاحم در کتاب صفّین: 361- 369[ چاپ مصر]، و مولف در جمهرة الخطب 1- 181، و غیر ایشان آنرا روایت کرده اند.
2- . و چنانکه در شرح ابن أبی الحدید 1: 236، و تاریخ الخمیس 2: 268 آمده، ابن مسعود همچنان همین اعتقاد را نسبت به این آدم داشت و حتی وصیت نمود که مبادا وی بر او نماز گزارد. و در الفتنة الکبری: 171 و غیر آن روایت شده که ابن مسعود در روزگاری که در کوفه بود، خون عثمان را حلال می دانست و در خطبه اش چنین می گفت: به راستی که بدترین امور، بدعتهای آنست و هر کار من درآوردی ، بدعت است و هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی سر به سوی آتش دوزخ دارد و در این سخن تعریض به عثمان می زد. و این روایت را أبو نعیم در حلیة الأولیاء 1- 138 صحصح دانسته و البلاذریّ در الأنساب 5- 36 به تفصیل بیان کرده و مولف المستدرک 3- 313، و الاستیعاب 1- 373، و تاریخ ابن کثیر 7- 163 نیز به آن اشاره کرده است. و علامه امینی رحمه الله نیز جلد نهم از الغدیر را اینگونه آغاز می کند: خلیفه عثمان، ابن مسعود را به زور از مسجد بیرون می راند. و در این بحث موضع خلیفه نسبت به او و اینکه یحموم غلام عثمان وی را به دستور خلیفه بر زمین می کوبد و دنده اش را خرد می کند و غیر آن را بیان می کند و در ادامه می آورد: و شاید شما چنین جرأتی را در درون او باور نکنید و به درستی آنرا درک ننمایید مگر آنکه دریابید که ابن مسعود واقعا چه شخصیتی بود. و روایات بسیاری را در بیان فضائل ابن مسعود از منابع بسیاری روایت می کند تا آنکه می گوید: چرا در ملآ عام ناسزا داده شد و چرا با خفت و حقارت از مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بیرونش انداختند و چرا او را بر زمین کوبیدند و دنده هایش را شکستند؟ .. همه اینها بخاطر آن بود که وقتی مسوول بیت المال کوفه بود، آنچه دستور داده شده بود که به ولید بن عقبه آن مرد اباحه گر بی بند و بار پرداخت شود، سر باز زده بود. بنگرید: الغدیر 9- 3- 15 که این صفحات واقعا قابل ملاحظه است.

وَ عَنْهُ وَ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِ عَبْدِ اللَّهِ مِنْهُمْ عَلْقَمَةُ بْنُ قَیْسٍ، وَ مَسْرُوقُ بْنُ الْأَخْدَعِ، وَ عَبِیدَةُ السَّلْمَانِیُّ، وَ شَقِیقُ بْنُ سَلَمَةَ وَ غَیْرُهُمْ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: لَا یَعْدِلُ عُثْمَانُ عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ.

وَ فِی أُخْرَی: جَنَاحَ ذُبَابٍ.

وَ عَنْهُ، عَنْ عَبِیدَةَ السَّلْمَانِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ یَلْعَنُ عُثْمَانَ، فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ، فَقَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَشْهَدُ لَهُ بِالنَّارِ.

وَ عَنْهُ، عَنْ خُثَیْمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ فِی بَیْتٍ وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا نَتَذَاکَرُ أَمْرَ الدَّجَّالِ وَ فِتْنَتَهُ إِذْ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: مَا تَتَذَاکَرُونَ مِنْ أَمْرِ الدَّجَّالِ؟ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ فِی الْبَیْتِ لَمَنْ هُوَ أَشَدُّ عَلَی أُمَّتِی مِنَ الدَّجَّالِ، وَ قَدْ مَضَی مَنْ کَانَ فِی الْبَیْتِ یَوْمَئِذٍ غَیْرِی وَ غَیْرُ عُثْمَانَ، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی وَ عُثْمَانَ بِرَمْلِ عَالِجٍ نَتَحَاثَی التُّرَابَ حَتَّی یَمُوتَ الْأَعْجَزُ.

وَ عَنْهُ، عَنْ عَلْقَمَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ، فَقَالَ: صَلَّی

ص: 282

و هم از او و از گروهی از یاران عبد الله چون علقمه بن قیس و مسروق بن الاخدع و عبیده السلمانی و شقیق بن سلمه و دیگران از عبد الله روایت است گه گفت: عثمان نزد خداوند به پر پشه ای نمی ارزد. و در روایت دیگری: به پر مگسی. و هم از او از عبیده السلمانی روایت است که گفت: شنیدم که عبد الله عثمان را لعنت می کرد، پس درباره آن به وی سخنی گفتم و او گفت: شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بر او گواهی به آتش دوزخ می داد. و هم از او از خیثمه بن عبدالرحمن از عبد الله بن مسعود روایت است که گفت: ما در خانه ای بودیم و شمارمان دوازده تن بود و درباره قضیه دجال و فتنه او با هم سخن می گفتیم، ناگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم وارد شد و فرمود: درباره قضیه دجال به یکدیگر چه ها می گویید؟ سوگند به آنکه جانم به دست اوست، به راستی که در این خانه کسی هست که خطر او بر امت من بیش از خطر دجال است و اکنون کسانی که در خانه بودند همه درگذشته اند مگر من و عثمان و سوگند به آنکه جانم در دست اوست، دوست داشتم که ای کاش من و عثمان در شنزارهای عالج بودیم و برکنار از هم می نشستیم تا ناتوانترین از ما دو تن، می مرد.

و هم از او از علقمه روایت است که گفت: به نزد عبد الله بن مسعود رفتم و او گفت:

ص: 282

هَؤُلَاءِ جُمُعَتَهُمْ؟. قُلْتُ: لَا. قَالَ: إِنَّمَا هَؤُلَاءِ حُمُرٌ! إِنَّمَا یُصَلِّی مَعَ هَؤُلَاءِ الْمُضْطَرُّ، وَ مَنْ لَا صَلَاةَ لَهُ، فَقَامَ بَیْنَنَا فَصَلَّی بِغَیْرِ أَذَانٍ وَ لَا إِقَامَةٍ.

وَ عَنْهُ، عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ، قَالَ: دَخَلُوا(1) عَلَی عَبْدِ اللَّهِ حَیْثُ کَتَبَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ یُسَیِّرُهُ وَ عِنْدَهُ (2) أَصْحَابُهُ، فَجَاءَ رَسُولُ الْوَلِیدِ، فَقَالَ: إِنَّ الْأَمِیرَ أَرْسَلَ إِلَیْکَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ: إِمَّا أَنْ تَدَعَ هَؤُلَاءِ الْکَلِمَاتِ وَ إِمَّا أَنْ تَخْرُجَ مِنْ أَرْضِکَ. قَالَ:

رُبَّ کَلِمَاتٍ لَا أَخْتَارُ مِصْرِی عَلَیْهِنَّ. قِیلَ: مَا هُنَّ؟. قَالَ: أَفْضَلُ الْکَلَامِ کِتَابُ اللَّهِ، وَ أَحْسَنُ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ شَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا، وَ کُلُّ مُحْدَثَةٍ ضَلَالَةٌ. فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ: لَیَخْرُجَنَّ مِنْهَا ابْنُ أُمِّ عَبْدٍ وَ لَا أَتْرُکُهُنَّ أَبَداً، وَ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُهُنَّ.

و قد ذکر (3) ذلک أجمع و زیادة علیه الواقدی فی کتاب الدار ترکناه إیجازا.

نکیر حذیفة بن الیمان:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ قَیْسِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ، قَالَ: جَاءَتْ بَنُو عَبْسٍ (4) إِلَی حُذَیْفَةَ یَسْتَشْفِعُونَ بِهِ عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ حُذَیْفَةُ: لَقَدْ أَتَیْتُمُونِی مِنْ عِنْدِ رَجُلٍ وَدِدْتُ (5) أَنَّ کُلَّ سَهْمٍ فِی کِنَانَتِی فِی بَطْنِهِ.

وَ عَنْهُ، عَنْ حَارِثِ بْنِ سُوَیْدٍ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ حُذَیْفَةَ فَذَکَرْنَا عُثْمَانَ، فَقَالَ:

عُثْمَانُ وَ اللَّهِ مَا یَعْدُو أَنْ یَکُونَ فَاجِراً فِی دِینِهِ أَوْ أَحْمَقَ فِی مَعِیشَتِهِ.

وَ عَنْهُ، عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنْ یَزِیدَ مَوْلَی حُذَیْفَةَ، عَنْ أَبِی شُرَیْحَةَ الْأَنْصَارِیِّ: أَنَّهُ سَمِعَ حُذَیْفَةَ یُحَدِّثُ، قَالَ: طَلَبْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 283


1- فی حاشیة ک استظهر کون الکلمة: دخلت.
2- فی س: عند- بلا ضمیر-.
3- فی س: ذکرت.
4- فی س: بنو أعبس.
5- فی س: و رددت.

آیا اینان نماز جمعه شان را خواندند؟ گفتم: نه. گفت: به راستی که ایشان جز خرانی نیستند و با ایشان فقط ناچاران نماز می خوانند و هر آنکه او را نمازی نباشد. پس او در میان ما بر پای ایستاد و بدون اذان و اقامه نماز گزارد و هم از او از از ابی البختری روایت است که گفت: آنگاه که عبدالرحمن در نامه ای دستور روانه نمودن عبد الله را صادر نمود، به نزد وی آمدند و یارانش نزد او بودند و فرستاده ولید آمد و گفت: یا اینکه این سخنان را رها کنی یا آنکه از این سرزمین به در شوی. گفت: چه بسا سخنانی که سرزمینم را بر آنها برنمی گزینم. گفتند: چیست آن سخنان؟ گفت: برترین کلامها، کتاب خدا و نیکترین هدایت، هدایت محمد صلّی الله علیه و آله و سلم است و شرترین امور، بدعتهای من­درآوردی آنست و هر بدعتی گمراهی است. ابن مسعود گفت: به راستی و بی شک که ابن ام عبد از این سرزمین به در می شود و هرگز این سخنان را رها نمی کنم و من خود شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم همین سخنان را بر زبان می راند. واقدی تمام این سخنان و سخنانی علاوه بر این را در کتاب الدار ذکر می کند و بجهت رعایت اختصار از درج آن خود داری می کنیم.

نکوهش و انکار حذیفه بن الیمان

ثقفی در تاریخش از قیس بن ابی حازم روایت می کند که گفت: مردان قبیله بنی عبس به نزد حذیفه آمدند و او را نزد عثمان به شفاعت می جستند، پس حذیفه گفت: به راستی که از سوی مردی به نزد من آمده اید که دوست داشتم تک تک تیرهای ترکشم را بر شکم او می نواختم. و از وی از حارث بن سوید روایت است که گفت: نزد حذیفه بودیم و سخن از عثمان به میان آمد و او گفت: به خدا سوگند که عثمان جز این نیست که یا در دینش نابکار است و یا در معیشتش کودن است. و نیز از حکیم بن جبیر از یزید غلام حذیفه از ابی شریحه الانصاری روایت شده است که وی از حذیفه شنیده است که چنین می گفت: برای دیدن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم

ص: 283

فِی مَنْزِلِهِ فَلَمْ (1) أَجِدْهُ وَ طَلَبْتُهُ فَوَجَدْتُهُ فِی حَائِطٍ نَائِماً رَأْسُهُ تَحْتَ نَخْلَةٍ، فَانْتَظَرْتُهُ طَوِیلًا فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ فَکَسَرْتُ جَرِیدَةً فَاسْتَیْقَظَ، فَقَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَقُولَ، ثُمَّ جَاءَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: ائْذَنْ لِی، ثُمَّ جَاءَ عُمَرُ فَأَمَرَنِی أَنْ آذَنَ لَهُ، ثُمَّ جَاءَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَمَرَنِی أَنْ آذَنَ لَهُ وَ أُبَشِّرَهُ بِالْجَنَّةِ، ثُمَّ قَالَ: یَجِیئُکُمُ الْخَامِسُ لَا یَسْتَأْذِنُ وَ لَا یُسَلِّمُ، وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، فَجَاءَ عُثْمَانُ حَتَّی وَثَبَ مِنْ جَانِبِ الْحَائِطِ، ثُمَّ قَالَ:

یَا رَسُولَ اللَّهِ! بَنُو فُلَانٍ یُقَابِلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ أَبِی وَائِلٍ، قَالَ: سَمِعْتُ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ یَقُولُ: لَقَدْ دَخَلَ عُثْمَانُ قَبْرَهُ بِفُجْرِهِ.

وَ عَنْهُ، عَبْدُ اللَّهِ بْنُ السَّائِبِ، قَالَ: لَمَّا قُتِلَ عُثْمَانُ أَتَی حُذَیْفَةُ وَ هُوَ بِالْمَدَائِنِ، فَقِیلَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! لَقِیتُ رَجُلًا آنِفاً عَلَی الْجِسْرِ فَحَدَّثَنِی أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ، قَالَ:

هَلْ تَعْرِفُ الرَّجُلَ؟. قُلْتُ: أَظُنُّنِی أَعْرِفُهُ وَ مَا أُثَبِّتُهُ. قَالَ حُذَیْفَةُ: إِنَّ ذَلِکَ عَیْثَمُ الْجِنِّیُّ، وَ هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُ بِالْأَخْبَارِ، فَحَفِظُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ فَوَجَدُوهُ قُتِلَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ، فَقِیلَ لِحُذَیْفَةَ: مَا تَقُولُ فِی قَتْلِ عُثْمَانَ؟. فَقَالَ: هَلْ هُوَ إِلَّا کَافِرٌ قُتِلَ کَافِراً أَوْ مُسْلِمٌ (2) قُتِلَ کَافِراً. فَقَالُوا: أَ مَا جَعَلْتَ لَهُ مَخْرَجاً؟. فَقَالَ: اللَّهُ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً.

وَ عَنْهُ، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی وَابِلٍ (3): حَدِّثْنَا، فَقَدْ أَدْرَکْتَ مَا لَمْ نُدْرِکْ. فَقَالَ: اتَّهِمُوا الْقَوْمَ عَلَی دِینِکُمْ فَوَ اللَّهِ مَا مَاتُوا حَتَّی خَلَطُوا، لَقَدْ قَالَ حُذَیْفَةُ فِی عُثْمَانَ: أَنَّهُ دَخَلَ حُفْرَتَهُ وَ هُوَ فَاجِرٌ.

نکیر المقداد:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ هَمَّامِ بْنِ الْحَارِثِ، قَالَ: دَخَلْتُ مَسْجِدَ الْمَدِینَةِ فَإِذَا النَّاسُ مُجْتَمِعُونَ عَلَی عُثْمَانَ وَ إِذَا رَجُلٌ یَمْدَحُهُ، فَوَثَبَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ

ص: 284


1- فی ک: و لم.
2- ما أثبتناه نسخة فی ک، و هو الظّاهر. و فی مطبوع البحار: و مسلم.
3- فی س: وائل.

به در خانه اش رفتم و او را نیافتم و به دنبال وی گشتم و او را در باغچه حصارکشی شده یافتم که سر خود را زیر سایه نخلی نهاده بود. بسیار منتظر ماندم و حضرت بیدار نشدند و شاخه خشک نخلی را شکستم و ایشان بیدار شدند و سخنان بسیاری از هر دری به زبان آودند. سپس ابوبکر آمد و گفت: برای من اجازه ورود بگیر. سپس عمر آمد و پیامبر به من امر کرد که اذن ورودش دهم. سپس علی علیه السلام آمد و مرا فرمود که به او بگویم پیامبر اذن ورودش داد و به بهشت مژده اش داد. سپس فرمود: پنجمین نفر به نزد شما می آید و نه اجازه ورود می گیرد و نه سلام می کند و او از اهل آتش است. پس عثمان بیامد و از روی دیوار پرید و گفت: ای رسول خدا! بنی فلان با یکدیگر به نزاع شده اند. واقدی در تاریخش از ابی وائل روایت می کند که گفت: از حذیفه بن الیمان شنیدم که می گفت: به راستی که عثمان با همان فجور و نابکاری اش به قبر اندرون گشت. و هم او از عبد الله بن سائب روایت کرده است که گفت: وقتی که عثمان کشته شد، به نزد حذیفه که در مدائن بود آمدند و کسی گفت: ای ابا عبد الله، لختی پیش مردی را بروی پل دیدم که در سخنش به من گفت که عثمان کشته شد. گفت آیا آن مرد را می شناسی؟ گفتم: گمان کنم او را می شناسم ولی دقیقا نمی دانم کیست؟ حذیفه گفت: به راستی که او عیثم جنّی بوده و هم اوست که اخبار را می رساند. پس ایشان آن روز را در ذهن نگاه داشتند و دریافتند که عثمان در همان روز گذشته شده بود. پس به حذیفه گفتند: نظرت درباره قتل عثمان چیست؟ گفت: آیا او چیزی جز کافری بود که بر کفرش کشته شد یا مسلمانی که بر کفر کشته شد؟ گفتند: آیا برای او گریزگاهی نمی بینی؟ گفت: خداوند برای او راه فراری قرار نداده است. و هم او از حسین بن عبد الرحمن روایت کرده که گفت: به ابی وائل گفتم که برایمان حرف بزن که به راستی تو بر چیزهایی آگاهی یافته ای که ما از آن بی خبریم. گفت: این قوم بر دین شما اتهام و ایراد بستند و به خدا سوگند که نمردند مگر آنکه پیش از آن دین را به غیر دین درآمیختند.

نکوهش و انکار مقداد

ثقفی در تاریخش از همام بن حارث روایت می کند که گفت: به مسجد مدینه رفتم و ناگاه دیدم که مردمان به گرد عثمان حلقه زده اند و دیدم کسی او را مدح و ستایش می نمود و ناگاه مقداد بن الاسود برجست و

ص: 284

فَأَخَذَ (1) کَفّاً مِنْ حَصًا أَوْ تُرَابٍ فَأَخَذَ یَرْمِیهِ بِهِ فَرَأَیْتُ عُثْمَانَ یَتَّقِیهِ بِیَدِهِ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: لَمْ یَکُنِ الْمِقْدَادُ یُصَلِّی مَعَ عُثْمَانَ وَ لَا یُسَمِّیهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ ذُکِرَ، عَنْ سَعِیدٍ أَیْضاً-، قَالَ: لَمْ یَکُنْ عَمَّارٌ وَ لَا الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ یُصَلِّیَانِ خَلْفَ عُثْمَانَ وَ لَا یُسَمِّیَانِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین

نکیر عبد الرحمن بن حنبل القرشی:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عِیسَی بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: کَانَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ حَنْبَلٍ الْقُرَشِیُّ وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ عَلَی عُثْمَانَ، وَ کَانَ یَذْکُرُهُ فِی الشِّعْرِ وَ یَذْکُرُ جَوْرَهُ وَ یَطْعَنُ عَلَیْهِ وَ یَبْرَأُ مِنْهُ وَ یَصِفُ صَنَائِعَهُ، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِکَ عُثْمَانَ عَنْهُ ضَرَبَهُ مِائَةَ سَوْطٍ وَ حَمَلَهُ عَلَی بَعِیرٍ وَ طَافَ بِهِ فِی الْمَدِینَةِ، ثُمَّ حَبَسَهُ مُوثَقاً فِی الْحَدِیدِ (2)

نکیر طلحة بن عبید اللّه:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ مَالِکِ بْنِ النَّصْرِ الأرجی (3)

أَنَّ طَلْحَةَ قَامَ إِلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکَ وَ کَرِهُوکَ لِلْبِدَعِ الَّتِی أَحْدَثْتَ وَ لَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَهَا وَ لَا یَعْهَدُونَهَا، فَإِنْ تَسْتَقِمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکَ وَ إِنْ أَبَیْتَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ أَضَرَّ بِذَلِکَ مِنْکَ فِی دُنْیَا وَ لَا آخِرَةٍ.

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: انْطَلَقْتُ بِأَبِی أَقُودُهُ إِلَی الْمَسْجِدِ، فَلَمَّا دَخَلْنَا سَمِعْنَا لَغَطَ (4)النَّاسِ وَ أَصْوَاتَهُمْ، فَقَالَ أَبِی: یَا بُنَیَّ! مَا

ص: 285


1- فی س: و أخذ.
2- هنا حاشیة غیر معلم محلها فی ک لعلّ محلّها هنا، و هی: أقول: ذکر ابن عبد البرّ فی الاستیعاب أبیاتا فی ذمّ عثمان و عدّ بدعه. [منه رحمه اللّه]. انظر: تاریخ الطّبریّ 6- 25، و تاریخ الیعقوبیّ 2- 150، و الاستیعاب 2- 410، و الإصابة 2- 395، و شرح ابن أبی الحدید المعتزلیّ 1- 66 و غیرها.
3- قد تقرأ الکلمة فی ک: الأرحبیّ.
4- قال فی النّهایة 4- 257: اللّغط: صوت و ضجّة لا یفهم معناها.

مشتی سنگریزه یا خاک برداشت و شروع کرد به زدن آن مرد و دیدم که عثمان با دستانش از وی حمایت می کرد. وی در تاریخش از سعید بن المسیّب نیز روایت می کند که مقداد بن الاسود با عثمان نماز نمی گزارد و او را امیر المومنین نمی نامید و نیز از سعید روایت می کند که گفت: عمار و مقداد بن الاسود پشت سر عثمان نماز نمی گزاردند و او را امیر المومنین نمی خواندند.

نکوهش و انکار عبد الرحمن بن حنبل القرشی

ثقفی در تاریخش از حسین بن عیسی بن زید از پدرش روایت می کند که گفت: عبد الرحمن بن حنبل القرشی که از سپاهیان اسلام در جنگ بدر بود از سرسخت ترین مردم در مخالفت با عثمان بود و در شعرش به نکوهش او می پرداخت و سخن از ستمگری او به میان می آورد و بر او ایراد می نمود و از او بیزاری می جست و کردارهای او را توصیف می کرد و چون این کارهای او به گوش عثمان رسید، وی را یکصد ضربه تازیانه زد و او را بر شتر نشاند و در مدینه چرخاند و سپس او را دست و پای بسته در غل و زنجیر به زندان افکند.

نکوهش و انکار طلحة بن عبد الله

ثقفی در تاریخش از مالک بن النصر الارجی روایت می کند که طلحه به نزد عثمان رفت و به او گفت: مردم ایرادهای تو را گرد آورده و بخاطر بدعتهایی که از خود درآورده ای، از تو بیزار گشته اند و پیش از این چنین اموری را نمی دیدند و در ذهن ایشان سابقه ندارد و اکنون اگر به راه راست آیی برایت بهتر است و اگر مخالفت ورزی هیچکس در دنیا و آخرت بیش از خودت از آن زیان نخواهد دید.

ثقفی در تاریخش از سعید بن مسیب نقل می کند که گفت: پدرم را به راه انداخته و به سوی مسجد همراهی نمودم و چون وارد شدیم، همهمه و سروصدای مردم را شنیدم و پدرم گفت: چه خبر است پسرم؟

ص: 285

هَذَا؟. فَقُلْتُ: النَّاسُ مُحْدِقُونَ بِدَارِ عُثْمَانَ. فَقَالَ: مَنْ تَرَی مِنْ قُرَیْشٍ؟. قُلْتُ:

طَلْحَةَ. قَالَ: اذْهَبْ بِی إِلَیْهِ فَأَدْنِنِی مِنْهُ، فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ، فَقَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَ لَا تَنْهَی النَّاسَ مِنْ قَتْلِ هَذَا الرَّجُلِ؟. قَالَ: یَا أَبَا سَعِیدٍ! إِنَّ لَکَ دَاراً فَاذْهَبْ فَاجْلِسْ فِی دَارِکَ، فَإِنَّ نَعْثَلًا لَمْ یَکُنْ یَخَافُ هَذَا الْیَوْمَ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عِیسَی، عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ طَلْحَةَ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ کَانَ یَوْمَئِذٍ فِی جَمَاعَةِ النَّاسِ عَلَیْهِ السِّلَاحُ عِنْدَ بَابِ الْقَصْرِ یَأْمُرُهُمْ بِالدُّخُولِ عَلَیْهِ.

وَ ذُکِرَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی، قَالَ: انْتَهَیْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ أَیَّامَ حَصْرِ عُثْمَانَ فِی الدَّارِ فَإِذَا طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ فِی مِثْلِ الْخَزَّةِ (1) السَّوْدَاءِ مِنَ الرِّجَالِ (2)وَ السِّلَاحِ، مُطِیفٌ بِدَارِ عُثْمَانَ حَتَّی قُتِلَ.

وَ ذَکَرَ عَنْهُ، قَالَ: رَأَیْتُ طَلْحَةَ یُرَامِی الدَّارَ وَ هُوَ فِی خَزَّةٍ (3) سَوْدَاءَ عَلَیْهِ الدِّرْعُ قَدْ کُفِرَ عَلَیْهَا بِقَبَاءٍ فَهُمْ یُرَامُونَهُ وَ یُخْرِجُونَهُ مِنَ (4) الدَّارِ ثُمَّ یَخْرُجُ فَیُرَامِیهِمْ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ دَارٍ مِنْ قِبَلِ دَارِ ابْنِ حَزْمٍ فَقُتِلَ.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَالِکٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: لَمَّا أَشْخَصَ النَّاسُ لِعُثْمَانَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ (5) قَالَ مَالِکٌ: وَ اشْتَرَی مِنِّی ثَلَاثَةَ أَدْرُعٍ وَ خَمْسَةَ أَسْیَافٍ، فَرَأَیْتُ تِلْکَ الدُّرُوعَ عَلَی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ کَانُوا یَلْزَمُونَهُ قَبْلَ مَقْتَلِ عُثْمَانَ بِیَوْمٍ أَوْ یَوْمَیْنِ.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، قَالَ: مَا کَانَ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ

ص: 286


1- فی س: الحرّة. قال فی القاموس 2- 7: الحرّ: ضدّ البرد ... و جمع الحرّة: لأرض ذات حجارة نخرة سود. و قال فیه 2- 175: الخزّ: من الثّیاب معروف .. و وضع الشّوک فی الحائط لئلّا یتسلّق، و الانتظام بالسّهم.
2- فی ک نسخة بدل: مع الرّجال.
3- فی س: حزه. و لا مناسبة لها بالمقام.
4- فی س نسخة: إلی، بدلا من: من.
5- و ذکره البلاذریّ فی الأنساب 5- 81، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 269، و غیرهما.

گفتم مردم به گرد خانه عثمان حلقه زده اند. گفت: چه کسی از قریش را می بینی؟ گفتم طلحه. گفت: مرا به سوی او ببر و به او نزدیکم کن. و چون به نزدیک او رسید گفت: ای ابا محمد! آیا مردم را از کشتن این مرد باز نمی داری؟ گفت: ای ابا سعید، تو را خانه ایست، پس برو و درون خانه ات بنشین. به راستی که کفتار پیر بیم این روز را بر خود نداشت.

و هم او در تاریخش از حسین بن عیسی از پدرش روایت می کند که طلحة بن عبید الله در چنین روزی در میان جمع مردمان، سلاح بر تن کرده در برابر دروازه قصر بود و مردم را امر به ورود به خانه می نمود. و از عبد الرحمن بن ابی لیلی روایت می کند که در هنگامه محبوس گشتن عثمان در خانه اش، به مدینه آمدم و ناگاه بدیدم که طلحة بن عبد الله در توده ای سیاه و خزگونه از مردان و سلاح ها بود و همچنان خانه عثمان را در میان داشتند تا آنکه کشته شد. و هم از وی روایت می کند: طلحه را دیدم که به طرف خانه تیراندازی می کرد و پوستین خز سیاهی و جوشنی بر تن داشت و آنرا با قبایی پوشانده بود و ایشان نیز بسوی او تیر می انداختند و او را از خانه بیرون می راندند و او بیرون می گشت و با ایشان در ستیز می شد تا آنکه از خانه ای از سمت خانه ابن حزم بر عثمان ورود نمودند و او کشته شد.

واقدی در تاریخش از عبد الله بن مالک از پدرش روایت می کند: زمانی که مردم بدگویی از عثمان می کردند، کسی بیش از طلحة بن عبید الله بر وی ستیزه نمی جست. مالک گوید: و از من سه جوشن و پنج شمشیر خرید و من این جوشنها را بر تن یارانش که یکی دو روز پیش از قتل عثمان همراه وی بودند، می دیدم. و واقدی در تاریخش ذکر می کند که وی گفت: کسی از یاران محمد (ص)

ص: 286

عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَشَدَّ عَلَی عُثْمَانَ مِنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ حَتَّی مَاتَ، وَ مِنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ حَتَّی مَاتَ عُثْمَانُ وَ أَعْطَی النَّاسَ الرِّضَی، وَ مِنْ طَلْحَةَ وَ کَانَ أَشَدَّهُمْ، فَإِنَّهُ لَمْ یَزَلْ کَهْفَ الْمِصْرِیِّینَ وَ غَیْرِهِمْ یَأْتُونَهُ بِاللَّیْلِ یَتَحَدَّثُونَهُ عِنْدَهُ إِلَی أَنْ جَاهَدُوا فَکَانَ وَلِیَّ الْحَرْبِ وَ الْقِتَالِ وَ عَمَلِ الْمَفَاتِیحِ عَلَی بَیْتِ الْمَالِ، وَ تَوَلَّی الصَّلَاةَ بِالنَّاسِ وَ مَنَعَهُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْمَاءِ، وَ رَدَّ شَفَاعَةَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی حَمْلِ الْمَاءِ إِلَیْهِمْ، وَ قَالَ لَهُ: لَا وَ اللَّهِ وَ لَا نُعِّمَتْ عَیْنٌ وَ لَا بَرَکَتْ وَ لَا یَأْکُلُ وَ لَا یَشْرَبُ حَتَّی یُعْطِیَ بَنُو أُمَیَّةَ الْحَقَّ مِنْ أَنْفُسِهَا.

وَ رَوَی قَوْلَهُ لِمَالِکِ بْنِ أَوْسٍ وَ قَدْ شُفِّعَ إِلَیْهِ فِی تَرْکِ التَّأْلِیبِ عَلَی عُثْمَانَ-:

یَا مَالِکُ! إِنِّی نَصَحْتُ عُثْمَانَ فَلَمْ یَقْبَلْ نَصِیحَتِی وَ أَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ فَعَلَ أُمُوراً وَ لَمْ نَجِدْ بُدّاً مِنْ أَنْ تغیرها (1)، وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُ مِنْ ذَلِکَ بُدّاً مَا تَکَلَّمْتُ وَ لَا أَلَّبْتُ (2)

نکیر الزبیر بن العوّام :

نکیر الزبیر بن العوّام (3)وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، قَالَ: عَتَبَ عُثْمَانُ عَلَی الزُّبَیْرِ، فَقَالَ: مَا فَعَلْتُ وَ لَکِنَّکَ صَنَعْتَ بِنَفْسِکَ أَمْراً قَبِیحاً، تَکَلَّمْتَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَمْرٍ أَعْطَیْتَ النَّاسَ فِیهِ الرِّضَا، ثُمَّ لَقِیَکَ مَرْوَانُ وَ صَنَعْتَ مَا لَا یُشْبِهُکَ، حَضَرَ النَّاسُ یُرِیدُونَ مِنْکَ مَا أَعْطَیْتَهُمْ، فَخَرَجَ مَرْوَانُ فَآذَی وَ شَتَمَ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: فَإِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ: أَنَّ عُثْمَانَ أَرْسَلَ سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ إِلَی الزُّبَیْرِ فَوَجَدَهُ بِأَحْجَارِ

ص: 287


1- کذا، و الظّاهر: نغیّرهما.
2- ذکر البلاذریّ فی الأنساب 5- 44 أنّ طلحة قال لعثمان: إنّک أحدثت أحداثا لم یکن النّاس یعهدونها. فقال عثمان: ما أحدثت أحداثا و لکنّکم أظنّاء تفسدون علیّ النّاس و تؤلّبوهم. أقول: التّألیب: التّحریض، کما فی صحاح اللّغة 1- 88، و القاموس 1- 37.
3- قال ابن أبی الحدید فی شرح النهج 2- 404: کان طلحة من أشدّ الناس تحریضا علیه أی علی عثمان و کان الزبیر دونه فی ذلک، رووا أنّ الزبیر کان یقول: اقتلوه فقد بدّل دینکم، فقالوا له: إنّ ابنک یحامی عنه بالباب. فقال: ما أکره أن یقتل عثمان و لو بدئ بابنی، إنّ عثمان لجیفة علی الصراط غدا. و انظر ما قاله فی 2- 500 و 3- 290.

بیش از عبد الرحمن بن عوف ستیزگرتر نبود تا آنکه مرد و نیز سعد بن ابی وقاص، تا آنکه عثمان مرد و مردمان را به خشنودی رساند و هم از طلحه که ستیزگرتر از آندو بود. چرا که او همچنان پناه دهنده مصریان و دیگران بود که شبانه به نزد وی می آمدند و نزد او با وی سخن می گفتند تا آنکه به مجاهدت با عثمان برآمدند و او سرپرست امور جنگ و نبرد بود و در کار کلید داری خزانه بیت المال فعالیت نموده بود و پیشنمازی بر مردم را بعهده گرفت و عثمان و همراهانش را از آب بازداشت و شفاعت علی علیه السلام برای آب بردن برای ایشان را نپذیرفت و به وی گفت: نه به خدا، و مباد هرگز که چشمه ای آبی دهد و جوششی نماید و او هرگز نه می خورد و نه می نوشد تا آنکه بنی امیه حقی را که گرفته اند، بازپس دهند.

و این سخن وی به مالک بن اوس را پس از آنکه برای ترک سختگیری بر عثمان شفاعت نموده بود، روایت می کند که گفت: ای مالک من عثمان را اندرز دادم و او پند مرا نپذیرفت و بدعتهایی به وجود آورد و کارهایی کرد و ما را چاره ای نبود جز آنکه آنرا تغییر دهیم. به خدا که اگر چاره ای از این امر بود، دم بر نمی آوردم و هرگز به او سخت نمی گرفتم. (1)

نکوهش و انکار زبیر بن العوام

(2)

واقدی در تاریخش ذکر می کند که گفت: عثمان بر زبیر نکوهش و عتاب نمود. پس وی گفت: من کاری نکردم، بلکه تو خود به دست خودت مرتکب رفتارهایی زشت گشتی. بروی منبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم سخن از امری بر زبان آوردی که بواسطه آن مردم را با آن خشنود گرداندی و سپس مروان با تو دیدار نمود و کاری کردی که تو اهل آن نبودی. مردمان به نزد تو حاضر گشتند و از تو چیزی خواستند که به ایشان ارزانی داشتی. پس مروان بیرون آمد و به آزار و اذیت و دشنامگویی پرداخت.پس عثمان به او گفت: به حق من آمرزش می طلبم.

و هم او در تاریخش ذکر می کند که عثمان سعید بن العاص را به نزد زبیر فرستاد و او وی را به همراه گروهی در کنار سنگهای

ص: 287


1- . البلاذریّ در الأنساب 5: 44 آورده است که طلحه به عثمان گفت: تو بدعتهایی ایجاد کردی که مردم هرگز خبری از آن نداشتند و عثمان پاسخ داد: من چیزی را به بدعت ایجاد ننمودم بلکه این شمایید که بدگمانید و مردم را علیه من بدگمان می کنید و می شورانید.
2- . ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 2: 404 می گوید: طلحه از سرسخت ترین مردم در برشوراندن مردم علیه عثمان بود و زبیر در این کار کمی ملاحظه کار تر بود و روایت است که زبیر می گفت: او را بکشید که دینتان را دیگرگون نمود و مردم به او گفتند: اما پسر تو در جلوی در خانه از وی پاسداری می نماید. گفت: بدم نمی آید اگر عثمان کشته شود حتی اگر این کار با کشته شدن پسرم آغاز گردد و به راستی که عثمان فرداروز مرداری خواهد بود که به میان راهش می افکنند. و نیز بنگرید آنچه در 2- 500 و 3- 290.

الزَّیْتِ (1) فِی جَمَاعَةٍ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّ عُثْمَانَ وَ مَنْ مَعَهُ قَدْ مَاتَ عَطَشاً. فَقَالَ لَهُ الزُّبَیْرُ:

(وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ) (2)

نکیر عبد الرحمن بن عوف:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِیسَی بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: کَثُرَ الْکَلَامُ بَیْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ بَیْنَ عُثْمَانَ، حَتَّی قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ بَقِیتُ لَکَ لَأُخْرِجَنَّکَ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ کَمَا أَدْخَلْتُکَ فِیهِ، وَ مَا غَرَرْتَنِی إِلَّا بِاللَّهِ (3)

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ، عَنِ الْحَکَمِ قَالَ: کَانَ بَیْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ بَیْنَ عُثْمَانَ کَلَامٌ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: وَ اللَّهِ مَا شَهِدْتَ بَدْراً، وَ لَا بَایَعْتَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ، وَ فَرَرْتَ یَوْمَ حُنَیْنٍ. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ دَعَوْتَنِی إِلَی الْیَهُودِیَّةِ.

وَ عَنْهُ، عَنْ طَارِقِ بْنِ شِهَابٍ، قَالَ: رَأَیْتُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ یَقُولُ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ عُثْمَانَ أَبَی أَنْ یُقِیمَ فِیکُمْ کِتَابَ اللَّهِ. فَقِیلَ لَهُ: أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ، وَ أَوَّلُ مَنْ عَقَدَ لَهُ. قَالَ: إِنَّهُ نَقَضَ وَ لَیْسَ لِنَاقِضٍ عَهْدٌ.

وَ عَنْهُ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، قَالَ: ضَجَّ النَّاسُ یَوْماً حِینَ صَلَّوُا الْفَجْرَ فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ فَنَادَوْا بِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَیْهِمْ وَ اسْتَدْبَرَ الْقِبْلَةَ، ثُمَّ خَلَعَ قَمِیصَهُ مِنْ جَیْبِهِ، فَقَالَ: یَا مَعْشَرَ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ! یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ! أُشْهِدُ اللَّهَ

ص: 288


1- أحجار الزّیت: موضع بالمدینة، کما ذکره فی النّهایة 1- 343. و أضاف فی معجم البلدان 1- 109: .. إنّه قریب من الزّوراء، و هو موضع صلاة الاستسقاء. و لاحظ: مراصد الاطّلاع 1- 35.
2- سبأ: 54. و انظر ما أورده البلاذریّ فی الأنساب حول طلحة و الزّبیر و موقفهما من عثمان 2- 404، و 5- 14، و 105- 120، و کتاب صفّین لابن مزاحم: 60 و 66 و 72، و الإمامة و السّیاسة 1- 55، 56، 57، 58، 74، و نهج البلاغة 2- 2، و تاریخ الطّبریّ 5- 160 و 168، المستدرک للحاکم 3- 118، و العقد الفرید 2- 278، و غیرها.
3- و قریب منه ما ذکره ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 258، 261، 272.

روغنکشی یافت و به او گفت: عثمان و کسانی که با او بودند از تشنگی و بی آبی جان باختند. پس زبیر به او گفت: (وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ)(1) -: میان آنان و میان آنچه [به آرزو] می خواستند حایلی قرار می گیرد همان گونه که از دیرباز با امثال ایشان چنین رفت زیرا آنها [نیز] در دودلی سختی بودند) .

نکوهش و انکار عبد الرحمن بن عوف

ثقفی در تاریخش از حسن بن عیسی بن زید از پدرش روایت می کند که گفت: میان عثمان و عبدالرحمن بن عوف بسیار سخن درگرفت تا آنجا که عبد الرحمن گفت: هان به خدا سوگند که اگر عمری برایم بماند، تو را از این کار به در خواهم کرد چنانکه خودم تو را بدان وارد نمودم و تو مرا جز به نام خدا، نفریفتی. (2) ثقفی از حکم روایت کند که میان عبد الرحمن بن عوف و عثمان سخنانی درمی­گرفت و عبد الرحمن به او گفت: بخدا که در جنگ بدر حاضر نگشتی و زیر درخت نیز پیمان بیعت نبستی و در جنگ حنین نیز گریختی و عثمان نیز به او گفت: و تو هم به خدا که مرا به دین یهودیّت فراخواندی.

و هم او از طارق بن شهاب روایت می کند که عبد الرحمن بن عوف را دیدم که می گفت: ای مردمان به راستی که عثمان از جاری نمودن کتاب خدا در میان شما سر باز زد. و به او گفتند: تو نخستین کسی بودی که با او بیعت کردی و نخستین کسی بودی که به خلافتش خطبه خواندی. گفت: او پیمان شکست و پیمان شکن را عهد و پیمانی نیست. و هم او از ابی اسحاق روایت می کند: روزی مردم در دوره خلافت عثمان پس از آنکه نماز صبح را خواندند، سروصدایی نموده و عبد الرحمن بن عوف را صدا زدند و او بسوی ایشان رو برگرداند و پشت به قبله نمود و سپس پیراهنش را از گریبان به در آورده و گفت: هان ای یاران محمد، هان ای گروه مسلمین، خداوند را به شهادت می گیرم

ص: 288


1- . سبأ/ 54. و بنگرید آنچه که البلاذریّ در الأنساب: 2: 404، و 5: 14، و 105- 120، درباره طلحه و زبیر و موضع ایشان در برابر عثمان ذکر می کند و نیز آنچه ابن مزاحم در کتاب صفین: 60 و 66 و 72، و مولف در الإمامة و السّیاسة 1- 55، 56، 57، 58، 74، و نهج البلاغة 2- 2، و تاریخ طبریّ 5- 160 و 168، و المستدرک حاکم 3- 118، و العقد الفرید 2- 278، و غیر آن ذکر می کند.
2- . و شبیه به این را ابن عبد البرّ {ربه} در العقد الفرید 2: 258، 261، 272 ذکر می کند.

وَ أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ خَلَعْتُ عُثْمَانَ مِنَ الْخِلَافَةِ کَمَا خَلَعْتُ سِرْبَالِی هَذَا. فَأَجَابَهُ مُجِیبٌ.

مِنَ الصَّفِّ الْأَوَّلِ: (آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ) (1). فَنَظَرُوا مِنَ الرَّجُلِ، فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ عَنْهُ، قَالَ: أَوْصَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ أَنْ یُدْفَنَ سِرّاً لِئَلَّا یُصَلِّیَ عَلَیْهِ عُثْمَانُ (2)

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ السَّرِیدِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ فِی شَکْوَاهُ الَّذِی مَاتَ فِیهِ أَعُودُهُ فَذُکِرَ عِنْدَهُ عُثْمَانُ، فَقَالَ:

عَاجِلُوا طَاغِیَتَکُمْ هَذَا قَبْلَ أَنْ یَتَمَادَی فِی مُلْکِهِ. قَالُوا: فَأَنْتَ وَلَّیْتَهُ! قَالَ: لَا عَهْدَ لِنَاقِضٍ.

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ بِلَالِ بْنِ حَارِثٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ جَالِساً فَطَلَعَ عُثْمَانُ حَتَّی صَعِدَ الْمِنْبَرَ، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: فَقَدْتَ أَکْثَرَکَ شَعْراً.

وَ ذَکَرَ فِیهِ أَنَّ عُثْمَانَ أَنْفَذَ الْمِسْوَرَ (3) بْنَ مَخْرَمَةَ (4) إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ یَسْأَلُهُ الْکَفَّ عَنِ التَّحْرِیصِ (5)عَلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: أَنَا أَقُولُ هَذَا الْقَوْلَ وَحْدِی وَ لَکِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ جَمِیعاً، إِنَّهُ غَیَّرَ وَ بَدَّلَ. قَالَ الْمِسْوَرُ: قُلْتُ: فَإِنْ کَانَ النَّاسُ یَقُولُونَ فَدَعْ أَنْتَ مَا تَقُولُ فِیهِ؟. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: لَا وَ اللَّهِ مَا أَجِدُهُ یَسَعُنِی أَنْ أَسْکُتَ عَنْهُ. ثُمَّ قَالَ لَهُ: قُلْ لَهُ: یَقُولُ لَکَ خَالِی: اتَّقِ اللَّهَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ مَا أَعْطَیْتَنِی مِنَ الْعَهْدِ وَ الْمِیثَاقِ لَتَعْمَلَنَّ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ صَاحِبِکَ، فَلَمْ تَفِ (6).

ص: 289


1- یونس: 91.
2- ذکر البلاذریّ فی الأنساب 5- 57، و ذکر أبو الفداء فی تاریخه 1- 166، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 258، و 261، 272 قالوا: دخل عثمان عائدا له لعبد الرّحمن فی مرضه، فتحوّل عنه إلی الحائط و لم یکلّمه. و قریب منهما فی شرح ابن أبی الحدید 1- 65- 66.
3- فی مطبوع البحار: المسود- بالدّال المهملة- و هو سهو، کما فی کتب التّراجم.
4- لعلّها تقرأ: محزمة. و هو غلط.
5- کذا، و لعلّها: التّحریض- بالضّاد المعجمة-. قال فی القاموس 2- 297: الحرص: الجشع .. و الحرص: الشّقّ. و قال فیه 2- 327: حرّضه تحریضا: حثّه. و قال قبل ذلک: أحرضه: أفسده.
6- کما صرّح به ابن حجر فی الصّواعق المحرقة: 68، و السّیرة الحلبیّة 2- 87 و غیرهما.

و شما را گواه می گیرم که من عثمان را همانسان که این لباس را از تن به در کردم، از خلافت خلع نمودم. پس کسی از میان صف اول او را پاسخ گفت: (آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ)(1)

-:اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی). و نگریستند تا آن مرد کیست و دریافتند که او علی بن ابیطالب علیه السلام است. و هم او روایت می کند که عبد الرحمن وصیت نمود که مخفیانه به خاک سپرده شود تا عثمان بر او نماز نگزارد. (2)

واقدی در تاریخش از عثمان بن سرید روایت می کند که گفت: بهنگام آن ناخوشی عبد الرحمن بن عوف که در پی آن جان سپرد، به نزد وی رفتم تا از وی عیادت نمایم و نام عثمان را پیش وی آوردند و او گفت: به چاره کار این سرکش طغیانگرتان بشتابید پیش از آنکه در این فرمانروایی اش بیش از حد پیش رود.گفتند: تو خود بودی که وی را خلافت بخشیدی! گفت: کسی که نقض عهد کند را پیمانی نیست. ثقفی در تاریخش از بلال بن حارث روایت می کند که گفت: با عبد الرحمن بودم که عثمان سررسید و به روی منبر نشست و عبد الرحمن گفت: نزدیکترین یارانت را از دست داده ای.

و نیز بیان می کند که عثمان، مسور بن مخرمة را به نزد عبد الرحمن فرستاد تا از او بخواهد دست از شوراندن مردم علیه وی بردارد. عبد الرحمن به او گفت: تنها منم که این سخن را می گویم؟ ولی بدان که همه مردم می گویند: او تغییر و تبدیل ایجاد نموده است. مسور گفت: اگر هم مردم درباره آن سخن می گویند، تو این سخنان را رها کن. عبد الرحمن گفت: نه به خدا، فکر نمی کنم که بتوانم درباره او سکوت نمایم. سپس به او گفت: به او بگو دایی ام به تو گفت: درباره امت محمد خدای یگانه را که او را شریکی نیست، تقوا پیشه کن و هم درباره آن پیمان و میثاقی که با من بستی که به حتم به کتاب خدا و سنت پیامبر عمال نمایی، و به آن وفا ننمودی. (3)

ص: 289


1- . یونس/ 91
2- . البلاذریّ در الأنساب 5: 57، و أبو الفداء در تاریخش 1: 166، و ابن عبد البرّ {ربه} در العقد الفرید 2: 258، و 261، 272 ذکر کرده و نوشته اند: عثمان به عیادت عبد الرحمن که بیمار بود آمد و او رو به دیوار کرد و به او پشت نمود و حرفی نزد. و نظیر این مطلب در شرح ابن أبی الحدید 1: 65- 66 آمده است.
3- . چنانکه ابن حجر در الصواعق المحرقه : 68، و مولف السّیرة الحلبیّة در 2: 87 و دیگران به آن تصریح نموده اند.

وَ ذَکَرَ فِیهِ أَنَّ ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ فِی أَحْدَاثِ عُثْمَانَ: هَذَا مِمَّا عَمِلْتَ. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: قَدْ أَخَذْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَثِیقَةِ فَأَمْرُکُمْ إِلَیْکُمْ.

وَ ذَکَرَ فِیهِ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ: هَذَا عَمَلُکَ.

فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: فَإِذَا شِئْتَ فَخُذْ سَیْفَکَ وَ آخُذُ سَیْفِی (1).

نکیر عمرو بن العاص:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ: عَنْ لُوطِ بْنِ یَحْیَی الْأَزْدِیِّ، قَالَ: جَاءَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَقَالَ لِعُثْمَانَ: إِنَّکَ رَکِبْتَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ النَّهَابِیرَ (2) وَ رَکِبُوهَا بِکَ، فَاتَّقِ اللَّهَ وَ تُبْ إِلَیْهِ. فَقَالَ: یَا ابْنَ النَّابِغَةِ! قَدْ تُبْتُ إِلَی اللَّهِ وَ أَنَا أَتُوبُ إِلَیْهِ، أَمَا إِنَّکَ مِنْ مَنْ یُؤَلِّبُ عَلَیَّ وَ یَسْعَی فِی السَّاعِینَ، قَدْ لَعَمْرِی أَضْرَمْتُهَا فَأَسْعِرْ وَ أَضْرِمْ مَا بَدَا لَکَ، فَخَرَجَ عَمْرٌو حَتَّی نَزَلَ فِی أَدَانِی الشَّامِ (3).

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، قَالَ: إِنَّ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ ذَکَرَ عُثْمَانَ، فَقَالَ:

إِنَّهُ اسْتَأْثَرَ بِالْفَیْ ءِ فَأَسَاءَ الْأَثَرَةَ وَ اسْتَعْمَلَ أَقْوَاماً لَمْ (4) یَکُونُوا بِأَهْلِ الْعَمَلِ مِنْ قَرَابَتِهِ وَ آثَرَهُمْ عَلَی غَیْرِهِمْ، فَکَانَ فِی ذَلِکَ سَفْکُ دَمِهِ وَ انْتِهَاکُ حُرْمَتِهِ.

وَ عَنْهُ فِیهِ، قَالَ: قَامَ عَمْرٌو إِلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ: اتَّقِ اللَّهَ یَا عُثْمَانُ! إِمَّا أَنْ

ص: 290


1- أخرجه البلاذریّ فی الأنساب 5- 57 أیضا، و قریب منه ما ذکره أبو الفداء فی تاریخه 1- 166، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 258، 261، 272. و انظر ما أورده الطّبریّ فی تاریخه 5- 113، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 70، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 206، و ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 35، 63، 66، 165، و ابن قتیبة فی المعارف: 239.
2- النّهابیر: المهالک، الواحدة: نهبرة و نهبورة. قاله فی القاموس 2- 151.
3- و قد أورده باختلاف فی التّعبیر الطّبریّ فی تاریخه 5- 110، 114، و البلاذریّ فی الأنساب 5- 74، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب فی ترجمة عثمان، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 68، و ابن أبی الحدید فی شرحه 2- 113، و الزّمخشریّ فی الفائق 2- 296، و ابن الأثیر فی النّهایة 4- 196، و ابن کثیر فی التّاریخ 7- 157، و ابن خلدون فی تاریخه 3- 396، و الزّبیدیّ فی تاج العروس 3- 592، و ابن منظور فی لسان العرب 7- 98.
4- لا توجد فی س: لم.

و هم در آن میگوید: ابن مسعود، درباره بدعتهای عثمان به عبد الرحمن گفت: این نتیجه آنچه تو کردی است. پس عبد الرحمن گفت: سند پیمان را به نزد شما آورده ام و اکنون خود می دانید چه کنید. و در آن ذکر می کند که گفت: علی علیه السلام به عبد الرحمن بن عوف گفت: این ثمره کار توست. پس عبد الرحمن پاسخ داد: اگر خواهی شمشیرت را را بردار و من هم شمشیر برمی گیرم. (1)

نکوهش و انکار عمرو بن العاص

ثقفی در تاریخش از لوط بن یحیی ازدی نقل می کند که گفت: عمرو بن العاص نزد عثمان آمد و گفت: تو در حق این مردم بر اموری دشوار و تحمل ناپذیر درنشستی و ایشان هم بواسطه تو (به سمت ان کشانده شده و)بر آن سوار گشتند، پس پرهیزکاری پیشه کن و به نزد خدا توبه کن. گفت: ای پسر نابغه! من به درگاه خدا توبه کرده و توبه می کنم. هان که تو از کسانی هستی که مردمان را بر من می شورانی و همراه با سخن چینان به سعایت می پردازی. هان به خدا سوگند که آنرا برافروختی و شعله اش فروزان گشت و هر چه خواهی آنرا شعله ورتر گردان. پس عمرو از شهر بیرون شد تا آنکه در نزدیکی مرز شام ساکن گشت. (2)

و هم از زهری روایت می کند که گفت: عمرو بن العاص عثمان را یاد کرد و گفت: وی فیء را برای خود برگرفت و در این ترجیح خود بر دیگران بسیار زیاده روی کرد و گروهی از نزدیکان خود را بکار گرفت که اهل کار و تلاش نبودند و ایشان را بر دیگران مقدم داشت و همین کار بود که به ریختن خود او و زیر پا نهاده شدن حرمتش انجامید. و هم او در این کتاب می نویسد: عمرو به نزد عثمان آمد وگفت: تقوای خدا پیشه کن ای عثمان!

ص: 290


1- . البلاذریّ در الأنساب 5: 57 آنرا به سند صحیح ذکر نموده و شبیه به آنرا أبو الفداء در تاریخش 1- 166، و ابن عبد البرّ در العقد الفرید 2: 258، 261، 272 درج نموده است. و نیز بنگرید آنچه طبری در تاریخش 5- 113، و ابن الأثیر در الکامل 3:70، و ابن کثیر در تاریخش 7- 206، و ابن أبی الحدید در شرح 1- 35، 63، 66، 165، و ابن قتیبة در المعارف: 239 بیان نموده است.
2- . این مطلب را طبریّ -با تفاوتی در بیان- در تاریخش 5: 110، 114، و البلاذریّ در الأنساب 5- 74، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب در شرح زندگینامه عثمان، و ابن الأثیر در الکامل 3- 68، و ابن أبی الحدید در شرح 2: 113، و الزّمخشریّ در الفائق 2- 296، و ابن الأثیر در النّهایة 4- 196، و ابن کثیر در التّاریخ 7- 157، و ابن خلدون در تاریخ 3- 396، و الزّبیدیّ در تاج العروس 3- 592، و ابن منظور در لسان العرب 7- 98 بیان کرده است.

تَعْدِلَ وَ إِمَّا أَنْ تَعْتَزِلَ! .. فَلَمَّا أَنْ نَشِبَ النَّاسُ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ تَنَحَّی عَنِ الْمَدِینَةِ وَ خَلَّفَ ثَلَاثَةَ غِلْمَةٍ لَهُ لِیَأْتُوهُ بِالْخَبَرِ، فَجَاءَ اثْنَانِ بِحَصْرِ عُثْمَانَ، فَقَالَ: إِنِّی إِذَا نَکَأْتُ قَرْحَةً أَدْمَیْتُهَا، وَ جَاءَ الثَّالِثُ بِقَتْلِ عُثْمَانَ وَ وِلَایَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:

وَا عُثْمَانَاهْ! وَ لَحِقَ بِالشَّامِ.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ أَنَّ عُثْمَانَ عَزَلَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ عَنْ مِصْرَ وَ اسْتَعْمَلَ عَلَیْهَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ، فَقَدِمَ عَمْرٌو الْمَدِینَةَ فَجَعَلَ یَأْتِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَیُؤَلِّبُهُ عَلَی عُثْمَانَ، وَ یَأْتِی الزُّبَیْرَ وَ یَأْتِی طَلْحَةَ وَ یَلْقَی الرُّکْبَانَ یُخْبِرُهُمْ بِأَحْدَاثِ عُثْمَانَ، فَلَمَّا حُصِرَ عُثْمَانُ الْحِصَارَ الْأَوَّلَ خَرَجَ إِلَی أَرْضِ فِلَسْطِینَ، فَلَمْ یَزَلْ بِهَا حَتَّی جَاءَهُ خَبَرُ قَتْلِهِ، فَقَالَ: أَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی إِذَا أُحِلُّ قَرْحَةً نَکَأْتُهَا، إِنِّی کُنْتُ لَأَحْرَصَ عَلَیْهِ حَتَّی إِنِّی لَأَحْرَصُ عَلَیْهِ [مِنَ] الرَّاعِی فِی غَنَمِهِ (1).

فَلَمَّا بَلَغَهُ بَیْعَةُ النَّاسِ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَرِهَ ذَلِکَ وَ تَرَبَّصَ حَتَّی قُتِلَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ ثُمَّ لَحِقَ بِمُعَاوِیَةَ.

نکیر محمد بن مسلمة الأنصاری:

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ الْأَنْصَارِیِّ: أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ الْأَنْصَارِیَّ قَالَ یَوْمَ قُتِلَ عُثْمَانُ: مَا رَأَیْتُ یَوْماً قَطُّ أَقَرَّ لِلْعُیُونِ وَ لَا أَشْبَهَ بِیَوْمِ بَدْرٍ مِنْ هَذَا الْیَوْمِ.

وَ رَوَی فِیهِ، عَنْ أَبِی سُفْیَانَ مَوْلَی آلِ أَحْمَدَ، قَالَ: أَتَیْتُ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ

ص: 291


1- فصّل القصّة الطّبریّ فی تاریخه 5- 108، 203، و البلاذریّ فی الأنساب 5- 74، و ابن قتیبة فی الإمامة و السّیاسة 1- 42، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب فی ترجمة عبد اللّه بن سعید بن أبی سرح، و ابن أبی الحدید فی الشّرح 1- 63، و أجملها ابن کثیر فی تاریخه 7- 170 جریا علی عادته فیما یرویه خلافا لمبادئه. و جاء طعنه علی عثمان و تحریضه علیه فی الاستیعاب فی ترجمة محمّد بن أبی حذیفة، و فی الإصابة 3- 381. و الظّریف ما أورده البلاذریّ فی الأنساب 5- 88 من قول عمرو بن العاص: و هذا منبر نبیّکم، و هذه ثیابه، و هذا شعره لم یبل فیکم و قد بدّلتم و غیّرتم!.

یا اینکه باید دادگری نمایی یا آنکه کناره گیری. و زمانی که مردم دست بکار امر عثمان گشتند، وی از مدینه دور شد و سه تن از نوکرانش را برجای نهاد تا برای او خبر آورند. و دو تن خبر از محاصره شدن عثمان آوردند و او گفت: زمانیکه من زخم خشکیده ای را برکنم آنرا به خونریزی می اندازم و نفر سوم خبر قتل عثمان و ولایت یافتن علی علیه السلام را آورد و او گفت: وای عثمان را کشتند! و به سوی شام روانه شد. الواقدی در تاریخش ذکر می کند که عثمان عمرو بن العاص را از حکومت مصر عزل نمود و عبد الله بن سعد بن ابی سرح را به کار گماشت. پس عمرو به مدینه آمد و گاه و بیگاه به نزد علی علیه السلام می آمد و او را علیه عثمان برمی افروخت و به نزد زبیر می رفت و نزد طلحه می رفت و کاروانیان را از بدعت گزاریهای عثمان خبردار می نمود و چون عثمان برای نخست بار به محاصره درآمد ، وی بسوی فلسطین روانه گشت و همچنان در آنجا ماند تا خبر کشته شدن او را شنید و گفت: من ابا عبد الله هستم. من چون بر زخمی نشینم، سر آن زخم را باز می کنم. من سر آن داشتم که مردمان را بر وی بشورانم به حدی که حتی چوپان در حال گوسفند چرانی را هم بر وی می شوراندم. (1) و زمانی که شنید مردم با علی علیه السلام بیعت کردند از این امر ناخشنودگشت و درنگ نمود تا آنکه طلحه و زبیر کشته شدند، پس به معاویه پیوست.

نکوهش و انکار محمد بن مسلمه الانصاری

ثقفی در کتاب تاریخش از داود بن حصین الانصاری روایت دارد که محمد بن مسلمه الانصاری در روز قتل عثمان گفت: هرگز روزی که دلها را چنین خنک کند و شبیه تر از این روز به روز جنگ بدر، ندیده بودم. و هم در این کتاب از ابوسفیان از موالی آل احمد روایت می کند که گفت: به نزد محمد بن مسلمه الانصاری آمدم

ص: 291


1- . طبریّ در تاریخش 5: 108، 203، و البلاذریّ در الأنساب 5: 74، و ابن قتیبة در الإمامة و السّیاسة 1: 42، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب در زندگینامه عبد اللّه بن سعید بن أبی سرح، و ابن أبی الحدید در شرح 1: 63 آنرا به تفصیل بیان کرده اند، و ابن کثیر در تاریخش 7- 170 بنا به عادتش در روایت نمودن مطالب خلاف نظر خودش، آنرا به اختصار بیان کرده است. و همچنین طعنه و ایراد وی علیه عثمان و واداشتن مردمان بر ضد او در الاستیعاب در شرح زندگی محمّد بن أبی حذیفة، و در الإصابة 3- 381 آمده است و سخن ظریف و بجا را بلاذریّ در الأنساب 5- 88 از قول عمرو بن العاص نقل می کند که گفت: این منبر پیامبرتان و این لباسهایش است و این موهایش و هنوز از میان نرفته ولی شما تغییر نموده و دینتان را دگرگون نمودید.

الْأَنْصَارِیَّ فَقُلْتُ: قَتَلْتُمْ عُثْمَانَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ وَ ایْمُ اللَّهِ مَا(1) وَجَدْتُ رَائِحَةً هِیَ أَشْبَهُ بِرَائِحَةِ یَوْمِ بَدْرٍ مِنْهَا.

وَ قَدْ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ (2) مِثْلَ مَا ذَکَرَهُ الثَّقَفِیُّ (3).

نکیر أبی موسی

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، قَالَ: لَمَّا وَلَّی عُثْمَانُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ کَرِیزٍ الْبَصْرَةَ قَامَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ، خَطِیباً، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: قَدْ أَتَاکُمْ رَجُلٌ کَثِیرُ الْعَمَّاتِ وَ الْخَالاتِ فِی قُرَیْشٍ، یَبْسُطُ الْمَالَ فِیهِمْ بَسْطاً، وَ قَدْ کُنْتُ قَبَضْتُهُ عَنْکُمْ.

نکیر جبلة بن عمرو الساعدی:

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ، قَالَ: أَوَّلُ مَنِ اجْتَرَأَ (4) عَلَی عُثْمَانَ بِالْمَنْطِقِ السَّیِّئِ جَبَلَةُ بْنُ عَمْرٍو السَّاعِدِیُّ، مَرَّ بِهِ عُثْمَانُ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی نَادِی (5) قَوْمِهِ وَ فِی یَدِ جَبَلَةَ بْنِ عَمْرِو بن جامعة (6) فَسَلَّمَ (7) وَ رَدَّ الْقَوْمُ، فَقَالَ جَبَلَةُ: لِمَ تَرُدُّونَ عَلَی رَجُلٍ فَعَلَ کَذَا وَ کَذَا؟!. قَالَ: ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ:

وَ اللَّهِ لَأَطْرَحَنَّ هَذِهِ الْجَامِعَةَ فِی عُنُقِکَ أَوْ لَتَتْرُکَنَّ بِطَانَتَکَ هَذِهِ، قَالَ عُثْمَانُ: أَیَّ بِطَانَةٍ؟ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَتَخَیَّرُ (8)النَّاسَ. فَقَالَ: مَرْوَانُ تَخَیَّرْتَهُ؟! وَ مُعَاوِیَةُ تَخَیَّرْتَهُ؟!

ص: 292


1- فی ک: أ ما.
2- فی س نسخة: مسلم، بدلا من: مسلمة.
3- و قد نقل قصّة وساطته مع المصریّین الطّبریّ فی تاریخه 5- 118، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 70، و غیرهما.
4- و قد ذکره الطّبریّ أیضا فی تاریخه 3- 399.
5- جاء فی تاریخ الطّبریّ: فی ندی.
6- کذا، و الظّاهر کما فی تاریخ الطّبریّ: عمرو جامعة- من دون کلمة: بن-.
7- فی تاریخ الطّبریّ: فلمّا مرّ عثمان سلّم ..
8- فی الطّبریّ: لا أتخیّر، و هو الظّاهر.

و گفتم: آیا عثمان را کشتید؟ گفت آری و به خدا که هیچ جنگ و نبردی در هیچ روزی، بسان آن، همان رایحه خوش جنگ بدر را به مشامم نرساند. واقدی هم در تاریخش نظیر آنچه ثقفی روایت کرده را از قول محمد بن مسلم ذکر نموده است. (1)

نکوهش و انکار ابوموسی

واقدی در تاریخش چنین ذکر می کند که وقتی عثمان عبدالله بن عامر بن کریز را والی بصره نمود، ابوموسی الاشعری به خطبه ایستاد و حمد و ثنای خدای را بجای آورد و گفت: هان که مردی نزد شما آمده که عمه و خاله در قریش دارد و به راحتی اموال را بین ایشان تقسیم می کند و من پیش از این از دست او را از شما، بازداشته بودم.

نکوهش و انکار جبلة بن عمرو الساعدی

واقدی در تاریخش به روایت از عامر بن سعد نقل می کند که گفت: نخستین کسی که به بددهانی بر عثمان جسارت ورزید، جبله بن عمرو الساعدی بود. عثمان از پیش روی وی که در میان مردان قومش نشسته بود، گذشت و جبله بن عمرو یوغی به دست داشت. عثمان سلام داد(2) و گروه مردان پاسخ گفتند و جبله گفت: چرا جواب سلام مردی را می دهید که چنین کرده و چنان ..؟ گوید: سپس به عثمان روی نمود و گفت: به خدا که یا این اطرافیانت را ترک می گویی یا آنکه من این یوغ را به گردنت می اندازم. عثمان گفت: کدام اطرافیان؟ به خدا سوگند که من نیکان مردم را برمی گزینم. پس وی گفت: آیا مروان را به نیکی برگزیده ای؟

ص: 292


1- . طبریّ در تاریخش 5: 118، و ابن الأثیر در الکامل 3: 70، و دیگران حکایت میانجیگری او در برابر مصریان را بیان کرده است.
2- . طبریّ نیز آنرا در تاریخش 3: 399 ذکر کرده است.

وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرِ بْنِ کَرِیزٍ تَخَیَّرْتَهُ؟! وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ (1) سَعْدٍ تَخَیَّرْتَهُ؟! مِنْهُمْ مَنْ نَزَلَ الْقُرْآنُ بِذَمِّهِ وَ أَبَاحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَمَهُ. فَانْصَرَفَ عُثْمَانُ، فَمَا زَالَ النَّاسُ مُجْتَرِءُونَ عَلَیْهِ (2).

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ السَّرِیدِ (3)، قَالَ: مَرَّ عُثْمَانُ عَلَی جَبَلَةَ بْنِ عَمْرٍو السَّاعِدِیِّ وَ هُوَ عَلَی بَابِ دَارِهِ (4) وَ مَعَهُ جَامِعَةٌ-، فَقَالَ: یَا نَعْثَلُ! وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّکَ أَوْ لَأَحْمِلَنَّکَ عَلَی جَرْبَاءَ (5)، وَ لَأُخْرِجَنَّکَ إِلَی حَرَّةِ النَّارِ، ثُمَّ جَاءَهُ مَرَّةً أُخْرَی وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ فَأَنْزَلَهُ عَنْهُ (6).

وَ ذَکَرَ فِیهِ: أَنَّ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ مَشَی إِلَی جَبَلَةَ وَ مَعَهُ ابْنُ عَمِّهِ أَبُو أُسَیْدٍ السَّاعِدِیُّ فَسَأَلَاهُ الْکَفَّ عَنْ عُثْمَانَ. فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَا أَقْصُرُ عَنْهُ أَبَداً، وَ لَا أَلْقَی اللَّهَ فَأَقُولُ: (أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا) (7).

ص: 293


1- لا توجد فی س: بن.
2- و قد أورده الطّبریّ فی تاریخه 5- 114 [3- 400]، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 70، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 176، و ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 165 [أربع مجلّدات ، و قریب منه فی الأنساب للبلاذریّ 5- 47، و غیرهم.
3- فی تاریخ الطّبریّ 5- 114: عثمان بن الشّرید.
4- فی الطّبریّ: و هو بفناء داره.
5- فی تاریخ الطّبریّ: علی قلوص جرباء. قال فی القاموس 2- 314: القلوص من الإبل: الشّابّة، أو الباقیة علی السّیر، أو أوّل ما یرکب من إناثها إلی أن تثنی .. النّاقة الطّویلة القوائم. و قال فی مجمع البحرین 2- 23: الجرب: داء معروف .. و ناقة جرباء و إبل أجرب.
6- و فی الأنساب للبلاذریّ 5- 47، و الطّبریّ فی تاریخه 5- 114 [3- 399]: کان أوّل من اجترأ علی عثمان بالمنطق السّیّئ: جبلة بن عمرو السّاعدیّ.
7- الأحزاب: 67. و ذکره البلاذریّ فی الأنساب 5- 47 من دون ذکر اسم من سأل الکفّ عنه. و قال فی الإصابة 1- 223: إنّهم لمّا أرادوا دفن عثمان فانتهوا إلی البقیع فمنعهم من دفنه جبلة بن عمرو، فانطلقوا إلی حشّ کوکب فدفنوه فیه.

و عبد الله بن عامر بن کریز را هم به نیکی برگزیدی؟ و عبد الله بن سعد را به نیکی برگزیدی؟! برخی از ایشان کسانی هستند که در قرآن آیه ای در نکوهش ایشان نازل شده و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم خون ایشان را مباح نموده است. و اینگونه عثمان راه خود را گرفت و رفت و از آن پس مردمان همچنان بر وی جرأت و جسارت به خرج می دادند. (1)

و هم او در این کتاب از عثمان بن السرید روایت می کند: عثمان از پیش روی جبله بن عمرو الساعدی که جلوی در خانه اش بود و یوغی در دست داشت، گذشت و او گفت: ای پیر ریش دراز! به خدا که یا تو را خواهم کشت و یا آنکه بر شتری گر خواهمت نشاند. و به حتم که تو را به بیابان سوزان به در خواهم نمود. سپس بار دیگر به نزد وی آمد و او را که بر منبر نشسته بود، به زیر آورد. (2) و هم در آن روایت می کند که زید بن ثابت به نزد جبله آمد و پسرعمویش ابو اسید الساعدی هم همراه او بود و از وی خواستند که دست از عثمان بدارد. پس او گفت: به خدا که هرگز درباره او کوتاه نمی آیم و خدا را اینسان دیدار نخواهم کرد که بگویم: «أطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»(3) {و می گویند پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند}.

ص: 293


1- . طبریّ در تاریخش 5: 114[ 3- 400]، و ابن الأثیر در الکامل 3: 70، و ابن کثیر در تاریخش 7- 176، و ابن أبی الحدید در شرح 1- 165[ چهار جلدی] بیان کرده و شبیه آن در الأنساب بلاذریّ 5- 47، و آثاری دیگر آمده است.
2- . و در الأنساب بلاذریّ 5- 47، و تاریخ طبریّ 5- 114[ 3- 399] آمده است: نخستین کسی که با بدزبانی بر عثمان جرأت و جسارت نمود، جبلة بن عمرو السّاعدیّ بود.
3- . الأحزاب/ 67. البلاذریّ در الأنساب 5: 47 این مطلب را بدون ذکر نام کسی که خواست دست از او بکشد، بیان داشته و مولف الإصابة در 1- 223 می نویسد: وقتی که ایشان قصد دفن کردن عثمان را نمودند و به بقیع رسیدند، جبلة بن عمرو ایشان را از به خاک سپردن وی باز داشت و آنها به زباله دانی کوکب رفتند و او را در آنجا خاک نمودند.
نکیر جهجاه بن عمرو الغفاری:

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عُرْوَةَ، قَالَ: خَرَجَ عُثْمَانُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ مَعَهُ نَاسٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَنَجَدَ النَّاسُ یَنْتَابُونَهُ (1) یَمِیناً وَ شِمَالًا، فَنَادَاهُ بَعْضُهُمْ: یَا نَعْثَلُ! وَ بَعْضُهُمْ غَیْرَ ذَلِکَ، فَلَمْ یُکَلِّمْهُمْ حَتَّی صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَشَتَمُوهُ فَسَکَتَ حَتَّی سَکَتُوا، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! اتَّقُوا وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا، فَإِنَّ السَّامِعَ الْمُطِیعَ لَا حُجَّةَ عَلَیْهِ، وَ السَّامِعَ الْعَاصِیَ لَا حُجَّةَ لَهُ .. فَنَادَاهُ بَعْضُهُمْ: أَنْتَ .. أَنْتَ السَّامِعُ الْعَاصِی.

فَقَامَ إِلَیْهِ جَهْجَاهُ بْنُ عَمْرٍو الْغِفَارِیُّ وَ کَانَ مِمَّنْ بَایَعَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ (2) فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَی مَا نَدْعُوکَ إِلَیْهِ. قَالَ: وَ مَا هُوَ؟. قَالَ: نَحْمِلُکَ عَلَی شَارِفٍ جَرْبَاءَ فَتَلْحَقُکَ بِجَبَلِ الدُّخَانِ. قَالَ عُثْمَانُ: لَسْتُ هُنَاکَ لَا أُمَّ لَکَ!. وَ تَنَاوَلَ ابْنُ جَهْجَاهٍ الْغِفَارِیُّ عَصًا فِی یَدِ عُثْمَانَ وَ هِیَ عَصَا النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَکَسَرَهَا عَلَی رُکْبَتِهِ(3)

وَ دَخَلَ عُثْمَانُ دَارَهُ فَصَلَّی بِالنَّاسِ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ.

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ مُوسَی بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ أَبِی حَبِیبَةَ .. الْحَدِیثَ، وَ قَالَ فِیهِ: إِنَّ عُثْمَانَ قَالَ لَهُ: قَبَّحَکَ اللَّهُ وَ قَبَّحَ مَا جِئْتَ بِهِ. قَالَ أَبُو حَبِیبَةَ: وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ إِلَّا عَنْ مَلَإٍ مِنَ النَّاسِ، وَ قَامَ إِلَی عُثْمَانَ شِیعَتُهُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ فَحَمَلُوهُ فَأَدْخَلُوهُ الدَّارَ (4)، وَ کَانَ آخِرَ یَوْمٍ رَأَیْتُهُ فِیهِ.

ص: 294


1- نجد: اجترأ، و انتابهم انتیابا: أتاهم مرّة بعد أخری. قاله فی القاموس 1- 340 و 135.
2- قد جاء فی الاستیعاب و الإصابة و أسد الغابة فی ترجمته.
3- ذکر هذا و غیره البلاذریّ فی الأنساب 5- 47، و الطّبریّ فی تاریخه 5- 114 [40083]، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة فی ترجمة جهجاه 1- 252، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 70، و فی الإصابة 1- 253، و تاریخ الخمیس 2- 260، و تاریخ ابن کثیر 7- 175، و الرّیاض النّضرة 2- 123، و شرح ابن أبی الحدید 1- 165 [أربع مجلّدات .. و غیرها.
4- قد ورد فی أکثر المصادر السّالفة.

نکوهش و انکار جهجاه بن عمرو الغفاری

واقدی در تاریخش از عروة روایت می کند: عثمان به همراه گروهی از موالی خود بسوی مسجد روانه شد و مردم را می دیدیم که از چپ و راست یکی پس از دیگری نزد او آمده و بعضی آنها او را چنین صدا زده: آی، پیر ریش دراز (کفتار)! و کسانی دیگر چیزهایی دیگر می گفتند و او سخنی به ایشان نگفت تا آنکه بر منبر نشست و مردم او را ناسزا گفتند و او زبان در کام کشید تا آنان هم خاموش گشتند. پس گفت: ای مردم خدا را تقوا پیشه کنید و گوش سپارید و سر نهید، چرا که بر شنونده سرنهاده حجتی نیست و شنونده سرکش را حجتی نیست. پس یکی از ایشان به فریاد او را گفت: تویی شنونده نافرمان، تویی! پس جهجاه بن عمرو الغفاری که از بیعت کردگان در بیعت شجره بود(1)، بسوی او برخاست و گفت: بشتاب بدانچه بسوی آنت فرامی خوانیم. گفت: وگرنه چه؟ گفت: تو را بر شتر سخت پشتِ گر می نشانیم تا تو را به کوه الدخان برد. عثمان گفت: تو را نرسد که چنین کنی ای بی مادر. پس جهجاه غفاری عصایی که در دست عثمان بود و عصای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بود را از وی گرفت و بر زانویش شکست(2) و عثمان به درون خانه اش رفت و سهل بن حنیف به پیشنمازی مردم ایستاد. و هم در آن از موسی بن عقبه از ابی حبیبه همین روایت را ذکر می کند و در آن میگوید: عثمان به او گفت خداوند کریهت دارد و زشت باد آنچه مرتکب گشتی! ابو حبیبه گوید: و این امر به راستی که میان جمع مردمان رخ داد و پیروان عثمان از بنی امیه به سوی عثمان برخاسته و او را همراهی کردند و به درون خانه اش بردند و این آخرین روزی بود که وی را در آنجا دیدیم.(3)

ص: 294


1- . در الاستیعاب و الإصابة و أسد الغابة در بیان زندگینامه وی ذکر شده است.
2- . این مطلب و غیر آنرا بلاذریّ در الأنساب 5: 47، و طبریّ در تاریخش 5: 114[ 40083]، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب که در حاشیه الإصابة قسمت زندگینامه جهجاه 1: 252 چاپ شده است، و ابن أثیر در الکامل 3: 70، و مولف در الإصابة 1- 253، و تاریخ الخمیس 2- 260، و تاریخ ابن کثیر 7: 175، و الرّیاض النّضرة 2: 123، و شرح ابن أبی الحدید 1: 165[ چهار جلدی] .. و دیگران بیان کرده اند.
3- . در بیشتر منابعی که پیش از این ذکر شد، آمده است.
نکیر عائشة

وَ ذَکَرَ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (1) وَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2) قَالَ: جَاءَتْ عَائِشَةُ إِلَی عُثْمَانَ، فَقَالَتْ: أَعْطِنِی مَا کَانَ یُعْطِینِی أَبِی وَ عُمَرُ، قَالَ: لَا أَجِدُ لَهُ مَوْضِعاً فِی الْکِتَابِ وَ لَا فِی السُّنَّةِ، وَ لَکِنْ کَانَ أَبُوکِ وَ عُمَرُ یُعْطِیَانِکِ عَنْ طِیبَةِ أَنْفُسِهِمَا، وَ أَنَا لَا أَفْعَلُ. قَالَتْ: فَأَعْطِنِی مِیرَاثِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟!. قَالَ: أَ وَ لَمْ تَجِئْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) تَطْلُبُ مِیرَاثَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، فَشَهِدْتِ أَنْتِ وَ مَالِکُ بْنُ (3) أَوْسٍ الْبَصْرِیُّ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) لَا یُوَرِّثُ، وَ أَبْطَلْتِ حَقَّ فَاطِمَةَ وَ جِئْتِ تَطْلُبِینِهِ؟!، لَا أَفْعَلُ.

وَ زَادَ الطَّبَرِیُّ (4): وَ کَانَ عُثْمَانُ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً، وَ قَالَ: سَتَعْلَمُ فَاطِمَةُ أَیُّ ابْنِ عَمٍّ لَهَا مِنِّی الْیَوْمَ؟! أَ لَسْتِ وَ أَعْرَابِیٌّ یَتَوَضَّأُ بِبَوْلِهِ شَهِدْتِ عِنْدَ أَبِیکِ.

قَالا جَمِیعاً فِی تَارِیخِهِمَا: فَکَانَ إِذَا خَرَجَ عُثْمَانُ إِلَی الصَّلَاةِ أَخْرَجَتْ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تُنَادِی أَنَّهُ قَدْ خَالَفَ صَاحِبَ هَذَا الْقَمِیصِ.

وَ زَادَ الطَّبَرِیُّ (5) یَقُولُ: هَذَا قَمِیصُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ تَبْلَ

ص: 295


1- تاریخ الطّبریّ 5- 140- 176، و لم أجد هذا الحدیث هناک و لا الّذی یلیه بعد أن سبرته أکثر من مرّة و فی عدّة طبعات و إن کانت هناک قطعة منه، و لعلّ أبا الصّلاح فی تقریب المعارف أراد الواقدیّ، إذ لم یعتمد فی هذا الفصل علی الطّبریّ و تاریخه، أ لا تراه یقول فی آخر البحث- کما سیأتی-: و أمثال هذه الأقوال و أضعافها المتضمّنة للنّکیر علی عثمان من الصّحابة أو التّابعین منقولة فی جمیع التّواریخ، و إنّما اقتصرنا علی تاریخی الثّقفیّ و الواقدیّ لأنّ لنا إلیهما طریقا، و لئلّا یطول الکتاب، و فیما ذکرناه کفایة، و من أراد العلم بمطابقة التّواریخ لما أوردناه من هذین التّاریخین فلیتأمّلها یجدها موافقة .. إلی آخر کلامه أعلی اللّه مقامه، و لیست العبارة للعلّامة المجلسیّ هنا، و لم نحصّل علی نسخة تقریب المعارف کما مرّ.
2- انظر: تعلیقة رقم 1.
3- لا توجد فی س: بن.
4- انظر: التّعلیقة السّالفة برقم 1.
5- و قریب منه ما فی الأنساب للبلاذریّ: 5- 88، و قد حکاه عن الزّهریّ.

نکوهش و انکار عایشه

طبری در تاریخش(1) و ثقفی در تاریخش نقل می کند که راوی گوید: عایشه به نزد عثمان آمد و گفت: آنچه را که پدرم و عمر به من می دادند، به من بده. گفت: در کتاب خدا و سنت پیامبر جایی برای این کار نمی بینم و پدرت و عمر از سر خوشدلی نسبت به تو آنرا می پرداختند و من چنین نمی کنم. گفت: سهم ارثم از رسول خدا را به من بده. گفت: آیا فاطمه علیها السلام برای مطالبه سهم ارثش از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم نیامد و تو خود با مالک بن اوس شهادت ندادی که از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم ارث برده نمی شود و تو حق فاطمه را باطل دانستی و اکنون خود آمده و همان حق را می طلبی؟! چنین نخواهم کرد. و طبری می افزاید: و عثمان لمیده بود و برخاست و نشست و گفت: فاطمه خواهد دانست که من امروز برای او چه پسر عمویی خواهم بود! آیا تو نبودی که همراه با آن اعرابی که با بولش وضو می گرفت، نزد پدرت شهادت دادی که .. و هر دوی ایشان در تاریخ هایشان گویند: و عثمان چون برای نماز برون می گشت، عائشه پیراهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را برون می آورد و به فریاد بیان می کرد که وی با صاحب این پیراهن مخالفت کرده است.و طبری می افزاید: وی می گفت این پیراهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم است و هنوز نپوسیده است

ص: 295


1- . تاریخ طبریّ 5: 140- 176، و این روایت و نه روایت بعدی را پس از بررسی بسیار در آن صفحات نیافتم چرا که او در این فصل بر طبری و تاریخ او تکیه نداشته و این از این مطلب روشن است که خود در پایان بحث می گوید: چنانکه ذکر خواهد شد.. . و نظیر این سخنان و دوچندان آن که شامل ایراد و طعن بر عثمان ، از سوی صحابه و تابعین است در همه کتب تاریخ ذکر شده است و ما تنها بر دو کتاب تاریخ ثقفی و واقدی که اطمینان خاطری از آنها داریم، استناد نموده ایم و نیز تا مطلب به درازا نکشد و همین حدود ذکر شده کافی است و هر که خواهد از مطابقت مطالب دیگر کتب تاریخ با آنچه از این دو کتاب ذکر نمودیم ، می تواند به بررسی دقیق پردازد و مسلما آنها را موافق خواهد یافت .. تا پایان سخنش أعلی اللّه مقامه، و البته این لفظ و عبارت ازآن علامه مجلسی نیست و ما چنانکه پیش از این گفتیم نسخه ای از کتاب تقریب المعارف نیافتیم.

وَ قَدْ غَیَّرَ عُثْمَانُ سُنَّتَهُ، اقْتُلُوا نَعْثَلًا قَتَلَ اللَّهُ نَعْثَلًا (1).

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ مُوسَی الثَّعْلَبِیِّ، عَنْ عَمِّهِ، قَالَ: دَخَلْتُ مَسْجِدَ الْمَدِینَةِ فَإِذَا النَّاسُ مُجْتَمِعُونَ، وَ إِذَا کَفٌّ مُرْتَفِعَةٌ وَ صَاحِبُ الْکَفِّ یَقُولُ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! الْعَهْدُ حَدِیثٌ، هَاتَانِ نَعْلَا رَسُولِ اللَّهِ وَ قَمِیصُهُ إِنَّ فِیکُمْ فِرْعَوْنَ أَوْ مِثْلَهُ، فَإِذَا هِیَ عَائِشَةُ تَعْنِی عُثْمَانَ، وَ هُوَ یَقُولُ: اسْکُتِی إِنَّمَا هَذِهِ امْرَأَةٌ رَأْیُهَا رَأْیُ الْمَرْأَةِ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ، قَالَ: رَفَعَتْ عَائِشَةُ وَرَقَاتٍ مِنْ وَرَقِ الْمُصْحَفِ بَیْنَ عُودَیْنِ مِنْ وَرَاءِ حِجَابِهَا وَ عُثْمَانُ عَلَی الْمِنْبَرِ-، فَقَالَتْ: یَا عُثْمَانُ! أَقِمْ مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ إِنْ تُصَاحِبْ تُصَاحِبْ غَادِراً، وَ إِنْ تُفَارِقْ تُفَارِقْ عَنْ قِلًی. فَقَالَ عُثْمَانُ: أَمَا وَ اللَّهِ لَتَنْتَهِیَنَّ أَوْ لَأُدْخِلَنَّ عَلَیْکِ حُمْرَانَ الرِّجَالِ وَ سُودَانَهَا!!.

قَالَتْ عَائِشَةُ: أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ فَعَلْتَ لَقَدْ لَعَنَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ مَا اسْتَغْفَرَ لَکَ حَتَّی مَاتَ.

وَ ذُکِرَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی، قَالَ: أَخْرَجَتْ عَائِشَةُ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ لَهَا عُثْمَانُ: لَئِنْ لَمْ تَسْکُتِی لَأَمْلَأَنَّهَا عَلَیْکِ حُبْشَاناً (2)

قَالَتْ: یَا غَادِرُ یَا فَاجِرُ! أَخْرَبْتَ أَمَانَتَکَ وَ مَزَّقْتَ کِتَابَ اللَّهِ. ثُمَّ قَالَتْ: وَ اللَّهِ مَا ائْتَمَنَهُ رَجُلٌ قَطُّ إِلَّا خَانَهُ، وَ لَا صَحِبَهُ رَجُلٌ قَطُّ إِلَّا فَارَقَهُ عَنْ قِلًی.

وَ ذَکَرَ فِیهِ، قَالَ: نَظَرَتْ عَائِشَةُ إِلَی عُثْمَانَ، فَقَالَتْ: (یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ

ص: 296


1- قال ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 6- 215 [2- 77- طبعة أربع مجلّدات]: قال کلّ من صنّف فی السّیر و الأخبار: أنّ عائشة کانت من أشدّ النّاس علی عثمان حتّی أنّها أخرجت ثوبا من ثیاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فنصبته فی منزلها، و کانت تقول للدّاخلین إلیها: هذا ثوب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یبل و عثمان قد أبلی سنّته. قالوا: أوّل من سمّی عثمان: نعثلا عائشة، و کانت تقول: اقتلوا نعثلا قتل اللّه نعثلا.
2- قال فی القاموس 2- 266: الحبش- محرّکتین- و الأحبش- بضمّ الباء-: جنس من السّودان جمعه حبشان.

حال آنکه عثمان سنت او را دگرگون نموده است. بکشید این نعثل (پیر ریش دراز، به کنایه از کفتار پیر) را. خدا بکشد این نعثل را! (1)

و ثقفی در تاریخش از موسی الثعلبی از عمویش روایت می کند که گفت: به مسجد مدینه وارد شدم و دیدم که مردم گرد آمده اند و دیدم که دستی فراز گشته و صاحب آن دست می گوید: ای مردمان! هنوز زمانی نگذشته و این دو پایپوشهای رسول خدا و پیراهن اوست. به راستی که در میان شما فرعونی یا شبیه به آن هست. و ناگاه بدیدم که وی عایشه بود و فهمیدم منظورش عثمان بود و عثمان گفت: خموش باش! به حق که تو زنی و این رأی یک زن است. و هم او در تاریخش از حسن بن سعید روایت می کند که گفت: عایشه چند برگی از برگهای قرآن را که میان دو تکه چوب بود را از پشت پرده میان مسجد بالا گرفت و درحالیکه عثمان بروی منبر بود، گفت: ای عثمان کتاب خدا را برپای دار، چه با خیانتکاران همنشین گردی و چه از سر آزردگی از ایشان جدایی گزینی. عثمان گفت: هان به خدا که یا صدایت را می بریدی یا مردان سرخ و سیاه پوست را بر سرت می ریزم! عایشه گفت: هان به خدا که اگر چنین کنی، به راستی (سزد، چرا )که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم تو را لعنت نمود و برایت آمرزش نطلبید تا آنکه رحلت نمود. و از عبد الله بن ابی لیلی روایت می کند که گفت: عایشه پیراهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را به در آورد و عثمان به او گفت: اگر زبانت را نبری، به خدا سوگند که مردان حبشی را بر سرت آوار می کنم. گفت: ای خیانتکار! ای تبهکار! امانتت را خیانت نمودی و کتاب خدا را از هم دریدی و سپس گفت: به خدا که هیچ مردی او را به امانت نگرفت مگر اینکه به او خیانت نمود و هیچ مردی با او همران نگشت مگر آنکه وی از سر آزرده خاطری او، از وی جدا گشت. و هم در این کتاب ذکر می کند که عایشه به عثمان نگریست و گفت: : (یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ

ص: 296


1- . ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 6: 215[ 2- 77- چاپ چهار جلدی] گوید: همه سیره نویسان و اهل اخبار نوشته اند که عایشه از ستیزه جوترین مردمان در برابر عثمان بود تا حدی که وی یکی از لباسهای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم را از محل نگهداری آن بیرون آورده و آنرا در خانه اش پیش چشم نهاد و به هر کس وارد خانه اش می شد می گفت: این لباس رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم است و هنوز نپوسیده ولی عثمان سنتهای وی را پوسانده است. گفته اند نخستین کسی که عثمان را نعثل (کفتار پیر) نامید، عایشه بود و می گفت بکشید این نعثل را، خدا بکشد نعثل را.

فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ) (1).

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ عِکْرِمَةَ: أَنَّ عُثْمَانَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَاطَّلَعَتْ عَائِشَةُ وَ مَعَهَا قَمِیصُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَتْ: یَا عُثْمَانُ! أَشْهَدُ أَنَّکَ بَرِی ءٌ مِنْ صَاحِبِ هَذَا الْقَمِیصِ. فَقَالَ عُثْمَانُ: (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا ...) (2) الْآیَةَ.

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ أَبِی عَامِرٍ مَوْلَی ثَابِتٍ، قَالَ: کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ فَمَرَّ عُثْمَانُ فَنَادَتْهُ عَائِشَةُ: یَا غَادِرُ یَا فَاجِرُ! أَخْرَبْتَ أَمَانَتَکَ وَ ضَیَّعْتَ رَعِیَّتَکَ، وَ لَوْ لَا الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ لَمَشَی إِلَیْکَ رِجَالٌ حَتَّی یَذْبَحُوکَ ذَبْحَ الشَّاةِ، فَقَالَ لَهَا عُثْمَانُ: (امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ ...) الْآیَةَ (3).

وَ ذَکَرَ فِیهِ، أَنَّ عُثْمَانَ صَعِدَ، فَنَادَتْ عَائِشَةُ وَ رَفَعَتِ الْقَمِیصَ، فَقَالَتْ: لَقَدْ خَالَفْتَ صَاحِبَ هَذَا. فَقَالَ عُثْمَانُ: إِنَّ هَذِهِ الزَّعْرَاءَ عَدُوَّةُ اللَّهِ، ضَرَبَ اللَّهُ مِثْلَهَا وَ مِثْلَ صَاحِبَتِهَا حَفْصَةَ فِی الْکِتَابِ: (امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ ...)(4) الْآیَةَ.

فَقَالَتْ لَهُ: یَا نَعْثَلُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ! إِنَّمَا سَمَّاکَ رَسُولُ اللَّهِ بِاسْمِ نَعْثَلِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی بِالْیَمَنِ .. وَ لَاعَنَتْهُ وَ لَاعَنَهَا.

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُصْعَبٍ الْعَبْدِیِّ، قَالَ: قَامَ عُثْمَانُ ذَاتَ یَوْمٍ خَطِیباً، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: نِسْوَةٌ یَکِبْنَ فِی الْآفَاقِ لَتَنْکُثُ بَیْعَتِی وَ یُهَرَاقُ دَمِی، وَ اللَّهِ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَمْلَأَ عَلَیْهِنَّ حُجُرَاتِهِنَّ رِجَالًا سُوداً وَ بِیضاً لَفَعَلْتُ، أَ لَسْتُ خَتَنَ رَسُولِ اللَّهِ عَلَی ابْنَتَیْهِ؟. أَ لَسْتُ جَهَّزْتُ جَیْشَ الْعُسْرَةِ؟، أَ لَمْ أَکُ رَسُولَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ؟. قَالَ: إِذْ (5) تَکَلَّمَتِ امْرَأَةٌ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ، قَالَ:

فَجَعَلَ تَبْدُو لَنَا خِمَارَهَا أَحْیَاناً، فَقَالَتْ: صَدَقْتَ، لَقَدْ کُنْتَ خَتَنَ (6) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی ابْنَتَیْهِ، فَکَانَ مِنْکَ فِیهِمَا مَا قَدْ عَلِمْتَ، وَ جَهَّزْتَ جَیْشَ

ص: 297


1- هود: 98.
2- التّحریم: 10.
3- التّحریم: 10.
4- التّحریم: 10.
5- کذا، و الظّاهر: إذا.
6- لا توجد فی س: ختن.

فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ)(1)

-:روز قیامت پیشاپیش قومش می رود و آنان را به آتش درمی آورد و [دوزخ] چه ورودگاه بدی برای واردان است). و هم در آن از قول عکرمه روایت است که که گفت: عثمان بر منبر نشست و عایشه از پشت پرده سر برآورد و پیراهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم با وی بود و گفت: ای عثمان شهادت می دهم که تو بر کنار و بیزاری جسته از صاحب این پیراهن هستی. پس عثمان گفت: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا ...)(2)

-: خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند زن نوح و زن لوط را مثل آورده ...). و هم او در این کتاب از ابی عامر غلام ثابت روایت دارد که گفت: در مسجد بودم که عثمان می گذشت و عایشه اورا صدا زد و گفت: ای خیانتکار! ای نابکار! امانتت را تباه گرداندی و مردمان را به بیراهه کشاندی و اگر نمازهای پنجگانه نبود مردانی بسوی تو روانه می گشتند و تو را مثل گوسفندی سرمی بریدند. عثمان به وی گفت: «امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ ...» تا پایان آیه. { خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند زن نوح و زن لوط را مثل آورده ...}.

و هم در این کتاب ذکر می کند که عثمان بر منبر شد و عایشه او را صدا زد و پیراهن را بالا گرفت و گفت: به راستی که با صاحب این به مخالفت پرداختی. پس عثمان گفت: به راستی که این بدخویِ همیشه ناراضی دشمن خداست، خداوند نظیر او و نظیر همتایش حفصه را در قران مثال زده است. (امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ ... : همسر نوح و همسر لوط .. ) ادامه آیه.(3) و او به وی گفت: ای پیر خرفت ریش دراز (کنایه از کفتار)، ای دشمن خدا! به راستی که رسول خدا تو را به نام نعثل یهودی اهل یمن خواند .. و سپس عایشه او را لعنت نمود و او هم وی را لعنت فرستاد.

و هم در آن از قاسم بن معصب العبدی ذکر می کند که گفت: روزی عثمان به خطابه ایستاد و خدای را حمد و ثنا گفت و ستود و گفت: زنانی در کرانه های زمین ره می پویند، تا بیعت مرا زیر پای نهند و تا خونم ریخته شود. به خدا که اگر می خواستم مردان سیاه و سفید را به اندرون حجره هایشان بریزم، چنین می کردم. آیا من شوی دو دختر رسول خدا نبودم؟ آیا من نبودم که سپاه عسرة در نبرد تبوک را به راه انداختم؟ آیا من فرستاده رسول خدا به سوی اهل مکه نبودم؟ گوید: در این هنگام زنی از پشت پرده مسجد سخن گفت، وی گفت: و او هر از گاهی چادرش را به نشانه بالا می آورد، گفت: راست می گویی، به راستی که شوی دو دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودی و در حق ایشان چنان کردی که خود می دانی و سپاه العسرة را تجهیز نمودی

ص: 297


1- . هود/ 98
2- . التّحریم/ 10
3- . التّحریم/ 10

الْعُسْرَةِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: (فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً) (1) وَ کُنْتَ رَسُولَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ غَیَّبَکَ عَنْ بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ لِأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ لَهَا أَهْلًا، قَالَ فَانْتَهَرَهَا عُثْمَانُ، فَقَالَتْ: أَمَّا أَنَا فَأَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ لِکُلِّ أُمَّةٍ فِرْعَوْنَ، وَ إِنَّکَ فِرْعَوْنُ هَذِهِ الْأُمَّةِ.

وَ ذَکَرَ فِیهِ مِنْ عِدَّةِ طُرُقٍ، قَالَ (2): لَمَّا اشْتَدَّ الْحِصَارُ عَلَی عُثْمَانَ تَجَهَّزَتْ عَائِشَةُ لِلْحَجِّ، فَجَاءَهَا مَرْوَانُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَتَّابِ بْنِ الْأَسِیدِ فَسَأَلَاهَا الْإِقَامَةَ وَ الدَّفْعَ عَنْهُ، فَقَالَتْ: قَدْ عَزَیْتُ (3) غَرَائِرِی، وَ أَدْنَیْتُ رِکَابِی، وَ فَرَضْتُ عَلَی نَفْسِی الْحَجَّ فَلَسْتُ بِالَّتِی أُقِیمُ، فَنَهَضَا وَ مَرْوَانُ یَتَمَثَّلُ:

فَحَرَقَ قَیْسٌ عَلَی الْبِلَادِ***حَتَّی إِذَا اشْتَعَلَتْ أَجْذَمَا

فَقَالَتْ: أَیُّهَا الْمُتَمَثِّلُ بِالشِّعْرِ ارْجِعْ، فَرَجَعَ، فَقَالَتْ: لَعَلَّکَ تَرَی أَنِّی إِنَّمَا قُلْتُ هَذَا الَّذِی قُلْتُهُ شَکّاً فِی صَاحِبِکَ، فَوَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ عُثْمَانَ مَخِیطٌ عَلَیْهِ فِی بَعْضِ غَرَائِرِی (4) حَتَّی أَکُونَ أَقْذِفُهُ فِی الْیَمِّ، ثُمَّ ارْتَحَلْتُ حَتَّی نَزَلْتُ بَعْضَ الطَّرِیقِ فَلَحِقَهَا ابْنُ عَبَّاسٍ أَمِیراً عَلَی الْحَجِّ، فَقَالَتْ لَهُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْطَاکَ لِسَاناً وَ عِلْماً (5) فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَخْذُلَ عَنْ قَتْلِ هَذَا الطَّاغِیَةِ غَداً، ثُمَّ انْطَلَقَتْ فَلَمَّا قَضَتْ نُسُکَهَا بَلَغَهَا أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ، فَقَالَتْ: أَبْعَدَهُ اللَّهُ بِمَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ، الْحَمْدُ لِلَّهِ

ص: 298


1- الأنفال: 36.
2- و جاء فی طبقات ابن سعد 5- 25، و الأنساب للبلاذریّ 5- 70.
3- فی س: غریت، و فی ک نسخة بدل: غررت. و جاء فی طبقات ابن سعد: قد حلبت ظهری و عریت غرائری.
4- فی لفظ البلاذریّ: وددت و اللّه أنّه فی غرّارة من غرائری هذه، و أنّی طوّقت حملة حتّی ألقیه فی البحر.
5- و فی لفظ الطّبریّ 3- 343: فقالت: یا ابن عبّاس! أنشدک اللّه فإنّک قد أعطیت لسانا إزعیلا أن تخذل عن هذا الرّجل و أن تشکّک فیه النّاس. و فی لفظ البلاذریّ: یا ابن عبّاس! إنّ اللّه قد آتاک عقلا و فهما و بیانا فإیّاک أن تردّ النّاس عن هذا الطّاغیة.

و خدای تعالی فرموده است: (فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً : -: پس به زودی [همه] آن را خرج می کنند و آنگاه حسرتی بر آنان خواهد گشت )(1)

و فرستاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نزد اهل مکه بودی و او تو را (اینگونه) از بیعت رضوان برکنار داشت چرا که شایسته آن نبودی. گوید پس عثمان وی را به تندی نهیب زد و او گفت: به حق که هر امتی را فرعونی است و تو فرعون این امت هستی.

و هم در این کتاب از چند طریق روایت می کند که راوی گفت(2): آنگاه که محاصره عثمان تنگتر گشت، عائشه برای حج آماده شد و مروان و عبدالرحمن بن عتاب بن الاسید نزد وی آمدند و از او خواستند که بماند و دشمنان وی را از او بازدارد. وی گفت: من کیسه هایم را پر کرده ام و رکابم را پیش آورده ام و حج را بر خود واجب دانستم و کسی نیستم که بتوانم بمانم. پس آندو برخاستند و مروان به این بیت شعر مثل زد که: و قیس سرزمین را به آتش کشید و چون شعله ور گشت، شتابان گریخت. پس گفت: ای که به شعرت مثل می زنی، برگرد و او برگشت. پس عائشه گفت: شاید گمان کنی که این سخنی که گفتم را بخاطر شک درباره این دوست تو گفتم، به خدا که دوست داشتم که عثمان در یکی از این کیسه های من انداخته و سر آن دوخته می شد تا آنکه او را به درون دریا می افکندم سپس روانه شد و به قسمتی از راه رسید تا آنکه ابن عباس بعنوان سرپرست حج، به وی رسید و او گفت: ای ابن عباس! خداوند تو را سخنوری و دانشی عطا نمود(3) بحق خدا، از تو درخواست دارم که فردا از کشتن این سرکش ممانعت ننمایی. سپس به راه افتاد و چون مناسک حج را بجای آورد، به او خبر رسید که عثمان کشته شده است. پس گفت: خداوند او را بخاطر آنچه مرتکب گشت، از رحمتش دور دارد. حمد و ثنا خدای راست

ص: 298


1- . الأنفال/ 36
2- . و در طبقات ابن سعد 5: 25، و الأنساب البلاذریّ 5: 70 آمده است.
3- . و در لفظ طبریّ 3: 343 چنین آمده است: پس عائشه گفت: ای ابن عباس! تو موهبت زبانی بس اثرگذار و کارگر یافته ای، به خدا قسم می دهم که از یاری این مرد پرهیز نمایی و درباره او به دل مردم شک و تردید اندازی. و در لفظ البلاذریّ آمده: ای ابن عبّاس! به راستی که خداوند تو را عقل و فهم و قوه بیانی عطا فرموده و مباد که مردم را از یورش به این مرد طغیانگر بازداری.

الَّذِی قَتَلَهُ، وَ بَلَغَهَا أَنَّ طَلْحَةَ وُلِّیَ بَعْدَهُ، فَقَالَتْ: إیهن [إِیهٍ] ذَا الْإِصْبَعِ، فَلَمَّا بَلَغَهَا أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ بُویِعَ، قَالَتْ: وَدِدْتُ أَنَّ هَذِهِ وَقَعَتْ عَلَی هَذِهِ (1).

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ کَثِیراً مِمَّا ذَکَرَهُ الثَّقَفِیُّ، وَ زَادَ فِی حَدِیثِ مَرْوَانَ وَ مَجِیئِهِ إِلَی عَائِشَةَ: أَنَّ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ کَانَ مَعَهُ وَ أَنَّهَا قَالَتْ: وَدِدْتُ وَ اللَّهِ أَنَّکَ وَ صَاحِبَکَ هَذَا الَّذِی یعینک [یَعْنِیکَ أَمْرُهُ فِی رَجُلٍ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمَا رَحًی، وَ أَنَّهُ فِی الْبَحْرِ، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا زَیْدُ فَمَا أَقَلَّ وَ اللَّهِ مَنْ لَهُ مِثْلُ مَا لَکَ مِنْ عِضْدَانِ الْعَجْوَةِ.

وَ ذُکِرَ مِنْ طَرِیقٍ آخَرَ: أَنَّ الْمُکَلِّمَ لَهَا فِی الْإِقَامَةِ مَعَ مَرْوَانَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ، قَالَتْ: لَا وَ اللَّهِ وَ لَا سَاعَةً، إِنَّ عُثْمَانَ غَیَّرَ فَغَیَّرَ اللَّهُ بِهِ أَثَرَکُمْ وَ اللَّهِ وَ تَرَکَ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ زَادَ فِی خِطَابِهَا لِابْنِ عَبَّاسٍ عتاب [عِتَاباً]: إِنَّکَ قَدْ أُعْطِیتَ لِسَاناً وَ جَدَلًا وَ عَقْلًا وَ بَیَاناً، وَ قَدْ رَأَیْتُ مَا صَنَعَ ابْنُ عَفَّانَ، اتَّخَذَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا، فَقَالَ: یَا أُمَّهْ! دَعِیهِ وَ مَا هُوَ فِیهِ لَا یَنْفَرِجُونَ عَنْهُ حَتَّی یَقْتُلُوهُ. قَالَتْ: بَعَّدَهُ اللَّهُ.

وَ مِنْ طَرِیقٍ آخَرَ: إِیَّاکَ أَنْ تَرُدَّ النَّاسَ عَنْ هَذِهِ الطَّاغِیَةِ، فَإِنَّ الْمِصْرِیِّینَ قَاتَلُوهُ.

وَ رَوَی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهَا بِالْبَصْرَةِ فَذَکَّرْتُهَا هَذَا الْحَدِیثَ، فَقَالَتْ: ذَلِکَ الْمَنْطِقُ الَّذِی تَکَلَّمْتُ بِهِ یَوْمَئِذٍ هُوَ الَّذِی أَخْرَجَنِی، لَمْ أَرَ بِی (2) تَوْبَةً إِلَّا الطَّلَبَ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ رَأَیْتُ أَنَّهُ قُتِلَ مَظْلُوماً. قَالَ: فَقُلْتُ لَهَا: فَأَنْتِ قَتَلْتِیهِ بِلِسَانِکِ، فَأَیْنَ تَخْرُجِینَ؟! تُوبِی وَ أَنْتِ فِی بَیْتِکِ، أَوْ أَرْضِی وُلَاةَ دَمِ عُثْمَانَ وُلْدَهُ. قَالَتْ: دَعْنَا مِنْ جِدَالِکَ فَلَسْنَا (3) مِنَ الْبَاطِلِ فِی شَیْ ءٍ.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ، عَنْ عَائِشَةَ بِنْتِ قُدَامَةَ، قَالَتْ: سَمِعْتُ عَائِشَةَ زَوْجَ النَّبِیِ

ص: 299


1- و قد حکی ابن أبی الحدید فی شرحه 2- 77 من طرق مختلفة فقرات منه.
2- قد تقرأ فی س: و لم أولی.
3- وضع علی: فلسنا، رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار.

که او را کشت و به او خبر رسید که پس از او طلحه ولایت یافته است، پس گفت: خوشا و نیک باد ذو الاصبع! و چون به او خبر رسید که مردم با علی علیه السلام بیعت نموده اند، گفت: دوست داشتم که ای کاش این آسمان بر این زمین فرو می افتاد. (1)

و واقدی در تاریخش بخشهای زیادی را از آنچه ثقفی ذکر می کند روایت کرده و در حدیث مروان و آمدن او به نزد عائشه می افزاید: زید بن ثابت با مروان بود و عایشه گفت: به خدا که دوست داشتم تو و این رفیقت که نگران حال او بوده ای در پای هر یک از شما یک سنگ آسیاب بود به درون دریا افکنده می شد. و اما تو ای زید به خدا سوگند که بس اندکند کسان که چون تو از تنه های بسیار پر خرما سود برند.

و به نقلی دیگر ذکر شده است: آنکه بهنگام خروج او از مدینه همراه مروان با او صحبت کرد، عبدالرحمن بن عتاب بن اسید بود و او گفت: نه به خدا و نه حتی لحظه ای، به راستی که عثمان دگرگونی پدید آورد و سوگند که خداوند بواسطه او اثر شما را دیگرگون نمود و یاران محمد صلی الله علیه و آله و سلم را رها نمود.

و در خطابش با ابن عباس در سرزنش کردن عثمان به سخنش افزوده است: به راستی که تو نعمت زبان آوری و مجادله گری و خردمندی و شیواسخنی یافته ای و من به چشم خود دیدم که ابن عفان چه کرد، بندگان خدا را برده خود کرده است. پس وی گفت: ای مادر! او را به حالی که دارد رهایش کن که مردم دست از او نمی کشند مگر او را بکشند. گفت: خدا مرگش دهد. و به نقلی دیگر آمده: مباد که مردم را از این سرکش بازداری، که به حق مصریان با وی در ستیز شده اند.

و از ابن عباس روایت شده که گفت: در بصره به نزد عایشه رفتم و این سخن را به یاد او آوردم. گفت: این سخنی که آنروز از زبانم جاری گشت، همان بود که مرا به خروج از مدینه واداشت و هیچ راه توبه ای برای خود نیافتم مگر آن به خونخواهی عثمان برخیزم و به نظرم که وی مظلوم کشته شد. گفت: به او گفتم که تو به زبانت او را کشتی. پس به کجا ره خروج گرفته ای؟! توبه کن و به خانه ات بازگرد و یا اینکه من اولیای دم عثمان، فرزندانش را راضی گردانم. گفت: بس کن این جدالت را که ما هرگز ره باطل پیش نمی گیریم.

واقدی از عائشه بنت قدامة روایت می کند که گفت: عائشه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 299


1- . ابن أبی الحدید در شرحش 2: 77 از قول راویانی چند بخشهایی از آنرا ذکر کرده است.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ [کَذَا] وَ عُثْمَانُ مَحْصُورٌ قَدْ حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمَاءِ-: أَحْسَنَ أَبُو مُحَمَّدٍ حِینَ حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمَاءِ. فَقَالَتْ لَهَا (1):

یَا أُمَّهْ! عَلَی عُثْمَانَ. فَقَالَتْ: إِنَّ عُثْمَانَ غَیَّرَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سُنَّةَ الْخَلِیفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِهِ فَحَلَّ دَمُهُ.

وَ ذَکَرَ الْوَاقِدِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ کَرِیمَةَ بِنْتِ الْمِقْدَادِ، قَالَتْ: دَخَلْتُ عَلَی عَائِشَةَ، فَقَالَتْ: إِنَّ عُثْمَانَ أَرْسَلَ إِلَیَّ أَنْ أُرْسِلَ إِلَی طَلْحَةَ فَأَبَیْتُ، وَ أَرْسَلَ إِلَیَّ أَنْ أَقِیمِی وَ لَا تَخْرُجِی إِلَی مَکَّةَ، فَقُلْتُ: قَدْ جَبَلْتُ (2) ظَهْرِی وَ غَرَیْتُ (3) غَرَائِرِی، وَ إِنِّی خَارِجَةٌ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ، لَا وَ اللَّهِ مَا أَرَانِی أَرْجِعُ حَتَّی یُقْتَلَ، قَالَتْ: قُلْتُ:

بِمَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ، کَانَ أَبِی تَعْنِی الْمِقْدَادَ یَنْصَحُ لَهُ فَیَأْبَی إِلَّا تَقْرِیبَ مَرْوَانَ وَ سَعِیدِ بْنِ عَامِرٍ، قَالَتْ عَائِشَةُ: حُبُّهُمْ وَ اللَّهِ صَنَعَ مَا تَرَیْنَ، حَمَلَ إِلَی سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ(4) مِائَةَ أَلْفٍ، وَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدِ بْنِ أُسَیْدٍ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفٍ، وَ إِلَی حَارِثِ (5) بْنِ الْحَکَمِ مِائَةَ أَلْفٍ، وَ أَعْطَی مَرْوَانَ خُمُسَ إِفْرِیقِیَةَ لَا یَدْرِی کَمْ هُوَ، فَلَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَدَعَ عُثْمَانَ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ أَبِی عَلْقَمَةَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهَا کَانَتْ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَی عُثْمَانَ تُحَرِّضُ النَّاسَ عَلَیْهِ وَ تُؤَلِّبُ حَتَّی قُتِلَ (6) فَلَمَّا قُتِلَ وَ بُویِعَ

ص: 300


1- لا توجد : لها ، فی ( س ).
2- فی ک: جلبت.
3- توجد نسخة بدل فی ک: غررت.
4- فی س: العبّاس، و هو غلط.
5- فی س: الحارث- بالألف و اللّام-.
6- مصادر حول إنکار عائشة غیر ما مرّ: طبقات ابن سعد 5- 25، أنساب البلاذریّ 5- 70، 75، 91، الإمامة و السّیاسة 1- 43، 46، 57، تاریخ الطّبریّ 5- 140، 166، 172، 176، العقد الفرید 2- 267، 272، تاریخ ابن عساکر 7- 319، الاستیعاب فی ترجمة صخر بن قیس 2- 192 من المطبوع هامش الإصابة، تاریخ أبی الفداء 1- 172، شرح ابن أبی الحدید 2- 77، 506، تذکرة سبط ابن الجوزیّ: 38، 40، نهایة ابن الأثیر 4- 166، أسد الغابة 3- 15، کامل ابن الأثیر 3- 87، حیاة الحیوان للدّمیریّ 2- 359، السّیرة الحلبیّة 3- 314، لسان العرب 14- 193، تاج العروس 8- 141 و غیرها کثیر. تتمیم: نقل شیخنا المصنّف طاب ثراه، عن أبی الصّلاح فی التّقریب جملة ممّن أنکر علی عثمان، متعرّضا لبعض کلامهم، مقتصرا علی مصدرین فحسب، و نودّ استدراک ذکر جملة أخری من الصّحابة و التّابعین ممّن ردّ علیه، أو لم یرض بفعله، أو قال فیه، أو أباح دمه و طلب إزالته من منصبه بشکل مجمل و مفهرس محیلین التّفاصیل إلی الموسوعات و المصادر. قال البلاذریّ فی الأنساب 5- 49: إنّ المقداد بن عمرو، و عمّار بن یاسر، و طلحة، و الزّبیر فی عدّة من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کتبوا کتابا عدّدوا فیه أحداث عثمان و خوّفوه ربّه و أعلموه أنّهم مواثبوه إن لم یقلع، فأخذ عمّار الکتاب و أتاه به فقرأ صدرا منه، فقال له عثمان: أ علی تقدم من بینهم؟! .. إلی آخره. و ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 239 ... و نقل ابن قتیبة فی الإمامة و السّیاسة 1- 29 صورة مفصّلة لاجتماع النّاس من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کتابتهم کتابا ذکروا فیه ما خالف فیه عثمان من سنّة رسول اللّه و سنّة صاحبیه .. إلی آخره. و اختصره ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 272، و أشارت غالب المصادر إلی هذا الکتاب مجملا، و ها نذکر جملة أخری من الأصحاب. فمنهم: عبد اللّه بن حسّان العنزیّ الکوفیّ، القائل فی عثمان: هو أوّل من فتح أبواب الظّلم، و أرتج أبواب الحقّ .. کما فی الأغانی 16- 10، تاریخ الطّبریّ 6- 155، تاریخ ابن عساکر 2 379، الکامل لابن الأثیر 3- 209، و غیرها. و منهم: هاشم المرقال، القائل- کما فی کتاب صفّین لابن مزاحم: 402، طبعة مصر-، و تاریخ الطّبریّ 6- 23، و شرح ابن أبی الحدید 2- 278، و الکامل لابن الأثیر 3- 135 و غیرها فی قصّة طویلة حدثت فی صفّین: .. و ما أنت و ابن عفّان؟! إنّما قتله أصحاب محمّد و قرّاء النّاس حین أحدث أحداثا و خالف حکم الکتاب. و منهم: سهل بن حنیف أبو ثابت الأنصاریّ البدریّ. و منهم: رفاعة بن رافع بن مالک أبو معاذ الأنصاریّ البدریّ. و منهم: الحجّاج بن غزیّة الأنصاریّ. فقد روی البلاذریّ فی الأنساب 5- 78 قول سهل بن حنیف جوابا لزید بن ثابت: یا زید! أشبعک عثمان من عضدان المدینة- و العضیدة: نخلة قصیرة ینال حملها-. و قول الحجّاج بن غزیّة الأنصاریّ: و اللّه لو لم یبق من عمره- أی عثمان- إلّا بین الظّهر و العصر لتقرّبنا إلی اللّه بدمه. و فی المصدر صفحة: 90 جاء بلفظ آخر و قال: و جاء رفاعة بن مالک الأنصاریّ ثمّ الزّرقیّ بنار فی حطب فأشعلها فی أحد البابین فاحترق و سقط، و فتح النّاس الباب الآخر و اقتحموا الدّار. و أورد ابن حجر فی الإصابة 1- 313 و غیرها بعض کلماتهم فی تراجمهم. و منهم: أبو أیّوب الأنصاریّ البدریّ، فقد ذکر له أصحاب السّیر- کما فی جمهرة الخطب 1- 236، و الإمامة و السّیاسة 1- 112 [1- 128]- خطبة شریفة أشاد فیها بأبی الحسن سلام اللّه علیه و ذمّ فیها من سبقه.و منهم: قیس بن سعد بن عبادة الأنصاریّ البدریّ. فقد أورد له الطّبریّ فی تاریخه 5- 228، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 115، و ابن أبی الحدید فی الشّرح 2- 23، خطبة بمصر فی أخذ البیعة لأمیر المؤمنین علیه السّلام، و فیها: الحمد للّه الّذی جاء بالحقّ و أمات الباطل، و کبّت الظّالمین. أیّها النّاس! إنّا قد بایعنا خیر من نعلم بعد محمّد نبیّنا (صلی الله علیه و آله) .. و له رسائل مع معاویة، و محاورات مع صحبه، و خطب فی صفّین کلّها صریحة فی هذا، انظر مثالا: کتاب صفّین لابن مزاحم: 511، الإمامة و السّیاسة 1- 94 [1- 83]، جمهرة الخطب 1- 190، شرح ابن أبی الحدید 2- 23، 25، 298، تاریخ الطّبریّ 5- 227، 231، الکامل لابن الأثیر 3- 116، النّجوم الزّاهرة 1- 99. و منهم: فروة بن عمرو بن ودقة البیاضیّ الأنصاریّ البدریّ، و کان ممّن أعان علی قتل عثمان، و قد أخرج له مالک فی الموطّإ حدیثا فی باب العمل فی القراءة باسم البیاضیّ، و ترجمه فی أسد الغابة 4- 179، و الإصابة 3- 204، و شرح الموطّإ للزّرقانیّ 1- 152. و منهم: محمّد بن عمرو بن حزم أبو سلیمان الأنصاریّ، قال أبو عمرو فی الاستیعاب فی ترجمته: یقال: إنّه کان أشدّ النّاس علی عثمان المحمّدون، محمّد بن أبی بکر، محمّد بن أبی حذیفة، محمّد بن عمرو بن حزم. و منهم: عبد اللّه بن عبّاس حبر الأمّة، و قد کان فی واقعة الدّار أمیرا للحاجّ فی سنته تلک، و مع ذلک فهو ممّن قال فیه معاویة- کما فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 4- 58: لعمری لو قتلتک بعثمان رجوت أن یکون ذلک للّه رضا، و أن یکون رأیا صوابا، فإنّک من السّاعین علیه، و الخاذلین له، و السّافکین دمه .. و انظر جوابه له، و ما ذکره أبو عمر فی الاستیعاب فی ترجمة مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام فی عثمان عند ما سئل عنه قال: ألهته نومته عن یقظته، بل لم یحرّض الحاجّ علی نصرة الخلیفة عند ما حوصر فی الدّار و استنجد بهم و استغاث فی کتاب قرأه علیهم نافع بن طریف، و کأنّ عائشة شعرت منه ذلک فقالت یوم مرّ بها ابن عبّاس فی منزل من منازل الحجّ: یا ابن عبّاس! إنّ اللّه قد آتاک عقلا و بیانا، فإیّاک أن تردّ النّاس عن هذا الطّاغیة. کما فی الطّبقات لابن سعد 5- 25، و الأنساب للبلاذریّ و الإمامة و السّیاسة، و تاریخ الطّبریّ، و ابن عساکر، و أبی الفداء، و العقد الفرید 2- 267 و غیرها من مصادر مرّت فی نکیرها لعثمان. و منهم: عمرو بن العاص! فقد کان والیا لعثمان علی مصر فعزله، و أخرج الطّبریّ فی تاریخه 5- 108، 203، و البلاذریّ فی الأنساب 5- 74، و ابن قتیبة فی الإمامة و السّیاسة 1- 42، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب فی ترجمة عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح، و ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 63، و الإصابة 3- 381، و أجمله ابن کثیر فی تاریخه 7- 170 و غیرهم محاورة له مع الخلیفة جدیرة بالمراجعة لمعرفة بواطن الأمور و سرائر القوم. و له ترجمة مفصّلة فی الغدیر 2- 117- 176. و لنختم القول فیه بما أورده الطّبریّ فی تاریخه 5- 234 من طریق الواقدیّ، قال: لمّا بلغ عمروا قتل عثمان قال: أنا أبو عبد اللّه قتلته و أنا بوادی السّباع، من یلی هذا الأمر من بعده؟ إن یله طلحة فهو فتی العرب سیبا، و إن یله ابن أبی طالب فلا أراه إلّا سیستنظف الحقّ! و هو أکره من یلیه إلیّ. و منهم: أبو الطّفیل عامر بن واثلة الصّحابیّ، فقد ذکر المسعودیّ فی مروج الذّهب 2- 62، و ابن قتیبة فی الإمامة و السّیاسة 1- 158، و ابن عساکر فی تاریخه 7- 201، و السّیوطیّ فی تاریخ الخلفاء: 133 و غیرهم موقف رائع له مع معاویة علیه اللّعنة و الهاویة. و منهم: مالک الأشتر بن الحارث. و منهم: عبد الرّحمن بن أبی بکر.و منهم: المسور بن مخرمة. فقد ذکر البلاذریّ فی الأنساب 5- 46 ما کتبه عثمان لهؤلاء الثّلاثة و أصحابهم داعیهم للطاعة و ترک الفرقة، و جوابهم له بعنوان: الخلیفة المبتلی الخاطئ الحائد عن سنّة نبیّه، النّابذ لحکم القرآن وراء ظهره. و منهم: أبو القاسم محمّد بن أبی حذیفة العبشمیّ، و کان من أشدّ النّاس تألیبا علی عثمان، و کان یقول: یا أهل مصر! إنّا خلّفنا الغزو وراءنا، یعنی غزو عثمان .. إلی غیر ذلک ممّا أورده البلاذریّ فی الأنساب 5- 49- 51، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 157، و الطّبریّ فی تاریخه 5- 109، و ابن عبد البرّ فی الاستیعاب 1- 233، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 67، و ابن حجر فی الإصابة 3- 373 و غیرهم. و منهم: کمیل بن زیاد بن نهیک النّخعیّ. و منهم: عمرو بن زرارة النّخعیّ. فقد أورد البلاذریّ فی الأنساب 5- 30 أنّهما أوّل من دعا إلی خلع عثمان، و قال الأخیر: أیّها النّاس! إنّ عثمان قد ترک الحقّ و هو یعرفه، و قد أغری بصلحائکم یولّی علیهم شرارکم، و هو ممّن سیّره عثمان من أهل الکوفة إلی دمشق، و صرّح بذلک فی أسد الغابة 4- 104، و الإصابة 1- 548 و 2- 536 و غیرهم. و منهم: عبادة بن الصّامت الأنصاریّ. روی أحمد بن حنبل فی مسنده 5- 325 فی حدیث طویل جاء فی آخره .. فلم یفجأ عثمان إلّا و هو قاعد فی جنب الدّار، فالتفت إلیه فقال: یا عبادة بن الصّامت! ما لنا و لک!، فقام عبادة بین ظهری النّاس، فقال: سمعت رسول اللّه أبا القاسم محمّدا (صلی الله علیه و آله) یقول: إنّه سیلی أمورکم بعدی رجال یعرّفونکم ما تنکرون و ینکرون علیکم ما تعرفون، فلا طاعة لمن عصی اللّه تبارک و تعالی. و یکون عبادة کأبی ذرّ رحمهما اللّه من القوّالین بالحقّ الآمرین بالمعروف و النّاهین عن المنکر و لم تأخذهم فی اللّه لومة لائم أبدا. و قد أوذوا فی سبیل اللّه و ظلموا ظلما شدیدا. و منهم: صعصعة بن صوحان. فقد روی ابن عساکر فی تاریخه 6- 424 نکیره علی عثمان، و أنّه مال عن الحقّ. و منهم: حکیم بن جبلة العبدیّ. کان أحد زعماء الثّائرین علی عثمان من أهل البصرة، و ممّن یعیب علی عثمان، کما فی مروج الذّهب 2- 7، و دول الإسلام للذهبی 1- 18، و کتاب صفّین: 82 و الاستیعاب 1- 121، و شرح ابن أبی الحدید 1- 259 و غیرها. و منهم: هشام بن الولید المخزومیّ. صرّح ابن حجر فی الإصابة 3- 606 بمناوأته للسّلطة الحاکمة، و إنشاده الشّعر فی الخلیفة، و دفاعه عن عمّار عند ضربه. و منهم: حجر بن عدیّ الکوفیّ و صحبه رضوان اللّه علیهم. و هم القائلون عن عثمان أنّه: هو أوّل من جار فی الحکم و عمل بغیر الحقّ، کما جاء فی واقعة طویلة ذکرها الطّبریّ فی تاریخه 6- 141 160، و ابن عساکر فی تاریخه 2- 370- 381، و ابن الأثیر فی الکامل 3- 202- 210، و ابن کثیر فی تاریخه 8- 49- 55، و أبو الفرج فی الأغانی 16- 2- 11 و غیرهم. و منهم: جهجاه بن سعید الغفاریّ الصّحابیّ ممّن بایع تحت الشّجرة، و قد خاطبه فی المسجد بأبشع القول و أقذع الکلام، و سمّاه: نعثلا، کما صرّح بذلک البلاذریّ فی الأنساب 5- 47، و ذکر ذلک فی ترجمته فی الاستیعاب، و الإصابة 1- 253، و تاریخ الخمیس 2- 260، و الرّیاض النّضرة 2- 123، و نصّ علیه أهل السّیر و التّاریخ کابن الأثیر فی الکامل 3- 70، و الطّبریّ فی التّاریخ 5- 114، و ابن کثیر فی کتابه 7- 175 و غیرهم. و منهم: قیس بن قهدان، و هو القائل: أقسم باللّه ربّ البیت مجتهدا***أرجو الثّواب به سرّا و إعلانا لأخلعنّ أبا وهب و صاحبه***کهف الضّلالة عثمان بن عفّانا کما فی أسد الغابة 4- 104، و الإصابة 1- 548، و الأنساب 5- 30 و غیرها.

چنین می گفت، حال آنکه عثمان در محاصره بود و آب را بر وی بسته بودند: بس پسندیده کاری کرد ابو محمد آنگاه که آب را بر وی بست. پس وی به او گفت: ای مادر! بر عثمان بسته اند آبرا. گفت: به راستی که عثمان سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سنت دو خلیفه قبلی را دگرگون نمود و اینگونه خون او حلال گشت.

و واقدی در تاریخش از کریمة بنت المقداد روایت می کند که گفت: به نزد عایشه رفتم و او گفت: عثمان به نزد من فرستاد که کسی را به نزد طلحه بفرستم و من از این کار سر باز زدم. و به نزد من فرستاد که در مدینه بمان و به سوی مکه خارج نشو. و من گفتم: پشت خود را بر بار سفر محکم نموده و کیسه هایم را سر بسته ام و فردا به خواست خدا روانه راهم. نه به خدا که گمان نمی کنم بازگردم تا آنگاه که او کشته شود. گوید: گفتم: بخاطر آنچه مرتکب گشته است. پدرم، منظور مقداد است، او را اندرز می داد و او سر می پیچید جز از اینکه مروان و سعید بن عامر را از نزدیکان خود گرداند. عائشه گفت: به خدا که محبت به ایشان این وضعی را که می بینی به بار آورد. صد هزار درهم به سعید بن العاص و سیصد هزار به عبدالله بن خالد بن اسید و صد هزار به حارث بن الحکم و یک پنجم خراج افریقا که خود هم نمی دانست چقدر است را به مروان بخشید و خدا نمی توانست این عثمان را همینطور رها بگذارد.

و هم او در تاریخش از علقمة بن ابی علقمة از پدرش از عایشه روایت می کند که وی از سختگیرترین مردمان بر عثمان بود و مردمان را بر وی می شوراند و علیه وی برمی انگیخت تا آنکه کشته شد

عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ طَلَبَتْ بِدَمِهِ.

ص: 300

تکمله: شیخ مصنف ( قدس سره) از أبی الصّلاح در التّقریب نام شماری از کسانی که بر عثمان ایراد گرفته اند را نقل می کند و گوشه هایی از سخنانشان را با تکیه بر تنها دو منبع ذکر می کند و در اینجا مناسب می بینیم که بصورت مختصر و فهرست­وار ذکری از شمار دیگری از صحابه پیامبر و تابعین را که بر عثمان اعتراض نموده و یا از کردار او راضی نبوده و یا درباره اش خرده گیری کرده و یا خونش را مباح دانسته و خواستار برکناری او از منصبش بوده اند، به میان آوریم و تفاصیل آن را به دایرة المعارفها و منابع جامع احاله نماییم:

بلاذریّ در الأنساب 5: 49 گوید: مقداد بن عمرو و عمّار بن یاسر و طلحة و زبیر همراه با شماری از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نامه ای نوشته و در آن مواردی از بدعتهای عثمان را درج نمودند و وی را به آن بیم دادند و به او گوشزد کردند که اگر از این کارها دست نکشد، بر او یورش خواهند آورد. عمار نامه را برداشت و نزد وی برد و ابتدای آنرا خواند و عثمان به او گفت: آیا از میان ایشان تو پیش آمده ای به نزد من؟ .. تا پایان این روایت. ابن أبی الحدید نیز در شرحش 1: 239 آنرا نقل نموده است و ابن قتیبة نیز در الإمامة و السّیاسة 1: 29 تصویری مفصل از گردهمایی یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و نوشتن نامه ای که در آن مخالفتهای عثمان با سنت رسول خدا و سیره دو خلیفه پیشین ... تا پایان روایت به دست می دهد. ابن عبد ربّه هم در العقد الفرید 2: 272 به اختصار به آن اشاره دارد و بیشتر منابع به طور خلاصه به این رخداد اشاره داشته اند و اکنون برخی دیگر از یاران رسول الله را ذکر می کنیم:

از جمله: عبد اللّه بن حسّان العنزیّ الکوفیّ، که درباره عثمان گفت: وی نخستین کسی است که دروازه های ستم را گشود و درهای حق را بر هم کوبید، چنانکه در الأغانی 16: 10، تاریخ طّبریّ 6: 155، تاریخ ابن عساکر 2 379، الکامل لابن الأثیر 3: 209، و غیر آن آمده است.

و از جمله: هاشم مرقال، که در حکایتی طولانی که در صفین رخ داد، چنانکه در کتاب صفّین اثر ابن مزاحم: 402، چاپ مصر، تاریخ الطّبریّ 6: 23، شرح ابن أبی الحدید 2: 278، الکامل لابن الأثیر 3: 135 و غیر آن آمده است، گوید: .. تو را با ابن عفان چه کار؟! به راستی که این صحابه محمد (ص) و قاریان قران برای مردم بودند که وقتی او بدعتهایی آفرید و با حکم کتاب خدا به مخالفت برخاست او را به درک واصل کردند.

و از جمله: سهل بن حنیف أبو ثابت الأنصاریّ البدریّ بود و نیز: رفاعة بن رافع بن مالک أبو معاذ الأنصاریّ البدریّ و نیز: الحجّاج بن غزیّة الأنصاریّ که البلاذریّ در الأنساب 5: 78 این قول سهل بن حنیف در پاسخ زید بن ثابت را نقل می کند که: ای زید! عثمان تو را از درختان خرمای نوپای مدینه سیر گرداند. و نیز قول حجّاج بن غزیّة الأنصاریّ که: به خدا که اگر از عمر او – یعنی عثمان- جز به اندازه فاصله میان نماز ظهر و عصر باقی نمانده بود، به ریختن خون او به خدا تقرب می جستیم. و این سخن در همین منبع در صفحه 90 به متنی دیگر بیان شده است. و گوید: رفاعة بن مالک الأنصاریّ الزّرقیّ با هیزمهایی آتشی آورد و آنرا در زیر یکی از دو در شعله ور ساخت و در سوخت و فرو افتاد و مردم در دیگر را باز کردند و به داخل یورش بردند. ابن حجر در الإصابة 1: 313 و غیر آن برخی از سخنان ایشان را در شرح حال آنان ذکر کرده است.

و از جمله: أبو أیّوب الأنصاریّ البدریّ، که سیره نویسان چنانکه در جمهرة الخطب 1: 236، و الإمامة و السّیاسة 1: 112[ 1: 128] آمده، خطبه ای شریف از وی بیان داشته اند که در آن ابا الحسن سلام الله علیه را ستوده و خلفای پیش از وی را نکوهش می کند.

و از جمله: قیس بن سعد بن عبادة الأنصاریّ البدریّ، که طبریّ در تاریخش 5: 228، و ابن الأثیر در الکامل 3: 115، و ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 2: 23، خطبه ای از وی در مصر را که به منظور بیعت گرفتن برای امیر المومنین علیه السلام ایراد نمود، نقل می کنند که در آن گوید: حمد و ثنا خدایی راست که حق را آورد و باطل را نابود گرداند و ستمگران را زمینگیر نمود. هان ای مردمان! به راستی که ما با برترین کسی که پس از محمد پیامبرمان صلی الله علیه و آله و سلم می شناسیم، بیعت نمودیم... و او نامه هایی با معاویه و گفتگوهایی با یاران وی و خطبه هایی در صفین دارد که همه آنها در این قضیه به صراحت بیانگرند. بعنوان مثال بنگرید به کتاب صفّین اثر ابن مزاحم: 511، الإمامة و السّیاسة 1: 94[ 1: 83]، جمهرة الخطب 1: 190، شرح ابن أبی الحدید 2: 23، 25، 298، تاریخ الطّبریّ 5: 227، 231، الکامل لابن الأثیر 3: 116، النّجوم الزّاهرة 1: 99.

و از جمله: فروة بن عمرو بن ودقة البیاضیّ الأنصاریّ البدریّ، که از کسانی بود که در قتل عثمان همکاری نمود و مالک در الموطا در باب رفتار در قرائت حدیثی با نام البیاضی ذکر کرده است و در أسد الغابة 4: 179، و الإصابة 3: 204، و شرح الموطّإ اثر الزّرقانیّ 1: 152 شرح حالی از وی بیان شده است.

و از جمله: محمّد بن عمرو بن حزم أبو سلیمان الأنصاریّ، که أبو عمرو در الاستیعاب در شرح حال او نویسد: گفته می شود که از سختگیرترین مردمان بر عثمان سه محمد بودند: محمّد بن أبی بکر، محمّد بن أبی حذیفة، محمّد بن عمرو بن حزم.

و از جمله: عبد اللّه بن عبّاس ملقب به حبر الأمّة (عالم امت اسلام)، آنکه بیش از همه اهل دانش و نگارش ، که در هنگامه واقعه محاصره خانه عثمان سرپرست حاجیان به سوی کعبه بود و با این وجود او از جمله کسانی است که معاویه چنانکه در شرح نهج البلاغه اثر ابن ابی الحدید 4: 58 آمده، درباره وی گوید: به جانم سوگند که اگر تو را در برابر خون عثمان بکشم امید آن دارم که خداوند از اینکار خشنود و این رأیی درست و بجا باشد، که تو از کوشندگان در قتل او و از بی یاور گذارندگان وی و دست اندر کاران ریختن خونش بودی .. و اکنون بنگریم پاسخ وی را و آنچه که ابوعمر در الاستیعاب در شرح حال مولایمان امیر المومنین علیه السلام درباره عثمان بیان می کند، گوید: چون از ابن عباس درباره وی پرسیدند، گفت: خواب آلودگی اش او را از بیداری غافل نمود بلکه چون خلیفه در خانه اش محاصره گشت و از حاجیان کمک خواست و در نامه ای که نافع بن طریف بر ایشان خواند، طلب یاری نمود؛ وی ایشان را به یاری خلیفه برنیانگیخت و گویی که عایشه این امر را درک نمود و یک روز که ابن عباس در یکی از منزلگاه های سفر حج، وی را دید، به او گفت: ای ابن عباس! خداوند به تو خردمندی و زبان آوری عطا نموده است، مبادا که مردمان را از خشم بر این گردنکش بازداری. چنانکه در الطّبقات ابن سعد 5: 25، و الأنساب البلاذریّ و الإمامة و السّیاسة، و تاریخ طّبریّ، و کتب ابن عساکر، و أبی الفداء، و العقد الفرید 2: 267 و منابعی دیگر که در نکوهش عایشه در حق عثمان ذکر شد، آمده است.

و از جمله: عمر بن العاص! که والی عثمان بر مصر بود و سپس عزلش نمود و طبری در تاریخش 5: 108، 203، و البلاذریّ در الأنساب 5: 74، و ابن قتیبة در الإمامة و السّیاسة 1: 42، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب در بیان زندگینامه عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح، و ابن أبی الحدید در شرحش 1: 63، و مولف الإصابة 3: 381، و ابن کثیر تاریخ بطور خلاصه 7: 170 و برخی دیگر، گفتگویی از وی با خلیفه را با ذکر سند درج نموده اند که بمنظور شناخت رازها و اسرار این قوم شایان توجه و مراجعه است. همچنین شرح حال وی به تفصیل در الغدیر 2: 117- 176 ذکر شده است. و اکنون سخن را بدانچه که طّبریّ در تاریخش 5: 234 به نقل از الواقدیّ ذکر می کند، خاتمه می دهیم. گوید: زمانی که عمرو بن العاص از قتل عثمان باخبر شد. من ابوعبدالله هستم و او را در حالیکه خود در وادی السباع هستم، کشتم. چه کسی امر خلافت را پس از او به دست خواهد گرفت؟ اگر که طلحه به دست گیرد، وی جوانمرد عرب است که پیر شده است و اگر ابن ابی طالب آنرا به دست گیرد که شک ندارم حق را بی هیچ شائبه ای آشکار خواهد ساخت! و من، بیش از همه، از خلیفه شدن اوست که بیزارم.

و از جمله: أبو الطّفیل عامر بن واثلة الصّحابیّ، که المسعودیّ در مروج الذّهب 2: 62، و ابن قتیبة در الإمامة و السّیاسة 1: 158، و ابن عساکر در تاریخش 7: 201، و السّیوطیّ در تاریخ الخلفاء: 133 و دیگران برخورد جالب توجهی از وی با معاویة علیه اللّعنة و الهاویة را ذکر کرده اند.

و از جمله: مالک الأشتر بن الحارث و عبد الرّحمن بن أبی بکر و مسور بن مخرمة، که البلاذریّ در الأنساب 5: 46 نامه عثمان به این سه تن و یارانشان را نقل می کند که ایشان را به سر نهادن به امرش و دوری از تفرقه و دودستگی فرا می خواند و ایشان او را با این عنوان پاسخ می گویند: خلیفه مبتلای خطاکار دوری جسته از سنت پیامبر و پشت گوش اندازنده حکم قرآن.

و از جمله أبو القاسم محمّد بن أبی حذیفة العبشمیّ، که از نکوهش­گرترین مردم در حق عثمان بود و می گفت: ای مردم مصر! ما به جنگ بی توجهی می کنیم، و منظورش جنگ با عثمان بود.. و نیز سخنان دیگری که البلاذریّ در الأنساب 5: 49- 51، و ابن کثیر در تاریخش 7: 157، و الطّبریّ در تاریخش 5: 109، و ابن عبد البرّ در الاستیعاب 1: 233، و ابن الأثیر در الکامل 3: 67، و ابن حجر در الإصابة 3: 373 و دیگران نقل کرده اند.

و از جمله: کمیل بن زیاد بن نهیک النّخعیّ و عمرو بن زرارة النّخعیّ که البلاذریّ در الأنساب 5: 30 ذکر می کند که این دو نخستین کسانی بودند که از خلع عثمان دم زدند و عمرو گفته است: ای مردم! به راستی که عثمان حق را درحالی که از آن آگاه است، رها نموده و نیکان شما را به دردسر می اندازد و پلیدترین مردمان را بر سر ایشان حاکم می کند و او از جمله اهالی کوفه بود که عثمان ایشان را به دمشق تبعید نمود و این مطلب در أسد الغابة 4: 104، و الإصابة 1: 548 و 2: 536 و غیر آن ذکر شده است.

و از جمله: عبادة بن الصّامت الأنصاریّ که أحمد بن حنبل در مسندش 5: 325 روایتی طولانی آورده که در پایان آن چنین می گوید: عثمان زمانی غافلگیر شد که او در کنار در نشسته بود، پس بسوی او روی نمود و گفت: ای عبادة بن الصّامت! ما را چه کار با تو!، پس عباده در میان مردم بر پای ایستاد و گفت: شنیدم که رسول خدا ابو القاسم محمد صلی الله علیه و آله و سلم می گفت: به راستی که پس از من مردانی امر شما را در دست خواهند گرفت که شما را ناشناخته هایی آشنا خواهند کرد و آنچه را تا پیش از این بدان رفتار می کردید، بر شما انکار می کنند و هان که مباد کسی را که در برابر خداوند تبارک و تعالی سرکش است، اطاعت و فرمانبری نکنید. و عباده همچون ابوذر رحمهما الله، از حق گویان شجاع و فراخوانندگان به معروف و بازدارندگان از منکر بود که هرگز در راه حفظ دین خدا از سرزنش هیچ سرزنشگر واهمه ای نداشتند و در راه خدا بسیار آزار دیدند و بسیار به ایشان ستم روا گشت.

و از جمله صعصعة بن صوحان که ابن عساکر در تاریخش 6: 424 نکوهش و انکار وی در حق عثمان را و اینکه وی از حق رویگردان گشته، ذکر می کند.

و از جمله: حکیم بن جبلة العبدیّ که یکی از سران شوریدگان بر عثمان از اهل بصره بود و چنانکه در مروج الذّهب 2: 7، و دول الإسلام الذهبی 1: 18، و کتاب صفّین:82، و الاستیعاب 1: 121، و شرح ابن أبی الحدید 1: 259 و غیر آن آمده، از ایراد کنندگان به رفتار عثمان بود.

و از جمله: هشام بن الولید المخزومیّ که ابن حجر در الإصابة 3: 606 صریحا به مخالفت او با حکومت وقت اشاره کرده و از شعر سرودن وی در محکوم نمودن خلیفه و دفاع از عمار در ماجرای تازیانه خوردنش خبر می دهد.

و از جمله: حجر بن عدیّ الکوفی و یارانش رضوان اللّه علیهم که درباره عثمان می گفتند: وی نخستین کسی بود که در حکمش ستم روا داشت و به ناحق عمل نمود چنانکه در رخدادی طولانی که طبریّ در تاریخش 6: 141 -160، و ابن عساکر در تاریخش 2: 370- 381، و ابن أثیر در الکامل 3: 202- 210، و ابن کثیر در تاریخش 8: 49- 55، و أبو الفرج در الأغانی 16: 2- 11 و دیگران ذکر می کنند، آمده است.

و از جمله: جهجاه بن سعید الغفاریّ الصّحابیّ که در بیعت شجره حاضر بود و هم او در مسجد پیامبر عثمان را با گزنده ترین سخنان و دندانشکن ترین کلام خطاب قرار داد و چنانکه البلاذریّ در الأنساب 5: 47، ذکر کرده وی را نعثل (کفتار) نامید و همین قضایا در شرح حال او در الاستیعاب، و الإصابة 1: 253، و تاریخ الخمیس 2: 260، و الرّیاض النّضرة 2: 123، ذکر شده و سیره نویسان و تاریخ نگاران چون ابن الأثیر در الکامل 3: 70، و الطّبریّ در تاریخش 5: 114، و ابن کثیر در تاریخش 7: 175 و نیز دیگرانی آنرا مورد تاکید قرار داده اند.

و از جمله: قیس بن قهدان، که در شعری که سروده و مولف أسد الغابة 4: 104، و الإصابة 1: 548، و الأنساب 5: 30 و دیگران به آن اشاره کرده اند، می گوید: مجدانه به خداوند پروردگار خانه کعبه سوگند یاد می کنم و به این کار پنهان و آشکارا امید ثواب دارم. سوگند که به حتم ابا وهب و یاور او آن بیغوله گمراهی عثمان بن عفان را از منصب خلع خواهم کرد.

و أمثال هذه الأقوال و أضعافها المتضمّنة للنکیر علی عثمان من الصحابة أو التابعین منقولة فی جمیع التواریخ، و إنّما اقتصرنا علی تاریخی الثقفی و الواقدی لأنّ لنا إلیهما طریقا، و لأن لا یطول الکتاب، و فیما ذکرناه کفایة، و من أراد العلم بمطابقة التواریخ لما أوردناه فی هذین التاریخین فلیتأمّلها یجدها موافقة.

ص: 304

و چون او کشته شد و مردم با علی علیه السلام بیعت نمودند، او به خونخواهی عثمان برخاست .

ص: 301

ثم أطبق أهل الأمصار و قطان المدینة من المهاجرین و الأنصار إلّا النفر الذی اختصّهم عثمان لنفسه و آثرهم بالأموال کزید بن ثابت و حسّان و سعید بن العاص و عبد اللّه بن الزبیر و مروان و عبد اللّه بن عمر علی حصره فی الدار و مطالبته بخلع نفسه من الخلافة أو قتله إلی أن قتلوه علی الإصرار إلی ما أنکروا علیه و من ظفروا به فی الحال من أعوانه، و أقام ثلاثا لا یتجاسر أحد من ذویه أن یصلّی علیه و لا یدفنه خوفا من المسلمین إلی أن شفعوا إلی علیّ علیه السلام فی دفنه، فأذن فی ذلک علی شرط أن لا یدفنوه فی مقابر المسلمین، فحمل إلی حشّ کوکب (1) مقبرة الیهود، و لما أراد النفر الذین حملوه الصلاة علیه منعهم من ذلک المسلمون و رجموهم بالأحجار، فدفن بغیر صلاة، و لم یزل قبره منفردا من مقابر المسلمین إلی أن ولی معاویة فأمر بأن یدفن الناس من حوله حتی اتّصل المدفن بمقابر المسلمین، و لم یسأل عنه أحد من (2) بعد القتل من وجوه المهاجرین و الأنصار کعلیّ علیه السلام و عمّار و محمد بن أبی بکر و غیرهم و أماثل التابعین إلّا قال: قتلناه کافرا.

و هذا الذی ذکرناه من نکیر الصحابة و التابعین علی عثمان موجود فی جمیع التواریخ و کتب الأخبار، و لا یختلف فی صحّته مخالط الأهل و السیر (3) و الآثار، و إنّ أحسن الناس کان فیه رأیا من أمسک عن نصرته و معونة المطالبین له بالخلع، و کفّ عن النکیر عنه و عنهم کما ذکرناه من موالیه و بنی أمیّة، و من عداهم بین قاتل و معاون بلسانه أو بیده (4) أو بهما، و معلوم تخصّص قاتلیه بولایة علیّ علیه السلام و کونهم بطانة له و خواصّا کمحمد بن أبی بکر و عمّار بن یاسر و الأشتر و غیرهم من المهاجرین و الأنصار و أهل الأمصار، و تولّی الکافة لهم تولّی الصالحین و المنع منهم بالأنفس و الأموال و إراقة الدماء فی نصرتهم و الذبّ عنهم و رضاهم بعلیّ علیه

ص: 305


1- یأتی التعرّض لهذه الکلمة فی هامش صفحة: 309.
2- وضع علی: من، رمز نسخة بدل فی ک.
3- کذا فی ک، و فی س: فخاط الأهل و المیسر.
4- هذا ما استظهرناه، و فی الأصل: بیداه، و لعله بصیغة التثنیة فی حال الجر، أی بیدیه.

ص: 302

السلام مع علمهم برأیه فی عثمان و التألیب علیه و تولّی الصلاة و هو محصور بغیر أمره، و اتّخاذه مفاتح لبیوت الأموال، و اتّخاذ قتلته أولیاء خاصّة أصفیاء، و إطباقهم علی اختیاره و قتالهم معه و الدفاع عنه و عنهم، و استفراغ الوسع فی ذلک، و عدم نکیر من أحد من الصحابة أو التابعین یعتدّ بنکیره، ثم اشتهر التدیّن بتکفیر عثمان بعد قتله و کفر من تولّاه من علیّ علیه السلام و ذریّته و شیعته و وجوه الصحابة و التابعین إلی یومنا هذا، و حفظ عنهم التصریح بذلک بحیث لا یحتاج إلی ذکره، غیر أنّ فی ذکره إیناسا للبعید عن سماع العلم، و تنبیها للغافل من سنّة الجهل.

فمن ذلک.

مَا رَوَوْهُ مِنْ طُرُقِهِمْ (1)، أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ خَطَبَ النَّاسَ بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ فَذَکَرَ أَشْیَاءَ قَدْ مَضَی بَیَانُهَا، مِنْ جُمْلَتِهَا قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ، وَیْلَهُ! لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ، شُغِلَ عَنِ الْجَنَّةِ وَ النَّارُ أَمَامَهُ.

وَ رَوَوْا عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَرُورٍ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ عُثْمَانَ، فَقَالَ: وَ مَا سُؤَالُکَ عَنْ عُثْمَانَ؟ إِنَّ لِعُثْمَانَ ثَلَاثَ کَفَرَاتٍ، وَ ثَلَاثَ غَدَرَاتٍ، وَ مَحَلَّ ثَلَاثِ لَعَنَاتٍ، وَ صَاحِبُ بَلِیَّاتٍ، لَمْ یَکُنْ بِقَدِیمِ الْإِیمَانِ وَ لَا ثَابِتِ الْهِجْرَةِ، وَ مَا زَالَ النِّفَاقُ فِی قَلْبِهِ، وَ هُوَ الَّذِی صَدَّ النَّاسَ یَوْمَ أُحُدٍ .. الْحَدِیثُ طَوِیلٌ..

وَ ذَکَرَ الثَّقَفِیُّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ عَنْ (2) رَجُلٍ مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ، قَالَ: أَتَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الرَّحْبَةِ، فَقُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! حَدِّثْنَا عَنْ عُثْمَانَ؟.

قَالَ: أَدْنِ. فَدَنَوْتُ، قَالَ: ارْفَعْ صَوْتَکَ. فَرَفَعْتُ صَوْتِی، قَالَ: کَانَ ذَا ثَلَاثِ کَفَرَاتٍ، وَ ثَلَاثِ غَدَرَاتٍ، وَ فَعَلَ ثَلَاثَ لَعَنَاتٍ، وَ صَاحِبَ بَلِیَّاتٍ، مَا کَانَ بِقَدِیمِ الْإِیمَانِ وَ لَا حَدِیثِ النِّفَاقِ، یُجْزِی بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ .. فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ (3)..

ص: 306


1- انظر لمزید الاطّلاع کتاب الغدیر 9- 69- 77.
2- لا توجد فی س: عن.
3- هذا استمرار کلام أبی الصّلاح الحلبیّ فی تقریب المعارف فی الکلام من القسم الّذی لم یطبع منه.

ص: 303

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ وَ کَانَ قَدْ أَدْرَکَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ-، قَالَ: مَا یَزِنُ عُثْمَانُ عِنْدَ اللَّهِ ذُبَاباً. فَقَالَ: ذُبَاباً؟!.

فَقَالَ: وَ لَا جَنَاحَ ذُبَابٍ، ثُمَّ قَالَ: (فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً) (1)..

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ التَّیْمِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: أَنَا یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ عُثْمَانُ یَعْسُوبُ الْکَافِرِینَ.

وَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ: وَ عُثْمَانُ یَعْسُوبُ الْمُنَافِقِینَ.

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ هُبَیْرَةَ ابْنِ مَرْیَمَ، قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَدَعَا ابْنَهُ عُثْمَانَ، فَقَالَ لَهُ: یَا عُثْمَانُ! ثُمَّ قَالَ: إِنِّی لَمْ أُسَمِّهِ بِاسْمِ عُثْمَانَ ...، إِنَّمَا سَمَّیْتُهُ بِاسْمِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ.

وَ ذَکَرَ فِی تَارِیخِهِ، مِنْ عِدَّةِ طُرُقٍ، أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَسْتَنْفِرُ النَّاسَ وَ یَقُولُ: انْفِرُوا إِلَی أَئِمَّةِ الْکُفْرِ وَ بَقِیَّةِ الْأَحْزَابِ وَ أَوْلِیَاءِ الشَّیْطَانِ، انْفِرُوا إِلَی مَنْ یَقُولُ کَذَبَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، انْفِرُوا إِلَی مَنْ یُقَاتِلُ عَلَی دَمِ حَمَّالِ الْخَطَایَا، وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَحْمِلُ خَطَایَاهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَنْقُصُ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْ ءٌ (2).

وَ ذَکَرَ فِیهِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ هِنْدٍ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: لَا یَجْتَمِعُ (3) حُبِّی وَ حُبُّ عُثْمَانَ فِی قَلْبِ رَجُلٍ إِلَّا اقْتَلَعَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ.

وَ رَوَی فِیهِ مِنْ طُرُقٍ: أَنَّ جِیفَةَ عُثْمَانَ بَقِیَتْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یُدْفَنُ، فَسَأَلَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ رِجَالٌ مِنْ قُرَیْشٍ فِی دَفْنِهِ فَأَذِنَ لَهُمْ عَلَی أَنْ لَا یُدْفَنَ مَعَ الْمُسْلِمِینَ فِی مَقَابِرِهِمْ وَ لَا یُصَلَّی عَلَیْهِ، فَلَمَّا عَلِمَ النَّاسُ بِذَلِکَ قَعَدُوا لَهُ فِی الطَّرِیقِ بِالْحِجَارَةِ،

ص: 307


1- الکهف: 105.
2- قریب ممّا ذکره أبو الصّلاح فی التّقریب عن الثّقفیّ ما أورده ابن أبی الحدید فی شرحه للنّهج 1- 179 [أربع مجلّدات] .
3- فی ک: لا تجتمع.

و نظیر این سخنان و چندین برابر آن با محتوای نکوهش و انکار بر عثمان از سوی صحابه پیامبر و تابعین در همه کتب تواریخ نقل شده است و ما تنها به دو کتاب تاریخ ثقفی و واقدی اکتفا کردیم چرا که به آن دسترسی داشتیم و برای اینکه سخن به درازا نکشد به آنچه که نقل کرده ایم اکتفا می کنیم و هر که خواهد به مطابقت دیگر کتب تاریخ با آنچه از این دو کتاب نقل کردیم، دست یابد، به آن کتب رجوع نماید و بی شک آنها را همسان همین اقوال خواهد یافت.

ص: 304

فَخَرَجُوا بِهِ یُرِیدُونَ بِهِ (1) حَشَّ کَوْکَبٍ مَقْبَرَةَ الْیَهُودِ، فَلَمَّا انْتَهَوْا بِهِ إِلَیْهِمْ رُجِمُوا (2) سَرِیرَهُ..

وَ رَوَی فِیهِ مِنْ طُرُقٍ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَانَ سَائِلًا عَنْ دَمِ عُثْمَانَ فَإِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُ وَ أَنَا مَعَهُ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ خَالِدٍ الْأَسَدِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ آبَائِهِ، قَالَ: کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَقُولُ: مَعْشَرَ الشِّیعَةِ! عَلِّمُوا أَوْلَادَکُمْ بُغْضَ عُثْمَانَ، فَإِنَّهُ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ حُبٌّ لِعُثْمَانَ فَأَدْرَکَ الدَّجَّالَ آمَنَ بِهِ، فَإِنْ لَمْ یُدْرِکْهُ آمَنَ بِهِ فِی قَبْرِهِ.

وَ رَوَوْا فِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَیْمَنَ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّا وَ بَنِی أُمَیَّةَ تَعَادَیْنَا فِی اللَّهِ فَنَحْنُ وَ هُمْ کَذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِرَایَةِ الْحَقِّ فَرَکَزَهَا (3) بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ جَاءَ إِبْلِیسُ بِرَایَةِ الْبَاطِلِ فَرَکَزَهَا بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ، وَ إِنَّ أَوَّلَ قَطْرَةٍ سَقَطَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِنْ دَمِ الْمُنَافِقِینَ دَمُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ عُثْمَانَ جِیفَةٌ عَلَی الصِّرَاطِ مَنْ أَقَامَ عَلَیْهَا أَقَامَ عَلَی أَهْلِ النَّارِ، وَ مَنْ جَاوَزَهُ جَاوَزَ إِلَی الْجَنَّةِ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، یَرْفَعُهُ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَّ عُثْمَانَ جِیفَةٌ عَلَی الصِّرَاطِ یَعْطِفُ عَلَیْهِ مَنْ أَحَبَّهُ وَ یُجَاوِزُهُ (4) عَدُوُّهُ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بِشْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَنَفِیَّةِ یَلْعَنُ عُثْمَانَ وَ یَقُولُ: کَانَتْ أَبْوَابُ الضَّلَالَةِ مُغْلَقَةً حَتَّی فَتَحَهَا عُثْمَانُ.

ص: 308


1- لا توجد: به، فی س.
2- فی س: و جمعوا.
3- فی س: فوکزها.
4- جاءت فی ک: یحاوزه- بالحاء المهملة- و لها عدّة معانی لاحظها فی القاموس 2- 173- 174، و النّهایة 1- 459، و الصّحاح 3- 875، و بعضها مناسب للمقام.

سپس اهل شهرها و ساکنان مدینه از مهاجران و انصار به جز چند تنی که عثمان ایشان را از دوستان خاص خود قرار داده و اموال دارالخلافه را به ایشان اختصاص داده بود نظیر زید بن ثابت، حسان و سعید بن العاص و عبد الله بن الزبیر و مروان و عبد الله بن عمر؛ همه به محاصره نمودن وی در خانه راضی شدند و از او خواستند خود را از مقام خلافت خلع نماید یا آنکه وی را خواهند کشت تا آنکه سرانجام با اصرارش بر کارهایی که مردم از آن ایراد می گرفتند، وی را و هر آنکس از یارانش را که می یافتند، بلافاصله کشتند و او سه روز بر زمین ماند و کسی از اقوامش از ترس مسلمانان جرأت نماز کردن بر او و به خاک سپردنش را نداشت تا آنکه برای دفن او به نزد علی علیه السلام شفاعت جستند و حضرت اجازه این امر را به شرط آنکه وی را در قبرستان مسلمانان دفن نکنند، صادر نمود و او به باغ کوکب که قبرستان یهودیان بود، بردند و وقتی که تشییع کنندگان وی قصد نماز کردن بر وی را داشتند، مسلمانان ایشان را از این کار بازداشته و آنان را با سنگ زدند و او بدون نماز دفن شد و همچنان قبر او از قبرستان مسلمانان دور بود تا آنکه معاویه حکومت را به دست گرفت و دستور داد که مردم در اطراف قبر او به خاک سپرده شوند تا آنکه قبر او به قبرستان مسلمانان متصل گشت و هیچ کس پس از قتل او از دنباله آیه : (لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ) (1) -: هیچ گونه مسؤول ایشان نیستی کارشان فقط با خداست)، گفته شده معنی آن اینست که تو با هیچ یک از مذاهب باطل آنان همتا و همراه نیستی و یا گفقه شده : تو هرگز با آنان همنشین نیستی و در میان آنان قرار نداری و همچنین گفته شده : تو وظیفه نداری با آنان جنگ و نزاع کنی. سپس آیه فتال آن را فسخ نموده و کار آنان به دست خداست، گفته شده منظور مجازات آنان بخاطر کارهای بدشان یا در مهلت دادن به آنان و یا در ریشه کن نمودن آنان است و یا حکم کردن بین آنها در اختلافشان به دست خود است. ■ دنباله آیه : (لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ) (2) -: هیچ گونه مسؤول ایشان نیستی کارشان فقط با خداست)، گفته شده معنی آن اینست که تو با هیچ یک از مذاهب باطل آنان همتا و همراه نیستی و یا گفقه شده : تو هرگز با آنان همنشین نیستی و در میان آنان قرار نداری و همچنین گفته شده : تو وظیفه نداری با آنان جنگ و نزاع کنی. سپس آیه فتال آن را فسخ نموده و کار آنان به دست خداست، گفته شده منظور مجازات آنان بخاطر کارهای بدشان یا در مهلت دادن به آنان و یا در ریشه کن نمودن آنان است و یا حکم کردن بین آنها در اختلافشان به دست خود است. ■ و نظیر این سخنان و چندین برابر آن با محتوای نکوهش و انکار بر عثمان از سوی صحابه پیامبر و تابعین در همه کتب تواریخ نقل شده است و ما تنها به دو کتاب تاریخ ثقفی و واقدی اکتفا کردیم چرا که به آن دسترسی داشتیم و برای اینکه سخن به درازا نکشد به آنچه که نقل کرده ایم اکتفا می کنیم و هر که خواهد به مطابقت دیگر کتب تاریخ با آنچه از این دو کتاب نقل کردیم، دست یابد، به آن کتب رجوع نماید و بی شک آنها را همسان همین اقوال خواهد یافت.

ص: 304


1- . الأنعام/ 159
2- . الأنعام/ 159

وَ رَوَی فِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: لَا تَکُونُ حَرْبٌ سَالِمَةً حَتَّی یَبْعَثَ قَائِمُنَا ثَلَاثَةَ أَرَاکِیبَ فِی الْأَرْضِ رَکْبٌ یُعْتِقُونَ مَمَالِیکَ أَهْلِ الذِّمَّةِ، وَ رَکْبٌ یَرُدُّونَ الْمَظَالِمَ، وَ رَکْبٌ یَلْعَنُونَ عُثْمَانَ فِی جَزِیرَةِ الْعَرَبِ.

وَ رَوَی قُتَیْبَةُ عَنْ أَبِی سَعْدٍ التَّیْمِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ یَقُولُ:

ثَلَاثٌ یَشْهَدْنَ عَلَی عُثْمَانَ بِالْکُفْرِ وَ أَنَا الرَّابِعُ ..

وَ قَدْ ذَکَرْنَا هَذَا الْحَدِیثَ وَ شَهَادَةَ عَمَّارٍ عَلَیْهِ بِالْکُفْرِ فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ جَعْدَةَ، قَالَ: قُلْتُ لِزَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ: بِأَیِّ شَیْ ءٍ کَفَّرْتُمْ عُثْمَانَ؟. قَالَ: بِثَلَاثٍ، جَعَلَ الْمَالَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ، وَ جَعَلَ الْمُهَاجِرِینَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ عَمِلَ بِغَیْرِ کِتَابِ اللَّهِ.

وَ مِنْ طَرِیقٍ آخَرَ، قَالَ: کَفَّرْنَاهُ بِثَلَاثٍ: فَرَّقَ کِتَابَ اللَّهِ وَ نَبَذَهُ فِی الْحُشُوشِ (1) وَ إِنْزَالِ الْمُهَاجِرِینَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ جَعَلَ الْمَالَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ، فَمِنْ ثَمَّ أَکْفَرْنَاهُ وَ قَتَلْنَاهُ.

وَ رَوَی فِیهِ (2) عَنْ أَنَسِ بْنِ عَمْرٍو، قَالَ: قُلْتُ لِزُبَیْدٍ الْإِمَامِیِّ أَنَّ أَبَا صَادِقٍ، قَالَ: وَ اللَّهِ مَا یَسُرُّنِی أَنَّ فِی قَلْبِی مِثْقَالَ حَبَّةِ خَرْدَلٍ حُبّاً لِعُثْمَانَ (3) وَ لَوْ أَنَّ لِی أُحُداً ذَهَباً، وَ هُوَ شَرٌّ عِنْدِی مِنْ حِمَارٍ مُجَدَّعٍ لَطْحَانَ(4). فَقَالَ زُبَیْدٌ: صَدَقَ أَبُو صَادِقٍ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ، قَالَ: حَضَرْنَا فِی مَوْضِعٍ، فَقَالَ طَلْحَةُ بْنُ

ص: 309


1- قال ابن الأثیر فی نهایته 1- 390: إنّ هذه الحشوش محتضرة .. یعنی الکنف و مواضع قضاء الحاجة، الواحد حشّ- بالفتح، و أصله من الحشّ: البستان، لأنّهم کانوا کثیرا ما یتغوّطون فی البساتین، و منه حدیث عثمان أنّه دفن فی حشّ کوکب، و هو بستان بظاهر المدینة خارج البقیع.
2- لا توجد: فیه، فی س.
3- فی مطبوع البحار: خ. ل: لنعمان.
4- قال فی القاموس 1- 247: لطحه- کمنعه-: ضربه ببطن کفّه .. و به: ضرب به الأرض، و لعلّ له معنی آخر.

سپس اهل شهرها و ساکنان مدینه از مهاجران و انصار به جز چند تنی که عثمان ایشان را از دوستان خاص خود قرار داده و اموال دارالخلافه را به ایشان اختصاص داده بود نظیر زید بن ثابت، حسان و سعید بن العاص و عبد الله بن الزبیر و مروان و عبد الله بن عمر؛ همه به محاصره نمودن وی در خانه راضی شدند و از او خواستند خود را از مقام خلافت خلع نماید یا آنکه وی را خواهند کشت تا آنکه سرانجام با اصرارش بر کارهایی که مردم از آن ایراد می گرفتند، وی را و هر آنکس از یارانش را که می یافتند، بلافاصله کشتند و او سه روز بر زمین ماند و کسی از اقوامش از ترس مسلمانان جرأت نماز کردن بر او و به خاک سپردنش را نداشت تا آنکه برای دفن او به نزد علی علیه السلام شفاعت جستند و حضرت اجازه این امر را به شرط آنکه وی را در قبرستان مسلمانان دفن نکنند، صادر نمود و او به باغ کوکب که قبرستان یهودیان بود، بردند و وقتی که تشییع کنندگان وی قصد نماز کردن بر وی را داشتند، مسلمانان ایشان را از این کار بازداشته و آنان را با سنگ زدند و او بدون نماز دفن شد و همچنان قبر او از قبرستان مسلمانان دور بود تا آنکه معاویه حکومت را به دست گرفت و دستور داد که مردم در اطراف قبر او به خاک سپرده شوند تا آنکه قبر او به قبرستان مسلمانان متصل گشت و هیچ کس پس از قتل او از سران مهاجرین و انصار چون علی علیه السلام و عمار و محمد بن ابی بکر و غیر ایشان و نیز سرشناسترین تابعین درباره وی سوال نپرسید مگر اینکه پاسخ گفتند: وی را کافر کشتیم.

سخنانی که درباره نکوهش اصحاب پیامبر و تابعین در حق عثمان ذکر کردیم در همه کتابهای تاریخ و اخبار اسلام آمده است و در صحت و درستی آن هیچیک از آشنایان با سیره نویسان و اهل آثار اختلاف نظری ندارند و به حق که نیک اندیش ترین مردم درباره وی کسانی بودند که به دست کشیدن از یاری وی و نیز طالبان خلع وی بسنده کرده و از نکوهش وی و ایشان خودداری کردند نظیر افراد طرفدار او و بنی امیه که ذکر ایشان گذشت. و اما غیر از ایشان، همه به دست یا زبان خود یا هر دو قاتل یا دستیار قتل وی بودند و روشن است که قاتلان وی، ولایت علی علیه السلام را پذیرفته بودند و از طرفداران وی و خاصان او نظیر محمد بن ابی بکر و عمار بن یاسر و مالک الاشتر و دیگر مهاجرین و انصار و اهل شهرهای دیگر بودند و عامه مسلمانان ایشان را بعنوان صالحینی یاری نمودند و با جان و مال و خون دادن در یاری ایشان و دفاع از آنان و پذیرش علی علیه السلام بعنوان حاکم پشتیبانی نمودند،

ص: 305

مُصَرِّفٍ الْإِمَامِیُّ: یَأْبَی قَلْبِی إِلَّا حُبَّ عُثْمَانَ، فَحَکَیْتُ ذَلِکَ لِإِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ، فَقَالَ: لَعَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ.

وَ رَوَوْا عَنْ إِبْرَاهِیمَ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ عُثْمَانَ عِنْدِی شَرٌّ مِنْ قرون (1)

وَ رَوَوْا فِیهِ عَنْ سُفْیَانَ، عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ: أَیُّهُمَا أَفْضَلُ، عُثْمَانُ أَمْ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ؟. قَالَ: وَ لَا سَوَاءٌ مَنْ جَاءَ إِلَی أَمْرٍ فَاسِدٍ فَأَصْلَحَهُ خَیْراً وَ مَنْ جَاءَ إِلَی أَمْرٍ صَالِحٍ فَأَفْسَدَهُ.

وَ رَوَوْا فِیهِ عَنْ جُوَیْبِرٍ، عَنِ الضَّحَّاکِ، قَالَ: قَالَ لِی: یَا جُوَیْبِرُ! اعْلَمْ أَنَّ شَرَّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْأَشْیَاخُ الثَّلَاثَةُ، قُلْتُ: مَنْ هُمْ؟. قَالَ: عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ.

وَ رَوَوْا فِیهِ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ زَرُودٍ الرَّقِّیِّ، عَنْ أَبِی جَارُودٍ الْعَبْدِیِّ، قَالَ: أَمَّا عِجْلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَعُثْمَانُ، وَ فِرْعَوْنُهَا مُعَاوِیَةُ، وَ سَامِرِیهَا أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ، وَ ذُو الثُّدَیَّةِ وَ أَصْحَابُ النَّهَرِ مَلْعُونُونَ، وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی الْأَرْقَمِ، قَالَ: سَمِعْتُ الْأَعْمَشَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ وَجَأْتُ عُثْمَانَ بِخَنْجَرٍ فِی بَطْنِهِ فَقَتَلْتُهُ.

وَ رَوَوْا عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: یُرْفَعُ عُثْمَانُ وَ أَصْحَابُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُبْلَغَ بِهِمُ الثُّرَیَّا، ثُمَّ یُطْرَحُونَ عَلَی وُجُوهِهِمْ.

وَ رَوَی فِیهِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الذُّهْلِیِّ، قَالَ: وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ الْأَرْضُ سِلْماً سِلْماً حَتَّی یُلْعَنَ عُثْمَانُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَا یُنْکِرُ ذَلِکَ أَحَدٌ.

وَ رَوَی فِیهِ أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ حَنْبَلٍ الْجُمَحِیَّ وَ کَانَ بَدْرِیّاً قَالَ:

ذُقْ یَا أَبَا عَمْرٍو بِسُوءِ الْفِعْلِ***وَ ذُقْ صُنْعَ کَافِرٍ ذِی جَهْلٍ

لَمَّا سَدَدْتُ بَابَ کُلِّ عَدْلٍ***وَ رُمْتَ نَقْصَ حَقِّنَا بِالْبُطْلِ (2)

ص: 310


1- استظهر فی مطبوع البحار کون الکلمة: قرود. و لعلّها: قارون.
2- قال الفیروزآبادیّ فی القاموس 3- 335: بطل بطلا و بطولا و بطلانا- بضمّهنّ-: ذهب ضیاعا و خسرا.

و این با وجود آنکه ایشان از نظر حضرت درباره عثمان و شوراندن مردم علیه وی و بر عهده گرفتن امامت نماز بهنگام محاصره بودن عثمان بدون دستور وی آگاه بودند و می دانستند که حضرت کلید انبارهای بیت المال را به دست گرفته و قاتلان وی را از دوستان و یاران خاص و نزدیک خود قرار داده و ایشان نیز همه در انتخاب حضرت و جنگیدن در صف او و دفاع از وی و یارانش هم نظر بودند و در این راه هر چه از دستشان بر می آمد کردند و هیچ نکوهش و انکاری هم از سوی کسی از صحابه و تابعینی که اعتراضشان ارزش و اهمیتی داشت، در حق علی وجود نداشت. پس از آن و تا به امروز دینداری و تدین با صفت تکفیر عثمان پس از مرگش و کافر خوانده شدن طرفداران و دوستداران او از سوی علی علیه السلام و خاندانش و پیروان او و سرآمدان صحابه و تابیعن شناخته شد و تصریح به این قضیه از سوی ایشان آنسان ماندگار شده که نیازی به ذکر آن نیست ولی اشاره به آن می تواند ناآگاهان از این قضیه را با آن آشنا نموده و غافلان را از خواب بی خبری، بیدار نماید. و از جمله آنچه از طریق اصحاب(1) روایت شده که علی علیه السلام پس از قتل عثمان برای مردم خطبه ای ایراد نمود و در آن اموری را بیان داشت که به آن اشاره شد و از جمله آن این قول حضرت علیه السلام که: آن دو مرد، پیش از این امر را به دست گرفته و درگذشتند و سومی چون کلاغی برخاست و تمام همتش شکم و عورتش بود. وای بر او! اگر بالهایش را می چیدند و سرش را می زدند به نفعش بود. بهشت و دوزخ پیش رویش را از یاد برده بود.

و از علی بن خرور از اصبغ بن نباتة روایت کردند که مردی از علی علیه السلام درباره عثمان پرسید و حضرت فرمود: به چه کارت می آید پرسیدن از عثمان؟ به راستی که عثمان را سه کفرورزی و سه خیانتگری و سه جای لعنت بود و موجب بلاها و مصیبتهایی شد. ایمان پر سابقه ای نداشت و در هجرتش هم پای ثابت و استواری نداشت و همچنان نفاق در دل داشت و هم او بود که در جنگ احد مردمان را بازداشت و .. ادامه این روایت طولانی.. .

ثقفی در تاریخش از عبدالمومن از مردی از عبد القیس روایت می کند که گفت: در میان آستانه (مسجد) به محضر علی علیه السلام رسیدم و گفتم ای امیر المومنین از عثمان برایمان سخن بگو! فرمود: نزدیکتر بیا و من نزدیک شدم و فرمود بلندتر بگو و من بلندتر گفتم. فرمود: وی را سه کفرورزی و سه خیانتگری بود و سه کار مستوجب لعنت مرتکب شد و موجب بلاها و مصیبتهایی شد. ایمانش قدیمی نبود و نفاقش هم تازگی نداشت، نیکی را به بدی جبران می نمود و .. ادامه روایت طولانی(2).. .

ص: 306


1- . برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به کتاب الغدیر 9: 69- 77
2- . این ادامه کلام أبی الصّلاح الحلبیّ در تقریب المعارف از همان بخشی است که چاپ نشده است.

غَداً عَلَیْکَ أَهْلُ کُلِّ فَضْلٍ*** بِالْمِشْرَفِیَّاتِ (1) الْقِضَابِ (2) الْفَصْلِ

فَذُقْتَ قَتْلًا لَکَ أَیَّ قَتْلٍ*** کَذَاکَ نَجْزِی کُلَّ عَاتٍ وَ غَلٍّ (3)

فی أمثال (4) هذه الأقوال المحفوظة عن الصحابة و التابعین ذکر جمیعها یخرج عن الغرض، و فی بعض ما ذکرناه کفایة فی المقصود، و المنّة للّه.

و قال رحمه اللّه فی موضع آخر (5):تناصر الخبر من طریقی الشیعة و أصحاب الحدیث بأنّ عثمان و طلحة و الزبیر و سعدا و عبد الرحمن من جملة أصحاب العقبة الذین نفّروا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنّ عثمان و طلحة القائلان: أ ینکح محمد نساءنا و لا ننکح نساءه؟!. و اللّه لو قد مات لأجلبنا علی نسائه بالسهام، و قولة طلحة: لأتزوجنّ أمّ سلمة، فأنزل اللّه سبحانه (6): (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً) (7).

و قول عثمان یوم أحد: لألحقنّ بالشام، فإنّ لی بها صدیقا یهودیّا. و قول طلحة: لألحقنّ بالشام فإنّ لی بها صدیقا نصرانیّا، فأنزل اللّه تعالی: (یا أَیُّهَا

ص: 311


1- جاء فی الصّحاح 4- 1380: و المشرفیّة: سیوف، قال أبو عبیدة: نسبت إلی مشارف، و هی قری من أرض العرب تدنو من الرّیف، یقال سیف مشرفیّ.
2- سیف قاضب و قضیب .. أی قطّاع و الجمع قواضب و قضب، کما فی الصّحاح 1- 203. أقول: القضاب إمّا جمع القضیب- ککرام و کریم- أو جمع قاضب- کطالب و طلّاب-.
3- و مرّت له قصیدته الّتی أوّلها: إن تقتلونی فأنا ابن حنبل***أنا الّذی قد قلت فیکم نعثل و قد جاءت فی تاریخ الطّبریّ 6- 25، و تاریخ الیعقوبیّ 2- 150، و الاستیعاب 2- 410، و الإصابة 2- 395، و شرح ابن أبی الحدید 1- 66.
4- کذا، و الظاهر: و أمثال .. و العبارة مشوّشة فی س.
5- لا زال الکلام لأبی الصلاح رحمه الله فی تقریب المعارف- القسم الذی لم یطبع منه مع الأسف-، فراجع.
6- انظر مثالا: تفسیر القرطبیّ 14- 228، و فیض القدیر 4- 290، و تفسیر ابن کثیر 3- 506، و تفسیر البغوی 5- 225، و تفسیر الخازن 5- 225، و تفسیر الآلوسی 22- 74.
7- الأحزاب: 53.

و هم او در تاریخش به نقل از ابی اسحاق که علی علیه السلام را دیده بود، روایت کند که فرمود: عثمان نزد خداوند به اندازه مگسی ارزش ندارد، پس وی پرسید: مگسی؟! و حضرت فرمود: و نه حتی پر مگسی و سپس چنین قرائت فرمود: (فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً)(1)

-: و روز قیامت برای آنها [قدر و] ارزشی نخواهیم نهاد).

و هم او از ابی سعید التیمی روایت کند که شنیدم علی علیه السلام می فرمود: من پیشوای مومنین هستم و عثمان پیشوای کافران است. و ابی الطفیل گوید: .. و عثمان شاه سرآمد منافقین است.

و هم در آن از هبیرة بن مریم روایت می کند که گفت: نزد علی علیه السلام نشسته بودیم و او پسرش عثمان را فراخواند و گفت: عثمان! و سپس گفت من او را هم نام عثمان قرار ندادم، بلکه او را به نام عثمان بن مظعون نامگذاری کردم.

و هم او در تاریخش به چند سند روایت می کند که علی علیه السلام مردمان را برمی انگیخت و می گفت: به سوی پیشوایان کفر و پس ماندگان احزاب و دوستان اهریمنان گسیل شوید، به سوی کسانی روانه شوید که می گویند خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم دروغ گفتند، به سوی کسانی گسیل شوید که بخاطر خون آن بر دوش کشنده گناهان در جنگ شده اند و به خدا که او تا روز قیامت گناهان ایشان را بدون اینکه ذره ای از بار خود آنان کاسته شود، بر دوش خواهد کشید. (2)

و هم او از عمر بن هند از علی علیه السلام روایت می کند که فرمود: محبت من و محبت به عثمان در دل هیچ مردی جمع نمی گردد مگر آنکه یکی از آندو دیگری را برمیکند.

و هم در این کتاب به اسناد مختلف آمده است: جنازه عثمان سه روز بر زمین مانده بود و دفن نمی شد، پس چند تن از مردان قریش از علی علیه السلام خواهش کردند که وی را دفن کنند و حضرت به ایشان به شرط آنکه در کنار مسلمانان در قبرستان ایشان دفن نشود و بر او نماز نگزارند، اجازه داد و چون مردمان از این قضیه آگاه شدند، سنگ در دست بر سر راه او منتظر نشستند

ص: 307


1- . الکهف/ 105
2- . شبیه به آنچه أبو الصّلاح در التّقریب از الثّقفیّ روایت می کند، مطلبی است که ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغه 1: 179[ 4 ج] ذکر می کند.

الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ) (1)

و قول عثمان لطلحة و قد تنازعا-: و اللّه إنّک أوّل أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله تزوّج بیهودیّة، فقال طلحة: و أنت و اللّه لقد قلت ما ینجینا هاهنا إلّا أن نلحق بقومنا (2).

بیان:

الرّبو بالفتح النّفس العالی (3).

و أسی علی مصیبته بالکسر یأسی أسا .. أی حزن، و قد أسیت لفلان ..

أی حزنت له (4).

ص: 312


1- المائدة: 51.
2- ما ذکره شیخنا المصنّف- قدّس سرّه- لیست إلّا نبذة قلیلة و حصّة ضئیلة ترکها لنا التاریخ الظالم، و غفلت عنها أیدی الطغاة الأمویّة بعد أن حرّف القوم الکلم عن مواضعه و أثبتوا ما وافق هواهم و أهواءهم و ترکوا ما لا یروق لهم. قال الطبریّ فی تاریخه 5- 108: إنّ الواقدی ذکر فی سبب مسیر المصریّین إلی عثمان و نزولهم ذا خشب أمورا کثیرة منها ما تقدّم ذکره، و منها ما أعرضت عن ذکره کراهیّة منّی ذکره لبشاعته!. و قال فی 5- 113: قد ذکرنا کثیرا من الأسباب التی ذکر قاتلوه أنّهم جعلوها ذریعة إلی قتله فأعرضنا عن ذکر کثیر منها لعلل دعت إلی الإعراض عنها. و قال فی 5- 232: إنّ محمّد بن أبی بکر کتب إلی معاویة لما ولی فذکر مکاتبات جرت بینهما کرهت ذکرها لما فیه ممّا لا یتحمّل سماعه العامّة. و قال فی الکامل 3- 70: قد ترکنا کثیرا من الأسباب التی جعلها الناس ذریعة إلی قتله لعلل دعت إلی ذلک. و لنختم الحدیث بعد کلّ ما مرّ و کلّ الاجتهادات التی جاءت بها الصحابة أمام النصوص الصریحة و السنّة النبویّة الواضحة، و أنّ النهی عند السلف ما کان إلّا سیاسة وقتیّة، قد اتّخذوا إلههم هواهم و ما هذا إلّا لزیغهم عن الصراط، و ترکهم المحجّة الواضحة، و باب مدینة العلم، و لا نودّ ذکر الشواهد الکثیرة جدّا لذلک، انظر ما أدرجه شیخنا الأمینی- طاب ثراه- فی غدیره 8- 116 و ما بعدها من سرد بعض النماذج لذلک.
3- کما فی الصحاح 6- 2350، و لسان العرب 14- 305.
4- ذکره فی لسان العرب 14- 34، و الصحاح 6- 2269، و انظر: النهایة 1- 50.

و آن مردان جنازه او را به سوی باغ متروکه کوکب، قبرستان یهودیان، روانه کردند و چون به مردمان رسیدند، ایشان تابوت او را سنگباران کردند.

و هم او از چندین طریق از امام علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هر که درباره خون عثمان سوال دارد، بداند که خدا او را کشت و من نیز با خدایم.

هم او روایت می کند که حسن بن علی علیهما السلام می فرمود: ای گروه شیعیان! کینه عثمان را در دل فرزندانتان کنید که هر کس محبت عثمان در دلش باشد و با دجال روبرو شود، به وی ایمان می آورد و اگر با او روبرو نشود، در قبر به او ایمان می آورد.

و هم در این کتاب از حسین بن علی علیه السلام روایت می کنند که فرمود: ما و بنی امیه درباره خداوند با یکدیگر در نبرد شدیم و تا روز قیامت هم ما و ایشان چنین خواهیم بود و جبرئیل علیه السلام بیامد و پرچم حق را در میان ما استوار گرداند و ابلیس بیامد و پرچم باطل را در میان ایشان بر زمین کوبید و به راستی که نخستین قطره از خون منافقان که بر زمین ریخت، خون عثمان بن عفان بود.

و هم در آن از حسین بن علی علیه السلام روایت می کند: عثمان مرداری بر سر راه صراط است که هر کس در کنار آن بایستد، بر سر اهل دوزخ درنگ نموده است و هر که از وی درگذرد، به سمت بهشت رهسپار گشته است.

و هم در آن از حکیم بن جبیر که سند را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می رساند، روایت است: عثمان مرداری بر سر راه صراط است که دوستدار او به سمت وی منحرف می گردد و دشمن او از وی عبور کرده و پیش می رود. و هم در این کتاب از محمد بن بشر روایت است که گفت شنیدم که محمد بن حنفیة عثمان را لعنت می کرد و می گفت: دروازه های گمراهی بسته بود تا آنکه عثمان آنها را گشود.

ص: 308

قوله: إنّ فی هذا الحدیث .. أی روی الغزرمی مکان فتبطحون علی وجوهکم هکذا: ترفعون .. أی یرفعکم الملائکة إلی مکان الثریّا من السماء ثم یضربونکم علی الأرض علی وجوهکم فتطؤکم البهائم، و هذا أشدّ فی التعذیب.

و قوله: لیجاء بی .. لعلّ هذا التردید و التبهیم للتقیّة و المصلحة مع وضوح المقصود.

قوله لعنه اللّه: الترباء فی فیک یا علیّ .. الترباء بالفتح أو بضم التاء و فتح الراء لغتان فی التّراب (1)، انظر هذا الذی خانت أمّه أباه کیف شتم و عقّ مولاه، لعنة اللّه علیه و علی من والاه.

و قال الجوهری: النّاب: المسنّة من النّوق(2).

و قال: مرّ فلان ینجش نجشا .. أی یسرع (3).

و الشّارف من النّوق: المسنّة الهرمة (4)

و أغذّ السّیر و فیه: أسرع (5).

و بعج بطنه بالسّکّین کمنع-: شقّه (6).

و النّهابیر: المهالک (7).

و التنجید: العدو (8).

و قال فی النهایة: کان أعداء عثمان یسمّونه: نعثلا تشبیها برجل من مصر

ص: 313


1- جاء فی القاموس 1- 39، و لسان العرب 1- 227.
2- الصحاح 1- 230، و مثله فی لسان العرب 1- 776، و القاموس 1- 135.
3- الصحاح 3- 1021، و نظیره فی اللسان 6- 351، و انظر: القاموس 2- 289، و النهایة 5- 22.
4- نصّ علیه فی النهایة 2- 462، و القاموس 3- 157.
5- ذکره الفیروزآبادی فی القاموس 1- 356، و انظر: لسان العرب 3- 501، و النهایة 3- 347، و الصحاح 2- 567.
6- کما فی الصحاح 1- 300، و مجمع البحرین 2- 277، و قریب منهما فی النهایة 1- 139.
7- قاله فی مجمع البحرین 5- 133- 134، و القاموس 2- 151.
8- صرّح به فی تاج العروس 2- 512، و ذکره الفیروزآبادی فی القاموس المحیط 1- 340.

هم در این کتاب از عبد الله بن شریک از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: هیچ جنگی درست و سالم نخواهد بود مگر پس از آنزمانی که قائم خاندان ما سه کاروان را بر زمین روانه سازد، سپاهی که مملکتهای اهل ذمه را آزاد سازند و سپاهی که مظالم را باز پس گردانند و سپاهی که عثمان را در شبه جزیره عرب لعنت فرستند.

و قتیبه از ابی سعد التیمی روایت کند: شنیدم که عمار بن یاسر می گفت: سه تن به کافر بودن عثمان شهادت می دهند و من چهارمین هستم. این حدیث و شهادت عمار بر کافر بودن عثمان را در چندین موضع ذکر کرده ایم.

و هم در این کتاب از یحیی بن جعدة روایت است که گفت: به زید بن ارقم گفتم: بخاطر چه چیز عثمان را کافر خواندید؟ گفت: به خاطر سه چیز: اموال مسلمین را میان ثروتمندان دست به دست می کرد، مهاجران را به منزله کسانی قرار داد که با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم محاربه کرده اند، و اینکه بر خلاف کتاب خدا عمل نمود.

و به سندی دیگر گوید: وی را بخاطر سه چیز کافر دانستیم: کتاب خدا را تکه پاره کرد و آنرا در متروک خرابه هایی که محل قضای حاجت بود، پراکند، و مهاجران را به منزله کسانی قرار داد که با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم محاربه نموده اند و اموال را فقط میان ثروتمندان دست به دست می کرد و از اینرو بود که او را کافر دانسته و به قتلش رساندیم.

و هم در آن از انس بن عمر نقل است که گفت: به زبید الامامی گفتم که اباصادق گفت: به خدا که نمی پسندم در دلم به اندازه دانه خردلی محبت عثمان باشد حتی اگر در برابر آن به اندازه کوه احد طلا به من دهند و او نزد من از خر بینی سوراخ شده توسری خورده بدتر است. پس زبید گفت: راست گفته ابو صادق.

وهم در آن از حکم بن عیینه روایت است که گفت: در جایی بودیم و طلحة بن مصرّف الامامی گفت:

ص: 309

کان طویل اللّحیة اسمه: نعثل، و قیل النّعثل: الشّیخ الأحمق، و ذکر الضباع (1).

انتهی.

و یقال زعر الشّعر و الرّیش: قلّ، و الزّعارّة: سوء الخلق (2).

و الغرارة بالکسر-: الجوالق (3).

قولها: إنّ هذه .. أی السماء، وقعت علی هذه .. أی الأرض.

و قال الفیروزآبادی: العضد و العضید: الطّریقة من النّخل، و الجمع کغربان (4)، و المعنی أنّ ذلک أموالا کثیرة تحمیه لبقائها أو حصلتها ببرکته.

و قال فی القاموس: الرّکب: رکبان الإبل اسم جمع أو جمع و هم العشرة فصاعدا، و قد یکون للخیل .. و الأرکوب بالضّمّ أکثر من الرّکب (5)..

ص: 314


1- النهایة 5- 79- 80، و مثله فی لسان العرب 11- 669- 670.
2- أورده فی القاموس 2- 39، و انظر: مجمع البحرین 3- 317، و الصحاح 2- 670.
3- نقله الجوهریّ فی الصحاح 2- 769، و الفیروزآبادی فی القاموس 2- 101.
4- القاموس 1- 314، و قارن ب: تاج العروس 2- 434. و قریب منهما فی لسان العرب 3- 294.
5- القاموس 1- 75، و نظیره فی لسان العرب 1- 429- 430.

دلم جز به محبت داشتن به عثمان راضی نمی شود و من این سخن را برای ابراهیم النخعی گفتم و او گفت: خدا دلش را لعنت کند.

و از ابراهیم روایت کرده اند که گفت: عثمان از نگاه من از قارون بدتر است.

و هم در آن از سفیان از حسن بصری روایت کرده اند که گفت: از وی سوال کردم و گفتم کدامیک بهتر است: عثمان یا عمر بن عبد العزیز؟ گفت: هرگز قابل مقایسه نیست آنکه به امر تباه گشته و فاسدی رسیده و آنرا اصلاح نماید با آنکه به امر سالم و کاملی رسیده و آنرا تباه و فاسد گرداند.

و هم در این کتاب روایت شده است: ضحاک به من گفت ای جویبر! بدان که شرترین این امت سه پیر سالخورده هستند. گفتم: ایشان که هستند؟ گفت: عثمان و طلحه و زبیر.

و از ولید بن زرود الرقّیّ از ابی جارود العبدی روایت است که گفت: هان که گوساله این امت عثمان است و فرعونش، معاویه و سامری آن ابوموسی اشعری و ذو الثدیّة و اصحاب نهر ملعونند و پیشوای پرهیزکاران، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

و از ابی الارقم روایت شده که شنیدم اعمش می گفت: به خدا که دوست داشتم با خنجری شکم عثمان را پاره می کردم و او را می کشتم. و سعید بن جبیر روایت کرده اند که گفت: در روز قیامت عثمان و یارانش بالا برده می شوند تا آنکه به ثریا برسند، و آنگاه با صورت بر زمین فروافکنده می شوند.

و هم در آن از ابی عبیدة ذهلی روایت است که گفت: به خدا که در زمین صلح سراسر فراگیر نشود مگر پس از آنکه عثمان در شرق و غرب لعن و نفرین شود و احدی مخالف آن نباشد.

و عبد الرحمن بن حنبل الجمحی که از جنگجویان بدر بود چنین می سراید:

ای ابا عمرو در برابر کردار ناپسندت، بچش و نتیجه کردار کافری نادان را تحمل کن. آنگاه که در را بر هر شکلی از عدالت بستی و به باطل قصد کاستن حق ما نمودی.

ص: 310

[26] باب الشوری و احتجاج أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه علی القوم فی ذلک الیوم

الأخبار

«1»

ل (1): أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً، عَنْ سَعْدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ وَ هُشَیْمِ بْنِ أَبِی سَاسَانَ (2) وَ أَبِی طَارِقٍ السَّرَّاجِ، عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ، قَالَ: کُنْتُ فِی الْبَیْتِ یَوْمَ الشُّورَی، فَسَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَقُولُ: اسْتَخْلَفَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ وَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُ، وَ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ وَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُ، إِلَّا أَنَّ(3) عُمَرَ جَعَلَنِی مَعَ خَمْسَةٍ (4) أَنَا سَادِسُهُمْ لَا یُعْرَفُ لَهُمْ عَلَیَّ فَضْلٌ، وَ لَوْ أَشَاءُ لَاحْتَجَجْتُ عَلَیْهِمْ بِمَا

ص: 315


1- الخصال 2- 553- 563، بتفصیل فی الإسناد. و قد مرّ فی أوّل کتابنا هذا ذکر بعض مصادر حدیث المناشدة من طریق العامّة و الخاصّة و نزید هاهنا ما جاء فی لسان المیزان للذّهبیّ 2- 156- 157 عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة، و ما ذکره الخوارزمیّ فی مناقبه: 301، 314- 315 و غیرها.
2- فی المصدر: و هشام أبی ساسان.
3- فی ک نسخة بدل: الآن.
4- فی الخصال زیادة: نفر.

فردا هر کسی که اهل فضل و شرفی است با شمشیرهای مَشرفی بران، کارت را یکسره می کنند. و مرگت را به بدترین نحوی تجربه خواهی کرد و ما هر گردنگش گمراه کینه­ورزی را چنین مجازات می کنیم.(1)

و ذکر تمام سخنان نظیر این که از صحابه و تابعین بر جای مانده، خارج از مقصود کتاب بوده و نمونه هایی که یاد شد هدف ما را بسنده است و خدای را منت داریم.

و مولف رحمه الله در جای دیگر ذکر می کند که اخبار وارده از طریق شیعه و اصحاب حدیث مویّد این نکته است که عثمان و طلحه و زبیر و سعد و عبد الرحمن از جمله اصحاب عقبه هستند که شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را رم دادند و عثمان و طلحه بودند که می گفتند: آیا محمد زنان ما را به همسری گیرد و ما زنان او را به همسری نگیریم؟! به خدا که وقتی بمیرد، زنانش را با قمار تیراندازی از آن خود خواهیم کرد. و طلحه بود که گفت سوگند که با ام سلمة ازدواج خواهم کرد و پس از آن بود که خداوند سبحان چنین آیه نازل فرمود: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً)(2).

-: و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقا [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید).

و عثمان بود که در جنگ احد گفت: به خدا که به شام خواهم رفت، که مرا در آنجا دوستی یهودی هست. و طلحه نیز گفت: به خدا که به شام می روم که مرا در آنجا دوستی نصرانی هست و خداوند چنین آیه نازل فرمود: (یا أَیُّهَا

ص: 311


1- . پیش از این قصیده او که مطلع آن چنین بود ذکر شد: اگر مرا می کشید هان بدانید که من ابن حنبل هستم – هم من هستم که شما را نعثل نامیدم؛ که در تاریخ طبریّ 6: 25، و تاریخ یعقوبیّ 2: 150، و الاستیعاب 2: 410، و الإصابة 2: 395، و شرح ابن أبی الحدید 1: 66 مذکور است.
2- . الأحزاب/ 53

لَا یَسْتَطِیعُ عَرَبِیُّهُمْ وَ لَا عَجَمِیُّهُمْ، الْمُعَاهَدُ مِنْهُمْ وَ الْمُشْرِکُ تَغْیِیرَ ذَلِکَ.

ثُمَّ قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ أَیُّهَا النَّفَرُ! هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَحَّدَ اللَّهَ قَبْلِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ، قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَاقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ هَدْیاً فَأَشْرَکَهُ فِیهِ، غَیْرِی؟! قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِطَیْرٍ یَأْکُلُ (1) مِنْهُ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ یَأْکُلُ مَعِی مِنْ هَذَا الطَّیْرِ، فَجِئْتُهُ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ وَ إِلَی رَسُولِکَ .. وَ إِلَی رَسُولِکَ، غَیْرِی (2)؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ رَجَعَ عُمَرُ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ قَدْ رَدَّ رَایَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُنْهَزِماً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا لَیْسَ بِفَرَّارٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ، فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ:

ادْعُوا لِی عَلِیّاً. فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! هُوَ رَمِدٌ مَا (3) یَطْرِفُ. فَقَالَ:

جِیئُونِی (4)، فَلَمَّا قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ تَفَلَ فِی عَیْنِی وَ قَالَ: اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ، فَأَذْهَبَ اللَّهُ عَنِّی الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ إِلَی سَاعَتِی هَذِهِ، وَ أَخَذْتُ الرَّایَةَ فَهَزَمَ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ وَ أَظْفَرَنِی بِهِمْ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

ص: 316


1- فی س: یأکله.
2- فی المصدر: فجئته أنا، غیری ...، و لا توجد: فقال: اللّهمّ .. إلی آخرها.
3- خطّ علی: ما، فی س.
4- زید فی الخصال: به.

الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ)(1).

و نیز عثمان بود که چون با طلحه ستیز می کرد گفت: به خدا که تو نخستین یار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودی که با یک زن یهودی ازدواج کردی و طلحه گفت: و به خدا که هم تو بودی که گفتی اینجا راه نجاتی نخواهیم داشت مگر آنکه بسوی قوم خود بگریزیم. (2)

توضیح

الربو با فتحه بمعنی نفس شدید زدن «3» است. و اسی علی مصیبته یاسی اسا .. بمعنی اندوهگین شدن است و قد آسیت لفلان یعنی برایش غمگین شدم

ص: 312


1- . المائدة/ 51
2- . آنچه شیخ مصنف - قدّس سرّه- بیان کرده تنها قسمی اندک و نمونه هایی انگشت شمار است که تاریخ نویسی نامنصفانه بر جای نهاده است و دست طغیانگران اموی از آن دور مانده است و تازه این پس از آنی که این قوم سخنان را دیگرگون نموده و آنچه دلشان خواسته و با نظرشان موافق بوده تثبیت نموده و آنچه را خوش نداشتند، کنار انداختند. طبریّ فی تاریخش 5- 108 گوید: واقدی در بیان علت روانه شدن مصریان به سوی عثمان و درنشستن ایشان به منطقه ذو خشب مطالب بسیاری ذکر می کند که برخی از آنها پیش از این بیان شد و از ذکر برخی دیگر بخاطر شدت زشتی و ناروایی آن، اکراه داشتم ! و هم او در 5- 113 می گوید: بسیاری از دلایلی را که قاتلان او به بهانه آن وی را کشتند را بیان نمودیم و برخی دیگر از این دلایل را به دلایلی که موجب رویگردانی ما از آنها شد، ذکر نکردیم. و در 5- 232 می نویسد: محمّد بن أبی بکر زمانی که معاویه به قدرت رسید به وی نامه ای نوشت و در آن مطالبی را ذکر نمود که میان آنها انجام گشته بود و من بخاطر آنکه عامه مردم تحمل شنیدن آنرا ندارند، از درج آن اکراه نمودم. و مولف در الکامل 3- 70 می نویسد: و بسیاری از دلایلی را که مردم آنرا دست آویز خود در کشتن وی قرار دادند را بخاطر ملاحظاتی که به این امر انجامید، ترک گفتیم . و اکنون بهتر است سخن را پس از تمام آنچه گذشت و پس از تمام تلاشها و اجتهادهایی که صحابه در برابر متون صریح و سنت آشکار و روشن نبوی بکار بستند، به پایان بریم و بگوییم نهی گذشتگان تنها یک سیاست موقتی و خاص آن موقعیت بوده و به راستی که ایشان خدایشان را به بازی گرفته بودند و این تنها بخاطر منحرف شدن ایشان از صراط مستقیم و ترک گفتن راه آشکار اسلام و دوری از دروازه شهر علم بود و اکنون میلی برای ذکر شواهد بسیار آن نداریم و بهتر است به آنچه شیخمان علامه امینی - طاب ثراه- در غدیر 8- 116 و پس از آن در ذکر برخی نمونه های این مطلب بیان نموده مراجعه نمود.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ أَخٌ مِثْلُ أَخِی جَعْفَرٍ الْمُزَیَّنِ بِالْجَنَاحَیْنِ فِی الْجَنَّةِ یَحِلُّ فِیهَا حَیْثُ یَشَاءُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ عَمٌّ مِثْلُ عَمِّی حَمْزَةَ أَسَدِ اللَّهِ وَ أَسَدِ رَسُولِهِ وَ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ سِبْطَانِ مِثْلُ سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَیِّدَیْ (1) شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ زَوْجَةٌ مِثْلُ زَوْجَتِی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَضْعَةٍ مِنْهُ وَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَنْ فَارَقَکَ فَارَقَنِی وَ مَنْ فَارَقَنِی فَارَقَ اللَّهَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

لَیَنْتَهِیَنَّ بَنُو وَلِیعَةَ (2)» أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْهِمْ (3) رَجُلًا کَنَفْسِی طَاعَتُهُ کَطَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُ کَمَعْصِیَتِی یَغْشَاهُمْ بِالسَّیْفِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا (4).

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَا مِنْ مُسْلِمٍ وَصَلَ إِلَی قَلْبِهِ حُبِّی إِلَّا کَفَّرَ اللَّهُ عَنْهُ ذُنُوبَهُ، وَ مَنْ وَصَلَ حُبِّی إِلَی قَلْبِهِ فَقَدْ وَصَلَ حُبُّکَ إِلَی قبله [قَلْبِهِ] ، وَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

ص: 317


1- قد تقرأ فی مطبوع البحار: سیّدا- بالرّفع-. و فی الاحتجاج: هل فیکم أحد ابناه ابنا رسول اللّه صلی الله علیه و آله .. إلی آخره.
2- قال فی القاموس 3- 97: و بنو ولیعة- کسفینة- حیّ من کندة.
3- فی ک نسخة بدل: علیهم.
4- لاحظ: مناقب الخوارزمیّ: 217.

این سخن وی: به راستی که در این روایت .. یعنی اینکه الغزرمی بجای با صورت به زمین می خورید، روایت می کند: بالا برده می شوید .. یعنی که فرشتگان شما را تا اوج ثریا در آسمان بالا می برند، سپس شما را با صورتهایتان به زمین می کوبند و چارپایان شما را لگد مال می کنند و این در عذاب ایشان شدیدتر است.

و این سخن وی که مرا خواهند آورد .. شاید که این تردید و مبهم گویی بخاطر تقیه و مصلحت باشد ولی مقصود مشخص است.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص313

این قول وی لعنت الله علیه که گفت: الترباء فی فیک یا علی.. الترباء با فتحه یا ضمه تاء و فتح راء دو لفظ معادل برای تراب بمعنی خاک می باشد«1». بنگر کسی که مادرش به پدرش خیانت کرده، چگونه مولایش را ناسزا داده و سرکشی می کند که لعنت خدا بر او باد و بر هر کس با او از در موالات و دوستی وارد می شود. و الجوهری گوید: الناب: ماده شتران سالخورده را گویند«2». و گوید: مر فلان ینجش نجشا .. یعنی شتاب می کند. «3». و الشارف من النوق: شتران سالخورده بسیار پیر «4» و اغذ السیر و فی السیر: شتاب نمود«5» و بعج بطنه بالسکین کمنع: شکافت شکمش را «6» و النهابیر: مهلکه ها «7» و التنجید : دویدن «8» و در النهایه آمده است: دشمنان عثمان وی را در تشبیه به مردی ریش دراز از اهالی مصر

ص: 313

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ الْخَلِیفَةُ فِی الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ (1) وَ الْمُسْلِمِینَ فِی کُلِّ غَیْبَةٍ، عَدُوُّکَ عَدُوِّی وَ عَدُوِّی عَدُوُّ اللَّهِ، وَ وَلِیُّکَ وَلِیِّی وَ وَلِیِّی وَلِیُّ اللَّهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

یَا عَلِیُّ! مَنْ أَحَبَّکَ وَ وَالاکَ سَبَقَتْ لَهُ الرَّحْمَةُ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ وَ عَادَاکَ سَبَقَتْ لَهُ اللَّعْنَةُ، فَقَالَتْ عَائِشَةُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! ادْعُ اللَّهَ لِی وَ لِأَبِی لَا یَکُونُ (2)مِمَّنْ یُبْغِضُهُ وَ یُعَادِیهِ، فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: اسْکُنِی، إِنْ کُنْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ مِمَّنْ یَتَوَلَّاهُ وَ یُحِبُّهُ فَقَدْ سَبَقَتْ لَکُمَا الرَّحْمَةُ، وَ إِنْ کُنْتُمَا مِمَّنْ یُبْغِضُهُ وَ یُعَادِیهِ فَقَدْ سَبَقَتْ لَکُمَا اللَّعْنَةُ، وَ لَقَدْ خَبُثْتِ (3) أَنْتِ، وَ أَبُوکِ (4) أَوَّلُ مَنْ یَظْلِمُهُ وَ أَنْتِ أَوَّلُ مَنْ یُقَاتِلُهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَ مَا قَالَ لِی: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْزِلُکَ مُوَاجِهَ مَنْزِلِی کَمَا یَتَوَاجَهُ الْإِخْوَانُ فِی الْخُلْدِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

یَا عَلِیُّ! إِنَّ اللَّهَ خَصَّکَ بِأَمْرٍ وَ أَعْطَاکَهُ لَیْسَ مِنَ الْأَعْمَالِ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ وَ لَا أَفْضَلَ مِنْهُ عِنْدَهُ، الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا، فَلَیْسَ تَنَالُ مِنْهَا شَیْئاً وَ لَا تَنَالُ (5) مِنْکَ وَ هِیَ زِینَةُ الْأَبْرَارِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَطُوبَی لِمَنْ أَحَبَّکَ وَ صَدَّقَ عَلَیْکَ، وَ وَیْلٌ لِمَنْ أَبْغَضَکَ وَ کَذَّبَ عَلَیْکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 318


1- فی س وضع علی: الولد، نسخة بدل.
2- فی المصدر: لا نکون، و هو الظّاهر.
3- فی الخصال: جئت.
4- فی س زیادة: إن کان أبوک.
5- فی الخصال: تناله.

(1) القاموس 1- 39، و لسان العرب 1- 227.

(2) الصحاح 1- 230، و مثل آن در لسان العرب 1- 776، و القاموس 1- 135.

(3) الصحاح 3- 1021، و نظیر آن در اللسان 6- 351، و بنگرید: القاموس 2- 289، و النهایة 5- 22.

(4) در النهایة 2- 462، و القاموس 3- 157 بدان تصریح شده است.

(5) فیروزآبادی در القاموس 1- 356 آنرا ذکر کرده، و بنگرید: لسان العرب 3- 501، و النهایة 3- 347، و الصحاح 2- 567.

(6) چنانچه در الصحاح 1- 300، و مجمع البحرین 2- 277 آمده، و در النهایة 1- 139 شبیه آن ذکر شده است.

(7) مجمع البحرین 5- 133- 134، و القاموس 2- 151.

(8) در تاج العروس 2- 512 بدان تصریح شده ، و فیروزآبادی در القاموس المحیط 1- 340 آنرا ذکر می کند .

که نامش نعثل بود، نعثل می نامیدند و گفته شده که نعثل بمعنی پیرمرد خرف یا کفتار نر می باشد «1» پایان.

و گفته می شود زعر الشعر و الریش: یعنی کم شد مو یا پر و الزعارة بمعنی بدخویی است. «2» و الغرارة با کسره: کیسه های بافته از لیف کتان و غیره. «3» . این قول عایشه که: ان هذه .. به راستی که این: منظورش آسمان است .. وقعت علی هذه: به روی این بیفتد، منظورش زمین است. و فیروزآبادی گوید: العضد و العضید: ردیفی از نخلها و جمع آن هموزن غربان است.«4» و منظور اینکه آن اموال بسیاری است که بخاطر بقای بسیارش پشتیبان وی است یا اینکه او او به برکت وجود او آنها را به دست آورده است. و در القاموس آمده: الرکب بمعنی سواران شتران یا همان کاروانیان است و اسم جمع و یا لفظ جمع مکسر است و بمعنی ده تن و بیشتر است و گاهی برای سواران اسبها بکار می رود و الارکوب با ضم شمار بیشتری از رکب را گویند.«5».

(1) النهایة 5- 79- 80، و مثل آن در لسان العرب 11- 669- 670 آمده است.

(2) القاموس 2- 39، و بنگرید: مجمع البحرین 3- 317، و الصحاح 2- 670.

(3) الجوهریّ در الصحاح 2- 769، و الفیروزآبادی در القاموس 2- 101 آنرا ذکر کرده اند.

(4) القاموس 1- 314، و مقایسه شود با: تاج العروس 2- 434. و نزدیک به این دو آست آنچه در لسان العرب 3- 294 آمده است.

(5) القاموس 1- 75، و نظیر آن در لسان العرب 1- 429- 430 ذکر شده است .

ص: 314

لِیَجِی ءَ بِالْمَاءِ کَمَا بَعَثَنِی، فَذَهَبْتُ حَتَّی حَمَلْتُ الْقِرْبَةَ عَلَی ظَهْرِی وَ مَشَیْتُ بِهَا فَاسْتَقْبَلَتْنِی رِیحٌ فَرَدَّتْنِی حَتَّی أَجْلَسَتْنِی، ثُمَّ قُمْتُ فَاسْتَقْبَلَتْنِی رِیحٌ فَرَدَّتْنِی ثُمَّ (1) أَجْلَسَتْنِی، ثُمَّ قُمْتُ فَجِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لِی: مَا حَبَسَکَ (2)؟. فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ، فَقَالَ: قَدْ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَنِی، أَمَّا الرِّیحُ الْأُولَی فَجَبْرَئِیلُ کَانَ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْکَ، وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَمِیکَائِیلُ جَاءَ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ مَنْ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! أَ تَرَی هَذِهِ الْمُوَاسَاةَ مِنْ عَلِیٍّ (علیه السلام)، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ، فَقَالَ جَبْرَئِیلُ: وَ أَنَا مِنْکُمَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ یَکْتُبُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا جَعَلْتُ أَکْتُبُ فَأَغْفَی (3) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَنَا أَرَی أَنَّهُ یُمْلِی عَلَیَّ، فَلَمَّا انْتَبَهَ قَالَ لَهُ: یَا عَلِیُّ! مَنْ أَمْلَی عَلَیْکَ مِنْ هَاهُنَا إِلَی هَاهُنَا، فَقُلْتُ:

أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). فَقَالَ: لَا، وَ لَکِنْ جَبْرَئِیلُ أَمْلَی (4) عَلَیْکَ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا (5)

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا قَالَ لِی: لَوْ لَا أَنْ (6) لَا یَبْقَی أَحَدٌ إِلَّا قَبَضَ مِنْ أَثَرِکَ قَبْضَةً یَطْلُبُ بِهَا الْبَرَکَةَ لِعَقِبِهِ

ص: 319


1- فی المصدر: بدل: ثمّ، جاءت: حتّی، و هی نسخة بدل فی س.
2- فی المصدر زیادة: عنّی.
3- وضع کذا علی الکلمة فی مطبوع البحار. قال فی الصّحاح 6- 2448: أغفیت إغفاء .. أی نمت. أقول: علی ذلک لا معنی لکلمة کذا هنا.
4- کذا، فی ک: أملاه، و هو الظّاهر.
5- هنا زیادة جاءت فی المصدر و هی: قال: نشدتکم باللّه هل فیکم أحد نادی له مناد من السّماء: لا سیف إلّا ذو الفقار و لا فتی إلّا علیّ، غیری؟!. قالوا: اللّهمّ لا.
6- فی المصدر زیادة: أخاف أن، و هو الظّاهر.

باب بیست و ششم : شورا و بیان برهان و حجت آوردن أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه در برابر اهل شورا در آن روز

روایات

روایت1

الخصال(1):

پدرم و ابن الولید هر دو به سندی که به عامر بن واثلة رسد، روایت کنند که وی گفت: در روز شورا در خانه بودم و سخن علی علیه السلام را شنیدم که می گفت: مردم ابوبکر را خلیفه کردند و به خدا سوگند که من به این امر شایسته تر و از وی نسبت به آن اولی تر بودم و ابوبکر عمر را به جانشینی خود برگزید و به خدا سوگند که من به این امر شایسته تر و از وی نسبت به آن اولی تر بودم. هان که اکنون عمر مرا با پنج تن دیگر و مرا ششمین ایشان قرار داده که هیچ یک از ایشان را بر من فضل و برتری نیست و اگر بخواهم با ایشان چنان اقامه حجت و برهان نمایم

ص: 315


1- . الخصال 2: 553- 563، با ذکر مفصل تر اسناد. و در آغاز این کتاب برخی از منابع حدیث سوگند دادن را از طریق عامه مردم و راویان خاص ذکر کردیم و در اینجا این منابع را نیز اضافه می کنیم: لسان المیزان اثر الذّهبیّ 2: 156- 157 به نقل از أبی الطّفیل عامر بن واثلة، و آنچه خوارزمیّ در مناقبش: 301، 314- 315 ذکر کرده است و نیز برخی منابع دیگر.

مِنْ بَعْدِهِ لَقُلْتُ فِیکَ قَوْلًا لَا یَبْقَی أَحَدٌ إِلَّا قَبَضَ مِنْ أَثَرِکَ قَبْضَةً (1)؟!. فَقَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

احْفَظِ الْبَابَ فَإِنَّ زُوَّاراً مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَزُورُنِی فَلَا تَأْذَنْ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ، فَجَاءَ عُمَرُ فَرَدَدْتُهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ أَخْبَرْتُهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُحْتَجِبٌ وَ عِنْدَهُ زُوَّارٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ عِدَّتُهُمْ کَذَا وَ کَذَا، ثُمَّ أَذِنْتُ لَهُ فَدَخَلَ. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی جِئْتُ غَیْرَ مَرَّةٍ کُلَّ ذَلِکَ یَرُدُّنِی عَلِیٌّ وَ یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُحْتَجِبٌ وَ عِنْدَهُ زُوَّارٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ عِدَّتُهُمْ کَذَا وَ کَذَا، فَکَیْفَ عَلِمَ بِالْعِدَّةِ؟ أَ عَایَنَهُمْ؟!.

فَقَالَ (2): لَا، یَا عَلِیُّ! قَدْ صَدَقَ، کَیْفَ عَلِمْتَ بِعِدَّتِهِمْ؟. فَقُلْتُ: اخْتَلَفَتْ عَلَیَّ (3) التَّحِیَّاتُ وَ سَمِعْتُ الْأَصْوَاتِ فَأَحْصَیْتُ الْعَدَدَ. قَالَ: صَدَقْتَ، فَإِنَّ فِیکَ سُنَّةً مِنْ أَخِی عِیسَی، فَخَرَجَ عُمَرُ وَ هُوَ یَقُولُ: ضَرَبَهُ لِابْنِ مَرْیَمَ مَثَلًا فَأَنْزَلَ (4) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ) (5) قَالَ یَضِجُّونَ (6) (وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ) (7) غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا قَالَ لِی: إِنَّ طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ (علیه السلام) لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِی

ص: 320


1- فی الخصال زیادة: غیری، و هو الظّاهر.
2- فی الخصال زیادة: له.
3- وضع علی: علیّ، فی مطبوع البحار رمز نسخة بدل مصحّحة.
4- فی س: و أنزل.
5- فی الخصال: تناله.
6- فی ک: یقبّحون.
7- الزّخرف: 57.

که نه عرب و عجم ایشان و نه معاهد و مشرک ایشان نتواند در برابر آن سخنی بیاورد. سپس گفت: شما را به خدا سوگند می دهم ای جماعت! آیا هیچیک از شما هست که پیش از من خدا را به یگانگی پرستیده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو نسبت به من به منزله هارون هستی نسبت به موسی، با این تفاوت که پیامبری پس از من نخواهد بود."؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای پروردگار جهان، با خود برای حج قربانی آورده باشد و وی را در آن شریک کرده باشد؟! گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست به جز من که چون برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرنده ای برای خوردن آوردند و حضرت فرمود: "خداوندا محبوبترین بندگانت را نزد من آور تا با من در خوردن این پرنده شریک شود"؛ پس من نزد او آمدم و حضرت فرمود: خداوندا و محبوبترین بندگانت نزد رسولت .. و محبوبترینشان نزد رسولت." آیا هیچیک از شما اینچنین بود؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنگاه که عمر درحالیکه یارانش را بیم می داد و ایشان وی را بیم می دادند، بازگشت و شکست خورده پرچم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به وی باز پس داد؛ به وی گفت: به حق که فردا پرچم را به دست مردی می دهم که گریزپای از کارزار نیست، خدا و رسول خدا او را دوست دارند و او خدا و رسول خدا را دوست دارد و بازنمی گردد مگر آنکه خداوند به دست او فتح حاصل کرده باشد و چون صبح شد، فرمود: علی را برایم خبر کنید. و ایشان گفتند: ای رسول خدا! چشم وی بیمار است و نمی تواند پلک از پلک باز کند. فرمود: او را بیاورید. و چون روبروی حضرت ایستادم، از آب دهانش بر چشمم مالید و فرمود: خداوندا سردی و گرمی را از وی بزدا، و خداوند تا به این لحظه مرض سردی و گرمی را از وجود من برد و پرچم را بر دست گرفتم و خداوند مشرکین را در هم شکست و مرا با نابودی ایشان، ظفرمند گرداند؟ گفتند خدا داند که نه.

ص: 316

مَنْزِلِهِ غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ (1) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

تُقَاتِلُ (2) عَلَی سُنَّتِی وَ تُبْرِئُ (3) ذِمَّتِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

تُقَاتِلُ (4) النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لِی: ادْنُ دُونَکَ رَأْسَ (5) ابْنِ عَمِّکَ فَأَنْتَ أَوْلَی بِهِ مِنِّی، غَیْرِی (6)؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَأْسَهُ فِی حَجْرِهِ حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ یُصَلِّ الْعَصْرَ فَلَمَّا انْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ! صَلَّیْتَ (7)؟. قُلْتُ: لَا، فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَرُدَّتِ الشَّمْسُ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً فَصَلَّیْتُ ثُمَّ انْحَدَرَتْ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یَبْعَثَ بِبَرَاءَةَ، فَبَعَثَ بِهَا مَعَ أَبِی بَکْرٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّهُ لَا یُؤَدِّی عَنْکَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْکَ، فَبَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخَذْتُهَا مِنْ أَبِی بِکْرٍ فَمَضَیْتُ بِهَا وَ أَدَّیْتُهَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَأَثْبَتَ (8)

ص: 321


1- لا توجد فی س: له.
2- کذا فی الخصال، و فی مطبوع البحار: فقاتل.
3- فی المصدر: و تبر.
4- فی مطبوع البحار: فقاتل.
5- فی المصدر: من، بدلا من: دونک رأس.
6- لا توجد: غیری، فی ک.
7- فی المصدر زیادة: العصر، بعد: صلّیت.
8- فی المصدر: و أثبت.

گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که برادری چون برادر من جعفر داشته باشد که در بهشت به نعمت دو بال آراسته است و در آن مکان به هر جا که خواهد فرود آید؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که عمویی چون عموی من حمزه، شیر خدا و شیر رسول خدا و سرور شهیدان، داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که چون من پسرانی چون حسن و حسین، فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سرور جوانان اهل بهشت داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که همسری همچون همسر من فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و جگرگوشه او و سرور زنان اهل بهشت داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا به وی گفته باشد: هر که از تو دوری جوید، از من دوری جسته است و هر که از من دوری جوید از خدا دوری جسته است؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفته باشد: "به خدا که یا بنی ولیعه این کردارشان را بس می کنند یا آنکه مردی چون خودم را که فرمانبری از او چون فرمانبری از من و سرکشی از امرش، چون سرکشی از دستور من است، به سوی ایشان گسیل می دارم و او شمشیر بارانشان خواهد کرد."؟ گفتند خدا داند که نه(1).

گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا به وی گفته باشد: "هیچ مسلمانی نیست که محبت من به دلش افتد مگر آنکه خداوند گناهانش را بزداید و هر که محبت من به دلش افتد، به راستی که محبت تو نیز به دلش می افتد و دروغگوست آنکه ادعا می کند که مرا دوست دارد و از تو بیزار است." ؟ گفتند خدا داند که نه.

ص: 317


1- . بنگرید: مناقب الخوارزمیّ: 217

اللَّهُ عَلَی لِسَانِ رَسُولِهِ: أَنِّی مِنْهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ إِمَامُ مَنْ أَطَاعَنِی، وَ نُورُ أَوْلِیَائِی، وَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مَوْتِی وَ یَسْکُنَ جَنَّتِیَ الَّتِی وَعَدَنِی رَبِّی جَنَّاتِ عَدْنٍ قَضِیبٌ غَرَسَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: کُنْ، فَکَانَ، فَلْیُوَالِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) وَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ بَعْدِهِ، فَهُمُ الْأَئِمَّةُ، وَ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی، لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی بَابِ ضَلَالٍ، وَ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی، لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، یَزُولُ الْحَقُّ مَعَهُمْ أَیْنَمَا زَالُوا (1)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

قَضَی فَانْقَضَی (2)، إِنَّهُ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ (3)، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَ مَا قَالَ لِی: أَهْلُ وَلَایَتِکَ یَخْرُجُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ قُبُورِهِمْ عَلَی نُوقٍ بِیضٍ، شِرَاکُ نِعَالِهِمْ نُورٌ یَتَلَأْلَأُ، قَدْ سُهِّلَتْ عَلَیْهِمُ الْمَوَارِدُ، وَ فُرِّجَتْ عَنْهُمُ الشَّدَائِدُ، وَ أُعْطُوا الْأَمَانَ، وَ انْقَطَعَتْ عَنْهُمُ الْأَحْزَانُ حَتَّی یَنْطَلِقَ بِهِمْ إِلَی ظِلِّ عَرْشِ الرَّحْمَنِ، تُوضَعُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ (4) مَائِدَةٌ یَأْکُلُونَ مِنْهَا حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ، یَخَافُ النَّاسُ وَ لَا یَخَافُونَ، وَ یَحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا یَحْزَنُونَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 322


1- قال فی القاموس 3- 391: زال الشّمس: مالت.
2- خ. ل: مضافا إلی ما مضی.
3- فی المصدر: إلّا کافر منافق.
4- فی س: یدیهم.

گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا به وی گفته باشد: " تویی که در هر بار نبود من در میان خانواده و فرزندان و همه مسلمانان جانشین من هستی، دشمن تو دشمن من و دشمن من دشمن خداست و دوستدار تو دوستدار من و دوستدار من دوستدار خداست."؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا به وی گفته باشد: " ای علی! هر که تو را دوست داشته و ولایتت بپذیرد، رحمت خدا از پیش برایش فرستاده شده و هر که از تو بیزار باشد و با تو دشمنی ورزد، لعنت خدا از پیش برایش فرستاده شده است. پس عایشه گفت: ای رسول خدا! برای من و پدرم دعا کن از کسانی که از او بیزارند و با او در ستیز می شوند، نباشیم. و حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آرام باش. اگر تو و پدرت از کسانی باشید که او را دوست داشته و یاری اش کنید، رحمت بسوی شما سرازیر می گردد و اگر از کسانی باشید که کینه او به دل گرفته و با او دشمنی ورزید، لعنت از پیش مترصد شماست و به راستی که تو پلید هستی(1)

و پدرت نخستین کسی است که به او ستم روا می دارد و تو نخستین کسی هستی که به جنگ او می روی."؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که رسول خدا به او نظیر این سخن را که به من گفت، گفته باشد: " علی! تو برادر من هستی و من برادر تو هستم در دنیا و آخرت و منزل تو روبروی منزل من در بهشت است همانسان که دو برادر روبروی هم ساکن میگردند."؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد:" ای علی! خداوند تو را مخصوص امری گردانده و به تو عطایش کرده که هیچ عملی نزد وی از آن محبوبتر و برتر نیست و آن زهد در دنیاست که چیزی از آن عاید تو نگردد و آن هم چیزی از تو نکاهد و این صفت، زینت نیکوکاران در نزد خداوند عز و جل در روز قیامت است و خوشا بحال آنکه تو را دوست داشته باشد و با تو موافق گردد و وای بر آنکه از تو کینه جوید و تو را تکذیب نماید."؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 318


1- . در نسخه منبع آمده: و به راستی که تو آمده ای.

حِینَ جَاءَ أَبُو بَکْرٍ یَخْطُبُ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، فَأَبَی أَنْ یُزَوِّجَهُ، وَ جَاءَ عُمَرُ یَخْطُبُهَا فَأَبَی أَنْ یُزَوِّجَهُ، فَخَطَبْتُ إِلَیْهِ فَزَوَّجَنِی، فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَقَالا: أَبِیتَ أَنْ تُزَوِّجَنَا وَ زَوَّجْتَهُ؟!. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا مَنَعْتُکُمَا وَ زَوَّجْتُهُ، بَلِ اللَّهُ مَنَعَکُمَا وَ زَوَّجَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا سَبَبِی وَ نَسَبِی، فَأَیُّ سَبَبٍ أَفْضَلُ مِنْ سَبَبِی؟

وَ أَیُّ نَسَبٍ أَفْضَلُ مِنْ نَسَبِی؟ إِنَّ أَبِی وَ أَبَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَأَخَوَانِ، وَ إِنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ ابْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ابْنَایَ، وَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ زَوْجَتِی سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ فَفَرَّقَهُمْ فِرْقَتَیْنِ، فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ الْفِرْقَتَیْنِ، ثُمَّ جَعَلَهُمْ شُعُوباً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ شُعْبَةٍ، ثُمَّ جَعَلَهُمْ قَبَائِلَ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ قَبِیلَةٍ، ثُمَّ جَعَلَهُمُ بُیُوتاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ بَیْتٍ، ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ (1) أَهْلِ بَیْتِی: أَنَا وَ عَلِیّاً وَ جَعْفَراً، فَجَعَلَنِی خَیْرَهُمْ، فَکُنْتُ نَائِماً (2)بَیْنَ ابْنَیْ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ وَ مَعَهُ مَلَکٌ فَقَالَ: یَا جَبْرَئِیلُ! إِلَی أَیِّ هَؤُلَاءِ أُرْسِلْتَ؟. فَقَالَ: إِلَی هَذَا، ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی فَأَجْلَسَنِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَدَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبْوَابَ الْمُسْلِمِینَ کُلَّهُمْ(3) وَ لَمْ یَسُدَّ بَابِی، فَجَاءَهُ الْعَبَّاسُ وَ حَمْزَةُ وَ قَالا: أَخْرَجْتَنَا وَ أَسْکَنْتَهُ؟.

فَقَالَ لَهُمَا: مَا أَنَا أَخْرَجْتُکُمْ وَ أَسْکَنْتُهُ بَلِ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ وَ أَسْکَنَهُ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 323


1- فی س: فی.
2- فی س: قائما.
3- فی الخصال زیادة: فی المسجد.

وی را برای آب آوردن فرستاده باشد و او مثل من آب آورده باشد، آنگاه که روانه شده و مشک را بر پشتم حمل کردم و راه را طی می کردم که بادی سخت پیش رویم وزیدن گرفت و مرا پس زد، آنسان که مرا بر زمین نشاند. سپس برخاستم و بادی سخت پیش رویم وزیدن گرفت و مرا پس زد و بر زمینم نشاند. پس برخاستم و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده و حضرت فرمود: چه چیز از رفتن بازت داشت؟ و من این ماجرا را برایش تعریف کردم و حضرت فرمود: جبرئیل آمد و این قضیه را به من خبر داد و بدان که باد اول جبرئیل بود که با هزار فراشته آمده بود و بر تو سلام داد و باد دوم میکائیل بود که با هزار فرشته آمده بودو بر تو سلام داد." ؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست جز من که جبرئیل درباره وی گفته باشد: "ای محمد! آیا این همدلی علی علیه السلام را می بینی؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: او از من است و من از او. پس جبرئیل گفت: و من نیز از شمایم."؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بسان من نوشته باشد، آنگاه که شروع به نوشتن کردم و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به خواب رفت و من دیدم که حضرت همچنان بر من املاء می کند و چون بیدار شد، به من گفت: یا علی! از اینجا تا به اینجا را چه کسی بر تو املاء نمود؟ گفتم: شما ای رسول خدا. فرمود: نه، این جبرئیل بود که بر تو املاء کرد." ؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنسان که به من گفت، به وی گفته باشد: " اگر بیم آن نداشتم که همگان از خاک پای تو مشتی برداشته و برای نسلشان پس از خود به آن برکت می جستند،

ص: 319

أَوْحَی إِلَی أَخِی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِ اتَّخِذْ مَسْجِداً طَهُوراً وَ اسْکُنْهُ أَنْتَ وَ هَارُونُ (1) وَ ابْنَا هَارُونَ، وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ اتَّخِذْ مَسْجِداً طَهُوراً وَ اسْکُنْهُ أَنْتَ وَ عَلِیٌّ وَ ابْنَا عَلِیٍّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَقَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ جَاءَ الْمُشْرِکُونَ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ، فَأُضْجِعْتُ فِی مَضْجَعِهِ وَ ذَهَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَحْوَ الْغَارِ وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنِّی أَنَا هُوَ، فَقَالُوا: أَیْنَ ابْنُ عَمِّکَ؟. فَقُلْتُ: لَا أَدْرِی، فَضَرَبُونِی حَتَّی کَادُوا یَقْتُلُونَنِی (2)؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا قَالَ لِی: إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ فَوَلَایَتُهُ وَلَایَتِی وَ وَلَایَتِی وَلَایَةُ رَبِّی، عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ رَبِّی وَ أَمَرَنِی أَنْ أُبَلِّغَکُمُوهُ، فَهَلْ سَمِعْتُمْ؟. قَالُوا: نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَاهُ، قَالَ: أَمَا إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یَقُولُ قَدْ سَمِعْتُ وَ هُوَ یَحْمِلُ النَّاسَ عَلَی کَتِفَیْهِ وَ یُعَادِیهِ. قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَخْبِرْنَا بِهِمْ. قَالَ: أَمَا إِنَّ رَبِّی قَدْ أَخْبَرَنِی بِهِمْ وَ أَمَرَنِی بِالْإِعْرَاضِ عَنْهُمْ لِأَمْرٍ قَدْ سَبَقَ، وَ إِنَّمَا یَکْتَفِی أَحَدُکُمْ بِمَا یَجِدُ لِعَلِیٍّ فِی قَلْبِهِ (3)؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَتَلَ مِنْ بَنِی عَبْدِ الدَّارِ تِسْعَةً مُبَارَزَةً غَیْرِی کُلُّهُمْ یَأْخُذُ اللِّوَاءَ، ثُمَّ جَاءَ صواب الْحَبَشِیُّ مَوْلَاهُمْ وَ هُوَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَا أَقْتُلُ بِسَادَتِی إِلَّا مُحَمَّداً، قَدْ أَزْبَدَ شِدْقَاهُ (4)وَ احْمَرَّتَا عَیْنَاهُ، فَاتَّقَیْتُمُوهُ وَ حِدْتُمْ عَنْهُ،

ص: 324


1- فی س: و علیّ، بدلا من: و هارون.
2- فی المصدر زیادة: غیری.
3- فی المصدر زیادة: غیری.
4- قال فی القاموس 3- 248: الشّدق- بالکسر و یفتح و الدّالّ مهملة-: طفطفة الفم من باطن الخدّین و من الوادی عرضاه و ناحیتاه کشدیقه.

درباره تو سخنی می گفتم که احدی نمی ماند مگر اینکه مشتی از خاک پای تو برمی گرفت." ؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "مراقب این در باش که گروهی از فرشتگان برای دیدار من خواهند آمد و به هیچیک از مردمان اجازه ورود مده. پس سه بار عمر آمد و من او را پس راندم و به وی خبر دادم که پیامبر درها را بروی خود بسته و گروهی از فرشتگان به دیدار وی آمده اند که شمار آنها فلان قدر است. پس از آن به وی اجازه ورود دادم و او داخل شد و گفت: ای رسول خدا! من چندین بار آمدم و هر بار علی از وارد شدن من جلوگیری نمود و می گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درها را بروی خود بسته و گروهی از فرشتگان به دیدار وی آمده اند که شمار آنها فلان قدر است. او چگونه شمار آنها را می داند؟ آیا به چشم خود آنها را دیده است؟ پس حضرت فرمود: نه،ای علی او ا راست می گوید، چگونه می دانی چند تن بودند؟ پس عرض کردم: سلامها به گوش من می رسید و صداها را می شنیدم و اینگونه شمار ایشان را حساب کردم. فرمود: راست گفتی که به حق تو صفتی از برادرم عیسی در خود داری. پس عمر در حالیکه بیرون می رفت، گفت: او را مَثَل پسر مریم می کند. و خداوند این آیه را نازل فرمود: (وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ) -: و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند] ). گوید: به فریاد، سروصدا می کنند. (وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ)(1). -: و گفتند آیا معبودان ما بهترند یا او آن [مثال] را جز از راه جدل برای تو نزدند بلکه آنان مردمی جدل پیشه اند* [عیسی] جز بنده ای که بر وی منت نهاده و او را برای فرزندان اسرائیل سرمشق [و آیتی] گردانیده ایم نیست* و اگر بخواهیم قطعا به جای شما فرشتگانی که در [روی] زمین جانشین [شما] گردند قرار دهیم). گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنانکه به من گفت، به وی گفته باشد: "به راستی که طوبی درختی است در بهشت که ریشه آن در خانه علی علیه السلام است و هیچ مومنی نیست مگر آنکه در

ص: 320


1- . الزّخرف/ 57

وَ خَرَجْتُ إِلَیْهِ فَلَمَّا أَقْبَلَ (1) کَأَنَّهُ قُبَّةٌ مَبْنِیَّةٌ، فَاخْتَلَفْتُ أَنَا وَ هُوَ ضَرْبَتَیْنِ فَقَطَعْتُهُ بِنِصْفَیْنِ وَ بَقِیَتْ رِجْلَاهُ وَ عَجُزُهُ وَ فَخِذَاهُ قَائِمَةً عَلَی الْأَرْضِ یَنْظُرُ إِلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ وَ یَضْحَکُونَ مِنْهُ (2)؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَتَلَ مِنْ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ (3) مِثْلَ قَتْلِی؟!.

قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ جَاءَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ یُنَادِی: هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ، فَکِعْتُمْ (4) عَنْهُ کُلُّکُمْ فَقُمْتُ أَنَا، فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِلَی أَیْنَ تَذْهَبُ؟. فَقُلْتُ: أَقُومُ إِلَی هَذَا الْفَاسِقِ. فَقَالَ: إِنَّهُ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): إِنْ کَانَ هُوَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ فَأَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَأَعَادَ عَلَیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الْکَلَامَ وَ أَعَدْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: امْضِ عَلَی اسْمِ اللَّهِ، فَلَمَّا قَرُبْتُ مِنْهُ قَالَ: مَنِ الرَّجُلُ؟. قُلْتُ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ. قَالَ: کُفْوٌ کَرِیمٌ ارْجِعْ یَا ابْنَ أَخِی فَقَدْ کَانَ لِأَبِیکَ مَعِی صُحْبَةٌ وَ مُحَادَثَةٌ فَأَنَا أَکْرَهُ قَتْلَکَ. فَقُلْتُ لَهُ: یَا عَمْرُو! إِنَّکَ قَدْ عَاهَدْتَ اللَّهَ أَنْ لَا یُخَیِّرَکَ أَحَدٌ ثَلَاثَ خِصَالٍ إِلَّا اخْتَرْتَ إِحْدَاهُنَّ. فَقَالَ: اعْرِضْ عَلَیَّ. قُلْتُ: تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَ تُقِرُّ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ. قَالَ: هَاتِ غَیْرَ هَذِهِ. قُلْتُ: تَرْجِعُ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ. قَالَ: وَ اللَّهِ لَا تُحَدِّثْ نِسَاءَ قُرَیْشٍ بِهَذَا أَنِّی رَجَعْتُ عَنْکَ. فَقُلْتُ: فَانْزِلْ فَأُقَاتِلَکَ. قَالَ: أَمَّا هَذِهِ فَنَعَمْ، فَنَزَلَ فَاخْتَلَفَ (5)أَنَا وَ هُوَ ضَرْبَتَیْنِ فَأَصَابَ

ص: 325


1- فی س: أقبلت.
2- فی الخصال زیادة: غیری.
3- فی ک نسخة بدل: العرب.
4- فی ک نسخة بدل: فکففتم. و أورد فی حاشیتها: کعت عن الشّی ء: إذا هبته و جبنت عنه.مجمع انظر: مجمع البحرین 4- 387. و ستأتی فی بیان المصنّف قریبا.
5- کذا، و الظّاهر: فاختلفت.

خانه او شاخه ای از شاخه های آن است ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "بر سنت و شیوه من کارزار می کنی و دین من ادا می کنی" ؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " با ناکثین و قاسطین و مارقین در جنگ و نبرد خواهی شد." ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده باشد حال آنکه سر آنحضرت در آغوش حضرت جبریل علیه السلام بوده و او بگوید: سرت را به نزدیک پسر عمویت بیاور که تو از من به وی شایسته تر و اولی تری؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما هست که همچون من، رسول خدا سرش را به روی دامنش گذاشته و او خوابیده باشد تا آنکه خورشید غروب نماید و او نماز عصر را به جای نیاورده باشد و چون بیدار شود رسول خدا، فرمود: علی! آیا نماز گزارده ای؟ گفتم: نه و حضرت دعا نمود و خورشید درخشان و آشکار بالا آمد و من نمازم را خواندم و سپس فرونشست؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که خداوند عز و جل رسول خدا را فرمان داده باشد که کسی را به همراه سوره توبه گسیل نماید و حضرت آن سوره را به همراه ابوبکر فرستاد و جبرئیل به نزد حضرت آمد و گفت: ای محمد! هان که این ماموریت تو را کسی جز خود تو یا مردی از اهل تو به انجام نرساند، پس حضرت مرا فرستاد و آنرا از ابی بکر گرفتم و سوره را همراه خود بردم و به نیابت از رسول خدا به گوش مردمان رساندم

ص: 321

الْحَجَفَةَ (1) وَ أَصَابَ السَّیْفُ رَأْسِی، وَ ضَرَبْتُهُ ضَرْبَةً فَانْکَشَفَتْ رِجْلَیْهِ فَقَتَلَهُ اللَّهُ عَلَی یَدَیَّ، فَفِیکُمْ أَحَدٌ فَعَلَ هَذَا؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ حِینَ جَاءَ مَرْحَبٌ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی مرحب [مَرْحَباً]*** شَاکِ السِّلَاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبٌ

أَطْعَنُ أَحْیَاناً وَ حِیناً أَضْرِبُ

فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ فَضَرَبَنِی وَ ضَرَبْتُهُ وَ(2)عَلَی رَأْسِهِ نَقِیرٌ مِنْ جَبَلِ حَجَرٍ لَمْ یَکُنْ تَصْلُحُ (3) عَلَی رَأْسِهِ بَیْضَةٌ مِنْ عِظَمِ رَأْسِهِ، فَقَلِقْتُ (4) النَّقِیرَ وَ وَصَلَ السَّیْفُ إِلَی رَأْسِهِ فَقَتَلْتُهُ، فَفِیکُمْ أَحَدٌ فَعَلَ هَذَا؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ آیَةَ التَّطْهِیرِ عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (5) فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کِسَاءً خَیْبَرِیّاً فَضَمَّنِی فِیهِ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ، ثُمَّ قَالَ: یَا رَبِّ! هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ سَیِّدُ الْعَرَبِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمَسْجِدِ إِذْ نَظَرَ إِلَی شَیْ ءٍ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ فَبَادَرَهُ وَ لَحِقَهُ أَصْحَابُهُ فَانْتَهَی إِلَی سُودَانٍ أَرْبَعَةٍ یَحْمِلُونَ سَرِیراً، فَقَالَ لَهُمْ: ضَعُوا، فَوَضَعُوا. فَقَالَ: اکْشِفُوا عَنْهُ، فَکَشَفُوا

ص: 326


1- قال فی مجمع البحرین 5- 35: الحجفة- بالتّحریک-: التّرس، و ذلک إذا کانت من جلود و لیس فیها خشب، و انظر: النّهایة 1- 345، و فی الأصل: الجحفة، و لا معنی مناسب لها.
2- لا توجد الواو فی س.
3- فی المصدر: من جبل لم تکن تصلح.
4- کذا، و فی الخصال: فقلّبت، و الظّاهر: ففلقت.
5- الأحزاب: 33.

و اینگونه خداوند به زبان پیامبرش اثبات فرمود که من از آن حضرتم ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: "تو پیشوای پیروان من و نور دوستداران من و رمز واژه ای هستی که ذکر زبان پرهیزکارانت نمودم"؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که رسول خدا درباره وی فرمود: " هر آنکس دوست دارد که همچون من زندگی کند و مرگی چون مرگ من داشته باشد و در بهشت من سکنی گزیند که خدایم مژده اش را به من داد، همان بهشتهای جاویدان که نهالی بود که خداوند به دست خود بنشاند و به آن بفرمود که هست شو، پس هست گشت و هستی یافت؛ پس علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندان او که همان امامان باشند را به ولایت گیرد و ایشان جانشینان پیامبر هستند که خداوند دانش و فهم مرا به ایشان عطا فرموده و شما را به راه گمراهی نمی کشانند و از راه رهیافتگی به در نمی کنند و شما را نرسد که ایشان را چیزی بیاموزید، که از شما داناترند و حق هر کجا که روند، با ایشان است."؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا غیر از من هیچ یک از شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: خدا چنین خواست و چنین باشد، به راستی که فقط مومنان دوستدار تو هستند و تنها منافقان از تو بیزارند"؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که رسول خدا چون من به او چنین فرموده باشد: ولایت داران تو در روز قیامت سوار بر شترهای سفید از قبرهایشان رهسپار می گردند، بندهای پایپوشهاشان، نوری تابان است و ورود بر ایشان آسان است، دشواریها از گرده ایشان برداشته شده و امان یافته اند و اندوه ها از ایشان دور گشته است تا آنکه به زیر سایه عرش خداوند رحمن درآیند. در آنجا سفره ای پیش دستشان گسترده می شود و از آن می خورند، تا از حد حساب فارغ شوند. مردمان ترسان باشند و ایشان بیمی ندارند و مردمان اندوهگین باشند و ایشان را غمی نباشد."؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا غیر از من هیچ یک از شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 322

فَإِذَا أَسْوَدُ مُطَوَّقٌ بِالْحَدِیدِ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ هَذَا؟. قَالُوا:

غُلَامُ الرِّیَاحِیِّینَ (1) کَانَ قَدْ أَبَقَ عَنْهُمْ خُبْثاً وَ فِسْقاً فَأَمَرُونَا أَنْ نَدْفِنَهُ فِی حَدِیدِهِ کَمَا هُوَ، فَنَظَرْتُ إِلَیْهِ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا رَآنِی قَطُّ إِلَّا قَالَ: أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّکَ، وَ اللَّهِ مَا أَحَبَّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا أَبْغَضَکَ إِلَّا کَافِرٌ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

یَا عَلِیُّ! لَقَدْ أَثَابَهُ اللَّهُ بِذَا، هَذَا سَبْعُونَ قَبِیلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ کُلُّ قَبِیلٍ عَلَی أَلْفِ قَبِیلٍ قَدْ نَزَلُوا یُصَلُّونَ عَلَیْهِ، فَفَکَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَدِیدَتَهُ وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ دَفَنَهُ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَ مَا قَالَ لِی: أُذِنَ لِیَ الْبَارِحَةَ فِی الدُّعَاءِ فَمَا سَأَلْتُ رَبِّی شَیْئاً إِلَّا أَعْطَانِیهِ، وَ مَا سَأَلْتُ لِنَفْسِی شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتُ لَکَ مِثْلَهُ وَ أَعْطَانِیهِ. فَقُلْتُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعَثَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی بَنِی خُزَیْمَةَ (2) فَفَعَلَ مَا فَعَلَ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْمِنْبَرَ فَقَالَ: (3) إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِمَّا صَنَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ .. ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ قَالَ: اذْهَبْ یَا عَلِیُّ، فَذَهَبْتُ فَوَدَیْتُهُمْ ثُمَّ نَاشَدْتُهُمْ بِاللَّهِ هَلْ بَقِیَ شَیْ ءٌ؟. فَقَالُوا: إِذْ نَشَدْتَنَا بِاللَّهِ فَمِیلَغَةُ کِلَابِنَا، وَ عِقَالُ بَعِیرِنَا، فَأَعْطَیْتُهُمْ لَهُمَا، وَ بَقِیَ مَعِی ذَهَبٌ کَثِیرٌ فَأَعْطَیْتُهُمْ إِیَّاهُ، وَ قُلْتُ: هَذَا لِذِمَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لِمَا تَعْلَمُونَ وَ لِمَا لَا تَعْلَمُونَ وَ لِرَوْعَاتِ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ، ثُمَّ جِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخْبَرْتُهُ، قَالَ (4): وَ اللَّهِ مَا یَسُرُّنِی یَا عَلِیُّ أَنَّ لِی بِمَا صَنَعْتَ حُمْرَ النَّعَمِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَ

ص: 327


1- فی المصدر: للرّیاحیّین، و کأنّه نسبة إلی ریاح بطن من تمیم.
2- فی المصدر: بنی جذیمة، و هو الصّواب کما فی الکامل، و فی القاموس: أنّها بفتح فکسر علی وزن سفینة.
3- فی الخصال زیادة: اللّهمّ.
4- فی المصدر: فقال.

آنگاه که ابوبکر به خواستگاری فاطمه علیها السلام آمد و او دخترش را به همسری وی نداد و عمر به خواستگاری او آمد و پیامبر دخترش را به همسری او در نیاورد و من به خواستگاری رفتم و دخترش را همسر من نمود و آنگاه ابوبکر و عمر نزد وی آمده و گفتند: دخترت را به همسری یکی از ما ندادی و او را داماد خود کردی؟! ؛ حضرت صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی فرمود: من نبودم که شما را باز داشتم و دخترم را به همسری او دادم، بلکه خداوند بود که شما را باز داشت و دخترم را همسر وی نمود." ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا نشنیدید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: در روز قیامت هر خویشی نسبی و سببی بریده خواهد بود مگر خویشی نسبی و سببی با من". پس کدام خویشی سببی از خویشی سببی من برتر است و کدام خویشی نسبی از خویشی نسبی من برتر است؟ پدر من و پدر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برادرند و حسن و حسین، فرزندان رسول خدا و سروران جوانان اهل بهشت، پسران من هستند و فاطمه دختر رسول خدا همسر من، سرور زنان اهل بهشت است؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا غیر از من هیچ یک از شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در اشاره به وی چنین گفته باشد: "خداوند آفریدگان را آفرید و ایشان را دو گروه نمود و مرا در گروه برتر قرار داد و آنگاه ایشان را به دسته هایی از مردمان و ملتها تقسیم نمود و مرا در برترین دسته ها قرار داد و آنگاه ایشان را به قبایلی تقسیم نمود و مرا در بهترین قبیله قرار داد و آنگاه ایشان را به خاندانهای تقسیم نمود و مرا در برترین خاندان قرار داد و سپس از اهل بیت من، من و علی و جعفر را برگزید و مرا برترین ایشان قرار داد و من در میان دو پسر ابی طالب علیه السلام خوابیده بودم که جبرئیل بیامد و همراه او فرشته ای بود که گفت: جبرئیل! بسوی کدامیک از اینان فرستاده شده ای؟ وی گفت: بسوی این، و سپس دستم را گرفت و مرا نشاند." ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما مثل من چنین بوده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خانه همه مسلمانان را سد نمود مگر خانه مرا و آنگاه حمزه و عباس بیامدند و گفتند: ما را بیرون رانده و او را در خانه سکنی دادی؟ و حضرت فرمود: من نبودم که شما را بیرون رانده و وی را جای دادم بلکه خداوند شما را بیرون راند و او را ساکن نمود. به راستی که خداوند عز و جل

ص: 323

نَعَمْ (1).

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یَا عَلِیُّ! عُرِضْتُ (2) عَلَی أُمَّتِی الْبَارِحَةَ فَمَرَّ بِی أَصْحَابُ الرَّایَاتِ، فَاسْتَغْفَرْتُ لَکَ وَ لِشِیعَتِکَ؟!. فَقَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ! اذْهَبْ فَاضْرِبْ عُنُقَ ذَلِکَ الرَّجُلِ الَّذِی تَجِدُهُ فِی مَوْضِعِ .. کَذَا وَ کَذَا، فَرَجَعَ، فَقَالَ: قَتَلْتَهُ؟. قَالَ: لَا، وَجَدْتُهُ یُصَلِّی. قَالَ: یَا عُمَرُ! اذْهَبْ فَاقْتُلْهُ، فَرَجَعَ قَالَ (3) لَهُ: قَتَلْتَهُ؟. قَالَ: لَا، وَجَدْتُهُ یُصَلِّی، فَقَالَ: آمُرُکُمَا بِقَتْلِهِ، فَتَقُولَانِ وَجَدْنَاهُ یُصَلِّی؟!، فَقَالَ (4): یَا عَلِیُّ! اذْهَبْ فَاقْتُلْهُ، فَلَمَّا مَضَیْتُ قَالَ: إِنْ أَدْرَکَهُ قَتَلَهُ، فَرَجَعْتُ فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمْ أَجِدْ أَحَداً. فَقَالَ: صَدَقْتَ، أَمَا إِنَّکَ لَوْ وَجَدْتَهُ (5) لَقَتَلْتَهُ؟!. فَقَالُوا (6): اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا قَالَ لِی: إِنَّ وَلِیَّکَ فِی الْجَنَّةِ وَ عَدُوَّکَ فِی النَّارِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لَیْسَ مِنْکَ وَ إِنَّهُ ابْنُ فُلَانٍ الْقِبْطِیِّ. قَالَ: یَا عَلِیُّ! اذْهَبْ فَاقْتُلْهُ.

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! إِذَا بَعَثْتَنِی أَکُونُ (7) کَالْمِسْمَارِ الْمُحْمَی فِی الْوَبَرِ أَوْ أَتَثَبَّتُ؟. قَالَ: لَا، بَلْ تَثَبَّتْ، فَذَهَبَ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ اسْتَنَدَ إِلَی حَائِطٍ فَطَرَحَ نَفْسَهُ

ص: 328


1- أورد هذه المناشدة ابن إسحاق فی سیرته 4- 70 فی قصّة طویلة، فلاحظها، و أجملها ابن الأثیر فی الکامل 2- 173- 174.
2- فی الخصال: لقد عرضت.
3- فی المصدر: فقال: .
4- فی المصدر: قال.
5- فی س و المصدر: لو أنّک وجدته ..
6- فی الخصال: قالوا.
7- فی ک: فأکون.

به برادرم موسی علیه السلام فرمان داد که مسجدی پاک بنیان نه و به همراه هارون و دو پسر هارون در آن منزل کن و خداوند تعالی مرا نیز وحی نمود که مسجدی پاک بنیان نه و به همراه علی و دو پسر علی در آن فرود آی." ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما مثل من چنین بوده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره ام فرمود: " حق با علی است و علی با حق است و از هم جدا نمی شوند تا آنکه در حوض کوثر بر من وارد شوند." ؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما جز من بود که جان پیامبر را حفظ نموده باشد و چون مشرکان شبانه به قصد کشتن وی آمدند، من در بستر او خوابیدم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار روانه شد و ایشان می پنداشتند که من، خود او هستم و (چون مرا در بستر او دیدند)، گفتند: پسر عمویت کجاست؟ گفتم: نمی دانم و آنان چنان مرا زدند که نزدیک بود مرا بکشند؟! گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما بوده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نظیر این سخن را که به من فرمود درباره او گفته باشد: " خداوند مرا به ولایت علی فرمان داد، و هان که ولایت او ولایت من است و ولایت پذیری از من ولایت پذیرفتن از خداست، پیمانی است که پروردگارم با من بست و مرا فرمود تا شما را از آن آگاه کنم، آیا شنیدند؟ گفتند: آری شنیدیم. فرمود: هان که در میان شما کسانی هستند که گویند شنیدیم حال آنکه مردمان را با خود همراه خواهند کرد و با وی به ستیز خواهند شد. گفتند: نام ایشان را به ما بگو ای رسول خدا! فرمود: بدانید که خداوند مرا از نام ایشان آگاه ساخت و بخاطر امری که در تقدیر رفته است، فرمود که ایشان را به حال خود رها کنم. شما تنها به آنچه در دل خود نسبت به علی می یابید اکتفا کنید." ؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما مثل من چنین بوده که نه جنگجوی رزم آور از بنی عبد الدار را یکی پس از دیگری علمدار سپاه بودند، کشته باشد و سپس صواب الحبشی، برده ایشان پیش آمده و گفت: به خدا که در برابر این سروروانم، تنها به قتل محمد راضی می شوم. چنین می گفت حال آنکه آرواره هایش کف کرده بود و چشمانش شرربار و شما از او بیمناک شده و از پیش رویش گریختید

ص: 324

فِیهِ فَطَرَحْتُ نَفْسِی عَلَی أَثَرِهِ، فَصَعِدَ عَلَی نَخْلٍ فَصَعِدْتُ (1) خَلْفَهُ (2)، فَلَمَّا رَآنِی قَدْ صَعِدْتُ رَمَی بِإِزَارِهِ فَإِذَا لَیْسَ لَهُ شَیْ ءٌ مِمَّا یَکُونُ لِلرِّجَالِ، فَجِئْتُ فَأَخْبَرْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَرَفَ (3) عَنَّا السُّوءَ أَهْلَ الْبَیْتِ؟!. فَقَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ (4).

فَقَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ.

بیان:

قوله صلّی اللّه علیه و آله: لو لا أن لا یبقی .. ظاهره عدم جواز الاستشفاء و التبرّک بتراب قدم الإمام و هو بعید، و لعلّه ذکر هذا و أراد لازمه و هو الغلوّ و الاعتقاد بالألوهیّة، کما

ورد فی أخبار أخر: لو لا أن تقول فیک طوائف من أمّتی ما قالت النصاری فی عیسی ابن مریم لقلت فیک قولا لم تمرّ بملإ إلّا أخذوا التراب من تحت قدمیک یستشفون به.

، أو هو مبنیّ علی أنّ وضوح الأمر بهذا الحدّ ینافی الابتلاء الذی لا بدّ منه فی التکلیف، و الأول أظهر.

و الزّور بالفتح و الزّوّار بالضم-: جمع الزّائر کسفر و سفّار جمع سافر (5).

و قال الجوهری: کعت عن الأمر (6) أکیع و أکاع .. إذا هبته و جبنت(7).

و قال: رجل شاک فی السّلاح و شاکی السّلاح(8)و الشّاکی السّلاح (9) و (10) هو

ص: 329


1- فی المصدر: و صعدت.
2- فی س: علی خلفه.
3- فی س: صرفنا.
4- فی الخصال: لا، بدلا من: نعم.
5- کذا أورده الطریحی فی مجمع البحرین 3- 319، و الصحاح 2- 673، و غیرهما.
6- فی الصحاح: عن الشی ء.
7- الصحاح 3- 1278، و قریب منه فی مجمع البحرین 4- 387.
8- فی المصدر: رجل شاکی السلاح و شاک فی السلاح.
9- فی المصدر: و الشاکی فی السلاح.
10- لا توجد الواو فی الصحاح.

و من به نبرد او رفتم و چون پیش می آمد گویی که گنبدی برافراشته بود و ما دو ضربه رد و بدل کردیم و او را از کمر دو نیم کردم چنانکه پاها و سرین و زانوانش استوار بر زمین ایستاده بود و مسلمانان نگاه می کردند و به او می خندیدند؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما هست که به اندازه من از مشرکان قریش کشته باشد؟ گفتند: خدا نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما مثل من چنین بود که چون عمرو بن عبد ودّ پیش آمد و به مبارزه طلبی، فریاد برآورد، آنگاه که همه شما بزدلانه پس نشستید، برخاستم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: کجا می روی؟ گفتم که به جنگ این فاسق می روم. حضرت فرمود: او عمرو بن عبد ود است. عرض کردم ای رسول خدا، اگر او عمرو بن عبد ود است، من هم علی بن ابی طالب هستم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این سخن را تکرار نمود و بار دیگر، پاسخ من همان بود. پس فرمود: برو در پناه نام خدا، و چون به او نزدیک شدم، گفت: کیستی ای مرد؟ گفتم: علی بن ابی طالب. گفت: هم آوردی شایسته. برگرد ای پسر برادر که من مدتی با پدر تو همنشین و همصحبت بوده ام و دوست ندارم تو را بکشم. به او گفتم: ای عمرو! تو با خدایت پیمان بسته ای که کسی سه پیشنهاد را بر تو عرضه نکند مگر آنکه یکی از آنها را بپذیری. گفت: پیشنهادهایت را بگو. گفتم: شهادت بده که خدای جز الله نیست و محمد (ص) رسول خداست و به آنچه از سوی خداوند آمده، اعتراف نما. گفت: پیشنهاد دیگرت چیست؟ گفتم: از همان راهی که به میدان آمده ای، بازگرد. گفت: به خدا که با زنان قریش این سخن نخواهی گفت که من از پیش روی تو، پای پس کشیدم. پس گفتم: پس پیاده شو که با تو می جنگم. گفت: اما این یکی را می پذیرم و پیاده شد و من و او دو ضربه رد و بدل کردیم

ص: 325

اللّابس السّلاح التّام (1).

و قال: الشّوکة: شدّة البأس و الحدّ فی السّلاح(2)، و قد شاک الرّجل (3) یشاک شوکا .. أی ظهرت شوکته و حدّته فهو شائک السّلاح و شاکی السّلاح أیضا مقلوب منه (4).

و البطل بالتحریک-: الشّجاع (5).

و النّقیر: ما نقر من الحجر و الخشب و نحوه، ذکره الفیروزآبادی(6)

قوله علیه السلام: إلی شی ء ینزل من السماء .. أی أنّه صلّی اللّه علیه و آله لمّا نظر إلی الملائکة ینزلون قام و مشی نحوهم لینظر لأیّ شی ء و إلی أیّ شی ء ینزلون فمشی حتی انتهی إلی تلک الجنازة و علم أنّ نزولهم لذلک.

و قال فی النهایة

فی (7) حدیث علیّ (علیه السلام): أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بعثه لیدی قوما قتلهم خالد بن الولید فأعطاهم میلغة الکلب.

هی الإناء الّتی(8)یلغ فیه الکلب .. یعنی أعطاهم قیمة کلّ ما ذهب لهم حتّی قیمة المیلغة(9)

«2»

ج (10): رَوَی عُمَرُ بْنُ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ صَلَوَاتُ

ص: 330


1- الصحاح 4- 1594.
2- فی المصدر: لا توجد من قوله: الشوکة .. إلی هنا. و قال الفیروزآبادی فی القاموس المحیط 3- 310: الشوکة: السلاح أو حدّته، و من القتال: شدّة بأسه و النکایة فی العدوّ. و قال ابن الأثیر فی النهایة 2- 510: و شوکة القتال: شدّته و حدّته.
3- فی الصحاح زیادة: للسلاح، و شیک هو- علی ما لم یسمّ فاعله-.
4- الصحاح 4- 1595.
5- ذکره فی القاموس 3- 335، و الصحاح 4- 1635، و غیرهما.
6- فی القاموس المحیط 2- 147، و جاء فی لسان العرب 5- 228 أیضا.
7- فی المصدر: و منه، بدلا من: فی.
8- فی المصدر: الذی.
9- النهایة 5- 226، و جاء فی لسان العرب 8- 460 أیضا بنصّه.
10- الاحتجاج 1- 135- 145 طبعة النّجف [1- 192- 210] بتفصیل فی الإسناد.

و او به سپر پوستی من خورد و شمشیر به سرم برخورد کرد و من به او ضربتی زدم که هر دو پایش آشکار شد و خداوند او را به دست من نابود گرداند. آیا در میان شما کسی هست که چنین کرده باشد؟ گفتند: خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما مثل من چنین بوده که چون مرحب به میدان نبرد آمد و چنین به شعر رجز می خواند که: منم آنکه مرا مرحب نامید مادرم ، پوشیده از سلاح و قهرمانی کارآزموده ام، ضربتی به نیزه می زنم و ضربتی به شمشیرم. پس من به کارزار وی در آمدم و او مرا زد و من او را درحالیکه بر سرش سنگ­تراشیده ای از کوه بود و هیچ کلاهخودی از فرط بزرگی سرش، به اندازه سرش نبود. پس آن سنگ­تراشیده را شکافتم و شمشیر به سرش خورد و او را کشتم. آیا از میان شما کسی هست که چنین کرده باشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما هست که خداوند مثل من آیه تطهیر را درباره او بر پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرده باشد: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)(1) -: خدا می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند). پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جامه ای خیبری برگرفت و من و فاطمه و حسن و حسین را نیز به زیر آن گرفت و فرمود: پروردگارا! اینان اهل بیت من هستم، پس پلیدی از ایشان بزدای و ایشان را پاک و پاکیزه گردان." ؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفته باشد: " من سرور فرزندان آدم هستم و تو ای علی، سرور عرب هستی."؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما هست که چنین باشد: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد بود که ناگاه به چیزی که از آسمان به زیر می آمد، نگریست و شتابان به سوی آن رفت و یاران حضرت به دنبال وی رفتند تا آنکه به چهار تن سیاه پوست رسید که تختی روان را بر دوش داشتند و به ایشان فرمود که زمینش بگذارید و آنها گذاشتند. فرمود: رویش را باز کنید و آنها بازکردند

ص: 326


1- . الأحزاب/ 33

اللَّهِ عَلَیْهِ، قَالَ: إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ أَجْمَعَ عَلَی الشُّورَی، بَعَثَ إِلَی سِتَّةِ نَفَرٍ مِنْ قُرَیْشٍ، إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، وَ إِلَی زُبَیْرِ بْنِ الْعَوَّامِ (1)، وَ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ، وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، وَ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ، وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوا إِلَی بَیْتٍ (2) فَلَمْ (3) یَخْرُجُوا مِنْهُ حَتَّی یُبَایِعُوا لِأَحَدِهِمْ، فَإِنِ اجْتَمَعَ أَرْبَعَةٌ عَلَی وَاحِدٍ وَ أَبَی وَاحِدٌ أَنْ یُبَایِعَهُمْ قُتِلَ، وَ إِنِ امْتَنَعَ اثْنَانِ وَ بَایَعَ ثَلَاثَةٌ قُتِلَا، فَاجْتَمَعَ (4) رَأْیُهُمْ عَلَی عُثْمَانَ، فَلَمَّا رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا هَمَّ الْقَوْمُ بِهِ مِنَ الْبَیْعَةِ لِعُثْمَانَ، قَامَ فِیهِمْ لِیَتَّخِذَ عَلَیْهِمُ الْحُجَّةَ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَهُمْ: اسْمَعُوا مِنِّی(5) فَإِنْ یَکُ مَا أَقُولُ حَقّاً فَاقْبَلُوا وَ إِنْ یَکُ بَاطِلًا فَأَنْکِرُوا.

ثُمَّ قَالَ لَهُمْ (6): أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ الَّذِی یَعْلَمُ صِدْقَکُمْ إِنْ صَدَقْتُمْ وَ یَعْلَمُ کَذِبَکُمْ إِنْ کَذَبْتُمْ، هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ صَلَّی إِلَی الْقِبْلَتَیْنِ کِلْتَیْهِمَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ مَنْ بَایَعَ الْبَیْعَتَیْنِ- بَیْعَةَ الْفَتْحِ (7) وَ بَیْعَةَ الرِّضْوَانِ-، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَخُوهُ الْمُزَیَّنُ بِالْجَنَاحَیْنِ فِی الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ عَمُّهُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

لَا.

ص: 331


1- فی المصدر: و إلی ..
2- فی طبعة النّجف: إلی البیت.
3- فی الاحتجاج: و لا، و هو الظّاهر.
4- فی المصدر: فأجمع.
5- فی الاحتجاج زیادة کلمة: کلامی.
6- لا توجد فی المصدر کلمة: لهم.
7- فی المصدر: بایع البیعتین کلتیهما- الفتح ...

و ناگاه سیاه پوستی را دیدیم که در غل و زنجیر بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که این کیست؟ گفتند: غلام ریاحی هاست که بخاطر پلیدی و عصیانگری اش از ایشان گریخت و آنان به ما دستور دادند که او را همینطور در غل و زنجیر دفن کنیم و من به او نگاه کردم و گفتم: ای رسول خدا! این مرد هیچوقت مرا نمی دید مگر آنکه میگفت: من به خدا دوستدار تو هستم، به خدا که کسی جز مومنان دوستدار تو نیستند و جز کافران از تو بیزار نباشند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! خداوند او را بخاطر همین پاداش داده است. اینان هفتاد قبیله از فرشتگان هستند که هر قبیله ایشان هزار قبیله هستند و اکنون فرود آمده و بر او نماز می گزارند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غل و زنجیر از وی باز کرد و بر او نماز گزارد و وی را به خاک سپرد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی سخنی چون این سخن که به من گفت، گفته باشد:" شب گذشته به من اجازه دعا و تمنا داده شد و چیزی از پروردگارم نخواستم مگر آنکه آنرا به من عطا فرمود، و چیزی برای خود نخواستم مگر آنکه نظیر آنرا برای تو نیز به خواهش طلب نمودم و آنرا نیز عطایم فرمود." پس گفتم: حمد و سپاس خدای راست. ؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خالد بن ولید را به سوی بنی خزیمه فرستاد و آنچه می دانید را مرتکب شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر منبر شد و سه بار فرمود: (خداوندا) به پیشگاه تو از آنچه که خالد بن الولید مرتکب شد، بیزاری و برائت می جویم.. سپس فرمود: ای علی، تو روانه شو. پس من به راه افتادم و دیه ایشان را پرداختم و ایشان را به خدا سوگند دادم که آیا چیز دیگری مانده است؟ گفتند: اکنون که ما را به خدا سوگند می دهی، ظرفهای آب سگهایمان و تسمه ها و افسارهای شترهامان و آنها را نیز به ایشان دادم و مقداری طلا در دستم مانده بود که آنرا هم به ایشان دادم و گفتم: این هم بخاطر پاک و بریء نمودن ذمه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و بخاطر آنچه می دانید و نمی دانید و بخاطر ترس زنان و کودکان. سپس به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدم و ایشان را باخبر ساختم. فرمود: به خدا سوگند ای علی بخاطر این کاری که تو کردی، چنان شاد هستم که اگر شتران سرخمویی به من هدیه شود، شادتر نمی گردم؟ گفتند: آری، می دانیم.

ص: 327

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ زَوْجَتُهُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ (1)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ ابْنَاهُ ابْنَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ عَرَفَ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُ تَطْهِیراً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ عَایَنَ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مِثَالِ دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَدَّی الزَّکَاةَ وَ هُوَ رَاکِعٌ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ مَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (2) وَ أَعْطَاهُ الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ فَلَمْ یَجِدْ حَرّاً وَ لَا بَرْداً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَصَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ بِأَمْرِ اللَّهِ (3)، فَقَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (4) أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْحَضَرِ وَ رَفِیقُهُ فِی السَّفَرِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 332


1- فی الاحتجاج: نساء العالمین.
2- کذا، و فی المصدر زیادة: عینیه.
3- فی المصدر زیادة: تعالی.
4- فی الاحتجاج زیادة: هو.

گفت: شما را به خدا آیا شنیدید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: "ای علی! شب گذشته به استغفار برای امتم طلبیده شدم، و یاد پرچمداران از خاطرم گذشت، پس برای تو و پیروان تو استغفار نمودم." ؟ گفتند خدا داند که آری. گفت: شما را به خدا سوگند آیا شنیده اید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: " ای ابابکر! برو و گردن مردی که در فلان مکان است را بزن. وی بازگشت و حضرت پرسید: او را کشتی؟ گفت: نه، دیدم که نماز می خواند. گفت: عمر، برو و او را بکش. پس وی بازگشت و حضرت پرسید که آیا او را کشتی؟ گفت: نه دیدم که نماز می گزارد. فرمود: به شما دستور می دهم که او را بکشید و شما می گویید که او را در حال نماز یافتیم؟! پس فرمود: ای علی! برو و او را بکش، و چون روانه شدم، فرمود: اگر او را بیابد، او را خواهد کشت. و چون بازگشتم و گفتم: ای رسول خدا، کسی را نیافتم. فرمود: راست می گویی، هان که اگر تو او را می یافتی، بی شک او را می کشتی."؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما هست که پیامبر بسان این سخن که به من فرمود به وی فرموده باشد: "به راستی که دوستدار تو در بهشت و دشمنت در آتش" ؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا می دانید که عایشه به پیامبر گفت: به حق که ابراهیم از تو نیست بلکه پسر فلان مرد قبطی است. حضرت فرمود: ای علی! برو و او را بکش. عرض کردم: ای رسول خدا! چون مرا روانه ساختید همچون میخ داغ بروی کرک باشم یا آنکه تأمل و بررسی کنم؟ فرمود: بلکه بررسی کن. پس رفتم و او چون در من نگریست، از دیواری گرفت و خود را به آنسوی دیوار افکند

ص: 328

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ بَارَزَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ وَ قَتَلَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ مَنْ سَمَّاهُ (1) اللَّهُ فِی عَشْرِ آیَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ مُؤْمِناً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَاوَلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهِ (2)فِی وُجُوهِ الْکُفَّارِ فَانْهَزَمُوا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَقَفَتِ الْمَلَائِکَةُ مَعَهُ یَوْمَ أُحُدٍ حِینَ ذَهَبَ النَّاسُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَضَی دَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ (3): نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اشْتَاقَتِ الْجَنَّةُ إِلَی رُؤْیَتِهِ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا (4).

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ شَهِدَ وَفَاةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ غَسَّلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَفَّنَهُ (5)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 333


1- فی ک: هل فیکم أحد من سمّاه ...
2- فی المصدر: بها، بدلا من: به، و هو الظّاهر.
3- لا توجد هذه المناشدة فی طبعتی الاحتجاج.
4- لا توجد فی س: قالوا: لا.
5- فی الاحتجاج زیادة: و لحده.

و من نیز در تعقیب او روانه شدم، پس از نخلی بالا رفت و من هم در پی او بالا رفتم و چون مرا دید که پشت سر او بالا رفته ام، پیش بندش را فرو افکند و ناگاه بدیدم که عضو مردان را ندارد و بازگشتم و به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر دادم و حضرت فرمود: حمد و ثنا خدایی راست که بدنامی را از ما اهل بیت به دور داشت." ؟ گفتند آری. پس گفت: خداوندا خود گواه باش.

توضیح

قول حضرت صلی الله علیه و آله و سلم : اگر بیم آن نبود که همگان .. ظاهر این کلام آنست که شفا و تبرک جستن به خاک پای امام جایز نیست و این بعید به نظر می رسد و شاید حضرت این را بیان نموده و لازم معنای آن را، که همانا مبالغه و زیادی روی و اعتقاد به الوهیت باشد، در نظر داشته است. چنانکه در خبر دیگری آمده است: اگر بیم آن نبود که گروه هایی از امت من آنسان که مسیحیان درباره عیس بن مریم گفتند، درباره تو باوری در دل گیرند، سخنی درباره تو به زبان می آوردم که از پیش هر جمعی که نمی گذشتی، مگر آنکه خاک پایت را برای شفا جستن برمی گرفتند. یا اینکه این قول مبنی بر آنست که روشن بودن این امر تا این حد، با ابتلاء و آزمایشی که در تکلیف لازم است منافات دارد. و قول نخست درست تر است.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص329

و الزّور بالفتح و الزّوّار بالضم-: جمع الزّائر کسفر و سفّار جمع سافر «5».

و قال الجوهری: کعت عن الأمر «6» أکیع و أکاع .. إذا هبته و جبنت «7».

و قال: رجل شاک فی السّلاح و شاکی السّلاح «8» و الشّاکی السّلاح «9» و «10» هو (1) فی المصدر: و صعدت.

(2) فی (س): علی خلفه.

(3) فی (س): صرفنا.

(4) فی الخصال: لا، بدلا من: نعم.

(5) کذا أورده الطریحی فی مجمع البحرین 3- 319، و الصحاح 2- 673، و غیرهما.

(6) فی الصحاح: عن الشی ء.

(7) الصحاح 3- 1278، و قریب منه فی مجمع البحرین 4- 387.

(8) فی المصدر: رجل شاکی السلاح و شاک فی السلاح.

(9) فی المصدر: و الشاکی فی السلاح.

(10) لا توجد الواو فی الصحاح.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 330

اللّابس السّلاح التّام «1».

و قال: الشّوکة: شدّة البأس و الحدّ فی السّلاح «2»، و قد شاک الرّجل «3» یشاک شوکا .. أی ظهرت شوکته و حدّته فهو شائک السّلاح و شاکی السّلاح أیضا مقلوب منه «4».

و البطل بالتحریک-: الشّجاع «5».

و النّقیر: ما نقر من الحجر و الخشب و نحوه، ذکره الفیروزآبادی «6».

و الزور با فتحه و الزوار با ضمه : جمع زائر است نظیر سفر و سفار که جمع سافر است.«5» الجوهری گوید: کعت عن الامر«6» اکیع و أکاع .. بمعنی ترسیدن و هیبت کردن از کسی است«7». و گوید: رجل شاک فی السّلاح و شاکی السّلاح «8» و الشّاکی السّلاح «9» و «10» یعنی مردی که ساز و برگ نظامی کامل

(1) در منبع: و صعدت.

(2) در (س): علی خلفه .

(3) در (س): صرفنا.

(4) در الخصال: لا یعنی خیر، بجای: نعم یعنی آری.

(5) الطریحی در مجمع البحرین 3- 319، و الصحاح 2- 673، و غیره.

(6) در الصحاح: عن الشی ء یعنی از چیزی.

(7) الصحاح 3- 1278، و شبیه آن در مجمع البحرین 4- 387.

(8) در منبع: رجل شاکی السلاح و شاک فی السلاح.

(9) در منبع: و الشاکی فی السلاح.

(10) واو در الصحاح موجود نیست.

به تن کرده است «1».

ص: 329

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَرِثَ سِلَاحَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَایَتَهُ وَ خَاتَمَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ طَلَاقَ نِسَائِهِ بِیَدِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ حَمَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی ظَهْرِهِ حَتَّی کَسَرَ الْأَصْنَامَ عَلَی بَابِ الْکَعْبَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نُودِیَ بِاسْمِهِ یَوْمَ بَدْرٍ: لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَکَلَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الطَّائِرِ (1) الَّذِی أُهْدِیَ إِلَیْهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ صَاحِبُ رَایَتِی فِی الدُّنْیَا وَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الْآخِرَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یَخْصِفُ (2) نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنَا أَخُوکَ وَ أَنْتَ أَخِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

اللَّهُمَّ عَلِیٌّ (3) أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ وَ أَقْوَلُهُمْ بِالْحَقِّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 334


1- فی المصدر زیادة: المشویّ.
2- فی الاحتجاج: خصف.
3- فی المصدر: أنت أحبّ، و لا توجد اللّهمّ علیّ.

و گوید: الشوکة: شدت حمله و یورش و نیز نوک و لبه سلاح را گویند «2» و قد شاک الرجل یشاک شوکا «3» یعنی که شوکت و حدت او در یورش آشکار گشت و از اینرو گویند او شائک السلاح است و شاکی السلاح نیز مقلوب آن است.«4». و البطل بمعنی شجاع است«5» و النقیر بمعنی تکه چوب یا سنگ یا نظیر آن که سوراخ یا حفر شده باشد چنانکه که فیروزآبادی گوید.«6» .

قول امام علیه السلام: به چیزی که از آسمان به زیر می آمد .. یعنی اینکه حضرت صلی الله علیه و آله و سلم وقتی به فرشتگانی که از آسمان فرود می آمدند نگریست، برخاست و به سوی ایشان رفت تا ببیند از چه رو و به سوی چه چیز به زیر آمده اند، پس روانه شد تا به آن تابوت رسید و دریافت که فرود آمدن ایشان بخاطر آنست.

و قال فی النهایة

فی «7» حدیث علیّ (ع): أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بعثه لیدی قوما قتلهم خالد بن الولید فأعطاهم میلغة الکلب .

.. هی الإناء الّتی «8» یلغ فیه الکلب .. یعنی أعطاهم قیمة کلّ ما ذهب لهم حتّی قیمة المیلغة «9».

و در النهایه می نویسد: در «7» حدیث علی (ع) آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وی را گسیل داشت تا مردمانی را که خالد بن الولید کسانشان را کشته بود دیه داد و او حتی میلغه سگ را هم تاوان داد و آن ظرف آبدانی است که «8» سگ در آن با زبانش آب می خورد.. یعنی که بهای همه چیز را به ایشان پرداخت نمود و حتی بهای آبدانی سگانشان را«9».

روایت2.

الاحتجاج(1): عمر بن شمر از جابر از امام باقر صلوات الله علیه روایت می کند

ص: 330


1- . الاحتجاج 1: 135- 145 چاپ نجف [ 1- 192- 210] با تفصیلی در بیان اسناد.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اسْتَقَی (1) مِائَةَ دَلْوٍ بِمِائَةِ تَمْرَةٍ وَ جَاءَ بِالتَّمْرِ فَأَطْعَمَهُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ جَائِعٌ-، غَیْرِی (2)؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَلَّمَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ فِی ثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَوْمَ بَدْرٍ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ غَمَّضَ (3) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَحَّدَ اللَّهَ قَبْلِی (4)؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ أَوَّلَ دَاخِلٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ آخِرَ خَارِجٍ مِنْ عِنْدِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ مَشَی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَمَرَّ عَلَی حَدِیقَةٍ، فَقُلْتُ: مَا أَحْسَنَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ؟، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَ حَدِیقَتُکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْ هَذِهِ .. حَتَّی مَرَرْتُ عَلَی ثَلَاثِ حَدَائِقَ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهُ: حَدِیقَتُکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْ هَذِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی(5) وَ أَوَّلُ مَنْ یُصَافِحُنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِیَدِهِ وَ یَدِ امْرَأَتِهِ وَ ابْنَیْهِ حَتَّی (6) حِینَ أَرَادَ أَنْ یُبَاهِلَ نَصَارَی أَهْلِ نَجْرَانَ، غَیْرِی؟!.

ص: 335


1- فی الاحتجاج: أحد وجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جائعا فاستقی ..
2- فی المصدر: غیری و هو جائع.
3- فی المصدر زیادة: عین.
4- فی الاحتجاج زیادة: غیری.
5- فی الاحتجاج زیادة: و صدّقنی.
6- کذا، و لا توجد: حتّی، فی المصدر، و هو الظّاهر.

که فرمود: زمانی که لحظه مرگ عمر بن خطاب فرارسید و تصمیم بر به شورا گذاشتن امر خلافت داشت، کسانی را بسوی شش تن از مردان قریش فرستاد و علی بن ابی طالب علیه السلام و عثمان بن عفان و زبیر بن العوّام و طلحة بن عبید الله و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص را خبر نمود و دستور داد که به خانه ای وارد شده و پیش از آنکه با یکی از خودشان به خلافت بیعت نکنند، از آن خانه بیرون نیایند و چنانکه چهارتن از ایشان بر خلافت یکی از ایشان توافق کرده و یک تن از همراهی با ایشان امتناع نمود، او را بکشند و اگر سه تن بر خلافت یک نفر هم­پیمان گشتند و دو تن دیگر مخالفت کردند، آندو را بکشند. پس از شورا، رأی و نظر ایشان بر عثمان افتاد و امیر المومنین علیه السلام زمانی که دید، آن گروه تصمیم به هم­پیمانی برای خلافت عثمان را دارند، بر پا خاست تا حجت را با ایشان تمام کند. حضرت علیه السلام فرمود: به این سخن من گوش فرا دهید و اگر آنچه می گویم حق باشد،آنرا بپذیرید و اگر نادرست و باطل باشد، نپذیرید. سپس به ایشان گفت: به همان خداوندی که اگر راست بگویید، صدقتان را بداند و اگر دروغ گویید، از کذبتان آگاه باشد، سوگندتان می دهم که آیا جز من کسی از شما هست که بسوی هر دو قبله نماز گزارده باشد؟ گفتند: نه. و فرمود: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که در هر دو بیعت – بیعت فتح و بیعت رضوان حاضر بوده باشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که برادرش در بهشت به زیور دو بال مزین باشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که عمویش سید الشهداء باشد؟ گفتند: نه.

ص: 331

قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ (1) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَوَّلُ طَالِعٍ یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ یَا أَنَسُ! فَإِنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ(2) وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ، فَقَالَ أَنَسٌ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ، فَکُنْتُ أَنَا (3) الطَّالِعَ، فَقَالَ لَهُ (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأَنَسٍ: مَا أَنْتَ یَا أَنَسُ (5) بِأَوَّلِ رَجُلٍ أَحَبَّ قَوْمَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَزَلَتْ فِیهِ هَذِهِ الْآیَةُ: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)(6)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ فِی وُلْدِهِ: (إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً) (7) ... إِلَی آخِرِ السُّورَةِ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی(8) فِیهِ: (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ) (9)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ عَلَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَلْفَ

ص: 336


1- لا توجد فی س: له.
2- لا توجد فی الاحتجاج: و خیر الوصیّین.
3- فی ک: فکنت أوّل.
4- کذا، و الظّاهر أنّ: له، زائدة، و لا توجد فی المصدر.
5- لا توجد: یا أنس، فی المصدر.
6- المائدة: 55.
7- الإنسان: 5.
8- لا توجد: تعالی، فی الاحتجاج.
9- التّوبة: 19.

گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که همسرش سرور زنان اهل بهشت باشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که دو پسرش، نوه های رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سرور جوانان اهل بهشت باشند؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که ناسخ و منسوخ آیات قرآن را بشناسد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که خداوند پلیدی را از وی زدوده باشد و او را بس پاک و پاکیزه نموده باشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من کسی از شما هست که به چشم خود جبرئیل علیه السلام را در هیئت و چهره دحیة کلبی دیده باشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما در حال رکوع زکات داده است؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ خیبر دست بر چشم بیمارش کشید و پرچم را به دست او داد و او هیچ واهمه ای به دل راه نداد و سلحشورانه جنگید؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز غدیر خم وی را به دستور خدا منصوب نمود و فرمود: "هر کس من مولای اویم، اینک علی مولای اوست، خداوندا دوستدار هر آن کسان باش که با وی دوستی ورزند و دشمن آنان باش که با وی دشمنی ورزند" ؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که برادر پیامبر در هنگام اقامتش بوده باشد و رفیق راه او در هنگام سفر؟ گفتند: نه.

ص: 332

کَلِمَةٍ کُلُّ کَلِمَةٍ مِفْتَاحُ أَلْفِ کَلِمَةٍ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَاجَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الطَّائِفِ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ (1): نَاجَیْتَ عَلِیّاً دُونَنَا؟! فَقَالَ لَهُمْ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا أَنَا نَاجَیْتُهُ بَلِ اللَّهُ أَمَرَنِی بِذَلِکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَقَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْمِهْرَاسِ (3)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَقْرَبُ الْخَلْقِ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَدْخُلُ بِشَفَاعَتِکَ الْجَنَّةَ أَکْثَرُ الْخَلْقِ مِنْ(4) رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

یَا عَلِیُّ! أَنْتَ (5) تُکْسَی حِینَ أُکْسَی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ: أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ الْفَائِزُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ هَذَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَنْ أَحَبَّ شَعَرَاتِی (6) هَذِهِ فَقَدْ أَحَبَّنِی، وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ، فَقِیلَ لَهُ: وَ مَا

ص: 337


1- فی المصدر زیادة: یا رسول اللّه.
2- فی الاحتجاج زیادة: النّبیّ.
3- المهراس: حجر منقور یدقّ فیه و یتوضّأ منه، و قد تعرّض لها المصنّف رحمه اللّه فی بیانه الآتی و ذکرناها هناک.
4- لا یوجد فی المصدر: الخلق، و فیه: من عدد.
5- لا توجد فی ک: یا علیّ أنت.
6- فی المصدر: شطراتی. أقول: قال فی مجمع البحرین 3- 346: .. و قد یجی ء الشّطر بمعنی النّصف و الجزء و هو کثیر، و فصّله فی القاموس المحیط 2- 85، فراجع.

گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما در جنگ خندق با عمرو بن عبد ودّ به کارزار درآمد و او را هلاک نمود؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفت: "تو نسبت به من همچون هارون هستی برای موسی، جز اینکه پس از من پیامبری مبعوث نمی گردد" ؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که خداوند وی را در ده آیه از قرآن، مومن نامیده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که مشتی خاک به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم داده باشد و وی آنرا به روی کافران پاشیده باشد و ایشان شکست خورده باشند؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که در جنگ احد، آنگاه که همه مبارزان عقب­نشینی کردند، صف فرشتگان به یاری وی شتافته باشند؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بوده که بدهی پیامبر را ادا کرده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که بهشت مشتاق دیدار رویش باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که شاهد وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را غسل داده و کفن کرده باشد؟ گفتند نه.

ص: 333

شَعَرَاتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) (1)؟ قَالَ: عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ خَیْرُ الْبَشَرِ بَعْدَ النَّبِیِّینَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَنْتَ الْفَارُوقُ تُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَفْضَلُ الْخَلَائِقِ عَمَلًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَعْدَ النَّبِیِّینَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کِسَاءَهُ وَ حَطَّهُ (2) عَلَیْهِ وَ عَلَی زَوْجَتِهِ وَ ابْنَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی إِلَیْکَ لَا إِلَی النَّارِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ یَبْعَثُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّعَامَ وَ هُوَ فِی الْغَارِ وَ یُخْبِرُهُ الْأَخْبَارَ (3)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ (4): نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

لَا سِرَّ دُونَکَ (5) غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ صَاحِبِی مِنْ أَهْلِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَقْدَمُهُمْ سِلْماً، وَ أَفْضَلُهُمْ عِلْماً، وَ أَکْثَرُهُمْ حِلْماً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 338


1- لا یوجد فی الاحتجاج: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- لا یوجد فی الاحتجاج: و حطّه.
3- فی المصدر: بالأخبار.
4- لا توجد هذه المناشدة فی طبعتی الاحتجاج.
5- فی ک نسخة بدل: لا سرّ لأمر.

گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که سلاح و پرچم و انگشتری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به ارث برده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طلاق همسرانش را به دست وی وانهاده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بوده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وی را بر شانه خویش بالا گرفت تا بتهای بالای در کعبه را بشکند؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که در روز جنگ نامش به نوای آسمانی خوانده شد باشد که: "شمشیری نیست جز ذوالفقار و جوانمردی نیست مگر علی" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وی را در خوردن پرنده (بریان شده) ای که به وی هدیه شد، به همسفره شدن با خود دعوت نموده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: " تو علمدار من در دنیا و پرچمدار من در آخرت هستی" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که قبل از در گوشی گفتگو کردن – با رسول خدا (ص) - صدقه داده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که پایپوش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به دست خود وصله زده و تعمیر کرده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: "من برادر تو هستم و تو برادر من" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "خداوندا علی دوست داشتنی ترین بندگانت نزد من و حق­گوترین ایشان است " ؟ گفتند نه.

ص: 334

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (1) قَتَلَ مَرْحَبَ الْیَهُودِیَّ مُبَارَزَةً فَارِسَ الْیَهُودِ (2)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ عَرَضَ عَلَیْهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْإِسْلَامَ فَقَالَ لَهُ: أَنْظِرْنِی حَتَّی أَلْقَی وَالِدِی. فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِنَّهَا أَمَانَةٌ عِنْدَکَ. فَقُلْتُ: وَ إِنْ (3) کَانَتْ أَمَانَةً عِنْدِی فَقَدْ أَسْلَمْتُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ احْتَمَلَ بَابَ خَیْبَرَ حِینَ فَتَحَهَا فَمَشَی بِهِ مِائَةَ ذِرَاعٍ ثُمَّ عَالَجَهُ بَعْدَهُ أَرْبَعُونَ (4) رَجُلًا فَلَمْ یُطِیقُوهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَزَلَتْ فِیهِ هَذِهِ الْآیَةُ: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً) (5) فَکُنْتُ أَنَا الَّذِی قَدَّمَ (6)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَنْ سَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی فَقَدْ سَبَّ اللَّهَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَنْزِلِی مُوَاجِهَ مَنْزِلِکَ فِی الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

قَاتَلَ اللَّهُ مَنْ قَاتَلَکَ، وَ عَادَی اللَّهُ مَنْ عَادَاکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی

ص: 339


1- فی ک زیادة هنا: قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- فی المصدر: فارس الیهود مبارزة- بتقدیم و تأخیر-.
3- فی الاحتجاج: فإن.
4- فی المصدر: أربعین.
5- المجادلة: 12.
6- فی الاحتجاج زیادة: الصّدقة.

گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که در برابر صد عدد خرما، یکصد دلو آب از چاه کشید و خرماها را نزد پیامبر آورد و پیشکش حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نمود حال آنکه خود گرسنه بود؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که در جنگ بدر جبرئیل و میکائیل و اسرافیل با سه هزار فرشته بر وی سلام دادند؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا جز من هیچ یک از شما بود که پلکهای چشم پیامبر را پس از رحلتش بر هم نهاد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما بود که پیش از من خدا را به یگانگی یاد کرده باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما به جز من بود که نخستین فردی باشد که بر رسول خدا (ص) وارد می شد و آخرین نفر باشد که از نزد او خارج می گشت؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما چون من بود که همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قدم زده باشد و حضرت چون از کنار باغی گذشت، عرض کردم که باغی بس زیباست و پیامبر فرمودند که باغ تو در بهشت بس زیباتر است و همینسان از کنار سه باغ گذشتیم که هر بار رسول خدا می فرمودند: باغ تو در بهشت از این زیباتر است. گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما جز من بود که رسول خدا به او چنین گفته باشد که تو نخستین کسی هستی که به رسالت من ایمان آوردی و نخستین کسی هستی که در روز قیامت با من دست خواهی داد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنگاه که قصد نمود به مباهله با نصرانیان اهل نجران برخیزد، دست او و همسر و دو پسرش را گرفته و همراه خود نموده باشد؟ گفتند نه.

ص: 335

اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ أَرَادَ أَنْ یَسِیرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (1) إِلَی الْمَدِینَةِ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ مِنَ (2) الْمُشْرِکِینَ حِینَ أَرَادُوا قَتْلَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَوْلَی النَّاسِ بِأُمَّتِی مِنْ بَعْدِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ وَ اللَّهُ یَکْسُوَکَ ثَوْبَیْنِ أَحَدُهُمَا أَخْضَرُ وَ الْآخَرُ وَرْدِیٌّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ صَلَّی قَبْلَ النَّاسِ بِسَبْعِ سِنِینَ وَ أَشْهُرٍ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ آخِذٌ بِحُجْزَةِ رَبِّی وَ الْحُجْزَةُ (3) النُّورُ وَ أَنْتَ آخِذٌ بِحُجْزَتِی وَ أَهْلُ بَیْتِی آخِذُونَ(4) بِحُجْزَتِکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ کَنَفْسِی وَ حُبُّکَ حُبِّی وَ بُغْضُکَ بُغْضِی، غَیْرِی (5)؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

وَلَایَتُکَ کَوَلَایَتِی عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ رَبِّی وَ أَمَرَنِی أَنْ أُبَلِّغَکُمُوهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

ص: 340


1- لا یوجد فی المصدر: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- لا توجد: من، فی الاحتجاج.
3- فی المصدر: الحجزة. أقول: و أصل الحجزة: موضع شدّ الإزار، ثمّ قیل للإزار: حجزة، للمجاورة، کما قال فی النّهایة 1- 344 و فیه: و منه الحدیث الآخر: و النّبیّ آخذ بحجزة اللّه .. أی بسبب منه. و انظر: القاموس المحیط 2- 171، و الصّحاح 3- 872، و غیرهما.
4- فی المصدر: أخذن.
5- لا یوجد فی الاحتجاج- طبعة إیران-: غیری.

گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفته باشد: "ای أنس، نخستین کسی که از این در وارد می شود، به راستی که وی امیر مومنین و سرور مسلمین و برترین اوصیاء است و از خودِ مردم بر ایشان اولی تر است". و انس گفت: "خداوندا او یکی از مردان انصار باشد" و آنک این من بودم که از در وارد شدم و رسول خدا به أنس فرمود: "تو نخستین کسی نیستی ای أنس که قوم و خویش خود را دوست دارد" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا این آیه درباره هیچ یک از شما به جز من نازل شده است که: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)(1) -: ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند)؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما هست مگر من و فرزندانم که خداوند این آیه را درباره او و فرزندانش نازل کرده باشد که: (إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً)(2)

-: به یقین ابرار و نیکان از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است)، ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا خداوند این آیه را درباره هیچ یک از شما مگر من نازل کرده است که: (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ)(3)

-: آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد). گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما هست مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی هزار کلمه آموخته باشد

ص: 336


1- . المائدة/ 55
2- . الإنسان/ 5
3- . التّوبة/ 19

اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی عَوْناً وَ عَضُداً وَ نَاصِراً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

الْمَالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ وَ أَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَطْعَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رُمَّانَةً وَ قَالَ: هَذِهِ مِنْ رُمَّانِ الْجَنَّةِ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَأْکُلَ مِنْهُ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَا سَأَلْتُ رَبِّی شَیْئاً إِلَّا أَعْطَانِیهِ وَ لَمْ أَسْأَلْ رَبِّی شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتُ لَکَ مِثْلَهُ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ أَقْوَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ، وَ أَوْفَاهُمْ بِعَهْدِ اللَّهِ، وَ أَعْلَمُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ، وَ أَقْسَمُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ، وَ أَعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ مَزِیَّةً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

فَضْلُکَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَفَضْلِ الشَّمْسِ عَلَی الْقَمَرِ، وَ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَی النُّجُومِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

یُدْخِلُ اللَّهُ وَلِیَّکَ الْجَنَّةَ وَ عَدُوَّکَ النَّارَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

النَّاسُ مِنْ أَشْجَارٍ شَتَّی وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ (1): نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی آیَتَیْنِ (2) مِنَ

ص: 341


1- هنا تأخیر لهذه المناشدة عن الآتیة فی المصدر بطبعتیه.
2- فی المصدر: الآیتین.

که هر کلمه کلید هزار کلمه و حقیقت باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز طائف با وی محرمانه سخن گفته و مشورت نموده باشد، آنسان که ابوبکر و عمر گفتند: تنها با علی محرمانه سخن می گویی و ما را رها کرده ای؟! و حضرت به آندو فرمود: من نبودم که به سخن گفتن با وی نشستم بلکه خداوند بود که مرا چنین فرمان داد. گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آبدان وضوی خود به وی آب نوشانده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو در روز قیامت از نزدیکترین مردمان به من هستی و به شفاعت تو، بیشتر مردمان از قبایل ربیعه و مضر وارد بهشت می شوند" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا به وی گفته باشد: "ای علی! آنهنگام که بر من کسوتی پوشانده می شود، بر تو نیز کسوتی پوشانند." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست رسول خدا به وی فرموده باشد: "تنها تو و پیروانت هستید که در روز قیامت پیروزمند خواهید بود." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی فرموده باشد: "دروغ می گوید هر آنکس که مدعی است مرا دوست دارد ولی از این مرد بیزار است." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی فرموده باشد: "هر که این پاره های تن مرا دوست داشته باشد، مرا دوست داشته و هر که مرا دوست داشته باشد، خدا را دوست دارد." و آنگاه به حضرت گفتند

ص: 337

الْقُرْآنِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ أَنْتَ سَیِّدُ الْعَرَبِ (1) وَ لَا فَخْرَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَوْعِدُکَ مَوْعِدِی وَ مَوْعِدُ شِیعَتِکَ الْحَوْضُ إِذَا خَافَتِ الْأُمَمُ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

اللَّهُمَّ إِنِّی أُحِبُّهُ فَأَحِبَّهُ، اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنْتَ تُحَاجُّ النَّاسَ فَتَحُجُّهُمْ (2) بِإِقَامَةِ (3) الصَّلَاةِ، وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ، وَ إِقَامَةِ (4) الْحُدُودِ، وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِیَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ بَدْرٍ (5) بِیَدِهِ فَرَفَعَهَا حَتَّی نَظَرَ النَّاسُ إِلَی بَیَاضِ إِبْطِهِ وَ (6) یَقُولُ: أَلَا إِنَّ هَذَا ابْنُ عَمِّی وَ وَزِیرِی فَوَازِرُوهُ وَ نَاصِحُوهُ وَ صَدِّقُوهُ فَإِنَّهُ وَلِیُّکُمْ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أُنْزِلَتْ (7) فِیهِ هَذِهِ الْآیَةُ: (وَ یُؤْثِرُونَ

ص: 342


1- فی المصدر زیادة: و العجم.
2- فی المصدر: متحججهم، و المعنی مقارب. انظر: مجمع البحرین 2- 286، و الصّحاح 1- 304، و غیرهما.
3- فی س زیادة: النّاس، و خطّ علیها فی ک.
4- فی الاحتجاج: أقام.
5- کذا فی س، و لا توجد فی ک: بدر، و استظهر فی کلتیهما: غدیر، و یوم بدر، نسخة فی المصدر.
6- فی المصدر زیادة: و هو.
7- فی الاحتجاج: نزلت.

که پاره های تن شما کیستند ای رسول خدا؟ و او فرمود: "علی و حسن و حسین و فاطمه." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که پیامبر درباره وی گفته باشد: "تو پس از پیامبران برترینِ خلق هستی." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد که: " تو فاروق هستی و حق را از باطل جدا می سازی." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول الله درباره وی گفته باشد: " در روز قیامت، پس از پیامبران تو برترین مردمان هستی." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عبای خود را برگرفته و بر دوش وی و همسر و دو پسرش انداخته باشد و گفته باشد: "خداوندا و من و اهل بیتم به امان تو سپرده شویم و نه به آتش دوزخ." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما هست مگر من که برای رسول خدا ص، آنگاه که در غار بود، غذا می برد و او را از اخبار هر روز آگاه می ساخت؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا به جز من کسی از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "پیش تو مرا هیچ راز و سرّی نیست." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما هست مگر من که رسول خدا درباره وی گفته باشد: "تو برادر و دستیار و رفیق من از خانواده ام هستی." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما هست مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: تو سابق ترین مسلمان، دانشمندترین و بردبارترین ایشان هستی."؟ گفتند نه.

ص: 338

عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (1)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ جَبْرَئِیلُ أَحَدَ ضِیفَانِهِ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ (2)فِیکُمْ أَحَدٌ أَعْطَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَنُوطاً مِنْ حَنُوطِ الْجَنَّةِ، ثُمَّ قَالَ (3): اقْسِمْهُ أَثْلَاثاً، ثُلُثاً لِی تُحَنِّطُنِی بِهِ، وَ ثُلُثاً لِابْنَتِی، وَ ثُلُثاً لَکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ (4)فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ إِذَا دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیَّاهُ وَ أَدْنَاهُ (5) وَ تَهَلَّلَ لَهُ وَجْهُهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا (6): لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ (7) فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَنَا أَفْتَخِرُ بِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا افْتَخَرَتِ الْأَنْبِیَاءُ بِأَوْصِیَائِهَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ (8) فِیکُمْ أَحَدٌ سَرَّحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَسُورَةِ بَرَاءَةَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ بِأَمْرِ اللَّهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی لَأَرْحَمُکَ مِنْ ضَغَائِنَ فِی صُدُورِ أَقْوَامٍ عَلَیْکَ لَا یُظْهِرُونَهَا حَتَّی یَفْقِدُونِی، فَإِذَا فَقَدُونِی خَالَفُوا فِیهَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَدَّی اللَّهُ عَنْ

ص: 343


1- الحشر: 9.
2- فی المصدر: قال: فهل.
3- لا توجد: قال، فی المصدر.
4- فی الاحتجاج: قال: فهل ...
5- فی الاحتجاج زیادة: و رحّب به.
6- فی طبعة الاحتجاج فی إیران: فقالوا.
7- فی المصدر: قال: فهل.
8- فی المصدر: قال: فهل.

گفت: شما را به خدا، به جز من کدامیک از شما می توانست مرحب یهودی، جنگجوی یهودیان را در مبارزه بکشد؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا آیا کسی از شما بود مگر من که چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اسلام را بر وی عرضه نمود، به وی عرض نمود که مهلتم ده تا با پدرم سخن گویم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این اسلام امانت است به نزد تو! و من گفتم: اگر امانت است، پس پذیرفتم و اسلام آوردم؟ گفتند: نه. گفت: شما را به خدا به جز من آیا هیچیک از شما بود که در خیبر را پس از آنکه آنرا باز نمود، بر دستان بلند کند و یکصد ذراع پیش برد و پس از آن چهل مرد به گرد آن آمدند ولی نتوانستند آنرا بلند کنند؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که این آیه درباره اش نازل شده باشد(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً)(1)

-: ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید) و این من بودم که از پیش صدقه دادم؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم درباره او بگوید: هر که علی را ناسزا گوید به راستی که مرا ناسزا گفته و هر که مرا دشنام گوید، به حق که خداوند را دشنام گفته است؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او گفته باشد: منزل من روبروی منزل تو در بهشت است؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: خداوند نابود کند هر که را با تو در جنگ شد و خدا دشمنی پیشه کند هر آنکس را که با تو سر ستیز گیرد" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که آنگاه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قصد داشت به مدینه هجرت نماید، بر بستر وی خوابید

ص: 339


1- . المجادلة/ 12

أَمَانَتِکَ، أَدَّی اللَّهُ عَنْ ذِمَّتِکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ (1): فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ فَتَحَ حِصْنَ خَیْبَرَ، وَ سَبَی بِنْتَ مَرْحَبٍ فَأَدَّاهَا (2) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ قَسِیمُ النَّارِ تُخْرِجُ مِنْهَا مَنْ زَکَا وَ تَذَرُ فِیهَا کُلَّ کَافِرٍ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: هَلْ (3) فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ رِوَاءً مَرْوِیِّینَ مُبْیَضَّةً وُجُوهُهُمْ، وَ یَرِدُ عَلَیَّ عَدُوُّکَ ظِمَاءَ مُظْمَئِینَ مُفْحَمِینَ(4) مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ثُمَّ(5)قَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رِضْوَانُهُ: أَمَّا إِذَا أَقْرَرْتُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ اسْتَبَانَ لَکُمْ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَعَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَ أَنْهَاکُمْ عَنْ (6) سَخَطِهِ وَ لَا تَعْصُوا أَمْرَهُ، وَ رُدُّوا الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ، وَ اتَّبِعُوا سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، فَإِنَّکُمْ إِذَا (7) خَالَفْتُمْ خَالَفْتُمُ اللَّهَ، فَادْفَعُوهَا إِلَی مَنْ هُوَ أَهْلُهَا وَ هِیَ لَهُ.

قَالَ: فَتَغَامَزُوا بَیْنَهُمْ وَ تَشَاوَرُوا، وَ قَالُوا: قَدْ عَرَفْنَا فَضْلَهُ وَ عَلِمْنَا أَنَّهُ أَحَقُّ النَّاسِ بِهَا، وَ لَکِنَّهُ رَجُلٌ لَا یُفَضِّلُ أَحَداً عَلَی أَحَدٍ، فَإِنْ وَلَّیْتُمُوهَا إِیَّاهُ جَعَلَکُمْ وَ جَمِیعَ النَّاسِ فِیهَا شَرَعاً سَوَاءً، وَ لَکِنْ وَلُّوهَا عُثْمَانَ فَإِنَّهُ یَهْوَی الَّذِی تَهْوُونَ، فَدَفَعُوهَا إِلَیْهِ.

ص: 344


1- هذه المناشدة متأخّرة عن الّتی تلیها فی طبعتی الاحتجاج.
2- فی مطبوع البحار: فآذاها، و هو غلط.
3- فی المصدر: فهل.
4- فی المصدر: مقتحمین.
5- لا توجد فی المصدر: ثمّ.
6- فی س: من، بدلا من: عن.
7- فی الاحتجاج: إن، بدلا من: إذا.

و چون مشرکان قصد کشتن وی را داشتند، جان خود را سپر بلای او نمود؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: تو پس از من اولی ترین مردم بر امت من هستی؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا به وی گفته باشد: "تو در روز قیامت در سمت راست عرش خواهی بود و خداوند تو را دو لباس در بر می کند، یکی سبز و دیگری گلگون"؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که هفت سال و چند ماه پیش از دیگر مردمان نماز خوانده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا درباره او گفته باشد: من در روز قیامت به رشته ای از نور پروردگارم چنگ می زنم و تو به نور من دست می آویزی و اهل بیت من به نور تو دست می آویزند"؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر به او گفته باشد: تو چون خود من هستی و دوست داشتن تو، عین دوست داشتن من است و کینه جویی تو، عین کینه جویی از من است." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر به او گفته باشد: ولایت پذیری از تو همچون پذیرفتن ولایت من است و عهدی است که پروردگارم آنرا پیمان من نمود و فرمود تا شما را از آن آگاه سازم." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر به او گفته باشد:

ص: 340

بیان:

صلی إلی القبلتین .. أی معا فی صلاة واحدة أو جمیع (1)فی مکة بین الکعبة و بیت المقدس، مع أنّه لا استبعاد فی عدم إتیان غیره بالصلاة إلی تحوّل القبلة، فإنّ الصلاة فی أوّل الأمر لم تکن واجبة یأتی بها جمیع المسلمین لکنّه بعید.

و لعلّ المراد ببیعة الفتح بیعة افتتاح تبلیغ الرسالة یوم جمع بنی عبد المطلب، فإنّهم لم یکونوا داخلین فی تلک البیعة، و یحتمل عدم دخول بعضهم فی بیعة فتح مکة، و بعضهم فی بیعة الرضوان.

قوله علیه السلام: أوّل داخل .. إلی آخره .. أی کلّ یوم أو فی أوّل سنة بمکة و عند وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

و قال الجوهری: المهراس: حجر منقور یدقّ فیه و یتوضّأ (2)

قوله علیه السلام: من أحبّ شعراتی .. تشبیههم بالشعرات لکونهم علیهم السلام منه صلّی اللّه علیه و آله و موجبین لحسنه کما أنّ الشعر بالنسبة إلی الإنسان کذلک.

قوله علیه السلام: بعد النبیّین .. أی بعد درجة النبیّین من حیث المجموع، فإنّ فیهم من هو أفضل منه، و یحتمل أن یکون هذا للتقیّة و المصلحة لئلّا یغلق (3).

فیه الناس، أو یکون هذا حاله علیه السلام قبل الإمامة و بعده یکون أفضل منهم، و به یجمع بین الأخبار.

قوله علیه السلام: أنظرنی .. لعلّه علیه السلام أراد أن یشرک والده فی

ص: 345


1- کذا ، والظاهر : جمع ، بصیغة المفرد المذکر الغائب.
2- الصحاح 3- 990 و فیها: یتوضأ منه، و قریب منه فی لسان العرب 6- 248.
3- أقول: کلام غلق .. أی مشکل، قاله فی الصحاح 4- 1538، و القاموس 3- 273، و فی النهایة 3- 380: الغلق- بالتحریک- ضیق الصدر و قلّة الصّبر، و رجل غلق: سیّئ الخلق. و نظیره فی مجمع البحرین 5- 223.

"خداوندا او را پشتیبان و کمک حال و یاریگر من قرار ده." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر به او گفته باشد: مال و ثروت سرکرده و همه کاره ستمگران است و تو سرکرده مومنان هستی." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر به او گفته باشد: " به راستی که مردی را به سوی شما می فرستم که خداوند قلب او را برای ایمان و خداباوری آزموده است." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر اناری را به او هدیه نموده و گفته باشد: این از انارهای بهشتی است و نشاید که جز یک پیامبر یا جانشین پیامبر از آن بخورد." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که پیامبر به او گفته باشد: از خدایم هیچ چیزی نخواستم مگر آنکه آنرا به من عطا نمود و هیچ چیزی از پروردگارم درخواست نکردم مگر آنکه آنرا برای تو نیز خواستم." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او گفت: :تو پایدارترین ایشان در اجرای امر الهی و وفادارترین ایشان نسبت به عهد و پیمان خدا و داناترینشان به قضاوت و دادگرترین ایشان در تقسیم نمودن و ممتازترین ایشان نزد خداوند هستی"؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " فضل تو بر این امت همچون فضل و برتری خورشید بر ماه است و چون فضل ماه بر ستارگان" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " خداوند دوستدار تو را به بهشت وارد می کند و دشمنت را به دوزخ" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " مردمان از ریشه های مختلفی هستند و من و تو از یک ریشه هستیم" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که خداوند از وی در دو آیه از قران از وی اظهار خشنودی کرده باشد؟

ص: 341

الإسلام رعایة لحقّه بعد إظهار ما یجب من الطاعة و القبول، فلمّا قال له الرسول صلّی اللّه علیه و آله: إنّها أمانة عندک، علم أنّه صلّی اللّه علیه و آله لا یحبّ انتشار الأمر، فخاف من إعلام والده ذلک، فبادر(1) إلی البیعة و ما یستحبّ من إظهار کمال المتابعة و الانقیاد.

قوله علیه السلام: رضی اللّه عنه .. فی آیتین من القرآن إحداهما قوله تعالی: (لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ ...) (2) الآیة، و الأخری قال اللّه: (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ ...) إلی قوله: (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ) (3)، أو قوله تعالی: (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ) (4)، و قوله تعالی: (أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ ...) إلی قوله: (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ) (5)، أو (6) قوله تعالی: (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ ...) إلی قوله: (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ) (7)، و الأخیر أظهر للأخبار الکثیرة الدالّة علی نزولها فیه علیه السلام و فی شیعته، و یحتمل أن یکون المراد بالتثنیة مطلق التکرار نحو: لبّیک و سعدیک .. فیشمل الجمیع.

قوله صلّی اللّه علیه و آله: أدّی اللّه .. دعاء أو خبر .. أی یوفّقک اللّه لأداء الأمانات و الذمم و العهود، و الأول أظهر.

ص: 346


1- فی س: فبادروا.
2- الفتح: 18.
3- المائدة: 119.
4- التوبة: 100.
5- المجادلة: 22.
6- فی ک: واو، بدلا من: أو.
7- البیّنة: 7- 8.

گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " من سرور فرزندان آدم هستم و تو سرور عرب هستی و البته مباهاتی هم بدان نیست." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "وعده گاه تو بسان وعده گاه من است و وعده گاه شیعیان تو کنار حوض کوثر است آنگاه که امتهای دگر بیم خورند و میزان الهی برنهاده شود." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا درباره وی گفته باشد: "خداوندا من او را دوست دارم، پس او را دوست بدار! خداوندا من او را به تو می سپارم."؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا به وی گفته باشد: " تو با مردم به محاجات و برهان آوری با مردمان برخواهی خواست و با برپا داشتن نماز و پرداختن زکات و امر به معروف و نهی از منکر و برپا داشتن حدود الهی و تقسیم عادلانه، در این امر بر ایشان چیره خواهی گشت." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز جنگ بدر(در بدر یا غدیر؟؟؟) دست او را گرفته و بالا برده باشد، به حدی که سفیدی زیر بغلش پیدا شده باشد و گفته باشد: " هان، این مرد پسر عمو و وزیر من است پس او را یاری نمایید و خیرخواهی اش نمایید و تاییدش نمایید که به راستی او ولیّ و سرپرست شماست."؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که این آیه در حق او نازل شده باشد که: «وَ یُؤْثِرُونَ

ص: 342

«3»

ل (1): فِیمَا أَجَابَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْیَهُودِیَّ السَّائِلَ عَمَّا امْتَحَنَ بِهِ مِنْ بَیْنِ الْأَوْصِیَاءِ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ-: فَإِنَّ الْقَائِمَ بَعْدَ صَاحِبِهِ کَانَ یُشَاوِرُنِی فِی مَوَارِدِ الْأُمُورِ فَیُصْدِرُهَا عَنْ أَمْرِی وَ یُنَاظِرُنِی فِی غَوَامِضِهَا فَیُمْضِیهَا عَنْ رَأْیِی لَا أُعْلِمُهُ (2) أَحَداً وَ لَا یَعْلَمُهُ أَصْحَابِی، لَا (3) یُنَاظِرُهُ فِی ذَلِکَ غَیْرِی، وَ لَا یَطْمَعُ فِی الْأَمْرِ بَعْدَهُ سِوَایَ، فَلَمَّا أَنْ أَتَتْهُ مَنِیَّتُهُ عَلَی فَجْأَةٍ بِلَا مَرَضٍ کَانَ قَبْلَهُ وَ لَا أَمْرٍ کَانَ أَمْضَاهُ فِی صِحَّةٍ مِنْ بَدَنِهِ، لَمْ أَشُکَّ أَنِّی قَدِ اسْتَرْجَعْتُ حَقِّی فِی عَافِیَةٍ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی کُنْتُ أَطْلُبُهَا، وَ الْعَاقِبَةِ الَّتِی کُنْتُ أَلْتَمِسُهَا، وَ إِنَّ اللَّهَ سَیَأْتِی بِذَلِکَ عَلَی أَحْسَنِ مَا رَجَوْتُ وَ أَفْضَلِ مَا أَمَّلْتُ، فَکَانَ (4) مِنْ فِعْلِهِ أَنْ خَتَمَ أَمْرَهُ بِأَنْ سَمَّی قَوْماً أَنَا سَادِسُهُمْ وَ لَمْ یُسَوِّنِی (5) بِوَاحِدٍ مِنْهُمْ وَ لَا ذَکَرَ لِی حَالًا فِی وِرَاثَةِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا قَرَابَةً وَ لَا صِهْراً (6) وَ لَا نَسَبَ (7)، وَ لَا کَانَ (8) لِوَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلُ سَابِقَةٍ مِنْ سَوَابِقِی، وَ لَا أَثَرٌ مِنْ آثَارِی، وَ صَیَّرَهَا شُورَی بَیْنَنَا، وَ صَیَّرَ ابْنَهُ فِیهَا حَاکِماً عَلَیْنَا، وَ أَمَرَهُ أَنْ یَضْرِبَ أَعْنَاقَ النَّفَرِ السِّتَّةِ الَّذِینَ صَیَّرَ الْأَمْرَ فِیهِمْ إِنْ لَمْ یُنَفِّذُوا أَمْرَهُ، وَ کَفَی بِالصَّبْرِ عَلَی هَذَا یَا أَخَا الْیَهُودِ صَبْراً، فَمَکَثَ الْقَوْمُ أَیَّامَهُمْ کُلَّهَا کُلٌّ یَخْطُبُ لِنَفْسِهِ وَ أَنَا مُمْسِکٌ، إِلَی (9)أَنْ سَأَلُونِی عَنْ أَمْرِی، فَنَاظَرْتُهُمْ فِی أَیَّامِی وَ أَیَّامِهِمْ، وَ آثَارِی وَ آثَارِهِمْ، وَ أَوْضَحْتُ

ص: 347


1- الخصال 2- 374- 377 باب السّبعة.
2- خ. ل: لا أعلم أحدا، و لا أعلم أصحابی یناظره.
3- لا توجد: لا، فی المصدر.
4- فی الخصال: و کان.
5- فی المصدر: و لم یستونی.
6- وضع فی مطبوع البحار علی: صهرا، رمز نسخة بدل.
7- خ. ل: نسبا، جاء علی البحار، و هو الظّاهر.
8- لا توجد: کان، فی المصدر.
9- فی الخصال: عن، بدلا من: إلی.

عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(1)

{ و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد آنها را بر خودشان مقدم می دارند و هر کس از حرص نفس خود مصون ماند ایشانند همان رستگارانند}. گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بوده که جبرئیل یکی از میهمانان وی بوده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کافوری از بهشت به وی داده باشد و گفته باشد: "آنرا سه قسم کن، با یک قسم مرا غسل نما، قسمی برای دخترم و ثلث دیگر برای خودت" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که چون به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد می شد، حضرت بر وی سلام و درود می داد و وی را به کنار خود می نشاند و چهره اش از دیدن وی گشاده می گشت؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرمود: "در روز قیامت، چون پیامبران به جانشینان خود فخر کنند، من به تو مباهات می کنم" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امر خداوند وی را همراه با سوره توبه به سوی مشرکان مکه فرستاده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " بر تو از کینه هایی در دل مردمانی نگرانم که آنرا آشکار نمی سازند مگر آنگاه که من از میان ایشان بروم و چون من رحلت نمودم، در آن کینه ها به مخالفت و ستیز برخیزند"؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من بود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفت:

ص: 343


1- . الحشر/ 9

لَهُمْ مَا لَمْ یَجْهَلُوهُ مِنْ وُجُوهِ اسْتِحْقَاقِی لَهَا دُونَهُمْ، وَ ذَکَّرْتُهُمْ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَیْهِمْ، وَ تَأْکِیدَ مَا أَکَّدَهُ مِنَ الْبَیْعَةِ (1) لِی فِی أَعْنَاقِهِمْ، دَعَاهُمْ حُبُّ الْإِمَارَةِ وَ بَسْطُ الْأَیْدِی وَ الْأَلْسُنِ فِی الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ، وَ الرُّکُونُ إِلَی الدُّنْیَا، وَ الِاقْتِدَاءُ بِالْمَاضِینَ قَبْلَهُمْ إِلَی تَنَاوُلِ مَا لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُمْ، فَإِذَا خَلَوْتُ بِالْوَاحِدِ ذَکَّرْتُهُ أَیَّامَ اللَّهِ وَ حَذَّرْتُهُ مَا هُوَ قَادِمٌ عَلَیْهِ وَ صَائِرٌ إِلَیْهِ الْتَمَسَ مِنِّی شَرْطاً أَنْ أُصَیِّرَهَا لَهُ بَعْدِی، فَلَمَّا لَمْ یَجِدُوا عِنْدِی إِلَّا الْمَحَجَّةَ الْبَیْضَاءَ وَ الْحَمْلَ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَصِیَّةِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَعْطَاهُ(2) کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ مَنَعَهُ مَا لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ، أَزَالُوهَا (3) عَنِّی إِلَی ابْنِ عَفَّانَ طَمَعاً إِلَی التَّبَجُّحِ (4) مَعَهُ فِیهَا، وَ ابْنُ عَفَّانَ رَجُلٌ لَمْ تُسَوَّ بِهِ(5) وَ بِوَاحِدٍ مِمَّنْ حَضَرَهُ حَالٌ لَهُ (6) قَطُّ فَضْلًا عَمَّنْ(7) دُونَهُمْ، لَا بِبَدْرٍ الَّتِی هِیَ سَنَامُ فَخْرِهِمْ-، وَ لَا غَیْرِهَا مِنَ الْمَآثِرِ الَّتِی أَکْرَمَ اللَّهُ بِهَا رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَنِ اخْتَصَّهُ مَعَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، ثُمَّ لَمْ أَعْلَمِ الْقَوْمَ أَمْسَوْا مِنْ یَوْمِهِمْ ذَلِکَ حَتَّی ظَهَرَتْ نَدَامَتُهُمْ، وَ نَکَصُوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ، وَ أَحَالَ بَعْضُهُمْ عَلَی کَلِّ (8) بَعْضٍ، کُلٌّ یَلُومُ نَفْسَهُ وَ یَلُومُ أَصْحَابَهُ، ثُمَّ لَمْ تَطُلِ الْأَیَّامُ بِالْمُسْتَبِدِّ بِالْأَمْرِ ابْنِ عَفَّانَ حَتَّی أَکْفَرُوهُ وَ تَبَرَّءُوا مِنْهُ، وَ مَشَی إِلَی أَصْحَابِهِ خَاصَّةً وَ سَائِرِ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 348


1- لا توجد فی س: البیعة.
2- کذا، و الظّاهر: إعطاء- بلا ضمیر- کما فی المصدر، أو: إعطاءه.
3- فی الخصال: أزالها.
4- جاءت حاشیة علی ک و هی: و التّبحبح: التّمکّن فی الحلول و المقام. صحاح. انظر: الصّحاح 1- 354. و فی س: التّبحبح، و قد جاءت العبارة فی المصدر: طمعا فی الشّحیح معه فیها.
5- فی المصدر: لم یستو.
6- لا توجد: له، فی الخصال، و هو الظّاهر، و قد وضع علیها فی ک رمز نسخة بدل.
7- فی ک نسخة بدل: عن.
8- لا توجد: کل، فی الخصال، کما هو الظّاهر، و قد خطّ علیها فی ک.

" خداوند امانت تو را به سرمنزلش رساند و عهد و پیمان تو را عملی نماید!" ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من هست که دژ خیبر را گشوده باشد و دختر مرحب دلاور را اسیر کرده باشد و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو تقسیم کننده آتش دوزخ هستی، پاکدامنان را از آن به دور می داری و کافران را در آن وا می نهی." ؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا هیچیک از شما به جز من هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو و شیعیانت، سیراب و سپید روی، در حوض کوثر بر من وارد می شوید و دشمنانت تشنه لب و عطشان و سوخته روی و سیه رو، در محضر من حاضر می گردند." ؟ گفتند نه. سپس امیر المومنین که درود و رضوان الهی بر او و بر خاندان پاکش باد، به ایشان فرمود: و اما اکنون که بر خود اقرار نموده اید و این امر بواسطه سخنان پیامبرتان صلی الله علیه و آله و سلم بر شما آشکار گشت، پس خدایی را تقوا پیشه کنید که یکتاست و او را شریکی نیست و شما را از خشمگین نمودن وی باز می دارم و مباد که از امر او سرپیچی کنید و حق را به دست اهل آن بسپارید و پیرو سنت پیامبرتان باشد، که اگر با آن مخالفت ورزید، با خداوند به مخالفت برخاسته اید و پس امر خلافت را به آنکس که اهل و شایسته آنست و خلافت از آن اوست، بسپارید. گوید: پس ایشان با یکدیگر به اشارتهای پنهان و رایزنیهای مخفیانه پرداخته و نزد خود گفتند: می دانیم که او برتر است و شایسته ترین مردم به خلافت است ولی مردی است که کسی را بر دیگری ترجیح نمی دهد و اگر خلافت را به دست وی بسپاریم، ما را بسان و برابر با همه مردمان دیگر قرار خواهد داد و بهتر است خلافت را به عثمان بسپاریم، چرا که او با دوستان ما دوست است و اینچنین بود که خلافت را به دست وی دادند.

ص: 344

وَ آلِهِ عَلَی هَذِهِ (1) یَسْتَقِیلُهُمْ مِنْ بَیْعَتِهِ وَ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ فَلْتَتِهِ، فَکَانَتْ هَذِهِ یَا أَخَا الْیَهُودِ أَکْبَرَ مِنْ أُخْتِهَا وَ أَفْظَعَ (2) وَ أَحْرَی أَنْ لَا یُصْبَرَ عَلَیْهَا، فَنَالَنِی مِنْهَا الَّذِی لَا (3) یَبْلُغُ وَصْفَهُ وَ لَا یَجِدُ (4) وَقْتَهُ، وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدِی فِیهِ إِلَّا الصَّبْرُ عَلَی مَا أَمَضَّ وَ أَبْلَغَ مِنْهَا، وَ لَقَدْ أَتَانِی الْبَاقُونَ مِنَ السِّتَّةِ مِنْ یَوْمِهِمْ کُلٌّ رَاجِعٌ عَمَّا کَانَ رَکِبَ مِنِّی، یَسْأَلُنِی خَلْعَ ابْنِ عَفَّانَ وَ الْوُثُوبَ عَلَیْهِ وَ أَخْذَ حَقِّی، وَ یُعْطِینِی صَفْقَتَهُ وَ بَیْعَتَهُ عَلَی الْمَوْتِ تَحْتَ رَایَتِی، أَوْ یَرُدَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیَّ حَقِّی، فَوَ اللَّهِ یَا أَخَا الْیَهُودِ مَا مَنَعَنِی مِنْهَا إِلَّا الَّذِی مَنَعَنِی مِنْ أُخْتَیْهَا قَبْلَهَا، وَ رَأَیْتُ الْإِبْقَاءَ عَلَی مَنْ بَقِیَ مِنَ الطَّائِفَةِ أَبْهَجَ لِی وَ آنَسَ لِقَلْبِی مِنْ فَنَائِهَا، وَ عَلِمْتُ أَنِّی إِنْ حَمَلْتُهَا عَلَی دَعْوَةِ الْمَوْتِ رَکِبْتُهُ، فَأَمَّا نَفْسِی فَقَدْ عَلِمَ مَنْ حَضَرَ مِمَّنْ تَرَی وَ مَنْ غَابَ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ الْمَوْتَ عِنْدِی بِمَنْزِلَةِ الشَّرْبَةِ الْبَارِدَةِ فِی الْیَوْمِ الشَّدِیدِ الْحَرِّ مِنْ ذِی الْعَطَشِ الصَّدَی، وَ لَقَدْ کُنْتُ عَاهَدْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَا وَ عَمِّی حَمْزَةُ وَ أَخِی جَعْفَرٌ وَ ابْنُ عَمِّی عُبَیْدَةُ عَلَی أَمْرٍ وَفَیْنَا بِهِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَتَقَدَّمَنِی أَصْحَابِی وَ تَخَلَّفْتُ بَعْدَهُمْ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا: (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا)(5) حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ، وَ أَنَا وَ اللَّهِ الْمُنْتَظِرُ یَا أَخَا الْیَهُودِ وَ مَا بَدَّلْتُ تَبْدِیلًا، وَ مَا سَکَّتَنِی عَنِ ابْنِ عَفَّانَ وَ حَثَّنِی عَلَی الْإِمْسَاکِ (6) إِلَّا أَنِّی عَرَفْتُ مِنْ أَخْلَاقِهِ فِیمَا اخْتَبَرْتُ مِنْهُ بِمَا لَنْ یَدَعَهُ حَتَّی یَسْتَدْعِیَ الْأَبَاعِدَ إِلَی قَتْلِهِ وَ خَلْعِهِ فَضْلًا عَنِ الْأَقَارِبِ، وَ أَنَا فِی عُزْلَةٍ، فَصَبَرْتُ حَتَّی کَأَنَّ ذَلِکَ، لَمْ أَنْطِقْ فِیهِ بِحَرْفٍ مِنْ لَا،

ص: 349


1- فی الخصال: بدلا من: علی هذه، کلمة: عامّة.
2- قد تقرأ الکلمة فی مطبوع البحار: أقظع، و الظّاهر ما فی المصدر: أقطع.
3- لا توجد: لا، فی المصدر.
4- فی ک: یحدّ.
5- الأحزاب: 23.
6- فی الخصال زیادة: عنه.

توضیح

به دو قبله نماز گزارد .. یعنی اینکه در یک نماز به سوی هر دو قبله و یا اینکه در مکه(توجه: تغییر قبله در مدینه صورت گرفت ظاهرا باید بجای مکه مدینه باشد) به سوی کعبه و نیز بیت المقدس نماز گزارد و اشکالی نیست در این تصور که دیگران تا زمان تغییر قبله نماز نگزارده باشند، چرا که نماز در آغاز واجب نبود که همگان بجای آورند، ولی بهر جهت بعید است. اما منظور از بیعت فتح نیز شاید همان بیعت نخستین روز یا افتتاح تبلیغ رسالت باشد، آنگاه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرزندان عبد المطلب را گرد آورد، زیرا که ایشان در آن روز بیعت نکردند و یا احتمال دارد که برخی از ایشان در بیعت فتح مکه شرکت نجسته و برخی دیگر در بیعت رضوان حضور نداشته اند. و(3 سطر حذف شده): مترجم : ترجمه سه سطر جا افتاده: قول حضرت علیه السلام اول داخل .. الی اخره یعنی هر روز یا در نخستین سال در مکه و نیز هنگام رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله. الجوهری گوید: المهراس: سنگی فرو رفته که در آن چیزها را می کوبند و یا در آن وضو می گیرند(1) .

و قول حضرت علیه السلام که می فرماید: من احب شعراتی .. تشبیه فرزندان ایشان به موهای ایشان است چرا که وجود ایشان از وجود حضرت صلی الله علیه و آله و موجب حسن و شکوه وی هستند همچنانکه مو برای انسان چنین است .

اما لفظ پس از پیامبران، منظور پس از درجه پیامبران به طور کلی است، چرا که در میان ایشان کسی یا کسانی هستند که به لحاظ درجه برترند و احتمال دارد که این سخن از روی تقیه و مصلحت باشد تا کسی در آن مضطرب نگردد. و یا اینکه پیش از امامت چنین حالی داشته ولی پس از آن، برتر از ایشان بوده است. و با آن بین اخبار جمع می شود و لفظ مهلتم ده: شاید از اینرو چنین فرموده که خواسته پس از اظهار پذیرش امر پیامبر، پدرش

ص: 345


1- . الصحاح 3- 990 و شبیه به آن در لسان العرب 6- 248.

وَ لَا: نَعَمْ، ثُمَّ أَتَانِی الْقَوْمُ وَ أَنَا عَلِمَ اللَّهُ کَارِهٌ لِمَعْرِفَتِی بِمَا تَطَاعَمُوا بِهِ مِنِ اعْتِقَادِ (1)الْأَمْوَالِ وَ الْمَرَجِ (2) فِی الْأَرْضِ، وَ عِلْمِهِمْ بِأَنَّ تِلْکَ لَیْسَتْ لَهُمْ عِنْدِی وَ شَدِیدِ عَادَةٍ مُنْتَزَعَةٍ، فَلَمَّا لَمْ یَجِدُوا عِنْدِی تَعَلَّلُوا الْأَعَالِیلَ.

ثُمَّ الْتَفَتَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی أَصْحَابِهِ، فَقَالَ: أَ لَیْسَ کَذَلِکَ؟. فَقَالُوا: بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.

بیان:

عمّن (3) دونهم .. أی من لم یحضر، أو عند الناس فإنّ فیهم من کان أکثر سوابق ممّن حضر کأهل بیت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و المقداد و عمّار و غیرهم..

«4»

مَا (4): ابْنُ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ، عَنْ عَلِیِّ (5) بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ، عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ، عَنْ أَبِی غَیْلَانَ سَعْدِ بْنِ طَالِبٍ، عَنْ أَبِی (6) إِسْحَاقَ، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ، قَالَ: کُنْتُ فِی الْبَیْتِ یَوْمَ الشُّورَی وَ سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ:

أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ (7)جَمِیعاً أَ فِیکُمْ أَحَدٌ صَلَّی الْقِبْلَتَیْنِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ (8) جَمِیعاً هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَحَّدَ اللَّهَ قَبْلِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

ص: 350


1- فی المصدر: اعتقال.
2- فی الخصال: المرح.
3- فی س: و عثمان، بدلا من: عمّن.
4- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 342 بتفصیل فی الإسناد. و فی ک نسخة بدل للرّمز: فا. و لا معنی له.
5- کذا، و فی المصدر: أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید إجازة، قال: حدّثنا علیّ ..
6- لا توجد: أبی، فی الأمالی.
7- فی المصدر: باللّه.
8- وضع فی س علی حرف الباء رمز نسخة بدل.

را به جهت رعایت حق و شأنش، پیش از خود در اسلام شریک گرداند و زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرمود این امانتی است نزد تو، دریافت که حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نمی پسندد که این امر اینسان فاش گردد و از اینرو به پدرش خبر نداد و سریعا به بیعت با پیامبر و اظهار نهایت پیروی و سرسپردگی به امر حضرت شتافت. و اما این سخن که خداوند در دو آیه از وی راضی و خرسند گشت، در این دو آیه است که (لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ ...)(1)

-: به راستی خدا هنگامی که مؤمنان زیر آن درخت با تو بیعت می کردند از آنان خشنود شد... تا پایان آیه، و دیگری قول حق تعالی: (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ ...) تا آنجا که می فرماید: (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ)(2)

{خدا فرمود این روزی است که راستگویان را راستی شان سود بخشد برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است همیشه در آن جاودانند خدا از آنان خشنود است و آنان [نیز] از او خشنودند این است رستگاری بزرگ} ، و یا این قول حضرت حق تعالی که: (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ)(3) {و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار و کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند و برای آنان باغهایی آماده کرده که از زیر [درختان] آن نهرها روان است همیشه در آن جاودانه اند این است همان کامیابی بزرگ} ، و این آیه شریفه که: (أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ ...) تا بدانجا که فرماید: (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ)(4)، و یا این قول حق تعالی که: (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ ...) تا آنجا که فرماید: (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ)(5)

-: در دل اینهاست که [خدا] ایمان را نوشته و آنها را با روحی از جانب خود تایید کرده است و آنان را به بهشتهایی که از زیر [درختان] آن جویهایی روان است در می آورد همیشه در آنجا ماندگارند). و این دو آیه آخر بدلیل اخبار فراوانی که بر نزول آن در حق حضرت و پیروانش آمده است، محتمل تر می باشد و شاید منظور از دو بار، مطلق تکرار باشد و بنابراین شامل همه آیات مذکور خواهد بود.

ص: 346


1- . الفتح/ 18
2- . المائدة/ 119
3- . التوبة/ 100
4- . المجادلة/ 22
5- . البیّنة/ 7- 8

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ جَمِیعاً هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ هُوَ (1) أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ (2): أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ أَخٌ مِثْلُ أَخِی جَعْفَرٍ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ زَوْجَةٌ مِثْلُ زَوْجَتِی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ سِبْطَانِ مِثْلُ سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (3) نَاجَاهُ (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ (5) هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أُتِیَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِطَیْرٍ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ ایتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ یَأْکُلُ مَعِی مِنْ هَذَا الطَّائِرِ، فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ وَ إِلَیَّ فَلَمْ یَأْکُلْ مَعَهُ أَحَدٌ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ.

ص: 351


1- لا توجد: هو، فی المصدر.
2- فی الأمالی: تقدیم لهذه المناشدة علی الّتی تلیها.
3- فی س: من، بدلا من: أحد، و قد خطّ علی: من، فی ک.
4- فی الأمالی: ناجی، و هو الظّاهر.
5- فی س: اللّه.

روایت3.

الخصال(1):

از جمله اموری که امیر المومنین علیه السلام در پاسخ خود به آن یهودی که درباره اموری که خداوند وی را از میان جانشینان پیامبران بدان آزموده بود، پرسیده بود، آنست که فرمود: و اما چهارم ای یهودی زاده، آنست که خلیفه دوم پس از رفیقش، در چند و چون امور با من مشورت می کرد و آنرا طبق نظر من پیش می برد و در قضایای بغرنج آن از من نظر می خواست و آنرا چنانکه من پیش پایش می نهادم، حل می نمود و من کسی را از این امر آگاه نمی کردم و یارانم هم از آن خبر نداشتند. کسی در این امور با او رایزنی نمی کرد و جز من بعد از او کسی در این امر طمع نداشت و چون ناگهان و بدون هیچ بیماری زمینه سازی و یا کاری که در حال سلامت جسمش انجام داده باشد، لحظه مرگش در رسید؛ شک نداشتم که به سادگی و به همان حالی که می پسندیدم و به همان سرانجامی که انتظارش را داشتم، حق خود را به دست آورده ام و خداوند اینچنین بهترین وجهی که امید آن داشتم و بهترین حالتی که دلم می خواست را رقم خواهد زد ولی او چنین کرد که کار خلافتش را اینگونه پایان داد که گروهی را برشمرد که من ششمین آنها بودم و نه فقط اینکه برتری مرا ذکر نکرد، بلکه با هیچ یک از ایشان برابر هم ندانست و هیچ اشاره ای هم به شکلی از وارث بودن من پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نه نزدیکی من به او و نه دامادی من و نه هیچ نسبتی میان من و حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نکرد و هیچ یک از ایشان نیز حتی یکی از سوابقی که من داشتم، نداشتند و هیچ اثری چون آثار من (بر اسلام) نداشتند و او خلافت را میان ما به شورا گذاشت و پسرش را در این امر بر ما حاکم گرداند و دستور داد که گردن هر شش تن از این گروه را، اگر دستورش را اجرا نکنند، بزند و همین برایم بس ای یهودی زاده، که بر این امر شکیبایی کنم. پس از آن این گروه همه روزه در تبلیغ خود همچنان به خطابه سرایی می پرداختند و من خموش نشسته بودم تا آنکه درباره حال من از من پرسیدند و من درباره کارهای خود و ایشان و آثاری که بر جا نهاده ام و آثار ایشان با ایشان در گفتگو شدم و برای ایشان اموری را که در وجوه استحقاق من

ص: 347


1- . الخصال 2: 374- 377 باب هفتم
«5»

ج(1): عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِیِّ، قَالَ: کُنْتُ جَالِساً (2)عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِمَکَّةَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أُنَاسٌ مِنَ الْمُعْتَزِلَةِ فِیهِمْ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ وَ .. سَاقَ الْحَدِیثَ .. إِلَی أَنْ قَالَ: قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عَمْرُو! لَوْ أَنَّ الْأُمَّةَ قَلَّدَتْکَ أَمْرَهَا فَمَلَکْتَهُ بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ لَا مَئُونَةٍ فَقِیلَ لَکَ: وَلِّهَا مَنْ شِئْتَ، مَنْ کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ (3)

قَالَ: کُنْتُ أَجْعَلُهَا شُورَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ.

قَالَ: بَیْنَ کُلِّهِمْ؟.

قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: فَسَقَتِهِمْ وَ خِیَارِهِمْ؟.

قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهِمْ؟.

قَالَ: الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ.

قَالَ: أَخْبِرْنِی (4) یَا عَمْرُو أَ تَتَوَلَّی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ أَوْ تَتَبَرَّأُ مِنْهُمَا؟.

قَالَ: أَتَوَلَّاهُمَا.

قَالَ: یَا عَمْرُو! إِنْ کُنْتَ رَجُلًا تَتَبَرَّأُ مِنْهُمَا فَإِنَّهُ یَجُوزُ ذَلِکَ (5) الْخِلَافُ عَلَیْهِمَا، وَ إِنْ کُنْتَ تَتَوَلَّاهُمَا فَقَدْ خَالَفْتَهُمَا، قَدْ عَهِدَ عُمَرُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ وَ لَمْ یُشَاوِرْ أَحَداً، ثُمَّ رَدَّهَا أَبُو بَکْرٍ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُشَاوِرْ أَحَداً، ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ فَأَخْرَجَ(6) مِنْهَا الْأَنْصَارَ غَیْرَ أُولَئِکَ السِّتَّةِ مِنْ قُرَیْشٍ-، ثُمَّ أَوْصَی النَّاسَ فِیهِمْ بِشَیْ ءٍ مَا أَرَاکَ

ص: 352


1- الاحتجاج 2- 118- 120- طبعة النّجف-، و 2- 362- 363- طبعة إیران-.
2- لا توجد: جالسا، فی طبعتی المصدر و لا فی س.
3- فی المصدر بطبعتیه: تولّی، و هو الظّاهر. و فی س: نتولّی. قال فی القاموس 4- 401: و تولّاه: اتّخذ ولیّا، و الأمر: قلّده.
4- فی الاحتجاج: فأخبرنی.
5- فی المصدر: لک، بدلا من: ذلک.
6- فی الاحتجاج- طبعة إیران-: فخرج.

بدون هیچگونه حقی از آن ایشان، از آن بی خبر نبودند، روشن نمودم

و پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با ایشان و آن بیعتی را که برای من سخت بر گردن آنها نهاد، را به یادشان آوردم. اما امارت دوستی و حب دست اندازی و زبان گشایی در امر و نهی و دل خوش کردن ایشان به دنیا و پیروی از گذشتگان پیش از ایشان، آنها را به دست یازیدن بدانچه خداوند حق ایشان قرار نداده بود، کشاند و چون با هر یک خلوت می کردم و او را به یاد انتقامهای الهی می انداختم و نسبت به آنچه قصد اقدام به آن دارد و فکرش را در سر می پروراند، هشدارش می دادم، از من این شرط را درخواست می کرد که خلافت را پس از خود به دست وی بسپارم و چون در دل من جز راه درست و تکیه بر کتاب خدای عز و جل و وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پیروی از این رویه وی که به هر فردی همان حقی را که خداوند برایش مقدر کرده بود، اختصاص می داد و غیر از آن را از وی باز می داشت، را نیافتند؛ امر خلافت را از دست من به در آورده و به طمع دست یافتن به رفاه و فراخی حاصل از خلافت همراه با ابن عفان، آنرا به وی وانهادند و ابن عفان مردی بود که هرگز بواسطه او و نه حتی بواسطه هیچیک از آن دوستان دیگرش، هیچ امری به صلاح نیامده بود چه رسد به اینکه به دست کمتر از ایشانی به نیکی انجام پذیرد، نه در جنگ بدر که اوج قله افتخارات ایشان است و نه در دیگر دستاوردهای شکوهمندی که خدای تعالی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر نزدیکان از اهل بیتش را بدان مفتخر گردانده بود. آنگاه پس از همان روز بود که این قوم را دیدم که آشکارا پشیمان گشته و انگشت ندامت گزیدند و هر یک دیگری را در این کار مقصر می دانست و هر یک خود و یارانش را سرزنش می نمود. سپس روزهای چندی بر آن خودکامه، ابن عفان، نگذشت که وی را تکفیر نموده و از وی بیزاری جستند و او برای حل این مساله به نزد یاران خاصش و دیگر مردان از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفت

ص: 348

تَرْضَی بِهِ (1) أَنْتَ وَ لَا أَصْحَابُکَ، قَالَ: وَ مَا صَنَعَ؟. قَالَ: أَمَرَ صُهَیْباً أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ أَنْ یَتَشَاوَرُوا أُولَئِکَ السِّتَّةَ لَیْسَ فِیهِمْ أَحَدٌ سِوَاهُمْ إِلَّا ابْنُ عُمَرَ یُشَاوِرُونَهُ (2)، وَ لَیْسَ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ، وَ أَوْصَی مَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِنْ مَضَتْ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ قَبْلَ أَنْ یَفْرُغُوا وَ یُبَایِعُوا أَنْ تُضْرَبَ (3) أَعْنَاقُ السِّتَّةِ جَمِیعاً، وَ إِنِ اجْتَمَعَ أَرْبَعَةٌ قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ (4) ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ وَ خَالَفَ اثْنَانِ أَنْ تُضْرَبَ (5) أَعْنَاقُ الِاثْنَیْنِ (6)، أَ فَتَرْضَوْنَ بِذَا (7) فِیمَا تَجْعَلُونَ مِنَ الشُّورَی فِی الْمُسْلِمِینَ؟. قَالُوا:

لَا..

«6 و 7»

یب(8)، کا (9): عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ .. مِثْلَهُ.

«8»

ج (10): فِی خَبَرِ أَبِی الْهُذَیْلِ حِینَ نَاظَرَ الشِّیعِیَّ الَّذِی یُرْمَی بِالْجُنُونِ، قَالَ لَهُ: أَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ عَنْ عُمَرَ حِینَ صَیَّرَهَا شُورَی فِی (11) سِتَّةٍ وَ زَعَمَ أَنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، فَقَالَ: إِنْ خَالَفَ اثْنَانِ لِأَرْبَعَةٍ فَاقْتُلُوا الِاثْنَیْنِ، وَ إِنْ خَالَفَ ثَلَاثَةٌ لِثَلَاثَةٍ فَاقْتُلُوا الثَّلَاثَةَ الَّذِی لَیْسَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، فَهَذِهِ دِیَانَةٌ أَنْ یَأْمُرَ بِقَتْلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟!.

ص: 353


1- لا توجد: به، فی المصدر.
2- فی الاحتجاج: و یشاورونه.
3- فی الاحتجاج: ثلاثة أیّام و لم یفرغوا و یبایعوه أن یضرب ..
4- قد تقرأ فی س: تمضی.
5- فی الاحتجاج: یضرب.
6- فی س: الاثنتین.
7- فی المصدر: بهذا.
8- التّهذیب 6- 148- 151، حدیث 261.
9- الکافی: 5- 23- 27، حدیث 1.
10- الاحتجاج 2- 150- 154- النّجف-، و 2- 382- 385- إیران-.
11- فی المصدر: بین، بدلا من: فی.

و از ایشان خواست بیعت از وی بازگیرند و بخاطر اشتباهش به درگاه خدا توبه جست و این، ای برادر یهودی، تحمل ناپذیرتر و بی­شرمانه تر از اشتباه اولی بود و صبر نکردن بر آن سزاوارتر و بخاطر این امر مرا در وضعی قرار داد که وصف نپذیرد و آنرا پایانی نباشد و من چاره ای نداشتم جز صبر بر معضلی که دردناکتر و آزاردهنده تر از این بود. و چنین بود که باقی آن شش تن، همان روز به نزد من آمده و همگی از رفتاری که با من پیش گرفته بودند، دست کشیده و از می خواستند که ابن عفان را خلع نمایم و بر وی شوریده و حقم را از وی بستانم و همگی با من پیمان بسته و بیعت نمودند که تا وقتی خداوند عز و جل حق مرا برایم باز پس ستاند، تا پای مرگ زیر پرچم من بایستند. و به خدا ای برادر یهودی، چیزی مرا از پذیرش و گرفتن خلافت بازنداشت مگر همان امری که مرا از دو فرصت پیشین برای خلافت باز داشته بود و چنین دیدم که حفظ بازماندگان از یارانم، برای من بس خوشایندتر و دلگرم کننده تر از نابودی ایشان است و دانستم که اگر ایشان را بسوی مرگ فراخوانم، پذیرای آن باشند و اما درباره خودم، به راستی اینها که می بینی حاضرند و همه غایبان از اصحاب محمد صلی الله علیه و آله و سلم می دانند که مرگ در نظر من به منزله شربتی خنک در روزی بسیار گرم برای فردی است که سینه اش از عطش تشنگی سوزان است و به راستی که من و عمویم حمزه و برادرم جعفر و پسر عمویم عبیده با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در امری عهد بسته بودیم که بواسطه آن وفاداری خود به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را ثابت نمودیم و این همپیمانان من پیش از من رهسپار گشتند و من به خواست خداوند عز و جل پس از ایشان باقی مانده ام و هان که خداوند درباره ما این آیه را نازل فرمود: (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا)(1)

-: از میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند). اینان حمزه و جعفر و عبیده بودند و من خداوند گواه است که انتظار می کشم ای برادر یهودی و هرگز در آن پیمان من تغییری ره نیافته است و هیچ چیز مرا از ابن عفان باز نداشت و به خودداری وامداشت مگر اینکه من چون اخلاق وی را نیک بنگریستم، دریافتم او خویی دارد که طولی نخواهد کشید که گذشته از نزدیکان، اهالی دوردست را نیز به قتل و پایین کشیدن وی از تخت حکومتش واخواهد داشت، حال آنکه من بر کنار از این امر ایستاده و صبر نمودم تا آنکه این اتفاق افتاد و من نه حرفی

ص: 349


1- . الأحزاب/ 23

وَ أَخْبِرْنِی یَا أَبَا الْهُذَیْلِ عَنْ عُمَرَ لَمَّا طُعِنَ دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ (1) قَالَ: فَرَأَیْتُهُ جَزِعاً، فَقُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا هَذَا الْجَزَعُ؟. فَقَالَ (2): یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا جَزَعِی لِأَجْلِی وَ لَکِنْ (3) لِهَذَا الْأَمْرِ مَنْ یَلِیهِ بَعْدِی. قَالَ: قُلْتُ: وَلِّهَا طَلْحَةَ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ. قَالَ: رَجُلٌ لَهُ حِدَّةٌ، کَانَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَعْرِفُهُ فَلَا أُوَلِّی أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ حَدِیداً. قَالَ: قُلْتُ: وَلِّهَا زُبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ. قَالَ: رَجُلٌ بَخِیلٌ، رَأَیْتُ (4) یُمَاکِسُ امْرَأَتَهُ فِی کُبَّةٍ مِنْ غَزْلٍ، فَلَا أُوَلِّی أُمُورَ الْمُسْلِمِینَ بَخِیلًا. قَالَ:

قُلْتُ: وَلِّهَا سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ. قَالَ: رَجُلٌ صَاحِبُ فَرَسٍ وَ قَوْسٍ وَ لَیْسَ مِنْ أَحْلَاسِ الْخِلَافَةِ. قُلْتُ (5): وَلِّهَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ. قَالَ: رَجُلٌ لَیْسَ یُحْسِنُ أَنْ یَکْفِیَ عِیَالَهُ. قَالَ: قُلْتُ: وَلِّهَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ، فَاسْتَوَی جَالِساً وَ (6) قَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا وَ (7) اللَّهِ أَرَدْتَ بِهَذَا، أُوَلِّی (8) رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ؟. قُلْتُ (9):

وَلِّهَا عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ. فَقَالَ(10): وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلَّیْتُهُ لَیَحْمِلَنَّ آلَ (11) أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَوْشَکَ إِنْ فَعَلَهَا- (12) أَنْ یَقْتُلُوهُ .. قَالَهَا ثَلَاثاً (13)، ثُمَّ سَکَتُّ لِمَا أَعْرِفُ

ص: 354


1- فی المصدر: عبّاس.
2- فی الاحتجاج: قال.
3- فی المصدر زیادة: جزعی.
4- فی الاحتجاج: رأیته، و هو الظّاهر.
5- فی الاحتجاج: قال قلت.
6- فی المصدر: ثمّ، بدلا من: الواو.
7- لا توجد الواو فی المصدر، و هو الظّاهر.
8- لا توجد فی ک: أولی.
9- فی المصدر: قال قلت.
10- فی الاحتجاج: قال.
11- فی المصدر: بنی، بدلا من: آل.
12- فی الاحتجاج: و یوشک، بدلا من: و أوشک أن أفعلها.
13- فی المصدر زیادة: قال.

از مخالفت زدم و نه موافقت. آنگاه این قوم به نزد من آمدند و من خدا می داند از آنرو که می دانستم این گروه با در دست گرفتن اموال و خوشگذرانی در زمین عادت کرده اند، خوش نداشتم و ایشان نیز می دانستند که این امور با وجود چون منی که این عادت را سرسختانه برخواهد چید، از دستشان خواهد رفت و چون طمعهای خود را نزد من نیافتند، به بهانه تراشی روی آوردند. آنگاه حضرت علیه السلام روی به اصحاب خود کرد و فرمود: آیا چنین نیست، و ایشان گفتند: آری ای امیر المومنین .

توضیح

عمّن دونهم یعنی کسانی که حضور ندارند یا در پیش مردم زیرا در بین آنان کسانی بودند که سابقه بیشتری در اسلام داشتند، مانند اهل بیت پیامبر (ص) و مقداد و عمار و دیگران.

روایت4.

امالی شیخ طوسی(1):

ابن الصلت به سندی روایت می کند که ابی الطفیل گفت: در روز شورا در خانه حاضر بودم و شنیدم که علی علیه السلام فرمود: شما را به خدا آیا غیر از من کسی از شما هست که همراه با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سمت هر دو قبله نماز گزارده باشد؟ گفتند نه. گفت: شما را به خدا آیا غیر از من کسی از میان شما هست که پیش از من خدای را به یگانگی یاد کرده باشد؟ گفتند به راستی که نه.

ص: 350


1- . أمالی شیخ طوسیّ 1: 342 با بیان مفصل اسناد.

مِنْ مُعَانَدَتِهِ(1) لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ (2) لِی: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! اذْکُرْ صَاحِبَکَ. قَالَ: قُلْتُ: وَلِّهَا (3) عَلِیّاً. قَالَ: وَ اللَّهِ (4) مَا جَزَعِی إِلَّا لِمَا أَخَذْنَا (5) الْحَقَّ مِنْ أَرْبَابِهِ، وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلَّیْتُهُ لَیَحْمِلَنَّهُمْ عَلَی الْمَحَجَّةِ العظماء، الْعُظْمَی وَ إِنْ یُطِیعُوهُ یُدْخِلْهُمُ الْجَنَّةَ .. فَهُوَ یَقُولُ هَذَا ثُمَّ صَیَّرَهَا شُورَی بَیْنَ السِّتَّةِ، فَوَیْلٌ لَهُ مِنْ رَبِّهِ .. الْخَبَرَ.

بیان:

من أحلاس الخلافة .. أی من یلازمها و یلیق بها. قال فی النهایة (6) فی حدیث الفتن عدّ منها فتنة الأحلاس(7).. جمع حلس و هو الکساء الّذی یلی (8) ظهر البعیر تحت القتب، شبّهها به للزومها و دوامها، و منه الحدیث .. (9): کونوا أحلاس بیوتکم .. أی الزموها، و منه .. نحن أحلاس الخیل: یریدون لزومهم ظهورها (10).

«9»

ع (11): أَبِی عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، رَفَعَهُ إِلَی (12) أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَمَّا کَتَبَ عُمَرُ کِتَابَ الشُّورَی بَدَأَ بِعُثْمَانَ فِی أَوَّلِ الصَّحِیفَةِ وَ أَخَّرَ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَجَعَلَهُ فِی آخِرِ الْقَوْمِ، فَقَالَ الْعَبَّاسُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! یَا أَبَا

ص: 355


1- فی الاحتجاج: مغایرته.
2- فی المصدر: فقال.
3- فی الاحتجاج: فولّها.
4- فی المصدر: فو اللّه.
5- فی س: أخذت.
6- النهایة 1- 423- 424، و نظیره فی لسان العرب 6- 55.
7- فی ک: تکرّر کلمة: الأحلاس.
8- فی المصدر: بلی.
9- فی النهایة: و منه حدیث أبی موسی ..
10- فی المصدر: لظهورها.
11- علل الشّرائع: 171، باب 134، حدیث 1.
12- فی المصدر: أبی رحمه اللّه، حدّثنا علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، بإسناده إلی.

گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باشد؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که برادری بسان برادر من جعفر داشته باشد؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که همسری همچون همسر من فاطمه سرور زنان اهل بهشت داشته باشد؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که پسرانی چون دو پسر من حسن و حسین، فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سرور جوانان اهل بهشت داشته باشد؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نجوا سخن گفته باشد و او پیش از این نجوا صدقه ای پرداخت؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفته باشد: "هر که من مولای اویم، پس اکنون علی مولای اوست، خداوندا با هر که با وی دوستی نمود، دوستی نما و با هر که با وی از در ستیز در آمد، ستیز جوی". ؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: "تو نسبت به من همچون هارون هستی نسبت به موسی" ؟ گفتند به راستی که نه. گفت: شما را به خدا ای جماعت آیا غیر از من کسی از میان شما هست که چون برای رسول خدا گوشت پرنده ای هدیه آوردند، گفت: خداوندا محبوبترین بندگانت را نزد من آر تا با من از این غذا بخورد، و من بودم که بر او وارد شدم و حضرت فرمود: "خداوندا! این محبوبترین بندگانت نزد من هم هست" ؟ گفتند به راستی که نه. گفت: خداوندا خود گواه باش!

ص: 351

الْحَسَنِ! أَشَرْتُ عَلَیْکَ فِی یَوْمَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ تَمُدَّ یَدَکَ فَنُبَایِعَکَ فَإِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لِمَنْ سَبَقَ إِلَیْهِ، فَعَصَیْتَنِی حَتَّی بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ، وَ أَنَا أُشِیرُ عَلَیْکَ الْیَوْمَ أَنَّ عُمَرَ قَدْ کَتَبَ اسْمَکَ فِی الشُّورَی وَ جَعَلَکَ آخِرَ الْقَوْمِ وَ هُمْ یُخْرِجُونَکَ مِنْهَا، فَأَطِعْنِی وَ لَا تَدْخُلْ فِی الشُّورَی، فَلَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ، فَلَمَّا بُویِعَ عُثْمَانُ قَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ؟. قَالَ لَهُ: یَا عَمِّ! إِنَّهُ قَدْ خَفِیَ عَلَیْکَ أَمْرٌ، أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ عَلَی الْمِنْبَرِ: مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْمَعَ لِأَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ الْخِلَافَةَ وَ النُّبُوَّةَ؟

فَأَرَدْتُ أَنَّ یُکَذِّبَ نَفْسَهُ بِلِسَانِهِ فَیَعْلَمَ النَّاسُ أَنَّ قَوْلَهُ بِالْأَمْسِ کَانَ کَذِباً بَاطِلًا، وَ أَنَّا نَصْلُحُ لِلْخِلَافَةِ، فَسَکَتَ الْعَبَّاسُ.

«10»

بَ (1): عَنْهُمَا، عَنْ حَنَانٍ (2)، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ فَقَالَ: مَا مَنَعَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَنْ یَجْعَلَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فِی الشُّورَی؟.

فَقَالَ: قَدْ قِیلَ ذَلِکَ لِعُمَرَ، فَقَالَ: کَیْفَ أَجْعَلُ رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ..

«11»

مَا (3): الْمُفِیدُ، عَنِ الْکَاتِبِ، عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُفْیَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ لُوطِ بْنِ یَحْیَی، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: لَمَّا بُویِعَ عُثْمَانُ سَمِعْتُ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ الْکِنْدِیَّ یَقُولُ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ: وَ اللَّهِ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ! مَا رَأَیْتُ مِثْلَ مَا أُتِیَ إِلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: وَ مَا أَنْتَ وَ ذَاکَ یَا مِقْدَادُ؟. قَالَ (4):

إِنِّی وَ اللَّهِ أُحِبُّهُمْ لِحُبِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَهُمْ (5)وَ یَعْتَرِینِی وَ اللَّهِ وَجْدٌ لَا أَبُثُّهُ بَثَّةً بَثَّةً (6) لِتَشَرُّفِ قُرَیْشٍ عَلَی النَّاسِ بِشَرَفِهِمْ وَ اجْتِمَاعِهِمْ عَلَی نَزْعِ سُلْطَانِ

ص: 356


1- قرب الإسناد: 48.
2- فی المصدر زیادة: بن سدیر.
3- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 194 بتفصیل فی الإسناد.
4- لا توجد: قال، فی ک.
5- لا توجد: لهم، فی الأمالی، و أثبتت فی المجالس.
6- لا توجد: بثّة، فی المصدر، و هی نسخة فی ک.

روایت5.

الاحتجاج(1):

از عبدالکریم بن عتبة هاشمی روایت است که گفت: در مکه نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودم که گروهی از معتزله و از جمله عمر بن عبید به نزد وی آمدند و .. ادامه روایت را وارد کرده تا آنجا که گوید .. امام علیه السلام فرمود: ای عمرو! اگر این امت امر حکومت را به دست تو بسپارند و بدون هیچ جنگ و صرف مال آنرا بدست آوری و آنگاه به تو گویند: آنرا به هر که خواهی ببخش!، آنرا به دست چه کسی خواهی سپرد؟ گفت: آنرا بصورت شورایی میان مسلمانان قرار می دادم. فرمود: میان همه ایشان؟ گفت: آری. فرمود: میان تبهکاران و برگزیدگان ایشان؟ گفت: آری. فرمود: میان قریشیان و دیگران؟ گفت: میان عرب و عجم. فرمود: آیا ابوبکر و عمر را تایید و یاری می کنی یا از آندو بیزاری می جویی؟ گفت: تاییدشان می کنم. فرمود: ای عمرو! اگر تو از آندو برائت می جستی جایز بود که درباره ایشان به خلاف برخیزی و اگر آندو را تایید می کردی، به راستی که با هم آن دو به مخالفت برخاسته ای. حقیقت آنست که عمر با ابوبکر پیمان بسته و بدون مشورت با کسی، با او بیعت نمود و سپس ابوبکر نیز این رفتار وی را تلافی نموده و بدون مشورت با هیچکس، خلافت را به وی بازگرداند و سپس عمر آنرا میان شش تن به شورا نهاد و غیر از آن شش تن اهل قریش، انصار را از این حق محروم نمود و سپس مردم را درباره ایشان به چیزی سفارش نمود که گمان نمی کنم،

ص: 352


1- . الاحتجاج 2: 118- 120- چاپ نجف-، و 2- 362- 363- چاپ ایران-

رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَیْدِیهِمْ. فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: وَیْحَکَ! وَ اللَّهِ لَقَدِ اجْتَهَدْتُ نَفْسِی لَکُمْ. قَالَ لَهُ الْمِقْدَادُ (1): وَ اللَّهِ لَقَدْ تَرَکْتُ رَجُلًا مِنَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِی عَلَی قُرَیْشٍ أَعْوَاناً لَقَاتَلْتُهُمْ قِتَالِی إِیَّاهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ. فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا مِقْدَادُ! لَا یَسْمَعَنَّ هَذَا (2)الْکَلَامَ مِنْکَ النَّاسُ، أَمَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَخَائِفٌ أَنْ تَکُونَ صَاحِبَ فِرْقَةٍ وَ فِتْنَةٍ. قَالَ جُنْدَبٌ: فَأَتَیْتُهُ بَعْدَ مَا انْصَرَفَ مِنْ مَقَامِهِ، فَقُلْتُ لَهُ: یَا مِقْدَادُ! أَنَا مِنْ أَعْوَانِکَ. فَقَالَ: رَحِمَکَ اللَّهُ، إِنَّ الَّذِی نُرِیدُ لَا یُغْنِی فِیهِ الرَّجُلَانِ وَ الثَّلَاثَةُ، فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَأَتَیْتُ(3) عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَذَکَرْتُ لَهُ مَا قَالَ وَ مَا قُلْتُ (4)، قَالَ: فَدَعَا لَنَا بِخَیْرٍ.

«12»

جا(5): الْکَاتِب مِثْلَهُ.

«13»

شَا (6): رَوَی یَحْیَی بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیُّ، عَنْ یَحْیَی بْنِ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی صَادِقٍ، قَالَ: لَمَّا جَعَلَهَا عُمَرُ شُورَی فِی سِتَّةٍ، فَقَالَ:

إِنْ بَایَعَ اثْنَانِ لِوَاحِدٍ وَ اثْنَانِ لِوَاحِدٍ فَکُونُوا مَعَ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ اقْتُلُوا الثَّلَاثَةَ الَّذِینَ لَیْسَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ، خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الدَّارِ وَ هُوَ مُعْتَمِدٌ عَلَی یَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقَالَ: یَا ابْنَ الْعَبَّاسِ! إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ عَادَوْکُمْ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ کَمُعَادَاتِهِمْ لِنَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حَیَاتِهِ، أَمَ وَ اللَّهِ لَا یُنِیبُ (7) بِهِمْ

ص: 357


1- فی مجالس الشّیخ المفید: فقال له المقداد: أما و اللّه ..
2- فی ک: بهذا.
3- فی المصدر: و أتیت، و فی مجالس المفید: فدخلت علی.
4- فی أمالی الشّیخ: و قلت، و ما هنا فی مجالس الشّیخ المفید و المتن.
5- أمالی الشّیخ المفید: 169- 170، حدیث 5.
6- الإرشاد: 151- 152.
7- فی ک نسخة: لا یثبت. قال فی النّهایة 5- 123: یقال: أناب ینیب إنابة فهو منیب، إذا أقبل و رجع. و قاله فی مجمع البحرین 2- 177 أیضا.

نه تو و نه هیچیک از یارانت آنرا بپسندی. گفت: مگر چه کرد؟ فرمود: دستور داد که صهیب سه روز به پیشنمازی مردم بایستد و آن شش تن بدون حضور احدی مگر ابن عمر که با او مشورت می کردند ولی حق دخالتی نداشت، به شور بنشینند و مهاجران و انصاری را که نزدش بودند دستور داد که اگر سه روز گذشت و ایشان فارغ نشده و با یکی از خودشان بیعت ننموده بودند، گردن همه آن شش تن را بزنند و اگر پیش از پایان سه روز، چهار تن هم رأی شده و دو تن مخالفت نمودند، گردن آن دو تن زده شود. اما شما آیا در شورایی که میان مسلمانان متصور هستید، به چنین امری راضی می شوید؟ گفتند: نه.

روایت6. 7.

التهذیب(1) و 7. الکافی(2):

نظیر همین روایت را به سندی دیگر نقل می کند.

روایت8.

الاحتجاج(3):

در خبر ابی هذیل است: آنگاه که وی با آن مرد شیعه که به جنون متهمش می کردند، وارد مناظره شد، به وی گفت: ای ابا هذیل نظرت درباره این کار عمر که خلافت را شورای میان شش تن قرار داد و مدعی شد که ایشان از اهل بهشت هستند، و گفت اگر دو تن با چهار تن دیگر مخالفت نمودند، پس آن دو تن را بکشید، و اگر سه تن از ایشان با سه تنِ دیگر مخالفت کردند، پس آن سه تنی را بکشید که عبدالرحمن بن عوف بین آنها نیست، چیست؟ و آیا این دینداری است که به کشتن اهل بهشت فرمان دهد؟!

ص: 353


1- . التّهذیب 6: 148- 151، حدیث 261
2- . الکافی: 5: 23- 27، حدیث 1
3- . الاحتجاج 2: 150- 154- النّجف-، و 2- 382- 385- إیران-

إِلَی الْحَقِّ إِلَّا السَّیْفُ، فَقَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ کَیْفَ ذَلِکَ (1)؟. قَالَ: أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ عُمَرَ: إِنْ بَایَعَ اثْنَانِ لِوَاحِدٍ وَ اثْنَانِ لِوَاحِدٍ فَکُونُوا مَعَ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فِیهِمْ وَ اقْتُلُوا الثَّلَاثَةَ الَّذِینَ لَیْسَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: بَلَی، قَالَ: أَ وَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ ابْنُ عَمِّ سَعْدٍ، وَ أَنَّ عُثْمَانَ صِهْرُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ؟. قَالَ: بَلَی.

قَالَ: فَإِنَّ عُمَرَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ سعد [سَعْداً] وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ وَ عُثْمَانَ لَا یَخْتَلِفُونَ فِی الرَّأْیِ، وَ أَنَّهُ مَنْ بُویِعَ مِنْهُمْ کَانَ الِاثْنَانِ مَعَهُ، وَ أَمَرَ بِقَتْلِ مَنْ خَالَفَهُمْ وَ لَمْ یُبَالِ أَنْ یُقْتَلَ طَلْحَةُ إِذَا قَتَلَنِی وَ قَتَلَ الزُّبَیْرَ، أَمَ وَ اللَّهِ لَئِنْ عَاشَ عُمَرُ لَأُعَرِّفَنَّهُ سُوءَ رَأْیِهِ فِینَا قَدِیماً وَ حَدِیثاً، وَ لَئِنْ مَاتَ لَیَجْمَعُنِی وَ إِیَّاهُ یَوْمَ یَکُونُ فِیهِ فَصْلُ الْخِطَابِ.

«14»

شَا (2): رَوَی عَمْرُو بْنُ سَعِیدٍ، عَنْ جَیْشٍ الْکِنَانِیِّ، قَالَ: لَمَّا صَفَقَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ عَلَی یَدِ عُثْمَانَ فِی (3) یَوْمِ الدَّارِ، قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

حَرَّکَکَ الصِّهْرُ وَ بَعَثَکَ عَلَی مَا فَعَلْتَ (4)، وَ اللَّهِ مَا أَمَّلْتَ مِنْهُ إِلَّا مَا أَمَّلَ صَاحِبُکَ مِنْ صَاحِبِهِ، دَقَّ اللَّهُ بَیْنَکُمَا عِطْرَ مَنْشِمَ..

بیان:

قال الجوهری (5): قال الأصمعیّ: منشم بکسر الشّین-: اسم امرأة کانت بمکّة عطّارة، و کانت خزاعة و جرهم إذا أرادوا القتال تطیّبوا من طیبها، و کانوا إذا فعلوا ذلک کثرت القتلی فیما بینهم، و کان (6) یقال: أشأم من عطر منشم، فصار مثلا. قال زهیر: تفانوا (7) و دقّوا بینهم عطر منشم، و یقال: هو حبّ

ص: 358


1- فی المصدر: ذاک.
2- الإرشاد: 152.
3- فی المصدر: بالبیعة فی.
4- فی الإرشاد: ما صنعت.
5- فی الصحاح 5- 2040- 2041، و مثله فی لسان العرب 12- 577.
6- فی الصحاح: فکان.
7- فی ک: تفالو.

و نظرت درباره عمر چیست ای ابا هذیل آنگاه که ضربت خورده بود و عبد الله بن عباس بر وی وارد گشت و او گوید: وی را بیقرار دیدم و گفتم: این بی تابی چیست ای امیر المومنین؟ گفت: ای ابن عباس! بی تابی ام بخاطر خودم نیست بلکه بخاطر امر خلافت است که چه کسی پس از من آنرا به دست خواهد گرفت. گوید: گفتم: آنرا به دست طلحة بن عبید الله بسپار. گفت: وی مردی تندخو و سرسخت است و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را چنین می شناخت و من امور مسلمانان را به دست مردی سخت­خو قرار نمی دهم. گوید: گفتم آنرا به دست زبیر بن عوّام بسپار. گفت: مردی خسیس است و خود او را دیدم که بر سر کلافی از نخ با زنش چانه می زد و من امور مسلمانان را به دست یک بخیل نمی دهم. گوید: گفتم آنرا به دست سعد بن ابی وقاص بسپار. گفت: مردی است که دل به اسب و کمانش خوش داشته و اهل خلافت نمودن نیست. گفتم آنرا به عبدالرحمن بن عوف بسپار. گفت: مردی است که حتی خانواده خودش را هم نمی تواند اداره کند. گفتم آنرا به عبد الله بن عمر بسپار. و او برخاست نشست و گفت: ای ابن عباس! تو را به خدا، منظورت از این کلام چیست؟ خلافت را به مردی بسپرم که حتی نتوانست زنش را طلاق دهد؟! گفتم: پس آنرا به عثمان بن عفان بسپار. گفت: به خدا که اگر آنرا به دست وی بدهم، خاندان ابی معیط را سوار بر گرده مردم می کند و چه بسا که اگر چنین کند، او را بکشند .. و اینرا سه بار تکرار کرد و سپس بخاطر آگاهی

ص: 354

بلسان (1).

«15»

جا (2): عُمَرُ (3) بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّیْرَفِیُّ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ الرَّمَادِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ عُتَیْبَةَ (4)، عَنْ یُونُسَ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، عَنِ ابْنِ بَحْرِیَّةَ (5)الْکِنْدِیِّ، قَالَ: إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ فَإِذَا هُوَ بِمَجْلِسٍ فِیهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ، فَقَالَ عُمَرُ: أَ کُلُّکُمْ یُحَدِّثُ نَفْسَهُ بِالْإِمَارَةِ بَعْدِی؟!. فَقَالَ الزُّبَیْرُ: نَعَمْ (6)، کُلُّنَا یُحَدِّثُ نَفْسَهُ بِالْإِمَارَةِ بَعْدَکَ وَ یَرَاهَا لَهُ أَهْلًا، فَمَا الَّذِی أَنْکَرْتَ؟. فَقَالَ عُمَرُ: أَ فَلَا أُحَدِّثُکُمْ بِمَا عِنْدِی فِیکُمْ؟. فَسَکَتُوا، فَقَالَ (7)عُمَرُ: أَ لَا أُحَدِّثُکُمْ عَنْکُمْ (8)؟.

فَسَکَتُوا، فَقَالَ لَهُ الزُّبَیْرُ: حَدِّثْنَا وَ إِنْ سَکَتْنَا. فَقَالَ: أَمَّا أَنْتَ یَا زُبَیْرُ مُؤْمِنُ(9) الرِّضَا کَافِرُ الْغَضَبِ، تَکُونُ یَوْماً شَیْطَاناً وَ یَوْماً إِنْسَاناً، أَ فَرَأَیْتَ الْیَوْمَ (10) الَّذِی تَکُونُ فِیهِ شَیْطَاناً مَنْ یَکُونُ الْخَلِیفَةُ یَوْمَئِذٍ؟.

وَ أَمَّا أَنْتَ یَا طَلْحَةُ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ إِنَّهُ عَلَیْکَ لَعَاتِبٌ.

ص: 359


1- فی الصحاح: البلسان، و ما هنا کما فی لسان العرب.أقول: و قد ذکر المثل المیدانی فی مجمع الأمثال 1- 381، و جاء فی فرائد اللآلی 1- 321، و المستصفی 1- 184، و قال الأول: قد اختلف الرواة فی لفظ هذا الاسم و معناه، و فی اشتقاقه و فی سبب المثل.
2- أمالی الشّیخ المفید: 62- 63، حدیث 8، بتفصیل فی الإسناد.
3- فی ک: عمرو.
4- فی الأمالی: عنبسة.
5- فی المصدر: مخرمة.
6- لا توجد: نعم، فی المصدر.
7- وضع فی ک علی: فقال، رمز نسخة بدل.
8- فی ک: عنه.
9- فی المصدر: فمؤمن، و هو الظّاهر.
10- لا توجد: الیوم، فی المصدر و لا فی ک.

از دشمنی او با امیر المومنین علی بن ابیطالب علیه السلام سکوت کردم و او گفت: ابن عباس! آن رفیقت را هم نام ببر. گفتم: آنرا به دست علی بسپار. گفت: به خدا سوگند که بی تابی ام جز از آنرو نیست که ما حق را از صاحبان آن گرفتیم و به خدا سوگند که اگر او را خلیفه گردانم، به حتم که وی ایشان را به راه راستین پیش می برد و اگر به فرمان وی سرنهند، ایشان را به بهشت وارد می کند.. وی چنین می گفت ولی سپس آنرا شورای میان آن شش تن قرار داد و وای بر او از مجازات خداوند .. ادامه روایت.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص355

بیان:

من أحلاس الخلافة .. أی من یلازمها و یلیق بها. قال فی النهایة «6» فی حدیث الفتن عدّ منها فتنة الأحلاس «7» .. جمع حلس و هو الکساء الّذی یلی «8» ظهر البعیر تحت القتب، شبّهها به للزومها و دوامها، و منه الحدیث .. «9»: کونوا أحلاس بیوتکم .. أی الزموها، و منه .. نحن أحلاس الخیل: یریدون لزومهم ظهورها «10»

توضیح:من احلاس الخلافة .. یعنی کسی که ملازم خلافت و شایسته آن است. در النهایة «6» آمده است: در حدیث الفتن فتنه الاحلاس را هم از جمله آنها برشمرده است«7» .. و احلاس جمع حلس و آن پوششی است که «8» مستقیما روی کمر شتر و زیر قتب (چرمینه زیر زین) قرار می گیرد و و ایشان را به این دلیل به آن تشبیه کرده همواره ملازم و همراه آن هستند و از همین مقوله است حدیث«9»: کونوا احلاس بیوتکم یعنی اینکه ملازم خانه هایتان باشد و هم از این معنی است نحن احلاس الخیل یعنی که همواره بر پشت اسبان سوار و در پیکارند«10».

روایت9.

علل الشرائع(1):

از ابا عبدالله امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: وقتی که عمر نامه شوری را نوشت، نخست نام عثمان را در ابتدای صفحه نوشت و نام علی علیه السلام را در پس همه نامها نوشت. پس عباس گفت: ای امیر مومنان! ای ابو الحسن!

ص: 355


1- . علل الشّرائع: 171، باب 134، حدیث 1

وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَلِیُّ، فَإِنَّکَ صَاحِبُ بِطَالَةٍ وَ مِزَاحٍ.

وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ لِمَا جَاءَ بِکَ مِنْ خَیْرٍ أَهْلٌ، وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَرَجُلًا لَوْ قُسِمَ إِیمَانُهُ بَیْنَ جُنْدٍ مِنَ الْأَجْنَادِ لَوَسِعَهُمْ، وَ هُوَ عُثْمَانُ.

«16»

جا (1): عَلِیُّ بْنُ بِلَالٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْفَهَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنْ یُوسُفَ بْنِ سَعِیدٍ الْأَرْحَبِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ، عَنْ کَامِلٍ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، قَالَ: لَمَّا حَضَرَ الْقَوْمُ الدَّارَ لِلشُّورَی جَاءَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْکِنْدِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ، فَقَالَ: أَدْخِلُونِی مَعَکُمْ، فَإِنَّ لِلَّهِ (2) عِنْدِی نُصْحاً وَ لِی بِکُمْ خَیْراً، فَأَبَوْا، فَقَالَ: أَدْخِلُوا رَأْسِی وَ اسْمَعُوا مِنِّی، فَأَبَوْا عَلَیْهِ ذَلِکَ، فَقَالَ: أَمَّا إِذَا أَبَیْتُمْ فَلَا تُبَایِعُوا رَجُلًا لَمْ یَشْهَدْ بَدْراً، وَ لَمْ یُبَایِعْ بَیْعَةَ الرِّضْوَانِ، وَ انْهَزَمَ یَوْمَ أُحُدٍ، وَ (3) یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ، فَقَالَ عُثْمَانُ: أَمَ وَ اللَّهِ لَئِنْ وُلِّیتُهَا لَأَرُدَّنَّکَ إِلَی رَبِّکَ الْأَوَّلِ، فَلَمَّا نَزَلَ بِالْمِقْدَادِ الْمَوْتُ قَالَ: أَخْبِرُوا عُثْمَانَ أَنِّی قَدْ رُدِدْتُ إِلَی رَبِّیَ الْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ، فَلَمَّا بَلَغَ عُثْمَانَ مَوْتُهُ جَاءَ حَتَّی أَتَی (4) قَبْرَهُ، فَقَالَ: رَحِمَکَ اللَّهُ إِنْ(5) کُنْتَ وَ إِنْ کُنْتَ .. یُثْنِی عَلَیْهِ خَیْراً. فَقَالَ لَهُ الزُّبَیْرُ:

لَأَعْرِفَنَّکَ بَعْدَ الْمَوْتِ تَنْدُبُنِی***وَ فِی حَیَاتِی مَا زَوَّدْتَنِی زَادِی

فَقَالَ: یَا زُبَیْرُ! تَقُولُ هَذَا؟ أَ تَرَانِی أُحِبُّ أَنْ یَمُوتَ مِثْلُ هَذَا مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ عَلَیَّ سَاخِطٌ؟!.

«17»

فض (6): رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ خَطَبَ ذَاتَ یَوْمٍ وَ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! أَنْصِتُوا لِمَا أَقُولُ رَحِمَکُمُ اللَّهُ، أَیُّهَا النَّاسُ!

ص: 360


1- أمالی الشّیخ المفید: 114، حدیث 7، بتفصیل فی الإسناد.
2- فی ک: اللّه.
3- لا توجد الواو فی المصدر، و هو الظّاهر.
4- فی المصدر: بدل، أتی: قام علی.
5- لا توجد: إن، فی المصدر.
6- لم نجده فی روضة الواعظین للفتّال النّیسابوریّ، و لا کتاب الرّوضة لشیخنا الکلینیّ، و لا الفضائل لابن شاذان، حیث احتملنا نوع تصحیف أو تحریف من النّسّاخ.

آنروز که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به از دنیا رفت، به تو توصیه کردم که دست خود را پیش آوری تا با تو بیعت کنیم، چرا که این امر از آن کسی است که بدان پیشی جوید و این پیشنهاد را نپذیرفتی تا آنکه ابوبکر خلافت را از آن خود کرد و امروز به تو توصیه می کنم اکنون که عمر تو را از جمله اهل شورا نوشته و نام تو را بعنوان آخرین نفر درج کرده و ایشان تو را عقب خواهند راند، این حرف مرا بشنو و وارد شورا مشو و علی پاسخی نگفت و چون با عثمان بیعت نمودند، عباس به حضرت گفت: نگفتم! حضرت به او گفت: ای عمو! چیزی در میان هست که شما از آن خبر نداری، آیا نشنیدی که بروی منبر گفت: خداوند بر آن نبوده که خلافت و نبوت را برای این خاندان جمع آورد. و من قصدم آن بود که او به زبان خود، خودش را تکذیب نماید و مردم دریابند که سخن دیروز او دروغ و باطل بود و این ماییم که شایسته خلافت هستیم، و اینگونه عباس ساکت شد.

روایت10.

قرب الاسناد(1):

حنان از امام صادق علیه السلام روایت کند که مردی پرسید: چرا عمر بن الخطاب، عبد الله بن عمر را از اعضای شورا قرار نداد؟ و حضرت فرمود: این را به عمر پیشنهاد کردند ولی او گفت: چگونه مردی را که عرضه طلاق دادن زنش را نداشت، شریک گردانم؟!

روایت11.

امالی شیخ طوسی(2): شیخ مفید روایت می کند: زمانی که با عثمان بیعت شد، شنیدم که مقداد بن الاسود الکندی به عبد الرحمن بن عوف می گفت: به خدا ای عبد الرحمن! پس از پیامبر، رفتاری بسان آنچه که اکنون در حق این خاندان مرتکب شدند، ندیده بودم. عبد الرحمن به او گفت: تو را چه با این کار ای مقداد؟ گفت: به خدا که من بخاطر محبت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان، آنان را دوست دارم و به خدا که بخاطر شرافت یافتن قریش بر دیگر مردمان بخاطر شرف ایشان، اما همدست شدن آنان در ستاندن حکومت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دست ایشان، مرا اندوهی فرا می گیرد که هرگز ذره ای از آنرا بروز نمی دهم.

ص: 356


1- . قرب الإسناد: 48
2- . أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1: 194 با بیان مفصل اسناد

بَایَعْتُمْ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَوْلَی مِنْهُمَا وَ أَحَقُّ مِنْهُمَا بِوَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَمْسَکْتُ، وَ أَنْتُمُ الْیَوْمَ تُرِیدُونَ تُبَایِعُونَ عُثْمَانَ، فَإِنْ فَعَلْتُمْ وَ سَکَتُّ (1) وَ اللَّهِ مَا تَجْهَلُونَ فَضْلِی وَ لَا جَهِلَهُ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ، وَ لَوْ لَا ذَلِکَ قُلْتُ مَا لَا تُطِیقُونَ دَفْعَهُ.

فَقَالَ الزُّبَیْرُ: تَکَلَّمْ یَا أَبَا الْحَسَنِ!.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَحَّدَ اللَّهَ وَ صَلَّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَعْظَمُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَکَاناً مِنِّی؟.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (2) مَنْ کَانَ یَأْخُذُ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ: سَهْمَ الْقَرَابَةِ وَ سَهْمَ الْخَاصَّةِ وَ سَهْمَ الْهِجْرَةِ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ (3) فِیکُمْ أَحَدٌ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ تَمْرَةً، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (4) مَنْ قَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً لَمَّا بَخِلَ النَّاسُ بِبَذْلِ مُهْجَتِهِ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِیَدِهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ وَ قَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ لْیُبَلِّغِ الْحَاضِرُ الْغَائِبَ؟! فَهَلْ کَانَ فِی أَحَدٍ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَوَدَّتِهِ فِی الْقُرْآنِ حَیْثُ یَقُولُ: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (5)، هَلْ قَالَ (6) مِنْ قَبْلُ لِأَحَدٍ،

ص: 361


1- خطّ علی: و سکتّ، فی ک.
2- خطّ علی کلمة: أحد، فی س، و هو الظّاهر.
3- لا توجد: هل، فی س.
4- لا توجد فی س: أحد.
5- الشّوری: 23.
6- فی ک زیادة: له فیکم، بعد کلمة: قال، و وضع علی: له، رمز نسخة بدل.

عبدالرحمن به او گفت: وای بر تو! به راستی که خود را برای شما به زحمت افکندم. مقداد به او گفت: به خدا که مردی را ترک گفته ای که به حق فرمان داده و به حق دادگری پیشه می نمایند. هان که به خدا اگر مرا در برابر قریش یاران جنگاوری بود، بی شک همچون جنگیدنم در نبرد بدر و احد، با ایشان در کارزار می شدم. پس عبدالرحمن به وی گفت: مادرت به عزایت بنشیند ای مقداد! مباد که مردم این سخن را از زبان تو بشنوند، وگرنه که به خدا بیم آن دارم که تو سردسته فرقه ای و برپا کننده فتنه ای باشی. جندب گفت: چون وی از آن مکان دور گشت به نزد وی رفتم و گفتم: مقداد! من از تو حمایت می کنم. گفت: خدا خیرت دهد، هدفی که ما داریم، با دو مرد و سه مرد چاره نمی شود، پس از نزد وی روانه شده و به نزد علی بن ابی طالب صلوات الله علیه رفتم و آنچه که وی گفته بود و من گفتم را بیان کردم و گوید که حضرت برای ما دعای خیر نمود.

روایت12.

امالی شیخ مفید(1): به سندی دیگر نظیر همین روایت نقل شده است.

روایت13.

الارشاد(2):

یحیی بن عبد الحمید الحمانی به سندی که ذکر می کند، روایت کرده که چون عمر خلافت را بشکل شورای میان شش تن قرار داد و گفت: اگر دو تن برای یکی از شش تن و دو تن دیگر برای یک نفر دیگر هم­رأی شدند، پس با آن سه تنی باشید که عبدالرحمن در میان ایشان است و سه تن دیگر را که عبد الرحمن در میان ایشان نیست، بکشید؛ امیر المومنین علیه السلام درحالیکه بر دست عبد الله بن العباس تکیه داشت، از خانه بیرون آمد و فرمود: ای ابن عباس! این گروه پس از پیامبرتان همانسان که در زمان زندگی پیامبر با وی ستیز می کردند، اکنون سر ستیز با شمایان دارند، و هان که سوگند به خدا جز با شمشیر به راه حق باز نمی گردند.

ص: 357


1- . أمالی شیخ مفید: 169- 170، حدیث 5
2- . الإرشاد: 151- 152

غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ غَمَّضَ عَیْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ وَضَعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حُفْرَتِهِ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ جَاءَتْهُ آیَةُ التَّنْزِیهِ (1) مَعَ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لَیْسَ فِی الْبَیْتِ إِلَّا أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ، فَقَالَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، ثُمَّ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ:

(إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (2) الْآیَةَ (3)، هَلْ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمَ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ تُرِکَ بَابُهُ مَفْتُوحاً مِنْ قِبَلِ الْمَسْجِدِ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ، حَتَّی قَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أَخْرَجْتَنَا وَ أَدْخَلْتَهُ، فَقَالَ: اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْخَلَهُ وَ أَخْرَجَکُمْ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ قَاتَلَ وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ شِمَالِهِ (4)، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ لَهُ سِبْطَانِ مِثْلُ سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ (5) شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، ابْنَا أَحَدٍ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حَقِّهِ یَوْمَ خَیْبَرَ:

ص: 362


1- فی ک نسخة: جاءه، و فی س: جاءه التّنزیل.
2- لا یوجد فی س: و یطهّرکم تطهیرا.
3- الأحزاب: 33.
4- فی ک: عن یساره، و جعل «عن شماله» نسخة بدل.
5- وضع علی: سیّدی، فی ک رمز نسخة بدل.

ابن عباس به وی گفت: از چه رو چنین می گویی؟ فرمود: آیا نشنیدی که عمر گفت: اگر دو تن با یک تن بیعت نموده و دو تن دیگر با یک تن دیگر، پس با آن سه تنی باشید که عبد الرحمن از جمله ایشان است و سه تن دیگر را که عبد الرحمن در میان آنها نیست را بکشید. ابن عباس گفت: آری، شنیدم. فرمود: آیا نمی دانی که عبد الرحمن پسر عموی سعد است و عثمان داماد عبدالرحمن است؟! گفت: آری. فرمود: روشن است که عمر می داند که سعد و عبد الرحمن و عثمان نظری مخالف هم نخواهند داشت و اگر هر یک از ایشان با طرف سومی بیعت کند، دو تن دیگر هم با وی خواهند بود و دستور داد که مخالف ایشان را بکشند و برایش مهم نیست که طلحه نیز، اگر بتواند من و زبیر را اینگونه بکشد، کشته شود. هان سوگند که اگر عمر زنده بماند، به راستی که تمام افکار پلیدش درباره خودمان را چه در گذشته و چه اکنون به رویش می آورم و اگر زنده نماند که خداوند من و او را در روزی که حکم نهایی و فصل الخطاب خداوند در آن باشد، گرد خواهد آورد.

روایت14.

الارشاد(1):

عمرو بن سعد از جیش الکنانی روایت می کند که گفت: آنگاه که عبدالرحمن در روز شورا بردست عثمان زد، امیر المومنین علیه السلام به وی گفت: پیوند دامادی تو را به این اقدام تحریک نمود و واداشت. به خدا که از این جریان انتظاری جز آنچه این رفیق تو از رفیقش (عمر) انتظار داشت، نداشتی. خداوند میان شما دشمنی و نفاق افکند..

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص358

بیان: قال الجوهری «5»: قال الأصمعیّ: منشم بکسر الشّین-: اسم امرأة کانت بمکّة عطّارة، و کانت خزاعة و جرهم إذا أرادوا القتال تطیّبوا من طیبها، و کانوا إذا فعلوا ذلک کثرت القتلی فیما بینهم، و کان «6» یقال: أشأم من عطر منشم، فصار مثلا. قال زهیر: تفانوا «7» و دقّوا بینهم عطر منشم، و یقال: هو حبّ

(1) فی المصدر: ذاک.

(2) الإرشاد: 152.

(3) فی المصدر: بالبیعة فی.

(4) فی الإرشاد: ما صنعت.

(5) فی الصحاح 5- 2040- 2041، و مثله فی لسان العرب 12- 577.

(6) فی الصحاح: فکان.

(7) فی (ک): تفالو.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 359

بلسان «1».

توضیح

الجوهری گوید: اصمعی میگوید منشم به کسر شین اسم زنی عطار در مکه بود و قبیله خزاعه و جرهم چون قصد پیکار می کردند خود را به عطرهای او معطر می کردند و چنانچه چنین می کردند کشتگان میان آنها بسیار زیاد می شد و گفته می شد«6» : شومتر از عطر منشم و این ضرب المثل شد زهیر گوید: یکدیگر را نابود کردند«7» و بین خودشان از عطرهای منشم پراکندند و گفته می شود که این دانه

(1) در منبع: آن.

(2) الإرشاد: 152.

(3) در منبع: بواسطه بیعت در.

(4) در الإرشاد: آنچه کردی.

(5) الصحاح 5- 2040- 2041، و مثل آن در لسان العرب 12- 577 .

(6) در الصحاح: فکان.

(7) در (ک): تفالو.

ص: 358


1- . الإرشاد: 152

لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّارٌ غَیْرُ فَرَّارٍ یُفْتَحُ عَلَی یَدِهِ بِالنَّصْرِ، فَأَعْطَاهَا أَحَداً، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الطَّائِرِ الْمَشْوِیِّ:

اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ یَأْکُلُ مَعِی، فَأَتَیْتُ أَنَا مَعَهُ، هَلْ أَتَاهُ أَحَدٌ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ سَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَلِیَّهُ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنَ الرِّجْسِ فِی کِتَابِهِ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ زَوَّجَهُ اللَّهُ بِفَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!.

أَمْ هَلْ فِیکُمْ مَنْ بَاهَلَ بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!.

قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِکَ قَامَ الزُّبَیْرُ وَ قَالَ: مَا سَمِعْنَا أَحَداً قَالَ أَصَحَّ مِنْ مَقَالِکَ، وَ مَا نَذْکُرُ مِنْهُ شَیْئاً، وَ لَکِنَّ النَّاسَ بَایَعُوا الشَّیْخَیْنِ وَ لَمْ نُخَالِفِ الْإِجْمَاعَ، فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ نَزَلَ وَ هُوَ یَقُولُ: (وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً) (1).

«18»

د (2): عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: بَیْنَا أَمْشِی مَعَ عُمَرَ یَوْماً إِذْ تَنَفَّسَ نَفَساً ظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ قُصِمَتْ أَضْلَاعُهُ، فَقُلْتُ: سُبْحَانَ اللَّهِ! وَ اللَّهِ مَا أَخْرَجَ مِنْکَ (3) هَذَا إِلَّا أَمْرٌ عَظِیمٌ. فَقَالَ: وَیْحَکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا أَدْرِی مَا أَصْنَعُ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟!. قُلْتُ: وَ لِمَ، وَ أَنْتَ قَادِرٌ أَنْ تَصْنَعَ (4) ذَلِکَ مَکَانَ الثِّقَةِ؟. قَالَ: إِنِّی أَرَاکَ تَقُولُ إِنَّ صَاحِبَکَ أَوْلَی النَّاسِ بِهَا یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ-؟. قُلْتُ: أَجَلْ وَ اللَّهِ، إِنِّی لَأَقُولُ ذَلِکَ فِی سَابِقَتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ قَرَابَتِهِ وَ صِهْرِهِ. قَالَ: إِنَّهُ کَمَا ذَکَرْتَ، وَ لَکِنَّهُ کَثِیرُ الدُّعَابَةِ.

ص: 363


1- الکهف: 51.
2- العدد القویّة فی المخاوف الیومیّة: 251- 253.
3- فی المصدر: هذا منک.
4- فی المصدر: تضع.

بلسان است. «1»

روایت15.

امالی شیخ مفید(1):

عمر بن محمد الصیرفی با سندی که ذکر می کند، روایت می کند: روزی عمر بن الخطاب از خانه برون رفت و در هنگامی که خود را در کنار جمعی دید که علی علیه السلام و عثمان و عبد الرحمن و طلحه و زبیر در میان ایشان بودند گفت: آیا همه شما پس از من امیدوار به خلافت یافتن هستید؟ زبیر گفت: آری همه ما آرزومند خلافت پس از تو هستیم و خود را شایسته آن می دانیم، آیا این ناپسند است؟ عمر گفت: می خواهید نظرم نسبت به شما را بگویم؟ ایشان خموش ماندند و عمر گفت: آیا نمی خواهید درباره شما برایتان سخن گویم؟ همگی خاموش بودند و زبیر گفت: سخن بگو، هر چند که ما سکوت اختیار کرده ایم. وی گفت: اما تو ای زبیر بهنگام خرسندی، ایمان داری و چون خشم گیری، به همه چیز کافر می شوی، یک روز انسانی و دیگر روز شیطان. به نظرت آنروز که تو شیطان هستی، چه کسی خلیفه خواهد بود؟ و اما تو ای طلحه، به خدا سوگند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی به جوار رحمت حق شتافت که تو را سرزنش کننده بود.

ص: 359


1- . أمالی شیخ مفید: 62- 63، حدیث 8، با تفصیلی در بیان اسناد

وَ فِی رِوَایَةٍ: فِیهِ دُعَابَةٌ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: لِلَّهِ دَرُّهُمْ إِنْ وَلَّوْهَا الْأُصَیْلِعَ، کَیْفَ یَحْمِلُهُمْ عَلَی الْحَقِّ، وَ لَوْ کَانَ السَّیْفُ عَلَی عُنُقِهِ. فَقُلْتُ: أَ تَعْلَمُ ذَلِکَ مِنْهُ وَ لَا تُوَلِّیهِ؟!. قَالَ: إِنْ لَمْ أَسْتَخْلِفْ وَ أَتْرُکُهُمْ فَقَدْ تَرَکَهُمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی. قُلْتُ: فَعُثْمَانُ؟. قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُ لَجَعَلَ بَنِی أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ یَعْمَلُونَ فِیهِمْ بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ حَتَّی یَقْتُلُوهُ، وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُ لَفَعَلَ، وَ لَوْ فَعَلَ لَفَعَلُوا، فَوَثَبَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَقَتَلُوهُ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: کُلِّفَ بِأَقَارِبِهِ. قُلْتُ: طَلْحَةَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ؟. قَالَ: الْأَکْنَعُ، هُوَ أَزْهَی مِنْ ذَلِکَ، مَا کَانَ اللَّهُ لِیَرَانِی أُوَلِّیهِ أَمْرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی مَا هُوَ عَلَیْهِ مِنَ الزَّهْوِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: قَالَ: فِیهِ نَخْوَةٌ، یَعْنِی کِبْراً، قُلْتُ: الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ؟. قَالَ: إِذَنْ کَانَ یُلَاطِمُ النَّاسَ فِی الصَّاعِ وَ الْمُدِّ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: کَافِرُ الْغَضَبِ مُؤْمِنُ الرِّضَا. قُلْتُ: سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ؟.

قَالَ: لَیْسَ بِصَاحِبِ ذَاکَ (1)، ذَلِکَ صَاحِبُ مِقْنَبٍ یُقَاتِلُ بِهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: صَاحِبُ مِقْنَبِ خَیْلٍ. قُلْتُ: عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ؟. قَالَ:

نِعْمَ الرَّجُلُ ذَکَرْتَ، وَ لَکِنَّهُ ضَعِیفٌ عَنْ ذَلِکَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: ذَلِکَ الرَّجُلُ لَیِّنٌ أَوْ ضَعِیفٌ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: ذَاکَ الرَّجُلُ لَوْ وَلَّیْتُهُ جَعَلَ خَاتَمَهُ فِی إِصْبَعِ امْرَأَتِهِ، وَ اللَّهِ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا یَصْلُحُ هَذَا (2) الْأَمْرُ إِلَّا لِلْقَوِیِّ فِی غَیْرِ عُنْفٍ، وَ اللَّیِّنِ فِی غَیْرِ ضَعْفٍ (3)، وَ الْجَوَادِ فِی غَیْرِ سَرَفٍ، الْمُمْسِکِ فِی غَیْرِ بُخْلٍ.

هذا آخر ما نقلت من کتاب الإستیعاب.

ص: 364


1- لا توجد فی س: ذاک. و فی المصدر: ذلک، ذاک- بتقدیم و تأخیر-.
2- فی س: لهذا.
3- جاءت: ضعیف، فی س بدلا من: ضعف.

و اما تو ای علی، به راستی که تو اهل بیهوده گذرانی و شوخ­طبعی هستی. و اما تو ای عبد الرحمن به خدا سوگند که تو شایسته هر خیری که در حقت انجام شود هستی و به حق که از میان شما مردی هست که اگر ایمانش میان گروهی از سربازان تقسیم شود، برای همه ایشان بسنده باشد و او عثمان است.

روایت16.

امالی شیخ مفید(1): علی بن بلال به سندی که ذکر کرده، روایت می کند که حبیب بن ابی ثابت گوید: وقتی که این شش تن برای شور و رایزنی در خانه حاضر شدند، مقداد بن اسود کندی رحمه الله پیش آمد و گفت مرا نیز همراه خود به داخل راه دهید که من در اندیشه حفظ دین خدایم و خیرخواه شما هستم، ولی ایشان نپذیرفتند. پس گفت: بگذارید تنها سرم را به درون خانه کنم و سخنم را بشنوید و ایشان این را هم نپذیرفتند. پس گفت: اگر امتناع می کنید، پس با مردی که در جنگ بدر حضور نداشته و در بیعت رضوان هم شرکت نجسته و در جنگ احد نیز، آنگاه که دو گروه به کارزار شدند، از شکست خوردگان بود، بیعت نکنید. عثمان گفت: هان که اگر به خلافت دست یابم، سوگند که تو را به رب اولت بازمی گردانم. و چون لحظه مرگ مقداد در رسید، گفت به عثمان خبر دهید که من به نزد پروردگار اول و آخرم بازگردانده شدم و چون خبر مرگش به عثمان رسید، روانه شد و به کنار قبر او آمد و گفت: خدایت رحمت کند که فلان بودی .. و فلان بودی و .. همینطور صفات نیک وی را برمی شمرد. زبیر به وی گفت: (شعر:) تو را چنین می بینم که پس از مرگ بر من ندبه و مرثیه خواهی گفت، حال آنکه در دوران زندگی حاضر نشدی توشه ای برایم فراهم کنی. گفت: زبیر! به من چنین می گویی؟ آیا گمان می کنی که من دوست دارم که چنین فردی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی بمیرد که از دست من خشمگین و ناراضی است؟!

روایت17.

الفضائل (2): از امیر المومنین علی بن ابیطالب علیه السلام روایت است که وی روزی خطبه ای ایراد نمود و فرمود: ای مردم! به آنچه می گویم گوش فرا دهید،

ص: 360


1- . أمالی الشّیخ المفید: 114، حدیث 7، با تفصیلی در اسناد .
2- . این روایت را نه در روضة الواعظین فتّال النّیسابوریّ، و نه در کتاب الرّوضة اثر شیخ کلینیّ، و نه در الفضائل ابن شاذان نیافتیم و احتمال می دهیم که نوعی اشتباه نگاری یا تحریف از سوی نسخه نویسان صورت پذیرفته است.
بیان:

الأصیلع تصغیر الأصلع: و هو الّذی انحسر الشّعر عن رأسه (1).

و قال فی النهایة: کلفت بهذا الأمر أکلف به: إذا ولعت(2) به و أحببته(3)

و قال فی حدیث عمر أنّه قال عن طلحة لما عرض علیه للخلافة: الأکنع إنّ فیه نخوة و کبرا. الأکنع: الأشلّ، و قد کنعت أصابعه کنعا: إذا تشنّجت و یبست، و قد کانت یداه (4)أصیبت یوم أحد لما وقی بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فشلّت (5).

و قال: الزّهو: الکبر و الفخر (6).

و قال فی حدیث عمر .. فذکر له سعد، فقال: ذاک (7) إنّما یکون فی مقنب من مقانبکم. المقنب بالکسر-: جماعة الخیل و الفرسان، و قیل: هو دون المائة، یرید أنّه صاحب حرب و جیوش، و لیس بصاحب هذا الأمر (8).

«19»

نَهْجٌ (9): وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی وَقْتِ الشُّورَی: لَنْ (10) یُسْرِعَ أَحَدٌ قَبْلِی إِلَی دَعْوَةِ حَقٍّ، وَ صِلَةِ رَحِمٍ، وَ عَائِدَةِ کَرَمٍ، فَاسْمَعُوا قَوْلِی، وَ عُوا مَنْطِقِی، عَسَی أَنْ تَرَوْا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِ هَذَا الْیَوْمِ تُنْتَضَی فِیهِ السُّیُوفُ وَ تُخَانُ فِیهِ الْعُهُودُ، حَتَّی یَکُونَ بَعْضُکُمْ أَئِمَّةً لِأَهْلِ الضَّلَالَةِ وَ شِیعَةً لِأَهْلِ الْجَهَالَةِ.

ص: 365


1- کما فی لسان العرب 8- 204، و النهایة 3- 47، و انظر: الصحاح 3- 1244.
2- فی ک و لسان العرب: أولعت.
3- النهایة 4- 196، و نحوه فی لسان العرب 9- 307، و کذا فی الصحاح 4- 1423.
4- فی النهایة: یده.
5- النهایة 4- 204، و مثله فی لسان العرب 8- 315.
6- النهایة 2- 323، و نحوه فی الصحاح 6- 2370.
7- فی المصدر: ذلک.
8- النهایة 4- 111، و لسان العرب 1- 690 مثله.
9- نهج البلاغة 2- 22- 23- محمّد عبده-، و صبحی الصّالح: 196 برقم 139.
10- فی طبعة- محمّد عبده- من النّهج: لم، بدل: لن.

ای که رحمت خدا بر شما باد، ای مردم!

با ابوبکر و عمر بیعت کردید حال آنکه به خدا سوگند من از آندو سزاوار تر و به وصیت و سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن دو شایسته تر بودم و من دست نگاه داشتم و اکنون شما سر آن دارید که با عثمان بیعت کنید و اگر چنین کنید و من باز هم سکوت اختیار کنم، به خدا که شما از برتری من بی خبر نیستید و مردان پیش از شما نیز از آن بی خبر نبودند و اگر چنین نبود، سخنانی بر زبان می آوردم که در برابر آن چیزی برای گفتن نداشتید .

زبیر گفت: سخن بگو ای ابا الحسن! پس علی علیه السلام فرمود: شما را به خدا سوگند آیا هیچ یک از شما هست که پیش از من خدا را به یگانگی یاد کرده و همراه با رسول خدا نماز گزارد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما نزد رسول خدا جایگاهی بالاتر از من داشت؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست که چون من سه برگ امتیاز در دست داشته باشد: برگ خویشاوندی و برگ یار خاص بودن و برگ هجرت نمودن؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که برای رسول خدا دوازده خرما آورده باشد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست غیر از من که آنروز که مردم بخل می ورزیدند، پیش از راز گفتن با رسول الله (ص) او خون قلبش را صدقه داده باشد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز غدیر دست او را گرفت و گفت: "هر که من مولای او هستم پس علی مولای اوست. خداوندا با هر که با او دوستی ورزد، دوستی نما و با هر که با او ستیز نماید، دشمنی نما، و حاضران این سخن را به گوش غایبان برسانند." ؟ آیا هیچیک از شما هست به غیر من که خداوند در قران به دوستی با وی فراخوانده و می فرماید: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی)(1)

: بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان). آیا پیش از این به هیچیک از شما چنین گفته است.

ص: 361


1- . الشّوری/ 23
توضیح:

قوله علیه السلام: إلی دعوة حقّ .. أی لن یدعو أحد قبلی إلی حقّ فما لم أدع إلیه لم یکن حقّا، أو لم یسبقنی أحد إلی إجابة دعوة حقّ، فما لم أجب إلیه لا یکون حقّا.

و نضا السّیف من غمده و انتضاه: أخرجه (1).

قال ابن میثم رحمه اللّه: إشارة إلی ما علمه علیه السلام من حال البغاة و الخوارج و الناکثین لعهد بیعته و ما وقع بعد هذا الیوم من قتل الحسین علیه السلام و ظهور بنی أمیّة و غیرهم، و أشار بأئمّة أهل الضلالة إلی طلحة و الزبیر، و بأهل الضلالة إلی أتباعهم، و بأهل الجهالة إلی معاویة و رؤساء الخوارج و أمراء بنی أمیّة، و بشیعتهم إلی أتباعهم (2).

«20»

مَا (3): جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ شُعْبَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ رمیس الْهُبَیْرِیُّ بِالْقَصْرِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ (4) بْنِ کَاسٍ النَّخَعِیُّ بِالرَّمْلَةِ، وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیُّ جَمِیعاً، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا الْأَزْدِیِّ الصُّوفِیِّ، عَنْ عَمْرِو بْنِ حَمَّادِ بْنِ طَلْحَةَ الْقَنَّادِ (5)، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْأَزْدِیِّ، عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوزَ(6) وَ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ وَ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ (7)، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ (8) الْکِنَانِیِّ، قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ جَعَلَهَا شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ، بَیْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ طَلْحَةَ (9) وَ الزُّبَیْرِ وَ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ

ص: 366


1- قاله فی النهایة 5- 73، و القاموس 4- 396، و غیرهما.
2- شرح نهج البلاغة لابن میثم 3- 175، باختلاف کثیر.
3- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 166- 168، بتفصیل فی الإسناد.
4- فی المصدر: علیّ بن الحسین.
5- فی الأمالی: القتّاد.
6- کذا، و الظّاهر: خرّبوذ- بالذّال أخت الدّال-.
7- فی المصدر: الأسلمیّ.
8- فی الأمالی: وائلة.
9- لا توجد فی ک: و طلحة.

یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که چشمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را پس از رحلتش بر هم نهاد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را پس از رحلت در قبر نهاد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست که بسان من آیه تنزیه بواسطه جبرئیل علیه السلام بر پیامبر نازل شده و در خانه کسی جز من و حسن و حسین و فاطمه نبود و جبرئیل علیه السلام گفت: سلام و درود و رحمت خداوند بر شما باد. و گفت که ای محمد، پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) -: همانا خدا می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند). آیا در آن روز جز من در آن جمع بود؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که پس از دستور خداوند، در خانه اش به سوی مسجد باز نگاه داشته شد، آنسان که عمر گفت: ای رسول خدا! ما را از مسجد بیرون رانده و او را به درون راه داده ای. و حضرت فرمود: این خداست که او را راه داده و شما را بیرون کرده است."؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که چون می جنگید، جبرئیل در سمت راست او بود و میکائیل در سمت چپش؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که پسرانی بسان پسران من حسن و حسین، سرور جوانان اهل بهشت داشته باشد، و آیا این دو، فرزندان کسی غیر از من هستند؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: "تو نسبت به من به منزله هارون هستی نسبت به موسی، جز اینکه هیچ پیامبری پس از من نخواهد آمد." ؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ خیبر بسان من در حق وی گفته باشد:

ص: 362

عَوْفٍ، وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فِیمَنْ یُشَاوَرُ وَ لَا یُوَلَّی.

قَالَ أَبُو الطُّفَیْلِ: فَلَمَّا اجْتَمَعُوا أَجْلَسُونِی عَلَی الْبَابِ أَرُدُّ عَنْهُمُ النَّاسَ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّکُمْ قَدِ اجْتَمَعْتُمْ لِمَا اجْتَمَعْتُمْ لَهُ فَأَنْصِتُوا فَأَتَکَلَّمُ فَإِنْ قُلْتُ حَقّاً صَدَّقْتُمُونِی، وَ إِنْ قُلْتُ بَاطِلًا رُدُّوا عَلَیَّ وَ لَا تَهَابُونِی، إِنَّمَا أَنَا رَجُلٌ کَأَحَدِکُمْ:

أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ مِثْلُ ابْنِ عَمِّی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَقْرَبُ (1) إِلَیْهِ رَحِماً مِنِّی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (2) مِثْلُ عَمِّی حَمْزَةَ أَسَدِ اللَّهِ وَ أَسَدِ رَسُولِهِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ أَخٌ مِثْلُ أَخِی جَعْفَرٍ ذِی الْجَنَاحَیْنِ مُضَرَّجٍ بِالدِّمَاءِ الطَّیَّارِ فِی الْجَنَّةِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ زَوْجَةٌ مِثْلُ زَوْجَتِی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ عَالَمِهَا فِی الْجَنَّةِ؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ صَلَّی الْقِبْلَتَیْنِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ لَهُ سَهْمَانِ فِی کِتَابِ اللَّهِ فِی الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَابَهُ مَفْتُوحاً یَحِلُّ لَهُ مَا یَحِلُّ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَحْرُمُ عَلَیْهِ مَا یَحْرُمُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ رَجُلٌ نَاجَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ یُقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

ص: 367


1- فی المصدر: و أقرب.
2- فی الأمالی: فیکم له.

" سوگند که فردا پرچم سپاه را به دست مردی می دهم که خدا و رسول خدا را دوست دارد و خدا و رسول خدا نیز او را دوست دارند و بسیار حمله آور است و فرار کننده نیست و پیروزی به دستان او حاصل خواهد آمد و آیا پرچم را جز من به کسی دیگر داد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنروز که پرنده ای بریان شده برایش آوردند، درباره او چنین گفته باشد: خداوندا محبوبترین بندگانت را به نزد من آور تا با من همسفره شود و این من بودم که به نزدش رسیدم و آیا کسی جز من بود که به نزد وی رسید؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که خداوند وی را ولیّ خود نامیده باشد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که خداوند در کتابش او را از آلودگی پاک و پاکیزه کرده باشد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که خداوند فاطمه دختر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به همسری وی درآورده باشد؟ یا اینکه آیا هیچیک از شما هست به غیر من که پیامبر به او مباهله نمود؟ گوید: در این هنگام بود که زبیر برخاست و گفت: سخنی صحیحتر از سخن تو از کسی نشنیده ایم و چیزی بسان آن به یاد نداریم ولی مردمان با آن دو شیخ پیشین بیعت کردند و ما با اجماع مخالفت نکردیم و چون حضرت این را شنید، نشست و چنین می گفت: (وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً)(1).

-: و من آن نیستم که گمراهگران را همکار خود بگیرم).

روایت18.

العدد القویّة فی المخاوف الیومیّة (2).

از ابن عباس روایت است که گفت: روزی با عمر راه می رفتم که وی نفسی کشید که گمان کردم دنده هایش شکسته شد و گفتم: سبحان الله! چنین نفسی بیرون ندادی مگر بخاطر مساله ای عظیم. گفت: وای ای ابن عباس! نمی دانم که با این امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم چه کنم! گفتم: آخر چرا، حال آنکه می توانی آنرا به مطمئن­ترین جا بسپاری؟ گفت: می بینم که تو می گویی که این رفیقت و منظورش علی بود، شایسته ترین مردم به آن است؟! گفتم: آری به خدا، من این را به خاطر پیشینه و دانش و خویشاوندی اش با پیامبر و اینکه داماد اوست، می گویم. گفت: آری اینچنین است ولی او زیاد شوخی می کند

ص: 363


1- . الکهف/ 51
2- . العدد القویّة فی المخاوف الیومیّة: 251- 253

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا قَالَ فِی غَزَاةِ تَبُوکَ: إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَقَالَتَهُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَصَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَتَلَ الْمُشْرِکِینَ کَقَتْلِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ غَسَّلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ: لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَقْرَبُ عَهْداً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنِّی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَزَلَ فِی حُفْرَةِ (1) رَسُولِ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَاصْنَعُوا مَا أَنْتُمْ صَانِعُونَ.

فَقَالَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ عِنْدَ ذَلِکَ: نَصِیبُنَا مِنْهَا لَکَ یَا عَلِیُّ. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ: قَلِّدُونِی هَذَا الْأَمْرَ عَلَی أَنْ أَجْعَلَهَا لِأَحَدِکُمْ. قَالُوا: قَدْ فَعَلْنَا. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: هَلُمَّ یَدَکَ یَا عَلِیُّ تَأْخُذُهَا بِمَا فِیهَا عَلَی أَنْ تَسِیرَ فِینَا بِسِیرَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ. فَقَالَ عَلِیٌّ (3) عَلَیْهِ السَّلَامُ: آخُذُهَا بِمَا فِیهَا عَلَی أَنْ أَسِیرَ فِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ

ص: 368


1- جاءت فی س عبارة: فی حفرة، قبل: غیری.
2- فی البحار- بطبعتیه- وضع علی: رسول اللّه، رمز نسخة بدل.
3- لا یوجد فی الأمالی: علیّ.

و در روایتی دیگر است: ولی او اندکی شوخ است. و در روایت دیگری است که گفت: دست مریزاد ایشانرا اگر که خلافت را به این طاس پیشانی سپرده بودند چگونه ایشان را به راه حق می برد، حتی اگر که شمشیر بر گلویش نهاده باشند. گفتم: آیا این حال او را می دانی و با این وجود او را ولایت نمی دهی؟ گفت: اگر کسی را به خلیفگی برنگزینم و رهایشان کنم، به راستی که برتر از من ایشان را به حال خود رها نمود. گفتم: عثمان چطور؟ گفت: به خدا که اگر چنین کنم، بنی ابی معیط را بر گردن مردم سوار می کند و چنان به معصیت در میان مردم رفتار می کنند که سرانجام وی را خواهند کشت، به خدا که اگر چنین کنم، چنان خواهد کرد و اگر چنان کند، آنان خواهند کرد و مردم بر سر او ریخته و او را خواهند کشت. و در روایت دیگر گفت او: شیفته خاندان خودش است. گفتم: طلحة بن عبد الله چطور؟ گفت: آن چلاقِ خشکیده دست! او خود متکبرتر از آنست که خلافت را به او بسپارم. خدا آن روز را نیاورد که من سرنوشت امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را با این تکبر و خودپسندی که او دارد، به دست وی بسپارم. و در روایت دیگری است: او نخوت و خودبزرگ بینی دارد. گفتم زبیر بن عوّام چطور؟ گفت: اگر چنین کنم او با مردم بر سر صاع و مدّ کتک کاری خواهد کرد. و در روایتی دیگر: او چون خشم گیرد کافر شود و چون خشنود باشد، ایمانش برجاست. گفتم: سعد بن ابی وقاص چه؟ گفت: او اینکاره نیست. او گله ای اسب و سوار دارد که با آن به جنگ می رود. و در روایتی دیگر: او همنشین گله ای اسب جنگی است. گفتم: عبد الرحمن بن عوف چه؟ گفت: بهترین کسی است که نام بردی ولی او برای این کار ناتوان است. و در روایتی: این مرد نرمخو یا ضعیف است. و در روایتی دیگر: این مرد را اگر ولایت بخشم، خاتم خلافتش را در انگشت زنش خواهد کرد. به خدا که ای ابن عباس! به خدا که این کار تنها شایسته مردی قوی است بدون خشونتگری، و نرمخو بدون سستی و ناتوانی، و بخشنده بدون اسرافکاری، و صرفه­جو بدون بخل.

این آخرین مطلبی بود که از کتاب الاستیعاب نقل نمودم.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 365

ص: 363

وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جُهْدِی، فَخَلَّی عَنْ یَدِ عَلِیٍّ، وَ قَالَ: هَلُمَّ یَدَکَ یَا عُثْمَانُ خُذْهَا بِمَا فِیهَا عَلَی أَنْ تَسِیرَ فِینَا بِسِیرَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ. فَقَالَ: نَعَمْ، ثُمَّ تَفَرَّقُوا.

و روی أبو رافع مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، عن أمیر المؤمنین علیه السلام حدیث المناشدة.

«21»

مَا (1): جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ الْحَسَنِیِّ وَ أَبِی عَبْدِ (2) اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْمُؤَمِّلِ الصَّیْرَفِیِّ، قَالا:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ الْعَطَّارُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رَبِیعَةَ بْنِ عَجْلَانَ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ أَبِی رَافِعٍ، قَالَ: لَمَّا اجْتَمَعَ أَصْحَابُ الشُّورَی وَ هُمْ سِتَّةُ نَفَرٍ مِنْهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ (3)وَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:

أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ (4) أَیُّهَا النَّفَرُ! هَلْ فِیکُمْ مِنْ أَحَدٍ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْزِلَتُکَ مِنِّی یَا عَلِیُّ مَنْزِلَةُ هَارُونَ مِنْ مُوسَی؟ أَ تَعْلَمُونَ قَالَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ؟، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: یَا أَیُّهَا النَّفَرُ! هَلْ فِیکُمْ مِنْ أَحَدٍ لَهُ سَهْمَانِ، سَهْمٌ فِی الْخَاصِّ وَ سَهْمٌ فِی الْعَامِّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: ..... وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ نَحْوَ طَرِیقِ أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

بیان:

السهم فی الخاصّ إشارة إلی السهم الذی أعطاه رسول اللّه لقتال الملائکة

ص: 369


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 168- 169، مع تفصیل فی الإسناد.
2- فی الأمالی بالتصغیر: عبید، بدلا من: عبد.
3- فی المصدر: بتقدیم و تأخیر.
4- فی الأمالی: اللّه.

بیان:

الأصیلع تصغیر الأصلع: و هو الّذی انحسر الشّعر عن رأسه «1».

و قال فی النهایة: کلفت بهذا الأمر أکلف به: إذا ولعت «2» به و أحببته «3».

و قال فی حدیث عمر أنّه قال عن طلحة لما عرض علیه للخلافة: الأکنع إنّ فیه نخوة و کبرا. الأکنع: الأشلّ، و قد کنعت أصابعه کنعا: إذا تشنّجت و یبست، و قد کانت یداه «4» أصیبت یوم أحد لما وقی بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فشلّت «5».

و قال: الزّهو: الکبر و الفخر «6».

و قال فی حدیث عمر .. فذکر له سعد، فقال: ذاک «7» إنّما یکون فی مقنب من مقانبکم. المقنب بالکسر-: جماعة الخیل و الفرسان، و قیل: هو دون المائة، یرید أنّه صاحب حرب و جیوش، و لیس بصاحب هذا الأمر «8».

توضیح

اصیلع تصغیر اصلع است به معنای کسی که موی سرش از جلو ریخته و عقب رفته باشد«1». و در النهایه آورده است که کلفت بهذا الامر اکلف به بمعنی مشتاق شدن و شیفتگی «2» به آن است و دوست داشتن آن«3». و در حدیث عمر گوید زمانی که وی نام او را برای خلافت برد، عمر درباره اش گفت: آن اکنع، به راستی که در وجود او نخوب و کبر هست. اکنع به معنی شل و چلاق است و کنعت اصابعه کنعا یعنی انگشتانش متشنج گشت و خشک گردید و دستان او در جنگ احد«4» وقتی که بواسطه آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را از گزند حفظ نموده بود، صدمه دیده بود و معلول و شل گشته بود.«5». و گوید الزهو بمعنی کبر و بالیدن به خود است«6» و در حدیث عمر گوید .. و نام سعد را برد و او گفت: آن مرد «7» همیشه در میان یکی از مقنب های شماست و مقنب به کسر میم یعنی دسته اسبان و سواران و گفته شده گروهی کمتر از صد تن را گویند و منظورش این است که او اهل جنگ و لشگرکشی است و شایسته امر خلافت نیست.«8».

روایت19.

نهج البلاغه(1):

از سخنان حضرت علیه السلام بهنگام شورا: هیچ کس در فرا خواندن به حق و صله رحم و بخشش سودمند بر من پیشی نخواهد گرفت، پس سخن مرا بشنوید و در این کلام تامل کنید. چه بسا که در آینده خواهید دید این امر را به زور شمشیر بستانند و پیمانها را در این امر زیر پای نهند تا آنکه برخی از شما پیشوای گمراهان و پیرو بی­خردان گردید.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص366

ص: 365


1- . نهج البلاغة 2: 22- 23- محمّد عبده-، و صبحی الصّالح: 196 به شماره 139

معه، أو إلی السهم الذی خصّه الرسول صلّی اللّه علیه و آله من تعلیمه و معاشرته فی الخلوة مضافا إلی ما کان له علیه السلام مع سائر الصحابة، و الأول أظهر.

«22»

مَا (1): جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ، عَنْ أَبِی طَالِبٍ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی مشعر (2) السُّلَمِیِّ الْحَرَّانِیِّ بِحَرَّانَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَسْوَدَ أَبِی عَلِیٍّ الْحَنَفِیِّ الْقَاضِی، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ التَّیْمِیِّ (3)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ الْعَبْدِیِّ، عَنْ وَهْبِ بْنِ (4) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی ذبی [دُنَیٍ] الْهُنَائِیِّ، عَنْ أَبِی حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ، عَنْ أَبِیهِ أَبِی الْأَسْوَدِ، قَالَ: لَمَّا طَعَنَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ جَعَلَ الْأَمْرَ بَیْنَ سِتَّةِ نَفَرٍ:

عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، وَ طَلْحَةَ، وَ الزُّبَیْرِ، وَ سَعْدِ بْنِ مَالِکٍ، وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ مَعَهُمْ یَشْهَدُ النَّجْوَی وَ لَیْسَ لَهُ فِی الْأَمْرِ نَصِیبٌ، وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوا لِذَلِکَ بَیْتاً وَ یُغْلِقُوا عَلَیْهِمْ بَابَهُ.

قَالَ أَبُو الْأَسْوَدِ: فَکُنْتُ عَلَی الْبَابِ أَنَا وَ نَفَرٌ مَعِی حَاجَتُهُمْ (5) أَنْ یَسْمَعُوا الْحِوَارَ الَّذِی یَجْرِی بَیْنَهُمْ (6)، فَابْتَدَرَ الْکَلَامَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، فَقَالَ: لِیَذْکُرْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ رَجُلًا إِنْ أَخْطَأَهُ هَذَا الْأَمْرُ کَانَتِ الْخِیَرَةُ لِصَاحِبِهِ، فَقَالَ الزُّبَیْرُ: قَدِ اخْتَرْتُ عَلِیّاً. وَ قَالَ طَلْحَةُ: قَدِ اخْتَرْتُ عُثْمَانَ. وَ قَالَ سَعْدٌ: قَدِ اخْتَرْتُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ (7)، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: قَدْ رَضِیَ الْقَوْمُ بِنَا وَ قَدْ جُعِلَ الْأَمْرُ فِینَا، وَ لَنَا أَیُّهَا الثَّلَاثَةُ، فَأَیُّکُمْ یُخْرِجُ عَنْ (8) هَذَا الْأَمْرِ نَفْسَهُ وَ یَخْتَارُ لِلْمُسْلِمِینَ رَجُلًا رَضِیَ فِی الْأُمَّةِ، فَأَمْسَکَ الشَّیْخَانِ، فَعَادَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ لِکَلَامِهِ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

ص: 370


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 169- 170، مع اختصار فی الإسناد.
2- فی المصدر: معشر.
3- فی الأمالی: التّیمیّ قال حدّثنا أبو عمر عن ابن أذینة.
4- فی ک: وهب بن وهب بن.
5- فی س: حاجبهم.
6- فی س: فیهم.
7- فی المصدر زیادة: بن عوف.
8- فی الأمالی: من، بدلا من: عن.

توضیح

قوله علیه السلام: إلی دعوة حقّ .. أی لن یدعو أحد قبلی إلی حقّ فما لم أدع إلیه لم یکن حقّا، أو لم یسبقنی أحد إلی إجابة دعوة حقّ، فما لم أجب إلیه لا یکون حقّا.

و نضا السّیف من غمده و انتضاه: أخرجه «1» .

توضیح این قول حضرت علیه السلام: الی دعوة حق .. یعنی اینکه هیچکس پیش از من به هیچ حقی فرانخوانده است و آنچه که من بدان نخوانده ام، حق نبوده است و یا اینکه احدی در پاسخ گفتن به هیچ دعوت و فراخوان حقی بر من پیشی نگرفته است و دعوتی که من بدان پاسخ نگفته ام، حق نبوده است. و نضا السیف من غمده و انتضاه بمعنی بیرون آوردن شمشیر از غلاف است.«1»

ابن میثم رحمه الله گوید: این سخن اشاره است به آگاهی حضرت از حال ستم­پیشگان و خوارج و پیمان شکنان در بیعت وی و آنچه پس از آن همچون شهید نمودن حسین علیه السلام و پیدایش بنی امیه و دیگر طوایف، پدیدار گشت، می باشد. و منظور از پیشوایان گمراهی طلحه و زبیر است و از پیروان گمراهی،پیروان آنان است و منظور از بیخردان معاویه و سران خوارج و امرای بنی امیه و منظور از پیروان بیخردان، پیروان ایشان است.

روایت20.

امالی شیخ طوسی(1):

ابی المفضل به سندی که ذکر می شود از ابی الطفیل عامر بن واثله الکنانی روایت کند که گفت: چون لحظه جان دادن عمر بن خطاب رسید، جانشینی خود را بشکل شورایی میان شش تن یعنی علی بن ابیطالب علیه السلام، عثمان بن عفان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص و عبد الرحمن بن عوف قرار داد

ص: 366


1- . أمالی شیخ طّوسیّ 2: 166- 168، با تفصیل در اسناد

کُنْ أَنْتَ ذَلِکَ الرَّجُلَ. قَالَ: فَإِنَّهُ لَمْ یَبْقَ إِلَّا أَنْتَ وَ عُثْمَانُ، فَأَیُّکُمَا یَتَقَلَّدُ هَذَا الْأَمْرَ عَلَی أَنْ یَسِیرَ فِی الْأُمَّةِ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سِیرَةِ (1) صَاحِبَیْهِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَلَا یَعْدُوهُمَا. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا (2) آخُذُهَا عَلَی (3) أَنْ أَسِیرَ فِی الْأُمَّةِ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جُهْدِی وَ طَوْقِی وَ أَسْتَعِینَ (4) عَلَی ذَلِکَ بِرَبِّی.

قَالَ: فَمَا عِنْدَکَ أَنْتَ (5) یَا عُثْمَانُ؟. قَالَ: أَسِیرُ فِی الْأُمَّةِ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ سِیرَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ. قَالَ: فَرَدَّهَا (6) عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثَلَاثاً، وَ عَلَی عُثْمَانَ ثَلَاثاً کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمَا یَقُولُ مِثْلَ قَوْلِهِ الْأَوَّلِ، فَلَمَّا تَوَافَقُوا عَلَی رَأْیٍ وَاحِدٍ، قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَسْمَعُوا مِنِّی قَوْلًا أَقُولُ لَکُمْ، قَالُوا: قُلْ یَا أَبَا الْحَسَنِ.

قَالَ: فَإِنِّی أَسْأَلُکُمْ بِاللَّهِ الَّذِی یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ هَلْ فِیکُمْ مِنْ رَجُلٍ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا، .. وَ ذَکَرَ الْمُنَاشَدَةَ نَحْوَهُ.

«23»

مَا (7): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنْ أَبِی عُقْدَةَ الْحَافِظِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ (8) عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَمِّهِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ، عَنْ أَبِیهِ (9)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ

ص: 371


1- فی المصدر: و بسیرة.
2- فی الأمالی: إنّی.
3- لا توجد: علی، فی ک.
4- فی س: واسعین.
5- فی ک لا توجد: أنت.
6- فی المصدر: قرّرها.
7- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 320، بتفصیل فی الإسناد.
8- فی المصدر: أبو، بدلا من: بن.
9- لا توجد: عن أبیه، فی الأمالی.

و عبد الله پسر عمر از کسانی بود که ایشان با وی رایزنی نموده ولی او مداخله ای در تصمیمات نداشت. ابوالطفیل گوید: چون که گرد آمدند، مرا جلوی در نشاندند تا به کسی اجازه ورود ندهم. علی بن ابیطالب گفت: شما برای منظوری که دارید گرد آمده اید، پس گوش بسپارید تا سخن گویم و اگر سخنم حق بود،تایید نمایید و اگر نادرست بود، پاسخم گویید و هیبت نکنید که من نیز یکی از شما مردمان هستم: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که پسر عمویی چون من داشته باشد و بیش از من به او نزدیک باشد؟! گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که عمویی چون عموی من حمزه شیرخدا و شیر رسول خدا داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که برادری چون جعفر داشته باشد که شهید آغشته به خونی است که در بهشت با دو بالش پرواز می کند؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که همسری چون همسر من فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، سرور زنان جهان در بهشت داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که پیش از من همراه با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بسوی هر دو قبله نماز گزارده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که در کتاب خدا دو سهم،سهم خاص و سهم عام داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خانه او را باز گزارد و آنچه که برای رسول خدا حلال بود، برای وی نیز حلال بود و آنچه که برای حضرت صلی الله علیه و آله و سلم حرام بود، بر وی نیز حرام بود؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که ده بار با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نجوا و رازگویی نشست و هر بار پیش از نجوایش صدقه ای پرداخت نمود؟ گفتند خدا داند که نه.

ص: 367

حَزْمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ: أَنَّ الْقَوْمَ حِینَ اجْتَمَعُوا لِلشُّورَی، فَقَالُوا فِیهَا وَ نَاجَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ کُلَّ (1) رَجُلٍ مِنْهُمْ عَلَی حِدَةٍ، ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ: عَلَیْکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ لَئِنْ وُلِّیتَ لَتَعْمَلَنَّ(2) بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ وَ سِیرَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَلَیَّ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ لَئِنْ وُلِّیتُ أَمْرَکُمْ لَأَعْمَلَنَّ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ لِعُثْمَانَ کَقَوْلِهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَجَابَهُ: أَنْ نَعَمْ. فَرَدَّ عَلَیْهِمَا الْقَوْلَ ثَلَاثاً، کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَقَوْلِهِ، وَ یُجِیبُهُ عُثْمَانُ: أَنْ نَعَمْ، فَبَایَعَ عُثْمَانَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ عِنْدَ ذَلِکَ.

«24»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (3): عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُثْمَانَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ وَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ أَمَرَهُمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَنْ یَدْخُلُوا بَیْتاً وَ یُغْلِقُوا عَلَیْهِمْ بَابَهُ وَ یَتَشَاوَرُوا فِی أَمْرِهِمْ، وَ أَجَّلَهُمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِنْ تَوَافَقَ خَمْسَةٌ عَلَی قَوْلٍ وَاحِدٍ وَ أَبَی رَجُلٌ مِنْهُمْ قُتِلَ ذَلِکَ (4) وَ إِنْ تَوَافَقَ أَرْبَعَةٌ وَ أَبَی اثْنَانِ قُتِلَ الِاثْنَانِ، فَلَمَّا تَوَافَقُوا جَمِیعاً عَلَی رَأْیٍ وَاحِدٍ قَالَ لَهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَسْمَعُوا مِنِّی مَا أَقُولُ لَکُمْ، فَإِنْ یَکُنْ حَقّاً فَاقْبَلُوهُ وَ إِنْ یَکُنْ بَاطِلًا فَأَنْکِرُوهُ. قَالُوا: قُلْ.

قَالَ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ .. أَوْ قَالَ: أَسْأَلُکُمْ بِاللَّهِ الَّذِی یَعْلَمُ سَرَائِرَکُمْ وَ یَعْلَمُ صِدْقَکُمْ إِنْ صَدَقْتُمْ وَ یَعْلَمُ کَذِبَکُمْ إِنْ کَذَبْتُمْ، هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ آمَنَ قَبْلِی بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ صَلَّی الْقِبْلَتَیْنِ قَبْلِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أُمِّرَ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) (5) سِوَایَ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

ص: 372


1- لا یوجد فی المصدر: کلّ.
2- فی س لا توجد: لتعملنّ.
3- إرشاد القلوب 2- 51- 57، مع اختلاف یسیر لم نشر له لعدم الوثوق بالمطبوع.
4- فی الإرشاد زیادة: الرّجل.
5- النّساء: 59.

گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این سخن را که در بین جنگجویان تبوک به من گفت، به وی گفته باشد: به راستی که تو نسبت به من به منزله هارون هستی نسبت به موسی، با این تفاوت که پس از من پیامبری نخواهد بود؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که پیامبر به وی سخنی نظیر این سخن که در روز غدیر خم به من گفت، گفته باشد: "هر که من مولای اویم، علی مولای اوست،خداوندا با هر که با او از سر دوستی در آمد، دوستی نما و با هر که با وی ستیز پیشه کرد،دشمن باش" ؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خانواده و اموالش را به وی سپرده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که مثل من مشرکین را کشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه .

گفت: شما را به خدا آیا کسی جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را پس از رحلتش غسل داد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست که دوستی اش با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قدیمی تر و صمیمی تر از دوستی من با وی باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: شما را به خدا آیا در میان شما کسی هست به جز من که درون قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفته و او را به خاک سپرده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. پس حضرت فرمود: پس اکنون هر چه خواهید و در سر دارید، کنید. در این هنگام طلحه و زبیر گفتند: سهم ما از خلافت از آن تو ای علی. پس عبد الرحمن بن عوف گفت: این کار را به عهده من بگذارید تا آنرا به یکی از شما اختصاص دهم. گفتند: موافقیم. پس عبدالرحمن گفت: دستت را پیش آور علی و خلافت را به این شرط که در میان ما مردمان به شیوه ابوبکر و عمر رفتار کنی، به تمام از آن خود کن. پس علی علیه السلام گفت: خلافت را به این شرط به دست می گیرم که تا حد توانم، به کتاب خدا

ص: 368

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَصَرَ أَبُوهُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَفَّلَهُ، غَیْرِی (1)؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ (2): فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (3) أَخُوهُ ذِی (4) الْجَنَاحَیْنِ (5) فِی الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَحَّدَ اللَّهَ قَبْلِی وَ لَمْ یُشْرِکْ بِهِ شَیْئاً؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ عَمُّهُ حَمْزَةُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ زَوْجَتُهُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ ابْنَاهُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَعْلَمُ بِنَاسِخِ الْقُرْآنِ وَ مَنْسُوخِهِ وَ السُّنَّةِ مِنِّی؟!. قَالُوا:

اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَشْرِ آیَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ مُؤْمِناً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَاجَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ یُقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ ذَلِکَ،

ص: 373


1- فی الإرشاد: غیر أبی، و هو الظّاهر.
2- لا توجد هذه المناشدة فی المصدر.
3- فی س: بعد کلمة أحد کلمة مشوّشة لعلّها: یطیر.
4- کذا، و الصّواب: ذو- بالرّفع-، و لا توجد فی س.
5- فی س: بالجناحین.

و سنت پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم رفتار نمایم. پس وی دستش را از دست علی کشید و گفت: ای عثمان دستت را پیش آور و خلافت را به این شرط که در میان ما مردمان به شیوه ابوبکر و عمر رفتار کنی. عثمان گفت: چنین می کنم و سپس پراکنده گشتند. ابورافع از موالی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز این حدیث مناشده (سوگند دادن) را از امیر المومنین علیه السلام روایت کرده است.

روایت21.

امالی شیخ طوسی (1):

گروهی به نقل از ابی المفضل به سندی که ذکر می شود نقل می کنند که معاویة بن عبد الله بن عبید الله بن ابی رافع از جدش ابی رافع روایت می کند: وقتی که اعضای شورا که شش تن یعنی علی بن ابیطالب و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن مالک و عبد الرحمن بن عوف بودند،گرد آمدند؛ علی بن ابی طالب علیه السلام پیش آمد و گفت: ای جماعت شما را به خدا سوگند آیا کسی از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: جایگاه تو نسبت به من ای علی همچون جایگاه هارون است نسبت به موسی؟ آیا هرگز شنیده اید که این را به کسی جز من گفته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: ای جماعت! آیا به جز من کسی از شما هست که دو سهم داشته باشد، سهم خاص و سهم عام؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: .. و این روایت را نظیر آنچه که از ابی الاسود الدوئلی از امیر المومنین نقل شده، تا پایان ذکر می کند.

توضیح

منظور از سهم خاص، سهمی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بخاطر جنگیدن فرشتگان همراه با او،به وی اختصاص داد

ص: 369


1- . امالی شیخ طوسی 2: 168- 169، با بیان مفصل اسناد.

غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا (1) یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً (2) غَیْرَ فَرَّارٍ لَا یُوَلِّی الدُّبُرَ یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ، وَ ذَلِکَ حَیْثُ رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ مُنْهَزِمَیْنِ، فَدَعَانِی وَ أَنَا أَرْمَدُ فَتَفَلَ فِی عَیْنِی، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ، فَمَا وَجَدْتُ بَعْدَهَا حَرّاً وَ لَا بَرْداً یُوذِیَانِی، ثُمَّ أَعْطَانِی الرَّایَةَ، فَخَرَجْتُ بِهَا فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدِی خَیْبَرَ، فَقَتَلْتُ مُقَاتِلِیهِمْ وَ فِیهِمْ مَرْحَبٌ وَ سَبَیْتُ ذَرَارِیَّهُمْ، فَهَلْ کَانَ ذَلِکَ غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ الْخَلْقِ إِلَیْکَ وَ إِلَیَّ وَ أَشَدِّهِمْ لِی وَ لَکَ حُبّاً یَأْکُلُ مَعِی مِنْ هَذَا الطَّیْرِ، فَأَتَیْتُ فَأَکَلْتُ مَعَهُ، فَهَلْ کَانَ غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَتَنْتَهُنَّ یَا بَنِی وَلِیعَةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ عَلَیْکُمْ رَجُلًا نَفْسُهُ کَنَفْسِی وَ طَاعَتُهُ کَطَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُ کَمَعْصِیَتِی یَعْصَاکُمْ أَوْ یَقْصَعُکُمْ (3) بِالسَّیْفِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ عَلِیّاً، هَلْ کَانَ غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْهِ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَةُ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فِیهِمْ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ لَیْلَةَ الْقَلِیبِ لَمَّا جِئْتُ بِالْمَاءِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: هَذِهِ هِیَ الْمُوَاسَاةُ، وَ ذَلِکَ یَوْمَ أُحُدٍ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (4): إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ، فَقَالَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ أَنَا مِنْکُمَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 374


1- فی ک: رجلا غدا.
2- فی ک: کرّار- بالرّفع-.
3- فی ک نسخة بدل: یقصفکم.
4- فی إرشاد القلوب زیادة هنا و هی: و ما یمنعه من ذلک؟.

و یا اشاره به سهمی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آموزش دادن و همنشینی با وی در خلوتهایش علاوه بر آن امتیازاتی است که حضرت همراه با دیگر صحابه پیامبر از آن برخوردار بود، وی را به آن مخصوص گردانده بود و قول نخست صحیح تر است.

روایت22.

امالی شیخ طوسی: جماعتی از ابی المفضل و به سندی که وی ذکر نموده از ابی الاسود الدوئلی روایت کرده اند که گفت: زمانی که ابولؤلؤ عمر بن الخطاب را به خنجری از پای درآورد، او خلافت را میان شش تن قرار داد: علی بن بن ابیطالب و عثمان بن عفان و طلحه و زبیر و سعد بن مالک و عبد الرحمن بن عوف و عبد الله بن عمر نیز همراه ایشان بود و رایزنیهایشان را می شنید ولی سهمی از این امر نداشت و عمر دستور داد تا برای اینکار به خانه ای داخل شده و در را بر خود ببندند. ابو الاسود گوید من و چند تن دیگر پشت در بودیم و می کوشیدیم تا سخنی که میان ایشان درمی گیرد را بشنویم. عبد الرحمن بن عوف سخن آغاز نمود و گفت: هر یک از شما کسی را نام ببرید که اگر خلافت به خودش نرسد، فرصت برگزیده شدن به آن دوستش برسد. زبیر گفت من علی را برگزیدم و طلحه گفت من عثمان را و سعد گفت من هم عبد الرحمن را. پس عبد الرحمن گفت: این گروه به ما رای داده و این امر در دست ما و در اختیار ما سه تن قرار گرفته است. اکنون کدامیک از ما حاضر است که خود را از این امر برکنار داشته و مردی را برمی گزیند که انتخابش به سود همه مردمان باشد؟ علی و عثمان هر دو خموش بودند، پس عبد الرحمن سخن خود را تکرار کرد و علی علیه السلام به او گفت:

ص: 370

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نُودِیَ بِهِ مِنَ السَّمَاءِ: لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ مَنْ یُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ عَلَی لِسَانِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِ الْقُرْآنِ وَ سَتُقَاتِلُ أَنْتَ یَا عَلِیُّ عَلَی تَأْوِیلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ غَسَّلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ (1)الْمُقَرَّبِینَ بِالرَّوْحِ وَ الرَّیْحَانِ تُقَلِّبُهُ لِیَ الْمَلَائِکَةُ وَ أَنَا أَسْمَعُ قَوْلَهُمْ وَ هُمْ یَقُولُونَ: اسْتُرُوا عَوْرَةَ نَبِیِّکُمْ سَتَرَکُمُ اللَّهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ مَنْ کَفَّنَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَضَعَهُ فِی حُفْرَتِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ بِالتَّعْزِیَةِ حَیْثُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ تَبْکِیهِ إِذْ سَمِعْنَا حِسّاً عَلَی الْبَابِ وَ قَائِلًا یَقُولُ نَسْمَعُ حِسَّهُ (2) وَ لَا نَرَی شَخْصَهُ وَ هُوَ یَقُولُ-: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، رَبُّکُمْ عَزَّ وَ جَلَّ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکُمْ: إِنَّ فِی اللَّهِ خَلَفاً مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ، وَ عَزَاءً مِنْ کُلِّ هَالِکٍ، وَ دَرَکاً مِنْ کُلِّ فَوْتٍ، فَتَعَزَّوْا بِعَزَاءِ اللَّهِ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَمُوتُونَ، وَ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ لَا یَبْقَوْنَ، وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، وَ أَنَا فِی الْبَیْتِ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ أَرْبَعَةٌ لَا خَامِسَ لَنَا سِوَی (3) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُسَجًّی بَیْنَنَا، غَیْرُنَا؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ رُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ بَعْدَ مَا غَرَبَتْ أَوْ (4) کَادَتْ تَغِیبُ

ص: 375


1- من هنا إلی قوله: و إنّکم لن تضلّوا .. سقط من المصدر.
2- فی ک نسخة بدل: صوته.
3- فی ک نسخة بدل: إلّا.
4- فی ک: واو، بدلا من: أو.

تو چنین کن. گفت: اگر چنین باشد تنها تو می مانی و عثمان، و کدامیک از شما این وظیفه را بعهده می گیرد به این شرط که بنا به سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سیره دو صحابی اش ابوبکر و عمر بر مردمان حاکم گردد و از آن دو تعدی ننماید. علی علیه السلام گفت: من این کار را بر این اساس به عهده می گیرم که تا حد توان و امکان بر سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با مردمان رفتار نمایم و در این کار از پروردگارم یاری جویم. گفت: تو چه می گویی ای عثمان؟ گفت: من بر سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سیره ابوبکر و عمر بر مردمان حکومت خواهم کرد. گوید: پس عبد الرحمن پیشنهاد را سه بار دیگر بر علی و سه بار هم بر عثمان عرضه نمود و هر یک هر بار همان سخن را بر زبان راندند و چون ایشان بر یک نظر، هم رأی شدند، علی علیه السلام به ایشان گفت: اکنون دوست دارم که این سخنی که به شما می گویم را بشنوید. گفتند: بگو ای ابا الحسن. گفت: شما را به خدایی که تمام پیدا و پنهانتان را می داند، آیا کسی از شما هست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: تو نسبت به من همچون هارون هستی نسبت به موسی، جز اینکه پیامبری پس از من نخواهد بود؟ گفتند: خدا داند که نه .. و حدیث مناشده – قسم دادن - را نظیر نمونه های قبلی ذکر می نماید.

روایت23.

امالی شیخ طوسی(1):

احمد بن محمد بن الصلت به سندی که ذکر می کند از عبدالله بن ابی بکر بن محمد بن عمرو بن حزم از پدرش از جدش روایت می کند:

ص: 371


1- . امالی شیخ طوسی 2: 320، با تفصیل در اسناد.

حَتَّی صَلَّی الْعَصْرَ فِی وَقْتِهَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَخْذِ (1) بَرَاءَةَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ بَعْدَ مَا انْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ بِهَا فَقَبَضْتُهَا مِنْهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ بَعْدَ مَا رَجَعَ-: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! أَ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ؟ فَقَالَ: إِنَّهُ لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا عَلِیٌّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی، وَ لَوْ کَانَ بَعْدِی لَکُنْتَهُ یَا عَلِیُّ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ مَنْ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّهُ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا کَافِرٌ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ أَمَرَ بِسَدِّ أَبْوَابِکُمْ وَ فَتْحِ بَابِی، فَقُلْتُمْ فِی ذَلِکَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا أَنَا سَدَدْتُ أَبْوَابَکُمْ وَ لَا أَنَا فَتَحْتُ بَابَهُ (2) بَلِ اللَّهُ سَدَّ أَبْوَابَکُمْ وَ فَتَحَ بَابَهُ؟!. قَالُوا: نَعَمْ.

قَالَ: أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَاجَانِی یَوْمَ الطَّائِفِ دُونَ النَّاسِ فَأَطَالَ ذَلِکَ، فَقَالَ بَعْضُکُمْ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّکَ قَدِ انْتَجَیْتَ عَلِیّاً دُونَنَا، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا أَنَا انْتَجَیْتُهُ بَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ انْتَجَاهُ؟!. قَالُوا: نَعَمْ.

قَالَ: أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْحَقُّ مِنْ بَعْدِی مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ یَدُورُ الْحَقُّ مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ؟. قَالُوا: نَعَمْ.

قَالَ: فَهَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، وَ إِنَّکُمْ

ص: 376


1- فی س: یأخذ. و لعلّها بتقدیر: أن.
2- لا یوجد فی س: بابه.

زمانی که این افراد برای شورا گرد آمدند و درباره آن سخن آغاز کردند و عبدالرحمن با هر یک از ایشان جداگانه گفتگو نمود، به علی گفت: پیمان و میثاق خداوند بر تو باد که اگر این امر را به دست گرفتی بر کتاب خدا و سنت پیامبرش و سیره ابوبکر و عمر رفتار نمایی. پس علی علیه السلام گفت: پیمان و میثاق خداوند بر من باد که اگر امر خلافت را به دست گیرم، بر کتاب خدا و سنت پیامبرش رفتار کنم. پس عبد الرحمن به عثمان نظیر آنچه به علی علیه السلام گفته بود را گفت و او پاسخ داد: چنین باد. و این سخن را سه بار خطاب به هر دو تکرار نمود و هر بار همان پاسخی که داده بود را تکرار می کرد و عثمان می گفت: می پذیرم و اینگونه بود که عبدالرحمن با عثمان بیعت نمود.

روایت24.

ارشاد القلوب(1):

ابوالمفضل به سندی که از اباذر رضی الله عنه ذکر کرده، روایت می کند: علی علیه السلام و عثمان و طلحه و زبیر و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص را عمر بن الخطاب دستور داد که به درون خانه ای رفته و درها را به روی خود ببندند و در امر خود به مشورت و رایزنی بپردازند و به ایشان سه روز مهلت داد و اگر پنج تن بر نظری توافق نموده و یک تن مخالفت نمود، آن یک تن کشته شود و اگر چهار تن توافق نموده و دو تن مخالف بودند، آندو کشته شوند و آنگاه که به نظری واحد رسیدند، علی بن ابی طالب علیه السلام خطاب به ایشان گفت: دوست دارم به این سخنی که می گویم گوش بسپارید و اگر حق بود بپذیرید و اگر باطل بود انکار نمایید. گفتند: بگو. گفت: شما را به خدا سوگند .. و یا گفت: شما را به خدایی که رازهای پنهان شما را می داند و از راستگویی شما اگر راست گویید و از دروغگویی شما اگر دروغ گویید، آگاه است؛ آیا هیچیک از شما هست که پیش از من به خدا و رسول او ایمان آورده و به سوی هر دو قبله نماز گزارده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت: آیا کسی غیر از من از میان شماست که به این آیه حق تعالی (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ)(2) : -: ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید)، امارت یافته باشد؟ گفتند خدا داند که نه.

ص: 372


1- . إرشاد القلوب 2: 51- 57، با اندک تفاوتی که بدلیل عدم اطمینان به چاپ مطبوع به آن اشاره نکردیم.
2- . النّساء/ 59

لَنْ تَضِلُّوا (1) مَا اتَّبَعْتُمُوهُمَا وَ اسْتَمْسَکْتُمْ بِهِمَا؟. قَالُوا: نَعَمْ.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَفَی (2) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِنَفْسِهِ وَ رَدَّ بِهِ کَیْدَ (3) الْمُشْرِکِینَ وَ اضْطَجَعَ فِی مَضْجَعِهِ، وَ شَرَی بِذَلِکَ مِنَ اللَّهِ نَفْسَهُ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ حَیْثُ آخَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ کَانَ لَهُ أَخاً (4) غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ أَحَدٌ ذَکَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا ذَکَرَنِی إِذْ قَالَ: (وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ) (5)، غَیْرِی؟!.

قَالَ: فَهَلْ سَبَقَنِی مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ آتَی الزَّکَاةَ وَ هُوَ رَاکِعٌ، فَنَزَلَتْ فِیهِ: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) (6)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ بَرَزَ لِعَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ حَیْثُ عَبَرَ خَنْدَقَکُمْ وَحْدَهُ وَ دَعَا جَمِیعَکُمْ إِلَی الْبِرَازِ فَنَکَصْتُمْ عَنْهُ، وَ خَرَجْتُ إِلَیْهِ فَقَتَلْتُهُ وَ فَتَّ اللَّهُ(7)بِذَلِکَ فِی أَعْضَادِ الْمُشْرِکِینَ وَ الْأَحْزَابِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَابَهُ مَفْتُوحاً فِی الْمَسْجِدِ یَحِلُّ لَهُ مَا یَحِلُّ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَحْرُمُ عَلَیْهِ مَا یَحْرُمُ عَلَی رَسُولِ

ص: 377


1- إلی هنا سقط عن إرشاد القلوب.
2- کذا، و لعلّه: وقی، کما فی المصدر.
3- فی المصدر: مکر، و هی نسخة بدل جاءت علی مطبوع البحار.
4- فی إرشاد القلوب: و کأنّ لم یکن له أخ ..
5- الواقعة: 10- 11.
6- المائدة: 55.
7- فی س زیادة: إلیه، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی ک.

گفت: آیا هیچیک از شما هست به غیر از من که پدرش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را یاری کرده و در سایه سرپرستی خود قرار داده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که برادرش در بهشت دو بال پرواز داشته باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که خداوند را به یگانگی یاد کرد و او را هیچ انبازی نگرفت؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که عمویش حمزه سید الشهداء باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که همسرش سرور زنان اهل بهشت باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که پسرانش سرور جوانان اهل بهشت باشند؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست که بیش از من ناسخ و منسوخ قران را و سنت پیامبر را بشناسد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که خداوند او را در ده آیه از قرآن مؤمن نامیده باشد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که ده بار با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به رازگویی نشست و هر بار پیش از این کار حاضر به پرداخت صدقه شد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "هر که من مولای اویم، پس علی هم مولای اوست،خداوندا با هر که با او دوستی ورزید، دوستی کن و با هر که با او از در دشمنی درآمد، دشمن باش و حاضران این سخن را به غایبان برسانند." ؟

ص: 373

اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ آیَةَ التَّطْهِیرِ حَیْثُ یَقُولُ تَعَالَی:

(إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (1)، غَیْرِی وَ غَیْرَ زَوْجَتِی وَ ابْنَیَّ؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَرَبِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ (2)فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لِی شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتُ لَکَ مِثْلَهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ (3): فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ صَاحِبَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ (4): فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَاوَلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ تَحْتَ قَدَمَیْهِ فَرَمَی بِهَا فِی وُجُوهِ الْکُفَّارِ فَانْهَزَمُوا، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَضَی دَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْجَزَ عِدَاتِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اشْتَاقَتِ الْمَلَائِکَةُ إِلَی رُؤْیَتِهِ فَاسْتَأْذَنَتِ اللَّهَ تَعَالَی فِی زِیَارَتِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَرِثَ سِلَاحَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَدَاتَهُ (5)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 378


1- الأحزاب: 33.
2- لا توجد: فهل، فی س.
3- هذه المناشدة جاءت فی إرشاد القلوب بعد مناشدة الاضطجاع فی لحاف واحد.
4- وقعت هذه المناشدة بعد المناشدة التّالیة.
5- فی إرشاد القلوب: و دوابّه.

گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفته باشد: "براستی که فردا پرچم سپاه را به دست مردی می دهم که خدا و رسول خدا را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند و جنگاوری است که گریزان نیست و هرگز از میدان روی نگرداند و خداوند به دستان او فتح و پیروزی حاصل گرداند و این پس از آن بود که ابوبکر و عمر شکست خورده بازگشته بودند. پس مرا به حالی که چشم درد شدیدی داشتم فراخواند و آب دهانش را بر چشم من مالید و فرمود: خداوندا هر گرما و سرمایی را از تن او بزدا، و من پس از آن هیچ گرمی و سردی که آزارم دهد، در جسم خود ندیدم و سپس پرچم را به من داد و من علم به دست روانه گشتم و خداوند خیبر را به دستان من گشود و من جنگاوران ایشان را بر خاک افکندم که مرحب از جمله ایشان بود و خانواده شان را به اسارت گرفتم. آیا کسی غیر من بود که چنین کرد؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا درباره وی گفت: خداوندا محبوبترین بندگانت نزد خودت و من را و آنکه بیش از همه من و تو را دوست دارد، به نزد من آور تا با من در خوردن این مرغ بریان همسفره شود و من بودم که آمدم و با او همسفره شدم. آیا کسی دیگر بود؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره او چنین گفته باشد: "ای بنی ولیعه! یا بس می کنید یا اینکه مردی را به سوی شما گسیل می کنم که جانش چون جان من و فرمانبری از او چون فرمانبری از من و سرپیچی از او بسان سرپیچی از من است، با شما ستیز می کند تا آنکه بارانی از شمشیر بر سرتان فرو بارد"؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا نظیر این سخنی که درباره من گفت، به وی گفته باشد: "دروغگوست هر آنکه می پندارد مرا دوست دارد ولی از علی بیزار است." آیا جز درباره من این سخن را گفت؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما بود بسان من، که چون برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آب آوردم، سه هزار فرشته که جبرئیل و میکائیل و اسرافیل از جمله ایشان بودند، در یک لحظه بر او سلام و درود فرستاده باشند؟ گفتند خدا داند که نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که جبرئیل در روز جنگ احد درباره کار او گفته باشد: همدردی و همراهی به این می گویند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: او از من است و من از اویم. و جبرئیل علیه السلام گفت: و من نیز از شمایم؟ گفتند نه.

ص: 374

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَهْلِهِ وَ جَعَلَ أَمْرَ أَزْوَاجِهِ إِلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ حَمَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی کَتِفِهِ حَتَّی کَسَرَ الْأَصْنَامَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْکَعْبَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اضْطَجَعَ هُوَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی لِحَافٍ وَاحِدٍ إِذْ کَفَّلَنِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا (1).

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ صَاحِبُ رَایَتِی وَ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ أَوَّلَ دَاخِلٍ (2) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ آخِرَ خَارِجٍ مِنْ عِنْدِهِ وَ لَا یَحْجُبُ عَنْهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ مَنْ نَزَلَتْ فِیهِ وَ فِی زَوْجَتِهِ وَ وَلَدَیْهِ: (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً ...) (3) .. إِلَی سَائِرِ مَا اقْتَصَّ (4) اللَّهُ تَعَالَی مِنْ ذِکْرِنَا فِی هَذِهِ السُّورَةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَزَلَتْ فِیهِ هَذِهِ الْآیَةُ: (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ) (5)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ: (أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.) (6).. إِلَی آخِرِ مَا اقْتَصَّ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ خَبَرِ الْمُؤْمِنِینَ،

ص: 379


1- هنا مناشدة فی المصدر، و قد تقدّمت فی المتن، و أشرنا إلی موضعها.
2- فی المصدر: وارد.
3- الإنسان: 80.
4- فی إرشاد القلوب: قصّ.
5- فی التّوبة: 19.
6- السّجدة: 18.

گفت: آیا هیچیک از شما هست که از سوی آسمان وی را به این سخن ندا داده باشند: شمشیری نیست مگر ذوالفقار و جوانمردی نیست مگر علی. گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که به گفته پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با ناکثین و قاسطین و مارقین خواهد جنگید؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا به وی گفت: "من برای تنزیل قران جنگیدم و تو ای علی برای تأویل و تفسیر شدن آن خواهی جنگید."؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به همراه فرشتگان مقرب با عطر خوش بهشت و رحمت الهی غسل داد و فرشتگان او را برای من به پهلوها می گرداندند و می شنیدم که می گفتند: "عورت پیامبرتان را بپوشانید که خداوند شما را پوشیده دارد" ؟ گفتند نه. گفت : و آیا کسی جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را کفن نمود و او را در قبرش نهاد؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من و خانواده ام که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رحلت فرمود و فاطمه علیها السلام بر وی می گریست، خداوند عز و جل کسی را برای تسلیت گویی به نزدش فرستاد،آنگاه که صدایی را بروی در شنیدیم و کسی که صدایش را می شنیدم و خودش را نمی دیدیم، می گفت: سلام بر شما ای اهل بیت و رحمت و برکات خدا. پروردگار والای بلندمرتبه تان به شما سلام می رساند و می فرماید: به راستی که وجود خداوند جایگزین هر مصیبت وارده و تسلیتی در برابر هر از دست رفته و جبرانی در برابر هر از دست رفتگی است، پس به تسلیت گویی و آرامش الهی، تعزیت و آرامش گیرید و بدانید که همه ساکنان زمین مردنی هستند و ساکنان آسمان نیز برجای ماندنی نیستند و سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما باد. و این در حالی بود که من و فاطمه و حسن و حسین چهار تنی بودیم که کسی جز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالیکه در میان ما رویش با پارچه ای پوشیده شده بود، پنجمینِ ما نبود؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که خورشید پس از آنکه غروب کرده بود یا نزدیک بود غروب کند،

ص: 375

غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ فِی زَوْجَتِهِ وَ وَلَدَیْهِ آیَةَ الْمُبَاهَلَةِ، وَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَفْسَهُ نَفْسَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَزَلَتْ فِیهِ هَذِهِ الْآیَةُ: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ) (1) لَمَّا وَقَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْلَةَ الْفِرَاشِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَقَی (2) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْمِهْرَاسِ لَمَّا اشْتَدَّ ظَمَؤُهُ وَ أَحْجَمَ عَنْ ذَلِکَ أَصْحَابُهُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَقُولُ کَمَا قَالَ عَبْدُکَ مُوسَی: (رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی) (3) ..

إِلَی آخِرِ دَعْوَةِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَّا النُّبُوَّةَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ هُوَ أَدْنَی الْخَلَائِقِ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنِّی کَمَا أَخْبَرَکُمْ بِذَلِکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ (4): فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ مِنْ شِیعَتِکَ رَجُلًا یَدْخُلُ فِی شَفَاعَتِهِ الْجَنَّةَ مِثْلُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ

ص: 380


1- البقرة: 208.
2- العبارة مشوّشة فی مطبوع البحار و أخذت من المصدر.
3- طه: 25- 31.
4- لا توجد هذه المناشدة فی إرشاد القلوب.

برایش بازگردانده شد تا آنکه نماز عصرش را سر وقت بخواند؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا به وی فرمود تا سوره برائت را پس از آنکه ابوبکر همراه با آن روانه گشته بود، از وی بستانم و من آنرا از وی گرفتم و ابوبکر پس از آنکه بازگشت گفت: ای رسول خدا! آیا درباره من آیه ای نازل شده است؟ پس حضرت فرمود: "چنین است که کسی جز علی بجای من آیه ای را نرساند"؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا درباره وی گفته باشد: " تو نسبت به من همچون هارون هستی نسبت به موسی جز اینکه پیامبری بعد از من نخواهد بود و اگر بود، بی شک آن تو بودی ای علی." ؟ گفتند نه. گفت : آیا هیچیک از شما هست به جز من که رسول خدا به وی گفته باشد: " به راستی که جز مومنان تو را دوست ندارند و جز کافران از تو بیزار نیستند."؟ گفتند نه. گفت : آیا به یاد دارید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستور فرمود که در خانه هاتان را ببندید و در خانه مرا باز گذاشت و در این باره با او سخن گفتند و رسول خدا فرمود: من نبودم که در خانه های شما را بستم و من نبودم که در خانه او را باز گذاشتم بلکه خداوند بود که فرمود در خانه شما بسته باشد و در خانه او باز." ؟ گفتند نه. گفت : آیا به یاد دارید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ طائف با من و نه هیچ کس از مردمان به رایزنی محرمانه نشست و این مشورت بسیار به طول انجامید و برخی از شما گفتید: ای رسول خدا! شما تنها با علی و بدون ما به نجوا و سخن محرمانه نشسته ای. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من نیستم که او را به نجوا و سخن محرمانه گرفته ام، بلکه خداوند عز و جل است که چنین خواسته است." ؟ گفتند: آری. گفت: آیا به یاد دارید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: " پس از من حق با علی است و علی با حق است و حق هر کجا که او روی نماید، همراه اوست." ؟ گفتند آری. گفت: آیا به یاد دارید که رسول خدا فرمود: " من دو حقیقت گرانقدر در میان شما باقی می گذارم: کتاب خدا و عترتم یعنی اهل بیتم و به راستی که این دو از هم جدا نگردند تا آنکه در کنار حوض کوثر بر من وارد گردند و

ص: 376

هُمُ الْفَائِزُونَ تَرِدُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رِوَاءً مَرْوِیِّینَ وَ یَرِدُ عَدُوُّکُمْ ظِمَاءً مُقْمَحِینَ (1)، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَحَبَّ هَذِهِ الشَّعَرَاتِ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ تَعَالَی، وَ مَنْ أَبْغَضَهَا وَ آذَاهَا فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ تَعَالَی، وَ مَنْ آذَی اللَّهَ تَعَالَی لَعَنَهُ اللَّهُ وَ أَعَدَّ لَهُ جَهَنَّمَ وَ سَاءَتْ مَصِیراً. فَقَالَ أَصْحَابُهُ: وَ مَا شَعَرَاتُکَ هَذِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. قَالَ: عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یَعْسُوبُ الظَّالِمِینَ، وَ أَنْتَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ، وَ أَنْتَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ الَّذِی یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ طَرَحَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثَوْبَهُ وَ أَنَا تَحْتَ الثَّوْبِ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ (2) أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی هَؤُلَاءِ إِلَیْکَ لَا إِلَی النَّارِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْجُحْفَةِ بِالشُّجَیْرَاتِ مِنْ خُمٍّ: مَنْ أَطَاعَکَ فَقَدْ أَطَاعَنِی وَ مَنْ أَطَاعَنِی فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ، وَ مَنْ عَصَاکَ فَقَدْ عَصَانِی وَ مَنْ عَصَانِی فَقَدْ عَصَی اللَّهَ تَعَالَی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجَتِهِ؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ (3) جَلَسَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ زَوْجَتِهِ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا سَتْرَ دُونَکَ یَا عَلِیُّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا:

لَا.

ص: 381


1- فی ک نسخة بدل: مظمئین.
2- لا توجد: اللّهمّ، فی ک.
3- سقط من إرشاد القلوب المطبوع: قالوا: لا، قال: فهل فیکم أحد.

شما مادام که از آندو پیروی کنید و به آنها تمسک جویید، گمراه نخواهید گشت."؟ گفتند: آری. گفت: آیا در میان شما کسی هست به غیر از من که به جانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفاع نمود و نیرنگ مشرکین را نقش بر آب کرد و در بستر او خوابید و با این کار جان خود را به خداوند فروخت؟ گفتند نه. گفت: آیا در میان شما کسی هست به غیر از من که چون رسول خدا میان اصحابش پیوند برادری برقرار نمود، با وی برادر گشت؟ گفتند نه. گفت: آیا در میان شما کسی هست که خداوند عز و جل او را اینچنین که از من در قران یاد می کند یاد کرده باشد: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1) {و سبقت گیرندگان مقدمند * آنانند همان مقربان خدا}؟ (گفتند نه.) گفت: آیا هیچ یک از شما پیش از من بسوی خداوند و رسول او شتاب نمود؟ گفتند نه. گفت: آیا در میان شما کسی جز من هست که به حال رکوع زکات پرداخت کرده باشد و درباره او این آیه شریفه نازل شده باشد: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(2) {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند؟} گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که چون عمرو بن عبد ودّ به تنهایی از خندق شما عبور نمود و تک تک شما را به درآمدن به میدان کارزار فراخواند و شمایان همه از رویارویی با او عقب نشستید، و من بسوی وی روانه گشته و او را هلاک کردم و اینگونه خداوند اراده مشرکین و احزاب را سست گرداند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خانه او را به سمت مسجد باز گزارد و هر آنچه برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حلال بود برای وی نیز حلال بود و هر آنچه که برای حضرت حرام بود، بر وی نیز حرام بود؟

ص: 377


1- . الواقعة/ 10- 11
2- . المائدة/ 55

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ احْتَمَلَ بَابَ خَیْبَرَ یَوْمَ فَتَحْتُ حِصْنَهَا ثُمَّ مَشَی بِهِ سَاعَةً ثُمَّ أَلْقَاهُ فَعَالَجَهُ بَعْدَ ذَلِکَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَلَمْ یُقِلُّوهُ (1) مِنَ الْأَرْضِ، غَیْرِی؟!.

قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مَعِی فِی قَصْرِی وَ مَنْزِلُکَ تُجَاهَ مَنْزِلِی فِی الْجَنَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ أَوْلَی النَّاسِ بِأُمَّتِی (2) مِنْ بَعْدِی، وَالَی اللَّهُ مَنْ وَالاکَ وَ عَادَی اللَّهُ مَنْ عَادَاکَ، وَ قَاتَلَ اللَّهُ مَنْ قَاتَلَکَ بَعْدِی، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ صَلَّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَشْهُراً قَبْلَ النَّاسِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّکَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ یَا عَلِیُّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْسُوکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بُرْدَیْنِ: أَحَدُهُمَا أَحْمَرُ وَ الْآخَرُ أَخْضَرُ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَطْعَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ مِنْ فَاکِهَةِ الْجَنَّةِ لَمَّا هَبَطَ بِهَا جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: لَا یَنْبَغِی أَنْ یَأْکُلَهُ فِی الدُّنْیَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ أَقْوَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ، وَ أَوْفَاهُمْ بِعَهْدِ اللَّهِ، وَ أَعْلَمُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ، وَ أَقْسَمُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ، وَ أَرْأَفُهُمْ بِالرَّعِیَّةِ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ قَسِیمُ النَّارِ تُخْرِجُ مِنْهَا مَنْ آمَنَ وَ أَقَرَّ، وَ تَدَعُ فِیهَا مَنْ کَفَرَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

ص: 382


1- فی المصدر: فلم ینقلوه.
2- فی ک: منّی.

گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من و همسر و فرزندانم که خدای تعالی آیه تطهیر را درباره وی نازل نمود،آنجا که می فرماید: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)(1)

-: خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند) ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفته باشد: " من سرور فرزندان آدم علیه السلام هستم و علی سرور عرب است."؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفت: "هیچ چیزی از خداوند برای خود مسألت ننمودم مگر آنکه نظیر آنرا برای تو نیز خواستم." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که در همه موقعیتها و حالات یار و همراه پیامبر بوده باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشتی از خاک زیر پایش را برگرفت و به روی کافران پاشید و ایشان درهم شکسته و مهزوم گشتند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که دیْن و بدهی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را ادا نمود و وعده های او را عملی نمود؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که فرشتگان شیفته دیدار روی او بودند و از خداوند تعالی برای زیارت او اجازه خواستند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که وارث سلاح رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و وسایل وی گشت؟ گفتند نه.

ص: 378


1- . الأحزاب/ 33

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لِلْعَیْنِ وَ قَدْ غَاضَتْ: انْفَجِرِی! فَانْفَجَرَتْ، فَشَرِبَ مِنْهَا الْقَوْمُ وَ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْمُسْلِمُونَ مَعَهُ فَشَرِبَ وَ شَرِبُوا وَ شَرِبَتْ خَیْلُهُمْ وَ مَلَئُوا رَوَایَاهُمْ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَعْطَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَنُوطاً مِنْ حَنُوطِ الْجَنَّةِ، قَالَ: اقْسِمْ هَذَا أَثْلَاثاً، ثُلُثاً لِی حَنِّطْنِی بِهِ، وَ ثُلُثاً لِابْنَتِی، وَ ثُلُثاً لَکَ، غَیْرِی؟!. قَالُوا: لَا.

قَالَ: .. فَمَا زَالَ یُنَاشِدُهُمْ وَ یَذْکُرُ لَهُمْ مَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَنْعَمَ عَلَیْهِ بِهِ حَتَّی قَامَ قَائِمُ الظَّهِیرَةِ وَ دَنَتِ الصَّلَاةُ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ: أَمَّا إِذَا أَقْرَرْتُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ بَانَ لَکُمْ مِنْ سَبَبِیَ الَّذِی(1) ذَکَرْتُ، فَعَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَحْدَهُ، وَ أَنْهَاکُمْ عَنْ سَخَطِ اللَّهِ فَلَا تَعَرَّضُوا لَهُ (2) وَ لَا تُضَیِّعُوا أَمْرِی، وَ رُدُّوا الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ، وَ اتَّبِعُوا سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سُنَّتِی مِنْ بَعْدِهِ، فَإِنَّکُمْ إِنْ خَالَفْتُمُونِی خَالَفْتُمْ نَبِیَّکُمْ فَقَدْ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ جَمِیعُکُمْ، وَ سَلِّمُوهَا إِلَی مَنْ هُوَ لَهَا أَهْلٌ وَ هِیَ لَهُ أَهْلٌ، أَمَا وَ اللَّهِ مَا أَنَا بِالرَّاغِبِ فِی دُنْیَاکُمْ، وَ لَا قُلْتُ مَا قُلْتُ لَکُمْ افْتِخَاراً وَ لَا تَزْکِیَةً لِنَفْسِی، وَ لَکِنْ حَدَّثْتُ بِنِعْمَةِ رَبِّی، وَ أَخَذْتُ عَلَیْکُمْ بِالْحُجَّةِ .. وَ نَهَضَ إِلَی الصَّلَاةِ، قَالَ: فَتَوَامَرَ (3) الْقَوْمُ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ تَشَاوَرُوا، فَقَالُوا: قَدْ فَضَّلَ اللَّهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ بِمَا ذَکَرَ لَکُمْ، وَ لَکِنَّهُ رَجُلٌ لَا یُفَضِّلُ أَحَداً عَلَی أَحَدٍ وَ یَجْعَلُکُمْ وَ مَوَالِیَکُمْ سَوَاءً، وَ إِنْ وَلَّیْتُمُوهُ إِیَّاهَا سَاوَی بَیْنَ أَسْوَدِکُمْ وَ أَبْیَضِکُمْ، وَ وَضَعَ السَّیْفَ عَلَی عَاتِقِهِ، وَ لَکِنْ وَلُّوهَا عُثْمَانَ فَهُوَ أَقْدَمُکُمْ (4) مِیلَاداً، وَ أَلْیَنُکُمْ عَرِیکَةً، وَ أَجْدَرُ أَنْ یَتَّبِعَ مَسَرَّتَکُمْ (5)، وَ اللَّهُ رَءُوفٌ رَحِیمٌ.

ص: 383


1- فی ک: مزیّتی الّتی .. و جعل ما فی المتن نسخة بدل.
2- لا توجد فی س: له.
3- فی المصدر: فتأمّر، و هو الظّاهر.
4- فی س: فهو اللّه فکم، و لا معنی لها.
5- فی إرشاد القلوب: بسیرتکم.

گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خانواده اش را پس از خود به وی سپرد و امر همسرانش را به دست وی واگذارد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را بر شانه خود گرفت تا بتهایی را که بر در کعبه بود، بشکند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنگاه که مرا در کفالت خود گرفت، زیر یک روانداز خوابید؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو پرچمدار و علمدار من در دنیا و آخرت هستی."؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که نخستین کسی بود که بر پیامبر وارد می شد و واپسین فردی بود که از نزد وی بیرون می شد و هیچگاه در خانه او بر وی بسته نبود؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود مگر من که درباره او و همسر و دو فرزندش این آیه شریفه نازل شد که (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً ...)(1)

-: و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند)

تا پایان آنچه که خدای تعالی در این سوره در ذکر ما حکایت می فرماید؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست مگر من که این آیه شریفه (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ)(2)؛

آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند،درباره او نازل شده باشد گفتند: نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست مگر من که خداوند بلندمرتبه این آیه شریفه (أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.)(3) -:آیا کسی که مؤمن است مانند کسی است که فاسق است، نه آنان مساوی نیستند تا پایان آنچه در ذکر خبر مومنین بیان می فرماید، نازل کرده باشد؟

ص: 379


1- . الإنسان/ 8
2- . فی التّوبة/ 19
3- . السّجدة/ 18
«25»

مَا (1): جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ (2)، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ، عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ سَیَّارٍ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ مِثْلَهُ.

إیضاح:

قال الجوهری: عصوته بالعصا: ضربته بها .. و العصا مقصورا (3):

مصدر قولک عصی بالسّیف یعصی: إذا ضرب به (4).

و قال: قصعت هامته: إذا ضربتها ببسط کفّک و قصع اللّه شبابه (5). و فی النهایة: فقصعه اللّه (6) .. أی دفعه (7) و کسره (8).

و فی بعض النسخ بالفاء و هو الکسر و الدّفع الشّدید (9).

و قال الجوهری: فتّ الشّی ء .. أی کسره ..، یقال: فتّ عضدی و هدّ رکنی (10).

و قال الفیروزآبادی: فتّ فی ساعده: أضعفه (11).

و الإقماح: رفع الرّأس و غضّ البصر، یقال: أقمحه الغلّ: إذا ترک رأسه

ص: 384


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 159، بتفصیل فی الإسناد.
2- فی ک: أبی الطّفیل المفضّل.
3- فی المصدر: و العصی مقصور. و هو الصحیح.
4- الصحاح 6- 2429، و مثله فی لسان العرب 15- 64.
5- الصحاح 3- 1266، و کذا فی لسان العرب 8- 274، و غیرهما.
6- جاء فی حاشیة ک: قصعه فاطمأن. نهایة. انظر: النهایة لابن الأثیر 4- 73.
7- فی س: فی رفعة، بدلا من: أی دفعه.
8- النهایة: 4- 73، و جاء قریب منه فی لسان العرب 8- 276.
9- کما فی لسان العرب 9- 283، و النهایة 4- 73، و غیرهما.
10- الصحاح 1- 259، و لسان العرب 2- 65 مثله.
11- القاموس 1- 153، و لسان العرب 2- 65.

گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست مگر من که خداوند آیه مباهله را درباره او و زن و فرزندانش نازل کرده و خداوند نفس او را بسان نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قرار داده باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست که بسان من خدایتعالی این آیه شریفه را (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ)(1)

-: و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد)، آنشب که جان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را با خوابیدن در بستر وی حفظ نمودم، در حق وی نازل کرده باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شدت تشنه شده بود، حضرت را با آب درون هاون سنگی سیراب نمود، حال آنکه دیگر یاران وی از این کار باز پس نشستند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به غیر من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره وی گفت: "خداوندا من همانسان که بنده ات موسی گفت، می گویم: (رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی)(2)

-: پروردگارا سینه ام را گشاده گردان * و کارم را برای من آسان ساز * و از زبانم گره بگشای * [تا] سخنم را بفهمند * و برای من دستیاری از کسانم قرار ده * هارون برادرم را * پشتم را به او استوار کن)، تا پایان دعای موسی علیه السلام مگر نبوت."؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما غیر از من است که در روز قیامت آنگونه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خود فرمودند، نزدیکترین بندگان به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و آشناترین آنان با وی باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: "به راستی که مردانی از شیعیان تو هستند که با شفاعت ایشان گروهی به اندازه قبائل ربیعه و مضر به بهشت درآیند." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد: "تو و پیروانت هستید

ص: 380


1- . البقرة/207
2- . طه/25- 31

مرفوعا من ضیقه (1) و فی بعض النسخ: مظمئین، کما فی الروایات الأخر علی التأکید، و فی بعضها: مفحمین .. أی مسکتین (2) بالحجّة..

أقول: قَالَ أَرْبَابُ السِّیَرِ وَ الْمُحَدِّثُونَ مِنَ الْمُخَالِفِینَ (3)

لَمَّا طَعَنَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ عُلِمَ أَنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ أَیَّامُهُ وَ اقْتَرَبَ أَجَلُهُ، قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: لَوِ اسْتَخْلَفْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَقَالَ: لَوْ کَانَ أَبُو عُبَیْدَةَ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ وَ قُلْتُ لِرَبِّی إِنْ سَأَلَنِی: سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ: أَبُو عُبَیْدَةَ أَمِینُ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ لَوْ کَانَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ حَیّاً اسْتَخْلَفْتُهُ، وَ قُلْتُ لِرَبِّی إِنْ سَأَلَنِی: سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ: إِنَّ سَالِماً شَدِیدُ الْحُبِّ لِلَّهِ (4)، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: وَلِّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ، فَقَالَ: قَاتَلَکَ اللَّهُ، وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتَ اللَّهَ بِهَذَا! وَیْحَکَ! کَیْفَ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا عَجَزَ عَنْ طَلَاقِ امْرَأَتِهِ (5)؟! رَوَاهُ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (6) وَ الطَّبَرِیُّ(7) عَنْ شُیُوخِهِ بِطُرُقٍ مُتَعَدِّدَةٍ (8)، ثُمَّ قَالَ: لَا إِرْبَ لِعُمَرَ فِی خِلَافَتِکُمْ (9) فَمَا حَمِدْتُهَا فَأَرْغَبَ فِیهَا لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، فَإِنْ (10) تَکُ

ص: 385


1- قاله فی النهایة 4- 106، و القاموس 1- 244.
2- ذکره فی مجمع البحرین 6- 130، و النهایة 3- 417، و غیرهما.
3- کما ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 190، و قریب منه فی 12- 143، و غیره. و الأصل فیه کتاب السّفیانیّة للجاحظ کما نصّ علیه ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 185، و سیذکره المصنّف طاب ثراه قریبا.
4- و قد جاء فی العقد الفرید 3- 407: قیل له: استخلف. فقال: ما أجد من أستخلف، فذکر له السّتّة من أهل حراء فکلّهم طعن علیه، ثمّ قال: لو أدرکت سالما مولی أبی حذیفة حیّا لما شککت فیه.
5- قد أورده مجملا ابن سعد فی الطّبقات 3- 343 بطرق متعدّدة.
6- الکامل 3- 34، باختلاف فی اللّفظ.
7- تاریخ الطّبریّ 4- 227 و ما بعدها حوادث سنة 23 ه [طبعة دار المعارف- بیروت ، و 3- 293 294 [الأعلمی- بیروت] .
8- فی ک نسخة بدل: مختلفة.
9- فی تاریخ الطّبریّ: ما.
10- فی تاریخ الطّبریّ: إن.

که رستگار خواهید بود و در روز قیامت سیراب و آب نوشیده وارد خواهید شد و دشمنانتان تشنه لب با یوغهای سخت بر گردنشان وارد خواهند شد. " ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: " هر که موهای مرا دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر که مرا دوست داشته باشد به راستی که خدا را دوست دارد و هر که با ایشان سر ستیز گیرد و آزارشان دهد، به حق که با من سر جنگ گرفته و مرا آزرده است و هر که مرا بیازارد به راستی که خدای تعالی را آزرده است و هر که خداوند را آزرده سازد، خداوند وی را لعنت فرستد و دوزخ را برای وی فراهم گرداند و به بد سرنوشتی گرفتار آید. اصحاب حضرت پرسیدند که منظور از موهای شما چیست ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ؟ فرمود: علی و فاطمه و حسن و حسین."؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد:" تو سرکرده مومنین هستی و ثروت سرور ستمگران است. تو بزرگترین راستگویانی و والاترین فاروق هستی که حق و باطل را از هم جدا می کنی." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لباس خود را بروی وی انداخت و در حالی که من و فاطمه و حسن و حسین زیر آن رداء بودیم، فرمود: "خداوندا من و این اهل بیتم بادا که بسوی تو آییم نه به سوی دوزخ" ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما به جز من بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در الجحفه در کنار درختچه های منطقه خم به وی گفت: هر که از تو پیروی نماید، به حق که از من پیروی نموده و هر که از من اطاعت نماید، به حق که اطاعت خداوند را به جای آورده و هر که از فرمان تو سر کشد به راستی که از دستور من سرپیچی کرده و هر که از من سرپیچی کند، به حق که از فرمان الهی سر پیچیده است." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بین او و همسرش باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که میان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و همسرش نشسته باشد و پیامبر به او گفته باشد: میان ما و تو هیچ مانع و پرده ای نیست؟ گفتند نه.

ص: 381

خَیْراً فَقَدْ أَصَبْنَا مِنْهُ وَ إِنْ (1) تَکُ شَرّاً فَقَدْ صُرِفَ عَنَّا، حَسْبُ آلِ عُمَرَ أَنْ یُحَاسَبَ مِنْهُمْ (2) وَاحِدٌ وَ یُسْأَلَ عَنْ أَمْرِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَخَرَجَ النَّاسُ (3)وَ رَجَعُوا إِلَیْهِ، فَقَالُوا لَهُ: لَوْ عَهِدْتَ عَهْداً، فَقَالَ: قَدْ کُنْتُ أَجْمَعْتُ بَعْدَ مَقَالَتِی (4)أَنْ أُوَلِّی أَمْرَکُمْ رَجُلًا هُوَ أَحْرَاکُم أَنْ یَحْمِلَکُمْ عَلَی الْحَقِّ وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَهَقَتْنِی غَشْیَةٌ فَرَأَیْتُ رَجُلًا دَخَلَ (5)جَنَّةً فَجَعَلَ یَقْطِفُ (6) کُلَّ غَضَّةٍ وَ یَانِعَةٍ فَیَضُمُّهَا إِلَیْهِ وَ یُصَیِّرُهَا تَحْتَهُ، فَخِفْتُ أَنْ أَتَحَمَّلَهَا حَیّاً وَ مَیِّتاً، وَ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ غَالِبُ أَمْرِهِ.

ثُمَّ قَالَ: عَلَیْکُمْ بِالرَّهْطِ الَّذِینَ قَالَ لَهُمْ (7) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

إِنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَاتَ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْ هَذِهِ السِّتَّةِ مِنْ قُرَیْشٍ (8) عَلِیٍّ، وَ عُثْمَانَ، وَ طَلْحَةَ، وَ الزُّبَیْرِ، وَ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ، وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، وَ قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أَجْعَلَهَا شُورَی بَیْنَهُمْ لِیَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ، ثُمَّ قَالَ: إِنْ أَسْتَخْلِفْ فَقَدِ اسْتَخْلَفَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی (9) وَ إِنْ أَتْرُکْ فَقَدْ تَرَکَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی (10)، وَ لَنْ یُضِیعَ اللَّهُ دِینَهُ (11)، ثُمَّ قَالَ: ادْعُوهُمْ لِی .. فَدَعَوْهُمْ، فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ هُوَ مُلْقًی عَلَی فِرَاشِهِ یَجُودُ بِنَفْسِهِ،

ص: 386


1- فی س: فإن.
2- فی تاریخ الطّبریّ زیادة: رجل.
3- فی تاریخ الطّبریّ زیادة: من عنده ثمّ راحوا له.
4- فی تاریخ الطّبریّ زیادة: لکم.
5- فی تاریخ الطّبریّ: یدخل.
6- فی س: یغطف. قال فی القاموس 3- 181: الغطف- محرّکة- سعة العیش و طول الأشفار و تثنّیها أو کثرة شعر الحاجب. و فی تاریخ الطّبریّ: یقطف، و هو الظّاهر.
7- لا توجد: لهم، فی س. و فی تاریخ الطّبریّ: عنهم.
8- من قوله: و مات .. إلی من قریش، لا توجد فی تاریخ الطّبریّ، و جاءت فی شرح النّهج 1- 158 هی و الّتی بعدها من الکلام، و خلط بین موضعی کلام شارح النّهج.
9- فی شرح النّهج 1- 185 زیادة: یعنی أبا بکر.
10- فی شرح النّهج زیادة: یعنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
11- لا توجد: و لن یضیع اللّه دینه، فی المصدر.

گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که پس از آنکه دژ خیبر را فتح نمود، دروازه آن را بروی دست برگرفت و چندین گام دورتر برد و سپس بر زمین افکند و پس از آن چهل مرد برای بلند کردن آن تلاش کردند و نتوانستند آنرا از زمین بلند کنند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو در قصر بهشتی من همراه من هستی و منزلگهت در بهشت روبروی منزل من است"؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی فرموده باشد:"پس از من تو سزاوارترین مردمان به امت من هستی،خداوند با هر که تو را دوست خود گیرد، دوستی ورزد و با هر که تو با تو دشمنی کند، دشمن باشد و هر آنکه با تو جنگید را نابود گرداند." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که هفت سال و چند ماه پیش از مردمان با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز گزارده باشد؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا به وی گفته باشد: "ای علی تو در روز قیامت در سمت راست عرش الهی خواهی بود و خداوند عز و جل دو جامه، یکی سرخ و دیگری سبز بر تو خواهد پوشاند"؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا آنگاه که جبرئیل میوه آورد، به وی از میوه های بهشت خوراند و فرمود: "شایسته نیست که در این دنیا جز پیامبران و جانشینان ایشان از این میوه بخورند." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفت:" از میان مومنان، تو بیش از همگان امر خدا را برپا می داری و به پیمان الهی پایبند هستی و به قضاوت عالم تر هستی و با انصافترین ایشان در تقسیم اموال هستی و مهربانترین ایشان با مردمان هستی." ؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی گفته باشد: "تو تقسیم کننده آتش دوزخ هستی، هر آنکس را ایمان آورده و اعتراف داشته باشد از آن رهایی می بخشی و هر که کفر ورزد را در آن باقی می نهی." ؟ گفتند نه.

ص: 382

فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ: أَ کُلُّکُمْ یَطْمَعُ فِی الْخِلَافَةِ (1)؟! فَوَجَمُوا، فَقَالَ لَهُمْ ثَانِیَةً، فَأَجَابَهُ الزُّبَیْرُ، وَ قَالَ: مَا الَّذِی یُبْعِدُنَا مِنْهَا، وُلِّیتَهَا أَنْتَ فَقُمْتَ بِهَا وَ لَسْنَا دُونَکَ فِی قُرَیْشٍ وَ لَا فِی السَّابِقَةِ وَ لَا فِی الْقَرَابَةِ(2). فَقَالَ عُمَرُ: أَ فَلَا أُخْبِرُکُمْ عَنْ أَنْفُسِکُمْ؟. قَالُوا:

قُلْ، فَإِنَّا لَوِ اسْتَعْفَیْنَاکَ لَمْ تُعْفِنَا، فَقَالَ: أَمَّا أَنْتَ یَا زُبَیْرُ! فَوَعِقَةٌ لَقِسٌ (3)، مُؤْمِنُ الرِّضَا کَافِرُ الْغَضَبِ، یَوْماً إِنْسَانٌ وَ یَوْماً شَیْطَانٌ، وَ لَعَلَّهَا لَوْ أَفْضَتْ إِلَیْکَ ظَلْتَ یَوْمَکَ تُلَاطِمُ (4) بِالْبَطْحَاءِ عَلَی مُدٍّ مِنْ شَعِیرٍ، فَإِنْ (5) أَفْضَتْ إِلَیْکَ فَلَیْتَ شِعْرِی مَنْ یَکُونُ لِلنَّاسِ یَوْمَ تَکُونُ شَیْطَاناً، وَ مَنْ یَکُونُ یَوْمَ تَغْضَبُ إِمَاماً (6)، وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْمَعَ لَکَ (7) أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی طَلْحَةَ وَ کَانَ لَهُ مُبْغِضاً مُنْذُ قَالَ لِأَبِی بِکْرٍ یَوْمَ وَفَاتِهِ: مَا قَالَ فِی عُمَرَ، وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ (8) فَقَالَ لَهُ: أَقُولُ أَمْ أَسْکُتُ؟. قَالَ: قُلْ، فَإِنَّکَ لَا تَقُولُ مِنَ الْخَیْرِ شَیْئاً. قَالَ: أَمَا إِنِّی أَعْرِفُکَ مُنْذُ أُصِیبَتْ إِصْبَعُکَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ الْبَأْوَ (9)

ص: 387


1- فی المصدر زیادة: بعدی.
2- هنا سقط جاء فی شرح نهج البلاغة 1- 185 و هو: قال الشّیخ أبو عثمان الجاحظ: و اللّه لو لا علمه أنّ عمر یموت فی مجلسه ذلک لم یقدم علی أن یفوّه من هذا الکلام بکلمة! و لا ینبس منه بلفظة.
3- هنا حاشیة جاءت علی ک غیر معلّم محلّها، و موضعها هنا و هی: فی حدیث عمر و ذکر الزّبیر فقال: وعقة لقس. الوعقة- بالسّکون- الّذی یضجر و یتبرّم. و اللّقس: السّیّئ الخلق، و قیل: الشّحیح. النّهایة. انظر: النّهایة 5- 207، 4- 264.
4- فی س: طلاطم.
5- فی المصدر: أ فرأیت إن.
6- لا توجد: إماما، فی المصدر.
7- خطّ علی: لک، فی س.
8- و قد تقدّم قریبا، و هی من زیادة المصنّف رحمه اللّه.
9- فی ک: الیأو. أقول: البأو: و هو بمعنی الکبر و الفخر، و نقل صاحب اللّسان عن الفقهاء: و فی طلحة بأواء. قال فی النّهایة 6- 2278: البأو: الکبر و الفخر .. و کذلک البأواء، و مثله فی القاموس 4- 302، و سیأتی من المصنّف.

گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که به چشمه ای که فروخشکیده بود،گفت: جاری شو! و چشمه جاری گشت و مردمان از آن سیراب گشتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان به همراه او آمدند و آب نوشیدند و سیراب شدند و اسبهایشان هم نوشیدند و مشک های بزرگ آب را نیز از آب پر کردند؟ گفتند نه. گفت: آیا هیچ یک از شما بود به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی کافوری از بهشت داده و به او گفته باشد: "این را سه قسم کن، قسمی از آن من که مرا بدان حنوط کن، قسمی از آن دخترم و قسم دیگر از آن خودت."؟

گوید و همچنان ایشان را سوگند می داد و نعمات و کراماتی را که خدای تعالی وی را بدان گرامی داشته و امتیاز داده بود، برمی شمرد تا آنکه خورشید به میان آسمان رسید و وقت نماز نزدیک گشت و آنگاه بود که به ایشان رو کرد و گفت: و اما اگر امتیازاتی که از خود ذکر کردم و شما به نداشتن آن اعتراف دارید، پس اکنون تنها در محضر خدا تقوا پیشه کنید و شما را از خشم خداوند بر حذر میدارم و مباد که خود را بدان دچار سازید و امر را بر من تباه مسازید و حق را به اهل آن بازگردانید و پیرو سنت پیامبرتان صلی الله علیه و آله و سلم و سنت من پس از وی باشید، که شما اگر با من به مخالفت برخیزید، با پیامبر خود مخالفت نموده اید و همه شما این سخن را از وی شنیده اید، پس خلافت را به دست کسی بسپارید که شایسته آن است و خلافت او را سزد. هان که به خدا سوگند، من رغبتی به دنیای شما ندارم و آنچه بر زبان راندم را برای فخرفروشی و به رخ کشاندن بی نقصی ام نبود، بلکه به نعمت پروردگارم زبان گشودم و حجت را بر شما تمام کردم .. و سپس برخاست تا به نماز بایستد. گوید: پس آن گروه برای انتخاب خلیفه به مشورت نشستند و گفتند: خداوند علی بن ابیطالب را به آنچه که خود بیان کرد، بر ما برتری داده است ولی او مردی است که هیچ فرقی میان انسانها قائل نیست و شما را با نوکرهایتان یکسان قرار خواهد داد و اگر خلافت را به دست او بسپارید، سیاه و سفید مردمان را همسان خواهد دانست و شمشیرش نیز همیشه آماده خواهد بود. پس خلافت را به دست عثمان بسپاریم، زیرا که او از همه ما مسن تر است و از میان این جمع، با او بیش از همه می توان کنار آمد و کسی است که بیش از همه شادمانی و خوشی شما را فراهم خواهد کرد، و نگران نباشید، خداوند مهربان و بخشنده است.

ص: 383

الَّذِی حَدَثَ لَکَ، وَ لَقَدْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ (1) سَاخِطاً (2) عَلَیْکَ لِلْکَلِمَةِ (3) الَّتِی قُلْتَهَا یَوْمَ أُنْزِلَتْ آیَةُ الْحِجَابِ-، وَ الْکَلِمَةُ الْمَذْکُورَةُ هِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ آیَةُ الْحِجَابِ قَالَ طَلْحَةُ: مَا الَّذِی یُغْنِیهِ حِجَابُهُنَّ الْیَوْمَ وَ سَیَمُوتُ غَداً فَنَنْکِحُهُنَّ، کَذَا ذَکَرُهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ عَنْ شَیْخِهِ الْجَاحِظِ (4).

وَ رَوَی الْمُفَسِّرُونَ (5)، عَنْ مُقَاتِلٍ، قَالَ: قَالَ طَلْحَةُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: لَئِنْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لَأَنْکِحَنَّ عَائِشَةَ بِنْتَ أَبِی بَکْرٍ، فَنَزَلَتْ: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً ...) (6) الْآیَةَ.

و قد مرّ (7)فِی رِوَایَةِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ أَنَّ طَلْحَةَ قَالَ: لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّداً لَنَرْکُضَنَّ بَیْنَ خَلَاخِیلِ نِسَائِهِ کَمَا رَکَضَ بَیْنَ خَلَاخِیلِ نِسَائِنَا.

ثُمَّ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (8): قَالَ الْجَاحِظُ: لَوْ قَالَ لِعُمَرَ قَائِلٌ: أَنْتَ قُلْتَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَاتَ وَ هُوَ رَاضٍ عَنِ السِّتَّةِ، فَکَیْفَ تَقُولُ (9) لِطَلْحَةَ إِنَّهُ مَاتَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] سَاخِطاً عَلَیْکَ لِلْکَلِمَةِ الَّتِی قُلْتَهَا لَکَانَ قَدْ

ص: 388


1- فی ک خطّ علی: و هو، و هی لا توجد فی تاریخ الطّبریّ و شرح نهج البلاغة.
2- کذا، و الظّاهر أنّها بالرّفع: ساخط.
3- فی المصدر: بالکلمة.
4- فی کتابه السّفیانیّة، قال فی شرح النّهج: قال شیخنا أبو عثمان الجاحظ .. و ما ذکره هنا أورده المصنّف رحمه اللّه بألفاظ متقاربة و بتصرّف، و انظر: شرح نهج البلاغة 1- 185 و 13- 287.
5- قاله الزّمخشریّ فی الکشّاف 3- 556، و أخرجه ابن سعد عن الواقدیّ بإسناده، و قاله عبد الرّزّاق فی مسنده، و جاء عن طریق السّدّیّ، و بأسانید متعدّدة صرّح فی بعضها باسم طلحة و فی أخری: إنّه رجل، کما لم یصرّح فی بعض الرّوایات باسم عائشة، و انظر: الدّرّ المنثور للسّیوطیّ 5- 404، و غیرهما.
6- الأحزاب: 53.
7- بحار الأنوار 22- 239.
8- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 186.
9- فی المصدر زیادة: الآن، و ذکرها فی حاشیة ک و نسبها إلی ابن أبی الحدید.

روایت25.

امالی شیخ طوسی (1):

نظیر همین روایت را گروهی به نقل از ابی المفضل به سندی دیگر نقل کرده اند.

توضیح

الجوهری گوید: عصوته بالعصا یعنی او را با چوبدستی زدم .. و العصا با الف مقصوره «3» مصدر فعل عصی یعصی بالسیف بمعنی ضربه زدن با شمشیر است «4». و گوید قصعت هامته یعنی با کف بازشده دست بر سرش زدم و قصع الله شبابه«5» صیغه دیگری از کاربرد این فعل است و در النهایه آمده است که فقصعه الله «6» یعنی او را دفع نمود «7» و درشکست «8». و در برخی نسخه ها با فاء آمده و بمعنی شکستن و پس راندن شدید است«9». و الجوهری گوید فت الشیء یعنی آنرا خرد کرد و گفته می شود فت عضدی و هد رکنی«10» یعنی درمانده شدم و کمرم شکست و الفیروز آبادی گوید فت فی ساعده یعنی او را ضعیف نمود.«11» و الاقماح بمعنی بالا بردن سر و چشم پوشیدن است و گویند: اقمحه الغلّ یعنی سرش را

1. أمالی شیخ طوسی 2- 159، با تفصیل در اسناد.

(2) در (ک): أبی الطّفیل المفضّل.

(3) در منبع: و عصی مقصور است. و این قول صحیح است.

(4) الصحاح 6- 2429، و مثل آن در لسان العرب 15- 64.

(5) الصحاح 3- 1266، و همچنین در لسان العرب 8- 274، و غیر آن.

(6) در حاشیه نسخه (ک) آمده است: قصعه فاطمأن یعنی او را در هم شکست و خیالش راحت شد . پایان. بنگرید: النهایة اثر ابن الأثیر 4- 73.

(7) در نسخه (س): فی رفعة، یعنی با تکبر، بجای: أی دفعه بمعنی یعنی او را پس راند.

(8) النهایة: 4- 73، و شبیه به آن در لسان العرب 8- 276 .

(9) چنانکه در لسان العرب 9- 283، و النهایة 4- 73، و غیر آن آمده است.

(10) الصحاح 1- 259، و لسان العرب 2- 65.

(11) القاموس 1- 153، و لسان العرب 2- 65.

از فرط به تنگنا آمدن بالا نگاه داشت.«1» .

ص: 384


1- . امالی شیخ طوسی 2: 159، با تفصیلی در اسناد.

رَمَاهُ بِمَشَاقِصِهِ(1)، وَ لَکِنْ مَنِ الَّذِی کَانَ یَجْسُرُ (2) عَلَی عُمَرَ أَنْ یَقُولَ لَهُ مَا دُونَ هَذَا، فَکَیْفَ هَذَا؟.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ، فَقَالَ: إِنَّمَا أَنْتَ صَاحِبُ مِقْنَبٍ مِنْ هَذِهِ الْمَقَانِبِ تُقَاتِلُ بِهِ وَ صَاحِبُ قَنَصٍ (3) وَ قَوْسٍ وَ سَهْمٍ (4)، وَ مَا زُهْرَةُ (5)وَ الْخِلَافَةُ وَ أُمُورُ النَّاسِ؟!.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، فَقَالَ: وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ! فَلَوْ وُزِنَ نِصْفُ إِیمَانِ الْمُسْلِمِینَ بِإِیمَانِکَ لَرَجَحَ إِیمَانُکَ وَ لَکِنْ لَا یَصْلُحُ لِهَذَا الْأَمْرِ مَنْ فِیهِ (6) ضَعْفٌ کَضَعْفِکَ، وَ مَا زُهَرَةُ وَ هَذَا الْأَمْرُ؟!.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: لِلَّهِ أَنْتَ، لَوْ لَا دُعَابَةٌ! فِیکَ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ وُلِّیتَهُمْ لَتَحْمِلَنَّهُمْ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ الْحَقِّ الْوَاضِحِ(7).

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عُثْمَانَ، فَقَالَ: هِیهاً (8) إِلَیْکَ! کَأَنِّی بِکَ قَدْ قَلَّدَتْکَ قُرَیْشٌ هَذَا الْأَمْرَ لِحُبِّهَا إِیَّاکَ فَحَمَلْتَ بَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ وَ آثَرْتَهُمْ بِالْفَیْ ءِ فَسَارَتْ إِلَیْکَ عِصَابَةٌ (9) مِنْ ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ فَذَبَحُوکَ عَلَی فِرَاشِکَ ذَبْحاً، وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلُوا لَتَفْعَلَنَّ، وَ لَئِنْ فَعَلْتَ لَیَفْعَلُنَّ، ثُمَّ أَخَذَ بِنَاصِیَتِهِ، فَقَالَ: فَإِذَا (10) کَانَ ذَلِکَ فَاذْکُرْ قَوْلِی، فَإِنَّهُ کَائِنٌ.

ص: 389


1- فی س: بمناقضة. و جاء فی حاشیة ک: و المشقص: النصال ما طال و عرض. صحاح. انظر: الصّحاح 3- 1043 و فیه: من النصال.
2- فی س: الکلمة مشوّشة و قد تقرأ: یجسر أو یجبر.
3- قال فی حاشیة ک: القائص: الصّائد، و کذلک القنص- بالتّحریک-. انظر: الصّحاح 3- 1054، و فیه القنص: الصّید.
4- فی المصدر: و أسهم.
5- و الزّهرة: قبیلة سعد بن أبی وقّاص. و فی ک: و ما زه- بفصل بین الزّاء و الهاء-.
6- فی المصدر: لرجح إیمانک به، و لکن لیس یصلح هذا الأمر لمن ..
7- فی المصدر بتقدیم و تأخیر: الحقّ الواضح و المحجّة البیضاء.
8- فی س: هبها.
9- فی س: غضابة.
10- فی س: إذا.

و در برخی نسخه ها مظمئین آمده یعنی تشنگی دهندگان، چنانکه در روایات دیگر به تاکید چنان درج شده و در برخی نسخه ها مفحمین آمده یعنی ساکت کننده رقیب با حجت و برهان.

می گویم: سیره نویسان و راویان حدیث مخالف شیعه(1) گویند: آنگاه که ابولؤلؤ عمر بن الخطاب را با خنجر زد و معلوم شد که روزگار وی سرآمده و وقت مرگش رسیده، یکی از یارانش به وی گفت: بهتر است خلیفه ای برگزینی ای امیر مومنان! و او گفت: اگر ابو عبیده زنده بود، به حتم او را جانشین خود می کردم و به خداوندم اگر از من سوال می نمود، می گفتم: از پیامبرت شنیدم که می گفت: ابوعبیده امیر این امت است و اگر سالم غلام حذیفه زنده بود او را جانشین می کردم و به پروردگارم اگر سؤال می کرد می گفتم از پیامبرت شنیدم که می گفت: به راستی که سالم بسیار خدادوست است. (2) مردی به عمر گفت: پسرت عبدالله را جانشین خود کن. گفت: خدا تو را بکشد بخدا سوگند از خدا این را نخواسته ام! وای بر تو! چگونه مردی را جانشین خود کنم که عرضه نداشت زنش را طلاق دهد؟!(3)

ابن اثیر در الکامل(4)

و طبری(5)

به نقل از شیوخ خود به سندهای متعدد این روایت را ذکر کرده اند. سپس گفت: عمر هیچ سهمی از این خلافت شما ندارد و هرگز آنرا خوش ندانسته ام که اکنون بخواهم برای کسی از اهل خانواده ام، به دنبال آن باشم. اگر خیر باشد

ص: 385


1- . چنانکه ابن أبی الحدید در شرح علی نهج البلاغة 1: 190 به آن اشاره کرده و در 12: 143 و غیر آن نیز شبیه آن ذکر شده است. و اصل آن کتاب السفیانیه حاحظ است است که ابن أبی الحدید فی شرحش 1: 185 به آن اشاره می کند و مصنف طاب ثراه در صفحات آتی به آن اشاره خواهد کرد.
2- . و در العقد الفرید 3-: 407 آمده است: به او گفتند: خلیفه ای برگزین. گفت کسی را برای خلیفه کردن نمی یابم . و شش تن اصحاب حراء را نزد وی نام بردند و او به هر یک از ایشان طعن و ایرادی وارد کرد و گفت: اگر سالم از موالی ابی حذیفه اکنون زنده بود هرگز شک نمی کردم که او را خلیفه کنم.
3- . ابن سعد در الطّبقات 3: 343 این مطلب را از نقل های مختلف ذکر کرده است. .
4- . الکامل 3: 34، با تفاوتی در متن کلام.
5- . تاریخ طبریّ 4: 227 و پس از آن در حوادث سال 23 هجری قمری[ چاپ دار المعارف- بیروت]، و 3: 293 294[ چاپ الأعلمی- بیروت].

قال ابن أبی الحدید (1): ذکر هذا الخبر کلّه أبو عثمان الجاحظ فی (2)کتاب السفیانیّة، و ذکره جماعة غیره فی باب فراسة عمر.

وَ قَالَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی الْفَائِقِ (3): إِنَّ عُمَرَ دَخَلَ عَلَیْهِ ابْنُ عَبَّاسٍ حِینَ طُعِنَ فَرَآهُ مُغْتَمّاً لِمَنْ یَسْتَخْلِفُ بَعْدَهُ، فَجَعَلَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَذْکُرُ لَهُ أَصْحَابَهُ، فَذَکَرَ عُثْمَانَ، فَقَالَ: إِنَّهُ کَلِفٌ بِأَقَارِبِهِ، وَ رُوِیَ: أَخْشَی حَفَدَهُ وَ أُثْرَتَهُ (4). قَالَ: فَعَلِیٌّ؟.

قَالَ: ذَاکَ رَجُلٌ فِیهِ دُعَابَةٌ!. قَالَ: فَطَلْحَةُ؟. قَالَ: لَوْ لَا بَأْوٌ فِیهِ. وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ: الْأَکْنَعُ، إِنَّ فِیهِ بَأْوَاً أَوْ نَخْوَةً. قَالَ: فَالزُّبَیْرُ؟. قَالَ: وَعِقَةٌ لَقِسٌ. وَ قَالَ (5) رُوِیَ: ضَرِسٌ ضَبِسٌ (6) أو قال: ضمس (7). وَ رُوِیَ: لَا یَصْلُحُ أَنْ یَلِیَ هَذَا الْأَمْرَ إِلَّا حَصِیفُ الْعُقْدَةِ قَلِیلُ الْغِرَّةِ، الشَّدِیدُ فِی غَیْرِ عُنْفٍ. فَعَبْدُ الرَّحْمَنِ؟. قَالَ:

أَوْهِ! ذَکَرْتَ رَجُلًا صَالِحاً وَ (8) لَکِنَّهُ ضَعِیفٌ، وَ هَذَا الْأَمْرُ لَا یَصْلُحُ لَهُ إِلَّا اللَّیِّنُ مِنْ غَیْرِ ضَعْفٍ وَ الْقَوِیُّ مِنْ غَیْرِ عُنْفٍ (9)، وَ (10)اللَّیِّنُ فِی غَیْرِ ضَعْفٍ، الْجَوَادُ فِی غَیْرِ

ص: 390


1- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 186.
2- فی المصدر: کلّه شیخنا أبو عثمان فی .. أقول: قال المسعودی فی مروج الذهب 3- 253: إن الجاحظ ألّف کتابا فی نصرة معاویة بن أبی سفیان!.
3- الفائق للزّمخشریّ 3- 275- 276 دار المعرفة- بیروت [2- 425- 426].
4- قال ابن الأثیر فی النّهایة 1- 22: و فی حدیث الآخر لمّا ذکر له عثمان للخلافة فقال: أخشی حفده و أثرته .. أی إیثاره.
5- وضع فی ک علی: و قال، رمز نسخة بدل. و لا توجد فی المصدر.
6- قال فی النهایة 3- 72: و الضّبیس: الصعب العسر، یقال: ضبس و ضبیس، و منه حدیث عمر، و ذکر الزبیر فقال: ضبس ضرس. و قال فی 3- 83: الضرس: الصعب السیّئ الخلق، و منه حدیث عمر .. قال فی الزبیر: هو ضبس ضرس. و قال فی 3- 100: فی حدیث عمر قال عن الزبیر: ضرس ضمس. و الروایة: ضبس، و المیم قد تبدّل من الباء، و هما بمعنی الصعب العسر.
7- فی الفائق: ضمیس. و ما هنا جاء نسخة هناک.
8- لا توجد الواو فی المصدر.
9- من قوله: و روی لا یصلح .. إلی قوله: غیر عنف، جعلها فی ک جملة زائدة، و ذکرها بعینها بعد هذا. و هی کذلک فی المصدر بتقدیم و تأخیر.
10- لا توجد الواو فی ک.

که از آن برخوردار گشته ایم و اگر شر باشد که اکنون از ما دور گشته است و خاندان عمر را همین بس که تنها یک تن از ایشان بخاطر آن حسابرسی گردد و از کار امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم از وی سوال گردد. مردم از نزد وی برون آمده و دوباره به نزد او آمدند و گفتند: پس یک نظری بده! گفت: پس از آن سخنم، تصمیم گرفته بودم مردی را به جانشینی خود برگزینم که شایسته ترین شما در هدایتتان به راه حق است -و به علی علیه السلام اشاره نمود- و ناگاه حالت خلسه ای مرا فراگرفت و مردی را دیدم که وارد باغی شد و شروع کرد هر میوه رسیده و آبداری را می چید و پیش خود جمع می کرد و از آن خود می نمود و ترسیدم که زنده و مرده، مسئولیت خلافت را به گردن بگیرم و دانستم که خداوند خود این امر را به سرانجام خواهد رساند. سپس گفت: در پی آن گروهی باشید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره ایشان گفت: ایشان از اهل بهشت هستند و جان سپرد حال آنکه از این شش تن از مردان قریش راضی بود: علی و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن ابی وقاص و عبد الرحمن بن عوف و اکنون من بر آنم تا خلافت را میان ایشان به شورا گذارم تا یکی از خود را برگزینند. و سپس گفت: اگر من جانشینی تعیین کنم پس بهتر از من (ابوبکر) برای خود جانشین کرده و اگر این برگزیدن را رها کنم، آنکه برتر از من بوده نیز رها کرده است و خداوند دین خود را تباه نخواهد گرداند. سپس گفت: ایشان را به نزد من فرا خوانید.. و ایشان را فراخواندند و به نزد وی وارد شدند حال آنکه او بر بسترش افتاده بود و جان می سپرد.

ص: 386

سَرَفٍ، الْبَخِیلُ فِی غَیْرِ وَکَفٍ. قَالَ: فَسَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ؟. قَالَ: ذَاکَ (1) یَکُونُ فِی مِقْنَبٍ مِنْ مَقَانِبِکُمْ.

ثم فسّر ألفاظه، فقال (2): الکلف: الإیلاع بالشی ء مع شغل القلب و المشقّة (3)، یقال: کلف فلان بهذا الأمر و بهذه الجاریة فهو بها کلف مکلّف، و منه المثل: لا یکن حبّک کلفا و لا بغضک تلفا (4)، و هو من کلّف الشی ء بمعنی تکلّفه ..

الحفد (5): الجمع و هو من أخوات الحفل و الحفش، و منه المحفد بمعنی المحفل، و احتفد بمعنی احتفل. عن (6) الأصمعی، و قیل: لمن یخف فی الخدمة، و للسائر إذا خبّ: حافد، لأنّه یحتشد فی ذلک، و یجمع له نفسه، و یأتی بخطئه متتابعة، ... و تقول العرب للأعوان و الخدم: الحفدة، و أخشی حفده .. أی حفوفه فی مرضاة أقاربه (7).

الأثرة: الاستیثار بالفی ء و غیره.

الدعابة کالمزاحة و دعب یدعب کمزح یمزح، و رجل دعب و دعابة.

البأو: العجب و الکبر.

الأکنع: الأشل، و قد کنعت أصابعه کنعا إذا تشنّجت (8)، ... و قد کانت أصیبت یده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] وقاه بها یوم أحد.

ص: 391


1- فی المصدر: ذلک.
2- الفائق 3- 276.
3- فی المصدر: قلب و مشقّة.
4- انظر المثل فی مجمع الأمثال للمیدانی 2- 150.
5- انظر المثل فی مجمع الأمثال للمیدانی 2- 150.
6- فی س: و عن.
7- فی الفائق: تقدیم و تأخیر و تغیّر.
8- و قد تقرأ فی مطبوع البحار: تشبّخت أیضا، و لا معنی لها.

به ایشان نگریست و گفت: آیا همه شما میل به خلافت دارید؟ و ایشان خموش ماندند و بار دیگر تکرار نمود و زبیر پاسخ داد: چرا نباید آنرا بخواهیم، خلافت به تو واگذار شد و تو مسوولیت آنرا به دست گرفتی و جایگاه ما در قریش کمتر از تو نیست و در سابقه و نزدیکی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز کمتر از تو نیستیم. عمر گفت: آیا می خواهید درباره خودتان برایتان بگویم؟ گفتند: بگو، چرا که ما اگر از تو بخواهیم از ما از ما درگذری، از ما نخواهی گذشت. پس گفت: اما تو ای زبیر! زود رنج و کج خلق (یا خسیس) هستی، چون خرسند باشی ایمانت به جاست و چون خشمگین گردی، کافر گردی، روزی انسانی و دیگر روز شیطان و چه بسا که اگر خلافت به دست تو دهم، آنروز را از خوشی با یک پیمانه جو، در دشتها به گرد خود گیج بخوری. و نمی دانم اگر خلافت به دست تو افتد، آنروز که تو اهریمنی گردی، چه کسی برای مردم باشد و آنروز که تو خشمی باشی، که امام مردم خواهد بود و مادام که تو بر این صفت باشی، خداوند سرنوشت این امت را به تو نخواهد سپرد. سپس به طلحه روی کرد و او که از وی بخاطر آنچه که در روز وفات ابوبکر، درباره وی به ابوبکر گفته بود، از وی کینه داشت، و ذکر آن پیش از این گذشت، گفت: سخن گویم یا نه؟ گفت: بگو که تو چیزی از خیر بر زبان نخواهی راند. گفت: من تو را از آنروز که انگشتت در جنگ احد زخمی شد و دچار آن غرور و خودبزرگ بینی گشتی،

ص: 387

النخوة: العظیمة (1) و الکبر. و قد نخا کزها و انتخی.

رجل وعقة لعقة (2) و وعق لعق .. إذا کان فیه حرص و وقوع فی الأمر بجهل و ضیق نفس و سوء خلق ... و یخفّف فیقال: وعقة و وعق، و هو من العجلة و التسرّع، ... و یقال: ما أوعقک عن کذا .. أی ما أعجلک ...

لقست نفسه إلی الشی ء: إذا نازعت إلیه(3) و حرصت علیه لقسا، و الرجل لقس، و قیل: لقست: خبثت. و عن أبی زید: اللقس: هو الذی یلقّب الناس و یسخر منهم، و یقال: النقس بالنون ینقس الناس نقسا.

الضرس: الشرس، الزعر من الناقة الضروس، و هی التی تعضّ حالبها، و یقال: اتّق الناقة بجزّ (4) ضراسها .. أی بحدثان نتاجها و سوء خلقها، و ذلک لشدّة عطفها علی ولدها فی هذا الوقت (5).

الضیس (6) و الضمس قریبان من الضرس، یقال: فلان ضیس شر، و جمعه أضیاس.

الضمس: المضغ.

الوکف: الوقوع فی المآثم و العیب، و قد وکف فلان یوکف وکفا و أوکفته أنا إذا أوقعته(7). قال (8):

الحافظو عورة العشیرة لا***یأتیهم من ورائهم وکف

ص: 392


1- فی المصدر: العظمة.
2- فی الفائق: و قد یجی ء کزهی و انتحی و رجل وعقه و لعقه.
3- فی الفائق: نازعته.
4- فی س: بحزّ. و فی المصدر: فإنها بجن.
5- فی الفائق: بتقدیم فی هذا الوقت علی: و ذلک.
6- کذا، و الظاهر: الضّبس- بالباء الموحّدة- کما فی المصدر، و کذا ما بعدها من الکلمات من هذه المادة.
7- هنا زیادة: فیه، جاءت فی المصدر.
8- جاء فی حاشیة ک ما یلی: الشاعر: عمرو بن إمرئ القیس، و یقال: قیس بن الخطیم.

می شناسم. و به راستی که رسول خدا وقتی که درگذشت، بخاطر سخنی که بهنگام نزول آیه حجاب بر زبان راندی،از تو خشمگین بود.

و سخن وی آن بود که وقتی آیه حجاب نازل شد، طلحه گفت: حجاب امروز ایشان (زنان پیامبر) چه فایده ای دارد، حال آنکه او فرداروز خواهد مرد و ما ایشان را به همسری خود خواهیم گرفت، و این سخن را ابن ابی الحدید از استادش جاحظ روایت کرده است(1).

مفسرین قرآن(2) از مقاتل روایت کرده اند که طلحة بن عبدالله گفت: بی شک آنگاه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم جان سپارد، من عایشه دختر ابی بکر را به همسری خود خواهم گرفت و این آیه نازل شد: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً ...)(3)

-: و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقا [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است).

پیش از این(4) نیز در روایت علی بن ابراهیم گذشت که طلحه گفت: سوگند که چون خداوند جان محمد (ص) را بگیرد، ما آنسان که او زنان ما را از آن خود نمود، ما نیز زنان او را از آن خود خواهیم ساخت.

سپس ابن ابی الحدید گوید: جاحظ می گوید: اگر کسی به عمر گوید، تو گفتی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در حالی جان سپرد که از این شش تن راضی بوده است، پس چگونه است که اکنون به طلحه می گویی پیامبر درگذشت در حالی که بخاطر حرفی که تو زدی بر تو خشمگین بود؛

ص: 388


1- . در کتاب السّفیانیّة. مولف در شرح نهج البلاغه می نویسد: شیخ ما أبو عثمان الجاحظ گوید : .. و آنچه که وی در این موضع ذکر نموده را مصنف رحمه اللّه در متنی شبیه به آن و با اندک تفاوتی درج نموده است. و نیز بنگرید: شرح نهج البلاغة 1: 185 و 13: 287.
2- . این مطلب را زمخشریّ در الکشّاف 3: 556 بیان کرده و ابن سعد به نقل از الواقدیّ به سندی که وی ذکر می کند، آنرا صحیح دانسته و عبد الرّزّاق در مسندش آنرا بیان کرده و از قول السّدّیّ نیز بیان شده است با سندهای متعدد که در برخی از آنها به نام طلحه تصریح نموده و در برخی دیگر گفته وی مردی است، چنانکه در برخی روایات نام عایشه بیان نشده است . و نیز بنگرید: الدّرّ المنثور للسّیوطیّ 5: 404، و دیگر کتب.
3- . الأحزاب/ 53
4- . بحار الأنوار 22- 239

و هو من وکف المطر إذا وقع، و (1) منه توکّف الخبر (2) و هو توقّعه.

المقنب من الخیل .. الأربعون و (3) الخمسون.

و فی کتاب العین زهاء ثلاثمائة (4)، یعنی أنّه صاحب جیوش، و لیس یصلح (5) لهذا الأمر. انتهی کلام الزمخشری (6).

وَ رَوَی ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (7) أَنَّهُ قَالَ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنْ وَلَّوْهَا الْأَجْلَحَ سَلَکَ بِهِمُ الطَّرِیقَ الْمُسْتَقِیمَ. فَقَالَ لَهُ ابْنُ عُمَرَ: مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تُقَدِّمَ عَلِیّاً؟. قَالَ: أَکْرَهُ أَنْ أَتَحَمَّلَهَا (8) حَیّاً وَ مَیِّتاً.

وَ حَکَاهُ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی(9) عَنِ الْبَلاذُرِیِّ فِی تَارِیخِهِ، عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ مَسْلَمَةَ (10)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ مُسْتَنِداً إِلَی ابْنِ الْعَبَّاسِ وَ عِنْدَهُ ابْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ-، فَقَالَ: اعْلَمُوا أَنِّی لَمْ أَقُلْ فِی الْکَلَالَةِ شَیْئاً، وَ لَمْ أَسْتَخْلِفْ بَعْدِی أَحَداً، وَ إِنَّهُ مَنْ أَدْرَکَ وَفَاتِی مِنْ سَبْیِ الْعَرَبِ فَهُوَ حُرٌّ مِنْ مَالِ اللَّهِ. فَقَالَ (11) سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ: أَمَا إِنَّکَ لَوْ أَشَرْتَ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ائْتَمَنَکَ النَّاسُ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ أَصْحَابِی حِرْصاً شَنِیعاً (12) وَ أَنَا جَاعِلٌ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ السِّتَّةِ الَّذِینَ مَاتَ

ص: 393


1- لا توجد الواو فی ک.
2- فی ک: الخیر.
3- فی ک: أو، بدلا من: الواو.
4- فی ک: أو، بدلا من: الواو.
5- فی المصدر: و لا یصلح.
6- الفائق 3- 276- 278، مع اختصار و اختلاف أشرنا له.
7- الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة 2- 469.
8- فی المصدر: أحملها.
9- الشّافی 3- 197- 198.
10- فی المصدر: سلمة.
11- فی الشّافی: قال.
12- فی المصدر: سیّئا.

بی شک دست او را در تناقض گویی اش رو کرده است ولی که بود که جرات آن داشته باشد که به عمر جسارت ورزیده و حتی کمتر این اینچنین حرفی به او زند و خود بنگر که این امر چه سان است.

سپس به سعد بن ابی وقاص روی نمود و گفت: تو جز سپهداری که گروهی را به دنبال خود افکنده و با ایشان به جنگ می روی، نیستی و مردی اهل شکار و تیر و کمان هستی و قبیله تو، الزهرة، را چه کار با خلافت و به دست گرفتن امور مردمان؟!

سپس به عبد الرحمن بن عوف روی نمود و گفت: و اما تو ای عبد الرحمن! اگر که ایمان نیمی از مسلمانان با ایمان تو سنجیده شود، بی شک ایمان تو برتری یابد ولی کسی که ضعفی چون ضعف تو در او باشد، مناسب این کار نیست و قبیله الزهرة را چه به این کار؟! سپس به علی علیه السلام روی نمود و گفت: چه نیک رهبری بودی تو اگر که این اندک شوخ طبعی در تو نبود! هان سوگند که اگر ولایت امر ایشان را به دست می گرفتی، بی شک که ایشان را به راه روشن و بسوی حق آشکار می بردی.

سپس به عثمان روی کرد و گفت: تو خموش باش! گویی می بینم آنروزی را که قریش این امر را بخاطر محبتش به تو، به دست تو سپرده و تو بنی امیه و بنی ابی معیط را بر گرده مردم سوار کرده ای و فیء (غنایم بدون جنگ) را مخصوص ایشان گردانده ای، پس گروهی از راهزنان عرب بسوی تو شتافته و تو را در بسترت سربریده اند و سوگند که اگر ایشان چنان کنند، تو چنین خواهی کرد و اگر تو چنین کنی، آن گروه نیز چنان خواهند کرد، سپس موی پیشانی او را گرفت و گفت: و چون چنین شد، این سخن مرا به یاد آر! که حتما اینگونه خواهد شد.

ص: 389

رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ، ثُمَّ قَالَ: لَوْ أَدْرَکَنِی أَحَدُ رَجُلَیْنِ فَجَعَلْتُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِ لَوَثِقْتُ بِهِ، سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ؟. فَقَالَ لَهُ: قَاتَلَکَ اللَّهُ! وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتَ اللَّهَ بِهَا، مَا (1) أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ. قَالَ عَفَّانُ: یَعْنِی بِالرَّجُلِ الَّذِی أَشَارَ إِلَیْهِ (2) بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ: الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ (3).

و قال فی موضع آخر منه (4): رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ سَعْدٍ، عَنِ الْوَاقِدِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُیَیْنَةَ (5)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ عُمَرُ: لَا أَدْرِی مَا أَصْنَعُ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟! وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُطْعَنَ-، فَقُلْتُ: وَ لِمَ تَهْتَمُّ وَ أَنْتَ تَجِدُ مَنْ تَسْتَخْلِفُهُ عَلَیْهِمْ؟. قَالَ: أَ صَاحِبُکُمْ؟

یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ. قُلْتُ: نَعَمْ وَ اللَّهِ هُوَ لَهَا أَهْلٌ فِی قَرَابَتِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ وَ صِهْرِهِ وَ سَابِقَتِهِ وَ بَلَائِهِ. فَقَالَ (6) عُمَرُ: إِنَّ فِیهِ بَطَالَةً وَ فُکَاهَةً. قُلْتُ: فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ طَلْحَةَ؟. قَالَ: فَإِنَّ فِیهِ (7) الزَّهْوَ وَ النَّخْوَةَ. قُلْتُ:

عَبْدُ الرَّحْمَنِ؟. قَالَ: رَجُلٌ صَالِحٌ عَلَی ضَعْفٍ فِیهِ. قُلْتُ: فَسَعْدٌ؟. قَالَ: ذَلِکَ صَاحِبُ مِقْنَبٍ وَ قِتَالٍ لَا یَقُومُ بِقَرْیَةٍ لَوْ حَمَلَ أَمْرَهَا. قُلْتُ: فَالزُّبَیْرُ؟. قَالَ: وَعِقَةٌ لَقِسٌ، مُؤْمِنُ الرِّضَا کَافِرُ الْغَضَبِ، شَحِیحٌ، وَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَصْلُحُ (8) إِلَّا لِقَوِیٍّ فِی غَیْرِ عُنْفٍ، رَفِیقٍ فِی غَیْرِ ضَعْفٍ، جَوَادٍ فِی غَیْرِ سَرَفٍ. قُلْتُ: فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ

ص: 394


1- لا توجد: ما، فی المصدر، و علیه فتصبح الجملة استفهامیّة.
2- فی الشّافی: علیه، بدلا من: إلیه.
3- و أورده ابن الأثیر فی الکامل 3- 34 و غیره.
4- الشافی 4- 202- 203، و قریب منه فی الشافی أیضا 3- 197.
5- فی المصدر: عتبة.
6- فی س: و قال.
7- فی المصدر: فأین، بدلا من: فإنّ فیه.
8- فی الشّافی زیادة: له.

ابن ابی الحدید(1)

گوید: ابو عثمان الجاحظ این روایت را بطور کامل در کتاب السفیانیة ذکر کرده و گروهی دیگر غیر از او آنرا در باب فراست و نهان­بینی امور در شخصیت عمر ذکر کرده اند.

زمخشری در کتاب الفائق(2)

گوید: آنگاه که عمر خنجر خورد، ابن عباس بر وی وارد شد و او را دید که از این بابت که چه کسی را پس از خود خلیفه گرداند، اندوهگین است، و ابن عباس شروع کرد به برشمردن اصحاب و نام عثمان را برد و او گفت: شیفته نزدیکانش است و روایت شده که گفت: از خوش خدمتی او به نزدیکانش و خویشاوندگزینی او بیم دارم. گفت: علی چه؟ گفت: او مردی است که شوخ طبع است. گفت: طلحه چطور؟ گفت: اگر آن خودپسندی و غرورش را نداشت. و روایت شده که گفت: آن چلاق دست! او خودپسند است یا دچار نخوت است. گفت: زبیر چه؟ گفت: زودرنج و کج خلق است. و گوید روایت شده است: بدخوی گنده دماغ است. و روایت شده که گفت: و شایسته نیست که کسی این امر را به دست گیرد مگر مردی بینشمند در تصمیم گرفتن و برکنار از فریب خوردن، مردی سرسخت ولی بدون خشونت. عبد الرحمن چطور؟ گفت: اوه. مردی نیکوکار را نام بردی ولی او ضعیف و سست عنصر است و این کار جز از دست مردی نرمخو بدون سستی و توانمند بدون خشونت بر نمی آید و نرمخوی بدون سست عنصری، بخشنده

ص: 390


1- . شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 1: 186
2- . الفائق اثر زمخشریّ 3: 275- 276 دار المعرفة- بیروت[ 2: 425- 426].

عُثْمَانَ (1)؟. قَالَ: لَوْ وَلِیَهَا لَحَمَلَ بَنِی أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ، وَ لَوْ فَعَلَهَا لَقَتَلُوهُ.

وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ أَعْثَمَ فِی تَارِیخِهِ (2): أَنَّ کَلَامَهُ فِی حَقِّ السِّتَّةِ کَانَ قَبْلَ أَنْ یَطْعَنَهُ أَبُو لُؤْلُؤَةَ بِیَوْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا هَدَّدَهُ أَبُو لُؤْلُؤَةَ وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فِی غَدِهِ وَ ذَکَرَ رُؤْیَا رَآهَا فِی لَیْلَتِهِ، ثُمَّ قَالَ: إِنِّی لَا أَرْتَابُ فِی اقْتِرَابِ أَجَلِی فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَاخْتَارُوا رَجُلًا مِنَ السِّتَّةِ الَّذِینَ تُوُفِّیَ (3) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ .. وَ ذَکَرَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ، ثُمَّ نَزَلَ فَأَخَذَ بِیَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ، ثُمَّ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ وَ قَالَ: إِنِّی لَا أَجْزَعُ مِنَ الْمَوْتِ وَ لَکِنْ أَحْزَنُ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ بَعْدِی، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ: مَا تَقُولُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَدْ لَاحَ لَکَ أَمْرُهُ فِی الْهِجْرَةِ وَ الْقَرَابَةِ وَ السَّوَابِقِ؟. فَقَالَ: صَدَقْتَ (4) یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ مِنْهُ أَنَّهُ لَوْ صَارَ إِلَیْهِ لَأَقَامَ النَّاسَ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ، وَ لَکِنِّی یَمْنَعُنِی مِنْهُ دُعَابَةٌ فِیهِ وَ حِرْصُهُ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ .. ثُمَّ ذَکَرَ کُلًّا مِنَ الْبَاقِینَ وَ عَابَهُ بِنَحْوٍ مِمَّا ذُکِرَ آنِفاً، ثُمَّ تَأَسَّفَ عَلَی فَقْدِ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ، ثُمَّ دَخَلَ دَارَهُ.

قَالَ (5): ثُمَّ طَعَنَهُ أَبُو لُؤْلُؤَةَ بَعْدَ ذَلِکَ بِخَنْجَرٍ لَهُ رَأْسَانِ وَ قَبْضَتُهُ فِی وَسَطِهِ کَمَا تَقَدَّمَ.

قَالَ (6): وَ لَمْ یَکُنْ طَلْحَةُ یَوْمَئِذٍ بِالْمَدِینَةِ، فَقَالَ عُمَرُ: انْتَظِرُوا بِطَلْحَةَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِنْ جَاءَ وَ إِلَّا فَاخْتَارُوا رَجُلًا مِنَ الْخَمْسَةِ.

ص: 395


1- فی المصدر: أین أنت و عثمان.
2- الفتوح 1- 323- 324، باختصار و تصرّف.
3- فی الفتوح: فارقهم.
4- فی تاریخ ابن أعثم: و اللّه- یا ابن عبّاس- و إنّه لکما تقول، و لو أنّه ولی هذا الأمر من بعدی لحملکم- و اللّه- علی طریقة من الحقّ تعرفونها.
5- تاریخ ابن أعثم 1- 326.
6- الفتوح 1- 327.

بدون اسرافکاری و صرفه جو بدون ناخن خشکی است(صفحه 153 کتاب). گفت: و سعد بن ابی وقاص چطور؟ گفت: آن مرد همیشه در میان گروهی از سواران شما و مشغول تاختن است. زمخشری سپس الفاظ حدیث را توضیح داده و گفته است: الکلف (شیفتگی) بمعنی ولع داشتن به چیزی همزمان با دلمشغولی و تحمل دشواری. الحفد: (خوش­خدمتی) بمعنی جمع کردن و هم معنی حفل و حفش و به کسی که تیزپا به خدمت برخاسته و به رونده ای که سبک سیر می رود،حافد گویند، چرا که برای اینکار خود و نفسش را برای اینکار جمع می کند و گامهای پشت هم برمی دارد و عرب به نوکران الحفدة گوید و اخشی حفده یعنی تیزپایی او در کسب خشنودی نزدیکانش. الاثرة: (خویشاوندگزینی)برگزیدن فیء و غیر آن برای خود. دعابة یعنی مزاح و دعب یدعب بمعنی مزح یمزح و رجل دعب و دعابة یعنی مرد شوخ طبع، البأو: خودپسندی و غرور. الاکنع: (چلاق) شل، معلول، و کنعت اصابعه یعنی انگشتانش دچار درهم رفتگی و تشنج شد و .. دست او در جنگ احد بهنگام دفاع از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آسیب دیده بود.

ص: 391

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ (1): إِنَّ طَلْحَةَ لَمْ یُذْکَرْ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ بِالْمَدِینَةِ.

ثُمَّ قَالَ لَهُمْ: انْهَضُوا (2)إِلَی حُجْرَةِ عَائِشَةَ (3) فَتَشَاوَرُوا فِیهَا، وَ وَضَعَ رَأْسَهُ وَ قَدْ نَزَفَهُ الدَّمُ، فَدَخَلُوا الْحُجْرَةَ وَ تَنَاجَوْا حَتَّی ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمْ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ: (4) إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَمُتْ بَعْدُ فَفِیمَ هَذَا اللَّغَطُ؟!، وَ انْتَبَهَ عُمَرُ وَ سَمِعَ الْأَصْوَاتَ، فَقَالَ: أَعْرِضُوا عَنْهَا فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَتَشَاوَرُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ، وَ لْیُصَلِّ بِالنَّاسِ صُهَیْبٌ، وَ لَا یَأْتِیَنَّ الْیَوْمُ الرَّابِعُ مِنْ مَوْتِی إِلَّا وَ عَلَیْکُمْ أَمِیرٌ، وَ لْیَحْضُرْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ مُشِیراً وَ لَیْسَ لَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الْأَمْرِ، وَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ شَرِیکُکُمْ فِی الْأَمْرِ، فَإِنْ قَدِمَ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَأَحْضِرُوهُ أَمْرَکُمْ، وَ إِلَّا فَأَرْضُوهُ، وَ مَنْ لِی بِرِضَا طَلْحَةَ!. فَقَالَ سَعْدٌ: أَنَا لَکَ بِهِ وَ لَنْ نُخَالِفَ (5) إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ثُمَّ ذَکَرَ(6) وَصِیَّتَهُ لِأَبِی طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیِّ وَ مَا خُصَّ بِهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ مِنْ کَوْنِ الْحَقِّ فِی الْفِئَةِ الَّتِی هُوَ فِیهَا، وَ أَمَرَهُ بِقَتْلِ مَنْ یُخَالِفُ، ثُمَّ خَرَجَ النَّاسُ، فَقَالَ عَلِیٌّ لِلْعَبَّاسِ: عُدِلَ بِالْأَمْرِ عَنِّی یَا عَمِّ (7)؟. قَالَ: وَ مَا عِلْمُکَ؟. قَالَ: قَرَنَ بِی عُثْمَانَ، وَ قَالَ(8): کُونُوا مَعَ الْأَکْثَرِ، فَإِنْ رَضِیَ رَجُلَانِ رَجُلًا وَ رَجُلَانِ رَجُلًا فَکُونَا مَعَ الَّذِینَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ، فَسَعْدٌ لَا یُخَالِفُ ابْنَ عَمِّهِ، وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ صِهْرُ عُثْمَانَ لَا یَخْتَلِفَانِ، فَیُوَلِّیهَا أَحَدُهُمَا الْآخَرَ فَلَوْ کَانَ الْآخَرَانِ مَعِی لَمْ یُغْنِیَا شَیْئاً. فَقَالَ الْعَبَّاسُ: لَمْ أَرْفَعْکَ إِلَی شَیْ ءٍ إِلَّا رَجَعْتَ إِلَیَّ مُسْتَأْخِراً بِمَا أَکْرَهُ، أَشَرْتُ عَلَیْکَ عِنْدَ

ص: 396


1- تاریخ الطّبریّ 3- 293 حوادث سنة 23 ه، باختلاف یسیر.
2- فی المصدر: فانهضوا.
3- فی تاریخ الطّبریّ زیادة: بإذن منها.
4- فی المصدر زیادة: سبحان اللّه.
5- فی المصدر: و لا یخالف.
6- أی الطّبریّ فی تاریخه 3- 294- 295 مع اختلاف و اختصار.
7- فی المصدر: عدلت عنّا، بدلا من: عدل بالأمر عنّی یا عمّ.
8- فی ک: و قال عمر.

النخوة: خودبزرگ­بینی و کبر. رجل وعقة لعقة: (زودرنج) مرد آزمند که با نادانی و بدخلقی و تنگ­دلی خود را به کاری درافکند. و گاهی مخفف شده و بمعنی شتابزدگی و عجله می باشد. لقِس: (کج خلق) از لقست نفسه الی الشیء بمعنی اینکه دلش به چیزی گرایش یافت و بر آن حریص بود. و لقست بمعنی خبثت یعنی خبیث و فرومایه گشت. و ابوزید گوید اللقس صفت است برای مردی که بر مردمان لقب گذاشته و ریشخندشان می کند و با نون نقس ینقس نقسا نیز گفته شده است. الضرس: (بدخوی) بمعنی شرس یعنی بدخو و بدطینت و گستاخ است. و شتر ضروس شتری است که دوشنده اش را گاز می گیرد و گفته می شود اتق الناقة بجز ضراسها یعنی از شتر ماده به خاطر بچه داشتنش و بدی رفتارش بر حذر باش و این به جهت علاقه او به بچه اش در آغاز ولادت آن می باشد. الضبس(گنده دماغ) و ضمس نزدیک به معنی ضرس است. الوکف: (ناخن خشکی) افتادن به گناه و زشتکاری .

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص392

و قد وکف فلان یوکف وکفا و أوکفته أنا إذا أوقعته «7». قال «8»:

الحافظو عورة العشیرة

لا یأتیهم من ورائهم وکف

و و قد وکف فلان یوکف وکفا و أوکفته أنا إذا أوقعته «7» یعنی او را درانداختم و گوید: «8» آن حافظان عشیره خود که در پی خود رشتکاری و گناهی ندارند.

ص: 392

مَرَضِ(1) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ تَسْأَلَهُ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ فِیمَنْ هُوَ؟ فَأَبَیْتَ، وَ أَشَرْتُ عَلَیْکَ عِنْدَ (2) وَفَاتِهِ أَنْ تُعَاجِلَ الْبَیْعَةَ (3) فَأَبَیْتَ، وَ قَدْ أَشَرْتُ عَلَیْکَ حِینَ سَمَّاکَ عُمَرُ فِی الشُّورَی الْیَوْمَ أَنْ تَرْفَعَ نَفْسَکَ عَنْهَا وَ لَا تَدْخُلَ مَعَهُمْ، فَأَبَیْتَ، فَاحْفَظْ عَنِّی وَاحِدَةً، کُلَّمَا عَرَضَ عَلَیْکَ الْقَوْمُ الْأَمْرَ فَقُلْ: لَا، إِلَّا أَنْ یُوَلُّوکَ، وَ اعْلَمْ أَنَّ هَؤُلَاءِ لَا (4) یَبْرَحُونَ یَدْفَعُونَکَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ حَتَّی یَقُومَ لَکَ بِهِ غَیْرُکَ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَا تَنَالُهُ إِلَّا بِشَّرٍ لَا یَنْفَعُ مَعَهُ خَیْرٌ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَا إِنِّی أَعْلَمُ أَنَّهُمْ سَیُوَلُّونَ عُثْمَانَ، وَ لَیُحْدِثَنَّ الْبِدَعَ وَ الْأَحْدَاثَ، وَ لَئِنْ بَقِیَ لَأُذَکِّرَنَّکَ وَ إِنْ قُتِلَ أَوْ مَاتَ لَیَتَدَاوَلُنَّهَا (5) بَنُو أُمَیَّةَ بَیْنَهُمْ، وَ إِنْ کُنْتُ حَیّاً لَتَجِدُنِی حَیْثُ یَکْرَهُونَ، ثُمَّ تَمَثَّلَ:

حَلَفْتُ (6)بِرَبِّ الرَّاقِصَاتِ عَشِیَّةَ*** غَدَوْنَ خِفَافاً یَبْتَدِرْنَ (7)الْمُحَصَّبَا (8)

لَیَحْتَلِبَنَّ (9)رَهْطَ ابْنِ یَعْمَرَ غُدْوَةً (10)***بَخِیعاً (11)بَنُو الشُّدَّاخِ (12)وِرْداً مُصَلَّبَا

ص: 397


1- فی تاریخ الطّبریّ: وفاة.
2- فی المصدر: بعد، بدلا من: عند.
3- فی المصدر: الأمر، بدلا من: البیعة.
4- فی المصدر: و احذر هؤلاء الرّهط فإنّهم لا ..
5- جاء فی حاشیة ک: لیناولونها. ابن أبی الحدید.
6- فی س: حلقت.
7- فی المصدر: فتبدرن، و فی س: یبتدرون. و جاء فی حاشیة ک: فابتدرن. الکامل.
8- قال فی النّهایة 1- 393: حصبوا .. أی أقیموا بالمحصّب، و هو الشّعب الّذی مخرجه إلی الأبطح بین مکّة و منی.
9- فی المصدر: لیحتلینّ، و جاء فی حاشیة ک: لیحتلبا. کامل.
10- فی المصدر: مارئا، و فی ک نسخة: فارسا. کامل.
11- فی المصدر: نجیعا. قال فی النّهایة 1- 102: بخع أنفسهم .. أی قهرها و إذلالها بالطّاعة.
12- قال فی القاموس 1- 262: و یعمر الشّدّاخ- کطوّال و طیّاب، و قد یفتح- أحد حکّامهم حکم بین قضاعة و قصیّ فی أمر الکعبة، و کثر القتل فشدخ دماء قضاعة تحت قدمه و أبطلها فقضی بالبیت لقصیّ.

و اصل آن از وکف المطر بمعنی افتادن باران است و توکّف الخبر یعنی توقّع الخبر: انتظار خبر را داشت. المقنب: از جنس اسب .. به چهل، پنجاه اسب گویند و در کتاب العین نزدیک سیصد اسب و معنی آن اینکه وی سپهداریست و جز برای اینکار مناسب نیست. پایان سخن زمخشری.

ابن عبد البر در الاستیعاب(1)

روایت می کند که وی درباره علی علیه السلام گفت: اگر خلافت را به این مرد موی پیشانی ریخته بسپارند، ایشان را به راه راست استوار خواهد برد. و ابن عمر به او گفت: پس چرا علی را به خلافت روا نمی داری؟ گفت: نمی پسندم که مسئولیت خلافت را هم در زندگی ام و هم پس از مرگم، تحمل نمایم.

و سید رضی در الشافی(2)

این روایت را از البلاذری در تاریخش به سندی که به ابی رافع می رسد، روایت کرده است: عمر بن الخطاب به ابن عباس تکیه داده بود و ابن عمر و سعید بن زید نزد وی بودند و گفت: بدانید که من هیچ چیزی درباره کلاله (خویشان کسی که در مساله ارث پدر و فرزند ندارد) نگفته و احدی را پس از خود به خلیفگی برنگزیده ام و هر کس از اسیران عرب وفات مرا دریابد، به هزینه سهم مال الله آزاد است. سعید بن زید گفت: هان که اگر به کسی از میان مسلمانان اشاره کنی، مردمان تو را امین خواهند دانست. پس عمر گفت: به حق که از سوی یاران خود حرصی بس زشت و شنیع دیده ام و اکنون این امر را میان این شش تن به شورا می گذارم که

ص: 393


1- . الاستیعاب چاپ شده در حاشیه الإصابة 2: 469
2- . الشّافی 3: 197- 198

قَالَ (1)ثُمَّ الْتَفَتَ فَرَأَی أَبَا طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیَّ فَکَرِهَ مَکَانَهُ، فَقَالَ أَبُو طَلْحَةَ: لَا تَرُعْ أَبَا حَسَنٍ .. و هذا الذی حکیناه عن الطبری.

ذکره ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (2)، قَالُوا: ثُمَّ قَالَ عُمَرُ: ادعُو لِی أَبَا طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیَّ، فَدَعَوْهُ لَهُ، فَقَالَ: یَا أَبَا طَلْحَةَ! إِنَّ اللَّهَ طَالَمَا أَعَزَّ بِکُمُ الْإِسْلَامَ، فَإِذَا عُدْتُمْ مِنْ حُفْرَتِی (3)فَاخْتَرْ خَمْسِینَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ حَامِلِی سُیُوفِهِمْ وَ خُذْ هَؤُلَاءِ النَّفَرَ بِإِمْضَاءِ الْأَمْرِ وَ تَعْجِیلِهِ، وَ اجْمَعْهُمْ فِی بَیْتٍ وَ قِفْ بِأَصْحَابِکَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ لِیَتَشَاوَرُوا وَ یَخْتَارُوا وَاحِداً مِنْهُمْ، فَإِنِ اتَّفَقَ خَمْسٌ وَ أَبَی وَاحِدٌ فَاشْدَخْ رَأْسَهُ بِالسَّیْفِ، وَ إِنِ اتَّفَقَ أَرْبَعَةٌ وَ أَبَی اثْنَانِ فَاضْرِبْ أَعْنَاقَهُمَا، وَ إِنِ اتَّفَقَ ثَلَاثَةٌ وَ خَالَفَ ثَلَاثَةٌ فَانْظُرِ الثَّلَاثَةَ الَّتِی فِیهَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ فَإِنْ أَصَرَّتِ الثَّلَاثَةُ الْأُخْرَی عَلَی خِلَافِهَا فَاضْرِبْ أَعْنَاقَهَا.

وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ الْأَثِیرِ (4)فَإِنْ رَضِیَ ثَلَاثَةٌ فَحَکِّمُوا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ، فَإِنْ لَمْ یَرْضَوْا بِحُکْمِ عَبْدِ اللَّهِ فَکُونُوا مَعَ الَّذِینَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ اقْتُلُوا الْبَاقِینَ.

ثُمَّ قَالَ (5)وَ إِنْ مَضَتْ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ وَ لَمْ یَتَّفِقُوا عَلَی الْأَمْرِ فَاضْرِبْ أَعْنَاقَ السِّتَّةِ وَ دَعِ الْمُسْلِمِینَ یَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ، فَلَمَّا دُفِنَ عُمَرُ، جَمَعَهُمْ أَبُو طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیُّ فِی بَیْتِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ، وَ قِیلَ: فِی بَیْتِ الْمَالِ، وَ قِیلَ: فِی حُجْرَةِ عَائِشَةَ بِإِذْنِهَا، وَ وَقَفَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ بِالسَّیْفِ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ حَامِلِی سُیُوفِهِمْ، فَجَاءَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فَجَلَسَا عَلَی بَابِ الْبَیْتِ فَحَصَبَهُمَا (6)سَعْدٌ

ص: 398


1- أی الطّبریّ فی تاریخه 3- 295، و لا توجد: قال، فی س.
2- الکامل لابن الأثیر 3- 35، باختلاف یسیر و اختصار، و لا زال الکلام لابن أبی الحدید فی شرح النّهج 1- 187.
3- لا توجد: فإذا عدتم من حفرتی، فی المصدر.
4- الکامل لابن الأثیر 3- 35.
5- أی ابن أبی الحدید المعتزلیّ فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 187- 188، مع اختلاف یسیر.
6- جاء فی حاشیة ک: رجمها بالحصباء. نهایة. انظر: النّهایة لابن الأثیر 1- 394.

پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم در حالی جان سپرد که از ایشان خشنود بود. و سپس گفت: اگر یکی از این دو مرد عمرشان تا این لحظه باقی بود من این امر را به ایشان می سپردم، بی شک به او اطمینان داشتم: سالم از موالی ابی حذیفه و ابو عبیدة بن الجراح. مردی به او گفت: ای امیر مومنان! نظرت درباره عبد الله پسرت چیست؟ به او پاسخ داد: خدا تو را بکشد! به خدا که به این سخنت، خدا را در نظر نداشتی. من مردی را که نتوانست زنش را طلاق دهد را به خلافت نمی گمارم. عفان گوید: منظور از مردی که نام عبد الله بن عمر را برد، مغیرة بن شعبة بود(1).

و در موضعی دیگر از این کتاب(2)

گوید: محمد بن سعد به سندی که ذکر می کند از ابن عباس روایت می کند که گفت: عمر گفت: نمی دانم با امت محمد صلّی الله علیه و آله و سلم چه کنم؟! و این پیش از آن بود که ضربه بخورد. من به او گفتم: چرا ناراحتی با آنکه کسانی را داری که ایشان را به خلافت ایشان بگماری؟ گفت: منظورت این رفیق شماست؟ و منظورش علی علیه السلام بود. گفتم: آری، به خدا که او با خویشاوندی که با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم دارد و داماد اوست و با آن سابقه و عملکرد نیکی که دارد، شایسته این امر است. عمر گفت: به راستی که در شخصیت او حالتی از بیکار نشینی و شوخ­طبعی است. گفتم: درباره طلحه چه می گویی؟ گفت: در او خودپسندی و غرور می بینم. گفتم: عبد الرحمن چه؟ مردی نیکوکار است ولی سست عنصر. گفتم: سعد چطور؟ گفت او مردی اهل لشکرکشی و جنگ است که اگر مسوولیت یک روستا را به او بدهی، توان اداره آنرا نخواهد داشت. گفتم: زبیر چطور؟ گفت: زودرنج و کج خلق است که چون خشنود باشد مومن و چون خشمی گردد،کافر می شود. آزمند است و این کار تنها از دست مردی توانمند ولی بدون خشونت، همیار مردم ولی بدون سستی، بخشنده ولی بدون اسرافکاری برمی آید. گفتم: پس نظرت درباره عثمان چیست؟

ص: 394


1- . و ابن الأثیر در الکامل 3: 34 و دیگران نیز آن را ذکر کرده اند.
2- . الشافی 4: 202- 203، و شبیه به آن در الشافی 3- 197 نیز ذکر شده است.

وَ أَقَامَهُمَا وَ قَالَ: تُرِیدَانِ أَنْ تَقُولَا حَضَرْنَا وَ کُنَّا فِی أَهْلِ الشُّورَی، ثُمَّ تَکَلَّمَ أَهْلُ الشُّورَی فَأَشْهَدَهُمْ طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ عَلَی نَفْسِهِ أَنَّهُ قَدْ وَهَبَ حَقَّهُ مِنَ الشُّورَی لِعُثْمَانَ، وَ ذَلِکَ لِعِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ لَا یَعْدِلُونَ بِهِ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُثْمَانَ، وَ أَنَّ الْخِلَافَةَ لَا تَخْلُصُ لَهُ، فَأَرَادَ تَقْوِیَةَ أَمْرِ عُثْمَانَ وَ إِضْعَافَ جَانِبِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِهِبَتِهِ أمر [أَمْراً] (1)لَا انْتِفَاعَ لَهُ بِهِ، وَ ذَلِکَ کَانَ لِانْحِرَافِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِکَوْنِهِ تَیْمِیّاً وَ ابْنَ عَمِّ أَبِی بَکْرٍ، وَ قَدْ کَانَ فِی صُدُورِ بَنِی هَاشِمٍ حَنَقٌ وَ غَیْظٌ عَلَی بَنِی تَیْمٍ لِخِلَافَةِ أَبِی بَکْرٍ، وَ کَذَا فِی صُدُورِ تَیْمٍ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ، فَلَمَّا رَأَی زُبَیْرٌ ذَلِکَ قَالَ: وَ أَنَا أُشْهِدُکُمْ عَلَی نَفْسِی أَنِّی قَدْ وَهَبْتُ حَقِّی مِنَ الشُّورَی لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ ذَلِکَ لِمَا دَخَلَتْهُ مِنْ حَمِیَّةِ النَّسَبِ، وَ ذَلِکَ (2)لِأَنَّهُ کَانَ ابْنَ عَمَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ هِیَ صَفِیَّةُ بِنْتُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَالَهُ فَبَقِیَ مِنَ السِّتَّةِ أَرْبَعَةٌ، فَقَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ: وَ أَنَا قَدْ وَهَبْتُ حَقِّی لِابْنِ عَمِّی عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُمَا کَانَا مِنْ بَنِی زُهْرَةَ، وَ کَانَ سَعْدٌ یَعْلَمُ أَنَّ الْأَمْرَ لَا یَتِمُّ لَهُ، فَلَمَّا (3)لَمْ یَبْقَ إِلَّا الثَّلَاثَةُ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عُثْمَانَ: أَیُّکُمَا یُخْرِجُ نَفْسَهُ مِنَ الْخِلَافَةِ وَ یَکُونَ إِلَیْهِ الِاخْتِیَارُ فِی الِاثْنَیْنِ الْبَاقِیَیْنِ؟!. فَلَمْ یَتَکَلَّمْ مِنْهُمَا أَحَدٌ، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ أَخْرَجْتُ (4)نَفْسِی مِنَ الْخِلَافَةِ عَلَی أَنْ أَخْتَارَ أَحَدَهُمَا (5)، فَأَمْسَکَا، فَبَدَأَ بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ: أُبَایِعُکَ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ سِیرَةِ الشَّیْخَیْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ. فَقَالَ: بَلْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اجْتِهَادِ رَأْیِی، فَعَدَلَ عَنْهُ إِلَی عُثْمَانَ، فَعَرَضَ ذَلِکَ عَلَیْهِ، فَقَالَ:

نَعَمْ، فَعَادَ إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) فَأَعَادَ قَوْلَهُ، فَعَلَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ ذَلِکَ ثَلَاثاً، فَلَمَّا رَأَی أَنَّ عَلِیّاً

ص: 399


1- کذا، و الظّاهر: أمرا- بالنّصب-، و یحتمل أن تکون بهبة- بدون ضمیر-.
2- خطّ علی: و ذلک، فی ک.
3- لا توجد: فلمّا، فی س.
4- فی ک: خرّجت.
5- وضع علی: أحدهما، رمز نسخة بدل فی ک.

گفت: اگر خلافت را به دست گیرد، بی شک فرزندان ابی معیط را بر گرده مردمان سوار می کند و اگر چنین کند، قطعا مردم او را خواهند کشت.

احمد بن اعثم در تاریخ خود(1)

روایت می کند: سخن او در حق این شش تن دو یا سه روز پیش از آن بود که ابو لؤلؤ او را با خنجر بزند و آن چنان بود که چون ابو لؤلؤ او را تهدید نمود و داستان آن پیش از این ذکر گشت، فردای آن روز وی بر منبر رفت و خوابی که آنشب دیده بود را تعریف کرد و گفت: من شک ندارم که اجلم نزدیک شده است و اگر چنین شد، شما یکی از این شش تنی را برگزینید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم درحالی که از ایشان خرسند بود، رحلت نمود .. و نام ایشان را برشمرد. سپس پایین آمد و دست عبد الله بن عباس را گرفت و از مسجد بیرون رفت و نفس راحتی کشید و گفت: من از مرگ بیمی ندارم و پس از خود بر امر خلافت نگران نیستم. ابن عباس به او گفت: نظرت درباره علی بن ابیطالب علیه السلام چیست،که حال او بهنگام هجرت و نزدیکی او به پیامبر (ص) و سوابقش بر تو معلوم است؟ گفت: درست می گویی(2)

ابن عباس! و به راستی درباره او چنین می دانم که اگر خلافت در دست او باشد، به حق که مردمان را به راه راستین هدایت خواهد نمود، ولی شوخ طبعی او و میل شدید او در به دست گرفتن این امر، مرا از اینکار باز می دارد.. سپس همه پنج نفر دیگر را نیز ذکر نمود و او هر یک را شبیه به آنچه که پیش از این بیان شد، نکوهش نمود و سپس از نبود معاذ بن جبل و سالم مولای ابی حذیفه و ابی عبیده اظهار تاسف نمود و آنگاه به درون خانه اش رفت.

گوید(3):

سپس ابو لؤلؤ او را با خنجری دو سر که دسته اش در وسط بود، چنان که گذشت، ضربتی زد. گوید(4):

در آن روز طلحه در مدینه نبود و عمر گفت: سه روز برای طلحه صبر کنید، اگر آمد که آمد وگرنه یکی از پنج تن را انتخاب کنید.

ص: 395


1- . الفتوح 1: 323- 324، با اختصار و تصرّف.
2- . در تاریخ ابن أعثم: و اللّه- ای ابن عبّاس- به راستی که این این امر همینطور است که می گویی و به حق که اگر او پس از من ولایت شما را به دست گیرد سوگند که شما را به راهی از حق می برد که خود می دانید.
3- . تاریخ ابن أعثم 1: 326
4- . الفتوح 1: 327

غَیْرُ رَاجِعٍ عَمَّا قَالَهُ، وَ أَنَّ عُثْمَانَ یُنْعِمُ (1)لَهُ بِالْإِجَابَةِ، صَفَقَ عَلَی یَدِ عُثْمَانَ، فَقَالَ:

السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ مَا فَعَلْتَهَا إِلَّا لِأَنَّکَ رَجَوْتَ مِنْهُ مَا رَجَا صَاحِبُکُمَا مِنْ صَاحِبِهِ، دَقَّ اللَّهُ بَیْنَکُمَا عِطْرَ مَنْشِمَ. قَالُوا: فَفَسَدَ بَعْدَ ذَلِکَ بَیْنَ عُثْمَانَ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَلَمْ یُکَلِّمْ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ حَتَّی مَاتَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2)، عَنْ أَبِی (3)هِلَالٍ الْعَسْکَرِیِّ فِی کِتَابِ الْأَوَائِلِ:

اسْتُجِیبَتْ دَعْوَةُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی عُثْمَانَ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَمَا مَاتَا إِلَّا مُتَهَاجِرَیْنِ مُتَعَادِیَیْنِ، ... وَ لَمَّا بَنَی عُثْمَانُ قَصْرَهُ طَمَارَ (4)وَ الزَّوْرَاءَ (5)وَ صَنَعَ طَعَاماً کَثِیراً وَ دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ کَانَ فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی الْبِنَاءِ وَ الطَّعَامِ، قَالَ: یَا ابْنَ عَفَّانَ! لَقَدْ صَدَّقْنَا عَلَیْکَ مَا کُنَّا نُکَذِّبُ فِیکَ، وَ إِنِّی أَسْتَعِیذُ اللَّهَ (6)مِنْ بَیْعَتِکَ، فَغَضِبَ عُثْمَانُ، وَ قَالَ: أَخْرِجْهُ عَنِّی یَا غُلَامُ، فَأَخْرَجُوهُ، وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ لَا یُجَالِسُوهُ، فَلَمْ یَکُنْ یَأْتِیهِ أَحَدٌ إِلَّا ابْنُ عَبَّاسٍ، کَانَ یَأْتِیهِ فَیَتَعَلَّمُ مِنْهُ الْقُرْآنَ وَ الْفَرَائِضَ، وَ مَرِضَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَعَادَهُ عُثْمَانُ وَ کَلَّمَهُ فَلَمْ یُکَلِّمْهُ حَتَّی مَاتَ.

و الذی یظهر من روایة ابن الأثیر فی الکامل و محمد بن جریر فی تاریخه هو أنّه لم یتحقّق بیعة عثمان فی الیوم الأول من الشوری.

قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ (7)کَانَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ یَدُورُ لَیَالِیَهُ یَلْقَی أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 400


1- جاء فی حاشیة ک ما یلی: أنعم له: أی قال له و نعم. صحاح. انظر: الصّحاح 5- 2043.
2- شرح نهج البلاغة 1- 196.
3- لا توجد: أبی، فی س.
4- جاء فی حاشیة ک: و طمار- بالفتح- المکان المرتفع. و الزّوراء .. موضع بالمدینة یقف المؤذّنون علی سطحه. مجمع. انظر: مجمع البحرین 3- 330، و 3- 377 و فیه: و الزّوراء- بالفتح و المدّ- بغداد و موضع .. إلی آخره.
5- فی المصدر: بالزّوراء.
6- فی ک نسخة بدل: باللّه، و قد جاءت فی المصدر.
7- الکامل 3- 36، باختلاف و تصرّف.

محمد بن جریر الطبری(1)

گوید: در این محفل نامی از طلحه به میان نیامده و او در این روز در مدینه نبود.

سپس به ایشان گفت: به اتاق عائشه بروید و در آن به شور بنشینید و سپس درحالیکه خون بسیار از وی رفته بود، سرش را زمین گذاشت. پس ایشان به درون اتاق رفتند و به آرامی با هم سخن می گفتند تا آنکه صداهایشان بالا گرفت و عبد الله بن عمر گفت: امیر مومنان هنوز زنده است، چیست این هیاهو و سروصدا ؟ عمر متوجه شد و صداها را شنید و گفت: دست بردارید و چون من مردم، به مدت سه روز مشورت و رایزنی کنید و صهیب به پیشنمازی مردم بایستد و مباد روز چهارم از راه برسد و شما هنوز امیری نداشته باشید و عبد الله بن عمر بعنوان پیشنهاد دهنده و مشاور حاضر باشد ولی او حق مداخله ای در تصمیم ندارد و طلحة بن عبیدالله نیز در این امر شریک شماست و اگر تا سه روز حاضر شد، او را نیز راه بدهید وگرنه او را راضی نمایید و کیست که بتواند طلحه را راضی نماید!.. سعد گفت: من او را راضی خواهم کرد و خدا بخواهد، و مخالفتی در میان ما نخواهد افتاد.

سپس(2)

وصیت خود را به ابی طلحه انصاری و آنچه را که عبد الرحمن بن عوف مخصوص گرداند، که او در هر گروهی که باشد حق با ایشان است، و اینکه دستور داد هر کس مخالفت نمود را بکشد را یادآور شد. سپس مردم بیرون رفتند و علی علیه السلام به عباس گفت: عمو، یعنی این امر را از کف من برون کردند؟ گفت: از کجا می دانی؟ گفت: او مرا با عثمان همسان دانسته و گفته: طرفدار گروه پرشمارتر باشید و اگر دو تن به یک رای داده و دو تن دیگر، نفر دیگر را برگزینند،با گروهی باشید که عبدالرحمن در میان ایشان است و اینگونه،سعد هرگز با پسرعمویش مخالفت نمی کند و عبدالرحمن نیز که داماد عثمان است، هرگز با او مخالف نخواهد بود و هر یک خلافت را به آن دیگر عرضه خواهد کرد و حتی اگر دو تن دیگر هم با من باشند، فایده ای به حال من نخواهد داشت. عباس گفت: تو را برای هیچ کاری پیش نفرستادم مگر آنکه دیرهنگام با نتیجه ای که نمی پسندم بازگشتی.

ص: 396


1- . تاریخ طبریّ 3: 293 حوادث سال 23 هجری، با اندک تفاوتی.
2- . مقصود طبریّ است در تاریخش 3: 294- 295 با اندک تفاوت و اختصار.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أُمَرَاءَ الْأَجْنَادِ یُشَاوِرُهُمْ حَتَّی إِذَا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی صَبِیحَتُهَا تُسْتَکْمَلُ الْأَیَّامُ الثَّلَاثَةُ الَّتِی أَجَّلَهَا عُمَرُ أَتَی مَنْزِلَ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ فَأَیْقَظَهُ، وَ قَالَ:

إِنِّی لَمْ أَذُقْ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ کَثِیرَ (1)غُمْضٍ، فَانْطَلِقْ فَادْعُ الزُّبَیْرَ وَ سَعْداً، فَدَعَاهُمَا فَبَدَأَ بِالزُّبَیْرِ، فَقَالَ لَهُ: خَلِّ (2)ابْنَیْ عَبْدِ مَنَافٍ وَ (3)هَذَا الْأَمْرَ، فَقَالَ: نَصِیبِی لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ لِسَعْدٍ: اجْعَلْ نَصِیبَکَ لِی. فَقَالَ: إِنِ اخْتَرْتَ نَفْسَکَ فَنَعَمْ، وَ إِنِ اخْتَرْتَ عُثْمَانَ فَعَلِیٌّ أَحَبُّ إِلَیَّ، أَیُّهَا الرَّجُلُ! بَایِعْ لِنَفْسِکَ وَ أَرِحْنَا. فَقَالَ لَهُ: جَعَلْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ أَخْتَارَ (4)وَ إِنْ (5)لَمْ أَفْعَلْ لَمْ أَرُدَّهَا، إِنِّی رَأَیْتُ رَوْضَةً خَضْرَاءَ کَثِیرَةَ الْعُشْبِ فَدَخَلَ فَحْلٌ مَا رَأَیْتُ أَکْرَمَ مِنْهُ فَمَرَّ کَأَنَّهُ سَهْمٌ وَ لَمْ یَلْتَفِتْ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْهَا حَتَّی قَطَعَهَا وَ لَمْ یَعْرُجْ، وَ دَخَلَ بَعِیرٌ یَتْلُوهُ وَ اتَّبَعَ أَثَرَهُ حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا، ثُمَّ دَخَلَ فَحْلٌ عَبْقَرِیٌّ یَجُرُّ خِطَامَهُ (6)وَ مَضَی قَصْدَ الْأَوَّلَیْنِ، ثُمَّ دَخَلَ بَعِیرٌ رَابِعٌ فَوَقَعَ (7)فِی الرَّوْضَةِ، وَ لَا (8)وَ اللَّهِ لَا أَکُونُ الرَّابِعَ، إِنَّ أَحَداً (9)وَ لَا یَقُومُ مَقَامَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ بَعْدَهُمَا فَیَرْضَی النَّاسُ عَنْهُ.

قَالَ (10)وَ أَرْسَلَ الْمِسْوَرُ یَسْتَدْعِی عَلِیّاً فَنَاجَاهُ طَوِیلًا ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی عُثْمَانَ

ص: 401


1- فی ک نسخة بدل: کبیر.
2- فی ک: خلو، و جعل کلمة: خلّ، نسخة بدل.
3- لا توجد الواو فی س.
4- جاء فی حاشیة ک ما یلی: قد خلعت نفسی علی أن أختار، کذا فی الکامل، و فی النّسخ [کذا] البحار الموجودة عندی، کما فی المتن. محمّد خلیل. أقول: و هو یختلف عمّا فی الکامل المطبوع، فراجع.
5- فی ک نسخة بدل: و لو، بدلا من: و إن.
6- فی س: حطامه.
7- فی المصدر: مرتع.
8- لا توجد الواو فی ک.
9- فی ک نسخة بدل: و إنّ، و جاء فی حاشیتها: و إن أحد، لیس فی الکامل. أقول: لعلّ الواو زائدة من المتن، أی إنّ أحدا لا یقوم .. إلی آخره.
10- أی ابن الأثیر فی الکامل 3- 37. باختلاف یسیر.

هنگام بیماری رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به تو گوشزد کردم که از وی بپرسی که جانشینی او به که می رسد و تو نپذیرفتی و ابا نمودی و هنگام وفات او به تو اشاره کردم که سریعا امر بیعت را از آن خود نمایی و تو نپذیرفتی و امروز که عمر تو را بعنوان یکی از شورا نام برد،به تو گفتم که خود را بالاتر از آن بدانی و با ایشان همراه نشوی و تو باز هم نپذیرفتی و اکنون این سخن را از من داشته باش: هر گاه که این قوم امر خلافت را به تو عرضه داشتند،بگو: نه. مگر آنکه تو را به امیری خود گیرند و بدان که اینان همچنان تو را از امر خلافت دور خواهند راند تا آنکه کسی غیر از خودت، برای گرفتن این حق برای تو برخیزد و سوگند به خدا که جز با شری که خیری در آن نباشد، خلافت از آن تو نخواهد شد.

پس علی علیه السلام به او گفت: هان که من می دانم ایشان عثمان را به خلافت خواهند رساند و او بدعتها و سنتهای من­درآوردی بسیار به راه خواهد انداخت و اگر او بر جای ماند، به حتم این سخن را به یادت خواهم آورد و اگر کشته شود یا بمیرد، بی شک بنی امیه خلافت را میان خود موروثی خواهند کرد و اگر من زنده باشم، مرا چنان خواهی یافت که ایشان بس بیزار خواهند بود و آنگاه این شعرها را به مثل ذکر نمود: شب هنگام به خداوند رقّاصگان سوگند یاد کردم ... که صبح هنگام سبک پا روانه گشتند و زودهنگام وارد المحصّب (دره ای که دشت میان مکه و منی منتهی است)گشتند - صبح هنگام بنو شُدّاخ، به حالی که تشنه لبانی چپاولگرند، از قبیله ابن یعمر خونی خواهد دوشید.

ص: 397

فَتَنَاجَیَا حَتَّی فَرَّقَ بَیْنَهُمَا الصُّبْحُ ...، فَلَمَّا صَلَّوُا الصُّبْحَ جَمَعَ الرَّهْطَ وَ بَعَثَ إِلَی مَنْ حَضَرَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ أَهْلِ السَّابِقَةِ وَ الْفَضْلِ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ إِلَی أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ فَاجْتَمَعُوا حَتَّی ارْتَجَّ الْمَسْجِدُ بِأَهْلِهِ، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ النَّاسَ قَدْ أَحَبُّوا (1)أَنْ یَرْجِعَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ إِلَی أَمْصَارِهِمْ فَأَشِیرُوا عَلَیَّ؟. فَقَالَ عَمَّارٌ: إِنْ أَرَدْتَ أَنْ لَا یَخْتَلِفَ النَّاسُ فَبَایِعْ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ. فَقَالَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ: صَدَقَ عَمَّارٌ، إِنْ بَایَعْتَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قُلْنَا سَمْعاً وَ طَاعَةً. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ (2) بْنُ أَبِی سَرْحٍ: إِنْ أَرَدْتَ أَنْ لَا یَخْتَلِفَ قُرَیْشٌ فَبَایِعْ عُثْمَانَ. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ أَبِی رَبِیعَةَ الْمَخْزُومِیُّ:

صَدَقَ، إِنِ بَایَعْتَ عُثْمَانَ قُلْنَا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا (3)

، فَشَتَمَ عَمَّارٌ ابْنَ أَبِی سَرْحٍ، وَ قَالَ: مَتَی کُنْتَ تَنْصَحُ الْمُسْلِمِینَ؟!. فَتَکَلَّمَ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو أُمَیَّةَ، فَقَالَ عَمَّارٌ:

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَنَا بِنَبِیِّهِ (4)فَأَنَّی تَصْرِفُونَ هَذَا الْأَمْرَ عَنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ؟!. فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ: لَقَدْ عَدَوْتَ طَوْرَکَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ، وَ مَا أَنْتَ وَ تَأْمِیرَ قُرَیْشٍ لِأَنْفُسِهَا. فَقَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ: یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ! افْرُغْ مِنْ أَمْرِکَ قَبْلَ أَنْ یَفْتَتِنَ النَّاسُ. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ (5)إِنِّی قَدْ نَظَرْتُ وَ شَاوَرْتُ فَلَا تَجْعَلَنَّ أَیُّهَا الرَّهْطُ عَلَی أَنْفُسِکُمْ سَبِیلًا، وَ دَعَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: عَلَیْکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ لَتَعْمَلَنَّ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سِیرَةِ الْخَلِیفَتَیْنِ مِنْ بَعْدِهِ. قَالَ: أَرْجُو أَنْ أَفْعَلَ وَ أَعْمَلَ بِمَبْلَغِ عِلْمِی وَ طَاقَتِی، وَ دَعَا عُثْمَانَ، فَقَالَ لَهُ مِثْلَ مَا قَالَ لِعَلِیٍّ، فَقَالَ: نَعَمْ، فَرَفَعَ (6)عَبْدُ الرَّحْمَنِ رَأْسَهُ إِلَی سَقْفِ الْمَسْجِدِ وَ یَدُهُ فِی یَدِ عُثْمَانَ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ اسْمَعْ وَ اشْهَدْ، اللَّهُمَّ إِنِّی جَعَلْتُ مَا بِرَقَبَتِی مِنْ ذَاکَ فِی رَقَبَةِ عُثْمَانَ، فَبَایَعَهُ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَیْسَ هَذَا بِأَوَّلِ یَوْمٍ تَظَاهَرْتُمْ فِیهِ

ص: 402


1- فی المصدر: أجمعوا.
2- فی س: عبد الرّحمن.
3- جاء فی حاشیة ( ک ) : فتبسم ابن أبی سرح فقال عمار : متی .. کامل.
4- فی المصدر زیادة: و أعزّنا بدینه.
5- فی س: فقال یا عبد الرّحمن.
6- فی س: فوقع.

گوید(1): سپس روی گرداند و ابو طلحه انصاری را دید و از حضور او ناخشنود گشت و ابوطلحه گفت: نترس ابا الحسن.. و این سخنی بود که از طبری نقل کردیم .

ابن اثیر این روایت را در کامل(2) بیان کرده که گفتند: سپس عمر گفت: ابا طلحه انصاری را به نزد من بخوانید و او را به نزد وی فرا خواندند و او گفت: ابا طلحه! مدتهاست که خداوند اسلام را به واسطه شما عزت و سرفرازی بخشیده است. چون از گودال قبر من بازگشتید،پنجاه تن از مردان شمشیر به دست انصار را برگزین و این چند تن را به انجام این کار و تعجیل در آن وادار. ایشان را در خانه ای گرد آور و یارانت را پشت در خانه مستقر کن تا ایشان شور نمایند و یکی از جمع خود را برگزینند و اگر پنج تن توافق کردند و یکی سر باز زد، سرش را با شمشیر بشکن، و اگر چهار تن هم رأی گشته و دو تن مخالفت ورزیدند، گردن آن دو را بزن و اگر سه تن به توافق رسیده و سه تن دیگر نظری متفاوت داشتند، نظر آن سه تنی را که عبد الرحمن بن عوف در میان ایشان است را بپذیر و اگر آن سه تن دیگر بر مخالفت خود پافشاری نمودند، گردنشان را بزن.

و در روایت ابن اثیر(3) آمده است: و اگر سه تن توافق نمودند، پس عبد الله بن عمر را حکم قرار دهید و اگر به حکم عبدالله تن ندادند، پس طرف گروهی را بگیرید که عبدالرحمن در میان ایشان است و بقیه را بکشید.

سپس گوید(4):

و اگر سه روز گذشت و ایشان هنوز در این امر به اتفاق نظر نرسیده بودند، گردن هر شش تن را بزن و اجازه بده که مسلمانان کسی را برای خود برگزینند. و آنگاه که عمر دفن گردید ابو طلحه انصاری ایشان را در خانه مسور بن مخرمه و گفته اند در خزانه بیت المال و یا گفته اند در اتاق عایشه با اجازه خود او، گرد آورد و خودش با پنجاه مرد جنگی از انصار با شمشیر بر در ایستاد و عمرو بن العاص و مغیرة بن شعبة آمدند و بر کنار در نشستند و سعد آندو را با سنگریزه زد

ص: 398


1- . یعنی طبریّ در تاریخش 3: 295
2- . الکامل ابن الأثیر 3: 35، با اندک تفاوتی و اختصار، و سخن همچنان از ابن أبی الحدید در شرح نهج 1: 187 است.
3- . الکامل ابن الأثیر 3: 35
4- . ابن أبی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغة 1: 187- 188، با اندک تفاوتی.

عَلَیْنَا، (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ) (1)، وَ اللَّهِ مَا وَلَّیْتَ عُثْمَانَ إِلَّا لِیَرُدَّ الْأَمْرَ إِلَیْکَ، وَ اللَّهُ کُلَّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: یَا عَلِیُّ! لَا تَجْعَلَنَّ عَلَی نَفْسِکَ سَبِیلًا یَعْنِی یَقْتُلُکَ أَبُو طَلْحَةَ حَسَبَ مَا أَمَرَهُ بِهِ عُمَرُ-. فَخَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَقُولُ: سَیَبْلُغُ الْکِتَابُ أَجَلَهُ. فَقَالَ عَمَّارٌ (2)یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ! لَقَدْ تَرَکْتُهُ وَ إِنَّهُ مِنَ الَّذِینَ یَقْضُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ ...، ثُمَّ قَالَ الْمِقْدَادُ: تَاللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ مَا أُتِیَ إِلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ قُرَیْشٍ أَنَّهُمْ تَرَکُوا رَجُلًا مَا أَقُولُ وَ لَا أَعْلَمُ أَنَّ أَحَداً (3)أَقْضَی بِالْحَقِّ وَ لَا أَعْلَمُ وَ لَا أَتْقَی مِنْهُ، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَجِدُ أَعْوَاناً عَلَیْهِ لَقَاتَلْتُهُمْ. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: اتَّقِ اللَّهَ یَا مِقْدَادُ! فَإِنِّی خَائِفٌ عَلَیْکَ الْفِتْنَةَ ... وَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِهِمْ، إِنَّ النَّاسَ یَنْظُرُونَ إِلَی قُرَیْشٍ وَ قُرَیْشٌ تَنْظُرُ (4)فِی صَلَاحِ شَأْنِهَا، فَتَقُولُ: إِنْ وُلِّیَ عَلَیْکُمْ بَنُو هَاشِمٍ لَمْ تَخْرُجْ مِنْهُمْ أَبَداً، وَ مَا کَانَ فِی غَیْرِهِمْ فَهُوَ مُتَدَاوَلٌ فِی بُطُونِ قُرَیْشٍ.

قَالَ (5)وَ قَدِمَ (6)طَلْحَةُ فِی الْیَوْمِ الَّذِی بُویِعَ فِیهِ لِعُثْمَانَ، فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ (7)لِعُثْمَانَ. فَقَالَ: کُلُّ قُرَیْشٍ رَاضٍ بِهِ؟. قَالُوا: نَعَمْ، فَأَتَی عُثْمَانَ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ:

أَنْتَ عَلَی رَأْسِ أَمْرِکَ وَ إِنْ أَبَیْتَ رَدَدْتُهَا. قَالَ: أَ تَرُدُّهَا؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: أَ کُلُّ النَّاسِ بَایَعُوکَ؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: قَدْ (8)رَضِیتُ، لَا أَرْغَبُ عَمَّا أَجْمَعُوا (9)عَلَیْهِ.

وَ قَالَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! قَدْ أَصَبْتَ إِنْ بَایَعْتَ عُثْمَانَ، وَ قَالَ

ص: 403


1- یوسف: 18.
2- فی المصدر: فقال المقداد.
3- جاء فی حاشیة ک: رجلا. الکامل.
4- فی مطبوع البحار: ینظر.
5- الکامل لابن الأثیر 3- 37- 38.
6- فی س: و وفد.
7- فی ک نسخة بدل: بایعوا و هو کذلک فی المصدر.
8- لا توجد: قد، فی س.
9- جاء فی حاشیة ک: و بایعه. الکامل.

و بلندشان کرد و گفت: می خواهید بعدا بگویید که ما هم حاضر بودیم و از جمله اهل شورا بودیم. سپس اهل شورا به رایزنی نشستند و طلحة بن عبید الله ایشان را بر خود شاهد و گواه گرفت که حقش را از این شورا به عثمان واگذارده است و این از آنرو بود که می دانست مردم او را با علی علیه السلام و عثمان همردیف نمی دانند و خلافت به راحتی به دست او نخواهد افتاد و اینگونه با بخشیدن امری که برای خودش فایده ای نداشت،خواست تا طرف عثمان را تقویت نماید و جبهه علی علیه السلام را تضعیف گرداند. و این بخاطر آن بود که وی بدلیل آنکه از قبیله تیم بود و پسر عموی ابوبکر ، از علی رویگردان بود و بنی هاشم بخاطر خلیفه شدن ابوبکر در دل خود نسبت به بنی تیم کینه و خشمی داشتند و بنی تیم نیز در دل خود به بنی هاشم کینه داشتند و پس چون زبیر این دید گفت: و من شما را بر خود شاهد می گیرم که حقم از شوری را به علی (ع) بخشیدم و این به خاطر تعصب فامیلی بود که در خود احساس کرد چرا که او پسر عمه امیرالمؤمنین بود و آن صفیه دختر عبدالمطلب بود و ابو طالب دایی او بود. و به این ترتیب چهار نفر از شش تن باقی می ماندند. پس سعد بن ابی وقاص گفت: من هم حقم را به پسر عمویم عبد الرحمن دادم و این هم بدلیل آن بود که وی از قبیله بنی زهره بود و می دانست که این امر به وی نخواهد رسید. و چون تنها سه نفر باقی ماندند، عبد الرحمن به علی علیه السلام و عثمان گفت: کدام یک از شما خود را از به دست گرفتن خلافت کنار می کشد و حق انتخاب با یکی از دو تن باقیمانده می ماند؟! . و هیچیک از آندو سخنی نگفت. پس عبد الرحمن گفت: شاهد باشید که من خود را بنا به این شرط که یکی از دو تن باقیمانده را برگزینم، از این کار برکنار می دارم و آندو همچنان خموش بودند. پس او با علی علیه السلام آغاز نمود و به او گفت: با تو بیعت می کنم بنا بر پیروی از کتاب خدا و سنت رسول او ( صلّی الله علیه و آله و سلم ) و سیره شیخان ابوبکر و عمر. پس علی گفت: بلکه بنا بر کتاب خدا و سنت پیامبرش صلّی الله علیه و آله و سلم و رأی و اندیشه خودم. پس او از وی به سمت عثمان روی گرداند و همان پیشنهاد را به او داد و او گفت: آری. پس دوباره به علی (علیه السلام) روی نمود و سخنش را تکرار نمود و این کار را برای سومین بار نیز تکرار نمود و چون دید که علی از

ص: 399

لِعُثْمَانَ: لَوْ بَایَعَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ غَیْرَکَ مَا رَضِینَا. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: کَذَبْتَ یَا أَعْوَرُ! لَوْ بَایَعْتُ غَیْرَ عُثْمَانَ لَبَایَعْتَهُ وَ لَقُلْتَ هَذِهِ الْمَقَالَةَ، قَالَ: وَ کَانَ الْمِسْوَرُ یَقُولُ: مَا رَأَیْتُ أَحَداً مَدَّ (1)قَوْماً فِیمَا دَخَلُوا فِیهِ بِمِثْلِ مَا مَدَّهُمْ (2)عَبْدُ الرَّحْمَنِ.

ثُمَّ قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ (3)وَ قَدْ ذَکَرَ أَبُو جَعْفَرٍ رِوَایَةً أُخْرَی فِی الشُّورَی، عَنِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ قَرِیباً مِمَّا تَقَدَّمَ، غَیْرَ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا دَفَنُوا عُمَرَ جَمَعَهُمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ خَطَبَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ بِالاجْتِمَاعِ وَ تَرْکِ التَّفَرُّقِ، فَتَکَلَّمَ عُثْمَانُ ... و ذَکَرَ ابْنُ الْأَثِیرِ مَا خَطَبَ بِهِ عُثْمَانُ ثُمَّ الزُّبَیْرُ وَ لَا حَاجَةَ بِنَا إِلَی إِیرَادِ خُطْبَتِهِمَا.

ثُمَّ أَوْرَدَ (4)کَلَامَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ قَوْلُهُ:

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اخْتَارَ (5)مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَّا نَبِیّاً وَ ابْتَعَثَهُ (6)إِلَیْنَا رَسُولًا، فَنَحْنُ أَهْلُ (7)بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ، وَ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ، وَ نَجَاةٌ لِمَنْ طَلَبَ، إِنَّ (8)لَنَا حَقّاً إِنْ نُعْطَهُ نَأْخُذْهُ (9)وَ إِنْ نُمْنَعْهُ نَرْکَبْ أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ (10)طَالَ السُّرَی، لَوْ عَهِدَ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَهْداً لَأَنْفَذْنَا عَهْدَهُ، وَ لَوْ قَالَ لَنَا قَوْلًا لَجَادَلْنَا عَلَیْهِ حَتَّی نَمُوتَ، لَنْ یُسْرِعَ أَحَدٌ قَبْلِی إِلَی دَعْوَةِ حَقٍّ وَ صِلَةِ رَحِمٍ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ، اسْمَعُوا کَلَامِی وَ عُوا مَنْطِقِی عَسَی أَنْ تَرَوْا هَذَا الْأَمْرَ

ص: 404


1- فی المصدر: بذّ.
2- فی الکامل. ما بذّهم.
3- الکامل 3- 38.
4- أی ابن الأثیر فی الکامل 3- 39.
5- فی المصدر: بعث، بدلا من: اختار.
6- جاء فی حاشیة ک نسخة بدل: و بعثه. الکامل، و هی کذلک فی المصدر.
7- وضع علی کلمة: أهل، رمز نسخة بدل فی ک، و لا توجد فی المصدر.
8- لا توجد: إن، فی المصدر.
9- وضع علی الهاء فی س، رمز نسخة بدل.
10- فی المصدر: و لو. و هی نسخة جاءت فی ک.

سخن اولش رویگردان نیست و عثمان هر بار به آری پاسخ می گوید، بر دست عثمان زد و گفت: سلام بر تو ای امیر مومنان. پس علی علیه السلام گفت: به خدا که چنین نکردی مگر بخاطر آنکه تو از وی امید آن چیزی را داشتی که آن رفیق دیگر شما دو تن، از این رفیقت امیدش را داشت. خداوند این همدستی شما را به جنگ و دعوای خانمان برانداز بدل کند. گفته اند: پس از آن بود که میان عثمان و عبدالرحمن دعوا و تباهی پاگرفت و تا زمان مرگ عبدالرحمن هیچیک با دیگری کلمه ای سخن نگفت.

ابن ابی الحدید(1)

از ابی هلال العسکری در کتاب الاوائل روایت می کند: دعای علی علیه السلام در حق عثمان و عبدالرحمن مستجاب گردید و آندو تا زمان مرگ همچنان از یکدیگر رویگردان و با هم دشمن بودند.. و چون عثمان قصر خود طمار و الزوراء را بنیان نهاد و ولیمه ای فراوان فراهم کرد و مردم را به میهمانی خود دعوت نمود، عبدالرحمن نیز در میان ایشان بود و چون به ساختمان و آن غذا نگریست، گفت: ابن عفّان! آنچه را که درباره تو دروغ قلمداد می کردیم، اکنون به چشم خود در تو راست می بینیم و من از بیعت با تو به خدا پناه می برم. پس عثمان غضبناک گشت و گفت: ای غلام او را بیرون بیانداز! و او را بیرون کردند و به مردم دستور داد که با او نشست و برخاست ننمایند و کسی جز ابن عباس به نزد وی نمی آمد، وی به نزد او می آمد و از او قرآن و فرائض را می آموخت و چون عبدالرحمن بیمار گشت و عثمان به عیادت او آمد و با او سخن گفت، وی حرفی با او نزد تا آنکه جان باخت.

آنچه از روایت ابن ااثیر در الکامل و محمد بن جریر در تاریخش پیداست آنست که بیعت با عثمان در روز نخست شورا انجام نپذیرفته است. ابن ااثیر(2) گوید: عبدالرحمن شبها را در شهر می گشت و با یاران رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و امیران سپاه دیدار می نمود

ص: 400


1- . شرح نهج البلاغة 1: 196
2- . الکامل 3: 36، با اندک تفاوت و تصرف

بَعْدَ هَذَا الْجَمْعِ (1)تُنْتَضَی فِیهِ السُّیُوفُ، وَ تُخَانُ فِیهِ الْعُهُودُ، حَتَّی لَا یَکُونَ (2)لَکُمْ جَمَاعَةٌ، وَ حَتَّی (3)یَکُونَ بَعْضُکُمْ أَئِمَّةً لِأَهْلِ الضَّلَالَةِ، وَ شِیعَةً لِأَهْلِ الْجَهَالَةِ.

وَ قَدْ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4)هَذَا الْکَلَامَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ، ثُمَّ قَالَ: وَ ذَکَرَ الْهَرَوِیُّ فِی کِتَابِ الْجَمْعِ بَیْنَ الْغَرِیبَیْنِ قَوْلَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

وَ إِنْ نُمْنَعْهُ نَرْکَبْ أَعْجَازَ الْإِبِلِ .. و فسّره علی وجهین: أحدهما: أنّ من رکب عجز البعیر یعانی (5)مشقّة (6)، فکأنّه قال: و إن نمنعه نصبر علی المشقّة کما یصبر علیها راکب عجز البعیر. و الوجه الثانی: أنّه أراد نتبع (7)غیرنا کما أنّ راکب عجز البعیر یکون ردیفا لمن هو أمامه، فکأنّه قال: و إن نمنعه نتأخّر و نتبع غیرنا (8)کما یتأخّر راکب عجز (9) البعیر (10)

ص: 405


1- فی المصدر: المجمع.
2- فی الکامل: لا تکون.
3- لا یوجد فی المصدر: حتّی.
4- فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 195 بتصرّف.
5- فی مطبوع البحار: یعافی.
6- جاء فی حاشیة ک: و یقاسی جهدا، ابن أبی الحدید. و هو کذلک.
7- فی ک: أن نتبع. و هو الظاهر.
8- فی ک: نسخة بدل: غیره.
9- لا توجد: عجز، فی شرح النهج.
10- و أضاف فی النهایة 3- 185- 186 وجها ثالثا، قال: و قیل: یجوز أن یرید و إن نمنعه نبذل الجهد فی طلبه فعل من یضرب فی ابتغاء طلبته أکباد الإبل، و لا یبالی باحتمال طول السری، و الأوّلان أوجه، لأنّه سلّم و صبر علی التأخّر و لم یقاتل و إنّما قاتل بعد انعقاد الإمامة له.

و با ایشان به مشورت می نشست تا آنکه در شبی که صبح آن فرصت سه روزه ای که عمر تعیین کرده بود، به پایان می رسید؛ به خانه مسور بن مخرمة رفت و او را بیدار کرد و گفت: من امشب خواب به چشمانم نیامده است، پس روانه شو و زبیر و سعد را خبر کن و او آندو را خبر کرد. وی نخست زبیر را خطاب قرار داد و گفت: دو پسر عبد مناف را رها کن و از این امر نیز دست بکش. وی گفت: سهم من از آن علی علیه السلام . و به سعد گفت: سهمت را از آن من کن. گفت: اگر خودت را برگزینی، می پذیرم و اگر عثمان را برگزینی، علی نزد من محبوب تر است. ای مرد! برای خودت بیعت نما و ما را خلاص کن. وی به او گفت: سر آن دارم که من باشم که انتخاب می کنم و اگر چنین نکنم، خلافت را اراده نکرده ام. من در خواب علفزاری سرسبز و پرگیاه دیدم که نریانی بی نظیر که اصیلتر و بی عیب تر از آن ندیده بودم به آن وارد شد و چون تیری از آن گذشت و هیچ توجهی بدانچه در علفزار بود نکرد تا آنکه آنرا بدون هیچ درنگ طی نمود و سپس شتر نری در پی آن وارد شد و همان راه او را پیمود تا از آن خارج گشت و سپس نریانی بی همتا وارد شد که پوزه بر زمین می کشید و در مسیر دو نریان قبلی رفت و سپس شتر نر چهارمی وارد شد و در میان آن علفزار افتاد و غرق آن گشت و به خدا که نه، من چهارمی نخواهم بود و هیچکس نخواهد بود که در جایگاه ابوبکر و عمر نشیند و مردم از او راضی باشند.

گوید(1): و مسور کسی را فرستاد و از علی خواست که بیاد و بسیار با او در خلوت سخن گفت و سپس به نزد عثمان فرستاد

ص: 401


1- . ابن الأثیر در الکامل 3: 37. با اندک تفاوتی

ص: 406

و بسیار با هم سخن گفتند تا آنکه هنگامه صبح از هم جدا شدند .. و چون نماز صبح را برپا داشتند، وی آن گروه را گرد آورد و به نزد کسانی از مهاجرین و پیران اهل فضل و سابقه در اسلام از انصار و امیران سپاهیان که حاضر گشتند، فرستاد و فرایشان خواند تا آنکه گرد آمدند و مسجد دیگر گنجایش آنها را نداشت. پس گفت: ای مردان! مردمان دوست دارند که اهل شهرهای اطراف و آبادیهای دوردست به خانه های خویش بازگردند، پس مرا به رأی و مشورت خود یاری نمایید. عمار گفت: اگر می خواهی که مردمان در نزاع نگردند، با علی علیه السلام بیعت کن. مقداد بن الاسود گفت: راست می گوید عمار،اگر با علی علیه السلام بیعت کنی، بر سر و چشم،خواهیم پذیرفت. عبد الله بن ابی سرح گفت: اگر خواهی که اهل قریش با هم در مخاصمه نشوند، با عثمان بیعت کن. عبد الله ابی ربیعة المخزومی گفت: راست می گوید، اگر با عثمان بیعت کنی، بر سر و چشم خواهیم پذیرفت. .. پس عمار ابن ابی سرح را دشنام داد و گفت: از کی تا به حال تو خیرخواه مسلمانان شده ای؟! پس افراد بنی هاشم و بنی امیه سخن گفتند و عمار گفت: ای مردمان! به راستی که خداوند ما را به وجود پیامبرش گرامی داشت. اکنون چه شده که شما می خواهید امر خلافت را از دست اهل بیت پیامبرتان به در آورید؟! مردی از بنی مخزوم گفت: پا از گلیمت فراتر از گذاشته ای ای پسر سمیّه و تو را چه که در امیر انتخاب کردن قریشیان برای خودشان دخالت می کنی؟ سعد بن ابی وقاص گفت: عبد الرحمن! پیش از آنکه مردمان به فتنه و ستیز بیفتند، این کار را فیصله بده. عبدالرحمن گفت: من بسیار اندیشیده و رایزنی ها نمودم و اکنون شما ای گروه مردمان، مباد که بیخردی کرده و کار نامعقولی کنید. و سپس علی علیه السلام را فراخواند و گفت: عهد و میثاق خداوند به گردن تو که با تو بیعت کنم بر آنکه به کتاب خدا و سنت رسول او صلّی الله علیه و آله و سلم و سیره دو خلیفه پس از او عمل نمایی. گفت: خواسته ام آنست که{بجای عمل به سیره دو خلیفه قبلی} بنا بر دانش و توان خود عمل و اقدام نمایم. و سپس عثمان را فراخواند و آنچه خطاب به علی گفته بود، به وی گفت و او گفت: آری، می پذیرم. پس عبدالرحمن در حالیکه دستش در دست عثمان بود، سر به سوی سقف مسجد بلند کرد و گفت: خداوندا ببین و شاهد باشد، خداوندا من آنچه که از این مسوولیت بر عهده داشتم، به عهده عثمان گذاشتم و سپس با او بیعت نمود. پس علی علیه السلام گفت: این نخستین باری نیست که علیه ما با یکدیگر همدست شده اید:

ص: 402

[27] باب احتجاج أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه علی جماعة من المهاجرین و الأنصار لما تذاکروا فضلهم فی أیّام خلافة عثمان و غیره ممّا احتجّ به فی أیّام خلافة خلفاء الجور و بعدها

الأخبار

«1»

ج (1)رُوِیَ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، أَنَّهُ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ وَ جَمَاعَةٌ یَتَحَدَّثُونَ وَ یَتَذَاکَرُونَ الْعِلْمَ، فَذَکَرُوا قُرَیْشاً وَ فَضْلَهَا وَ سَوَابِقَهَا وَ هِجْرَتَهَا وَ مَا قَالَ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْفَضْلِ، مِثْلَ قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ. وَ قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: النَّاسُ تَبَعٌ لِقُرَیْشٍ وَ قُرَیْشٌ أَئِمَّةُ الْعَرَبِ.

وَ قَوْلِهِ: لَا تَسُبُّوا (2)قُرَیْشاً. وَ قَوْلِهِ: إِنَّ لِلْقُرَشِیِّ مِثْلَ قُوَّةِ رَجُلَیْنِ مِنْ غَیْرِهِمْ. وَ قَوْلِهِ: مَنْ أَبْغَضَ قُرَیْشاً أَبْغَضَهُ اللَّهُ. وَ قَوْلِهِ: مَنْ أَرَادَ هَوَانَ قُرَیْشٍ أَهَانَهُ اللَّهُ .. وَ ذَکَرُوا الْأَنْصَارَ وَ فَضْلَهَا وَ سَوَابِقَهَا وَ نُصْرَتَهَا وَ مَا أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی کِتَابِهِ، وَ مَا قَالَ فِیهِمْ

ص: 407


1- الاحتجاج 1- 145- 155- طبعة إیران-، 1- 210- 225- طبعة النّجف.
2- فی المصدر: لا تسبقوا، و ما ذکر فی المتن نسخة فی المصدر.

(فَصَبْرٌ جَمِیلٌ واللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ)(1)

-: اینک صبری نیکو [برای من بهتر است] و بر آنچه توصیف می کنید خدا یاری ده است). به خدا که عثمان را ولایت نبخشیدی مگر بخاطر آنکه منافعی به تو برساند، حال آنکه خداوند هر لحظه در تدبیر است. پس عبدالرحمن گفت: ای علی! کاری نکن که بهانه ای به دست دهی. و منظورش آن بود که ابو طلحة بنا بر آنچه عمر به وی دستور داده بود، او را بکشد. و علی علیه السلام درحالیکه می گفت: وعده الهی به عمل در خواهد آمد، از مسجد بیرون رفت. عمار گفت: ای عبد الرحمن! به راستی که تو او را ترک گفتی حال آنکه وی از کسانی است که به حق قضاوت کرده و هم به آن، دادگری پیشه می کنند. .. سپس مقداد گفت: به خدا سوگند که هرگز رفتاری بسان آنچه که با این خاندان پس از پیامبرشان شده است، ندیده ام. به حق که من از قریش در شگفتم که مردی را رها کرده اند که گمان نمی کنم و نمی شناسم کسی را که در قضاوت کردن به حق و صاحب دانش بودن و پرهیزکاری از وی برتر باشد. هان به خدا که اگر کسانی را برای یاری وی بیابم که با ایشان در جنگ خواهم شد. پس عبد الرحمن گفت: تقوا پیشه کن ای مقداد! من نگرانم که فتنه دامنگیر تو گردد. ... و علی علیه السلام گفت: به حق می دانم چه در دل دارند. مردمان به قریش می نگرند و قریش تنها به نفع خود می نگرد و مردان آن می گویند: اگر بنی هاشم بر شما ولایت یابند، این امر هرگز از دست ایشان بیرون نخواهد شد و اگر در دست کسی جز ایشان باشد در دست شاخه های قبیله قریش می گردد.

گوید(2): همان روزی که عثمان بیعت یافت، طلحه از راه رسید و به او گفتند که به نفع عثمان بیعت نما. گفت: آیا همه قریش به وی راضی هستند؟ گفتند: آری. پس به نزد عثمان آمد و عثمان به او گفت: تو خود می دانی چه تصمیمی بگیری و اگر دلت خواست، این بیعت را نپذیر. گفت: آیا آنرا نپذیرم؟ گفت: آری. گفت: آیا همه مردم با تو بیعت کرده اند؟ گفت: آری. گفت: قبول کردم. آنچه را که بر آن اجماع نموده اند، رد نمی کنم. مغیرة بن شعبة به عبد الرحمن گفت: ای ابا محمد! اگر با عثمان بیعت کنی، کار درست را کرده ای و به

ص: 403


1- . یوسف/ 18
2- . الکامل ابن الأثیر 3: 37- 38

رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْفَضْلِ (1)، وَ ذَکَرُوا مَا قَالَهُ (2)فِی سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ وَ (3)فِی جَنَازَتِهِ (4)، وَ الَّذِی غَسَّلَتْهُ الْمَلَائِکَةُ، وَ الَّذِی حَمَتْهُ الدَّبْرُ .. فَلَمْ یَدَعُوا شَیْئاً مِنْ فَضْلِهِمْ حَتَّی قَالَ کُلُّ حَیٍّ: مِنَّا فُلَانٌ وَ فُلَانٌ. وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ: مِنَّا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ مِنَّا حَمْزَةُ، وَ مِنَّا جَعْفَرٌ، وَ مِنَّا عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ، وَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ، وَ مِنَّا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ سَعْدٌ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ ابْنُ عَوْفٍ .. فَلَمْ یَدَعُوا مِنَ الْحَیَّیْنِ أَحَداً مِنْ أَهْلِ السَّابِقَةِ إِلَّا سَمَّوْهُ، وَ فِی الْحَلْقَةِ أَکْثَرُ مِنْ مِائَتَیْ رَجُلٍ فِیهِمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ هَاشِمُ بْنُ عُتْبَةَ وَ ابْنُ عُمَرَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ، وَ مِنَ الْأَنْصَارِ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ سَلَمَةَ وَ قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبُو مَرْیَمَ (5)وَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ وَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أَوْفَی، وَ أَبُو لَیْلَی وَ مَعَهُ ابْنُهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ قَاعِداً (6)بِجَنْبِهِ غُلَامٌ صَبِیحُ (7)الْوَجْهِ مَدِیدُ الْقَامَةِ أَمْرَدُ (8)، فَجَاءَ أَبُو الْحَسَنِ الْبَصْرِیُّ وَ مَعَهُ ابْنُهُ الْحَسَنُ غُلَامٌ أَمْرَدُ (9)صَبِیحُ الْوَجْهِ مُعْتَدِلُ الْقَامَةِ، قَالَ: فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ

ص: 408


1- هنا سقط جاء فی الاحتجاج و هو: مثل قوله: الأنصار کرشی و عیبتی، و مثل قوله: من أحبّ الأنصار أحبّه اللّه، و من أبغض الأنصار أبغضه اللّه، و مثل قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لا یبغض الأنصار رجل یؤمن باللّه و برسوله، و قوله: لو سلک النّاس شعبا لسلکت شعب الأنصار.
2- فی المصدر: قال.
3- لا توجد الواو فی الاحتجاج.
4- هنا سقط- أیضا- جاء فی المصدر و هو: و إنّ العرش اهتزّ لموته، و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لمّا جی ء إلیه بمنادیل من الیمن، فأعجب النّاس بها فقال-: لمنادیل سعد فی الجنّة أحسن منها.
5- لا توجد: و أبو مریم، فی المصدر.
6- فی الاحتجاج: و عبد الرّحمن قاعد.
7- فی المصدر: غلام أمرد.
8- فی س: أمره، و لا معنی لها ظاهرا.
9- فی س: أمره، و لا معنی لها ظاهرا.

عثمان گفت: اگر عبد الرحمن با کسی جز تو بیعت نماید،ما نمی پذیریم. عبد الرحمن پاسخ داد: دروغ می گویی ای یک چشم! اگر با کسی غیر عثمان هم بیعت کنم بی شک تو با او بیعت می کنی و نظیر همین سخن را تکرار می کردی. گوید: و مسور می گفت: هرگز ندیدم کسی بسان عبد الرحمن قومی را در آنچه که در آن وارد شده اند یاری نماید.

ابن الاثیر(1) گوید: ابو جعفر روایت دیگری نیز درباره شورا از المسور بن مخرمة شبیه به آنچه ذکر شد،روایت می کند با این تفاوت که می گوید: زمانی که عمر را دفن کردند،عبد الرحمن ایشان را گرد آورد و برایشان خطبه ای گفت و ایشان را به اتحاد و دوری از چنددستگی فرا خواند و عثمان سخن گفت .. و ابن اثیر سخنان عثمان را نقل نموده و سپس زبیر و ما نیازی به ذکر خطبه های آندو نمی بینیم و سپس سخن علی بن ابیطالب علیه السلام را درج نموده که چنین باشد: حمد و ثنا خدایی راست که محمد صلّی الله علیه و آله و سلم را به پیامبری برگزید و او را در مقام فرستاده خود بسوی ما گسیل داشت و ما اهل بیت نبوت و معدن حکمت هستیم و امان و پناه اهل زمین و نجات هر آنکس که درخواست نماید. همانا ما را حقی است که اگر به ما داده شود، می گیریم و اگر از ما باز داشته شود، ترک نشین بر پشت شتر خواهیم بود، حتی اگر که این ره سپردن بس طولانی باشد. اگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم با ما پیمانی می بست، آن پیمان او را عملی می نمودیم و اگر حرفی به ما زده بود، تا پای مرگ از آن دفاع می نمودیم و هرگز احدی پیش از من به دعوت به حقی یا صله رحمی پیشی نجوید و جز به یاری خدا، کسی را هیچ توان و قدرتی نیست. این سخنم بشنوید و کلامم را به بینش درک کنید، بسا که ببینید این امر

ص: 404


1- . الکامل 3: 38

ابْنِ أَبِی لَیْلَی فَلَا أَدْرِی أَیُّهُمَا أَجْمَلُ، غَیْرَ أَنَّ الْحَسَنَ أَعْظَمُهُمَا وَ أَطْوَلُهُمَا، وَ أَکْثَرُ الْقَوْمِ وَ ذَلِکَ مِنْ بُکْرَةٍ إِلَی حِینِ (1)الزَّوَالِ وَ عُثْمَانُ فِی دَارِهِ لَا یَعْلَمُ بِشَیْ ءٍ مِمَّا هُمْ فِیهِ، وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَا یَنْطِقُ هُوَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، فَأَقْبَلَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ، فَقَالُوا: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَتَکَلَّمَ؟. فَقَالَ (2)مَا مِنَ الْحَیَّیْنِ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ ذَکَرَ فَضْلًا وَ قَالَ حَقّاً، فَأَنَا أَسْأَلُکُمْ یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ وَ الْأَنْصَارِ! بِمَنْ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ هَذَا الْفَضْلَ؟ أَ بِأَنْفُسِکُمْ وَ عَشَائِرِکُمْ وَ أَهْلِ بُیُوتَاتِکُمْ أَمْ بِغَیْرِکُمْ؟. قَالُوا: بَلْ أَعْطَانَا اللَّهُ وَ مَنَّ بِهِ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَشِیرَتِهِ لَا بِأَنْفُسِنَا وَ عَشَائِرِنَا وَ لَا بِأَهْلِ بُیُوتَاتِنَا.

قَالَ: صَدَقْتُمْ، یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ وَ الْأَنْصَارِ! أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الَّذِی (3)نِلْتُمْ بِهِ مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ خَاصَّةً دُونَ (4)غَیْرِهِمْ؟ فَإِنَّ ابْنَ عَمِّی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنِّی وَ أَهْلَ بَیْتِی کُنَّا نُوراً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَضَعَ ذَلِکَ النُّورَ فِی صُلْبِهِ وَ أَهْبَطَهُ إِلَی الْأَرْضِ، ثُمَّ حَمَلَهُ فِی السَّفِینَةِ فِی صُلْبِ نُوحٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَذَفَ بِهِ فِی النَّارِ فِی صُلْبِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْقُلُنَا مِنَ الْأَصْلَابِ الْکَرِیمَةِ إِلَی الْأَرْحَامِ الطَّاهِرَةِ، وَ مِنَ الْأَرْحَامِ الطَّاهِرَةِ إِلَی الْأَصْلَابِ الْکَرِیمَةِ مِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ لَمْ یَلْتَقِ وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَی سِفَاحٍ قَطُّ.

فَقَالَ أَهْلُ السَّابِقَةِ وَ الْقُدْمَةِ (5)وَ أَهْلُ بَدْرٍ وَ أَهْلُ أُحُدٍ: نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

ثُمَّ قَالَ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنِّی أَوَّلُ الْأُمَّةِ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ؟.

ص: 409


1- جاء فی حاشیة ک نسخة بدل: إن حضرت الصّلاة الأولی.
2- فی الاحتجاج: فقال علیه السّلام لهم.
3- فی المصدر: أ تعلمون الّذی.
4- فی ک نسخة بدل: دونکم جمیعا.
5- وضع علی هذه الکلمة فی مطبوع البحار رمز نسخة بدل، و لا توجد فی المصدر.

پس از این جمع، با آختن شمشیرها به سرانجام رسد و پیمانها بر سر آن شکسته شود تا آنکه جماعتی از شما مردمان بر جای نماند و برخی از شما، پیشوای اهل ضلالت شوید و پیرو اهل جهالت گردید.

ابن ابی الحدید(1) این سخن را از ابی جعفر محمد بن جریر الطبری روایت کرده و می گوید: هروی در کتاب الجمع بین الغریبین این سخن حضرت علیه السلام را روایت نموده که: و اگر از ما باز داشته شود، ترک نشین شتران خواهیم شد .. و سپس آنرا بر دو وجه تفسیر نموده است. نخست آنکه کسی که بر ترک شتر نشیند، متحمل دشواری می گردد و گویی که گفته است: و اگر از ما باز داشته شود، هم چون ترک نشین بر پشت سوارِ شتر که بر سختی سواری اش تاب می آورد، ما نیز بر دشواری این حال صبر پیشه می کنیم و دوم آنکه پیرو دیگری خواهیم بود همچنانکه ترک نشین بر پشت شتر، در پس سواری قرار گرفته که جلوی وی نشسته است و گویی که گفته است: و اگر از ما باز داشته شود، عقب می نشنیم و آنسان که ترک نشین بر پشت شتر، عقبتر از سوار قرار گرفته، تابع (رفتار و عملکرد) دیگری خواهیم بود. (2)

ص: 405


1- . در شرح نهج البلاغة 1: 195 با اندکی تصرف
2- . و در النهایة 3 : 185و 186 وجه سومی را بیان می کند و می گوید گفته اند که شاید منظورش آن است که اگر از ما باز داشته شود، برای گرفتن آن همچون کسی که برای رسیدن به خواسته اش، پای بر پهلوی شتران می کوبد و تحمل طول شبرویها برایش مهم نیست، تلاش خواهیم کرد و دو وجه اول درست تر است زیرا که حضرت خود در نهایت آرامی بر این عقب داشته شدن شکیبایی نمود و جنگ به پا نکرد و تنها زمانی به جنگ پرداخت که امامت و خلافت برای وی هموار گشت.

قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: نَشَدْتُکُمْ (1)بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَ فِی کِتَابِهِ السَّابِقَ عَلَی الْمَسْبُوقِ فِی غَیْرِ آیَةٍ، وَ إِنِّی لَمْ یَسْبِقْنِی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَنْشُدُکُمْ (2)بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ حَیْثُ نَزَلَتْ: (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ) (3)(وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ) (4)سُئِلَ (5)عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالَ: أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ فِی أَوْصِیَائِهِمْ، فَأَنَا أَفْضَلُ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَصِیِّی أَفْضَلُ الْأَوْصِیَاءِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ حَیْثُ نَزَلَتْ: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) (6)، وَ حَیْثُ نَزَلَتْ: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) (7)، وَ حَیْثُ نَزَلْتَ: (وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً) (8)قَالَ النَّاسُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ خَاصَّةٌ فِی بَعْضِ الْمُؤْمِنِینَ أَمْ عَامَّةٌ بِجَمِیعِهِمْ (9)؟ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّهُ أَنْ یُعْلِمَهُمْ وُلَاةَ أَمْرِهِمْ وَ أَنْ یُفَسِّرَ لَهُمْ مِنَ الْوَلَایَةِ مَا فَسَّرَ لَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ زَکَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ حَجِّهِمْ، فَنَصَبَنِی لِلنَّاسِ (10)بِغَدِیرِ خُمٍّ، ثُمَّ خَطَبَ

ص: 410


1- فی المصدر: فأنشدکم.
2- فی المصدر: فأنشدکم.
3- التّوبة: 100.
4- الواقعة: 10- 11.
5- فی الاحتجاج: و سئل.
6- النّساء: 59.
7- المائدة: 55.
8- التّوبة: 16.
9- فی س نسخة بدل: فی جمیعهم، و فی المصدر: لجمیعهم.
10- فی الاحتجاج زیادة: علما.

ص: 406

فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَنِی بِرِسَالَةٍ ضَاقَ بِهَا صَدْرِی فَظَنَنْتُ (1)أَنَّ النَّاسَ مُکَذِّبُونِی (2)فَأَوْعَدَنِی لَأُبَلِّغُهَا (3)أَوْ لَیُعَذِّبَنِّی، ثُمَّ أَمَرَ فَنُودِیَ بِ الصَّلَاةَ جَامِعَةً ثُمَّ خَطَبَ، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَوْلَایَ وَ أَنَا مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ، وَ أَنَا أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؟. قَالُوا: بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: قُمْ یَا عَلِیُّ، فَقُمْتُ، فَقَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، فَقَامَ سَلْمَانُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَلَاءٌ (4)کَمَا ذَا؟. قَالَ: وَلَاءٌ (5)کَوَلَائِی، مَنْ (6)کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً) (7)، فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ: اللَّهُ أَکْبَرُ تَمَامُ (8)نُبُوَّتِی وَ تَمَامُ دِینِ اللَّهِ وَلَایَةُ عَلِیٍّ بَعْدِی، فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ قَالا: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! هَذِهِ (9)الْآیَاتُ خَاصَّةٌ فِی عَلِیٍّ؟!. قَالَ: بَلَی، فِیهِ وَ فِی أَوْصِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ. قَالا: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! بَیِّنْهُمْ لَنَا. قَالَ: أَخِی (10)وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ (11)بَعْدِی، ثُمَّ ابْنِیَ الْحَسَنُ ثُمَّ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ ثُمَّ (12)تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ، الْقُرْآنُ مَعَهُمْ وَ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا

ص: 411


1- فی س: و ظننت.
2- فی الاحتجاج: مکذّبیّ.
3- فی المصدر: لأبلّغنّها.
4- فی الاحتجاج- طبعة النّجف-: ولاه.
5- فی الاحتجاج- طبعة النّجف-: ولاه.
6- فی ک: و من.
7- المائدة: 3.
8- فی الاحتجاج: فقال: اللّه أکبر علی تمام ..
9- فی المصدر: هؤلاء.
10- فی ک: علی أخی.
11- لا توجد فی المصدر: و مؤمنة، و فی س: و علی کلّ مؤمنة، و خطّ فی ک علی: علی کلّ.
12- فی المصدر: الحسن و الحسین ثمّ ..

باب بیست و هفتم : بیان حجت و برهان از سوی امیر المومنین علی صلوات الله علیه در برابر گروهی از مهاجرین و انصار که دم از فضل و برتری خود در زمان خلافت عثمان و غیر او زده بودند؛ از جمله­ احتجاجاتی که در زمان خلفای ستم پیشه و پس از آن ایراد می نمود

روایات

روایت1.

الاحتجاج(1): از سلیم بن قیس الهلالی روایت شده است که گفت: در زمان عثمان، علی علیه السلام را در مسجد رسول صلّی الله علیه و آله و سلم دیدم در حالیکه گروهی به سخن نشسته و درباره علم و دانش با هم بحث می کردند و از قریش و برتری و پیشنه و هجرت این قبیله و کلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در باب فضل این سخن که "پیشوایان از قریش هستند" و این سخن دیگر حضرت صلّی الله علیه و آله و سلم که "مردمان پیرو قریش هستند و قریش پیشوا و امام عربهاست" و نیز این سخن که "قریش را ناسزا مگویید" و این سخن حضرت" به راستی که یک مرد قریشی برابر دو مرد از دیگر قبایل توان دارد" و این سخن که"هر که از قریش بیزار باشد، خداوند از او بیزار خواهد بود" و نیز" هر که خواری قریش را بخواهد،خداوند او را خوار گرداند"... ، داد سخن می دادند و از انصار و برتری و سوابق و یاریگری ایشان و ستایشی که خداوند از ایشان در قرآنش کرده سخن می راندند و از کلامی که

ص: 407


1- . الاحتجاج 1: 145- 155- چاپ إیران-، 1: 210- 225- چاپ النّجف

عَلَیَّ الْحَوْضَ، فَقَالُوا کُلُّهُمْ: اللَّهُمَّ نَعَمْ، قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ وَ شَهِدْنَا کَمَا قُلْتَ سَوَاءً.

وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: قَدْ حَفِظْنَا جُلَّ مَا قُلْتَ وَ لَمْ نَحْفَظْ (1)کُلَّهُ، وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ حَفِظُوا أَخْیَارُنَا وَ أَفَاضِلُنَا، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: صَدَقْتُمْ، لَیْسَ کُلُّ النَّاسِ یَسْتَوِی فِی الْحِفْظِ.

أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2)مَنْ حَفِظَ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، لَمَّا قَامَ وَ أَخْبَرَ بِهِ. فَقَامَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ (3)عَازِبٍ وَ أَبُو ذَرٍّ، وَ الْمِقْدَادُ، وَ عَمَّارٌ، فَقَالُوا: نَشْهَدُ لَقَدْ حَفِظْنَا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ أَنْتَ إِلَی جَنْبِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی (4)أَنْ أَنْصِبَ لَکُمْ إِمَامَکُمْ وَ الْقَائِمَ فِیکُمْ بَعْدِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی وَ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ (5)عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی کِتَابِهِ طَاعَتَهُ وَ قَرَنَهُ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَتِی، وَ أَمَرَکُمْ بِوَلَایَتِهِ، وَ إِنِّی رَاجَعْتُ رَبِّی خَشْیَةَ طَعْنِ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ تَکْذِیبِهِمْ فَأَوْعَدَنِی رَبِّی (6)لَأُبَلِّغَنَّهَا أَوْ یُعَذِّبَنِی (7)

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ أَمَرَکُمْ فِی کِتَابِهِ بِالصَّلَاةِ فَقَدْ بَیَّنْتُهَا لَکُمْ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ فَبَیَّنْتُهَا (8)لَکُمْ وَ فَسَّرْتُهَا، وَ أَمَرَکُمْ بِالْوَلَایَةِ وَ إِنِّی أُشْهِدُکُمْ أَنَّهَا لِهَذَا خَاصَّةً وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ لِابْنَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ، ثُمَّ لِلْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ وُلْدِهِمْ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ لَا یُفَارِقُونَ الْقُرْآنَ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

أَیُّهَا النَّاسُ! قَدْ بَیَّنْتُ لَکُمْ مَفْزَعَکُمْ بَعْدِی وَ إِمَامَکُمْ وَ دَلِیلَکُمْ وَ هَادِیَکُمْ،

ص: 412


1- فی ک نسخة بدل: یحفظ.
2- لا توجد: عزّ و جلّ، فی الاحتجاج.
3- لا توجد: بن، فی س.
4- فی المصدر: أمرنی اللّه.
5- لا یوجد لفظ الجلالة فی الاحتجاج.
6- لا توجد: ربّی، فی المصدر.
7- فی المصدر: لیعذّبنی.
8- فی الاحتجاج: فقد بیّنتها.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در باب فضایل ایشان گفته دم می زدند و آنچه را درباره سعد بن معاذ و تشییع جنازه(1) او گفته بود و اینکه فرشتگان او را غسل داده و دسته زنبوران وی را از گزندها حفظ نمودند... نقل می کردند و هیچ نکته ای از فضایل خود را ناگفته نگذاردند به حدی که هر قبیله ای گفت: فلانی از ما بود و فلانی و .. و قریشیان گفتند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم از ما بود و حمزه از ما بود و جعفر از ما بود و عبیدة بن الحارث و زید بن حارثة از ما بود و ابوبکر و عمر و سعد و ابو عبیدة و سالم و ابن عوف از ما هستند.. و هیچ یک از افراد سرشناس دو ناحیه مکه و مدینه را از قلم نیانداخته و نامی از او آوردند و در حلقه ایشان بیش از دویست مرد حاضر بودند و از جمله ایشان علی بن ابی طالب علیه السلام و سعد بن ابی وقاص و عبد الرحمن بن عوف و طلحه و زبیر و عمار و مقداد و ابوذر و هاشم بن عتبة و ابن عمر و حسن و حسین علیهما السلام و ابن عباس و محمد بن ابی بکر و عبد الله بن جعفر و از جمله انصار ابیّ بن کعب و زید بن ثابت و ابو ایوب انصاری و ابو الهیثم بن التیّهان و محمد بن سلمة و قیس بن سعد بن عبادة و جابر بن عبد الله و ابو مریم و انس بن مالک و زید بن ارقم و عبد الله بن ابی اوفی و ابو لیلی و پسرش عبد الرحمن که پسری سپید روی و بلند قامت و نارسته ریش در کنارش نشسته بود، بودند و ابو الحسن البصری نیز با پسرش حسن که جوانی نارسته ریش و سپیدروی و میانه قامت بود، آمد. گوید: شروع کردم به نگریستن به او و به عبد الرحمن

ص: 408


1- . دراینجا نیز گوشه ای از متن افتاده است که در منبع آمده است: و به راستی که عرش به سبب مرگ او بلرزید و نیز این قول حضرت صلّی الله علیه و آله و سلم زمانی که دستمالهایی از یمن برای او آوردند و مردم بسیار از آن خوششان آمد و ایشان فرمود: به حق که دستمالهای سعد در بهشت بس نیکوتر از اینست.

وَ هُوَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، وَ هُوَ فِیکُمْ بِمَنْزِلَتِی فِیکُمْ، فَقَلِّدُوهُ دِینَکُمْ وَ أَطِیعُوهُ فِی جَمِیعِ أُمُورِکُمْ، فَإِنَّ عِنْدَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عِلْمِهِ وَ حِکْمَتِهِ فَاسْأَلُوهُ وَ تَعَلَّمُوا مِنْهُ وَ مِنْ أَوْصِیَائِهِ بَعْدَهُ، وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ لَا تَخَلَّفُوا عَنْهُمْ، فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ، وَ لَا یُزَایِلُونَهُ وَ لَا یُزَایِلُهُمْ (1).. ثُمَّ جَلَسُوا.

قَالَ سُلَیْمٌ: ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا النَّاسُ! أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ فِی کِتَابِهِ: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (2)فَجَمَعَنِی وَ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیَّ (3)حَسَناً وَ حُسَیْناً ثُمَّ أَلْقَی عَلَیْنَا کِسَاءً (4)، وَ قَالَ:

اللَّهُمَّ إِنَّ (5)هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ لُحْمَتِی (6)یُؤْلِمُنِی مَا یُؤْلِمُهُمْ، وَ یَجْرَحُنِی مَا یَجْرَحُهُمْ، فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً. فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: وَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. فَقَالَ: أَنْتِ إِلَی خَیْرٍ، إِنَّمَا نَزَلَتْ فِیَّ وَ فِی أَخِی عَلِیٍّ (7)وَ فِی ابْنَیَّ وَ فِی تِسْعَةٍ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ خَاصَّةً لَیْسَ (8)مَعَنَا أَحَدٌ غَیْرُنَا، فَقَالُوا کُلُّهُمْ: نَشْهَدُ أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ حَدَّثَتْنَا بِذَلِکَ، فَسَأَلْنَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَحَدَّثَنَا کَمَا حَدَّثَتْنَا بِهِ أُمُّ سَلَمَةَ.

ثُمَّ (9)قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ) (10)؟. فَقَالَ سَلْمَانُ: یَا رَسُولَ

ص: 413


1- فی المصدر: معهم لا یزایلهم، و خطّ علی الواو الأولی فی ک.
2- الأحزاب: 33.
3- فی المصدر: و ابنیه.
4- فی الاحتجاج زیادة: فدکیّا.
5- لا توجد: إنّ، فی المصدر.
6- فی الاحتجاج: و لحمی.
7- فی المصدر زیادة: و فی ابنتی فاطمة.
8- فی الاحتجاج: و لیس.
9- لا توجد: ثمّ، فی المصدر.
10- التّوبة: 119.

پسر ابی لیلی و نمی توانستم بگویم کدامیک زیباتر بودند ولی حسن از آن دو بلند تر و بزرگ تر بود. و این محفل از صبح زود تا هنگام غروب ادامه داشت و عثمان در خانه اش بود و هیچ از آنچه ایشان می کردند، خبر نداشت و علی بن ابی طالب نیز نه خودش و نه هیچ یک از اهل خانواده اش سخن نمی گفتند و آن قوم به او روی کرده و گفتند: ای ابا الحسن! چرا تو سخنی نمی گویی؟ پس آن حضرت فرمود: هیچ یک از دو گروه نبودند مگر آنکه فضلی از خود را بیان کرد و بر حق هم بود و اکنون من ای گروه قریشیان و انصار! خداوند این فضل و برتری را به واسطه چه کسی به شما داده است؟ آیا بخاطر خودتان و قبایل و اهل خاندانهایتان یا بخاطر کسانی دیگر؟ گفتند بلکه خداوند این منقبتها را به ما بخشیده و بر ما منت نهاده است فقط بخاطر محمد صلی الله علیه و آله و عشیره اش و نه به اعتبار خودمان و عشیره هامان و نه به خانواده هایمان. گفت: درست می گویید ای گروه قریشیان و انصار! آیا نمی دانستید آن کسی که بواسطه او به خیر دنیا و آخرت دست یافتید، تنها از میان ما اهل بیت است و نه غیر از ما؟ چرا که پسر عموی من رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: من و اهل بیتم چهارده هزار سال پیش از آنکه آدم علیه السلام خلق شود، نوری در پیشگاه خدای تبارک و تعالی بودیم و چون خداوند آدم را آفرید، آن نور را در صلب او قرار داد و بر زمینش فرو نشاند و سپس آنرا در کشتی در صلب نوح علیه السلام حمل نمود و سپس آنرا در صلب ابراهیم علیه السلام به میان آتش افکند و همچنان خداوند عز و جل ما را از صلبهای نیک نهاد به رحمهای پاک و از رحمهای پاک به صلبهای نیک نهاد پدران و مادرانی منتقل می نمود که هرگز هیچ یک از ایشان به زنا و فحشاء به هم ارتباط نیافتند.

پس پیشگامان در اسلام و اهل بدر و احد گفتند: آری این را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ایم. سپس فرمود: شما را به خدا، آیا می دانید که من نخستین تن از این امت هستم که به خدا و رسول خدا ایمان آوردم؟

ص: 409

اللَّهِ! عَامَّةٌ هَذِهِ الْآیَةُ أَمْ (1)خَاصَّةٌ؟. فَقَالَ: أَمَّا الْمَأْمُورُونَ فَعَامَّةُ الْمُؤْمِنِینَ أُمِرُوا بِذَلِکَ، وَ أَمَّا الصَّادِقُونَ فَخَاصَّةٌ (2)لِأَخِی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ أَوْصِیَائِی بَعْدَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ؟. فَقَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ (3)بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنِّی قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی غَزْوَةِ (4)تَبُوکَ: وَ لِمَ خَلَّفْتَنِی (5)مَعَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ (6)؟. فَقَالَ: إِنَّ الْمَدِینَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِی أَوْ بِکَ، وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی؟.

قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمْ (7)بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ فِی سُورَةِ الْحَجِّ:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ.) (8)إِلَی آخِرِ السُّورَةِ؟، فَقَامَ سَلْمَانُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَنْتَ عَلَیْهِمْ شَهِیدٌ وَ هُمْ شُهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ، الَّذِینَ اجْتَبَاهُمُ اللَّهُ وَ لَمْ یَجْعَلْ عَلَیْهِمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیهِمْ إِبْرَاهِیمَ؟. قَالَ: عَنَی بِذَلِکَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا خَاصَّةً دُونَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَقَالَ سَلْمَانُ: بَیِّنْهُمْ لَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ؟. فَقَالَ: أَنَا وَ أَخِی عَلِیٌّ وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ، أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَامَ خَطِیباً وَ (9)لَمْ یَخْطُبْ بَعْدَ ذَلِکَ-، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ

ص: 414


1- لا توجد: أم، فی س.
2- فی الاحتجاج: خاصّة.
3- فی المصدر: أنشدکم.
4- فی الاحتجاج: غزاة.
5- فی المصدر: لم تخلفنی؟!.
6- فی س زیادة: تخلفنی کما، و لعلّها نسخة، و خطّ علیها فی ک. و هو الظّاهر.
7- فی المصدر: أنشدکم.
8- الحجّ: 77. و ذکر فی المصدر ذیلها: «لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».
9- وضع فی مطبوع البحار علی الواو رمز نسخة بدل.

گفتند: هان می دانیم. گفت: شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که خداوند عز و جل در کتابش در چندین آیه پیشی جستگان را در برابر پس ماندگان برتر دانسته و هیچ یک از این امت در راه رسیدن به خدا و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بر من پیشی نگرفته است؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: شما را به خدا، آیا می دانید که چون آیه (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ)(1)

-: پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار ..، (وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ)(2)

-: و سبقت گیرندگان مقدمند* آنانند همان مقربان خدا)، نازل شد، درباره آن از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم پرسیدند و حضرت فرمود: خداوند عز و جل آنرا در حق انبیاء و اوصیای ایشان نازل کرده و من برترین پیامبران و فرستادگان خدا هستم و علی بن ابی طالب (ع)، وصی من، برترین اوصیاء است؟ گفتند: خدا داند که آری.

گفت: پس شما را به خدا آیا می دانید آنگاه که آیه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ)(3) -: ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید) و آیه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)(4) -: ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند) و آیه (وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً)(5) -: و غیر از خدا و فرستاده او و مؤمنان محرم اسراری نگرفته اند)، نازل شد، مردم گفتند: ای رسول خدا! آیا این مخصوص برخی از مومنین است یا در رابطه با همه ایشان است؟ و خداوند عز و جل پیامبرش را دستور فرمود تا والیان امرشان را به ایشان بشناساند و بسان آنچه که از نماز و زکات و روزه و حجشان برای آنان توضیح و تفسیر نموده بود، درباره ولایت نیز برایشان توضیح دهد، پس در غدیر خم مرا در کنار خود ایستاند و خطبه ای ایراد نمود

ص: 410


1- . التّوبة/ 100
2- . الواقعة/ 10- 11
3- . النّساء/ 59
4- . المائدة/ 55
5- . التّوبة/ 16

وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَا تَضِلُّوا، فَإِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ أَخْبَرَنِی وَ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ هُوَ شِبْهُ الْمُغْضَبِ-، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ کُلُّ أَهْلِ بَیْتِکَ؟!. فَقَالَ: لَا، وَ لَکِنَّ أَوْصِیَائِی مِنْهُمْ، أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ (1)بَعْدِی، هُوَ أَوَّلُهُمْ، ثُمَّ ابْنِیَ الْحَسَنُ، ثُمَّ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ، ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَاحِدٌ (2)بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ شُهَدَاءُ لِلَّهِ (3)فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَی خَلْقِهِ، وَ خُزَّانُ عِلْمِهِ، وَ مَعَادِنُ حِکْمَتِهِ، مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ (4)، وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ (5)عَصَی اللَّهَ. فَقَالُوا کُلُّهُمْ: نَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ ذَلِکَ ...

ثُمَّ تَمَادَی بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ السُّؤَالُ (6)فَمَا تَرَکَ شَیْئاً إِلَّا نَاشَدَهُمُ اللَّهَ فِیهِ وَ سَأَلَهُمْ عَنْهُ حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِ (7)مَنَاقِبِهِ وَ مَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، کُلَّ ذَلِکَ یُصَدِّقُونَهُ وَ یَشْهَدُونَ أَنَّهُ حَقٌّ، ثُمَّ قَالَ حِینَ فَرَغَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ.

وَ قَالُوا: اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنَّا لَمْ نَقُلْ إِلَّا مَا سَمِعْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا حَدَّثَنَاهُ (8)مَنْ نَثِقُ بِهِ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ غَیْرِهِمْ أَنَّهُمْ سَمِعُوهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

قَالَ: أَ تُقِرُّونَ بِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ عَلِیّاً فَقَدْ کَذَبَ وَ لَیْسَ یُحِبُّنِی؟!. وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِی، فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ:

کَیْفَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. قَالَ: لِأَنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی

ص: 415


1- فی المصدر زیادة: و مؤمنة.
2- فی ک: واحدا.
3- فی ک: اللّه.
4- لا یوجد لفظ الجلالة فی س. و فی المصدر: فقد أطاع اللّه.
5- لا توجد: فقد، فی س.
6- فی المصدر زیادة: و المناشدة، بعد کلمة: السّؤال.
7- فی الاحتجاج: أتی علیّ علی أکثر ..
8- لا یوجد الضّمیر فی المصدر، و هو الظّاهر.

و فرمود: هان ای مردم! به راستی که خداوند برای من پیامی فرو فرستاد که بر سینه ام سنگینی می کند و گمان داشتم که مردم مرا تکذیب خواهند کرد و او مرا بیم داد که یا آن پیام را می رسانم یا آنکه به حتم مرا عذاب خواهد کرد. سپس حضرت دستور فرمود و برای نماز جماعت اذان سر دادند و سپس به خطبه ایستاد و گفت: ای مردم! آیا می دانید که خدای عز و جل مولای من است و من مولای مومنانم و من از خود ایشان بر ایشان اولی هستم؟ گفتند آری ای رسول خدا. گفت: برخیز علی! و من برخاستم. و حضرت فرمود: هر که من مولای اویم، پس اکنون علی مولای اوست. خداوندا با هر آنکه با او دوستی ورزید، دوستی نما و با هر که با او ستیز نمود، دشمن باش. پس سلمان برخاست و گفت: ای رسول خدا (ص)! چگونه ولایتی؟ فرمود: ولایتی همچون ولایت من. هر که من از خودش بر او اولی هستم، اکنون علی از خود او بر وی اولی است و خداوند عز و جل این آیه را نازل نمود که (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً)(1)

-: امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیین برگزیدم)، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم ندای الله اکبر سر داد و فرمود: تمام گشتن نبوت من و تمام گشتن دین خدا، ولایت علی پس از من است. پس ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: ای رسول خدا ! آیا این آیات مخصوص علی است؟! فرمود: آری، درباره او و درباره همه اوصیای من تا روز قیامت. گفتند: ای رسول خدا (ص) برای ما روشن کن که آنها که هستند؟ فرمود: برادرم و وزیر و وصی و جانشین من در میان امتم و ولی همه مردان و زنان مومن پس از من، و سپس فرزندم حسن و سپس فرزندم حسین و سپس نه تن از فرزندان حسین یکی پس از دیگری و قرآن با ایشان است و ایشان با قرآنند و از آن جدا نخواهند گشت و از ایشان جدا نخواهد شد

ص: 411


1- . المائدة/ 3

وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَنِی فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ. قَالَ: نَحْوٌ مِنْ (1)عِشْرِینَ رَجُلًا مِنْ أَفَاضِلِ الْحَیَّیْنِ: اللَّهُمَّ نَعَمْ. وَ سَکَتَ بَقِیَّتُهُمْ.

فَقَالَ لِلسُّکُوتِ: مَا لَکُمْ سَکَتُّمْ؟!. قَالُوا: هَؤُلَاءِ الَّذِینَ شَهِدُوا عِنْدَنَا ثِقَاتٌ فِی قَوْلِهِمْ وَ فَضْلِهِمْ وَ سَابِقَتِهِمْ، قَالُوا: اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ. فَقَالَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ (2)وَ کَانَ یُقَالُ لَهُ (3)دَاهِیَةُ (4)قُرَیْشٍ-: فَکَیْفَ تَصْنَعُ بِمَا ادَّعَی أَبُو بَکْرٍ وَ أَصْحَابُهُ الَّذِینَ صَدَّقُوهُ وَ شَهِدُوا عَلَی مَقَالَتِهِ یَوْمَ أَتَوْهُ بِکَ (5)تُقَادُوا (6)وَ (7)فِی عُنُقِکَ حَبْلٌ، فَقَالُوا لَکَ: بَایِعْ، فَاحْتَجَجْتَ بِمَا احْتَجَجْتَ بِهِ فَصَدَّقُوکَ جَمِیعاً. ثُمَّ ادَّعَی أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: أَبَی اللَّهُ أَنْ یَجْمَعَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ، فَصَدَّقَهُ بِذَلِکَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ (8)، ثُمَّ قَالَ طَلْحَةُ:

کُلُّ الَّذِی قُلْتَ وَ ادَّعَیْتَ وَ احْتَجَجْتَ بِهِ مِنَ السَّابِقَةِ وَ الْفَضْلِ حَقٌّ نُقِرُّ بِهِ وَ نَعْرِفُهُ.

فَأَمَّا (9)الْخِلَافَةُ فَقَدْ شَهِدَ أُولَئِکَ الْأَرْبَعَةُ بِمَا سَمِعْتَ. فَقَامَ (10)عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ غَضِبَ مِنْ مَقَالَتِهِ فَأَخْرَجَ شَیْئاً قَدْ کَانَ یَکْتُمُهُ، وَ فَسَّرَ شَیْئاً قَالَهُ یَوْمَ

ص: 416


1- لا توجد: من، فی المصدر.
2- فی الاحتجاج: عبد اللّه- بالتّکبیر-.
3- فی مطبوع البحار نسخة بدل: إنّه.
4- فی س: واهیة.
5- فی المصدر زیادة هنا: بعتلّ. و العتلّ لغة هو: الجذب العنیف، کما فی الصّحاح 5- 1758، و مجمع البحرین 5- 419، و غیرهما.
6- کذا، و الصّحیح: تقاد، و لا توجد الکلمة فی المصدر.
7- لا توجد الواو فی س.
8- لا یوجد فی المصدر: بن جبل.
9- فی الاحتجاج: و أمّا.
10- فی س: فقال.

تا آنکه در کنار حوض کوثر بر من وارد گردند؟ همه ایشان گفتند: خدا داند که آری. این را شنیدیم و و همانسان که گفتی شاهد آن بودیم. و برخی از ایشان گفتند: آنچه را که گفتی کمابیش در خاطر داریم ولی همه ی آن به یادمان نمانده بود و اینان برترینها و والاترین مردان مایند که حکایت آنرا از حفظ دارند. علی علیه السلام گفت: درست می گویید، همه مردمان در حفظ نمودن یکسان نیستند.

شما را به خدای عز و جل سوگند، کدامیک از شما این سخن را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آنگاه که بر پای ایستاد و این خبر را فاش گفت، به یاد دارد؟ زید بن ارقم و براء بن عازب و ابوذر و مقداد و عمار برخاستند و گفتند: شهادت می دهیم که سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را آنگاه که بر منبر ایستاده و تو در کنار او بودی، در حفظ داریم که فرمود: ای مردم! خداوند مرا فرموده است که پیشوای شما و آنکه پس از من در میان شما به امر دین برخیزد و وصی و خلیفه خود که خداوند در کتابش پیروی از او را بر مومنین واجب گردانده و اطاعت از او را همتای اطاعت از من قرار داده، تعیین نمایم و شما را به ولایت پذیری او فرمان داده و من از بیم طعن و تکذیب اهل نفاق بار دیگر به خدای خود روی نمودم و پروردگارم مرا انذار نمود که یا آنکه این پیام را برسانم یا آنکه مرا عذاب خواهد نمود.

ای مردم! خداوند در کتابش شما را به نماز امر فرموده و من آنرا برای شما به تفصیل بیان نمودم و نیز زکات و روزه و حج را و آنرا برایتان تبیین نموده و شرح و تفسیر نمودم و شما را به ولایت پذیرفتن فرمان داده و من شما را گواه می گیرم که ولایت تنها از آن این مرد است و دستش را بر دست علی بن ابی طالب علیه السلام قرار داد و از آن دو پسرش پس از او و سپس برای اوصیاء پس از ایشان از فرزندان آنان علیهم السلام، از قرآن جدا نمی گردند و قرآن از ایشان جدا نمی شود تا آنکه در کنار حوض کوثر بر من وارد گردند.

ای مردم! هان که پناهگاه شما پس از خود و امام و راهنما و هدایتگرتان پس از خود را مشخص نمودم

ص: 412

مَاتَ عُمَرُ (1)لَمْ یَدْرِ مَا عَنَی بِهِ، فَأَقْبَلَ عَلَی طَلْحَةَ وَ النَّاسُ یَسْمَعُونَ (2)، فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ یَا طَلْحَةُ مَا صَحِیفَةٌ أَلْقَی اللَّهَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ صَحِیفَةِ الْأَرْبَعَةِ، هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ (3)الَّذِینَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا (4)عَلَی الْوَفَاءِ بِهَا فِی الْکَعْبَةِ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ (5)إِنْ قَتَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً أَوْ تَوَفَّاهُ أَنْ یَتَوَازَرُوا عَلَیَّ وَ یَتَظَاهَرُوا فَلَا تَصِلُ إِلَیَّ الْخِلَافَةُ، وَ الدَّلِیلُ وَ اللَّهِ (6) عَلَی بَاطِلِ مَا شَهِدُوا وَ مَا قُلْتَ یَا طَلْحَةُ قَوْلُ نَبِیِّ اللَّهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ: مَنْ کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ، فَکَیْفَ أَکُونُ أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ هُمْ أُمَرَاءُ عَلَیَّ وَ حُکَّامٌ؟! وَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ النُّبُوَّةِ، فَلَوْ کَانَ مَعَ النُّبُوَّةِ غَیْرَهَا لَاسْتَثْنَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَوْلُهُ: إِنِّی قَدْ (7) تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ (8) وَ لَا تَخَلَّفُوا عَنْهُمْ، وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، أَ فَیَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ (9) الْخَلِیفَةُ عَلَی الْأُمَّةِ إِلَّا أَعْلَمُهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) (10)، وَ قَالَ (11): (وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ

ص: 417


1- فی المصدر: قال له عمر یوم مات.
2- فی ک: یستمعون.
3- لا توجد: هؤلاء الخمسة، فی المصدر.
4- لا توجد: و تعاقدوا، فی المصدر.
5- لا توجد فی المصدر: فی حجّة الوداع. و قد جاءت هنا عبارة فی س، رمز علیها فی ک رمز زائد و هی: إن قتل الّذین تعاهدوا بها علی الوفاء بها فی الکعبة، و لا توجد فی المصدر.
6- وضع علی لفظ الجلالة فی ک رمز نسخة بدل.
7- لا توجد: قد، فی المصدر.
8- فی الاحتجاج: لا تقدّموهم.
9- فی المصدر: أن لا یکون، و هو الظّاهر.
10- یونس: 35.
11- فی المصدر: و قال تعالی: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ..

و او برادرم علی بن ابیطالب است و او در میان شما به منزله خود من در میان شماست، پس دین خود را بر عهده وی نهید و در تمام امورتان پیرو او باشید که همه آنچه که خداوند عز و جل از دانش و حکمت به من آموخته است، نزد اوست. پس از او بپرسید و از وی بیاموزید و از اوصیای او پس از وی و نکوشید که چیزی به ایشان بیاموزید و مباد که بر ایشان پیشی جویید و از ایشان هم عقب نیفتید، چرا که ایشان با حقند و حق با ایشان است و از آن بر کنار نمی مانند و حق از ایشان به دور نمی ماند. .. سپس نشستند.

سلیم گوید: سپس علی علیه السلام گفت: ای مردمان! آیا می دانید که خداوند عز و جل در کتابش آیه شریفه (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)(1)

--: خدا همانا می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند)، را نازل فرموده و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا و فاطمه و دو پسرم حسن و حسین را گرد آورد و عبایی بر ما انداخت و گفت: خداوندا اینان اهل بیت من و پاره های تن من هستند، هر آنچه مرا می آزارد، دل ایشان را به در می آورد و هر آنچه مرا رنجور می گرداند، دل ایشان را هم به رنج می آورد. پس خدایا هر آلودگی را از ایشان بزدا و ایشان را بس پاک و پاکیزه گردان. ام سلمه گفت: ای رسول خدا (ص) آیا من نیز در میان ایشان هستم؟ حضرت فرمود: تو سرنوشتی نیک داری. و این آیه تنها در حق من و برادرم علی و دخترم فاطمه و این دو فرزندم و نه تن از فرزندان حسین نازل شده و مخصوص این جمع است و کسی جز ما در آن شریک نیست. پس همه ایشان گفتند که ما شاهدیم که ام سلمه چنین سخنی گفت و ما نیز از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم سوال نمودیم و ایشان همان حرفی که که به ام سلمه زد، به ما نیز زد. سپس علی علیه السلام گفت: شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که خداوند چنین نازل فرموده که (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ)(2) -: ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و با راستان باشید) و سلمان گفت: ای رسول خدا

ص: 413


1- . الأحزاب/ 33
2- . التّوبة/119

وَ الْجِسْمِ) (1)، وَ قَالَ: (ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ) (2)، وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ قَطُّ أَمْرَهَا رَجُلًا وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ یَذْهَبُ أَمْرُهُمْ سَفَالًا (3)حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مَا تَرَکُوا، فَأَمَّا (4)الْوَلَایَةُ فَهِیَ (5)غَیْرُ الْإِمَارَةِ، وَ الدَّلِیلُ عَلَی کَذِبِهِمْ وَ بَاطِلِهِمْ وَ فُجُورِهِمْ أَنَّهُمْ سَلَّمُوا عَلَیَّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ مِنَ الْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَیْکَ خَاصَّةً وَ عَلَی هَذَا مَعَکَ یَعْنِی الزُّبَیْرَ وَ عَلَی الْأُمَّةِ رَأْساً، وَ عَلَی هَذَا (6)سَعْدٌ وَ ابْنُ عَوْفٍ وَ خَلِیفَتُکُمْ هَذَا الْقَائِمُ یَعْنِی عُثْمَانَ فَإِنَّا مَعْشَرَ الشُّورَی السِّتَّةِ (7)أَحْیَاءٌ کُلُّنَا إِنْ جَعَلَنِی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فِی الشُّورَی إِنْ کَانَ قَدْ صَدَقَ هُوَ (8)وَ أَصْحَابُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَ جَعَلَنَا شُورَی فِی الْخِلَافَةِ أَوْ (9)فِی غَیْرِهَا؟ فَإِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّهُ جَعَلَهَا (10)شُورَی فِی غَیْرِ الْإِمَارَةِ فَلَیْسَ لِعُثْمَانَ إِمَارَةٌ، وَ إِنَّمَا أَمَرَنَا أَنْ نَتَشَاوَرَ فِی غَیْرِهَا، وَ إِنْ کَانَتِ الشُّورَی فِیهَا فَلِمَ أَدْخَلَنِی فِیکُمْ، فَهَلَّا أَخْرَجَنِی وَ قَدْ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَخْرَجَ أَهْلَ بَیْتِهِ مِنَ الْخِلَافَةِ، وَ أَخْبَرَ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُمْ فِیهَا نَصِیبٌ؟!. وَ لِمَ قَالَ عُمَرُ حِینَ دَعَانَا رَجُلًا رَجُلًا، فَقَالَ (11)لِعَبْدِ اللَّهِ ابْنِهِ

ص: 418


1- البقرة: 247.
2- الأحقاف: 4.
3- جاء فی حاشیة ک ما یلی: السّفال: نقیض .. العلاء. صحاح. انظر: الصّحاح 5- 1730.
4- فی الاحتجاج: فما.
5- لا توجد: فهی، فی المصدر.
6- وضع علی: رأسا، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل، و فی ک وضع علی: رأسا و علی هذا، رمز النّسخة، و لا توجد فی المصدر، و فیه: و علی سعد.
7- وضع علی السّتّة فی ک رمز نسخة بدل، و لا توجد فی الاحتجاج.
8- لا توجد: هو، فی المصدر.
9- فی المصدر: أم، بدلا من: أو.
10- فی ک: جعلنا.
11- فی المصدر زیادة: علیّ علیه السّلام.

آیا این آیه عام است یا خاص؟ و حضرت فرمود: "درباره امر شدگان، آری همه مومنین به آن امر شده اند ولی صادقان اختصاص دارد به برادرم علی (ع) و اوصیای من پس از او تا روز قیامت." ؟ و همه گفتند: خدا داند که آری. گفت: پس شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که من به هنگام غزوه تبوک به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم عرض کردم: چرا مرا با زنان و کودکان در پشت جبهه نگاه داشتی؟ و حضرت فرمود: "مدینه به صلاح نیاید مگر با وجود من یا تو و تو نسبت به من به منزله هارون هستی نسبت به موسی با این تفاوت که پس از من پیامبری نخواهد بود." ؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: شما را به خدا، آیا می دانید که خداوند عز و جل در سوره حج این آیه شریفه را نازل فرمود که (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ.)(1) -: ای کسانی که ایمان آورده اید رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید ..) تا پایان سوره و آنگاه سلمان برخاست و گفت: ای رسول خدا! کیستند این گروهی که شما بر ایشان گواه هستی و ایشان بر مردمان گواهند، آنان که خداوند ایشان را برگزیده و در دین بر ایشان هیچ حرجی قرار نداد و پیرو دین پدرشان ابراهیم هستند؟ فرمود: منظور سیزده مرد هستند بطور خاص و نه کسی دیگر از این امت. پس سلمان گفت: ایشان را برای ما نام ببر ای رسول خدا. و حضرت فرمود: "من و برادرم علی و یازده تن از فرزندانم." ؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: شما را به خدا، آیا می دانید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم برای خطبه ای بر پا ایستاد که پس از آن هرگز خطبه ای ایراد نکرد و فرمود: ای مردم! من در میان شما دو یادگار گرانسنگ باقی می گذارم: کتاب خدا و

ص: 414


1- . الحجّ/ 77

وَ هَا هُوَ إِذاً (1)أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ! مَا قَالَ لَکَ حِینَ خَرَجْتَ؟. قَالَ: أَمَّا إِذَا نَاشَدْتَنِی بِاللَّهِ، فَإِنَّهُ قَالَ: إِنْ یَتَّبِعُوا (2)أَصْلَعَ قُرَیْشٍ لَحَمَلَهُمْ (3)عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ أَقَامَهُمْ عَلَی کِتَابِ رَبِّهِمْ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِمْ. قَالَ: یَا ابْنَ عُمَرَ! فَمَا قُلْتَ لَهُ عِنْدَ ذَلِکَ؟. قَالَ: قُلْتُ لَهُ: فَمَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَسْتَخْلِفَهُ؟. قَالَ: وَ مَا رَدَّ عَلَیْکَ؟. قَالَ:

رَدَّ عَلَیَّ شَیْئاً أَکْتُمُهُ. قَالَ (4)عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَخْبَرَنِی (5)بِهِ فِی حَیَاتِهِ: ثُمَّ أَخْبَرَنِی بِهِ لَیْلَةَ مَاتَ أَبُوکَ فِی مَنَامِی، وَ مَنْ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی نَوْمِهِ (6)فَقَدْ رَآهُ فِی یَقَظَتِهِ (7)قَالَ: فَمَا أَخْبَرَکَ (8)؟.

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ یَا ابْنَ عُمَرَ! لَئِنْ أَخْبَرْتُکَ بِهِ لَتُصَدِّقَنَّ؟.

قَالَ: إِذًا أَسْکُتَ. قَالَ: فَإِنَّهُ قَالَ لَکَ حِینَ قُلْتَ لَهُ: فَمَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَسْتَخْلِفَهُ؟.

قَالَ: الصَّحِیفَةُ الَّتِی کَتَبْنَاهَا بَیْنَنَا وَ الْعَهْدُ فِی الْکَعْبَةِ، فَسَکَتَ ابْنُ عُمَرَ وَ قَالَ (9)

أَسْأَلُکَ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ (10)(صلی الله علیه و آله) لَمَّا (11)سَکَتَّ عَنِّی.

قَالَ سُلَیْمٌ: فَرَأَیْتُ ابْنَ عُمَرَ فِی ذَلِکَ الْمَجْلِسِ خَنَقَتْهُ (12)الْعَبْرَةُ وَ عَیْنَاهُ تَسِیلَانِ، وَ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ ابْنِ عَوْفٍ

ص: 419


1- فی الاحتجاج: ذا، بدلا من: إذا.
2- جاء علی مطبوع البحار: بایعوا، ثمّ رمز لها بنسخة صحیحة.
3- فی المصدر: یحملهم.
4- فی الاحتجاج زیادة لفظة: علیّ.
5- فی المصدر: خبّرنی.
6- فی الاحتجاج: مناما، بدلا من: فی نومه.
7- لا یوجد فی المصدر: فی یقظته.
8- زاد فی الاحتجاج لفظ: به.
9- فی الاحتجاج: فقال.
10- فی المصدر: رسولک.
11- فی الاحتجاج: لم.
12- فی س: حنقه.

عترتم یعنی اهل بیتم، پس به این دو تمسک جویید، تا گمراه نگردید چرا که خداوند روشن بین آگاه مرا خبر داد و با من پیمان نهاد که این دو از هم جدا نگردند تا آنکه در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. پس عمر بن الخطاب با حالتی شبه خشمگین برخاست و گفت: ای رسول خدا! آیا همه اهل بیتت؟ گفت: "نه، ولی اوصیای من از ایشانند، اولین آنها برادر و وزیر و خلیفه من در امتم و ولیّ همه مومنان پس از من است و او نخستین ایشان است و سپس فرزندم حسن و سپس فرزندم حسین و پس از آن نه تن از فرزندان حسین یکی پس از دیگری تا آنکه بر حوض کوثر بر من وارد گردند و شاهد و گواه خداوند در زمین او و حجت های او بر خلقش و خزانه های دانش و معدنهای حکمت او خواهند بود، هر که از ایشان اطاعت نماید، خدا را اطاعت نموده و هر که بر ایشان سرکشی نماید، خدا را سرکشی نموده است." ؟ پس همه ایشان گفتند: شهادت می دهیم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم چنین فرمود...

پس از آن علی علیه السلام بسیار سوال نمود و هیچ نکته ای را باقی نگذاشت مگر آنکه ایشان را به خدا سوگند داده و درباره آن از ایشان سوال نمود تا آنکه همه منقبتهای خود و آنچه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم درباره وی فرموده بود را ذکر نمود و در همه این سوالات ایشان وی را تصدیق می کردند و گواهی می دادند که حق است و آنگاه چون از پرسش فارغ گشت،گفت: خداوندا خود بر ایشان گواه باش.

و گفتند: خداوند شاهد باش که ما چیزی جز آنچه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدیم بر زبان نراندم و آنچه را که افراد قابل اعتماد از میان ایشان و غیر ایشان برایمان گفته اند و ایشان هم آنرا از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده اند.

فرمود: آیا بر این سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم اعتراف دارید که فرمود: "هر کس مدعی است که مرا دوست دارد ولی کینه علی را در دل دارد، به راستی که دروغ می گوید و مرا دوست ندارد" و دستش را بر سر من گذاشت و کسی به او گفت: چرا چنین است ای رسول خدا ص؟ و حضرت فرمود: "چرا که او از من است و من از اویم و هر که او را دوست دارد، مرا دوست دارد

ص: 415

وَ سَعْدٍ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ (1)لَئِنْ کَانَ أُولَئِکَ الْخَمْسَةُ أَوِ الْأَرْبَعَةُ کَذَبُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا یَحِلُّ لَکُمْ وَلَایَتُهُمْ، وَ إِنْ کَانُوا صَدَقُوا مَا حَلَّ لَکُمْ أَیُّهَا الْخَمْسَةُ (2)أَنْ تُدْخِلُونِی مَعَکُمْ فِی الشُّورَی، لِأَنَّ إِدْخَالَکُمْ إِیَّایَ فِیهَا خِلَافٌ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَدٌّ عَلَیْهِ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ، فَقَالَ: أَخْبِرُونِی عَنْ مَنْزِلَتِی فِیکُمْ وَ مَا تَعْرِفُونِّی بِهِ، أَ صَادِقٌ أَنَا فِیکُمْ أَمْ کَاذِبٌ؟!. قَالُوا: بَلْ صِدِّیقٌ صَدُوقٌ، وَ اللَّهِ (3)مَا عَلِمْنَاکَ کَذَبْتَ کَذِبَةً (4)قَطُّ فِی جَاهِلِیَّةٍ وَ لَا إِسْلَامٍ (5)

قَالَ: فَوَ اللَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَ مِنَّا مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَکْرَمَنَا بَعْدَهُ بِأَنْ جَعَلَنَا أَئِمَّةَ الْمُؤْمِنِینَ (6)لَا یَبْلُغُ عَنْهُ غَیْرُنَا، وَ لَا تَصْلُحُ الْإِمَامَةُ وَ الْخِلَافَةُ إِلَّا فِینَا، وَ لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ فِیهَا مَعَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ نَصِیباً وَ لَا حَقّاً، أَمَّا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَخَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ لَیْسَ (7)بَعْدَهُ نَبِیٌّ وَ لَا رَسُولٌ، خَتَمَ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْأَنْبِیَاءَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ جَعَلَنَا مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ خُلَفَاءَ فِی أَرْضِهِ (8)وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ، وَ فَرَضَ طَاعَتَنَا فِی کِتَابِهِ، وَ قَرَنَنَا بِنَفْسِهِ فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ (9)وَ بَیَّنَهُ (10)فِی غَیْرِ آیَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ، وَ اللَّهُ (11)عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ مُحَمَّداً نَبِیّاً وَ جَعَلَنَا خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِهِ فِی خَلْقِهِ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ، وَ فَرَضَ

ص: 420


1- لا یوجد لفظ الجلالة و لا واو القسم فی المصدر.
2- فی الاحتجاج زیادة: أو الأربعة.
3- فی المصدر: قالوا: صدوق، لا و اللّه، و فی ک وضع علی صدوق رمز نسخة بدل.
4- لا توجد: کذبة، فی الاحتجاج.
5- فی الاحتجاج: الجاهلیّة و لا الإسلام.
6- فی المصدر: للمؤمنین.
7- فی الاحتجاج: خاتم النّبیّین لیس.
8- فی س: خلفاء من بعده فی خلقه.
9- لم ترد عبارة: فی کتابه المنزل، فی المصدر و لا فی س.
10- فی الاحتجاج: و نبیه، و ما هنا أظهر.
11- وضع فی ک علی لفظ الجلالة رمز نسخة بدل، و فی المصدر: فاللّه.

و هر که مرا دوست داشته باشد، خدا را دوست دارد و هر که کینه او به دل گیرد، بر من کینه توزی کرده و هر که از من بیزار باشد، از خدا بیزاری جسته است." ؟! حدود بیست تن از مردان فاضل دو گروه گفتند: خدا داند که آری و بقیه حاضران خموش ماندند. امام به کسانی که سکوت اختیار کردند فرمودند: چه شده که زبان در کام گرفته اید؟ گفتند: اینان که در حضور ما گواهی دادند، در گفتار و فضل و سابقه شان نزد ما امین و مورد اطمینان هستند. و گفتند: خداوندا تو خود بر ایشان گواه باشد. پس طلحة بن عبید الله که به او نابغه قریش می گفتند، گفت: با آنچه ابوبکر ادعا نمود و یارانش که او را تصدیق نموده و آنروز که تو را کشان کشان در حالی که طنابی بر گردنت بود، نزد او آوردند، بر سخن او گواهی دادند، چه می کنی؟ آنگاه که به تو گفتند: بیعت کن و تو آن حجت و برهانی را که ذکر نمودی را پیش رویشان نهادی و همگی ایشان سخن تو را تایید نمودند. سپس او ادعا نمود که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده است که فرمود: خداوند ابا نمود از اینکه برای ما اهل بیت، نبوت و خلافت را یکجا گرد آورد و در این سخن عمر و ابو عبیدة و سالم و معاذ بن جبل، وی را تایید نمودند. وی سپس گفت: تمام آنچه از سابقه و فضل ذکر کردی و ادعای آنرا نمودی و در مقام حجت بیان نمودی، حق است و ما به آن اقرار داشته و اعتراف می نماییم، ولی درباره خلافت، تو خود شنیدی که این چهار تن بدان شهادت دادند. پس در این هنگام علی علیه السلام از این سخن او خشمناک گشت و برخاست و چیزی را که پنهان کرده بود، آشکار کرد و سخنی را که در

ص: 416

طَاعَتَنَا فِی کِتَابِهِ وَ قَرَنَنَا بِنَفْسِهِ (1)فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ.

ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (2)أَمَرَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یُبَلِّغَ ذَلِکَ أُمَّتَهُ فَبَلَّغَهُمْ کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ .. فَأَیُّهُمَا (3)أَحَقُّ بِمَجْلِسِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَکَانِهِ، وَ قَدْ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ بَعَثَنِی بِبَرَاءَةَ، فَقَالَ: لَا یُبَلِّغْ عَنِّی إِلَّا رَجُلٌ مِنِّی، أَنْشُدُکُمْ (4)بِاللَّهِ، أَ سَمِعْتُمْ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ، نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ بَعَثَکَ بِبَرَاءَةَ.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَصْلُحُ لِصَاحِبِکُمْ أَنْ یُبَلِّغَ عَنْهُ صَحِیفَةً قَدْرَ (5)أَرْبَعِ أَصَابِعَ، وَ إِنَّهُ لَا (6)یَصْلُحُ أَنْ یَکُونَ الْمُبَلِّغُ عَنْهُ غَیْرِی، فَأَیُّهُمَا أَحَقُّ بِمَجْلِسِهِ وَ مَکَانِهِ الَّذِی سُمِّیَ بِخَاصَّتِهِ (7)أَنَّهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ مَنْ حَضَرَ مَجْلِسَهُ مِنَ الْأُمَّةِ-؟!. فَقَالَ طَلْحَةُ: قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَفَسِّرْ لَنَا کَیْفَ لَا یَصْلُحُ لِأَحَدٍ أَنْ یُبَلِّغَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ غَیْرُکَ؟، وَ لَقَدْ قَالَ لَنَا وَ لِسَائِرِ النَّاسِ: لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ، فَقَالَ- بِعَرَفَةَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ-: نَضَّرَ (8)اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مَقَالَتِی (9)ثُمَّ بَلَّغَهَا غَیْرَهُ، فَرُبَ

ص: 421


1- من قوله: فی خلقه .. إلی بنفسه، لا یوجد فی الاحتجاج، کما لا توجد الواو قبل کلمة: فرض، فی س.
2- فی المصدر: عزّ و جلّ، بدلا من: تبارک و تعالی.
3- فی الاحتجاج: فأیّکما، و جاء فی س بعدها کلمة: شاء، خطّ علیها فی ک، و لا توجد فی المصدر.
4- فی المصدر: أنشدتکم.
5- لا توجد: قدر، فی س، و لا المصدر.
6- لا توجد: و إنّه لا، فی الاحتجاج.
7- فی الاحتجاج: بخاصّة.
8- فی الاحتجاج: نصر.
9- فی المصدر زیادة: فدعاها.

روز مرگ عمر زده بود و او نفهمیده بود که منظور وی چه بوده، تفسیر نمود و به نحوی که مردم صدای او را می شنیدند به سمت طلحه آمد و چنین گفت: هان به خدا سوگند ای طلحه که نامه عملی که خداوند در روز قیامت به دست من افکند، محبوب تر از نامه نوشته این چهار تن نیست. این پنج تن همان کسانی هستند که در حجة الوداع هم پیمان شدند و در کعبه با یکدیگر قرار داد نمودند که به آن وفا نمایند که اگر خداوند جان محمد (ص) را گرفت و یا وقت رحلت او در رسید، ایشان علیه من همدست شوند و پشت به پشت هم دهند تا مبادا خلافت به دست من برسد و دلیل – به خدا سوگند- باطل بودن شهادتی است که دادند و آنچه تو گفتی ای طلحه، این سخن پیامبر خدا در روز غدیر خم است که فرمود: هر که من از خود او به او اولی هستم، اکنون علی از خود او بر او اولی است، و چگونه من می توانم از خود ایشان بر ایشان اولی باشم اگر اینکه ایشان بر من امیر و حاکم باشند؟! و این سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم که تو نسبت به من به منزله هارون هستی نسبت به موسی مگر در نبوت یافتن و اگر چیزی جز نبوت هم بود رسول خدا آنرا نیز مستثنی می نمود و این سخن پیامبر که من در میان شما دو امر گرانقدر را بجای نهادم: کتاب خدا و عترتم که مادام که به آندو تمسک جستید، گمراه نمی گردید. از ایشان پیشی نجویید و از آنها عقب هم نمانید و چیزی به ایشان نیاموزید که ایشان از شما داناترند. و آیا شایسته است که خلیفه امت، کسی جز آگاه ترین ایشان به کتاب خدا و سنت پیامبرش باشد، حال آنکه خداوند عز و جل فرموده است: (أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) -: آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود شما را چه شده چگونه داوری می کنید و فرموده است: (وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ)(1)

ص: 417


1- . البقرة/ 247

حَامِلِ فِقْهٍ لَا فِقْهَ لَهُ، وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ (1)، ثَلَاثٌ لَا یُغِلُّ (2)عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ: إِخْلَاصُ (3)الْعَمَلِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ السَّمْعُ وَ الطَّاعَةُ وَ الْمُنَاصَحَةُ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ وَ لُزُومُ جَمَاعَتِهِمْ، فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِیطَةٌ مِنْ وَرَائِهِمْ، وَ قَالَ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ (4)لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الَّذِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ یَوْمَ قُبِضَ (5)فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا حِینَ قَالَ:

إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا: کِتَابَ اللَّهِ تَعَالَی (6)وَ أَهْلَ بَیْتِی، فَإِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ کَهَاتَیْنِ الْإِصْبَعَیْنِ، أَلَا إِنَّ (7)أَحَدَهُمَا قُدَّامُ الْآخَرِ فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَا تَضِلُّوا (8)وَ لَا تَزِلُّوا، وَ لَا تَقَدَّمُوهُمْ وَ لَا تَخَلَّفُوا عَنْهُمْ، وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، وَ (9)إِنَّمَا أَمَرَ الْعَامَّةَ (10)جَمِیعاً أَنْ یُبَلِّغُوا مَنْ لَقُوا مِنَ الْعَامَّةِ إِیجَابَ طَاعَةِ الْأَئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ إِیجَابَ حَقِّهِمْ، وَ لَمْ یَقُلْ ذَلِکَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ غَیْرَ ذَلِکَ، وَ إِنَّمَا أَمَرَ الْعَامَّةَ أَنْ یُبَلِّغُوا الْعَامَّةَ حُجَّةَ مَنْ لَا یُبَلِّغُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَمِیعَ

ص: 422


1- مرّت مصادر الحدیث مفصّلا، و هو من خطبته صلوات اللّه علیه و آله فی حجّة الوداع فی مسجد الخیف، و أورده أیضا ابن ماجة فی سننه 1- 84، حدیث 230، و التّرمذیّ فی سننه 5- 34، و السّیوطیّ فی الجامع الصّغیر 2- 22 و 187، و الکفایة للخطیب البغدادیّ: 267 و 289، و تدریب الرّاوی 2- 126، و غیرها.
2- فی الاحتجاج: لا یحلّ.
3- فی المصدر: أخلص.
4- فی س: فی غیر خبر موطن، و قد خطّ علی خبر فی ک، و لا توجد فی المصدر.
5- لا توجد: و یوم قبض، فی المصدر.
6- لا توجد: تعالی، فی الاحتجاج.
7- لا توجد: لا، قبل کلمة یفترقان، و فیه: و لا أقول کهاتین- فأشار إلی سبّابته و إبهامه- لأنّ ..
8- فی الاحتجاج: لن تضلّوا.
9- لا توجد الواو فی س.
10- فی المصدر زیادة لفظ الجلالة قبل العامّة.

-: و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است ، و فرمود: (ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ)(1) -: اگر راست می گویید کتابی پیش از این [قرآن] یا بازمانده ای از دانش نزد من آورید و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ امتی هرگز امر رهبری خود را به دست مردی که داناتر از او در میان ایشان است، ندهد مگر آنکه همچنان اوضاع ایشان رو به افول می رود تا آنکه به آنچه که ترکش گفته بودند، روی آورند. و اما ولایت متفاوت با امارت است و دلیل دروغ و باطل و گناهکاری ایشان آن است که ایشان به دستور رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من بنا به امیر المومنین شدن تبریک گفتند و حجت و برهان بر ایشان و بخصوص بر تو و بر این که با توست، یعنی زبیر و نیز بر همه این امت و بر سعد و ابن عوف و بر این خلیفه تان که به امارت ایستاده یعنی عثمان و اینکه ما گروه شش نفره اهل شورا همگی زنده ایم این است که عمر بن الخطاب مرا در گروه شورا قرار داد، اگر که او و اصحابش قول رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را راستین می پنداشتند، آیا ما را برای خلافت در شورا قرار داده بود یا برای غیر آن؟ و اگر مدعی هستید که او این گروه را شورایی برای غیر از امارت و خلافت قرار داده، پس اکنون عثمان را امارتی نیست و اینگونه تنها چنین خواهد بود که عمر دستور داده که ما در امری غیر از امارت به شور و رایزنی بنشینیم و اگر که شورا بجهت خلافت بوده، پس چرا مرا در آن وارد نمود و {اگر به آنچه شما اکنون مدعی هستید،باور داشت} پس چرا مرا بیرون از آن نگاه نداشت، حال آنکه {به قول شما} وی گفته است: به راستی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم اهل بیتش را از خلافت برکنار داشته و خبر داده که ایشان را سهمی از آن نیست؟! و چرا عمر آنگاه که ما را یک نفر یک نفر فراخواند، به پسرش عبد الله،

ص: 418


1- . الأحقاف/ 4

مَا یَبْعَثُهُ (1)اللَّهُ بِهِ غَیْرَهُمْ، أَ لَا تَرَی یَا طَلْحَةُ-! أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِی وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ-: یَا أَخِی إِنَّهُ لَا یَقْضِی عَنِّی دَیْنِی وَ لَا یُبْرِئُ ذِمَّتِی غَیْرُکَ، تُبْرِئُ ذِمَّتِی وَ تُؤَدِّی دَیْنِی وَ غَرَامَاتِی وَ تُقَاتِلُ عَلَی سُنَّتِی؟!، فَلَمَّا وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ قَضَی عَنْ نَبِیِّ اللَّهِ دَیْنَهُ وَ عِدَاتِهِ (2)فَاتَّبَعْتُمُوهُ جَمِیعاً؟!، فَقَضَیْتُ دَیْنَهُ وَ عِدَاتِهِ، وَ قَدْ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ لَا یَقْضِی عَنْهُ دَیْنَهُ وَ عِدَاتِهِ غَیْرِی، وَ لَمْ یَکُنْ مَا أَعْطَاهُمْ أَبُو بَکْرٍ قَضَاءً لِدَیْنِهِ وَ عِدَاتِهِ، وَ إِنَّمَا کَانَ الَّذِی قَضَی (3)مِنَ الدَّیْنِ وَ الْعِدَةِ هُوَ الَّذِی أَبْرَأَهُ مِنْهُ، وَ إِنَّمَا بَلَّغَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَمِیعَ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِهِ (4)الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ فَرَضَ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ طَاعَتَهُمْ وَ أَمَرَ بِوَلَایَتِهِمُ، الَّذِینَ مَنْ أَطَاعَهُمْ (5)أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ (6)عَصَی اللَّهَ. فَقَالَ طَلْحَةُ: فَرَّجْتَ عَنِّی مَا کُنْتُ أَدْرِی مَا عَنَی بِذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی فَسَّرْتَهُ لِی، فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ عَنْ جَمِیعِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْجَنَّةَ. یَا أَبَا الْحَسَنِ! شَیْ ءٌ أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ، رَأَیْتُکَ خَرَجْتَ بِثَوْبٍ مَخْتُومٍ، فَقُلْتَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی لَمْ أَزَلْ مُشْتَغِلًا بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِغُسْلِهِ وَ کَفْنِهِ وَ دَفْنِهِ، ثُمَّ اشْتَغَلْتُ بِکِتَابِ اللَّهِ حَتَّی جَمَعْتُهُ، فَهَذَا کِتَابُ اللَّهِ عِنْدِی مَجْمُوعاً (7)لَمْ یَسْقُطْ عَنِّی (8)حَرْفٌ وَاحِدٌ، وَ لَمْ أَرَ (9)ذَلِکَ الَّذِی کَتَبْتَ وَ أَلَّفْتَ، وَ قَدْ رَأَیْتُ عُمَرَ بَعَثَ إِلَیْکَ أَنِ ابْعَثْ بِهِ إِلَیَّ، فَأَبَیْتَ أَنْ تَفْعَلَ، فَدَعَا عُمَرُ

ص: 423


1- فی الاحتجاج: بعثه.
2- فی المصدر: عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عداته و دینه.
3- فی الاحتجاج: قضیت.
4- لا یوجد ضمیر بعده فی المصدر.
5- فی الاحتجاج زیادة: فقد.
6- فی الاحتجاج زیادة: فقد.
7- فی ک نسخة بدل: مختوما.
8- فی المصدر: حتّی.
9- فی ک: أردّ.

که اکنون همینجا ایستاده، حرفی زد. سوگندت باد ای عبد الله بن عمر، بگو که پدرت به تو چه گفت وقتی که به نزد او رفتی؟ گفت: حال که مرا به خدا سوگند می دهی، باید بگویم وی گفت: اگر که از این اصلح قریش پیروی کنند، بی شک ایشان را به راه روشن هدایت خواهد نمود و بر کتاب خدا و سنت پیامبرشان استوار خواهد گرداند. فرمود: ای ابن عمر! تو در آنهنگام به او چه گفتی؟ گوید: به او گفتم: پس چه چیز تو را از خلیفه کردن او باز می دارد؟ فرمود: چه پاسخ داد؟ گفت: چیزی در جواب من گفت که خوش ندارم بر زبان آورم. حضرت علیه السلام فرمود: بدان که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در هنگام حیاتش مرا از این سخن آگاه گرداند و سپس پدرت آن شب که درگذشت، در خواب همان سخن را به من گفت و و هر که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را در خوابش ببیند، به راستی که او را در بیداری اش دیده است. گفت: به شما چه گفت؟ حضرت علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند می دهم ای ابن عمر! اگر آن کلام را به درستی برایت بازگویم، به راستی بگو که درست گفتم! گفت: اگر همان سخن را گفتی، سکوت اختیار خواهم کرد. فرمود: چنین است که او چون به وی گفتی چرا او را خلیفه نمی کنی، گفت: نوشته ای که میان خودمان نوشتیم و پیمانی که در کنار کعبه بستیم. و ابن عمر سکوت اختیار نمود و (عمر) گفت: تو را به حق رسول خدا (ص) سوگند که مباد این سخن مرا به کسی بگویی. سلیم گوید: پس در آن حال دیدم که اشک، گلوی ابن عمر را گرفت و از چشمانش جاری شد و امیر المومنین علی علیه السلام به سوی طلحه و زبیر و ابن عوف

ص: 419

النَّاسَ فَإِذَا شَهِدَ رَجُلَانِ عَلَی آیَةٍ کَتَبَهَا، وَ إِذَا (1)مَا لَمْ یَشْهَدْ عَلَیْهَا غَیْرُ رَجُلٍ وَاحِدٍ أَرْجَاهَا فَلَمْ یَکْتُبْ، فَقَالَ عُمَرُ وَ أَنَا أَسْمَعُ-: إِنَّهُ قَدْ قُتِلَ یَوْمَ الْیَمَامَةِ قَوْمٌ کَانُوا یَقْرَءُونَ قُرْآناً لَا یَقْرَؤُهُ غَیْرُهُمْ فَقَدْ ذَهَبَ، وَ قَدْ جَاءَتْ شَاةٌ إِلَی صَحِیفَةٍ وَ کِتَابٍ یَکْتُبُونَ فَأَکَلَتْهَا وَ ذَهَبَ مَا فِیهَا، وَ الْکَاتِبُ یَوْمَئِذٍ عُثْمَانُ، وَ سَمِعْتُ عُمَرَ وَ أَصْحَابَهُ الَّذِینَ أَلْقَوْا (2)مَا کَتَبُوا عَلَی عَهْدِ عُمَرَ وَ عَلَی عَهْدِ عُثْمَانَ یَقُولُونَ: إِنَّ الْأَحْزَابَ کَانَتْ تَعْدِلُ سُورَةَ الْبَقَرَةِ، وَ إِنَّ النُّورَ نَیِّفٌ وَ مِائَةُ (3)آیَةٍ، وَ الْحِجْرَ مِائَةٌ وَ تِسْعُونَ (4)آیَةً، فَمَا هَذَا؟، وَ مَا یَمْنَعُکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنْ تُخْرِجَ کِتَابَ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ عَهِدَ عُثْمَانُ حِینَ أَخَذَ مَا أَلَّفَ عُمَرُ فَجَمَعَ لَهُ الْکِتَابَ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی قِرَاءَةٍ وَاحِدَةٍ، فَمَزَّقَ مُصْحَفَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ ابْنِ مَسْعُودٍ وَ أَحْرَقَهُمَا بِالنَّارِ؟!. فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

یَا طَلْحَةُ! إِنَّ کُلَّ آیَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ جَلَّ وَ عَلَا عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدِی بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خَطِّ یَدِی، وَ تَأْوِیلَ کُلِّ آیَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ کُلُّ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ (5)أَوْ حَدٍّ أَوْ حُکْمٍ أَوْ شَیْ ءٍ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (6)عِنْدِی (7)مَکْتُوبٌ بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خَطِّ یَدِی حَتَّی أَرْشِ الْخَدْشِ.

فَقَالَ (8)طَلْحَةُ: کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ (9)کَبِیرٍ أَوْ خَاصٍّ أَوْ عَامٍّ أَوْ (10)کَانَ أَوْ

ص: 424


1- فی الاحتجاج: و إن، بدلا من: و إذا.
2- فی المصدر: ألّفوا.
3- فی الاحتجاج: ستّون و مائة.
4- فی المصدر: تسعون و مائة.
5- فی المصدر: حرام و حلال- بتقدیم و تأخیر-.
6- من قوله: و کلّ حلال .. إلی یوم القیامة، خطّ علیها فی س.
7- لا توجد: عندی، فی الاحتجاج.
8- فی المصدر: قال.
9- فی المصدر: واو، بدلا من: أو.
10- لا توجد: أو، فی الاحتجاج، و قد وضع علیها رمز نسخة بدل فی ک.

و سعد روی نمود و گفت: به خدا که اگر آن پنج تن یا چهار تن بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم کذب و افتراء بستند، شایسته نیست که ولایت ایشان بپذیرید و اگر راست گویند، شما را نشاید ای گروه پنج هم پیمان که مرا در شورا در کنار خود قرار دهید، چرا که وارد نمودن من به آن شورا مخالفت با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و جواب سربالا دادن به اوست. سپس به مردم روی کرد و گفت: به من بگویید، جایگاه من در میان شما چیست و مرا به چه می شناسید؟ آیا راستگو هستم یا دروغگو؟ گفتند: بلکه راستگوی راستین دل هستی و به خدا که ما ندیده ایم که تو چه در دوره جاهلی و چه در دوره اسلام حتی یک دروغ گفته باشی. فرمود: پس به خدایی که ما اهل بیت را به نبوت اکرام نمودو محمد صلّی الله علیه و آله و سلم را از میان ما برگزید و پس از وی ما چنین گرامی داشت که ما را پیشوا و امام مومنین قرار داد آنسان که کسی جز ما سخن خدای را به درستی ابلاغ نتواند کرد و خلافت و امامت تنها ما را شاید و برای کسی جز ما اهل بیت در آن نصیب و بهره ای قرار داده نشده است. اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم ، خاتم پیامبران است و پس از او هیچ پیامبر و فرستاده ای نیست و سلسله پیامبران با آمدن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم تا روز قیامت خاتمه یافت و خداوند ما را پس از محمد صلّی الله علیه و آله و سلم جانشینان ایشان بر زمین خود و گواهان بر بندگانش قرار داد و اطاعت از ما را در کتابش واجب نموده و حکم ما را در کتاب مُنزلش همسان حکم خود قرار داده و آنرا در چندین آیه از قران تبیین نموده است. خداوند عز و جل محمد را پیامبر خود نمود و ما را در میان بندگانش پس از وی خلیفه و جانشین و بر بندگانش شاهد و گواه قرار داد

ص: 420

یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهُوَ عِنْدَکَ مَکْتُوبٌ؟!. قَالَ: نَعَمْ، وَ سِوَی ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَسَرَّ إِلَیَّ فِی مَرَضِهِ مِفْتَاحَ أَلْفِ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ یَفْتَحُ (1)کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ، وَ لَوْ أَنَّ الْأُمَّةَ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اتَّبَعُونِی وَ أَطَاعُونِی لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ، یَا طَلْحَةُ! أَ لَسْتَ قَدْ شَهِدْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ دَعَا بِالْکَتِفِ لِیَکْتُبَ فِیهِ مَا لَا تَضِلُّ أُمَّتُهُ (2)، فَقَالَ صَاحِبُکَ: إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ یَهْجُرُ، فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَرَکَهَا؟. قَالَ (3)بَلَی، قَدْ شَهِدْتُهُ. قَالَ: فَإِنَّکُمْ لَمَّا (4)خَرَجْتُمْ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالَّذِی أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ وَ یُشْهِدَ عَلَیْهِ الْعَامَّةَ، فَأَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ (5)قَضَی عَلَی أُمَّتِهِ (6)الِاخْتِلَافَ وَ الْفُرْقَةَ، ثُمَّ دَعَا بِصَحِیفَةٍ فَأَمْلَی عَلَیَّ مَا أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ فِی الْکَتِفِ، وَ أَشْهَدَ عَلَی ذَلِکَ ثَلَاثَةَ رَهْطٍ:

سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ، وَ سَمَّی مَنْ یَکُونُ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَی الَّذِینَ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَسَمَّانِی أَوَّلَهُمْ ثُمَّ ابْنِی هَذَا ثُمَّ ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی (7)الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ تِسْعَةً مِنْ وُلْدِ ابْنِیَ الْحُسَیْنِ، أَ کَذَلِکَ (8)کَانَ یَا أَبَا ذَرٍّ وَ یَا مِقْدَادُ؟!.

فَقَامَا ثُمَّ قَالا: نَشْهَدُ بِذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَ طَلْحَةُ: وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ وَ لَا أَبَرَّ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ أَبِی ذَرٍّ، وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّهُمَا لَمْ یَشْهَدَا

ص: 425


1- فی المصدر زیادة: من.
2- فی ک نسخة بدل: و لا تختلف أمّته.
3- فی الاحتجاج: و ترکها فقال.
4- فی س: لمّا قد، و قد حذفت من ک، و لعلّها نسخة بدل عن: لمّا.
5- لا توجد: عزّ و جلّ قد، فی الاحتجاج- طبعة إیران-، و قد أثبت: قد، فی طبعة النّجف.
6- فی المصدر: أمّتک.
7- فی الاحتجاج: ثمّ ابنی هذین، و أشار بیده إلی.
8- فی المصدر: و کذلک.

و اطاعت از ما را در کتابش واجب نموده و ما را در کتاب منزلش همتای خود قرار داده است.

سپس خدای تبارک و تعالی پیامبرش صلّی الله علیه و آله و سلم را امر فرمود تا این امر را آنطور که خداوند به وی فرمان داده، به گوش مردمان برساند .. پس کدامیک از دو گروه برای نشستن در جای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شایسته تر و به او نزدیک تر است حال آنکه شما شنیده اید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آنگاه که مرا با سوره برائت روانه نمود، فرمود: کسی از سوی من پیام را ابلاغ نمی کند مگر مردی که از خود من باشد. شما را به خدا سوگند، آیا این سخن را از رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدید؟ گفتند: خدا داند که آری. شهادت می دهیم که این را آنگاه که تو را با سوره برائت گسیل داشت، از وی شنیدیم .

پس امیر المومنین علیه السلام فرمود: این رفیق شما را نشاید که حتی حکم و نامه ای به اندازه چهار انگشت را ابلاغ نماید و به راستی که شایسته نیست کسی جز من آنرا به مردمان از طرف او ابلاغ نماید. و اکنون خود بگویید کدامیک شایسته تر به جانشینی در مکان و جایگاه اوست: آنکه بشکل خاص تصریح شده که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم است یا کسانی از مردم که فقط در محضر او حاضر بوده اند؟ طلحه گفت: این سخن را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ایم. اکنون برای ما تشریح نما که چگونه ممکن است کسی جز تو شایسته ابلاغ و رساندن آموزه های رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به مردم نیست، حال آنکه او خود به ما و دیگر مردمان می فرمود: حاضران به گوش غایبان برسانند. و او خود – در حجة الوداع در عرفات- فرمود: خداوند یاری نماید هر آنکس را که این سخن مرا بشنود و آنگاه به گوش دیگران رساند و چه بسا

ص: 421

إِلَّا بِحَقٍّ وَ أَنْتَ (1)عِنْدِی أَصْدَقُ وَ أَبَرُّ مِنْهُمَا.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: اتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ (2)یَا طَلْحَةُ! وَ أَنْتَ یَا زُبَیْرُ! وَ أَنْتَ یَا سَعْدُ! وَ أَنْتَ یَا ابْنَ عَوْفٍ! اتَّقُوا اللَّهَ وَ آثِرُوا رِضَاهُ، وَ اخْتَارُوا مَا عِنْدَهُ، وَ لَا تَخَافُوا فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ. ثُمَّ قَالَ طَلْحَةُ: لَا أَرَاکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَجَبْتَنِی عَمَّا سَأَلْتُکَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْقُرْآنِ، أَلَا تُظْهِرُهُ لِلنَّاسِ؟!. قَالَ: یَا طَلْحَةُ! عَمْداً (3)کَفَفْتُ عَنْ جَوَابِکَ، فَأَخْبِرْنِی عَمَّا کَتَبَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ، أَ قُرْآنٌ کُلُّهُ أَمْ فِیهِ مَا لَیْسَ بِقُرْآنٍ؟!. قَالَ طَلْحَةُ: بَلْ قُرْآنٌ کُلُّهُ. قَالَ: إِنْ أَخَذْتُمْ بِمَا فِیهِ نَجَوْتُمْ مِنَ النَّارِ وَ دَخَلْتُمُ الْجَنَّةَ، فَإِنَّ فِیهِ حُجَّتَنَا، وَ بَیَانَ حَقِّنَا، وَ فَرْضَ طَاعَتِنَا. قَالَ طَلْحَةُ:

حَسْبِی، أَمَّا إِذَا کَانَ قُرْآناً فَحَسْبِی.

ثُمَّ قَالَ طَلْحَةُ: أَخْبِرْنِی عَمَّا فِی یَدَیْکَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ تَأْوِیلِهِ وَ عِلْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ إِلَی مَنْ تَدْفَعُهُ؟ وَ مَنْ صَاحِبُهُ بَعْدَکَ؟. قَالَ: إِنَّ الَّذِی أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ أَدْفَعَهُ إِلَیْهِ. قَالَ: مَنْ هُوَ؟. قَالَ (4)وَصِیِّی (5)وَ أَوْلَی النَّاسِ بَعْدِی بِالنَّاسِ ابْنِی الْحَسَنُ ثُمَّ یَدْفَعُهُ ابْنِی الْحَسَنُ عِنْدَ مَوْتِهِ (6)إِلَی ابْنِی الْحُسَیْنِ، ثُمَّ یَصِیرُ إِلَی وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ حَتَّی یَرِدَ آخِرُهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7)حَوْضَهُ، هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ لَا یُفَارِقُهُمْ، أَمَا إِنَّ مُعَاوِیَةَ وَ ابْنَهُ سَیَلِیَانِ (8)بَعْدَ عُثْمَانَ ثُمَّ یَلِیهِمَا (9)سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی

ص: 426


1- فی ک: و لا أنت، و فی المصدر: و لأنت.
2- لا یوجد فی الاحتجاج: عزّ و جلّ.
3- فی س: عهدا، و قد خطّ علیها فی ک.
4- لا توجد: قال: من هو قال ..، فی المصدر.
5- فی مطبوع البحار: وصیّتی.
6- لا توجد: عند موته، فی س، و لا المصدر.
7- لا توجد فی الاحتجاج: علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
8- فی ک نسخة بدل: سیلیانها.
9- فی المصدر: یلیها.

کسی که دانش و آگاهی را در دل خود دارد، ذره ای از آن بهره نبرد و چه بسا کسی که دانش و آگاهی را به کسی منتقل نماید که از او آگاه تر است(1). سه چیز هست که دل هیچ انسان مومنی درباره آن پر کینه و نیرنگ نمی گردد: خالص نمودن عمل برای خداوند عز و جل، سر نهادن و فرمانبری، خیرخواهی برای والیان امر و همراهی با جماعت حامی ایشان، چرا که فراخوان و دعوت ایشان همه کسانی که پیرامون ایشان هستند را دربرمی گیرید و در جاهای متعددی فرمود: حاضران به گوش غایبان برسانند. پس امام علی علیه السلام فرمود: آنچه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در روز غدیر خم و در روز عرفه در حجة الوداع فرمود و نیز آنچه در آخرین خطبه اش در روزی که جان سپرد، بیان فرمود، آنگاه که گفت: به راستی که من در میان شما دو چیز را باقی می گذارم که تا هر وقت به آنها تمسک جویید، گمراه نخواهید شد: کتاب خدای تعالی و اهل بیتم. چرا که خداوند نرم­ سرشتِ هرچ­آگه با من پیمان نهاده است که این دو از یکدیگر جدا نگردند تا در کنار حوض کوثر همچون این دو انگشت من در کنار هم، بر من وارد گردند و هان که یکی از آنها بر دیگری پیش است، پس به آنها چنگ زنید تا گمراه نگردید و هرگز نلغزید و از اهل بیتم پیشی نجویید و از آنها عقب نمانید و چیزی به ایشان نیاموزید که ایشان داناتر از شمایند؛ تنها بر این پایه بود که همه حاضران از عامه مردم را امر فرمودند تا واجب بودن اطاعت از ائمه از خاندان محمد صلی الله علیه و علیهم و واجب دانستن حق ایشان را به گوش گروه غایبان از عامه مردم برسانند و این سخن را در هیچ امری غیر از این امور بیان نفرمود و تنها اینگونه بوده که عامه مردمان حاضر را امر نمود تا به عامه مردمان غایب ابلاغ نمایند تا حجتی باشد برای کسانی که کسی غیر از ایشان آموزه هایی را که خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم

ص: 422


1- . منابع این روایت به تفصیل بیان گشت و این سخن بخشی از خطبه حضرت صلوات اللّه علیه و آله در حجّة الوداع در مسجد الخیف است و ابن ماجة در سننش 1- 84، حدیث 230، و التّرمذیّ در سننش 5- 34، و السّیوطیّ در الجامع الصّغیر 2- 22 و 187، و الخطیب البغدادیّ در الکفایة: 267 و 289، و مولف تدریب الرّاوی 2- 126، و دیگران آنرا درج نموده اند.

الْعَاصِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ تَکْمِلَةُ (1)اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ ضَلَالَةٍ، وَ هُمُ الَّذِینَ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی مِنْبَرِهِ یَرُدُّونَ الْأُمَّةَ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی، عَشَرَةٌ مِنْهُمْ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ رَجُلَانِ أَسَّسَا ذَلِکَ لَهُمْ، وَ عَلَیْهِمَا مِثْلُ جَمِیعِ أَوْزَارِ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

أقول:

روی الصدوق رحمه اللّه فی إکمال الدین (2)مختصرا من هذا الإحتجاج، عن أبیه و ابن الولید معا، عن سعد، عن ابن یزید، عن حمّاد بن عیسی، عن ابن أذینة، عن أبان بن أبی عیّاش، عن سلیم بن قیس.

و وجدت فی أصل کتاب سلیم (3)مثله.

بیان

قال الجوهری (4)الدّبر بالفتح-: جماعة النّحل .. و یقال للزّنابیر أیضا (5)دبر، و منه قیل لعاصم بن ثابت الأنصاری: حمیّ الدبر، و ذلک أنّ المشرکین لمّا قتلوه أرادوا أن یمثّلوا به فسلّط اللّه علیهم الزنابیر الکبار تأبر الدارع (6)فارتدعوا عنه حتّی أخذه المسلمون فدفنوه.

قوله علیه السلام: حجّة من لا یبلغ ... المراد بالموصول الأئمّة علیهم السلام، فإنّهم الذین لا یبلغ سواهم جمیع ما یبعث اللّه النبیّ (صلی الله علیه و آله) به (7)، و الغرض أنّ ما یلزمهم إبلاغه هو الکلام الذی یکون حجّة للإمام علی الخلق من النصّ علیه و ما یدلّ علی وجوب طاعته، فإنّ بإخبار الإمام فقط لا تتمّ الحجّة فی ذلک، فأمّا تبلیغ سائر الأشیاء فهو شأن الإمام علیه السلام.

ص: 427


1- فی مطبوع البحار: تکلمة، و لا معنی لها.
2- إکمال الدین 1- 274- 279، بتفصیل فی الإسناد.
3- کتاب سلیم بن قیس: 111- 125، و جاء فی آخره: فقالوا: یرحمک اللّه یا أبا الحسن و جزاک اللّه أفضل الجزاء عنّا.
4- الصحاح 2- 652، و قارن ب: لسان العرب 4- 274- 275.
5- فی المصدر: أیضا للزنابیر- بتقدیم و تأخیر-.
6- فی س: الدراع، و هو غلط.
7- لا یوجد: به، فی ک.

را بدان برانگیخته است، به دیگران نمی آموزد. آیا نمی بینی ای طلحه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من، در حالی که شما هم می شنیدید، فرمود: "ای برادر، کسی جز تو دین مرا ادا نتواند کرد و مسوولیتهای بجا آورده نشده مرا، جز تو به جا نیاورد. تویی که باید مسوولیتهای انجام نشده مرا انجام می دهی و بدهکاری و دین مرا ادا می نمایی و بر سنت من، مبارزه می نمایی." ؟ و آنگاه که ابوبکر ولایت یافت، بدهکاریها و وعده های رسول خدا را پرداخت نمود، ولی آیا شما این کار او را پذیرفتید؟! نه و آنگاه من بودم که بدهی و وعده های او را ادا نمودم و این در حالی بود که حضرت خود ایشان را خبر داده بود که بدهی و وعده های پرداخت او را کسی جز من نباید ادا نماید و اینگونه آنچه که ابوبکر به مردمان داده بود، ادای دین و وعدهای پیامبر نبود بلکه تنها آن دین و وجوه وعده داده شده از سوی پیامبر که من پرداخت نمودم، بود که گرده او را از بار آن بدهی خلاص نمود. به راستی که پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم ، تمام آنچه که از سوی خداوند به قلب وی الهام شده را تنها امامانی که خداوند در قران اطاعت ایشان را واجب نموده و به پذیرش ولایت ایشان امر فرموده، ابلاغ توانند نمود. همانان که هر که از ایشان اطاعت نماید، خدا را اطاعت نموده و هر که از امر ایشان سرکشی نماید، در برابر خدا عصیان نموده است. طلحه گفت: راحتم کردی، نمی دانستم که منظور رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم از این سخن چه بوده تا آنکه آنرا برایم تفسیر نمودی. خداوند تو را ای ابا الحسن از نزد همه امت محمد صلّی الله علیه و آله و سلم پاداشی چون بهشت دهد. ای ابا الحسن! چیزی هست که می خواهم از تو بپرسم. دیدم که با لباسی نقش دار بیرون آمدی و گفتی: ای مردم! من همچنان مشغول به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و درگیر غسل و کفن و دفن او هستم و سپس به کتاب خدا پرداخته و آن را گرد آوردم و این کتاب خداست که جمع گشته، نزد من است و یک حرف هم از آن نیفتاده است ولی من آنچه را که تو به خط خود نوشتی و گرد آوردی را ندیدم حال آنکه دیدم عمر کسی را به نزد تو فرستاد که آن کتاب را نزد من فرست و تو از این کار امتناع ورزیدی و عمر مردم را فراخواند

ص: 423

قوله علیه السلام: و لم یکن ما أعطاهم .. لعل المعنی أنّ قاضی الدین و العدات هو الذی یبرئ ذمّة الغریم و الواعد، و (1)لا یبرئ الذمّة إلّا ما کان بجهة شرعیّة، و بعد تعیین النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السلام لقضاء الدین و العداة و نهی الغیر عن ذلک، إذا أتی به غیره لم یکن بجهة شرعیّة فلا یبرئ الذمّة، فما أدّاه أبو بکر لم یکن داخلا فی قضاء الدین و العدة. فقوله علیه السلام: و إنّما کان الذی قضی .. إشارة إلی ما ذکرنا، أی لیس القاضی إلّا الذی أبرأ المدیون منه، و أبو بکر لم یکن کذلک.

و لنذکر بَعْضَ الزَّوَائِدِ الَّتِی وَجَدْنَاهَا فِی کِتَابِ سُلَیْمٍ، وَ بَعْضَ الِاخْتِلَافَاتِ (2)بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سَائِرِ الرِّوَایَاتِ.

قَالَ بَعْدَ قَوْلِهِ (3)لَمْ یَلْتَقِ وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَی سِفَاحٍ قَطُّ .. فَقَالَ أَهْلُ السَّابِقَةِ وَ الْقُدْمَةِ وَ أَهْلُ بَدْرٍ وَ أَهْلُ أُحُدٍ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکُمُ اللَّهَ، أَ تُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آخَی بَیْنَ کُلِّ رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ آخَی بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِهِ، وَ قَالَ: أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ؟. فَقَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ تُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اشْتَرَی مَوْضِعَ مَسْجِدِهِ وَ مَنَازِلَهُ فَأَتَیْنَاهُ (4)ثُمَّ بَنَی عَشَرَةَ مَنَازِلَ تِسْعَةً لَهُ وَ جَعَلَ لِی عَاشِرَهَا فِی وَسَطِهَا، ثُمَّ (5)سَدَّ کُلَّ بَابِ شَارِعٍ إِلَی الْمَسْجِدِ غَیْرَ بَابِی، فَتَکَلَّمَ فِی ذَلِکَ مَنْ تَکَلَّمَ، فَقَالَ: مَا أَنَا

ص: 428


1- لا توجد الواو فی ک.
2- و هی أکثر بکثیر ممّا أورده المصنّف طاب ثراه ممّا لو قیست بکتاب سلیم بن قیس المطبوع، لم نتعرّض لها.
3- کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ: 114- 117.
4- فی المصدر: فأتبنی [خ. ل: فأثبناه .
5- لا توجد: ثمّ، فی کتاب سلیم.

و اگر دو مرد بر آیه ای شهادت می دادند، آن را می نوشت و اگر جز یک مرد بر درستی آن شهادت نمی داد، آنرا به تعویق انداخته و نمی نوشت. عمر در حالی که من هم می شنیدم، گفت: در جنگ یمامة گروهی از مردم کشته شدند که طوری قرآن می خوانندند که کسی جز ایشان آنسان نمی خواند و آنان از میان رفتند و به راستی روزی گوسفندی به کنار صحیفه در حالی که کاتبان مشغول نوشتن بودند آمد و آنرا خورد و هر آنچه در آن بود از میان رفت و در آن روز کاتب عثمان بود و از عمر و یاران او که آنچه در دوره عمر و دوره عثمان نوشته بودند را گرد آوردند، شنیدم که می گفتند: سوره احزاب به اندازه سوره بقره بود و سوره نور یکصد و چند آیه بود و سوره حجر صد و نود آیه بود. این سخنان چقدر صحت دارند؟ و چرا شما ای رحمت شده، کتاب خدا را برای مردم آشکار نمی سازید، حال آنکه عثمان آنگاه که آنچه عمر گرد آورده بود را گرفت، عهد نمود و کتاب خدا را بر او جمع آورد و مردم را به یک قرائت از قرآن واداشت و مصحف اُبیّ بن کعب و ابن مسعود را پاره نمود و در آتش سوزاند؟! پس علی علیه السلام به او گفت: ای طلحه! به راستی که هر آیه ای که خداوند عز و جل بر محمد صلّی الله علیه و آله و سلم نازل نمود، به املای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و دستنوشته من، نزد من هست و تأویل هر آیه ای که خداوند بر محمد صلّی الله علیه و آله و سلم نازل نمود و هر حلال و حرامی و هر حدّ و حکمی یا هر چیزی که امت اسلام تا روز قیامت به آن نیاز دارند حتی قصاص یک خدشه – زخم کوچک- ، نزد من نوشته شده به املای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و خط نوشته من باقی است.

پس طلحه گفت: هر چیز از کوچک و بزرگ و عام و خاص

ص: 424

سَدَدْتُ أَبْوَابَکُمْ وَ فَتَحْتُ بَابَهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِسَدِّ أَبْوَابِکُمْ وَ فَتْحِ بَابِهِ، وَ لَقَدْ نَهَی النَّاسَ (1)جَمِیعاً أَنْ یَنَامُوا فِی الْمَسْجِدِ غَیْرِی، وَ کُنْتُ أُجْنِبُ فِی الْمَسْجِدِ وَ مَنْزِلِی وَ مَنْزِلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمَسْجِدِ یُولَدُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لِی فِیهِ أَوْلَادٌ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ عُمَرَ حَرَصَ عَلَی کُوَّةٍ قَدْرَ عَیْنِهِ یَدَعُهَا مِنْ مَنْزِلِهِ إِلَی الْمَسْجِدِ فَأَبَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ أَمْرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَبْنِیَ مَسْجِداً طَاهِراً لَا یَسْکُنُهُ غَیْرُهُ وَ غَیْرُ هَارُونَ وَ ابْنَیْهِ، وَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَبْنِیَ مَسْجِداً طَاهِراً لَا یَسْکُنُهُ غَیْرِی وَ غَیْرُ أَخِی وَ ابْنَیْهِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ-: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ أَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ دَعَا أَهْلَ نَجْرَانَ إِلَی الْمُبَاهَلَةِ أَنَّهُ لَمْ یَأْتِ إِلَّا بِی وَ بِصَاحِبَتِی وَ ابْنَیَّ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ دَفَعَ إِلَیَّ اللِّوَاءَ یَوْمَ خَیْبَرَ، ثُمَّ قَالَ: لَأَدْفَعُهَا إِلَی (2)رَجُلٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، لَیْسَ بِجَبَانٍ وَ لَا فَرَّارٍ یَفْتَحُهَا اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ (3)؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعَثَنِی بِبَرَاءَةَ وَ قَالَ: لَا یُبَلِّغُ عَنِّی إِلَّا رَجُلٌ مِنِّی؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَنْزِلْ (4)بِهِ شَدِیدَةٌ قَطُّ إِلَّا قَدَّمَنِی لَهَا ثِقَةً بِی، وَ أَنَّهُ لَمْ یَدْعُ بِاسْمِی قَطُّ إِلَّا أَنْ یَقُولَ: یَا أَخِی .. وَ ادْعُوا (5)لِی

ص: 429


1- فی س: للنّاس.
2- فی المصدر: لواء خیبر ثمّ قال: لأدفعنّ الرّایة غدا إلی ..
3- فی کتاب سلیم: یده.
4- فی المصدر: تنزل.
5- جاء فی کتاب سلیم: و أدخلوا.

یا هر آنچه که تا روز قیامت مورد نیاز باشد، نزد تو در آن کتاب نوشته شده هست؟! فرمود: آری و غیر از آن اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بهنگام بیماری اش کلید هزار باب از علم که هر باب آن، هزار باب باشد، را به بعنوان رازی به من سپرد و اگر چنین می شد که این امت از وقتی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم رحلت فرمود، از من پیروی می کردند و اطاعت می نمودند لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ، ترجمه: از فراز سرشان و از زیر پاهایشان نعمت می یافتند). ای طلحه! آیا تو نبودی که خود شاهد بودی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود تا استخوان کتف شتری بیاورند تا در آن چیزی بنویسد که امتش{بواسطه آن}گمراه نشوند و این رفیق شما گفت: به حتم پیامبر خدا هذیان می گوید!! پس رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم ناراحت شد و از نوشتن آن دست کشید؟ گفت: آری، شاهد بودم. گفت: آنگاه که شما بیرون شدید رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آنچه را که می خواست بنویسد و همگان را بر ان شاهد بگیرد، به من گفت و جبرئیل علیه السلام به او خبر داد که خداوند عز و جل بر امت او حکم اختلاف و دودستگی را مقدر نموده است و سپس فرمود تا برگه ای آوردند و آنچه را قصد داشت در کتف شتر بنویسد، بر من املا نمود و سه تن از نزدیکان را بر آن شاهد گرفت: سلمان و ابوذر و مقداد و سپس نام کسانی که امام و پیشوای هدایت هستند و خداوند به فرمانبری از ایشان تا روز قیامت دستور فرموده را برد و در مقام نخست ایشان نام مرا برد و سپس نام این پسرم و سپس نام این پسرم و به حسن و حسین اشاره نمود و آنگاه نه تن از فرزندان پسرم حسین. آیا اینگونه نبود ای ابوذر و ای مقداد؟ پس آندو برخاستند و گفتند: بر این سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شهادت می دهیم. پس طلحه گفت: به راستی که شنیدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: راستگوتر و نزد خداوند نیکوکارتر از ابوذر بر پشت این زمین و زیر سقف این آسمان نبوده است. و من گواهم که ایشان جز به حق شهادت ندادند

ص: 425

أَخِی (1)..؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَضَی بَیْنِی وَ بَیْنَ جَعْفَرٍ وَ زِیدٍ فِی ابْنَةِ حَمْزَةَ، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ (2)مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ أَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّهُ کَانَتْ لِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ دَخْلَةً وَ خَلْوَةً، إِذَا سَأَلْتُهُ أَعْطَانِی، وَ إِذَا سَکَتْتُ (3)ابْتَدَأَنِی؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَضَّلَنِی عَلَی حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ (4)، فَقَالَ لِفَاطِمَةَ: إِنَّ زَوْجَکِ (5)خَیْرُ أَهْلِی وَ خَیْرُ أُمَّتِی، أَقْدَمُهُمْ سِلْماً، وَ أَعْظَمُهُمْ حِلْماً (6)؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ (7)آدَمَ (علیه السلام) وَ أَخِی عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَرَبِ، وَ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَنِی بِغُسْلِهِ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُعِینُنِی عَلَیْهِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ: أَ فَتُقِرُّونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَکُمْ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا: کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ.

ص: 430


1- قد تقرأ فی مطبوع البحار: و ادعوا إلیّ أخی.
2- فی المصدر: أمّا أنت.
3- کذا، و الصّحیح کتابتها هکذا: سکتّ.
4- فی المصدر: بتقدیم و تأخیر.
5- فی کتاب سلیم: زوجتک.
6- فی المصدر زیادة: و أکثرهم علما.
7- لا توجد: ولد، فی س.

و تو نزد من از آنها هم راستگوتر و نیکوکردارتر هستی.

سپس علی علیه السلام روی نمود و فرمود: تقوای پرودگار عز و جل پیشه کن ای طلحه! و تو ای زبیر و تو ای سعد و تو ای ابن عوف! پرهیزکار باشید در پیشگاه خدا و خشنودی او را مقدم شمرید و نعمتی که نزد اوست را برتر دانید و در راه خدا، از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسید. سپس طلحه گفت: گمان نمی کنم ای ابا الحسن درباره سوالی که پیرامون قرآن از تو پرسیدم، پاسخ گفته باشی، آیا نمی خواهی آنرا برای مردم آشکار گردانی؟! گفت: ای طلحه! عمدا از جواب تو سر باز زدم، بگو بدانم آنچه که عمر و عثمان نوشته اند، آیا همه اش قرآن است یا در آن چیزی هست که از اصل قرآن نباشد؟ طلحه گفت: بلکه همه آن قرآن است. گفت: اگر به آنچه در قرآن آمده پایبند باشید، از آتش دوزخ نجات خواهید یافت و به بهشت خواهید رفت، چرا که در آن حجت ما و بیان حق ما و وجوب اطاعت از ما بیان شده است. طلحه گفت: برای من کافی است، اگر که قرآن باشد، مرا بسنده است. سپس طلحه گفت: بگو بدانم آنچه از قرآن و تاویل آن و علم حلال و حرام در دست داری را به که خواهی داد؟ و پس از تو چه کسی صاحب آن خواهد بود؟ فرمود: همان کسی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود تا آنرا به وی بدهم. گفت: او کیست؟ فرمود: وصی من و سزاوار ترین مردم پس از من بر مردم، فرزندم حسن و سپس فرزندم حسن هنگام درگذشتش آنرا به پسرم حسین می سپارد و سپس یکی پس از دیگری به فرزندان حسین می رسد تا آنکه آخرین ایشان در کنار حوض کوثر بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم وارد گردد. ایشان با قرآنند و از آن جدا نمی شوند و قرآن نیز با ایشان است و از ایشان جدا نمی گردد. هان که معاویه و پسرش پس از عثمان حکومت بر مردمان را بدست خواهند گرفت و پس از آندو هفت تن از فرزندان حکم بن ابی العاص

ص: 426

قَالَ: فَلَمْ یَدَعْ شَیْئاً مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ خَاصَّةً وَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ لَا عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَّا نَاشَدَهُمُ اللَّهَ بِهِ، فَمِنْهُ (1)مَا یَقُولُونَ جَمِیعاً نَعَمْ، وَ مِنْهُ مَا یَسْکُتُ بَعْضُهُمْ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ اللَّهُمَّ نَعَمْ، وَ یَقُولُ الَّذِینَ سَکَتُوا أَنْتُمْ عِنْدَنَا ثِقَاتٌ، وَ قَدْ حَدَّثَنَا غَیْرُکُمْ مِمَّنْ نَثِقُ بِهِ أَنَّهُمْ سَمِعُوا (2)مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ قَالَ حِینَ فَرَغَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ (3)

فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ یَا طَلْحَةُ- (4)مَا صَحِیفَةٌ أَلْقَی اللَّهَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ صَحِیفَةِ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ الَّذِینَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی الْوَفَاءِ بِهَا فِی الْکَعْبَةِ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ، إِنْ قَتَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً أَوْ مَاتَ أَنْ یَتَوَازَرُوا أَوْ (5)یَتَظَاهَرُوا عَلَیَّ .. وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ (6)

فَأَیُّنَا (7)أَحَقُّ بِمَجْلِسِهِ وَ مَکَانِهِ الَّذِی یُسَمَّی بِخَاصَّةٍ أَنَّهُ مِنْ (8)رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَوْ مَنْ خَصَّ مِنْ بَیْنِ الْأُمَّةِ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (9).. وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ (10)یَا طَلْحَةُ! عَمْداً کَفَفْتُ عَنْ جَوَابِکَ. قَالَ:

فَأَخْبِرْنِی عَمَّا کَتَبَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ، أَ قُرْآنٌ کُلُّهُ أَمْ فِیهِ مَا لَیْسَ بِقُرْآنٍ؟. قَالَ: بَلْ قُرْآنٌ

ص: 431


1- فی المصدر: منه.
2- فی کتاب سلیم: سمعوه.
3- کتاب سلیم: 118.
4- فی المصدر: یا طلحة! أما و اللّه.
5- فی المصدر: واو، بدلا من: أو.
6- کتاب سلیم بن قیس: 121.
7- فی المصدر: فأیّهما.
8- فی المصدر: یسمّی خاصّة من ..
9- من قوله: أو من خصّ .. إلی هنا لا یوجد فی المصدر.
10- کتاب سلیم: 124.

یکی پس از دیگری به امارت خواهند رسید تا اینگونه دوازده تن پیشواهی گمراهی تکمیل گردد و اینان همانانی هستند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بروی منبرش دید که امت را رو به عقب و به قهقرا می برند. ده تن ایشان از بنی امیه هستند و دو تن از ایشان پایه گذار این امر برای ایشان بودند و نظیر وزر و وبال گناهان تمام این امت تا هنگامه قیامت بر گردن آن دو تن خواهد بود.

می گویم:

شیخ صدوق رحمه الله در کتاب اکمال الدین خلاصه ای از این احتجاج را از پدرش و ابن الولید با هم، به روایت از سعد ،از ابن یزید، از حماد بن عیسی،از ابن اذینه،از ابان ابی عیاش،از سلیم بن قیس نقل کرده است و در اصل کتاب سلیم نظیر آنرا یافتم.

توضیح

دبر بمعنی گروه زنبوران است و عاصم بن ثابت انصاری را حمیّ الدبر یعنی حمایت شده توسط زنبوران نامیده بودند چرا که وقتی مشرکین وی را کشتند و قصد مثله کردن وی را داشتن خداوند زنبورهای بزرگ را که مردان جوشن به تن را هم نیش می زد، بر ایشان مسلط نمود و ایشان عقب نشینی کردند تا آنکه مسلمانان وی را عقب برده و دفن نمودند.

عبارت "حجتی باشد برای کسانی که کسی غیر از ایشان ..: منظور از کسانی امامان علیهم السلام است و منظور آنست که آنچه باید ابلاغ نمایند کلامی است که بواسطه تاکید و تنصیص و دلالت بر وجوب اطاعت، حجتی برای امام است چرا که با خبر دادن فقط خود امام حجت در این امر کامل نمی گردد و اما تبلیغ و رساندن سایر امور دین، تنها در اختیار امام است.

قوله علیه السلام: و لم یکن ما أعطاهم .. لعل المعنی أنّ قاضی الدین و العدات هو الذی یبرئ ذمّة الغریم و الواعد، و «1» لا یبرئ الذمّة إلّا ما کان بجهة شرعیّة، و بعد تعیین النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السلام لقضاء الدین و العداة و نهی الغیر عن ذلک، إذا أتی به غیره لم یکن بجهة شرعیّة فلا یبرئ الذمّة، فما أدّاه أبو بکر لم یکن داخلا فی قضاء الدین و العدة. فقوله علیه السلام: و إنّما کان الذی قضی .. إشارة إلی ما ذکرنا، أی لیس القاضی إلّا الذی أبرأ المدیون منه، و أبو بکر لم یکن کذلک.

ص: 427

کُلُّهُ إِنْ (1) أَخَذْتُمْ بِمَا فِیهِ نَجَوْتُمْ مِنَ النَّارِ .. وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ (2)وَ مَنْ صَاحِبُهُ بَعْدَکَ؟. قَالَ: إِلَی الَّذِی أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ أَدْفَعَهُ إِلَیْهِ. قَالَ:

مَنْ هُوَ؟. قَالَ: وَصِیِّی .. وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ فِی آخِرِ الْخَبَرِ (3)

یَرُدُّونَ أُمَّتَهُ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی (4)، فَقَالُوا: یَرْحَمُکَ اللَّهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ جَزَاکَ اللَّهُ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ عَنَّا.

«2»

ل (5)الْقَطَّانُ وَ السِّنَانِیُّ وَ الدَّقَّاقُ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ، عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ، عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ (6)، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حُکَیْمٍ، عَنْ ثَوْرِ (7)بْنِ یَزِیدَ، عَنْ مَکْحُولٍ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفَظُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِمْ رَجُلٌ لَهُ مَنْقَبَةٌ إِلَّا وَ قَدْ شَرِکْتُهُ فِیهَا وَ فَضَلْتُهُ، وَ لِی سَبْعُونَ مَنْقَبَةً لَمْ یَشْرَکْنِی فِیهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ.

قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَخْبِرْنِی بِهِنَّ.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْقَبَةٍ لِی أَنِّی لَمْ أُشْرِکْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ، وَ لَمْ أَعْبُدِ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی.

وَ الثَّانِیَةُ: أَنِّی لَمْ أَشْرَبِ الْخَمْرَ قَطُّ.

وَ الثَّالِثَةُ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اسْتَوْهَبَنِی مِنْ أَبِی فِی صِبَایَ (8)

ص: 432


1- فی المصدر: قال طلحة: بل قرآن کلّه، قال: إن.
2- کتاب سلیم: 124.
3- کتاب سلیم بن قیس: 124- 125.
4- وردت هنا زیادة فی کتاب سلیم و هی: عشرة منهم من بنی أمیّة و رجلان أسّسا ذلک لهم و علیهما مثل أوزار هذه الأمّة.
5- الخصال 2- 572- 580، مع تفصیل فی الإسناد.
6- فی ک: أبی بهلول، و فی المصدر: نمیم بن بهلول.
7- فی ک: ثویر.
8- فی الخصال: عن أبی فی صبائی.

و این سخنش علیه السلام : و لم یکن ما اعطاهم .. شاید معنی این باشد که این تنها ادا کننده دینها و وعده هاست که ذمه بدهکار و وعده دهنده را بریء می سازد و «1» و کسی بریء الذمه نگردد مگر بواسطه اقدام بدانچه شرعا تعیین گشته است و پس از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برای پرداخت دین خود و وعده هایش مشخص کرده بود و دیگران را از این کار باز داشته بود ،اگر دیگری این کار را انجام می داد، وجه شرعی نداشت و ذمه پیامبر از آن بریء نمی گشت ، پس آنچه که ابوبکر پرداخت نمود از مقوله ادای دین پیامبر و وعده های ایشان نبوده است. قول حضرت علیه السلام: و انما کان الذی قضی .. اشاره به آنچه ذکر کردیم دارد یعنی ادا کننده تنها کسی که صاحب دین را از دینش بریء نموده و ابوبکر چنین نبوده است.

در اینجا برخی اضافاتی که در کتاب سلیم وجود دارد و برخی تفاوتها بین او و دیگر روایات را بیان می کنیم: پس از این قول که هرگز هیچ یک از ایشان ازدواجی نامشروع نداشته اند،.. گوید: پس پیشگامان در اسلام و پیش کسوتان و اهل بدر و احد گفتند: آری این سخن را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ایم. گفت: پس شما را به خدا سوگند، آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم میان هر دو مرد از یاران خود پیمان برادری بست و میان خودش با من برادری برقرار نمود و فرمود: "تو برادر من هستی و من برادر تو در دنیا و آخرت"؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم محل مسجدش و خانه هایش را خرید و ما نزد او آمدیم و سپس او ده خانه بنا نمود، نه خانه از آن خودش و دهمین خانه را در میان خانه ها به من داد و سپس دروازه خروجی همه خانه ها به سمت مسجد را مسدود نمود مگر خانه مرا و کسانی در این باره حرفهایی زدند و او فرمود: من نبودم

ص: 428

فَکُنْتُ أَکِیلَهُ وَ شَرِیبَهُ وَ مُؤْنِسَهُ وَ مُحَدَّثَهُ.

وَ الرَّابِعَةُ: أَنِّی أَوَّلُ النَّاسِ إِیمَاناً وَ إِسْلَاماً.

وَ الْخَامِسَةُ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِی: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی.

وَ السَّادِسَةُ: أَنِّی کُنْتُ آخِرَ النَّاسِ عَهْداً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ دَلَّیْتُهُ فِی حُفْرَتِهِ.

وَ السَّابِعَةُ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَامَنِی عَلَی فِرَاشِهِ حَیْثُ ذَهَبَ إِلَی الْغَارِ وَ سَجَّانِی (1)بِبُرْدِهِ، فَلَمَّا جَاءَ الْمُشْرِکُونَ ظَنُّونِی مُحَمَّداً فَأَیْقَظُونِی، وَ قَالُوا: مَا فَعَلَ صَاحِبُکَ؟. فَقُلْتُ: ذَهَبَ فِی حَاجَتِهِ. فَقَالُوا: لَوْ کَانَ هَرَبَ لَهَرَبَ هَذَا مَعَهُ.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَّمَنِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ یَفْتَحُ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ، وَ لَمْ یُعْلِمْ ذَلِکَ أَحَداً غَیْرِی.

وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِی: یَا عَلِیُّ! إِذَا حَشَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ نَصَبَ لِی مِنْبَراً فَوْقَ مَنَابِرِ (2)النَّبِیِّینَ، وَ نَصَبَ لَکَ مِنْبَراً فَوْقَ مَنَابِرِ الْوَصِیِّینَ، فَتَرْتَقِی عَلَیْهِ.

وَ أَمَّا الْعَاشِرَةُ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: (3)لَا أُعْطَی فِی الْقِیَامَةِ شَیْئاً (4)إِلَّا سَأَلْتُ لَکَ مِثْلَهُ.

وَ أَمَّا الْحَادِیَةَ عَشْرَةَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ یَدُکَ فِی یَدِیِ حَتَّی نَدْخُلَ (5)الْجَنَّةَ.

وَ أَمَّا الثَّانِیَةَ عَشْرَةَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یَا

ص: 433


1- أی غطّانی، کما فی النّهایة 2- 344.
2- فی ک: منبر- بصیغة المفرد-.
3- فی الخصال زیادة: یا علیّ.
4- لا توجد: شیئا، فی المصدر.
5- فی المصدر: تدخل.

که در خانه های شما را بستم و در خانه او را باز گذاشتم بلکه این خداوند بود که مرا دستور فرمود تا در خانه های شما را بسته نگاه دارم و در خانه او را باز بگذارم و حضرت همگان را غیر از من از خوابیدن در مسجد نهی فرمود و من در مسجد و در منزلم جنب می گشتم و منزل رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در مسجد بود و فرزندان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و من در مسجد به دنیا می آمدند؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که عمر حریصانه درخواست داشت که از درون خانه اش روزنه ای به اندازه چشمش به مسجد داشته باشد ولی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم نپذیرفت و پس از آن فرمود: "خداوند موسی علیه السلام را امر فرمود تا مسجدی پاک بنا نماید که جز او و جز هارون و دو پسرش کسی در آن ساکن نباشد و خداوند مرا فرمود تا مسجدی پاک بنا کنم و کسی جز من و جز برادرم و دو پسرش در آن ساکن نگردند"؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در غزوه تبوک فرمود: "تو نسبت به من همچون هارون هستی نسبت به موسی و تو پس از من ولی و سرپرست همه مومنین خواهی بود."؟ گفتند: خدا داند که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آنگاه که اهل نجران را به مباهله فراخواند، تنها مرا و همسرم و دو پسرم را برای مباهله با خود برد؟ گفتند به خدا که آری. گفت: آیا می داند که حضرت در جنگ خیبر علم سپاه را به من داد و فرمود: علم را به دست مردی می دهم که خدا و رسول او وی را دوست دارند و او خدا و رسولش را دوست دارد، بزدل و پا به فرار نیست و خداوند خیبر را به دست او خواهد گشود."؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم زمانی که مرا با سوره توبه روانه نمود، فرمود: کسی جز مردی از خانواده ی خود من پیامی از سوی من ابلاغ نخواهد کرد." ؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به هیچ دشواری مبتلا نگشت مگر آنکه بخاطر اطمینان به من، مرا برای آن کار گسیل نمود و هرگز نام مرا ذکر نکرد مگر آنکه پیش از آن بگوید: بردارم ..

ص: 429

عَلِیُّ! مَثَلُکَ فِی أُمَّتِی کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ.

وَ أَمَّا الثَّالِثَةَ عَشْرَةَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَمَّمَنِی بِعِمَامَةِ نَفْسِهِ بِیَدِهِ وَ دَعَا لِی بِدَعَوَاتِ النَّصْرِ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ، فَهَزَمْتُهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةَ عَشْرَةَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَنِی أَنْ أَمْسَحَ یَدِی عَلَی ضَرْعِ شَاةٍ قَدْ یَبِسَ ضَرْعُهَا، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! بَلِ امْسَحْ أَنْتَ. فَقَالَ:

یَا عَلِیُّ! فِعْلُکَ فِعْلِی، فَمَسَحْتُ عَلَیْهَا یَدِی فَدَرَّ عَلَیَّ مِنْ لَبَنِهَا فَسَقَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَرْبَةً، ثُمَّ أَتَتْ عَجُوزٌ (1)فَشَکَتِ الظَّمَأَ فَسَقَیْتُهَا، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُبَارِکَ فِی یَدِکَ فَفَعَلَ.

وَ أَمَّا الْخَامِسَةَ عَشْرَةَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْصَی إِلَیَّ وَ قَالَ:

یَا عَلِیُّ! لَا یَلِی غُسْلِی غَیْرُکَ، وَ لَا یُوَارِی عَوْرَتِی غَیْرُکَ، فَإِنَّهُ إِنْ رَأَی أَحَدٌ عَوْرَتِی غَیْرُکَ تَفَقَّأَتْ عَیْنَاهُ (2)فَقُلْتُ لَهُ: کَیْفَ؟ فَکَیْفَ (3)لِی بِتَقْلِیبِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. فَقَالَ: إِنَّکَ سَتُعَانُ، فَوَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ أَنْ أُقَلِّبَ عُضْواً مِنْ أَعْضَائِهِ إِلَّا قُلِّبَ لِی.

وَ أَمَّا السَّادِسَةَ عَشْرَةَ: فَإِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أُجَرِّدَهُ فَنُودِیتُ، یَا وَصِیَّ (4)مُحَمَّدٍ! لَا تُجَرِّدْهُ، فَغَسَّلْتُهُ (5)وَ الْقَمِیصُ عَلَیْهِ، فَلَا وَ اللَّهِ الَّذِی أَکْرَمَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّهُ بِالرِّسَالَةِ مَا رَأَیْتُ لَهُ عَوْرَةً، خَصَّنِیَ اللَّهُ بِذَلِکَ مِنْ بَیْنِ أَصْحَابِهِ.

وَ أَمَّا السَّابِعَةَ عَشْرَةَ: فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ زَوَّجَنِی فَاطِمَةَ وَ قَدْ کَانَ خَطَبَهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَزَوَّجَنِیَ اللَّهُ مِنْ فَوْقِ سَبْعِ سَمَاوَاتِهِ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 434


1- فی المصدر: عجوزة.
2- فقأ العین و البثرة نحوهما [خ. ل: نحوها]- کمنع-: کسرها أو قلعها أو بحقها کفقأها فانفقأت و تفقّأت، قاله فی القاموس 1- 23.
3- لا توجد: کیف- الأولی-، فی المصدر، و وضع علی: فکیف، رمز الزّیادة فی س.
4- فی س: یا أخ، وصیّ، و خطّ علی: أخ، فی ک، و هو الظّاهر.
5- فی المصدر: فغسّله.

و یا برادرم .. را صدا بزنید. ؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم میان من و جعفر و زید درباره دختر حمزه قضاوت نمود و فرمود: ای علی! تو از من هستی و من از تو و تو ولی و سرپرست همه مومنان پس از من خواهی بود." ؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که من در هر روز و شب به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می رفتم و با او به خلوت می نشستم و اگر از او تقاضایی می کردم، به من عطا می فرمود و اگر خموش می نشستم، خود سر صحبت با مرا باز می نمود؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا بر حمزه و جعفر مقدم داشت و به فاطمه گفت: "به راستی که همسر تو بهترین اهل خانواده من و برترین امت من است و پیشگام ترین آنان در اسلام و دوراندیش ترین ایشان است"؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: "من سرور فرزندان آدم هستم و برادرم علی سرور عرب است و فاطمه سرور زنان اهل بهشت است."؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا به غسل خود امر فرمود و خبر داد که جبرئیل علیه السلام مرا در این کار یاری خواهد نمود؟ گفتند: به خدا که آری. گفت: آیا اعتراف دارید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در آخرین خطبه ای که برای شما خواند، فرمود: "ای مردم! من در میان شما دو چیز باقی گذاشتم که مادام که به آندو تمسک جویید،گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و اهل بیتم." ؟ گفتند: به خدا که آری.

ص: 430

وَ آلِهِ: هَنِیئاً لَکَ یَا عَلِیُّ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ (1)زَوَّجَکَ فَاطِمَةَ سَیِّدَةَ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ هِیَ بَضْعَةٌ مِنِّی. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! أَ وَ لَسْتُ مِنْکَ؟. قَالَ: بَلَی یَا عَلِیُّ، وَ أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ کَیَمِینِی مِنْ شِمَالِی، لَا أَسْتَغْنِی عَنْکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةَ عَشْرَةَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ صَاحِبُ لِوَاءِ الْحَمْدِ فِی الْآخِرَةِ، وَ أَنْتَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَقْرَبُ الْخَلَائِقِ مِنِّی مَجْلِساً یُبْسَطُ لِی وَ یُبْسَطُ لَکَ فَأَکُونُ فِی زُمْرَةِ النَّبِیِّینَ، وَ تَکُونُ فِی زُمْرَةِ الْوَصِیِّینَ، وَ یُوضَعُ عَلَی رَأْسِکَ تَاجُ النُّورِ وَ إِکْلِیلُ الْکَرَامَةِ، یَحُفُّ بِکِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ حَتَّی یَفْرُغَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حِسَابِ الْخَلَائِقِ.

وَ أَمَّا التَّاسِعَةَ عَشْرَةَ (2)فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: سَتُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ، فَمَنْ قَاتَلَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ لَکَ بِکُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ شَفَاعَةً فِی مِائَةِ أَلْفٍ مِنْ شِیعَتِکَ.

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! فَمَنِ النَّاکِثُونَ؟. قَالَ: طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ، سَیُبَایِعُونَکَ بِالْحِجَازِ، وَ یَنْکُثَانِکَ بِالْعِرَاقِ، فَإِذَا فَعَلَا ذَلِکَ فَحَارِبْهُمَا فَإِنَّ فِی قِتَالِهِمَا طَهَارَةً لِأَهْلِ الْأَرْضِ.

قُلْتُ: فَمَنِ الْقَاسِطُونَ؟. قَالَ: مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ.

فَقُلْتُ: فَمَنِ الْمَارِقُونَ؟. قَالَ: أَصْحَابُ ذُو الثُّدَیَّةِ، وَ هُمْ یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ، فَاقْتُلْهُمْ فَإِنَّ فِی قَتْلِهِمْ فَرَجاً لِأَهْلِ الْأَرْضِ، وَ عَذَاباً مُعَجَّلًا عَلَیْهِمْ، وَ ذُخْراً لَکَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

وَ أَمَّا الْعِشْرُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ (3)مَثَلُکَ فِی أُمَّتِی مَثَلُ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ، فَمَنْ دَخَلَ فِی وَلَایَتِکَ فَقَدْ دَخَلَ الْبَابَ

ص: 435


1- لا توجد: قد، فی الخصال.
2- فی ک من الثّالثة عشرة إلی التّاسعة عشرة حذفت التّاء من العشرة.
3- فی المصدر زیادة: لی.

گوید: و هیچ چیزی از اموری که خداوند تنها در حق او و در حق خانواده اش در قرآن نازل فرموده و بر زبان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم جاری گشته است را از قلم نیانداخت و ایشان را درباره آن به خدا سوگند داد و در پاسخ برخی از آنها همه ایشان می گفتند آری و در پاسخ برخی دیگر، بعضی سکوت نموده و برخی دیگر می گفتند خدا داند که آری و کسانی که سکوت می کردند می گفتند شما نزد ما مورد اعتماد هستید و کسانی غیر از شما نیز که مورد اعتماد و ثقه هستند روایت کرده اند که آن مساله را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده اند. آنگاه حضرت چون از این پرسشها فارغ گشت، فرمود: خداوندا خود بر ایشان گواه باش .. و این روایت را تا آنجا پیش برد که : فرمود: هان که به خدا سوگند ای طلحه! نامه ای که خداوند در روز قیامت آشکار خواهد نمود، از نامه ای که این پنج نفر در آن همپیمان شده اند و در حجة الوداع، در کنار کعبه بر وفای به آن قرار گذاشته اند تا اگر خداوند جان محمد را گرفت یا وی فوت نمود؛ همداستان شده و علیه من یکدیگر را یاری نمایند؛ برای من محبوب تر نیست. .. و روایت را تا به اینجا ذکر می کند که: پس کدامیک از ما به جایگاه و مرتبه او سزاوارتر است، آنکه بشکلی ویژه از خود پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم معرفی می شود یا آنکه از میان امت این ویژگی را دارد که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم نیست. .. و تا این مقطع سخن حضرت که : ای طلحه! عمدا از پاسخ این سوال امتناع نمودم. گفت: پس بگو بدانم آنچه که عمر و عثمان نوشته اند، آیا همه آن قرآن است یا چیزی در آن هست که از متن قرآن نباشد؟ گفت: بلکه کل آن از قرآن است

ص: 431

کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ أَمَّا الْحَادِیَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا، وَ لَنْ یُدْخَلَ (1)الْمَدِینَةُ إِلَّا مِنْ بَابِهَا، ثُمَّ قَالَ: یَا عَلِیُّ! إِنَّکَ سَتَرْعَی ذِمَّتِی وَ تُقَاتِلُ عَلَی (2)سُنَّتِی، وَ تُخَالِفُکَ أُمَّتِی.

وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ ابْنَیَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ نُورٍ أَلْقَاهُ إِلَیْکَ وَ إِلَی فَاطِمَةَ، وَ هُمَا یَهْتَزَّانِ (3)کَمَا یَهْتَزُّ الْقُرْطَانِ إِذَا کَانَا فِی الْأُذُنَیْنِ، وَ نُورُهُمَا مُتَضَاعِفٌ عَلَی نُورِ الشُّهَدَاءِ سَبْعِینَ أَلْفَ ضِعْفٍ، یَا عَلِیُّ! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَعَدَنِی أَنْ یُکْرِمَهُمَا کَرَامَةً لَا یُکْرِمُ بِهَا أَحَداً مَا خَلَا النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ.

وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَانِی خَاتَمَهُ فِی حَیَاتِهِ وَ دِرْعَهُ وَ مِنْطَقَتَهُ (4)وَ قَلَّدَنِی سَیْفَهُ وَ أَصْحَابُهُ کُلُّهُمْ حُضُورٌ وَ عَمِّیَ الْعَبَّاسُ حَاضِرٌ، فَخَصَّنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ بِذَلِکَ دُونَهُمْ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً) (5)فَکَانَ لِی دِینَارٌ فبعثه [فَبِعْتُهُ] (6)بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ، فَکُنْتُ (7)إِذَا نَاجَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَصَّدَّقُ قَبْلَ ذَلِکَ بِدِرْهَمٍ، وَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلَ هَذَا أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ قَبْلِی وَ لَا بَعْدِی، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ

ص: 436


1- فی الخصال: تدخل.
2- لا توجد: علی، فی س.
3- فی ک: تهزّان.
4- فی ک: منطقه.
5- المجادلة: 12.
6- فی المصدر: فبعته، و هو الصّحیح.
7- فی ک زیادة: أنا.

و اگر بدانچه در آنست پایبند باشید، از آتش در امان خواهید بود... و تا به اینجای روایت که گفت: و چه کسی پس از تو صاحب آن خواهد بود؟ گفت: به کسی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم دستور فرموده، داده خواهد شد. گفت: کیست او؟ فرمود: وصی من... و تا به آخرین جمله در این روایت نقل می کند که: امت محمد را به عقب و به قهقرا خواهند برد. و ایشان گفتند: خدا رحمت کند تو را ای ابو الحسن و از طرف ما، تو را بهترین پاداشها عطا گرداند.

روایت2.

الخصال(1): قطان و سنانی و دقاق و مکتّب و ورّاق همگی از ابن زکریا قطان به سندی که به مکحول می رسد، روایت کرده اند که گفت: امیر المومنین علی علیه السلام فرمود: باقی ماندگان از اصحاب نبی خدا محمد صلّی الله علیه و آله و سلم می دانند که هیچ مردی از ایشان نیست که منقبت و فضیلتی داشته باشد مگر آنکه من در داشتن آن با وی شریک باشم و از وی سر هستم و مرا هفتاد منقبت است که هیچ یک از ایشان در آن با من شریک نیست. گفتم: ای امیر المومنین، آن فضایل را برای من بازگو. و حضرت علیه السلام فرمود: نخستین فضیلت اینکه من لحظه ای به خدا شرک نورزیدم و هرگز لات و عزی را نپرستیدم. دوم اینکه من هرگز شراب ننوشیدیم. سوم این رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در کودکی ام مرا از پدرم گرفت

ص: 432


1- . الخصال 2: 572- 580، با ذکر مفصل اسناد

صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتابَ اللهُ عَلَیْکُمْ ... ) (1) الْآیَةَ، فَهَلْ تَکُونُ التَّوْبَةُ إِلَّا مِنْ ذَنْبٍ کَانَ؟.

وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی أَدْخُلَهَا أَنَا، وَ هِیَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَوْصِیَاءِ حَتَّی تَدْخُلَهَا أَنْتَ یَا عَلِیُّ، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَشَّرَنِی فِیکَ بِبُشْرَی لَمْ یُبَشِّرْ بِهَا نَبِیّاً قَبْلِی، بَشَّرَنِی (2)بِأَنَّکَ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ، وَ أَنَّ ابْنَیْکَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

وَ أَمَّا السَّادِسَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنَّ جَعْفَراً أَخِی الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ الْمُزَیَّنُ بِالْجَنَاحَیْنِ مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ زَبَرْجَدٍ.

وَ أَمَّا السَّابِعَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَعَمِّی حَمْزَةُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَعَدَنِی فِیکَ وَعْداً لَنْ یُخْلِفَهُ، جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ جَعَلَکَ وَصِیّاً، وَ سَتَلْقَی مِنْ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی مَا لَقِیَ مُوسَی مِنْ فِرْعَوْنَ، فَاصْبِرْ وَ احْتَسِبْ حَتَّی تَلْقَانِی فَأُوَالِیَ مَنْ وَالاکَ وَ أُعَادِیَ مَنْ عَادَاکَ.

وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ وَ الْعِشْرُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

یَا عَلِیُّ! أَنْتَ صَاحِبُ الْحَوْضِ لَا یَمْلِکُهُ غَیْرُکَ وَ سَیَأْتِیکَ قَوْمٌ فَیَسْتَسْقُونَکَ فَتَقُولُ:

لَا .. وَ لَا مِثْلُ ذَرَّةٍ، فَیَنْصَرِفُونَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ، وَ سَتَرِدُ عَلَیْکَ شِیعَتِی وَ شِیعَتُکَ فَتَقُولُ: رِدُوا (3)رِوَاءً مَرْوِیِّینَ، فَیَرِدُونَ (4)مُبْیَضَّةً وُجُوهُهُمْ.

ص: 437


1- المجادلة : ١٣ _ ١٤.
2- فی ک: بشّرت.
3- فی المصدر: روّوا.
4- فی الخصال: فیروون، و هو الظّاهر.

و من و او از یک سفره غذا می خوردیم و از یک ظرف آب می نوشیدم و من همنشین و همسخن او بودم. چهارم اینکه من نخستین مردمان در ایمان و اسلام آوردن بودم. پنجم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: ای علی! تو نسبت به من به منزله هارون هستی نسبت به موسی جز اینکه پیامبری پس از من نخواهد بود. ششم اینکه برای آخرین لحظه من بودم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را دیدم و او را در قبرش نهادم. هفتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آنگاه که برای هجرت بسوی غار می رفت، مرا بر بستر خود خواباند و ردای خود را به رویم کشید و زمانی که مشرکان آمدند گمان کردند که من محمد (ص) هستم و مرا بیدار کردند و گفتند: کجاست این رفیقت؟ و من گفتم: برای انجام کاری رفته است. و ایشان گفتند: اگر او گریخته بود، این هم حتما با او می گریخت. هشتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم هزار باب از علم را به من آموخت که هر باب آن را هزار باب است و احدی جز من از آن آگاهی ندارد. نهم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: ای علی! آنگاه که خداوند اولین و آخرین انسانها را محشور گرداند، برای من بر فراز منبرهای پیامبران، منبری برپا خواهد داشت و برای تو منبری بر فراز منبرهای اوصیاء برپا خواهد نمود و تو بر آن خواهی نشست. دهم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: "در روز قیامت هیچ چیز به من عطا نخواهد شد مگر آنکه من نظیر آنرا برای تو خواهم طلبید." و اما یازدهم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: "ای علی! تو برادر من هستی و من برادر تو و دست تو در دست من است تا آنکه وارد بهشت گردیم." و دوازدهم اینکه شنیدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 433

وَ أَمَّا الثَّلَاثُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یُحْشَرُ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی خَمْسِ رَایَاتٍ، فَأَوَّلُ رَایَةٍ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ هُوَ مُعَاوِیَةُ.

وَ الثَّانِیَةُ: مَعَ سَامِرِیِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ هُوَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ.

وَ الثَّالِثَةُ: مَعَ جَاثَلِیقِ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ هُوَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ.

وَ الرَّابِعَةُ: مَعَ أَبِی الْأَعْوَرِ السُّلَمِیِّ.

وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ: فَمَعَکَ یَا عَلِیُّ تَحْتَهَا الْمُؤْمِنُونَ وَ أَنْتَ إِمَامُهُمْ، ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِلْأَرْبَعَةِ: (ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ ...) (1)وَ هُمْ شِیعَتِی وَ مَنْ وَالانِی وَ قَاتَلَ مَعِی (2)الْفِئَةَ الْبَاغِیَةَ وَ النَّاکِبَةَ (3)عَنِ الصِّرَاطِ، وَ بَابُ الرَّحْمَةِ هُمْ شِیعَتِی، فَیُنَادِی هَؤُلَاءِ: أَ لَمْ نَکُنْ فِیهِ (4)(مَعَکُمْ قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) (5)(فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ) (6)، ثُمَّ تَرِدُ أُمَّتِی وَ شِیعَتِی فَیُرَوَّوْنَ مِنْ حَوْضِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، بِیَدِی (7)عَصَی عَوْسَجٍ (8)أَطْرُدُ بِهَا أَعْدَائِی طَرْدَ غَرِیبَةِ الْإِبِلِ.

وَ أَمَّا الْحَادِیَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

لَوْ لَا أَنْ یَقُولَ فِیکَ الْغَالُونَ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ لَقُلْتُ

ص: 438


1- الحدید: 13.
2- فی ک: مع، و هو غلط.
3- فی س: النّاکبة، سقطت النّقاط أو النّقطة، و فی المصدر: النّاکثة.
4- فی المصدر: أ لم أکن معکم.
5- الحدید: 14.
6- الحدید: 15.
7- فی س: بیده، و فی المصدر: و بیدی.
8- العوسجة: شوک، جمعها عوسج، قاله فی القاموس 1- 199.

"ای علی! تو در میان امت من بسان کشتی نوح هستی که هر کس بر آن نشست نجات یافت و هر کس از آن جا ماند، غرق گشت." و سیزدهم آنکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم عمامه خودش را به دست خودش بر سر من پیچید و برای من دعای پیروزی بر دشمنان خدا را سر نمود و من دشمنان را به اذن خداوند عز و جل شکست دادم. و چهاردهم آنکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا امر فرمود که بر پستان گوسفندی که شیرش خشک شده بود، دست بکشم و من به ایشان گفتم: ای رسول خدا! شما این کار را بکنید و حضرت فرمود: ای علی، عمل تو چون عمل من است و من بر آن دست کشیدم و شیر آن گوسفند بروی دستم ریخت و من ظرفی از آن شیر را به رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم نوشاندم و سپس پیرزنی آمد و از تشنگی شکایت نمود و او را نیز نوشاندم و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: من از خداوند خواستم که به دست تو برکت دهد و خداوند چنین کرد .

پانزدهم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من وصیت نمود و فرمود: ای علی! کسی جز تو مرا غسل ندهد و کسی جز تو بر عورت من پارچه ای نپوشاند که اگر کسی جز تو عورت مرا ببیند، چشمانش را از دست خواهد داد. گفتم: چگونه: چگونه می توانم شما را بغلتانم (بغلطانم) ای رسول خدا (ص)؟ و حضرت فرمود: یاری خواهی شد و به خدا سوگند که هرگز قصد نکردم اندامی از بدن او را جابجا نمایم مگر آنکه برایم جابجا و غلتانده (غلطانده) شد. شانزدهم اینکه من قصد نمودم لباسهای حضرت را پس از رحلتش به در آورم و ندایی مرا صدا زد: ای وصی محمد! او را برهنه مساز و من او را به حالی که لباس بر تن داشت غسل دادم و سوگند به خدایی که او را به نبوت اکرام نمود و به رسالت مخصوص گرداند، هرگز نگاهم به عورت او نیفتاد و خداوند از میان اصحابش این فضیلت را نصیب من گرداند. هفدهم اینکه خداوند عز و جل فاطمه را به همسری من درآورد حال آنکه ابوبکر و عمر نیز او را خواستگاری کرده بودند و خداوند از فراز آسمانهای هفتگانه اش او را به همسری من درآورد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 434

فِیکَ قَوْلًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ (1)یَسْتَشْفُونَ بِهِ.

وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَصَرَنِی بِالرُّعْبِ فَسَأَلْتُهُ أَنْ یَنْصُرَکَ بِمِثْلِهِ فَجَعَلَ لَکَ مِنْ ذَلِکَ مِثْلَ الَّذِی جَعَلَهُ (2)لِی.

وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْتَقَمَ أُذُنِی وَ عَلَّمَنِی مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَسَاقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (3)إِلَی (4)لِسَانِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنَّ النَّصَارَی ادَّعَوْا أَمْراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:

(فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ) (5)فَکَانَتْ نَفْسِی نَفْسَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ النِّسَاءُ فَاطِمَةَ (علیها السلام)، وَ الْأَبْنَاءُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ، ثُمَّ نَدِمَ الْقَوْمُ فَسَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْإِعْفَاءَ فَأَعْفَاهُمْ، وَ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی وَ الْفُرْقَانَ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَوْ بَاهَلُونَا لَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ.

وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَّهَنِی یَوْمَ بَدْرٍ، فَقَالَ: ائْتِنِی بِکَفِّ حَصَیَاتٍ مَجْمُوعَةً فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ، فَأَخَذْتُهَا ثُمَّ شَمِمْتُهَا فَإِذَا هِیَ طَیِّبَةٌ تَفُوحُ مِنْهَا رَائِحَةُ الْمِسْکِ، فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَرَمَی بِهَا وُجُوهَ الْمُشْرِکِینَ، وَ تِلْکَ الْحَصَیَاتُ أَرْبَعٌ مِنْهَا کُنَّ مِنَ الْفِرْدَوْسِ، وَ حَصَاةٌ مِنَ الْمَشْرِقِ، وَ حَصَاةٌ مِنَ الْمَغْرِبِ، وَ حَصَاةٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ، مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ مِائَةُ أَلْفِ مَلَکٍ مَدَدٍ لَنَا، لَمْ یُکْرِمِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 439


1- فی المصدر: قدمک.
2- فی الخصال: جعل.
3- فی المصدر: عزّ و جلّ، و هی نسخة جاءت علی س.
4- فی س: ذلک إلی، و حذفت ذلک من ک، و فی المصدر: إلی.
5- آل عمران: 61، و أورد ذیلها فی المصدر: «ثمّ نبتهل فنجعل لعنة اللّه علی الکافرین».

مبارکت باشد ای علی! که خداوند عز و جل فاطمه سرور زنان بهشت را به همسری تو درآورد و او پاره ای از وجود من است. گفتم ای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم ! آیا من از تو نیستم؟ فرمود: آری ای علی و تو از من هستی و من از تو هستم بسان ارتباط دست چپ و راست من و در دنیا و آخرت دست از تو بر نخواهم داشت. هجدهم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! تو در روز قیامت علمدار حمد خواهی بود و تو در روز قیامت نزدیکترین خلایق به من در جایگاهم خواهی بود و برای من و برای تو جایی فراخ باز می شود و من در زمره پیامبران خواهم بود و تو در زمره جانشینان پیامبران و بر سر تو تاج نور نهاده می شود و گردن آویز کرامت و هفتاد هزار فرشته گرد تو خواهند نشست تا آنکه خداوند عز و جل از حسابرسی بندگان فارغ گردد. و اما نوزدهم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: تو با ناکثین (پیمان شکنان) و قاسطین (بیدادگران)و مارقین (برون رفتگان از دین) جنگ خواهی کرد و هر کدام از ایشان با تو در جنگ شد، به کشتن هر یک از ایشان حق شفاعت برای صد هزار تن از پیروانت را خواهی داشت. عرض کردم ای رسول خدا (ص)! ناکثین چه کسانی هستند؟ فرمود: طلحه و زبیر که در حجاز با تو بیعت خواهند کرد ولی در عراق این پیمان را خواهند شکست و اگر چنین کردند با ایشان کارزار نما که در کشتن ایشان پاکی اهل زمین نهفته است. عرض کردم: قاسطین کیانند؟ فرمود: معاویه و یارانش. عرض کردم: مارقین چه کسانی اند؟ فرمود: یاران ذو الثدیّة - مردی به نام ثرمله که فرمانده خوارج بود - و ایشان به کجروی از دین خارج می شوند آنسان که تیر از چله به در می رود. ایشان را نابود کن که در قتل ایشان رهایی و خلاصی برای اهل زمین و عذابی بی درنگ برای ایشان و ذخیره ای برای خود تو نزد خداوند عز و جل در روز قیامت نهفته است. و اما بیستم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: مثل تو در امت من مثَل باب حطّ-ة است نزد بنی اسرائیل، چه آنکه هر کس به ولایت تو درآید چنان باشد که به راستی از باب

ص: 435

بِهَذِهِ الْفَضِیلَةِ أَحَداً (1)قَبْلُ وَ لَا بَعْدُ.

وَ أَمَّا السَّادِسَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

وَیْلٌ لِقَاتِلِکَ، إِنَّهُ أَشْقَی مِنْ ثَمُودَ وَ مِنْ عَاقِرِ النَّاقَةِ، وَ إِنَّ عَرْشَ الرَّحْمَنِ لَیَهْتَزُّ لِقَتْلِکَ، فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ، فَإِنَّکَ فِی زُمْرَةِ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ أَمَّا السَّابِعَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ خَصَّنِی مِنْ بَیْنِ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِلْمِ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ وَ الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ، وَ ذَلِکَ مِمَّا مَنَّ اللَّهُ بِهِ عَلَیَّ وَ عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ لِیَ الرَّسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ أُدْنِیَکَ وَ لَا أُقْصِیَکَ، وَ أُعَلِّمَکَ وَ لَا أَجْفُوَکَ، وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أُطِیعَ رَبِّی وَ حَقٌّ عَلَیْکَ أَنْ تَعِیَ.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعَثَنِی بَعْثاً وَ دَعَا لِی بِدَعَوَاتٍ وَ أَطْلَعَنِی عَلَی مَا یَجْرِی بَعْدَهُ، فَحَزِنَ لِذَلِکَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ وَ (2)قَالَ:

لَوْ قَدَرَ مُحَمَّدٌ أَنْ یَجْعَلَ ابْنَ عَمِّهِ نَبِیّاً لَجَعَلَهُ، فَشَرَّفَنِیَ اللَّهُ عَلَیَّ بِالاطِّلَاعِ عَلَی ذَلِکَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ وَ الثَّلَاثُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ عَلِیّاً، لَا یَجْتَمِعُ حُبِّی وَ حُبُّهُ إِلَّا فِی قَلْبِ مُؤْمِنٍ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ (3)جَعَلَ أَهْلَ حُبِّی وَ حُبِّکَ یَا عَلِیُّ فِی أَوَّلِ زُمْرَةِ السَّابِقِینَ إِلَی الْجَنَّةِ، وَ جَعَلَ أَهْلَ بُغْضِی وَ بُغْضِکَ فِی أَوَّلِ زُمْرَةِ الضَّالِّینَ مِنْ أُمَّتِی إِلَی النَّارِ.

وَ أَمَّا الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَّهَنِی فِی بَعْضِ الْغَزَوَاتِ إِلَی رَکِیٍّ (4)فَإِذَا لَیْسَ فِیهِ مَاءٌ، فَرَجَعْتُ إِلَیْهِ (5)فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ: أَ فِیهِ

ص: 440


1- لا توجد: أحدا، فی ک.
2- لا توجد الواو فی الخصال.
3- لا توجد: عزّ و جلّ، فی ک.
4- الرّکیّ: جنس للرّکیّة، و هی البئر، و جمعها رکایا، قاله فی النّهایة 2- 261.
5- لا توجد: إلیه، فی ک.

حطة آنسان که خداوند امر نموده بود، عبور کرده باشد. و اما بیست و یکم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: من شهر دانشم و علی دروازه آنست و کسی نتواند به این شهر درآید مگر از دروازه آن. سپس فرمود: علی! تو نام و آبروی مرا بی گزند نگاه خواهی داشت و در حفظ سنت من کارزار خواهی نمود و امت من با تو به ستیز برخواهند خواست. و اما بیست و دوم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: خداوند تبارک و تعالی دو پسرم حسن و حسین را از نوری که بر تو و فاطمه افکند، آفرید حال آنکه آندو آنسان که دو گوشواره بر گوش بلرزند، در جنبش و لرزش بودند و نور ایشان هفتاد هزار برابر نور شهیدان بود. ای علی! خداوند عز و جل مرا وعده داد که ایشان را چنان اکرام نماید که احدی را جز پیامبران و فرستادگان آنگونه اکرام نکرده باشد. و بیست و سوم آنکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم وقتی زنده بود، انگشتری و جوشن و کمربندش را به من داد و شمشیرش را در حالیکه همه یارانش حاضر بودند و عمویم عباس هم در میان جمع بود، به من بخشید و خداوند عز و جل از میان همه ایشان مرا مفتخر به دریافت آن از حضرت نمود. بیست و چهارم آنکه خداوند عز و جل بر پیامبر خود صلّی الله علیه و آله و سلم چنین نازل فرمود: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً)(1) -: ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید) و من یک دینار داشتم و آنرا به ده درهم عوض کردم و هرگاه که برای به خلوت نشستن با حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلم می رفتم، پیش از آن یک درهم صدقه می دادم و خدا داند که کسی از اصحاب پیامبر پیش از من یا پس از من چنین نکرد و خداوند این آیه را نازل فرمود: (أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ

ص: 436


1- . المجادلة/ 12

طِینٌ؟. فَقُلْتُ: نَعَمْ. فَقَالَ: ایتِنِی (1)مِنْهُ، فَأَتَیْتُ مِنْهُ بِطِینٍ، فَتَکَلَّمَ فِیهِ، ثُمَّ قَالَ:

أَلْقِهِ فِی الرَّکِیِّ، فَأَلْقَیْتُهُ، فَإِذَا الْمَاءُ قَدْ نَبَعَ حَتَّی امْتَلَأَ جَوَانِبَ الرَّکِیِّ، فَجِئْتُ إِلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ لِی: وُفِّقْتَ یَا عَلِیُّ وَ بِبَرَکَتِکَ نَبَعَ الْمَاءُ، فَهَذِهِ الْمَنْقَبَةُ خَاصَّةٌ لِی (2)مِنْ دُونِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ أَمَّا الْحَادِیَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ! فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَتَانِی فَقَالَ لِی: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَظَرَ إِلَی أَصْحَابِکَ فَوَجَدَ ابْنَ عَمِّکَ وَ خَتَنَکَ عَلَی ابْنَتِکَ فَاطِمَةَ خَیْرَ أَصْحَابِکَ، فَجَعَلَهُ وَصِیَّکَ وَ الْمُؤَدِّی عَنْکَ.

وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ! فَإِنَّ مَنْزِلَکَ فِی الْجَنَّةِ مُوَاجِهَ مَنْزِلِی، وَ أَنْتَ مَعِی فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا أَعْلَی عِلِّیُّونَ؟. فَقَالَ:

قُبَّةٌ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ لَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مِصْرَاعٍ مَسْکَنٌ لِی وَ لَکَ یَا عَلِیُّ.

وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَسَّخَ حُبِّی فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَذَلِکَ رَسَّخَ حُبَّکَ یَا عَلِیُّ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ رَسَّخَ بُغْضِی وَ بُغْضَکَ فِی قُلُوبِ الْمُنَافِقِینَ، فَلَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ تَقِیٌّ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ کَافِرٌ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

لَنْ یُبْغِضَکَ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا دَعِیٌّ، وَ لَا مِنَ الْعَجَمِ إِلَّا شَقِیٌّ، وَ لَا مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا سَلَقْلَقِیَّةٌ (3)

وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَعَانِی وَ أَنَا

ص: 441


1- فی المصدر: ائتنی- بالأصل-.
2- فی الخصال: بی، بدلا من: لی.
3- قال فی القاموس 3- 246: و السّلقلق: الّتی تحیض من دبرها، و بهاء: الصّخّابة. و قال فی 1- 92: الصّخب- محرّکة-: شدّة الصّوت، صخب- کفرح- فهو صخّاب .. و هی صخبة و صخّابة.

صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ ...)(1)

تا پایان آیه -: آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه هایی تقدیم دارید و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود..) و آیا مگر توبه از چیزی جز گناه انجام می شود؟ و بیست و پنجم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: بهشت بر پیامبران حرام است مگر پس از آنکه من به آن وارد شوم و بر جانشینان پیامبران حرام است مگر پس از آنکه تو بدان وارد گردی ای علی! خداوند تبارک و تعالی مرا به چیزی که هیچیک از پیامبران پیش از من را بدان مژده نداده بود، نوید داد و مژده ام داد که تو سرور اوصیاء هستی و دو پسرت حسن و حسین در روز قیامت سروران جوانان اهل بهشت هستند. و اما بیست و ششم آنکه جعفر برادرم در بهشت به همراه فرشتگان پرواز می کند و به دو بال از جنس یاقوت و مروارید و زمرد آراسته است. و بیست هفتم اینکه عمویم حمزه سرور شهیدان است. و اما بیست و هشتم آنکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند تبارک و تعالی مرا وعده ای نموده که هرگز خلف وعده نکند، مرا پیامبر نمود و تو را جانشین پیامبر و تو پس از من همان چیزی را که موسی از فرعون کشید، تجربه خواهی نمود. پس شکیبا باشد و به امید پاداش الهی صبر پیشه کن تا به دیدار من آیی و من با هر آنکه با تو دوستی ورزید، دوستی خواهم کرد و با هر که با تو ستیز نمود، دشمن خواهم بود. و اما بیست و نهم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: ای علی! تو صاحب حوض کوثر هستی و کسی جز تو مالک آن نیست و قومی به نزد تو خواهند آمد و از تو طلب آب خواهند کرد و تو می گویی: نه، حتی به اندازه ذره ای، و ایشان سیه رو باز می گردند و شیعیان من و تو بر تو وارد می شوند و می گویی: وارد شوید سیراب و سیرنوشانده شده و ایشان سپیدروی از آن بر می گردند.

ص: 437


1- . المجادلة/ 13- 14

رَمِدُ الْعَیْنِ فَتَفَلَ فِی عَیْنِی، وَ قَالَ: اللَّهُمَّ اجْعَلْ حَرَّهَا فِی بَرْدِهَا وَ بَرْدَهَا فِی حَرِّهَا، فَوَ اللَّهِ مَا اشْتَکَتْ عَیْنِی إِلَی هَذِهِ السَّاعَةِ (1)

وَ أَمَّا السَّادِسَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَ أَصْحَابَهُ وَ عُمُومَتَهُ بِسَدِّ الْأَبْوَابِ وَ فَتْحِ بَابِی بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَلَیْسَ لِأَحَدٍ مَنْقَبَةٌ مِثْلُ مَنْقَبَتِی.

وَ أَمَّا السَّابِعَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَنِی فِی وَصِیَّتِهِ بِقَضَاءِ دُیُونِهِ وَ عِدَاتِهِ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ لَیْسَ عِنْدِی مَالٌ.

فَقَالَ: سَیُعِینُکَ اللَّهُ، فَمَا أَرَدْتُ أَمْراً مِنْ قَضَاءِ دُیُونِهِ وَ عِدَاتِهِ إِلَّا یَسَّرَهُ اللَّهُ لِی حَتَّی قَضَیْتُ دُیُونَهُ وَ عِدَاتِهِ، وَ أَحْصَیْتُ ذَلِکَ فَبَلَغَ ثَمَانِینَ أَلْفاً وَ بَقِیَ بَقِیَّةٌ أَوْصَیْتُ الْحَسَنَ أَنْ یَقْضِیَهَا.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَتَانِی فِی مَنْزِلِی وَ لَمْ یَکُنْ طَعِمْنَا مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! هَلْ عِنْدَکَ مِنْ شَیْ ءٍ؟. فَقُلْتُ:

وَ الَّذِی أَکْرَمَکَ بِالْکَرَامَةِ وَ اصْطَفَاکَ بِالرِّسَالَةِ مَا طَعِمْتُ وَ زَوْجَتِی وَ ابْنَایَ مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ. فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا فَاطِمَةُ! ادْخُلِی الْبَیْتَ وَ انْظُرِی هَلْ تَجِدِینَ شَیْئاً؟. فَقَالَتْ: خَرَجْتُ السَّاعَةَ. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَدْخُلُهُ أَنَا؟!. فَقَالَ: ادْخُلْهُ بِسْمِ اللَّهِ، فَدَخَلْتُ فَإِذَا أَنَا بِطَبَقٍ مَوْضُوعٍ عَلَیْهِ رُطَبٌ (2)وَ جَفْنَةٍ مِنْ ثَرِیدٍ، فَحَمَلْتُهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! رَأَیْتَ الرَّسُولَ الَّذِی حَمَلَ هَذَا الطَّعَامَ، فَقُلْتُ: نَعَمْ. فَقَالَ: صِفْهُ لِی، فَقُلْتُ: مِنْ بَیْنِ أَحْمَرَ وَ أَخْضَرَ وَ أَصْفَرَ. فَقَالَ: تِلْکَ خِطَطُ جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُکَلَّلَةً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ، فَأَکَلْنَا مِنَ الثَّرِیدِ حَتَّی شَبِعْنَا، فَمَا رُئِیَ إِلَّا خَدْشُ أَیْدِینَا وَ أَصَابِعِنَا، فَخَصَّنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ مِنْ بَیْنِ الصَّحَابَةِ.

ص: 442


1- أوردها النّسائیّ فی الخصائص: 38، و أبو داود الطّیالسیّ فی مسنده 1- 122، و الرّیاض النّضرة 2- 189، و غیرهم.
2- فی الخصال زیادة: من تمر.

و اما سی ام اینکه از حضرت صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: امت من در روز قیامت با پنج پرچم محشور خواهند گشت و نخستین پرچمی که به محضر من وارد می گردد، پرچم فرعون این امت است که معاویه باشد و دومی به دست سامری این امت است که عمرو بن العاص باشد و سومی با جاثلیق این امت است که ابوموسی اشعری است و چهارم به دست ابی الاعور سلمی است و پنجمی به دست توست ای علی و مومنان زیر آن پرچم قرار دارند و تو امام ایشانی و خدای تبارک و تعالی به آن چهارگروه خواهد گفت: (ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ ...)(1)

-: بازپس برگردید و نوری درخواست کنید آنگاه میان آنها دیواری زده می شود که آن را دروازه ای است باطنش رحمت است) و ایشان پیروان من و دوستداران من و همرزمان من با گروه سرکشان و منحرف گشتگان از راه حق هستند و دروازه رحمت همین شیعیان من هستند و ایشان به فریاد چنین خواهند گفت: آیا در آن نبودیم (قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ)(2)

(فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ)(3) -: می گویند چرا ولی شما خودتان را در بلا افکندید و امروز و فردا کردید و تردید آوردید و آرزوها شما را غره کرد تا فرمان خدا آمد و [شیطان] مغرورکننده شما را در باره خدا بفریفت *پس امروز نه از شما و نه از کسانی که کافر شده اند عوضی پذیرفته نمی شود جایگاهتان آتش است آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامی است). و سپس امت من و شیعیانم وارد می شوند و از حوض محمد صلّی الله علیه و آله و سلم سیراب میگردند و چوبدستی از شاخه خاربن (خولان) در دستم است و دشمنانم را همچون راندن شتران غریبه با آن پس می رانم. و اما سی و یکم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که اگر غلوّ کنندگان امت من سخنی را که مسیحیان درباره عیسی بن مریم گفتند، نمی گفتند من درباره تو سخنی را افشا می کردم

ص: 438


1- . الحدید/ 13
2- . الحدید/ 14
3- . الحدید/ 15

وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ وَ الْأَرْبَعُونَ: فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَصَّ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّنِی النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْوَصِیَّةِ، فَمَنْ أَحَبَّنِی فَهُوَ سَعِیدٌ یُحْشَرُ فِی زُمْرَةِ الْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.

وَ أَمَّا الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعَثَ بِبَرَاءَةَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ، فَلَمَّا مَضَی أَتَی جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! لَا یُؤَدِّی عَنْکَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْکَ، فَوَجَّهَنِی عَلَی نَاقَتِهِ الْغَضْبَاءِ (1)، فَلَحِقْتُهُ بِذِی الْحُلَیْفَةِ فَأَخَذْتُهَا مِنْهُ، فَخَصَّنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ.

وَ أَمَّا الْحَادِیَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَقَامَنِی لِلنَّاسِ کَافَّةً یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ، فَقَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، فَبُعْداً وَ سُحْقاً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ! أَ لَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ عَلَّمَنِیهِنَّ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟!. فَقُلْتُ: بَلَی. قَالَ: قُلْ: «یَا رَزَّاقَ الْمُقِلِّینَ، وَ یَا رَاحِمَ الْمَسَاکِینِ، وَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ، وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ، وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، ارْحَمْنِی وَ ارْزُقْنِی».

وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَنْ یَذْهَبَ بِالدُّنْیَا حَتَّی یَقُومَ مِنَّا الْقَائِمُ یَقْتُلُ مُبْغِضِینَا (2)وَ لَا یَقْبَلُ الْجِزْیَةَ، وَ یَکْسِرُ الصَّلِیبَ وَ الْأَصْنَامَ، وَ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها، وَ یَدْعُو إِلَی أَخْذِ الْمَالِ فَیَقْسِمُهُ بِالسَّوِیَّةِ، وَ یَعْدِلُ فِی الرَّعِیَّةِ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

یَا عَلِیُّ! سَیَلْعَنُکَ بَنُو أُمَیَّةَ وَ یَرُدُّ عَلَیْهِمْ مَلَکٌ بِکُلِّ لَعْنَةٍ أَلْفَ لَعْنَةٍ، فَإِذَا قَامَ الْقَائِمُ لَعَنَهُمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً.

وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ وَ الْخَمْسُونَ: سَمِعْتُ أَنَّ (3)رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِی: سَیَفْتَتِنُ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی، فَتَقُولُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ

ص: 443


1- فی المصدر: العضباء، و هو الظّاهر، و قد تقرأ کذلک فی س.
2- لا توجد: مبغضینا، فی س.
3- فی الخصال: فإنّ، بدلا من: سمعت أنّ.

که بر هیچ گروهی از مردمان نمی گذشتی مگر آنکه از خاک زیر پایت برگرفته و بدان شفا می جستند. و اما سی و دوم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: خداوند تبارک و تعالی مرا در برابر هراس یاری نمود و از خداوند خواستم که تو را نیز به این امر یاری نماید و باری تعالی نظیر آنچه را که به من عطا فرمود، به تو نیز بخشید. و سی و سوم آنکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در گوش من تلقین نمود و هر آنچه را بوده و تا رور قیامت می باشد به من آموخت و خداوند تبارک و تعالی آنرا بر زبان پیامبرش صلّی الله علیه و آله و سلم جاری نمود. سی و چهارم آنکه که مسیحیان چیزی را ادعا نمودند و خداوند عز و جل این آیه را نازل فرمود:(فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ)(1)

-: پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم) و این جان من بود که جان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بود و زنان، فاطمه (علیها السلام) و فرزندان حسن و حسین بودند. آنگاه آن قوم پشیمان گشتند و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم خواستند که ایشان را از این کار معاف گرداند و حضرت پذیرفت و سوگند به آنکه تورات را بر موسی علیه السلام و فرقان را بر محمد صلّی الله علیه و آله و سلم نازل فرمود، اگر با ما به مباهله برمی خواستند، بی شک که به خوک و میمون بدل می گشتند. و اما سی و پنجم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر مرا روانه ساخت و فرمود که یک مشت خاک یکجا جمع کن و بیاور و من آن یک مشت سنگریزه را برگرفتم و آنرا بوییدم و دیدم که خوشبوست و رایحه مشک می دهد. آنرا نزد حضرت آوردم و با آن به روی مشرکین پاشید. از آن سنگها چهار سنگ از بهشت بود و سنگی از مشرق بود و سنگی از مغرب و سنگی از زیر عرش و با هر سنگ، صد هزار فرشته بود که به یاری ما آمده بودند و خداوند عز و جل

ص: 439


1- . آل عمران/ 61

یُخَلِّفْ شَیْئاً فِیمَا إِذَا أَوْصَی عَلِیّاً، أَ وَ (1)لَیْسَ کِتَابُ رَبِّی أَفْضَلَ الْأَشْیَاءِ بَعْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَئِنْ لَمْ تَجْمَعْهُ بِإِتْقَانٍ لَمْ یُجْمَعْ أَبَداً، فَخَصَّنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ مِنْ دُونِ الصَّحَابَةِ.

وَ أَمَّا السَّادِسَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَصَّنِی بِمَا خَصَّ بِهِ أَوْلِیَاءَهُ وَ أَهْلَ طَاعَتِهِ وَ جَعَلَنِی وَارِثَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَمَنْ سَاءَهُ سَاءَهُ وَ مَنْ سَرَّهُ سَرَّهُ .. وَ أَوْمَی بِیَدِهِ نَحْوَ الْمَدِینَةِ.

وَ أَمَّا السَّابِعَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ فِی بَعْضِ الْغَزَوَاتِ فَفُقِدَ (2)الْمَاءُ، فَقَالَ لِی: یَا عَلِیُّ! قُمْ إِلَی هَذِهِ الصَّخْرَةِ، وَ قُلْ: أَنَا رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ انْفَجِرِی إِلَیَّ (3)مَاءً، فَوَ اللَّهِ الَّذِی أَکْرَمَهُ بِالنُّبُوَّةِ، لَقَدْ أَبْلَغْتُهَا الرِّسَالَةَ فَاطَّلَعَ مِنْهَا مِثْلُ ثَدْیِ الْبَقَرَةِ، فَسَالَ مِنْ کُلِّ ثَدْیٍ مِنْهَا مَاءٌ، فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ أَسْرَعْتُ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ: انْطَلِقْ یَا عَلِیُّ فَخُذْ مِنَ الْمَاءِ، وَ جَاءَ الْقَوْمُ حَتَّی مَلَئُوا قِرَبَهُمْ وَ أَدَوَاتِهِمْ وَ سَقَوْا دَوَابَّهُمْ وَ شَرِبُوا وَ تَوَضَّوْا، فَخَصَّنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ مِنْ دُونِ الصَّحَابَةِ.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَنِی فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ وَ قَدْ نَفِدَ الْمَاءُ-، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! ائْتِ (4)بِتَوْرٍ، فَأَتَیْتُهُ بِهِ، فَوَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی وَ یَدِی مَعَهَا فِی التَّوْرِ، فَقَالَ: انْبُعْ، فَنَبَعَ الْمَاءُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِنَا.

وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ وَ الْخَمْسُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَّهَنِی إِلَی خَیْبَرَ، فَلَمَّا أَتَیْتُهُ وَجَدْتُ الْبَابَ مُغْلَقاً فَزَعْزَعْتُهُ شَدِیداً فَقَلَعْتُهُ وَ رَمَیْتُ بِهِ أَرْبَعِینَ خُطْوَةً، فَدَخَلْتُ فَبَرَزَ إِلَیَّ مَرْحَبٌ فَحَمَلَ عَلَیَّ وَ حَمَلْتُ عَلَیْهِ، وَ سَقَیْتُ الْأَرْضَ مِنْ (5)

ص: 444


1- فی المصدر: فیقولون إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یخلّف شیئا فبما ذا أوصی علیّا. و هو الظّاهر.
2- فی المصدر: فقد- بدون فاء-.
3- فی الخصال: لی، و هو الظّاهر.
4- فی المصدر: ایتینی.
5- لا توجد: من، فی س.

احدی را پیش از این، به این فضیلت مخصوص نگردانده و پس از آن هم نخواهد گرداند. و اما سی و ششم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: وای بر قاتل تو، هان که وی شقاوتمندتر از قوم ثمود و از پی کننده ناقه صالح است و هان که عرش خدای رحمان بسبب کشته شدن تو به لرزه خواهد افتاد. و تو را مژده ای علی که تو از زمره صدیقین و شهداء و صالحین هستی. و سی و هفتم اینکه خداوند تبارک و تعالی از میان همه اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم مرا به شناخت ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام قران مخصوص گرداند و این از اموری است که خداوند بواسطه آن بر من و بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم منت نهاد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: ای علی! خداوند عز و جل مرا امر فرمود که تو را گرامی بدارم و از خود نرانم و به تو دانش آموزم و با تو بی مهری نکنم و مرا سزاست که پروردگارم را سر نهم و تو را سزاست که فرابگیری. و اما سی و هشتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا گسیل نمود و برایم بس دعاها نمود و از آنچه که پس از وی رخ خواهد داد، آگاهم گرداند و برخی از اصحاب حضرت بخاطر این امر ناراحت شدند و ایشان فرمود: اگر محمد می توانست پسر عمویش را پیامبر گرداند، چنین می کرد و خداوند اینگونه با آگاهی دادن این قضیه به من از زبان پیامبرش صلّی الله علیه و آله و سلم مرا شرافت بخشید. و اما سی و نهم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: دروغ می گوید آنکه مدعی است مرا دوست دارد ولی از علی بیزار است، محبت به من و او تنها در دل مومنان گرد می آید. خدای عز و جل دوستداران من و تو را ای علی در میان اولین گروه از پیشی گرفتگان به سمت بهشت قرار داد و کینه توزان به من و تو را در میان نخستین گروه از گمراهان این امت که بسوی دوزخ روانه گردند، قرار داد. و اما چهلم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در یکی از غزوات مرا به سوی چاهی روانه کردند و ناگاه دیدم که آبی در آن نیست. به نزد حضرت بازگشتم و به او خبر دادم و ایشان فرمودند: آیا در آن گل بود؟

ص: 440

دَمِهِ، وَ قَدْ کَانَ وَجَّهَ رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِهِ فَرَجَعَا مُنْکَسِفَیْنِ.

وَ أَمَّا السِّتُّونَ: فَإِنِّی قَتَلْتُ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ، وَ کَانَ یُعَدُّ بِأَلْفِ رَجُلٍ.

وَ أَمَّا الْحَادِیَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

یَا عَلِیُّ! مَثَلُکَ فِی أُمَّتِی مَثَلُ (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ)، فَمَنْ أَحَبَّکَ بِقَلْبِهِ فَکَأَنَّمَا قَرَأَ ثُلُثَ الْقُرْآنِ، وَ مَنْ أَحَبَّکَ بِقَلْبِهِ وَ أَعَانَکَ بِلِسَانِهِ فَکَأَنَّمَا قَرَأَ ثُلُثَیِ الْقُرْآنِ، وَ مَنْ أَحَبَّکَ بِقَلْبِهِ وَ أَعَانَکَ بِلِسَانِهِ وَ نَصَرَکَ بِیَدِهِ فَکَأَنَّمَا قَرَأَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ.

وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنِّی کُنْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی جَمِیعِ الْمَوَاطِنِ وَ الْحُرُوبِ وَ کَانَتْ رَایَتُهُ مَعِی.

وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنِّی لَمْ أَفِرَّ مِنَ الزَّحْفِ قَطُّ، وَ لَمْ یُبَارِزْنِی أَحَدٌ إِلَّا سَقَیْتُ الْأَرْضَ مِنْ دَمِهِ.

وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُتِیَ بِطَیْرٍ مَشْوِیٍّ مِنَ الْجَنَّةِ فَدَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُدْخِلَ عَلَیْهِ أَحَبَّ الْخَلْقِ (1)إِلَیْهِ فَوَفَّقَنِیَ اللَّهُ لِلدُّخُولِ عَلَیْهِ حَتَّی أَکَلْتُ مَعَهُ مِنْ ذَلِکَ الطَّیْرِ.

وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنِّی کُنْتُ أُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ فَجَاءَ سَائِلٌ فَسَأَلَ وَ أَنَا رَاکِعٌ-، فَنَاوَلْتُهُ خَاتَمِی مِنْ إِصْبَعِی، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیَّ: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) (2)

وَ أَمَّا السَّادِسَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَدَّ عَلَیَّ الشَّمْسَ مَرَّتَیْنِ، وَ لَمْ یَرُدَّهَا عَلَی أَحَدٍ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ غَیْرِی.

وَ أَمَّا السَّابِعَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَ أَنْ أُدْعَی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ لَمْ یُطْلِقْ ذَلِکَ لِأَحَدٍ غَیْرِی.

وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ! إِذَا

ص: 445


1- فی المصدر: خلقه.
2- المائدة: 55.

گفتم: آری. فرمود: قدری از آن برایم بیاور و من کمی گل پیش حضرت بردم و ایشان خطاب به آن سخنی گفتند و فرمودند: آنرا در چاه بینداز و من آنرا انداختم و ناگهان آب برجوشید و تا آنکه کناره های چاه را نیز پر نمود و من نزد حضرت آمدم و خبر دادم و ایشان به من گفت: ای علی تو توفیق یافتی و به برکت تو آمد بردمید و این منقبتی بود که از میان همه اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من اختصاص یافت. و اما چهل و یکم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: مژده باد تو را ای علی! که جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت: ای محمد! خداوند تبارک و تعالی به اصحاب تو نگریست و پسر عمویت و شوهر دخترت فاطمه را بهترین اصحاب تو یافت و او را وصیّ تو و ادا کننده مسوولیت های برجا مانده تو قرار داد. و اما چهل و دوم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم: مژده بده ای علی! که خانه تو در بهشت روبروی خانه من است و تو با من در گروه بالادست نشینان در اعلی علیین خواهی بود. عرض کردم یا رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم ، اعلی علیین چیست؟ فرمود: گنبدی است از مروارید سپید که هفتاد هزار لنگه در دارد و مسکنی برای من و توست ای علی. و اما چهل و سوم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند عز و جل محبت مرا در دل مومنان نشاند و محبت تو را نیز ای علی در دل مومنان نهاد و بغض و کینه نسبت به من و تو را در دل منافقان نهاد و کسی جز مومنان پرهیزکار تو را دوست نخواهد داشت و کسی جز منافقان کافر کینه تو را به دل نخواهند گرفت. و اما چهل و چهارم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: هیچکس از عرب مگر حرامزادگان و کسی از غیر عرب مگر شقاوتمندان و هیچیک از زنان مگر کینه تو به دل نخواهد گرفت. و اما چهل و پنجم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا که به بیماری چشم مبتلا بودم، فراخواند

ص: 441

کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ: أَیْنَ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ؟ فَأَقُومُ، ثُمَّ یُنَادِی: أَیْنَ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ؟ فَتَقُومُ، وَ یَأْتِینِی رِضْوَانُ بِمَفَاتِیحِ الْجَنَّةِ، وَ یَأْتِینِی مَالِکٌ بِمَقَالِیدِ النَّارِ، فَیَقُولَانِ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ أَمَرَنَا أَنْ نَدْفَعَهَا إِلَیْکَ وَ نَأْمُرَکَ (1)أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، فَتَکُونُ یَا عَلِیُّ قَسِیمَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ.

وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ وَ السِّتُّونَ: فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

لَوْلَاکَ مَا عُرِفَ الْمُنَافِقُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ أَمَّا السَّبْعُونَ: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَامَ وَ نَوَّمَنِی وَ زَوْجَتِی فَاطِمَةَ وَ ابْنَیَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ أَلْقَی عَلَیْنَا عَبَاءَةً قَطَوَانِیَّةً، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِینَا:

(إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (2)، وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا مِنْکُمْ یَا مُحَمَّدُ، فَکَانَ سَادِسُنَا جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

«3» وَ «4»

ل (3)، لِی (4)ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ، عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ، عَنِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: خَطَبَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5)، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ قُدَّامَ مِنْبَرِکُمْ هَذَا أَرْبَعَةُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ مِنْهُمْ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ وَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ الْأَنْصَارِیُّ (6)وَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ الْکِنْدِیُّ وَ خَالِدُ بْنُ یَزِیدَ الْبَجَلِیُّ .. ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ (7)عَلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ، فَقَالَ: یَا أَنَسُ! إِنْ کُنْتَ سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ، ثُمَّ لَمْ

ص: 446


1- فی س: تأمرک.
2- الأحزاب: 33.
3- الخصال 1- 219- 220 باب الأربعة، مع تفصیل فی الإسناد.
4- أمالی الشّیخ الصّدوق: 106- 107، و السّند مختزل و المصنّف أخذه منه.
5- فی الأمالی: أمیر المؤمنین علیه السّلام.
6- لا یوجد: الأنصاریّ، فی الخصال.
7- لا یوجد فی الخصال: بوجهه.

و از آب دهانش بر چشمم مالید و فرمود: خداوند گرمی آنرا در سردی اش و سردی آنرا در گرمی اش قرار ده و به خدا سوگند که چشمم تا به امروز به کمترین دردی دچار نشده است. (1) چهل و ششم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم یاران و خویشاوندانش را به بستن در خانه هایشان دستور داد و به امر خدای عز و جل به باز نهادن در خانه من امر فرمود و کسی جز من چنین منقبتی ندارد. و اما چهل و هفتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم مرا در وصیتش به ادا نمودن دین ها و وعدهای خود فرمان داد و عرض کردم که ای رسول خدا! خود می دانی که من سرمایه ای در دست ندارم. و حضرت فرمود: خداوند تو را یاری خواهد کرد و من هرگز قصد پرداخت هیچ قسمی از بدهی ها و وعده های حضرت را نداشتم مگر آنکه خداوند آنرا برایم آسان نمود تا آنکه همه دین ها و وعده های ایشان را ادا نمودم و مبلغ آنرا حساب نمودم و به هشتاد هزار رسید و تنها اندکی باقی ماند که وصیت نمودم حسن آنرا پرداخت نماید. و اما چهل و هشتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به خانه من آمد و ما سه روز بود که هیچ غذایی نخورده بودیم. حضرت فرمود ای علی! چیزی برای خوردن در خانه داری؟ عرض کردم: سوگند به آنکه شما را به کرامت گرامی داشت و به رسالت برگزید، سه روز است که خود و همسر و دو فرزندم غذایی نخورده ایم. نبی خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: فاطمه! به درون خانه برو و ببین آیا غذایی می یابی؟ و او گفت: همین الان از خانه بیرون آمده ام. پس من گفتم: ای رسول خدا! می خواهید من به درون بروم؟! پس حضرت فرمود: داخل شو با نام خدا، پس من وارد شدم و ناگاه طبقی دیدم برنهاده که در آن رطب هست و کاسه ای بزرگ از آبگوشت و آنها را برداشتم و به نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بردم و حضرت فرمود: یا علی! آیا آن فرستاده ای که این طعام را آورد را دیدی؟ عرض کردم آری. فرمود: بر چه شکل و هیئت بود؟ گفتم: رنگهایی سرخ و سبز و زرد. حضرت فرمود: این خطهای بال جبرئیل علیه السلام است که به در و یاقوت آراسته است. سپس ما از آبگوشت خوردیم تا سیر شدیم و چیزی جز اثر انگشتان و دستان ما بر ظرف باقی نماند و خداوند عز و جل از میان همه صحابه تنها مرا به این امر مخصوص گرداند.

ص: 442


1- . النّسائیّ در الخصائص: 38، و أبو داود الطّیالسیّ در مسندش 1: 122، و مولف الرّیاض النّضرة در 2: 189، و دیگران آنرا بیان کرده اند.

تَشْهَدْ لِیَ الْیَوْمَ بِالْوَلَایَةِ فَلَا أَمَاتَکَ اللَّهُ حَتَّی یَبْتَلِیَکَ بِبَرَصٍ لَا تُغَطِّیهِ الْعِمَامَةُ، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا أَشْعَثُ فَإِنْ کُنْتَ سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ (1)ثُمَّ لَمْ تَشْهَدْ لِیَ الْیَوْمَ بِالْوَلَایَةِ فَلَا أَمَاتَکَ اللَّهُ حَتَّی یَذْهَبَ بِکَرِیمَتَیْکَ، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا خَالِدَ بْنَ یَزِیدَ إِنْ (2)کُنْتَ سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ثُمَّ لَمْ تَشْهَدْ لِیَ الْیَوْمَ بِالْوَلَایَةِ فَلَا أَمَاتَکَ اللَّهُ إِلَّا مِیتَةً جَاهِلِیَّةً، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا بَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ إِنْ (3)کُنْتَ سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ثُمَّ لَمْ تَشْهَدْ لِیَ الْیَوْمَ (4)بِالْوَلَایَةِ فَلَا أَمَاتَکَ اللَّهُ إِلَّا حَیْثُ هَاجَرْتَ مِنْهُ.

قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ: وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ وَ قَدِ ابْتُلِیَ بِبَرَصٍ یُغَطِّیهِ بِالْعِمَامَةِ فَمَا تَسْتُرُهُ، وَ لَقَدْ رَأَیْتُ الْأَشْعَثَ بْنَ قَیْسٍ وَ قَدْ ذَهَبَتْ کَرِیمَتَاهُ وَ هُوَ یَقُولُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ دُعَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5)بِالْعَمَی فِی الدُّنْیَا وَ لَمْ یَدْعُ عَلَیَّ بِالْعَذَابِ فِی الْآخِرَةِ فَأُعَذَّبَ، وَ أَمَّا (6)خَالِدُ بْنُ یَزِیدَ فَإِنَّهُ مَاتَ فَأَرَادَ أَهْلُهُ أَنْ یَدْفِنُوهُ، وَ حُفِرَ لَهُ فِی مَنْزِلِهِ فَدُفِنَ، فَسَمِعَتْ بِذَلِکَ کِنْدَةُ فَجَاءَتْ بِالْخَیْلِ وَ الْإِبِلِ فَعَقَرَتْهَا عَلَی بَابِ مَنْزِلِهِ، فَمَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً، وَ أَمَّا الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ فَإِنَّهُ وَلَّاهُ مُعَاوِیَةُ الْیَمَنَ فَمَاتَ بِهَا وَ مِنْهَا کَانَ هَاجَرَ.

ص: 447


1- لا یوجد فی الخصال من قوله: اللّهمّ .. إلی هنا.
2- فی الخصال: فإن.
3- فی الخصال: فإن.
4- فی حاشیة ک کلمة: الیوم، غیر معلم علیها، و لا توجد فی س، و جاءت فی المصدرین.
5- فی الأمالی زیادة: علیّ.
6- فی الأمالی: فأمّا.

و اما چهل و نهم اینکه خداوند تبارک و تعالی پیامبرش محمد صلّی الله علیه و آله و سلم را به نبوت مخصوص گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم نیز مرا به وصی گشتن برای خود برگزید و هر که محبت من در دل گیرد، سعادتمند است و در زمره پیامبران علیهم السلام محشور خواهد شد. و اما پنجاهم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم سوره توبه را همراه با ابوبکر روانه نمود و چون وی رهسپار گشت جبرئیل علیه السلام آمد و گفت: ای محمد! کسی از جانب تو پیامی را ابلاغ نمی گرداند مگر خود تو یا مردی از خود تو، پس پیامبر مرا سوار بر شترش عضباء روانه کرد و من در ذی الحلیفه به او رسیدم و سوره را از وی ستاندم و خداوند مرا به این منقبت مخصوص گرداند. و اما پنجاه و یکم اینکه رسول خدا در روز غدیر خم در پیش روی همه مردمان کنار خود ایستاند و فرمود: هر که من مولای او هستم، اکنون علی مولای اوست و نابود باشند و سرنگون قوم ستمگر. و اما پنجاه و دوم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! می خواهی کلماتی را که جبرئیل علیه السلام به من آموخت به تو بیاموزم؟ عرض کردم آری. فرمود: بگو "یا رزاق المقلین،یا راحم المساکین، یا اسمع السامعین،یا ابصر الناظرین،یا ارحم الراحمین، ارحمنی و ارزقنی"(1).

و اما پنجاه و سوم اینکه خداوند تبارک و تعالی دنیا را به پایان نرساند مگر آنکه قائم خاندان ما برخیزد و کینه جویان ما را از دم تیغ بگذراند و جزیه هم نپذیرد و چلیپا و بتها را در هم شکند تا آنکه آتش جنگ فرونشیند و به گرفتن اموال فرمان می دهد و آنرا برابر میان مردمان تقسیم می کند و در میان ایشان دادگری می نماید. و اما پنجاه و چهارم آنکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: یا علی! بنی امیه تو را لعن و نفرین خواهند فرستاد و فرشته ای ایشان را به هر لعنتی که کنند، هزار بار لعنت فرستد و چون قائم آل محمد (ص) ظهور نماید، چهل سال ایشان را لعنت و نفرین نماید. پنجاه و پنجم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: گروه هایی از امت من در قضاوت درباره تو به آزمایش و ابتلایی کشیده خواهند شد و خواهند گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم

ص: 443


1- . ای روزی دهنده تنگدستان، ای رحمتگر بینوایان، ای شنواترین نیوشگران، ای بیناترین نگرندگان، ای مهرورزترین مهرورزان، بر من رحمت فرست و روزی ام بخش.

ص: 448

هیچ چیز به عنوان ما ترک باقی نگذاشت که بخواهد در آن چیزی را برای علی وصیت کرده باشد. و آیا کتاب پروردگارم برترین چیز پس از خداوند عز و جل نیست؟ سوگند به آنکه مرا بر حق به رسالت برانگیخت، اگر آنرا به خوبی گرد نیاوری، هرگز و تا ابد جمع آوری نخواهد گشت. و اینگونه خداوند عز و جل، از بین صحابه، مرا به این امر مخصوص گرداند. و اما پنجاه و ششم اینکه خداوند تبارک و تعالی هر آنچه که ویژه اولیاء و بندگان فرمانبردارش قرار داده بود، به من نیز عطا فرمود و مرا وارث محمد صلّی الله علیه و آله و سلم قرار داد، حال هر که خواهد خرسند باشد یا ناخرسند .. و با دستش بسوی مدینه اشاره کرد. و اما پنجاه و هفتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در غزوه ای حاضر بود و ذخیره آب سپاه پایان یافت. حضرت به من فرمود: علی! به سمت آن صخره روانه شو و بگو: من فرستاده رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم هستم، فرو بشکاف و برای من آبی روانه گردان و به خدایی که او را به نبوت اکرام نمود، این پیام را به آن صخره رساندم و چیزی چون پستان گاو از آن آشکار گشت و از هر پستان آبی جاری گشت و چون این حال را دیدم بسوی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم شتافتم و به ایشان خبر دادم و فرمودند: یا علی، راه بیفت و از آن آب بیاور و همه سپاه روانه شدند و مشکها و ظرفهایشان را پر از آب کردند و مرکبهای خود را سیراب کردند و خود نوشیدند و وضو ساختند. خداوند عز و جل، از بین صحابه، این امر را به من اختصاص داد. و اما پنجاه و هشتم اینکه رسول خدا در یکی از غزوات،آنگاه که ذخیره آب پایان یافت، به من فرمود: ای علی، ظرف آبی برای من بیاور و من ظرفی آبخوری برای حضرت آوردم و آنرا به ایشان دادم و ایشان دست راست خود و مرا درون ظرف قرار داد و فرمود: لبریز شو و آب از میان انگشتان ما جوشید و سرریز شد. و اما پنجاه و نهم اینکه حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلم مرا به سوی خیبر گسیل نمود و چون به آنجا رسیدم دیدم که دروازه آنرا بسته دیدم، پس آنرا به شدت تکان دادم و به قدرت از جای برکندم و آنرا چهل گام آنسوتر بر زمین افکندم و سپس وارد شدم و ناگاه مرحب پیش رویم آمد و حمله ور شد و من نیز به او حمله بردم و زمین را از خونش سیراب کردم

ص: 444

[28] باب ما جری بین أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه و بین عثمان و ولاته و أعوانه و بعض أحواله

الأخبار

«1»

مَا (1)بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْعَدَ (2)بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (3)بْنِ أَبِی عَمْرَةَ الْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: لَمَّا قَدِمَ أَبُو ذَرٍّ عَلَی عُثْمَانَ قَالَ: أَخْبِرْنِی أَیُّ الْبِلَادِ أَحَبُّ إِلَیْکَ؟. قَالَ: مُهَاجَرِی. قَالَ: لَسْتَ بِمُجَاوِرِی. قَالَ: فَأَلْحَقُ بِحَرَمِ اللَّهِ فَأَکُونَ فِیهِ. قَالَ: لَا. قَالَ: فَالْکُوفَةُ أَرْضٌ بِهَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

قَالَ: لَا. قَالَ: فَلَسْتُ بِمُخْتَارٍ غَیْرَهُنَّ، فَأَمَرَهُ بِالْمَسِیرِ إِلَی الرَّبَذَةِ. فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِی: اسْمَعْ وَ أَطِعْ وَ أَنْفِذْ حَیْثُ قَادُوکَ وَ لَوْ لِعَبْدٍ حَبَشِیٍّ مُجَدَّعٍ، فَخَرَجَ إِلَی الرَّبَذَةِ، فَأَقَامَ هُنَا مُدَّةً ثُمَّ دَخَلَ الْمَدِینَةَ (4)فَدَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ وَ النَّاسُ عِنْدَهُ سِمَاطَیْنِ (5)، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ أَخْرَجْتَنِی مِنْ أَرْضِی إِلَی

ص: 449


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 321- 322، بتفصیل فی الإسناد.
2- فی المصدر: عبد الرّحمن بن سعد.
3- فی الأمالی: عبد الرّحمن، بدلا من: عبد اللّه.
4- فی المصدر: فأقام مدّة ثمّ أتی إلی المدینة.
5- قال فی النّهایة 2- 401: و فی حدیث الإیمان: حتّی سلم من طرف السّماط. السّماط: الجماعة من النّاس و النّخل، و المراد به فی الحدیث الجماعة الّذین کانوا جلوسا عن جانبیه.

و این پس از آنی بود که پیامبر (ص) دو تن از یارانش را فرستاده بود و آندو ناکام بازگشته بودند. و اما شصتم اینکه من عمرو بن عبد ودّ را کشتم و او با هزار مرد جنگی برابری می کرد. و اما شصت و یکم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: ای علی، حکایت تو در میان این امت بسان (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) است و هر که تو را از ته دل دوست داشته باشد، چون آن است که یک سوم قرآن را خوانده باشد و هر که تو را به دل دوست داشته و به زبانش از تو حمایت کند، گویی که دو سوم قرآن را خوانده است و هر که تو را دوست داشته باشد و به زبانش و به دستش یاری ات نماید،گویی که تمام قرآن را خوانده باشد. و اما شصت و دوم اینکه من در تمام موقعیتها و در همه جنگها همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بودم و پرچم سپاه او به دست من بود. و اما شصت وسوم اینکه من هرگز از پیشروی در میدان جنگ نگریختم و هرگز کسی با من در جنگ نشد مگر آنکه خونش بر زمین جاری گشت. و شصت و چهارم اینکه برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم پرنده ای بریان شده از بهشت فرو فرستاده شد و ایشان از خدای عز و جل به دعا خواست که محبوبترین بندگانش را به نزد وی فرستد و خداوند توفیق این امر را به من داد و من همراه با او، از آن پرنده خوردم. و اما شصت و پنجم اینکه من در مسجد نماز می خواندم که مستمندی از راه رسید و در حالیکه من در رکوع بودم، درخواست نمود و من انگشتری ام را که در انگشتم بود، به او دادم و خدای تبارک و تعالی این آیه را درباره من نازل فرمود : (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)(1) -: ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند). و شصت و ششم اینکه خدای تبارک و تعالی دو بار خورشید را برای من بازگرداند و برای هیچیک از امت محمد صلّی الله علیه و آله و سلم این کار را نکرده است. شصت و هفتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم امر فرمود که من در زمان حیات ایشان و پس از آن به نام امیر المومنین خوانده شوم و این لقب بر احدی جز من اطلاق نشد. و شصت و هشتم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: ای علی، چون

ص: 445


1- . المائدة/ 55

أَرْضٍ لَیْسَ بِهَا زَرْعٌ وَ لَا ضَرْعٌ إِلَّا شُوَیْهَاتٌ، وَ لَیْسَ لِی خَادِمٌ إِلَّا مُحَرَّرَةٌ (1)، وَ لَا ظِلٌّ یُظِلُّنِی إِلَّا ظِلُّ شَجَرَةٍ فَأَعْطِنِی خَادِماً وَ غُنَیْمَاتٍ أَعِیشُ فِیهَا، فَحَوَّلَ وَجْهَهُ عَنْهُ، فَتَحَوَّلَ عَنْهُ (2)إِلَی السِّمَاطِ الْآخَرِ، فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ حَبِیبُ بْنُ سَلَمَةَ: لَکَ عِنْدِی یَا أَبَا ذَرٍّ أَلْفُ دِرْهَمٍ وَ خَادِمٌ وَ خَمْسُمِائَةِ شَاةٍ. قَالَ أَبُو ذَرٍّ: أَعْطِ خَادِمَکَ وَ أَلْفَکَ وَ شُوَیْهَاتِکَ مَنْ هُوَ أَحْوَجُ إِلَی ذَلِکَ مِنِّی، فَإِنِّی إِنَّمَا أَسْأَلُ حَقِّی فِی کِتَابِ اللَّهِ، فَجَاءَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: أَ لَا تُغْنِی عَنْهَا (3)سَفِیهَکَ هَذَا!. قَالَ: أَیُّ سَفِیهٍ؟!. قَالَ: أَبُو ذَرٍّ. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَیْسَ بِسَفِیهٍ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ أَصْدَقَ لَهْجَةً مِنْ أَبِی ذَرٍّ، أَنْزَلَهُ بِمَنْزِلَةِ مُؤْمِنِ آلِ فِرْعَوْنَ: (إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ) (4)قَالَ عُثْمَانُ: التُّرَابُ فِی فِیکَ. قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلِ التُّرَابُ فِی فِیکَ، أَنْشُدُ بِاللَّهِ مَنْ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ ذَلِکَ لِأَبِی ذَرٍّ، فَقَامَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ عَشَرَةٌ فَشَهِدُوا بِذَلِکَ، فَوَلَّی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَلَی الْعَشَاءِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ إِذْ جَاءَ الْخَادِمُ فَقَالَ: هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِالْبَابِ، فَدَخَلَ عُثْمَانُ فَجَلَسَ، فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: تَعَشَّ.

قَالَ: تَعَشَّیْتُ، فَوَضَعَ یَدَهُ، فَلَمَّا فَرَغْنَا مِنَ الْعَشَاءِ قَامَ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ وَ جَلَسْتُ وَ تَکَلَّمَ عُثْمَانُ، فَقَالَ: یَا خَالِ! أَشْکُو إِلَیْکَ ابْنَ أَخِیکَ یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَإِنَّهُ أَکْثَرَ فِی شَتْمِی (5)وَ نَطَقَ فِی عِرْضِی، وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ فِی ظُلْمِکُمْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، إِنْ یَکُنْ هَذَا الْأَمْرُ لَکُمْ فَقَدْ سَلَّمْتُمُوهُ إِلَی مَنْ هُوَ أَبْعَدُ مِنِّی، وَ إِنْ لَا یَکُنْ

ص: 450


1- فی س: مررّة. و لا مناسبة لها بالمقام.
2- لا توجد: عنه، فی س.
3- فی المصدر: عنّا. و هو الصّحیح.
4- غافر: 28.
5- فی المصدر: أکثر علیّ.

روز قیامت فرا رسد منادی از دل عرش به فریاد خواهد گفت: کجاست سرور انبیاء؟ و من برمی خیزم و سپس به فریاد می گوید: کجاست سرور اوصیاء؟ و تو برمی خیزی و آنگاه رضوان کلیدهای بهشت را برای من می آورد و مالک کلید های دوزخ را می آورد و هر دو می گویند: خداوند عز و جل به ما امر فرمود که آنها را به شما بدهیم و تو را بگوییم که آنرا به علی بن ابی طالب بدهی و تو تقسیم کننده بهشت و دوزخ خواهی بود. شصت و نهم اینکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: اگر تو نبودی منافقان از مومنان بازشناخته نمی شدند. و هفتادم اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم خوابید و به من و همسرم و دو پسرم حسن و حسین نیز فرمود تا بخوابیم و آنگاه عبایی پشمین بروی ما کشید و خداوند این آیه شریفه را درباره ما نازل فرمود: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)(1) -: خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند) و جبرئیل علیه السلام گفت: من هم با شمایم ای محمد (ص) و اینگونه ششمین نفر ما جبرئیل علیه السلام بود.

روایت3. و 4

ابن المتوکل به سندی از جابر بن عبد الله انصاری روایت می کند که گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام برای ما خطبه ای خواند و نخست خدای را حمد و ثنا گفت و سپس فرمود: به راستی که جلوی این منبر شما چهار گروه از یاران محمد صلّی الله علیه و آله و سلم هستند و از جمله ایشان انس بن مالک و براء بن عازب الانصاری و اشعث بن قیس الکندی و خالد بن یزید البجلی و .. هستند. سپس روی به سوی انس بن مالک نمود و فرمود: ای انس! اگر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ای که فرمود: هر که من مولای او هستم، اکنون این علی مولای اوست و امروز به ولایت من شهادت ندهی،خداوند تو را نمیراند مگر آنکه تو را به پیسی مبتلا گرداند که عمامه آنرا نپوشاند. و اما تو ای اشعث اگر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ای که فرمود: "هر که من مولای او هستم، اکنون این علی مولای اوست، خداوندا با هر که با او دوستی نمود، دوست باش، و با هر که با او ستیزه جویی کرد، دشمن باش" ولی امروز به ولایت من شهادت ندهی،

ص: 446


1- . الأحزاب/ 33

لَکُمْ فَحَقِّی أَخَذْتُ، فَتَکَلَّمَ الْعَبَّاسُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ ذَکَرَ مَا خَصَّ اللَّهُ بِهِ قُرَیْشاً مِنْهُ، وَ مَا خَصَّ بِهِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ خَاصَّةً، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ فَمَا حَمِدْتُکَ لِابْنِ أَخِی وَ لَا حَمِدْتُ ابْنَ أَخِی فِیکَ، وَ مَا هُوَ وَحْدَهُ، وَ لَقَدْ نَطَقَ غَیْرُهُ، فَلَوْ أَنَّکَ هَبَطْتَ مِمَّا صَعِدْتَ وَ صَعِدُوا مِمَّا هَبَطُوا لَکَانَ ذَلِکَ أَقْرَبَ. فَقَالَ: أَنْتَ وَ ذَلِکَ یَا خَالِ (1)فَقَالَ: فَلِمَ تَکَلَّمُ بِذَلِکَ عَنْکَ؟.

قَالَ: نَعَمْ، أَعْطِهِمْ عَنِّی مَا شِئْتَ. وَ قَامَ عُثْمَانُ فَخَرَجَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ رَجَعَ إِلَیْهِ فَسَلَّمَ وَ هُوَ قَائِمٌ، ثُمَّ قَالَ: یَا خَالِ! لَا تَعْجَلْ بِشَیْ ءٍ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکَ، فَرَفَعَ (2)الْعَبَّاسُ یَدَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ اسْبِقْ لِی (3)مَا لَا خَیْرَ (4)لِی فِی إِدْرَاکِهِ، فَمَا مَضَتِ الْجُمْعَةُ حَتَّی مَاتَ.

«2»

مَا (5)ابْنُ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ (6)عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَمِّهِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ أَبِیهِ (7)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ (8)بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، أَنَّهُ نَزَلَ عَلَی خَالِدِ بْنِ أُسَیْدٍ بِمَکَّةَ، فَقَالَ لَهُ: لَوْ أَتَیْتَ ابْنَ عَمِّکَ فَوَصَلَکَ (9)، فَأَتَی عُثْمَانَ فَکَتَبَ لَهُ (10)إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ أَنْ صِلْهُ بِسِتِّمِائَةِ أَلْفٍ، فَنَزَلَ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَسَأَلَهُ (11)، فَقَالَ لَهُ:

ص: 451


1- فی المصدر: یا خالی- بالیاء-.
2- فی س: فوقع.
3- فی الأمالی: استو بی. و فی ک: بی، بدلا من: لی، و جعل الأخیرة نسخة بدل.
4- فی المصدر: لا خبر.
5- الأمالی للشّیخ الطّوسیّ 2- 322، بتفصیل فی الإسناد.
6- لا توجد: بن، فی المصدر.
7- لا توجد: عن أبیه، فی الأمالی.
8- فی الأمالی: أبو عبد اللّه.
9- فی الأمالی: فوصلت.
10- لا توجد: له، فی المصدر.
11- فی الأمالی: فسأل.

خداوند تو را نمیراند مگر اینکه دو چشمت را کور کرده باشد. و اما تو ای خالد بن یزید اگر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ای که فرمود: "هر که من مولای او هستم، اکنون این علی مولای اوست، خداوندا با هر که با او دوستی نمود، دوست باش، و با هر که با او ستیزه جویی کرد، دشمن باش" ولی امروز به ولایت من شهادت ندهی، خداوند تو را بر مرگ جاهلی بمیراند. و اما تو ای براء بن عازب اگر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیده ای که فرمود: "هر که من مولای او هستم، اکنون این علی مولای اوست، خداوندا با هر که با او دوستی نمود، دوست باش، و با هر که با او ستیزه جویی کرد، دشمن باش" ولی امروز به ولایت من شهادت ندهی، خداوند تو را در همانجایی بمیراند که از آن هجرت نمودی. جابر بن عبد الله الانصاری گوید: به خدا سوگند که انس بن مالک را دیدم که به پیسی مبتلا شده که می کوشید آنرا با عمامه بپوشاند ولی پوشیده نمی شد و اشعث بن قیس را دیدم که دو چشمش نابینا شده بود و می گفت: خدا را شکر که دعای امیر المومنین علی بن ابیطالب علیه السلام را بر کوری من در دنیا قرار داد و علی دعای عذاب در آخرت برایم نکرد تا عذاب گردم. و اما خالد بن یزید درگذشت و خانواده اش می خواستند او را دفن کنند و در خانه اش برای او قبری کندند و او را به خاک سپردند و قبیله کنده این خبر را شنیدند و سوار بر اسب و شترهایی به در خانه اش آمدند و شتران را در آنجا پی کردند و اینگونه بود که او بسان جاهلیان درگذشت. و اما براء بن عازب نیز از سوی معاویه والی یمن گشت و در حالی که از آنجا هجرت نموده بود، همانجا درگذشت .

ص: 447

قَدْ بَارَکَ اللَّهُ لِی فِی مَشُورَتِکَ فَأَتَیْتُهُ فَأَمَرَ لِی بِسِتِّمِائَةِ أَلْفٍ، فَقَالَ لَهُ ابْنُ عُمَرَ: سِتِّینَ أَلْفاً!. قَالَ: مِائَةُ أَلْفٍ وَ مِائَةُ أَلْفٍ وَ مِائَةُ أَلْفٍ (1).. سِتَّ مَرَّاتٍ، فَقَالَ لَهُ ابْنُ عُمَرَ:

اسْکُتْ! فَمَا أَسْوَدَ عُثْمَانَ.

- أقول: رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (2)، عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ، قَالَ:

رَوَی فِی الْمُوَفَّقِیَّاتِ (3)عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: أَرْسَلَ إِلَیَّ عُثْمَانُ فِی الْهَاجِرَةِ (4)فَتَقَنَّعْتُ بِثَوْبِی وَ أَتَیْتُهُ، فَدَخَلْتُ (5)وَ هُوَ عَلَی سَرِیرِهِ وَ فِی یَدِهِ قَضِیبٌ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ مَالٌ دَثِرٌ (6)صُبْرَتَانِ مِنْ وَرِقٍ وَ ذَهَبٍ-، فَقَالَ: دُونَکَ خُذْ مِنْ هَذَا حَتَّی تَمْلَأَ بَطْنَکَ فَقَدْ أَحْرَقْتَنِی. فَقُلْتُ: وَصَلَتْکَ رَحِمٌ! إِنْ کَانَ هَذَا الْمَالُ وَرِثْتَهُ أَوْ أَعْطَاکَهُ مُعْطٍ أَوِ اکْتَسَبْتَهُ مِنْ تِجَارَةٍ کُنْتُ أَحَدَ رَجُلَیْنِ: إِمَّا آخُذُ وَ أَشْکُرُ أَوْ أُوَفِّرُ وَ أَجْهَدُ، وَ إِنْ کَانَ مِنْ مَالِ اللَّهِ وَ فِیهِ حَقُّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْیَتِیمِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ، فَوَ اللَّهِ مَا لَکَ أَنْ تُعْطِیَنِیهِ وَ لَا لِی أَنْ آخُذَهُ. فَقَالَ: أَبَیْتَ وَ اللَّهِ إِلَّا مَا أَبَیْتَ. ثُمَّ قَامَ إِلَیَّ بِالْقَضِیبِ فَضَرَبَنِی، وَ اللَّهِ مَا أَرُدُّ یَدَهُ حَتَّی قَضَی حَاجَتَهُ، فَتَقَنَّعْتُ بِثَوْبِی وَ رَجَعْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ قُلْتُ: اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ إِنْ کُنْتُ أَمَرْتُکَ بِمَعْرُوفٍ وَ نَهَیْتُکَ (7)عَنْ مُنْکَرٍ.

وَ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ (8)فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (9)، قَالَ: رَوَی عَنْ عَمِّهِ، عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ، عَنْ رِجَالِهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا بَنَی عُثْمَانُ دَارَهُ بِالْمَدِینَةِ أَکْثَرَ

ص: 452


1- لا توجد: و مائة ألف، فی المصدر.
2- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 16، بتصرّف.
3- الموفّقیّات: 612.
4- قال فی النّهایة 5- 246: و الهجیر و الهاجرة: اشتداد الحرّ نصف النّهار.
5- فی الموفّقیّات زیادة: علیه.
6- قال فی النّهایة 2- 100: فیه ذهب أهل الدّثور بالأجور الدّثور- جمع دثر- و هو المال الکثیر، و یقع علی الواحد و الاثنین و الجمیع.
7- فی الموفّقیّات: نهیت.
8- فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 6.
9- الموفّقیّات: 602- 603.

ص: 448

النَّاسُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ فَبَلَغَهُ، فَخَطَبَنَا فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ ثُمَّ صَلَّی (1)بِنَا، ثُمَّ عَادَ إِلَی الْمِنْبَرِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله)، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ النِّعْمَةَ إِذَا حَدَثَتْ حَدَثَ (2)لَهَا حُسَّادٌ حَسَبَهَا، وَ أَعْدَاءٌ قَدْرَهَا، وَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُحْدِثْ لَنَا نِعَماً لِیَحْدُثَ لَهَا حُسَّادٌ عَلَیْهَا، وَ مُتَنَافِسُونَ (3)فِیهَا، وَ لَکِنَّهُ قَدْ کَانَ مِنْ بِنَاءِ مَنْزِلِنَا هَذَا مَا کَانَ إِرَادَةُ جَمْعِ الْمَالِ فِیهِ وَ ضَمُّ الْقَاصِیَةِ إِلَیْهِ، فَأَتَانَا عَنْ أُنَاسٍ مِنْکُمْ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ:

أَخَذَ فَیْئَنَا (4)وَ أَنْفَقَ شَیْئاً (5)وَ اسْتَأْثَرَ بِأَمْوَالِنَا، یَمْشُونَ خَمَراً، وَ یَنْطِقُونَ سِرّاً، کَأَنَّا غُیَّبٌ عَنْهُمْ، وَ کَأَنَّهُمْ یَهَابُونَ مُوَاجَهَتَنَا، مَعْرِفَةً مِنْهُمْ بِدُحُوضِ حُجَّتِهِمْ، فَإِذَا غَابُوا عَنَّا یَرُوحُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضِهِمْ یَذْکُرُنَا، وَ قَدْ وَجَدُوا عَلَی ذَلِکَ أَعْوَاناً مِنْ نُظَرَائِهِمْ، وَ مُؤَازِرِینَ مِنْ شُبَهَائِهِمْ، فَبُعْداً بُعْداً! وَ رَغْماً رَغْماً!.

قَالَ: ثُمَّ أَنْشَدَ بَیْتَیْنِ یُومِئُ فِیهِمَا إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

تَوَقَّدْ بِنَارٍ أَیْنَمَا کُنْتَ وَ اشْتَعِلْ*** فَلَسْتَ تَرَی مِمَّا تُعَالِجُ شَافِیاً

تَشِطُّ فَیَقْضِی الْأَمْرُ دُونَکَ أَهْلَهُ (6)***وَشِیکاً وَ لَا تُدْعَی إِذَا کُنْتَ نَائِیاً

وَ ذَکَرَ تَمَامَ خُطْبَتِهِ، ثُمَّ قَالَ: ثُمَّ هَمَّ بِالنُّزُولِ فَبَصُرَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ نَاسٌ مِنْ أَهْلِ هَوَاهُ (7)یَتَنَاجَوْنَ، فَقَالَ:

إِیهاً .. إِیهاً! إِسْرَاراً لَا جِهَاراً؟! أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا أَحْنَقَ (8)عَلَی جَرَّةٍ (9)، وَ لَا

ص: 453


1- فی ک: قد صلّی.
2- فی س: حدت، و فی المصدرین: حدثت.
3- فی المصدرین: و منافسون.
4- فی س: فیأ. و لعلّها: فیئا، قد کتبت کذلک.
5- فی الموفّقیّات: شیئنا.
6- وضع علی أهله فی س رمز نسخة بدل.
7- فی ک: أهواه.
8- فی مطبوع البحار: أخنق.
9- قال فی النّهایة 1- 451: لا یصلح هذا الأمر إلّا لمن لا یحنق علی جرّته .. أی لا یحقد علی رعیّته. و الحنق: الغیظ. و الجرّة: ما یخرجه البعیر من جوفه و یمضغه، و الإحناق: لحوق البطن و التصاقه.

باب بیست و هشتم : آنچه میان امیر المومنین علیه السلام و عثمان و والیان و یاران او گذشت و بیان برخی از احوال وی

روایات

روایت1.

امالی طوسی(1): شیخ طوسی از عبد الله بن اسعد بن زراره به نقل از عبد الله بن ابی عمرة الانصاری روایت می کند که گفت: آنگاه که ابوذر به نزد عثمان آمد، او به وی گفت: بگو بدانم از کدام سرزمین خوشت می آید؟ گفت: همانجا که بدان مهاجرت کرده ام. گفت: تو را نسزد که مجاور من باشی. گفت: پس به سوی حرم الهی رفته و آنجا ساکن می شوم. گفت: نه. گفت: پس کوفه که شهری است که اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در آنند. گفت: نه. گفت: پس جای دیگری را نمی پسندم. پس به او دستور داد که بسوی ربذه روانه شود. گفت: به راستی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: تو را به هرکجا که فرستند، گوش بده و سر نه و حتی اگر به دستور برده حبشی بینی بریده ای باشد، اطاعت کن. پس وی به سوی ربذه روانه شده و مدتی در آنجا ماند و سپس به مدینه آمد و بر عثمان که گروهی در دو طرف او نشسته بودند، وارد شد و گفت: ای امیر مومنان اگر مرا از سرزمینم به منطقه ای

ص: 449


1- . أمالی شیخ طوسیّ 2: 321- 322، با ذکر مفصل سندها.

أُوتِیَ مِنْ ضَعْفِ مِرَّةٍ (1)، وَ لَوْ لَا النَّظَرُ مِنِّی (2)وَ (3)لِی وَ لَکُمْ، وَ الرِّفْقُ (4)بِی وَ بِکُمْ لَعَاجَلْتُکُمْ، فَقَدِ اغْتَرَرْتُمْ وَ أَقَلْتُمْ (5)مِنْ أَنْفُسِکُمْ.

ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ یَدْعُو (6)وَ هُوَ یَقُولُ: اللَّهُمَّ قَدْ تَعْلَمُ حُبِّی لِلْعَافِیَةِ وَ إِیثَارِی لِلسَّلَامَةِ فَأْتِنِیهَا (7)، قَالَ: فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَامَ عَدِیُّ بْنُ الْخِیَادِ ... وَ کَلَّمَهُ (8) بِکَلَامٍ ذَکَرَهُ، ثُمَّ قَالَ: وَ نَزَلَ عُثْمَانُ فَأَتَی مَنْزِلَهُ وَ أَتَاهُ النَّاسُ وَ فِیهِمُ ابْنُ عَبَّاسٍ، فَلَمَّا أَخَذُوا مَجَالِسَهُمْ أَقْبَلَ عَلَی ابْنِ عَبَّاسٍ، فَقَالَ: مَا لِی وَ لَکُمْ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ؟! مَا أَغْرَاکُمْ بِی، وَ أَوْلَعَکُمْ بِتَعْقِیبِ أَمْرِی لَتَنْقِمُونَ (9)عَلَیَّ أَمْرَ الْعَامَّةِ .. وَ عَاتَبَهُ بِکَلَامٍ طَوِیلٍ، فَأَجَابَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ، وَ قَالَ فِی جُمْلَةِ کَلَامِهِ-: ..

اخْسَأِ (10)الشَّیْطَانَ عَنْکَ لَا یَرْکَبْکَ، وَ اغْلِبْ غَضَبَکَ وَ لَا یَغْلِبْکَ، فَمَا دَعَاکَ إِلَی هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی کَانَ مِنْکَ؟. قَالَ: دَعَانِی إِلَیْهِ ابْنُ عَمِّکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ عَسَی أَنْ یُکَذِّبَ مُبَلِّغَکَ!. قَالَ عُثْمَانُ: إِنَّهُ ثِقَةٌ. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ:

إِنَّهُ لَیْسَ بِثِقَةٍ مَنْ أُولِعَ (11)وَ أَغْرَی. قَالَ عُثْمَانُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! اللَّهَ إِنَّکَ مَا تَعْلَمُ مِنْ

ص: 454


1- فی س: قرّة. و المرّة: القوّة و الشدّة، قاله فی النّهایة 4- 316. و قال 4- 318: قرّ یومنا یقرّ قرّة و یوم قرّ .. أی بارد و لیلة قرّة.
2- لا توجد: منّی، فی المصدرین.
3- وضع علی ک علی الواو رمز نسخة بدل.
4- فی س: بالرّفق.
5- فی س: أفلتم.
6- لا توجد: یدعو، فی س.
7- فی المصدر: فألبسنیها. و هی نسخة بدل فی مطبوع البحار.
8- فی ک: و تکلّمه، و لا معنی لها.
9- فی ک نسخة بدل: أ تنقمون، و هی الّتی وردت فی شرح النّهج و الموفّقیّات.
10- فی المصدرین: اخس، و هو الظّاهر.
11- فی المصدرین: بلغ.

فرستاده ای که نه گیاهی در آن هست و نه شیر حیوانی مگر چند بره کوچک و خادمی ندارم مگر زن آزاده ام و هیچ سایه ای بر سر ندارم مگر سایه یک درخت، پس خود مرا خادمی بده و چند گوسفند تا بواسطه آن گذران زندگی کنم ولی او از ابوذر به سوی دیگر حاضران روی گرداند. ابوذر سخن خود را بار دیگر گفت و حبیب بن سلمه به وی گفت: ای ابوذر من به تو هزار درهم و یک خادم و پانصد گوسفند می دهم. ابوذر گفت: خادمت و آن هزار درهم و بره هایت را به کسی بده که از من به آن نیازمندتر است که من به راستی که حقم را که در کتاب خدا بیان شده، می طلبم. پس علی علیه السلام سررسید و عثمان به او گفت: نمی خواهی شر این دیوانه تان را از سر ما کم کنی؟ گفت: کدام دیوانه ؟ گفت: ابوذر. علی علیه السلام فرمود: او دیوانه نیست. شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم می فرمود: آسمان سایه نیافکند و زمین بر پشت خود حمل نکرد از ابوذر راستگوتری را. و او را بسان مومن آل فرعون معرفی نمود: (إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ)(1). -: و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید). عثمان گفت: خاک بر دهانت. علی علیه السلام فرمود: بلکه خاک بر دهان خود توست. شما حاضران را به خدا سوگند می دهم که هر که این سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم درباره ابوذر را شنیده است، زبان باز کند. پس ابوهریره و ده تن دیگر برخاستند و شهادت دادند و علی علیه السلام روی گرداند و رفت.

ابن عباس گوید: پس از مغرب برای شام نزد پدرم بودم که ناگاه خادمی آمد و گفت: امیر مومنان پشت در است، پس عثمان وارد شد و نشست و پدرم عباس به او گفت: شام بخور. گفت: شام خورده ام و دست بنهاد و خورد. وقتی شاممان را خوردیم، کسانی که نزد او بودند، برخاستند و من نزد او نشستم و عثمان شروع به سخن گفتن کرد و گفت: دایی! از برادر زاده ات – منظورش علی علیه السلام بود- گلایه دارم، چرا که او بسیار مرا ناسزا گفته و آبرویم را برده است و من از ستم شما بنی عبد المطلب به خدا پناه می برم. اگر این امر خلافت از آن شماست که پیش از این آنرا به کسی غریبه تر از من سپرده بودید و اگر از آن شما نیست،

ص: 450


1- . غافر/ 28

عَلِیٍّ مَا شَکَوْتُ مِنْهُ؟. قَالَ: اللَّهُمَّ لَا، إِلَّا أَنْ یَقُولَ کَمَا یَقُولُ النَّاسُ، وَ یَنْقِمُ کَمَا یَنْقِمُونَ، فَمَنْ أَغْرَاکَ بِهِ وَ أَوْلَعَکَ بِذِکْرِهِ دُونَهُمْ؟. قَالَ عُثْمَانُ: إِنَّمَا أَفْتَی مِنْ أَعْظَمِ الدَّاءِ الَّذِی یَنْصِبُ نَفْسَهُ لِرَأْسِ الْأَمْرِ وَ هُوَ عَلِیٌّ ابْنُ عَمِّکَ، وَ هَذَا وَ اللَّهِ کُلُّهُ مِنْ نَکَدِهِ وَ شُؤْمِهِ. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَهْلًا! اسْتَثْنِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قُلِ: إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

فَقَالَ: إِنْ شَاءَ اللَّهُ. ثُمَّ قَالَ: إِنِّی أَنْشُدُکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! الْإِسْلَامَ وَ الرَّحِمَ، فَقَدْ وَ اللَّهِ غُلِبْتُ وَ ابْتُلِیتُ بِکُمْ، وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ کَانَ صَائِراً (1)إِلَیْکُمْ دُونِی فَحَمَلْتُمُوهُ عَنِّی وَ کُنْتُ أَحَدَ أَعْوَانِکُمْ عَلَیْهِ، إِذاً وَ اللَّهِ لَوَجَدْتُمُونِی لَکُمْ خَیْراً مِمَّا وَجَدْتُکُمْ لِی، وَ لَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ الْأَمْرَ لَکُمْ وَ لَکِنَّ قَوْمَکُمْ دَفَعُوکُمْ عَنْهُ وَ اخْتَزَلُوهُ دُونَکُمْ، فَوَ اللَّهِ مَا أَدْرِی أَ رَفَعُوکُمْ أَمْ رَفَعُوهُ عَنْکُمْ (2)قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَهْلًا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَإِنَّا نَنْشُدُکَ اللَّهَ وَ الْإِسْلَامَ وَ الرَّحِمَ مِثْلَ مَا نَشَدْتَنَا، أَنْ تَطْمَعَ فِینَا وَ فِیکَ عَدُوّاً، وَ تُشْمِتَ بِنَا وَ بِکَ حَسُوداً، إِنَّ أَمْرَکَ إِلَیْکَ مَا کَانَ قَوْلًا، فَإِذَا صَارَ فِعْلًا فَلَیْسَ إِلَیْکَ وَ لَا فِی یَدِکَ، وَ إِنَّا وَ اللَّهِ لتخالفن [لَنُخَالِفَنَ] (3)إِنْ خُولِفْنَا، وَ لتنازعن [لَنُنَازِعَنَ] إِنْ نُوزِعْنَا، وَ مَا یمتنک [تَمَنِّیکَ] (4)أَنْ یَکُونَ الْأَمْرُ صَارَ إِلَیْنَا دُونَکَ إِلَّا أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ مِنَّا مَا یَقُولُهُ النَّاسُ وَ یَعِیبَ کَمَا عَابُوا! وَ أَمَّا صَرْفُ قَوْمِنَا عَنَّا الْأَمْرَ فَعَنْ حَسَدٍ قَدْ (5)وَ اللَّهِ وَ (6)مَا عَرَفْتَهُ، وَ بَغْیٍ وَ اللَّهِ (7)عَلِمْتَهُ، فَاللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا، وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّکَ لَا تَدْرِی أَ رَفَعُوهُ عَنَّا أَمْ رَفَعُونَا عَنْهُ (8)؟، فَلَعَمْرِی إِنَّکَ لَتَعْرِفُ أَنَّهُ لَوْ صَارَ إِلَیْنَا هَذَا الْأَمْرُ مَا ازْدَدْنَا بِهِ

ص: 455


1- فی المصدرین: کان صار.
2- فی المصدرین: أ دفعوه عنکم أم دفعوکم عنه.
3- فی المصدرین: یدیک .. لنخالفنّ .. لتنازعن. و فی س: لننازعنّ.
4- فی الموفّقیّات: و ما تمنّیک، و هو الظّاهر.
5- قد: اسم مرادف لحسب، کما فی مجمع البحرین 3- 126.
6- وضع علی الواو فی ک رمز نسخة بدل.
7- فی المصدرین: قد و اللّه عرفته، و بغی قد و اللّه. و فی س: و بقی، و فی ک: قد، و وضع علیها رمز نسخة بدل.
8- فی الموفقیات : أدفعوه عنا أم دفعونا عنه.

که من حق خود را ستانده ام. پس عباس سخن آغاز کرد و حمد و ثنای خدا گفت و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم درود فرستاد و هر آنچه را که خداوند قبیله قریش را بدان مخصوص گردانده و بویژه آنچه که نسل عبد المطلب بدان مخصوص گشته را ذکر نمود و گفت: اما پس از این سخن بدان که تو را بخاطر برادر زاده ام ستایش ننمودم و او را نیز در برابر تو مدح و ثنا نگفته ام و تنها او نبوده و دیگرانی نیز سخنها رانده اند و اگر تو از آنچه بر آن فراز گشته ای، به زیر آیی و ایشان بر آنچه از آن به زیر آمدند، بر می نشستند بهتر بود. عثمان گفت: اگر خواهی چنین کن ای دایی. گفت: پس این امر را از آن خود نمی دانی؟ گفت: آری، از طرف من هر چه خواهی به ایشان ببخش. سپس عثمان برخاست و رفت و چیزی نگذشت که بازگشت و در حالیکه بر پا ایستاده بود،سلام داد و گفت: دایی! فعلا تصمیمی نگیر تا من بار دیگر به نزدت آیم. عباس دستانش را بالا برد و رو به قبله ایستاد و گفت: خداوندا پیش از آنکه روزی را ببینم که خیری برای من در آن نیست، جانم را بگیر. و یک جمعه از آن سخن نگذشته بود که جان سپرد.

روایت2.

امالی طوسی(1): ابن الصلت به سندی که به عبدالله بن عمر می رسد،روایت می کند که وی به نزد خالد بن اسید در مکه آمد و به او گفت: چه خوب می شد اگر به نزد پسرعمویت می رفتی و صله ای در می یافتی. پس وی به نزد عثمان آمد و او برای وی به عبدالله بن عامر (عمر) نامه نوشت که ششصد هزار درهم به او صله بده پس سال بعد عبدالله بن عمر بر او وارد شده و از او پرسید. او گفت:

ص: 451


1- . امالی شیخ طوسی 2: 322، با بیان مفصل سندها

فَضْلًا إِلَی فَضْلِنَا، وَ لَا قَدْراً إِلَی قَدْرِنَا، وَ إِنَّا لَأَهْلُ الْفَضْلِ وَ أَهْلُ الْقَدْرِ، وَ مَا فَضَلَ فَاضِلٌ إِلَّا بِفَضْلِنَا، وَ لَا سَبَقَ سَابِقٌ إِلَّا بِسَبْقِنَا، وَ لَوْ لَا هُدَانَا مَا اهْتَدَی أَحَدٌ، وَ لَا أَبْصَرُوا مِنْ عَمًی، وَ لَا قَصَدُوا مِنْ جَوْرٍ. فَقَالَ عُثْمَانُ: حَتَّی مَتَی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ یَأْتِینِی عَنْکُمْ مَا یَأْتِینِی؟! هَبُونِی کُنْتُ بَعِیداً، أَ مَا کَانَ لِی مِنَ الْحَقِّ عَلَیْکُمْ أَنْ أُرَاقِبَ وَ أَنْ أُنَاظِرَ؟ بَلَی، وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ وَ لَکِنَّ الْفُرْقَةَ سَهَّلَتْ لَکُمُ الْقَوْلَ فِیَّ، وَ تَقَدَّمَتْ بِکُمْ إِلَی الْإِسْرَاعِ إِلَیَّ، وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ (1)

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَخَرَجْتُ فَلَقِیتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ إِذَا بِهِ مِنَ الْغَضَبِ وَ التَّلَظِّی أَضْعَافُ مَا بِعُثْمَانَ، فَأَرَدْتُ تَسْکِینَهُ فَامْتَنَعَ، فَأَتَیْتُ مَنْزِلِی وَ أَغْلَقْتُ بَابِی وَ اعْتَزَلْتُهُمَا، فَبَلَغَ ذَلِکَ عُثْمَانَ، فَأَرْسَلَ إِلَیَّ، فَأَتَیْتُهُ وَ قَدْ هَدَأَ غَضَبُهُ، فَنَظَرَ إِلَیَّ ثُمَّ ضَحِکَ، وَ قَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا أَبْطَأَ بِکَ عَنَّا، إِنَّ تَرْکَکَ الْعَوْدَ إِلَیْنَا دَلِیلٌ (2)عَلَی مَا رَأَیْتَ عَنْ صَاحِبِکَ (3)وَ عَرَفْتَ مِنْ حَالِهِ، فَاللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ، خُذْ بِنَا فِی غَیْرِ ذَلِکَ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَکَانَ عُثْمَانُ بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا أَتَاهُ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَیْ ءٌ فَأَرَدْتُ التَّکْذِیبَ عَنْهُ یَقُولُ: وَ لَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ حِینَ أَبْطَأْتَ عَنَّا وَ تَرَکْتَ الْعَوْدَ إِلَیْنَا، فَلَا أَدْرِی کَیْفَ أَرُدُّ عَلَیْهِ (4)

وَ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ (5)فِی کِتَابِ (6)الْمَذْکُورِ (7)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ،

ص: 456


1- هنا سقط جاء فی شرح النّهج 9- 10، و الموفّقیّات: 606، و هو: قال ابن عبّاس: مهلا! حتّی ألقی علیّا، ثمّ أحمل إلیک علی قدر ما رأی. قال عثمان: أفعل قد فعلت، و طالما طلبت فلا أطلب و لا أجاب و لا أعتب.
2- فی الموفّقیّات: لدلیل.
3- فی شرح النّهج: عند صاحبک.
4- و قد جاء فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 6- 10، باختلاف کثیر. و کذا فی الموفّقیّات: 601 607.
5- کما أورده و حکاه ابن أبی الحدید فی شرح النّهج 9- 13- 14، مع اختلاف کثیر.
6- کذا. و الظّاهر: فی الکتاب- بالألف و اللّام-.
7- الموفّقیّات: 610- 612، باختلاف یسیر.

خداوند به این اندرز و مشورت تو به من نعمت و برکتی قرار داد و پس از آنکه به نزد وی رفتم، او دستور داد ششصد هزار درهم صله به من عطا شود. ابن عمر به او گفت: شصت هزار! و او شش بار تکرار کرد: صد هزار ، صد هزار ، صد .. و ابن عمر به او گفت: خاموش! چه قدر بزرگی کرده عثمان!

می­گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از زبیر بن بکار روایت می کند که گفت: مولف الموفقیّات از علی علیه السلام روایت می کند که فرمود: ظهر هنگام بود که عثمان کسی را به دنبال من فرستاد و من با لباسم صورتم را پوشاندم و به نزد وی رفتم و وارد شدم و او بر تختش تکیه زده بود و چوبدستی در دست داشت و مالی فراوان، پشته ای از سکه های نقره و طلا پیش رویش بود و گفت: پیش آی و از این مال تا هر قدر که شکمت سیر شود، برگیر که آتش به جانم انداختی. گفتم: خویشاوندی یافته ای! اگر این سرمایه به ارث به تو رسیده یا بخشنده ای آنرا به تو بخشیده و یا از کسب و تجارتی آنرا به دست آورده ای، از دو حال خارج نیستم: یا برمی گیریم و تشکر می کنم و یا آنکه آنرا سر جایش می گذارم و به سختی روزگار می گذرانم. و اگر از بیت المال باشد و مردم و یتیمان و در راه ماندگان در آن حقی داشته باشند، سوگند که تو را نرسد که آنرا به من دهی و مرا نرسد که آنرا بگیرم. پس گفت: به خدا که راحتت نمی گذارم مگر به برداشتن از این مال تن دهی. سپس چوب به دست به سمت من خیز برداشت و مرا زد و خدا داند که من رهایش گذاشتم تا هر چه خواست مرا زد و پس از آن من لباسم را به صورتم کشیدم و به سمت خانه روانه شدم و گفتم: خدا خود میان من و تو گواه باشد اگر تو را امر به معروف و نهی از منکر نمایم - و تو نپذیری -.

و از زبیر بن بکار(1) در همین کتاب(2) به سندی که به ابن عباس می رسد، روایت است که گفت: وقتی عثمان خانه اش در مدینه را ساخت، مردم بسیار

ص: 452


1- . در شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 9: 6
2- . الموفّقیّات: 602- 603.

قَالَ: مَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِی قَطُّ شَیْئاً فِی أَمْرِ عُثْمَانَ تَلُومُهُ فِیهِ أَوْ یَعْذِرُهُ (1)وَ لَا سَأَلْتُهُ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ مَخَافَةَ أَنْ أَهْجُمَ مِنْهُ عَلَی مَا لَا یُوَافِقُهُ، فَإِنَّا عِنْدَهُ لَیْلَةً وَ نَحْنُ نَتَعَشَّی إِذْ قِیلَ: هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عُثْمَانُ بِالْبَابِ. فَقَالَ: ائْذَنُوا لَهُ. فَدَخَلَ فَأَوْسَعَ لَهُ عَلَی فِرَاشِهِ، وَ أَصَابَ مِنَ الْعَشَاءِ مَعَهُ، فَلَمَّا رُفِعَ قَامَ مَنْ کَانَ هُنَاکَ وَ ثَبَتُّ أَنَا، فَحَمِدَ عُثْمَانُ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ یَا خَالِ! فَإِنِّی جِئْتُکَ (2)أَسْتَعْذِرُکَ مِنِ ابْنِ أَخِیکَ عَلِیٍّ شَتَمَنِی وَ شَهَرَ أَمْرِی وَ قَطَعَ رَحِمِی وَ طَعَنَ فِی دِینِی، وَ إِنِّی أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّ لَکُمْ حَقّاً تَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ (3)غُلِبْتُمْ عَلَیْهِ فَقَدْ تَرَکْتُمُوهُ فِی یَدَیَّ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِکُمْ وَ أَنَا أَقْرَبُ إِلَیْکُمْ رَحِماً مِنْهُ؟ وَ مَا لُمْتُ مِنْکُمْ أَحَداً إِلَّا عَلِیّاً، وَ لَقَدْ دُعِیتُ أَنْ أَبْسُطَ عَلَیْهِ فَتَرَکْتُهُ لِلَّهِ وَ الرَّحِمِ، وَ أَنَا أَخَافُ أَنْ لَا یَتْرُکَنِی (4)فَلَا أَتْرُکَهُ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَحَمِدَ أَبِی اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، یَا ابْنَ أُخْتِی فَإِنْ کُنْتَ لَا تَحْمَدُ عَلِیّاً لِنَفْسِکَ فَإِنِّی لَا أَحْمَدُکَ (5)لِعَلِیٍّ، وَ مَا عَلِیٌّ وَحْدَهُ قَالَ فِیکَ، بَلْ غَیْرُهُ، فَلَوْ أَنَّکَ اتَّهَمْتَ نَفْسَکَ لِلنَّاسِ اتَّهَمَ النَّاسُ أَنْفُسَهُمْ لَکَ، وَ لَوْ أَنَّکَ نَزَلْتَ مِمَّا رَقِیتَ وَ ارْتَقَوْا مِمَّا نَزَلُوا فَأَخَذْتَ مِنْهُمْ وَ أَخَذُوا مِنْکَ مَا کَانَ بِذَلِکَ بَأْسٌ.

قَالَ عُثْمَانُ: فَذَلِکَ إِلَیْکَ یَا خَالِ وَ أَنْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ. قَالَ: فَأَذْکُرُ (6)لَهُمْ ذَلِکَ عَنْکَ. قَالَ: نَعَمْ، وَ انْصَرَفَ. فَمَا لَبِثْنَا أَنْ قِیلَ: هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ رَجَعَ بِالْبَابِ.

قَالَ أَبِی ائْذَنُوا لَهُ، فَدَخَلَ فَقَامَ قَائِماً وَ لَمْ یَجْلِسْ وَ قَالَ: لَا تَعْجَلْ یَا خَالِ حَتَّی أُوذِنَکَ، فَنَظَرْنَا فَإِذَا مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ کَانَ جَالِساً بِالْبَابِ یَنْتَظِرُهُ حَتَّی خَرَجَ فَهُوَ الَّذِی فَتَأَهُ (7)عَنْ رَأْیِهِ الْأَوَّلِ، فَأَقْبَلَ عَلَیَّ أَبِی، وَ قَالَ: یَا بُنَیَّ! مَا إِلَی هَذَا مِنْ أَمْرِهِ

ص: 457


1- فی المصدرین: یلومه فیه و لا یعذره.
2- فی المصدرین: فإنّی قد جئتک.
3- فی س: لکم، و فی الموفّقیّات: إن کان لکم حقّا تزعمون أنّکم.
4- فی الموفّقیّات: أن یترکنی.
5- فی ک: لأحمدک.
6- فی الموفّقیّات: أ فأذکر.
7- فی س: فشاءه، کذا، و الظّاهر: فشاه. و فی الموفّقیّات: ثنّاه، و هو أولی.

در این باره حرف زدند و به گوش او رسید و او خطبه روز جمعه را خواند و به پیشنمازی ما ایستاد و سپس بار دیگر بر منبر نشست و حمد و ثنای الهی گفت و بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم درود فرستاد و سپس گفت: اما بعد از حمد خدا، به راستی که اگر نعمتی بر کسی فرود آید، به همان اندازه هم رشک ورزانی و دشمنانی خواهد داشت و به راستی که خداوند نعمتی به ما نبخشیده تا رشک ورزانی به شمارش آن نشینند و کسانی به رقابت با آن برخیزند. ولی هدف از ساختن این منزلمان این بوده که اموال را در آن گرد آوریم و سرمایه های پراکنده را در آن یکجا کنیم، ولی از برخی از شما شنیدم که گفته اند: اموال عمومی را گرفته و سرمایه های ما را برای خود هزینه کرده و همه آنرا به خود اختصاص داده است. نقاب زده در راهها می روند و پنهانی سخن می گویند و گویی که ما از ایشان خبر نداریم و گویی ایشان از رویارو شدن با ما هراس دارند،چرا که خود می دانند که حجت و برهانشان در برابر ما شکست خورده است و چون از نزد ما می روند، هر یک به نزد دیگری می رود و پشت سر ما حرف می زند و کسانی همتای خود را در این امر، یاران خود یافته و همردگانی را همدست خود دیده اند. وای و نفرین بر ایشان و بر خاک سیاه بنشینند. گوید: و سپس دو بیت را خواند و در این حال به علی علیه السلام اشاره می کرد: هر کجا که هستی خود را به آتش گرم کن و که از آنچه می کنی و در دست داری، چیزی عاید نمی گردد . بس دور گشته و از حد می گذری که این اهلش را برکنار از تو به زودی خواهد یافت و تو را اگر که دور باشی، صدا نمی زنند.

و سپس خطبه اش را تمام کرد. و گوید: سپس قصد پایین آمدن از منبر را داشت که نگاهش به علی بن ابیطالب که عمار بن یاسر رحمه الله و گروهی از هوادارانش با او بودند و با هم نجوا می کردند افتاد و گفت: آفرین آفرین همینگونه رفتار کنید.. آرام و در گوشی سخن گویید، مبادا یک وقت صدای نجوایتان شنیده شود!؟ هان به خدایی که جانم به دست اوست که تنها کسی شایسته این امر است که بر مردمان زیردستش کینه و خشم نمی گیرد و

ص: 453

مِنْ شَیْ ءٍ. ثُمَّ قَالَ: یَا بُنَیَّ! امْلِکْ عَلَیْکَ لِسَانَکَ حَتَّی تَرَی مَا لَا بُدَّ مِنْهُ، ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ اسْبِقْ بِی (1)مَا لَا خَیْرَ لِی فِی إِدْرَاکِهِ، فَمَا مَرَّتْ جُمْعَةٌ حَتَّی مَاتَ رَحِمَهُ اللَّهُ.

وَ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ (2)فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (3)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: صَلَّیْتُ الْعَصْرَ یَوْماً ثُمَّ خَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فِی أَیَّامِ خِلَافَتِهِ فِی بَعْضِ أَزِقَّةِ (4)الْمَدِینَةِ وَحْدَهُ، فَأَتَیْتُهُ إِجْلَالًا لَهُ وَ تَوْقِیراً لِمَکَانِهِ، فَقَالَ لِی: هَلْ رَأَیْتَ عَلِیّاً؟.

فَقُلْتُ: خَلَّفْتُهُ فِی الْمَسْجِدِ، فَإِنْ لَمْ یَکُنِ الْآنَ فِیهِ فَهُوَ فِی مَنْزِلِهِ. قَالَ: أَمَّا مَنْزِلُهُ فَلَیْسَ فِیهِ، فَابْغِهِ لَنَا فِی الْمَسْجِدِ، فَتَوَجَّهْنَا إِلَی الْمَسْجِدِ وَ إِذَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَخْرُجُ مِنْهُ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ قَدْ کُنْتُ أَمْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ عِنْدَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَذُکِرَ عُثْمَانُ وَ تَجَرُّمُهُ عَلَیْهِ، وَ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مِنْ دَوَائِهِ لَقَطْعُ کَلَامِهِ وَ تَرْکُ لِقَائِهِ.

فَقُلْتُ لَهُ: یَرْحَمُکَ اللَّهُ! کَیْفَ لَکَ بِهَذَا؟ فَإِنْ تَرَکْتَهُ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَیْکَ فَمَا أَنْتَ صَانِعٌ؟. قَالَ: أَعْتَلُّ وَ أَعْتَلُّ (5)فَمَنْ یَقْسِرُنِی؟. فَقُلْتُ: لَا أَحَدَ. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ:

فَلَمَّا تَرَاءَیْنَا لَهُ وَ هُوَ خَارِجٌ مِنَ الْمَسْجِدِ ظَهَرَ مِنْهُ مِنَ التَّفَلُّتِ وَ الطَّلَبِ لِلِانْصِرَافِ مَا اسْتَبَانَ لِعُثْمَانَ، فَنَظَرَ إِلَیَّ عُثْمَانُ وَ قَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَ مَا تَرَی ابْنَ خَالِنَا یَکْرَهُ لِقَاءَنَا. فَقُلْتُ: وَ لِمَ حَقُّکَ (6)أَلْزَمُ، وَ هُوَ بِالْفَضْلِ أَعْلَمُ، فَلَمَّا تَقَارَبَا رَمَاهُ عُثْمَانُ بِالسَّلَامِ فَرَدَّ عَلَیْهِ، فَقَالَ عُثْمَانُ: إِنْ تَدْخُلْ فَإِیَّاکَ أَرَدْنَا، وَ إِنْ تَمْضِ فَإِیَّاکَ طَلَبْنَا، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیَّ ذَلِکَ أَحْبَبْتَ؟. قَالَ: تَدْخُلُ، فَدَخَلَا، وَ أَخَذَ عُثْمَانُ بِیَدِهِ فَأَهْوَی بِهِ إِلَی الْقِبْلَةِ فَقَصُرَ عَنْهَا وَ جَلَسَ قُبَالَتَهَا، فَجَلَسَ عُثْمَانُ إِلَی جَانِبِهِ

ص: 458


1- خطّ علی: بی، فی ک.
2- کما أورده ابن أبی الحدید فی شرح النّهج 9- 18، باختلاف یسیر.
3- الموفّقیّات: 614- 617.
4- فی مطبوع البحار: أذقة، و هو غلط.
5- فی ک: فاعتلّ، و هو الوارد فی الموفّقیّات.
6- فی الموفّقیّات: و حقّک.

نشانی از سستی اراده و جربزه در او نیست و اگر به حال خود و شما اندیشه ای نداشتم و درباره شما و خود رفق و مدارا پیشه نمی کردم، به راستی که بی درنگ جانتان می گرفتم که به حق مغرور گشته اید و دست از جان شسته اید. و آنگاه دست به آسمان برداشت و اینگونه دعا نمود: خداوندا خود از عافیت طلبی و مدارادوستی من آگاهی،پس آنرا روزی ام گردان . گوید: پس آن گروه از گرد علی علیه السلام پراکنده شدند و عدی بن الخیاد برخاست و .. و سخنی به وی گفت که آنرا بیان نموده است. سپس گوید: عثمان از منبر پایین آمد و مردم که ابن عباس هم در میان ایشان بود، نزد وی آمدند و چون در جایشان نشستند، به ابن عباس روی کرد و گفت: مرا با شما چه کار است ای ابن عباس؟! چرا با من ستیزه جویی می کنید و اینگونه حرکات و سکنات مرا زیر نظر گرفته اید و به خاطر رفتار همه مردمان، بر من خشم و کینه می گیرید... و وی را عتاب و سرزنشی طولانی نمود و ابن عباس نیز به وی پاسخ داد و از جمله سخنانی که گفت این بود: شیطان را از خود دور کن و مگذار بر گرده ات سوار شود و بر خشمت چیره گرد و اجازه نده افسارت را به دست گیرد. چه چیزی باعث شده که تو این رفتاری که از تو سر زد را پیش گیری؟ گفت: پسر عمویت علی بن ابی طالب مرا به این رفتار واداشت. ابن عباس گفت: شاید آنکه سخن چینی کرده، دروغگو باشد! عثمان گفت: نه، او مورد اطمینان است. ابن عباس گفت: بدان که هر کس شیفته و دیوانه هدفی باشد، ثقه و مورد اطمینان نیست. عثمان گفت: ابن عباس! آیا حاضری سوگند یاد کنی نمی دانی من

ص: 454

فَنَکَصْتُ عَنْهُمَا فَدَعَوَانِی جَمِیعاً فَأَتَیْتُهُمَا، فَحَمِدَ عُثْمَانُ اللَّهَ (1)وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، یَا ابْنَیْ خَالِی وَ ابْنَیْ عَمِّی فَإِذَا جَمَعْتُکُمَا فِی النِّدَاءَ فَأَسْتَجْمِعُکُمَا (2) فِی الشِّکَایَةِ عَلَی رِضَایَ عَنْ أَحَدِکُمَا (3) وَ وَجْدِی عَلَی الْآخَرِ .. إِلَی آخِرِ کَلَامِهِ.

وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَأَطْرَقَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَطْرَقْتُ مَعَهُ طَوِیلًا، أَمَّا أَنَا فَأَجْلَلْتُهُ أَنْ أَتَکَلَّمَ قَبْلَهُ، وَ أَمَّا هُوَ فَأَرَادَ أَنْ أُجِیبَ عَنِّی وَ عَنْهُ، ثُمَّ قُلْتُ لَهُ: أَ تَتَکَلَّمُ أَمْ أَتَکَلَّمُ أَنَا عَنْکَ؟. فَقَالَ: بَلْ تَکَلَّمْ عَنِّی وَ عَنْکَ، فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ أَثْنَیْتُ عَلَی رَسُولِهِ (4) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ثُمَّ قُلْتُ: .. وَ ذَکَرَ کَلَامَهُ (5).

قَالَ: فَنَظَرَ إِلَیَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَظَراً هِبْتُهُ (6)، وَ قَالَ: دَعْهُ حَتَّی یَبْلُغَ رِضَاهُ فِیمَا هُوَ فِیهِ، فَوَ اللَّهِ لَوْ ظَهَرَتْ لَهُ قُلُوبُنَا وَ بَدَتْ لَهُ سَرَائِرُنَا حَتَّی رَآهَا بِعَیْنِهِ کَمَا یَسْمَعُ الْخَبَرَ عَنْهَا بِأُذُنِهِ مَا زَالَ مُتَجَرِّماً سُقْماً (7)، وَ اللَّهِ مَا أَنَا مُلْقًی عَلَی وَضَمَةٍ وَ إِنِّی لَمَانِعٌ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِی (8)، وَ إِنَّ هَذَا الْکَلَامَ مِنْهُ (9)لِمُخَالَفَتِهِ مِنْهُ وَ سُوءِ عِشْرَةٍ (10).. ثُمَّ ذَکَرَ کَلَامَ عُثْمَانَ وَ مَا أَجَابَهُ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَالَ (11)فَأَخَذْتُ بِأَیْدِیهِمَا حَتَّی تَصَافَحَا وَ تَصَالَحَا وَ تَمَازَحَا وَ نَهَضْتُ عَنْهُمَا فَتَشَاوَرَا وَ تَوَامَرَا (12)وَ تَذَاکَرَا ثُمَّ افْتَرَقَا، فَوَ اللَّهِ

ص: 459


1- فی المصدرین زیادة هنا و هی: و أثنی علیه.
2- فی شرح النّهج: فسأجمعکما.
3- فی المصدرین: عن رضای علی أحدکما.
4- فی المصدرین: علیه و صلّیت علی رسوله.
5- کما فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 19، بتصرّف.
6- فی المصدرین: نظر هیبة.
7- فی المصدرین: منتقما.
8- لا یوجد ضمیر المتکلّم فی الموفّقیّات.
9- لا توجد: منه، فی الموفّقیّات، و هو الظّاهر.
10- کما فی شرح النّهج للمعتزلیّ 9- 20، باختلاف یسیر.
11- فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 9- 21.
12- فی المصدر: تآمرا.

از چه چیز علی شکایت دارم؟ گفت: خدا داند که نه مگر آنچه که دیگران هم می گویند او هم می گوید و او هم به سان دیگر مردمان، خشمگین است و چه کسی است که تو را تنها نسبت به او دل چرکین کرده اند و دلت تنها از او پر است؟ عثمان گفت: به راستی که جز این نیست که من از نزد بزرگترین مشکل خود، همان کسی که خود را در امور، پیشوا و همه کاره می داند، یعنی علی، پسر عموی تو؛ چاره جویی می کنم و این امر به خدا که تماما از سر نحسی و بدشگونی اوست. ابن عباس گفت: دست نگهدار! اینطور هم همه چیز او را به یک حکم مده، ای امیر المومنین! بگو ان شاء الله. و او گفت: ان شاء الله. و سپس افزود: تو را به خدا ای ابن عباس! حق اسلام و این خویشاوندی را رعایت کنید، که سوگند که به راستی در این کار مانده ام و به شما مبتلا گشته ام. به خدا که دوست داشتم که این امر به دست شما می رسید و سنگینی آنرا از گرده من برمی گرفتید و من هم در این راه شما را کمک می کردم و اگر چنین بود که به خدا مرا بهتر از آنچه که شما برای من هستید، می یافتید و به راستی که من می دانم امر خلافت شما راست ولی قوم و قبیله خودتان شما را از این امر پس زدند و آنرا به کسی جز شما سپردند و به خدا نمی دانم که با این کار، آیا شما را بالا بردند یا این امر را از شما بالاتر دانستند. ابن عباس گفت: دست بردار این امیر المومنین! ما نیز بسان خودت ، تو را به خدا و اسلام و این خویشاوندی سوگند می دهیم که مباد دشمنان ما و خودت را به طمع نیاندازی و حسودان ما و خودت را به شماتت نکشانی. به راستی که امور تو تا وقتی که حرف و کلام باشد، در دست توست ولی اگر به فعل بدل گشت دیگر از آن خودت نبوده و در دستت نمی باشد و به خدا که ما اگر با مخالفت و دشمنی رویارو شویم، سر ناسازگاری می گیریم و اگر با ما نزاع و ستیزه کنند، راه ستیز پیش می گیریم و این آرزوی تو که ای کاش این امر بدون تو، به دست ما می رسید، تنها بخاطر اینست که کسانی از ما همان حرفهایی را می زنند که مردم بر زبان می آورند و همانند ایشان به عیبجویی و سرزنش می پردازند! و اما درباره اینکه قبیله خود ما، ما را از امر خلافت باز داشته اند، تنها از سر رشک ورزی و حسدی بوده و بخدا سوگند که آن را می دانی و خدا خود میان ما و قبیله مان حکم کند. و اما این سخنت که نمی دانی آیا خلافت را بالاتر از ما دانسته اند یا آنکه خواسته اند ما را از آن بالاتر ببرند؛ به جانم قسم که تو خود می دانی که اگر این امر به دست ما می افتاد، بخاطر آن فضل و کمالات ما ذره افزوده نمی گشت

ص: 455

مَا مَرَّتْ ثَالِثَةٌ حَتَّی لَقِیَنِی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا یَذْکُرُ مِنْ صَاحِبِهِ مَا لَا یَبْرُکُ عَلَیْهِ الْإِبِلُ، فَعَلِمْتُ أَنْ لَا سَبِیلَ إِلَی صُلْحِهِمَا بَعْدَهَا (1)

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ أَیْضاً (2)، عَنْ شَیْخِهِ أَبِی عُثْمَانَ الْجَاحِظِ، قَالَ:

ذُکِرَ فِی کِتَابِ الَّذِی أُورِدَ فِیهِ الْمَعَاذِیرُ عَلَیْهِ عَنْ أَحْدَاثِ عُثْمَانَ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ اشْتَکَی فَعَادَهُ عُثْمَانُ مِنْ شِکَایَةٍ (3)، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

وَ عَائِدَةٍ تَعُودُ لِغَیْرِ وُدٍّ***تَوَدُّ لَوْ (4)أَنَّ ذَا دَنَفٍ یَمُوتُ

فَقَالَ عُثْمَانُ: وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی أَ حَیَاتُکَ أَحَبُّ إِلَیَّ أَمْ مَوْتُکَ؟، إِنْ مِتَّ هَاضَنِی فَقْدُکَ، وَ إِنْ حَیِیتَ فَتَنَتْنِی حَیَاتُکَ، لَا أعدِم ما بقیتَ طاعنا یتخذک دریة (5)یَلْجَأُ إِلَیْهَا.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا الَّذِی جَعَلَنِی دریة (6)لِلطَّاعِنِینَ الْعَائِبِینَ (7)إِنَّمَا سُوءُ ظَنِّکَ بِی أَحَلَّنِی مِنْ قِبَلِکَ (8)هَذَا الْمَحَلَّ، فَإِنْ کُنْتَ (9)تَخَافُ جَانِبِی فَلَکَ عَلَیَّ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ أَنْ لَا بَأْسَ عَلَیْکَ مِنِّی أَبَداً مَا بَلَّ بَحْرٌ صُوفَةً، وَ إِنِّی لَکَ لَرَاعٍ، وَ إِنِّی عَنْکَ لَمُحَامٍ، وَ لَکِنْ لَا یَنْفَعُنِی ذَلِکَ عِنْدَکَ، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنَّ فَقْدِی یَهِیضُکَ .. فَکَلَّا أَنْ تُهَاضَ لِفَقْدِی مَا بَقِیَ لَکَ الْوَلِیدُ وَ مَرْوَانُ، فَقَامَ عُثْمَانُ فَخَرَجَ.

قَالَ (10)وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ عُثْمَانَ هُوَ الَّذِی أَنْشَدَ هَذَا الْبَیْتَ، وَ قَدْ کَانَ اشْتَکَی

ص: 460


1- لا توجد: بعدها، فی س.
2- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 22، بتصرّف.
3- فی س: شکاته، و فی المصدر: شکایته.
4- لا توجد: لو، فی س.
5- فی شرح النّهج: دریئة، و سیذکر المصنّف قدّس سرّه فی بیانه لاختلاف النّسخ.
6- فی شرح النّهج: دریئة، و سیذکر المصنّف قدّس سرّه فی بیانه لاختلاف النّسخ.
7- فی س: العائنین.
8- فی شرح النّهج: من قلبک.
9- لا توجد: فإن کنت، فی س.
10- أی ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 9- 22، بتصرّف.

و مقام و جایگاه ما بواسطه آن والاتر نمی گشت، چرا که ما خود اهل فضل و جایگاه عالی هستیم و هیچ صاحب فضلی جز به فضل و ارج و قرب ما فضیلت نیافته و کسی از پیش جستگان جز به پیشگامی ما، پیش نرفته است و اگر هدایت ما نبود، احدی ره نمی یافت و از آن کوری به بینش دست نمی یافتند و از ستم پیشگی به میانه روی، گرایش نمی یافتند. پس عثمان گفت: ای ابن عباس، تا به کی این سخنان از شما به من می رسد؟! فکر کنید که من هیچ به شما نزدیک نبودم. آیا این حق را بر شما نداشتم که نظارت نمایم و نزد شما رأی و نظری اظهار نمایم؟ آری به خدای کعبه ولی این جدایی، سخن گفتن در حق مرا برای شما هموار و آسان نمود و شما را به این شتابزدگی در رفتار با من کشاند. و خدا خود یاریگر است(1).

ابن عباس گوید: بیرون آمدم و علی علیه السلام را دیدم و دریافتم که خشم و غضبی که در اوست، چندین برابر حال عثمان بود و خواستم او را آرام کنم ولی اجازه نداد و من به خانه ام آمدم و در خانه ام را بستم و از آندو بر کنار ماندم و این مساله به گوش عثمان رسید و کسی را به دنبال من فرستاد و من به نزد او آتش خشمش فروکش کرده بود رفتم. او به من نگاه کرد و سپس خندید و گفت: ای ابن عباس! چه شد که در این مدت نزد ما نیامدی؟ اینکه دیگر نزد ما نیامدی دلیل بر آن چیزی است که درباره آن رفیقت اعتقاد داری و از شرایط و احوال او در دل داری. خدا میان ما و شما داور باشد. بهتر است سخنی غیر از این سر کنیم. ابن عباس گوید: عثمان پس از آن هر گاه چیزی درباره علی می شنید و من قصد تکذیب آن سخن را داشتم می گفت: نه، دیگر آن روز جمعه ای را که بس درنگ کردی و نخواستی به نزد ما بیایی، به یادم نیاور. و من نمی دانستم که چگونه جواب او را بدهم.

در همین کتاب(2) از زبیر بن بکّار به نقل از عبد الله بن عباس روایت است که

ص: 456


1- . اینجا در شرح النّهج 9: 10، و در الموفّقیّات: 606 قسمی از متن ساقط شده است که چنین می باشد: ابن عباس گفت: صبر کن تا با علی صحبت کنم و آنکه آنسان که نظر وی باشد، جوابی برایت خواهم آورد. عثمان گفت: چنین کن که من کار خود کرده ام و همواره درخواست نموده ام و اکنون دیگر طلب نخواهم کرد و دیگر نه پاسخ گفتن شما را می خواهم و نه سرزنش شدن از سوی شما را.
2- . الموفّقیّات: 610- 612، با اندک تفاوتی.

فَعَادَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ عُثْمَانُ (1):

وَ عَائِدَةٍ تَعُودُ لِغَیْرِ نُصْحٍ***تَوَدُّ لَوْ أَنَّ (2)ذَا دَنَفٍ یَمُوتُ

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3)أَیْضاً، عَنْ أَبِی سَعْدٍ الْآبِیِّ، قَالَ: وَ رَوَی (4)فِی کِتَابِهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: وَقَعَ بَیْنَ عُثْمَانَ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَلَامٌ، فَقَالَ عُثْمَانُ: مَا أَصْنَعُ إِنْ کَانَتْ قُرَیْشٌ لَا تُحِبُّکُمْ وَ قَدْ قَتَلْتُمْ مِنْهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ سَبْعِینَ کَأَنَّ وُجُوهَهُمْ شُنُوفُ (5)الذَّهَبِ یُسْرِعُ أَنْفُهُمْ (6)قَبْلَ شِفَاهِهِمْ؟!.

قَالَ: وَ رَوَی الْمَذْکُورُ أَیْضاً-، أَنَّ عُثْمَانَ لَمَّا نَقَمَ النَّاسُ عَلَیْهِ مَا نَقَمُوا، قَامَ مُتَوَکِّئاً عَلَی مَرْوَانَ، فَخَطَبَ النَّاسَ، فَقَالَ: إِنَّ لِکُلِّ أُمَّةٍ آفَةً (7)، وَ إِنَّ آفَةَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ عَاهَةَ هَذِهِ النِّعْمَةِ قَوْمٌ عَیَّابُونَ طَعَّانُونَ یُظْهِرُونَ لَکُمْ مَا تُحِبُّونَ وَ یُسِرُّونَ مَا تَکْرَهُونَ، طَغَامٌ (8)مِثْلُ النَّعَامِ یَتَّبِعُونَ أَوَّلَ نَاعِقٍ، وَ لَقَدْ نَقَمُوا عَلَیَّ مَا نَقَمُوا عَلَی عُمَرَ (9)فَقَمَعَهُمْ وَ وَقَمَهُمْ (10)، وَ إِنِّی لَأَقْرَبُ نَاصِراً وَ أَعَزُّ نَفَراً فَمَا لِی لَا أَفْعَلُ فِی فُضُولِ الْأَمْوَالِ مَا أَشَاءُ.

ص: 461


1- لا توجد فی س: فقال عثمان.
2- فی س: أ و لو، و فی المصدر: لغیر نصح تودّ لو أنّ.
3- شرح نهج البلاغة 9- 23.
4- لا توجد الواو فی س، و فی شرح النّهج: و روی أبو سعد الآبیّ فی کتابه عن ابن عبّاس.
5- الشّنف- بالضّمّ-: لحن القرط الأعلی، أو معلاق فی قوف الأذن، أو ما علّق فی أعلاها، قاله فی القاموس 3- 160، و سیأتی.
6- فی ک نسخة بدل: أنوفهم.
7- فی شرح النّهج: و لکلّ نعمة عاهة.
8- قال فی الصّحاح 5- 1975: الطّغام: أوغاد النّاس .. و الطّغام أیضا: رذال الطّیر.
9- فی المصدر: عمر مثله.
10- یقرأ فی س: و قمّهم، و قد خطّ علی الواو الثّانیة. أقول: قممت البیت: کنسته، و القمامة: الکناسة، قاله فی النّهایة 4- 110، و غیره.

گفت: هرگز از پدرم چیزی درباره عثمان نشنیدم که او را سرزنش کند یا او را معذور شناسد و هرگز چیزی درباره او نپرسیدم تا مبادا به چیزی که او قبول ندارد اشاره کرده باشم و ما یک شب نزد پدرم بودیم و شام می خوردیم که گفتند: امیر مومنان عثمان بر در خانه است. پدرم گفت: اجازه دهید وارد شود. وی داخل آمد و پدرم بر زیرانداز خود برای او جا باز کرد و او با پدرم اندکی شام خورد و چون سفره را برچیدند، حاضران در آن مجلس برخاستند و من ماندم و عثمان حمد و ثنای خدا گفت و اینگونه سخن گفت: و اما ای دایی! من به نزد تو آمده ام تا درباره برادر زاده ات علی که مرا ناسزا گفته و رسوایم نموده و با من قطع رابطه نموده و بر دین من هم ایراد گرفته، عذرخواهی کنم و هان که من از شما به خدا پناه می برم ای نوادگان عبد المطلب! به راستی که شما را حقی است که مدعی هستید از شما غصب گشته است ولی مگر خود شما نبودید که آنرا به دست کسی سپردید که این کار را با شما کرد حال آنکه من در پیوند خویشاوندی از او به شما نزدیکترم؟ و من هیچیک از شما به جز علی را سرزنش نکردم و پیش از این از من خواسته بودند که به او سخت بگیرم و من بخاطر خدا و این خویشاوندی او را به حال خود رها کردم و می ترسم که او مرا راحت نگذارد و من هم او را راحت نگذارم. ابن عباس گوید: پدرم حمد و ثنای الهی بر زبان راند و گفت: اما ای خواهر زاده من، اگر تو می گویی از علی دل خوشی نداری، من نیز گمان نمی کنم علی از تو خشنود باشد و تنها علی نبوده که درباره تو بد گفته بلکه دیگران نیز چنین گفته اند و اگر تو خود را نزد مردمان مقصر بدانی، ایشان نیز خود را درباره تو مقصر می دانند و اگر تو از آنچه بر آن نشسته ای، به زیر آیی و ایشان بر آنچه از آن به زیر آمده اند، فراز گردند، و تو از ایشان بگیری و ایشان از تو باز پس گیرند، مشکلی پیش نمی آید؟ عثمان گفت: این کار با خود شما دایی و تو قاضی میان من و ایشان. پدرم گفت: پس این سخن را به نقل از تو به ایشان می گویم. گفت: آری و رفت. چیزی نگذشته بود که گفتند: امیر مومنان پشت در است. پدرم گفت اجازه ورود دهید و او وارد شد و بر پا ایستاد و ننشست و گفت: عجله نکن دایی تا من خود به تو بگوییم. ناگاه ما مروان بن الحکم را دیدیم که پشت در نشسته بود و منتظر بازگشت او بود و هم او بود که وی را از آن رأی اولش بازگردانده بود. پدرم به من رو کرد و گفت: پسرم! هرگز این اندیشه را عملی نخواهد کرد.

ص: 457

وَ رَوَی (1)أَیْضاً، عَنِ الْمُوَفَّقِیَّاتِ (2)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ عُثْمَانُ فِی کَلَامِهِ لِعَمَّارٍ بَعْدَ ذِکْرِهِ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ-: أَمَا إِنَّکَ مِنْ شُنَاتِنَا (3)وَ أَتْبَاعِهِمْ.

بیان

أقول: لا یریب عاقل بعد النظر فی تلک الأخبار التّی رواها أتباع عثمان و أحبّاؤه فی أنّها تدلّ علی أنّه کان ینزل أمیر المؤمنین علیه السلام منزلة العدوّ، و یری أتباعه علیه السلام من المبغضین له، کما هو الواقع و الحقّ، و کفی بمعاداة أمیر المؤمنین علیه السلام له آیة ل ... و قال فی القاموس (4)الخمر بالتحریک ما واراک من شجر و غیره ..

و جاءنا علی خمرة بالکسر و خمر محرّکة-: فی سرّ، و غفلة و خفیة.

و فی الصحاح (5)یقال (6)للرّجل إذا اختل (7)صاحبه: هو یدبّ له الضرّاء و یمشی له الخمر.

قوله: تشطّ بکسر الشین و ضمّها- .. أی تبعد (8)

و فی الصحاح (9)تجرّم علیّ فلان .. أی ادّعی ذنبا لم أفعله (10)

قوله علیه السلام: ما أنا ملقی علی وضمة .. أی لست بذلیل کاللحم المطروح یأخذ منه من شاء.

ص: 462


1- ابن أبی الحدید فی شرحه 9- 11.
2- الموفّقیّات للزّبیر بن بکّار: 608.
3- فی المصدر: شنائنا.
4- القاموس 2- 23، و انظر: لسان العرب 4- 256- 257.
5- الصحاح 2- 650.
6- فی ک: فقال.
7- فی الصحاح: ختل.
8- کما فی القاموس 2- 368، و الصحاح 3- 1137، و لسان العرب 7- 333.
9- الصحاح 5- 1886.
10- و مثله فی لسان العرب 12- 91 و غیره.

و سپس گفت: پسرم! تا آنگاه که این امر حتمی را ببینی، زبان در کام گیر. سپس دستانش را فراز کرد و گفت: خداوندا پیش از آنروز که به چیزی برسم که خیری برایم ندارد، جانم را بگیر و یک جمعه از آن روز نگذشته بود، که وی درگذشت.

و هم از زبیر بن بکّار(1) در همین کتاب(2) از ابن عباس روایت است که گفت: در ایام خلافت عثمان، روزی نماز عصر را خواندم و از مسجد بیرون رفتم و ناگاه عثمان را تنها در یکی از کوچه های مدینه دیدم و به قصد بزرگداشت و احترام به جایگاه و مقام او، به استقبالش رفتم و او گفت: آیا علی را دیده ای؟ گفتم: در مسجد از او جدا شدم و اگر اکنون آنجا نباشد، در خانه اش است. گفت: در خانه اش که نبود، او را در مسجد پیدا کن برای من و با هم به سمت مسجد رفتم و علی را دیدیم که بیرون می آید . ابن عباس گوید: و روز پیش از آن نزد علی علیه السلام بودم و سخن از عثمان به میان آمد و اینکه به قصد و با آگاهی به وی اتهام می زند. و امام گفته بود: هان ای ابن عباس سوگند که درمان کار او سخن نگفتن با او و رویارو نشدن با اوست. به او گفتم: خدا عمرت دهد ! چطور چنین چیزی ممکن است؟ اگر ترکش گویی و آنگاه او کسی را به دنبالت فرستد،آنگاه چه خواهی کرد؟ گفت: خود را به بیماری می زنم و هر وقت لازم شد، همین را بهانه می کنم و آنگاه چه کسی مرا زور خواهد کرد؟ گفتم: هیچکس. ابن عباس گوید: وقتی چشم علی علیه السلام که از مسجد بیرون می آمد، به ما افتاد، چنان خود را به آن راه زد و خواست به گونه ای راه خود را بگیرد که عثمان این حال او را دریافت. عثمان به من نگاه کرد و گفت: می بینی ابن عباس! پسر دایی ما از دیدار ما بیزار است. گفتم: چرا حال آنکه این دیگرانند که باید حق تو را رعایت کنند و او از جایگاه برتر تو آگاه است. و چون نزدیک هم شدیم، عثمان سلام کرد و او پاسخ گفت. عثمان گفت: اگر به مسجد می روی، ما به قصد دیدن تو آمده ایم و اگر به دیگر جا ره می سپری، به دنبال تو خواهیم آمد. علی علیه السلام گفت: کدامیک را دوست داری؟ گفت: به مسجد بنشین و آندو وارد شدند و عثمان دست او را گرفت و به سمت قبله فرستاد و علی اندکی با فاصله، از او قرار گرفت و رو به آن نشست و عثمان در کنار او نشست

ص: 458


1- . چنانکه ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 9: 18 با اندک تفاوتی آنرا درج کرده است.
2- . الموفّقیّات: 614- 617.

قال الجوهری (1)الوضم: کلّ شی ء یجعل علیه اللّحم من خشب أو باریة یوقی به من الأرض.

و قال (2)هاض العظم یهیضه هیضا .. أی کسره بعد الجبور .. و یقال:

هاضنی الشّی ء: إذا ردّک فی مرضک.

و قال (3)الدّریّة: البعیر أو غیره یستتر به الصّائد فإذا أمکنه الرّمی رمی.

قال أبو زید: هو (4)مهموز لأنّها تدرأ نحو الصّید .. أی تدفع.

و قال (5)و الدّریّة أیضا-: حلقة یتعلّم علیها الطّعن.

أقول: و ذکر فی المعتلّ (6)، عن الأصمعیّ: الدّریّة بالمعنیین بالیاء المشدّدة من غیر همز.

و الفیروزآبادی (7)الدریّة بالمعنی الأخیر (8)کذلک، و بالجملة یظهر منهما أنّ الوجهین جائزان.

و الشنوف بالضم-: جمع الشّنف بالفتح و هو القرط الأعلی (9)

ص: 463


1- الصحاح 5- 2053، و انظر ما جاء فی النهایة 5- 199، و لسان العرب 12- 640.
2- الصحاح 3- 1113، و أورده فی مجمع البحرین 4- 233، و النهایة 5- 288.
3- الصحاح 1- 49.
4- فی المصدر: و هو.
5- الصحاح 1- 49، و انظر هذا و الذی قبله فی لسان العرب 1- 74، و النهایة 2- 110 و غیرهما.
6- أی الجوهریّ فی الصحاح فی مادة: دری. قال 6- 2335: الدریة- غیر مهموز- و هی دابة یستتر بها الصائد فإذا أمکنه رمی، و قال أبو زید: هو مهموز لأنّها تدرأ نحو الصید .. أی تدفع. أقول: لعلّ مراده من المعنیین: الاستتار، و الدفع. فإن الدریة بمعنی حلقة یتعلّم .. لا توجد فی المعتل من الصحاح. و مثله فی لسان العرب 14- 255. نعم قد أورد المعنی الأخیر فی النهایة 2- 110، و نسبه إلی القیل.
7- القاموس 4- 327.
8- المراد من المعنی الأخیر هو ما یتعلّم علیه الطعن.
9- قاله فی الصحاح 4- 1383، و القاموس 3- 160، و لاحظ مجمع البحرین 5- 76، و النهایة 2- 505.

و من دور از ایشان ایستادم و هر دو مرا فراخواندند و به نزد ایشان رفتم و عثمان حمد الهی گفت و بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم درود فرستاد و گفت: اما بعد، ای پسرعموها و پسردایی های من. اکنون که هر دوی شما را صدا زده ام، می خواهم همزمان درباره رضایتم از یکی از شما و قدرتم بر آن دیگری زبان به گلایه بگشایم ... تا پایان سخنش.

ابن عباس گوید: پس علی علیه السلام سر فرو افکند و من نیز همراه با او مدتی سر فرو افکندم. من او را بس بزرگتر از آن می دیدم که بخواهیم پیش از او لب به سخن بگشایم و اما او می خواست که من هم از طرف خودم و هم از طرف او سخن گویم. سپس به او گفتم: سخن می گویی یا من به جای شما سخن گویم؟ گفت: بلکه تو از طرف من و خودت سخن بگو. پس من حمد الهی گفته و بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم درود و ثنا دادم و گفتم: ... و آن سخن را ذکر می کند(1). گوید: پس علی به من نگاهی انداخت که بر خود لرزیدم. و گفت: رهایش کن که به همین احوالی که دارد خودش کم کم دلش آرام و راضی گردد که به خدا سوگند اگر دلهایمان پیش چشم او گرفته شود و اندرون وجود پنهانمان برایش آشکار گردد تا به چشم خود آنسان که اکنون درباره آن به گوشش می شنود، آنرا ببیند، همچنان ما را با این بددلی اش، متهم می گرداند. به خدا که من کسی نیستم که مرا بروی تخته سلاخی بیندازند و به راستی که از پشت هم نتوانند به من خنجر بزنند و به حقیقت که این سخن او کج خلقی و بدرفتاری با ماست(2) .. و سپس سخن عثمان و آنچه در پاسخ به علی علیه السلام بیان می کند را ذکر نموده و سپس می گوید: من دست هر دو را گرفتم تا آنکه با هم دست بدهند و صلح نمایند و بروی هم بخندند و من از نزد ایشان برخاستم و آن دو به مشورت با هم نشسته و درباره اموری با هم حرفهایی زدند و سخنانی رد و بدل کردند و سپس از هم جدا شدند و به خدا که

ص: 459


1- . چنانکه در شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 9: 19، با قدری تصرف.
2- . چنانکه در شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 9: 20، با اندک تفاوتی.

و قوله: یسرع أنفهم .. بیان لطول أنوفهم و هو ممّا یزید فی الحسن.

«3»

ج (1)رُوِیَ أَنَّ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ قَالَ عُثْمَانُ (2)لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّکَ إِنْ تَرَبَّصْتَ بِی فَقَدْ تَرَبَّصْتَ بِمَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْکَ وَ مِنِّی (3)، قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی؟. قَالَ: أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

کَذَبْتَ أَنَا خَیْرٌ مِنْکَ وَ مِنْهُمَا، عَبَدْتُ اللَّهَ قَبْلَکُمْ وَ عَبَدْتُهُ بَعْدَکُمْ..

«4»

کا (4)عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ جَمَاعَةً مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ فِی إِمْرَةِ (5)عُثْمَانَ اجْتَمَعُوا فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ وَ هُمْ یُرِیدُونَ أَنْ یُزَوِّجُوا رَجُلًا مِنْهُمْ، وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَرِیبٌ مِنْهُمْ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: هَلْ لَکُمْ أَنْ نُخْجِلَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ السَّاعَةَ، نَسْأَلُهُ أَنْ یَخْطُبَ بِنَا وَ یَتَکَلَّمَ (6)فَإِنَّهُ یَخْجَلُ وَ یعین [یَعْیَا] بِالْکَلَامِ؟!، فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ، فَقَالُوا: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّا نُرِیدُ أَنْ نُزَوِّجَ فُلَاناً فُلَانَةَ وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ تَخْطُبَ (7)، فَقَالَ: فَهَلْ تَنْتَظِرُونَ أَحَداً؟.

فَقَالُوا: لَا، فَاللَّهِ (8)مَا لَبِثَ حَتَّی قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُخْتَصِّ بِالتَّوْحِیدِ، الْمُقْدِمِ (9)بِالْوَعِیدِ، الْفَعَّالِ لِمَا یُرِیدُ، الْمُحْتَجِبِ بِالنُّورِ دُونَ خَلْقِهِ، ذِی (10)الْأُفُقِ الطَّامِحِ،

ص: 464


1- الاحتجاج 1- 157- طبعة إیران-، 1- 229- طبعة النّجف-.
2- فی المصدر: عثمان بن عفّان.
3- فی المصدر: بتقدیم و تأخیر: منّی و منک.
4- الکافی- الفروع- 5- 369- 370، باب خطب النّکاح، حدیث 1.
5- فی المصدر: إمارة، و هی نسخة علی مطبوع البحار.
6- فی المصدر: و نتکلّم.
7- فی الکافی زیادة: بنا.
8- فی س: و اللّه، و فی الفروع من الکافی: فو اللّه.
9- فی المصدر: المتقدّم.
10- فی س: ذوی.

پس از آنروز هیچوقت یکی از آندو با من دیدار نکرد مگر آنکه درباره آن دیگری کلامی تند و تیز می گفت که سینه شتر را هم زخمی می کرد، و دریافتم که پس از این، هرگز به سوی صلح ره نمی برند.

ابن ابی الحدید(1) همچنین از شیخش ابی عثمان جاحظ روایت می کند که گفت: در کتابی که در آن عذرها و حجتهایی برای رفع نکوهش از رفتار و کردار عثمان درج شده است، آمده است: علی علیه السلام ناخوش احوال گشت و در این هنگام عثمان به عیادت او آمد و علی علیه السلام این بیت شعر را خواند که: و چه بسا عیادت کننده ای که نه از سر محبت به دیدار می آید، و دوست دارد که این فرد ناخوش، بمیرد. پس عثمان گفت: به خدا نمی دانم که آیا زنده ماندن تو را بیشتر می پسندم یا مردنت را. اگر جان بسپری، از دست دادنت دلم را خون می کند و اگر زنده بمانی، زنده بودنت مرا به دشواری افکند و تا تو هستی همیشه طعنه زنندگانی هستند که تو را سپر خود کرده و پس از جرات کردنشان، به تو پناه می آورند. علی علیه السلام فرمود: چه باعث شده که من سپر بلای طعنه زنندگان و ایراد کنندگان به تو باشم. به راستی که این سوء ظن توست که مرا در این جایگاه قرار داده و اگر از جهت من می ترسی، برایت به خدا سوگند می خورم و قول می دهم که هرگز و تا هرگاه که آب دریا، پشمی را خیس می کند، از طرف من تو را آزاری نرسد و به حقیقت من رعایت حال تو را خواهم کرد و از تو دفاع خواهم کرد ولی این امر نیز مرا نزد تو فایده ای نخواهد داشت. و اما این سخنت که از دست رفتن من دلت را خون می کند، هرگز هرگز تا وقتی ولید و مروان را کنار دست خود داری، از نبود من ناراحت نخواهی شد و اینجا بود که عثمان برخاست و رفت. گوید(2): و روایت شده که این عثمان بود که این بیت را بر زبان جاری کرد و آن زمانی بود که ناخوش شده بود

ص: 460


1- . شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 9: 22، با قدری تصرف.
2- . یعنی ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه 9- 22، با قدری تصرف.

وَ الْعِزِّ الشَّامِخِ، وَ الْمُلْکِ الْبَاذِخِ، الْمَعْبُودِ بِالْآلَاءِ، رَبِّ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ، أَحْمَدُهُ عَلَی حُسْنِ الْبَلَاءِ، وَ فَضْلِ الْعَطَاءِ، وَ سَوَابِغِ النَّعْمَاءِ، وَ عَلَی مَا یَدْفَعُ رَبُّنَا مِنَ الْبَلَاءِ، حَمْداً یَسْتَهِلُّ لَهُ الْعِبَادُ، وَ یَنْمُو بِهِ الْبِلَادُ، وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ قَبْلَهُ وَ لَا یَکُونُ شَیْ ءٌ بَعْدَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اصْطَفَاهُ بِالتَّفْضِیلِ وَ هَدَی بِهِ مِنَ التَّضْلِیلِ، اخْتَصَّهُ لِنَفْسِهِ، وَ بَعَثَهُ إِلَی خَلْقِهِ بِرِسَالاتِهِ وَ بِکَلَامِهِ، یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَتِهِ وَ تَوْحِیدِهِ وَ الْإِقْرَارِ بِرُبُوبِیَّتِهِ وَ التَّصْدِیقِ بِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، بَعَثَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ، وَ صَدْفٍ عَنِ الْحَقِّ، وَ جَهَالَةٍ (1)، وَ کُفْرٍ بِالْبَعْثِ وَ الْوَعِیدِ، فَبَلَّغَ رِسَالاتِهِ، وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ، وَ نَصَحَ لِأُمَّتِهِ، وَ عَبَدَهُ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَثِیراً، أُوصِیکُمْ وَ نَفْسِی بِتَقْوَی اللَّهِ الْعَظِیمِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ جَعَلَ لِلْمُتَّقِینَ الْمَخْرَجَ مِمَّا یَکْرَهُونَ، وَ الرِّزْقَ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُونَ، فَتَنَجَّزُوا مِنَ اللَّهِ مَوْعِدَهُ (2)، وَ اطْلُبُوا مَا عِنْدَهُ بِطَاعَتِهِ، وَ الْعَمَلِ بِمَحَابِّهِ، فَإِنَّهُ لَا یُدْرَکُ الْخَیْرُ إِلَّا بِهِ، وَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِطَاعَتِهِ، وَ لَا تُکْلَانَ فِیمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَّا عَلَیْهِ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ أَبْرَمَ الْأُمُورَ وَ أَمْضَاهَا عَلَی مَقَادِیرِهَا فَهِیَ غَیْرُ مُتَنَاهِیَةٍ عَنْ مَجَارِیهَا دُونَ بُلُوغِ غَایَاتِهَا فِیمَا قَدَّرَ وَ قَضَی مِنْ ذَلِکَ، وَ قَدْ کَانَ فِیمَا قَدَّرَ وَ قَضَی مِنْ أَمْرِهِ الْمَحْتُومِ وَ قَضَایَاهُ الْمُبْرَمَةِ مَا قَدْ تَشَعَّبَتْ بِهِ الْأَخْلَاقُ (3)، وَ جَرَتْ بِهِ الْأَسْبَابُ (4)مِنْ تَنَاهِی الْقَضَایَا بِنَا وَ بِکُمْ إِلَی حُضُورِ هَذَا الْمَجْلِسِ الَّذِی خَصَّنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِلَّذِی کَانَ مِنْ تَذَکُّرِنَا آلَاءَهُ وَ حُسْنَ بَلَائِهِ، وَ تَظَاهُرَ نَعْمَائِهِ، فَنَسْأَلُ اللَّهَ لَنَا وَ لَکُمْ بَرَکَةَ مَا جَمَعَنَا وَ إِیَّاکُمْ عَلَیْهِ (5)، وَ سَاقَنَا وَ إِیَّاکُمْ إِلَیْهِ، ثُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ ذَکَرَ فُلَانَةَ

ص: 465


1- فی المصدر زیادة: بالرّبّ.
2- فی الکافی: موعوده.
3- فی المصدر: الأخلاف.
4- فی الکافی زیادة: و قضی.
5- فی س: إلیه.

و علی علیه السلام به عیادت او رفته بود و عثمان گفت: و چه بسا عیادت کننده ای که نه از سر محبت به دیدار می آید، و دوست دارد که این فرد ناخوش، بمیرد.

و ابن ابی الحدید(1) از ابی سعد الآبی روایت می کند که گفت: و در کتابش از ابن عباس روایت کرده که گفت: میان عثمان و علی علیه السلام سخنی درگرفت و عثمان گفت: من چه کنم اگر قریشیان شما را دوست نداشتند و هفتاد تن از ایشان را که چهره هاشان، تو گویی زبرین گوشوارهای طلایی بود و بینیهایشان پیش از لبهایشان شتاب می کرد(2)، در جنگ بدر کشته بودید.

گوید: کتاب مذکور همچنین روایت می کند: آنگاه که مردم آنسان بر عثمان خشم گرفتند، وی با تکیه بر مروان بر پای ایستاد و برای مردم خطبه ای خواند و گفت: براستی که هر امتی را آفتی است و همانا که آفت این امت و تباهی نعمت ایشان، گروهی عیبجویان طعنه زن است که آنچه خوشتان آید نشانتان می دهند ولی در دل چیزها دارند که شما را خوش نیاید. مشتی شترمرغ صفت هستند که به دنبال هر صدایی راه می افتند و همانسان که بر عمر کینه و خشم گرفتند و او ایشان را سرکوب کرده و تارومار نمود، بر من هم دل سیه داشته اند و به راستی که من نسبت به او یاریگرانی آشناتر و طرفدارانی پرشمارتر دارم ولی چگونه است که من در اموال اضافی آنسان که دلم خواهد، دخل و تصرف نکنم.

ص: 461


1- . شرح نهج البلاغة 9- 23.
2- . چهره را به گوشواره طلا تشبیه نموده زیرا که گوشوارهای آویخته از بالای گوش رمز نهایت زیبایی بوده است و تعبیر "بینی شان پیش از لبهاشان شتاب می کرد" کنایه از زیبارویی است و نزد عرب بلندی بینی نشانی از زیبارویی بوده و خلاف آن بینی های پهن فروخفته بود که چهره نوکران سیه چرده عربها چنان بود.

بِنْتَ فُلَانٍ وَ هُوَ فِی الْحَسَبِ مَنْ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ، وَ فِی النَّسَبِ مَنْ لَا تَجْهَلُونَهُ، وَ قَدْ بَذَلَ لَهَا مِنَ الصَّدَاقِ مَا قَدْ عَرَفْتُمُوهُ، فَرُدُّوا خَیْراً تُحْمَدُوا عَلَیْهِ، وَ تُنْسَبُوا إِلَیْهِ، وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

بیان

المختصّ بالتوحید .. أی بتوحید الناس له (1)أو بتوحیده لنفسه، فإنّه لم یوحّده حقّ توحیده غیره (2)

المحتجب بالنور .. أی لیس له حجاب إلّا الظهور الکامل أو الکمال التامّ، أو عرشه محتجب بالأنوار الظاهرة.

ذی الأفق الطامح: الطّموح: الارتفاع (3)، و لعلّه کنایة عن ارتفاعه عن إدراک الحواس و العقول و الأوهام، أو عن أن یصل إلیه أحد بسوء، و کذا الفقرتان الآتیتان، و یحتمل التوزیع.

و الشّامخ: العالی (4)، و کذا الباذخ (5)

یستهلّ له العباد .. أی یرفعون به أصواتهم (6)أو (7)یستبشرون بذکره.

و ینمو به البلاد .. بزیادة النعم علی أهالیها.

بالتفضیل .. أی بان فضله علی جمیع الخلق.

من التضلیل .. أی لئلّا یضلّهم الشیطان أو یجدهم ضالّین، أو لئلّا یکونوا مضلّین.

ص: 466


1- لا توجد: له، فی س.
2- فی ک: غیر- بدون ضمیر-.
3- قاله فی مجمع البحرین 2- 393، و الصحاح 1- 388، و القاموس 1- 238.
4- کما فی النهایة 2- 500، و القاموس 1- 262، و مجمع البحرین 2- 435.
5- ذکره فی الصحاح 1- 418، و مجمع البحرین 2- 429، و النهایة 1- 110.
6- نصّ علیه فی النهایة 5- 271، و لسان العرب 11- 701، و القاموس 4- 70، و مجمع البحرین 5- 500.
7- فی ک: واو، بدلا من: أو.

در الموفقیات نیز از ابن عباس روایت می کند که عثمان در خطاب به عمار، آنگاه که سخنی از علی علیه السلام به میان آورد اینگونه گفت: هان که تو از دشمنان ما و از پیروان ایشان هستی.

توضیح

به نظرم هیچ عاقلی پس از تامل در اخباری که طرفداران و دوستداران عثمان روایت کرده اند، شک نمی کند که این اخبار بیانگر آن است که وی امیر المومنین علی علیه السلام را بعنوان دشمن خود می دانست و یاران آن حضرت را از کینه جویان نسبت به خود می شناخت و به حقیقت نیز چنین بود و همین مخالفت امیر المومنین علیه السلام با وی خود بهترین نشانه نفاق و رسوایی او در دنیا و آخرت است.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص462

در القاموس «4» آمده است: الخمر با حرکت میم هر آنچه از درخت و غیر آن که شخص را بپوشاند است و عبارت و جاءنا علی خمرة با کسر خاء و یا خمر با حرکت میم یعنی پنهانی و در خفا و به حال غفلت رقیبان. و در الصحاح «5» امده: یقال «6» للرّجل إذا اختل «7» صاحبه: هو یدبّ له الضرّاء و یمشی له الخمر. یعنی در باره کسی که به دوستش آسیب رساند گویند: او برای وی بدبختی به ارمغان می آورد و پنهانی در حقش فسادانگیزی می کند . و لفظ تشط به کسر شین و ضم آن یعنی دور می شود «8» و در الصحاح «9» آمده که تجرّم علیّ فلان .. یعنی که اتهام گناهی که نکرده ام را به من زد «10» و این قول حضرت که: ما أنا ملقی علی وضمة.. یعنی من بسان گوشت فروافتاده بر تخته نیستم که هر که هر قدر خواست از آن برگیرد.

(1) شرح ابن أبی الحدید 9- 11.

(2) الموفّقیّات اثر الزّبیر بن بکّار: 608.

(3) در منبع: شنائنا.

(4) القاموس 2- 23، و نیز: لسان العرب 4- 256- 257.

(5) الصحاح 2- 650.

(6) در نسخه (ک): فقال یعنی و گفت، که درست نیست.

(7) در الصحاح: ختل آمده که بمعنی فریب دادن است.

(8) چنانکه در القاموس 2- 368، و الصحاح 3- 1137، و لسان العرب 7- 333 است.

(9) الصحاح 5- 1886.

(10) و نیز در لسان العرب 12- 91 و غیره.

ص: 462

و صدف .. أی میل و إعراض (1)

حتی أتاه الیقین .. أی الموت المتیقّن.

و تنجّز الحاجة: طلب قضاءها لمن وعدها (2)

و التوکّل: إظهار العجز و الاعتماد علی الغیر، و الاسم التکلان بالضم- (3)

و قال الجوهری: انتهی عنه و تناهی .. أی کفّ (4)

و قال: شعبت الشّی ء: فرقته، و شعبته: جمعته، و هو من الأضداد (5)

«5»

کا (6)عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: حَجَّ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَقَامَ بِمِنًی ثَلَاثاً یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ، ثُمَّ صَنَعَ ذَلِکَ أَبُو بَکْرٍ، ثُمَّ صَنَعَ ذَلِکَ عُمَرُ، ثُمَّ صَنَعَ ذَلِکَ عُثْمَانُ سِتَّ سِنِینَ ثُمَّ أَکْمَلَهَا عُثْمَانُ أَرْبَعاً، فَصَلَّی الظُّهْرَ أَرْبَعاً ثُمَّ تَمَارَضَ لِیَشُدَّ بِذَلِکَ بِدْعَتَهُ، فَقَالَ لِلْمُؤَذِّنِ: اذْهَبْ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلْیَقُلْ (7)لَهُ فَلْیُصَلِّ (8)بِالنَّاسِ الْعَصْرَ، فَأَتَی الْمُؤَذِّنُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (9)یَأْمُرُکَ أَنْ تُصَلِّیَ بِالنَّاسِ الْعَصْرَ، فَقَالَ: لَا (10)، إِذَنْ لَا أُصَلِّی إِلَّا رَکْعَتَیْنِ کَمَا صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ

ص: 467


1- صرّح به فی مجمع البحرین 5- 78، و القاموس 3- 161، و لسان العرب 9- 187، و الصحاح 4- 1384.
2- ذکر ذلک فی المصباح المنیر 2- 292، و القاموس 2- 193، و الصحاح 3- 898، و نظیره فی لسان العرب 5- 414.
3- کما أورده الطریحی فی مجمع البحرین 5- 493، و قاله فی القاموس 4- 66، و لسان العرب 11- 736، و الصحاح 5- 1845.
4- الصحاح 6- 2517، و فی لسان العرب 15- 343 مثله.
5- الصحاح 1- 156، و بنصّه فی لسان العرب 1- 497.
6- الکافی 4- 518- 519، حدیث 3، مع اختصار فی الإسناد من الماتن طاب ثراه.
7- فی المصدر: فقل، و هو الظّاهر.
8- فی ک: فلیصلّی.
9- فی الکافی زیادة: عثمان.
10- لا توجد: لا، فی المصدر.

الجوهری گوید«1»: الوضم بمعنی هر چیزی از جنس چوب یا تخته بریده شده است که گوشت را بروی آن گذارند تا به خاک زمین نیالاید و گوید«2» هاض العظم یهیضه هیضا .. یعنی استخوان را پس از جوش خوردن بار دیگر شکست و گفته می شود: هاضنی الشّی ء: فلان چیز بیماری ام را عودت داد و گوید«3» الدّریّة: شتر یا چیزی دیگر که شکارچی پشت آن کمین نماید تا وقتی که بتواند تیر اندازد، تیرش را رها کند. ابوزید گوید : این کلمه «4» با همزه است چرا که تدرأ نحو الصید یعنی تدفع: پیش می راند، پرتاب می کند. می گویم: اصمعی در المعتل «6» الدریّة را به هر دو معنی با یاء مشدده و بدون همزه آورده است. فیروزآبادی «7» گوید: الدریّة به این معنی اخیر«8» است و در کل با توجه به نظر ایشان هر دو وجه جایز است. و الشنوف با ضمه: جمع الشنف با فتحه است که گوشواره بالای گوش است.

(1) الصحاح 5- 2053، و بنگرید آنجه در النهایة 5- 199، و لسان العرب 12- 640 آمده است .

(2) الصحاح 3- 1113، و نیز در مجمع البحرین 4- 233، و النهایة 5- 288.

(3) الصحاح 1- 49.

(4) در منبع: و این کلمه.

(5) الصحاح 1- 49، و بنگرید این واژه و قبلی را در لسان العرب 1- 74، و النهایة 2- 110 و غیر آن.

(6) یعنی الجوهریّ در الصحاح در ماده: دری. گوید 6- 2335: الدریة- غیر مهموز- و آن حیوانی باشد که شکارچی پشت آن پنهان می شود و چون فرصت فراهم شود، تیر اندازد. و ابوزید گوید که این واژه مهموز است چرا که تدرأ نحو الصید بمعنی تدفع یعنی پیش می برد یا پیش می راند . می گویم: شاید منظورش از هر دو معنی استتار و پیش بردن باشد چرا که الدریة بمعنی گروهی حلقه زدگان که چیزی می آموزند در بخش معتل الصحاح و نیز در لسان العرب 14 – 255 یافت نمی شود ، هر چند که النهایه 2 – 110 این معنی اخیر را آورده و آنرا به یک قیل نسبت داده است.

(7) القاموس 4- 327.

(8) مراد از معنای اخیر آنچه که با آن آموزش پرتاب تیر و نیزه ببینند، است.

(9) در الصحاح 4- 1383، و القاموس 3- 160، و نیز بنگرید: مجمع البحرین 5- 76، و النهایة 2- 505.

ص: 463

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَذَهَبَ الْمُؤَذِّنُ فَأَخْبَرَ عُثْمَانَ بِمَا قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:

اذْهَبْ إِلَیْهِ وَ قُلْ (1)لَهُ: إِنَّکَ لَسْتَ مِنْ هَذَا فِی شَیْ ءٍ، اذْهَبْ فَصَلِّ کَمَا تُؤْمَرُ. قَالَ عَلِیٌّ: لَا وَ اللَّهِ لَا أَفْعَلُ .. فَخَرَجَ عُثْمَانُ فَصَلَّی بِهِمْ أَرْبَعاً، فَلَمَّا کَانَ فِی خِلَافَةِ مُعَاوِیَةَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ وَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَجَّ مُعَاوِیَةُ فَصَلَّی بِالنَّاسِ بِمِنًی رَکْعَتَیْنِ الظُّهْرَ ثُمَّ سَلَّمَ، فَنَظَرَتْ بَنُو أُمَیَّةَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ ثَقِیفٌ وَ مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَةِ عُثْمَانَ ثُمَّ قَالُوا: قَدْ قَضَی عَلَی صَاحِبِکُمْ وَ خَالَفَ وَ أَشْمَتَ بِهِ عَدُوَّهُ، فَقَامُوا فَدَخَلُوا عَلَیْهِ، فَقَالُوا: أَ تَدْرِی مَا صَنَعْتَ؟ مَا زِدْتَ عَلَی أَنْ قَضَیْتَ عَلَی صَاحِبِنَا، وَ أَشْمَتَّ بِهِ عَدُوَّهُ، وَ رَغِبْتَ عَنْ صَنِیعِهِ وَ سُنَّتِهِ، فَقَالَ: وَیْلَکُمْ! أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَلَّی فِی هَذَا الْمَکَانِ رَکْعَتَیْنِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، وَ صَلَّی صَاحِبُکُمْ سِتَّ سِنِینَ کَذَلِکَ، فَتَأْمُرُونِّی أَنْ أَدَعَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا صَنَعَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ قَبْلَ أَنْ یُحْدِثَ، فَقَالُوا: لَا وَ اللَّهِ، مَا نَرْضَی عَنْکَ إِلَّا بِذَلِکَ!. قَالَ: فَأَقْبِلُوا فَإِنِّی مُتَّبِعُکُمْ (2)وَ رَاجِعٌ إِلَی سُنَّةِ صَاحِبِکُمْ، فَصَلَّی الْعَصْرَ أَرْبَعاً فَلَمْ تَزَلِ (3)الْخُلَفَاءُ وَ الْأُمَرَاءُ عَلَی ذَلِکَ إِلَی الْیَوْمِ.

«6»

مَعَ (4)الْمُکَتِّبُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ، عَنْ یُونُسَ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ (5)الْعَبْدِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ قَنْبَرٍ مَوْلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فَأَحَبَّ الْخَلْوَةَ وَ أَوْمَی (6)إِلَیَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالتَّنَحِّی، فَتَنَحَّیْتُ غَیْرَ بَعِیدٍ، فَجَعَلَ عُثْمَانُ یُعَاتِبُ عَلِیّاً عَلَیْهِ

ص: 468


1- فی الکافی: فقل.
2- فی الکافی: فأقیلوا فإنّی مشفّعکم.
3- فی المصدر: یزل.
4- معانی الأخبار: 293، مع تفصیل فی الإسناد.
5- فی المصدر: بن أبی یعقوب، و الظّاهر ما أثبتناه.
6- فی المعانی: فأومی.

و این قول وی: یسرع أنفهم .. به معنی بلند بودن بینی هایشان است که نشانه افزونی زیبایی چهره است.

روایت3.

الاحتجاج(1): روزی عثمان به علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: اگر تو در کمین من نشینی، به راستی که به کمین آنکس که از من و از تو برتر است، نشسته ای. علی علیه السلام فرمود: و کیست که از من برتر است؟ گفت: ابوبکر و عمر. علی علیه السلام فرمود: هرگز چنین نیست، من از تو و از آندو برترم. پیش از شما خدا را پرستیدم و پس از شما نیز خدا را پرستیده ام.

روایت4.

الکافی(2): شماری از اصحاب ما به نقل از احمد بن محمد بن عیسی به سندی که به ابی عبد الله علیه السلام می رسد روایت می کنند که ایشان فرمود: در زمان خلافت عثمان، گروهی از بنی امیه روز جمعه به منظور عقد ازدواج یکی از مردان خود، در مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم گرد آمدند و امیر المومنین علیه السلام در نزدیکی ایشان بود و یکی از ایشان به دیگری گفت: می خواهید الان علی علیه السلام را شرمسار سازیم، از او بخواهیم که برایمان خطبه بخواند و سخنرانی نماید؟ چرا که در این حال او خجالت خواهد کشید و از سخن در خواهد ماند! پس به ایشان روی کرده و گفتند: ای ابا الحسن! ما می خواهیم فلان خانم را به همسری فلانی در آوریم و از شما می خواهیم که برایمان خطبه بخوانی. فرمود: آیا منتظر کسی هستید؟ گفتند: نه. و به خدا سوگند که لحظه ای درنگ نکرد و چنین سخن آغاز نمود: حمد و ثنا خدایی راست که توحید تنها وی را سزد، آن تنها وجودی که با وعید و هشدار بی درنگ کارش پیش برد و هر آنچه خواهد به کردار آورد. هم او که به پرده ای از نور از نگاه بندگانش نهان است و افقهای فرازمند و

ص: 464


1- . الاحتجاج 1: 157
2- . الکافی- الفروع- 5: 369- 370، باب خطب النّکاح، حدیث 1.

السَّلَامُ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُطْرِقٌ، فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ عُثْمَانُ، فَقَالَ: مَا لَکَ لَا تَقُولُ؟.

فَقَالَ: إِنْ قُلْتُ لَمْ أَقُلْ إِلَّا مَا تَکْرَهُ، وَ لَیْسَ لَکَ عِنْدِی إِلَّا مَا تُحِبُّ.

قال المبرد: تأویل ذلک إن قلت اعتدیت علیک بمثل ما اعتدیت (1)به علیّ، فلیدغک (2)عتابی، و عندی أن لا أفعل فإن (3)کنت عاتبا إلّا ما تحبّ.

«7»

نَهْج (4)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَیُفَوِّقُونَنِی (5)تُرَاثَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَفْوِیقاً (6)، وَ اللَّهِ لَئِنْ بَقِیتُ لَهُمْ لَأَنْفُضَنَّهُمْ نَفْضَ اللَّحَّامِ الْوِذَامَ التَّرِبَةَ.

وَ یُرْوَی: التِّرَابَ الْوَذِمَةَ.

وَ هُوَ عَلَی الْقَلْبِ.

قال السیّد رضی اللّه عنه: قوله علیه السلام: لیفوّقوننی .. أی یعطوننی من المال قلیلا قلیلا کفواق النّاقة و هو الحلبة الواحدة من لبنها.

و الوذام جمع وذمة و هی الحزّة من الکرش أو الکبد تقع فی التّراب فتنفض (7)

بیان

الحزّة بالضم-: هی القطعة من اللّحم و غیره (8)، و قیل: خاصّة بالکبد (9)و قیل: قطعة من اللّحم قطعت طولا (10)

ص: 469


1- فی المصدر: اعتددت- فی الموردین-.
2- کذا، و الظاهر: فیلدغک. و فی المصدر: فیلذعک.
3- خ. ل: و إن.
4- نهج البلاغة 1- 126- محمّد عبده-، و صفحة: 104 خطبة 77- صبحی صالح-.
5- فی مطبوع البحار: لیوفّقوننی. و ما أثبت من المصدر.
6- فی س: تفریقا.
7- و انظر ما ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 6- 174، و ابن میثم فی شرحه 2- 212، و منهاج البراعة للقطب الراوندیّ 1- 309، و غیرها.
8- کما فی النهایة 1- 377، و انظر: لسان العرب 14- 334، و غیره.
9- ذکره فی القاموس 2- 172، و لسان العرب 14- 334.
10- قاله فی الصحاح 3- 873، و النهایة 1- 388، و القاموس 2- 172.

عزت والای دست نایافتنی و فرمانروایی شکوهمند وراست. هم او که در سپاس نعماتش پرستشش کنند و خداوندگار آسمان و زمین است. بر نیک کردارش حمد و ثنایش گوییم و بر فضل بخشش و عطایش و نعمتهای بی پایانش و بر آن درد و بلاهایی که از ما باز می دارد. حمد و ثنایی که بندگان بر زبان جاری کنند و سرزمین بدان آبادان گردد. شهادت می دهم که خدایی جز پروردگار یکتا نیست و یگانه ایست که او را انبازی نیست و پیش از او چیزی نبوده و پس از او هم نخواهد بود. و گواهی می دهم که محمد صلّی الله علیه و آله و سلم بنده و رسول خداست و خداوند او را برتری بخشیده و برگزید و مردمان را بواسطه او از گمراهی نجات بخشید. او را مخصوص خود گرداند و به رسالت خود و پیام حق برانگیخت و او ایشان را به پرستش خدا و یگانه دانستن او و اعتراف به ربوبیت وی و تصدیق پیامبرش صلّی الله علیه و آله و سلم فراخواند. او را آنهنگام که دیگر خبری از پیامبران نبود و مردمان از حق برگشته بودند و جهالت و کفر به فرستاده شدن پیامبران و هشدار و انذار نسبت به آخرت فراگیر شده بود، بعثت داد و او رسالتهای پروردگارش را ابلاغ نمود و در راه او جانفشانی کرد و برای امت او خیرخواهی نمود و همچنان او را پرستید تا آنکه هنگام رحلتش که درود خداوند و رحمت بیکرانش بر او و خاندانش باد، رسید. شما را و خود را به تقوای الهی سفارش می کنم که خداوند عز و جل پرهیزکاران را از آنچه نمی پسندند، رهایی عطا فرمود و از آنجا که هرگز نپندارند، روزیشان بخشید، پس اکنون منتظر عملی شدن وعده خداوند باشید و با سرنهادن به امرش، فضل و نعمت او را بجویید و هر آنچه دوست دارد، به کار بندید که جز بواسطه آن خیری به دست نیاید و آنچه نزد اوست، جز با سر سپردن به دستور او فراچنگ نمی آید و در هر آنچه هست و نیست جز بر او تکیه ای نیست و جز به وجود او قوّت و توانی نیست. اما بعد، به راستی که خداوند همه امور را بنا به حساب و اندازه اش برقرار نموده و جاری نموده است و این امور بدون رسیدن به مقصد و نهایتش، از مجرایی که خداوند به حکم خود برای آن مقدر نموده است، به در نمی رود و از دیرزمان از جمله امور حتمی و قضایای بایسته ای که خداوند مقدر نموده، آن اموری است که نسلها بواسطه آن دامنه ای پهناور گرفته و خویشاوندیها گسترده گشته است و اکنون این رشته ما و شما را برای حضور در این مجلس که خداوند ما و شما را در آن برای یادآوری نعمتها و لطف بیکرانش و ذکر نیک بخششهایش مخصوص گردانده، گرد آورده است. پس اکنون از خداوند برکت آنچه را که ما و شما را بخاطرش جمع آورده و ما را همراه با شما به سمت آن روان داشته، برای خود و شما مسألت می نمایم. و اما فلانی فرزند فلانی نام فلان دختر،

ص: 465

و الکرش ککتف کما فی بعض (1)النّسخ، و بالکسر (2)لکلّ مجترّ بمنزلة المعدة للإنسان، و هی مؤنّثة (3)

و نفض الثّوب و غیره: تحریکه (4)لیسقط منه التّراب و غیره.

و قال ابن الأثیر فی النهایة (5)التّراب: جمع ترب تخفیف ترب .. یرید اللّحوم الّتی تعفّرت بسقوطها فی التّراب.

و الوذمة: المنقطعة الأوذام، و هی السّیور الّتی (6)یشدّ بها عری الدّلو. قال الأصمعیّ: سألت (7)شعبة عن هذا الحرف فقال (8)لیس هو هکذا، إنّما هو نفض القصّاب الوذام التّربة، و هی الّتی قد سقطت فی التّراب. و قیل: الکروش کلّها تسمّی تربة لأنّها تحصل (9)فیها التّراب من المرتع. و الوذمة: الّتی أخمل (10)باطنها، و الکروش: وذمة لأنّها مخملة، و یقال لخملها الوذم، و معنی الحدیث: لئن ولیتهم لأطهّرنّهم من الدّنس و لأطیّبنّهم من الخبث (11)

و قیل: أراد بالقصّاب السّبع، و التّراب أصل ذراع الشّاة، و السّبع إذا أخذ الشّاة قبض علی ذلک المکان ثمّ نفضها. انتهی (12)

ص: 470


1- لا توجد فی س: بعض.
2- أی الکرش.
3- کما جاء فی القاموس 2- 286، و الصحاح 3- 1017، و غیرهما.
4- کما أورده فی النهایة 5- 97، و قبله فی الصحاح 3- 1109، و القاموس 2- 346.
5- قاله ابن الأثیر فی النهایة 1- 185. و قال- قبل ذلک-: و فی حدیث علی لئن ولیت بنی أمیّة لأنفضنّهم نفض القصّاب التراب الوذمة، التراب .. إلی آخره.
6- فی س: الذی.
7- کذا فی البحار و اللسان، و فی المصدر: سألنی.
8- کذا فی البحار و اللسان، و فی النهایة: فقلت.
9- فی المصدرین: یحصل.
10- فی ک: احمل.
11- فی المصدر: بعد، بدلا من: من. و أشیر إلیها فی حاشیة ک بما یلی: بعد. نهایة.
12- و قریب منه ما فی لسان العرب 1- 231.

فرزند فلانی را برده و او در حسب و شخصیتش کسی است که خود می دانید و در نسبش برایتان ناشناخته نیست و آنچه خود می دانید را برای مهر او در نظر گرفته است. پس اکنون جوابی درخور دهید که بدان شما را ستایند و به نیکی آن شناخته شوید. و صلی الله علی محمد و آله و سلّم .

توضیح

مخصوص به توحید یعنی توحید و یگانه دانستن مردم وی را یا اینکه خداوند خود را به یگانگی می ستاید زیرا که کسی جز خود خداوند او را چنان که شایسته است، به یگانگی یاد نکرده است. پنهان در پرده نور یعنی حجاب و پرده ای بر او نیست مگر ظهور و پیدایی تام و تمام و یا عرش او به همین نورهای ظاهر پوشانده شده است.

ص: 466

و الظاهر أنّ المراد من النفض منعهم (1)من غصب الأموال و أخذ ما فی أیدیهم من الأموال المغصوبة، و دفع بغیهم و ظلمهم و مجازاتهم بسیّئات أعمالهم.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2)اعْلَمْ أَنَّ أَصْلَ هَذَا الْخَبَرِ قَدْ رَوَاهُ أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ فِی کِتَابِ الْأَغَانِی (3)، بِإِسْنَادٍ رَفَعَهُ إِلَی حَرْبِ (4)بْنِ حُبَیْشٍ، قَالَ: بَعَثَنِی سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ أَمِیرُ الْکُوفَةِ مِنْ قِبَلِ عُثْمَانَ بِهَدَایَا إِلَی أَهْلِ الْمَدِینَةِ، وَ بَعَثَ مَعِی هَدِیَّةً إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ کَتَبَ إِلَیْهِ: أَنِّی لَمْ أَبْعَثْ إِلَی أَحَدٍ أَکْثَرَ مِمَّا بَعَثْتُ بِهِ إِلَیْکَ، إِلَّا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (5)، فَلَمَّا أَتَیْتُ عَلِیّاً وَ قَرَأَ کِتَابَهُ (6)قَالَ: لَشَدَّ مَا تخطر [یَحْظُرُ] عَلَیَّ بَنُو أُمَیَّةَ تُرَاثَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلِیتُهَا لَأَنْفُضَنَّهَا نَفْضَ الْقَصَّابِ التِّرَابَ الْوَذِمَةَ.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ هَذَا خَطَأٌ، وَ إِنَّمَا هُوَ: الْوِذَامُ التَّرِبَةُ.

قَالَ (7)وَ حَدَّثَنِی (8)بِذَلِکَ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیُّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ شَیْبَةَ، بِإِسْنَادِهِ ذَکَرَهُ فِی الْکِتَابِ أَنَّ سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ حَیْثُ کَانَ أَمِیرَ الْکُوفَةِ بَعَثَ مَعَ ابْنِ أَبِی عَائِشَةَ مَوْلَاهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِصِلَةٍ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ لَا یَزَالُ غُلَامٌ مِنْ غِلْمَانِ بَنِی أُمَیَّةَ یَبْعَثُ إِلَیْنَا مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ* بِمِثْلِ قُوتِ الْأَرْمَلَةِ، وَ اللَّهِ لَئِنْ بَقِیتُ لَأَنْفُضَنَّهَا کَمَا یَنْفُضُ الْقَصَّابُ التِّرَابَ

ص: 471


1- فی ک: منهم.
2- فی شرحه علی نهج البلاغة 6- 174، بتصرف.
3- الأغانی 2- 144 طبعة دار الکتب، مع اختلاف کثیر أشرنا له.
4- فی المصدر: الحارث، و فی س: الحرب- بالألف و اللّام-.
5- فی الأغانی: إلّا شیئا فی خزائن أمیر المؤمنین.
6- فی الأغانی زیادة: فأخبرته.
7- أی ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 6- 175، بتصرّف.
8- الخبر فی الأغانی: عن أبی زید، عن عبد اللّه بن محمّد بن حکیم الطّائیّ، عن السّعدیّ، عن أبیه ..

روایت5.

الکافی(1) : از زراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم به حج رفت و سه روز در منی اقامت نمود و نمازش را دو رکعتی می خواند. سپس ابوبکر نیز چنین کرد و عمر هم همچنین و پس از آن عثمان مدت شش سال اینگونه رفتار می کرد تا آنکه چهار رکعتش کرد و نماز ظهر را چهار رکعتی خواند و سپس خود را به مریضی زد تا اینگونه این بدعت خود را توجیه نماید. پس به موذن گفت به نزد علی علیه السلام برو و به او بگو او نماز عصر را به امامت مردم بایستد. موذن نزد علی علیه السلام آمد و گفت: امیر مومنان دستور داده که شما نماز عصر را برای مردم بخوانی. فرمود: نه، اگر اینطور می خواهد من آنچنان که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم نماز گزارده، دو رکعت خواهم خواند.

ص: 467


1- . الکافی 4: 518- 519، حدیث 3

الْوَذِمَةَ (1)

«8»

نَهْجٌ (2)وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ وَقَعَتْ مُشَاجَرَةٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عُثْمَانَ، فَقَالَ الْمُغِیرَةُ بْنُ الْأَخْنَسِ لِعُثْمَانَ: أَنَا أَکْفِیکَهُ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (3)لِلْمُغِیرَةِ: یَا ابْنَ اللَّعِینِ الْأَبْتَرِ، وَ الشَّجَرَةِ الَّتِی لَا أَصْلَ لَهَا وَ لَا فَرْعَ، أَنْتَ تَکْفِینِی؟! فَوَ اللَّهِ مَا أَعَزَّ اللَّهُ مَنْ أَنْتَ نَاصِرُهُ، وَ لَا قَامَ مَنْ أَنْتَ مُنْهِضُهُ، اخْرُجْ عَنَّا أَبْعَدَ اللَّهُ نَوَاکَ، ثُمَّ أَبْلِغْ جُهْدَکَ فَلَا أَبْقَی اللَّهُ عَلَیْکَ إِنْ أَبْقَیْتَ.

إیضاح

المغیرة: هو ابن أخنس الثقفی.

و قال ابن أبی الحدید (4)و غیره (5)إنّما قال علیه السلام: یا ابن اللعین .. لأنّ الأخنس کان من أکابر المنافقین، ذکره أصحاب الحدیث کلّهم فی المؤلّفة الذین أسلموا یوم الفتح بألسنتهم دون قلوبهم،

و أعطاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مائة من الإبل من غنائم حنین یتألّف بها قلبه.

، و

ابنه أبو الحکم بن الأخنس قتله أمیر المؤمنین علیه السلام یوم أحد کافرا فی الحرب.

، و إنّما قال علیه السلام: یا ابن الأبتر، لأنّ من کان عقبه ضالا خبیثا فهو کمن لا عقب له، بل من لا عقب له خیر منه، و کنّی علیه السلام بنفی أصلها و فرعها من دناءته و حقارته، و قیل لأنّ فی نسب ثقیف طعنا. و قتل المغیرة مع عثمان فی الدار، و قوله علیه السلام: ما أعزّ اللّه .. یحتمل الدعاء و الخبر.

قوله علیه السلام: أبعد اللّه نواک .. النّوی: الوجه الّذی تذهب فیه،

ص: 472


1- فی المصدر: نفض القصّاب الوذام التّربة.
2- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 18، صبحی صالح: 193، خطبة 135، بتصرّف.
3- فی المصدر: علیّ کرّم اللّه وجهه.
4- فی شرح نهج البلاغة 8- 301.
5- شرح النهج لابن میثم البحرانیّ 3- 163، و منهاج البراعة 2- 55، و غیرهما.

موذن به نزد عثمان بازگشت و آنچه علی علیه السلام گفته بود را به وی خبر داد و او گفت برو و به او بگو: این کارها به تو مربوط نیست. برو و آنطور که دستورت داده اند نماز بخوان. علی فرمود: نه به خدا که چنین نمی کنم... پس عثمان خود روانه شد و نماز چهار رکعتی خواند. و بهنگام خلافت معاویه، آنگاه که مردم گرد وی جمع شدند و امیر المومنین علی علیه السلام به شهادت رسید، وی به حج رفت و نماز ظهر را برای مردم دو رکعت خواند و سلام داد. بنی امیه و خاندان ثقیف و دیگر پیروان عثمان هر یک به دیگری نگاه می کردند و سپس گفتند: او کار دوست شما را تمام کرد و به خلاف او رفتار نمود و دل دشمنانش را شاد نمود. پس برخاستند و به نزد وی آمده و گفتند: می دانی چه کردی؟ این کارت جز این نبود که آن دوست ما را به نابودی کشاندی و دشمنانش را شاد کردی و از کردار و سنت وی روی گرداندی. گفت: وای بر شما! آیا نمی دانید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم در این مکان دو رکعت بجا آورده و ابوبکر و عمر نیز چنین کردند. و این رفیق شما نیز شش سال اینچنین نماز گزارد و اکنون شما مرا دستور می دهید که سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و آنچه ابوبکر و عمر و هم عثمان پیش از ارتکاب این بدعت کرده اند را رها کنم؟ گفتند: نه به خدا، جز همین شیوه چیزی از تو نمی طلبیم! گفت: بیایید من پیرو شما خواهم بود و به سنت این دوست شما روی می آورم و اینگونه نماز عصر را چهار رکعت خواند و پس از او امیران و خلفاء تا به امروز چنین می کنند.

روایت6.

معانی الاخبار(1): المکتّب به سندی از قنبر غلام علی علیه السلام روایت می کند که گفت: همراه باعلی بن ابیطالب علیه السلام به نزد عثمان بن عفان رفتیم و او خواست که با هم تنها باشند و علی علیه السلام به من اشاره کرد که دور بروم و من کمی دورتر شدم و ایستادم و عثمان شروع کرد به سرزنش و عتاب نمودن علی

ص: 468


1- . معانی الأخبار: 293، با بیان مفصل اسناد.

و الدار (1).. أی أبعد اللّه مقصدک أو دارک، و یروی: أبعد اللّه نوأک بالهمزة- ..

أی خیرک (2)من أنواء النّجوم الّتی کانت العرب تنسب المطر إلیها (3)

ثم أبلغ جهدک .. أی غایتک و طاقتک فی الأذی (4)، و فی النهایة: أبقیت علیه .. إذا (5)رحمته و أشفقت علیه (6)

«9»

نَهْجٌ (7)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَهُ (8)لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُمَا اللَّهُ وَ قَدْ جَاءَهُ بِرِسَالَةٍ مِنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ هُوَ مَحْصُورٌ یَسْأَلُهُ فِیهَا الْخُرُوجَ إِلَی مَالِهِ بِیَنْبُعَ لِیَقِلَّ هَتْفُ النَّاسِ بِاسْمِهِ لِلْخِلَافَةِ بَعْدَ أَنْ کَانَ سَأَلَهُ مِثْلَ ذَلِکَ مِنْ قَبْلُ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا یُرِیدُ عُثْمَانُ أَنْ یَجْعَلَنِی إِلَّا جَمَلًا (9)نَاضِحاً بِالْغَرْبِ أَقْبِلْ وَ أَدْبِرْ، بَعَثَ إِلَیَّ أَنْ أَخْرُجَ .. بَعَثَ (10)إِلَیَّ أَنْ أَقْدُمَ، ثُمَّ هُوَ الْآنَ یَبْعَثُ إِلَیَّ أَنْ أَخْرُجَ، وَ اللَّهِ لَقَدْ دَفَعْتُ عَنْهُ حَتَّی خَشِیتُ أَنْ أَکُونَ آثِماً (11)

ص: 473


1- قاله فی القاموس 4- 397، و لسان العرب 15- 347، و انظر: الصحاح 6- 2516.
2- قال فی القاموس 1- 31: طلب نوأه .. أی عطاءه. و قال فی النهایة 5- 122: مطرنا بنوء کذا .. أی وقت کذا .. و إنّ اللّه خطّأ نوأها .. قیل: هو دعاء علیها، کما یقال: لا سقاه اللّه الغیث، و أراد بالنوء الذی یجی ء فیه المطر.
3- انظر: النهایة 5- 122، و الصحاح 1- 79، و ما سبق.
4- قال فی النهایة 1- 320: قد تکرّر لفظ الجهد و الجهد فی الحدیث کثیرا، و هو بالضم: الوسع و الطاقة، و بالفتح المشقّة، و قیل: المبالغة و الغایة، و قیل: هما لغتان فی الوسع و الطاقة، فأمّا فی المشقّة و الغایة فالفتح لا غیر، و جاء نظیره بزیادة فی لسان العرب 3- 133.
5- لا توجد: إذا، فی س.
6- النهایة 1- 147.
7- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 233، صبحی صالح: 358، خطبة 240، باختلاف یسیر بینهما، و کذا مع المتن.
8- فی ک: قال.
9- فی المصدر: ما یرید عثمان إلّا أن یجعلنی جملا.
10- فی النّهج: ثمّ بعث.
11- قال ابن میثم فی شرح نهجه 4- 323: أقول: ... و سبب الرّسالة، أنّ القوم الّذین حضروه کانوا یکثرون نداه و الصّیاح به، و توبیخه علی أحداثه، من تفریق بیت المال علی غیر مستحقّیه، و وضعه فی غیر مواضعه، و سائر الأحداث الّتی ذکرنا أنّها نسبت إلیه .. و قد کان قصده بتلک الرّسالة من بین سائر الصّحابة لأحد أمرین: أحدهما: اعتقاده أنّه کان أشرف الجماعة، و النّاس له أطوع، و أنّ قلوب الجماعة معه حینئذ. و الثّانی: أنّه کان یعتقد أنّ له شرکة مع النّاس فی فعلهم به، و کانت بینهما هناة، فکان بعثه له من بین الجماعة متعیّنا، لأنّهم إن رجعوا بواسطته فهو الغرض، و إن لم یرجعوا حصّلت بعض المقاصد أیضا، و هو تأکّد ما نسبه إلیه من المشارکة فی أمره، و بقاء ذلک حجّة علیه لمن بعده ممّن یطلب بدمه حتّی کان لسبب هذا الغرض الثّانی ما کان من الوقائع بالبصرة و صفّین و غیرهما. و انظر: ما ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه 12- 296.

و علی علیه السلام همچنان سر فرو افکنده بود. عثمان به او رو کرد و گفت: تو را چه شده که چیزی نمی گویی؟ فرمود: اگر سخن گویم چیزی می گویم که بی شک خشنود نخواهی شد و من جز آنچه تو بپسندی، ندارم. المبرد گوید: تاویل این سخن آنست که اگر سخن گویم،

همانسان که تو در حق من تعدی و زیاده گویی کردی، من نیز تعدی و بدگویی تو کنم و عتاب و سرکوفت من تو را گزندی تلخ خواهد بود و بهتر می دانم که جز آنچه تو دوست داری انجام ندهم – اگر چه می توانم تو را سرزنش کنم -.

روایت7.

نهج البلاغة(1): از جمله سخنان حضرت علیه السلام : به راستی که بنی امیه میراث محمد صلّی الله علیه و آله و سلم را ذره ذره به من باز پس می دهند و به خدا سوگند که اگر فرصت رویارویی با ایشان را بیابم، همچون قصابی که شکنبه بر خاک افتاده حیوان را از خاک بتکاند، ایشان را خواهم تکاند.(2)

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص469

وَ یُرْوَی: التِّرَابَ الْوَذِمَةَ.

وَ هُوَ عَلَی الْقَلْبِ.

قال السیّد رضی اللّه عنه: قوله علیه السلام: لیفوّقوننی .. أی یعطوننی من المال قلیلا قلیلا کفواق النّاقة و هو الحلبة الواحدة من لبنها.

و الوذام جمع وذمة و هی الحزّة من الکرش أو الکبد تقع فی التّراب فتنفض «7».

بیان:

الحزّة بالضم-: هی القطعة من اللّحم و غیره «8»، و قیل: خاصّة بالکبد «9» و قیل: قطعة من اللّحم قطعت طولا «10».

(1) فی المصدر: اعتددت- فی الموردین-.

(2) کذا، و الظاهر: فیلدغک. و فی المصدر: فیلذعک.

(3) خ. ل: و إن.

(4) نهج البلاغة 1- 126- محمّد عبده-، و صفحة: 104 خطبة 77- صبحی صالح-.

(5) فی مطبوع البحار: لیوفّقوننی. و ما أثبت من المصدر.

(6) فی (س): تفریقا.

(7) و انظر ما ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 6- 174، و ابن میثم فی شرحه 2- 212، و منهاج البراعة للقطب الراوندیّ 1- 309، و غیرها.

(8) کما فی النهایة 1- 377، و انظر: لسان العرب 14- 334، و غیره.

(9) ذکره فی القاموس 2- 172، و لسان العرب 14- 334 .

(10) قاله فی الصحاح 3- 873، و النهایة 1- 388، و القاموس 2- 172.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 470

و الکرش ککتف کما فی بعض «1» النّسخ، و بالکسر «2»: لکلّ مجترّ بمنزلة المعدة للإنسان، و هی مؤنّثة «3».

و نفض الثّوب و غیره: تحریکه «4» لیسقط منه التّراب و غیره.

و قال ابن الأثیر فی النهایة «5»: التّراب: جمع ترب تخفیف ترب .. یرید اللّحوم الّتی تعفّرت بسقوطها فی التّراب.

و الوذمة: المنقطعة الأوذام، و هی السّیور الّتی «6» یشدّ بها عری الدّلو. قال الأصمعیّ: سألت «7» شعبة عن هذا الحرف فقال «8»: لیس هو هکذا، إنّما هو نفض القصّاب الوذام التّربة، و هی الّتی قد سقطت فی التّراب. و قیل: الکروش کلّها تسمّی تربة لأنّها تحصل «9» فیها التّراب من المرتع. و الوذمة: الّتی أخمل «10» باطنها، و الکروش: وذمة لأنّها مخملة، و یقال لخملها الوذم،

و روایت می شود: التِّرَابَ الْوَذِمَةَ که بنا بر مقلوب نمودن تعبیر است. سیّد رضی اللّه عنه گوید: قول حضرت علیه السلام: لیفوّقوننی .. یعنی اینکه بسیار اندک اندک از آن مال به من می دهند همچون فواق شتر که بمعنی یکبار دوشیدن از شیر آنست. و الوذام جمع وذمة است که تکه ای از شکنبه یا جگر است که بر خاک می افتد و سپس می تکانندش«7» .

توضیح

الحزة با ضمه یعنی قطعه ای از گوشت یا غیر آن «8» و گفته اند این لفظ را فقط درباره جگر بکار می برند«9» و گفته شده که تکه ای از گوشت که بصورت طولی بریده شده است «10».

(1) در منبع: اعتددت- در هر دو مورد-.

(2) چنین آمده، و گویی درست آن: فیلدغک باشد . و در منبع آمده: فیلذعک.

(3) خ. ل: و إن، یعنی و اگر .

(4) نهج البلاغة 1- 126- محمّد عبده-، و صفحه: 104 خطبه 77- صبحی صالح-.

(5) در نسخه چاپی بحار الانوار: لیوفّقوننی. و آنچه در اینجا درج شده از منبع است.

(6) در (س): تفریقا.

(7) و نگاه کنید به آنچه ابن أبی الحدید فی شرح نهج 6- 174، و ابن میثم در شرحش 2- 212 گفته اند، و آنچه در منهاج البراعة اثر القطب الراوندیّ 1- 309، و غیر آن آمده است.

(8) چنانکه در النهایة 1- 377 آمده و بنگرید: لسان العرب 14- 334، و غیره.

(9) القاموس 2- 172، و لسان العرب 14- 334.

(10 الصحاح 3- 873، و النهایة 1- 388، و القاموس 2- 172.

ص: 469


1- . نهج البلاغة 1: 126- محمّد عبده-، و صفحة: 104 خطبة 77- صبحی صالح-.
2- . و نگاه کنید به آنچه ابن أبی الحدید فی شرح نهج 6- 174، و ابن میثم در شرحش 2- 212 گفته اند، و آنچه در منهاج البراعة اثر القطب الراوندیّ 1- 309، و غیر آن آمده است.
بیان

لم یکن هذا الفصل فی أکثر نسخ النهج.

و النّاضح: البعیر یستقی علیه (1)

و الغرب: الدّلو العظیمة (2)

أقبل و أدبر .. أی یقال له أقبل و أدبر علی التکرار (3)

ص: 474


1- ذکره فی الصحاح 1- 411، و النهایة 5- 69، و انظر ما أورده الطریحی فی مجمع البحرین 2- 419.
2- کما قاله فی القاموس 1- 109، و مجمع البحرین 2- 131، و الصحاح 1- 193.
3- ما ذکره فی المتن من الإعراب فی کلیهما أقبل و أدبر لا یوافق ما استفاده قدّس سرّه.

و الکرش بر وزن کتف چنانکه در برخی نسخه ها «1» آمده و با کسره«2»: در بدن هر نشخوار کننده ای به منزله معده است در بدن انسان و لفظ مونث است«3». و نفض الثوب و غیره: بمعنی تکاندن آن «4» است تا خاک یا غیره از آن زدوده شود. ابن الاثیر در النهایه گوید«5»: التراب جمع ترب تخفیف یافته ترب است و منظور گوشتهایی است که با افتادن در خاک، آلوده شده است. و الوذمة آنچه که اوذام آن پاره شده باشد و اوذام به تسمه ها یا بندهایی گویند که «6» دسته های دلو را با آن می بندند. الاصمعی گوید: از شعبة «7» درباره این قلب و تحریف پرسیدم و او گفت «8» اینچنین نیست بلکه اینطور است: نفض القصاب الوذام التربة یعنی تکاندن قطعه های خاکی شده گوشت توسط قصاب و الوذام التربة گوشتهایی است که در خاک افتاده است. و گفته اند: احشاء حیوان را همگی تربة می گویند چرا که «9» با خوردن گیاهان مرتع، خاک به درون آنها راه می یابد. و الوذمة: چیزی است که درون آن پرزدار باشد و احشاء درون شکنبه همگی وذمه هستند چرا که پرزدار می باشند و به این پرزدار بودن آن یا به پرزهایش وضم گویند .

و معنی این سخن آنست که اگر بر ایشان حاکم گردم، سوگند که ایشان را از آلودگی پاک خواهم کرد و هر گونه خبث و شائبه ای را از ایشان خواهم زدود. و گفته شده: منظور از قصاب، حیوان درنده است و تراب بن و ریشه بازوی شکار را گویند و حیوان درنده چون شکار را بگیرد این مکان را گاز گرفته و سپس محکم تکانش می دهد.

ص: 470

[29] باب کیفیّة قتل عثمان و ما احتجّ علیه القوم فی ذلک و نسبه و تاریخه

الأخبار

«1»

مَا (1)الْمُفِیدُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ الْمَرَاغِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْبَزَّازِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الصَّلْتِ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی النَّجْمِ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَدِیٍّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْیَسَعِ، عَنِ الشَّعْبِیِّ، عَنْ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ الْعَبْدِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فِی نَفَرٍ مِنَ الْمِصْرِیِّینَ، فَقَالَ عُثْمَانُ: قَدِّمُوا رَجُلًا مِنْکُمْ یُکَلِّمُنِی، فَقَدَّمُونِی، فَقَالَ عُثْمَانُ: هَذَا ..!، وَ کَأَنَّهُ اسْتَحْدَثَنِی، فَقُلْتُ لَهُ:

إِنَّ الْعِلْمَ لَوْ کَانَ بِالسِّنِّ لَمْ یَکُنْ لِی وَ لَا لَکَ فِیهِ سَهْمٌ، وَ لَکِنَّهُ بِالتَّعَلُّمِ. فَقَالَ عُثْمَانُ:

هَاتِ!.

فَقُلْتُ: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ) (2)

فَقَالَ عُثْمَانُ: فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ؟!. فَقُلْتُ لَهُ: فَمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ، فَقَالَ عُثْمَانُ: دَعْ ذَا (3)، وَ هَاتِ مَا مَعَکَ.

ص: 475


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 241- 242، مع اختصار فی الإسناد من الماتن رحمه اللّه.
2- الحجّ: 41.
3- فی المصدر: هذا.

و آنچه از سخن برمی آید اینکه منظور از تکاندن ایشان، باز داشتنشان از غصب اموال و باز پس ستاندن اموال چپاول شده توسط ایشان و جلوگیری از جور و ستم آنان و مجازاتشان در برابر کردارهای ناشایست است.

ابن ابی الحدید(1) گوید: بدان که اصل این خبر را ابو الفرج اصفهانی در کتاب الاغانی با سندی که به حرب بن حبیش می رسد روایت کرده است، آنجا که وی گوید: سعید بن عاص امیر کوفه از سوی عثمان بود که مرا همراه با هدایایی برای اهل مدینه فرستاد و هدیه ای نیز همراه من برای علی علیه السلام روانه نمود و به وی نوشت: من برای هیچ کسی به جز امیر مومنان، بیشتر از آنچه برای تو فرستاده ام، نفرستاده ام. و من چون به نزد علی علیه السلام رسیدم و او نامه سعید را خواند، گفت: چقدر این بنی امیه از باز پس دادن میراث محمد صلّی الله علیه و آله و سلم به من خودداری می کند. هان به خدا که اگر ولایت یابم، ایشان را بسان قصابی که با تکانهای شدید، خاک و خاشاک از تکه گوشت (یا شکمبه) بر زمین افتاده می زداید، خواهم تکاند.

گوید(2): و احمد بن عبد العزیز الجوهری نیز این سخن را از عمر بن شیبة با اسنادی که از کتاب ذکر نمود، روایت می کند که سعید بن العاص آنگاه که امیر کوفه بود، غلام خود را همراه با ابن ابی عائشه به نزد علی بن ابیطالب علیه السلام فرستاد و هدیه ای همراه نمود و علی علیه السلام فرمود: سوگند که همچنان غلامی از غلامان بنی امیه تکه ای از آنچه خداوند آنرا فیء و مال تحت اختیار رسول خدا قرار داده بود، بسان قوت زنان بیوه، برای ما می فرستد و به خدا سوگند که اگر عمرم به این دنیا باشد، آنرا آنسان که قصاب تکه گوشتهای بر زمین افتاده را می تکاند، (از لوث وجود ایشان) می تکانم.

ص: 471


1- . در شرحش بر نهج البلاغة 6- 174، با تصرف.
2- . یعنی ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغة 6: 175، با اندکی تصرّف.

فَقُلْتُ لَهُ: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ ...) (1)إِلَی آخِرِ الْآیَةِ. فَقَالَ عُثْمَانُ: وَ هَذِهِ أَیْضاً فِینَا نَزَلَتْ؟! فَقُلْتُ لَهُ: فَأَعْطِنَا بِمَا أَخَذْتَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی (2)فَقَالَ عُثْمَانُ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! عَلَیْکُمْ بِالسَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ إِنَّ (3)یَدَ اللَّهِ عَلَی الْجَمَاعَةِ، وَ إِنَّ الشَّیْطَانَ مَعَ الْقَذِّ (4)فَلَا تَسْمَعُوا (5)إِلَی قَوْلِ هَذَا، فَإِنَّ (6)هَذَا لَا یَدْرِی مَنِ اللَّهُ؟ وَ لَا أَیْنَ اللَّهُ؟.

فَقُلْتُ لَهُ: أَمَّا قَوْلُکَ عَلَیْکُمْ بِالسَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ، فَإِنَّکَ تُرِیدُ مِنَّا أَنْ نَقُولَ غَداً:

(رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا) (7)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنِّی لَا أَدْرِی مَنِ اللَّهُ، فَإِنَّ اللَّهَ رَبُّنَا وَ رَبُّ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنِّی لَا أَدْرِی أَیْنَ اللَّهُ؟، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بِالْمِرْصَادِ. قَالَ: فَغَضِبَ وَ أَمَرَ بِصَرْفِنَا وَ غَلَّقَ الْأَبْوَابَ دُونَنَا.

«2»

مَعَ (8)الْقَطَّانُ، عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ، عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ، عَنْ حَسَّانَ بْنِ عَلِیٍّ الْمَدَائِنِیِّ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُکْرَمٍ، عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: کَتَبَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ حِینَ أُحِیطَ بِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَاوَزَ الْمَاءُ الزُّبَی، وَ بَلَغَ الْحِزَامُ الطُّبْیَیْنِ (9)، وَ تَجَاوَزَ الْأَمْرُ بِی قَدْرَهُ، وَ طَمِعَ فِیَّ مَنْ لَا یَدْفَعُ عَنْ نَفْسِهِ، فَإِنْ کُنْتُ مَأْکُولًا فَکُنْ خَیْرَ آکِلٍ، وَ إِلَّا

ص: 476


1- الحجّ: 40.
2- لا توجد: تعالی، فی الأمالی.
3- فی المصدر: فإنّ.
4- فی الأمالی: الفذّ- بالفاء-، و هو الظّاهر، و معناها: الفرد، کما فی القاموس 1- 357.
5- فی الأمالی: تستمعوا.
6- فی المصدر: و إنّ.
7- الأحزاب: 67.
8- معانی الأخبار: 340، بتفصیل فی الإسناد.
9- فی س: الحزام. أقول: الحزام الطّبیین- بالحاء المهملة و الزّاء المعجمة- کنایة عن المبالغة فی تجاوز الحدّ فی الشّرّ و الأذی، کما سیأتی من المصنّف- طاب ثراه- و یعدّ من الأمثال کما قاله فی المستقصی 2- 13. و قال فی مجمع الأمثال 1- 166: بلفظ جاوز الحزام الطّبیین. و نظیره فی فرائد اللّآل 1- 140.

روایت8.

نهج البلاغة(1):

و از جمله سخنان حضرت است آنگاه که میان ایشان و عثمان مشاجره ای درگرفت و مغیرة بن الاخنس به عثمان گفت: من بجای تو پاسخش را می دهم. پس امیر المومنین علیه السلام به مغیره گفت: ای ملعون زاده دم بریده و ای فرزند درخت بی ریشه و بی برگ و شاخه! تو می خواهی جلوی من بایستی؟! به خدا سوگند که خداوند آنکه تو یاورش باشی را عزت نبخشد و هرگز پایدار نگردد آنکه تو او را بر پای ایستانی. از پیش چشمانمان گم شو که خدا رویت را گم کند. و تا می توانی تلاش بکن (و به دوردستها بگریز) که اگر من زنده بمانم، خدا (و حکم و تقدیر او) تو را بر جای نخواهد گذاشت.

توضیح

مغیره اخنس الثقفی است و ابن ابی الحدید و دیگران گویند: حضرت فرموده است ملعون زاده چرا که اخنس از بزرگترین منافقین بود و راویان حدیث همگی او را از جمله المولفة قلوبهم برشمردند که در روز فتح مکه تنها با زبان و نه به دل ایمان آوردند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم صد شتر از غنایم جنگ حنین را به وی داد تا دلش به اسلام و گروه مسلمانان انس و الفت گیرد و فرزندش ابو الحکم در جنگ احد به حال کفر به دست امیر المومنین علیه السلام کشته شد. و اما حضرت فرموده است ای فرزند ابتر دم بریده ، زیرا هر کس نسلش گمراه و خبیث باشند همچون کسی است که هیچ نسلی ندارد بلکه آنکس که فرزندانی ندارد از او برتر است و حضرت با نفی ریشه و شاخه داشتن وی، به کنایه به حقارت و فرومایگی او اشاره کرده است و گفته شده است بخاطر آنست که بر نسب ثقیف طعنه و ایرادی را ذکر کرده اند. مغیره همراه با عثمان در خانه وی کشته شد و سخن حضرت که خداوند پایدار نکند .. احتمال دارد دعا باشد یا خبر. دنباله توضیح 4 سطر از صفحه 189 افتاده است. ترجمه قسمت مذکور: قول حضرت علیه السلام : ابعد الله نواک .. النوی بمعنی سمت و جهتی است که بر آن می روی

ص: 472


1- . نهج البلاغة- محمّد عبده 2: 18، صبحی صالح: 193، خطبة 135، با قدری تصرف.

فَأَدْرِکْنِی وَ لَمَّا أُمَزَّقْ.

قال الصدوق رحمه اللّه: قال المبرد: قوله: قد جاوز الماء الزبی .. فالزبیة مصیدة الأسد و لا تتّخذ إلّا فی قلّة جبل، و تقول العرب: قد بلغ الماء الزبی (1)، و ذلک أشدّ ما یکون من السبل، و یقال فی العظیم من الأمر: قد علا الماء الزبی، و بلغ السکّین العظم، و بلغ الحزام الطبیین، و قد انقطع السلی فی البطن، قال العجّاج: فقد علا الماء الزبی إلی غیر .. أی قد جلّ الأمر عن أن یغیّر أو یصلح.

و قوله: و بلغ الحزام الطبیین .. فإنّ السباع و الطیر (2)یقال لموضع الأخلاف منها أطباء (3)واحدها طبی، کما یقال فی الخفّ و الظلف: خلف و ضرع (4)هذا مکان هذا، فإذا بلغ الحزام الطبیین فقد انتهی فی المکروه، و مثل هذا من أمثالهم:

التقت حلقتا البطان، و یقال: التقت حلقة البطان (5)

و الحقب و یقال حقب البعیر .. إذا صار الحزام فی الحقب منه.

مزید توضیح:

قال فی النهایة (6)فی حدیث عثمان: .. أمّا بعد فقد بلغ السّیل الزّبی و جاوز الحزام الطبیین (7).. هی جمع زبیة و هی الرّابیة الّتی لا یعلوها الماء، و هی من الأضداد. و قیل: إنّما أراد الحفرة .. للسّبع و لا تحفر إلّا فی مکان عال من

ص: 477


1- ذکر المثل فی مجمع الأمثال 1- 91، و فرائد اللآل 1- 75، و المستقصی للزمخشری 2- 14.
2- فی س: الطین.
3- فی ک: الأطباء.
4- فی المصدر: خفّ و ظلف.
5- کما یقال تلاقت، و المثل یضرب فی الحادثة إذا بلغت النهایة، کما فی فرائد اللآل فی مجمع الأمثال 2- 155، و مجمع الأمثال للمیدانی 2- 221.
6- النهایة 2- 295، و انظر: لسان العرب 14- 353.
7- لا توجد فی المصدر: و جاوز الحزام الطبیین.

و الدار «1».. یعنی خداوند مقصد یا خانه ات را دور گرداند و روایت شده که ابعد الله نوأک با همزه .. یعنی خیرت «2» را دور گرداند از أنواء : ستارگانیکه عرب باران را به آنها نسبت می داد «3». ثم ابلغ جهدک..: یعنی اوج توان و نهایت مقصودت در آزار رساندن «4» و در النهایة آمده: ابقیت علیه .. یعنی «5» به او رحم نمودی و دلت بر او سوخت. «6»

(1) القاموس 4- 397، و لسان العرب 15- 347، و نیز بنگرید: الصحاح 6- 2516.

(2) القاموس 1- 31: طلب نوأه .. یعنی عطای وی را درخواست کرد. در النهایة 5- 122 آمده: مطرنا بنوء کذا .. یعنی در فلان وقت .. و إنّ اللّه خطّأ نوأها .. گفته شده: این نفرینی در حق وی است، چنانکه گویند: لا سقاه اللّه الغیث، یعنی خدا بر او باران نباراند و منظور اینکه رحمتی نیابد و مقصودش از النوء وقتی است که در آن باران می بارد.

(3) بنگرید: النهایة 5- 122، و الصحاح 1- 79، و آنچه پیش از این گذشت.

(4) در النهایة 1- 320 آورده است: لفظ الجهد و الجهد فی الحدیث بسیار تکرار شده است و این واژه با ضمه به معنی توانایی و وسع است و با فتحه بمعنی دشواری و گفته شده بمعنی مبالغه و حد غایی و نیز گفته شد دو تلفظ هر دو مربوط به معنی توانایی و وسع است و اما درباره دشواری و غایت تنها با فتحه بکار می رود و نظیر این کلام با اندک زیادتی در لسان العرب 3- 133 ذکر شده است.

(5) در نسخه ( س) إذا وجود ندارد.

(6) النهایة 1- 147 .

(1) نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 233، صبحی صالح: 358، خطبه 240، بااختلاف اندک میان آندو و نیز با متن.

روایت9.

نهج البلاغة(1): از جمله سخنان حضرت علیه السلام خطاب به عبد الله بن عباس که درود خدا بر هر دو باد، آنگاه که نامه ای از عثمان بن عفان بهنگام حصرش در خانه را برای وی آورده بود و در آن درخواست کرده بود تا به املاک خود در منطقه ینبع برود تا مردم کمتر نام او را برای تعیین خلیفه به فریاد بخوانند و این پس از آن بود که پیش از این نیز چنین درخواستی کرده بود. پس حضرت علیه السلام فرمود: ابن عباس! قصد عثمان آن است که مرا چون شتری که یکسره در عقب و جلو رفتن است و دلو بزرگ آب را از چاه بالا می کشد، بکار گیرد. یکبار نامه ای فرستاد که بیرون روم .. و یکبار که بیایم ، و اکنون یکبار دیگر کسی را فرستاده که بیرون روم و به خدا سوگند آنقدر مردم را از وی بازداشته ام که می ترسم در این کار گناهکار باشم. (2)

ص: 473


1- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 2: 233، صبحی صالح: 358، خطبة 240، با اندک تفاوتی میان آنها و نیز با متن اصلی.
2- . ابن میثم در شرح نهج البلاغه 4: 323 گوید: می گویم: ... و سبب نگارش این نامه آنست که آن گروهی که به نزد وی آمدند بسیار وی را صدا زده و به فریاد او را می خواندند و بخاطر بدعتهایش از جمله پخش کردن بیت المال میان کسانی که مستحق آن نبودند و هزینه کردن آن در جاهایی که ضرورتی نداشت و نیز دیگر بدعتهایی که چنانکه گفتیم به وی منسوب است، وی را نکوهش می نمودند. و وی با این نامه از میان همه صحابه بخاطر یکی از این دو مساله او را خطاب قرار داده است: یکی اینکه وی اعتقاد داشت که شریفترین فرد از میان جماعت مسلمین است و مردم بیشتر فرمانبردار اویند و در آن هنگامه دل جمع مسلمانان بیشتر همراه اوست. و دوم اینکه وی، که میان او و عثمان ناسازگاری و اختلافی بود، معتقد بود که مردم در رفتار او و یارانش در حق وی، با ایشان همراه هستند و اینکه وی از میان همه گروه مسلمین ابن عباس را فرستاد، عامدانه بود زیرا که اگر بواسطه وی رجعت می نمودند، مقصود حاصل گشته بود و اگر هم بازگشت نمی نمودند، برخی مقاصد دیگر فراچنگ می آمد و آن موکد گشتن آن همکاری و مشارکتی ابن عباس با علی علیه السلام که عثمان مدعی آن بود، بود و این امر که همین مساله حجت و برهانی برای دیگر کسانی خواهد بود که در آینده به خونخواهی وی برمی خواستند تا جایی که رخدادهای بصره و صفین و غیر آن بخاطر همین قضیه دوم بود که حادث گشت. و نیز بنگرید: شرح ابن أبی الحدید 12: 296

الأرض لئلّا یبلغها السّیل فتنطمّ و هو (1)مثل یضرب للأمر یتفاقم و یتجاوز (2)الحدّ.

و قال (3)الأطباء: الأخلاف واحدها طبی بالضّمّ و الکسر-، و قیل:

یقال لموضع الأخلاف من الخیل و السّباع أطباء کما یقال فی ذوات الخفّ و الظّلف: خلف و ضرع.

و (4)قوله: جاوز الحزام الطبیین .. کنایة عن المبالغة فی تجاوز حدّ الشّرّ و الأذی، لأنّ الحزام إذا انتهی إلی الطّبیین فقد انتهی إلی بعد غایته فکیف إذا جاوزه (5)

و قال الجوهری (6)السّلی مقصورا (7)الجلدة الرّقیقة الّتی یکون فیها الولد من المواشی إن نزعت عن وجه الفصیل ساعة یولد و إلّا قتلته، و کذلک (8)إن انقطع السّلی فی البطن، فإذا خرج السّلی سلمت النّاقة و سلم الولد، و إن انقطع فی بطنها هلکت و هلک الولد. یقال (9)انقطع السّلی فی البطن إذا ذهبت الحیلة، کما یقال: بلغ السّکّین العظم.

و قال (10)البطان للقتب: الحزام الّذی یجعل تحت بطن البعیر. و یقال:

التقت حلقتا البطان للأمر: إذا اشتدّ، و هو بمنزلة التّصدیر للرّجل (11)

ص: 478


1- لا توجد: هو، فی س.
2- فی ک: یجاوز.
3- أی ابن الأثیر فی النهایة 3- 115، و انظر: لسان العرب 15- 4.
4- لا توجد الواو فی ک.
5- قاله فی النهایة 3- 115، و لسان العرب 15- 4.
6- فی الصحاح 6- 2381، و مثله فی لسان العرب 14- 396.
7- فی المصدر: مقصور- بالرفع-.
8- لا توجد الواو فی الصحاح، و فی ک: و کذا، بدلا من: و کذلک.
9- فی المصدر زیادة: أیضا، بعد: یقال.
10- فی الصحاح 5- 2079.
11- فی المصدر: للرحل، و هو الصواب.

بیان

لم یکن هذا الفصل فی أکثر نسخ النهج.

و النّاضح: البعیر یستقی علیه (1)

و الغرب: الدّلو العظیمة (2)

أقبل و أدبر .. أی یقال له أقبل و أدبر علی التکرار (3)

ص: 474


1- ذکره فی الصحاح 1- 411، و النهایة 5- 69، و انظر ما أورده الطریحی فی مجمع البحرین 2- 419.
2- کما قاله فی القاموس 1- 109، و مجمع البحرین 2- 131، و الصحاح 1- 193.
3- ما ذکره فی المتن من الإعراب فی کلیهما أقبل و أدبر لا یوافق ما استفاده قدّس سرّه.

و قال (1)الحقب بالتّحریک-: حبل یشدّ به الرّحل إلی بطن البعیر ممّا یلی ثیله کیلا یجتذبه التّصدیر، تقول منه أحقبت البعیر و حقب البعیر بالکسر إذا أصاب حقبه ثیله (2)فاحتبس بوله.

«3»

بَ (3)مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: لَمَّا حَصَرَ النَّاسُ عُثْمَانَ جَاءَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ إِلَی عَائِشَةَ وَ قَدْ تَجَهَّزَتْ لِلْحَجِّ-، فَقَالَ: یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّ عُثْمَانَ قَدْ حَصَرَهُ النَّاسُ فَلَوْ تَرَکْتِ الْحَجَّ وَ أَصْلَحْتِ أَمْرَهُ کَانَ النَّاسُ یَسْتَمِعُونَ (4)مِنْکِ، فَقَالَتْ: قَدْ أَوْجَبْتُ الْحَجَّ وَ شَدَدْتُ غَرَائِرِی (5)، فَوَلَّی مَرْوَانُ وَ هُوَ یَقُولُ:

حَرَّقَ قَیْسٌ عَلَیَّ الْبِلَادَ***حَتَّی إِذَا اضْطَرَمَتْ أَجْذَمَا

(6)فَسَمِعَتْهُ عَائِشَةُ، فَقَالَتْ: تَعَالَ، لَعَلَّکَ تَظُنُّ أَنِّی فِی شَکٍّ مِنْ صَاحِبِکَ، وَ اللَّهِ (7)لَوَدِدْتُ أَنَّکَ وَ هُوَ فِی غِرَارَتَیْنِ مِنْ غَرَائِرِی مَخِیطٌ عَلَیْکُمَا تُغَطَّانِ فِی الْبَحْرِ حَتَّی تَمُوتَا.

بیان

قال الجوهری (8)الإجذام: الإقلاع عن الشّی ء. قال الرّبیع بن زیاد:

ص: 479


1- أی الجوهریّ فی الصحاح 1- 114، و مثله فی لسان العرب 1- 324.
2- فی مطبوع البحار قد تقرأ: یثله- بتقدیم الیاء علی الثاء- و لا معنی لها هنا.
3- قرب الإسناد: 14، مع تفصیل فی الإسناد.
4- فی المصدر: یسمعون.
5- قد مرّ معناها قریبا فی نکیر عائشة علی عثمان، و ستأتی قریبا. و قد تقرأ فی مطبوع البحار: عزائری.
6- جاء البیت فی الفتوح هکذا: ضرم قیس علی البلاد دما***حتّی إذا اضطرمن فأحجما
7- .7 فی قرب الإسناد: فو اللّه.
8- الصحاح 5- 1884، و جاء فی لسان العرب 12- 19 بنصّه.

باب بیست و نهم : چگونگی کشته شدن عثمان، و آنچه مردم بواسطه آن علیه او احتجاج کردند، نسب عثمان و تاریخ کشته شدنش

روایات

روایت1.

امالی شیخ طوسی(1): شیخ مفید با سندی از صعصعه بن صوحان عبدی روایت کرده است که گفت: همراه با جمعی از اهالی مصر به نزد عثمان رفتم و عثمان گفت نماینده ای تعیین کنید تا با من سخن گوید و آنان نیز مرا بعنوان نماینده معرفی کردند. عثمان با لحن تحقیرآمیزی گفت : این؟ و گویی که مرا خرد و نوپا برشمرد. پس من گفتم : اگر علم انسان بر اساس سنش بود نه من نه تو از آن سهمی نداشتیم حال آنکه علم به یادگرفتن است نه سن. عثمان گفت : سخنت را بگو. گفتم (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ)(2). -:همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وامی دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست) . عثمان پاسخ داد این آیه ایست که در شان ما (حاکمان) نازل شده است، مگر اینگونه نیست؟ به او گفتم پس امر به معروف و نهی از منکر بر پا دار و عثمان گفت : این سخنان را رها کن و سخن اصلی ات را بگو.

ص: 475


1- . امالی شیخ طوسی 1: 241- 242
2- . الحجّ/41

و حرّق قیس .. البیت (1)

أقول: و روی ذلک الأعثم فی الفتوح (2)، و فیه مکان: أجدما: أحجما ..

أی نکص و تأخّر (3)

و الغرارة بالکسر-: الجوالق (4)

و قال الجوهری (5)واحدة الغرائر الّتی للطّین (6)و أظنّه معربا.

«4»

سر (7)مُوسَی بْنُ بَکْرٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ (8)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً غَصَبَانَا (9)حَقَّنَا وَ قَسَمَاهُ بَیْنَهُمْ، فَرَضُوا بِذَلِکَ عَنْهُمَا (10)، وَ إِنَّ عُثْمَانَ لَمَّا مَنَعَهُمْ وَ اسْتَأْثَرَ عَلَیْهِمْ غَضِبُوا لِأَنْفُسِهِمْ.

«5»

قب (11)نَقَلَتِ الْمُرْجِئَةُ (12)، عَنْ أَبِی الْجَهْمِ الْعَدَوِیِّ وَ کَانَ مُعَادِیاً لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ-، قَالَ: خَرَجْتُ بِکِتَابِ عُثْمَانَ وَ الْمِصْرِیُّونَ قَدْ نَزَلُوا بِذِی خَشَبٍ (13)إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ قَدْ طَوَیْتُهُ طَیّاً لَطِیفاً وَ جَعَلْتُهُ فِی قِرَابِ سَیْفِی، وَ قَدْ تَنَکَّبْتُ عَنِ الطَّرِیقِ وَ تَوَخَّیْتُ سَوَادَ اللَّیْلِ حَتَّی کُنْتُ بِجَانِبِ الْجُرْفِ، إِذَا رَجُلٌ عَلَی حِمَارٍ مُسْتَقْبِلِی وَ مَعَهُ

ص: 480


1- أی إلی آخر البیت السالف.
2- تاریخ ابن الأعثم- الفتوح- 3- 420.
3- کما ذکره فی النهایة 1- 347، و لسان العرب 12- 116، و لاحظ: مجمع البحرین 6- 32، و القاموس 4- 93.
4- ذکره فی القاموس 2- 101، و لسان العرب 5- 18.
5- فی الصحاح 2- 769، و لاحظ: لسان العرب 5- 18.
6- فی س: للتّبن، و هو الظاهر.
7- مستطرفات السّرائر النّوادر: 17- تحقیق مدرسة الإمام المهدیّ علیه السّلام-.
8- فی المصدر: الفضیل.
9- فی السّرائر: ظلمانا.
10- فی المستطرفات: منهما.
11- مناقب ابن شهرآشوب 2- 259- 260.
12- فی المصدر زیادة کلمة: و النّاصبة.
13- فی المناقب: خشر، و ما هنا نسخة هناک.

در این هنگام گفتم: بسم الله الرحمن الرحیم (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ ...)(1) -:همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند [آنها گناهی نداشتند] جز اینکه می گفتند پروردگار ما خداست )تا پایان آیه. عثمان گفت این آیه نیز در شان ما مهاجرین نازل شده است، اینگونه نیست؟ گفتم پس هر آنچه از خدای متعال گرفته و دریافته ای به ما نشان بده . عثمان فریاد برآورد : ای مردم شما باید از خلیفه زمان خود اطاعت کنید. خدا همیشه با جماعت است و همانا شیطان با کسانی است که از توده مردم جدا شده اند و به سخنان این مرد توجهی نکنید چرا که او نه خدا را می شناسد نه می داند خدا کجاست. به او گفتم : اما این سخنت که باید از خلیفه زمان خود اطاعت کنیم در واقع تو می خواهی فردای قیامت ما بگوییم : (رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا)(2) -:پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند) و اما این سخنت که گفتی خدا را نمی شناسم، بدان که خداوند همانا پروردگار ما و پدران ماست. و اما اینکه گفتی من نمی دانم خدا کجاست، بدان که خداوند همانا در کمین نشسته است. گوید: و این هنگام بود که او خشمگین شد و ما را از خانه اش بیرون کرد و درها را محکم به روی ما بست .

روایت2.

معانی الاخبار(3) : قطان با ذکر سند از اصبغ بن نباته روایت کرده است که گوید : زمانی که عثمان در محاصره بود نامه ای به امام علی علیه السلام نوشت که متن آن چنین است : اما بعد بدان که کار از کار گذشته است و شر از حد و حدودش بسیار فراتر رفته است(4) و کار بر من سخت گشته است و کسانی که حتی نمی توانند از خود دفاع کنند بر من طمع کرده اند. و اگر قرار است دریده شوم پس تو که بهترینی، مرا از میان بردار و اگر اینگونه نیست، پیش از آنکه تکه پاره شوم، به داد من برس.

ص: 476


1- . الحج/ 40
2- . الأحزاب/ 67
3- . معانی الأخبار: 340
4- . در نسخه (س): الحزام. میگویم: بلغ الحزام الطّبیین- با حاء و زاء کنایه از بسیار فراتر رفتن از حد و حدود در آزار رساندن و شر است چنانکه مصنف - طاب ثراه- بیان خواهد کرد و چنانکه در المستقصی 2- 13. آمده از جمله ضرب المثلها است و در مجمع الأمثال 1- 166: به لفظ جاوز الحزام الطّبیین آمده و نظیر آن در فرائد اللّآل 1- 140 هست.

رَجُلَانِ یَمْشِیَانِ أَمَامَهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ أَتَی مِنْ نَاحِیَةِ الْبَدْوِ فَأَثْبَتَنِی وَ لَمْ أُثْبِتْهُ حَتَّی سَمِعْتُ کَلَامَهُ، فَقَالَ: أَیْنَ تُرِیدُ یَا صَخْرُ؟. قُلْتُ:

الْبَدْوَ، فَأَدَعُ الصَّحَابَةَ. قَالَ: فَمَا هَذَا الَّذِی فِی قِرَابِ سَیْفِکَ؟. قُلْتُ: لَا تَدَعُ مِزَاحَکَ أَبَداً ثُمَّ جرته [جُزْتُهُ (1)

«6»

جا (2)الْکَاتِبُ، عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ اللُّؤْلُؤِیِّ، عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْفَضْلِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ صَبِیحٍ الْکِنْدِیِّ، عَنْ أَبِی یَحْیَی مَوْلَی مُعَاذِ بْنِ عُفْرَةَ (3)الْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: إِنَّ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ (4)بَعَثَ إِلَی الْأَرْقَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ کَانَ خَازِنَ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ-، فَقَالَ لَهُ:

أَسْلِفْنِی مِائَةَ أَلْفِ أَلْفِ دِرْهَمٍ. فَقَالَ لَهُ الْأَرْقَمُ: أَکْتُبُ عَلَیْکَ بِهَا صَکّاً لِلْمُسْلِمِینَ.

قَالَ: وَ مَا أَنْتَ وَ ذَاکَ؟ لَا أُمَّ لَکَ! إِنَّمَا أَنْتَ خَازِنٌ لَنَا. قَالَ: فَلَمَّا سَمِعَ الْأَرْقَمُ ذَلِکَ خَرَجَ مُبَادِراً إِلَی النَّاسِ، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! عَلَیْکُمْ بِمَالِکُمْ فَإِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی خَازِنُکُمْ وَ لَمْ أَعْلَمْ أَنِّی خَازِنُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ حَتَّی الْیَوْمَ، وَ مَضَی فَدَخَلَ بَیْتَهُ، فَبَلَغَ ذَلِکَ عُثْمَانَ، فَخَرَجَ إِلَی النَّاسِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ ثُمَّ رَقِیَ الْمِنْبَرَ، وَ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَبَا بَکْرٍ کَانَ یُؤْثِرُ بَنِی تَیْمٍ عَلَی النَّاسِ، وَ إِنَّ عُمَرَ کَانَ یُؤْثِرُ بَنِی عَدِیٍّ عَلَی کُلِّ النَّاسِ، وَ إِنِّی أُوثِرُ وَ اللَّهِ- بَنِی أُمَیَّةَ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ، وَ لَوْ کُنْتُ جَالِساً بِبَابِ الْجَنَّةِ ثُمَّ اسْتَطَعْتُ أَنْ أُدْخِلَ بَنِی أُمَیَّةَ جَمِیعاً الْجَنَّةَ لَفَعَلْتُ، وَ إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَنَا، فَإِنِ احْتَجْنَا إِلَیْهِ أَخَذْنَاهُ وَ إِنْ رَغِمَ أَنْفُ أَقْوَامٍ!.

فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! اشْهَدُوا أَنَّ ذَلِکَ مُرْغِمٌ لِی.

فَقَالَ عُثْمَانُ: وَ أَنْتَ هَاهُنَا، ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْمِنْبَرِ یَتَوَطَّؤُهُ بِرِجْلَیْهِ (5)حَتَّی غُشِیَ عَلَی عَمَّارٍ

ص: 481


1- فی المصدر: جزنه، و هو الظّاهر.
2- مجالس الشّیخ المفید: 69- 72، حدیث 5، مع تفصیل فی السّند و اختلاف فی المتن أشرنا له.
3- فی المجالس: عفراء.
4- لا توجد فی س: عفّان.
5- فی المصدر: فجعل یتوطّؤه برجله.

دنباله روایت 26 سطر از صفحه 191 و 192 حذف شده است.

ترجمه قسمت مذکور:

شیخ صدوق رحمه اللّه گوید: المبرد می گوید: قول وی: قد جاوز الماء الزبی .. الزبیة دام شکار شیر است که فقط در بلندی قله ها کار گذاشته می شود و عرب می گوید: قد بلغ الماء الزبی «1» ، و این سخت ترین و ناهموارترین راه ها باشد و و درباره امور بسیار عظیم گویند: قد علا الماء الزبی، و بلغ السکّین العظم، و بلغ الحزام الطبیین، و قد انقطع السلی فی البطن، (بصورت تحت اللفظی یعنی: آب به بلندای تپه یا کوه رسید، کارد به استخوان رسید، تنگ حیوان به دو شیردانش رسید، آبدان در رحم حامله پاره گشت). العجّاج گوید: فقد علا الماء الزبی إلی غیر .. یعنی کار چندان شگفت و عظیم گشت که دیگر نتوان آنرا تغییر داد یا اصلاح نمود.

و این قول وی: و بلغ الحزام الطبیین .. چرا که درباره درندگان و پرندگان «2» به محل انتهایی بدن آنها اطباء «3» که مفردش طبی است، گفته می شود چنانکه درباره الخفّ و الظلف نیز چنین است و خلف و ضرع هم بجای هم بکار می روند، و اگر تنگ حیوان به شیردانهایش برسد، این نهایت وضعیت نامطلوب است و این یک ضرب المثل عربی است. و گویند التقت حلقتا البطان، یعنی دو حلقه کمربند یکی شدند و یا گویند: التقت حلقة البطان «5» و الحقب و یا حقب البعیر .. اگر که کمربند در بار شتر درآمیزد و به سختی گیر کند.

(1) این ضرب المثل در مجمع الأمثال 1- 91، و فرائد اللآل 1- 75، و المستقصی للزمخشری 2- 14 درج شده است.

(2) در نسخه (س): الطین.

(3) در نسخه (ک): الأطباء.

(4) در منبع: خفّ و ظلف.

(5) چنانکه گویند (تلاقت)، و این مثل در حادثه ای که به اوج و غایتش رسیده باشد زده می شود چنانکه در فرائد اللآل فی مجمع الأمثال 2- 155، و مجمع الأمثال میدانی 2- 221 آمده است.

توضیح بیشتر:

در النهایة «1» در حدیث عثمان آمده است: أمّا بعد فقد بلغ السّیل الزّبی و جاوز الحزام الطبیین «2».. زبی جمع زبیه است و آن تپه ایست که آب به بالای آن نرسد و از اضداد است و گفته اند: منظور لانه ایست که حیوانات درنده حفر می کنند و آنرا جز در زمینهای بلندتر حفر نمی کنند

ص: 477

وَ احْتُمِلَ وَ هُوَ لَا یَعْقِلُ إِلَی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ، فَأَعْظَمَ النَّاسُ ذَلِکَ، وَ بَقِیَ عَمَّارٌ مُغْمًی عَلَیْهِ لَمْ یُصَلِّ یَوْمَئِذٍ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ، فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَقَدِیماً أُوذِیتُ فِی اللَّهِ، وَ أَنَا أَحْتَسِبُ مَا أَصَابَنِی فِی جَنْبِ اللَّهِ، بَیْنِی وَ بَیْنَ عُثْمَانَ الْعَدْلُ الْکَرِیمُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

قَالَ: وَ بَلَغَ عُثْمَانَ أَنَّ عَمَّاراً عِنْدَ أُمِّ سَلَمَةَ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا، فَقَالَ: مِمَّا هَذِهِ الْجَمَاعَةُ فِی بَیْتِکِ مَعَ هَذَا الْفَاجِرِ، أخرجهم [أَخْرِجِیهِمْ (1)مِنْ عِنْدِکِ. فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ مَا عِنْدَنَا مَعَ عَمَّارٍ إِلَّا بِنْتَاهُ، فَاجْتَنِبْنَا یَا عُثْمَانُ وَ اجْعَلْ سَطْوَتَکَ حَیْثُ شِئْتَ، وَ هَذَا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَجُودُ بِنَفْسِهِ مِنْ فِعَالِکَ (2)، قَالَ: فَنَدِمَ عُثْمَانُ عَلَی مَا صَنَعَ فَبَعَثَ إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ یَسْأَلُهُمَا أَنْ یَأْتِیَا عَمَّاراً فَیَسْأَلَاهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لَهُ، فَأَتَیَاهُ فَأَبَی عَلَیْهِمَا، فَرَجَعَا إِلَیْهِ فَأَخْبَرَاهُ، فَقَالَ عُثْمَانُ: مِنْ حُکْمِ اللَّهِ یَا بَنِی أُمَیَّةَ یَا فِرَاشَ النَّارِ وَ ذُبَابَ الطَّمَعِ، شَنَّعْتُمْ عَلَیَّ، وَ آلَیْتُمْ (3)عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ إِنَّ عَمَّاراً رَحِمَهُ اللَّهُ صَلَحَ مِنْ مَرَضِهِ فَخَرَجَ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَبَیْنَمَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ نَاعِی أَبِی ذَرٍّ عَلَی عُثْمَانَ مِنَ الرَّبَذَةِ، فَقَالَ: إِنَّ أَبَا ذَرٍّ مَاتَ بِالرَّبَذَةِ وَحِیداً وَ دَفَنَهُ قَوْمٌ سَفْرٌ، فَاسْتَرْجَعَ عُثْمَانُ وَ قَالَ: رَحِمَهُ اللَّهُ. فَقَالَ عَمَّارٌ: رَحِمَ اللَّهُ أَبَا ذَرٍّ مِنْ کُلِّ أَنْفُسِنَا. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: وَ إِنَّکَ لَهُنَاکَ بَعْدَ مَا بَرَأْتَ (4)أَ تَرَانِی نَدِمْتُ عَلَی تَسْیِیرِی إِیَّاهُ؟!. قَالَ لَهُ عَمَّارٌ: لَا وَ اللَّهِ، مَا أَظُنُّ ذَاکَ. قَالَ: وَ أَنْتَ أَیْضاً فَالْحَقْ بِالْمَکَانِ الَّذِی کَانَ فِیهِ أَبُو ذَرٍّ فَلَا تَبْرَحْهُ مَا حَیِینَا.

قَالَ عَمَّارٌ: أَفْعَلُ، فَوَ اللَّهِ (5)لَمُجَاوَرَةُ السِّبَاعِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ مُجَاوَرَتِکَ. قَالَ: فَتَهَیَّأَ عَمَّارٌ لِلْخُرُوجِ وَ جَاءَتْ بَنُو مَخْزُومٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلُوهُ

ص: 482


1- فی المصدر: أخرجیهم، و جاءت نسخة علی ک، و هو الصّحیح.
2- فی المجالس زیادة: به.
3- فی المصدر: و ألبتم، و هو الظّاهر.
4- فی المجالس محلّ: ما برأت، یا عاضّ أیر أبیه، و هو مثل.
5- فی المصدر: و اللّه- بدون فاء-.

تا مبادا آب به آن برسد و آبگرفته شود و این مثلی است برای امری که وخیم گردد و از حد درگذرد. و گوید «3»: الاطباء بمعنی شیردان یا پستان حیوان است و مفرد آن طبی با ضمه و کسره است. و گفته اند به شیردان اسب و حیوانات درنده ، اطباء میگویند چنانکه درباره سم داران گویند: خلف و ضرع.

و عبارت جاوز الحزام الطبیین .. کنایه از مبالغه و درگذشتن بسیار زیاد از حدود شر و آزار و اذیت است چرا که تنگ یا تسمه کمربند حیوان اگر به شیردانش برسد به آخرین محدوده خود رسیده است چه رسد که بخواهد از این حد فراتر رود. «4»

و الجوهری «5» گوید: السلی اگر مقصور باشد: بمعنی پوسته نازکی است که جنین چارپایان در آن قرار دارد که اگر بهنگام زاده شدن از روی صورت و بدنش کنده نشود، آنرا می کشد و همچنین است اگر این پرده رحمی درون شکم حیوان پاره شود و اگر پرده از شکم خارج شود، شتر و کره اش زنده می مانند و اگر در شکمش پاره شود، حیوان و نیز کره اش می میرد. پس به مثل گویند: پرده رحمی (کیسه آب) در شکم پاره شد، اگر که انسان را چاره قطع باشد همچنانکه می گویند: کارد به استخوان رسید. و گوید: «6» بطان برای قتب یا چرم زیر زین شتر است و آن کمربند یا تسمه ایست که زیر شکم شتر قرار می گیرد و گویند: التقت حلقتا البطان ، درباره امری که به شدت و وخامت افتد و

و بطان بمنزله کمربند برای مرد «7» است

ص: 478

أَنْ یَقُومَ مَعَهُمْ إِلَی عُثْمَانَ لِیَسْتَنْزِلَهُ عَنْ تَسْیِیرِ عَمَّارٍ، فَقَامَ مَعَهُمْ (1)فَسَأَلَهُ فِیهِمْ وَ رَفَقَ بِهِ حَتَّی أَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ.

«7»

جا (2)عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْکَاتِبُ، عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَنْصَارِیِّ، عَنْ سُفْیَانَ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ فَرْوَةَ بْنِ مُجَاشِعٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: جَاءَتْ عَائِشَةُ إِلَی عُثْمَانَ، فَقَالَتْ لَهُ:

أَعْطِنِی مَا کَانَ یُعْطِینِی أَبِی وَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ!. فَقَالَ (3)لَمْ أَجِدْ لَکِ مَوْضِعاً فِی الْکِتَابِ وَ لَا فِی السُّنَّةِ، وَ إِنَّمَا کَانَ أَبُوکِ وَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ یُعْطِیَانِکِ بِطِیبَةٍ مِنْ أَنْفُسِهِمَا، وَ أَنَا لَا أَفْعَلُ. قَالَتْ (4)فَأَعْطِنِی مِیرَاثِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَ لَهَا: أَ وَ لَمْ تَحْسَبِی (5)أَنْتِ وَ مَالِکُ بْنُ أَوْسَ النَّضْرِیُّ (6)فَشَهِدْتُمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا یُوَرِّثُ حَتَّی مَنَعْتُمَا فَاطِمَةَ مِیرَاثَهَا، وَ أَبْطَلْتُمَا حَقَّهَا، فَکَیْفَ تَطْلُبِینَ الْیَوْمَ مِیرَاثاً مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! فَتَرَکَتْهُ وَ انْصَرَفَتْ، وَ کَانَ عُثْمَانُ إِذَا خَرَجَ إِلَی الصَّلَاةِ أَخَذَتْ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی قَصَبَةٍ فَرَفَعَتْهُ عَلَیْهَا، ثُمَّ قَالَتْ: إِنَّ عُثْمَانَ قَدْ خَالَفَ صَاحِبَ هَذَا الْقَمِیصِ وَ تَرَکَ سُنَّتَهُ.

أَقُولُ: رَوَی فِی کَشْفِ الْغُمَّةِ (7)نَحْواً مِنْ ذَلِکَ، وَ زَادَ فِی آخِرِهِ: فَلَمَّا آذَتْهُ صَعِدَ الْمِنْبَرَ، فَقَالَ: إِنَّ هَذِهِ الزَّعْرَاءَ (8)عَدُوَّةُ اللَّهِ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلَهَا وَ مَثَلَ صَاحِبَتِهَا حَفْصَةَ فِی الْکِتَابِ: (امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا

ص: 483


1- لا توجد: معهم، فی المجالس.
2- المجالس للشّیخ المفید: 125- 126، حدیث 3، بتفصیل فی الإسناد.
3- فی المصدر زیادة: لها.
4- فی المجالس زیادة: له.
5- فی المجالس: أو لم تجئنی.
6- کذا، و فی المصدر: النّصریّ، و هو الظّاهر، کما فی الإصابة 3- 339 ترجمة 7595 و هامشها الاستیعاب 3- 382 و غیرهما.
7- کشف الغمّة 1- 323 نقلا بالمعنی.
8- الزّعراء: هی المرأة القلیلة الشّعر کما فی النّهایة 2- 303، و متفرّقة الشّعر کما فی القاموس 2- 39.

و گوید «8»: الحقب با حروف متحرک، طنابی است که با آن رحل شتر را به شکم شتر اندکی جلوتر از محل آبریزگاهش می بندند تا مبادا تنگ یا تسمه جلویی رحل، تنگ عقبی را بکشد {و عضو حیوان را آسیب رساند یا دفع ادرار آنرا مانع گردد} و از همین ماده گویند: أحقبت البعیر و حقب البعیر با کسره اگر که حقب یا همین طناب مذکور جلوی آبریزگاهش را بگیرد و موجب احتباس بولش گردد.

(1) النهایة 2- 295، و بنگرید: لسان العرب 14- 353.

(2) و جاوز الحزام الطبیین، در منبع موجود نیست.

(3) یعنی ابن الأثیر در النهایة 3- 115، و بنگرید: لسان العرب 15- 4.

(4) در النهایة 3- 115، و لسان العرب 15- 4 .

(5) در الصحاح 6- 2381، و نظیر آن در لسان العرب 14- 396.

(6) در الصحاح 5- 2079.

(7) در منبع برای رحل شتر و این درست است.

)8) یعنی الجوهریّ در الصحاح 1- 114، و در لسان العرب 1- 324 نیز آمده است.

روایت3.

قرب الاسناد(1): محمد بن عیسی به سندی از امام صادق از پدرش امام محمد باقر علیهما السلام روایت کرده است که فرمود: زمانی که عثمان در محاصره بود مروان بن حکم به نزد عایشه آمد و عایشه در آن هنگام آماده سفر حج بود. مروان به او گفت : ای ام المومنین مردم عثمان را محاصره کرده اند کاش شما در این اوضاع بحرانی سفر حج را ترک می گفتید و به جای آن به اصلاح کار عثمان برمی خواستید که مردم سخن شما را بهتر می پذیرند. عایشه پاسخ داد : من حج را بر خود واجب کرده ام و بار و بنه ام را بسته ام و تصمیمم را گرفته ام و مروان بعد از شنیدن این سخن بازگشت و این شعر را خواند: « قیس این سرزمین را بر من به آتش کشید تا اینکه همه شعله ور شد آن را رها کرد و رفت ».

و عایشه این سخن را شنید و گفت : بیا! آیا تو خیال می کنی من نسبت به این رفیق تو شکی دارم؟ به خدا سوگند بسیار دوست می داشتم که تو و عثمان درون یکی از این کیسه ها می بودید و سر آنها را می دوختم و در دریا می انداختم تا بمیرید .

3 سطر از توضیح از صفحه 192 حذف شده.

توضیح

الجوهری «1» گوید: الاجذام یعنی دست کشیدن از چیزی . ربیع بن زیاد گوید:

ص: 479


1- . قرب الإسناد: 14

صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما ). إلَی قَولِهِ : ( وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ ) (1)، فَقَالَتْ لَهُ: یَا نَعْثَلُ! یَا عَدُوَّ اللَّهِ! إِنَّمَا سَمَّاکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِاسْمِ نَعْثَلِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی بِالْیَمَنِ، فَلَاعَنَتْهُ وَ لَاعَنَهَا، وَ حَلَفَتْ أَنْ لَا تُسَاکِنَهُ (2)بِمِصْرَ أَبَداً، وَ خَرَجَتْ إِلَی مَکَّةَ.

ثُمَّ قَالَ: قَدْ نَقَلَ ابْنُ أَعْثَمَ صَاحِبُ الْفُتُوحِ (3)أَنَّهَا قَالَتْ: اقْتُلُوا نَعْثَلًا قَتَلَ اللَّهُ نَعْثَلًا، فَلَقَدْ أَبْلَی سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هَذِهِ ثِیَابُهُ لَمْ تَبْلَ، وَ خَرَجَتْ إِلَی مَکَّةَ.

قَالَ (4)وَ رَوَی غَیْرُهُ أَنَّهُ لَمَّا قُتِلَ جَاءَتْ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَقِیَهَا فُلَانٌ فَسَأَلَتْهُ عَنِ الْأَمْوَالِ فَخَبَّرَهَا وَ أَنَّ النَّاسَ اجْتَمَعُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ لَأُطَالِبَنَّ بِدَمِهِ. فَقَالَ لَهَا: وَ أَنْتِ حَرَصْتِ عَلَی قَتْلِهِ. قَالَتْ: إِنَّهُمْ لَمْ یَقْتُلُوهُ حَیْثُ قُلْتُ وَ لَکِنْ تَرَکُوهُ حَتَّی تَابَ وَ نَقِیَ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ صَارَ کَالسَّبِیکَةِ (5)وَ قَتَلُوهُ.

تأیید:

قال فی النهایة (6)فی مقتل عثمان لا یمنعک (7)مکان ابن سلام أن تسبّ نعثلا کان (8)أعداء عثمان یسمّونه: نعثلا، تشبیها برجل من مصر کان طویل اللّحیة اسمه نعثل، و قیل: النّعثل: الشّیخ الأحمق. و ذکر الضّباع، و منه حدیث

ص: 484


1- التحریم : ١٠.
2- فی ک: أن لا تسکن.
3- الفتوح 2- 419- 420.
4- کشف الغمّة 1- 323، باختلاف کثیر و اختصار.
5- قال فی الصّحاح 4- 1589: سبکت الفضّة و غیرها أسبکها سبکا: أذبتها، و الفضّة سبیکة.
6- النهایة 5- 80، و مثله فی لسان العرب 11- 670، و قریب منه فی تاج العروس 8- 141. و قال فی القاموس 4- 59: النّعثل- کجعفر- الذکر من الضباع، و الشیخ الأحمق، و یهودیّ کان بالمدینة، و رجل لحیانی کان یشبّه به عثمان إذا نیل منه.
7- فی المصدر: لا یمنعنّک.
8- لا توجد فی ک: کان.

و حرّق قیس .. تا پایان بیت. «2» . می گویم: اعثم نیز این حدیث را در کتاب الفتوح «3» خود روایت کرده است و در آن بجای اجدما آورده است احجما یعنی که دست کشید و عقب نشینی کرد «4» و الغرارة به کسر غین بمعنی گونی یا کیسه های بافته از کتان یا لیف دیگر گیاهان است. «5»

(1) الصحاح 5- 1884، و جاء فی لسان العرب 12- 19 بنصّه.

(2) تا پایان بیتی که در متن گذشت.

(3) تاریخ ابن الأعثم- الفتوح- 3- 420.

(4) النهایة 1- 347، و لسان العرب 12- 116، و بنگرید: مجمع البحرین 6- 32، و القاموس 4- 93.

(5) القاموس 2- 101، و لسان العرب 5- 18.

روایت4.

مستطرفات السرائر(1): موسی بن بکر به سندی به نقل از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: فلانی و فلانی حق ما را غصب کرده و بین خود تقسیم کردند و مردم نیز اعتراضی نکردند و رضایت خود را نشان دادند و زمانی که عثمان ایشان را پس راند و همه چیز را از آن خود خواست، آنان برای (منافع) خودشان خشمگین شدند.

روایت5.

مناقب(2): مرجئه به نقل از ابی جهم العدوی که از دشمنان امام علی علیه السلام بود روایت کرده است که گوید: با نامه عثمان برای معاویه رهسپار شدم درحالیکه مصریان در منطقه ذی خشب اردو زده بودند و من آن نامه را با ظرافت پیچیده و در قلاف شمشیرم گذاشته بودم و از راه اصلی کناره گرفته بودم و پاییدم تا سیاهی شب برسد تا چون به کنار آب­شست سیل رسیدم و از سیاهی شب استفاده کردم ناگهان مردی را در مقابل خود دیدم که بر الاغی سوار بود

ص: 480


1- . مستطرفات السّرائر( النّوادر): 17- تحقیق مدرسة الإمام المهدیّ علیه السّلام-
2- . مناقب ابن شهرآشوب 2: 259- 260

عائشة: اقتلوا نعثلا قتل اللّه نعثلا، تعنی عثمان، و هذا کان منها لما غاضبته و ذهبت إلی مکّة.

«8»

مَا (1)أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ الْحَافِظِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ (2)عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَمِّهِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ (3)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ:

حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی عُمْرَةَ الْأَنْصَارِیُّ، قَالَ: لَمَّا نَزَلَ الْمِصْرِیُّونَ بِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فِی مَرَّتِهِمُ الثَّانِیَةِ دَعَا مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ فَاسْتَشَارَهُ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّ الْقَوْمَ لَیْسَ هُمْ لِأَحَدٍ أَطْوَعَ مِنْهُمْ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ هُوَ أَطْوَعُ النَّاسِ فِی النَّاسِ، فَابْعَثْهُ إِلَیْهِمْ فَلْیُعْطِهِمُ الرِّضَا وَ لِیَأْخُذْ لَکَ عَلَیْهِمُ الطَّاعَةَ، وَ یُحَذِّرَهُمُ الْفِتْنَةَ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلَامٌ عَلَیْکَ، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ قَدْ جَازَ السَّیْلُ الزُّبَی، وَ بَلَغَ الْحِزَامُ الطُّبْیَیْنِ، وَ ارْتَفَعَ أَمْرُ النَّاسِ بِی فَوْقَ قَدْرِهِ، وَ طَمِعَ فِیَّ مَنْ کَانَ یَعْجِزُ عَنْ نَفْسِهِ، فَأَقْبِلْ عَلَیَّ أَوْ لِی، وَ تَمَثَّلَ:

فَإِنْ کُنْتُ مَأْکُولًا فَکُنْ خَیْرَ آکِلٍ*** وَ إِلَّا فَأَدْرِکْنِی وَ لَمَّا أُمَزَّقْ

وَ السَّلَامُ.

فَجَاءَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! ائْتِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ فَادْعُهُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَ: نَعَمْ، إِنْ أَعْطَیْتَنِی عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ عَلَی أَنْ تَفِی ءَ لَهُمْ بِکُلِّ شَیْ ءٍ أَعْطَیْتَهُ عَنْکَ (4)فَقَالَ: نَعَمْ، فَأَخَذَ عَلَیْهِ عَهْداً غَلِیظاً، وَ مَشَی إِلَی الْقَوْمِ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُمْ قَالُوا: وَرَاءَکَ. قَالَ: لَا. قَالُوا:

وَرَاءَکَ. قَالَ: لَا، فَجَاءَ بَعْضُهُمْ لِیَدْفَعَ فِی صَدْرِهِ (5)، فَقَالَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ:

ص: 485


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 323- 325، بتفصیل فی الإسناد کالمعتاد.
2- فی المصدر بدل: بن، أبو.
3- لا توجد فی الأمالی: عن أبیه.
4- فی الأمالی زیادة: لهم.
5- فی المصدر زیادة: حین قال ذلک.

و دو مرد نیز کمی جلوتر از او حرکت می کردند و در این هنگام متوجه شدم که او علی بن ابی طالب علیه السلام است که از سمت بیابان بدویان می آمد و بدون آنکه من بخواهم با او به پرس و جو شوم، او جویای حال و کار من شد و صدایش را شنیدم که گفت: به کجا می روی ای صخر؟ بدو گفتم که به بیابان می روم و صحابه را ترک می گویم. گفت : پس آن چیست که در قلاف شمشیرت گذاشته ای ؟ گفتم : هیچگاه از این شوخی هایت دست برنمی داری، سپس از کنارش گذشتم .(1)

روایت6.

مجالس شیخ مفید(2): کاتب با سندی به نقل از ابو یحیی موالی معاذ بن عفره انصاری روایت کرده است که گفت: عثمان شخصی را به نزد ارقم بن عبدالله خزانه دار مسلمین فرستاد و از او درخواست کرد که به من صد هزار هزار درهم پرداخت کن و ارقم بدو گفت : پرداخت می کنم ولی آنرا در سندی به نام مسلمانان برایت می نویسم که شما آنرا از بیت المال دریافت کرده اید. عثمان بدو گفت : مادرت به عزایت بنشیند تو را چه کار با سند؟ تو در حکومت ما فقط یک خزانه داری و بس. ابو یحیی گوید وقتی ارقم این سخن را شنید از نزد عثمان خارج شد و به سوی مردم رفت و به آنها گفت: ای مردم از این لحظه دیگر باید خودتان خزانه را در دست گیرید. من تا امروز گمان می کردم که خزانه دار شما هستم و نمی دانستم خزانه دار عثمان بن عفانم.

سپس به خانه خود رفت و این خبر به عثمان رسید. سپس او از خانه اش روانه شده و به مسجد رفت و از منبر بالا رفته فریاد برآورد : ای مردم ابوبکر بنی تیم را بر مردم ترجیح داد و عمر نیز بنی عدیّ را بر بقیه مردم برتری داد و من هم به خدا سو گند بنی امیه را بر بقیه مردم ترجیح می دهم و اگر بر دروازه بهشت گماشته می شدم و توانایی آن را داشتم که همه بنی امیه را وارد بهشت کنم قطعا این کار را انجام می دادم و قطعا این ثروت خزانه از آن ماست و هرگاه بدان نیازمند شدیم از آن برمی داریم هر چند که بر خلاف میل قبایل عرب باشد و در این هنگام عمار بن یاسر رحمه الله گفت : ای مردم هان گواه باشید که این مسئله بر خلاف میل من است و عثمان گفت تو هم اینجا هستی ؟ سپس از منبر پایین آمد و عمار را به زیر لگد گرفت تا اینکه وی بیهوش افتاد

ص: 481


1- . مجالس الشّیخ المفید: 69- 72، حدیث 5
2- . مجالس الشّیخ المفید: 69- 72، حدیث 5، با تفصیل در سند و تفاوت در متن

سُبْحَانَ اللَّهِ! أَتَاکُمْ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ یَعْرِضُ کِتَابَ اللَّهِ .. اسْمَعُوا مِنْهُ وَ اقْبَلُوا، قَالُوا: تَضْمَنُ لَنَا کَذَلِکَ؟. قَالَ: نَعَمْ، فَأَقْبَلَ مَعَهُ أَشْرَافُهُمْ وَ وُجُوهُهُمْ حَتَّی دَخَلُوا (1)عَلَی عُثْمَانَ فَعَاتَبُوهُ، فَأَجَابَهُمْ إِلَی مَا أَحَبُّوا، فَقَالُوا: اکْتُبْ لَنَا عَلَی هَذَا کِتَاباً، وَ لْیَضْمَنْ عَلِیٌّ عَنْکَ مَا فِی الْکِتَابِ. قَالَ: اکْتُبُوا أَنَّی شِئْتُمْ، فَکَتَبُوا بَیْنَهُمْ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، هَذَا مَا کَتَبَ عَبْدُ اللَّهِ عُثْمَانُ (2)أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لِمَنْ نَقَمَ عَلَیْهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ، أَنَّ لَکُمْ عَلَیَّ أَنْ أَعْمَلَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَّ الْمَحْرُومَ یُعْطَی، وَ أَنَّ الْخَائِفَ یُؤْمَنُ، وَ أَنَّ الْمَنْفِیَّ یُرَدُّ، وَ أَنَّ الْمَبْعُوثَ لَا یُجْمَرُ، وَ أَنَّ الْفَیْ ءَ لَا یَکُونُ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ، وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ضَامِنٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی عُثْمَانَ الْوَفَاءَ لَهُمْ عَلَی مَا فِی (3)الْکِتَابِ، وَ (4)شَهِدَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ وَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ أَبُو أَیُّوبَ بْنُ زَیْدٍ، وَ کَتَبَ فِی ذِی الْقَعْدَةِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ، فَأَخَذُوا الْکِتَابَ ثُمَّ انْصَرَفُوا، فَلَمَّا نَزَلُوا أَیْلَةَ إِذَا هُمْ بِرَاکِبٍ فَأَخَذُوهُ، فَقَالُوا: مَنْ أَنْتَ؟. قَالَ: أَنَا رَسُولُ عُثْمَانَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدٍ، قَالَ: بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَوْ فَتَّشْنَاهُ لِئَلَّا یَکُونَ (5)قَدْ کَتَبَ فِینَا، فَفَتَّشُوهُ فَلَمْ یَجِدُوا مَعَهُ شَیْئاً، فَقَالَ کِنَانَةُ بْنُ بِشْرٍ النَّجِیبِیُّ (6)انْظُرُوا إِلَی أَدَوَاتِهِ فَإِنَّ لِلنَّاسِ حِیَلًا، فَإِذَا قَارُورَةٌ مَخْتُومَةٌ بِمُومٍ، فَإِذَا فِیهَا کِتَابٌ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدٍ:

إِذَا جَاءَکَ کِتَابِی هَذَا فَاقْطَعْ (7)أَیْدِی الثَّلَاثَةِ مَعَ أَرْجُلِهِمْ، فَلَمَّا قَرَءُوا الْکِتَابَ رَجَعُوا حَتَّی أَتَوْا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَتَاهُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ، فَقَالَ: اسْتَعْتَبَکَ الْقَوْمُ فَأَعْتَبْتَهُمْ (8)

ص: 486


1- فی الأمالی: دخل.
2- فی الأمالی زیادة: بن عفّان.
3- فی المصدر زیادة: هذا.
4- لا توجد الواو فی س و المصدر.
5- کتبت فی المصدر هکذا: لأن لا یکون.
6- فی المصدر: البجی.
7- فی س: فقطع.
8- فی المصدر: استغشک القوم فأعتبهم.

و مردم او را از مسجد به خانه ام­سلمه بردند و مردم نیز این مسئله را بسیار کاری زشت و زیاده روی دانستند و عمار آن روز بیهوش بود و نتوانست نماز ظهر و عصر و مغرب را بجای بیاورد و وقتی به هوش آمد گفت: خدا را سپاس در گذشته به خاطر خدا آزار بسیار دیده ام و الان نیز این دشواری و بلایی که به خاطر خدا بر سرم آمد را بعنوان سند پاداش قیامتم پیش می فرستم. روز قیامت عدالت کریمانه خداوند میان من و عثمان حکم کند .

و به عثمان خبر رسید که عمار در خانه ام سلمه است و عثمان شخصی را به نزد ام سلمه فرستاد و بدو گفت : این جماعت و این مرد فاسد در خانه تو چه می کنند ؟ آنان را از خانه ات بیرون ران و او پاسخ داد: به خدا سوگند جز عمار، فقط دختران او نزد ما هستند. ما را رها کن عثمان و سلطه خود را بر هر چه دوست داری قرار بده . این از صحابه رسول خداست که به خاطر اعمال تو خود را قربانی می کند . و ابو یحیی گوید: اینجا بود که عثمان از کرده اش پشیمان شد و شخصی را به سوی طلحه و زبیر فرستاد و از آنها خواست به نزد عمار بروند و از او بخواهند برای عثمان طلب مغفرت نماید . آن دو نیز به نزد عمار رفته ولی عمار قبول نکرد و آندو بازگشتند و عثمان را از این موضوع با خبر کردند عثمان گفت: امان از حکم خداوند ای بنی امیه ، ای شپ پره های حلقه زده گرد آتش و ای مگسان پر طمع، آبرویم را بردید و خشم اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بر من را برانگیختید.

سپس عمار رحمه الله از بیماری خود بهبود یافته و به مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آمد و در این حال شخصی وارد مسجد شد و خبر مرگ ابوذر غفاری را به عثمان داد و گفت ابوذر در ربذه در حالیکه تنها بود رحلت کرد و کاروانی که از آنجا می گذشتند او را دفن کردند و عثمان «انا لله ..» بر زبان راند و گفت : رحمت خدا بر او باد . و عمار گفت: خداوند ابوذر را از سوی جانهای همه ما رحمت فروفرستد. عثمان بدو گفت: تو هنوز از آن صدمات بهبودی نیافته، باز هم اینجا هستی؟ آیا تو گمان می کنی که من از تبعید او پشیمانم ؟ عمار پاسخ داد : خیر به خدا گمان نمی کنم چنین باشد. گفت : تو هم به همان مکانی که ابوذر در آن بود برو و تا وقتی ما زنده هستیم همانجا بمان. عمار پاسخ داد: چنین خواهم کرد، به خدا قسم همسایگی با درندگان در نزد من محبوبتر از همسایگی با تو است .

ابو یحیی گوید : عمار برای تبعید آماده شد ولی بنی مخزوم به نزد امیر المومنین امام علی علیه السلام رفتند و از او خواستند

ص: 482

ثُمَّ کَتَبْتَ هَذَا کِتَابَکَ نَعْرِفُهُ (1)؟!، الْخَطَّ الْخَطَّ، وَ الْخَاتَمَ الْخَاتَمَ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُغْضَباً وَ أَقْبَلَ النَّاسُ عَلَیْهِ، فَخَرَجَ سَعْدٌ مِنَ الْمَدِینَةِ فَلَقِیَهُ رَجُلٌ فَقَالَ: یَا أَبَا إِسْحَاقَ! أَیْنَ تُرِیدُ؟. قَالَ: إِنِّی (2)فَرَرْتُ بِدِینِی مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ أَنَا الْیَوْمَ أَهْرُبُ بِدِینِی مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ. وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ حِینَ أَحَاطَ النَّاسُ بِعُثْمَانَ-: اخْرُجْ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ اعْتَزِلْ، فَإِنَّ النَّاسَ لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْکَ، وَ إِنَّهُمْ لَا یَأْتُونَکَ (3)وَ لَوْ کُنْتَ بِصَنْعَاءَ (4)، وَ أَخَافُ أَنْ یُقْتَلَ هَذَا الرَّجُلُ وَ أَنْتَ حَاضِرُهُ. فَقَالَ: یَا بُنَیَّ! أَخْرُجُ عَنْ دَارِ هِجْرَتِی، وَ مَا أَظُنُّ أَحَداً یَجْتَرِئُ عَلَی هَذَا الْقَوْلِ کُلِّهِ، وَ قَامَ کِنَانَةُ بْنُ بِشْرٍ، فَقَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! أَقِمْ لَنَا کِتَابَ اللَّهِ، فَإِنَّا لَا نَرْضَی بِالْقَوْلِ دُونَ الْفِعْلِ، قَدْ کَتَبْتَ وَ أَشْهَدْتَ لَنَا شُهُوداً وَ أَعْطَیْتَنَا عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ، فَقَالَ: مَا کَتَبْتُ بَیْنَکُمْ کِتَاباً، فَقَامَ إِلَیْهِ الْمُغِیرَةُ بْنُ الْأَخْنَسِ وَ ضَرَبَ بِکِتَابِهِ وَجْهَهُ وَ خَرَجَ إِلَیْهِمْ عُثْمَانُ لِیُکَلِّمَهُمْ: ، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ، فَرَفَعَتْ عَائِشَةُ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَادَتْ: أَیُّهَا النَّاسُ! هَذَا قَمِیصُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَبْلَ وَ قَدْ غُیِّرَتْ سُنَّتُهُ، فَنَهَضَ النَّاسُ وَ کَثُرَ (5)اللَّغَطُ (6)وَ حَصَبُوا (7)عُثْمَانَ حَتَّی نَزَلَ مِنَ الْمِنْبَرِ وَ دَخَلَ (8)بَیْتَهُ، فَکَتَبَ نُسْخَةً وَاحِدَةً إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ، أَمَّا بَعْدُ: فَإِنَّ أَهْلَ السَّفَهِ وَ الْبَغْیِ وَ الْعُدْوَانِ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ مِصْرَ وَ الْمَدِینَةِ أَحَاطُوا بِدَارِی وَ لَنْ یُرْضِیَهُمْ مِنِّی دُونَ خَلْعِی أَوْ قَتْلِی، وَ أَنَا مُلَاقِی اللَّهِ قَبْلَ أَنْ أُتَابِعَهُمْ عَلَی

ص: 487


1- فی الأمالی: تعرفه.
2- فی المصدر زیادة: قد.
3- فی الأمالی: و إن هم یأتونک، و هو الظّاهر.
4- فی الأمالی زیادة: الیمن.
5- فی مطبوع البحار: و کسر، و هو غلط.
6- قال فی النّهایة 4- 257: اللّغط: صوت و ضجّة لا یفهم معناها.
7- قال فی النّهایة 1- 394: و فی حدیث مقتل عثمان: أنّهم تخاصموا فی المسجد حتّی أبصر أدیم السّماء .. أی تراموا بالحصباء .. و حصبهما .. أی رجمهما بالحصباء لیسکتهما.
8- فی المصدر: فدخل.

با آنها به نزد عثمان برود تا عثمان را از تبعید عمار منصرف کند. امام نیز قبول کرد و همراه با آنان به نزد عثمان رفت و عثمان نیز پذیرفت و از تصمیم خود منصرف شد .

روایت7.

مجالس شیخ مفید (1): علی بن محمد با سندی به نقل از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: روزی عایشه به نزد عثمان آمد و بدو گفت : تو باید مانند پدرم و عمربن خطاب به من مالی پرداخت کنی و عثمان پاسخ داد : من نه در قرآن و نه در سنت رسول خدا چنین چیزی نمی بینم و پدرت و عمربن خطاب به میل خود به تو بخشیده اند و من چنین نمی کنم. عایشه گفت : پس میراثی که از رسول خدا به من می رسد را به من بده عثمان پاسخ داد : آیا همین تو و مالک بن اوس النضری نبودید که بعد از رحلت رسول خدا می گفتید رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم چیزی برای شما به ارث نگذاشته است ؟ و فاطمه را نیز از گرفتن ارث بازداشتید و حقش را ضایع نمودید؟ اکنون چگونه از من می خواهی که از رسول خدا به تو ارث دهم ؟ پس عایشه او را ترک گفته و بازگشت و عثمان چون برای نماز از خانه خود خارج و به سوی مسجد می رفت عایشه پیراهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم را بر روی عصایی انداخته و بالا می برد و فریاد برمی آورد : همانا عثمان با صاحب این پیراهن مخالفت کرده و سنت او را ترک گفته است .

می گویم: در کتاب کشف الغمه(2) نیز این روایت ذکر شده است و در پایان افزوده شده است :عثمان چون از دست عایشه رنجیده خاطر شد بالای منبر رفت و گفت : به راستی که این زن کچل گون دشمن خداست و خدا مثَل او و رفیقش حفصه را در کتاب خود آورده است (امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا

ص: 483


1- . المجالس للشّیخ المفید: 125- 126، حدیث 3
2- . کشف الغمّة 1- 323 نقل به معنی

شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ فَأَعِینُونِی.

فَلَمَّا بَلَغَ کِتَابُهُ ابْنَ عَامِرٍ، قَامَ وَ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عُثْمَانَ ذَکَرَ أَنَّ شِرْذِمَةً مِنْ أَهْلِ مِصْرَ وَ الْعِرَاقِ نَزَلُوا بِسَاحَتِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی الْحَقِّ فَلَمْ یُجِیبُوا، فَکَتَبَ إِلَیَّ (1)أَنْ أَبْعَثَ إِلَیْهِ مِنْکُمْ ذَوِی الرَّأْیِ وَ الدِّینِ وَ الصَّلَاحِ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَدْفَعَ عَنْهُ ظُلْمَ الظَّالِمِ وَ عُدْوَانَ الْمُعْتَدِی (2)

فَلَمْ یُجِیبُوهُ إِلَی الْخُرُوجِ.

ثُمَّ إِنَّهُ (3)قِیلَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ عُثْمَانَ قَدْ مُنِعَ الْمَاءَ فَأْمُرْ بِالرَّوَایَا (4)فَعُکِمَتْ (5)، وَ جَاءَ النَّاسَ (6)عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَصَاحَ بِهِمْ صَیْحَةً انْفَرَجُوا ..

فَدَخَلَتِ الرَّوَایَا، فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ اجْتِمَاعَ النَّاسِ (7)دَخَلَ عَلَی طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی وَسَائِدَ-، فَقَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ مَقْتُولٌ فَامْنَعُوهُ. فَقَالَ: أَمَ وَ اللَّهِ دُونَ أَنْ تُعْطِیَ بَنُو أُمَیَّةَ الْحَقَّ مِنْ أَنْفُسِهَا.

«9»

نَهْجٌ (8)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ وَ شَکَوْا مَا نَقَمُوهُ عَلَی عُثْمَانَ، وَ سَأَلُوهُ مُخَاطَبَتَهُ عَنْهُمْ وَ اسْتِعْتَابَهُ لَهُمْ، فَدَخَلَ عَلَیْهِ، فَقَالَ: إِنَّ النَّاسَ وَرَائِی وَ قَدِ اسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ، وَ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ؟، مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ وَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی أَمْرٍ لَا تَعْرِفُهُ (9)، إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ مَا

ص: 488


1- لا توجد: إلیّ، فی المصدر.
2- فی الأمالی: الظّالمین ... المعتدین.
3- هنا سقط جاء فی المصدر و هو: نزل، فقدموا من کلّ فجّ حتّی حضروا المدینة و ..
4- الرّوایا من الإبل: الحوامل للماء، واحدتها: راویة، قاله فی النّهایة 2- 279، و فی الأمالی: الرّوایا بدون باء.
5- قال فی القاموس 4- 153: عکم المتاع یعکمه: شدّه بثوب.
6- فی المصدر: للنّاس.
7- فی الأمالی زیادة: و وجوههم.
8- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 68، صبحی صالح: 234 خطبة 164، باختلاف یسیر بینهما، و کذا مع الأصل.
9- فی س: نعرفه.

صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما) تا انتهای آیه که گوید: (وَ قِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ)(1)

-: گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید) و عایشه پاسخ داد که نعثل ،ای دشمن خدا ، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم اسم نغثل یهودی را که در یمن زندگی می کرد بر تو نهاد. سپس یکدیگر را لعن و نفرین کردند و عایشه قسم خورد هیچگاه با او در یک شهر ساکن نگردد و پس از آن عازم مکه شد و مدینه را ترک کرد.

صاحب کتاب کشف الغمه در ادامه گوید : ابن اعثم در کتاب الفتوح(2) روایت کرده که عایشه گفت : این نعثل را بکشید چرا که خداوند نعثل را کشت .به خدا قسم که او سنت رسول خدا را کهنه ساخته حال آنکه این پیراهن هنوز کهنه نشده است سپس مسجد را ترک کرد وبه سوی مکه رفت.

صاحب کشف الغمه(3) گوید : و دیگران روایت کرده اند که چون عثمان کشته شد عایشه به مدینه آمد و شخصی با او ملاقات کرد و عایشه از او درباره بیت المال جویا گشت و آن شخص هم بدو گفت و نیز خبر داد که مردم به گرد علی علیه السلام به عنوان خلیفه حلقه زده اند. عایشه گفت به خدا سوگند که برای خونخواهی عثمان به پا می خیزم. آن مرد گفت: تو خود بودی که بیش از همه اشتیاق به قتل او داشتی ! پاسخ داد:آن هنگام که من دستور قتل او را صادر کردم آنان اقدامی نکردند و چون عثمان توبه کرد و گناهانش همچون طلای خالص پاک گشت آنها او را به قتل رساندند.

توضیح : صاحب کتاب النهایه(4) گوید : در باب قتل عثمان بخاطر جایگاه ابن سلام هم نباید از فحش دادن به نعثل خودداری نمایی. دشمنان عثمان او را در تشبیه به مردی مصری به نام نعثل که ریشی بسیار دراز داشت چنین نامیدند و همچنین در معنای نعثل آمده که به پیر مرد احمق و نیز کفتار نر اطلاق می شود.و این سخن

ص: 484


1- . التّحریم/ 10
2- . الفتوح 2: 419- 420
3- . کشف الغمّة 1: 323، با تفاوت بسیار و به اختصار.
4- . النهایة 5: 80، و نظیر آن در لسان العرب 11: 670، و شبیه آن در تاج العروس 8: 141. و در القاموس 4: 59 گوید: النّعثل- هموزن جعفر- کفنار نر و پیر خرفت و نام مردی یهودی در مدینه و مردی ریش دراز که عثمان را بقصد بی احترامی ، به وی تشبیه می کردند.

سَبَقْنَاکَ إِلَی شَیْ ءٍ فَنُخْبِرَکَ عَنْهُ وَ لَا خَلَوْنَا بِشَیْ ءٍ فَنُبَلِّغَکَهُ، وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا، وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا، وَ صَحِبْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا صَحِبْنَا، وَ مَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ لَا ابْنُ الْخَطَّابِ بِأَوْلَی بِعَمَلِ الْحَقِّ مِنْکَ، وَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَشِیجَةَ رَحِمٍ مِنْهُمَا، وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالا، فَاللَّهَ ..

اللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَإِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمًی وَ لَا تُعَلَّمُ مِنْ جَهْلٍ، وَ إِنَّ الطُّرُقَ لَوَاضِحَةٌ وَ إِنَّ أَعْلَامَ الدِّینِ لَقَائِمَةٌ، فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ عَادِلٌ هُدِیَ وَ هَدَی فَأَقَامَ سُنَّةً مَعْلُومَةً وَ أَمَاتَ بِدْعَةً مَجْهُولَةً، وَ إِنَّ السُّنَنَ لَنَیِّرَةٌ لَهَا أَعْلَامٌ، وَ إِنَّ الْبِدَعَ لَظَاهِرَةٌ (1)لَهَا أَعْلَامٌ، وَ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ، فَأَمَاتَ سُنَّةً مَأْخُوذَةً وَ أَحْیَا بِدْعَةً مَتْرُوکَةً، وَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یُؤْتَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِالْإِمَامِ الْجَائِرِ وَ لَیْسَ مَعَهُ نَصِیرٌ وَ لَا عَاذِرٌ فَیُلْقَی فِی جَهَنَّمَ فَیَدُورُ فِیهَا کَمَا تَدُورُ الرَّحَی، ثُمَّ یَرْتَبِطُ فِی قَعْرِهَا، وَ إِنِّی أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَکُونَ (2)إِمَامَ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمَقْتُولَ (3)، فَإِنَّهُ کَانَ یُقَالُ یُقْتَلُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ إِمَامٌ یَفْتَحُ عَلَیْهَا الْقَتْلَ وَ الْقِتَالَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَ تَلْبِسُ (4)أُمُورَهَا عَلَیْهَا وَ یَبُثُّ الْفِتَنَ فِیهَا فَلَا یُبْصِرُونَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ یَمُوجُونَ فِیهَا مَوْجاً وَ یَمْرُجُونَ فِیهَا مَرْجاً، فَلَا تَکُونَنَّ (5)لِمَرْوَانَ سَیِّقَةً یَسُوقُکَ حَیْثُ شَاءَ بَعْدَ جَلَالِ السِّنِّ وَ تَقَضِّی الْعُمُرِ. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ:

کَلِّمِ النَّاسَ فِی أَنْ یُؤَجِّلُونِی حَتَّی أَخْرُجَ إِلَیْهِمْ مِنْ مَظَالِمِهِمْ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا کَانَ بِالْمَدِینَةِ فَلَا أَجَلَ فِیهِ، وَ مَا غَابَ فَأَجَلُهُ وُصُولُ أَمْرِکَ إِلَیْهِ (6)

ص: 489


1- فی ک: الظّاهرة.
2- فی نهج- محمّد عبده-: أن لا تکون.
3- فی البحار- الحجریّ-: المقتولة.
4- فی المصدر: یلبس.
5- فی س: فلا تکون.
6- و انظر: شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 261، و شرح ابن میثم البحرانیّ 3- 302، و منهاج البراعة 2- 127- 132.

عایشه که: این نعثل را بکشید! خدا نعثل را بکشد. و منظورش از نعثل عثمان است و این جمله را زمانی گفت که از عثمان خشمگین بود و بدین سبب عازم مکه شد.

روایت8.

امالی شیخ طوسی(1): احمد بن محمد بن صلت با سندی به نقل از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: عبد الرحمن بن ابی عمره انصاری برایم روایت نمود: زمانی که اهالی مصر برای بار دوم به نزد عثمان آمدند ، عثمان مروان بن حکم را فراخواند تا با او مشورت کند و مروان بدو گفت : این مردم سخن علی بن ابی طالب علیه السلام را بیش از هر کس دیگری می پذیرند . و علی علیه السلام کسی است که بیش از همگان از وی اطاعت می شود. شخصی را به سراغ علی علیه السلام بفرست تا رضایت آنها را جلب کند و فرمانبرداری آنان را برای تو فراهم نماید و آنان را از فتنه انگیزی باز دارد و عثمان برای علی علیه السلام چنین نوشت : درود خدا بر شما باد اما بعد همانا کار از کار گذشته و شر از حدودش بسیار فراتر رفته و کار این مردمان بر من سخت گشته است و کسی که دیروز حتی نمی توانست از خود دفاع کند امروز بر من طمع کرده است. پس یا علیه من و یا به نفع من وارد عمل شو و این بیت را شاهد خود نمود: و اگر قرار است که من خورده شوم پس تو بهترین شخص برای این کار باش و اگراینگونه نیست پس به داد من برس پیش از آنکه تکه تکه شوم. والسلام.

و امام علی علیه السلام نزد او آمد و عثمان بدو گفت : ای ابوالحسن به سوی این مردم برو و ایشان را به کتاب خدا و سنت حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلم دعوت نما و امام علیه السلام پاسخ داد : آری، سخن خواهم گفت ولی به این شرط که نزد من عهد و میثاق خدا را بر خود گیری که همه چیزی که باید به ایشان بدهی را تمام و به کمال بپردازی. و عثمان پاسخ داد :آری میپذیرم. و امام علیه السلام از او پیمانی روشن و استوار گرفت وبا او عهد بست سپس به نزد مردم آمد و چون نزدیک آنان شد گفتند : برگرد. امام فرمود: خیر . بار دیگر گفتند : برگرد. امام فرمود: خیر . تعدادی از آنان جلو آمدند تا با دست بر سینه وی علیه السلام بزنند و تعدادی دیگر گفتند:

ص: 485


1- . امالی شیخ طوسی 2: 323- 325، با تفصیلی در اسناد .
توضیح

الاستعتاب: طلب العتبی (1)و هو الرّجوع (2)و الرّضا (3)

قوله علیه السلام: ما أعرف شیئا تجهله .. الغرض بیان وضوح قبائح أعماله بحیث یعرفه الصبیان لا بیان وفور علمه (4)

قوله علیه السلام: و أنت أقرب .. الواو للحال، و یحتمل العطف، و الوشیجة تمیّزه، و هی عرق الشّجرة .. و الواشجة: الرّحم المشتبکة، و قد وشجت بک قرابة فلان و الاسم: الوشیج، ذکره الجوهری (5).

قوله علیه السلام: فإنّه کان یقال .. أی کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یقول وأبهم علیه السلام لمصلحة، و المراد بالإمام إمام یدعو إلی النار.

و قال الجوهری (6)مرجت ..: فسدت، و مرج ..: اختلط و اضطرب، .. و منه الهرج و المرج.

و السّیّقة بتشدید الیاء المکسورة-: ما استاقه العدوّ من الدّواب (7)

و فی القاموس (8)جلّ یجلّ جلالة و جلالا: أسنّ.

ص: 490


1- قاله فی مجمع البحرین 2- 114، و القاموس 1- 100، و لسان العرب 1- 579، و قارن بالصحاح 1- 176.
2- ذکره فی النهایة 3- 175، و لسان العرب 1- 577، و مجمع البحرین 2- 114.
3- صرّح بالأخیر صاحب القاموس 1- 100، و لسان العرب 1- 578.
4- قال القطب الراوندیّ فی شرحه- منهاج البراعة- 2- 132 فی شرح هذه العبارة: لیس هذا إقرارا بأنّه یعلم من العلوم الدینیّة و الأحکام الشرعیّة مثل ما یعلمه أمیر المؤمنین علیه السلام، بل هو علیه السلام کان یراقب جانبه و یداریه و یقول قولا لینا لعلّه یتذکّر، و العرب تتکلّم بالمطلق من الکلام و مرادهم شی ء مخصوص من جملة ما یقع علیه. أقول: و لعلّ مراده صلوات اللّه علیه و آله أنّ الحجّة علیک تامّة، و لا أعرف شیئا تجهله ممّا یدینک و یحکمک، فتأمّل.
5- الصحاح ١ _ ٣٤٧ ، ومثله فی لسان العرب ٢ _ ٣٩٨. وانظر : مجمع البحرین ٢ _ ٣٣٤.
6- الصحاح 1- 341، و مثله فی النهایة 4- 314، و فی لسان العرب 2- 365.
7- قاله فی لسان العرب 1- 167، و الصحاح 4- 1499.
8- القاموس 3- 349، و مثله فی لسان العرب 11- 117.

پناه بر خدا ! پسر عموی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شما را به قرآن فرا می خواند ... به سخنانش گوش سپارید و کلامش را بپذیرید. به امام علیه السلام گفتند : آیا چنین چیزی را تضمین می کنی؟ امام پاسخ داد : آری و بزرگان و ریش سفیدانشان همراه با امام علیه السلام به سوی عثمان رفتند و به نکوهش عثمان پرداختند و عثمان همان پاسخهایی که ایشان می خواستند بر زبان راند و گفتند : باید براساس آنچه که گفتی پیمان نامه ای برایمان بنویسی و علی علیه السلام نیز باید این پیمان را تضمین نماید. گفت: هر چه را که می خواهید بنویسید آنان نیز این پیمان را نوشتند: به نام خداوند بخشاینده ی مهربان ، این پیمان نامه ای است که من امیر مومنان عبدالله عثمان برای تمامی مومنین و مسلمانانی که معترض هستند می نویسم و با آن پیمان می بندم که بر اساس کتاب خدا و سنت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم باشما رفتار کنم ، به حال فقیران رسیدگی کنم، امنیت بیم خورندگان را فراهم کنم ، تبعید شده را به شهرش باز گردانم، نماینده قبایل و مردمان دوردست با سنگ رد، طرد نمی گردد ، و اموال بیت المال تنها میان ثروتمندان دست به دست نشود و علی بن ابی طالب نیز برای مومنین و مسلمانان تضمین می کند که عثمان به آنچه نوشته عمل کند و زبیر بن عوام و طلحه بن عبیدالله ، و سعد بن مالک و عبدالله بن عمر و ابو ایوب بن زید نیز به این پیمان شهادت می دهند. وی این پیمان نامه را در ذی القعده سال 25 هجری نوشت و آنان پیمان نامه را گرفتند و به سوی دیار خود رهسپار شدند و چون به منطقه ایله رسیدند سواره ای را بازداشتند و گفتند کیستی؟ گفت : من پیک عثمان هستم به سوی عبدالله بن سعد. آنان با یکدیگر گفتند باید او را بگردیم چرا که ممکن است نامه ای درباره ما داشته باشد و او را گشتند و چیزی همراه او نیافتند و کنانه ابن بشر نجیبی گفت : جنگ افزارهایش را بگردید زیرا این مردم اهل مکر و حیله هستند و چون وسایلش را بررسی کردند شیشه ای مهر و موم شده را یافتند و در آن نامه ای خطاب به عبدالله بن سعد یافتند بدین شرح: چون نامه من به تو رسید دست و پای سه نفر سران این جماعت را قطع کن. زمانی که مردم نامه را خواندند به سوی مدینه برگشتند و به نزد علی علیه السلام رفتند و علی علیه السلام همراه آنان نزد عثمان رفت و بدو گفت : این مردم از تو خواستند راضیشان گردانی و تو قولهایی دادی که راضی گشتند

ص: 486

«10»

الْکَافِیَةُ فِی إِبْطَالِ تَوْبَةِ الْخَاطِئَةِ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عُثْمَانَ وَ هُوَ مَحْصُورٌ، فَلَمَّا عَرَفَ أَنَّهُ مَقْتُولٌ بَعَثَنِی وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ أَزْهَرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدِ اسْتَوْلَی طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ عَلَی الْأَمْرِ-، فَقَالَ: انْطَلِقَا فَقُولَا لَهُ: أَمَا إِنَّکَ أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِنِ ابْنِ الْحَصْرَمِیَّةِ (2)فَلَا یَغْلِبُنَّکَ عَلَی أُمَّةِ ابْنِ عَمِّکَ..

وَ عَنِ (3)الْفُضَیْلِ بْنِ وکین [دُکَیْنٍ ، عَنْ فِطْرٍ، عَنِ عِمْرَانَ الْخُزَاعِیِّ، عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ جَدِیرٍ (4)، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الزُّبَیْرِ عِنْدَ أَحْجَارِ الزَّیْتِ وَ هُوَ آخِذٌ بِیَدِی، فَأَتَاهُ رَجُلٌ یَشْتَدُّ، فَقَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! إِنَّ أَهْلَ الدَّارِ قَدْ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْمَاءِ، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: دَبَّرُوا بِهَا دَبَّرُوا: (وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ) (5)

وَ عَنْ (6)إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی خَالِدٍ، عَنْ قَیْسِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ، قَالَ: قِیلَ لِطَلْحَةَ:

هَذَا عُثْمَانُ قَدْ مُنِعَ الطَّعَامَ وَ الشَّرَابَ، فَقَالَ: إِمَّا تُعْطِینِی بَنُو أُمَیَّةَ الْحَقَّ مِنْ أَنْفُسِهَا، وَ إِلَّا فَلَا.

وَ عَنْ (7)مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ، عَنْ زَیْدِ (8)بْنِ أَبِی زِیَادٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی، قَالَ: رَأَیْتُ طَلْحَةَ یُرَامِی فِی (9)أَهْلِ الدَّارِ وَ هُوَ فِی خِرْقَةٍ (10)

ص: 491


1- الکافیة للشّیخ المفید: 7- 8 الرّسالة الثّانیة من المجلّد السّادس من طبعة المؤتمر العالمیّ.
2- فی المصدر: ابن الحضرمیّة، و هو الظّاهر.
3- الکافیة: 11 حدیث 6، و فیه: عن الفضل بن دکین عن فطر بن خلیفة.
4- فی المصدر: جریر، و کذا جاء فی الجمل للشّیخ المفید رحمه اللّه: 232.
5- سبأ: 54.
6- الکافیة فی توبة الخاطئة للشّیخ المفید: 8 حدیث 2.
7- الکافیة: 8- 9 حدیث 3.
8- فی المصدر: یزید، بدلا من: زید، و هو الظّاهر.
9- خطّ علی: فی، فی ک.
10- جاء فی حاشیة ک هنا: و خزّة سوداء. أقول: و الظّاهر أنّها نسخة بدل من: خرقة.

اما بعد این نامه را که خود می دانی نوشته ای؟ این خط خط تو و این مهر هم مهر توست .امام علی علیه السلام خشمگین از نزد عثمان بیرون رفت و مردم هم به خانه عثمان یورش بردند و گفته شده سعد از مدینه خارج شد و مردی در راه از او پرسید : به کجا میروی ای ابا اسحاق؟ پاسخ داد : روزی من بخاطر دینم از مکه به مدینه گریختم و امروز بخاطر دینم از مدینه به مکه می گریزم.

وزمانی که مردم عثمان را محاصره کردند: امام حسن علیه السلام به امام علی علیه السلام فرمود: از مدینه خارج شو و در گوشه ای عزلت گزین زیرا این مردم به شما احتیاج دارند و شما اگر در شهر صنعا هم باشید این مردم شما را به عنوان خلیفه انتخاب خواهند کرد ولی من می ترسم که این مرد (عثمان ) به قتل برسد و شما در این شهر حضور داشته باشید و در این صورت امکان دارد که مردم شما را متهم به قتل عثمان کنند و امام علی علیه السلام پاسخ داد : آیا از شهری بیرون روم که بدان هجرت کرده ام؟ گمان نمی کنم شخصی جسارت آن را داشته باشد که چنین تهمتی به من بزند.

و از میان مردمی که اطراف خانه عثمان تجمع کرده بودند کنانه بن بشر به پا خواست و گفت : ای عبدالله یا بر اساس کتاب خدا رفتار کن که ما به سخن بدون عمل تن نمی دهیم. همانا تو با ما پیمان بستی و شاهدانی را نیز به شهادت گرفتی و عهد بستی و به عهد و میثاق الهی با ما پیمان بستی. عثمان گفت: من چیزی ننوشتم و پیمانی هم نبستم و مغیره بن اخنس به پا خواست و با آن عهدنامه ای که عثمان نوشته بود بصورتش کوبید و عثمان از خانه خود خارج شد و به مسجد رفت تا با مردمان سخن بگوید و از منبر با لا رفت. در این هنگام عایشه پیراهن رسول خدا را بلند کرد و فریاد برآورد ای مردم این پیراهن رسول خدا است که هنوز کهنه نشده است در حالیکه سنتش تغییر کرده و دچار انحراف است . مردم بپا خواستند و هیاهوها بسیار گشت و مردم به سنگباران عثمان روی آوردند تا اینکه وی از منبر پایین آمد و به خانه اش رفت. و نامه ای یکسان برای معاویه و عبدالله بن عامر نوشت که بدین شرح است : اما بعد همانا مردمانی نادان ، فتنه جو ، و کینه توز از سرزمین های عراق، مصر و مدینه خانه ام را محاصره کرده اند و هیچ چیز آنها را راضی نمی کند جز اینکه مرا بکشند یا از خلا فت عزل نمایند ولی اوضاع بگونه ای است که من قبل از اینکه بخواهم خواسته هایشان را برآورده سازم

ص: 487

وَ عَلَیْهِ الدِّرْعُ وَ قَدْ کَفَرَ عَلَیْهَا بِقَبَاءٍ (1)فَهُمْ یُرَامُونَهُ فَیُخْرِجُونَهُ مِنَ الدَّارِ ثُمَّ یَخْرُجُ فَیُرَامِیهِمْ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ قِبَلِ دَارِ ابْنِ حَزْمٍ فَقُتِلَ.

وَ عَنْ (2)مُوسَی بْنِ مُصَیْطِرٍ (3)، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ مَسْرُوقٍ، قَالَ: دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ فَبَدَأْنَا بِطَلْحَةَ، فَخَرَجَ مُشْتَمِلًا بِقَطِیفَةٍ لَهُ حَمْرَاءَ، فَذَکَرْنَا لَهُ أَمْرَ عُثْمَانَ فَصِیحَ الْقَوْمُ، فَقَالَ: قَدْ کَادَ سُفَهَاؤُکُمْ أَنْ یَغْلِبُوا حُلَمَاءَکُمْ عَلَی الْمَنْطِقِ، قَالَ (4)أَ جِئْتُمْ مَعَکُمْ بِحَطَبٍ وَ إِلَّا فَخُذُوا هَاتَیْنِ الْحُزْمَتَیْنِ فَاذْهَبُوا بِهِمَا إِلَی بَابِهِ، فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ وَ أَتَیْنَا الزُّبَیْرَ، فَقَالَ مِثْلَ قَوْلِهِ، فَخَرَجْنَا حَتَّی أَتَیْنَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ عِنْدَ أَحْجَارِ (5)الزَّیْتِ فَذَکَرْنَا أَمْرَهُ، فَقَالَ: اسْتَتِیبُوا الرَّجُلَ وَ لَا تَعْجَلُوا، فَإِنْ رَجَعَ مِمَّا هُوَ عَلَیْهِ وَ تَابَ فَاقْبَلُوا مِنْهُ (6)

وَ عَنْ (7)إِسْحَاقَ بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ أَنَّ أَبِی أروی [رَوَی (8)

أَنَّ طَلْحَةَ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ اسْتَوْلَی عَلَی أَمْرِ عُثْمَانَ وَ صَارَتِ الْمَفَاتِیحُ بِیَدِهِ، وَ أَخَذَ لِقَاحاً (9)کَانَتْ لِعُثْمَانَ، وَ أَخَذَ مَا کَانَ فِی دَارِهِ، فَمَکَثَ بِذَلِکَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ.

ص: 492


1- فی المصدر: نقبا.
2- الکافیة للشّیخ المفید: 9- 10 حدیث 4.
3- قد کتب فوق کلمة: مصیطر فی س: کذا، و فی المصدر: مطیر، و هو الظّاهر.
4- فی المصدر: ثمّ قال.
5- فی س: أحجاز.
6- فی المصدر: و إلّا فانظروا، بدلا من: فاقبلوا منه. أقول: قال البلاذریّ فی الأنساب 5- 30: إنّ أوّل من دعا إلی خلع عثمان و البیعة لعلیّ عمرو بن زرارة بن قیس النّخعیّ و کمیل بن زیاد بن نهیک النّخعیّ، فقام عمرو بن زرارة، فقال: أیّها النّاس! إنّ عثمان قد ترک الحقّ و هو یعرفه، و قد أغری بصلحائکم یولّی علیهم شرارکم .. إلی آخره، و قد جاء فی أسد الغابة 4- 104، و الإصابة 1- 548، و 2- 536، و غیرهما.
7- الکافیة فی توبة الخاطئة للشّیخ المفید: 10 حدیث 5.
8- کذا، و الظّاهر: روی- بدون همزة-، و الصّحیح: ابن أبزی، أی عبد الرّحمن بن أبزی الخزاعیّ، کما جاء فی کتب التّراجم. لاحظ هامش المصدر.
9- قال فی النّهایة: 4- 262: اللّقحة- بالکسر و الفتح- النّاقة القریبة العهد بالنّتاج، و الجمع لقح، و ناقة لقوح: إذا کانت غزیرة اللّبن .. و اللّقاح: ذوات الألبان.

میمیرم ویا کشته می شوم پس به من کمک کنید. و چون نامه اش به ابن عامر رسید در میان مردم رفت و با صدای بلند گفت : ای مردم امیر المومنین عثمان نامه ای فرستاده که گروهی از مردم مصر و عراق او را محاصره کرده اند و او آنان را به حق می خواند ولی آنان توجهی نمی کنند و از من خواسته تا مردانی از شما را که متدین ، صاحب فضل و صاحب نظر هستند به یاری او بفرستم شاید خداوند نیز بواسطه شما ظلم هر ستمکاری را از او دور نماید. اما از میان مردم کسی از او اطاعت نکرد و آماده یاری رساندن به عثمان نشد .

سپس به علی علیه السلام گفته شد مردم آب را به روی عثمان بسته اند. حضرت دستور دادند که آبرسانان وارد خانه عثمان شوند، ولی آنان مانع شدند. پس امام به نزد مردم رفت و بر سر آنان فریادی زد و همه متفرق شدند.. و شتران آبرسان وارد شدند و چون امام علیه السلام جمعیت بسیار زیاد مردم را دید به نزد طلحه بن عبیدالله رفت و او به بالشهایی تکیه زده بود. امام علیه السلام به او گفت : این مردم ممکن است در این میان کشته شوند پس نگذارید که این اتفاق رخ دهد و طلحه پاسخ داد : سوگند به خدا که چنین نشود مگر آنکه بنی امیه حقوقی را که غصب کرده اند باز پس دهند.

روایت9.

نهج البلاغه(1): از جمله کلامهای حضرت است آنگاه که مردم گرد وی جمع شدند و از کارهای ناشایست عثمان شکایت کردند و از وی خواستند که از طرف آنان با عثمان صحبت کند و بخواهد که رضایت مردم را جلب نماید در این هنگام امام نزد عثمان رفت و فرمود : مردم پشت سر من منتظرند و مرا میان خود و تو واسطه کرده اند. به خدا سو گند نمی دانم به تو چه بگویم. گمان نمی کنم از چیزی بی خبر باشی و نمی توانم تو را به چیزی که نمی ندانی رهنمون گردم. قطعا از آنچه ما می دانیم آگاهی داری .

ص: 488


1- . نهج البلاغة - محمّد عبده - 2: 68، صبحی صالح: 234 خطبة 164، با اندک تفاوتی میان آنها و نیز با اصل.
«11»

د (1)فِی الثَّامِنَ عَشَرَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ مِنْ سَنَةِ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ قُتِلَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ عَبْدِ شَمْسِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ قُصَیٍّ الْأُمَوِیُّ (2)، کُنْیَتُهُ: أَبُو عَمْرٍو، وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ، وَ أَبُو لَیْلَی، مَوْلِدُهُ فِی السَّنَةِ السَّادِسَةِ بَعْدَ (3)الْفِیلِ بَعْدَ مِیلَادِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقَلِیلٍ.

مُدَّةُ وَلَایَتِهِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً إِلَّا أَیَّاماً، قُتِلَ بِالسَّیْفِ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ اثْنَتَانِ وَ ثَمَانُونَ سَنَةً، وَ قِیلَ: سِتٌّ وَ ثَمَانُونَ سَنَةً، وَ أُخْرِجَ مِنَ الدَّارِ وَ أُلْقِیَ عَلَی بَعْضِ مَزَابِلِ الْمَدِینَةِ لَا یُقْدِمُ أَحَدٌ عَلَی مُوَارَاتِهِ خَوْفاً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، حَتَّی احْتِیلَ لِدَفْنِهِ بَعْدَ ثَلَاثٍ، فَأُخِذَ سِرّاً فَدُفِنَ فِی حَشِّ کَوْکَبٍ، وَ هِیَ مَقْبَرَةٌ کَانَتْ لِلْیَهُودِ بِالْمَدِینَةِ، فَلَمَّا وَلِیَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَصَلَهَا بِمَقَابِرِ أَهْلِ الْإِسْلَامِ.

وَ فِی هَذَا الْیَوْمِ بِعَیْنِهِ بَایَعَ النَّاسُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَ عُثْمَانَ، وَ رَجَعَ الْأَمْرُ إِلَیْهِ فِی الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ، وَ اتَّفَقَتِ الْکَافَّةُ عَلَیْهِ طَوْعاً بِالاخْتِیَارِ (4)، وَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَلَجَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ مِنَ السَّحَرَةِ (5)، وَ أَخْزَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِرْعَوْنَ وَ جُنُودَهُ مِنْ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ الضَّلَالِ، وَ فِیهِ نَجَّی اللَّهُ تَعَالَی إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ النَّارِ وَ جَعَلَهَا بَرْداً وَ سَلَاماً کَمَا نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ، وَ فِیهِ نَصَبَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَصِیَّهُ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ نَطَقَ بِفَضْلِهِ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ، وَ فِیهِ أَظْهَرَ عِیسَی وَصِیَّهُ شَمْعُونَ الصَّفَا، وَ فِیهِ أَشْهَدَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ سَائِرَ رَعِیَّتِهِ عَلَی اسْتِخْلَافِ آصَفَ وَصِیِّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ فِیهِ نَصَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6)وَ دَلَّ عَلَی فَضْلِهِ بِالْآیَاتِ وَ الْبَیِّنَاتِ، وَ هُوَ یَوْمٌ کَثِیرُ الْبَرَکَاتِ.

ص: 493


1- العدد القویّة فی المخاوف الیومیّة: 200- 201.
2- فی المصدر زیادة: و هو أوّل خلفاء بنی أمیّة. و إلی هنا قد أورده المصنّف- رحمه اللّه- فی بحاره 98- 194 أیضا.
3- فی العدد زیادة: عام.
4- و من قوله: فی هذا الیوم .. إلی هنا ذکره العلّامة المجلسیّ أیضا فی بحاره 98- 194.
5- فی المصدر: فلح موسی بن عمران علی السّحرة .. و هو الظّاهر.
6- من قوله: و فیه نصب .. إلی هنا لا یوجد فی العدد المطبوع.

به چیزی پیشی نگرفته ایم که تو را از آن با خبر سازیم و از امری نفهته در نهان آگاهی نیافته ایم که بخواهیم آنرا به گوش تو رسانیم. آنچه ما دیده ایم تو نیز دیده ای و آنچه ما شنیده ایم تو نیز شنیده ای و با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آنگونه که ما همنشین بودیم، تو هم بودی. پس ابو قحافه (ابوبکر) و پسر خطاب(عمر) در عمل به حق سزاوارتر نبودند بلکه تو در خویشاوندی از آن دو تن به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم نزدیکتر هستی و در پیوند دامادی ات نزد او به قرابتی دست یافتی که آندو نیافتند. پس خدا را در نظر گیر خدا را درباه جانت ، به خدا قسم تو کور نیستی تا بینایت کنند و نادان نیستی تا به تو بفهمانند. راهها روشن و نشانه های دین برافراشته است ، بدان که برترین بندگان خدا در پیشگاه او پیشوای عادلی است که خودش به راه راست هدایت شده و دیگران را نیز هدایت می کند ، سنت شناخته شده ای را بر پا می دارد و بدعت ناشناخته ای را از میان برمی دارد و به راستی که سنت ها آشکارند و نشانه های خود را دارند و بدعت ها آشکار و دارای نشانه های خود هستند. و بدترین مردم نزد خداوند حاکم ستمکاری است که خود گمراه گشته و دیگران را گمراه می سازد سنتی را که بدان عمل می شود را میمیراند و بدعتی را که رها شده زنده می سازد .

و به راستی که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود : پیشوای ستمکار را روز قیامت در حالی می آورند که نه یاری دارد و نه عذرخواهی ، آنگاه او را در آتش جهنم می افکنند و مانند سنگ آسیاب در آتش می چرخد سپس در قعر دوزخ او را به بند می کشند . تو را به خدا سوگند میدهم مبادا پیشوای کشته شده ی این امت باشی زیرا از قدیم گفته اند: در این امت پیشوایی کشته می شود و به سبب کشته شدن او درِ جنگ و کشتار تا روز قیامت به روی مردم گشوده می شود، امور بر آنان مشتبه گشته ، فتنه ها در میانشان رواج یابد و در آنهنگام مردم حق را از باطل بازنشناسند و به سختی در فتنه ها غرق شوند و آشوب به پا کنند . در این کهنسالی و پایان زندگانی ، خود را آلت دست مروان مساز که تو را به هر سوی که بخواهد براند. عثمان در پاسخ به علی علیه السلام چنین گفت : با مردم صحبت کن و از آنان بخواه که به من فرصت دهند تا ستم هایی را که برآنان رفته جبران کنم . علی علیه السلام فرمود: درباره آنچه مربوط به مدینه است، فرصتی در آن نیست و درباره کارهای بیرون از مدینه فرصتش تا هنگامی است که فرمان تو برای رفع ستم بدانجا برسد.

بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج 31 ؛ ص490

ص: 489

«12»

ختص (1)قُتِلَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ (2)وَ هُوَ ابْنُ إِحْدَی وَ ثَمَانِینَ سَنَةً، وَ وَلِیَ الْأَمْرَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً.

أَقُولُ: قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (3)عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ بْنِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ بْنِ عَبْدِ شَمْسِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ قُصَیٍّ الْقُرَشِیُّ الْأُمَوِیُّ، یُکَنَّی: أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، وَ أَبَا عَمْرٍو (4)، وَ وُلِدَ فِی السَّنَةِ السَّادِسَةِ بَعْدَ الْفِیلِ، أُمُّهُ أَرْوَی بِنْتُ کَرِیزِ بْنِ رَبِیعَةَ بْنِ حَبِیبِ بْنِ عَبْدِ شَمْسِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ قُصَیٍّ، وَ أُمُّهَا الْبَیْضَاءُ أُمُّ حَکِیمٍ بِنْتُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَمَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (5)،

زَوَّجَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ابْنَتَیْهِ رُقَیَّةَ ثُمَّ أُمَّ کُلْثُومٍ وَاحِدَةً بَعْدَ أُخْرَی (6)

، وَ بُویِعَ لَهُ بِالْخِلَافَةِ یَوْمَ السَّبْتِ غُرَّةَ الْمُحَرَّمِ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ بَعْدَ دَفْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ بِاجْتِمَاعِ النَّاسِ عَلَیْهِ، وَ قُتِلَ بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِثَمَانِ عَشْرَةَ أَوْ سَبْعَ عَشْرَةَ خَلَتْ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ، ذَکَرَهُ الْمَدَائِنِیُّ، عَنْ أَبِی مَعْشَرٍ، عَنْ نَافِعٍ.

وَ قَالَ الْمُعْتَمِرُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی عُثْمَانَ النَّهْدِیِّ: قُتِلَ فِی وَسَطِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ. وَ قَالَ ابْنُ إِسْحَاقَ: قُتِلَ عُثْمَانُ عَلَی رَأْسِ إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً وَ أَحَدَ عَشَرَ شَهْراً وَ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَوْماً مِنْ مَقْتَلِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ. وَ عَلَی رَأْسِ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ (7)مِنْ مُتَوَفَّی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

ص: 494


1- الاختصاص: 130.
2- لا یوجد فی س و المصدر: بن عفّان.
3- الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة 3- 69- 81، و هی مقاطع من کلامه هناک.
4- هنا سقط یراجع الاستیعاب.
5- هنا سقط کثیر یراجع المصدر 3- 70- 71.
6- فی المصدر: بعد واحدة. ثمّ بعده سقط جاء فی صفحة: 71.
7- فی المصدر: بعد واحدة. ثمّ بعده سقط جاء فی صفحة: 71.

توضیح

الاستعتاب: طلب العتبی «1» و هو الرّجوع «2» و الرّضا «3»

الاستعتاب: طلب العتبی است و العتبی به معنی رجوع و رضایتمندی است.

(1) مجمع البحرین 2- 114، و القاموس 1- 100، و لسان العرب 1- 579، و مقایسه کنید با الصحاح 1- 176.

(2) النهایة 3- 175، و لسان العرب 1- 577، و مجمع البحرین 2- 114.

(3) این معنی اخیر را صاحب القاموس 1- 100، و لسان العرب 1- 578 بیان کرده اند.

آنجا که امام می فرماید: «چیزی که تو از آن بی خبر باشی نمی دانم» هدف از این جمله وسعت علم عثمان نیست بلکه بیان این مطلب است که کارهای ناشایست عثمان به قدری معلوم است که حتی خردسالان و بچه ها نیز ازآن آگاهند .

و در ادامه امام می فرماید : «زیرا از قدیم گفته شده » در اینجا منظور از گفته شده یعنی پیامبر می فرمود و برای مصلحت کار مجهول آورده است و منظور از پیشوا که در حدیث نبوی بدان اشاره می کند پیشوایی است که مردم را به سوی آتش فرا می خواند .

ص: 490

وَ قَالَ الْوَاقِدِیُّ: قُتِلَ (1)یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِثَمَانِ لَیَالٍ خَلَتْ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ.

و قد قیل: إنّه قتل یوم الجمعة للیلتین بقیتا من ذی الحجّة، و قد روی ذلک عن الواقدی أیضا.

وَ (2)قَالَ الْوَاقِدِیُّ: وَ حَاصَرُوهُ تِسْعَةً وَ أَرْبَعِینَ یَوْماً، وَ قَالَ الزُّبَیْرُ: حَاصَرُوهُ شَهْرَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَوْماً، وَ کَانَ أَوَّلُ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ الدَّارَ (3)مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ فَأَخَذَ بِلِحْیَتِهِ، فَقَالَ لَهُ (4)دَعْهَا یَا ابْنَ أَخِی فَوَ اللَّهِ (5)لَقَدْ کَانَ أَبُوکَ یُکْرِمُهَا، فَاسْتَحَی وَ خَرَجَ، ثُمَّ دَخَلَ رُومَانُ بْنُ أَبِی «(6)» سِرْحَانَ رَجُلٌ أَزْرَقُ قَصِیرٌ مَحْدُودٌ عِدَادُهُ فِی مُرَادٍ، وَ هُوَ مِنْ ذِی أَصْبَحَ مَعَهُ خَنْجَرٌ فَاسْتَقْبَلَهُ بِهِ وَ قَالَ: عَلَی أَیِّ دِینٍ أَنْتَ یَا نَعْثَلُ؟. فَقَالَ عُثْمَانُ: لَسْتُ بِنَعْثَلَ، وَ لَکِنِّی عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، وَ أَنَا عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَالَ: کَذَبْتَ، وَ ضَرَبَهُ عَلَی صُدْغِهِ الْأَیْسَرِ فَقَتَلَهُ، فَخَرَّ، وَ أَدْخَلَتْهُ امْرَأَتُهُ نَائِلَةُ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ ثِیَابِهَا، وَ کَانَتِ امْرَأَةً جَسِیمَةً، وَ دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مِصْرَ مَعَهُ السَّیْفُ مُصْلَتاً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَأَقْطَعَنَّ أَنْفَهُ، فَعَالَجَ الْمَرْأَةَ فَکَشَفَ عَنْ ذِرَاعَیْهَا وَ قَبَضَتْ عَلَی السَّیْفِ فَقَطَعَ إِبْهَامَهَا، فَقَالَتْ لِغُلَامِ عُثْمَانَ (7)یُقَالُ لَهُ: رَبَاحٌ وَ مَعَهُ سَیْفُ عُثْمَانَ: أَعِنِّی عَلَی هَذَا وَ أَخْرِجْهُ عَنِّی، فَضَرَبَهُ الْغُلَامُ بِالسَّیْفِ فَقَتَلَهُ، وَ أَقَامَ (8)عُثْمَانُ یَوْمَهُ ذَلِکَ مَطْرُوحاً إِلَی اللَّیْلِ فَحَمَلَهُ رِجَالٌ عَلَی بَابٍ

ص: 495


1- فی المصدر زیادة: عثمان.
2- خطّ علی الواو فی ک.
3- فی الاستیعاب 2- 477- 478: الدّار علیه- بتقدیم و تأخیر-.
4- لا توجد: له، فی المصدر.
5- فی الاستیعاب: و اللّه.
6- لا توجد فی المصدر: أبی.
7- فی المصدر: لعثمان.
8- فی الاستیعاب: و بقی، بدلا من: و أقام.

روایت10.

الکافیه فی ابطال التوبه الخاطئه(1): محمد بن اسحاق با سندی به نقل از عبدالله ابن جعفر روایت کرده است که گوید : من به همراه عثمان در خانه اش محاصره بودم و چون عثمان دانست که قطعا کشته می شود عبدالرحمن بن ازهر را به همراه من به سوی امیر المومنین علی علیه السلام فرستاد و طلحه بن عبیدالله تمام امور را در دست گرفته بود. و عثمان به ما گفت : بروید و به علی علیه السلام بگویید قطعا تو از ابن حضرمیه(طلحه) به خلافت سزاوارتر هستی پس نباید او بجای تو رهبری امت پسر عمویت را در دست گیرد .

و فضیل بن مکین(2) با سندی به نقل از میسره بن جدیر روایت کرده است که گوید : در منطقه احجار الزیت همراه با زبیر بودم و او دست مرا گرفته بود و در این هنگام مردی خشمی و خشن به نزد او آمد و بدو گفت : ای ابا عبدالله آب بروی اهل بیت عثمان بسته شده است و در این لحظه شنیدم که زبیر می گفت : بالاخره آنچه انتظار می رفت بر سرش آوردند: (وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ)(3). -: و میان آنان و میان آنچه [به آرزو] می خواستند حایلی قرار می گیرد همان گونه که از دیرباز با امثال ایشان چنین رفت زیرا آنها [نیز] در دودلی سختی بودند).

و اسماعیل(4) بن ابی خالد به نقل از قیس بن ابی حازم روایت کرده است که گوید : به طلحه گفته شد : آب و غذا بروی عثمان بسته شده است . پاسخ داد : یا بنی امیه حق مرا که ستانده اند باز پس دهند و یا اینکه من کمکی نخواهم کرد.

محمد بن غزوان(5) با سندی به نقل از عبد الرحمن بن ابی لیلی روایت کرده است که گوید طلحه را دیدم که خرقه ای به تن داشت

ص: 491


1- . الکافیة اثر شیخ مفید: 7- 8 رساله دوم از جلد ششم چاپ همایش جهانی.
2- . الکافیة: 11 حدیث 6
3- . سبأ/ 54
4- . الکافیة فی توبة الخاطئة اثر شیخ المفید: 8 حدیث 2.
5- . الکافیة: 8- 9 حدیث 3.

لِیَدْفِنُوهُ فَعَرَضَ لَهُمْ نَاسٌ لِیَمْنَعُوهُمْ (1)مِنْ دَفْنِهِ، فَوَجَدُوا قَبْراً قَدْ کَانَ حُفِرَ لِغَیْرِهِ فَدَفَنُوهُ فِیهِ، وَ صَلَّی عَلَیْهِ جُبَیْرُ بْنُ مُطْعِمٍ.

وَ اخْتُلِفَ فِیمَنْ بَاشَرَ قَتْلَهُ بِنَفْسِهِ، فَقِیلَ: مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ ضَرَبَهُ بِمِشْقَصٍ، وَ قِیلَ: بَلْ حَبَسَهُ مُحَمَّدٌ وَ أَشْعَرَهُ (2)غَیْرُهُ، وَ کَانَ الَّذِی قَتْلَهُ سُودَانُ بْنُ حُمْرَانَ، وَ قِیلَ: بَلْ وَلِیَ قَتْلَهُ رُومَانُ الْیَمَانِیُّ، وَ قِیلَ: بَلْ رُومَانُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أَسَدِ بْنِ خُزَیْمَةَ (3)، وَ قِیلَ: (4)إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ أَخَذَ بِلِحْیَتِهِ فَهَزَّهَا، وَ قَالَ: مَا أَغْنَی عَنْکَ مُعَاوِیَةُ، وَ مَا أَغْنَی عَنْکَ ابْنُ أَبِی سَرْحٍ، مَا (5)أَغْنَی عَنْکَ ابْنُ عَامِرٍ. فَقَالَ لَهُ: یَا ابْنَ أَخِی! أَرْسِلْ لِحْیَتِی وَ اللَّهِ (6)إِنَّکَ لَتَجْبِذُ (7)لِحْیَةً کَانَتْ تَعِزُّ عَلَی أَبِیکَ، وَ مَا کَانَ أَبُوکَ یَرْضَی مَجْلِسَکَ هَذَا مِنِّی، فَیُقَالُ: إِنَّهُ حِینَئِذٍ تَرَکَهُ وَ خَرَجَ عَنْهُ، وَ یُقَالُ:

إِنَّهُ حِینَئِذٍ أَشَارَ إِلَی مَنْ (8)مَعَهُ فَطَعَنَهُ أَحَدُهُمْ وَ قَتَلُوهُ، فَاللَّهُ (9)أَعْلَمُ. وَ أَکْثَرُهُمْ یَرْوِی أَنَّ قَطْرَةً أَوْ قَطَرَاتٍ مِنْ دَمِهِ سَقَطَتْ عَلَی الْمُصْحَفِ عَلَی قَوْلِهِ (10)

(فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (11)

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَتَلَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مِصْرَ یُقَالُ لَهُ: جَبَلَةُ بْنُ الْأَیْهَمِ، ثُمَّ طَافَ

ص: 496


1- قد تقرأ فی ک: لیمنعونهم.
2- فی المصدر: محمّد بن أبی بکر و أسعده.
3- فی الاستیعاب: حزیمة.
4- جاءت زیادة: بل، فی المصدر.
5- فی المصدر: و ما، و قد کتب علی الواو رمز الاستظهار فی ک و لا توجد فی س.
6- فی المصدر: فو اللّه.
7- قال فی النّهایة 1- 235: الجبذ لغة فی الجذب، و قیل: هو مقلوب.
8- زیادة: کان، فی الاستیعاب.
9- فی المصدر: و اللّه.
10- الزّیادة فی المصدر: جلّ و علا.
11- البقرة: 137. و ما بعدها نقل بالمعنی عن المصدر.

و از روی آن زره پوشیده بود و آن زره را نیز با قبایی پوشانده بود و اهل خانه بسوی او تیر انداخته و از خانه بیرونش می راندند و او بیرون می رفت و بسوی ایشان تیراندازی می کرد تا آنکه سرانجام از سمت خانه ابن حزم بر عثمان وارد شدند و او به قتل رسید .

موسی بن مطیر با سندی به نقل از مسروق روایت کرده است که گوید : وارد مدینه شدم و ابتدا به نزد طلحه رفتیم و او در حالی که جامه سرخ رنگی به تن داشت به نزد ما آمد و ما زبان به شکایت از عثمان گشودیم و گروه ما به فریاد گشتند و او پاسخ داد : کم مانده که نادانان شما در سخن گفتن بر دانایانتان پیشی جویند. سپس گفت : آیا با خود چوب و هیزم آورده اید؟ و اگر ندارید این دو دسته هیزم را بگیرید و به در خانه عثمان بروید. سپس ما از نزد او برگشتیم و به نزد زبیر رفتیم و او نیز سخنانی شبیه سخنان طلحه گفت و از نزد او خارج شدیم و به نزد علی علیه السلام رفتیم و او در احجارالزیت بود و نزد او از عثمان شکایت کردیم و او پاسخ داد: از او بخواهید که توبه کند و شتاب زده عمل نکنید و اگر پشیمانی خود را ابراز داشت و توبه کرد، از او بپذیرید و او را عفو کنید. (1)

اسحاق بن راشد(2)به نقل از عبد الحمید بن عبدالرحمن روایت کرده است که گوید : پدرم روایت کرد : در هنگام محاصره عثمان همه امور بدست طلحه بن عبیدالله افتاد و او فرمانده شورشیان گردید و همه چیز تحت سیطره او درآمد و او ابتدا شتری ماده را که متعلق به عثمان بود گرفت و از آن خود ساخت سپس هرآنچه که در خانه عثمان بود را از آن خود کرد و همچنان سه روز آن اموال را نزد خود نگاه داشت.

ص: 492


1- . البلاذریّ در الأنساب 5: 30 گوید: نخستین کسانی که حرفی از خلع عثمان و بیعت با علی به میان آوردند عمرو بن زرارة بن قیس النّخعیّ و کمیل بن زیاد بن نهیک النّخعیّ، بودند و عمرو بن زرارة برخاست و گفت: هان ای مردم به راستی که عثمان حق را با آنکه به خوبی از آن آگاه است، ترک گفته و کسانی را بر خیرخواهان شما برانگیخته و بدترین مردم را بر شما حاکم گردانده است .. تا پایان سخنش که در أسد الغابة 4- 104، و الإصابة 1- 548، و 2- 536، و غیر آن آمده است.
2- . الکافیة فی توبة الخاطئة اثر شیخ المفید: 10 حدیث 5.

بِالْمَدِینَةِ ثَلَاثاً یَقُولُ: أَنَا قَاتِلُ نَعْثَلٍ (1)، ثُمَّ رَوَی خَبَرَ دَفْنِهِ کَمَا مَرَّ (2)

وَ قَالَ (3)وَ اخْتُلِفَ فِی سِنِّهِ حِینَ قُتِلَ (4)، فَقَالَ ابْنُ إِسْحَاقَ: قُتِلَ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانِینَ سَنَةً، وَ قَالَ غَیْرُهُ: ابْنُ ثَمَانٍ وَ ثَمَانِینَ (5)، وَ قِیلَ: ابْنُ تِسْعِینَ (6)، وَ قَالَ قَتَادَةُ (7)ابْنُ سِتٍّ وَ ثَمَانِینَ (8)وَ قَالَ الْوَاقِدِیُّ: لَا خِلَافَ عِنْدَنَا أَنَّهُ قُتِلَ وَ هُوَ ابْنُ اثْنَتَیْنِ (9)وَ ثَمَانِینَ سَنَةً، وَ قِیلَ: ابْنُ تِسْعِینَ سَنَةً (10)وَ دُفِنَ لَیْلًا بِمَوْضِعٍ یُقَالُ لَهُ:

ص: 497


1- و أخرج الحاکم فی المستدرک 3- 106 بإسناده عن کنانة العدویّ، قال: کنت فیمن حاصر عثمان، قال: قلت: محمّد بن أبی بکر قتله؟. قال: لا، قتله جبلة بن الأیهم- رجل من أهل مصر- قال: و قیل: قتله کبیرة السّکونیّ، فقتل فی الوقت. و قیل: قتله کنانة بن بشر التجیبی، ثمّ قال: و لعلّهم اشترکوا فی قتله. و ذکر الاختلاف فی قتل عثمان المحبّ الطّبریّ فی ریاضه 2- 130، و ابن عساکر فی تاریخه 7- 175 و غیرهما.
2- أقول: روی ابن عبد البرّ فی الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 3- 341- 342 و فی 3- 353 ما حاصله- أنّه کان أشدّ الناس علی التألیب علی عثمان المحمّدون: محمّد بن أبی بکر، و محمّد بن أبی حذیفة، و محمّد بن عمرو بن حزم. ثمّ إنّ الحجّاج لمّا قدم المدینة أقام بها شهرا أو شهرین فأساء إلی أهلها و استخفّ بهم، و قال: إنّهم قتلة أمیر المؤمنین عثمان!، و ختم ید جابر بن عبد اللّه الأنصاری برصاص و أیدی قوم آخرین کما یفعل بالذمّة، منهم: أنس بن مالک ختم عنقه، و أرسل إلی سهل بن سعد فدعاه، فقال: ما منعک أن تنصر أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان؟. قال: قد فعلت. قال: کذبت، ثمّ أمر به فختم فی عنقه برصاص!. کما أورده البلاذری فی الأنساب 5- 373، و الطبریّ فی تاریخه 7- 206، و ابن الأثیر فی الکامل 4- 149، و غیرهم. و صرّح فی الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 3- 199 فی ترجمة فروة بن عمرو أنّه کان ممّن أعان علی قتل عثمان، و به قال فی أسد الغابة 4- 179، و الإصابة 3- 204، و شرح الموطإ للزرقانی 1- 152.
3- الاستیعاب- المطبوع هامش الإصابة- 3- 80 [2- 477- 478].
4- فی المصدر: قتلوه.
5- فی الاستیعاب زیادة: و قتل و هو ابن ... سنة.
6- زیادة: سنة، جاءت فی المصدر.
7- فی الاستیعاب زیادة: قتل عثمان و هو ..
8- زیادة: سنة، جاءت فی المصدر.
9- فی المصدر: اثنین.
10- لا یوجد فی المصدر: و قیل ابن تسعین سنة، و فیه: و هو قول ابن الیقظان.

روایت11.

العدد القویة فی المخاوف الیومیة (1): عثمان بن عفان بن حکم بن ابی العاص بن عبد الشمس بن عبد المناف بن قصی اموی در هجدهم ذی الحجه سال 35 هجری به قتل رسید و کنیه ی او ابوعمر ، ابو عبدالله و ابو لیلی بود و شش سال پس از عام الفیل و چند سالی پس از ولادت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به دنیا آمد .

و حدود 12 سال خلافت را در دست داشت و با شمشیر کشته شد و در هنگام مرگ عمرش به 82 سال می رسید و گفته شده 86 سال داشت و بعد از مرگ او را از خانه اش بیرون آوردند و در یکی از زباله دانی های مدینه انداختند و به خاطر ترس از مهاجرین و انصار کسی جرات اقدام برای دفن وی را نداشت تا آنکه پس از سه روز برای دفنش حیله ای بکار بستند و او را مخفیانه در « حش کوکب » دفن کردند . و آنجا گورستان یهودیان مدینه بود و چون معاویه به خلافت رسید آن گورستان را به قبرستان مسلمین پیوند داد .

و در همین روز مردم با علی علیه السلام بیعت کردند و او را بعنوان خلیفه برگزیدند و خلافت چه در ظاهر و چه در باطن به او رسید . و همه مردم به اختیار خود با او موافقت کردند و در همین روز بود که موسی بن عمران، سحر جادوگران را از بین برد و بی اثر کرد . و در همین روز بود که خداوند فرعون و و سپاه گمراه و کافرش را خوار و ذلیل کرد و خداوند در همین روز ابراهیم را از آتش نمرودیان نجات داد و چنانکه قرآن بدان اشاره دارد، آن آتش را خنک کرده و به گلستانی تبدیل نمود و در همین روز بود که موسی بن عمران جانشین خود یوشع بن نون را تعیین کرد و او را به همه معرفی نمود و درباره فضایلش در حضور همگان سخن گفت و در همین روز بود که عیسی علیه السلام شمعون را به عنوان جانشین خود برگزید و در همین روز سلیمان بن داود علیه السلام ، آصف را به عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرد و در همین روز رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم ، امیرالمومنین علیه السلام را جانشین خود ساخت و با آیات و برهانها فضایل او را ثابت نمود و این روزی بسیار پر برکت است.

ص: 493


1- . العدد القویّة فی المخاوف الیومیّة: 200- 201.

حَشُّ کَوْکَبٍ، وَ کَوْکَبٌ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ، وَ الْحَشُّ الْبُسْتَانُ (1)

وَ قِیلَ (2)صَلَّی عَلَیْهِ عَمْرٌو ابْنُهُ، وَ قِیلَ: بَلْ صَلَّی عَلَیْهِ حَکِیمُ بْنُ خرام [حِزَامٍ (3)، وَ قِیلَ: الْمِسْوَرُ بْنُ محزمة [مَخْرَمَةَ] (4)وَ قِیلَ: کَانُوا خَمْسَةً أَوْ سِتَّةً .. فَلَمَّا دَفَنُوهُ غَیَّبُوا قَبْرَهُ.

وَ قَالَ (5)ابْنُ إِسْحَاقَ: کَانَتْ وَلَایَتُهُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً إِلَّا اثْنَیْ عَشَرَ یَوْماً (6)

وَ قَالَ غَیْرُهُ: کَانَتْ خِلَافَتُهُ إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً وَ أَحَدَ عَشَرَ شَهْراً وَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ یَوْماً، وَ قِیلَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً.

أقول: روی مؤلف کتاب إلزام النواصب (7)، عن هشام بن محمد السائب، أنّه قال: و ممّن کان (8)یلعب به و یفتحل (9)عفّان أبو عثمان، قال: و کان یضرب بالدفّ.

ص: 498


1- قال فی النّهایة 1- 390: و فیه: أنّ هذه الحشوش محتضرة .. یعنی الکنف و مواضع قضاء الحاجة، الواحد حشّ- بالفتح- و أصله من الحشّ: البستان، لأنّهم کانوا کثیرا ما یتغوّطون فی البساتین، و منه حدیث عثمان أنّه دفن فی حشّ کوکب و هو بستان بظاهر المدینة خارج البقیع.
2- هنا کلام غیر متّصل، و ما یأتی مضمون الکلام.
3- فی المصدر: حزام.
4- فی الاستیعاب: مخرمة.
5- فی المصدر: قال- بلا واو-.
6- زاد فی المصدر: و قیل: ثمانیة عشر یوما.
7- إلزام النواصب- من النسخة الخطیة المصورة عندنا المرقمة بصفحة: 98.
8- لا توجد: کان، فی المصدر.
9- قال فی الصحاح 5- 1789: و أفحلته: إذا أعطیته فحلا یضرب فی إبله، و فحلت إبلی: إذا أرسلت فیها فحلا، و تفحّل .. أی تشبّه بالفحل. هذا و لعلّ الافتحال بمعنی طلب الفحل. و فی الاستیعاب: یقتحر، و لم نجد له معنی مناسبا فی ما بأیدینا من مصادر لغویّة.

روایت12.

الاختصاص(1): زمانیکه عثمان بن عمان به قتل رسید عمرش حدود 81 سال بود و 12 سال نیز خلافت کرد .

می گویم ابن عبدالبر در کتاب استیعاب(2) خود گوید : عثمان بن عفان بن ابی العاص بن أمیة بن عبدالشمس بن عبدمناف بن قصی قرشی أموی، کنیه اش أباعبدالله و أباعمرو بود و شش سال بعد از عام الفیل متولد شد و مادرش أروی دختر کریز بن ربیع بن حبیب بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی بود و مادر مادرش بیضاء ام حکیمه دختر عبدالمطلب عمه ی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم بود و رسول خدا دو دخترش رقیه و ام کلثوم را یکی پس از مرگ دیگری به عقد عثمان درآورد و در سال بیست و چهارم هجری و در روز شنبه مصادف با آغاز ماه محرم و پس از گذشت سه روز از قتل عمر و با گرد آمدن مردم بر وی، به عنوان خلیفه با او بیعت شد. و عثمان در روز هجدهم یا هفدهم ذی حجه سال سی و پنج هجری به قتل رسید و این مطالب را مدائنی به نقل از أبی مشعر و او نیز به نقل از نافع روایت کرده است.

ص: 494


1- . الإختصاص، 130
2- . الاستیعاب چاپ شده در حاشیه الإصابة، 3 : 69 - 81

[30] باب تبری أمیر المؤمنین علیه السلام عن دم عثمان و عدم إنکاره أیضا

الأخبار

«1»

نَهْجٌ (1)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَتْلِ عُثْمَانَ: لَوْ أَمَرْتُ بِهِ لَکُنْتُ قَاتِلًا، أَوْ نَهَیْتُ عَنْهُ لَکُنْتُ نَاصِراً، غَیْرَ أَنَّ مَنْ نَصَرَهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَقُولَ خَذَلَهُ مَنْ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ، وَ مَنْ خَذَلَهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَقُولَ نَصَرَهُ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، وَ أَنَا جَامِعٌ لَکُمْ أَمْرَهُ، اسْتَأْثَرَ فَأَسَاءَ الْأَثَرَةَ، وَ جَزِعْتُمْ فَأَسَأْتُمُ الْجَزَعَ، وَ لِلَّهِ حُکْمٌ وَاقِعٌ فِی الْمُسْتَأْثِرِ وَ الْجَازِعِ (2)

بیان

قال ابن أبی الحدید (3)معناه أنّ خاذلیه کانوا خیرا من ناصریه، لأنّ الذین نصروه کانوا (4)فسّاقا کمروان بن الحکم و أضرابه، و خذله المهاجرون و الأنصار.

و المستأثر بالشّی ء: المستبدّ به (5).. أی أساء عثمان فی استقلاله برأیه فی

ص: 499


1- نهج البلاغة- محمّد عبده- 1- 75، صبحی صالح: 73 خطبة: 30.
2- و لقد أجاد ابن میثم رحمه اللّه فی شرحه للخطبة فی 2- 54- 59 و بیان مراده علیه السّلام، فراجع.
3- فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 2- 128.
4- فی المصدر: کان أکثرهم.
5- قاله فی مجمع البحرین 3- 199، و القاموس 1- 362، و غیرهما.

و معتمر به نقل از أبی عثمان نهدی روایت کرده است که گوید : عثمان در میان ایام تشریق یعنی سه روز پس از عید قربان کشته شد. ابن اسحاق گوید : عثمان حدود 11 سال و 11 ماه و 22 روز پس از قتل عمر بن خطاب کشته شد و بعبارتی حدود بیست و پنج سال بعد از رحلت پیامبر به قتل رسید و واقدی گوید: عثمان

در روز جمعه هشتم ذی الحجه یعنی روز ترویه یا آب برگرفتن حاجیان پیش از حرکت بسوی منا، سال سی و پنج هجری کشته شد و گفته شده : او در روز جمعه دو شب به پایان ذی الحجه ی سال سی و پنج هجری به قتل رسید و این مطلب نیز از واقدی روایت شده است و واقدی گوید: حدود چهل و نه روز عثمان در محاصره بود و زبیر گوید : بلکه دو ماه و بیست روز به طول انجامید و اولین کسی که وارد خانه اش شد محمد بن ابی بکر بود که ریش او را در مشت گرفت و عثمان به وی گفت : ای برادر زاده من ! محاسنم را رها کن، به خدا قسم که پدرت برای این محاسن احترام قائل بود، پس محمد بن ابی بکر شرمگین شده و خانه را ترک کرد. سپس رومان بن ابی سرحان وارد خانه شد و او مردی کوتاه قد و کبود روی از قبیله ذی أصبح بود که توانایی اش برای رسیدن به هدف چندان زیاد نبود و انسانی سست بود؛ او خنجری داشت و با آن خنجر روبروی عثمان ایستاد و بدو گفت : دینت چیست ای نعثل ؟! و عثمان پاسخ داد : من نعثل نیستم بلکه من عثمان بن عفان هستم و دین من همان آیین راستین ابراهیم است و من از جمله مشرکین نیستم، بدو گفت: دروغ می گویی. سپس با خنجر خود بر شقیقه ی سمت چپ عثمان زد و او را به قتل رساند و عثمان به زمین افتاد. در این هنگام نائلة زن عثمان که زنی بسیار درشت هیکل بود وارد شد و او را میان خود و لباسهایش گرفت و نگاه داشت و در این حال مردی مصری وارد اتاق شد و با خود شمشیری آخته داشت و فریاد برآورد: به خدا قسم می خواهم بینی عثمان را قطع کنم و بسوی آن زن خیزی نمود و زن بازوان خود را بیرون آورد و دست دراز کرد و شمشیر او را گرفت که در اثر ضربه انگشت شست او قطع شد و زن در این هنگام فریاد سر داده و از غلام عثمان که رباح نام داشت و شمشیر عثمان در دستش بود، تقاضای کمک کرد و گفت : مرا در برابر این مرد یاری کن و او را از من دور کن . غلام نیز با یک ضربه مرد مصری را از پا در آورد و جنازه ی عثمان تمام آن روز بر روی زمین افتاده بود و عده ایی آن جنازه را بیرون آوردند

ص: 495

الخلافة و إحداث ما أحدث.

قوله علیه السلام: للّه حکم واقع .. أی ثابت محقّق (1)فی علمه تعالی، فالحکم یحتمل الدنیوی و الأخروی أو سیقع و یتحقّق خارجا فی الآخرة أو فی الدنیا، لأنّ مجموعه لم یتحقّق بعد و إن تحقّق بعضه.

«2»

نَهْجٌ (2)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا بَلَغَهُ اتَّهَامُ بَنِی أُمَیَّةَ لَهُ بِالْمُشَارَکَةِ فِی دَمِ عُثْمَانَ:

أَ وَ لَمْ یَنْهَ بَنِی (3)أُمَیَّةَ عِلْمُهَا بِی عَنْ قَرْفِی؟، أَ مَا وَزَعَ الْجُهَّالَ سَابِقَتِی عَنْ تُهَمَتِی؟

وَ لَمَا وَعَظَهُمُ اللَّهُ بِهِ أَبْلَغُ مِنْ لِسَانِی (4)، أَنَا حَجِیجُ الْمَارِقِینَ، وَ خَصِیمُ الْمُرْتَابِینَ (5)، عَلَی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی تُعْرَضُ الْأَمْثَالُ، وَ بِمَا فِی الصُّدُورِ تُجَازَی الْعِبَادُ.

توضیح

قرفه کضربه- .. أی اتّهمه (6)

و وزعه عنه: صرفه و کفّه (7)

ص: 500


1- قال فی القاموس 3- 96: وقع القول: وجب، و الحقّ: ثبت.
2- نهج البلاغة- محمّد عبده- 1- 125، صبحی صالح: 102 خطبة: 75، بتصرّف.
3- لا توجد فی مطبوع البحار: بنی.
4- قال ابن میثم رحمه اللّه فی شرح قوله علیه السّلام: و لما وعظهم اللّه به أبلغ من لسانی: 2- 206: تعذیر لنفسه فی عدم ردعه لهم عن الغیبة و أمثالها .. أی إذا کان وعظ اللّه لهم- مع کونه أبلغ من کلامی- لا یردعهم، فکلامی بطریق الأولی! و زواجر کتاب اللّه کقوله: «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» ... و نحوه من القرآن کثیر، و أراد بلسانه وعظه مجازا إطلاقا لاسم السّبب علی المسبّب. و انظر ما جاء فی شرح ابن أبی الحدید 6- 169، و منهاج البراعة 1- 299، و غیرهما.
5- فی نهج البلاغة- صبحی صالح-: و خصیم النّاکثین.
6- قاله فی القاموس 3- 184، و الصحاح 4- 1415.
7- قال فی مجمع البحرین 4- 402: و وزعته وزعا: کففته فاتّزع .. أی کفّ، و منه حدیث علیّ علیه السلام: أ ما وزع الجهّال سابقتی عن تهمتی .. أی دفع و کفّ، و قال فی المصباح المنیر 2- 377: وزعته عن الأمر أزعه وزعا- من باب وهب-: منعته عنه و حبسته. و قال فی النهایة 5- 180: .. لا یزعنی .. أی لا یزجرنی و لا ینهانی. و لاحظ: القاموس 3- 93، و الصحاح 3- 1297.

و خواستند که او را دفن کنند . گروهی دیگر از مردم اجازه ندادند که جنازه دفن شود و آنان نیز با

شتاب او را در قبری که برای شخصی دیگر کنده شده بود دفن کردند و جبیر بن مطعم نیز به جنازه نماز میت خواند.

و درباره قاتل وی اختلاف نظر وجود دارد : برخی گویند محمد بن ابی بکر با نوک پیکانی پهن او را به قتل رساند و برخی دیگر گویند محمد فقط او را نگه داشت و شخصی دیگر او را هلاک گرداند و آنکه او را به قتل رساند، سودان بن حمران بود. برخی هم گویند: رومان یمانی قتل او را از آن خود کرد و بعضی دیگر گفته اند که رومان از قبیله بنی اسد بن خزیمه بود و همچنین گفته شده محمد بن ابی بکر ریش عثمان را گرفت و آنرا تکان داد و بدو گفت : معاویة بن ابی سفیان فایده ای به حالت نکرد و ابن أبی اسرح و إبن عامر هیچ به دردت نخوردند. عثمان پاسخ داد : ای برادر زاده ی من ! محاسنم را رها کن، به خدا قسم تو محاسنی را دست گرفته ای و آن را با خشونت می کشی که برای پدرت محترم بود و پدرت هیچ گاه راضی نمی شد که چنین کاری با من کنی. با این سخن عثمان را رها کرد و خارج شد و گفته شده: محمد در این هنگام به یکی از همراهانش اشاره کرد و او نیز با ضربه ای عثمان را به قتل رساند و الله اعلم.

و بیشتر محدثین روایت کرده اند که چون عثمان کشته شد، یک یا چند قطره از خونش بر روی صفحه ای از قرآن و بر روی این آیه ریخته شد : (فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ)(1)-:

و خداوند ایشان را بسنده است و هم اوست شنوای دانا.

و گفته شده او به دست مردی مصری به نام جبلة بن أیهم کشته شد و سه روز در مدینه می چرخید

ص: 496


1- . البقرة/ 137. و ادامه آن نقل بمعنی است.

و السّابقة: الفضیلة و التّقدّم (1)، و المراد باللسان القول.

و الحجیج: المغالب بإظهار الحجّة (2)

و المارقون: الخارجون من الدّین (3)

و الخصیم: المخاصم (4)

و المرتابون: الشّاکّون (5)فی الدین أو فی إمامته، أو فی کلّ حقّ.

و المحاجّة: المخاصمة (6)إمّا فی الدنیا، أو فیها، و فی الآخرة.

وَ قَالَ بَعْضُ الشَّارِحِینَ لِلنَّهْجِ:

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: (هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ) (7)، فَقَالَ: عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ ...

إلی آخر ما مرّ فی الأخبار الکثیرة فی غزوة بدر (8)

قال:

و کان علیّ علیه السلام یکثر من قوله: أنا حجیج المارقین.

و یشیر إلی هذا المعنی، و أشار إلی ذلک

بقوله: علی کتاب اللّه تعرض الأمثال.

یرید قوله: (هذانِ خَصْمانِ.) (9)الآیة، و قال بعضهم: لمّا کان فی أقواله و أفعاله علیه السلام ما یشبه الأمر بالقتل أو فعله فأوقع فی نفوس الجهّال شبهة القتل نحو ما

رُوِیَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ قَتَلَهُ وَ أَنَا مَعَهُ.

، و کتخلّفه فی داره عن الخروج یوم قتل،

ص: 501


1- قال فی مجمع البحرین 5- 182، و الصحاح 4- 1494، و القاموس 3- 243: و له سابقة فی هذا الأمر .. أی سبق الناس إلیه، و قال فی الأخیر: سبقه: تقدّمه.
2- ذکره فی النهایة 1- 341، و لسان العرب 2- 228.
3- صرّح بذلک فی النهایة 4- 320، و لسان العرب 10- 341، و غیرهما.
4- کما قاله فی القاموس 4- 107، و لسان العرب 12- 181.
5- أورده فی لسان العرب 1- 442، و القاموس 1- 77.
6- قال فی المصباح المنیر 1- 149: و حاجّه- محاجّة فحجّه یحجّه، من باب قتل- إذا غلبته فی الحجّة، و قال فی لسان العرب 2- 228: حاجّه محاجّة و حجاجا: نازعه الحجّة.
7- الحجّ: 19.
8- بحار الأنوار 19- 133 و 202 و ما بعدها، و الروایة جاءت فی 19- 289.
9- الحجّ: 19.

و می گفت : من قاتل نعثل هستم. سپس مولف خبر دفن او همانطور که گفته شد روایت می کند.

و صاحب کتاب استیعاب(1) گوید: درباره سن عثمان اختلاف نظر وجود دارد و ابن اسحاق گوید : او زمانی که کشته شد هشتاد سال عمر داشت و دیگران گویند: هشتاد و هشت ساله بود و برخی نیز گویند او نود سال عمر کرد و قتاده گوید: هشتاد و شش سال عمر داشت . و واقدی گوید: ما شک نداریم که عثمان در هنگام مرگش هشتاد و دو سال داشت و گفته شده بلکه نود سال سن داشت و شب هنگام در محلی به نام

ص: 497


1- . الاستیعاب چاپ شده در هامش الإصابة ، 3 : 80

فقال: ینبغی أن یعرض ذلک علی کتاب اللّه، فإن دلّ علی کون شی ء من ذلک قتلا فلیحکم به و إلّا فلا.

و یحتمل أن یراد بالأمثال الحجج أو (1)الأحادیث کما ذکرها فی القاموس (2).. أی ما احتجّ به فی مخاصمة المارقین و المرتابین و ما یحتجّون به فی مخاصمتی ینبغی عرضها علی کتاب اللّه حتی یظهر صحّتهما و فسادهما، أو ما یسندون إلیّ فی أمر عثمان و ما یروی فی أمری و أمر عثمان یعرض علی کتاب اللّه.

و بما فی الصدور .. أی بالنیّات و العقائد، أو بما یعلمه اللّه من مکنون الضمائر لا علی وفق ما یظهره المتخاصمان عند الإحتجاج یجازی اللّه العباد.

«3»

نَهْجٌ (3)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَ مَا بُویِعَ بِالْخِلَافَةِ وَ قَالَ (4)لَهُ قَوْمٌ مِنَ الصَّحَابَةِ: لَوْ عَاقَبْتَ قَوْماً مِمَّنْ أَجْلَبَ عَلَی عُثْمَانَ.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا إِخْوَتَاهْ! إِنِّی لَسْتُ أَجْهَلُ مَا تَعْلَمُونَ، وَ لَکِنْ کَیْفَ لِی بِقُوَّةٍ وَ الْقَوْمُ الْمُجْلِبُونَ عَلَی حَدِّ شَوْکَتِهِمْ، یَمْلِکُونَنَا وَ لَا نَمْلِکُهُمْ، وَ هَا هُمْ هَؤُلَاءِ قَدْ ثَارَتْ مَعَهُمْ عِبْدَانُکُمْ، وَ الْتَفَّتْ إِلَیْهِمْ أَعْرَابُکُمْ، وَ هُمْ خِلَالَکُمْ یَسُومُونَکُمْ مَا شَاءُوا، وَ هَلْ تَرَوْنَ مَوْضِعاً لِقُدْرَةٍ عَلَی شَیْ ءٍ تُرِیدُونَهُ؟ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ أَمْرُ جَاهِلِیَّةٍ، وَ إِنَّ لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ مَادَّةً، إِنَّ النَّاسَ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ إِذَا حُرِّکَ عَلَی أُمُورٍ فِرْقَةٌ تَرَی مَا تَرَوْنَ، وَ فِرْقَةٌ تَرَی مَا لَا تَرَوْنَ، وَ فِرْقَةٌ لَا تَرَی لَا هَذَا وَ لَا هَذَا (5)، فَاصْبِرُوا حَتَّی یَهْدَأَ النَّاسُ، وَ تَقَعَ الْقُلُوبُ مَوَاقِعَهَا، وَ تُؤْخَذَ الْحُقُوقُ مُسْمَحَةً، فَاهْدَءُوا عَنِّی، وَ انْظُرُوا مَا ذَا یَأْتِیکُمْ بِهِ (6)أَمْرِی، وَ لَا تَفْعَلُوا فَعْلَةً تُضَعْضِعُ قُوَّةً (7)وَ تُسْقِطُ مُنَّةً،

ص: 502


1- فی ک: و، بدلا من: أو.
2- القاموس 4- 49.
3- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 80، صبحی صالح: 243، خطبة 168.
4- فی النّهج: و قد قال.
5- فی المصدر: لا تری هذا و لا ذاک و هو الظّاهر.
6- فی س وضع علی: به، رمز نسخة بدل.
7- هنا عبارة جاءت فی س: و تسقط قوّة، و قد خطّ علیهما فی ک، و لا توجد فی المصدر.

حش کوکب دفن شد و کوکب نام مردی از انصار بود و حش نیز به معنای باغ است و نیز گفته اند پسرش عمر بر جنازه اش نماز گزارد و برخی گویند: بلکه حکیم بن حزام بر او نمازگذارد و گروهی نیز گویند : بلکه آن شخص مسور بن مخزمه بود و گفته شده کسانی که او را دفن کردند تعدادشان پنج یا شش نفر بود و چون دفنش کردند قبرش را پوشاندند و ابن اسحاق گوید: دوازده روز مانده بود که مدت زمان خلافتش به دوازده سال برسد و دیگران گویند : خلافت عثمان یازده سال و یازده ماه و چهارده روز به طول انجامید . و گفته شده هجده روز .

می گویم : مؤلف کتاب الزام النّواصِب(1) از هشام بن محمد السائب روایت کرده است که گوید: از جمله کسانی که با او بازی میکرد و شعر می خواند و دف می زد عفّان پدر عثمان بود.

ص: 498


1- . إلزام النواصب- از نسخه خطی تصویربرداری شده موجود نزد ما در صفحه: 98

وَ تُورِثُ وَهْناً وَ ذِلَّةً، وَ سَأُمْسِکُ الْأَمْرَ مَا اسْتَمْسَکَ، وَ إِذَا لَمْ أَجِدْ بُدّاً، فَآخِرُ الدَّوَاءِ الْکَیُّ (1)

إیضاح

لو عاقبت .. جزاء الشرط محذوف .. أی لکان حسنا و نحوه.

و أجلبوا (2)علیه .. تجمّعوا و تألّبوا (3)

قوله علیه السلام: علی حدّ شوکتهم.

أی لم ینکسر سورتهم، و الحدّ:

منتهی الشّی ء، و من کلّ شی ء: حدّته، و منک: بأسک (4)

و الشّوکة: شدّة البأس و الحدّ (5)فی السّلاح (6)

وَ رُوِیَ أَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَجْمَعَ النَّاسَ وَ وَعَظَهُمْ، ثُمَّ قَالَ: لِتَقُمْ قَتَلَةُ عُثْمَانَ، فَقَامَ النَّاسُ بِأَسْرِهِمْ إِلَّا قَلِیلٌ.

، وَ کَانَ ذَلِکَ الْفِعْلُ مِنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ اسْتِشْهَاداً عَلَی قَوْلِهِ.

و العبدان (7)جمع عبد (8)

ص: 503


1- فی المطبوع من البحار: فآخر الدّاء الکیّ. و انظر شرح کلامه صلوات اللّه علیه و آله فی شرح ابن أبی الحدید 9- 291 و ما بعدها، و شرح ابن میثم البحرانیّ 3- 320- 323، و منهاج البراعة 2- 143، و غیرها.
2- قال هذا فی النهایة 1- 282، و قال بعده: و أجلبه: أعانه، و أجلب علیه: إذا صاح به و استحثّه. و بنصّه ذکره فی الصحاح 1- 100.
3- فی س: ثالبوا. و لا معنی لها هنا.
4- کما فی القاموس 1- 286.
5- کذا، و الظاهر: الحدّة، کما فی المصادر الآتیة.
6- قاله فی مجمع البحرین 5- 277، و فی معناه فی لسان العرب 10- 454، و المصباح المنیر 1- 396، و القاموس 3- 3110. و انظر- أیضا-: النهایة 2- 510، و الصحاح 4- 1595.
7- أقول: عبدان، و عبدان، و عبدان ... کلّها جمع عبد، کما قاله فی القاموس 1- 311.
8- صرّح به فی الصحاح 2- 502، و القاموس 1- 311.

باب سی ام : برائت جستن امیرالمؤمنین علیه السلام از کشتن عثمان و نیز عدم انکار این امر

روایات

روایت1.

نهج البلاغه(1): بخشی از یکی از کلامهای ایشان درباره عثمان : اگر دستور قتل عثمان را صادر کرده بودم قاتل او بودم و اگر از کشتن او نهی کرده بود یاورش بودم. لیکن کسی که او را یاری رسانده نمی تواند بگوید من از کسی که او را یاری نداده بهترم. و نیز کسی که او را یاری نرسانده نمی تواند بگوید آنکه او را یاری کرده از من بهتر است . من ماجرای او را برایتان روایت می کنم: عثمان خودخواهی و خودکامگی را در اموال و اختیارات حکومت از حد گذراند و شما نیز بیش از حد بیتابی و فغان کردید و خداوند درباره ی کسی که خودکامگی می کند و کسی که بیش از حد بی تابی نشان دهد حکمی دارد که تحقق می یابد .

توضیح

ابن أبی الحدید(2) در تفسیر این خطبه گوید : معنای این خطبه این است که کسانی که او را رها کرده و به او یاری نرساندند بهتر از کسانی بودند که بدو یاری رساندند زیرا آنانکه که به او یاری دادند افرادی فاسق همچون مروان بن حکم بودند و مهاجرین و انصار از یاری رساندن به او خودداری کردند.

و المستأثر بالشّی ء : کسی که به خودکامگی آنرا از آن خود کند(3) . یعنی اینکه عثمان در خودرأیی اش در امر خلافت و براه انداختن آن ماجراهایی که بدان دامن زد، رفتار اشتباهی داشت.

ص: 499


1- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 1: 75، صبحی صالح: 73 خطبة: 30
2- . در شرح نهج البلاغة اثر ابن أبی الحدید 2: 128
3- . در مجمع البحرین 3- 199، و القاموس 1- 362، و غیر آن.

و التفّت .. أی انضمّت و اختلطت (1)

و هم خلالکم .. أی بینکم (2)

یسومونکم .. أی یکلّفونکم (3)

قوله علیه السلام: إنّ هذا الأمر.

أی أمر المجلبین علیه، کما قال ابن میثم، و المعنی أنّ قتلهم لعثمان کان عن تعصّب و حمیّة لا لطاعة أمر اللّه و إن کان فی الواقع مطابقا له.

و یمکن أن یکون المراد أنّ ما (4)تریدون من معاقبة القوم أمر جاهلیّة نشأ عن تعصّبکم و حمیّتکم و أغراضکم الباطلة، و فیه إثارة للفتنة و تهییج للشرّ، و الأول أنسب بسیاق الکلام (5)، إذ ظاهر أنّ إیراد تلک الوجوه للمصلحة و إسکات الخصم، و عدم تقویة شبه المخالفین الطالبین لدم عثمان.

قوله: مسمحة ... أی منقادة بسهولة (6)

و یقال: ضعضعه .. أی هدمه حتّی الأرض (7)

و المنّة بالضّم-: القوّة (8)

قوله علیه السلام: فآخر الدواء الکیّ.

کذا فی أکثر النسخ المصحّحة،

ص: 504


1- قال فی المصباح المنیر 2- 249: لففته لفّا من باب قتل، فالتفّ، و التفّ النبات بعضه ببعض: اختلط و نشب، و التفّ بثوبه: اشتمل. و قال فی لسان العرب 9- 318: التفّ الشی ء: تجمّع و تکاثف. و انظر: مجمع البحرین 5- 121، و القاموس 3- 195- 196.
2- کما ذکره فی مجمع البحرین 5- 364، و لسان العرب 11- 213، و انظر: الصحاح 4- 1687، و النهایة 2- 72، و المصباح المنیر 1- 219.
3- کما قاله فی القاموس 4- 133، و لسان العرب 12- 311، و لاحظ: مجمع البحرین 6- 93.
4- فی ک: إما أن.
5- و یؤید ذلک قوله: فاصبروا حتّی یهدأ الناس.
6- قال فی النهایة 2- 398 یقال: أسمحت نفسه .. أی انقادت. و قال فی الصحاح 1- 376: أسمحت قرونته .. أی ذلّت نفسه و تابعت، و مثلهما فی القاموس 1- 229.
7- ذکره فی الصحاح 3- 1250، و القاموس 3- 56، و مجمع البحرین 4- 365.
8- قاله فی مجمع البحرین 6- 319، و الصحاح 6- 2207، و القاموس 4- 272.

و این کلام امیرالمومنین که می فرمایند: خداوند حکمی دارد که تحقق می یابد: یعنی تحقق این حکم در علم و تقدیر خداوند متعال حتمی است و این حکم هم دنیوی و هم اخروی را محتمل و شامل است و یا اینکه در دنیا یا در آخرت محقق خواهد شد چرا که تمام آن حکم هنوز محقق نشده، هر چند بخشی از آن به وقوع پیوسته است.

روایت2.

نهج البلاغه(1) : بخشی از کلامی از حضرت امیرالمومنین علیه السلام چون شنیدند که بنی امیه او را شریک در قتل عثمان می دانند: آیا شناختی که بنی امیه از من دارند آنان را از افترا زدن به من باز نداشت؟ آیا پیشینه نیکم مردم نادان را در تهمت زدن به من مانع نشد؟ البته پند و اندرزی که خدا به آنان داده از زبان و بیان من رساتر است، من با آنان که از دین خارج شده اند احتجاج می کنم و با آنان که در دین به تردید افتاده اند دشمنی می ورزم. امور مشتبه بر کتاب خدا عرضه می گردد و بندگان به آنچه در سینه دارند جزا داده می شوند.

برخی شارحین نهج البلاغه گویند: از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم درباره این آیه شریفه (هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ)(2)

-: این دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که در باره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند)، سوال شد و ایشان فرمودند:

علی، حمزه ، عبیده و عتبه، سیبه، ولید. درباره ی این موضوع در احادیثی که درباره جنگ بدر ذکر شد بحث کردیم. (3)

گوید: امام علی علیه السلام در کلامشان از این جمله بسیار استفاده می کنند: من برهان آور در برابر خارج شدگان از دین هستم. و ایشان با کلامشان که می فرمایند: ( امور مشتبه بر کتاب خدا عرضه می گردد) نیز به همین موضوع اشاره می کنند، یعنی درباره کسانی است که از دین خارج شده اند و منظورشان از کتاب خدا نیز این آیه شریفه (هذانِ خَصْمانِ.)(4)

است.

و برخی دیگر از شارحین گویند : زمانی که بعضی از جاهلان و بی خردان در رفتار امام علیه السلام و کلام ایشان چیزی شبیه به دستور کشتن عثمان را دیدند، در درون آنها شبهه ی قتل عثمان ایجاد شد. نظیر اینکه فرمودند: خداوند او را کشت و من نیز همراه با خدا بودم. و یا می توان به رفتار ایشان در ماندن در خانه در روز قتل عثمان اشاره کرد. مولف گوید: شایسته است که این امور بر کتاب خدا عرضه شود و اگر جزئی از آن دلالت بر قتل داشته باشد، حکم به قتل نمایند وگرنه نباید آنرا قتل نامید.

و احتمال دارد منظور از امثال همانطور که در کتاب القاموس (5) گفته شده سخنان و دلایل باشد یعنی همان دلایل و برهان هایی که امام علیه السلام در احتجاج کسانی که از دین خارج شده اند به کار می گرفت و همچنین ممکن است سخنان و دلایل کسانی که از دین خارج شده اند نیز منظور باشد که امام می فرماید: این سخنان باید بر کتاب خدا عرضه شود تا حق و باطل بودن آن ها روشن گردد و یا اینکه می تواند منظور امام این باشد: آنچه را که درباره ی عثمان به من نسبت می دهند و آنچه را که درباره من و عثمان روایت کردند باید بر کتاب خدا عرضه گردد .

و آنچه در سینه دارند، یعنی نیت ها و اعتقادات مردم و یا آنچه را که ایشان در عمق وجود خود مخفی کرده اند و خداوند از آن آگاه است و آنچه را که دو گروه در هنگام احتجاج آشکار می کنند منظور نیست.

توضیح

قرفه کضربه- .. أی اتّهمه (6)

و وزعه عنه: صرفه و کفّه (7)

ص: 500


1- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 1: 125، صبحی صالح: 102 خطبة: 75، با اندک تصرفی
2- . الحجّ: 19
3- . بحار الأنوار 19: 133 و 202 و ما بعد آن، و این روایت در 19- 289 آمده است.
4- . الحجّ/ 19
5- 2. القاموس المحیط : 4 : 49
6- قاله فی القاموس 3- 184، و الصحاح 4- 1415.
7- قال فی مجمع البحرین 4- 402: و وزعته وزعا: کففته فاتّزع .. أی کفّ، و منه حدیث علیّ علیه السلام: أ ما وزع الجهّال سابقتی عن تهمتی .. أی دفع و کفّ، و قال فی المصباح المنیر 2- 377: وزعته عن الأمر أزعه وزعا- من باب وهب-: منعته عنه و حبسته. و قال فی النهایة 5- 180: .. لا یزعنی .. أی لا یزجرنی و لا ینهانی. و لاحظ: القاموس 3- 93، و الصحاح 3- 1297.

و لعلّ المعنی بعد الداء الکیّ إذا اشتدّ الداء و لم یزل بأنواع المعالجات فیزول بالکیّ و ینتهی أمره إلیه (1)

و قال ابن أبی الحدید (2)آخر الدواء الکیّ مثل مشهور، و یقال: آخر الطبّ (3)، و یغلط فیه العامّة فتقول: آخر الداء الکیّ، ثم قال: لیس معناه:

و سأصبر عن معاقبة هؤلاء ما أمکن فإذا لم أجد بدّا عاقبتهم، و لکنّه کلام قاله علیه السلام أوّل مسیر طلحة و الزبیر إلی البصرة، فإنّه حینئذ أشار علیه قوم بمعاقبة المجلبین فاعتذر علیه السلام بما ذکر، ثم قال: سأمسک نفسی عن محاربة هؤلاء الناکثین و أقنع بمراسلتهم و تخویفهم، فإذا لم أجد بدّا فآخر الدواء الحرب.

أقول: و یحتمل أن یکون ذلک توریة منه علیه السلام لیفهم بعض المخاطبین المعنی الأول (4)، و مراده المعنی الثانی.

«4»

مَا (5)أَبُو عَمْرٍو، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْعَالِیَةِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنْ شَاءَ النَّاسُ قُمْتُ لَهُمْ خَلْفَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ فَحَلَفْتُ لَهُمْ بِاللَّهِ مَا قَتَلْتُ عُثْمَانَ وَ لَا أَمَرْتُ بِقَتْلِهِ، وَ لَقَدْ نَهَیْتُهُمْ فَعَصَوْنِی.

«5»

قب (6)

رُوِیَ أَنَّ أَصْحَابَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (7)کَانُوا فِرْقَتَیْنِ: إِحْدَاهُمَا:

ص: 505


1- قال فی المستقصی 1- 5: و من روی آخر الدواء الکیّ، فهذا المثل یضرب فی إعمال المخاشنة مع العدوّ إذا لم یجد معه اللین و المداراة.
2- فی شرحه علی نهج البلاغة 9- 291.
3- ذکره فی المستقصی 1- 3، و غیره.
4- قال فی المستقصی 1- 5: آخر الدواء الکیّ: یضرب فی من یستعمل فی أوّل الأمر ما یجب استعماله فی آخره.
5- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 275، مع تفصیل فی الإسناد.
6- المناقب لابن شهرآشوب 2- 144- 145.
7- فی المصدر: و ذلک أنّ أصحابه، بدلا من: روی أنّ أصحاب أمیر المؤمنین.

و السّابقة: الفضیلة و التّقدّم (1)، و المراد باللسان القول.

و الحجیج: المغالب بإظهار الحجّة (2)

و المارقون: الخارجون من الدّین (3)

و الخصیم: المخاصم (4)

و المرتابون: الشّاکّون (5)فی الدین أو فی إمامته، أو فی کلّ حقّ.

و المحاجّة: المخاصمة (6)إمّا فی الدنیا، أو فیها، و فی الآخرة.

ص: 501


1- قال فی مجمع البحرین 5- 182، و الصحاح 4- 1494، و القاموس 3- 243: و له سابقة فی هذا الأمر .. أی سبق الناس إلیه، و قال فی الأخیر: سبقه: تقدّمه.
2- ذکره فی النهایة 1- 341، و لسان العرب 2- 228.
3- صرّح بذلک فی النهایة 4- 320، و لسان العرب 10- 341، و غیرهما.
4- کما قاله فی القاموس 4- 107، و لسان العرب 12- 181.
5- أورده فی لسان العرب 1- 442، و القاموس 1- 77.
6- قال فی المصباح المنیر 1- 149: و حاجّه- محاجّة فحجّه یحجّه، من باب قتل- إذا غلبته فی الحجّة، و قال فی لسان العرب 2- 228: حاجّه محاجّة و حجاجا: نازعه الحجّة.

اعْتَقَدُوا أَنَّ عُثْمَانَ (1)قُتِلَ مَظْلُوماً وَ یَتَوَالاهُ وَ یَتَبَرَّأُ (2)مِنْ أَعْدَائِهِ، وَ الْأُخْرَی وَ هُمْ جُمْهُورُ أَهْلِ (3)الْحَرْبِ وَ أَهْلِ الْغَنَاءِ (4)وَ الْبَأْسِ اعْتَقَدُوا (5)أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ لِأَحْدَاثٍ أَوْجَبَتْ عَلَیْهِ الْقَتْلَ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یُصَرِّحُ بِتَکْفِیرِهِ، وَ کُلٌّ مِنْ هَاتَیْنِ الْفِرْقَتَیْنِ تَزْعُمُ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مُوَافِقٌ لَهُ عَلَی رَأْیِهِ، وَ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهُ مَتَی وَافَقَ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ بَایَنَتْهُ (6)الْأُخْرَی وَ أَسْلَمَتْهُ، وَ تَوَلَّتْ عَنْهُ وَ خَذَلَتْهُ، فَکَانَ یَسْتَعْمِلُ فِی کَلَامِهِ مَا یُوَافِقُ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِنَ الطَّائِفَتَیْنِ.

أقول

قد مرّ القول فی ذلک فی سیاق مطاعنه، و لا یخفی علی أحد أنّ أقواله و أفعاله علیه السلام فی تلک الواقعة تدلّ علی أنّه علیه السلام کان منکرا لأفعاله و خلافته راضیا بدفعه، لکن لم یأمر صریحا بقتله لعلمه بما یترتّب علیه من المفاسد أو تقیّة، و لم ینه القاتلین أیضا لأنّهم کانوا محقّین، و کان علیه السلام یتکلّم فی الإحتجاج علی الخصوم علی وجه لا یخالف الواقع و لا یکون للجهّال و أهل الضلال أیضا علیه حجّة، و کان هذا ممّا یخصّه من فصل الخطاب و ممّا یدلّ علی وفور علمه فی کلّ باب.

ص: 506


1- فی المناقب: أحدهما علی أنّ عثمان ..
2- فی المصدر: و تتولّاه و تتبرّأ.
3- لا توجد: أهل، فی المصدر.
4- فی ک: نسخة بدل: العناء، و هو الظّاهر. و فی المصدر: الغنی.
5- فی المناقب: یعتقدون.
6- الکلمة مشوّشة فی المطبوع. و ما أثبتناها من المصدر. و تقرأ: بایبته.

روایت3.

نهج البلاغه (1): پس از بیعت با امیرالمومنین جمعی از صحابه بدو گفتند: چه خوب بود اگر کسانی را که بر عثمان شوریدند کیفر می دادی. آن حضرت در پاسخ فرمود: ای برادران، من از آنچه شما می دانید بی خیر نیستم اما با کدام نیرو؟ در حالی که شورشگران هنوز همان شوکت و نیرو را با خود دارند و بر ما چیره اند و ما بر آنان تسلطی نداریم ، اینان همانهایی هستند که غلامان از میان شما با آنان شورش کردند و اعراب از میان شما نیز به ایشان پیوسته اند و اکنون در میان شمایند و هر گونه بخواهند شما را می آزارند. آیا بر آنچه می خواهید هیچ توانایی دارید؟ کاری که شورشیان کردند از نوع کارهای دوران جاهلیت است و این گروه سرمایه و دارایی هایی دارند. اگر خونخواهی عثمان تحقق پذیرد مردم چند دسته می شوند: دسته ای با شما هم رأی هستند و گروهی با شما مخالفند و جمعی نظری نه مثل شما و نه مثل مخالفان شما خواهند داشت. پس شکیبایی کنید تا مردم آرام شوند و دل ها از تب و تاب بیفتد و حقوق از دست رفته به آسانی گرفته شود. اکنون مرا آسوده گذارید و منتظر فرمانم باشید. کاری نکنید که ارکان قدرتم را متزلزل سازد و بنیان اقتدار حکومت را فرو ریزد

ص: 502


1- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 2: 80، صبحی صالح: 243، خطبه 168

[31] باب ما ورد فی لعن بنی أمیّة و بنی العبّاس و کفرهم

الآیات:

إبراهیم: (وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ) (1)

و قال تعالی: (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ) (2)

الإسراء: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً) (3)

تفسیر

(مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ.) (4)

ص: 507


1- إبراهیم: 26.
2- إبراهیم: 28- 29.
3- الإسراء: 60.
4- إبراهیم: 26.

و سستی و زبونی را بر جای گذارد و تا آنجا که ممکن است خویشتنداری می کنم و اگر چاره ای نیابم لاجرم آخرین دوا داغ نهادن است.

(4 سطر از صفحه 202 حذف شده است)

توضیح

لو عاقبت .. جواب شرط، محذوف است که تقدیر آن چنین است که لکان حسنا: خوب بود و یا نظیر چنین قولی. و أجلبوا(1) علیه .. یعنی بر وی گرد آمده و تجمع نمودند پیرامون او. و قول حضرت علیه السلام : علی حدّ شوکتهم.. یعنی شوکت و شدت عمل ایشان از میان نرفته بود و الحدّ : لبه هر چیزی و الحدّ برای هر چیزی: تیزی و سختی آنست و درباره انسان: قدرتمندی و شدت عمل به خرج دادنش است. و الشوکة: شدت یورش و نیز لبه(2)

سلاح(3) را گویند.

و روایت شده که امام مردم را جمع کرده و آنان را موعظه نمودند و به آنان فرمودند : قاتلان عثمان بپا خیزند .پس همه مردم بپا خواستند جز عده ایی اندک و این عمل امام علیه السلام گواه بر کلامش بود.

ص: 503


1- . این قول را در النهایة 1- 282 آورده و پس از آن گوید: و أجلبه: یاری اش کرد ، و أجلب علیه: بر او فریاد زد و او را به شور و هیجان آورد. و الصحاح 1- 100 آنرا به همین متن ذکر کرده است.
2- . چنین آمده و گویی درست: الحدّة است چنانکه در منابع شماره بعدی هم آمده است.
3- . مجمع البحرین 5- 277، و هم معنای آن در لسان العرب 10- 454، و المصباح المنیر 1- 396، و القاموس 3- 3110 آمده است و بنگرید : النهایة 2- 510، و الصحاح 4- 1595.

قال فی مجمع البیان: (1)و (2)هی کلمة الشرک و الکفر .. (3)، و قیل: (4)کلّ کلام فی معصیة اللّه ... (کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ) غیر زاکیة، و هی شجرة الحنظل ...

و قیل: إنّها شجرة هذه صفتها، و هو أنّه لا قرار لها فی الأرض ... و قیل: إنّها الکشوث ... (5)

وَ رَوَی أَبُو الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ هَذَا مَثَلُ بَنِی أُمَیَّةَ (اجْتُثَّتْ). أَیْ قُطِعَتْ وَ اسْتُؤْصِلَتْ وَ اقْتَلَعْتَ جُثَّتَهَا مِنَ الْأَرْضِ (ما لَها مِنْ قَرارٍ). أَیْ مَا لِتِلْکَ الشَّجَرَةِ مِنْ ثَبَاتٍ، فَإِنَّ الرِّیحَ تَنْسِفُهَا وَ تَذْهَبُ بِهَا ...

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهَا شَجَرَةٌ لَمْ یَخْلُقْهَا اللَّهُ بَعْدُ وَ إِنَّمَا هُوَ مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ.

(أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ.) (6).. أی (7)أ لم تر إلی هؤلاء الکفّار عرفوا نعمة اللّه بمحمّد صلّی اللّه علیه و آله .. أی عرفوا محمّدا ثم کفروا به فبدّلوا مکان الشکر کفرا.

وَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ، وَ بِنَا یَفُوزُ مَنْ فَازَ ..

أو المراد جمیع نعم اللّه علی العموم بدّلوها أقبح التبدیل، إذ جعلوا مکان شکرها الکفر بها، و اختلف فی المعنی بالآیة ..

فَرُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ ابْنِ جُبَیْرٍ وَ مُجَاهِدٍ

ص: 508


1- مجمع البیان 6- 313، و النقاط الثلاث علامة الحذف.
2- خطّ علی الواو فی ک.
3- فی التفسیر: الکفر و الشرک- بتقدیم و تأخیر-.
4- فی المصدر زیادة: هو.
5- قال فی القاموس 1- 173: الکشوث- و یضم- و الکشوثی- و یمدّ- و الأکشوث- بالضم-: خلف نبت یتعلّق بالأغصان و لا عرق له فی الأرض. و قیل: نبت یلتفّ علی الشوک و الشجر لا أصل له فی الأرض و لا ورق.
6- إبراهیم: 28.
7- کما جاء فی مجمع البیان 6- 314، بتصرّف.

و این قول حضرت: به راستی که این امر.. یعنی کاری کسانی که مردم را به قتل عثمان جلب نمودند، چنانکه ابن میثم می گوید. و منظور امام از این جمله ( این کار کاری جاهلی بود) این است که آنان عثمان را از روی تعصبات جاهلی کشتند و به خاطر اطاعت از خدا نبود و هرچند که در واقع مطابق با آن نیز بود. و ممکن است منظور امام علیه السلام این باشد که قطعاً درخواست شما صحابه مبنی بر مجازات شورشیان درخواستی جاهلانه است که از تعصب جاهلی و اهداف باطل سرچشمه می گیرد و جز فتنه و آشوب چیزی در پی نخواهد داشت. و تفسیر اول سازگاری بیشتری با سیاق کلام دارد، زیرا امام علیه السلام این خطبه را برای مصلحت کار و همچنین ساکت کردن مردم ایراد کرده است و قصد آن ندارد کاری کند که خونخواهان عثمان با او دشمن گردند و با او مخالفت نمایند و امام علی علیه السلام در کلامشان می فرمایند:

(1 سطر حذف شده است)

قول حضرت: مسمحة .. یعنی به راحتی فرمانبر بودن(1)

و گویند: ضعضعه..: یعنی آنرا ویران و با خاک یکسان کرد (2). و المنة با ضمه میم : قوت. (3)

آخرین دوا داغ نهادن است. یعنی پس از درد شدید داغ نهادن یا باعث از بین رفتن درد می گردد

ص: 504


1- . در النهایة 2- 398 گوید: عرب می گوید: أسمحت نفسه .. یعنی فرمانبردار گشت. و در الصحاح 1- 376 گوید: أسمحت قرونته .. یعنی نفس او ذلیل و خوار گشت و دنباله رو گردید. و نظیر این دو در القاموس 1- 229 ذکر شده است.
2- . الصحاح 3- 1250، و القاموس 3- 56، و مجمع البحرین 4- 365.
3- . مجمع البحرین 6- 319، و الصحاح 6- 2207، و القاموس 4- 272.

وَ الضَّحَّاکِ، أَنَّهُمْ کُفَّارُ قُرَیْشٍ کَذَّبُوا نَبِیَّهُمْ وَ نَصَبُوا لَهُ (1)الْحَرْبَ وَ الْعَدَاوَةَ.

وَ سَأَلَ رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ، فَقَالَ: هُمَا الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ، فَأَمَّا بَنُو أُمَیَّةَ فَمُتِّعُوا إِلَی حِینٍ، وَ أَمَّا بَنُو الْمُغِیرَةِ فَکَفَیْتُمُوهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ.

و قیل: إنّهم جبلة بن الأبهم و من تبعه (2)من العرب تنصّروا و لحقوا بالروم.

(و دارَ الْبَوارِ) (3)دار الهلاک (4)

(وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا) (5)فیه أقوال (6)

أحدها: أنّ المراد بالرؤیا رؤیة العین، و هی الإسراء (7)، و سمّاها فتنة للامتحان و شدّة التکلیف ..

و ثانیها: أنّها رؤیا نوم رآها أنّه سیدخل مکة و هو بالمدینة، فقصدها قصده (8)المشرکون حتی (9)دخلت علی قوم منهم الشبهة ...، ثم رجع فدخل فی القابل و ظهر صدق الرؤیا.

و ثالثها:

أنّ ذلک رؤیا رآها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (10)أنّ قرودا تصعد منبره و تنزل، فساءه ذلک و اغتمّ به،- رواه سهل بن سعید، عن أبیه ... و هو المرویّ

ص: 509


1- فی س: قصبوا له.
2- فی مجمع البیان: اتبعوه.
3- إبراهیم: 29.
4- ذکره فی مجمع البحرین 3- 231، و الصحاح 2- 598، و القاموس 1- 377.
5- الإسراء: 60.
6- ذکرها الطبرسیّ فی مجمع البیان 6- 424، بتصرّف و اختصار.
7- فی المصدر: و هی ما ذکره فی أوّل السورة من إسراء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من مکّة إلی بیت المقدس و إلی السموات فی لیلة واحدة، إلّا أنّه لمّا رأی ذلک لیلا و أخبر بها حین أصبح سمّاها: رؤیا.
8- کذا، و فی المصدر: فصدّه. و هو الصواب.
9- فی المجمع جاءت العبارة هکذا: فی الحدیبیة عن دخولها حتّی شکّ قوم و دخلت علیهم الشبهة.
10- فی المصدر زیادة: فی منامه.

و زمانی که درد زیاد شد و با درمانهای مختلف تسکین نیافت در این هنگام بر روی آن زخم داغ می گذارند و سرانجامش داغ نهادن خواهد بود.

ابن أبی الحدید گوید: این جمله (آخرین دوا داغ نهادن است) یک ضرب المثل مشهوری است که برخی نیز گفته اند:«آخرین درمان داغ نهادن است» مردم نیز به اشتباه گویند آخرین درد داغ نهادن است . سپس ابن أبی الحدید در ادامه می گوید : معنای این جمله نمی تواند به این صورت باشد که من تا جایی که بتوانم صبر خواهم کرد ولی اگر چاره ای نماند ایشان را مجازات خواهم کرد. بلکه این خطبه زمانی ایراد گردید که طلحه و زبیر در حال رفتن به بصره بودند و در این هنگام گروهی از اصحاب امام علیه السلام از ایشان درخواست کردند تا شورشگران بر عثمان را به جزای اعمالشان برساند و امام علیه السلام نیز با این سخن خود را معذور دانستند و سپس گفتند: من از جنگ با این پیمان شکنان (طلحه و زبیر) خودداری می کنم، و به مکاتبه با آنان و ترساندنشان بسنده می کنم و اگر اثری نبخشید با آنان می جنگم چرا که آخرین دوا جنگ است.

می­گویم: ممکن است که هدف امام علیه السلام از بیان این جمله نوعی توریه باشد تا آنکه به مخاطبان معنای اول را بفماند ولی منظورش، معنای دوم باشد.

روایت4.

امالی شیخ طوسی (1): ابوعمرو با سندی به نقل از امام علی علیه السلام گوید: اگر مردم می خواستند من در مقام ابراهیم علیه السلام می ایستادم و سوگند یاد می کردم که من عثمان را نکشته ام و دستور آن را نیز نداده ام. به خدا قسم که من مردم را از این کار نهی کردم ولی آنان از من سرپیچی کردند.

روایت5.

المناقب(2): روایت شده که اصحاب امیرالمومنین علیه السلام دو دسته بودند:

ص: 505


1- . الأمالی اثر شیخ الطوسی ، 1 : 275.
2- . المناقب اثر ابن شهر آشوب 2 : 144- 145

عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام،

و قالوا: علی هذا التأویل أنّ الشجرة الملعونة (1)هی بنو أمیّة، أخبره اللّه بتغلّبهم علی مقامه و قتلهم ذریّته ...

و قیل: هی شجرة الزقّوم ...

و قیل: هی الیهود ...

و تقدیر الآیة: و ما جعلنا الرؤیا التی أریناک و الشجرة الملعونة إلّا فتنة للناس.

الأخبار

«1»

نَهْجٌ (2)قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لِبَنِی أُمَیَّةَ مِرْوَداً یَجْرُونَ فِیهِ، وَ لَوْ قَدِ اخْتَلَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ ثُمَّ کَادَتْهُمُ الضِّبَاعُ لَغَلَبَتْهُمْ.

قال السیّد رضی اللّه عنه: و المرود هاهنا مفعل من الإرواد، و هو من الإمهال و الإنظار (3)، و هذا من أفصح الکلام و أغربه، فکأنّه علیه السّلام شبّه المهلة الّتی هم فیها بالمضمار الّذی یجرون فیه إلی الغایة، فإذا بلغوا أیّام (4)منقطعها انتقض (5)نظامهم بعدها (6)

ص: 510


1- فی المجمع زیادة: فی القرآن.
2- نهج البلاغة- محمّد عبده- 3- 262، صبحی صالح: 557، کلمات: 464.
3- فی النهج لصبحی صالح: و الإظهار، بدلا من: الإنظار. قال ابن میثم فی شرحه 5- 461 ما نصّه: أقول: استعار لفظ المرود لمدّة دولتهم، و وجه المشابهة هو ما ذکره السیّد. و الکلام ظاهر الصدق، فإنّ دولتهم لم تزل علی الاستقامة إلی حین اختلافهم، و ذلک حین ولّی الولید بن یزید فخرج علیه یزید بن الولید فخرج علیه إبراهیم بن الولید، و قامت حینئذ دعاة بنی العباس بخراسان، و أقبل مروان بن محمّد من الجزیرة یطلب الخلافة، فخلع إبراهیم بن الولید و قتل قوما من بنی أمیّة و اضطرب أمر دولتهم، و کان زوالها علی ید أبی مسلم، و کان فی بدو أمره أضعف خلق اللّه و أشدّهم فقرا، و فی ذلک تصدیق قوله علیه السلام: ثم کادتهم الضباع لغلبتهم. و لفظ: الضباع قد یستعار للأراذل و الضعفاء .. و هذا من کراماته.
4- لا توجد: أیّام، فی النهج- بطبعتیه-.
5- فی س: انتفض.
6- انظر شرح کلامه علیه السلام فی منهاج البراعة للقطب الراوندیّ 3- 432، و شرح ابن أبی الحدید 20- 182.

برخی اعتقاد داشتند که عثمان مظلومانه کشته شده و به او حق ولایت می دادند و از دشمنانش بیزاری می جستند و گروهی دیگر که اغلب افرادی جنگجو، زحمت پذیر و شجاع بودند اعتقاد داشتند که کشتن عثمان به خاطر اعمال ناپسند ی که انجام داده بود واجب شده و خونش حلال بود و افرادی از همین گروه علناً عثمان را تکفیر می کردند و او را کافر می خواندند و هر کدام از این دو گروه نیز ادعا می کردند که امام علی علیه السلام با آنان هم رأی است و امام علیه السلام نیز یقین داشتند که اگر با یکی از این دو گروه موافقت کند و خود را با آنان هم رأی بداند گروه دیگر او را ترک کرده و از یاری او خودداری می کردند و از این رو در سخنانشان از جملاتی استفاده می کردند که با هر دو گروه موافق باشند .

می­گویم

سخن در این باب در میان طعن و ایرادهای وارد بر عثمان پیش از این ذکر شد و بر هیچ کس پوشیده نیست که سخنان امام علیه السلام و رفتارشان در این مسئله دال بر این است که ایشان مخالف عثمان و خواهان نابودیش بودند. ولی چون می دانست اگر دستور قتل عثمان را صادر کند، مفسده ها در پی خواهد داشت یا مجبور به تقیه خواهد بود. همچنین قاتلین عثمان را از کشتن او باز نداشت زیرا حق با آنان بود و به همین دلیل امام علیه السلام خودشان نیز سعی می کردند به گونه ای حجت و برهان آورد که خلاف واقع نباشد و از سوی دیگر حجتی و دست آویزی هم علیه خود به دست جاهلان و گمراهان ندهد. و این نوع خطبه از جمله توانایی های ویژگیهای ایشان یعنی بیان فصل الخطاب می باشد و خود دال بر علم فراوان امام علیه السلام در هر زمینه ایست .

ص: 506

«2»

ل (1)ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ، عَنِ الْأَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ عِیسَی، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ جَرِیرٍ الْبَجَلِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لِلْکُفْرِ جَنَاحَانِ: بَنُو أُمَیَّةَ وَ آلُ الْمُهَلَّبِ.

توضیح

آل المهلّب: طائفة من الولاة منسوبون إلی المهلّب بن أبی صفرة الأزدی العثکی البصری، و کان رجلا شجاعا حمی البصرة من الخوارج، و له معهم وقائع مشهورة بالأهواز، و تقلّبت به الأحوال إلی أن ولّی خراسان من جهة الحجّاج، و لم یزل والیا بخراسان حتی أدرکته الوفاة، فولّی ابنه یزید و لم یزل، کانوا ولاة فی زمن بنی أمیّة و بنی العبّاس، و کانوا من أعوان خلفاء الجور، و لهم وقائع مشهورة مذکورة فی التواریخ.

«3»

فس (2)(الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً) (3)، قَالَ: نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ، حَیْثُ خَالَفُوهُمْ (4)عَلَی أَنْ لَا یَرُدُّوا الْأَمْرَ فِی بَنِی هَاشِمٍ، ثُمَّ قَالَ: یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ یَعْنِی الْقُوَّةَ (5)

وَ قَوْلُهُ: (وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ) (6)قَالَ: آیَاتُ اللَّهِ هُمُ الْأَئِمَّةُ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.

ص: 511


1- الخصال 1- 35- باب الاثنین-، مع تفصیل فی الإسناد.
2- تفسیر القمّیّ 1- 156. و فی س: فل، و هو غلط.
3- النّساء: 139. و جاء بعدها: یعنی القوّة.
4- فی المصدر: خالفوا نبیّهم.
5- من قوله: ثمّ قال .. إلی هنا لا یوجد فی المصدر.
6- النّساء: 140، و ذکر فی المصدر ذیلها «إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ».

باب سی و یکم : احادیثی که درباره لعن بنی امیه و بنی عباس و کفر ایشان روایت شده است

آیات

- «وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ»(1).

{ و مثل سخنی ناپاک چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده و قراری ندارد}.

- «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»(2).

{آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی. [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است} .

- «وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً»(3).

{و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم و ما آنان را بیم می دهیم ولی جز بر طغیان بیشتر آنها نمی افزاید}

ص: 507


1- . إبراهیم/ 26
2- . إبراهیم/ 28- 29
3- . الإسراء/60
«4»

فس (1)(وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (2)، قَالَ: نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ، ثُمَّ قَالَ: (بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ) (3)، قَالَ: مِنْ عَدَاوَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ) (4)

«5»

فس (5)جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ) (6)، قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ، فَهُمْ أَشَرُّ خَلْقِ اللَّهِ، هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی بَاطِنِ الْقُرْآنِ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ

«6»

شی، تفسیر العیاشی (7)عَنْ جَابِرٍ، عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ (8)

«7»

فس (9)(وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ) (10)فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ (11)، قَالَ: کَذَلِکَ الْکَافِرُونَ لَا تَصْعَدُ أَعْمَالُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ، وَ بَنُو أُمَیَّةَ لَا یَذْکُرُونَ اللَّهَ فِی مَجْلِسٍ وَ لَا فِی مَسْجِدٍ وَ لَا تَصْعَدُ أَعْمَالُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ إِلَّا قَلِیلٌ (12)مِنْهُمْ.

ص: 512


1- تفسیر القمّیّ 1- 196.
2- الأنعام: 27.
3- الأنعام: 28.
4- الأنعام: 28.
5- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 1- 279.
6- الأنفال: 55.
7- تفسیر العیّاشیّ 2- 65 حدیث 72، مع اختلاف یسیر متنا، و تباین إسنادا.
8- و انظر: تفسیر البرهان 2- 90، و تفسیر الصّافی: 674- حجریّة- [2- 310].
9- تفسیر القمّیّ 1- 369.
10- إبراهیم: 26.
11- فی المصدر زیادة: عن أبی جعفر علیه السّلام.
12- فی ک نسخة بدل: قلیلا.

تفسیر

صاحب کتاب مجمع البیان(1) گوید: این کلمه، کلمه شرک و کفر است و گفته شده : هر کلامی که گناه در پیشگاه خدا محسوب شود (کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ): مانند درختی است ناپاک و آلوده و این درخت بسیار تلخ حنظل است و برخی گفته اند : آن درختی است که این ویژگیهای آنست و اینکه ثبات و ایستایی بر روی زمین ندارد و برخی دیگر گفته اند : این درخت همان گیاه «کشوث(2)» است . و از أبی جارود به نقل از امام باقر علیه السلام روایت شده است که گوید: این آیه مثل بنی امیه است. ( اجتثت ): به معنای ریشه کن شدن و نابود گشتن است و اینکه جثه آنرا از زمین برکنی. ( مالها من قرار ): یعنی این درخت هیچ ثباتی بر روی زمین ندارد چرا که باد آن را از جاکنده و با خود می برد و از ابن عباس روایت شده است که گوید: آن درختی است که خداوند متعال هنوز آن را خلق نکرده است و فقط مثلی است که خدا آن را به کار برده است.

( ألم تر إلی الذین )(3): یعنی ندیدید آن دسته از کفاری را که نعمت خدا را در هیئت محمد صلّی الله علیه و آله و سلم شناختند و به عبارت دیگر محمد صلّی الله علیه و آله و سلم را شناختند و سپس بدو کافر شدند و به جای شکر کفران نعمت کردند. و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: به خدا سوگند ما نعمت خدا هستیم که خداوند این نعمت را به بندگانش بخشیده است و همه ی رستگاران به وسیله ی ما رستگار می شوند .... و شاید منظور از این آیه شریفه تمامی نعمت ها ی خداوند باشد که به همه مردم عطا فرموده که مردم این لطف خدا را به بدترین شیوه پاسخ گفتند چرا که به جای شکر این همه نعمت بدان کافر شدند و کفران کردند .

و درباره این که آیه در شأن چه کسانی نازل شده است اختلاف نظر وجود دارد و از

امیرالمومنین علیه السلام ، ابن عباس ، ابن خبیر، مجاهد

ص: 508


1- . مجمع البیان 6 : 313
2- . در القاموس 1: 173 گوید: علف هرزه ایست که به شاخه های گیاهان دیگر آویزان گشته و ریشه ای بر زمین ندارد و گفته شده گیاهی است که به هر گیاه و درختی پیچیده و برگ و ریشه ندارد. گیاه انگلی.
3- . إبراهیم/ 28
«8»

فس (1)أَبِی، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2)(أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً) (3)، قَالَ: نَزَلَتْ فِی الْأَفْجَرَیْنِ مِنْ قُرَیْشٍ (4)بَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی الْمُغِیرَةِ، فَأَمَّا بَنُو الْمُغِیرَةِ فَقَطَعَ اللَّهُ دَابِرَهُمْ (5)، وَ أَمَّا بَنُو أُمَیَّةَ فَمُتِّعُوا إِلَی حِینٍ.

ثُمَّ قَالَ: وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ وَ بِنَا یَفُوزُ مَنْ فَازَ..

بیان

روی الجزء الأول من الخبر إلی قوله: (فمتّعوا إلی حین) الزمخشری (6)و البیضاوی (7)، عن علیّ علیه السلام

«9»

فس (8)(وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ) (9)یَعْنِی مِمَّنْ هَلَکُوا مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ: (وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ) (10)(وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ) (11)(12)، قَالَ: مَکْرُ بَنِی فُلَانٍ.

بیان

المراد ببنی فلان إمّا بنو العبّاس کما هو الظاهر، أو بنو أمیّة، فیکون الخطاب

ص: 513


1- تفسیر القمّیّ 1- 371.
2- لا توجد: عزّ و جلّ، فی المصدر.
3- إبراهیم: 28.
4- فی التّفسیر زیادة: و من.
5- فی المصدر زیادة: یوم بدر.
6- الکشّاف 2- 555.
7- تفسیر البیضاوی 3- 160.
8- تفسیر القمّیّ 1- 372.
9- إبراهیم: 45.
10- إبراهیم: 45.
11- فی المصدر زیادة: ثمّ قال.
12- إبراهیم: 46.

و ضحاک روایت شده است که گویند آنان کفار قریش هستند که پیامبر خود را تکذیب کردند و نسبت بدو دشمنی ورزیده و با او جنگ کردند. روزی مردی از امیرالمؤمنین علیه السلام در باره ی این آیه جویا شد و ایشان چنین پاسخ دادند: آنان دو گروه تبهکار از قریش هستند : بنی امیه و بنی مغیره، که بنی امیه تا مدتی در عیش و نوش باقی گذاشته شدند و دنیا به کامشان بود و بنی مغیره در روز بدر شکست خورده و به وسیله ی شما نابود شدند و همچنین گفته شده است که آنان جبلة بن أیهم و همراهانش هستند که به دین مسیح گرویدند و به روم مهاجرت کردند. ( دار البوار): به معنای جایگاه نابودی و هلاکت است.

( ما جَعَلنا الرُّویا): درباره ی این آیه اختلاف نظر وجود دارد : یک نظر اینکه: در اینجا منظور از دیدن، دیدن با چشم است نه خواب و به معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم اشاره دارد، و خداوند آن را فتنه نامید تا به وسیله ی آن مردم را بیازماید و تکلیفی سنگین بر عهده نهد. نظر دیگر اینکه: منظور از رؤیا در اینجا همان خوابی است که پیامبر دیده بود که به مکه خواهد رفت و این در زمانی که ساکن مدینه بود. و چون عازم مکه شدند و مشرکان مانع از این کار شدند و اوضاع بر همین منوال بود که برخی از مشرکین نسبت به کاری که می کردند دچار تردید گردیدند و سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بازگشتند و زمانی که امکان ورود فراهم بود، وارد شدند و صادق بودن آن رویا محقق گشت. و نظر سوم اینست که منظور آن خوابی است که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم دیدند مبنی بر آنکه تعدادی میمون از منبر ایشان بالا و پایین می رفتند و ایشان از این مسئله ناراحت و اندوهگین شدند و این روایت را سهل بن سعید با سندی

ص: 509

للمتأخّرین من بنی أمیّة بتحذیرهم عمّا نزل علی السابقین منهم فی غزوة بدر و غیرها، أو الخطاب لبنی العبّاس بتحذیرهم عمّا نزل ببنی (1)أمیّة أوّلا و أخیرا، و علی تقدیر کون المراد بنی العبّاس یکون قوله تعالی: (وَ قَدْ مَکَرُوا.) (2)علی سبیل الالتفات، و علی التقادیر یحتمل أن یکون المراد أنّ قصّة هؤلاء نظیر قصّة من نزلت الآیة فیه، و القرآن لم ینزل لجماعة مخصوصة، بل نزل فیهم و فی نظائرهم إلی یوم القیامة.

«10»

فس (3)قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (4)، قَالَ: نَزَلَتْ لَمَّا رَأَی النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی نَوْمِهِ کَأَنَّ قُرُوداً تَصْعَدُ مِنْبَرَهُ فَسَاءَهُ ذَلِکَ وَ غَمَّهُ غَمّاً شَدِیداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ) (5)لَهُمْ لِیَعْمَهُوا فِیهَا (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (6)کَذَلِکَ (7)نَزَلَتْ، وَ هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ.

بیان

أی کان فی القرآن: لیعمهوا فیها.

«11»

فس (8)(فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ) (9)فِی خَبَرٍ (10)هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ، وَ الْغَاوُونَ بَنُو فُلَانٍ (قالُوا وَ هُمْ فِیها یَخْتَصِمُونَ تَاللَّهِ إِنْ کُنَّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ إِذْ

ص: 514


1- فی ک: علی بنی.
2- إبراهیم: 46.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 21.
4- الإسراء: 60.
5- الإسراء: 60.
6- الإسراء: 60.
7- فی المصدر: کذا.
8- تفسیر القمّیّ 2- 123.
9- الشّعراء: 94. و فی التّفسیر زیادة: قال الصّادق علیه السّلام: نزلت فی قوم وصفوا عدلا ثمّ خالفوه إلی غیره.
10- فی المصدر زیادة: آخر.

به نقل از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده است . و گفته اند بنا بر این تاویل، درخت ملعونه همان بنی امیه هستند و خداوند به پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلم خبر داد که بنی امیه پس از او خلافت را در دست می گیرند و فرزندان او را به شهادت می رسانند و برخی گفته اند این درخت زقوم است... و برخی دیگر گفته اند مراد از درخت ملعونه ، یهودیان هستند. و معنای این آیه چنین خواهد بود: و ما آن خوابی که در عالم رویا به تو نشان دادیم و آن درخت ملعونه را تنها آزمودنی برای مردمان قرار دادیم.

روایات

روایت1.

نهج البلاغه (1): امیرالمومنین علیه السلام فرمود: همانا بنی امیه مهلت خیز و تکاپویی دارند که در آن می تازند و چنانچه در آن با هم اختلاف کنند و در این هنگامه کفتارها در اندیشه هجوم، به ایشان نزدیک شوند، بر آنان چیره خواهند شد.

سید رضی الله عنه گوید: مُروَد در اینجا بر وزن مُفعَل از ارواد به معنی مهلت دادن است. این سخن از فصیح ترین و شگفت ترین تعابیر است. گویا امام علیه السلام مهلتی که بنی امیه دارند را به میدان مسابقه که در آن بسوی هدفی می دوند، تشبیه کرده و چون به نقطه پایان می رسند نظام حکومتشان فرو می پاشد.

ص: 510


1- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 3: 262، صبحی صالح: 557، کلمات: 464

نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ) (1)یَقُولُونَ لِمَنْ تَبِعُوهُمْ: أَطَعْنَاکُمْ کَمَا أَطَعْنَا اللَّهَ فَصِرْتُمْ أَرْبَاباً.

بیان

بنو فلان: بنو العبّاس، و قد مرّ أنّ کلّ من یطاع بغیر أمره تعالی فهم الأصنام و من أطاعهم من المشرکین فی بطن القرآن، فلا ینافی (2)کونها ظاهرا فی الأصنام و عبدتهم مع أنّ ضمیر (هم) أنسب بهذا التأویل.

«12»

فس (3)مُحَمَّدٌ الحمیر [الْحِمْیَرِیُ] (4)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ مَعاً (5)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَسَارٍ (6)، عَنِ الْمُنَخَّلِ بْنِ خَلِیلٍ (7)، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ) (8)یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ.

«13»

کَنْزٌ (9)مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ (10)، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُعَلَّی، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ، عَنْ عَبَایَةَ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ

ص: 515


1- الشّعراء: 96- 98.
2- فی س: فی، بدلا من: فلا ینافی.
3- تفسیر القمّیّ 2- 255.
4- کذا، و فی المصدر: محمّد بن عبد اللّه الحمیریّ.
5- فی التّفسیر: جمیعا.
6- فی المصدر: سنان، بدلا من: یسار.
7- فی التّفسیر زیادة: الرّقّیّ.
8- غافر: 6.
9- تأویل الآیات الظّاهرة 1- 434 حدیث 1، مع تفصیل فی الإسناد.
10- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن سعید.

روایت2.

الخصال(1): ابن متوکل با سندی به نقل از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که گوید: کفر دو بال دارد بنی امیه و بنی مهلَّب.

توضیح

آل مهلّب گروهی از والیان منسوب به مهلب بن ابی صفره ازدی عثکی بصری که مردی شجاع بود و بصره را از شر خوارج دور داشت، بودند و او را با خوارج درگیریهایی در اهواز بوده که مشهور است. وی در مدارج متفاوتی سیر نمود تا آنکه سرانجام از طرف حجاج بن یوسف به عنوان والی خراسان برگزیده شد و تا پایان عمرش در آنجا حاکم بود و بعد از او پسرش حاکم خراسان شد و فرزندانش در زمان خلافت بنی امیه و بنی عباس والی بودند و همیشه از حامیان خلفای ستمگر بودند و در تاریخ نیز داستان هایی درباره نبردهای آنها روایت شده است.

روایت3.

تفسیر القمی(2): این آیه شریفه (الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً)(3) -: همانان که غیر از مؤمنان کافران را دوستان [خود] می گیرند آیا سربلندی را نزد آنان می جویند [این خیالی خام است] چرا که عزت همه از آن خداست)، گوید درباره بنی امیه نازل شده است، چرا که آنان با اهل بیت علیه السلام به مخالفت برخاستند تا مبادا امر خلافت بار دیگر به دست بنی هاشم بیفتد و سپس خداوند می فرماید: یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ که در اینجا عزّت یعنی قدرت.

و در این آیه شریفه (وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ)(4).

-: و البته [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده که هر گاه شنیدید آیات خدا مورد انکار و ریشخند قرار می گیرد با آنان منشینید تا به سخنی غیر از آن درآیند)، گوید منظور از آیات خداوند همان اهل بیت علیهم السلام هستند .

ص: 511


1- . الخصال 1: 35- باب دوم- با تفصیلی در اسناد.
2- . تفسیر القمّیّ 1: 156
3- . النّساء/ 139
4- . النّساء/ 140

وَ جَلَّ: (الم غُلِبَتِ الرُّومُ.) (1)هِیَ فِینَا وَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ (2)

«14»

کَنْزٌ (3)مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ (4)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ (5)، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ (الم غُلِبَتِ الرُّومُ.) (6)قَالَ: هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ، وَ إِنَّمَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ (7)(الم غُلِبَتِ الرُّومُ) (8)بَنُو أُمَیَّةَ (فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ) (9)عِنْدَ قِیَامِ الْقَائِمِ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

تبیین

کذا فی النسخ: غلبت الروم بنو أمیّة، و لعلّه کان غلبت بنو أمیّة فزاد النسّاخ لفظ الروم، و علی ما فی النسخ و ما فی الخبر الأول من تفسیر الروم ببنی أمیّة یکون التعبیر عنهم بالروم إشارة إلی ما سیأتی من أنّ نسبهم ینتهی إلی عبد رومیّ، و هذا بطن للآیة و لا ینافی ما مرّ من تفسیر الآیة موافقا للمشهور.

قوله علیه السلام: عند قیام القائم علیه السلام.

لعلّه علی هذا التأویل قوله: یَوْمَئِذٍ إشارة إلی قوله: مِنْ بَعْدُ

ص: 516


1- الرّوم: 1- 2.
2- و انظر: تفسیر البرهان 3- 257 حدیث 1.
3- تأویل الآیات الظّاهرة 1- 434 حدیث 2.
4- فی المصدر: القمّیّ.
5- فی التّأویل زیادة: الوشّاء.
6- الرّوم: 1- 2.
7- فی المصدر زیادة: عزّ و جلّ.
8- الرّوم: 1- 2.
9- الرّوم: 3- 5.

روایت4.

تفسیر القمی (1): این آیه (وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)(2) -: و ای کاش [منکران را] هنگامی که بر آتش عرضه می شوند می دیدی که می گویند کاش بازگردانده می شدیم و [دیگر] آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می شدیم)، گوید در شأن بنی امیه نازل شده است. سپس خداوند متعال در ادامه گوید: (بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ)(3)،

-: [ولی چنین نیست] بلکه آنچه را پیش از این نهان می داشتند برای آنان آشکار شده است)، گوید منظور از این که گوید آن چه که پیش از این پنهان کرده بودند همان کینه نسبت به امام علی علیه السلام است که بنی امیه آن را در قلب خود پنهان داشته بودند. (وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ)(4) -: و اگر هم بازگردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمی گردند و آنان دروغگویند) .

روایت5.

تفسیر القمی(5): جعفر بن احمد با سندی به نقل از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ)(6) -: بی تردید بدترین جنبندگان پیش خدا کسانی اند که کفر ورزیدند و ایمان نمی آورند)، حضرت علیه السلام فرمود که آیه شریفه در حق بنی امیه نازل شده است چرا که آنان پست ترین مخلوقات خداوند هستند و آنان همان کسانی هستند که به عمق قرآن کافر شدند و ایمان نخواهند آورد.

روایت6.

تفسیر العیاشی(7): جابر از امام باقر علیه السلام حدیثی شبیه به این روایت کرده است.

روایت7.

تفسیر العیاشی(8): (وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ)(9)

مثل سخنی ناپاک چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده و قراری ندارد} و در روایت أبی جارود آمده که امام باقر علیه السلام فرمود: اعمال کافران هیچگاه به آسمان نمی رود و بنی امیه در هیچ مجلسی و در هیچ مسجدی خدا را یاد نکردند و جز عده اندکی از آنان اعمالشان به آسمان نمی رود و در سطح زمین باقی خواهد ماند.

ص: 512


1- . تفسیر قمی 1 : 196
2- . الأنعام/ 27
3- . الأنعام/28
4- . الأنعام/28
5- 5. تفسیر قمی 1 : 196
6- . الأنفال/ 55
7- . تفسیر عیّاشیّ 2- 65 حدیث 72، با اندک تفاوتی در متن و اختلاف اسناد.
8- . تفسیر قمی 1 : 369
9- . إبراهیم/26
«15»

فس (1)(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا) یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ (یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ) (2)یَعْنِی إِلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (فَتَکْفُرُونَ) (3)

بیان

یُنادَوْنَ. أَیْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَیُقَالُ لَهُمْ: لَمَقْتُ اللَّهِ إِیَّاکُمْ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ الْأَمَّارَةَ بِالسُّوءِ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ قال البیضاویُّ (4)ظرف لفعل دلّ علیه المقت الأول لا له، لأنّه أخبر عنه، و لا للثانی لأنّ مقت (5)أنفسهم یوم القیامة حین عاینوا جزاء أعمالها الخبیثة.

«16»

ل (6)عَمَّارُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأُسْرُوشِیُّ (7)رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِصْمَةَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ (8)بْنِ أَبِی شُجَاعٍ الْبَجَلِیِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (9)الْحَنَفِیِّ، عَنْ یَحْیَی بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَابِرٍ، عَنْ صَدَقَةَ بْنِ سَعِیدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: قُلْتُ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! حَدِّثْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: (هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ) (10)، قَالَ: نَحْنُ وَ بَنُو أُمَیَّةَ اخْتَصَمْنَا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قُلْنَا:

صَدَقَ اللَّهُ، وَ قَالُوا: کَذَبَ اللَّهُ، فَنَحْنُ وَ إِیَّاهُمُ الْخَصْمَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ..

ص: 517


1- تفسیر القمّیّ 2- 255.
2- غافر المؤمن: 10.
3- غافر المؤمن: 10.
4- تفسیر البیضاوی 5- 35.
5- فی المصدر: مقتهم.
6- الخصال 1- 42- 43، مع تفصیل فی الإسناد.
7- فی المصدر: الأسروشنی.
8- فی الخصال: أبو الحسن، لا الحسن.
9- فی س: عبید اللّه.
10- الحجّ: 19.

روایت8.

تفسیر القمی(1): پدرم با سندی از عثمان بن عیسی روایت کرده است که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این آیه ی شریفه (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً)(2)-: آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی)، جویا شدم و ایشان فرمودند : این آیه در شأن دو گروه فاسد قریش نازل شده است که بنی امیه و بنی مغیره هستند و اما خداوند نسل بنی مغیره را به طور کلی منقرض ساخت ولی به بنی امیه تا مدتی همچنان فرصت داده شد. پس امام علیه السلام در ادامه فرمود : به خدا قسم ما همان نعمتی هستیم که خدا به بندگانش عطا فرمود و همه رستگاران به وسیله ما رستگار می شوند.

توضیح

زمخشری (3) و بیضاوی(4)

این حدیث را از ابتدا تا جایی که می فرمایدند : تا مدتی همچنان فرصت داد، از امام علی علیه السلام روایت کرده اند.

روایت9.

تفسیر القمی (5): (وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ)(6) {و در سراهای کسانی که بر خود ستم روا داشتند سکونت گزیدید}، منظور افرادی از بنی امیه است که هلاک گشتند (وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ)(7)

{و برای شما آشکار گردید که با آنان چگونه معامله کردیم و مثلها برای شما زدیم} (وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ) (8)

{و به یقین آنان نیرنگ خود را به کار بردند و [جزای] مکرشان با خداست هر چند از مکرشان کوهها از جای کنده می شد}، در این آیه شریفه مراد از مکر، مکر بنی فلان است .

توضیح

منظور از بنی فلان در اینجا بر اساس ظاهر جمله، بنی عباس یا بنی امیه است و به این ترتیب مخاطب

ص: 513


1- 4. تفسیر قمی1 : 371
2- . إبراهیم/28
3- 1. کشاف 2 : 555
4- تفسیر بیضاوی 3 : 160
5- 3. تفسیر قمی 1 : 371
6- . إبراهیم/ 45
7- . إبراهیم/ 45
8- . إبراهیم/ 46
بیان

لا ینافی هذا التأویل ما مرّ من نزول الآیة فی ستة نفر تبارزوا فی غزوة بدر، أمیر المؤمنین علیه السلام قتل الولید بن عتبة، و حمزة قتل عتبة، و عبیدة بن الحرث قتل شیبة، فإنّها تشمل کلّ طائفتین تخاصمتا (1)فی اللّه و إن کانت نزلت فیهم.

«17»

ل (2)الْقَطَّانُ، عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا، عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ (3)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الزُّرَقِیِّ (4)، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ (5)لِلنَّارِ سَبْعَةَ أَبْوَابٍ: بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ وَ قَارُونُ، وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الْمُشْرِکُونَ وَ الْکُفَّارُ مِمَّنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ، وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ بَنُو أُمَیَّةَ هُوَ لَهُمْ خَاصَّةً لَا یُزَاحِمُهُمْ فِیهِ أَحَدٌ، وَ هُوَ بَابُ لَظَی، وَ هُوَ بَابُ سَقَرَ، وَ هُوَ بَابُ الْهَاوِیَةِ تَهْوِی بِهِمْ سَبْعِینَ خَرِیفاً، فَکُلَّمَا هَوَی بِهِمْ سَبْعِینَ خَرِیفاً فَصَارَ (6)بِهِمْ فَوْرَةٌ قُذِفَ بِهِمْ فِی أَعْلَاهَا سَبْعِینَ خَرِیفاً، ثُمَّ هَوَی (7)بِهِمْ کَذَلِکَ سَبْعِینَ خَرِیفاً، فَلَا یَزَالُونَ هَکَذَا أَبَداً (8)خَالِدِینَ مُخَلَّدِینَ، وَ بَابٌ یَدْخُلُ فِیهِ (9)مُبْغِضُونَا وَ مُحَارِبُونَا وَ خَاذِلُونَا، وَ إِنَّهُ لَأَعْظَمُ الْأَبْوَابِ وَ أَشَدُّهَا حَرّاً.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ الزُّرَقِیُّ (10)فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْبَابُ

ص: 518


1- فی س: تخاصما.
2- الخصال 2- 361- 362، مع تفصیل فی الإسناد.
3- فی المصدر: عبد اللّه- مکبّرا-.
4- فی المصدر: الرّزقیّ.
5- لا توجد: إنّ، فی الخصال.
6- فی الخصال: فار.
7- فی المصدر: تهوی.
8- وضع علی: أبدا، فی س رمز نسخة بدل.
9- فی المصدر: منه، بدلا من: فیه.
10- فی الخصال: الرّزقیّ.

این آیه آخرین خلفای بنی امیه می باشد چرا که خداوند می خواهد بدین وسیله به آنان هشدار دهد و آن بلایی را که در جنگ بدر و غیره بر سر پیشیانشان آمد به آنها گوشزد کند . یا اینکه ممکن است مخاطب آیه بنی عباس باشد و خداوند می خواهد آنان را از سرنوشتی که بنی امیه، چه نخستین گروه ایشان و چه متاخرین ایشان، بدان دچار شدند بترساند. و اگر بنی عباس را مخاطب آیه در نظر بگیریم این قول حق تعالی که (وَ قَدْ مَکَرُوا.)(1)

شیوه التفات را خواهد داشت و بنا بر تقدیرهای دیگر می توان چنین تفسیر کرد که حکایت حال بنی امیه و بنی عباس بسان کسانی است که این آیات در شأن آنان نازل شده است زیرا قرآن برای یک گروه خاصی نازل نشده بلکه برای هر گروه خاص و نیز همه امت ها تا روز قیامت نازل شده است .

روایت10.

تفسیر القمی(2) : علی ابن ابراهیم در باره این آیه شریفه (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ)(3)،-: و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم )، گوید: این آیه زمانی نازل شد که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم خواب دیدند که تعدادی میمون از منبر ایشان بالا و پایین می روند، پس ایشان اندوهگین و ناراحت شدند و خداوند این آیه را نازل کرد (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ)(4) تا همچنان غرق سرگردانی در آن باشند (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ)(5)

نیز همین گونه نازل شده و مراد از آن همان بنی امیه هستند.

توضیح

یعنی: در قران اینچنین بوده است: تا در آن سرگردان شوند.

روایت11.

تفسیر القمی(6) : در حدیثی آمده که این آیه شریفه (فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ)(7) -: پس آنها و همه گمراهان در آن [آتش] افکنده می شوند)، در شأن بنی امیه نازل شده است و منظور از گمراهان نیز بنی فلان هستند. (قالُوا وَ هُمْ فِیها یَخْتَصِمُونَ تَاللَّهِ إِنْ کُنَّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ

ص: 514


1- . إبراهیم/ 46
2- . تفسیر قمی 2 :21
3- . الإسراء/ 60
4- . الإسراء/ 60
5- . الإسراء/ 60
6- . تفسیر القمّیّ 2: 123
7- . الشّعراء/ 9

الَّذِی ذَکَرْتَ عَنْ أَبِیکَ عَنْ جَدِّکَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَنَّهُ یَدْخُلُ مِنْهُ بَنُو أُمَیَّةَ، یَدْخُلُهُ مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ عَلَی الشِّرْکِ أَوْ مِمَّنْ (1)أَدْرَکَ مِنْهُمُ الْإِسْلَامَ. فَقَالَ: لَا أُمَّ لَکَ! أَ لَمْ تَسْمَعْهُ یَقُولُ: وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الْمُشْرِکُونَ وَ الْکُفَّارُ، فَهَذَا الْبَابُ یَدْخُلُ فِیهِ کُلُّ مُشْرِکٍ وَ کُلُّ کَافِرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ، وَ هَذَا الْبَابُ الْآخَرُ الَّذِی (2)یَدْخُلُ مِنْهُ بَنُو أُمَیَّةَ إِنَّهُ (3)هُوَ لِأَبِی سُفْیَانَ وَ مُعَاوِیَةَ وَ آلِ مَرْوَانَ خَاصَّةً یَدْخُلُونَ مِنْ ذَلِکَ الْبَابِ فَتَحْطِمُهُمُ النَّارُ حَطْماً (4)لَا تُسْمَعُ لَهُمْ فِیهَا وَاعِیَةٌ وَ لَا یَحْیَوْنَ فِیهَا وَ لَا یَمُوتُونَ..

بیان

لعلّ السائل اعترض السؤال بین الکلام فلم یتمّ علیه السلام عدد الأبواب، أو یکون السبعة باعتبار الاسم، أو المراد (5)أنّ بنی أمیّة یدخلون من أربعة أبواب، باب بعد باب، أو کلّ طائفة منهم من باب، فالمراد بالباب فی الثالث الجنس، و الأول أظهر.

«18»

مَا (6)الْمُفِیدُ، عَنِ الْجِعَابِیِّ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْحُبَابِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأُبُلِّیِّ، عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْأَسَدِیِّ، عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ، عَنْ صَدَقَةَ بْنِ سَعِیدٍ الْحَنَفِیِّ، عَنْ جُمَیْعِ بْنِ عُمَیْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ (7)عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ یَقُولُ: انْتَهَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْعَقَبَةِ، فَقَالَ: لَا یُجَاوِزُهَا أَحَدٌ، فَعَوَّجَ الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ فَمَهُ مُسْتَهْزِئاً بِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (8)، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنِ اشْتَرَی شَاةً مُصَرَّاةً فَهُوَ بِالْخِیَارِ، فَعَوَّجَ الْحَکَمُ

ص: 519


1- فی الخصال: من. و هی نسخة بدل فی س.
2- لا توجد: الّذی، فی المصدر.
3- فی الخصال: لأنّه.
4- فی س: حتما، و هو سهو.
5- فی ک: و المراد.
6- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 179، مع اختصار فی الإسناد و حذف للصّدر.
7- فی المصدر: أسمعت.
8- فی الأمالی: و قال.

إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ)(1)

-: آنها در آنجا با یکدیگر ستیزه می کنند [و] می گویند . سوگند به خدا که ما در گمراهی آشکاری بودیم . آنگاه که شما را با پروردگار جهانیان برابر می کرد).

گمراهان به کسانی که از آنها پیروی کرده اند گویند: ما همانطور که از خدا اطاعت کردیم از شما نیز اطاعت کردیم و شما سرور و سید گشتید.

توضیح

منظور از بنی فلان بنی عباس هستند ، همانطور که گفته شد کسانی به غیر از خدا که مورد پرستش واقع می گردند، بت هستند و کسانی هم که از آنان پیروی می کنند، در باطن قرآن مشرک می باشند و و البته این قول منافی این نیست که این آیه مستقیما درباره بتها و پرستندگان آنها باشد هر چند که ضمیر هم برای این تاویلی که بیان نمودیم، بهتر و مناسبتر است.

روایت12.

تفسیر القمی (2): محمد حمیر {الحمیری} با سندی به نقل از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: این آیه شریفه ((وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ)(3) -: و بدین سان فرمان پروردگارت در باره کسانی که کفر ورزیده بودند به حقیقت پیوست که ایشان همدمان آتش خواهند بود)، در شأن بنی امیه نازل شده است.

روایت13.

تاویل الایات الظاهرة(4): محمد بن عباس با سندی به نقل از امام علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود :

ص: 515


1- . الشّعراء/ 96- 98
2- . تفسیر القمّیّ 2: 255
3- . غافر/6
4- . تأویل الآیات الظّاهرة 1: 434

فَمَهُ فَبَصُرَ بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَدَعَا عَلَیْهِ، فَصُرِعَ شَهْرَیْنِ ثُمَّ أَفَاقَ، فَأَخْرَجَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ الْمَدِینَةِ طَرِیداً وَ نَفَاهُ عَنْهَا.

«19»

مَا (1)الْمُفِیدُ، عَنِ الْمَرَاغِیِّ (2)، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْوَلِیدِ (3)، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ سَعِیدٍ، قَالَ: صَلَّی بِنَا الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ بِالْکُوفَةِ صَلَاةَ الْغَدَاةِ وَ کَانَ سَکْرَاناً فَتَغَنَّی فِی الثَّانِیَةِ مِنْهَا، وَ زَادَنَا رَکْعَةً أُخْرَی، وَ نَامَ فِی آخِرِهَا، فَأَخَذَ رَجُلٌ مِنْ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ (4)خَاتَمَهُ مِنْ یَدِهِ، فَقَالَ فِیهِ عِلْبَاءٌ السَّدُوسِیُّ:

تَکَلَّمَ فِی الصَّلَاةِ وَ زَادَ فِیهَا*** مُجَاهَرَةً وَ عَالَنَ بِالنِّفَاقِ

وَ فَاحَ الْخَمْرُ عَنْ سِتْرِ (5)الْمُصَلِّی*** وَ نَادَی وَ الْجَمِیعُ (6)إِلَی افْتِرَاقٍ

أَزِیدُکُمْ (7)عَلَی أَنْ تَحْمِدُونِی*** فَمَا لَکُمْ وَ مَا لِی مِنْ خَلَاقٍ

«20»

- ل (8)ابْنُ مُوسَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الدَّقَّاقِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ الْحَنْظَلِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجُعْفِیِّ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ، قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَعَنَ أَبَا سُفْیَانَ فِی سَبْعَةِ مَوَاطِنَ فِی کُلِّهِنَّ لَا یَسْتَطِیعُ إِلَّا أَنْ یَلْعَنَهُ:

أَوَّلُهُنَّ: یَوْمَ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ هُوَ خَارِجٌ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ مُهَاجِراً وَ أَبُو سُفْیَانَ جَاءَ مِنَ الشَّامِ، فَوَقَعَ فِیهِ أَبُو سُفْیَانَ یَسُبُّهُ وَ یُوعِدُهُ، وَ هَمَّ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ فَصَرَفَهُ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ.

ص: 520


1- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 179- 180، مع حذف الصّدر و اختصار فی الإسناد.
2- فی ک: المراعیّ.
3- فی المصدر زیادة فی السّند: حدّثنا القتّاد عن ..
4- فی ک: وابل.
5- فی المصدر: من سنن.
6- فی س: الجمع.
7- فی الأمالی: أزید بکم.
8- الخصال 2- 397- 398، مع تفصیل فی الإسناد.

این آیه شریفه (الم غُلِبَتِ الرُّومُ.)(1)

-: الف لام میم . رومیان شکست خوردند)، در شأن ما و بنی امیه نازل شده است.

روایت14.

تاویل الایات الظاهره (2): محمد بن عباس با سندی به نقل از أبی بصیر روایت کرده است که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه شریفه (الم غُلِبَتِ الرُّومُ)، جویا شدم و ایشان در پاسخ گفتند : مراد از « روم» در این آیه همان بنی امیه هستند و سپس ادامه دادند : (الم غُلِبَتِ الرُّومُ.)(3)

یعنی بنی امیه مغلوب شدند (فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ)(4)

-: الف لام میم . رومیان شکست خوردند .در نزدیکترین سرزمین و[لی] بعد از شکستشان در ظرف چند سالی به زودی پیروز خواهند گردید . [فرجام] کار در گذشته و آینده از آن خداست و در آن روز است که مؤمنان از یاری خدا شاد می گردند . به یاری خدا ..)، به هنگام قیام حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف.

توضیح

در نسخه ها چنین آمده که رومیان، بنی امیه مغلوب گشتند و شاید غلبت بنوامیه بوده و نسخه نویسان لفظ روم را اضافه کرده اند و بنا بر آنچه که در نسخه ها ذکر شده و در خبر اول در تفسیر لفظ روم در این آیه به بنی امیه، در واقع اشاره به ایشان با لفظ روم، اشاره به این نکته دارد که در ادامه خواهد آمد مبنی بر اینکه نسب ایشان به یک برده رومی برمی گردد، و این معنی بطن و عمق معنای آیه است و این تفسیر از کلام حق، با تفاسیر مشهور گفته شد تضادی ندارد. اما درباره این قول امام صادق علیه السلام : بهنگام قیام حضرت مهدی علیه السلام ، شاید بنا بر این تاویل این لفظ ایشان که می فرمایند در چنین روزی، اشاره به لفظ "من بعد" در سوره روم داشته باشد.

ص: 516


1- . الرّوم/1- 2
2- . تأویل الآیات الظّاهرة 1: 434
3- . الرّوم/1- 2
4- . الرّوم/3- 5

وَ الثَّانِیَةُ: یَوْمَ الْعِیرِ، إِذَا طَرَدَهَا لِیُحْرِزَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَعَنَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ.

وَ الثَّالِثَةُ: یَوْمَ أُحُدٍ، قَالَ أَبُو سُفْیَانَ: اعْلُ هُبَلُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُ أَعْلَی وَ أَجَلُّ. فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ: لَنَا عُزَّی وَ لَا عُزَّی لَکُمْ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُ (1)مَوْلَانَا وَ لَا مَوْلَی لَکُمْ.

وَ الرَّابِعَةُ: یَوْمَ الْخَنْدَقِ، یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ فِی جَمْعِ قُرَیْشٍ فَرَدَّهُمُ اللَّهُ بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً، (2)وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ آیَتَیْنِ فِی سُورَةِ الْأَحْزَابِ، فَسَمَّی أبو [أَبَا] سُفْیَانَ وَ أَصْحَابَهُ کُفَّاراً، وَ مُعَاوِیَةُ یَوْمَئِذٍ (3)مُشْرِکٌ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ.

وَ الْخَامِسَةُ: یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ، وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ صَدَّ مُشْرِکُو قُرَیْشٍ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ صَدُّوا بُدْنَهُ أَنْ تَبْلُغَ الْمَنْحَرَ، فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَطُفْ بِالْکَعْبَةِ وَ لَمْ یَقْضِ نُسُکَهُ، فَلَعَنَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ.

وَ السَّادِسَةُ: یَوْمَ الْأَحْزَابِ، یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ بِجَمْعِ (4)قُرَیْشٍ وَ عَامِرُ بْنُ الطُّفَیْلِ بِجَمْعِ هَوَازِنَ، وَ عُیَیْنَةُ بْنُ حُصَیْنٍ (5)بِغَطْفَانَ، وَ وَاعَدَهُمْ قُرَیْظَةُ وَ النَّضِیرُ أَنْ یَأْتُوهُمْ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْقَادَةَ وَ الْأَتْبَاعَ، وَ قَالَ: أَمَّا الْأَتْبَاعُ فَلَا تُصِیبُ (6)اللَّعْنَةُ مُؤْمِناً، وَ أَمَّا الْقَادَةُ فَلَیْسَ فِیهِمْ مُؤْمِنٌ وَ لَا نَجِیبٌ وَ لَا نَاجٍ.

وَ السَّابِعَةُ: یَوْمَ حَمَلُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْعَقَبَةِ، وَ هُمْ

ص: 521


1- سقط لفظ الجلالة من مطبوع البحار.
2- فی س: بغیظ.
3- لا توجد: یومئذ، فی المصدر، و وضع علیها فی س رمز نسخة بدل.
4- فی س: یجمع.
5- فی المصدر: حصن.
6- فی س: فلا تطیب.

روایت15.

تفسیر القمی (1): مقصود این آیه شریفه (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا) -: به راستی کسانی که کفر ورزیدند)، بنی امیه است (یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ)(2)

-: مورد ندا قرار می گیرند که قطعا دشمنی خدا از دشمنی شما نسبت به همدیگر سخت تر است آنگاه که به سوی ایمان فرا خوانده می شدید) ،یعنی به ولایت امام علی علیه السلام «َتَکْفُرُونَ»(3) {و انکار می ورزیدید} .

توضیح

منظور آیه از این که گوید فراخوانده می شوند این است که در روز قیامت فراخوانده می شوند و به آنها گفته می شود : همانا خشم خداوند نسبت به شما از خشم خودتان نسبت به نفس های اماره تان به سوء بیشتر است آنگاه که به سوی ایمان دعوت می شدید ولی انکار می کردید.

روایت16.

الخصال (4): عمار بن حسین أسروشی با سندی به نقل از نضر بن مالک روایت کرده است که گوید: به امام حسین علیه السلام گفتم : ای ابا عبدالله درباره ی این آیه ی شریفه (هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ)(5)

-: این دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که در باره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند)، برایم سخن بگویید! فرمود : ما و بنی امیه درباره ی خدای متعال اختلاف داشتیم و با یکدیگر دشمنی ورزیدیم و ما گفتیم همانا خداوند راستگوست و آنان گفتند که خداوند دروغ می گوید. پس ما و آنان در روز قیامت دشمن یکدیگر هستیم.

ص: 517


1- . تفسیر القمّیّ 2: 255
2- . غافر( المؤمن)/ 10
3- . غافر( المؤمن)/ 10
4- . الخصال 1:42- 43
5- . الحجّ/ 19

اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ خَمْسَةٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ، فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ عَلَی الْعَقَبَةِ غَیْرَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَاقَتِهِ وَ سَائِقِهِ وَ قَائِدِهِ.

قال الصدوق رحمه اللّه: جاء هذا الخبر هکذا، و الصحیح أنّ أصحاب العقبة کانوا أربعة عشر.

بیان

أقول: سیأتی مثله فی احتجاج الحسن علیه السلام علی معاویة (1)

قوله: و الرابعة، یوم الخندق.

أقول: سیأتی فی السادسة یوم الأحزاب و هما متّحدان، و لعلّ التکرار لتکرّر اللعن بجهتین، أو الأول لبیان لعن اللّه تعالی إیّاهم و تسمیتهم کفّارا، و الثانی لبیان لعن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و فیما سیأتی من احتجاج الحسن علیه السلام، و الرابعة: یوم حنین، و هو بعید من جهتین:

الأولی: أنّ أبا سفیان فی غزوة حنین کان مع عسکر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

و الثانیة: أنّ الآیة نزلت فی الأحزاب، و لعلّه لتوهّم التکرار صحّفه الرواة و النسّاخ، و فیما سیأتی هکذا:

و السابعة: یوم الثنیة، یوم شدّ علی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) اثنا عشر رجلا سبعة منهم من بنی أمیّة و خمسة من سائر قریش.

، و لعلّه أقرب، و ما ذکره الصدوق رحمه اللّه یمکن أن یکون لإحدی العقبتین، فإنّ ظاهر الأخبار أنّ المنافقین کمنوا له صلّی اللّه علیه و آله فی عقبة تبوک مرّة، و فی عقبة الغدیر عند الرجوع من حجّة الوداع أخری، و اللّه یعلم.

«21»

ل (2)أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنْ

ص: 522


1- بحار الأنوار 43- 331- نوادر من احتجاجاته سلام اللّه علیه-.
2- الخصال 1- 191، بتفصیل فی السّند.

توضیح

این تفسیری که امام حسین علیه السلام فرمودند هیچ تضادی با شأن نزول آیه که قبلاً گفته شد یعنی همان شش نفر که با یکدیگر به نبرد و مبارزه شدند: امام علی علیه السلام که ولید بن عتبه را به قتل رساند و حمزه که عتبه را کشت و عبیدة بن حرث که شیبه را به درک واصل کرد؛ ندارد. چرا که این آیه دربرگیرنده هر دو گروهی است که درباره خدا با یکدیگر وارد جنگ شده باشند هر چند که بصورت مستقیم درباره آن شش تن نازل شده باشد.

روایت17.

الخصال (1): قطّان با سندی به نقل از محمد بن فضیل زرقی به نقل از امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش به نقل از حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که فرمود: همانا دوزخ هفت دروازه دارد: اولین آنها دروازه ای است که فرعون، هامان و قارون از آن وارد می شوند و دومین دروازه ، دروازه ای است که مشرکین و کفاری که حتی به اندازه چشم بر هم زدنی به خدا ایمان نداشتند، از آن وارد گردند و سومین دروازه ، دروازه ای است که مخصوص بنی امیه است و جز آنان هیچ کس در آن داخل نخواهد شد و آن دروازه لظی است و دروازه سقر و دروازه هاویه که هفتاد سال فروافتادنشان تا عمق آن به طول می انجامد، می باشد و هرگاه به این عمق از پرتگاه هاویه می رسند، آتش فوران کرده و آنان را بسوی بالای هاویه پرتاب می کند و هفتاد سال طول می کشد تا آنکه باز بسوی پایین سقوط می کنند و باز هم هفتاد سال به طول می انجامد و آنان تا ابد به همین منوال در آن جاودانه هستند. و دروازه چهارم دروازه ای است که دشمنان ما و کسانی که ما را تنها گذاشته و با ما

جنگ کردند از آن وارد می شوند و این دروازه از جهنم بزرگترین و سوزاننده ترین باب جهنم است.

محمد بن فضیل زرقی گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم:

ص: 518


1- . الخصال 2: 361- 362

أَبِی الْأَحْوَصِ، عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ شَیْبَةَ، عَنْ أَبِی غَسَّانَ، عَنْ حُمَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَرْثِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَالِکٍ الزُّبَیْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو، أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَکِبَ بَعِیراً لَهُ وَ مُعَاوِیَةُ یَقُودُهُ وَ یَزِیدُ یَسُوقُ بِهِ، فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الرَّاکِبَ وَ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ.

«22»

ص (1)بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ؟. فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَنِی.

قَالَ: افْعَلْ. قَالَ: أَرَدْتَ أَنْ تَسْأَلَ عَنْ مَبْلَغِ عُمُرِی؟. فَقَالَ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). فَقَالَ: إِنِّی أَعِیشُ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً. فَقَالَ: أَشْهَدُ أَنَّکَ صَادِقٌ. فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بِلِسَانِکَ دُونَ قَلْبِکَ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا مُنَافِقاً، قَالَ: وَ لَقَدْ کُنَّا فِی مَحْفِلٍ فِیهِ أَبُو سُفْیَانَ وَ قَدْ کُفَّ بَصَرُهُ وَ فِینَا عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَأَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ، فَلَمَّا قَالَ: أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ أَبُو سُفْیَانَ: هَاهُنَا مَنْ یُحْتَشَمُ (2)؟.

قَالَ وَاحِدٌ مِنَ الْقَوْمِ: لَا. فَقَالَ: لِلَّهِ دَرُّ أَخِی بَنِی هَاشِمٍ، انْظُرُوا أَیْنَ وَضَعَ اسْمَهُ؟. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَسْخَنَ اللَّهُ عَیْنَکَ (3)یَا أَبَا سُفْیَانَ، اللَّهُ فَعَلَ ذَلِکَ بِقَوْلِهِ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ: (وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ) (4)فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ: أَسْخَنَ اللَّهُ عَیْنَ مَنْ قَالَ لِی لَیْسَ هَاهُنَا مَنْ یُحْتَشَمُ.

«23»

شی، تفسیر العیاشی (5)عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ

ص: 523


1- قصص الأنبیاء: خطّیّ لم نحصل علی نسخة جیّدة.
2- قال فی القاموس 4- 96: الحشمة- بالکسر-: الحیاء و الانقباض، احتشم منه و عنه و حشمه و أحشمه: أخجله، و أن یجلس إلیک الرّجل فتؤذیه و تسمعه ما یکره.
3- قال فی القاموس 4- 233: سخنة العین .. نقیض قرّتها .. و أسخن اللّه عینه و بعینه: أبکاه.
4- الانشراح: 4.
5- تفسیر العیّاشیّ 1- 360 حدیث 23.

آیا همه بنی امیه از این دروازه که به نقل از پدرتان از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم فرمودید، داخل می شوند یا فقط کسانی که مشرک بودند و با آمدن اسلام هم ایمان نیاورده و مردند؟ ایشان پاسخ دادند : مادرت به عزایت بنشیند! آیا نشنیدی که گفته شد : یکی از این دروازه ها مخصوص کفار و مشرکین است و همه مشرکان و همه کافران که به روز جزا ایمان ندارند، از این دروازه وارد می شوند و آن یک، دروازه ای دیگر است که فقط مخصوص بنی امیه است و این دروازه است که ویژه کسانی چون ابو سفیان، معاویه و آل مروان است که از این دروازه وارد جهنم می گردند و آنچنان آتش آنان را در کام خود فرو می بلعد که هیچ صدایی از آنان به گوش نخواهد رسید و آنها در آن نه مرگ نهایی خواهند داشت و نه زندگی ای خواهند داشت.

توضیح

شاید به دلیل اینکهحمد بن فضیل زرقی در میان کلام امام، سؤال پرسید، امام شمارش آن دروازه ها را به اتمام نرسانده و شاید بتوان گفت که آن هفت دروازه فقط به اعتبار اسم هفت تاست، نه در واقعیت و یا اینکه منظور می تواند این باشد که بنی امیه از چهار دروازه یکی پس از دیگری وارد می شوند و یا اینکه هر گروهی از بنی امیه از دری داخل می گردند و اینگونه مراد از دروازه در مورد سوم، نوع دروازه است و سخن نخست درست تر به نظر می رسد .

روایت18.

امالی شیخ مفید (1): مفید به نقل از عبدالله بن عمر بن خطاب روایت کرده است که گوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم به منطقه ی عقبه رسید و به همراهانش دستور داد: هیچ کس از اینجا جلوتر نرود. و در این هنگام حکم بن ابی العاص دهان خود را به قصد مسخره نمودن پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم کج کرده و حضرت علیه السلام فرمود : هر کسی که می خواهد گوسفند شیرده بخرد اشکالی ندارد، می تواند بخرد و بار دیگر حکم بن ابی العاص دهان خود را کج کرد

ص: 519


1- . امالی شیخ طوسی 1: 179، با اختصار در اسناد و حذف صدر خبر.

اللَّهِ: (فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ ...) (1)قَالَ: لَمَّا تَرَکُوا وَلَایَةَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ أُمِرُوا بِهَا (أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ) (2)قَالَ: نَزَلَتْ فِی وُلْدِ الْعَبَّاسِ (3)

بیان

لعلّ المعنی نزلت فی استیلاء ولد العبّاس علی بنی أمیّة لیوافق الخبر التالی (4)، مع أنّه یحتمل نزولها فیهما و فی أمثالهما، و یکون انطباقها علی بنی أمیّة أظهر فلذا خصّت بهم فی الخبر الثانی (5)، و الحاصل أنّه ذکر فی کلّ مقام ما یناسبه من مورد نزول الآیة، و أکثر الأخبار الواردة فی تأویل الآیات کذلک.

«24»

شی، تفسیر العیاشی (6)عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ: (فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ ...) إِلَی قَوْلِهِ: (فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ) (7)قَالَ: أَخَذَ بَنِی أُمَیَّةَ بَغْتَةً وَ یُؤْخَذُ بَنُو الْعَبَّاسِ جَهْرَةً (8)

«25»

شی، تفسیر العیاشی (9)عَنْ مُسْلِمٍ الْمَشُوفِ (10)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ) (11)، قَالَ: هُمَا الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ: بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ (12)

ص: 524


1- الأنعام: 44.
2- الأنعام: 44. و قد ذکر فی المصدر الآیة التّالیة لها، و هی: «فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
3- و لاحظ: تفسیر البرهان 1- 526، و تفسیر الصّافی 1- 517 [2- 121].
4- فی ک: الثانی.
5- کذا، و الظاهر: التالی، کما مرّ.
6- تفسیر العیّاشیّ 1- 360 حدیث 24.
7- الأنعام: 44.
8- و انظر: تفسیر البرهان 1- 526، و تفسیر الصّافی 1- 517 [2- 121]، و إثبات الهداة 5- 426.
9- تفسیر العیّاشیّ 2- 230 حدیث 28.
10- کذا، و فی المصدر: المشوب، و فی تفسیر البرهان: معصم المسرف.
11- إبراهیم: 28.
12- و لاحظ: تفسیر البرهان 2- 318.

و این بار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم او را دید و وی را نفرین نمود و او غش کرده و دو ماه بیهوش بود و پس از آن پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم او را از مندینه اخراج کرد و تبعید نمود.

روایت19.

امالی شیخ مفید(1): مفید با سندی به نقل از هارون بن سعید روایت کرده است که گوید: روزی ولید بن عقبه در کوفه برای نماز ظهر به پیشنمازی ما ایستاد و او که مست بود در رکعت دوم شروع کرد به آواز خواندن و یک رکعت هم اضافه خواند و در پایان نماز به خواب رفت و آنقدر خوابش عمیق بود که مردی از قبیله بکر بن وائل انگشتر او را از دستش بیرون کشید و علباء سدوسی در اینباره چند بیت شعر سرود:

(ولید) آشکارا در نماز سخن گفت و یک رکعت نیز بدان افزود و با این کار خود نفاقش را نشان داد. و بوی شراب از لباس این نمازگزار به مشام رسید و درحالیکه همگان از وی دور می گشتند. گفت اگر بخواهید برایتان بیشتر بخوانم به شرط اینکه ستایشم کنید تا نه مرا و نه شما را هیچ پاداشی نباشد؟

روایت20.

الخصال(2): ابن موسی با سندی به نقل از أبی طفیل عامر بن واثله روایت کرده است که گوید : پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم ابوسفیان را در هفت جا نفرین کرد و در هر هفت جا کاری راهی جز لعن و نفرین وی نداشت . اولین جا آن بود که خدا و رسولش او را لعن کردند و آن روزی بود که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم از مکه به سوی مدینه مهاجرت می کرد که با أبوسفیان برخورد کرد که از سوی شام می آمد. وی پرخاشگری کرده و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم را ناسزا گفت و او را تهدید نمود و قصد آن نمود که به وی حمله ور شود که خداوند شر او را از پیامبرش باز داشت.

ص: 520


1- . امالی شیخ طوسی 1: 179- 180، با اختصار در اسناد و حذف صدر خبر.
2- . الخصال 2: 397- 398
«26»

شی، تفسیر العیاشی (1)عَنْ جَرِیرٍ (2)، عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا (3)جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً) لَهُمْ لِیَعْمَهُوا فِیهَا (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (4)یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ (5)

«27»

شی، تفسیر العیاشی (6)عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ، قَالَ: کُنْتُ بِمَکَّةَ، فَقَدِمَ عَلَیْنَا مَعْرُوفُ بْنُ خَرَّبُوذَ، فَقَالَ: قَالَ (7)لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ لِعُمَرَ: یَا أَبَا حَفْصٍ! أَ لَا (8)أُخْبِرُکَ بِمَا نَزَلَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ؟. قَالَ: بَلَی. قَالَ: فَإِنَّهُ نَزَلَ فِیهِمْ: (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (9)فَغَضِبَ عُمَرُ، وَ قَالَ: کَذَبْتَ، بَنُو أُمَیَّةَ خَیْرٌ مِنْکَ وَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ (10)

«28»

شی، تفسیر العیاشی (11)عَنِ الْحَلَبِیِّ، عَنْ (12)زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالُوا: سَأَلْنَاهُ عَنْ قَوْلِهِ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ ...) (13)، قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُرِیَ أَنَّ رِجَالًا عَلَی الْمَنَابِرِ وَ (14)یَرُدُّونَ النَّاسَ ضُلَّالًا زُرَیْقٌ (15)

ص: 525


1- تفسیر العیّاشیّ 2- 297 حدیث 93.
2- فی المصدر: حریز.
3- فی التّفسیر: عن أبی ..
4- الإسراء: 60.
5- و لاحظ: تفسیر البرهان 2- 424- 425، و تفسیر الصّافی 1- 975 [3- 199].
6- تفسیر العیّاشیّ 2- 297 حدیث 94.
7- لا توجد: قال، فی المصدر.
8- فی س لا توجد: یا أبا حفص، أ لا ..
9- الإسراء: 60، و بعده کلمة: قال، جاءت فی المصدر.
10- و انظر: تفسیر البرهان 2- 424- 425، و تفسیر الصّافی 1- 975 [3- 199].
11- تفسیر العیّاشیّ 2- 297- 298 حدیث 95.
12- فی س وضع علی عن: واو، ثمّ رمز الاستظهار ظ أی کون الظّاهر الواو بدلا من: عن، و لعلّه لاتّحاد الطّبقة، فتأمّل.
13- الإسراء: 60.
14- لا توجد الواو فی المصدر.
15- فی المصدر: رزیق.

و دومین بار، روز کاروان بود که أبو سفیان

شتران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم را رماند تا آنها را از چنگ پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم به در آورد و در این روز خدا و رسولش او را لعن کردند .

و سومین بار، روز احد بود که أبوسفیان فریاد برآورد : سر بلند باد هبل. و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود که خداوند بلند مرتبه تر و شکوهمندتر است. ابو سفیان گفت: ما بت عزی را داریم و شما عزی ندارید. و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم فرمودند که خداوند مولای ماست و شما را مولایی نیست. و چهارمین بار در جنگ خندق بود که ابوسفیان با گروه قریشیان همراه گشت و خداوند ایشان را با همان غیظی که داشتند باز گرداند به حالی که هیچ بهره و نصیبی برنچیدند و خداوند عز و جل دو آیه از سوره احزاب را نازل فرمود و ابو سفیان و اصحابش را کافر نامید و معاویه در این روز مشرک و دشمن خدا و رسول خدا بود. و پنجمین بار در روز حدیبیه بود در حالی که قربانی هایی که مسلمانان با خود آورده بودند همچنان از رسیدن به محل قربانی باز داشته شده بود و مشرکان قریش نگذاشتند پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم به مسجد الحرام برسد و همچنین نگذاشتند که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم شترش را به محل نحر کردن برساند و ایشان بدون طواف کعبه و بدون ادای مناسک بازگشتند و در این هنگام خداوند و رسولش ابوسفیان را لعن و نفرین کردند. و ششمین بار در جنگ احزاب بود که ابوسفیان گروه قریشان را و عامر بن طفیل قبیله ی هوزان و عیینة بن حصین افراد قبیله ی غطفان را همراه خود آورده و قبایل قریظه و نضیر نیز به آنها وعده دادند که به ایشان ملحق شوند و در اینجا رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آن سردسته ها و افرادشان را نفرین کرد و فرمود: اگر در میان نیروهای پیرو مؤمنی باشد نفرین من شامل حال او نمی شود و در بین سردسته ها هیچ مؤمن شرافتمند و نجات یافته ای نیست. و هفتمین بار روزی بود که ابوسفیان همراه با گروهی در منطقه ی عقبه به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم حمله کرد

ص: 521

وَ زُفَرُ، وَ قَوْلِهِ: (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (1)قَالَ: هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ (2)

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (3)عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ رَأَی رِجَالًا مِنْ نَارٍ عَلَی مَنَابِرَ وَ (4)یَرُدُّونَ النَّاسَ عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی، وَ لَسْنَا نُسَمِّی (5)أَحَداً (6)

وَ فِی رِوَایَةِ سَلَامٍ الْجُعْفِیِّ (7)، عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّا لَا نُسَمِّی الرِّجَالَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَأَی قَوْماً عَلَی مِنْبَرِهِ یُضِلُّونَ النَّاسَ بَعْدَهُ عَنِ (8)الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی

«29»

شی، تفسیر العیاشی (9)عَنْ قَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً حَاسِراً حَزِیناً، فَقِیلَ لَهُ: مَا لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!. فَقَالَ: إِنِّی رَأَیْتُ اللَّیْلَةَ صِبْیَانَ بَنِی أُمَیَّةَ یَرْقَوْنَ عَلَی مِنْبَرِی هَذَا، فَقُلْتُ:

یَا رَبِّی! مَعِی؟. فَقَالَ: لَا، وَ لَکِنْ بَعْدَکَ (10)

بیان

قوله علیه السلام: حاسرا .. أی کاشفا (11)عن ذراعیه، أو من الحسرة و إن کان الغالب فیه الحسیر، و الحاسر أیضا من لا مغفر له و لا درع و لا جنّة (12)

ص: 526


1- الإسراء: 60.
2- و قد جاء فی تفسیر البرهان 2- 425، و تفسیر الصّافی 1- 975 [3- 199].
3- جاءت فی تفسیر العیّاشیّ 2- 298 حدیث 96.
4- فی المصدر: من نار، بدلا من: الواو.
5- فی ک: تسمی.
6- و لاحظ: تفسیر البرهان 2- 425، و تفسیر الصّافی 1- 975 [3- 200].
7- تفسیر العیّاشیّ 2- 298 حدیث 97.
8- فی المصدر: علی، بدلا من: عن. و فی ک نسخة بدل: من بعده.
9- تفسیر العیّاشیّ 2- 298 حدیث 98.
10- و جاء فی تفسیر الصّافی 1- 975 [3- 200]، و تفسیر البرهان 2- 425.
11- قاله فی القاموس 2- 8، و النهایة 1- 383، و الصحاح 2- 629.
12- نصّ علیه فی القاموس 2- 9، و قال فی الصحاح 2- 629: الحاسر: الذی لا مغفر له و لا درع. و مثله فی النهایة 1- 383.

و آنان دوازده نفر از بنی امیه و پنج نفر از قبایل دیگر بودند و پیامبر در آن روز همه افرادی را که در عقبه بودند به جز خودش ، شترش ، شتربانش و ساربانش را نفرین کرد. شیخ صدوق رحمه الله گوید این حدیث به این شکل روایت شده ولی صحیح آن است که اصحاب عقبه چهارده نفر بودند.

توضیح

حدیثی دیگر شبیه به این نیز وجود دارد که آن را در باب احتجاج امام حسن علیه السلام با معاویه خواهیم آورد. (1)

می­گویم: در اینجا چهارمین مورد که جنگ خندق است و ششمین مورد که جنگ احزاب است با هم یکی هستند، یعنی جنگ خندق و احزاب هر دو یک جنگ هستند و شاید به این دلیل بوده که لعن به دو جهت تکرار شده یا اینکه، یکی از سوی خدا بوده که آنان را نفرین کرد و نام کفار را بر آنان نهاد و دیگری از سوی رسول خدا ص. و در باب احتجاج امام حسن علیه السلام این حدیث بدین شکل آمده : و چهارمین باری که پیامبر ابوسفیان را لعن کرد جنگ حنین بود. و باید گفت این روایت از دو جهت اشکال درد: اولاً اباسفیان در جنگ حنین ظاهرا ً ایمان آورده و در سپاه مسلمین بود. و ثانیاً این آیات در جنگ احزاب نازل شده است نه در روز حنین. شاید به دلیل توهم تکرار، راویان و نویسندگان نسخه ها دچار اشتباه شده باشند و در ادامه چنین خواهد آمد که: هفتمین بار روز الثنیة بود که دوازده مرد، هفت تن از بنی امیه و پنج تن از دیگر شاخه های قریش بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم حمله ور شدند. و شاید این سخن، نزدیکتر به صحت باشد و آنچه که صدوق رحمه الله بیان کرده احتمال دارد مربوط به یکی از دو عقبه باشد چرا که از اخبار چنین بر می آید که منافقین یکبار در عقبه تبوک و بار دیگر در عقبه غدیر و بهنگام بازگشت حضرت نبی صلّی الله علیه و آله و سلم از حجة الوداع بر سر راه ایشان کمین نمودند و الله اعلم .

روایت21.

الخصال (2): احمد بن محمد بن الصقر با سندی به نقل از عبدالله بن عمرو روایت می کند:

ص: 522


1- . بحارالانوار 43 : 331
2- . الخصال 1 : 191
«30»

شی، تفسیر العیاشی (1)عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ، قَالَ: کُنْتُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ، فَسَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ نَادَاهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ هُوَ فِی مُؤَخَّرِ الْمَسْجِدِ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (2)، فَقَالَ: الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ (3)

بیان

لعلّ المراد بالأفجرین هنا الأول و الثانی، فقوله: و من بنی أمیّة .. أی و جماعة من بنی أمیّة، و یحتمل أن یکون کما مرّ، فصحّف.

«31»

شی، تفسیر العیاشی (4)عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ ...) (5)، قَالَ: أَرَی رِجَالًا مِنْ بَنِی تَیْمٍ وَ عَدِیٍّ عَلَی الْمَنَابِرِ یَرُدُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی. قُلْتُ: (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (6)قَالَ: هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ، یَقُولُ اللَّهُ: (وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً) (7)

«32»

شی، تفسیر العیاشی (8)عَنْ یُونُسَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَشَلِّ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ ...) الْآیَاتِ (9)، فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَامَ فَرَأَی أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ الْمَنَابِرَ، فَکُلَّمَا صَعِدَ مِنْهُمْ رَجُلٌ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الذِّلَّةَ وَ الْمَسْکَنَةَ، فَاسْتَیْقَظَ جَزُوعاً مِنْ

ص: 527


1- تفسیر العیّاشیّ 2- 298 حدیث 99.
2- الإسراء: 60.
3- و أورده صاحب تفسیر البرهان 2- 425، و الصّافی 1- 975.
4- تفسیر العیّاشیّ 2- 298 حدیث 100.
5- الإسراء: 60.
6- الإسراء: 60.
7- الإسراء: 60.
8- تفسیر العیّاشیّ 2- 298 حدیث 101.
9- الإسراء: 60، و فی المصدر: الآیة.

روزی ابوسفیان بر شتری سوار بود و معاویه افسارش را گرفته بود و آن را پیش می برد و یزید از پشت شتر را هی می کرد و پیامبر در این هنگام سوار، ساربان و پیش­ران را لعن کرد.

روایت22.

قصص الانبیاء(1): صدوق به نقل از ابن عباس روایت کرده است که گوید: روزی ابوسفیان به نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم آمد و بدو گفت : ای رسول خدا ! آیا می توانم سؤالی بپرسم؟

پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم پاسخ داد: آیا می خواهی بگویم سوالت چیست؟ گفت : آری. پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود : می خواستی بپرسی عمر من چه قدر خواهد بود؟ گفت : آری ای رسول خدا، پس بدو گفت : من شصت و سه سال عمر می کنم . ابوسفیان پاسخ داد : شهادت می دهم که شما راست می گویید پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بدو گفت : تنها به زبان شهادت می دهی نه با قلبت.

و ابن عباس گوید : به خدا قسم که ابوسفیان منافقی بیش نبود . و او در ادامه گوید : روزی ما در مجلسی نشسته بودیم و ابوسفیان که در آن هنگام کور شده بود نیز حضور داشت و در بین ما علی علیه السلام هم بود، و در این لحظه صدای اذان بلند شد و چون به لفظ (أشهد أن محمّداً رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم ) رسید ابوسفیان گفت : آیا در میان جمع ما بیگانه ای هست؟ شخصی در آن جمع گفت: خیر، سپس ابوسفیان گفت : مرحبا بر این خویشاوند من، زاده ی هاشم؛ ببینید که چگونه نامش را بالا برده است! و علی پاسخ داد : خداوند چشمانت را به داغ اشک بسوزاند ای ابا سفیان! خدای متعال این کار را انجام داده و مقام او را رفیع گردانده و به او عزت بخشیده است. همانطور که خود فرماید: (وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ)(2) -: و نامت را برای تو بلند گردانیدیم)، ابوسفیان گفت: خداوند چشمان آن کسی را بگیرد که به من گفت شخص بیگانه ای در اینجا نیست.

روایت23.

تفسیر العیاشی(3): از ابوحمزه ثمالی به نقل از امام صادق علیه السلام در باره این آیه شریفه

ص: 523


1- . قصص الأنبیاء: نسخه خطی که به نسخه جدیدی از آن دست نیافتیم.
2- . الانشراح/ 4
3- . تفسیر عیّاشیّ 1: 360 حدیث 23

ذَلِکَ، وَ کَانَ الَّذِینَ رَآهُمْ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ، فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِهَذِهِ الْآیَةِ، ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ: إِنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَا یَمْلِکُونَ شَیْئاً إِلَّا مَلَکَ أَهْلُ الْبَیْتِ ضِعْفَیْهِ (1)

بیان

لعلّ التخصیص بالاثنی عشر لعدم (2)الاعتناء بشأن بعضهم ممّن کان ملکه قلیلا، و کان أقلّ ضررا علی المسلمین کمعاویة بن یزید و مروان بن محمد لأنّهم کانوا أکثر من اثنی عشر، إذ (3)کان أوّل ملوکهم عثمان، ثم معاویة، ثم یزید بن معاویة، ثم معاویة بن یزید، ثم مروان بن الحکم، ثم عبد الملک بن مروان، ثم الولید بن عبد الملک، ثم سلیمان بن عبد الملک، ثم عمر بن عبد العزیز، ثم یزید بن عبد الملک، ثم هشام بن عبد الملک، ثم الولید بن یزید بن عبد الملک، ثم یزید بن الولید الناقص، ثم إبراهیم بن الولید بن عبد الملک، ثم مروان بن محمد.

«33»

شی، تفسیر العیاشی (4)عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: کَانَ یُوسُفُ بْنُ (5)الْحَجَّاجِ صَدِیقاً لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، وَ أَنَّهُ دَخَلَ عَلَی امْرَأَتِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَضُمَّهَا أَعْنِی أُمَّ الْحَجَّاجِ-، قَالَ: فَقَالَتْ (6)لَهُ: (7)إِنَّمَا عَهْدُکَ بِذَاکَ السَّاعَةَ. قَالَ: فَأَتَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَهُ، فَأَمَرَهُ أَنْ یُمْسِکَ عَنْهَا، فَأَمْسَکَ عَنْهَا، فَوَلَدَتْ

ص: 528


1- و جاء فی تفسیر الصّافی 1- 975 [3- 200]، و تفسیر البرهان 2- 425، و الکلمة الأخیرة مشوّشة فی س.
2- فی س: عدم.
3- فی س: إذا.
4- تفسیر العیّاشیّ 2- 299 حدیث 103.
5- فی المصدر: أبو الحجّاج، و جاء فی س علیها رمز نسخة بدل.
6- فی س: فقال.
7- فی المصدر زیادة: أ لیس.

(فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ ...)(1)

-: پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند)، روایت شده است که گوید: این آیه به زمانی اشاره دارد که ولایت امام علی علیه السلام را نادیده گرفتند در حالیکه بدان امر شده بودند و باید از آن حمایت می کردند. وچون آیه به این قسمت می رسد (أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ)(2) -: ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یکباره نومید شدند)، گوید:این آیه در شأن بنی عباس نازل شده است(3).

توضیح

شاید این آیه به برتری یافتن بنی امیه بر بنی عباس اشاره داشته باشد تا با روایت دومی سازگار باشد. با این وجود می توان گفت این آیه در شأن هر دوی این ها و هر کسی که نظیر این دو باشد نازل شده است و تطبیق آیه با شرایط بنی امیه بهتر است. از اینرو در حدیث دومی به این نکته اشاره شده است و نتیجه این که هر حدیثی بر اساس شأن نزول هر آیه ای که بدان مرتبط است ذکر می شود و بیشتر احادیثی که در تفسیر قرآن از آنها استفاده می شود این گونه است.

روایت24.

تفسیر العیاشی(4): از منصور بن یونس با سندی به نقل از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه ی شریفه(فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ ...) تا انتهای آیه که گوید: (فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ) روایت شده است که فرمود : منظور از عذاب الهی که در این آیه بدان اشاره شده ابتدا به طور ناگهانی بنی امیه را در برگرفت و بعد به طور آشکارا بنی عباس را به کام خود می کشد .

روایت25.

تفسیر العیاشی (5): از مسلم المشوف نقل است که علی بن ابی طالب علیه السلام درباره ی این آیه ی شریفه (وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ)(6) {و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند} روایت شده است که فرمود: آنها دو قبیله ی فاسد قریش هستند که یکی بنی امیه و یکی بنی مغیره است.

ص: 524


1- . الأنعام/ 44
2- . الأنعام/ 44
3- . و بنگرید: تفسیر البرهان 1: 526، و تفسیر الصّافی 1- 517
4- . تفسیر عیّاشیّ 1: 360 حدیث 24
5- . تفسیر عیّاشیّ 2: 230 حدیث 28
6- . ابراهیم/ 28

بِالْحَجَّاجِ وَ هُوَ ابْنُ شَیْطَانِ ذِی الرَّدْهَةِ (1)

بیان

إنّما عهدک (2)بذلک .. أی بالجماع، و إنّما قالت ذلک لأنّ الشیطان کان قد أتاها قبل ذلک بصورة یوسف، و شیطان الردهة وقع فی کلام أمیر المؤمنین علیه السلام فی مواضع.

«34»

قب (3)حَدَّثَنِی ابْنُ کَادِشٍ فِی تَکْذِیبِ الْعِصَابَةِ الْعَلَوِیَّةِ فِی ادِّعَائِهِمُ الْإِمَامَةَ النَّبَوِیَّةَ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَأَی الْعَبَّاسَ فِی ثَوْبَیْنِ أَبْیَضَیْنِ، فَقَالَ: إِنَّهُ لَأَبْیَضُ الثَّوْبَیْنِ، وَ هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی أَنَّ وُلْدَهُ یَلْبَسُونَ السَّوَادَ.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ فِی کِتَابِ صِفِّینَ: أَنَّهُ نَشَرَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فِی یَوْمِ صِفِّینَ رَایَةً سَوْدَاءَ .. الْخَبَرَ.

وَ فِی أَخْبَارِ دِمَشْقَ: عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ، قَالَ ثَوْبَانُ: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَکُونُ لِبَنِی الْعَبَّاسِ رَایَتَانِ مَرْکَزُهُمَا کُفْرٌ وَ أَعْلَاهُمَا ضَلَالَةٌ، إِنْ أَدْرَکْتَهُمَا (4)یَا ثَوْبَانُ فَلَا تَسْتَظِلَّ بِظِلِّهِمَا (5)

أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ: أَوَّلُ الرَّایَاتِ السُّودِ نَصْرٌ، وَ أَوْسَطُهَا غَدْرٌ، وَ آخِرُهَا کُفْرٌ، فَمَنْ أَعَانَهُمْ کَانَ کَمَنْ أَعَانَ فِرْعَوْنَ عَلَی مُوسَی.

تَارِیخُ بَغْدَادَ: قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا أَقْبَلَتِ الرَّایَاتُ السُّودُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ فَإِنَّ أَوَّلَهَا فِتْنَةٌ، وَ أَوْسَطَهَا هَرْجٌ، وَ آخِرَهَا ضَلَالَةٌ.

أَخْبَارُ دِمَشْقَ: عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبُو أُمَامَةَ فِی خَبَرٍ: أَوَّلُهَا

ص: 529


1- و جاء فی تفسیر البرهان 2- 426.
2- فی ک: عهد- بلا ضمیر-.
3- المناقب لابن شهرآشوب 3- 300.
4- فی س: أدرکتها، و وضع علیها: کذا، و جاءت فی المصدر کذلک.
5- فی س: بظلّها، و وضع علیها: کذا، و جاءت فی المصدر کذلک.

روایت26.

تفسیر العیاشی(1): از جریر به نقل از امام باقرع روایت شده است که گوید: این آیه شریفه (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً)(2) -:و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم .. جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم) در شأن بنی امیه نازل شده و خدا آن را برای گمراهی آنان فرستاده است تا در آن سرگردان شوند و مقصود این آیه شریفه(وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (3) -:و نیز آن درخت لعنت شده در قرآن را)، همان بنی امیه است.

روایت27.

تفسیر العیاشی(4): از علی بن سعید روایت شده است که گوید: در مکه بودم که معروف بن خربوذ نزد من آمد و گفت که امام جعفرصادق علیه السلام به من گفته است که علی علیه السلام روزی به عمر گفت: ای أباحفص آیا می خواهی تو را از آنچه که در شأن بنی امیه نازل شده است آگاه سازم ؟ گفت: آری فرمود: این آیه شریفه (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ)(5) در شأن آنها نازل شده و مقصود از این آیه آنها هستند. پس در این هنگام عمر خشمگین شد و گفت : دروغ می گویی ،بنی امیه از تو بهترند و به پیامبر از لحاظ خویشاوندی هم نزدیکترند.

روایت28.

تفسیر العیاشی (6): از حلبی به نقل از زراره و عمران و محمد بن مسلم روایت شده است که گویند: درباره ی این آیه ی شریفه (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ ...) از امام صادق علیه السلام جویا گشتیم و در پاسخ فرمود: رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم در خواب دید

مردانی پس از او از منبرها بالا میروند و مردم را به گمراهی بسیار عمیق می کشانند

ص: 525


1- . تفسیر عیّاشیّ 2: 297 حدیث 93
2- . اسراء/60
3- . الإسراء/ 60
4- . تفسیر عیّاشیّ 2:297 حدیث 94
5- . الإسراء/ 60
6- . تفسیر عیّاشیّ 2: 297- 298 حدیث 95

مَنْشُورٌ، وَ آخِرُهَا مَثْبُورٌ (1)

تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ الْإِمَامَ أَنْفَذَ إِلَی أَبِی مُسْلِمٍ لِوَاءَ النُّصْرَةِ وَ ظِلَّ السَّحَابِ، وَ کَانَ أَبْیَضَ، طُولُهُ أَرْبَعَةَ عَشَرَ ذِرَاعاً (2)، مَکْتُوبٌ عَلَیْهَا بِالْحِبْرِ: (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ) (3)، فَأَمَرَ أَبُو مُسْلِمٍ غُلَامَهُ أَرْقَمَ أَنْ یَتَحَوَّلَ بِکُلِّ لَوْنٍ مِنَ الثِّیَابِ، فَلَمَّا لَبِسَ السَّوَادَ قَالَ: مَعَهُ هَیْبَةٌ، فَاخْتَارَهُ خِلَافاً لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ هَیْبَةً لِلنَّاظِرِ، وَ کَانُوا یَقُولُونَ: هَذَا السَّوَادُ حِدَادُ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ شُهَدَاءِ کَرْبَلَاءَ، وَ زَیْدٍ وَ یَحْیَی.

«35»

نی (4)عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی، عَنِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (5)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا بُدَّ مِنْ وَیْلٍ لِوُلْدِی مِنْ وُلْدِکَ (6)، وَ وَیْلٌ لِوُلْدِکَ مِنْ وُلْدِی!. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (7)أَ فَلَا أَجُبُّ نَفْسِی؟. فَقَالَ لِی: عِلْمُ اللَّهِ قَدْ مَضَی وَ الْأُمُورُ بِیَدِ اللَّهِ، وَ إِنَّ الْأَمْرَ فِی وُلْدِی (8)

«36»

نی (9)مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَابُنْدَادَ (10)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ، عَنْ سُفْیَانَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْحِمْیَرِیِّ (11)، عَنْ أَبِیهِ،

ص: 530


1- فی س: مبثور.
2- فی المناقب: زرّاعا، و هو غلط.
3- الحجّ: 39.
4- کتاب الغیبة للنّعمانیّ: 248 حدیث 2، بتفصیل فی السّند.
5- فی المصدر زیادة: قال، و هو الظّاهر.
6- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: لأبی: یا عبّاس! ویل لذرّیّتی من ولدک.
7- فی المصدر زیادة: أجتنب النّساء، أو قال: ..
8- و العبارة فی الغیبة هکذا: قال: إن علم اللّه عزّ و جلّ قد مضی، و الأمور بیده، و إنّ الأمر سیکون فی ولده.
9- الغیبة للنّعمانیّ: 249- 250 حدیث 4، بتفصیل فی الإسناد.
10- فی المصدر: مابنداذ.
11- فی الغیبة: الجریریّ.

و درباره این آیه شریفه (والشجرة الملعونة فی القرآن) گوید:همان بنی امیه هستند.

و روایت دیگری(1) از ایشان نقل شده است که می فرمایند: رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم مردانی از جنس آتش را در خواب دید که بر بالای منبرها رفته و مردم را به جاهلیت پیشینشان می کشاندند و ما اسم هیچ یک از آنان را ذکر نمی کنیم.

سلام جعفی(2) از ایشان نقل کرده است که گوید: ما اسم آن مردان را ذکر نمی کنیم ولی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم قومی را دید که از منبر ایشان بالا رفته و مردم را پس از ایشان از راه راست باز می گردانند.

روایت29.

. تفسیر العیاشی(3) : از قاسم بن سلیمان به نقل از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گوید: روزی پیامبر عمامه از سر و شانه افکنده، ناراحت نشسته بود، از او پرسیدند تو را چه شده، ای رسول خدا ؟ فرمود:من فرزندان بنی امیه را دیدم که از منبر من بالا می رفتند. پرسیدم : پروردگارا آیا این اتفاق در هنگام حیات من رخ خواهد داد؟ فرمودند: خیر بلکه بعد از وفات تو(4).

بیان

قوله علیه السلام: حاسرا .. أی کاشفا (5)عن ذراعیه، أو من الحسرة و إن کان الغالب فیه الحسیر، و الحاسر أیضا من لا مغفر له و لا درع و لا جنّة (6)

ص: 526


1- . تفسیر عیاشی 2 : 298، الحدیث 96
2- . تفسیر عیاشی 2 :298، الحدیث 97
3- . تفسیر عیّاشیّ 2: 298 حدیث 98
4- . در تفسیر صافی 1: 975[ 3- 200]، و تفسیر البرهان 2- 425 ذکر شده است.
5- قاله فی القاموس 2- 8، و النهایة 1- 383، و الصحاح 2- 629.
6- نصّ علیه فی القاموس 2- 9، و قال فی الصحاح 2- 629: الحاسر: الذی لا مغفر له و لا درع. و مثله فی النهایة 1- 383.

عَنْ أَبِی صَادِقٍ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: مُلْکُ بَنِی الْعَبَّاسِ عُسْرٌ عُسْرٌ لَیْسَ فِیهِ یُسْرٌ، تَمْتَدُّ فِیهِ دَوْلَتُهُمْ (1)، لَوِ اجْتَمَعَ عَلَیْهِمُ التُّرْکُ وَ الدَّیْلَمُ وَ السِّنْدُ وَ الْهِنْدُ لَمْ یُزِیلُوهُمْ (2)، وَ لَا یَزَالُونَ یَتَمَرَّغُونَ وَ یَتَنَعَّمُونَ (3)فِی غَضَارَةٍ مِنْ مُلْکِهِمْ حَتَّی یَشِذَّ (4)عَنْهُمْ مَوَالِیهِمْ وَ أَصْحَابُ أَلْوِیَتِهِمْ (5)، وَ یُسَلِّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عِلْجاً یَخْرُجُ مِنْ حَیْثُ بَدَأَ مُلْکُهُمْ، لَا یَمُرُّ بِمَدِینَةٍ إِلَّا فَتَحَهَا، وَ لَا تُرْفَعُ لَهُ رَایَةٌ إِلَّا هَدَّهَا، وَ لَا نِعْمَةٌ إِلَّا أَزَالَهَا، الْوَیْلُ لِمَنْ نَاوَاهُ، فَلَا یَزَالُ کَذَلِکَ حَتَّی یَظْفَرَ وَ یُدْفَعَ (6)إِلَی رَجُلٍ مِنْ عِتْرَتِی یَقُولُ بِالْحَقِّ وَ یَعْمَلُ بِهِ.

قال النعمانی: یقول أهل اللغة: العلج: الکافر، و العلج: الجافی فی الخلقة، و العلج: اللئیم، و العلج: الشدید فی أمره.

و قال أمیر المؤمنین علیّ (7)علیه السلام لرجلین کانا عنده: إنّکما علجان فعالجا عن (8)دینکما.

، و کانا من العرب.

بیان

قَالَ فِی النِّهَایَةِ (9)،

فِی (10) حَدِیثِ عَلِیٍّ (علیه السلام): «أَنَّهُ بَعَثَ رَجُلَیْنِ فِی وَجْهٍ وَ قَالَ:

إِنَّکُمَا عِلْجَانِ فَعَالِجَا عَنْ دِینِکُمَا».

العلج: الرّجل القویّ الضّخم، و عالجا .. أی

ص: 531


1- لا یوجد فی المصدر من قوله: عسر عسر .. إلی هنا، و فیه: یسر لا عسر فیه، و جاء فی س: عشر عشر، و هو غلط، کما حذفت منه: فیه.
2- فی الغیبة بدلا من: لم یزیلوهم: و البربر و الطّیلسان لن یزیلوه.
3- لا یوجد فی المصدر: یتمرّغون و یتنعّمون.
4- فی ک: یشد.
5- فی المصدر: دولتهم، و ما هنا جاء نسخة هناک.
6- فی الغیبة زیادة: بظفره.
7- فی المصدر زیادة: بن أبی طالب.
8- فی المصدر العبارة: تعالجان غیبه عن.
9- النّهایة 3- 286، و بلفظه فی لسان العرب 2- 326- 327.
10- فی المصدر: منه، بدلا من: فی.

روایت30.

تفسیر العیاشی(1): ابی طفیل روایت کرده: در مسجد کوفه بودم و علی علیه السلام بر بالای منبر خطابه ایراد می کرد که در این هنگام ابن الکوّاء که در انتهای مسجد نشسته بود علی علیه السلام را ندا داد: ای امیرالمؤمنین درباره ی این آیه ی شریفه (وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) با ما سخن فرما. فرمود: مقصود از این آیه دو فاسدان قریش و بنی امیه اند .

توضیح

شاید مراد از دو فاسد در اینجا خلیفه اول و دوم باشد و ادامه سخن یعنی و از بنی امیه بمعنی و گروهی از بنی امیه و ممکن است همان دو گروهی باشند که توضیح دادیم ( یعنی بنی امیه و بنی مغیره) و متن تصحیف و دستکاری شده باشد.

روایت31.

تفسیر العیاشی (2) : از

عبدالرحیم القصیر به نقل از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره ی این آیه (وما جعلنا الرءیا التی أریناک إلا فتنة للناس ) فرمود: مردانی از بنی تمیم و بنی عدی هستند که بر بالای منبر ها مردم را از راه راست باز می گرداندند. ودر باره ی این آیه شریفه (و الشجرة الملعونة فی القرآن) جویا شدم و فرمود: آنها بنی امیه هستند که خداوند درباره ی انها گوید : ((وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً).(3) -: ما آنان را بیم می دهیم ولی جز بر طغیان بیشتر آنها نمی افزاید).

روایت32.

. تفسیر العیاشی (4): از یونس به نقل از عبدالرحمن الأشل روایت شده است که گوید : از ایشان درباره ی همین آیه (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ ...)(5) -: و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم)، پرسیدم پس فرمود : پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم در خواب دید که بنی امیه از منبرها بالا می روند و هر گاه که یکی از آنها بالای منبر می رود ذلت و بیچارگی را به چشم خود می دید. سپس در این هنگام با اضطراب از خواب بیدار شد و

ص: 527


1- . تفسیر عیاشی 2 : 298، الحدیث 99
2- . تفسیر عیاشی 2 : 298، الحدیث 100
3- . اسراء / 60.
4- . تفسیر عیاشی 2 : 298، الحدیث 101
5- [4] . إسراء/ 60

مارسا العمل الّذی ندبتکما إلیه و اعملا به. و قال: العلج: الرّجل من کفّار العجم و غیرهم.

و فی القاموس (1)العلج بالکسر-: العیر ..، و حمار الوحش السّمین القویّ، و الرّغیف الغلیظ الحرف و الرّجل من کفّار العجم .. و رجل علج ککتف و صرد و سکّر (2)شدید صریع معالج للأمور. انتهی.

و لعلّه رحمه اللّه إنّما ذکر هذه المعانی لاستبعاد أن یکون من یأخذ الحقّ منهم و یعطی صاحب الحقّ من الکفّار، و کان ذلک قبل انقراض دولتهم، و الآن ظهر أنّ من استأصلهم کان هلاکو، و کان من الکفّار.

و أمّا قوله علیه السلام یدفع فعلی البناء للمجهول- .. أی ثم یدفع إلی القائم علیه السلام و لو بعد حین، و یحتمل أن یکون من الأخبار البدائیة.

«37»

کا (3)الْعِدَّةُ، عَنِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَزَعَ الشَّهْوَةَ مِنْ رِجَالِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ جَعَلَهَا فِی نِسَائِهِمْ وَ کَذَلِکَ فَعَلَ بِشِیعَتِهِمْ، وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَزَعَ الشَّهْوَةَ مِنْ نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ وَ جَعَلَهَا فِی رِجَالِهِمْ، وَ کَذَلِکَ فَعَلَ بِشِیعَتِهِمْ.

«38»

کا (4)الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ حُجْرَتِهِ وَ مَرْوَانُ وَ أَبُوهُ یَسْتَمِعَانِ إِلَی حَدِیثِهِ، فَقَالَ لَهُ: الْوَزَغُ بْنُ الْوَزَغِ. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمِنْ یَوْمِئِذٍ یَرَوْنَ أَنَّ الْوَزَغَ یَسْمَعُ الْحَدِیثَ.

ص: 532


1- القاموس 1- 200، و بنصّه فی لسان العرب 2- 326- 327.
2- فی المصدر: خلّر.
3- الکافی 5- 564 حدیث 35، مع تفصیل فی الإسناد. و تقدیم و تأخیر.
4- الکافی- الرّوضة- 8- 238 حدیث 323، مع تفصیل فی الإسناد.

مردانی که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم در خواب دیده بود دوازده مرد از بنی امیه بودند و در این میان جبرئیل نازل شد و این آیه را برای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم خواند و گفت : بنی امیه چیزی به دست نمی آورند مگر آنکه اهل بیت دو چندان آنرا حاصل نمایند.

توضیح

در اینجا شاید به این دلیل دوازده نفر گفته شده است که بعضی از خلفای بنی امیه بسیار اندک حکومت کردند و ضرر کمی به مسلمین زدند مثل معاویة بن یزید و مروان بن محمد، زیرا که ایشان بیش از این تعداد بودند که اولین آنها عثمان سپس به ترتیب معاویه، یزید بن معاویه، معاویه بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیر، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید بن عبدالملک، یزید بن ولید ناقص، ابراهیم بن ولید بن عبدالملک و مروان بن محمد است.

روایت33.

تفسیر العیاشی(1): زراره گوید: یوسف بن الحجاج با امام علی بن حسین علیه السلام دوست صمیمی بود و روزی به نزد همسر خود ام الحجاج رفت و خواست که او را در آغوش گیرد که همسرش به او گفت ساعتی نگذشته که در این حال بودیم. پس در این هنگام علی بن حسین علیه السلام آمد و یوسف او را از ماجرا باخبر کرد و امام علیه السلام امر کرد که همسرش را به حال خود بگذارد و یوسف نیز این کار را کرد.

ص: 528


1- تفسیر عیاشی، 2 : 299، الحدیث 103
«39»

کا (1)بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: لَمَّا وُلِدَ مَرْوَانُ عَرَضُوا بِهِ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یَدْعُوَ لَهُ، فَأَرْسَلُوا بِهِ إِلَی عَائِشَةَ لِیَدْعُوَ لَهُ، فَلَمَّا قَرَّبَتْهُ مِنْهُ، قَالَ: أَخْرِجُوا عَنِّی الْوَزَغَ بْنَ الْوَزَغِ. قَالَ زُرَارَةُ: وَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ: وَ لَعَنَهُ.

«40»

کا (2)بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْمَکِّیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ عُمَرَ لَقِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: أَنْتَ الَّذِی تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ: (بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ) (3)تَعَرُّضاً بِی وَ بِصَاحِبِی؟!. قَالَ: أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِآیَةٍ نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ: (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ) (4)فَقَالَ: کَذَبْتَ، بَنُو أُمَیَّةَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ مِنْکَ، وَ لَکِنَّکَ أَبَیْتَ إِلَّا عَدَاوَةً لِبَنِی تَیْمٍ وَ عَدِیٍّ وَ بَنِی أُمَیَّةَ (5)

«41»

کا (6)مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنْ أَبِی عِیسَی (7)وَ أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِیعاً، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَذَکَرَ بَنِی أُمَیَّةَ وَ دَوْلَتَهُمْ، فَقَالَ (8)لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: إِنَّمَا نَرْجُو أَنْ تَکُونَ صَاحِبَهُمْ وَ أَنْ یُظْهِرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا الْأَمْرَ عَلَی یَدِکَ (9)فَقَالَ: مَا أَنَا بِصَاحِبِهِمْ وَ لَا یَسُرُّنِی أَنْ أَکُونَ صَاحِبَهُمْ، إِنَّ أَصْحَابَهُمْ أَوْلَادُ الزِّنَا، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَخْلُقْ مُنْذُ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ

ص: 533


1- الکافی- الرّوضة- 8- 238 حدیث 324، مع تفصیل فی الإسناد.
2- الکافی- الرّوضة- 8- 239 حدیث 325، مع تفصیل فی الإسناد.
3- القلم: 6.
4- محمّد صلی الله علیه و آله: 22.
5- و جاءت أیضا فی الرّوضة من الکافی 8- 103 حدیث 76.
6- الکافی- الرّوضة- 8- 341 حدیث 538، مع تفصیل فی الإسناد، و قلیل من الاختلاف.
7- فی المصدر: ابن عیسی.
8- فی ک: و قال.
9- فی الکافی: یدیک.

پس از مدتی فرزندی به دنیا آمد که همان حجاج بود فرزندی که در واقع پسر شیطان پلید بود.

توضیح

این جمله که همسر یوسف گفت: همین الآن در این حال بودیم، منظور همان همبستری و نزدیکی است و به این دلیل این جمله را گفت که شیطان خود را به صورت یوسف درآورده و با همسرش همبستر شده بود، که از این همبستری حجاج به دنیا آمد و از اینرو است که امیرالمؤمنین علیه السلام بارها در کلامشان به "شیطان اندرونی" اشاره می کنند.

روایت34.

المناقب (1): ابن کادش در تلاش برای باطل خواندن عقیده گروه علویان مبنی بر امامت پیوسته به نبوت گوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم عباس را دید که لباس های سفیدی پوشیده و فرمود: این عباس همیشه لباس سفید می پوشد و اما جبرئیل به من خبر داده که فرزندان ابن عباس سیاه خواهند پوشید.

عبدالله بن حنبل در کتاب صفّین روایت کرده است که عمرو عاص در روز نبرد صفین پرچم سیاهی را باز نمود .. تا پایان این روایت .

و در اخبار دمشق: از ابوالحسین محمد بن عبدالله رازی به نقل از ثوبان به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: بنی عباس دو پرچم دارند که وسط این پرچم ها کفر و بالای آنها گمراهی است و اگر تو با این پرچم ها برخورد کردی، هیچگاه به زیر سایه آن مرو.

از اُبَی بن کعب به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود : نخستین پرچمهای سیاه، پرچم یاری و پرچمهای میانه، پرچم خیانت و آخرین آنها، پرچم کفر هستند و هرکس به آنها کمک کند همانند کسی است که به فرعون در برابر موسی کمک کرده است.

تاریخ بغداد: ابوهریره به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که فرمود: زمانی که پرچم های سیاه از سمت شرق بر افراشته شوند پس در این هنگام بدانید که نخستین این پرچم ها، فتنه و میانه آنها، هرج و مرج و بی ثباتی و آخرین آنها، گمراهی است.

اخبار دمشق: ابو امامه در حدیثی از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که فرمود:

ص: 529


1- . المناقب اثر ابن شهرآشوب 3: 300

سِنِینَ وَ لَا أَیَّاماً أَقْصَرَ مِنْ سِنِیهِمْ وَ أَیَّامِهِمْ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ الْمَلَکَ الَّذِی فِی یَدِهِ الْفَلَکُ فَیَطْوِیهِ طَیّاً.

«42»

کا (1)عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: وُلْدُ الْمِرْدَاسِ مَنْ تَقَرَّبَ مِنْهُمْ أَکْفَرُوهُ، وَ مَنْ تَبَاعَدَ مِنْهُمْ أَفْقَرُوهُ، وَ مَنْ نَاوَاهُمْ قَتَلُوهُ، وَ مَنْ تَحَصَّنَ مِنْهُمْ أَنْزَلُوهُ، وَ مَنْ هَرَبَ مِنْهُمْ أَدْرَکُوهُ حَتَّی یَنْقَضِیَ (2)دَوْلَتُهُمْ.

بیان

التعبیر عن ولد العباس بولد (3)مرداس کنایة بعیدة لشدّة التقیة- لابن عباس بن مرداس، من الصحابة، فروعی لاشتراک الاسم بین العبّاسین.

أقول: قد مرّت الأخبار الکثیرة فی لعن بنی أمیّة فی أبواب الآیات النازلة فی الأئمّة علیهم السلام لا سیّما فی باب تأویل الإیمان بهم علیهم السلام و الشرک بأعدائهم (4)، و تأویل آیة النور (5)، و سیأتی فی خطبة أمیر المؤمنین علیه السلام بعد البیعة و سائر أبواب هذا المجلد (6)، و فی باب احتجاج الحسن علیه السلام علی معاویة (7)

ص: 534


1- الکافی- الرّوضة- 8- 341- 342 حدیث 539، بتفصیل فی الإسناد.
2- فی المصدر: تنقضی.
3- فی ک: بن.
4- بحار الأنوار 51- 46.
5- فی س جملة: و سیأتی تأویل آیة النور، و حذفت فی ک، و هو الظاهر. انظر: بحار الأنوار 9- 228 و 23- 207، 363 و 364 و 51- 48، و 53- 56.
6- بحار الأنوار 41- 349.
7- بحار الأنوار 43- 353، 44- 43. و انظر ما ذکره شیخنا الأمینی فی غدیره 8- 248- 251 و 288.

ابتدا این پرچمها افراشته می گردد و در همه جا پخش می شوند ولی در پایان نابود می گردند.

تاریخ طبری: ابراهیم امام به نشانه یاری رساندن برای ابو مسلم پرچمی و علمی سایبان گون فرستاد که سفید رنگ و اندازه آن چهارده ذراع بود و بر روی آن با جوهر این آیه شریفه(أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ)(1)-: به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده رخصت [جهاد] داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست)، نوشته شده بود و ابو مسلم به غلامش ارقم دستور داد تا از هر رنگی یکدست لباس بپوشد و چون وی رنگ سیاه پوشید، ابومسلم گفت : این رنگ هیبتی دارد. سپس این رنگ برگزید تا هم مخالف رنگ لباس بنی امیه باشد و هم در نگاه بیننده هیبت افزا باشد .

و می گفتند: این رنگ سیاه در عزای خاندان محمد، و شهدای کربلا و زید و یحیی است.

روایت35.

الغیبة النعمانی(2): از علی بن احمد با سندی به نقل از ابن عباس روایت شده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بدو فرمود: ای ابن عباس در آینده از سوی فرزندان تو مصیبت بسیار زیادی به فرزندانم می رسد و از سوی فرزندان من فرزندانت را ویل و مصیبت خواهد رسید. سپس ابن عباس گفت: ای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آیا می خواهید خود را از مردانگی ساقط کنم؟ فرمود: علم خداوند پیش از این تقدیر نموده و همه کارها به دست اوست و این حوادث هم در حق فرزندان من خواهد بود.

روایت36.

الغیبة النعمانی(3): از محمد بن همام با سندی

ص: 530


1- . الحجّ/ 39
2- . الغیبة، النعمانی، 248
3- . الغیبة، النعمانی، 249- 250
«43»

مد (1)مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ (2)، عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ أَبِی هُرَیْرَةَ فِی مَسْجِدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (3)بِالْمَدِینَةِ وَ مَعَنَا مَرْوَانُ، قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ: سَمِعْتُ الصَّادِقَ الصِّدِّیقَ (4)یَقُولُ: هَلَاکُ أُمَّتِی عَلَی یَدَیْ غِلْمَةِ قُرَیْشٍ (5)فَقَالَ مَرْوَانُ: غِلْمَةٌ؟!.

فَقَالَ (6)أَبُو هُرَیْرَةَ: لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ بَنِی فُلَانٍ وَ بَنِی فُلَانٍ لَفَعَلْتُ (7)، وَ کُنْتُ أَخْرُجُ مَعَ جَدِّی إِلَی بَنِی مَرْوَانَ حِینَ مُلِّکُوا الشَّامَ فَإِذَا (8)رَآهُمْ غِلْمَانَ أَحْدَاثاً، قَالَ لَنَا:

عَسَی هَؤُلَاءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْهُمْ!. قُلْتُ (9)أَنْتَ أَعْلَمُ..

وَ مِنْ (10)صَحِیحِ مُسْلِمٍ (11)، عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ، عَنْ شُعْبَةَ، عَنْ أَبِی النَّبَّاحِ (12)، عَنْ أَبِی زُرْعَةَ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، قَالَ: یُهْلِکُ أُمَّتِی هَذَا الْحَیُّ مِنْ قُرَیْشٍ. قَالُوا: فَمَا (13)تَأْمُرُنَا؟. قَالَ: لَوْ أَنَّ النَّاسَ اعْتَزَلُوهُمْ..

ص: 535


1- العمدة لابن بطریق: 469- 470 حدیث 814، مع اختلاف کبیر.
2- صحیح البخاریّ- کتاب الفتن 9- 47.
3- فی المصدر زیادة: یوما.
4- فی العمدة: المصدّق.
5- فی المصدر: من قریش.
6- فی العمدة: مروان لعنة اللّه علیهم غلمة قال.
7- فی المصدر زیادة: من بنی فلان و بنی فلان فعلت قال: ..
8- فی المصدر: مع جدّی سعید إلی الشّام حین هلک بنی مروان فإذا ..
9- فی العمدة: هؤلاء الّذین عناهم أبو هریرة!. فقلت ..
10- کما جاء فی العمدة لابن بطریق: 452- حدیث 941.
11- صحیح مسلم- کتاب الفتن- 8- 186.
12- فی المصدر: أبی التّیّاح.
13- فی ک نسخة بدل: و ما.

به نقل از امیرالمؤنین علیه السلام روایت شده است که فرمود: فرمانروایی بنی عباس بسیار تحمل ناشدنی و ظالمانه خواهد بود و هیچ آسانی در آن وجود نخواهد داشت و حکومتشان در این ظلم استمرار خواهد یافت و اگر ترکان و سندیان و هندیان و دیلمیان هم با هم متحد شوند نمی توانند آنها را از بین ببرند و همچنان در نعمت غوطه ورند و از فراوانی نعمت های پادشاهی شان برخوردارند تا اینکه طرفداران ایشان از آنها جدا شده و پرچمداران ایشان را ترک می کنند. سپس خداوند مرد غول­پیکر خشنی را بر آنان چیره می سازد که از همانسو که حکومت آنان آغاز شد ظهور می کند و از هر شهری که می گذرد آن را فتح می نماید و هر پرچمی که برافراشته می شود نابود می کند و همه ی نعمت ها را از بین می برد و وای بر کسی که با او به دشمنی برخیزد و این وضعیت همچنان ادامه می یابد تا اینکه کسی بر ایشان پیروز گردد و حکومت را در اختیار مردی از فرزندان من که حق می گوید و به حق عمل می کند، قرار دهد.

النعمانی گوید: لفظ علج بمعنی کافر یا درشت و زمخت پیکر و یا فرومایه و یا خشن و تندخو می باشد و روزی امیرالمؤمنین علی علیه السلام به دو مردی که کنارش ایستاده بودند فرمود: شما دو نفر عِلج ( نیرومند و درشت پیکر) هستید پس بروید و به دینتان رسیدگی کنید و آندو عرب نژاد بودند.

ص: 531

وَ رَوَی مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ (1)

مِثْلَهُ (2)

«44»

مد (3)مِنْ تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ) (4)، قَالَ: أُرِیَ بَنِی أُمَیَّةَ عَلَی الْمَنَابِرِ فَسَاءَهُ ذَلِکَ، فَقِیلَ لَهُ: إِنَّهَا الدُّنْیَا یُعْطُونَهَا، فَنَزَلَ عَلَیْهِ: (إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ) قَالَ: بَلَاءً لِلنَّاسِ (5)

وَ بِإِسْنَادِهِ أَیْضاً (6)، عَنِ الْمُهَلَّبِیِّ (7)، عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَنِی أُمَیَّةَ یَنْزُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ نَزْوَ الْقِرَدَةِ فَسَاءَهُ (8)، فَمَا اسْتَجْمَعَ ضَاحِکاً حَتَّی مَاتَ، فَأَنْزَلَ (9)اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ذَلِکَ: (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ) (10)

بیان

قوله: فما استجمع ضاحکا .. أی لم یضحک ضحکا تامّا.

قال الطّیبی فی قوله: مستجمعا ضاحکا: المستجمع: المستجدّ للشی ء القاصد له، أی ضاحکا کلّ الضحک.

ص: 536


1- الجمع بین الصّحیحین للحمیدیّ، و لا نعلم بطبعه إلی الآن کما ذکرنا ذلک مکرّرا.
2- کما ذکره ابن بطریق فی العمدة: 456 حدیث 954.
3- العمدة: 452 ذیل حدیث 942.
4- الإسراء: 60.
5- فی المصدر: یعطونها، فسری عنه. فتنة النّاس قال: بلاء النّاس. و قد أورده السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 4- 191، و غیره.
6- کما فی العمدة: 453 حدیث 943.
7- فی المصدر: البهلی.
8- فی العمدة زیادة: ذلک.
9- فی المصدر: و أنزل.
10- الإسراء: 60. أقول: رؤیا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لبنی أمیّة علی منبره جاء فی بحار الأنوار 28- 77 حدیث 36، و الکافی 4- 159، 8- 445، و سنن التّرمذیّ حدیث 3408، و منتخب کنز العمّال 5- 399، و شرح النّهج لابن أبی الحدید 1- 372 و غیرها کثیر.

روایت37.

الکافی(1): شماری از راویان از البرقی با سندی به نقل از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: خداوند شهوت را از مردان بنی امیه برداشت و به زنان بنی امیه داد و درست همین کار را با پیروان آنها کرد و از زنان بنی هاشم شهوت را گرفت و به مردان بنی هاشم داد و همین کار را هم با پیروانشان کرد.

روایت38.

الکافی (2):

از حسین بن محمد با سندی به نقل از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم از خانه اش خارج شد ومروان و پدرش را دید که به سخنانش گوش می کردند پس به آن دو گفت: وزغ وزغ زاده. و امام صادق علیه السلام گوید: و از آن روز بود که مردمان دیدند وزغها برای شنیدن سخنان مردم فال گوش می ایستادند.

ص: 532


1- . کافی 5 : 564، حدیث 35
2- . کافی 8 : 238، حدیث 323
«45»

مد (1)عَنِ الثَّعْلَبِیِّ (2)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی:

(... الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ) (3)قَالَ: هُمَا الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ بَنُو الْمُغِیرَةِ وَ بَنُو أُمَیَّةَ، فَأَمَّا بَنُو الْمُغِیرَةِ فَکُفِیتُمُوهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ، وَ أَمَّا بَنُو أُمَیَّةَ فَمُتِّعُوا إِلَی حِینٍ (4)

وَ قَالَ الثَّعْلَبِیُّ (5)أَیْضاً (6)

فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ) (7)نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ (8)وَ بَنِی هَاشِمٍ (9)

«46»

مد (10)مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ (11)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ: إِذَا بَلَغَ آلُ أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا اتَّخَذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا، وَ عِبَادَهُ خَوَلًا، وَ دِینَهُ دَخَلًا.

وَ ذَکَرَ الزَّمَخْشَرِیُّ (12)فِی الْفَائِقِ (13)فِی حَدِیثِ أَبِی هُرَیْرَةَ: إِذَا بَلَغَ (14)بَنُو الْعَاصِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا کَانَ مَالُ اللَّهِ دُوَلًا، وَ عِبَادُهُ خَوَلًا (15)

ص: 537


1- العمدة لابن بطریق: 453 ذیل حدیث 944، باختلاف یسیر.
2- فی تفسیره 2- 281، و لم ترد الرّوایة هناک ذیل الآیة.
3- إبراهیم: 28- 29.
4- و أورده السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 4- 84.
5- تفسیر الثّعلبیّ 4- 167.
6- ذکره ابن بطریق فی العمدة: 454 حدیث 946.
7- محمّد صلی الله علیه و آله: 22.
8- و جاء إلی هنا فی غایة المرام: 445 نقلا عن الثّعلبیّ.
9- لا توجد: و بنی هاشم، فی المصادر السّالفة.
10- العمدة لابن بطریق: 471 حدیث 992.
11- مسند أحمد بن حنبل 3- 80، عن مسند أبی سعید الخدریّ.
12- کما ذکره ابن بطریق فی العمدة: 472 حدیث 993.
13- الفائق 1- 420.
14- فی البحار المطبوع تکرّر لفظ: بلغ، و لا وجه له، و فی العمدة: بلغ بنو أبی ..
15- . 15 فی المصدر: ثلاثین، کان دین اللّه دخلا، و مال اللّه نحلا، و عباد اللّه خولا.

روایت39.

الکافی(1) :از أبان به نقل از زراره به نقل از امام باقر علیه السلام روایت شده است که گوید : زمانی که مروان به دنیا آمد او را نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم آوردند تا برای او دعا کند و پیامبر نیز او را نزد عایشه فرستاد تا برایش دعا کند و زمانی که عایشه به کودک نزدیک شد، گفت : این وزغ وزغ زاده را از خانه من بیرون ببرید. زراره گوید: و من نمی دانم جز اینکه وی گفت: و او را نفرین نمود.

روایت40.

الکافی(2): از أبان به نقل از عبدالرحمن بن أبی عبدالله به نقل از أبی عباس مکی روایت شده است که گوید : از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: روزی عمر، امام علی علیه السلام را دید و به او گفت : تو هستی که این آیه را: (بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ) (3) -: [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید)، برای تعرض و گوشه کنایه زدن به من و رفیقم می خوانی؟

امام فرمود: آیا می خواهی تو را از آیه ای که در حق بنی امیه نازل شده با خبر سازم؟ این است آن آیه: (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ )(4)

-: پس [ای منافقان] آیا امید بستید که [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید). عمر گفت :دروغ می گویی، بنی امیه نسبت به خویشاوندیشان با پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم از تو پایبندترند ولی تو همچنان کینه ی بنی امیه و بنی تیمم وبنی عدی را در دل داری .

روایت41.

الکافی(5) : از محمد بن یحیی با سندی به نقل از زراره روایت شده است که گوید : امام باقر علیه السلام در مسجد الحرام بود که اسم بنی امیه آورده شد و بعضی از همراهان امام باقر علیه السلام به او گفتند که ما امیدواریم شما با بنی امیه دوستی کنید و خداوند عز و جل این امر را به دست شما آغاز گرداند. امام باقر علیه السلام فرمود: من دوست آنان نیستم و به هیچ عنوان نیز دوست ندارم که رفیق و همراه آنان باشم چرا که اصحاب بنی امیه زنازادگان هستند و خداوند تبارک و تعالی از زمان خلق آسمان ها و زمین

ص: 533


1- . الکافی 8 : 238، حدیث 324
2- . الکافی- الرّوضة- 8: 239 حدیث 325
3- . القلم/ 6
4- . محمد /22
5- . کافی 8 : 341، حدیث 538

وَ نَشَأَ لِلْحَکَمِ (1)بْنِ أَبِی الْعَاصِ أَحَدٌ وَ عِشْرُونَ ابْناً، وَ وُلِدَ لِمَرْوَانَ (2)بْنِ الْحَکَمِ تِسْعَةُ بَنِینَ (3)

إیضاح

قال فی النهایة (4)فی (5)حدیث أبی هریرة: إذا بلغ بنو أبی العاص ثلاثین کان مال اللّه دولا (6)و دین اللّه دخلا و عباد اللّه خولا.

قال (7)الدّول (8)جمع دولة بالضّمّ-: و هو ما یتداول من المال فیکون لقوم دون قوم.

و الدّخل بالتحریک-: العیب و الغشّ و الفساد .. و حقیقته أن یدخلوا فی الدّین أمورا لم تجر بها السّنّة (9)

و قوله: خولا .. أی خدما و عبیدا، یعنی أنّهم یستخدمونهم و یستعبدونهم (10)

«47»

مد (11)مِنْ کِتَابِ الْمَلَاحِمِ، تَأْلِیفِ أَبِی الْحَسَنِ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ، أَنَّهُ کَانَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ

ص: 538


1- فی العمدة: و عباد اللّه خولا، و دینه دخلا، و ولد للحکم ..
2- لا یوجد: لمروان، فی المصدر.
3- و أورده الهندیّ فی کنز العمّال 11- 165.
4- النهایة 2- 108، و ذکر جملة منه فی 2- 88 و 2- 140.
5- فی المصدر: و منه.
6- لا توجد فی النهایة: کان مال اللّه دولا.
7- النهایة 2- 140، و مثله فی لسان العرب 11- 252.
8- فی المصدر: دولا.
9- کما فی لسان العرب 11- 241، و النهایة 2- 108.
10- نصّ علیه فی النهایة 2- 88، و لسان العرب 11- 225.
11- العمدة لابن بطریق: 472 حدیث 994، بتفصیل فی الإسناد.

هیچ دوره و سالیانی را کوتاه تر از دوره ی آنان نیافرید و خداوند فرشته ای را که فلک دردست اوست را دستور می فرماید تا روزگار را شتابان سپری گرداند.

روایت42.

الکافی(1): حماد بن عثمان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمودند: فرزندان مرداس چنانند که هرکس به آنها نزدیک شود او را تکفیر می کنند، هر کس از آنها دوری جوید او را تنگدست میکنند و هرکس با آنها دشمنی ورزد او را می کشند و هر کس در برابر آنان قد علم کند و استقلال یابد او را به زیر می کشند و هر کس از دست آنها فرار کند او را دستگیر می کنندو این وضعیت ادامه پیدا خواهد کرد تا اینکه حکومتشان به سرآید.

توضیح

در کتاب النهایه (2) درباره ی این حدیث از امام علی علیه السلام گفته شده است : امام علیه السلام دو نفر را برای انجام کاری گسیل داشت و به آنها گفت : شما علج ( نیرومند) هستید پس نسبت به آن کاری که امر شده اید اقدام نمایید.

العلح: مرد قوی درشت پیکر و عالجا : یعنی به کاری که شما را برای آن فرستادم مشغول شوید و آنرا انجام دهید .

و گوید علج بمعنی مردی از کافران عجم و غیر ایشان را گویند. و در القاموس(3) علج بمعنی شتر و یا گور خر فربه و قوی هیکل است و یا گرده نان که لبه های ضخیم دارد و یا مرد کافر عجمی آمده است.

و مرد علج بر وزن کتِف و صًرَد و سًکّر بمعنی انسان پر حرارت و شدت و فروافکنده {باید سریع باشد بمعنی شتابان و تیزدست} و کاردان در انجام امور. پایان.

شاید نعمانی (ره) این معانی را به این دلیل گفته تا اظهار نماید بعید است کسی که حکومت را از آنها می گیرد و به صاحب اصلی آن باز پس میدهد از کفار باشد و این سخن قبل از انقراض سلسله بنی عباس بود ولی ما امروز می دانیم کسی که بنی عباس را ریشه کن کرد هلاکو خان مغول بود که از کفار به حساب می آید. و اینکه با استعمال فعل مجهول (ی-ُدفَع) گوید تا آنکه حکومت در اختیار مردی از خاندان من قرار گیرد منظور حضرت قائم علیه السلام است هر چند که این امر پس از یک مدتی انجام گیرد و احتمالاً این از جمله اخبار و روایات اولیه ی امام علیه السلام می باشد.

توضیح

فرزندان مرداس که به جای فرزندان عباس آورده شده کنایه است که به دلیل تقیه به کار رفته چراکه عباس بن مرداس از صحابه بوده و چون در اسم به عباسی ها شباهت دارد اسم او در اینجا آورده شده است.

می گویم: احادیث بسیار زیادی در لعن بنی امیه در باب های « آیه های نازل شده در شأن اهل بیت»، بویژه در «تاویل ایمان به اهل بیت و شرک به دشمنان اهل بیت» و « تاویل آیه نور» آورده شد و باز هم احادیثی از این قبیل در خطبه ی امام علی علیه السلام که پس از بیعت با ایشان ایراد کرده اند و دیگر باب های این مجلد از کتاب (4) و به ویژه باب احتجاج امام حسن علیه السلام در برابر معاویه (5) آورده خواهد شد.

ص: 534


1- . الکافی 8 : 341- 342، حدیث 539
2- . النهایة، 3 : 286
3- . القاموس 1- 200، و به همین متن در لسان العرب 2- 326- 327.
4- . بحارالأنوار 41 : 349
5- . بحارالأنوار 43 : 353 و 44 : 43

مَرْوَانُ فِی حَوَائِجِهِ، فَقَالَ: اقْضِ حَوَائِجِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنِّی (1)أَصْبَحْتُ أَبَا عَشَرَةٍ وَ أَخَا عَشَرَةٍ، وَ قَضَی (2)حَوَائِجَهُ ثُمَّ خَرَجَ، فَلَمَّا أَدْبَرَ قَالَ مُعَاوِیَةُ لِابْنِ عَبَّاسٍ وَ هُوَ مَعَهُ عَلَی الزبیر [السَّرِیرِ] (3)أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ ذَاتَ یَوْمٍ: إِذَا بَلَغَ بَنُو الْحَکَمِ (4)ثَلَاثِینَ رَجُلًا اتَّخَذُوا مَالَ اللَّهِ بَیْنَهُمْ دُوَلًا، وَ عِبَادَهُ خَوَلًا، وَ کِتَابَهُ دَخَلًا، فَإِذَا بَلَغُوا تسع [تِسْعاً] (5)وَ تِسْعِینَ وَ أَرْبَعَمِائَةٍ کَانَ هَلَاکُهُمْ أَسْرَعَ مِنْ أَوَّلِ تَمْرَةٍ (6)فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: اللَّهُمَّ نَعَمْ، ثُمَّ إِنَّ مَرْوَانَ ذَکَرَ حَاجَةً (7)لِمَا حَصَلَ فِی بَیْتِهِ (8)فَوَجَّهَ ابْنَهُ عَبْدَ الْمَلِکِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَکَلَّمَهُ فِیهَا فَقَضَاهَا (9)، فَلَمَّا أَدْبَرَ عَبْدُ الْمَلِکِ قَالَ مُعَاوِیَةُ (10)لِابْنِ عَبَّاسٍ: أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ذَکَرَ هَذَا، فَقَالَ: هَذَا أَبُو الْجَبَابِرَةِ الْأَرْبَعَةِ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: اللَّهُمَّ نَعَمْ، فَعِنْدَ ذَلِکَ ادَّعَی مُعَاوِیَةُ زِیَاداً (11)

وَ رَوَی (12)الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (13)وَ الْوَاقِدِیُّ وَ کَافَّةُ (14)رُوَاةِ الْحَدِیثِ أَنَّ الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ کَانَ سَبَبُ طَرْدِهِ وَ وَلَدَهُ مَرْوَانَ حِینَ طَرَدَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 539


1- فی العمدة: فو اللّه إنّ مئونتی لعظیمة و إنّی ..
2- فی المصدر: فقضی.
3- فی مطبوع البحار نسخة بدل: السّریر- کما فی المصدر- و هو الصّحیح.
4- فی المصدر: آل الحکم.
5- فی العمدة: سبعة، و ذکر: تسع نسخة. و کذا فی کنز العمّال.
6- کذا، و فی المصدر: لوک تمرة، و هو الظّاهر.
7- فی المصدر: حاجته، و ما أثبت أظهر.
8- فی العمدة: منزله.
9- زاد فی المصدر: ثمّ رجع.
10- لا یوجد: معاویة، فی العمدة.
11- و ذکرها المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 11- 361.
12- کما أورده ابن بطریق فی العمدة: 472- 473 حدیث 995.
13- تاریخ الطّبریّ 11- 356.
14- فی المصدر: و عامّة.

روایت43.

.عمدة ابن بطریق(1): در صحیح بخاری(2) به نقل از عمر بن یحیی بن سعید به نقل از پدربزرگش روایت شده است که گوید:روزی در مسجد النبی (ص) در کنار ابوهریره نشسته بودم و مروان هم با ما بود. ابو هریره گفت: از راستگوترین (پیامبر) شنیدم که گفت: امت من به دست جوانک های قریش هلاک خواهند شد. در این هنگام مروان گفت : جوانکها؟! ابو هریره جواب داد: اگر می خواستم می توانستم بگویم بنی فلان و بنی فلان. و می افزاید: و من با پدر بزرگم آنگاه که بنی مروان در شام به حکومت رسیدند به نزد آنها در شام می رفتیم و گوید که ایشان را جوانانی کم سن و سال یافته بود. به ما گفت: چه بسا ممکن است اینها از همانها باشند! گفتم تو خود بهتر می دانی .

و در(3) صحیح مسلم (4) با سندی به نقل از ابوهریره از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: این شاخه از قبیله ی قریشی امتم را نابود خواهد ساخت. پس مردم گفتند: اکنون چه دستور می فرمایید؟ گفت: کاش مردم از آن ها کناره می گرفتند. و در کتاب الجمع بین الصحیحین نیز حدیثی شبیه به این آمده است. (5)

ص: 535


1- . عمدة، ابن بطریق :469- 470، حدیث 841
2- . صحیح بخاری 9 : 47، کتاب الفتن
3- . و نیز: العمدة اثر ابن بطریق: 452 حدیث 941
4- . صحیح مسلم 8 : 186، کتاب الفتن
5- . و نیز : ابن بطریق در العمدة: 456 حدیث 954

وَ آلِهِ أَنَّ الْحَکَمَ اطَّلَعَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً فِی دَارِهِ مِنْ وَرَاءِ الْجِدَارِ وَ کَانَ مِنْ سَعَفٍ (1)فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقَوْسٍ لِیَرْمِیَهُ فَهَرَبَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ (2)

، أَنَّهُ قَالَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی قِسْمَةِ خبر- [خَیْبَرَ] (3)اتَّقِ اللَّهَ یَا مُحَمَّدُ!. فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَعَنَکَ اللَّهُ وَ لَعَنَ مَا فِی صُلْبِکَ، أَ تَأْمُرُنِی بِالتَّقْوَی؟! وَ أَنَا حِبٌّ (4)مِنَ اللَّهِ تَعَالَی، فَلَمْ یَزَالا طَرِیداً (5)حَتَّی مَلَکَ عُثْمَانُ فَأَدْخَلَهُمَا (6)

بیان

الْحِبُّ بالکسر-: المحبوبُ (7)

أقول: قَالَ السَّیُوطِیُّ مِنْ مَشَاهِیرِ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ (8)

أَخْرَجَ الْبُخَارِیُّ، عَنْ یُوسُفَ بْنِ هَامَانَ (9)، قَالَ: کَانَ مَرْوَانُ عَلَی الْحِجَازِ اسْتَعْمَلَهُ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ، فَخَطَبَ فَجَعَلَ یَذْکُرُ یَزِیدَ بْنَ مُعَاوِیَةَ لِکَیْ یُبَایَعَ لَهُ بَعْدَ أَبِیهِ، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی بَکْرٍ شَیْئاً، فَقَالَ: خُذُوهُ، فَدَخَلَ بَیْتَ عَائِشَةَ فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ، فَقَالَ مَرْوَانُ: إِنَّ هَذَا أُنْزِلَ فِیهِ: (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما) (10)، فَقَالَتْ عَائِشَةُ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ: مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا شَیْئاً مِنَ الْقُرْآنِ، إِلَّا

ص: 540


1- فی العمدة: سقف، و ما أثبت هنا أظهر.
2- لا زال الکلام لابن بطریق فی العمدة: 473 حدیث 996.
3- کذا، و فی المصدر: خیبر، و هو الظّاهر. و فی س: خیر.
4- فی العمدة: جئت به.
5- لا توجد کلمة: تعالی، فی المصدر، و فیه: لعنک اللّه، اخرج فلا تجاورنی، فلم یریا إلّا طریدین ..
6- و جاءت کلتا الرّوایتین فی الإصابة 1- 344- 345، و الاستیعاب 1- 316- 317. و انظر ترجمة مفصّلة له فی الغدیر 8- 241- 257 تغنینا عن کلّ تفصیل و حدیث.
7- نصّ علیه فی النهایة 1- 326، و القاموس 1- 50.
8- الدّرّ المنثور 6- 10- 11.
9- فی ک نسخة بدل: ماهان، و فی المصدر: ماهک. و الکلمة مشوّشة فی س.
10- الأحقاف: 17.

روایت44.

عمدة ابن بطریق (1): در تفسیر ثعلبی به نقل از سعید بن مسیّب درباره ی این آیه ی شریفه (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاس) -: و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم)، روایت شده است که گوید : روزی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بنی امیه را در خواب دید که از منبرها بالا می رفتند پس ناراحت شد و به او گفته شد: لذات دنیا به آنها داده می شود پس ادامه ی آیه بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم نازل شد (إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاس) و گفت: آزمونی برای مردم.

وی همچنین(2) از سهل بن سعد به نقل از پدرش روایت کرده است که گوید : پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بنی امیه را در خواب دید که همچون میمون از منبرش بالا می روند و از آن پس دیگر پیامبر هیچگاه خنده ای از ته دل نکرد، تا اینکه وفات یافت.و پس از آن خواب، خداوند این آیه را نازل کرد (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآن)-: و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم).

@2. سطر از توضیح حذف شده است .

توضیح

قوله: فما استجمع ضاحکا .. یعنی خنده کاملی نکرد. الطیبی درباره این سخن وی: مستجمعا ضاحکا گوید: المستجمع یعنی کسی که به تازگی و دوباره چیزی را انجام دهد و عامدانه قصد آن نماید یعنی اینکه خنده ای کامل و از ته دل کند.

ص: 536


1- . عمدة، ابن بطریق: 452، حدیث 942
2- . و نیز: العمدة: 453 حدیث 943

أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عُذْرِی (1)

وَ أَخْرَجَ عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ وَ النَّسَائِیُّ وَ ابْنُ الْمُنْذِرِ وَ الْحَاکِمُ وَ صَحَّحَهُ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ، قَالَ: لَمَّا بَایَعَ مُعَاوِیَةُ لِابْنِهِ قَالَ مَرْوَانُ: سُنَّةُ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ.

فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: سُنَّةُ هِرَقْلَ وَ قَیْصَرَ. فَقَالَ مَرْوَانُ: هَذَا الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ:

(وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما. الْآیَةَ) (2)، فَبَلَغَ ذَلِکَ عَائِشَةَ، فَقَالَتْ: کَذَبَ مَرْوَانُ .. کَذَبَ مَرْوَانُ، وَ اللَّهِ مَا هُوَ بِهِ، وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُسَمِّیَ الَّذِی أُنْزِلَتْ فِیهِ لَسَمَّیْتُهُ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لَعَنَ أَبَا مَرْوَانَ وَ مَرْوَانَ (3)فِی صُلْبِهِ، فَمَرْوَانُ فَضْفَضٌ (4)مِنْ لَعْنَةِ اللَّهِ.

وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: إِنِّی لَفِی الْمَسْجِدِ حِینَ خَطَبَ مَرْوَانُ، فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَرَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی یَزِیدَ رَأْیاً حَسَناً وَ إِنْ یَسْتَخْلِفْهُ فَقَدِ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی بِکْرٍ: أَ هِرَقْلِیَّةٌ!؟

إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ اللَّهِ مَا جَعَلَهَا فِی أَحَدٍ مِنْ وُلْدِهِ وَ لَا أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ لَا جَعَلَهَا

ص: 541


1- قال فی تاج العروس 5- 69: و منه قول عائشة لمروان حین کتب علیه معاویة لیبایع النّاس لیزید، فقال عبد الرّحمن بن أبی بکر: أ جئتم بها هرقلیة قوقیة تبایعون لأبنائکم؟!. فقال مروان: أیّها النّاس! هذا الّذی قال اللّه فیه: «وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما». الآیة فغضبت عائشة. و قالت: و اللّه ما هو به، و لو شئت أن أسمّیه لسمّیته، و لکنّ اللّه لعن أباک و أنت فی صلبه، فأنت فضض من لعنة اللّه. و یروی فضض- کعنق- و فضاض- مثل غراب- الأخیر عن شمر .. أی قطعة و طائفة منها .. أی من لعنة اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم هکذا فسّره شمر، و قال ثعلب: .. أی خرجت من صلبه متفرّقا یعنی ما انفضّ من نطفة الرّجل و تردّد فی صلبه، نقله الجوهریّ. و روی بعضهم فی هذا الحدیث: فأنت فظاظة- بظاءین- من الفظیظ، و هو ماء الکرش، و أنکره الخطّابیّ. و قال الزّمخشریّ: افتظظت الکرش: اعتصرت ماءها، کأنّه عصارة من اللّعنة، أو فعالة من الفظیظ: ماء الفحل .. أی نطفة من اللّعنة.
2- الأحقاف: 17.
3- لا یوجد فی المصدر: و مروان.
4- فی ک: فضض. أقول: هو الظّاهر، و سیتعرّض المصنّف رحمه اللّه لاختلاف النّسخ فی بیانه، و لم یذکر ما فی المتن. قال فی القاموس 2- 340: و الفضفضة: سعة الثّوب، و الدّرع، و العیش.

روایت45.

عمدة ابن بطریق (1): از ثعلبی(2) به نقل از عمر بن خطاب درباره این آیه ی شریفه(... الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ)(3)-: آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی. [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است)، روایت شده است که گوید: آنها دو گروه فاسد از قریش بودند: بنی مغیره و بنی امیه، که شما در جنگ بدر بنی مغیره را شکست دادید و بنی امیه نیز تا مدتی در کامیابی هستند(4).

و ثعلبی(5) همچنین در باره این آیه شریفه (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ)(6){پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید} گوید: این آیه درباره بنی امیه و بنی هاشم نازل شده است.

روایت46.

عمدة ابن بطریق (7): احمد بن حنبل در کتاب مسند(8) خود به نقل از ابوذر به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که فرمود : زمانی که آل أبی العاص به سی مرد رسیدند پس در این هنگام بیت المال را در میان خود دست به دست می گردانند و بندگان خدا را ، بردگان خود می سازند و دین خدا را تحریف می کنند.

و زمخشری در کتاب الفائق(9) خود به نقل از ابوهریره روایت کرده است که گوید : زمانی که بنی العاص تعدادشان به سی مرد می رسد ثروت خداوند مایه ی اقتدار و حکومت داری و بندگان خدا هم بردگان بنی العاص قرار می دهند.

ص: 537


1- . العمدة ابن بطریق، 453، حدیث 944
2- . تفسیر ثعلبی 2 : 281
3- . إبراهیم/ 28- 29
4- . و نیز: السّیوطیّ در الدّرّ المنثور 4: 84
5- . تفسیر ثعلبی 4 : 167
6- . محمد/ 22
7- . العمدة ابن بطریق ، 471، حدیث 992
8- . مسند أحمد 3 : 80
9- . الفائق 1 : 420

مُعَاوِیَةُ إِلَّا رَحْمَةً وَ کَرَامَةً لِوُلْدِهِ. فَقَالَ مَرْوَانُ: أَ لَسْتَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما؟!.

فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: أَ لَسْتَ ابْنَ اللَّعِینِ الَّذِی لَعَنَ أَبَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟!. قَالَ: وَ سَمِعَتْهَا عَائِشَةُ، فَقَالَتْ: یَا مَرْوَانُ! أَنْتَ الْقَائِلُ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ .. کَذَا وَ کَذَا، کَذَبْتَ وَ اللَّهِ مَا فِیهِ نَزَلَتْ، وَ لَکِنْ (1)نَزَلَتْ فِی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ.

وَ أَخْرَجَ ابْنُ جَرِیرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ: (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ.) (2)الْآیَةَ، قَالَ: هَذَا ابْنٌ لِأَبِی بَکْرٍ.

وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ، عَنِ السُّدِّیِّ، قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ (3)فِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ قَالَ لِأَبَوَیْهِ (4)وَ کَانَا قَدْ أَسْلَمَا وَ أَبَی هُوَ أَنْ یُسْلِمَ فَکَانَا یَأْمُرَانِهِ بِالْإِسْلَامِ وَ یَرُدُّ عَلَیْهِمَا وَ یُکَذِّبُهُمَا، فَیَقُولُ: فَأَیْنَ فُلَانٌ .. وَ أَیْنَ فُلَانٌ .. یَعْنِی مَشَایِخَ قُرَیْشٍ مِمَّنْ قَدْ مَاتَ ثُمَّ أَسْلَمَ بَعْدُ فَحَسُنَ إِسْلَامُهُ فَنَزَلَتْ تَوْبَتُهُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ:

(وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا) (5)

تبیین:

أقول: وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ (6)مَضَامِینَ تِلْکَ الْأَخْبَارِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ (7)، وَ رَوَی عَنْهُ، أَنَّهُ قَالَ: قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ أَبُو الْعَالِیَةِ وَ مُجَاهِدٌ وَ السُّدِّیُّ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، وَ قِیلَ: فِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ. قَالَ لَهُ أَبَوَاهُ أَسْلِمْ وَ أَلَحَّا عَلَیْهِ فِی دُعَائِهِ إِلَی الْإِیمَانِ، فَقَالَ: أَحْیُوا لِی (8)عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُذْعَانَ وَ عَامِرَ بْنَ کَعْبٍ

ص: 542


1- لا توجد: و لکن، فی الدّرّ المنثور.
2- الأحقاف: 17.
3- فی المصدر ذکر الآیة: «وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما» ...
4- فی الدّرّ المنثور: لوالدیه.
5- الأنعام: 132.
6- فی العمدة: 454 حدیث 947.
7- تفسیر الثّعلبیّ 4- 152. و لم أجد الکلام ذیل الآیة الکریمة، و لعلّه فی محلّ آخر من التّفسیر، أو حذف و حرف، کما نجد فی بعض المصادر المطبوعة لأبناء العامّة أخیرا.
8- فی المصدر: أجیبوا إلی.

و از حکم بن أبی العاص 21 پسر بزرگ شد و از مروان بن حکم نیز 9 پسر متولد شد.

5. سطر از توضیح حذف شده است

توضیح

در النهایة(1) در حدیث ابی هریرة آمده است که وقتی فرزندان ابی العاص به سی تن برسند، اموال حکومت الهی میان ایشان دست به دست خواهد چرخید. گوید: الدول: جمع دولة با ضمه اول بمعنی اموالی است که دست به دست می شود و هر از گاهی در دست گروهی و دور از دسترس دیگران است. و الدخل با حرکت وسط بمعنی عیب و فریبکاری در معامله و فساد است و حقیقت آن این است که چیزهایی را که سنت نبوی در خود ندیده است، به دین بیفزایند.(2) و لفظ خولا یعنی بردگان و نوکران ، یعنی اینکه ایشان آنان را بکار می گیرند و به بردگی می کشند. (3).

روایت47.

عمدة ابن بطریق (4): ابوالحسن احمد بن جعفر بن محمد بن عبدالله در کتاب ملاحم خود به نقل از زید بن وهب روایت کرده است: روزی نزد معاویه بودم که در این هنگام مروان وارد شد

ص: 538


1- . النهایة 2- 108، و بخشی از آنرا نیز در 2- 88 و 2- 140 آورده است.
2- . چنانکه در لسان العرب 11- 241، و النهایة 2- 108 ذکر شده است.
3- . در النهایة 2- 88، و لسان العرب 11- 225 به آن تصریح شده است.
4- . العمدة ابن بطریق، 472، حدیث 994

وَ مَشَایِخَ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی أَسْأَلَهُمْ عَمَّا تَقُولُونَ (1)

وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ (2)فِی (3)حَدِیثِ عَائِشَةَ: «قَالَتْ لِمَرْوَانَ: إِنَّ اللَّهَ (4)لَعَنَ أَبَاکَ وَ أَنْتَ فَضَضٌ مِنْ لَعْنَةِ اللَّهِ»، .. أی قطعة و طائفة منها.

و رواه بعضهم «فظاظة من لعنة اللّه» بظاءین من الفظیظة (5)و هو ماء الکرش، و أنکره الخطّابی. و قال الزّمخشری: «افتظظت الکرش اعتصرت (6)ماءها، کأنّها عصارة من اللّعنة، أو فعالة من الفظیظ: ماء الفحل .. أی نطفة من اللّعنة.

و قال فی القاموس (7)الفضض محرّکة-: ما انتشر من الماء إذا تطهّر به، .. و کلّ متفرّق و منتشر، و منه قول عائشة لمروان: فأنت فضض من لعنة اللّه، و یروی فضض کعنق و غراب- .. أی قطعة منها.

و ذکر (8)فظاظة أیضا علی وزن فعالة فی بابه، و فسّره بماء الکرش یعتصر و یشرب فی المفاوز.

فائدة:

قال صاحب الکامل البهائی (9)أنّ أمیّة کان غلاما رومیّا لعبد الشمس، فلمّا ألقاه کیسا فطنا أعتقه و تبناه، فقیل أمیّة بن عبد الشمس کما کانوا یقولون قبل

ص: 543


1- فی الدّرّ المنثور: یقولون.
2- النّهایة 3- 454. و نظیره فی لسان العرب 7- 208، و تاج العروس 5- 69.
3- فی المصدر: و منه.
4- فی النّهایة: النّبیّ، بدلا من: اللّه.
5- فی المصدر: الفظیظ.
6- کذا ورد فی لسان العرب، و فی النهایة: إذا اعتصرت، و جعل: إذا بین معکوفین.
7- القاموس 2- 340، و قریب منه فی تاج العروس 5- 69، و لسان العرب 7- 208.
8- أی صاحب القاموس 2- 397، و کذا فی لسان العرب 7- 452، و تاج العروس 5- 257.
9- کامل البهائی- فارسی- للحسن بن علیّ بن محمّد الطبریّ- عماد الدین الطبریّ- 1- 269، و هذه حاصل الترجمة، و قد نقلها عن کتاب البدیع لمحمّد بن عبد الرحمن بن محمّد الأصفهانی.

و گفت: ای امیرالمؤمنین به در خواستم پاسخ گوی و نیازهایم را برطرف ساز چرا که من پدر ده فرزند و برادر ده نفر شده ام و معاویه نیز نیازهایش را برآورد. و چون مروان از دربار خارج شد معاویه به ابن عباس که باهم بر روی تخت نشسته بودند گفت : تو را به خدا سوگند ای ابن عباس،آیا به یاد داری که پیامبر خدا روزی فرمود: «زمانیکه فرزندان حکم بن ابی العاص به سی مرد رسیدند نعمات خداوند را تنها میان خودشان دست به دست می کنند و بندگان خدا را برده خود می سازند و دین خدا را تحریف می کنند؟ و وقتی که اینها به چهارصد و نود و هفت نفر برسند نابودیشان از جویده شدن یک خرما سریعتر خواهد بود»؟ و ابن عباس گفت : هان که آری شنیده ام. و مروان نیاز دیگری که در خانه اش حاصل شده بود را به یاد آورد و پسرش عبدالملک را به نزد معاویه فرستاد و درباره آن با معاویه صحبت کرد و او نیازش را پاسخ گفت و چون عبدالملک رفت معاویه به ابن عباس گفت: تو را به خدا ای ابن عباس، راستش را بگو آیا حدیثی درباره این امر از پیامبر خدا شنیده­ای؟ و گفت: این پدر چهار ستمگر بزرگ است و ابن عباس گفت: خدا داند که آری و در این هنگام بود که معاویه زیاد را فرزند خود دانست.

طبری در تاریخش(1)، واقدی و همه راویان حدیث درباره دلیل تبعید حکم بن عاص و پسرش مروان توسط پیامبر روایت کرده اند

ص: 539


1- . تاریخ طبری 11 : 356

نزول الآیة زید بن محمد، و لذا

رُوِیَ عَنِ الصَّادِقَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی:

(الم غُلِبَتِ الرُّومُ ...) (1)أَنَّهُمْ بَنُو أُمَیَّةَ.

، و من هنا یظهر نسب عثمان و معاویة و حسبهما، و أنّهما لا یصلحان للخلافة

لِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ.

أقول:

ذکر ابن أبی الحدید فی آخر المجلد الخامس عشر من شرحه علی النهج (2)فصلا طویلا فی مفاخرة بنی هاشم و بنی أمیّة و فیه مثالب کثیرة من بنی أمیّة لم نذکرها مخافة الإطناب و الخروج عن مقصود الکتاب.

و قال مؤلّف کتاب إلزام النواصب (3)أمیّة لم یکن (4)من صلب عبد شمس و إنّما هو من الروم (5)فاستلحقه عبد شمس فنسب إلیه، فبنو أمیّة کلّهم لیس من (6)صمیم قریش، و إنّما هم یلحقون بهم، و یصدّق ذلک قَوْلُ (7)أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (8)أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لِصَاقٌ وَ لَیْسُوا صَحِیحِی النَّسَبِ إِلَی عَبْدِ مَنَافٍ، وَ لَمْ یَسْتَطِعْ مُعَاوِیَةُ إِنْکَارَ ذَلِکَ.

ص: 544


1- الرّوم: 1- 2.
2- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 15- 198- 295.
3- إلزام النواصب: 104- 105- من نسختنا.
4- فی المصدر العبارة هکذا: و شأن أمیّة بن عبد الشمس شأن العوام، فإنّه لم یکن.
5- فی إلزام النواصب هکذا: عبد الشمس بن عبد مناف، و إنّما هو عبد من الروم.
6- فی المصدر: کما نسب العوام إلی خویلد، فبنو أمیّة جمیعهم لیسوا من ..
7- فی المصدر: ملحقون بهم و تصدیق ذلک جواب ..
8- هنا سقط جاء فی إلزام النّواصب و هو: لمعاویة لمّا کتب إلیه: إنّما نحن و أنتم بنو عبد مناف، فکان جواب علیّ علیه السّلام: لیس المهاجر کالطّلیق، و لیس الصّریح کاللّصیق. و هذا شهادة من علیّ علیه السّلام علی بنی أمیّة أنّهم لصق و لیسوا بصحیحی النّسب .. إلی آخره.

که روزی حکم بن عاص از پشت دیوار خانه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم که از جنس لیف خرما بود، پنهانی به داخل خانه نگاه می کرد که ناگهان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم متوجه شد و تیرکمان خواست تا او را بزند و حکم فرار کرد.

و در روایت دیگری آمده که او در هنگام تقسیم غنایم جنگ خیبر به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم گفت : تقوای خدا را پیشه کن ای محمد ! و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم در پاسخ گفت: خداوند تو را و آنی را که در صلب توست لعنت کند، آیا مرا به تقوا امر می کنی در حالیکه من محبوب خدایم. و آن دو همچنان رانده شده و در تبعید بودند تا آنکه عثمان به خلافت رسید و آنها را از تبعید بازگرداند.(1)

می­گویم: سیوطی، از علمای بزرگ مخالفین، در کتاب الدّر المنثور(2) گوید:

بخاری در صحیح خود به نقل از یوسف بن ماهان روایت کرده است که گوید : مروان از طرف معاویه والی حجاز بود و روزی خطبه ای ایراد کرد و شروع به سخن گفتن درباره یزید بن معاویه نمود تا مردم پس از معاویه با او بیعت کنند. پس در این میان عبدالرحمن بن ابوبکر بلند شد و چیزی گفت و مروان دستور داد تا او را دستگیر کنند. پس او به خانه عایشه گریخت و نتوانستند او را بگیرند و مروان گفت : این آیه (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما) (3) {و آن کسی که به پدر و مادرش گفت اف بر شما}، در شأن عبدالرحمن نازل شده است و عایشه در حالی که پشت پرده بود پاسخ داد: خدا درباره ما چیزی نازل نفرمود،

ص: 540


1- . العمدة ابن بطریق، 473، حدیث 996
2- .الدّر المنثور 6 : 10 - 11
3- .الأحقاف/ 17
«48»

نَهْجٌ (1)مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ لَا یَزَالُونَ حَتَّی لَا یَدَعُوا لِلَّهِ مُحَرَّماً إِلَّا اسْتَحَلُّوهُ، وَ لَا عَقْداً إِلَّا حَلُّوهُ، وَ حَتَّی لَا یَبْقَی بَیْتُ مَدَرٍ وَ لَا وَبَرٍ إِلَّا دَخَلَهُ ظُلْمُهُمْ، وَ نَبَا بِهِ سُوءُ رِعَتِهِمْ (2)حَتَّی (3)یَقُومَ الْبَاکِیَانِ یَبْکِیَانِ: بَاکٍ یَبْکِی لِدِینِهِ، وَ بَاکٍ یَبْکِی لِدُنْیَاهُ، وَ حَتَّی تَکُونَ نُصْرَةُ أَحَدِکُمْ مِنْ أَحَدِهِمْ کَنُصْرَةِ الْعَبْدِ مِنْ سَیِّدِهِ، إِذَا شَهِدَ أَطَاعَهُ وَ إِذَا غَابَ اغْتَابَهُ، وَ حَتَّی یَکُونَ أَعْظَمُکُمْ فِیهَا غَنَاءً (4)أَحْسَنَکُمْ بِاللَّهِ ظَنّاً، فَإِنْ أَتَاکُمُ اللَّهُ بِعَافِیَةٍ فَاقْبَلُوا، وَ إِنِ ابْتُلِیتُمْ فَاصْبِرُوا، فَ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ (5)

بیان

لا یزالون .. أی بنو أمیّة ظالمین، فحذف الخبر، و سدّت (حتی و ما بعدها) مسدّ الخبر.

و یقال: نبا به منزله: إذا ضرّه و لم یوافقه (6)

و سوء رعتهم .. أی سوء ورعهم و تقواهم، یقال: ورع یرع بالکسر فیهما ورعا و رعة (7)، و یروی: سوء رعیهم.

قوله علیه السلام: نصرة أحدکم .. أی انتقامه من أحدهم بإضافة المصدر إلی الفاعل، و قیل: المصدر مضاف إلی المفعول فی الموضعین، و تقدیر

ص: 545


1- نهج البلاغة- محمّد عبده- 6- 190، صبحی صالح: 143 خطبة 98.
2- فی ک نسخة بدل: سوء رعیهم، و فی س: سوء وعنهم، و لعلّه غلط. و جاء فی النّهج طبعة صبحی: رعیهم، و قد تعرّض لها المصنّف رحمه اللّه فی بیانه الآتی.
3- فی النّهج- محمّد عبده-: و حتّی.
4- فی النّهج- صبحی صالح-: عناء، و لعلّه الأنسب.
5- و انظر شرحها فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 7- 78، و شرح ابن میثم 4- 409، و منهاج البراعة 1- 430، و غیرهما.
6- قاله فی الصحاح 6- 2500، و القاموس 4- 393، و النهایة 5- 11، و لم یرد فیها جمیعا: إذا ضرّه و ..
7- کما ذکره فی الصحاح 3- 1296، و مجمع البحرین 4- 401، و انظر: القاموس 3- 93.

جز اینکه در قرآن چیزی که مرا معذور دارد، نازل شده است(1). ؟؟؟؟؟ و عبد بن حمید، نسائی، ابن منذر، حاکم و ابن مردویه به نقل از محمد بن زیاد این روایت را صحیح دانسته اند که گوید : در آن هنگام که معاویه برای یزید بیعت می گرفت مروان گفت : این سنت عمر و ابوبکر است. پس عبدالرحمن بن ابوبکر به طعنه گفت : سنت هرقل و قیصر است. و مروان گفت: خدا این آیه ی شریفه (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما) -: و آنکس که به پدر و مادر خود گفت اف بر شما)، را در شأن عبدالرحمن نازل کرده است سپس

این خبر به عایشه رسید و او گفت: مروان دروغ می گوید، به خدا قسم این آیه در شأن عبدالرحمن نازل نشده است و اگر می خواستم، اسم آنکه این آیه در شأن وی نازل شده است را بگویم، می گفتم . همانا رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم پدر مروان ، و مروان را که در صلب او بود، نفرین کرد و مروان سهمی بسیار از این لعنت دارد.

ابن ابی حاتم و ابن مردویه به نقل از عبدالله روایت را به سند صحیح ذکر کرده اند که گوید: روزی در مسجد بودم و مروان خطبه می راند و می گفت : خداوند، امیر المومنین معاویه را درباره یزید رأی و نظری مثبت به دل انداخته است و اگر او را به جانشینی خود گیرد بسان آن باشد که ابوبکر و عمر خلیفه تعیین کرده اند. و عبدالرحمن بن ابوبکر گفت : آیا هرقل صفت چنین می کنید؟ به خدا سوگند که أبوبکر خلافت را نه برای هیچ یک از فرزندانش و نه برای هیچ یک از اهل بیتش به ارث نگذاشت

ص: 541


1- . تاج العروس 5: 69: و نظیر همین است این قول عایشه به مروان در زمانی که معاویه به وی نامه نوشت که برای یزید از مردم بیعت بگیرد، و عبدالرحمن بن ابی بکر گفت: آیا او را به سیره هرقلی و قوقی آورده اید تا برای فرزندانتان بیعت بگیرید ؟! پس مروان گفت : هان ای مردم این همان کسی است که خداوند درباره اش گفته است { وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما } تا پایان آیه، پس عایشه خشمگین شد و گفت: به خدا که او آن فرد نیست و اگر بخواهی نام آن فرد را بیاورم، نامش را خواهم گفت ولی خداوند پدر تو را در حالی که تو در صلب او بودی، لعنت نمود، پس تو پاره ای از نفرین و لعنت خداوند هستی.فضض بر وزن عنق و فضاض بر وزن غراب چنانکه شمر گوید، بمعنی تکیه یا مشتی از چیزی است و منظور اینکه بخشی از لعنت خدا و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به او رسید و ثعلب گوید یعنی پراکنده و نایکپارچه از پشت او بیرون آمد یعنی اینکه از نطفه پدرش جدا نگشته و در پشت پدرش تردید نموده است و جوهری در الصحاح آنرا نقل می کند. و برخی این روایت را با لفظ فظاظة روایت می کنند که فظیظ آب شکنبه باشد و الخطابی آنرا رد کرده و زمخشری گوید افتظظت الکرش یعنی آبش گرفته شد و گویی که وی عصاره لعنت است و یا فعالة از فظیظ بمعنی منی شتر نر است و مفهوم آن نطفه ای از لعنت است.

الکلام حتی یکون نصرة أحد هؤلاء الولاة لأحدکم، و (من) فی الموضعین داخلة علی محذوف تقدیره من جانب أحدکم (1)و من جانب سیّده و هو ضعیف، و لا حاجة إلی التقدیر، بل هو معنی (من) الابتدائیة.

«49»

نَهْجٌ (2)مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ، (3)وَ طُولِ هَجْعَةٍ (4)مِنَ الْأُمَمِ، وَ انْتِقَاضٍ (5)مِنَ الْمُبْرَمِ، فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ النُّورِ الْمُقْتَدَی بِهِ، ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ، وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی، وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی، وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ (6)، وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ (7)

مِنْهَا (8)فَعِنْدَ ذَلِکَ لَا یَبْقَی بَیْتُ مَدَرٍ وَ لَا وَبَرٍ إِلَّا وَ أَدْخَلَهُ الظَّلَمَةُ تَرْحَةً، وَ أَوْلَجُوا فِیهِ نِقْمَةً فَیَوْمَئِذٍ لَا یَبْقَی لَهُمْ (9)فِی السَّمَاءِ عَاذِرٌ (10)وَ لَا فِی الْأَرْضِ نَاصِرٌ، أَصْفَیْتُمْ بِالْأَمْرِ (11)غَیْرَ أَهْلِهِ، وَ أَوْرَدْتُمُوهُ غَیْرَ مَوْرِدِهِ وَ سَیَنْتَقِمُ (12) اللَّهُ مِمَّنْ ظَلَمَ، مَأْکَلًا

ص: 546


1- قد تقرأ فی س: أحدهم.
2- فی ک نسخة بدل: سوء رعیهم، و فی س: سوء وعنهم، و لعلّه غلط. و جاء فی النّهج طبعة صبحی: رعیهم، و قد تعرّض لها المصنّف رحمه اللّه فی بیانه الآتی.
3- قال فی مجمع البحرین 3- 434: الفترة: انقطاع ما بین النّبیّین، و قال فی الصّحاح 2- 777: الفترة: ما بین الرّسولین من رسل اللّه. و فی القاموس 2- 107: الفترة: ما بین کلّ نبیّین.
4- الهجعة: نومة خفیفة من أوّل اللّیل، قاله فی مجمع البحرین 4- 409، و الصّحاح 3- 1306، و غیرهما.
5- فی ک: انتفاض.
6- و فی متن البحار الحجریّ: داء دوائکم. و ما أثبتناه نسخة فی ک، و هی جاءت فی المصدر.
7- للشّیخ ابن میثم البحرانیّ فی شرحه علی نهج البلاغة 3- 273 کلام حریّ بالملاحظة.
8- فی طبعة صبحی: و منها.
9- فی طبعة عبده: لکم.
10- لا توجد: عاذر، فی طبعة محمّد عبده من النّهج.
11- فی ک نسخة: فی الأمر، و فی المصدر: أصفیت بالأمر.
12- فی ک: غیر ورده و سینتقم. و فی س: غیر وروده و سینقم، و ما أثبت من المصدر.

ولی معاویه آنرا تنها کرامت و رحمتی برای فرزندان خود قرار داد. مروان گفت آیا تو همان کسی نیستی که به پدر و مادرت اف گفتی (به ایشان بی حرمتی کردی؟) و عبدالرحمن پاسخ داد :آیا تو پسر همان ملعونی نیستی که رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم او را لعن کرد؟ گوید: عایشه از این ماجرا با خبر شد

و به مروان گفت : ای مروان تو به عبدالرحمن این چنین گفتی ولی دروغ گفتی این آیه در شان او نازل نشده، بلکه برای فلان بن فلان نازل شده است.

ابن جریر به نقل از ابن عباس درباره ی این آیه شریفه (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ.)(1)

روایت کرده است که گوید : این آیه در شأن یکی از پسران ابی بکر نازل شده است .

ابن ابی حاتم به نقل از سدی روایت کرده است که گوید : این آیه ی شریفه در شأن

عبدالرحمن نازل شده است که آنرا خطاب به پدر و مادرش گفت. آندو اسلام آورده بودند و او از گرایش به اسلام سر باز می زد و آندو او را پیوسته به اسلام می خواندند و او سرپیچی می کرد و او آنها را تکذیب می کرد و می گفت: فلانی و فلانی کجایند؟ منظورش این بود که آن پیران قریش که مردند، چه شدند. عبدالرحمن پس از مدتی اسلام آورد و نیک مسلمانی شد و از اینرو خدا این آیه را (وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا) (2) ترجمه: به نشانه ی قبول شدن توبه ی او نازل کرد.

توضیح

ابن بطریق(3) به نقل از ثعلبی(4) حدیثی شبیه به این روایت کرده است که گوید : ابن عباس ، ابوالعالیة، مجاهد و سدّی گویند : این آیه در شأن عبدالله بن عمر و یا عبدالرحمن بن أبی بکر نازل شده است زیرا پدر و مادرش از او خواستند که مسلمان شود و بسیار در فراخواندنش به ایمان اصرار نمودند و عبدالله در پاسخ گفت: عبدالله بن جزعان و عامر بن کعب و

ص: 542


1- . الأحقاف/ 17
2- . الأنعام/ 132
3- 3. العمدة: 454 حدیث2.947
4- 4. تفسیر الثّعلبیّ 4: 152

بِمَأْکَلٍ، وَ مَشْرَباً بِمَشْرَبٍ مِنْ مَطَاعِمِ الْعَلْقَمِ وَ مَشَارِبِ الصَّبِرِ (1)وَ الْمَقِرِ، وَ لِبَاسِ شِعَارِ الْخَوْفِ، وَ دِثَارِ السَّیْفِ، وَ إِنَّمَا هُمْ مَطَایَا الْخَطِیئَاتِ، وَ زَوَامِلُ الْآثَامِ، فَأُقْسِمُ ثُمَّ أُقْسِمُ لَتَنْخَمَنَّهَا (2)أُمَیَّةُ مِنْ بَعْدِی کَمَا تُلْفَظُ النُّخَامَةُ ثُمَّ لَا تَذُوقُهَا وَ لَا تَتَطَعَّمُ بِطَعْمِهَا أَبَداً مَا کَرَّ الْجَدِیدَانِ (3)

توضیح

قوله علیه السلام: فعند ذلک .. إخبار عن ملک بنی أمیّة بعده و زوال أمرهم عند تفاقم (4)فسادهم فی الأرض.

أصفیتم .. أی خصصتم بالأمر (5).. أی الخلافة.

و أوردتموه غیر وروده .. أی أنزلتموه عند غیر مستحقّه.

و المقر ککتف-: المرّاء (6)و الصّبر أو شبیه به أو السّمّ (7)

و الزّاملة (8)الّتی تحمل علیها من الإبل و غیرها (9)

ص: 547


1- الصّبر- ککتب- عصارة شجر مرّ، کما فی القاموس 2- 67.
2- فی س: لتتحمنها، و فی ک: لتتخمنها، و فی حاشیتها: نخم- کنصر- لعب. قاموس. انظر: القاموس 4- 180، و لا یوجد ما ذکره فی الحاشیة، فلاحظ.
3- و انظر شرح الخطبة أیضا فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 217، و منهاج البراعة 2- 105، و غیرهما.
4- تفاقم الأمر: عظم، قاله فی الصحاح 5- 2003.
5- قال فی مجمع البحرین 1- 263: أ فأصفاکم .. أی آثرکم. و قال فی الصحاح 6- 2402: أصفیته بالأمر: إذا آثرت به.
6- قاله فی الصحاح 2- 819، و لسان العرب 5- 182.
7- ذکره فی القاموس 2- 136، و لسان العرب 5- 182، و قارن بالنهایة 4- 347.
8- فی س: الناملة، و فی حاشیة ک: الزاملة: البعیر الذی یحمل علیها الطعام و المتاع، کأنّه فاعلة من الزمل: الحمل. نهایة. انظر: النهایة لابن الأثیر 2- 313.
9- کما فی القاموس 3- 390، و لسان العرب 11- 310، و الصحاح 4- 1718.

دیگر بزرگان قریش را برایم زنده کنید تا از آنها بپرسم که شما چه می گویید؟

و در النهایة(1) در حدیث عایشه آمده است: وی به مروان گفت: خداوند پدر تو را لعنت کرده و تو تکه ای از لعنت خدا هستی، و فضض یعنی پاره و قطعه ای از آن لعنت. و برخی این روایت را با لفظ فظاظة روایت می کنند که فظیظ آب شکنبه باشد و الخطابی آنرا رد کرده و زمخشری گوید افتظظت الکرش یعنی آبش گرفته شد(2) و گویی که وی عصاره لعنت است و یا فعالة از فظیظ بمعنی منی شتر نر است و مفهوم آن نطفه ای از لعنت است. و در القاموس است: الفضض به حرکت حروفش: آبی که با تطهیر نمودن با آن پخش می شود و هر آنچه که پراکنده شود و اینسو آنسو بریزد و از جمله قول عایشه به مروان است که تو پاره ای یا پراکنشی از لعنت و نفرین خدا هستی و فضض بر وزن عنق و غراب هم روایت شده بمعنی قطعه ای از آن.

نکته: صاحب کتاب کامل البهایی(3) گوید: « اُمیة » غلامی رومی از آنِ عبدالشمس بود و چون عبدالشمس او را بسیار زیرک و باهوش یافت، آزادش نمود و به فرزندی گرفت و از آن پس او را به این اسم خواندند : اُمیّة بن عبدالشمس همانگونه که قبل

ص: 543


1- . النّهایة 3- 454. و نظیر آن در لسان العرب 7- 208، و تاج العروس 5- 69.
2- ( 6) در لسان العرب چنین آمده و در النهایة آمده: اگر که آبش گرفته شود و اگر را میان پرانتز گذاشته است.
3- 5. الکامل البهایی، حسن بن علی بن محمد الطبری: 1 : 269

قوله علیه السلام: ثم لا تذوقها .. قال ابن أبی الحدید (1)فإن قلت:

إنّهم قد ملکوا بعد الدولة الهاشمیّة بالمغرب مدّة طویلة؟.

قلت: الاعتبار بملک العراق و الحجاز، و ما عداهما من الأقالیم النائیة لا اعتداد به.

أقول: لعلّ المراد به انقطاع تلک الدولة المخصوصة و عدم العود إلی أصحابها، و مع ذلک لا بدّ من التخصیص بغیر السفیانی الموعود.

«50»

نَهْجٌ (2)مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَتَّی یَظُنَّ الظَّانُّ أَنَّ الدُّنْیَا مَعْقُولَةٌ عَلَی بَنِی أُمَیَّةَ، تَمْنَحُهُمْ دَرَّهَا (3)، وَ تُورِدُهُمْ صَفْوَهَا، وَ لَا یُرْفَعُ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ سَوْطُهَا وَ لَا سَیْفُهَا، وَ کَذَبَ الظَّانُّ لِذَلِکَ، بَلْ هِیَ مَجَّةٌ مِنْ لَذِیذِ الْعَیْشِ یَتَطَعَّمُونَهَا بُرْهَةً، ثُمَّ یَلْفِظُونَهَا جُمْلَةً (4)

بیان

المنح: العطاء (5)

و الدّرّ فی الأصل-: اللّبن (6)، ثم استعمل فی کلّ خیر.

و مجّ الشّراب: قذفه من فیه (7)، کنّی علیه السلام بکونها مطعومة لهم عن تلذّذهم بها مدّة ملکهم و بکونها ملفوظة من فیهم عن زوالها عنهم.

ص: 548


1- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 220، و فیه: فإن قلت: کیف قال: ثم لا تذوقها أبدا .. و قد ملکوا بعد قیام الدولة.
2- نهج البلاغة- محمّد عبده- 1- 155- آخر الخطبة، صبحی صالح: 120 خطبة: 87، بنصّه.
3- فی س: تمنحها درهما.
4- انظر شرحها فی شرح ابن أبی الحدید 6- 363، و شرح ابن میثم علی النّهج 2- 304، و منهاج البراعة 1- 361، و غیرها.
5- کذا جاء فی مجمع البحرین 2- 415، و الصحاح 1- 408.
6- کما نصّ علیه فی النهایة 2- 112، و القاموس 2- 28، و مجمع البحرین 3- 301 من دون کلمة فی الأصل.
7- کما ذکره فی الصحاح 1- 340، و النهایة 4- 297، و المصباح المنیر 2- 260.

از نزول آیه ی (نفی فرزند بودن فرزندخوانده) به زید فرزند خوانده پیامبر (ص)، زید بن محمد می گفتند از اینرو از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که درباره ی این آیه شریفه (الم غُلِبَتِ الرُّومُ ...)(1) فرمودند: مقصود از رومیان در اینجا همان بنی امیه است.

براساس این روایت نسب عثمان ، معاویه و سایر بنی امیه مشخص می گردد و می توان گفت آن دو صلاحیت خلافت را نداشتند چرا که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود : همانا ائمه از قریش خواهند بود.

می گویم: ابن ابی الحدید در اواخر جلد پانزدهم کتابش شرح نهج البلاغه(2) بخش گسترده ای را به مفاخره میان بنی هاشم و بنی امیه اختصاص داده است و به ناشایستگی بنی امیه نیز اشاره کرده که ما به دلیل اجتناب از طولانی شدن سخن و خروج از مقصود کتاب به آن اشاره نمی کنیم.

و صاحب کتاب الزام النواصب(3) گوید:

امیه از فرزندان عبدالشمس نبود بلکه تنها غلامی رومی بود که عبدالشمس او را به فرزندان خود ملحق کرده و نسب او را نیز به خود برگرداند و بنی امیه هم از قریش نیستند، بلکه به قریش ملحق شده اند و کلام امام علی علیه السلام نیز این موضوع را تائید می کند که فرمودند : بنی امیه خود را به قریش چسبانده اند و نسب آنها به عبدالمناف نمی رسد و این موضوعی بود که حتی معاویه هم نتوانست آن را انکار کند.

ص: 544


1- 1. الروم/ 1-2
2- 2. شرح نهج البلاغه 15 : 198-295
3- 3. الزام النواصب، صلّی الله علیه و آله و سلم 104- 105

و البرهة: مدّة من الزّمان لها طول (1)

ثم یلفظونها .. أی یرمونها (2)

«51»

نَهْجٌ (3)مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی ذِکْرِ الْمَلَاحِمِ: یَعْطِفُ الْهَوَی عَلَی الْهُدَی (4)إِذَا عَطَفُوا الْهُدَی عَلَی الْهَوَی، وَ یَعْطِفُ الرَّأْیَ عَلَی الْقُرْآنِ إِذَا عَطَفُوا الْقُرْآنَ عَلَی الرَّأْیِ.

مِنْهَا (5)حَتَّی تَقُومَ الْحَرْبُ بِکُمْ عَلَی سَاقٍ بَادِیاً نَوَاجِذُهَا (6)، مَمْلُوءَةً أَخْلَافُهَا، حُلْواً رَضَاعُهَا، عَلْقَماً عَاقِبَتُهَا، أَلَا وَ فِی غَدٍ وَ سَیَأْتِی غَدٌ بِمَا لَا تَعْرِفُونَ یَأْخُذُ الْوَالِی مِنْ غَیْرِهَا عُمَّالَهَا عَلَی مَسَاوِی أَعْمَالِهَا، وَ تُخْرِجُ لَهُ الْأَرْضُ أَفَالِیذَ کَبِدِهَا، وَ تُلْقِی إِلَیْهِ سِلْماً مَقَالِیدَهَا، فَیُرِیکُمْ کَیْفَ عَدْلُ السِّیرَةِ، وَ یُحْیِی مَیِّتَ الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ.

مِنْهَا: کَأَنِّی بِهِ قَدْ نَعَقَ بِالشَّامِ وَ فَحَصَ بِرَایَاتِهِ فِی ضَوَاحِی کُوفَانَ، فَعَطَفَ

ص: 549


1- قاله فی مجمع البحرین 6- 343، و انظر: القاموس 4- 281.
2- صرّح به فی القاموس 2- 399، و الصحاح 3- 1179، و انظر: مجمع البحرین 4- 291.
3- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 21، صبحی صالح: 195، خطبة: 138.
4- قال ابن میثم فی شرحه علی النّهج 3- 168: أقول: الإشارة فی هذا الفصل إلی وصف الإمام المنتظر فی آخر الزّمان الموعود به فی الخبر و الأثر. فقوله: یعطف الهوی علی الهدی .. أی یردّ النّفوس الحائرة عن سبیل اللّه المتّبعة لظلمات أهوائها عن طرقها الفاسدة و مذاهبها المختلفة إلی سلوک سبیله و اتّباع أنوار هداه، و ذلک إذا ارتدّت تلک النّفوس عن اتّباع أنوار هدی اللّه فی سبیله الواضح إلی اتّباع أهوائها فی آخر الزّمان، و حین ضعّفت الشّریعة و زعمت أنّ الحقّ و الهدی هو ذلک. و کذلک قوله: و یعطف الرّأی علی القرآن إذا عطفوا القرآن علی الرّأی .. أی یردّ علی کلّ رأی رآه غیره إلی القرآن فیحملهم علی ما وافقه منها دون ما خالفه، و ذلک إذا تأوّل النّاس القرآن و حملوه علی آرائهم و ردّوه إلی أهوائهم کما علیه المذاهب المتفرّقة من فرق الإسلام کلّ علی ما خیّل إلیه، و کلّ یزعم أنّ الحقّ الّذی یشهد به القرآن هو ما رآه و أنّه لا حقّ وراءه سواه.
5- فی نهج البلاغة- صبحی-: و منها.
6- فی شرح ابن میثم: نواجدها، و هو الظّاهر.

روایت48.

نهج البلاغه(1): این سخنی از امام علی علیه السلام است که فرمود: به خدا سوگند بنی امیه همچنان ادامه می دهند تا بدانجا که هر حرامی را حلال نمایند و هر پیمانی را که بسته اند بشکنند و هیچ خانه و خیمه ی پشمینی در روستاها و بیابانها نماند مگر آنکه ظلمشان را به خود ببیند و رفتار بد ایشان به آن آسیب رساند و کار بدانجا رسد که دو گروه بگریند: گروهی بردینشان و گروهی بر دنیایشان و به گونه ای شود که یاری خواستن یک نفر شما از یک نفر آن ها مانند یاری خواستن برده از اربابش باشد که درحضور ارباب مطیع اوست و در غیابش بدگوی او، تا اینکه صبورترین افرادِ شما نسبت به سختی ها کسی است که بیشترین امید را نسبت به خداوند متعال دارد پس اگر خدا به شما عافیت بخشید به آن دل خوش دارید و اگر به گرفتاری مبتلا شدید شکیبایی ورزید که عاقبت از آنِ پرهیزگاران است(2).

5. سطر از توضیح حذف شده

ص: 545


1- 1. نهج البلاغه: خطبه 98
2- ( 5) و شرح آنرا در شرح نهج البلاغة ابن أبی الحدید 7- 78، و شرح ابن میثم 4- 409، و منهاج البراعة 1- 430، و غیره ببینید.

عَلَیْهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ (1)، وَ فَرَشَ الْأَرْضَ بِالرُّءُوسِ، قَدْ فَغَرَتْ فَاغِرَتُهُ وَ ثَقُلَتْ فِی الْأَرْضِ وَطْأَتُهُ، بَعِیدَ الْجَوْلَةِ، عَظِیمَ الصَّوْلَةِ، وَ اللَّهِ لَیُشَرِّدَنَّکُمْ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْکُمْ إِلَّا قَلِیلُ (2)کَالْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ، فَلَا تَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّی تَئُوبَ إِلَی الْعَرَبِ عَوَازِبُ أَحْلَامِهَا فَالْزَمُوا السُّنَنَ الْقَائِمَةَ وَ الْآثَارَ الْبَیِّنَةَ، وَ الْعَهْدَ الْقَرِیبَ الَّذِی عَلَیْهِ بَاقِی النُّبُوَّةِ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ الشَّیْطَانَ إِنَّمَا یُسَنِّی لَکُمْ طُرُقَهُ لِتَتَّبِعُوا عَقِبَهُ (3)

إیضاح

لعلّ أوّل الکلام إشارة إلی ظهور القائم علیه السلام، و کذا قوله: و سیأتی غد و ما قبله .. إلی الفترة التی تظهر قبل القائم علیه السلام.

و قیام الحرب علی ساق: کنایة عن شدّتها، و قیل الساق: الشّدّة (4)

و بدو نواجذها (5)عن الضحک تهکّما .. عن بلوغ الحرب غایتها، کما أنّ غایة الضحک أن تبدو النواجذ.

و الأخلاف للنّاقة (6)حلمات الضّرع (7)، و إنّما قال علیه السلام: حلوا رضاعها لأنّ أهل النجدة فی أوّل الحرب یقبلون علیها، و مرارة عاقبتها لأنّها القتل، و لأنّ مصیر أکثرهم إلی النار، و المنصوبات الأربعة (8)أحوال، و المرفوع بعد

ص: 550


1- الضّروس: النّاقة السّیّئة الخلق تعضّ حالبها، کما فی القاموس 2- 225.
2- فی البحار المطبوع: قلیل منکم.
3- و انظر شرح الخطبة فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 40، و ابن میثم فی شرحه النّهج 3- 168 و ما بعدها، و منهاج البراعة 2- 56، و غیرها.
4- قاله فی الصحاح 4- 1499، و القاموس 3- 247.
5- قال فی النهایة 5- 20: النواجذ من الأسنان: الضواحک، و هی التی تبدو عند الضحک، و الأکثر الأشهر أنّها أقصی الأسنان. و مثله فی مجمع البحرین 3- 190.
6- فی ک: الناقة.
7- کما فی الصحاح 4- 1355، و القاموس 3- 136.
8- و هی: بادیا، و مملوة، و حلوا، و علقما.

توضیح

لا یزالون.. فاعل و خبر آن را که بنی امیه ستمگر خواهند ماند، است حذف کرده و لفظ حتی و ما بعدها، جانشین خبر شده است. و گویند: نبا به منزله : یعنی محل اقامتش او را خوشایند نیفتاد و آزارش رساند. و سوء رعتهم یعنی تقوا و پرهیزکاری ایشان درخور و سزاوار نبود و عرب گوید: ورع یرع ورعا و رعة به کسر راء در ماضی و مضارع . و نیز روایت شده: سوء رعیهم. و این قول حضرت علیه السلام: نصرة احدکم .. یعنی انتقام او از کسی از شما که اضافه مصدر به فاعلش است و گفته اند که مصدر در هر دو مورد مضاف به مفعولش است و مفهوم کلام چنین است: تا آنکه یاری هر یک از این والیان در حق شما صورت گیرد. و من در هر دو مورد بر لفظ محذوفی وارد شده که بصورت من جانب احدکم و من جانب سیده است و این ضعیف است و نیازی به در تقدیر گرفتن نیست بلکه من در اینجا من ابتدائیه است.

روایت49.

نهج البلاغه(1): امام علی علیه السلام فرمود: خداوند پیامبر را در روزگاری به رسالت فرستاد که پیامبری نبود و سال ها بود که مردم در خواب غفلت به سر می بردند و رشته ی استوار دین از هم گسیخته بود پس پیامبر با کتابی که تصدیق کننده ی کتاب های آسمانی پیشین بود و نوری که بدان اقتدا شود به سوی مردم آمد. آن نور، قرآن است پس آن را به سخن آورید ولی هرگز سخن نمی گوید اما من شما را از آن با خبر می سازم : بدانید که علم آینده، خبر گذشته ، درمان دردتان و نظم زندگی شما در قرآن است.

و از اخبار آینده این است که در آن هنگام ( روزگار بنی امیه ) هیچ خانه و خیمه ای نمی ماند مگر آنکه ستمگران غم و اندوه و رنج و محنت را در آن وارد سازند. نه در آسمان عذرتان را بپذیرند و نه در زمین کسی به یاریتان برخیزد زیرا حکومت را به کسی سپردید که اهلش نبود و آن را در غیر جایگاهش قرار دادید. به زودی خداوند از ستمگران انتقام میگیرد : خوردنی را به خوردنی

ص: 546


1- . نهج البلاغه: خطبه 158

کلّ منها فاعل، و إنّما ارتفع عاقبتها بعد علقما مع أنّه اسم صریح لقیامه مقام اسم الفاعل کأنّه قال: مریرة عاقبتها (1)

قوله علیه السلام: ألا و فی غد .. قال ابن أبی الحدید: تمامه (2)

قوله علیه السلام: یأخذ الوالی .. و بین الکلام جملة اعتراضیه قد کان تقدّم ذکر طائفة من الناس کانت ذات ملک وافرة فذکر علیه السلام: أنّ الوالی یعنی القائم علیه السلام یأخذ عمّال هذه الطائفة علی سوء أعمالهم، و (علی) هاهنا متعلقة بیأخذ، و هی بمعنی یؤاخذ.

و الأفالیذ: جمع أفلاذ، و هی جمع فلذة و هی القطعة من الکبد (3)، کنایة عن الکنوز (4)الّتی تظهر للقائم علیه السلام، و قد فسّر قوله تعالی: (وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها) (5)بذلک فی بعض التفاسیر.

و قوله علیه السلام: سلما .. مصدر سدّ مسدّ الحال أو تمییز.

قوله علیه السلام: کأنّی به .. الظاهر أنّه (6)إشارة إلی السفیانی، و قال ابن أبی الحدید (7)إخبار عن عبد الملک بن مروان و ظهوره بالشام و ملکه بعد ذلک

ص: 551


1- العبارة مأخوذة من شرح ابن میثم علی النهج 3- 170. و کذا بعض ما قبلها و ما بعدها.
2- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 42.
3- کما قاله فی القاموس 1- 357، و الصحاح 2- 568.
4- نصّ علیه الفیروزآبادی فی القاموس المحیط 1- 357، و انظر: النهایة 3- 470.
5- الزلزلة: 2.
6- لا توجد فی ک: أنّه.
7- شرح ابن أبی الحدید 9- 47، و جاء فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 7- 99 ما نصّه: و هذا کنایة عن عبد الملک بن مروان، لأنّ هذه الصفات و الأمارات فیه أتمّ منها فی غیره، لأنّه قام بالشام حین دعا إلی نفسه و هو معنی نعیقه، و فحصت رایاته بالکوفة تارة حین شخص بنفسه إلی العراق و قتل مصعبا، و تارة لما استخلف الأمراء علی الکوفة کبشر بن مروان أخیه و غیره حتّی انتهی الأمر إلی الحجّاج، و هو زمان اشتداد شکیمة عبد الملک و ثقل وطأته، و حینئذ صعب الأمر جدّا، و تفاقمت الفتن مع الخوارج و عبد الرحمن بن الأشعث، فلمّا کمل أمر عبد الملک- و هو معنی «أینع زرعه»- هلک، و عقدت رایات الفتن المعضلة من بعده کحروب أولاده مع بنی المهلّب، و کحروبهم مع زید بن علیّ علیه السلام، و کالفتن الکائنة بالکوفة أیّام یوسف بن عمر و خالد القسری و عمر بن هبیرة و غیرهم، و ما جری فیها من الظلم و استئصال الأموال و ذهاب النفوس .. إلی آخره ..

و نوشیدنی را به نوشیدنی و در برابر هر طعام گوارا لقمه ایی تلخ و در برابر هر جرعه ی شیرین جامی جانگداز و زهرآگین ، درونشان بیمناک و بیرونشان در معرض تیغ تیز. آنان مرکب خطاها و شتران بارکش گناهانند. سوگند می خورم و سوگند که بنی امیه پس از من امارت را مانند خلط سینه ایی که بیرون اندازند، رها کنند و سپس شب و روز از پی هم می آیند ولی آنان هرگز مزه ی حکومت را نچشند و طعمش را در نیابند.

توضیح

در این هنگام امام علیه السلام از حکومت بنی امیه بعد از خودش خبر می دهد و درباره چگونگی از بین رفتن حکومت آنها در اوج وخامت فسادشان در زمین توضیح می دهد.

ص: 547

العراق، و ما قتل من العرب فیها أیّام عبد الرحمن بن الأشعث، و قتله أیّام مصعب ابن الزبیر.

و قال: مفعول فحص محذوف .. أی فحص الناس برایاته، أی نحّاهم و قلّبهم یمینا و شمالا.

و ضواحی کوفان .. ما قرب (1)منها من القری (2)، و قد سار لقتال مصعب بعد أن قتل المصعب المختار، فالتقوا بأرض مسکن من نواحی الکوفة.

قد فغرت فاغرته .. أی انفتح فوه، و یقال: فغر فاه یتعدّی و لا یتعدّی (3)

و ثقل وطائه .. کنایة عن شدّة ظلمه و جوره.

بعید الجولة .. أی جولان خیوله و جیوشه فی البلاد، فیکون کنایة عن اتّساع ملکه، أو جولان رجاله فی الحرب بحیث لا یتعقّبه السکون.

و شرد البعیر .. نفر (4)و ذهب فی الأرض.

و عوازب أحلامها .. أی ما ذهب و غاب من عقولها (5)

و قال ابن میثم رحمه اللّه (6)فإن قلت: قوله علیه السلام: حتی تئوب ..

ص: 552


1- فی س: ما قریب.
2- قال فی الصحاح 6- 2406: ضاحیة کلّ شی ء: ناحیته البارزة، و یقال: هم ینزلون الضواحی. و قال فی النهایة 3- 78: و ضاحیة مضر .. أی أهل البادیة منهم، و جمع الضاحیة: ضواح. و قال فی القاموس 4- 354: و ضواحیک: ما برز منک للشمس کالکتفین و المنکبین، و من الحوض نواحیه، و من الروم ما ظهر من بلادهم.
3- کما ذکره فی القاموس 2- 110، و الصحاح 2- 782.
4- کما فی مجمع البحرین 3- 77، و الصحاح 2- 494، و القاموس 1- 305.
5- قال فی النهایة 3- 227: و الحلوم عوازب: جمع عازب .. أی أنّها خالیة بعیدة العقول. و قال قبل ذلک: عزب .. أی بعد، و عزب: إذا أبعد. و مثله فی لسان العرب 1- 597، و قال فیه 1- 596: عزب عنه .. ذهب، و عزب یعزب: إذا غاب.
6- شرح نهج البلاغة لابن میثم 3- 174، باختلاف کثیر و تصرّف.

و ابن ابی الحدید (1) در باره این جمله امام علیه السلام که فرمود : بنی امیه هرگز مزه حکومت را نچشند و طعمش را در نیابند. گوید: شاید شخصی درباره این کلام بپرسد که بنی امیه پس از حکومت هاشمیان برای مدتی طولانی در مغرب حکومت کردند، آیا این مسئله تناقضی با کلام امام علیه السلام ندارد؟ در پاسخ باید گفت که حکومت عراق و حجاز اهمیت زیادی داشته و مناطق دورافتاده به حساب نمی آمده است.

میگویم: شاید منظور امام علیه السلام حکومت معروف خاندان بنی امیه بوده که منقطع شده و دیگر به آنان بازنگشت و بنابراین حکومت سفیانی موعود را باید جدای از بنی امیه بدانیم.

روایت50.

. نهج البلاغه (2): امام علی علیه السلام در خطبه ای فرمود : تا آنجا که برخی از شما گمان می کنند که دنیا به کام بنی امیه است سودش را به آنها می رساند و آنان را بر آبشخور گوارای خود وارد می کند و تازیانه و شمشیر آنان از این امت برداشته نمی شود. کسی که چنین پندارد، در اشتباه است بلکه حکومت و کامیابی بنی امیه مانند جرعه آبی است که گواراییش در تشنگی آنهاست، آن را می چشند و سپس تمام آن را یکجا بیرون می ریزند.

بیان

المنح: العطاء (3)

و الدّرّ فی الأصل-: اللّبن (4)، ثم استعمل فی کلّ خیر.

و مجّ الشّراب: قذفه من فیه (5)، کنّی علیه السلام بکونها مطعومة لهم عن تلذّذهم بها مدّة ملکهم و بکونها ملفوظة من فیهم عن زوالها عنهم.

ص: 548


1- 1. شرح نهج البلاغه 9 :220
2- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 1: 155- پایان خطبه، صبحی صالح: 120 خطبة: 87
3- کذا جاء فی مجمع البحرین 2- 415، و الصحاح 1- 408.
4- کما نصّ علیه فی النهایة 2- 112، و القاموس 2- 28، و مجمع البحرین 3- 301 من دون کلمة فی الأصل.
5- کما ذکره فی الصحاح 1- 340، و النهایة 4- 297، و المصباح المنیر 2- 260.

یدلّ علی انقطاع تلک الدولة بظهور العرب (1)، و عبد الملک مات و قام بعده بنوه بالدولة (2)

قلت: الغایة لیست غایة (3)لدولة عبد الملک بل غایة لکونهم لا یزالون مشرّدین فی البلاد مقهورین، و ذلک الانقهار و إن کان أصله من عبد الملک إلّا أنّه استمرّ فی زمان أولاده إلی حین انقضاء دولتهم. و قال بعض الشارحین: إنّ ملک أولاده ملکه.

و هذا جواب من لم یتدبّر فی کلامه علیه السلام.

و العرب هاهنا هم بنو العباس و من معهم من العرب أیّام ظهور دولتهم کقحطبة بن شبیب البطائی و ابنیه حمید و الحسن، و کبنی رزیق (4)منهم طاهر بن الحسین و إسحاق بن إبراهیم و غیرهم من العرب. و قیل: إنّ أبا مسلم أصله عربی.

قوله علیه السلام: و العهد القریب.

قال ابن أبی الحدید (5).. أی عهده و أیّامه علیه السلام، و کأنّه (6)دفع لما عساه یتوهّمونه من أنّه إذا آبت إلی العرب عوازب أحلامها فیجب علیهم اتّباع الدولة الجدیدة فی کل ما تفعله (7)، فوصّاهم

ص: 553


1- فی المصدر زیادة: و عود عوازب أحلامها.
2- فی شرح ابن میثم زیادة: و لم یزل الملک عنه بظهور العرب، فأین فائدة الغایة؟.
3- لا توجد فی س: لیست غایة.
4- فی س: رزین.
5- فی شرحه علی نهج البلاغة 9- 48، و نصّ العبارة هی: و العهد القریب الذی علیه باقی النبوّة یعنی عهده و أیّامه علیه السلام- و کأنّه خاف من أن یکون بإخباره لهم بأنّ دولة هذا الجبّار ستنقض إذا آبت إلی العرب عوازب أحلامها، کالأمر لهم باتّباع ولاة الدولة الجدیدة فی کلّ ما تفصله، فاستظهر علیهم بهذه الوصیّة، و قال لهم: إذا ابتذلت الدولة، فالزموا الکتاب و السنّة، و العهد الذی فارقتکم علیه.
6- فی ک: کان.
7- فی س: تفعلهم.

و البرهة: مدّة من الزّمان لها طول (1)

ثم یلفظونها .. أی یرمونها (2)

روایت51.

نهج البلاغه(3): امام علی علیه السلام در اشاره به حوادث مهم آینده می فرماید : زمانی که مردم هدایت را با هوای نفس خود سازگار و بر آن منطبق کرده اند او می آید و هوای نفس را به سوی هدایت معطوف می دارد و هنگامی که مردم قرآن را با رأی خود مطابق ساخته اند او می آید و رأی را تابع قرآن می نماید.

و نیز از این خطبه است: در آینده پیکار سختی میان شما پدید آید، پیکاری که چون درنده ای خشمگین دندانهایش را بنماید، با پستان هایی پر شیر که مکیدن آن شیرین ولی سرانجامش تلخ است. و آگاه باشید که فردا - و به زودی فردا با حوادثی که از آن بی خبرید می آید- فرمانداری از سوی غیر ایشان، کارگزاران حکومت آنانرا به خاطر اعمال نادرستشان مؤاخذه می کند و زمین گنجینه هایش را برای او چون پاره های جگرش بیرون افکند و کلیدهای خود را تسلیم او کند. او به مردم نشان می دهد که سیره ی عادلانه چگونه است و کتاب و سنت را که در جامعه مرده بود زنده می سازد.

از این خطبه است: گویا می بینم که مردی در شام فریاد برآورده و پرچمهایش را برافراشته و برای راندن مردم، گرد کوفه به گردش در آورده

ص: 549


1- قاله فی مجمع البحرین 6- 343، و انظر: القاموس 4- 281.
2- صرّح به فی القاموس 2- 399، و الصحاح 3- 1179، و انظر: مجمع البحرین 4- 291.
3- . نهج البلاغة- محمّد عبده- 2: 21، صبحی صالح: 195، خطبة: 138

بأنّه إذا تبدّلت الدولة فالزموا الکتاب و السنّة و العهد الذی فارقتکم علیه.

قوله علیه السلام: إنّما یسنّی .. أی یسهّل (1)

«52»

کا (2)أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیُّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ، عَنْ أَبِی رَوْحٍ فَرَجِ بْنِ قُرَّةَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْمَدِینَةِ (3)فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ، ثُمَّ قَالَ:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَقْصِمْ جَبَّارِی دَهْرٍ (4)إِلَّا مِنْ بَعْدِ تَمْهِیلٍ وَ رَخَاءٍ، وَ لَمْ یَجْبُرْ (5)کَسْرَ عَظْمٍ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بَعْدَ أَزْلٍ وَ بَلَاءٍ.

أَیُّهَا النَّاسُ! فِی (6)دُونِ مَا اسْتَقْبَلْتُمْ مِنْ خَطْبٍ (7)وَ اسْتَدْبَرْتُمْ مِنْ خَطْبٍ مُعْتَبَرٌ، وَ مَا کُلُّ ذِی قَلْبٍ بِلَبِیبٍ، وَ لَا کُلُّ ذِی سَمْعٍ بِسَمِیعٍ، وَ لَا کُلُّ ذِی نَاظِرِ عَیْنٍ بِبَصِیرٍ.

عِبَادَ اللَّهِ! أَحْسِنُوا فِیمَا یُعِینُکُمُ (8)النَّظَرَ فِیهِ، ثُمَّ انْظُرُوا إِلَی عَرَصَاتِ مَنْ قَدْ أَفَادَهُ (9)اللَّهُ بِعِلْمِهِ کَانُوا عَلَی سُنَّةٍ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ أَهْلَ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ

ص: 554


1- قاله فی القاموس 4- 345، و النهایة 2- 415، و غیرهما.
2- الکافی الرّوضة- 8- 63- 66 حدیث 22.
3- و بهذا المضمون ورد فی نهج البلاغة- محمّد عبده- 1- 155، صبحی صالح: 121 خطبة: 88، فراجع، إذ لم نذکر الفروق بینها و بین المصدر. و جاء فی إرشاد المفید: 155- 156.
4- فی ک زیادة: قطّ.
5- جاء فی حاشیة ک: و لم یجبر عظم أحد. نهج.
6- فی ک نسخة بدل: و فی.
7- فی الکافی: عطب.
8- قد تقرأ فی البحار بصعوبة: یعنیکم، و هو الظّاهر.
9- فی المصدر: أقاده.

همچون شتری سرکش به سوی کوفه می آید و زمین را از سرهای بریده فرش می کند و دهانش را برای بلعیدن می گشاید و پاهایش را سخت و سنگین بر زمین می کوبد. تاخت و تازش گسترده و یورشهایش دهشتناک است. به خدا سوگند او شما را در این سو و آن سوی زمین می پراکند تا از شما جز به مقدار اندکی چون سرمه در چشم باقی نماند. همواره بر آن حال خواهید بود تا اینکه عرب بر سر عقل آید پس سنت های برقرار را به کار گیرید و آثار روشن و پیمان نزدیکی که بقای نبوت و استمرارش به آن است را رعایت کنید و بدانید که شیطان راه های خویش را برای شما هموار می سازد تا در پی او گام بردارید.

توضیح

شاید امام علیه السلام در ابتدای کلام به ظهور حضرت قائم علیه السلام اشاره دارد و همچنین این سخن که: به زودی فردا با حوادثی که از آن بی خبرید می آید، ممکن است مقصود همان حوادث قبل از ظهور حضرت حجت علیه السلام باشد.

و قیام الحرب علی ساق: بر پای ایستادن جنگ کنایه از شدت آن است و گفته اند که ساق بمعنی شدت است. (1)

و نمایان بودن دندان ها نیز اشاره به رسیدن جنگ به اوج خود دارد؛ چرا که اوج لبخند نیز نمایان شدن دندان هاست و اخلاف ناقه بمعنی نوک شیردان آن است. (2) و شیرین بودن شیر پستانها را نیز از آنرو بیان داشته که در ابتدای نبرد یاریگران زیادی بسوی میدان جنگ می آیند و اما پایان جنگ بسیار تلخ و ناگوار است چرا که در پایان جنگ علاوه بر کشته شدن آتش دوزخ نیز نصیبشان می گردد . هر چهار کلمه منصوب بعنی بادیا، و مملوة، و حلوا، و علقما حال هستند و کلمه مرفوع بعد از هر

ص: 550


1- . الصحاح 4- 1499، و القاموس 3- 247.
2- . الصحاح 4- 1355، و القاموس 3- 136.

وَ مَقامٍ کَرِیمٍ، (1)ثُمَّ انْظُرُوا بِمَا خَتَمَ اللَّهُ لَهُمْ بَعْدَ النَّضْرَةِ وَ السُّرُورِ، وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ لِمَنْ صَبَرَ مِنْکُمُ الْعَافِیَةُ (2)فِی الْجِنَانِ وَ اللَّهِ مُخَلَّدُونَ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ، فَیَا عَجَباً! وَ مَا لِیَ لَا أَعْجَبُ مِنْ خَطَإِ هَذِهِ الْفِرَقِ عَلَی اخْتِلَافِ حُجَجِهَا فِی دِینِهَا لَا یَقْتَفُونَ (3)أَثَرَ نَبِیٍّ وَ لَا یَقْتَدُونَ بِعَمَلِ وَصِیٍّ، وَ لَا یُؤْمِنُونَ بِغَیْبٍ، وَ لَا یَعْفُونَ عَنْ عَیْبٍ (4)، الْمَعْرُوفُ فِیهِمْ مَا عَرَفُوا وَ الْمُنْکَرُ عِنْدَهُمْ مَا أَنْکَرُوا (5)، وَ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ أَخَذَ مِنْهَا فِیمَا یَرَی بِعُرًی وَثِیقَاتٍ وَ أَسْبَابٍ مُحْکَمَاتٍ، فَلَا یَزَالُونَ بِجَوْرٍ وَ لَنْ یَزْدَادُوا إِلَّا خَطَأً، لَا یَنَالُونَ تَقَرُّباً وَ لَنْ یَزْدَادُوا إِلَّا بُعْداً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، أُنْسُ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ، وَ تَصْدِیقُ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ، کُلُّ ذَلِکَ وَحْشَةً مِمَّا وَرَّثَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نُفُوراً مِمَّا أَدَّی إِلَیْهِمْ مِنْ أَخْبَارِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، أَهْلُ حَسَرَاتٍ، وَ کُهُوفُ شُبُهَاتٍ، وَ أَهْلُ عَشَوَاتٍ وَ ضَلَالَةٍ وَ رِیبَةٍ، مَنْ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ وَ رَأْیِهِ فَهُوَ مَأْمُونٌ عِنْدَ مَنْ یَجْهَلُهُ غَیْرُ الْمُتَّهَمِ عِنْدَ مَنْ لَا یَعْرِفُهُ، فَمَا أَشْبَهَ هَؤُلَاءِ بِأَنْعَامٍ قَدْ غَابَ عَنْهَا رِعَاؤُهَا، وَ وَا أَسَفَی مِنْ فَعَلَاتِ شِیعَتِی مِنْ بَعْدِ قُرْبِ مَوَدَّتِهَا الْیَوْمَ، کَیْفَ یَسْتَذِلُّ بَعْدِی بَعْضُهَا بَعْضاً، وَ کَیْفَ یَقْتُلُ بَعْضُهَا بَعْضاً، الْمُتَشَتِّتَةِ غَداً عَنِ الْأَصْلِ النَّازِلَةِ بِالْفَرْعِ، الْمُؤَمِّلَةِ الْفَتْحَ مِنْ غَیْرِ جِهَتِهِ، کُلُّ حِزْبٍ مِنْهُمْ أَخَذَ مِنْهُ بِغُصْنٍ أَیْنَمَا مَالَ الْغُصْنُ مَالَ مَعَهُ، مَعَ أَنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ یَسْتَجْمِعُ هَؤُلَاءِ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّةَ کَمَا یَجْمَعُ قَزَعَ (6)الْخَرِیفِ یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَجْعَلُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ، ثُمَّ یَفْتَحُ لَهُمْ أَبْوَاباً یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَشَارِهِمْ (7)کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ سَیْلِ الْعَرِمِ

ص: 555


1- لا توجد فی س: و عیون.
2- فی المصدر: العاقبة.
3- فی حاشیة ک: لا یقتصّون. نهج، و هو الّذی جاء فی الکافی.
4- جاء فی حاشیة ک: یعملون فی الشّبهات و یسیرون فی الشّهوات. نهج.
5- جاء فی حاشیة ک: مفزعهم فی المعضلات إلی أنفسهم، و تعویلهم فی المهمّات إلی آرائهم، کأنّ کلّ امرئ .. إلی آخره. نهج.
6- فی س: فرق.
7- فی المصدر: مستثارهم.

یک فاعل است و عاقبتها پس از علقما با وجود اینکه اسم صریح است، از آنرو مرفوع گشته که در جای اسم فاعل نشسته است و گویی گفته است: مریرة عاقبتها(1).

وابن ابی الحدید(2) گوید: منظور امام علیه السلام از فردا که بدان اشاره می کند: الا و فی غد .. منظور پس از آنکه رخدادهای فرداها به سر آید یعنی در فرداهای پس از اتمام این غائله ها.

و قول حضرت علیه السلام: یاخذ الوالی.. در میان این کلام جمله ای معترضه هست که گروهی از مردم که ملک و فرمانروایی گسترده داشتند، نامشان به میان آمده بود و امام علیه السلام می فرماید: که والی یعنی حضرت قائم علیه السلام مزدوران این طایفه را بخاطر بدکرداریهایشان مجازات خواهد کرد و لفظ علی در اینجا متعلق به یاخذ است و بمعنی مواخذه کردن است.

و پاره های جگر در اینجا کنایه از گنج هایی است که زمین برای حضرت قائم علیه السلام نمایان می کند و این آیه شریفه (وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها) (3) -: و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند)، نیز به همین موضوع اشاره دارد و در برخی از تفاسیر قرآن هم اینگونه تفسیر شده است. و لفظ سلما مصدر است که جانشین حال یا تمییز شده است.

واین جمله امام که گوید : گویی می بینم که مردی در شام فریاد برآورده است. آن طور که از ظاهرش بر می­آید اشاره به سفیانی دارد ولی ابن أبی الحدید(4)

گوید: اشاره به عبدالملک بن مروان دارد که در شام قدرت یافت و پس از شام

ص: 551


1- . این عبارت از شرح ابن میثم بر نهج البلاغه 3- 170 گرفته شده و همچنین برخی مطالب قبل و بعد این کلام.
2- . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، 9 : 42
3- . الزلزال/ 2
4- . شرح نهج البلاغه 9 : 47 و در شرح نهج البلاغة ابن أبی الحدید 7- 99 چنین آمده است: و این کنایه از عبد الملک بن مروان است چرا که این نشانه ها و صفات در او بیش از دیگران هویداست چرا که وی در شام بر پای ایستاد و مردم را به خود فراخواند و این مفهوم عرعر اوست و پرچمهای او یکبار وقتی که خود را به عراق رساند و مصعب را کشت، در کوفه دیده شد و یک بار هم زمانی که امیرانی نظیر بشر بن مروان برادرش و دیگرانی که سرانجام به حجاج ختم گشت، را به امارت عراق منصوب گرداند و این دوره محکم گشتن سیطره عبد الملک و سنگینی گام او بر گرده مردمان بود و در این زمان کار بس دشوار گشت و فتنه ها با خوارج و با عبد الرحمن بن الأشعث بسیار وخیم گشت و زمانی که وضعیت عبد الملک به این حد از شدت رسید – و این معنی عبارت اینع زرعه: کشت او رسید- هلاک گشت و پرچم فتنه های خانمان برانداز پس از او نظیر جنگهای فرزندانش با بنی المهلب و جنگهایشان با زید بن علی علیه السلام و نیز فتنهایی که در زمان یوسف بن عمر و خالد القسری و عمر بن هبیرة و دیگران، درگرفت و ستمها و ریشه کنی و نابودی اموال مسلمین و از دست رفتن جانهایی بسیار و ... را در پی داشت، به اهتزاز در آمد.

حَیْثُ بَعَثَ عَلَیْهِ فَأْرَةً فَلَمْ تَثْبُتْ (1)عَلَیْهِ أَکَمَةٌ وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَصُّ طَوْرٍ یُذَعْذِعُهُمُ (2)اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَةٍ ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ وَ یُمَکِّنُ مِنْ (3)قَوْمٍ لِدِیَارِ قَوْمٍ تَشْرِیداً لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ لِکَیْلَا یَغْتَصِبُوا مَا غَصَبُوا، یُضَعْضِعُ اللَّهُ بِهِمْ رُکْناً، وَ یَنْقُضُ بِهِمْ طَیَّ الْجَنَادِلِ مِنْ إِرَمَ، وَ یَمْلَأُ مِنْهُمْ بُطْنَانَ الزَّیْتُونِ، فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَیَکُونَنَّ ذَلِکَ، وَ کَأَنِّی أَسْمَعُ صَهِیلَ خَیْلِهِمْ، وَ طَمْطَمَةَ رِجَالِهِمْ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمَکُّنِ (4)فِی الْبِلَادِ کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَةُ عَلَی النَّارِ، مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ مَاتَ ضَالًّا، وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُفْضِی مِنْهُمْ مَنْ دَرَجَ، وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَنْ تَابَ، وَ لَعَلَّ اللَّهَ یَجْمَعُ شِیعَتِی بَعْدَ التَّشَتُّتِ لِشَرِّ یَوْمٍ لِهَؤُلَاءِ، وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْخِیَرَةُ، بَلْ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ وَ الْأَمْرُ جَمِیعاً.

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ الْمُنْتَحِلِینَ لِلْإِمَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِهَا کَثِیرٌ، وَ لَوْ لَمْ تَخَاذَلُوا (5)عَنْ مُرِّ الْحَقِّ وَ لَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوْهِینِ الْبَاطِلِ لَمْ یَتَشَجَّعْ عَلَیْکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ، وَ لَمْ یَقُومَنَّ قَوِیٌّ عَلَیْکُمْ وَ عَلَی هَضْمِ الطَّاعَةِ وَ إِزْوَائِهَا عَنْ أَهْلِهَا، لَکِنْ تِهْتُمْ کَمَا تَاهَتْ بَنُو (6)إِسْرَائِیلَ عَلَی عَهْدِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ لَعَمْرِی أَیْضاً غفر [لَیُضَاعَفَنَ عَلَیْکُمُ (7)التِّیهُ مِنْ بَعْدِی أَضْعَافَ مَا تَاهَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ، وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ قَدِ اسْتَکْمَلْتُمْ مِنْ بَعْدِی مُدَّةَ سُلْطَانِ بَنِی أُمَیَّةَ لَقَدِ اجْتَمَعْتُمْ عَلَی سُلْطَانِ الدَّاعِی إِلَی الضَّلَالَةِ، وَ أَحْیَیْتُمُ الْبَاطِلَ، وَ خَلَّفْتُمُ الْحَقَّ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ، وَ قَطَعْتُمُ الْأَدْنَی مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ، وَ وَصَلْتُمُ

ص: 556


1- فی الکافی: یثبت.
2- فی المصدر: رض طود یذعذهم. و فی س: یزعزهم. و سیأتی فی بیانه: طود.
3- فی الکافی: بهم، بدلا من: من.
4- فی المصدر: التّمکین.
5- فی المصدر: تتخاذلوا.
6- فی ک: بنی، و هو خلاف الظّاهر.
7- فی الکافی: لیضاعفنّ، و فی ک: أ یضاعفنّ علیکم.

در زمان عبدالرحمن بن اشعث به سراغ عراق آمده و بسیاری از مردم را در آنجا قتل عام کرد و در زمان مصعب بن الزبیر کشته شد.

ومنظور از ضواحی کوفان: روستاهایی است که در اطراف کوفه وجود دارد و پس از آنکه مصعب مختار را به قتل رساند به جنگ با وی رفتند و در سرزمینی مسکونی از نواحی کوفه با هم برخورد کردند

و قد فغرت فاغرته: یعنی دهانش باز شد و این فعل هم بصورت متعدی و هم لازم بکار می رود.

و سنگین بودن گام او کنایه از شدت ظلم و ستم وی است. و این جمله که گوید : جولانگاهش وسیع است یعنی جولان و حضور سپاهیانش در آن سرزمین بسیار است و شاید هم اشاره به وسعت سرزمینش داشته باشد و یا گردش مردانش در میدان جنگ بگونه ای که به حالت سکون در نیایند .

و شرد البعیر یعنی رم کرد(1) و به سوی بیابانها رفت. و عوازب احلامها .. یعنی آن عقل و خردی که از دست داده اند و خبری از آن نیست(2).

ابن میثم (3) اگر بپرسی

این کلام امام علیه السلام که فرمود: همواره بر آن حال خواهید بود تا اینکه عرب بر سر عقل آید .پاسخ آنست که:

ص: 552


1- . مجمع البحرین 3- 77، و الصحاح 2- 494، و القاموس 1- 305.
2- . در النهایة 3- 227 گوید: و الحلوم عوازب: جمع عازب .. یعنی اینکه اندیشه ایشان خالی از هر خردی است و پیش از آن گوید عزب یعنی دور شد و نظیر آن در لسان العرب 1- 597 آمده و در ان می گوید: 1- 596: عزب عنه .. از دست داد ، و عزب یعزب: غایب گشت.
3- . شرح نهج البلاغه 3 : 174 با تفاوت بسیار

الْأَبْعَدَ مِنْ أَبْنَاءِ الْحَرْبِ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ قَدْ ذَابَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ لَدَنَا التَّمْحِیصُ لِلْجَزَاءِ، وَ قَرُبَ الْوَعْدُ، وَ انْقَضَتِ الْمُدَّةُ، وَ بَدَا لَکُمُ النَّجْمُ ذُو الذَّنَبِ (1)مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ (2)وَ لَاحَ لَکُمُ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ، فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَرَاجِعُوا التَّوْبَةَ، وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمْ طَالِعَ الْمَشْرِقِ سَلَکَ بِکُمْ مَنَاهِجَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَدَاوَیْتُمْ مِنَ الْعَمَی وَ الصَّمَمِ وَ الْبَکَمِ، وَ کُفِیتُمْ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ التَّعَسُّفِ، وَ نَبَذْتُمُ الثِّقْلَ الْقَادِحَ (3)عَنِ الْأَعْنَاقِ، وَ لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ أَبَی وَ ظَلَمَ وَ اعْتَسَفَ وَ أَخَذَ مَا لَیْسَ لَهُ، وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ

توضیح

فی دون ما استقبلتم .. الظاهر أنّ هذه الخطبة کانت بعد قتل عثمان و انعقاد البیعة له علیه السلام، و حدوث بعض مبادی الفتن، فالمراد بما استدبروه استیلاء خلفاء الجور و تمکّنهم ثم زوال دولتهم، و بما استقبلوه ما حدث من الفتن بعد خلافته علیه السلام، فإنّ التدبّر فیها یورث العلم بأنّ بناء الدنیا علی الباطل، و أنّ الحقّ لا یستقیم فیها، و أنّ الحقّ و الباطل کلیهما إلی فناء و انقضاء، أو المراد بما استدبروه ما وقع فی زمن الرسول صلّی اللّه علیه و آله أوّلا و آخرا، و بما استقبلوه ما کان بعده صلّی اللّه علیه و آله مطابقا للأحوال السابقة من غلبة الباطل أوّلا ثم مغلوبیّته ثانیا، و یحتمل أن یکون المراد بما یستقبل و ما یستدبر شیئا واحدا فإنّ ما یستقبل قبل وروده یستدبر بعد مضیّه، أو المراد بما یستقبلونه ما أمامهم من أحوال البرزخ و القیامة، و بما استدبروه ما مضی من أیّام عمرهم، و لا یخفی بعده.

فیما یعینکم (4)بالمهملة- .. أی یهمّکم (5)أو بالمعجمة.

ص: 557


1- فی ک: و الذنب.
2- فی س: الشّرق.
3- فی الکافی کما فی بیان المصنّف رحمه اللّه: الفادح.
4- کذا، و الظاهر: ما یعنیکم.
5- قاله فی النهایة 3- 314، و مجمع البحرین 1- 309، و الصحاح 6- 2440، کلّها فی مادة: عنی.

این جمله به از بین رفتن حکومتشان به وسیله عرب اشاره دارد کما اینکه عبدالملک پس از مدتی مرد و

فرزندانش به خلافت رسیدند. میگویم: این سرانجام تنها سرانجام حکومت عبدالملک نیست بلکه فرزندان او را نیز شامل می شود که همچنین در سرزمین عرب آواره و رانده و شکست خورده خواهند بود و این ناکامی گرچه از زمان عبد الملک آغاز گشت ولی در زمان فرزندانش تا لحظه نابودی حکومتشان ادامه یافت و برخی از شارحین گفته اند که ملک فرزندانش در واقع ملک وی قلمداد می گردد. و این پاسخی بود برای کسانی که در کلام امام علیه السلام تفکر نمی کنند.

و منظور از عرب در این کلام همان بنی عباس و همراهانشان است که در زمان شکل گیری حکومتشان به آنها کمک کردند همچون قحطبة بن شبیب البطائی و فرزندانش حمید و حسن و همچون بنی رزیق از جمله طاهر بن حسین و إسحاق بن ابراهیم و دیگر عربها و گفته شده ابومسلم نیز در اصل عرب بوده است.

وابن أبی الحدید (1) درباره ی این کلام امام علیه السلام که فرمود : پیمان نزدیکی که بسته اید را رعایت کنید که بقای نبوت و استمرارش نیز به آن است. گوید: امام علیه السلام به دوران خویش اشاره دارد چرا که می داند ممکن است از کلامشان برای مخاطب شبهه ایجاد شود و آن شبهه نیز می تواند این باشد: چون عرب بر سر عقل آید، پس در نتیجه باید از حکومت جدید پیروی کند و هر کاری را که آن حکومت کرد تأیید کند از اینرو امام علیه السلام برای رفع این شبهه به آنها وصیت می کند که

ص: 553


1- . شرح نهج البلاغه 9 : 48

و قوله علیه السلام: النظر فیه .. بدل اشتمال لقوله فیما یعینکم أو فاعل لقوله: یعینکم، بتقدیر الظرف (1)

من قد أقاده اللّه .. أی جعله قائدا (2)و مکّنه من الملک أو من القود (3)

و فی الإرشاد (4)أباده اللّه بعمله .. و هو أظهر.

بما ختم اللّه لهم .. الظرف صلة للختم قدم علیه .. أی انظروا بأیّ شی ء ختم لهم، أو الباء بمعنی فی، أو إلی، أو زائدة.

و اللّه مخلّدون .. خبر محذوف (5)و الجملة مبنیّة و مؤکّدة للسابقة أو استئنافیّة، کأنّه سأل عن عاقبتهم فقیل هم و اللّه مخلّدون.

وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ. أی مرجعها إلی حکمه، أو عاقبة الملک و الدولة و العزّة للّه و لمن طلب رضاه.

فیا عجبا بغیر تنوین و أصله: یا عجبی، أو بالتّنوین .. أی یا قوم اعجبوا عجبا، و الأوّل أظهر (6)

فی دینها .. متعلّق بالاختلاف، أو بالخطإ، أو بهما علی التنازع.

و المراد بالحجج (7)المذاهب و الطرق أو الدلائل علیها.

و لا یعفّون بالتشدید و کسر العین من العفّة، أو بالتخفیف و السکون من العفو.

المعروف فیهم ما عرفوا .. أی المعروف و المنکر تابعان لآرائهم و إن

ص: 558


1- فی س: النظر قبل الظرف، و خطّ علی: النظر قبل، فی ک، و هو الظاهر.
2- ذکره الطریحی رحمه اللّه فی مجمع البحرین 3- 133.
3- قال فی القاموس 1- 330: و أقاده خیلا .. أعطاه لیقودها، و القاتل بالقتیل: قتله به. و قال فی المصباح المنیر 2- 204: أقاد القاتل بالقتیل: قتله به قودا.
4- الإرشاد: 155.
5- أی محذوف مبتدؤه.
6- و قد قرّر الوجه الثانی فی مجمع البحرین 1- 115.
7- فی مطبوع البحار: الحجّ.

چون حکومت عوض شد پس به قرآن ، سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم و پیمانهایی که من تا لحظه مرگم با شما می بندم، پایبند باشید.

روایت52.

الکافی(1): احمد بن محمد کوفی با سندی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: روزی امام علی علیه السلام در مدینه خطبه خواند و بعد از حمد خداوند و درود و سلام بر پیامبرص فرمود: خداوند متعال تنها در صورتی ستمکاران را از بین می برد که به آنان فرصتی داده باشد و آسیب ها و مصائب ملتها را نیز تنها در صورتی اصلاح می کند که بلایی به آن ملت داده وآن ها را آزموده باشد.

ای مردم، در آن دشواریهایی که به سراغ شما خواهد آمد و در آن رویدادهای سختی که پشت سر گذاشته اید جای بس عبرتهاست و هر انسان صاحب دلی، خردمند نیست و هر کس که گوش دارد شنوا نیست و هر انسانی که چشم دارد بینا نیست.

ای بندگان خدا، در آنچه که توجه و دقت در آن یاریتان می کند، خوب تامل کنید سپس به پهنه سرزمین آن کسانی بنگرید که خداوند از سر علم خود ایشان را که بر شیوه فرعون رفتار می کردند، صاحب باغها، چشمه ها و مزارع نمود

ص: 554


1- . کافی 8 : 63- 66، حدیث 22

خالفت الواقع أو لشهواتهم، و لا یبالون بعدم موافقة الشریعة.

و کهوف شبهات .. أی تأوی إلیهم (1)

و العشوة: أن یرکب أمرا علی غیر بیان (2)

من وکله اللّه إلی نفسه .. أی بسبب إعراضه عن الحقّ، و هو مبتدأ.

و قوله: فهو مأمون خبره، و لعلّ المراد بالموصول أئمّة من قد ذمّهم سابقا لا أنفسهم.

من فعلات شیعتی .. أی من یتّبعنی الیوم ظاهرا.

کلّ حزب منهم أخذ بغصن .. أی لتفرّقهم عن أئمّة الحقّ صاروا شعبا شتّی کلّ منهم أخذ بغصن من أغصان شجرة الحقّ بزعمهم ممّن یدّعی الانتساب إلی أهل البیت علیهم السلام مع ترکهم الأصل.

یستجمع هؤلاء .. إشارة إلی اجتماعهم علی أبی مسلم لدفع بنی أمیّة، لکن دفعوا الفاسد بالأفسد (3).

کما یجمع قزع الخریف .. أی قطع السّحاب المتفرّقة، و إنّما خصّ الخریف لأنّه أوّل الشّتاء، و السّحاب یکون فیه متفرّقا غیر متراکم و لا مطبق ثمّ یجتمع بعضه إلی بعض بعد ذلک (4)

ص: 559


1- قال فی مجمع البحرین 5- 118: و فی الحدیث: الدعاء کهف الإجابة، کما أنّ السحاب کهف المطر .. أی الإجابة تأوی إلیه فیکون مظنّة لها کالمطر مع السحاب. و قال فی القاموس 3- 193، و الصحاح 4- 1425: کهف: أی ملجأ.
2- ذکره فی القاموس 4- 362، و لسان العرب 15- 59، و نحوه فی مجمع البحرین 1- 293، و النهایة 3- 242، و فی الصحاح 6- 2427: العشوة: أن ترکب أمرا علی غیر بیات. و لعلّ الأصوب: ، و هی غلطة مطبعیة.
3- فی ک: بأفسد.
4- نصّ علیه فی النهایة 4- 59، و لسان العرب 8- 271، و غیرهما.

و شأن و جایگاهی ستوده بخشید. سپس بنگرید که چگونه خداوند پس از آن سرخوشی و خوش احوالی، و آن قدرتمندی و امر و نهی کردنها، سرانجامی ناخوشایند نصیبشان کرد و سرانجام نیک در بهشت از آن کسانی از شماست که صبور باشند و به خدا قسم که در آن جاویدان خواهند بود و سرانجام همه کارها به خدا باز می گردد.

و چقدر عجیب است و چرا نباشد، اشتباهات کسانی که با وجود اختلاف نظرهاشان در دینشان از پیامبری پیروی نمی کنند و به رفتار جانشین او اقتدا نمی کنند و به عالم غیب ایمان ندارند و از اشتباهات خودداری نمی کنند. امر معروف و نیک در نزد آنان همان است که خود نیک می دانند و منکر و زشت در نزد آنان نیز همان است که خود زشت می دانند و هر کدامشان پیشوای خودش است و به خود اقتدا می کند و بدون اینکه دلیل یا برهانی داشته باشد هرچه را که فکر کرد درست است همان را انجام می دهد و همواره در حال جور و جفاکاری هستند و پیوسته بر اشتباهات خود می افزایند. و نه تنها به تقرب الهی دست نمی یابند بلکه هر لحظه از خدا دورتر می شوند. بعضی از آنها با هم مأنوس می شوند و یکدیگر را تصدیق می کنند و همه اینها بخاطر دور بودن و جدایی شان از سنت پیغمبر امی صلّی الله علیه و آله و سلم و آنچه که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم درباره خالق آسمان ها و زمین گفته می باشد و آنها اهل حسرت و افسوس و غارهای شبهه ها و شکها و اهل کوری و گمراهی و دودلی هستند و خداوند هر کسی را که به حال خود واگذارد از گزند کسی که از نظراتش آگاهی ندارد در امان است و نزد کسی که او را نمی شناسد متهم نیست و اینها چقدر به چارپایانی شبیه اند که چوپانشان رفته باشد. و بسی تأسف به خاطر کارهایی که شیعیانم بعد از این همه اظهار دوستی، انجام خواهند داد و شگفتا که آنها چگونه یکدیگر را به خفت و زبونی می اندازند و چگونه همدیگر را می کشند ؟ آنها کسانی هستند که از دین اصلی فاصله گرفته و چنگ در فروع دین خواهند انداخت و می کوشند گشایش و ظفر را نه از راهش به دست آورند و هر گروهی از آنان شخصی دیگر را امام خود قرار می دهد و به هر طرف که آن شخص رفت آنها نیز می روند. و خداوند که ستایش مخصوص اوست، اینها را همانگونه که پاره های ابرها در فصل پاییز به هم می پیوندند به زودی گرد هم می آورد تا بنی امیه را به بدترین روزشان بنشانند و خداوند در میان آنان الفت اندازد و آنها را چون ابرهای متراکم پشت در پشت هم قرار می دهد سپس برای آنها درهایی بگشاید تا مانند سیل از محل خیزششان جاری شوند همچون سیل دو باغ مردم سبا،

ص: 555

و الرّکام: السّحاب المتراکم (1)بعضه فوق بعض (2)، و نسبة هذا التألیف إلیه تعالی مع أنّه لم یکن برضاه علی المجاز الشائع فی الآیات و الأخبار.

ثم یفتح لهم أبوابا .. فتح الأبواب کنایة عمّا هیّأ لهم من الأسباب استدراجا، و المستشار (3)موضع ثوراتهم (4)و هیجانهم، و شبّه علیه السلام تسلّط هذا الجیش علیهم بسوء أعمالهم بما سلّط اللّه علی أهل سبإ بعد إتمام النعمة علیهم لکفرانهم، کما قال تعالی: (لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ) (5)

قوله علیه السلام: حیث بعث علیه فأرة (6)

هذا مؤیّد لما قیل: أنّ العرم: الفأرة (7)، و أضیف السیل إلیه لأنّه نقب لهم سکرا (8)ضربت لهم بلقیس.

و فی النهج: کسیل الجنّتین حیث لم تسلم علیه فارة و لم تثبت له أکمة (9)، و الفارة:

ص: 560


1- فی س: المتراکب.
2- صرّح به فی لسان العرب 12- 251. و فی النهایة 2- 260 بدل المتراکم: المتراکب. و انظر: مجمع البحرین 6- 75، و الصحاح 5- 1936، و القاموس 4- 122.
3- کذا، و الظاهر أنّه المستثار- لعلها تقرأ فی ک- أو المثار. قال فی مجمع البحرین 3- 238: و فی الخبر: ثارت قریش بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فخرج هاربا .. أی هیّجوه من مکانه، من قولهم ثار الغبار یثور ثورانا: هاج .. و الثوران: الهیجان. و قال فی القاموس 1- 383: الثور: الهیجان .. و استثاره: غیره.
4- فی س: ثورانهم.
5- سبأ: 15- 16.
6- فی النهج- طبعة صبحی صالح-: قارة.
7- انظر: القاموس 4- 149.
8- قال فی القاموس 2- 50: السکر: سدّ النهر، و بالکسر الاسم منه و ما سدّ به النهر.
9- فی النهج: تسلّم علیه قارة و لم تثبت علیه ألمة.

سیلی ویرانگر به طوری که کوهها را با خود ببرد و هیچ تپه ی در برابرش مقاومت نکرده و راهش را کج نکند و خدا آن گروه را درمیان دره ها و رودخانه ها پراکنده می نماید سپس چون چشمه های خروشان در نواحی گوناگون زمین جاری می سازد تا به وسیله آنان حق از دست رفته ی گروهی از مردم را از گروهی دیگر بستاند و در شهرها جمعی را جایگزین جمعی دیگر سازد تا بدین وسیله بنی امیه آواره شوند تا آن چه را که غصب کرده اند پس دهند و خداوند به وسیله ی آنان ستونی استوار را خراب کند و تلی از سنگ های درهم پیچیده (قصرها) که بسان قصر أرم (شام) هستند را نابود کند و شکم زیتون­زارها (کوهزارهای شام) را از آن ها پُر سازد. و قسم به خدایی که دانه را شکافت و انسان را خلق کرد اینگونه خواهد شد و گویا که من صدای شیهه ی اسب هایشان و فریادهای هیاهوی خودشان را می شنوم و به خدا قسم بعد از آنکه بنی امیه برتری یافته و حاکم گشتند هرچه به دست آوردند، مانند دنبه ای که بر روی آتش آب می شود، ذوب گشته و از دستشان می رود. و هر کسی از آنها که بمیرد در گمراهی مرده است و آنها از طریق مرگ به سوی خدا بر می گردند و خداوند توبه ی توبه کنندگان را می پذیرد و امید است که خداوند شیعیانم را بعد از پراکنده شدن برای نابودی آنان جمع کند. و هیچ کس نیست که در برابر خداوند حق انتخاب و اختیاری داشته باشد بلکه هر خواست و انتخابی از آن خداست و همه امور به دست توانای وی جاری گردد. ای مردم کسانی که امامت را به ناحق به خود نسبت می دهند تعدادشان زیاد است و اگر از یاری حق و لو اینکه تلخ و دشوار باشد، دست نمی کشیدید و در خوار کردن باطل سستی نمی کردید هرگز کسانی که همپایه ی شما نیستند شهامت ایستادگی در برابر شما را پیدا نمی کردند و هیچ زورمندی بر بالای سر شما نمی ایستاد و به تباه کردن طاعت نمودن و دور کردن آن از اهلش دست نمی یازید ولی شما چون قوم بنی اسرائیل که در زمان موسی سرگردان ماندند، حیران گشتید و به جانم سوگند که سرگردانی شما بعد از من چند برابر گمگشتگی بنی اسرائیل خواهد بود. و به جانم سوگند اگر چنان رفتار کنید که حکومت بنی امیه را بعد از من تا به نهایتش تکمیل نمایید، برای حکومت کسی که شما را به گمراهی می خواند، دست یاری داده اید و باطل را زنده کرده اید و حق را بی تفاوت پشت سر انداخته اید و از همان آغاز پیدایش، حق نخواهید بود و از نزدیکترین مردان اهل جنگ بدر به خود دوری نموده و روی گردان شده اید و

ص: 556

الجبل الصّغیر (1)، و الأکمة: التّلّ (2)

و الحاصل بیان شدّة الشبه به بأنّه أحاط بالجبال و ذهب بالتلال و لم یمنعه شی ء.

و لم یرد سننه رصّ طود .. السّنن: الطّریق (3)، و الرّصّ: التصاق الأجزاء بعضها ببعض (4)، و الطّود: الجبل (5)، أی لم یرد طریقه طود مرصوص. و فی النهج بعده: و لا حداب (6)أرض.

و لما فرغ علیه السلام من بیان شدّة المشبّه به أخذ فی بیان شدّة المشبّه، فقال: یذعذعهم اللّه فی بطون أودیة. الذّعذعة (7)التّفریق (8).. أی یفرّقهم اللّه فی السبل (9)متوجّهین إلی البلاد.

ثم یسلکهم یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ هی من ألفاظ القرآن- .. أی کما أنّ اللّه تعالی ینزّل الماء من السماء فیستکنّ فی أعماق الأرض ثم یظهر ینابیع إلی ظاهرها، کذلک هؤلاء یفرّقهم اللّه فی بطون الأودیة و غوامض الأغوار ثم یظهرهم بعد

ص: 561


1- قال فی القاموس 2- 112: و فورة الجبل: سراته و متنه. و قال فی النهایة 3- 405: جبال فاران: هو اسم عبرانیّ لجبال مکّة. و لم نحصل علی نصّ کلامه قدّس سرّه فی کتب اللغة.
2- کما ذکره فی القاموس 4- 75، و المصباح المنیر 1- 24، و انظر: لسان العرب 12- 20، و مجمع البحرین 6- 8.
3- قاله فی المصباح المنیر 1- 352، و لسان العرب 13- 226، و انظر: مجمع البحرین 6- 268، و النهایة 2- 410.
4- کما فی النهایة 2- 227، و الصحاح 3- 1041.
5- نصّ علیه فی القاموس 1- 310، و انظر: الصحاح 2- 502، و النهایة 3- 141.
6- فی ک: أخداب.
7- الکلمة فی س مشوّشة و قد تقرأ: الزعزعة.
8- جاء فی مجمع البحرین 4- 328، و النهایة 2- 160، و الصحاح 3- 1211.
9- قد یقرأ فی مطبوع البحار: السیل.

به دورترین فرد از خودتان که فرزند جنگ کنندگان با رسول الله صلی الله علیه و آله بودند نزدیک شده اید .

و به جانم سوگند اگر آنچه که در دست آنان است ذوب شود دوران پالایش و پاکسازی نزدیک شده و وعده نزدیک می گردد و دوران ظلم به پایان می رسد و ستاره ی دنباله داری از شرق نمایان می شود و ماه روشن از پشت ابر تاریکی رخ نمایان خواهد کرد و اگر اینگونه شد پس دوباره توبه کنید و بدانید که اگر از آنکه از سمت شرق ظهور کرده پیروی کنید همانا از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم پیروی کرده اید و از کوری ،کری و گنگی نجات یافته اید و از رنج گمراهی و بیراهه رفتن خلاص می شودید و بار سنگین دشواری ها را از دوش برانداخته و بر زمین می نهید و تنها کسی از خدا دور است که از او سرکشی و ستمگری و یک­دندگی پیشه کند و آنچه که برای او شایسته نیست را انجام دهد و ستمکاران به زودی خواهند دانست که چه سرنوشت شومی در انتظار آنان خواهد بود.

توضیح

منظور امام علیه السلام از این کلام که گوید: در آن هلاکت هایی که به سراغ شما خواهد آمد، آن طور که از ظاهر خطبه بر می آید به فتنه هایی اشاره دارد که قرار است از آن پس به سراغ مردم بیاید چراکه این خطبه بعد از قتل عثمان و بیعت مردم با امام علیه السلام ایراد شده است که بعضی از فتنه ها نیز از همین جا شروع شد. و منظور از این که گوید: آن چه را که پشت سر گذاشته اید. به قدرت رسیدن خلفای ظالم و سپس از بین رفتن آنهاست و مراد از اتفاقات پیش رو ممکن است فتنه هایی باشد که پس از خلافت امام علیه السلام رخ می دهد در این صورت با کمی تأمل به این نکته پی می بریم که دنیا بر روی باطل بنا شده است و حق در آن پایدار نمی ماند و حق و باطل هر دو روزی نابود خواهند شد. ویا اینکه منظور از اتفاقات پشت سر گذاشته شده ممکن است همان حوادثی باشد که در زمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم رخ داده که در این صورت اتفاقات پیش رو همان حوادث پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم است که باطل ابتدا به خلافت رسید و سپس مغلوب شد. ویا اینکه ممکن است منظور از اتفاقات پیش رو و پشت سر گذاشته شده یک چیز واحد باشد ،یعنی قبل از اینکه به وقوع بپیوندد از حوادث پیش رو محسوب می شود و بعد از اینکه تمام شود از حوادث گذشته خواهد بود و یا اینکه می توانیم بگوییم حوادث پیش رو همان برزخ و قیامت است و حوادث گذشته نیز همان عمر از دست رفته آنها است.

فیما یعنیکم یعنی آنچه برایتان مهم است

ص: 557

الاختفاء، کذا ذکره (1)ابن أبی الحدید (2)

و یحتمل أن یکون بیانا لاستیلائهم علی البلاد و تفرّقهم فیها و ظهورهم فی کلّ البلاد و تیسیر أعوانهم من سائر العباد، فکما أنّ میاه الأنهار و وفورها توجب وفور میاه العیون و الآبار فکذلک یظهر أثر هؤلاء فی کلّ البلاد و تکثر أعوانهم فی جمیع الأقطار، و کلّ ذلک ترشیح (3)لما سبق من التشبیه.

من قوم .. أی بنی أمیّة.

حقوق قوم .. أی أهل البیت علیهم السلام للانتقام من أعدائهم و إن لم یصل الحقّ إلیهم.

و یمکّن من قوم .. أی بنی العباس.

لدیار قوم .. أی بنی أمیّة، و فی بعض النسخ: و یمکّن بهم قوما فی دیار قوم، و فی النهج: و یمکّن لقوم فی دیار قوم .. و هما أظهر.

تشریدا لبنی أمیّة .. أی لیس الغرض إلّا (4)تفریق بنی أمیّة و رفع ظلمهم.

یضعضع اللّه بهم رکنا .. ضعضعه: هدمه حتّی الأرض (5).. أی یهدم اللّه بهم رکنا وثیقا هو أساس دولة بنی أمیّة. و ینقض بهم طیّ الجنادل من إرم ..

الجنادل جمع جندل-: و هو ما یقلّه الرّجل من الحجارة (6).. أی ینقض اللّه (7)الأبنیة التی طویت و بنیت بالجنادل.

من بلاد إرم .. و هی دمشق و الشام، إذ کان مستقرّ ملکهم فی أکثر الأزمان

ص: 562


1- فی س: کما ذکره.
2- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 9- 285- 286، بتصرّف و اختصار.
3- فی ک: ترشح.
4- فی س: أی، بدلا من: إلّا.
5- کما فی الصحاح 3- 1250، و مجمع البحرین 4- 365، و القاموس 3- 56.
6- کما جاء فی القاموس 3- 352، و لسان العرب 11- 128، و انظر: الصحاح 4- 1654، و مجمع البحرین 5- 336.
7- وضع فی ک علی لفظ الجلالة رمز نسخة بدل.

و قول حضرت : النظر فیه.. بدل اشتمال است برای فیما یعینکم و یا فاعل است برای یعینکم به تقدیر یک ظرف. و در الارشاد(1): آمده است: اباده الله بعمله .. که این درست تر به نظر می رسد. بما ختم الله لهم .. ظرف متعلق به ختم است که بر آن مقدم شده یعنی بنگرید که به چه چیز ختم شد کار ایشان و یا باء بمعنی فی یا الی و یا زائده است. و لله مخلدون .. خبر محذوف است و جمله مبنی و موکد جمله قبلی است یا جمله استئنافی است گویی که از عاقبت ایشان پرسیده شده باشد و جواب داده باشد که ایشان بخدا جاودان خواهند بود..

و مراد از این کلام که گوید: در آنچه که باید دقیق باشید، یعنی آنچه که باعث نگرانی شما می شود. ومنظور از این جمله که گوید وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ: سرانجام همه کارها به خدا باز می گردد: یعنی سرانجام همه کارها به حکم خدا بستگی دارد و یا اینکه زمین ، حکومتها و عزتها سرانجام برای خدا و برای کسی است که برای رضای او تلاش می کند.

و مقصود از این جمله که گوید: نیک در نزد آنان همان است که خود می پندارند، یعنی خوبی و بدی در دیدگاه آنان پیرو نظراتشان است هرچند که با واقعیت تضاد داشته باشد یا اینکه پیرو هوا و هوس درونشان است و هیچ توجهی به دین نمی کنند که با نظر آنها موافق است یا مخالف.

ص: 558


1- ( 4) الإرشاد: 155.

تلک البلاد، و فی بعض النسخ: علی الجنادل.

و یملأ منهم بطنان الزیتون .. بطنان الشی ء: وسطه و دواخله (1)و قال الفیروزآبادی: الزّیتون مسجد دمشق، أو جبال الشّام، و بلد بالصّین (2)، و الغرض استیلاؤهم علی وسط بلاد بنی أمیّة.

و الصّهیل کأمیر-: صوت الفرس (3)

و قال الفیروزآبادی: رجل طمطم و طمطمیّ (4)بکسرهما و طمطمانیّ (5)بالضّمّ فی لسانه عجمة (6)انتهی.

و أشار علیه السلام بذلک إلی أنّ أکثر عسکرهم من العجم کما کان إذ (7)عسکر أبی مسلم کان أکثرهم من خراسان.

لیذوبنّ ما فی أیدیهم .. أی بنی أمیّة. و یحتمل أن یکون إشارة إلی انقراض هؤلاء الغالبین من بنی العباس.

و إلی اللّه عزّ و جلّ یقضی منهم من درج .. فی بعض النسخ: یفضی بالفاء-.

أی یوصل (8)، و فی بعضها بالقاف بمعنی المحاکمة (9)أو الإنهاء (10)

ص: 563


1- نصّ علیه فی النهایة 1- 137، و لسان العرب 13- 55، و مجمع البحرین 6- 215، و فیه: و داخله. و انظر: الصحاح 5- 2079.
2- قاله فی القاموس 1- 148، و قارنه ب: تاج العروس 1- 546، و لسان العرب 2- 35.
3- صرّح به فی مجمع البحرین 5- 408، و الصحاح 5- 1747، و القاموس 4- 4.
4- سقط فی ک: طمطمی.
5- فی س: طمطمان.
6- کما ذکره فی القاموس 4- 145، و نحوه فی لسان العرب 12- 371، و قارن به 3- 139 منه.
7- کذا، و الظاهر: کما أنّ عسکر .. إلی آخره.
8- قال فی مجمع البحرین 1- 331: الإفضاء إلی الشی ء: الوصول إلیه بالملامسة، و أصله من الفضاء و هو السعة. و قال فی المصباح المنیر 2- 150: أفضیت إلی الشی ء: وصلت إلیه، و أفضیت إلیه بالسرّ: أعلمته به، و انظر: النهایة 3- 456، و الصحاح 6- 2455، و القاموس 4- 374.
9- قاله فی الصحاح 6- 2463، و النهایة 4- 78، و القاموس 4- 378، و لسان العرب 15- 186، و فیه: القضاء: الحکم.
10- کما ورد فی القاموس 4- 379، و الصحاح 6- 2463، و لسان العرب 15- 187.

منظور از این جمله که فرمود: هر کس را که خدا به حال خودش واگذار می کند، یعنی به خاطر رویگردانی او از حق او را به حال خود واگذار می کند.

و این جمله که گوید: هر گروهی شاخه ای را می چسبد و از کسی حمایت می کند، به پراکندگی آنان و جداییشان از اهل بیت علیه السلام اشاره دارد که به گروه های مختلفی تقسیم می شوند و هر کدام از آنان، شاخه ای از شاخه های درخت حق را می گیرد چرا که هرکدام از آن شاخه ها با وجود اینکه اهل بیت علیه السلام را ترک کرده اند ولی ادعای پیروی از اهل بیت را دارند. واین جمله که گوید: و خداوند اینها را همانگونه که پاره های ابرها در فصل پاییز به هم می پیوندند به زودی گردهم می آورد ، به اتحاد آنان برای یاری به ابومسلم اشاره دارد که می خواستند بدین وسیله بنی امیه را نابود سازند، ولی فاسد را با افسد دفع کردند. و مراد از این جمله که گوید: آنها را چون ابرهای متراکم پشت در پشت هم قرار می دهد، یعنی ابرهای پراکنده را گرد هم می آورد و امام علیه السلام آنان را به ابرهای پاییزی تشبیه کرده است زیرا پاییز اول زمستان است و ابرها در این هنگام پراکنده هستند و خداوند آنها را کنار هم جمع می کند.

ص: 559

و الإیصال (1)

و درج الرّجل .. أی مشی (2)، و درج أیضا: مات (3)، و درج القوم:

انقرضوا (4)، و الظاهر أنّ المراد به هنا الموت. أی من رأت (5)منهم مات ضالا و أمره إلی اللّه یعذّبه کیف یشاء، و علی الأول المعنی من بقی منهم فعاقبته الفناء و اللّه یقضی فیه بعلمه.

و لعلّ اللّه یجمع شیعتی.

إشارة إلی ظهور القائم علیه السلام و لا یلزم اتّصاله بملکهم، لأنّه شرّ لهم، کما سیأتی فی الأخبار علی کلّ حال.

عن مرّ الحقّ .. أی الحقّ الذی هو مرّ، أو خالص الحقّ، فإنّه أمرّ. و فی النهج (6)عن نصر الحقّ.

و علی هضم الطاعة .. أی کسرها (7) و إزوائها، یقال: زوی الشی ء عنه:

أی صرفه و نحّاه (8)، و لم أظفر بهذا البناء (9)

لکن تهتم کما تاهت بنو إسرائیل .. فی خارج المصر أربعین سنة فی الأرض بسبب عصیانهم و ترک الجهاد فکذا أصحابه علیه السلام تحیّروا فی أدیانهم و أعمالهم لما لم ینصروه علی عدوّه. و فی النهج (10)و لکنّکم تهتم متاه بنی إسرائیل أضعاف ما

ص: 564


1- قال فی القاموس 4- 379: قضی وطره: أتمّه و بلغه .. و علیه عهدا أوصاه و أنفذه .. و دینه: أدّاه، و قریب منه فی النهایة 4- 78، و لسان العرب 15- 187، و المصباح المنیر 2- 190.
2- کما جاء فی الصحاح 1- 313، و القاموس 1- 187، و مجمع البحرین 2- 299، و لسان العرب 2- 266.
3- نصّ علیه فی المصباح المنیر 1- 231، و مجمع البحرین 2- 299.
4- قاله فی لسان العرب 2- 266، و الصحاح 1- 313، و القاموس 1- 187.
5- کذا، و الصحیح: مات.
6- نهج البلاغة- محمّد عبده- 2- 77، و صبحی صالح: 240 خطبة: 166.
7- قاله فی مجمع البحرین 6- 186، و النهایة 5- 265، و الصحاح 5- 2059.
8- نصّ علیه فی النهایة 2- 320، و لاحظ: لسان العرب 14- 364.
9- أی لم أعثر علی مصدر زوی من باب الإفعال.
10- نهج البلاغة 2- 77- محمّد عبده-، و صفحة: 240 خطبة 166- صبحی صالح-.

و گشودن درها در اینجا کنایه از این است که اسباب قیام کم کم بر ایشان آماده می گردد. و امام علیه السلام چیره شدن آنان بر بنی امیه را به داستان اهل سبا که در قرآن آمده تشبه کرده اند چراکه خداوند نعمت خود را بر آنان تمام کرد و آنها کفران نمودند و خدای متعال در این باره گوید:(لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ)(1)-.

قطعا برای [مردم] سبا در محل سکونتشان نشانه [رحمتی] بود دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتیم] از روزی پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید شهری است خوش و خدایی آمرزنده . پس روی گردانیدند و بر آن سیل ویرانگر عرم را روانه کردیم و دو باغستان آنها را به دو باغ که میوه های تلخ و شوره گز و نوعی از کنار تنک داشت تبدیل کردیم) .

و این قول حضرت علیه السلام که فرمود: حیث بعث علیه فارة، بگونه ای که موشی را بسوی آن فرستاد. و این تایید کننده این گفته است که عرم بمعنی موش است(2) و سیل به آن اضافه شده است چرا که موش سد یا آب بندی را که بلقیس برای ایشان ساخته بود را سوراخ کرد و در نهج البلاغه آمده :مثل سیل دو باغستان، آنسان که هیچ "فآرة"ی از آن سالم نماند و هیچ " اکمة "ی در برابر آن تاب نیاورد و الفارة بمعنی کوه کوتاه(3) است و الاکمة بمعنی تپه سرسبز است(4).

ص: 560


1- . سبأ/ 15- 16
2- . القاموس 4- 149.
3- . القاموس 2- 112 گوید: و فورة الجبل: میانه و کمره کوه. و در النهایة 3- 405 گوید: جبال فاران: اسم عبرانی برای کوه های مکّه است. و متن کلام وی قدّس سرّه را در کتب لغت نیافتیم .
4- ( 2) چنانکه در القاموس 4- 75، و المصباح المنیر 1- 24 آمده و نیز بنگرید: لسان العرب 12- 20، و مجمع البحرین 6- 8.

تاهت .. أی بحسب الشدّة أو بحسب الزمان.

و الداعی إلی الضلالة .. داعی بنی العباس.

و خلفتم الحقّ .. أی متابعة أهل البیت علیهم السلام.

و قطعتم الأدنی .. أی الأدنین إلی الرسول صلّی اللّه علیه و آله نسبا، الناصرین له فی غزوة بدر، یعنی نفسه و أولاده علیهم السلام.

و وصلتم الأبعد .. أی أولاد العباس فإنّهم کانوا أبعد نسبا من أهل البیت علیهم السلام، و کان جدّهم العباس ممّن حارب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی غزوة بدر.

أن لو قد ذاب ما فی أیدیهم.

أی ذهب ملک بنی العباس.

لذی (1)التمحیص للجزاء .. أی قرب قیام القائم علیه السلام. و فیه التمحیص و الابتلاء لیجزی الکافرین و یعذّبهم فی الدنیا أو (2)القیامة.

و قرب الوعد.

أی وعد الفرج.

و انقضت المدّة.

أی قرب انقضاء مدّة أهل الباطل.

و النجم ذو الذنب، من علامات ظهور القائم علیه السلام.

و المراد بالقمر المنیر .. القائم علیه السلام، و کذا طالع المشرق إذ مکة شرقیّة بالنسبة إلی المدینة أو لأنّ اجتماع العساکر علیه و توجّهه إلی فتح البلاد من الکوفة و هی کالشرقیّة بالنسبة إلی الحرمین، و لا یبعد أن یکون ذکر المشرق ترشیحا للاستعارة أی القمر الطالع من مشرقه، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ظهور السلطان إسماعیل أنار اللّه برهانه.

و التّعسّف: الظّلم (3)

ص: 565


1- کذا، و الصحیح: لدنا.
2- فی س: أی، بدلا من: أو.
3- کما جاء فی مجمع البحرین 5- 100، و القاموس 3- 175، و لسان العرب 9- 246.

و منظور امام علیه السلام از این کلام بیان شدت مشبه به یعنی سیل است به طوری که کوهها را در بر میگیرد و تپه ها را با خود می برد و هیچ چیزی در برابر آن مقاومت نمی تواند کرد.

و لم یرد سننه طود ..: السنن راه را گویند و الرص پیوسته بودن عوارض زمین و الطود بمعنی کوه است یعنی هیچ کوهی که رشته ای پیوسته داشته باشد، راه آنرا نمی بندد و در نهج البلاغه پس از این آمده : و برجستگیهای زمین هم نمی تواند مسیر سیل را عوض کند.

ابن أبی الحدید (1)

درباره ی این جمله که فرمود : خدا آن گروه را در میان دره ها و رودخانه ها پراکنده می نماید سپس چون چشمه های خروشان در نواحی گوناگون زمین جاری می سازد.گوید: یعنی همانطور که خدا آب را از آسمان نازل می کند و در اعماق زمین می نشیند سپس به صورت چشمه در سطح زمین نمایان می شود این افراد را نیز خدا در سرزمین های مختلف و نامشخص و در غارها پراکنده می کند سپس آنان را نمایان می سازد و این جمله از جملات قرآنی است.

ص: 561


1- . شرح نهج البلاغه 1 : 148

و الثّقل الفادح (1)الدیون المثقلة و المظالم أو بیعة أهل الجور و طاعتهم و ظلمهم.

إلّا من أبی .. أی عن طاعة القائم علیه السلام أو الربّ تعالی.

و اعتسف .. أی مال (2)عن طریق الحقّ إلی غیره، أو ظلم (3)علی غیره (4)

«53»

مَا (5)الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ صَفْوَانَ وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی (6)، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ (7)، عَنِ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَیْکُمْ بِالطَّاعَةِ لِأَئِمَّتِکُمْ، قُولُوا مَا یَقُولُونَ وَ اصْمُتُوا عَمَّا صَمَتُوا، فَإِنَّکُمْ فِی سُلْطَانِ مَنْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: (وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ) (8)یَعْنِی بِذَلِکَ وُلْدَ الْعَبَّاسِ، فَاتَّقُوا اللَّهَ فَإِنَّکُمْ فِی هُدْنَةٍ، صَلُّوا فِی عَشَائِرِهِمْ، وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ، وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَیْهِمْ ..

ص: 566


1- قال فی القاموس 1- 239: فدح الدین: أثقله، فادحا .. أی مثقلا صعبا، و فی مجمع البحرین 2- 397: الأمر الفادح: الذی یثقل و یبهض، و الجمع فوادح .. فدحه الدین: أثقله. و انظر: النهایة 3- 419.
2- نصّ علیه فی لسان العرب 9- 2450، و القاموس 3- 175، و غیرهما.
3- قاله فی مجمع البحرین 5- 100، و القاموس 3- 175، و لسان العرب 9- 246.
4- أقول: انظر شرح الخطبة فی شرح النهج لابن میثم 2- 305، و منهاج البراعة للقطب الراوندیّ 1- 365، و شرح ابن أبی الحدید 6- 384، و قریب منه فی 9- 285- 286.
5- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 280، مع تفصیل فی الإسناد.
6- لا یوجد: و جعفر بن عیسی، فی المصدر.
7- فی س: عندر، بالعین المهملة.
8- إبراهیم: 46.

می گویم: البته ممکن است منظور امام علیه السلام از این جمله چیره شدن آنان بر مملکت باشد،که پس از آن متفرق شده و در همه سرزمین ها نمایان می شوند و ازاینرو یاران آنان نیز از همه ی بندگان و از همه ی اقشار هستد و آنان همچون آب رود خانه ها هستند که تأثیرشان در تمام کشورها مشهود است و یارانشان در همه ی کشورها حضور دارند زیرا فراوانی آب رودخانه ها باعث فراوانی آب چشمه ها و چاه ها می شود.

و مقصود از این جمله که گوید: تا به وسیله آنان حق از دست رفته ی گروهی از مردم را از گروهی دیگر بستاند و در شهر ها جمعی را جایگزین جمعی دیگر سازد. یعنی حق از دست رفته اهل بیت علیه السلام را از بنی امیه بازستاند و از دشمنانشان انتقام بگیرد هر چند که حق اهل بیت علیه السلام به آنها باز پس داده نمی شود. و در شهرها بنی عباس را به جای بنی امیه ساکن کند

و در نهج البلاغه «یمکّن لقوم فی دیار قوم» آمده یعنی که برای یک قومی در سرزمین قومی دیگر شرایط را فراهم گرداند، که این درست تر به نظر می رسد.

ومراد از این جمله که گوید : برای اینکه بنی امیه آواره شوند، یعنی هدف از این مسئله فقط آوارگی بنی امیه و از بین رفتن ستم آنهاست.

یضعشع الله بهم رکنا.. ضعضعة یعنی آنرا تا حد خاک شدن ویران نمود(1) یعنی خداوند بواسطه ایشان رکنی استوار را که پایه دولت بنی امیه است را نابود می گرداند. و ایشان را همچون در هم پیچیده شدن جنادل ارم در هم می شکند و جنادل جمع جندل سنگی است که مرد حمل می کند یعنی خداوند ساختمانهایی را که در ارم ساخته شده و با سنگهای بزرگ بالا رفته در هم می شکند

و مراد از سرزمین ارم یعنی سرزمین دمشق و شام چرا که دولت بنی امیه بیشتر عمرشان را در این سرزمین سپری کردند .

ص: 562


1- . الصحاح 3- 1250، و مجمع البحرین 4- 365، و القاموس 3- 56.

[32] باب ما ورد فی جمیع الغاصبین و المرتدّین مجملا

الأخبار

«1»

مَ (1)قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ) (2)

قَالَ الْإِمَامُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: مَثَلُ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقِینَ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً أَبْصَرَ بِهَا مَا حَوْلَهُ، فَلَمَّا أَبْصَرَ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهَا بِرِیحٍ أَرْسَلَهَا عَلَیْهَا فَأَطْفَأَهَا أَوْ بِمَطَرٍ، کَذَلِکَ مَثَلُ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقِینَ النَّاکِثِینَ لَمَّا أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ مِنَ الْبَیْعَةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَعْطَوْا ظَاهِراً شَهَادَةَ (3)أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّهُ وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ، وَ قَاضِی دُیُونِهِ، وَ مُنْجِزُ عِدَاتِهِ، وَ الْقَائِمُ بِسَایِسَةِ عِبَادِ اللَّهِ

ص: 567


1- تفسیر الإمام الحسن العسکریّ علیه السّلام: 130- 134.
2- البقرة: 16.
3- فی المصدر: بشهادة.

و یملا منهم بطنان الزیتون .. بطنان الشیء یعنی وسط و داخل آن.

و فیروز آبادی در باره کلمه زیتون گوید:

زیتون نام مسجدی در دمشق یا کوهی در شام و یا سرزمینی در چین(1)

است و هدف از این جمله نفوذ و چیرگی آنان در درون حکومت بنی امیه است.

این جمله که گوید: با لکنت زبان حرف می زنند، اشاره به این موضوع دارد که اغلب سپاه آنها عجم هستندکما اینکه سپاه ابومسلم نیز اکثرشان از خراسان بودند. (2)

ومقصود از این جمله که گوید: آنچه در دستشان است آب خواهد شد. منظور بنی امیه است و یا ممکن است اشاره به انقراض سلطه یافتگان از بنی عباس باشد .

و الی الله عز و جل یفضی منهم من درج در برخی نسخه ها یفضی آمده که با فاء بمعنی رفتن به سمت خدا و با قاف بمعنی محاکمه(3) و یا رساندن به خدا(4) می باشد.

ص: 563


1- .القاموس المحیط 9 : 285- 286
2- . القاموس المحیط4 : 154
3- . الصحاح 6- 2463، و النهایة 4- 78، و القاموس 4- 378، و لسان العرب 15- 186.
4- . القاموس 4- 379، و الصحاح 6- 2463، و لسان العرب 15- 187.

مَقَامَهُ، فَوَرِثَ مَوَارِیثَ الْمُسْلِمِینَ بِهَا (1)، وَ وَالَوْهُ مِنْ أَجْلِهَا (2)، وَ أَحْسَنُوا عَنْهُ الدِّفَاعَ بِسَبَبِهَا، وَ اتَّخَذُوهُ أَخاً یَصُونُونَهُ مِمَّا یَصُونُونَ عَنْهُ أَنْفُسَهُمْ بِسِمَاعِهِمْ مِنْهُ لَهَا، فَلَمَّا جَاءَ (3)الْمَوْتُ وَقَعَ (4)فِی حُکْمِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْعَالِمِ بِالْأَسْرَارِ الَّذِی لَا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ، فَأَخَذَهُمْ بِعَذَابِ بَاطِنِ (5)کُفْرِهِمْ فَذَلِکَ حِینَ ذَهَبَ نُورُهُمْ وَ صَارُوا فِی ظُلُمَاتِ عَذَابِ اللَّهِ، ظُلُمَاتِ أَحْکَامِ الْآخِرَةِ لَا یَرَوْنَ مِنْهَا خُرُوجاً وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً ثُمَّ قَالَ: صُمٌّ .. یَعْنِی یَصُمُّونَ فِی الْآخِرَةِ فِی عَذَابِهَا، بُکْمٌ .. یَبْکَمُونَ (6)بَیْنَ أَطْبَاقِ نِیرَانِهَا، عُمْیٌ .. یَعْمَوْنَ (7)هُنَاکَ.

وَ ذَلِکَ نَظِیرُ قَوْلِهِ (8)(وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً) (9)

قَالَ الْعَالِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَةٍ أَعْطَی بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الظَّاهِرِ وَ نَکَثَهَا فِی الْبَاطِنِ، وَ أَقَامَ عَلَی نِفَاقِهِ إِلَّا وَ إِذَا جَاءَهُ (10)مَلَکُ الْمَوْتِ لِقَبْضِ (11)رُوحِهِ

ص: 568


1- جاء فی حاشیة ک هنا: و فلح من المسلمین بها، و کتب بعدها صح، و فی المصدر نسخة: و نکح فی المسلمین.
2- فی ک نسخة بدل: لأجلها.
3- فی المصدر: جاءه.
4- فی ک نسخة بدل: وقعوا.
5- فی التّفسیر: العذاب بباطن.
6- هنا زیادة فی المصدر: هناک.
7- فی ک نسخة بدل: یعمهون. و قد وردت فی تفسیر البرهان 1- 64 حدیث 1.
8- زیادة فی المصدر: عزّ و جلّ.
9- الإسراء: 97.
10- فی ک: جاء.
11- فی التّفسیر: لیقبض.

یعنی هر یک راه عمر را بیپماید و سپری کند و به لحظه مرگ رسد .. بسوی خدا روانه است، یا توسط خدا درباره اش قضاوت می شود.

واین جمله که گوید: شاید خداوند بار دیگر شیعیانم را جمع کند: به ظهور حضرت قائم علیه السلام اشاره دارد که به حکومت بنی عباس یا بنی امیه متصل نیست؛ چرا که اگر ظهور در هنگام حکومت بنی عباس اتفاق افتد حضرت قائم علیه السلام آنها را نابود می سازد؛ همانطور که در روایات آتی خواهد آمد.

عن مر الحق .. یعنی حقی که تلخ است یا حق خالص و ناب چرا که تلخ تر است و در نهج البلاغه از یاری حق آمده است. و علی هضم الطاعة .. یعنی درشکستن آن و ازواء آن و درباره ازواء: زوی الشیء عنه بمعنی بازداشتن و دور نمودن چیزی است و من باب افعال از زوی را در لغتنامه ای نیافتم.

واین کلام امام علیه السلام که گوید: اما شما همانطور که بنی اسرائیل سرگردان ماندند سرگردان خواهید ماند: به ماجرای بنی اسرائیل اشاره دارد که حدود چهل سال به خاطر سر پیچی و عصیانشان از موسی و همچنین ترک جهاد بیرون از مصر سرگردن بودند و اصحاب امام علیه السلام نیز در اعمالشان و دینشان سرگردان خواهند بود زیرا از امام علیه السلام در برابر دشمنانش حمایت نکردند.

و در نهج البلاغه(1) آمده که ولی شما بسان گمراهی بنی اسرائیل چندین برابر ایشان به کجراهه رفتید..

ص: 564


1- . نهج البلاغة 2- 77- محمّد عبده-، و صفحه: 240 خطبه 166- صبحی صالح-.

تَمَثَّلَ لَهُ إِبْلِیسُ وَ أَعْوَانُهُ وَ تَمَثَّلُ لَهُ (1)النِّیرَانُ وَ أَصْنَافُ عَقَارِبِهَا (2)لِعَیْنَیْهِ وَ قَلْبِهِ وَ مَعَاقِدِهِ (3)مِنْ مَضَایِقِهَا، وَ یمثل [تَمَثَّلُ] (4)لَهُ أَیْضاً الْجِنَانُ وَ مَنَازِلُهُ فِیهَا لَوْ کَانَ بَقِیَ عَلَی إِیمَانِهِ وَ وَفَی بِبَیْعَتِهِ، فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ: انْظُرْ! فَتِلْکَ (5)الْجِنَانُ لَا یُقَادِرُ قَدْرَهَا (6)سَرَّائَهَا وَ بَهْجَتَهَا وَ سُرُورَهَا إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ، کَانَتْ مُعَدَّةً لَکَ، فَلَوْ کُنْتَ بَقِیتَ عَلَی وَلَایَتِکَ لِأَخِی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ یَکُونُ (7)إِلَیْهَا مَصِیرُکَ یَوْمَ فَصْلِ الْقَضَاءِ، لَکِنَّکَ نَکَثْتَ وَ خَالَفْتَ فَتِلْکَ النِّیرَانُ وَ أَصْنَافُ عَذَابِهَا وَ زَبَانِیَتُهَا بِمِرْزَبَاتِهَا (8)وَ أَفَاعِیهَا الْفَاغِرَةُ أَفْوَاهَهَا، وَ عَقَارِبُهَا النَّاصِبَةُ أَذْنَابَهَا، وَ سِبَاعُهَا الشَّائِلَةَ مَخَالِبُهَا، وَ سَائِرُ أَصْنَافِ عَذَابِهَا هُوَ لَکَ وَ إِلَیْهَا مَصِیرُکَ، فَعِنْدَ ذَلِکَ یَقُولُ: (یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا) (9)، فَقَبِلْتُ مَا أَمَرَنِی بِهِ وَ الْتَزَمْتُ مِنْ مُوَالاةِ عَلِیٍّ (علیه السلام) مَا أَلْزَمَنِی، قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) (10)

قَالَ الْعَالِمُ (11)عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثُمَّ ضَرَبَ اللَّهُ (12)لِلْمُنَافِقِینَ مَثَلًا آخَرَ (13)، فَقَالَ:

ص: 569


1- لا توجد: له، فی المصدر.
2- فی ک نسخة بدل: عقابها، و هی کذلک فی المصدر، إلّا أنّ فی تفسیر البرهان: عفاریتها.
3- فی المصدر: مقاعده.
4- فی التّفسیر: و تمثّل.
5- فی ک نسخة بدل: إلی تلک.
6- فی المصدر: الجنان الّتی لا یقدر قدر .. و جاءت: یقدر نسخة بدل فی ک.
7- لا توجد: یکون، فی المصدر، و هو الظّاهر.
8- فی التّفسیر: و مرزباتها.
9- الفرقان: 27.
10- البقرة: 19- 20.
11- فی المصدر: الإمام.
12- زیادة فی التّفسیر: عزّ و جلّ.
13- أضاف فی المصدر: للمنافقین.

یعنی بر حسب شدت یا بر حسب زمان.

و مراد از کسی که مردم را گمراه می کند همان کسی است که مردم را به سوی بنی عباس می خواند. ومقصود ازاین جمله که گوید: حق را پشت سر انداختید. یعنی اهل بیت علیه السلام را رها کردید. و این جمله که گوید: از نزدیک روی گردان شدید: به امیر المؤمنین علیه السلام و فرزندانش اشاره دارد که از لحاظ نسب به پیامبرص نزدیک بوده و در جنگ بدر نیز پشتیبان او بودند. وهمچنین گوید: به دورترین رسیدید: یعنی فرزندان عباس که از لحاظ نسب از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم دورند و جدّ آنها عباس کسی بود که در جنگ بدر با پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم جنگید.

و این کلام امام علیه السلام که گوید: اگر آنچه در دستشان است ذوب شود: یعنی اگر حکومت بنی عباس از بین رود یعنی قیام قائم علیه السلام و امتحان الهی برای پاداش دادن نزدیک شود تا کافران به جزای اعمالشان برسند و در همین دنیا یا در سرای آخرت عذاب شوند . واینکه گوید: و وعده ها نزدیک شد: یعنی فرج و ظهور نزدیک شد. وهمچنین گوید: زمان سپری شد : یعنی زمان پایان حکومت باطل نزدیک شد. و ستاره ی دنباله دار از علائم ظهور حضرت قائم علیه السلام است و منظور از ماه تابان و کسی که از شرق طلوع میکند،همان حضرت قائم علیه السلام است چرا که مکه نسبت به مدینه شرق محسوب می شود یا اینکه محل اجتماع سپاهیان و حرکت آنها به سوی سرزمین ها بری فتح آنها از کوفه شروع می شود و کوفه خود نسبت به دو مکانِ حرام یعنی بیت المقدس ومسجد الحرام در سمت شرق قرار می گیرد ویا اینکه شاید دنباله ی همان استعاره قبلی باشد، یعنی ماه که همیشه از شرق طلوع میکند استعاره از امام زمان علیه السلام می باشد و شاید هم منظور ظهور شاه اسماعیل صفوی – انار الله برهانه- باشد.

ص: 565

مَثَلُ مَا خُوطِبُوا بِهِ مِنْ هَذَا الْقُرْآنِ الَّذِی أَنْزَلَنَا عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ مُشْتَمِلًا عَلَی بَیَانِ تَوْحِیدِی وَ إِیضَاحِ حُجَّةِ نُبُوَّتِکَ، وَ الدَّلِیلِ الْبَاهِرِ (1)عَلَی اسْتِحْقَاقِ أَخِیکَ عَلِیٍّ (2)لِلْمَوْقِفِ الَّذِی وَقَفْتَهُ، وَ الْمَحَلِّ الَّذِی أَحْلَلْتَهُ، وَ الرُّتْبَةِ الَّتِی رَفَعْتَهُ إِلَیْهَا، وَ السِّیَاسَةِ الَّتِی قَلَّدْتَهُ إِیَّاهَا فِیهِ (3)، فَهِیَ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! کَمَا أَنَّ فِی هَذَا الْمَطَرِ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ وَ مَنِ ابْتُلِیَ بِهِ خَافَ فَکَذَلِکَ هَؤُلَاءِ فِی رَدِّهِمْ بَیْعَةَ (4)عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ خَوْفِهِمْ أَنْ تَعْثُرَ أَنْتَ یَا مُحَمَّدُ عَلَی نِفَاقِهِمْ کَمَنْ هُوَ فِی هَذَا (5)الْمَطَرِ وَ الرَّعْدِ وَ الْبَرْقِ یَخَافُ أَنْ یَخْلَعَ الرَّعْدُ فُؤَادَهُ، أَوْ یَنْزِلَ الْبَرْقُ بِالصَّاعِقَةِ عَلَیْهِ، فَکَذَلِکَ هَؤُلَاءِ یَخَافُونَ أَنْ تَعْثُرَ عَلَی کُفْرِهِمْ فَتُوجِبَ قَتْلَهُمْ وَ اسْتِیصَالَهُمْ (یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ) (6)کَمَا یَجْعَلُ هَؤُلَاءِ الْمُبْتَلُونَ بِهَذَا الرَّعْدِ وَ الْبَرْقِ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ لِئَلَّا یَخْلَعَ صَوْتُ الرَّعْدِ أَفْئِدَتَهُمْ، فَکَذَلِکَ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ إِذَا سَمِعُوا لَعْنَکَ لِمَنْ نَکَثَ الْبَیْعَةَ، وَ وَعِیدَکَ لَهُمْ إِذَا عَلِمْتَ أَحْوَالَهُمْ. (یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ) (7)لِئَلَّا یَسْمَعُوا لَعْنَکَ وَ لَا وَعِیدَکَ فَتَغَیَّرَ أَلْوَانُهُمْ فَیَسْتَدِلُّ أَصْحَابُکَ أَنَّهُمُ الْمَعْنِیُّونَ (8)بِاللَّعْنِ وَ الْوَعِیدِ، لِمَا قَدْ ظَهَرَ مِنَ التَّغْیِیرِ وَ الِاضْطِرَابِ عَلَیْهِمْ فَیَتَقَوَّی (9) التُّهَمَةُ عَلَیْهِمْ فَلَا یَأْمَنُونَ هَلَاکَهُمْ بِذَلِکَ عَلَی یَدِکَ وَ حُکْمِکَ (10)ثُمَّ قَالَ: (وَ اللَّهُ مُحِیطٌ

ص: 570


1- زاد فی الأصل: القاهر.
2- فی المصدر: علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
3- لا توجد: فیه، فی المصدر.
4- فی التّفسیر: لبیعة.
5- فی مطبوع البحار نسخة بدل: فی مثل هذا، و هو الّذی ورد فی تفسیر الإمام علیه السّلام.
6- البقرة: 19.
7- البقرة: 19.
8- قد تقرأ فی مطبوع البحار: المعینون.
9- فی ک: فیقوی.
10- فی س نسخة بدل: فی حکمک، و هی الّتی جاءت فی المصدر.

الثقل الفادح یعنی دین های سنگین و مظالم و بیعت اهل جور و طاعت ایشان و ظلمشان. و اعتسف یعنی از راه حق به راه دیگر منحرف شد(1) یا به دیگری ستم نمود. (2)

ومقصود از این جمله که گوید :کسی که سر پیچی کند: یعنی از حضرت قائم علیه السلام و یا از خدا سرپیچی کند.

روایت53.

. امالی شیخ طوسی(3):

حسین بن ابراهیم با سندی به نقل از ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: تقوای خدا را پیشه کنید وپیرو پیشوایانتان باشید وهرچه آنان گفتند شما نیز بگویید وهرگاه آنان سکوت کردند شما نیز سکوت کنید چراکه شما زیر سلطه ی خاندانی قرار دارید که این آیه ی شریفه(وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ)(4)-: و به یقین آنان نیرنگ خود را به کار بردند و [جزای] مکرشان با خداست هر چند از مکرشان کوهها از جای کنده می شد)، درشأن آنان نازل شده است وآنها همان بنی عباس هستند پس تقوای خدا پیشه کنید زیرا شما در آرامش و صلح هستید و با جمع آنان نماز بخوانید و در تشییع مردگانشان حضور پیدا کنید و اگر امانتی از آنها گرفتید به آنها پس دهید .

ص: 566


1- . در لسان العرب 9- 2450، و القاموس 3- 175، و غیر آن ذکر شده است.
2- . بنگرید :شرح الخطبة در شرح النهج لابن میثم 2- 305، و منهاج البراعة اثر القطب الراوندیّ 1- 365، و شرح ابن أبی الحدید 6- 384، و شبیه آن در 9- 285- 286.
3- . امالی شیخ طوسی 2 : 820
4- . إبراهیم/ 46

بِالْکافِرِینَ) (1)مُقْتَدِرٌ عَلَیْهِمْ وَ (2) لَوْ شَاءَ أَظْهَرَ لَکَ نِفَاقَ مُنَافِقِیهِمْ، وَ أَبْدَی لَکَ أَسْرَارَهُمْ، وَ أَمَرَکَ بِقَتْلِهِمْ، ثُمَّ قَالَ: (یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ) (3)، وَ هَذَا مَثَلُ قَوْمٍ ابْتُلُوا بِبَرْقٍ فَلَمْ یَغُضُّوا عَنْهُ أَبْصَارَهُمْ وَ لَمْ یَسْتُرُوا عَنْهُ (4)وُجُوهَهُمْ لِتَسْلَمَ عُیُونُهُمْ مِنْ تَلَأْلُؤِهِ، وَ لَمْ یَنْظُرُوا إِلَی الطَّرِیقِ الَّذِی یُرِیدُونَ أَنْ یَتَخَلَّصُوا فِیهِ بِضَوْءِ الْبَرْقِ وَ لَکِنَّهُمْ نَظَرُوا إِلَی نَفْسِ الْبَرْقِ فَکَادَ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ، فَکَذَلِکَ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ یَکَادُ مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الْآیَاتِ الْمُحْکَمَةِ الدَّالَّةِ عَلَی نُبُوَّتِکَ الْمُوضِحَةِ عَنْ صِدْقِکَ فِی نَصْبِ عَلِیٍّ أَخِیکَ (5)إِمَاماً، وَ یَکَادُ مَا یُشَاهِدُونَهُ مِنْکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) وَ مِنْ أَخِیکَ عَلِیٍّ (علیه السلام) مِنَ الْمُعْجِزَاتِ الدَّالَّاتِ عَلَی أَنَّ أَمْرَکَ وَ أَمْرَهُ هُوَ الْحَقُّ الَّذِی لَا رَیْبَ فِیهِ، ثُمَّ هُمْ مَعَ ذَلِکَ لَا یَنْظُرُونَ فِی دَلَائِلِ مَا یُشَاهِدُونَ مِنْ آیَاتِ الْقُرْآنِ وَ آیَاتِکَ وَ آیَاتِ أَخِیکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، یَکَادُ ذَهَابُهُمْ عَنِ الْحَقِّ فِی حُجَجِکَ (6)یُبْطِلُ عَلَیْهِمْ سَائِرَ مَا قَدْ عَلِمُوا (7)مِنَ الْأَشْیَاءِ الَّتِی یَعْرِفُونَهَا، لِأَنَّ مَنْ جَحَدَ حَقّاً وَاحِداً أَرَاهُ (8)ذَلِکَ الْجُحُودَ إِلَی أَنْ یَجْحَدَ کُلَّ حَقٍّ فَصَارَ جَاحِدُهُ فِی بُطْلَانِ سَائِرِ الْحُقُوقِ عَلَیْهِ کَالنَّاظِرِ إِلَی جِرْمِ الشَّمْسِ فِی ذَهَابِ نُورِ بَصَرِهِ.

ثُمَّ قَالَ: (کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ) (9) إِذَا ظَهَرَ مَا اعْتَقَدُوا (10)أَنَّهُ هُوَ الْحُجَّةُ

ص: 571


1- البقرة: 19.
2- لا توجد الواو فی س. و هی کذلک فی المصدر.
3- البقرة: 20.
4- فی ک نسخة بدل: منه، و هی الّتی جاءت فی المصدر.
5- فی المصدر بتقدیم و تأخیر: أخیک علیّ.
6- فی ک نسخة بدل: بحجّتک.
7- فی تفسیر الإمام علیه السلام: عملوا.
8- فی المصدر: أدّی، و هو الظّاهر.
9- البقرة: 20.
10- فی ک نسخة بدل: قد اعتقدوا، و هی الّتی فی المصدر.

باب سی و دوم : آنچه درباره همه ظالمین و غاصبین روایت شده است

روایات

روایت1.

تفسیر امام حسن عسکری(1): آیه شریفه: «مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ»(2){مثل آنان همچون مثل کسانی است که آتشی افروختند و چون پیرامون آنان را روشنایی داد خدا نورشان را برد و در میان تاریکیهایی که نمی بینند رهایشان کرد}.

امام موسی بن جعفر علیه السلام گوید : مَثَل آن منافقان مانند کسی است که می خواهد آتشی روشن کند تا با آن اطرافش را ببیند و زمانی که آتش روشن می گردد خداوند به وسیله بادی یا بارانی آن را خاموش می کند و این منافقین نیز این گونه هستند منافقین پیمانشکنی که چون خداوند متعال از آنان برای امام علی علیه السلام بیعت گرفت در ظاهر بیعت کردند و شهادت به توحید خدا و نبوت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم دادند و همچنین شهادت دادند که علی علیه السلام جانشین، وارث و خلیفه بعد از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم است و شهادت دادند که او پرداخت کننده قرضهای پیامبر (ص)، دشمن دشمنانش و به جای او اداره کننده امور بندگان خداست

ص: 567


1- . تفسیر امام حسن عسکری 130 - 134
2- . بقره/ 16

«مَشَوْا فِیهِ» ثَبَتُوا عَلَیْهِ، وَ هَؤُلَاءِ کَانُوا إِذَا نَتَجَتْ (1)خَیْلُهُمْ (2)الْإِنَاثَ، وَ نِسَاؤُهُمْ الذُّکُورَ، وَ حَمَلَتْ نَخِیلُهُمْ، وَ زَکَتْ زُرُوعُهُمْ، وَ نَمَتْ (3)تِجَارَتُهُمْ، وَ کَثُرَتِ الْأَلْبَانُ فِی ضُرُوعِهِمْ (4)، قَالُوا: یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ هَذَا بِبَرَکَةِ بَیْعَتِنَا لِعَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَّهُ مَنْجُوتٌ (5)مُدَالٌ (6)یَنْبَغِی أَنْ نُعْطِیَهُ ظَاهِراً (7)الطَّاعَةَ لِنَعِیشَ فِی دَوْلَتِهِ.

(وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا). أَیْ وَ إِذَا أَنْتَجَتْ خُیُولُهُمْ، الذُّکُورَ وَ نِسَاؤُهُمْ الْإِنَاثَ وَ لَمْ یَرْبَحُوا فِی تِجَارَاتِهِمْ، وَ لَا حَمَلَتْ نَخِیلُهُمْ وَ لَا زَکَتْ زُرُوعُهُمْ، وَقَفُوا وَ قَالُوا هَذَا بِشُؤْمِ هَذِهِ الْبَیْعَةِ الَّتِی بَایَعْنَاهَا عَلِیّاً، وَ التَّصْدِیقِ الَّذِی صَدَّقْنَا مُحَمَّداً، وَ هُوَ نَظِیرُ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یَا مُحَمَّدُ! (إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ)، قَالَ اللَّهُ: (قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ) (8)بِحُکْمِهِ النَّافِذِ وَ قَضَائِهِ لَیْسَ ذَلِکَ لِشُؤْمِی وَ لَا لِیُمْنِی، ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ) (9)حَتَّی لَا یَتَهَیَّأَ لَهُمُ الِاحْتِرَازُ (10)مِنْ أَنْ تَقِفَ عَلَی کُفْرِهِمْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ الْمُؤْمِنُونَ تُوجِبُ (11)قَتْلَهُمْ، (إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ

ص: 572


1- فی المصدر: أنتجت، و قد جاءت نسخة بدل علی ک.
2- فی المصدر: خیولهم، و قد جاءت نسخة بدل علی ک.
3- فی ک نسخة بدل: و ربحت، و هی الّتی جاءت فی المصدر.
4- فی التّفسیر: ضروع جزوعهم.
5- کذا، و الظّاهر: مبخوت، کما فی المصدر، قال فی المصباح المنیر 1- 48، و مجمع البحرین 2- 191: و البخت: الحظّ وزنا و معنی، و هو عجمیّ.
6- قال فی القاموس 3- 378، و الصّحاح 4- 1700: أدالنا اللّه من عدوّنا .. من الدّولة، و فی النّهایة 2- 141 قال: و الدّولة: الانتقال من حال الشدّة إلی الرّخاء. أقول: علیه مدال اسم مفعول من أدالنا اللّه من عدوّنا.
7- فی س: ظاهر.
8- النّساء: 78.
9- البقرة: 20.
10- فی س: الإحراز.
11- فی المصدر: و توجب.

و اموال مسلمانان به واسطه ی او باقی می ماند از اینرو او را امام خود قرار دادند و بسیار خوب از او دفاع کردند و او را به عنوان برادر خود گرفتند و وی را بواسطه به گوش گرفتن امر او از هر انچه خود را از آن حفظ می نمایند، صیانت می کنند و زمانی که مرگ به سراغشان آمد - مرگی که خدا آن را در تقدیر همه قرار داده است، خدایی که عالم به اسرار بوده و هیچ چیز از او مخفی نمی ماند - در این هنگام ایشان را به عذاب کفر پنهان در درونشان مبتلا گرداند و آن زمانی بود که نورشان از کف برفت و در ظلمات عذاب الهی و تاریکی احکام آخرت که هیچ راه نجاتی از آن ندارند و پناهگاهی از شر آن نیابند، قرار گرفتند. ترجمه متن بالا اصلاح شد.

سپس گوید: آنان کر هستند: یعنی در عذاب آخرت کر هستند. و گوید گنگ هستند: یعنی در میان طبقات جهنم گنگ می شوند. و کور هستند : یعنی در آن عذاب کور هستند. و این آیه شریفه شبیه آیه دیگری است که گوید: «وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً» (1){ و روز قیامت آنها را کور و لال و کر به روی چهره شان درافتاده برخواهیم انگیخت جایگاهشان دوزخ است هر بار که آتش آن فرو نشیند شراره ای [تازه] برایشان می افزاییم}.

امام موسی کاظم علیه السلام به نقل از پدرش از جدش از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم روایت می کند که فرمود: هیچ برده و کنیزی نبودند که با امیر المومنین علیه السلام در ظاهر بیعت بسته ولی در باطن بیعتش را زیر پا نهاده و همچنان بر این نفاقش استوار مانده باشد مگر اینکه چون ملک الموت برای گرفتن جانش بیاید،

ص: 568


1- . الإسراء/97

قَدِیرٌ) لَا یُعْجِزُهُ شَیْ ءٌ.

إیضاح

قوله علیه السلام: بسماعهم منه لها .. الضمیر فی منه راجع إلی أمیر المؤمنین، و فی (لها) إلی الأنفس .. أی بأنّهم کانوا یسمعون منه علیه السلام ما ینفع أنفسهم من المعارف و الأحکام و المواعظ، أو ضمیر سماعهم راجع إلی المسلمین و ضمیر منه إلی المنافق، و ضمیر لها إلی الشهادة .. أی اتّخاذهم له أخا بسبب أنّهم سمعوا منه الشهادة.

و الشّائلة: المرتفعة (1)

«2»

شی، تفسیر العیاشی (2)عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ عَنْ (3)أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی (4)قَوْلِهِ تَعَالَی (5)(الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ) (6)قَالَ:

هُمْ قُرَیْشٌ (7)

بیان

قال الطبرسی (8)جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ. أی فرّقوه و جعلوه أعضاء کأعضاء الجزور، فآمنوا ببعضه و کفروا ببعضه. و عن ابن عباس: جعلوه جزءا

ص: 573


1- قال فی النهایة 2- 510: الشائلة: الناقة التی شال لبنها .. أی ارتفع، و بنصّه فی لسان العرب 11- 375. و قال فی المصباح المنیر 1- 397: شال المیزان یشول: إذا خفّت إحدی کفتیه فارتفعت. و قال فی القاموس 3- 404: شالت الناقة بذنبها شولا و شوالا و أشالته: رفعته، فشال الذنب نفسه لازم متعدّ.
2- تفسیر العیّاشیّ 2- 252 حدیث 44.
3- لا توجد: عن، فی المصدر، کما لا توجد الواو فی س.
4- فی التّفسیر: عن، بدلا من: فی.
5- لا توجد: تعالی، فی المصدر.
6- الحجر: 91.
7- و أوردها العلّامة المجلسیّ فی البحار 4- 61، و جاءت فی تفسیر البرهان 2- 354- 356، و تفسیر الصّافی 1- 913 [3- 122].
8- مجمع البیان 6- 345.

خدای متعال، شیطان و یارانش را در پیش چشمشان ظاهر می کند و آتش دوزخ و همه عذاب های جهنم از جمله دسته های مختلف عقربها را که از شکافهایش برون آیند، در مقابل دیدگان ، قلبها و عقلهایشان به نمایش می گذارد و همچنین بهشت و جایگاه ایشان در آن را که اگر بر سر ایمانشان می ایستادند و همچنان در بیعت با امام می ماندند، نصیبشان می گشت را به ایشان نشان می دهد. در این هنگام فرشته ی مرگ گوید: به این بهشت ها نگاه کنید، بهشت هایی که فقط خدای پروردگار جهانیان قدر نیکبختی، شادی و نشاط در آن را می داند و این ها همه برای شما آماده شده بود، که اگر بر سر بیعت خود با علی علیه السلام برادر رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم باقی می ماندید، در روز قیامت در آن ساکن می گشتید و حالا که خیانت کرده اید و پیمانتان را شکسته اید پس طبقات این آتش، فرشتگان عذابش که همیشه تازیانه های آتشینشان برای راندن و هل دادن دوزخیان در دست دارند، مارهای آن که همیشه دهانهایشان را گشاده اند، عقربهایی که همیشه دم هایشان برافراشته است، حیوانات درنده ایی که چنگالهای خود را فراز گرفته اند و دیگر انواع عذاب و همه و همه برای شماست و بازگشت شما بدین جاست. پس آنان در این هنگام گویند : «یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»(1){ای کاش که من با رسول خدا همراه می گشتم}، و کاش آنچه که به من دستور داده بود را انجام می دادم و ولایت علی علیه السلام را می پذیرفتیم که این قول حق تعالی: «أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(2) {یا چون [کسانی که در معرض] رگباری از آسمان که در آن تاریکیها و رعد و برقی است [قرار گرفته اند] از [نهیب] آذرخش [و] بیم مرگ سر انگشتان خود را در گوشهایشان نهند ولی خدا بر کافران احاطه دارد . نزدیک است که برق چشمانشان را برباید هر گاه که بر آنان روشنی بخشد در آن گام زنند و چون راهشان را تاریک کند [بر جای خود] بایستند و اگر خدا می خواست شنوایی و بینایی شان را برمی گرفت که خدا بر همه چیز تواناست}، قبول می نمودم.

امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: سپس خداوند درباره منافقان مثال دیگری می زند و گوید:

ص: 569


1- . الفرقان/ 27
2- . البقره/ 19-20

جزءا (1)، فقالوا: سِحْرٌ، و قالوا: أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ، و قالوا: مُفْتَریً

«3»

قب (2)الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ) (3)یَعْنِی إِنْکَارَهُمْ وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

الشوهانی (4)بِإِسْنَادِهِ، سَأَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَطَاءٍ الْمَکِّیُّ الْبَاقِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِهِ: (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ) (5)قَالَ: یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُسْمِعُ الْخَلَائِقَ: أَلَا إِنَّهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مُسْلِمٌ، فَیَوْمَئِذٍ (یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ) (6)لِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَکَذَا، وَ قَالَ (الظَّالِمُونَ) (7)آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ) (8)وَ عَلِیٌّ هُوَ الْعَذَابُ، (هَلْ إِلَی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ) (9)، یَقُولُونَ (10)نُرَدُّ فَنَتَوَلَّی عَلِیّاً (علیه السلام)، قَالَ اللَّهُ: (وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها) (11).. یَعْنِی أَرْوَاحَهُمْ تُعْرَضُ عَلَی النَّارِ (خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ) (12) إِلَی عَلِیٍّ (مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ) (13)فَ (قالَ الَّذِینَ آمَنُوا) (14)بِآلِ مُحَمَّدٍ (إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ) (15)لِآلِ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (فِی عَذابٍ) (16)أَلِیمٍ..

الْحَسْکَانِیُّ فِی شَوَاهِدِ التَّنْزِیلِ (17)بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ، عَنِ ابْنِ

ص: 574


1- فی المصدر جاءت العبارة هکذا: جعلوا القرآن عضین .. أی جزّءوه أجزاء. و جاءت: عن ابن عباس بعد کلمة: مفتری.
2- المناقب لابن شهرآشوب 3- 212.
3- الزّمر: 60.
4- فی س: الشوهان، و هو غلط. و قد جاء فی المناقب 3- 215- 216.
5- الحجر: 2.
6- الحجر: 2.
7- الشّوری: 44.
8- الشّوری: 44.
9- الشّوری: 44.
10- فی المصدر: فیقولون.
11- الشّوری: 45.
12- الشّوری: 45.
13- الشّوری: 45.
14- الشّوری: 45.
15- الشّوری: 45.
16- الشّوری: 45.
17- شواهد التّنزیل 1- 206- 207 حدیث 269.

ای محمد مثل و حکایت آنچه که ایشان بدان خطاب قرار گرفتند، چون این قرانی است که بر تو نازل نمودیم و مشتمل بر دلایل اثبات توحید من ، برهانهای نبوت تو و نشانه های روشن شایستگی برادرت علی برای آن موضعی که تو وی را در آن قرار دادی و و جایگاهی که وی را در آن منصوب نمودی و رتبه ای که وی را بدان فراز نمودی و آن سیاست و سرپرستی مردمان که بعهده وی قرار دادی، می باشد و آن بسان بارانی سنگین از دل آسمان است که تاریکیها و رعدها و آذرخشها آنرا فرا گرفته اند. ای محمد (ص) همانطور که این باران رعد و برقهای شدیدی دارد و همانطور که هرکسی به این باران و رعد و برق دچار شود ترس تمام وجودش را در بر می گیرد آنان نیز اینگونه هستند زیرا پس از نادیده گرفتن ولایت علی علیه السلام ترس تمام وجودشان را گرفت که مبادا تو از منافق بودن آنها اطلاع یابی و در این حالشان شبیه همان افرادی بودند که در باران گرفتار شده و می ترسیدند صدای رعد قلبهایشان را از جا برکند یا اینکه صاعقه آنها را در برگیرد و منافقان نیز می ترسند که تو از کفرشان مطلع گردی و قتلشان را واجب گردانی. و در ادامه گوید:«یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْت» {از [نهیب] آذرخش [و] بیم مرگ سر انگشتان خود را در گوشهایشان نهند)، و همانطور که این افراد، در باران گرفتار شده و انگشتانشان را در گوشهایشان قرار می دهند تا صدای رعد قلب هایشان را از جا برنکند، منافقان نیز، آنگاه که تو پیمانشکنان را لعن و تهدید می کنی، انگشتان خود را در گوشهایشان قرار می دهند تا صدای تو را نشنود.

«یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ»(1)

و آنان برای این که لعن تو را نشنوند این کار را می کنند زیرا اگر نفرین تو به گوششان برسد رنگ رویشان دگرگون می شود و دوستان و صحابه ات می فهمند که مصداق لعن تو همین افراد هستند، چرا که دچار دگرگونی چهره و آشفتگی شده اند و اینگونه اتهام وارد بر ایشان بیشتر تثبیت میگردد و به این جهت از هلاکت یافتن به دست تو و به حکم تو ای پیامبر، ایمنی ندارند. سپس گوید : «وَ اللَّهُ مُحِیطٌ

ص: 570


1- . البقرة/ 19

عَبَّاسٍ، أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ قَوْلُهُ: (وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً) (1)قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ ظَلَمَ عَلِیّاً مَقْعَدِی هَذَا بَعْدَ وَفَاتِی فَکَأَنَّمَا جَحَدَ نُبُوَّتِی وَ نُبُوَّةَ الْأَنْبِیَاءِ قَبْلِی.

أقول:

رَوَی السَّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ (2)، عَنْ عَبْدِ (3)بْنِ حُمَیْدٍ وَ ابْنِ جَرِیرٍ، عَنْ قَتَادَةَ: (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ) (4)الْآیَةَ. قَالَ: کَیْفَ رَأَیْتُمُ الْقَوْمَ حِینَ تَوَلَّوْا عَنْ کِتَابِ اللَّهِ، أَ لَمْ (5)یَسْفِکُوا الدَّمَ الْحَرَامَ، وَ قَطَّعُوا الْأَرْحَامَ، وَ عَصَوُا الرَّحْمَنَ؟!.

«4»

فس (6)أَبِی، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ) یَا عَلِیُّ (فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً) (7)هَکَذَا نَزَلَتْ، ثُمَّ قَالَ: (فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ) یَا عَلِیُّ (8)(فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ) (9)یَعْنِی (10)فِیمَا تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَیْهِ بَیْنَهُمْ مِنْ خِلَافِکَ (11)وَ غَصْبِکَ (ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ) (12)عَلَیْهِمْ یَا مُحَمَّدُ! عَلَی لِسَانِکَ مِنْ وَلَایَتِهِ (وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً) (13)لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

ص: 575


1- الأنفال: 25.
2- الدّرّ المنثور 6- 49.
3- فی ک: عبد اللّه.
4- محمّد صلی الله علیه و آله: 22.
5- فی ک: ما لم.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 1- 142.
7- النّساء: 64.
8- لا توجد: یا علیّ، فی ک.
9- النّساء: 65.
10- فی ک: یعنی یحکّموا- یا علیّ- فیما شجر بینهم یعنی ..
11- فی المصدر: من خلافک بینهم- بتقدیم و تأخیر-.
12- النّساء: 65.
13- النّساء: 65.

بِالْکافِرِینَ»{ولی خداوند بر کافران احاطه دارد}،یعنی خدا نسبت به آنها مقتدر بوده و اگر بخواهد منافق بودنشان را آشکار ساخته و اسرارشان را برایت بازگو کرده و دستور قتلشان را صادر کند. و گوید: (یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ) یعنی نزدیک است که برق چشمهایشان را کور کند این مثل برای قومی است که دچار باران و برق شده اند ولی باز بدان خیره شده و نگاه می کنند و چهره هایشان را نیز نمی پوشانند و به راهی که می خواهند زودتر آن را بپیمایند نگاه نمی کنند از اینرو نزدیک است که برق چشمهایشان را کور کند و منافقان نیز اینگونه اند زیرا با وجود آیات قرآن که نبوت تو را اثبات و خلافت علی علیه السلام را تأیید می کند و با وجود معجزاتی که از تو یا از برادرت علی علیه السلام می بینند معجزاتی که گویای حقانیت تو و علی علیه السلام است با این حال باز هم آیات قرآن و معجزات تو و برادرت علی بن ابیطالب علیه السلام را به خوبی نمی بینند و نزدیک است که انکار برهان های تو از سوی آنها منجر شود به اینکه همه دانسته هایشان باطل گردد چرا که هر کس حتی یک حقیقتی را انکار کند این انکار او منجر به آن می شود که تمام حقائق را انکار کرده و او در این انکار خود شبیه کسی است که به قلب خورشید می نگرد و مطمئناً چشمانش کور خواهند شد.

سپس گوید: (کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ)(1) یعنی زمانی که دریابند آنچه که بدان باور دارند، همان حجت راستین است،

ص: 571


1- . البقرة/ 20
«5»

فس (1)

(وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ) (2)یَعْنِی مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ فِی أُمَّتِهِ شَیَاطِینُ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ، أَیْ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَا تُؤْمِنُوا بِ: (زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً) (3)فَهَذَا وَحْیٌ کَذِبٌ.

بیان

المشهور فی التفسیر أنّ زخرف القول و الغرور صفة (4)لکلامهم الذی یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ، أی یقول بعضهم إلی بعض، أی یوسوس و یلقی خفیة بعضهم إلی بعض کلاما مموّها مزیّنا یستحسن ظاهره و لا حقیقة له، غُرُوراً. أی یغرونهم بذلک غرورا، أی لیغروهم (5)، و علی ما فی (6)تفسیر علی بن إبراهیم:

المعنی یلقی بعضهم إلی بعض الکلام الذی یقولونه (7)فی شأن القرآن، و هو أنّه زخرف القول غرورا، و لا یخلو من بعد لکن لا یأبی عن الاستقامة.

«6»

فس (8)(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً) (9)قَالَ: نَزَلَتْ فِی الَّذِینَ آمَنُوا بِرَسُولِ اللَّهُ إِقْرَاراً لَا تَصْدِیقاً ثُمَّ کَفَرُوا لَمَّا کَتَبُوا الْکِتَابَ فِیمَا بَیْنَهُمْ أَنْ لَا یَرُدُّوا الْأَمْرَ فِی (10)أَهْلِ بَیْتِهِ أَبَداً، فَلَمَّا نَزَلَتِ الْوَلَایَةُ وَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الْمِیثَاقَ عَلَیْهِمْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ آمَنُوا إِقْرَاراً لَا

ص: 576


1- تفسیر القمّیّ 1- 214.
2- الأنعام: 112، و ذکر فی المصدر ذیلها: «زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً».
3- الأنعام: 112.
4- فی س: صفته. و هو خلاف الظاهر.
5- فی س: أو لیغررهم.
6- لا توجد: فی، فی مطبوع البحار.
7- فی س: یقولون.
8- تفسیر القمّیّ 1- 156.
9- النّساء: 137.
10- فی المصدر: إلی، بدلا من: فی.

(مَشَوْا فِیهِ) از آن پیروی کرده و بر سبیل آن پیش می روند. این مردمان زمانی که اسب هایشان کره اسب ماده می زایید یا زنانشان پسر به دنیا میآورد یا درختان خرمایشان به بار می نشست و کشت و زرعشان به نحو احسن بار می داد و تجارتشان رشد می نمود و شیر شترهایشان زیاد شود در این هنگام گویند: ممکن است این نعمتها به خاطر بیعت با علی علیه السلام باشد چرا که او خوش شانس و برنشسته بر ساحل عافیت و بهرمندی است، و باید به طور ظاهری از او اطاعت کنیم تا بتوانیم در سایه دولتمندی او زندگی کنیم.

(وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا)ترجمه: و منظور آنست که اگر اسب هایشان کره اسب نر و زنانشان دختر به دنیا آورد، تجارتشان سودی نبخشد، نخلستان هایشان به بار ننشیند و مزارعشان محصول خوبی ندهد باز می ایستند و می گویند: این بلا به خاطر شومی بیعتمان با علی علیه السلام و حمایتمان از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم است. و خدای متعال درباره ی این رفتار آنان گوید: «إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ»(1){و اگر [پیشامد] خوبی به آنان برسد می گویند این از جانب خداست و چون صدمه ای به ایشان برسد می گویند این از طرف توست بگو همه از جانب خداست}، سپس گوید :(قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ) یعنی همه چیز به حکم و قضای خداوند بستگی دارد و این بخاطر حکم نافذ خداوند و تقدیر اوست نه به بخاطر شوم و نحس یا باشگون و پر یمن بودن من نیست. سپس گوید : (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ(2)).-. و اگر خدا بخواهد هم گوش و هم چشم ایشان را بگیرد)، تا آنکه نتوانند از این امر جلوگیری نمایند که تو و یاران مومنت از کفر ایشان آگاه شوید و قتل آنان را واجب گردانید. (إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ)(3) {خداوند بر هر کاری تواناست}، و هیچ چیز او را ناتوان نمی سازد.

ص: 572


1- . نساء/ 78
2- . بقره/20
3- . بقره/20

تَصْدِیقاً، فَلَمَّا مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَفَرُوا فَازْدَادُوا (1)کُفْراً (لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ) (2)

«7»

فس (3)(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ) (4)قَالَ: هُوَ مُخَاطَبَةٌ لِأَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الَّذِینَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ وَ ارْتَدُّوا عَنْ دِینِ اللَّهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ نَزَلَ (5)فِی الْقَائِمِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ (6)یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ) (7)

«8»

فس (8)أَبِی، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (9)، عَنْ أَبِی أَیُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللَّهُ بُنْیانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ) (10)قَالَ: بیت [ثَبَتَ (11)مَکْرُهُمْ .. أَیْ مَاتُوا فَأَلْقَاهُمُ اللَّهُ فِی النَّارِ، وَ هُوَ مَثَلٌ لِأَعْدَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.

ص: 577


1- فی التّفسیر: و ازدادوا.
2- النّساء: 168- 169. و فی تفسیر القمّیّ: «لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلًا» یعنی طریقا «إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ»، فتکون الآیة: 137 من سورة النّساء.
3- تفسیر القمّیّ 1- 170.
4- المائدة: 54.
5- فی التّفسیر: نزلت.
6- لا توجد: الّذین، فی المصدر.
7- المائدة: 54.
8- تفسیر القمّیّ 1- 384.
9- فی المصدر: محمّد بن أبی عمیر.
10- النّحل: 26.
11- فی المصدر: ثبّت.

توضیح

این سخن حضرت علیه السلام: بسماعهم منه لها: ضمیر در منه به امیر المومنین برمیگردد و ضمیر لها به انفس .. یعنی بواسطه اینکه ایشان سخنی از وی ، سرشار از آموزه ها و احکام و اندرزها، را که جانهایشان از آن بهرمند میگردد؛ به گوش می گیرند. و یا ضمیر سماعهم به مسلمین و ضمیر منه به منافق و ضمیر لها به شهادت باز راجع است .. یعنی به برادری گرفتن وی بخاطر آن بود که لفظ شهادت را از وی شنیدند.

روایت2.

. تفسیر العیاشی (1):

زراره، حمران و محمد بن مسلم به نقل از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که درباره ی این آیه شریفه (الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ (2)) -: همانان که قرآن را جزء جزء کردند [به برخی از آن عمل کردند و بعضی را رها نمودند] ،

فرمود : این آیه ی شریفه در شأن قریش نازل شده است .

توضیح

طبرسی(3) درباره ی این آیه شریفه گوید: یعنی قرآن را همچون حیوانی که ذبح می شود جداجدا و بخش بندی کردند و آیاتش را به دسته های مختلف تقسیم کردند و به بعضی از این آیات ایمان آوردند و نسبت به برخی دیگر کافر شدند و ابن عباس در این باره گوید: آن را به اجزاء

ص: 573


1- . تفسیر عیاشی 2 : 252، حدیث 44
2- . حجر/91
3- . مجمع البیان 6 : 345
بیان

قوله: بیت مکرهم .. أی المراد بالبنیان بیت مکرهم الذی بنوه مجازا. قال فی مجمع البیان (1)قیل: إنّ هذا (2)مثل ضربه اللّه لاستئصالهم، و المعنی فأتی اللّه مکرهم من أصله .. أی عاد ضرر المکر إلیهم.

«9»

فس (3)(الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ) (4)قَالَ: کَفَرُوا بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ صَدُّوا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ زِدْنَاهُمْ عَذَاباً فَوْقَ الْعَذَابِ: (بِما کانُوا یُفْسِدُونَ) (5)

«10»

فس (6)(وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ) (7)قَالَ: نَزَلَتْ فِی الَّذِینَ غَیَّرُوا دِینَ اللَّهِ (8)وَ خَالَفُوا أَمْرَ اللَّهِ، هَلْ رَأَیْتُمْ شَاعِراً یَتَّبِعُهُ (9)أَحَدٌ؟! إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ الَّذِینَ وَضَعُوا دِیناً بِآرَائِهِمْ فَتَبِعَهُمُ (10)النَّاسُ عَلَی ذَلِکَ، وَ یُؤَکِّدُهُ قَوْلُهُ: (أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ) (11)یَعْنِی یُنَاظِرُونَ بِالْأَبَاطِیلِ وَ یُجَادِلُونَ بِالْحُجَجِ الْمُضِلَّةِ، وَ فِی کُلِّ مَذْهَبٍ یَذْهَبُونَ: (وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ) (12)بِرَدِّهِمْ (13)قَالَ:

یَعِظُونَ النَّاسَ وَ لَا یَتَّعِظُونَ، وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَا یَنْتَهُونَ، وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا

ص: 578


1- مجمع البیان 6- 357 باختلاف یسیر.
2- لا یوجد فی س: إنّ هذا.
3- تفسیر القمّیّ 1- 388.
4- النّحل: 88.
5- النّحل: 88.
6- تفسیر القمّیّ 2- 125.
7- الشّعراء: 224.
8- فی المصدر زیادة: بآرائهم.
9- فی ک نسخة بدل: شاعرا قطّ تبعه، و هو الموجود فی المصدر.
10- فی التّفسیر: فیتبعهم.
11- الشّعراء: 225.
12- الشّعراء: 226.
13- لا توجد: بردّهم، فی المصدر، و هو الظّاهر.

مختلف تقسیم بندی کردند و درباره یک جزء آن گفتند : سحر و جادوست و درباره جزئی دیگر گفتند : افسانه های پیشینیان است و بخشی از آن را هم گفتند: دروغ است.

روایت3.

المناقب (1):

امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه ی شریفه (وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ)(2) -:و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی). گوید: به خدا دروغ بستند، یعنی ولایت علی علیه السلام را انکار کردند.

شوهانی(3) به نقل از عبدالله بن عطاء مکی به نقل از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که درباره این آیه شریفه (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ)(4)

-: چه بسا کسانی که کفر ورزیدند دوست داشتند که مسلمان می بودند. گوید: در روز قیامت فرشته ای ندا سر می دهد و صدایش را به گوش همه ی مخلوقات می رساند: هان بدانید تنها مسلمانان وارد بهشت می شوند پس در آن هنگام (یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ)(5) آرزو می کنند که ای کاش ولایت علی علیه السلام را قبول می کردند .

وامام علیه السلام در ادامه گوید: روزی این آیه شریفه (که در ادامه آید) بر پیامبر نازل شد: (قال الظَّالِمُونَ(6) )-: ستمگران، یعنی در حق خاندان محمد صلّی الله علیه و آله و سلم (لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ (7))-: آنگاه که عذاب را به چشم خود دیدند. و آن عذاب همان امام علی علیه السلام است، گفتند: (هَلْ إِلَی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ(8))-: آیا هیچ راهی برای بازگشت هست؟ و آیا راهی هست تا ما به دنیا بازگردیم و این بار خلافت علی علیه السلام را بپذیریم و خداوند درباره ی آنان گوید: ((وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها)(9) -: آنان را می بینی [که چون] بر [آتش] عرضه می شوند)، یعنی روحشان به سوی دوزخ برده می شود (خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ)(10)-: از [شدت] زبونی فروتن شده اند و نگاه می کنند) ، یعنی به علی علیه السلام می نگرند (مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ)(11) ترجمه: زیرچشمی) . و(قالَ الَّذِینَ آمَنُوا)(12)-: کسانی که ایمان آورده اند، گویند) یعنی به آل محمد صلّی الله علیه و آله و سلم ایمان آورده اند گویند: (إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ)(13) -: در حقیقت زیانکاران کسانی اند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کرده اند آری ستمکاران) ، در حق خاندان محمد، (فِی عَذابٍ(14)){در عذابی دردناک هستند}.

و ستمگران را می بینی که چون عذاب را بنگرند می گویند آیا راهی برای برگشتن [به دنیا] هست آنان را می بینی [که چون] بر [آتش] عرضه می شوند از [شدت] زبونی فروتن شده اند زیرچشمی می نگرند و کسانی که گرویده اند می گویند در حقیقت زیانکاران کسانی اند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کرده اند آری ستمکاران در عذابی پایدارند

ص: 574


1- . مناقب، ابن شهر آشوب 3 : 212
2- . زمر / 60
3- . المناقب 3: 215- 216
4- . الحجر/ 2
5- . حجر/ 2
6- .- 9. الشوری/ 44- 45
7-
8-
9-
10-
11-
12-
13-
14-

یعلمون [یَعْمَلُونَ] (1)وَ هُمُ الَّذِینَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ، ثُمَّ ذَکَرَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ شِیعَتَهُمُ الْمُهْتَدِینَ، فَقَالَ: (إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا) (2)ثُمَّ ذَکَرَ أَعْدَاءَهُمْ وَ مَنْ ظَلَمَهُمْ، فَقَالَ:

(وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا) (3)آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (4)هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَتْ.

«11»

فس (5)(احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا) (6)قَالَ: الَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (وَ أَزْواجَهُمْ) (7)قَالَ: وَ أَشْبَاهَهُمْ.

«12»

فس (8)فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا ...) إِلَی قَوْلِهِ: (کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ) (9)فَقَدْ سَمَّاهُمُ اللَّهُ کَافِرِینَ (10)مُشْرِکِینَ بِأَنْ کَذَّبُوا بِالْکِتَابِ وَ قَدْ (11)أَرْسَلَ اللَّهُ رُسُلَهُ بِالْکِتَابِ وَ بِتَأْوِیلِهِ فَمَنْ کَذَّبَ بِالْکِتَابِ أَوْ کَذَّبَ بِمَا أَرْسَلَ بِهِ رُسُلَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْکِتَابِ فَهُوَ مُشْرِکٌ کَافِرٌ.

«13»

فس (12)(وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ) لِآلِ مُحَمَّدٍ

ص: 579


1- فی المصدر: یعملون، و هو الظّاهر.
2- الشّعراء: 227.
3- الشّعراء: 227.
4- الشّعراء: 227.
5- تفسیر القمّیّ 2- 222.
6- الصّافّات: 22. و فی المصدر زیادة من الآیة «وَ أَزْواجَهُمْ».
7- الصّافّات: 22.
8- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 260.
9- غافر: 70- 74.
10- فی المصدر: سمّی اللّه الکافرین.
11- فی ک: و بما، و جاءت: و قد، فیها نسخة بدل.
12- تفسیر القمّیّ 2- 272- 273.

حسکانی در کتاب شواهد التنزیل(1) به نقل از مسیب به نقل از ابن عباس گوید: وقتی آیه واتّقوا فتنة لا تصیبنّ الّذین کفروا منکم خاصّة؛ از فتنه ای که فقط دامن کفار از شما را نخواهد گرفت بپرهیزید، نازل شد؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود:

هرکسی که پس از وفات من به علی علیه السلام در مورد این جایگاه (خلافت) ظلم کند مانند کسی است که نبوت من و انبیاء پیشین را انکار کرده است.

گویم: سیوطی در کتاب الدر المنثور(2) با سندی به نقل از قتاده درباره ی این آیه ی شریفه ( فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ) (3) -: پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید])، روایت کرده است که گوید: این قوم چه حالی داشتند آنگاه که از کتاب خدا روی گرداندند؟ آیا هم ایشان نبودند که بعدها خونی را که خداوند ریختنش را حرام کرده ریختند؟ و قطع صله ی رحم کردند؟ و در برابر خداوند بخشنده سرکشی کردند؟ .

روایت4.

تفسیر القمی (4) : پدرم با سندی از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که گوید: در این آیه ی شریفه(وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ)(5) -: و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند)، ضمیر کاف به امام علی علیه السلام اشاره دارد . (فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً) -: و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند). این آیه اینچنین نازل شد سپس گوید: (فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ)(6) -: ولی چنین نیست به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را داور گردانند)، در اینجا نیز ضمیر کاف به امام علی علیه السلام برمی گردد (فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ) -: در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است)، مقصود آیه همان عهد و پیمانی است که آنها بین خودشان بسته اند تا خلافت را غصب کرده و با تو مخالفت نمایند (ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ )-: سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند)، در این آیه شریفه مخاطب حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم است و مقصود آیه این است که آنها نسبت به حکم پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم مبنی بر خلافت علی علیه السلام هیچ اعتراضی نداشتند (وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً)-: و کاملا سر تسلیم فرود آورند) یعنی نسبت به ولایت و خلافت علی علیه السلام رضایت تمام نشان دادند.

ص: 575


1- . شواهد التنزیل،1 : 206 - 207، حدیث 269
2- .الدرالمنثور 6: 49
3- . محمّد/ 22
4- . تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 1: 142
5- . النساء/ 64
6- . النساء / 65

حَقَّهُمْ (ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ) (1)

(وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ) (2)(3) قَالَ: الْکَلِمَةُ الْإِمَامُ، وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ: (وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) (4)یَعْنِی الْإِمَامَةَ، ثُمَّ قَالَ:

(وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ) (5)یَعْنِی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَذِهِ الْکَلِمَةَ (لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ)، ثُمَّ قَالَ:

(تَرَی الظَّالِمِینَ) (6)یَعْنِی الَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا).

أَیْ خَائِفِینَ مِمَّا ارْتَکَبُوا وَ عَمِلُوا (وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ) (7).. مَا (8)یَخَافُونَهُ، ثُمَّ ذَکَرَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْکَلِمَةِ وَ اتَّبَعُوهَا، فَقَالَ: (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ ...) (9)إِلَی قَوْلِهِ: (ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ) (10)(ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا) بِهَذِهِ الْکَلِمَةِ (وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) مِمَّا أُمِرُوا بِهِ.

ثُمَّ قَالَ (11)(وَ تَرَی الظَّالِمِینَ) آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ) (12).. أَیْ إِلَی الدُّنْیَا.

«14»

فس (13)(وَ تَرَی الظَّالِمِینَ) (14)آلَ (15)مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (لَمَّا رَأَوُا

ص: 580


1- الشّوری: 8.
2- تفسیر القمّیّ 2- 274- 275.
3- الشّوری: 21. و جاءت زیادة: «لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ»: من الآیة فی المصدر.
4- الزّخرف: 28.
5- الشّوری: 21.
6- الشّوری: 21.
7- الشّوری: 22.
8- فی المصدر: أی ما.
9- الشّوری: 22.
10- تتمّة للآیة السّالفة، و لا توجد فی المصدر.
11- تفسیر القمّیّ 2- 277.
12- الشّوری: 44.
13- تفسیر القمّیّ 2- 278.
14- الشّوری: 44.
15- فی ک نسخة بدل: لآل.

روایت5.

تفسیر القمی(1): (وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ)(2) -: و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطانهای انس و جن برگماشتیم بعضی از آنها به بعضی ..القا می کنند) ، آیه شریفه به این نکته اشاره دارد که خداوند برای همه پیامبران در میان امتشان دشمنانی اعم از انس و جن قرار داده که (یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ) منظور آیه این است که آنان به یکدیگر گویند: به این قران ایمان میاورید.( زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً){ برای فریب [یکدیگر] سخنان آراسته} - می گویند - این قرآن چیزی جز دروغ نیست.

توضیح

معروفتر در تفسیر این آیه اینست که منظور از زخرف القول و الغرور آن است که این صفتی برای سخن ایشان باشد که زیر گوش یکدیگر می خوانند. یعنی اینکه کلام آنها که به یکدیگر گویند کلامی آراسته و ظاهر فریبنده است و آنها برای اغفال و تحریک یکدیگر این سخنان را بر زبان جاری می کنند که ظاهرش بسیار زیبا ولی هیچ درونمایه و حقیقت باطنی ندارد. و غرورا یعنی اینکه ایشان را بواسطه آن سخت فریب می دهند. و اما علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه شریفه می گوید : آنان در شان قرآن این کلام را بر زبان جاری سازند که قرآن کلامی است آراسته و ظاهر فریبنده ولی این تفسیر بعید است که صحیح باشد هر چند که چندان هم از درست بودن دور نیست.

روایت6.

تفسیر القمی (3) : (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً) (4) -: کسانی که ایمان آوردند سپس کافر شدند و باز ایمان آوردند سپس کافر شدند آنگاه به کفر خود افزودند قطعا خدا آنان را نخواهد بخشید و راهی به ایشان نخواهد نمود) امام باقر علیه السلام درباره این آیه شریفه گوید : این آیه در شان کسانی نازل شد ابتدا به ایمان به رسول خدا به طور زبانی و نه با تصدیق قلبی اقرار و اعتراف کردند و سپس کافر شدند و بین خودشان پیمان بستند که هیچگاه نگذارند خلافت به خاندان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم برسد و چون آیه ولایت نازل شد و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم برای ولایت امیرالمومنین علیه السلام از آنان بیعت گرفت بازهم از عمق وجودشان ایمان نیاوردند و فقط به صورت زبانی ایمان آوردند

ص: 576


1- . تفسیر القمّیّ 1: 214
2- . انعام /112
3- . تفسیر القمّیّ 1: 156
4- . النّساء/ 137

الْعَذابَ) وَ عَلِیٌّ هُوَ الْعَذَابُ فِی هَذَا الْوَجْهِ (یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ) فَنُوَالِی عَلِیّاً (وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ) ... أَیْ (1)لِعَلِیٍّ (یَنْظُرُونَ) إِلَی عَلِیٍّ (مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا) یَعْنِی آلَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ شِیعَتَهُمْ (إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ) آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (فِی عَذابٍ مُقِیمٍ) (2)قَالَ: وَ اللَّهِ یَعْنِی النُّصَّابَ الَّذِینَ نَصَبُوا الْعَدَاوَةَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ الْمُکَذِّبِینَ (وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ) (3)

بیان

قوله: یعنی النصّاب .. حال من فاعل قال، و قوله: و ما کان .. مفعول قال، و فی بعض النسخ: قال: و اللّه .. فالواو للقسم.

«15»

فس (4)(وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَ تَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَجَ ...) إِلَی قَوْلِهِ: (ما هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ) (5)قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ.

حدّثنی العباس بن محمد، عن (6)الحسن بن سهل، بإسناد رفعه إلی جابر ابن زید، عن جابر بن عبد اللّه، قال: ثم أتبع اللّه جلّ ذکره مدح الحسین بن علیّ علیهما السلام بذمّ عبد الرحمن بن أبی بکر.

بیان

روت العامّة أیضا أنّ الآیة نزلت فی عبد الرحمن بن أبی بکر، و یمکن أن

ص: 581


1- لا توجد: أی، فی المصدر.
2- الشّوری: 45.
3- الشّوری: 46.
4- تفسیر القمّیّ 2- 297.
5- الأحقاف: 17.
6- فی المصدر: قال: حدّثنی، بدل: عن.

و زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم رحلت فرمودند کافر شده و در کفر خود زیاده روی و طغیان کردند (لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ) -. قطعا خدا آنان را نخواهد بخشید و راهی به ایشان جز راه جهنم نخواهد نمود).

روایت7.

تفسیر القمی(1): (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ) (2) -: ای کسانی که ایمان آورده اید هر کس از شما از دین خود برگردد به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند [اینان] با مؤمنان فروتن [و] بر کافران سرفرازند و در راه خدا جهاد می کنند)، امام باقر علیه السلام درباره این آیه شریفه فرمود : مخاطب این آیه اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم هستند که حق خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم را غصب کردند و از دین خدا منحرف و مرتد گشتند و خداوند بزودی قومی را جایگزین آنها می کند که آنها را دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند و این قوم همان حضرت قائم علیه السلام و همراهانش هستند که در راه خدا مبارزه می کنند (وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ)) (3) -: و از سرزنش هیچ سرزنشگری بیمی ندارند.

روایت8.

تفسیر القمی (4): پدرم با سندی از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که درباره این آیه شریفه (قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللَّهُ بُنْیانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ) (5) -: پیش از آنان کسانی بودند که مکر کردند و[لی] خدا از پایه بر بنیانشان زد درنتیجه از بالای سرشان سقف بر آنان فرو ریخت و از آنجا که حدس نمی زدند عذاب به سراغشان آمد)، فرمود : مقصود آیه شریفه از « بنیان » همان خانه های مکر و فریب آنان است و یعنی خداوند آنان را بعد از مرگ به آتش جهنم درافکند و این مثل و بیان حال دشمنان اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم است .

ص: 577


1- . تفسیر القمّیّ 1: 170
2- . المائدة/ 54
3- . المائدة/ 54
4- . تفسیر القمّیّ 1: 384
5- . النّحل/ 26

یکون قول الوالدین له (1)، لظاهر الأمر للمصلحة لا علی وجه الاعتقاد، و یظهر من بعض الأخبار أنّ المراد بالوالدین رسول اللّه و أمیر المؤمنین علیهما السلام، و من بعضها أنّ المراد بهما هنا الحسنان علیهما السلام.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (2)قَبْلَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: (وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً) (3)قَالَ: الْإِحْسَانُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَوْلُهُ: بِوالِدَیْهِ إِنَّمَا عَنَی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، ثُمَّ عَطَفَ عَلَی الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:

(حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً ...) وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی قَوْلِهِ: (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما ...) (4)

إلی آخر ما أوردنا، فیظهر منه أنّ المراد بالوالدین علی هذا التأویل الحسنان، و قد تکلّمنا فی الخبر فی مجلد الإمامة (5)

«16»

فس (6)(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ) (7)مُخَاطَبَةٌ لِأَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّذِینَ وَعَدُوهُ أَنْ یَنْصُرُوهُ وَ لَا یُخَالِفُوا أَمْرَهُ وَ لَا یَنْقُضُوا عَهْدَهُ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَعَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لَا یَفُونَ (8)بِمَا یَقُولُونَ، فَقَالَ: (لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ ...) (9)الْآیَةَ، وَ قَدْ سَمَّاهُمُ اللَّهُ مُؤْمِنِینَ بِإِقْرَارِهِمْ وَ إِنْ لَمْ یَصْدُقُوا.

«17»

فس (10)(فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا) (11)قَالَ: إِذَا

ص: 582


1- لا توجد فی س: له.
2- فی تفسیره 2- 297.
3- الأحقاف: 15.
4- الأحقاف: 17.
5- بحار الأنوار 36- 158، 43- 246، 258، 44- 231، 53- 102 و غیرها.
6- تفسیر القمّیّ 2- 365.
7- الصّفّ: 2.
8- فی المصدر: لا یوفون.
9- الصّفّ: 2- 3.
10- تفسیر القمّیّ 2- 379.
11- الملک: 27.

توضیح

منظور از خانه مکر ایشان پایه و اساس خانه فریب و دروغی که به این تعبیر مجازی، بنایش کرده اند است. و در مجمع البیان آنرا مثلی برای ریشه کن نمودن ایشان برشمرده و یعنی آنکه خداوند این فریبکاری ایشان را از ریشه نابود کرد و زیان این نیرنگ به خود ایشان بازگشت.

روایت9.

تفسیر القمی(1) :(الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ) (2) -: کسانی که کفر ورزیدند و از راه خدا باز داشتند عذابی بر عذابشان می افزاییم) گوید : آنان بعد از پیامبر خدا کافر شدند و نگذاشتند که امام علی علیه السلام به خلافت برسد و خداوند نیز عذابشان را دو چندان کرد (بِما کانُوا یُفْسِدُونَ) (3) -: بخاطر آن فسادی که برمی انگیختند.

روایت10.

تفسیر القمی(4): (وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ) -: و شاعران را گمراهان پیروی می کنند)، فرمود : این آیه در شان کسانی نازل شد که دین خدا را تحریف کردند و با دستورات خداوند مخالفت نمودند ، و آیا هیچ شاعری را دیده اید که کسی از او پیروی کند؟ بلکه منظور از آن کسانی است که با آراء و نظرات شخصی خود مکتب و کیشی را به وجود آورده اند و مردمانی این افکار ایشان را دنبال می کنند و این آیه شریفه بر این مطلب صحه می گذارد که (أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ)7 یعنی با سخنانی باطل به مناظره نشسته و با برهانهای گمراهی افزا به بحث و مجادله می پردازند و به هر کجراهه ای می روند و مردم نیز از آنان پیروی کردند (وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ)8 -: و اینکه ایشان چیزهایی می گویند که به آن عمل نمی کنند) ، مردم را موعظه کنند ولی خود پند نگیرند و مردم را از منکر نهی می کنند و

ص: 578


1- . تفسیر القمّیّ 1: 388
2- . النّحل/ 88
3- . النّحل/ 88
4- . النّحل/ 88

کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ نَظَرَ أَعْدَاءُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْمَنْزِلَةِ الشَّرِیفَةِ الْعَظِیمَةِ وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ عَلَی الْحَوْضِ یَسْقِی وَ یَمْنَعُ یَسْوَدُّ (1)وُجُوهُ أَعْدَائِهِ، فَیُقَالُ لَهُمْ: (هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ) (2)مَنْزِلَهُ (3)وَ مَوْضِعَهُ وَ اسْمَهُ.

«18»

یر (4)أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ (5)، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها، قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ) (6)فَقَالَ: رَأَیْتَ (7)أَحَداً یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِالزِّنَا وَ شُرْبِ الْخَمْرِ أَوْ بِشَیْ ءٍ مِنْ هَذِهِ الْمَحَارِمِ؟!. فَقُلْتُ: لَا. فَقَالَ: مَا هَذِهِ الْفَاحِشَةُ الَّتِی یَدَّعُونَ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِهَا؟!. فَقُلْتُ: اللَّهُ أَعْلَمُ وَ وَلِیُّهُ. قَالَ: فَإِنَّ هَذِهِ فِی أَئِمَّةِ الْجَوْرِ ادَّعَوْا أَنَّ اللَّهَ أَمَرَهُمْ بِالائْتِمَامِ بِقَوْمٍ لَمْ یَأْمُرِ اللَّهُ بِالائْتِمَامِ بِهِمْ، فَرَدَّ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ، وَ أَخْبَرَنَا أَنَّهُمْ قَدْ قَالُوا عَلَیْهِ الْکَذِبَ فَسَمَّی اللَّهُ ذَلِکَ (8)مِنْهُمْ فَاحِشَةً..

«19»

شی، تفسیر العیاشی (9)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ، عَنْ عَبْدٍ صَالِحٍ، قَالَ: سَأَلْتُهُ ..

وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (10)

«20»

شی، تفسیر العیاشی (11)عَنْ کُلَیْبٍ الصَّیْدَاوِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ

ص: 583


1- فی المصدر: تسودّ.
2- الملک: 27.
3- فی المصدر هکذا: أی هذا الّذی کنتم به تدّعون منزلته.
4- بصائر الدّرجات: 54 حدیث 4.
5- فی تفسیر العیّاشیّ هنا زیادة: عن عبد صالح.
6- الأعراف: 28.
7- فی البصائر: أ رأیت، و هو الظّاهر.
8- لا توجد: ذلک فی البصائر، و أثبتت فی تفسیر البرهان و تفسیر العیّاشیّ.
9- تفسیر العیّاشیّ 2- 12 حدیث 15.
10- باختلاف یسیر، و أورده فی تفسیر البرهان 2- 8، و تفسیر الصّافی 1- 571 [2- 188].
11- تفسیر العیّاشیّ 1- 385 حدیث 131.

خود از منکرات خودداری نمی کنند و امر به معروف کنند در حالیکه خود به آن عمل نکنند و آنان همان کسانی هستند که حق اهل بیت پیامبر علیه السلام را غصب نمودند. سپس در ادامه آیه از خاندان محمد علیهم السلام و پیروان هدایت یافته ایشان سخن گفته و می فرماید: (إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا): مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و خدا را بسیار به یاد آورده و پس از آنکه مورد ستم قرار گرفته اند پیروز شدند)، سپس خداوند دشمنان اهل بیت و کسانی که به آنها ظلم کرده اند را ذکر می کند و می فرماید: (وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا)1 { و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت} یعنی کسانی که به اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم ظلم کردند و حقشان را غصب نمودند (أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ)2 { خواهند دید که به چه جایگاهی درخواهند آمد}. و به خدا قسم که این آیه به این معنی نازل گشته است.

روایت11.

تفسیر القمی(1): (احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا)(2) -: کسانی را که ستم کرده اند) فرمود : این آیه به کسانی اشاره دارد که حق اهل بیت پیامبر علیه السلام را نادیده گرفتند و به آنان ظلم نمودند (وَ أَزْواجَهُمْ) -: و همتایان ایشان را). فرمود یعنی کسانی که شبیه گروه اولند .

روایت12.

تفسیر القمی(3) : در حدیث ابی جارود به نقل از امام با قر علیه السلام درباره این آیه شریفه (الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا ...) تا آنجا که فرماید: (کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ)(4)

-: کسانی که کتاب [خدا] و آنچه را که فرستادگان خود را بدان گسیل داشته ایم تکذیب کرده اند به زودی خواهند دانست .. این گونه خدا کافران را بی راه می گذارد). فرمود: خداوند آنانرا کافر و مشرک نامید چرا که آنان کتاب خدا را انکار کردند حال آنکه خداوند پیامبر خود را همراه با کتاب و تفسیر آن به سوی مردم فرستاد و کسی که کتاب خدا و تفسیر آنرا که توسط پیامبران به آگاهی مردم می رسد، انکار کند مشرک و کافر است .

روایت13.

تفسیر القمی(5): (وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ)-: ولیکن هر که را بخواهد به رحمت خویش درمی آورد و ستمگران)، منظور ستمگران در حق اهل بیت علیه السلام است

ص: 579


1- . تفسیر القمّیّ 2: 222
2- . الصافات/ 22
3- . تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2 :260
4- . غافر/ 70- 74
5- . تفسیر القمّیّ 2: 272- 273

عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: (إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً) (1)ثُمَّ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقْرَؤُهَا: فَارَقُوا دِینَهُمْ، قَالَ (2)فَارَقَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ دِینَهُمْ (3)

بیان

قال الطبرسی رحمه اللّه (4)قرأ حمزة و الکسائی (5)فارقوا بالألف و هو المرویّ عن علیّ علیه السلام و الباقون فَرَّقُوا بالتشدید.

ثم قال: قال أبو علی: من قرأ «فَرَّقُوا» فتقدیره یؤمنون ببعض و یکفرون ببعض .. و من قرأ «فارقوا دینهم» فالمعنی باینوه و خرجوا عنه ...

و قال (6)اختلف فی المعنیین بهذه الآیة علی أقوال:

أحدها: أنّهم الکفّار و أصناف المشرکین ..

و ثانیها: أنّهم الیهود و النصاری، لأنّه یکفّر بعضهم بعضا ...

و ثالثها:

أنّهم أهل الضلالة و أصحاب الشبهات و البدع من هذه الأمّة.

رواه أبو هریرة و عائشة مرفوعا، و هو المرویّ عن الباقر علیه السلام: جعلوا دین اللّه أدیانا لإکفار بعضهم بعضا و صاروا أحزابا و فرقا.

و تتمّة (7)الآیة: (لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ) (8)

قیل: المعنی أنّک لا تجتمع معهم فی شی ء من مذاهبهم الباطلة.

ص: 584


1- الأنعام: 159.
2- فی المصدر: ثمّ قال.
3- و ذکره فی تفسیر البرهان 1- 565، و تفسیر الصّافی 1- 560 [2- 174].
4- فی مجمع البیان 4- 388- 389، و ما فیه نقاط ثلاث فهو علامة الحذف.
5- فی المصدر زیادة: هاهنا و فی الروم.
6- فی مجمع البیان 4- 389.
7- من هنا تلخیص لما ذکره الطبرسیّ فی مجمعه.
8- الأنعام: 159.

(ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ)(1)-: نه یاری دارند و نه یاوری) .

صاحب کتاب تفسیر قمی(2) درباره این آیه شریفه (وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ) (3) -: و اگر فرمان قاطع [در باره تاخیر عذاب در کار] نبود)، گوید: کلمه یعنی همان امام و دلیل کلام خداوند است که می فرماید : (وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) (4) -: و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد باشد که آنان [به توحید] بازگردند)، منظور آیه از کلمه همان امامت است. سپس خداوند در ادامه گوید: (وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ) یعنی کسانی که به این کلمه -همان امامت- ظلم کردند (تَرَی الظَّالِمِینَ)-: و ستمگران را می بینی که..)، یعنی کسانی که حق خاندان محمد را تباه کردند می بینی که (مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا) -: از آنچه انجام داده اند هراسناک هستند) یعنی از آنچه که کرده اند و مرتکب شده اند نگران و بیم خورند. (وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ) (5) -: و [جزای عملشان] به آنان خواهد رسید) ، آنچه از آن بیم می خوردند. خداوند در ادامه به کسانی اشاره می کند که به کلمه ایمان آوردند و می فرماید : (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ ...)(6) -: و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهای بهشتند آنچه را بخواهند نزد پروردگارشان خواهند داشت)، تا آنجا که فرماید: (ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ)(7) -: این است همان فضل عظیم) (ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا) -: این همان [پاداشی] است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده [بدان] مژده داده است)، به این کلمه (وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) -: و کارهای شایسته کرده اند).

سپس گوید : (وَ تَرَی الظَّالِمِینَ) و ستمگران به حق خاندان محمد را می بینی که (لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ)(8) - : چون عذاب الهی را به چشم خود دیدند، می گفتند آیا هیچ راه بازگشتی هست؟ به سوی دنیا.

روایت14.

تفسیر القمی (9): (وَ تَرَی الظَّالِمِینَ)(10)

و ستمگران به حق محمد و خاندانش را می بینی که (لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ) زمانی که عذاب را ببینند ،

ص: 580


1- . الشوری / 8
2- . تفسیر القمّیّ 2: 274- 275
3- . الشّوری/ 21
4- . الزّخرف/ 28
5- . الشّوری/ 22
6- . الشّوری/ 22
7- . ادامه ایه قبل
8- . الشّوری/ 44
9- . تفسیر القمّیّ 2: 278
10- . الشّوری/ 44

و قیل: أی لست من مخالطتهم فی شی ء.

و قیل: أی لست من قتالهم فی شی ء. ثم نسختها آیة القتال: (إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ...) (1)

و قیل: فی (2)مجازاتهم علی سوء أفعالهم، أو فی الإنظار و الاستئصال، أو الحکم بینهم فی اختلافهم إلی اللّه.

ص: 585


1- الأنعام: 159.
2- فی ک خطّ علی: و قیل فی.

و بر اساس این نگاه، علی همان عذاب ایشان است، (یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ) -: می گویند آیا هیچ راه بازگشتی هست، تا با علی ره ولایت پذیری پوییم (وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ) ... و ایشان را می بینی که بر آتش دوزخ عرضه می گردند و از ذلت و خواری سرفروافکنده اند، در برابر علی (یَنْظُرُونَ) و نگاه می کنند، یعنی به علی (مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا) با چشمی فروافتاده و کسانی که ایمان آورده اند، یعنی به خاندان محمد و شیعیان ایشان گویند (إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ) -: در حقیقت زیانکاران کسانی اند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کرده اند آری ستمکاران) یعنی به حق آل محمد ، (فِی عَذابٍ مُقِیمٍ)(1)

-: در عذابی همیشگی خواهند بود. گوید به خدا که منظور ناصبیانی است که با خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم دشمنی ورزیدند و حق امیرالمومنین علیه السلام و فرزندانش را ضایع کرده و به آنان ظلم نمودند و این افراد همان دروغ گویانند (وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ)(2)

-: جز خدا برای آنان دوستانی [دیگر] نیست که آنها را یاری کنند و هر که را خدا بی راه کذارد هیچ راهی برای او نخواهد بود) .

@ یک سطر افتاده است

توضیح

قول وی : یعنی النصاب .. حال است برای فاعل قال و قول وی : وما کان.. مفعول قال است و در برخی نسخه ها: قال: والله .. و واو برای قسم است..

روایت15.

تفسیر القمی (3): این آیه شریفه (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَتَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَجَ ...) تا آنجا که فرماید: (ما هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ)(4) -: آن کس که به پدر و مادر خود گوید اف بر شما آیا به من وعده می دهید که زنده خواهم شد {و حال آنکه پیش از من نسلها سپری [و نابود] شدند و آن دو به [درگاه] خدا زاری می کنند وای بر تو ایمان بیاور وعده [و تهدید] خدا حق است و[لی پسر] پاسخ می دهد} اینها جز افسانه های گذشتگان نیست )، گوید در شان عبدالرحمن بن ابی بکر نازل شده است.

عباس بن محمد با سندی به نقل از جابربن عبدالله روایت کرده است که گوید : خداوند متعال در ادمه آیات به مدح حسین بن علی علیه السلام و نکوهش عبدالرحمن بن ابی بکر می پردازد .

توضیح

محدثین عامه نیز شان نزول این آیه را درباره عبدالرحمن دانسته اند

ص: 581


1- . الشّوری/ 45
2- . الشّوری/ 46
3- . تفسیر القمّیّ 2: 297
4- . الأحقاف/ 17

ص: 586

و همچنین درباره سخن والدین به او می توان گفت که این سخن در ظاهر و فقط برای حفظ مصلحت گفته شده و از سر اعتقاد و باور نبوده است. کما اینکه در بعضی از احادیث آمده منظور از پدر و مادر در این آیه رسول خدا و امیرالمومنین علیهما السلام است و در برخی روایات دیگر نیز امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام بعنوان پدر و مادر قلمداد شده اند . علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه شریفه (وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْسانا) (1) -: به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند)، گوید: منظور از احسان همان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم و منظور از والدین او، امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام است که در ادامه آیه به امام حسین علیه السلام می پردازد و در ادامه می فرماید : (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً ...) -: مادرش با تحمل دشواریها به او باردار شد و با تحمل دشواریهایی وی را بزاد)، و کلام خود را ادامه می دهد تا جایی که می فرماید : (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما ...) (2) تا پایان آیات که مراد از والدین براساس این تفسیر امام حسن و امام حسین علیه السلام است که ما در مجلد امامت از این کتاب درباره این موضوع سخن گفته ایم. (3)

روایت16.

تفسیر القمی (4): آیه شریفه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ) (5) -: هان ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی می گویید که بدان عمل نمی کنید)، صحابه پیامبر را مخاطب قرار می دهد که با او عهد بستند که او را یاری کنند و با امر او مخالفت ننمایند و عهد خود با او در پذیرش ولایت امیرالمومنین علیه السلام را زیر پای ننهند و خداوند می دانست که آنان به عهد خود وفا نمیکنند . سپس این آیات را نازل کرد و در ادامه فرمود: (لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ ... ) (6) -: چرا چیزی می گویید که بدان عمل نمی کنید، نزد خداوند سخت ناپسند است..) و خدای متعال در این آیات آنان را مومن خوانده و این هم فقط به این خاطر است که آنان به صورت زبانی ایمان آورده بودند و خود را مومن می دانستند هر چند که از عمق وجودشان ایمان نیاورده بودند.

روایت17.

تفسیر القمی(7): (فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا) (8) -: و آنگاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود)،

ص: 582


1- . الأحقاف/ 15
2- . الأحقاف/ 17
3- . بحار الأنوار 36: 158، 43- 246، 258، 44: 231، 53- 102 و غیر آن
4- . تفسیر القمّیّ 2: 365
5- . الصّفّ/ 2
6- . الصّفّ/ 2- 3
7- . تفسیر القمّیّ 2: 379
8- . الملک/ 27

تتمیم [و استدراک من محقق الکتاب فی ما فات عن المجلسی رحمه الله هنا فی الخلفاء أو بنی أمیّة أو المرأتین أو فی أعدائهم و إن ذکره فی سائر الأبواب]

اشاره

بعد أن أدرجنا فی مقدّمة الکتاب بعض العناوین العامّة فی الأبواب المتفرقة من کتاب بحار الأنوار، نسرد هنا جملة من الروایات الواردة عنهم صلوات اللّه علیهم فی خصوص کل واحد من الخلفاء أو بنی أمیّة أو المرأتین أو فی أعدائهم مما حصلنا علیه فی هذه الموسوعة و لم یدرجه المصنّف رحمه اللّه هنا، أو أدرجه من مصدر آخر تعیینا للمصداق، و تطبیقا صغرویا لکلّ الکبریات التی سلفت فی المقدّمة، و اللّه المستعان و علیه التکلان.

فنقول:

فممّا ورد فی أبی بکر:

«1»

ذکر العلّامة المجلسی فی بحاره 60/ 278- 280 فی تفسیر قوله تعالی: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ ... (الأحزاب: 72) وجوها، ثم قال:

الثامن: إنّ المراد بالأمانة: الإمامة الکبری، وَ حَمَلَهَا ادّعاؤها بغیر حق، و المراد ب (الإنسان) أبو بکر، و قد وردت الأخبار الکثیرة فی ذلک أوردتها فی کتاب الإمامة و غیرها.

فقد

روی بأسانید عن الرضا علیه السلام قال: الأمانة: الولایة، من ادّعاها بغیر حقّ کفر.

و قال علی بن ابراهیم: ... وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ الأوّل ...

و عن الصادق علیه السلام: الأمانة: الولایة، و الإنسان: أبو الشرور المنافق.

و عن الباقر علیه السلام: هی الولایة: فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها کفرا، وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ، و الإنسان: أبو فلان.

«2»

قال العلّامة المجلسی أیضا فی بحاره 60/ 284، ذیل قوله سبحانه: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ. .. و قال علی بن ابراهیم: نزلت فی الأول.

و فی المناقب عن الکاظم علیه السلام، قال: الإنسان: الأوّل ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ (التین: 1- 5) ببغضه أمیر المؤمنین علیه السلام.

«3»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه تبارک و تعالی: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ (الأحزاب: 72، قال: الولایة فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها کفرا بها و عنادا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ و الإنسان الذی حملها: أبو فلان.

[بحار الأنوار: 23/ 281، حدیث 24، عن بصائر الدرجات: 76، حدیث 3]

ص: 587

این آیه به دشمنان امیرالمومنین اشاره دارد که چون روز قیامت فرارسد آنان امام علیه السلام را می بینند که خداوند به وی جایگاهی رفیع عطا کرده و پرچم توحید را به دست او داده و او را بر حوض کوثر گماشته است آنسان که به هر که خواهد آب نوشاند و هر که را خواهد و تشخیص دهد، باز دارد و در این هنگام است که چهره دشمنان امام علیه السلام تیره می شود و به آنان گفته شود (هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ)(1) -: و این است همان چیزی که آن را ادعا می کردید)، یعنی این همان کسی است که شما جایگاه ، مرتبه و حتی اسمش را ادعا می کردید.

روایت18.

بصائر الدرجات (2): احمد بن محمد با سندی به نقل از محمد بن منصور روایت کرده است که گوید : روزی از امام باقر علیه السلام درباره تفسیر این آیه (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها، قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ) (3) -: و چون کار زشتی کنند می گویند پدران خود را بر آن یافتیم و خدا ما را بدان فرمان داده است بگو قطعا خدا به کار زشت فرمان نمی دهد آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید)، جویا گشتم و ایشان در پاسخ فرمود : آیا تا به حال کسی را دیده ای که بگوید خداوند به رباخواری و نوشیدن مسکرات و گناهانی از این قبیل امر کرده است؟ در پاسخ گفتم که خیر، فرمودند : پس این اعمال ناشایست که ایشان ادعا می کنند که خداوند به آن امر کرده چیست؟ پاسخ دادم خداوند و ولی خدا آگاهتر هستند. فرمود : این آیه درباره حاکمان ظالم است که ادعا می کنند خداوند به آنها دستور داده که بر مردم حکومت کنند که در حقیقت خدا هیچگاه چنین حکمی نداده است و در پاسخ آنها این آیه را نازل فرموده و ما را از دروغ بستن آنان به خدا با خبر ساخته است و به همین دلیل این عمل آنها را فحشاء نامیده است .

روایت19.

تفسیر العیاشی(4): از محمد بن منصور به نقل از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که گوید : از امام باقر درباره همین آیه جویا شدم ....و روایتی شبیه به قبلی را نقل کرده است.

روایت20.

تفسیر العیاشی(5): کلیب الصیداوی گوید : از امام صادق علیه السلام

ص: 583


1- . الملک/ 27
2- . بصائر الدّرجات: 54 حدیث 4
3- . الأعراف/ 28
4- . تفسیر عیّاشیّ 2: 12 حدیث 15
5- . تفسیر عیّاشیّ 1 : 385 حدیث 131
«4»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، قال علی بن ابراهیم فی قوله [عزّ و جلّ: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها ... قال: الأمانة: هی الإمامة [و الأمر] و النهی، و الدلیل علی أنّ الأمانة هی الإمامة قوله عزّ و جلّ للأئمّة: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها یعنی الإمامة، و الأمانة: الإمامة؛ عرضت علی السموات و الأرض و الجبال فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها قال: أبین أن یدّعوها أو یغصبوها أهلها و أشفقن منها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ أی فلان [الأوّل إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا.

[بحار الأنوار: 23/ 280، حدیث 21، عن تفسیر علی ابن ابراهیم: 2/ 198]

«5»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن أبی بصیر، قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن قول اللّه عزّ و جلّ: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا قال: الأمانة: الولایة، و الإنسان: أبو الشرور المنافق.

بیان

علی تأویلهم علیهم السلام یکون اللام فی الإنسان للعهد؛ و هو أبو الشرور ...

أی أبو بکر، أو للجنس و مصداقه الأول فی هذا الباب أبو بکر، و المراد بالحمل الخیانة کما مرّ، أو المراد بالولایة: الخلافة، و ادّعاؤها بغیر حق، فعرض ذلک علی أهل السموات و الأرض أو علیهما بأن بیّن لهم عقوبة ذلک، و قیل لهم: هل تحملون ذلک؟ فأبوا إلّا هذا المنافق و أضرابه، حیث حملوا ذلک مع ما بیّن لهم من العقاب المترتّب علیه.

[بحار الأنوار: 23/ 279- 280 حدیث 20، عن معانی الأخبار: 38 (11، حدیث 2)]

«6»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ* وَ طُورِ سِینِینَ* وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ قال: التین: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و الزیتون: أمیر المؤمنین علیه السلام، و طور سینین: الحسن و الحسین علیهما السلام، و هذا البلد الأمین: الأئمة علیهم السلام، لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ قال: نزلت فی زریق [الأول ، ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قال: ذاک أمیر المؤمنین ... الی آخره.

[بحار الأنوار: 24/ 105، حدیث 12، عن تفسیر علی ابن ابراهیم القمی: 730 (2/ 429- 430)]

«7»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، فی روایة أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ .. (المائدة: 90)، و ذلک لأنّ أبا بکر شرب قبل أن تحرّم الخمر، فسکر فجعل یقول الشعر و یبکی علی قتلی المشرکین من أهل بدر، فسمع النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، فقال: اللّهمّ امسک علی لسانه، فأمسک علی لسانه فلم

ص: 588

درباره این آیه : (إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً) (1) -: کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند) ، جویا گشتم و ایشان پاسخ دادند : علی صلوات الله علیه این چنین می خواند: فارقوا دینهم یعنی که از دینشان فاصله گرفتند و فرمود: به خدا که این قوم از دینشان فاصله گرفته و دور گشتند.

توضیح

طبرسی(2) رحمه الله گوید: حمزه و کسایی این کلمه را فارقوا خوانده اند ولی دیگران آن را فرقوا می دانند و ابوعلی درباره این نکته گوید : اگر این کلمه را فرقوا در نظر بگیریم معنای آیه این می شود : کسانی که به بخشی از دین ایمان آوردند و بخشی دیگر را انکار کردند و اگر فارقوا بخوانیم معنایش این می شود : که آنان دین خود را ترک گفتند و از آن دور شدند.

و طبرسی(3) در ادامه گوید: مفسرین در هر دو معنی درباره این آیه اختلاف نظرهایی هم دارند و از این حیث سه قول دارند: اول: این آیه درباره کفار و مشرکین نازل شده است . دوم : درباره یهودیان و مسیحیان نازل شده است. چرا که آنان یکدیگر را تکفیر می کنند . و سوم : این آیه در شان گمراهان ، شبهه پردازان و بدعت گذاران این امت نازل شده است و ابوهریره و عایشه این روایت را به نقل از پیامبر روایت کرده اند. و از امام باقر علیه السلام روایت شده که درباره این آیه فرمودند : آنان بواسطه تکفیر یکدیگر دین خدا را به ادیان مختلف تبدیل کردند و به گروه ها و فرقه های متعددی تقسیم گشتند .

دنباله آیه : (لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ) (4) -: هیچ گونه مسؤول ایشان نیستی کارشان فقط با خداست)، گفته شده معنی آن اینست که تو با هیچ یک از مذاهب باطل آنان همتا و همراه نیستی

ص: 584


1- . الأنعام/ 159
2- . مجمع البیان 4: 388- 389
3- . مجمع البیان 4: 389
4- . الأنعام/ 159

یتکلّم حتی ذهب عنه السکر، فأنزل اللّه تحریمها بعد ذلک ...

[بحار الأنوار: 79/ 131، حدیث 20، عن تفسیر القمی: 167 (1/ 180)]

«8»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، أبی، عن بعض رجاله رفعه الی أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: لمّا کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی الغار قال لأبی بکر: کأنّی أنظر الی سفینة جعفر فی أصحابه یعوم فی البحر، و أنظر الی الأنصار محتبین فی أفنیتهم. فقال أبو بکر: و تراهم یا رسول اللّه؟!. قال:

نعم. قال: فأرنیهم، فمسح علی عینیه فرآهم، فقال فی نفسه: الآن صدّقت أنّک ساحر، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أنت الصدّیق.

[بحار الأنوار: 19/ 53، حدیث 10 عن تفسیر القمی: 265- 266]

«9»

کا:کافی، بإسناده عن أبی خالد الکابلی، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا (الزمر: 29)، قال:

أمّا الذی فیه شرکاء متشاکسون فلان الأوّل یجمع المتفرّقون ولایته و هم فی ذلک یلعن بعضهم بعضا و یبرأ بعضهم من بعض، فأمّا رجل سلم لرجل [سلما لرجل فإنّه الأوّل حقّا و شیعته.

[بحار الأنوار: 24/ 160 حدیث 9، عن الکافی (الروضة): 8/ 224]

و روی العیاشی؛ بإسناده عن أبی خالد، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: الرجل السلم للرجل علیّ حقّا و شیعته.

[بحار الأنوار: 24/ 161 حدیث 11، و مجمع البیان: 8 / 497]

و ممّا ورد فی الخلیفة الثانی عمر:

«10»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن المفضّل بن عمر، قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن معنی قول أمیر المؤمنین علیه السلام لمّا نظر الی الثانی و هو مسجّی بثوبه-: ما أحد أحبّ إلیّ أن ألقی اللّه بصحیفته من هذا المسجّی، فقال: عنی بها صحیفته التی کتبت فی الکعبة.

[بحار الأنوار: 28/ 117، حدیث 5، عن معانی الأخبار: 412]

«11»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ (البقرة: 205)، قال: الحرث فی هذا الموضع:

الدین، و النسل: الناس، و نزلت فی الثانی [فلان ، و یقال: فی معاویة.

ص: 589

و یا گفقه شده : تو هرگز با آنان همنشین نیستی و در میان آنان قرار نداری و همچنین گفته شده : تو وظیفه نداری با آنان جنگ و نزاع کنی. سپس آیه فتال آن را فسخ نموده و کار آنان به دست خداست، گفته شده منظور مجازات آنان بخاطر کارهای بدشان یا در مهلت دادن به آنان و یا در ریشه کن نمودن آنان است و یا حکم کردن بین آنها در اختلافشان به دست خود است.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

تتمیم [و استدراک من محقق الکتاب فی ما فات عن المجلسی رحمه الله هنا فی الخلفاء أو بنی أمیّة أو المرأتین أو فی أعدائهم و إن ذکره فی سائر الأبواب]

اشاره

بعد أن أدرجنا فی مقدّمة الکتاب بعض العناوین العامّة فی الأبواب المتفرقة من کتاب بحار الأنوار، نسرد هنا جملة من الروایات الواردة عنهم صلوات اللّه علیهم فی خصوص کل واحد من الخلفاء أو بنی أمیّة أو المرأتین أو فی أعدائهم مما حصلنا علیه فی هذه الموسوعة و لم یدرجه المصنّف رحمه اللّه هنا، أو أدرجه من مصدر آخر تعیینا للمصداق، و تطبیقا صغرویا لکلّ الکبریات التی سلفت فی المقدّمة، و اللّه المستعان و علیه التکلان.

فنقول:

فممّا ورد فی أبی بکر:

«1»

ذکر العلّامة المجلسی فی بحاره 60/ 278- 280 فی تفسیر قوله تعالی: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ ... (الأحزاب: 72) وجوها، ثم قال:

الثامن: إنّ المراد بالأمانة: الإمامة الکبری، وَ حَمَلَهَا ادّعاؤها بغیر حق، و المراد ب (الإنسان) أبو بکر، و قد وردت الأخبار الکثیرة فی ذلک أوردتها فی کتاب الإمامة و غیرها.

فقد

روی بأسانید عن الرضا علیه السلام قال: الأمانة: الولایة، من ادّعاها بغیر حقّ کفر.

و قال علی بن ابراهیم: ... وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ الأوّل ...

و عن الصادق علیه السلام: الأمانة: الولایة، و الإنسان: أبو الشرور المنافق.

و عن الباقر علیه السلام: هی الولایة: فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها کفرا، وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ، و الإنسان: أبو فلان.

«2»

قال العلّامة المجلسی أیضا فی بحاره 60/ 284، ذیل قوله سبحانه: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ. .. و قال علی بن ابراهیم: نزلت فی الأول.

و فی المناقب عن الکاظم علیه السلام، قال: الإنسان: الأوّل ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ (التین: 1- 5) ببغضه أمیر المؤمنین علیه السلام.

«3»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه تبارک و تعالی: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ (الأحزاب: 72، قال: الولایة فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها کفرا بها و عنادا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ و الإنسان الذی حملها: أبو فلان.

[بحار الأنوار: 23/ 281، حدیث 24، عن بصائر الدرجات: 76، حدیث 3]

ص: 587

[بحار الأنوار: 9/ 189، حدیث 21، عن تفسیر علی ابن ابراهیم القمی: 1/ 71]

«12»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً (الفرقان: 55)، قال علی بن ابراهیم:

قد یسمّی الإنسان ربّا، کقوله: اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ (یوسف: 42)، و کلّ مالک شی ء یسمّی ربّه، فقوله: وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً، فقال: الکافر: الثانی، کان علی أمیر المؤمنین ظهیرا.

[بحار الأنوار: 36/ 169، حدیث 155، عن تفسیر القمی: 467 (2/ 115)]

«13»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن محمد بن مسلم، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی قال: اللیل فی هذا الموضع: الثانی [فلان غشی أمیر المؤمنین علیه السلام فی دولته التی جرت علیه، و أمر أمیر المؤمنین علیه السلام أن یصبر فی دولتهم حتی تنقضی ...

الخبر.

[بحار الأنوار: 24/ 71، حدیث 5، عن تفسیر القمی: 727 (2/ 425)]

«14»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (المجادلة: 14)، قال: نزلت فی الثانی، لأنّه مرّ به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو جالس عند رجل من الیهود یکتب خبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فأنزل اللّه جلّ ثناؤه: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ، فجاء [الثانی] الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: رأیتک تکتب عن الیهود و قد نهی اللّه عن ذلک، فقال:

یا رسول اللّه! کتبت عنه ما فی التوراة من صفتک، و أقبل یقرأ ذلک علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو غضبان، فقال له رجل من الأنصار: ویلک! أما تری غضب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیک؟. فقال: أعوذ باللّه من غضب اللّه و غضب رسوله، إنّی إنّما کتبت ذلک لما وجدت فیه من خبرک، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یا فلان! لو أنّ موسی بن عمران فیهم قائما ثمّ أتیته رغبة عمّا جئت به لکنت کافرا بما جئت به.

[بحار الأنوار: 9/ 242، حدیث 143، عن تفسیر القمی: 2/ 357]

«15»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،جاء فی تفسیر أهل البیت علیهم السلام، بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام ...

و قوله: سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (المدّثر: 17)، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: صعود؛ جبل

ص: 590

«4»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، قال علی بن ابراهیم فی قوله [عزّ و جلّ: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها ... قال: الأمانة: هی الإمامة [و الأمر] و النهی، و الدلیل علی أنّ الأمانة هی الإمامة قوله عزّ و جلّ للأئمّة: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها یعنی الإمامة، و الأمانة: الإمامة؛ عرضت علی السموات و الأرض و الجبال فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها قال: أبین أن یدّعوها أو یغصبوها أهلها و أشفقن منها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ أی فلان [الأوّل إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا.

[بحار الأنوار: 23/ 280، حدیث 21، عن تفسیر علی ابن ابراهیم: 2/ 198]

«5»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن أبی بصیر، قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن قول اللّه عزّ و جلّ: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا قال: الأمانة: الولایة، و الإنسان: أبو الشرور المنافق.

بیان

علی تأویلهم علیهم السلام یکون اللام فی الإنسان للعهد؛ و هو أبو الشرور ...

أی أبو بکر، أو للجنس و مصداقه الأول فی هذا الباب أبو بکر، و المراد بالحمل الخیانة کما مرّ، أو المراد بالولایة: الخلافة، و ادّعاؤها بغیر حق، فعرض ذلک علی أهل السموات و الأرض أو علیهما بأن بیّن لهم عقوبة ذلک، و قیل لهم: هل تحملون ذلک؟ فأبوا إلّا هذا المنافق و أضرابه، حیث حملوا ذلک مع ما بیّن لهم من العقاب المترتّب علیه.

[بحار الأنوار: 23/ 279- 280 حدیث 20، عن معانی الأخبار: 38 (11، حدیث 2)]

«6»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ* وَ طُورِ سِینِینَ* وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ قال: التین: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و الزیتون: أمیر المؤمنین علیه السلام، و طور سینین: الحسن و الحسین علیهما السلام، و هذا البلد الأمین: الأئمة علیهم السلام، لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ قال: نزلت فی زریق [الأول ، ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قال: ذاک أمیر المؤمنین ... الی آخره.

[بحار الأنوار: 24/ 105، حدیث 12، عن تفسیر علی ابن ابراهیم القمی: 730 (2/ 429- 430)]

«7»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، فی روایة أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ .. (المائدة: 90)، و ذلک لأنّ أبا بکر شرب قبل أن تحرّم الخمر، فسکر فجعل یقول الشعر و یبکی علی قتلی المشرکین من أهل بدر، فسمع النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، فقال: اللّهمّ امسک علی لسانه، فأمسک علی لسانه فلم

ص: 588

فی النار من نحاس یحمل علیه حبتر لیصعده کارها، فاذا ضرب بیدیه علی الجبل ذابتا حتی تلحقا بالرکبتین، فاذا رفعهما عادتا، فلا یزال هکذا ما شاء اللّه، و قوله تعالی: إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ .. (المدّثر: 18- 19) الی قوله: إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (المدّثر: 25)، قال: هذا یعنی تدبیره و نظره و فکرته و استکباره فی نفسه و ادّعاؤه الحقّ لنفسه دون أهله، ثم قال اللّه تعالی: سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (المدّثر: 26) .. الی قوله: (لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ) (المدّثر: 29)، قال: یراه أهل الشرق کما یراه أهل الغرب، إنّه اذا کان فی سقر یراه أهل الشرق و الغرب و یتبیّن حاله، و المعنیّ فی هذه الآیات جمیعها حبتر ...

[بحار الأنوار: 24/ 326- 327، حدیث 41، تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 734، حدیث 6]

«16»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن أبی الخطّاب، عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: و اللّه ما کنّی اللّه فی کتابه حتی قال: یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (الفرقان: 28)، و إنّما هی فی مصحف علی علیه السلام: یا ویلتی لیتنی لم أتّخذ الثانی خلیلا، و سیظهر یوما.

[بحار الأنوار: 24/ 19، حدیث 31، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 374، حدیث 8، (الحجریة: 191-192)، و البرهان: 3/ 162، حدیث 4]

«17»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن حریز، عن رجل، عن أبی جعفر علیه السلام أنّه قال: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا* یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (الفرقان: 27- 28)، قال: یقول الأول الثانی.

[بحار الأنوار: 24/ 19، حدیث 32، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 374- 375، حدیث 9 الحجریة: 192- و البرهان: 3/ 162، حدیث 5]

«18»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن جابر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: قوله تعالی:

وَ الْفَجْرِ هو القائم، و «اللیالی العشر» الأئمّة علیهم السلام من الحسن إلی الحسن، و الشَّفْعِ أمیر المؤمنین و فاطمة علیهما السلام، و «الوتر» هو اللّه وحده لا شریک له، «وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ» هی دولة حبتر، فهی تسری الی قیام القائم علیه السلام.

[بحار الأنوار: 24/ 78، حدیث 19، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 792، حدیث 1، (الحجریة: 385، البرهان: 4/ 457، حدیث 1]

«19»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، کتاب ابن مردویه و غیره، بالإسناد عن جابر الأنصاری و غیره، کلّهم عن

ص: 591

یتکلّم حتی ذهب عنه السکر، فأنزل اللّه تحریمها بعد ذلک ...

[بحار الأنوار: 79/ 131، حدیث 20، عن تفسیر القمی: 167 (1/ 180)]

«8»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، أبی، عن بعض رجاله رفعه الی أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: لمّا کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی الغار قال لأبی بکر: کأنّی أنظر الی سفینة جعفر فی أصحابه یعوم فی البحر، و أنظر الی الأنصار محتبین فی أفنیتهم. فقال أبو بکر: و تراهم یا رسول اللّه؟!. قال:

نعم. قال: فأرنیهم، فمسح علی عینیه فرآهم، فقال فی نفسه: الآن صدّقت أنّک ساحر، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أنت الصدّیق.

[بحار الأنوار: 19/ 53، حدیث 10 عن تفسیر القمی: 265- 266]

«9»

کا:کافی، بإسناده عن أبی خالد الکابلی، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا (الزمر: 29)، قال:

أمّا الذی فیه شرکاء متشاکسون فلان الأوّل یجمع المتفرّقون ولایته و هم فی ذلک یلعن بعضهم بعضا و یبرأ بعضهم من بعض، فأمّا رجل سلم لرجل [سلما لرجل فإنّه الأوّل حقّا و شیعته.

[بحار الأنوار: 24/ 160 حدیث 9، عن الکافی (الروضة): 8/ 224]

و روی العیاشی؛ بإسناده عن أبی خالد، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: الرجل السلم للرجل علیّ حقّا و شیعته.

[بحار الأنوار: 24/ 161 حدیث 11، و مجمع البیان: 8 / 497]

و ممّا ورد فی الخلیفة الثانی عمر:

«10»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن المفضّل بن عمر، قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن معنی قول أمیر المؤمنین علیه السلام لمّا نظر الی الثانی و هو مسجّی بثوبه-: ما أحد أحبّ إلیّ أن ألقی اللّه بصحیفته من هذا المسجّی، فقال: عنی بها صحیفته التی کتبت فی الکعبة.

[بحار الأنوار: 28/ 117، حدیث 5، عن معانی الأخبار: 412]

«11»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ (البقرة: 205)، قال: الحرث فی هذا الموضع:

الدین، و النسل: الناس، و نزلت فی الثانی [فلان ، و یقال: فی معاویة.

ص: 589

عمر بن الخطاب، قال: کنت أجفو علیّا، فلقینی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال: إنّک آذیتنی یا عمر، فقلت: أعوذ باللّه من أذی رسوله، قال: إنّک قد آذیت علیّا، و من آذی علیّا فقد آذانی.

و العکبریّ فی الابانة: بإسناده عن سعد بن أبی وقّاص، قال: کنت أنا و رجلان فی المسجد، فنلنا من علیّ علیه السلام، فأقبل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مغضبا فقال: ما لکم و لی؟ من آذی علیّا فقد آذانی [من آذی علیّا فقد آذانی، من آذی علیّا فقد آذانی .

[بحار الأنوار: 39/ 331- من حدیث 1، عن المناقب: 2 / 10- 12 (3/ 210- 211)]

«20»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، بإسناده عن الأصبغ بن نباتة، قال: سألت الحسین علیه السلام، فقلت: سیّدی! أسألک عن شی ء أنا به موقن، و إنّه من سرّ اللّه و أنت المسرور الیه ذلک السرّ، فقال:

یا أصبغ! أترید أن تری مخاطبة رسول اللّه لأبی دون یوم مسجد قبا؟. قال: قلت: هذا الذی أردت. قال: قم، فإذا أنا و هو بالکوفة، فنظرت فإذا المسجد من قبل أن یرتدّ الیّ بصری، فتبسّم فی وجهی، ثم قال: یا أصبغ! إنّ سلیمان بن داود أعطی الریح غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ و أنا قد أعطیت أکثر ممّا أعطی سلیمان، فقلت: صدقت و اللّه یا بن رسول اللّه. فقال:

نحن الذین عندنا علم الکتاب، و بیان ما فیه، و لیس عند أحد [لإحد] من خلقه ما عندنا، لأنّا أهل سرّ اللّه، فتبسّم فی وجهی، ثم قال: نحن آل اللّه و ورثة رسوله، فقلت: الحمد للّه علی ذلک. قال لی: أدخل، فدخلت، فإذا أنا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله محتبئ فی المحراب بردائه، فنظرت فإذا [أنا] بأمیر المؤمنین علیه السلام قابض علی تلابیب الأعسر، فرأیت رسول اللّه یعضّ علی الأنامل و هو یقول: بئس الخلف خلفتنی أنت و أصحابک، علیکم لعنة اللّه و لعنتی ...

الخبر.

أقول: قیل: المراد بأبی دون؛ هو أبو بکر، و قیل: الأعسر؛ هو أحدهما.

[بحار الأنوار: 44/ 184- 185، حدیث 11، عن المناقب: 4/ 52]

«21»

عن کتاب سلیم بن قیس، و فیه: قال سلمان: ... و لم یکن منّا أحد أشدّ قولا من الزبیر، فإنّه لمّا بایع قال: یا بن صهّاک! أما و اللّه لو لا هؤلاء الطغاة الذین أعانوک لما کنت تقدم علیّ و معی سیفی، لما أعرف من جبنک و لؤمک، و لکن وجدت طغاة تقوی بهم و تصول، فغضب عمر، و قال: أتذکر صهّاکا؟. فقال:

و من صهّاک؟ و ما یمنعنی من ذکرها؟!، و قد کانت صهّاک زانیة، أو تنکر ذلک؟ أو لیس قد کانت أمة حبشیة لجدی عبد المطلب فزنی بها جدّک نفیل فولدت أباک الخطّاب، فوهبها عبد المطلب له

ص: 592

[بحار الأنوار: 9/ 189، حدیث 21، عن تفسیر علی ابن ابراهیم القمی: 1/ 71]

«12»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً (الفرقان: 55)، قال علی بن ابراهیم:

قد یسمّی الإنسان ربّا، کقوله: اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ (یوسف: 42)، و کلّ مالک شی ء یسمّی ربّه، فقوله: وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً، فقال: الکافر: الثانی، کان علی أمیر المؤمنین ظهیرا.

[بحار الأنوار: 36/ 169، حدیث 155، عن تفسیر القمی: 467 (2/ 115)]

«13»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن محمد بن مسلم، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی قال: اللیل فی هذا الموضع: الثانی [فلان غشی أمیر المؤمنین علیه السلام فی دولته التی جرت علیه، و أمر أمیر المؤمنین علیه السلام أن یصبر فی دولتهم حتی تنقضی ...

الخبر.

[بحار الأنوار: 24/ 71، حدیث 5، عن تفسیر القمی: 727 (2/ 425)]

«14»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (المجادلة: 14)، قال: نزلت فی الثانی، لأنّه مرّ به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو جالس عند رجل من الیهود یکتب خبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فأنزل اللّه جلّ ثناؤه: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ، فجاء [الثانی] الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: رأیتک تکتب عن الیهود و قد نهی اللّه عن ذلک، فقال:

یا رسول اللّه! کتبت عنه ما فی التوراة من صفتک، و أقبل یقرأ ذلک علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو غضبان، فقال له رجل من الأنصار: ویلک! أما تری غضب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیک؟. فقال: أعوذ باللّه من غضب اللّه و غضب رسوله، إنّی إنّما کتبت ذلک لما وجدت فیه من خبرک، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یا فلان! لو أنّ موسی بن عمران فیهم قائما ثمّ أتیته رغبة عمّا جئت به لکنت کافرا بما جئت به.

[بحار الأنوار: 9/ 242، حدیث 143، عن تفسیر القمی: 2/ 357]

«15»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،جاء فی تفسیر أهل البیت علیهم السلام، بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام ...

و قوله: سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (المدّثر: 17)، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: صعود؛ جبل

ص: 590

بعد ما زنی بها فولدته، و إنّه لعبد جدّی ولد زنا، فأصلح بینهما أبو بکر و کفّ کلّ واحد منهما عن صاحبه.

[بحار الأنوار: 28/ 277، عن کتاب سلیم بن قیس: 89 -90]

«22»

عیون المعجزات: فی حدیث مفصّل ... فقال من تولّی الأمر!: هاتوا من نساء المسلمین من تنبش هذه القبور حتی نجد فاطمة (علیها السلام)، فنصلّی علیها و نزور قبرها، فبلغ ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام، فخرج مغضبا قد احمرّت عیناه و قد تقلّد سیفه ذالفقار حتی بلغ البقیع و قد اجتمعوا فیه، فقال علیه السلام: لو نبشتم قبرا من هذه القبور لوضعت السیف فیکم، فتولی القوم عن البقیع.

[بحار الأنوار: 43/ 212، حدیث 41]

«23»

ما:أمالی الطوسیّ، بإسناده عن جابر بن عبد اللّه، قال: کنت عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنا من جانب و علیّ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه من جانب إذ أقبل عمر بن الخطّاب و معه رجل قد تلبّب به، فقال: ما باله؟. قال: حکی عنک یا رسول اللّه أنّک قلت: من قال: «لا إله إلّا اللّه محمّد رسول اللّه» دخل الجنة، و هذا اذا سمعته الناس فرّطوا فی الأعمال، أفأنت قلت ذلک یا رسول اللّه؟. قال: نعم اذا تمسّک بمحبّة هذا و ولایته.

[بحار الأنوار: 68/ 101، حدیث 8، عن أمالی الشیخ الطوسی: 1/ 288. و رواه فی: 68/ 133 حدیث 67،

عن بشارة المصطفی، بإسناده عن جابر بن عبد اللّه ...

مثله

«24»

ب:قرب الإسناد، بإسناده عن صفوان الجمّال، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: سمعته یقول: لمّا نزلت الولایة لعلیّ علیه السلام قام رجل من جانب الناس فقال: لقد عقد هذا الرسول لهذا الرجل عقدة لا یحلّها بعده إلّا کافر، فجاءه الثانی فقال له: یا عبد اللّه! من أنت؟.

قال: فسکت، فرجع الثانی الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فقال: یا رسول اللّه! إنّی رأیت رجلا فی جانب الناس و هو یقول: لقد عقد هذا الرسول لهذا الرجل عقدة لا یحلّها إلّا کافر.

فقال: یا فلان! ذلک جبرئیل، فإیّاک أن تکون ممن یحلّ العقدة فینکص. [خ. ل: فتکفی .

[بحار الأنوار: 37/ 120- 121 حدیث 12، عن قرب الإسناد: 29- 30]

«25»فر: تفسیر فرات بن إبراهیم بإسناده عن کعب بن عجرة، قال ابن مسعود رضی اللّه عنه: غدوت الی رسول اللّه فی مرضه الذی قبض فیه، فدخلت المسجد و الناس أحفل ما کانوا کأنّ علی رؤوسهم

ص: 593

فی النار من نحاس یحمل علیه حبتر لیصعده کارها، فاذا ضرب بیدیه علی الجبل ذابتا حتی تلحقا بالرکبتین، فاذا رفعهما عادتا، فلا یزال هکذا ما شاء اللّه، و قوله تعالی: إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ .. (المدّثر: 18- 19) الی قوله: إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (المدّثر: 25)، قال: هذا یعنی تدبیره و نظره و فکرته و استکباره فی نفسه و ادّعاؤه الحقّ لنفسه دون أهله، ثم قال اللّه تعالی: سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (المدّثر: 26) .. الی قوله: (لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ) (المدّثر: 29)، قال: یراه أهل الشرق کما یراه أهل الغرب، إنّه اذا کان فی سقر یراه أهل الشرق و الغرب و یتبیّن حاله، و المعنیّ فی هذه الآیات جمیعها حبتر ...

[بحار الأنوار: 24/ 326- 327، حدیث 41، تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 734، حدیث 6]

«16»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن أبی الخطّاب، عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: و اللّه ما کنّی اللّه فی کتابه حتی قال: یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (الفرقان: 28)، و إنّما هی فی مصحف علی علیه السلام: یا ویلتی لیتنی لم أتّخذ الثانی خلیلا، و سیظهر یوما.

[بحار الأنوار: 24/ 19، حدیث 31، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 374، حدیث 8، (الحجریة: 191-192)، و البرهان: 3/ 162، حدیث 4]

«17»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن حریز، عن رجل، عن أبی جعفر علیه السلام أنّه قال: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا* یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (الفرقان: 27- 28)، قال: یقول الأول الثانی.

[بحار الأنوار: 24/ 19، حدیث 32، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 374- 375، حدیث 9 الحجریة: 192- و البرهان: 3/ 162، حدیث 5]

«18»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن جابر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: قوله تعالی:

وَ الْفَجْرِ هو القائم، و «اللیالی العشر» الأئمّة علیهم السلام من الحسن إلی الحسن، و الشَّفْعِ أمیر المؤمنین و فاطمة علیهما السلام، و «الوتر» هو اللّه وحده لا شریک له، «وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ» هی دولة حبتر، فهی تسری الی قیام القائم علیه السلام.

[بحار الأنوار: 24/ 78، حدیث 19، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 792، حدیث 1، (الحجریة: 385، البرهان: 4/ 457، حدیث 1]

«19»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، کتاب ابن مردویه و غیره، بالإسناد عن جابر الأنصاری و غیره، کلّهم عن

ص: 591

الطیر-، إذ أقبل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام حتی سلّم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فتغامز به بعض من کان عنده، فنظر إلیهم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال: أ لا تسألون عن أفضلکم؟. قالوا: بلی یا رسول اللّه. قال: أفضلکم علیّ بن أبی طالب، أقدمکم إسلاما، و أوفرکم إیمانا، و أکثرکم علما، و أرجحکم حلما، و أشدّکم للّه غضبا، و أشدّکم نکایة فی الغزو و الجهاد. فقال له بعض من حضر: یا رسول اللّه! و إنّ علیّا قد فضلنا بالخیر کلّه؟. فقال رسول اللّه: أجل هو عبد اللّه و أخو رسول اللّه، فقد علّمته علمی و استودعته سرّی، و هو أمینی علی أمّتی. فقال بعض من حضر: لقد أفتن علیّ رسول اللّه حتّی لا یری به شیئا، فأنزل اللّه الآیة: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (القلم: 5 و 6).

[بحار الأنوار: 36/ 144- 145، حدیث 114، عن تفسیر فرات: 188]

«26»

دعوات الراوندی: قال: أبو عبیدة فی غریب الحدیث، فی حدیث النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حین أتاه عمر، فقال: إنّا نسمع أحادیث من الیهود تعجبنا، فتری أن نکتب بعضها؟. فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أمتهوّکون أنتم کما تهوّکت الیهود و النصاری؟

لقد جئتکم [بها] بیضاء نقیة، و لو کان موسی حیّا ما وسعه إلّا اتّباعی. قال أبو عبیدة:

أمتحیّرون أنتم فی الاسلام و لا تعرفون دینکم حتی تأخذوه من الیهود و النصاری؟ کأنّه کره ذلک [منه .

[بحار الأنوار: 2/ 99، حدیث 54، عن دعوات الراوندی: 170 - حدیث 475، عن غریب الحدیث 1/ 390]

«27 و 28»-یل، فض: بالإسناد یرفعه الی أنس بن مالک أنّه قال: وفد الأسقف النجرانی علی عمر بن الخطّاب لأجل أدائه الجزیة، فدعاه عمر الی الإسلام، فقال له الأسقف: أنتم تقولون: إنّ للّه جنّة عرضها السماوات و الأرض، فأین تکون النار؟. قال:

فسکت عمر و لم یردّ جوابا.

قال: فقال له الجماعة الحاضرون: أجبه یا أمیر المؤمنین حتّی لا یطعن فی الإسلام، قال: فأطرق خجلا من الجماعة الحاضرین ساعة لا یردّ جوابا، فإذا بباب المسجد رجل قد سدّه بمنکبیه، فتأمّلوه و إذا به عیبة علم النبوّة علیّ بن أبی طالب علیه السلام قد دخل، قال: فضجّ الناس عند رؤیته.

قال: فقام عمر بن الخطّاب و الجماعة علی أقدامهم و قال: یا مولای! أین کنت عن هذا الأسقف الذی قد علانا منه الکلام؟ أخبره یا مولای بالعجل إنّه یرید الإسلام فأنت البدر التمام، و مصباح الظلام، و ابن عمّ رسول الأنام ..

ص: 594

عمر بن الخطاب، قال: کنت أجفو علیّا، فلقینی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال: إنّک آذیتنی یا عمر، فقلت: أعوذ باللّه من أذی رسوله، قال: إنّک قد آذیت علیّا، و من آذی علیّا فقد آذانی.

و العکبریّ فی الابانة: بإسناده عن سعد بن أبی وقّاص، قال: کنت أنا و رجلان فی المسجد، فنلنا من علیّ علیه السلام، فأقبل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مغضبا فقال: ما لکم و لی؟ من آذی علیّا فقد آذانی [من آذی علیّا فقد آذانی، من آذی علیّا فقد آذانی .

[بحار الأنوار: 39/ 331- من حدیث 1، عن المناقب: 2 / 10- 12 (3/ 210- 211)]

«20»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، بإسناده عن الأصبغ بن نباتة، قال: سألت الحسین علیه السلام، فقلت: سیّدی! أسألک عن شی ء أنا به موقن، و إنّه من سرّ اللّه و أنت المسرور الیه ذلک السرّ، فقال:

یا أصبغ! أترید أن تری مخاطبة رسول اللّه لأبی دون یوم مسجد قبا؟. قال: قلت: هذا الذی أردت. قال: قم، فإذا أنا و هو بالکوفة، فنظرت فإذا المسجد من قبل أن یرتدّ الیّ بصری، فتبسّم فی وجهی، ثم قال: یا أصبغ! إنّ سلیمان بن داود أعطی الریح غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ و أنا قد أعطیت أکثر ممّا أعطی سلیمان، فقلت: صدقت و اللّه یا بن رسول اللّه. فقال:

نحن الذین عندنا علم الکتاب، و بیان ما فیه، و لیس عند أحد [لإحد] من خلقه ما عندنا، لأنّا أهل سرّ اللّه، فتبسّم فی وجهی، ثم قال: نحن آل اللّه و ورثة رسوله، فقلت: الحمد للّه علی ذلک. قال لی: أدخل، فدخلت، فإذا أنا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله محتبئ فی المحراب بردائه، فنظرت فإذا [أنا] بأمیر المؤمنین علیه السلام قابض علی تلابیب الأعسر، فرأیت رسول اللّه یعضّ علی الأنامل و هو یقول: بئس الخلف خلفتنی أنت و أصحابک، علیکم لعنة اللّه و لعنتی ...

الخبر.

أقول: قیل: المراد بأبی دون؛ هو أبو بکر، و قیل: الأعسر؛ هو أحدهما.

[بحار الأنوار: 44/ 184- 185، حدیث 11، عن المناقب: 4/ 52]

«21»

عن کتاب سلیم بن قیس، و فیه: قال سلمان: ... و لم یکن منّا أحد أشدّ قولا من الزبیر، فإنّه لمّا بایع قال: یا بن صهّاک! أما و اللّه لو لا هؤلاء الطغاة الذین أعانوک لما کنت تقدم علیّ و معی سیفی، لما أعرف من جبنک و لؤمک، و لکن وجدت طغاة تقوی بهم و تصول، فغضب عمر، و قال: أتذکر صهّاکا؟. فقال:

و من صهّاک؟ و ما یمنعنی من ذکرها؟!، و قد کانت صهّاک زانیة، أو تنکر ذلک؟ أو لیس قد کانت أمة حبشیة لجدی عبد المطلب فزنی بها جدّک نفیل فولدت أباک الخطّاب، فوهبها عبد المطلب له

ص: 592

فقال الإمام علیه السلام: ما تقول یا أسقف؟. قال: یا فتی أنتم تقولون: إنّ الجنة عرضها السماوات و الأرض، فأین تکون النار؟. قال له الإمام علیه السلام: إذا جاء اللّیل أین یکون النهار؟. فقال له الأسقف: من أنت یا فتی؟ دعنی حتی أسأل هذا الفظّ الغلیظ، أنبئنی یا عمر عن أرض طلعت علیها الشمس ساعة و لم تطلع مرّة أخری؟. قال عمر: أعفنی عن هذا، و اسأل علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ثمّ قال: أخبره یا أبا الحسن!، فقال علیّ علیه السلام: هی أرض البحر الذی فلقه اللّه تعالی لموسی حتی عبر هو و جنوده، فوقعت الشمس علیها تلک الساعة و لم تطلع علیها قبل و لا بعد، و انطبق البحر علی فرعون و جنوده.

فقال الأسقف: صدقت یا فتی قومه و سیّد عشیرته، أخبرنی عن شی ء هو فی أهل الدنیا، تأخذ الناس منه مهما أخذوا فلا ینقص بل یزداد؟. قال علیه السلام: هو القرآن و العلوم.

فقال: صدقت. أخبرنی عن أوّل رسول أرسله اللّه تعالی لا من الجنّ و لا من الإنس؟.

فقال علیه السلام: ذلک الغراب الذی بعثه اللّه تعالی لمّا قتل قابیل أخاه هابیل، فبقی متحیّرا لا یعلم ما یصنع به، فعند ذلک بعث اللّه غرابا یبحث فی الأرض لیریه کیف یواری سوأة أخیه.

قال: صدقت یا فتی، فقد بقی لی مسألة واحدة؛ أرید أن یخبرنی عنها هذا و أومأ بیده الی عمر فقال له: یا عمر! أخبرنی أین هو اللّه؟. قال: فغضب عند ذلک عمر و أمسک و لم یردّ جوابا.

قال: فالتفت الإمام علیّ علیه السلام و قال: لا تغضب یا أبا حفص حتی لا یقول: إنّک قد عجزت، فقال: فأخبره أنت یا أبا الحسن، فعند ذلک قال الإمام علیه السلام: کنت یوما عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذ أقبل إلیه ملک فسلّم علیه فردّ علیه السلام، فقال له:

أین کنت؟. قال: عند ربّی فوق سبع سماوات.

قال: ثمّ أقبل ملک آخر فقال: أین کنت؟. قال: عند ربّی فی تخوم الأرض السابعة السفلی، ثمّ أقبل ملک آخر ثالث فقال له: أین کنت؟. قال: عند ربّی فی مطلع الشمس، ثمّ جاء ملک آخر فقال: أین کنت؟. قال: کنت عند ربیّ فی مغرب الشمس، لأنّ اللّه لا یخلو منه مکان، و لا هو فی شی ء، و لا علی شی ء، و لا من شی ء، وسع کرسیّه السماوات و الأرض، لیس کمثله شی ء و هو السمیع البصیر، لا یعزب عنه مثقال ذرّة فی الأرض و لا فی السماء و لا أصغر من ذلک و لا أکبر، یعلم ما فی السماوات و ما فی الأرض، ما یکون من نجوی ثلاثة إلّا هو رابعهم و لا خمسة إلّا هو سادسهم و لا أدنی من ذلک و لا أکثر إلّا هو معهم أینما کانوا.

قال: فلمّا سمع الأسقف قوله، قال له: مدّ یدک فإنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّدا رسول اللّه، و أنّک خلیفة اللّه فی أرضه و وصیّ رسوله، و أنّ هذا الجالس الغلیظ الکفل المحبنطئ لیس هو لهذا المکان بأهل، و إنّما أنت أهله، فتبسّم الإمام علیه السلام.

ص: 595

بعد ما زنی بها فولدته، و إنّه لعبد جدّی ولد زنا، فأصلح بینهما أبو بکر و کفّ کلّ واحد منهما عن صاحبه.

[بحار الأنوار: 28/ 277، عن کتاب سلیم بن قیس: 89 -90]

«22»

عیون المعجزات: فی حدیث مفصّل ... فقال من تولّی الأمر!: هاتوا من نساء المسلمین من تنبش هذه القبور حتی نجد فاطمة (علیها السلام)، فنصلّی علیها و نزور قبرها، فبلغ ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام، فخرج مغضبا قد احمرّت عیناه و قد تقلّد سیفه ذالفقار حتی بلغ البقیع و قد اجتمعوا فیه، فقال علیه السلام: لو نبشتم قبرا من هذه القبور لوضعت السیف فیکم، فتولی القوم عن البقیع.

[بحار الأنوار: 43/ 212، حدیث 41]

«23»

ما:أمالی الطوسیّ، بإسناده عن جابر بن عبد اللّه، قال: کنت عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنا من جانب و علیّ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه من جانب إذ أقبل عمر بن الخطّاب و معه رجل قد تلبّب به، فقال: ما باله؟. قال: حکی عنک یا رسول اللّه أنّک قلت: من قال: «لا إله إلّا اللّه محمّد رسول اللّه» دخل الجنة، و هذا اذا سمعته الناس فرّطوا فی الأعمال، أفأنت قلت ذلک یا رسول اللّه؟. قال: نعم اذا تمسّک بمحبّة هذا و ولایته.

[بحار الأنوار: 68/ 101، حدیث 8، عن أمالی الشیخ الطوسی: 1/ 288. و رواه فی: 68/ 133 حدیث 67،

عن بشارة المصطفی، بإسناده عن جابر بن عبد اللّه ...

مثله

«24»

ب:قرب الإسناد، بإسناده عن صفوان الجمّال، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: سمعته یقول: لمّا نزلت الولایة لعلیّ علیه السلام قام رجل من جانب الناس فقال: لقد عقد هذا الرسول لهذا الرجل عقدة لا یحلّها بعده إلّا کافر، فجاءه الثانی فقال له: یا عبد اللّه! من أنت؟.

قال: فسکت، فرجع الثانی الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فقال: یا رسول اللّه! إنّی رأیت رجلا فی جانب الناس و هو یقول: لقد عقد هذا الرسول لهذا الرجل عقدة لا یحلّها إلّا کافر.

فقال: یا فلان! ذلک جبرئیل، فإیّاک أن تکون ممن یحلّ العقدة فینکص. [خ. ل: فتکفی .

[بحار الأنوار: 37/ 120- 121 حدیث 12، عن قرب الإسناد: 29- 30]

«25»فر: تفسیر فرات بن إبراهیم بإسناده عن کعب بن عجرة، قال ابن مسعود رضی اللّه عنه: غدوت الی رسول اللّه فی مرضه الذی قبض فیه، فدخلت المسجد و الناس أحفل ما کانوا کأنّ علی رؤوسهم

ص: 593

[بحار الأنوار: 10/ 58، حدیث 3، عن فضائل ابن شاذان: 149- 151 باختلاف یسیر]

«29»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن أبی عمارة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و بإسناده عن أبان بن تغلب، عنه علیه السلام: أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لقی أبا بکر فاحتجّ علیه، ثم قال له:

أ ما ترضی برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بینی و بینک؟. قال: و کیف لی به؟، فأخذ بیده و أتی مسجد قبا، فإذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیه، فقضی علی أبی بکر، فرجع أبو بکر مذعورا، فلقی عمر فأخبره، فقال: تبا لک [مالک] ! أ ما علمت سحر بنی هاشم!.

[بحار الأنوار: 6/ 247، حدیث 81، عن بصائر الدرجات: 77 (294، حدیث 2)]

«30»

یر:بصائر الدرجات، بإسناده عن أبی سعید المکاری، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لقی [أتی] أبا بکر، فقال له: ما أمرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن تطیعنی؟. فقال: لا، و لو أمرنی لفعلت، قال: فانطلق بنا الی مسجد قبا، [فانطلق معه فإذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصلّی، فلما انصرف قال علیّ: یا رسول اللّه! إنّی قلت لأبی بکر:

[ما] أمرک رسول اللّه أن تطیعنی؟ فقال: لا، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: [بلی قد أمرتک فأطعه، قال: فخرج، فلقی عمر و هو ذعر، فقال له: ما لک؟، فقال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: کذا و کذا، قال: تبّا لأمّتک [لأمّته] ، تترک [ولوک] أمرهم، أما تعرف سحر بنی هاشم؟!.

[بحار الأنوار: 6/ 131، حدیث 41، عن بصائر الدرجات: 296، حدیث 9. و هناک تسع روایات أخر فی الباب الخامس من الجزء السادس من البصائر، فراجعها]

«31»

یر: بصائر الدرجات،أحمد بن إسحاق، عن الحسن بن عبّاس بن جریش، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سأل أبا عبد اللّه علیه السلام رجل من أهل بیته عن سورة إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ، فقال: ویلک سألت عن عظیم، إیّاک و السؤال عن مثل هذا، فقام الرجل، قال:

فأتیته یوما فأقبلت علیه، فسألته، فقال: إِنَّا أَنْزَلْناهُ نور عند الأنبیاء و الأوصیاء لا یریدون حاجة من السماء و لا من الأرض إلّا ذکروها لذلک النّور فأتاهم بها، فإنّ ممّا ذکر علیّ بن أبی طالب علیه السلام من الحوائج أنّه قال لأبی بکر یوما: لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ ..، فاشهد أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مات شهیدا، فإیّاک أن تقول:

إنّه میّت، و اللّه لیأتینّک، فاتّق اللّه إذا جاءک الشیطان غیر متمثّل به.

ص: 596

الطیر-، إذ أقبل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام حتی سلّم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فتغامز به بعض من کان عنده، فنظر إلیهم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال: أ لا تسألون عن أفضلکم؟. قالوا: بلی یا رسول اللّه. قال: أفضلکم علیّ بن أبی طالب، أقدمکم إسلاما، و أوفرکم إیمانا، و أکثرکم علما، و أرجحکم حلما، و أشدّکم للّه غضبا، و أشدّکم نکایة فی الغزو و الجهاد. فقال له بعض من حضر: یا رسول اللّه! و إنّ علیّا قد فضلنا بالخیر کلّه؟. فقال رسول اللّه: أجل هو عبد اللّه و أخو رسول اللّه، فقد علّمته علمی و استودعته سرّی، و هو أمینی علی أمّتی. فقال بعض من حضر: لقد أفتن علیّ رسول اللّه حتّی لا یری به شیئا، فأنزل اللّه الآیة: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (القلم: 5 و 6).

[بحار الأنوار: 36/ 144- 145، حدیث 114، عن تفسیر فرات: 188]

«26»

دعوات الراوندی: قال: أبو عبیدة فی غریب الحدیث، فی حدیث النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حین أتاه عمر، فقال: إنّا نسمع أحادیث من الیهود تعجبنا، فتری أن نکتب بعضها؟. فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أمتهوّکون أنتم کما تهوّکت الیهود و النصاری؟

لقد جئتکم [بها] بیضاء نقیة، و لو کان موسی حیّا ما وسعه إلّا اتّباعی. قال أبو عبیدة:

أمتحیّرون أنتم فی الاسلام و لا تعرفون دینکم حتی تأخذوه من الیهود و النصاری؟ کأنّه کره ذلک [منه .

[بحار الأنوار: 2/ 99، حدیث 54، عن دعوات الراوندی: 170 - حدیث 475، عن غریب الحدیث 1/ 390]

«27 و 28»-یل، فض: بالإسناد یرفعه الی أنس بن مالک أنّه قال: وفد الأسقف النجرانی علی عمر بن الخطّاب لأجل أدائه الجزیة، فدعاه عمر الی الإسلام، فقال له الأسقف: أنتم تقولون: إنّ للّه جنّة عرضها السماوات و الأرض، فأین تکون النار؟. قال:

فسکت عمر و لم یردّ جوابا.

قال: فقال له الجماعة الحاضرون: أجبه یا أمیر المؤمنین حتّی لا یطعن فی الإسلام، قال: فأطرق خجلا من الجماعة الحاضرین ساعة لا یردّ جوابا، فإذا بباب المسجد رجل قد سدّه بمنکبیه، فتأمّلوه و إذا به عیبة علم النبوّة علیّ بن أبی طالب علیه السلام قد دخل، قال: فضجّ الناس عند رؤیته.

قال: فقام عمر بن الخطّاب و الجماعة علی أقدامهم و قال: یا مولای! أین کنت عن هذا الأسقف الذی قد علانا منه الکلام؟ أخبره یا مولای بالعجل إنّه یرید الإسلام فأنت البدر التمام، و مصباح الظلام، و ابن عمّ رسول الأنام ..

ص: 594

فبعث به أبو بکر، فقال: إن جاءنی و اللّه أطعته و خرجت ممّا أنا فیه، قال: و ذکر أمیر المؤمنین علیه السلام لذلک النّور فعرج إلی أرواح النبیّین، فإذا محمّد صلّی اللّه علیه و آله قد ألبس وجهه ذلک النّور و أتی و هو یقول: یا أبا بکر آمن بعلیّ علیه السلام و بأحد عشر من ولده إنّهم مثلی إلّا النبوّة، و تب إلی اللّه بردّ ما فی یدیک إلیهم، فإنّه لا حقّ لک فیه، قال: ثمّ ذهب فلم یر.

فقال أبو بکر: أجمع الناس فأخطبهم بما رأیت و أبرأ إلی اللّه ممّا أنا فیه إلیک یا علی- علی أن تؤمننی، قال: ما أنت بفاعل، و لو لا أنّک تنسی ما رأیت لفعلت، قال: فانطلق أبو بکر إلی عمر و رجع نور إنّا أنزلناه إلی علیّ علیه السلام، فقال له: قد اجتمع أبو بکر مع عمر، فقلت: أو علم النّور؟ قال: إنّ له لسانا ناطقا و بصرا نافذا یتجّسس الأخبار للأوصیاء و یستمع الأسرار، و یأتیهم بتفسیر کلّ أمر یکتتم به أعداؤهم.

فلمّا أخبر أبو بکر الخبر عمر قال: سحرک، و إنّها لفی بنی هاشم لقدیمة، قال: ثمّ قاما یخبران الناس، فما دریا ما یقولان، قلت: لماذا؟. قال: لأنّهما قد نسیاه، و جاء النّور فأخبر علیّا علیه السلام خبرهما، فقال: بعدا لهما کما بعدت ثمود.

بیان

قوله علیه السلام: لفعلت، لعلّ المعنی لفعلت أشیاء أخر من التشنیع، و النسبة إلی السحر و غیرهما کما یؤمی إلیه آخر الخبر، و یمکن أن یقرأ علی صیغة المتکلّم لکنّه یأبی عنه ما بعده فی الجملة.

[بحار الأنوار: 25/ 51- 52، حدیث 12، عن بصائر الدرجات: 80]

«32»

قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 42/ 55 تحت باب 117 ما ورد من غرائب معجزاته علیه السلام بالأسانید الغریبة، فی أنّه وجده فی بعض الکتب، و فیه:

فقال علیه السلام: یا ملائکة ربّی! ائتونی الساعة بإبلیس الأبالسة و فرعون الفراعنة، قال: فو اللّه ما کان بأسرع من طرفة عین حتی أحضروه عنده ... فقالت الملائکة:

یا خلیفة اللّه! زد الملعون لعنة و ضاعف علیه العذاب ... قال: فلما جرّوه بین یدیه قام و قال:

واویلاه من ظلم آل محمد! واویلاه من اجترائی علیهم!، ثم قال: یا سیّدی! ارحمنی فإنّی لا أحتمل هذا العذاب، فقال علیه السلام: لا رحمک اللّه و لا غفر لک، أیّها الرجس النجس الخبیث المخبث الشیطان، ثم التفت إلینا و قال علیه السلام: أنتم تعرفون هذا باسمه و جسمه؟. قلنا: نعم یا أمیر المؤمنین، فقال علیه السلام: سلوه حتی یخبرکم من هو، فقالوا:

من أنت؟. فقال: أنا إبلیس الأبالسة و فرعون هذه الأمّة، أنا الذی جحدت سیّدی و مولای أمیر المؤمنین و خلیفة ربّ العالمین و أنکرت آیاته و معجزاته ... الی آخره.

ص: 597

فقال الإمام علیه السلام: ما تقول یا أسقف؟. قال: یا فتی أنتم تقولون: إنّ الجنة عرضها السماوات و الأرض، فأین تکون النار؟. قال له الإمام علیه السلام: إذا جاء اللّیل أین یکون النهار؟. فقال له الأسقف: من أنت یا فتی؟ دعنی حتی أسأل هذا الفظّ الغلیظ، أنبئنی یا عمر عن أرض طلعت علیها الشمس ساعة و لم تطلع مرّة أخری؟. قال عمر: أعفنی عن هذا، و اسأل علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ثمّ قال: أخبره یا أبا الحسن!، فقال علیّ علیه السلام: هی أرض البحر الذی فلقه اللّه تعالی لموسی حتی عبر هو و جنوده، فوقعت الشمس علیها تلک الساعة و لم تطلع علیها قبل و لا بعد، و انطبق البحر علی فرعون و جنوده.

فقال الأسقف: صدقت یا فتی قومه و سیّد عشیرته، أخبرنی عن شی ء هو فی أهل الدنیا، تأخذ الناس منه مهما أخذوا فلا ینقص بل یزداد؟. قال علیه السلام: هو القرآن و العلوم.

فقال: صدقت. أخبرنی عن أوّل رسول أرسله اللّه تعالی لا من الجنّ و لا من الإنس؟.

فقال علیه السلام: ذلک الغراب الذی بعثه اللّه تعالی لمّا قتل قابیل أخاه هابیل، فبقی متحیّرا لا یعلم ما یصنع به، فعند ذلک بعث اللّه غرابا یبحث فی الأرض لیریه کیف یواری سوأة أخیه.

قال: صدقت یا فتی، فقد بقی لی مسألة واحدة؛ أرید أن یخبرنی عنها هذا و أومأ بیده الی عمر فقال له: یا عمر! أخبرنی أین هو اللّه؟. قال: فغضب عند ذلک عمر و أمسک و لم یردّ جوابا.

قال: فالتفت الإمام علیّ علیه السلام و قال: لا تغضب یا أبا حفص حتی لا یقول: إنّک قد عجزت، فقال: فأخبره أنت یا أبا الحسن، فعند ذلک قال الإمام علیه السلام: کنت یوما عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذ أقبل إلیه ملک فسلّم علیه فردّ علیه السلام، فقال له:

أین کنت؟. قال: عند ربّی فوق سبع سماوات.

قال: ثمّ أقبل ملک آخر فقال: أین کنت؟. قال: عند ربّی فی تخوم الأرض السابعة السفلی، ثمّ أقبل ملک آخر ثالث فقال له: أین کنت؟. قال: عند ربّی فی مطلع الشمس، ثمّ جاء ملک آخر فقال: أین کنت؟. قال: کنت عند ربیّ فی مغرب الشمس، لأنّ اللّه لا یخلو منه مکان، و لا هو فی شی ء، و لا علی شی ء، و لا من شی ء، وسع کرسیّه السماوات و الأرض، لیس کمثله شی ء و هو السمیع البصیر، لا یعزب عنه مثقال ذرّة فی الأرض و لا فی السماء و لا أصغر من ذلک و لا أکبر، یعلم ما فی السماوات و ما فی الأرض، ما یکون من نجوی ثلاثة إلّا هو رابعهم و لا خمسة إلّا هو سادسهم و لا أدنی من ذلک و لا أکثر إلّا هو معهم أینما کانوا.

قال: فلمّا سمع الأسقف قوله، قال له: مدّ یدک فإنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّدا رسول اللّه، و أنّک خلیفة اللّه فی أرضه و وصیّ رسوله، و أنّ هذا الجالس الغلیظ الکفل المحبنطئ لیس هو لهذا المکان بأهل، و إنّما أنت أهله، فتبسّم الإمام علیه السلام.

ص: 595

أقول: استدراکا لما سلف فی نسب الخلیفة-: لا بأس بمراجعة کتاب «نسب عمر بن الخطّاب» للشیخ هاشم بن سلیمان الکتکتانی، کما ذکره فی ریاض العلماء، و الذریعة: 24 / 141 برقم 701.

و کتاب «عقد الدرر فی تاریخ وفاة عمر»، و یقال له: الحدیقة الناضرة، احتمل شیخنا فی الذریعة 15/ 289 نسبته الی الشیخ حسن بن سلیمان الحلّی.

و کتاب «عقد الدرر فی تاریخ قتل عمر»، للسیّد مرتضی بن داود الحسینی المعاصر للعلّامة المجلسی الثانی.

و کتاب «مقتل عمر»، للشیخ زین الدین علی بن مظاهر الحلّی.

و مثله باسمه للسید حسین المجتهد الکرکی المتوفّی سنة 1001 ه بأردبیل، کما صرّح بذلک فی الریاض و الذریعة 22/ 34 برقم 5919 و 5920.

و کتاب «نسیم عیش در شرح دعای صنمی قریش»، فارسی، لمیر سیّد علی بن مرتضی الطبیب الموسوی الدزفولی.

ثمّ إنّ لهذا الدعاء شروحا أخر أدرجها فی الذریعة فی مواطن متعدّدة، لاحظ: 4/ 102، و 10/ 9، و 11/ 236، و 13/ 256، و 15/ 123 و 289، و 19/ 73- 76، و غیرها.

ثم لا بأس بملاحظة بیان المصنّف طاب ثراه فی بحار الأنوار 86/ 224- 225 ذیل ما حکاه عن مهج الدعوات فإنّه حریّ بالمراجعة.

و ممّا ورد فی عثمان:

«33»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، عَبَسَ وَ تَوَلَّی* أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی قال: نزلت فی عثمان و ابن أمّ مکتوم، و کان ابن أمّ مکتوم مؤذّن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کان أعمی، و جاء الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و عنده أصحابه و عثمان عنده، فقدمه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی عثمان، فعبس عثمان وجهه و تولّی عنه، فأنزل اللّه: عَبَسَ وَ تَوَلَّی یعنی: عثمان؛ أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی أی یکون طاهرا زکی، أَوْ یَذَّکَّرُ قال: یذکّره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ثم خاطب عثمان، فقال: أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی، قال: أنت إذا جاءک غنی تتصدّی له و ترفعه وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی أی لا تبالی زکیّا کان أو غیر زکّی اذا کان غنیّا، وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی یعنی ابن أمّ مکتوم وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی أی تلهو و لا تلتفت الیه.

[بحار الأنوار: 17/ 85، حدیث 13، عن تفسیر القمی: 711- 712 (2/ 404- 405)].

ص: 598

[بحار الأنوار: 10/ 58، حدیث 3، عن فضائل ابن شاذان: 149- 151 باختلاف یسیر]

«29»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن أبی عمارة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و بإسناده عن أبان بن تغلب، عنه علیه السلام: أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لقی أبا بکر فاحتجّ علیه، ثم قال له:

أ ما ترضی برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بینی و بینک؟. قال: و کیف لی به؟، فأخذ بیده و أتی مسجد قبا، فإذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیه، فقضی علی أبی بکر، فرجع أبو بکر مذعورا، فلقی عمر فأخبره، فقال: تبا لک [مالک] ! أ ما علمت سحر بنی هاشم!.

[بحار الأنوار: 6/ 247، حدیث 81، عن بصائر الدرجات: 77 (294، حدیث 2)]

«30»

یر:بصائر الدرجات، بإسناده عن أبی سعید المکاری، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لقی [أتی] أبا بکر، فقال له: ما أمرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن تطیعنی؟. فقال: لا، و لو أمرنی لفعلت، قال: فانطلق بنا الی مسجد قبا، [فانطلق معه فإذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصلّی، فلما انصرف قال علیّ: یا رسول اللّه! إنّی قلت لأبی بکر:

[ما] أمرک رسول اللّه أن تطیعنی؟ فقال: لا، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: [بلی قد أمرتک فأطعه، قال: فخرج، فلقی عمر و هو ذعر، فقال له: ما لک؟، فقال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: کذا و کذا، قال: تبّا لأمّتک [لأمّته] ، تترک [ولوک] أمرهم، أما تعرف سحر بنی هاشم؟!.

[بحار الأنوار: 6/ 131، حدیث 41، عن بصائر الدرجات: 296، حدیث 9. و هناک تسع روایات أخر فی الباب الخامس من الجزء السادس من البصائر، فراجعها]

«31»

یر: بصائر الدرجات،أحمد بن إسحاق، عن الحسن بن عبّاس بن جریش، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سأل أبا عبد اللّه علیه السلام رجل من أهل بیته عن سورة إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ، فقال: ویلک سألت عن عظیم، إیّاک و السؤال عن مثل هذا، فقام الرجل، قال:

فأتیته یوما فأقبلت علیه، فسألته، فقال: إِنَّا أَنْزَلْناهُ نور عند الأنبیاء و الأوصیاء لا یریدون حاجة من السماء و لا من الأرض إلّا ذکروها لذلک النّور فأتاهم بها، فإنّ ممّا ذکر علیّ بن أبی طالب علیه السلام من الحوائج أنّه قال لأبی بکر یوما: لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ ..، فاشهد أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مات شهیدا، فإیّاک أن تقول:

إنّه میّت، و اللّه لیأتینّک، فاتّق اللّه إذا جاءک الشیطان غیر متمثّل به.

ص: 596

«34»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا نزلت فی عثکن یوم الخندق، و ذلک أنّه مرّ بعمّار ابن یاسر و هو یحفر الخندق و قد ارتفع الغبار من الحفر فوضع عثکن کمّه علی أنفه و مرّ، فقال عمّار:

لا یستوی من یبتنی المساجدا یظلّ فیها راکعا و ساجدا

کمن یمرّ بالغبار حائدا یعرض عنه جاحدا معاندا

فالتفت إلیه عثکن فقال: یابن السوداء! إیّای تعنی؟ ثمّ أتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال له: لم ندخل معک لتسبّ أعراضنا، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: قد أقلتک إسلامک فاذهب، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أی لیس هم صادقین، إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (الحجرات: 17- 18).

بیان

قوله: فی عثکن المراد به عثمان، کما هو المصرّح فی بعض النسخ و سائر الأخبار.

[بحار الأنوار: 20/ 243، حدیث 7، عن تفسیر القمی: 2/ 322 (الحجریة: 642)]

«35 و 36»-ختص، یر: بإسناده عن بعض أصحابنا، قال: کان رجل عند أبی جعفر علیه السلام من هذه العصابة یحادثه فی شی ء من ذکر عثمان، فإذا وزغ قد قرقر من فوق الحائط، فقال أبو جعفر علیه السلام: أتدری ما یقول؟. قلت: لا. قال: یقول: لتکفنّ عن ذکر عثمان أو لأسبنّ علیّا.

[بحار الأنوار: 27/ 267 برقم 15، عن الاختصاص: 301 و بصائر الدرجات: 103 (الجزء السابع، باب 16، ص 373)]

«37»

نهج: نهج البلاغة،و من کلام له علیه السلام فی معنی طلحة بن عبید اللّه:

قد کنت و ما أهدّد بالحرب و لا أرهب بالضرب و أنا علی ما قد وعدنی ربّی من النّصر، و اللّه ما أستعجل متجرّدا للطلب بدم عثمان إلّا خوفا من أن یطالب بدمه، لأنّه [کان مظنّته و لم یکن فی القوم أحرص علیه منه، فأراد أن یغالط بما أجلب فیه لیلتبس الأمر و یقع الشکّ.

و واللّه ما صنع فی أمر عثمان واحدة من ثلاث؛ لئن کان ابن عفّان ظالما کما کان یزعم- لقد کان ینبغی له أن یؤازر قاتلیه أو ینابذ ناصریه.

و لئن کان مظلوما؛ لقد کان ینبغی له أن یکون من المنهنهین عنه و المعذرین فیه.

و لئن کان فی شکّ من الخصلتین؛ لقد کان ینبغی له أن یعتزله و یرکد جانبا و یدع الناس معه، فما فعل واحدة من الثلاث و جاء بأمر لم یعرف بابه و لم تسلم معاذیره.

ص: 599

فبعث به أبو بکر، فقال: إن جاءنی و اللّه أطعته و خرجت ممّا أنا فیه، قال: و ذکر أمیر المؤمنین علیه السلام لذلک النّور فعرج إلی أرواح النبیّین، فإذا محمّد صلّی اللّه علیه و آله قد ألبس وجهه ذلک النّور و أتی و هو یقول: یا أبا بکر آمن بعلیّ علیه السلام و بأحد عشر من ولده إنّهم مثلی إلّا النبوّة، و تب إلی اللّه بردّ ما فی یدیک إلیهم، فإنّه لا حقّ لک فیه، قال: ثمّ ذهب فلم یر.

فقال أبو بکر: أجمع الناس فأخطبهم بما رأیت و أبرأ إلی اللّه ممّا أنا فیه إلیک یا علی- علی أن تؤمننی، قال: ما أنت بفاعل، و لو لا أنّک تنسی ما رأیت لفعلت، قال: فانطلق أبو بکر إلی عمر و رجع نور إنّا أنزلناه إلی علیّ علیه السلام، فقال له: قد اجتمع أبو بکر مع عمر، فقلت: أو علم النّور؟ قال: إنّ له لسانا ناطقا و بصرا نافذا یتجّسس الأخبار للأوصیاء و یستمع الأسرار، و یأتیهم بتفسیر کلّ أمر یکتتم به أعداؤهم.

فلمّا أخبر أبو بکر الخبر عمر قال: سحرک، و إنّها لفی بنی هاشم لقدیمة، قال: ثمّ قاما یخبران الناس، فما دریا ما یقولان، قلت: لماذا؟. قال: لأنّهما قد نسیاه، و جاء النّور فأخبر علیّا علیه السلام خبرهما، فقال: بعدا لهما کما بعدت ثمود.

بیان

قوله علیه السلام: لفعلت، لعلّ المعنی لفعلت أشیاء أخر من التشنیع، و النسبة إلی السحر و غیرهما کما یؤمی إلیه آخر الخبر، و یمکن أن یقرأ علی صیغة المتکلّم لکنّه یأبی عنه ما بعده فی الجملة.

[بحار الأنوار: 25/ 51- 52، حدیث 12، عن بصائر الدرجات: 80]

«32»

قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 42/ 55 تحت باب 117 ما ورد من غرائب معجزاته علیه السلام بالأسانید الغریبة، فی أنّه وجده فی بعض الکتب، و فیه:

فقال علیه السلام: یا ملائکة ربّی! ائتونی الساعة بإبلیس الأبالسة و فرعون الفراعنة، قال: فو اللّه ما کان بأسرع من طرفة عین حتی أحضروه عنده ... فقالت الملائکة:

یا خلیفة اللّه! زد الملعون لعنة و ضاعف علیه العذاب ... قال: فلما جرّوه بین یدیه قام و قال:

واویلاه من ظلم آل محمد! واویلاه من اجترائی علیهم!، ثم قال: یا سیّدی! ارحمنی فإنّی لا أحتمل هذا العذاب، فقال علیه السلام: لا رحمک اللّه و لا غفر لک، أیّها الرجس النجس الخبیث المخبث الشیطان، ثم التفت إلینا و قال علیه السلام: أنتم تعرفون هذا باسمه و جسمه؟. قلنا: نعم یا أمیر المؤمنین، فقال علیه السلام: سلوه حتی یخبرکم من هو، فقالوا:

من أنت؟. فقال: أنا إبلیس الأبالسة و فرعون هذه الأمّة، أنا الذی جحدت سیّدی و مولای أمیر المؤمنین و خلیفة ربّ العالمین و أنکرت آیاته و معجزاته ... الی آخره.

ص: 597

[بحار الأنوار: 34/ 95، حدیث 65، و رواه السیّد الرضیّ رفع اللّه مقامه فی المختار (174) من کتاب نهج البلاغة، صبحی صالح: 249، و محمد عبده: 2/ 88- 89]

و ممّا ورد فیهما أو فیهم ..:

«38»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، أبی، عن الحسین بن خالد، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام ..، و ساق الحدیث الی أن قال: قلت: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ؟. قال: هما بعذاب اللّه. قلت:

الشمس و القمر یعذّبان؟. قال: سألت عن شی ء فأیقنه؛ إنّ الشمس و القمر آیتان من آیات اللّه یجریان بأمره، مطیعان له، ضوؤهما من نور عرشه، و حرّهما من جهنم، فإذا کانت القیامة عاد الی العرش نورهما و عاد الی النار حرّهما، فلا یکون شمس و لا قمر، و إنّما عناهما لعنهما اللّه، أو لیس قد روی الناس أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: الشمس و القمر نوران فی النار؟.

قلت: بلی. قال: أما سمعت قول الناس: فلان و فلان شمس هذه الأمّة و نورها؟ فهما فی النار، و اللّه ما عنی غیرهما ..

الخبر.

[بحار الأنوار: 7/ 120، حدیث 58، عن تفسیر القمی: 658 (2/ 243).

و ذکره بهذا السند عن تفسیر علی بن ابراهیم مع زیادة فی أوّله و آخره فی بحار الأنوار: 36/ 171- 172، حدیث 160]

«39»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن الفضیل، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه تبارک و تعالی: یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (الإسراء: 71)، قال: یجی ء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی قرنه، و علیّ فی قرنه، و الحسن فی قرنه، و الحسین فی قرنه [فی المصدر: فرقة، فی الجمیع ، و کلّ من مات بین ظهرانی قوم جاؤوا معه. قال علی بن ابراهیم: قال: ذلک یوم القیامة، ینادی مناد: لیقم أبو بکر و شیعته، و عمر و شیعته، و عثمان و شیعته، و علیّ و شیعته، قوله: و لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا، قال: الجلدة التی فی ظهر النواة.

[بحار الأنوار: 8/ 9- 10، من حدیث 1، عن تفسیر القمی: 385 (2/ 23)]

«40»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ، قال: هم الذین سمّوا أنفسهم بالصدّیق و الفاروق و ذی النورین. قوله: لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا، قال:

ص: 600

أقول: استدراکا لما سلف فی نسب الخلیفة-: لا بأس بمراجعة کتاب «نسب عمر بن الخطّاب» للشیخ هاشم بن سلیمان الکتکتانی، کما ذکره فی ریاض العلماء، و الذریعة: 24 / 141 برقم 701.

و کتاب «عقد الدرر فی تاریخ وفاة عمر»، و یقال له: الحدیقة الناضرة، احتمل شیخنا فی الذریعة 15/ 289 نسبته الی الشیخ حسن بن سلیمان الحلّی.

و کتاب «عقد الدرر فی تاریخ قتل عمر»، للسیّد مرتضی بن داود الحسینی المعاصر للعلّامة المجلسی الثانی.

و کتاب «مقتل عمر»، للشیخ زین الدین علی بن مظاهر الحلّی.

و مثله باسمه للسید حسین المجتهد الکرکی المتوفّی سنة 1001 ه بأردبیل، کما صرّح بذلک فی الریاض و الذریعة 22/ 34 برقم 5919 و 5920.

و کتاب «نسیم عیش در شرح دعای صنمی قریش»، فارسی، لمیر سیّد علی بن مرتضی الطبیب الموسوی الدزفولی.

ثمّ إنّ لهذا الدعاء شروحا أخر أدرجها فی الذریعة فی مواطن متعدّدة، لاحظ: 4/ 102، و 10/ 9، و 11/ 236، و 13/ 256، و 15/ 123 و 289، و 19/ 73- 76، و غیرها.

ثم لا بأس بملاحظة بیان المصنّف طاب ثراه فی بحار الأنوار 86/ 224- 225 ذیل ما حکاه عن مهج الدعوات فإنّه حریّ بالمراجعة.

و ممّا ورد فی عثمان:

«33»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، عَبَسَ وَ تَوَلَّی* أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی قال: نزلت فی عثمان و ابن أمّ مکتوم، و کان ابن أمّ مکتوم مؤذّن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کان أعمی، و جاء الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و عنده أصحابه و عثمان عنده، فقدمه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی عثمان، فعبس عثمان وجهه و تولّی عنه، فأنزل اللّه: عَبَسَ وَ تَوَلَّی یعنی: عثمان؛ أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی أی یکون طاهرا زکی، أَوْ یَذَّکَّرُ قال: یذکّره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ثم خاطب عثمان، فقال: أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی، قال: أنت إذا جاءک غنی تتصدّی له و ترفعه وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی أی لا تبالی زکیّا کان أو غیر زکّی اذا کان غنیّا، وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی یعنی ابن أمّ مکتوم وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی أی تلهو و لا تلتفت الیه.

[بحار الأنوار: 17/ 85، حدیث 13، عن تفسیر القمی: 711- 712 (2/ 404- 405)].

ص: 598

القشرة التی تکون علی النواة، ثم کنّی عنهم، فقال: انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و هم هؤلاء الثلاثة. و قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا. ..

و قد روی فیه أیضا- أنّها نزلت فی الذین غصبوا آل محمّد حقّهم و حسدوا منزلتهم ... ثم قال: أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ یعنی بالناس هنا أمیر المؤمنین و الأئمة علیهم السلام عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (النساء: 51 و 54) و هی الخلافة بعد النبوة، و هم الأئمة علیهم السلام.

[بحار الأنوار: 9/ 193- 194، حدیث 37، عن تفسیر القمی: 128- 129 (1/ 141)].

«41»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن علی بن حمزة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: ما بعث اللّه رسولا إلّا و فی وقته شیطانان یؤذیانه و یفتنانه و یضلّان الناس بعده، فأمّا الخمسة أولو العزم من الرسل: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد صلّی اللّه علیهم، و أما صاحبا نوح؛ فقیطیفوس و خرام، و أما صاحبا ابراهیم؛ فمکیل ورذام، و أما صاحبا موسی؛ فالسامریّ و مرعقیبا، و أما صاحبا عیسی؛ فمولس و مریسا، و أما صاحبا محمّد؛ فحبتر و زریق.

[بحار الأنوار: 13/ 212، حدیث 5، عن تفسیر القمی: 422].

«42»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن صالح بن سهل الهمدانی، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول فی قول اللّه: اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... الی أن قال: أَوْ کَظُلُماتٍ فلان و فلان فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ یعنی نعثل، مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ ... طلحة و الزبیر، ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ معاویة وفتن بنی أمیّة، إِذا أَخْرَجَ المؤمن، یَدَهُ فی ظلمة فتنتهم، لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (النور: 35- 40) فما له من إمام یوم القیامة یمشی بنوره ...

[بحار الأنوار: 23/ 304- 305، حدیث 1، عن تفسیر القمی: 2/ 106].

«43»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن الحسین بن خالد، عن الرضا علیه السلام ...

و قوله: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* قال: فی الظاهر مخاطبة الجنّ و الإنس، و فی الباطن فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 24/ 68، من حدیث 1، عن تفسیر القمی: 658- 659 (2/ 344)].

ص: 601

«34»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا نزلت فی عثکن یوم الخندق، و ذلک أنّه مرّ بعمّار ابن یاسر و هو یحفر الخندق و قد ارتفع الغبار من الحفر فوضع عثکن کمّه علی أنفه و مرّ، فقال عمّار:

لا یستوی من یبتنی المساجدا یظلّ فیها راکعا و ساجدا

کمن یمرّ بالغبار حائدا یعرض عنه جاحدا معاندا

فالتفت إلیه عثکن فقال: یابن السوداء! إیّای تعنی؟ ثمّ أتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال له: لم ندخل معک لتسبّ أعراضنا، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: قد أقلتک إسلامک فاذهب، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أی لیس هم صادقین، إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (الحجرات: 17- 18).

بیان

قوله: فی عثکن المراد به عثمان، کما هو المصرّح فی بعض النسخ و سائر الأخبار.

[بحار الأنوار: 20/ 243، حدیث 7، عن تفسیر القمی: 2/ 322 (الحجریة: 642)]

«35 و 36»-ختص، یر: بإسناده عن بعض أصحابنا، قال: کان رجل عند أبی جعفر علیه السلام من هذه العصابة یحادثه فی شی ء من ذکر عثمان، فإذا وزغ قد قرقر من فوق الحائط، فقال أبو جعفر علیه السلام: أتدری ما یقول؟. قلت: لا. قال: یقول: لتکفنّ عن ذکر عثمان أو لأسبنّ علیّا.

[بحار الأنوار: 27/ 267 برقم 15، عن الاختصاص: 301 و بصائر الدرجات: 103 (الجزء السابع، باب 16، ص 373)]

«37»

نهج: نهج البلاغة،و من کلام له علیه السلام فی معنی طلحة بن عبید اللّه:

قد کنت و ما أهدّد بالحرب و لا أرهب بالضرب و أنا علی ما قد وعدنی ربّی من النّصر، و اللّه ما أستعجل متجرّدا للطلب بدم عثمان إلّا خوفا من أن یطالب بدمه، لأنّه [کان مظنّته و لم یکن فی القوم أحرص علیه منه، فأراد أن یغالط بما أجلب فیه لیلتبس الأمر و یقع الشکّ.

و واللّه ما صنع فی أمر عثمان واحدة من ثلاث؛ لئن کان ابن عفّان ظالما کما کان یزعم- لقد کان ینبغی له أن یؤازر قاتلیه أو ینابذ ناصریه.

و لئن کان مظلوما؛ لقد کان ینبغی له أن یکون من المنهنهین عنه و المعذرین فیه.

و لئن کان فی شکّ من الخصلتین؛ لقد کان ینبغی له أن یعتزله و یرکد جانبا و یدع الناس معه، فما فعل واحدة من الثلاث و جاء بأمر لم یعرف بابه و لم تسلم معاذیره.

ص: 599

«44»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن ابن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله: حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ (الحجرات: 7) یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام (وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ الأوّل و الثانی و الثالث.

[بحار الأنوار: 35/ 336 حدیث 1، عن تفسیر علی بن ابراهیم: 640 (2/ 319)، و فیه: فلان و فلان و فلان .

«45»

و بهذا الإسناد عن عبد الرحمن، قال: سألت الصادق علیه السلام عن قوله: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ؛ قال: أمیر المؤمنین و أصحابه کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ؛ حبتر و زریق و أصحابهما أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ؛ أمیر المؤمنین و أصحابه کَالْفُجَّارِ؛ حبتر و دلام و أصحابهما، کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ؛ هم أمیر المؤمنین و الأئمّة علیهم السلام وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ؛ فهم أولو الألباب، قال: و کان أمیر المؤمنین علیه السلام یفتخر بها و یقول: ما أعطی أحد قبلی و لا بعدی مثل ما أعطیت.

[بحار الأنوار: 35/ 336 ذیل حدیث 1، و انظر بیان المصنّف رحمه اللّه، عن تفسیر القمی: 565 (2/ 234)].

«46»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن أبی حمزة، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: نزلت هاتان الآیتان هکذا، قول اللّه: حَتَّی إِذا جاءانا یعنی فلانا و فلانا یقول أحدهما لصاحبه حین یراه: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ فقال اللّه تعالی لنبیّه: قل لفلان و فلان و أتباعهما: لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آل محمّد حقّهم أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ ثمّ قال اللّه لنبیّه: أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ یعنی من فلان و فلان، ثمّ أوحی اللّه إلی نبیّه:

فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ فی علیّ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ یعنی إنّک علی ولایة علیّ، و علیّ هو الصراط المستقیم.

[بحار الأنوار: 35/ 368، حدیث 11، عن تفسیر القمی: 612 (2/ 286)].

بیان

قال الطبرسیّ رحمه اللّه-: قرأ أهل العراق غیر أبی بکر حَتَّی إِذا جاءَنا علی الواحد، و الباقون (جاآنا) علی الاثنین، انتهی. (مجمع البیان: 9/ 47)

قال المجلسیّ فی ذیله [35/ 368- 369]: أقول: قد مرّ فی الآیة السابقة وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ و یظهر من بعض الأخبار أنّ الموصول کنایة عن أبی بکر حیث عمی عن ذکر الرحمن یعنی أمیر المؤمنین و الشیطان المقیّض له هو عمر

ص: 602

[بحار الأنوار: 34/ 95، حدیث 65، و رواه السیّد الرضیّ رفع اللّه مقامه فی المختار (174) من کتاب نهج البلاغة، صبحی صالح: 249، و محمد عبده: 2/ 88- 89]

و ممّا ورد فیهما أو فیهم ..:

«38»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، أبی، عن الحسین بن خالد، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام ..، و ساق الحدیث الی أن قال: قلت: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ؟. قال: هما بعذاب اللّه. قلت:

الشمس و القمر یعذّبان؟. قال: سألت عن شی ء فأیقنه؛ إنّ الشمس و القمر آیتان من آیات اللّه یجریان بأمره، مطیعان له، ضوؤهما من نور عرشه، و حرّهما من جهنم، فإذا کانت القیامة عاد الی العرش نورهما و عاد الی النار حرّهما، فلا یکون شمس و لا قمر، و إنّما عناهما لعنهما اللّه، أو لیس قد روی الناس أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: الشمس و القمر نوران فی النار؟.

قلت: بلی. قال: أما سمعت قول الناس: فلان و فلان شمس هذه الأمّة و نورها؟ فهما فی النار، و اللّه ما عنی غیرهما ..

الخبر.

[بحار الأنوار: 7/ 120، حدیث 58، عن تفسیر القمی: 658 (2/ 243).

و ذکره بهذا السند عن تفسیر علی بن ابراهیم مع زیادة فی أوّله و آخره فی بحار الأنوار: 36/ 171- 172، حدیث 160]

«39»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن الفضیل، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه تبارک و تعالی: یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (الإسراء: 71)، قال: یجی ء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی قرنه، و علیّ فی قرنه، و الحسن فی قرنه، و الحسین فی قرنه [فی المصدر: فرقة، فی الجمیع ، و کلّ من مات بین ظهرانی قوم جاؤوا معه. قال علی بن ابراهیم: قال: ذلک یوم القیامة، ینادی مناد: لیقم أبو بکر و شیعته، و عمر و شیعته، و عثمان و شیعته، و علیّ و شیعته، قوله: و لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا، قال: الجلدة التی فی ظهر النواة.

[بحار الأنوار: 8/ 9- 10، من حدیث 1، عن تفسیر القمی: 385 (2/ 23)]

«40»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ، قال: هم الذین سمّوا أنفسهم بالصدّیق و الفاروق و ذی النورین. قوله: لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا، قال:

ص: 600

وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ أی الناس عَنِ السَّبِیلِ و هو أمیر المؤمنین علیه السلام و ولایته وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. ثمّ قال بعد ذلک: «حتی إذا جاءانا» یعنی العامی عن الذکر و شیطانه: أبا بکر و عمر قالَ أبو بکر لعمر: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ.

و یؤیّد أنّ المراد بالشیطان: عمر؛

ما رواه علی بن ابراهیم عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (الزخرف: 62) قال: یعنی الثانی؛ عن أمیر المؤمنین علیه السلام

[تفیر القمی: 612 (2/ 287)].

«47»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن حمّاد، عن أبی عبد اللّه علیه السلام ...

و قوله: الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ یعنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و الأوصیاء من بعده یحملون علم اللّه وَ مَنْ حَوْلَهُ یعنی الملائکة یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا یعنی شیعة آل محمّد رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا من ولایة فلان و فلان و بنی أمیّة وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ أی ولایة ولیّ اللّه وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ الی قوله: الْحَکِیمُ یعنی من تولّی علیّا علیه السلام، فذلک صلاحهم وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ یعنی یوم القیامة وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (المؤمن: 7 و 8) لمن نجّاه اللّه من هؤلاء یعنی ولایة فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 68/ 78 حدیث 139، عن تفسیر القمی: 583-(2/ 255)]

«48»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ.. قال: الفلق جبّ فی جهنّم یتعوّذ أهل النار من شدّة حرّه، سأل اللّه أن یأذن له أن یتنفس، فأذن له، فتنفّس فأحرق جهنّم. قال: و فی ذلک الجبّ صندوق من نار یتعوّذ أهل تلک الجبّ من حرّ ذلک الصندوق، و هو التابوت، و فی ذلک التابوت ستة من الأولین و ستة من الآخرین؛ فأما الستة من الأولین ...، و أما الستة من الآخرین؛ فهو الأول و الثانی و الثالث و الرابع و صاحب الخوارج و ابن ملجم.

[بحار الأنوار: 8/ 296، حدیث 46، عن تفسیر القمی: 743- 744 (2/ 449)].

«49»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن أبی بصیر، قال: یؤتی بجهنّم لها سبعة أبواب؛ بابها الأول للظالم؛ و هو زریق، و بابها الثانی؛ لحبتر، و الباب الثالث؛ للثالث، و الرابع؛ لمعاویة، و الباب الخامس؛ لعبد الملک، و الباب السادس؛ لعسکر بن هوسر، و الباب السابع؛ لأبی سلامة، فهم (خ. ل: فهی) أبواب لمن اتّبعهم.

[بحار الأنوار: 8/ 301، حدیث 57، عن تفسیر العیاشی: 2/ 243، حدیث 19. و جاء فی البحار:

ص: 603

القشرة التی تکون علی النواة، ثم کنّی عنهم، فقال: انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و هم هؤلاء الثلاثة. و قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا. ..

و قد روی فیه أیضا- أنّها نزلت فی الذین غصبوا آل محمّد حقّهم و حسدوا منزلتهم ... ثم قال: أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ یعنی بالناس هنا أمیر المؤمنین و الأئمة علیهم السلام عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (النساء: 51 و 54) و هی الخلافة بعد النبوة، و هم الأئمة علیهم السلام.

[بحار الأنوار: 9/ 193- 194، حدیث 37، عن تفسیر القمی: 128- 129 (1/ 141)].

«41»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن علی بن حمزة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: ما بعث اللّه رسولا إلّا و فی وقته شیطانان یؤذیانه و یفتنانه و یضلّان الناس بعده، فأمّا الخمسة أولو العزم من الرسل: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد صلّی اللّه علیهم، و أما صاحبا نوح؛ فقیطیفوس و خرام، و أما صاحبا ابراهیم؛ فمکیل ورذام، و أما صاحبا موسی؛ فالسامریّ و مرعقیبا، و أما صاحبا عیسی؛ فمولس و مریسا، و أما صاحبا محمّد؛ فحبتر و زریق.

[بحار الأنوار: 13/ 212، حدیث 5، عن تفسیر القمی: 422].

«42»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن صالح بن سهل الهمدانی، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول فی قول اللّه: اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... الی أن قال: أَوْ کَظُلُماتٍ فلان و فلان فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ یعنی نعثل، مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ ... طلحة و الزبیر، ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ معاویة وفتن بنی أمیّة، إِذا أَخْرَجَ المؤمن، یَدَهُ فی ظلمة فتنتهم، لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (النور: 35- 40) فما له من إمام یوم القیامة یمشی بنوره ...

[بحار الأنوار: 23/ 304- 305، حدیث 1، عن تفسیر القمی: 2/ 106].

«43»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن الحسین بن خالد، عن الرضا علیه السلام ...

و قوله: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* قال: فی الظاهر مخاطبة الجنّ و الإنس، و فی الباطن فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 24/ 68، من حدیث 1، عن تفسیر القمی: 658- 659 (2/ 344)].

ص: 601

4 -78، و 8/ 220، و فی البرهان: 2/ 345].

«50»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن جابر، قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن قول اللّه: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (البقرة: 165) قال: فقال: هم أولیاء فلان و فلان و فلان، اتّخذوهم أئمّة دون الإمام الّذی جعله اللّه للناس إماما، فلذلک قال اللّه تبارک و تعالی: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا .. إلی قوله: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة:

«166»

165)ثمّ قال أبو جعفر علیه السلام: هم و اللّه یا جابر أئمّة الظلم و أتباعهم.

[بحار الأنوار: 8/ 363، حدیث 41، عن تفسیر العیاشی: 1/ 72، حدیث 142، و جاء فی البرهان: 1 / 172، و الصافی: 1/ 156، و إثبات الهداة: 1 / 262 أیضا].

«51»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن الحسین بن بشّار، قال: سألت أبا الحسن علیه السلام عن قول اللّه:

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا قال: فلان و فلان وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ (البقرة: 205) هم الذریّة، و الحرث: الزرع.

[بحار الأنوار: 9/ 189، حدیث 22، عن تفسیر العیاشی: 1/ 100، حدیث 287، و جاء فی تفسیر البرهان: 1/ 305، و الصافی: 1/ 181].

«52»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن أبی بصیر، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ (البقرة: 208) قال: أ تدری ما السّلم؟. قال: قلت: أنت أعلم، قال: ولایة علیّ و الأئمة الأوصیاء من بعده علیهم السلام، قال: و خُطُواتِ الشَّیْطانِ و اللّه ولایة فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 24/ 159، حدیث 1، عن تفسیر العیاشی: 1/ 102، حدیث 294، و جاء فی البرهان: 1 / 208، و تفسیر الصافی: 1/ 182، و فی إثبات الهداة: 3/ 45].

«53»

شی:تفسیر العیاشیّ، فی روایة سعد الاسکاف عنه، قال: یا سعد! إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ و هو محمّد صلّی اللّه علیه و آله؛ فمن أطاعه فقد عدل، وَ الْإِحْسانِ علیّ علیه السلام؛ فمن تولّاه فقد أحسن، و المحسن فی الجنّة وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی قرابتنا، أمر اللّه العباد بمودّتنا و إیتائنا و نهاهم عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ فمن بغی علینا أهل البیت و دعا الی غیرنا ..

الی آخره.

ص: 604

«44»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن ابن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله: حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ (الحجرات: 7) یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام (وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ الأوّل و الثانی و الثالث.

[بحار الأنوار: 35/ 336 حدیث 1، عن تفسیر علی بن ابراهیم: 640 (2/ 319)، و فیه: فلان و فلان و فلان .

«45»

و بهذا الإسناد عن عبد الرحمن، قال: سألت الصادق علیه السلام عن قوله: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ؛ قال: أمیر المؤمنین و أصحابه کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ؛ حبتر و زریق و أصحابهما أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ؛ أمیر المؤمنین و أصحابه کَالْفُجَّارِ؛ حبتر و دلام و أصحابهما، کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ؛ هم أمیر المؤمنین و الأئمّة علیهم السلام وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ؛ فهم أولو الألباب، قال: و کان أمیر المؤمنین علیه السلام یفتخر بها و یقول: ما أعطی أحد قبلی و لا بعدی مثل ما أعطیت.

[بحار الأنوار: 35/ 336 ذیل حدیث 1، و انظر بیان المصنّف رحمه اللّه، عن تفسیر القمی: 565 (2/ 234)].

«46»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن أبی حمزة، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: نزلت هاتان الآیتان هکذا، قول اللّه: حَتَّی إِذا جاءانا یعنی فلانا و فلانا یقول أحدهما لصاحبه حین یراه: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ فقال اللّه تعالی لنبیّه: قل لفلان و فلان و أتباعهما: لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آل محمّد حقّهم أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ ثمّ قال اللّه لنبیّه: أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ یعنی من فلان و فلان، ثمّ أوحی اللّه إلی نبیّه:

فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ فی علیّ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ یعنی إنّک علی ولایة علیّ، و علیّ هو الصراط المستقیم.

[بحار الأنوار: 35/ 368، حدیث 11، عن تفسیر القمی: 612 (2/ 286)].

بیان

قال الطبرسیّ رحمه اللّه-: قرأ أهل العراق غیر أبی بکر حَتَّی إِذا جاءَنا علی الواحد، و الباقون (جاآنا) علی الاثنین، انتهی. (مجمع البیان: 9/ 47)

قال المجلسیّ فی ذیله [35/ 368- 369]: أقول: قد مرّ فی الآیة السابقة وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ و یظهر من بعض الأخبار أنّ الموصول کنایة عن أبی بکر حیث عمی عن ذکر الرحمن یعنی أمیر المؤمنین و الشیطان المقیّض له هو عمر

ص: 602

[بحار الأنوار: 7/ 130، و 24/ 190- 192، حدیث 14، عن تفسیر العیاشی: 2/ 268، حدیث 63، و جاء فی تفسیر البرهان: 2/ 381 من سورة النحل: 90].

«54»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن الثمالی، عن علی بن الحسین علیهما السلام، قال: ثلاثة لا یکلّمهم اللّه یوم القیامة و لا ینظر الیهم و لا یزکّیهم و لهم عذاب ألیم؛ من جحد إماما من اللّه، أو ادّعی إماما من غیر اللّه، أو زعم أنّ لفلان و فلان فی الإسلام نصیبا.

[بحار الأنوار: 25/ 111، حدیث 4، و صفحة: 112- حدیث 10، عن تفسیر العیاشی: 1/ 178.

و أورده أیضا فی البحار: 7/ 212 حدیث 113 و 8/ 363، حدیث 40، عن الکافی: 1/ 373- 374 حدیث 12 باختلاف یسیر].

«55»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن ابن أبی یعفور، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: ثلاثة لا ینظر اللّه الیهم یوم القیامة و لا یزکّیهم و لهم عذاب ألیم؛ من ادّعی إمامة من اللّه لیست له، و من جحد إماما من اللّه، و من قال: إنّ لفلان و فلان فی الإسلام نصیبا.

[بحار الأنوار: 25/ 112- 113.

و ذکره أیضا فی هذا الباب برقم 4، عن تفسیر العیاشی: 1- 178. برقم 10 حدیث 64،

و جاء أیضا فی البحار: 8/ 218، و حکاه فی تفسیر البرهان: 1/ 293، و رواه عن غیبة النعمانی حدیث 55،

بإسناده عن علی بن میمون مثله،

و أیضا

عن غیبة النعمانی، بإسناده عن عمران الأشعری، عن جعفر بن محمد مثله،

حدیث 11، و أورده فی البحار: 25/ 113].

«56»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن سعدان، عن رجل، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله:

وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ (البقرة: 284)، قال: حقیق علی اللّه أن لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال حبّة من خردل من حبّهما.

[بحار الأنوار: 27/ 57 حدیث 15، عن تفسیر العیاشی: 1/ 156- 157، حدیث 528، و جاء فی البرهان:

ص: 605

وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ أی الناس عَنِ السَّبِیلِ و هو أمیر المؤمنین علیه السلام و ولایته وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. ثمّ قال بعد ذلک: «حتی إذا جاءانا» یعنی العامی عن الذکر و شیطانه: أبا بکر و عمر قالَ أبو بکر لعمر: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ.

و یؤیّد أنّ المراد بالشیطان: عمر؛

ما رواه علی بن ابراهیم عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (الزخرف: 62) قال: یعنی الثانی؛ عن أمیر المؤمنین علیه السلام

[تفیر القمی: 612 (2/ 287)].

«47»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن حمّاد، عن أبی عبد اللّه علیه السلام ...

و قوله: الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ یعنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و الأوصیاء من بعده یحملون علم اللّه وَ مَنْ حَوْلَهُ یعنی الملائکة یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا یعنی شیعة آل محمّد رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا من ولایة فلان و فلان و بنی أمیّة وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ أی ولایة ولیّ اللّه وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ الی قوله: الْحَکِیمُ یعنی من تولّی علیّا علیه السلام، فذلک صلاحهم وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ یعنی یوم القیامة وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (المؤمن: 7 و 8) لمن نجّاه اللّه من هؤلاء یعنی ولایة فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 68/ 78 حدیث 139، عن تفسیر القمی: 583-(2/ 255)]

«48»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ.. قال: الفلق جبّ فی جهنّم یتعوّذ أهل النار من شدّة حرّه، سأل اللّه أن یأذن له أن یتنفس، فأذن له، فتنفّس فأحرق جهنّم. قال: و فی ذلک الجبّ صندوق من نار یتعوّذ أهل تلک الجبّ من حرّ ذلک الصندوق، و هو التابوت، و فی ذلک التابوت ستة من الأولین و ستة من الآخرین؛ فأما الستة من الأولین ...، و أما الستة من الآخرین؛ فهو الأول و الثانی و الثالث و الرابع و صاحب الخوارج و ابن ملجم.

[بحار الأنوار: 8/ 296، حدیث 46، عن تفسیر القمی: 743- 744 (2/ 449)].

«49»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن أبی بصیر، قال: یؤتی بجهنّم لها سبعة أبواب؛ بابها الأول للظالم؛ و هو زریق، و بابها الثانی؛ لحبتر، و الباب الثالث؛ للثالث، و الرابع؛ لمعاویة، و الباب الخامس؛ لعبد الملک، و الباب السادس؛ لعسکر بن هوسر، و الباب السابع؛ لأبی سلامة، فهم (خ. ل: فهی) أبواب لمن اتّبعهم.

[بحار الأنوار: 8/ 301، حدیث 57، عن تفسیر العیاشی: 2/ 243، حدیث 19. و جاء فی البحار:

ص: 603

1 / 267، و الصافی: 1/ 137 أیضا].

«57»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن جابر الجعفی، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن تفسیر هذه الآیة فی باطن القرآن: وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ (البقرة: 41) یعنی فلانا و صاحبه و من تبعهم ودان بدینهم، قال اللّه یعنیهم: وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ یعنی علیّا علیه السلام.

[بحار الأنوار: 36/ 97، حدیث 36، عن تفسیر العیاشی: 1/ 42، حدیث 31، و رواه أیضا فی البرهان: 1/ 91].

«58»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن عبد اللّه النجاشی، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً یعنی و اللّه فلانا و فلانا وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ .. إلی قوله: تَوَّاباً رَحِیماً یعنی و اللّه النبیّ و علیّا بما صنعوا .. أی لو جاؤوک بها یا علی- فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ بما صنعوا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ، ثم قال أبو عبد اللّه علیه السلام: هو و اللّه علیّ بعینه ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ علی لسانک یا رسول اللّه-، یعنی به ولایة علیّ علیه السلام وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (النساء: 36- 37) لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام.

[بحار الأنوار: 36/ 98، حدیث 37، عن تفسیر العیاشی: 1/ 255، حدیث 182، و جاء أیضا فی البحار: 9/ 101، و تفسیر البرهان: 1/ 391].

«59»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن عطاء الهمدانی، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی (النحل: 90)؛ قال: (العدل) شهادة أن لا إله إلّا اللّه، و (الْإِحْسانِ) ولایة أمیر المؤمنین، وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛ (الْفَحْشاءِ) الأوّل، و (الْمُنْکَرِ) الثانی، و (الْبَغْیِ) الثالث.

[بحار الأنوار: 36/ 180 حدیث 173، عن تفسیر العیاشی: 2/ 268 حدیث 62، و جاء فی بحار الأنوار: 36/ 179 حدیث 172، و 24/ 188 و 190، حدیث 6 و 13.

و بهذا المضمون و المعنی، رواه عن تفسیر القمی: 363-364 (1/ 388) فی تفسیر هذه الآیة.

ص: 606

4 -78، و 8/ 220، و فی البرهان: 2/ 345].

«50»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن جابر، قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن قول اللّه: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (البقرة: 165) قال: فقال: هم أولیاء فلان و فلان و فلان، اتّخذوهم أئمّة دون الإمام الّذی جعله اللّه للناس إماما، فلذلک قال اللّه تبارک و تعالی: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا .. إلی قوله: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة:

«166»

165)ثمّ قال أبو جعفر علیه السلام: هم و اللّه یا جابر أئمّة الظلم و أتباعهم.

[بحار الأنوار: 8/ 363، حدیث 41، عن تفسیر العیاشی: 1/ 72، حدیث 142، و جاء فی البرهان: 1 / 172، و الصافی: 1/ 156، و إثبات الهداة: 1 / 262 أیضا].

«51»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن الحسین بن بشّار، قال: سألت أبا الحسن علیه السلام عن قول اللّه:

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا قال: فلان و فلان وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ (البقرة: 205) هم الذریّة، و الحرث: الزرع.

[بحار الأنوار: 9/ 189، حدیث 22، عن تفسیر العیاشی: 1/ 100، حدیث 287، و جاء فی تفسیر البرهان: 1/ 305، و الصافی: 1/ 181].

«52»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن أبی بصیر، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ (البقرة: 208) قال: أ تدری ما السّلم؟. قال: قلت: أنت أعلم، قال: ولایة علیّ و الأئمة الأوصیاء من بعده علیهم السلام، قال: و خُطُواتِ الشَّیْطانِ و اللّه ولایة فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 24/ 159، حدیث 1، عن تفسیر العیاشی: 1/ 102، حدیث 294، و جاء فی البرهان: 1 / 208، و تفسیر الصافی: 1/ 182، و فی إثبات الهداة: 3/ 45].

«53»

شی:تفسیر العیاشیّ، فی روایة سعد الاسکاف عنه، قال: یا سعد! إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ و هو محمّد صلّی اللّه علیه و آله؛ فمن أطاعه فقد عدل، وَ الْإِحْسانِ علیّ علیه السلام؛ فمن تولّاه فقد أحسن، و المحسن فی الجنّة وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی قرابتنا، أمر اللّه العباد بمودّتنا و إیتائنا و نهاهم عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ فمن بغی علینا أهل البیت و دعا الی غیرنا ..

الی آخره.

ص: 604

و أورده فی البرهان: 2/ 381- 382].

«60»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سألته عن هذه الآیة:

وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ* أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (النحل: 20- 21)؛ قال: الذین یدعون من دون اللّه: الأوّل و الثانی و الثالث، کذّبوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بقوله: والوا علیّا و اتّبعوه، فعادوا علیّا و لم یوالوه و دعوا الناس الی ولایة أنفسهم، فذلک قول اللّه: وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ؛ قال: و أمّا قوله: لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً فإنّه یعنی لا یعبدون شیئا وَ هُمْ یُخْلَقُونَ فإنّه یعنی و هم یعبدون، و أمّا قوله:

أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ یعنی کفّار غیر مؤمنین، و أمّا قوله: وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ فإنّه یعنی إنّهم لا یؤمنون أنّهم یشرکون إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فإنّه کما قال اللّه، و أمّا قوله: فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فإنّه یعنی لا یؤمنون بالرجعة أنّها حقّ، و أمّا قوله: قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ فإنّه یعنی قلوبهم کافرة، و أمّا قوله: وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ فإنّه یعنی عن ولایة علیّ علیه السلام مستکبرون، قال اللّه لمن فعل ذلک وعیدا منه لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ عن ولایة علیّ علیه السلام.

«61»

شی:تفسیر العیاشیّ، و مثله بإسناده عن أبی حمزة الثمالی، عن أبی جعفر علیه السلام.

[بحار الأنوار: 36/ 103- 104 برقم 46، عن تفسیر العیاشی: 2/ 256، حدیث 14. و لاحظ أیضا-:

بحار الأنوار: 9/ 102. و جاء فی تفسیر البرهان: 2/ 363].

«62»

شی:تفسیر العیاشیّ، عنه؛ أنّه سئل الصادق علیه السلام عن أعداء اللّه؟، فقال: الأوثان الأربعة، فقیل: من هم؟، فقال: أبو الفصیل، و رمع، و نعثل، و معاویة و من دان بدینهم، فمن عادی هؤلاء فقد عادی أعداء اللّه.

«63»

کا:کافی، بإسناده عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله عزّ و جلّ: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ؛ قال: أمیر المؤمنین و الأئمة وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ؛ قال: فلان و فلان و فلان فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (آل عمران: 7) و هم أمیر المؤمنین و الأئمة علیهم السلام.

[بحار الأنوار: 23/ 208، حدیث 12، عن أصول الکافی: 1/ 414 (و قریب منه فی مناقب آل أبی طالب 3/ 522، و تفسیر العیاشی 1/ 162 و انظر بحار الأنوار 22/ 488].

«64»

کا:کافی، بإسناده عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه

ص: 607

[بحار الأنوار: 7/ 130، و 24/ 190- 192، حدیث 14، عن تفسیر العیاشی: 2/ 268، حدیث 63، و جاء فی تفسیر البرهان: 2/ 381 من سورة النحل: 90].

«54»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن الثمالی، عن علی بن الحسین علیهما السلام، قال: ثلاثة لا یکلّمهم اللّه یوم القیامة و لا ینظر الیهم و لا یزکّیهم و لهم عذاب ألیم؛ من جحد إماما من اللّه، أو ادّعی إماما من غیر اللّه، أو زعم أنّ لفلان و فلان فی الإسلام نصیبا.

[بحار الأنوار: 25/ 111، حدیث 4، و صفحة: 112- حدیث 10، عن تفسیر العیاشی: 1/ 178.

و أورده أیضا فی البحار: 7/ 212 حدیث 113 و 8/ 363، حدیث 40، عن الکافی: 1/ 373- 374 حدیث 12 باختلاف یسیر].

«55»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن ابن أبی یعفور، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: ثلاثة لا ینظر اللّه الیهم یوم القیامة و لا یزکّیهم و لهم عذاب ألیم؛ من ادّعی إمامة من اللّه لیست له، و من جحد إماما من اللّه، و من قال: إنّ لفلان و فلان فی الإسلام نصیبا.

[بحار الأنوار: 25/ 112- 113.

و ذکره أیضا فی هذا الباب برقم 4، عن تفسیر العیاشی: 1- 178. برقم 10 حدیث 64،

و جاء أیضا فی البحار: 8/ 218، و حکاه فی تفسیر البرهان: 1/ 293، و رواه عن غیبة النعمانی حدیث 55،

بإسناده عن علی بن میمون مثله،

و أیضا

عن غیبة النعمانی، بإسناده عن عمران الأشعری، عن جعفر بن محمد مثله،

حدیث 11، و أورده فی البحار: 25/ 113].

«56»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن سعدان، عن رجل، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله:

وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ (البقرة: 284)، قال: حقیق علی اللّه أن لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال حبّة من خردل من حبّهما.

[بحار الأنوار: 27/ 57 حدیث 15، عن تفسیر العیاشی: 1/ 156- 157، حدیث 528، و جاء فی البرهان:

ص: 605

عزّ و جلّ: الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (الأنعام: 82)؛ قال: بما جاء به محمّد صلّی اللّه علیه و آله من الولایة و لم یخلطوها بولایة فلان و فلان، فهو الملبّس بالظلم.

[بحار الأنوار: 23/ 371، حدیث 49، عن أصول الکافی: 1/ 413].

«65»

کا:کافی، بإسناده عن عبد اللّه بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (النساء: 137) لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ (آل عمران: 90)؛ قال: نزلت فی فلان و فلان و فلان آمنوا بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی أوّل الأمر، و کفروا حیث عرضت علیهم الولایة حین قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، ثمّ آمنوا بالبیعة لأمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ کفروا حیث مضی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلم یقرّوا بالبیعة، ثمّ ازدادوا کفرا بأخذهم من بایعه بالبیعة لهم، فهؤلاء لم یبق فیهم من الإیمان شی ء.

[بحار الأنوار: 23/ 375 حدیث 57، عن أصول الکافی: 1/ 420].

«66»

و بالإسناد السابق، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه تعالی: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی فلان و فلان و فلان، ارتدّوا عن الإیمان فی ترک ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام، قلت: قوله تعالی: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ؛ قال: نزلت و اللّه فیهما و فی أتباعهما، و هو قول اللّه عزّ و جلّ الذی نزّل به جبرئیل علیه السلام علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ فی علیّ علیه السلام سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (محمّد: 25- 26)؛ قال: دعوا بنی أمیّة الی میثاقهم الّا یصیّروا الأمر فینا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لا یعطونا من الخمس شیئا ..

الی آخره.

[بحار الأنوار: 23/ 375- 376 حدیث 58، عن أصول الکافی: 1/ 420- 421]

«67»

کا:کافی، بإسناده عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله:

وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ (الحج: 24)؛ قال: ذاک حمزة و جعفر و عبیدة و سلمان و أبو ذرّ و المقداد بن الأسود و عمّار، هدوا الی أمیر المؤمنین، و قوله: حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ؛ یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام، وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ (الحجرات: 7)؛ الأوّل و الثانی و الثالث.

[بحار الأنوار: 23/ 379- 380، حدیث 67، عن

ص: 608

1 / 267، و الصافی: 1/ 137 أیضا].

«57»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن جابر الجعفی، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن تفسیر هذه الآیة فی باطن القرآن: وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ (البقرة: 41) یعنی فلانا و صاحبه و من تبعهم ودان بدینهم، قال اللّه یعنیهم: وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ یعنی علیّا علیه السلام.

[بحار الأنوار: 36/ 97، حدیث 36، عن تفسیر العیاشی: 1/ 42، حدیث 31، و رواه أیضا فی البرهان: 1/ 91].

«58»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن عبد اللّه النجاشی، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً یعنی و اللّه فلانا و فلانا وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ .. إلی قوله: تَوَّاباً رَحِیماً یعنی و اللّه النبیّ و علیّا بما صنعوا .. أی لو جاؤوک بها یا علی- فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ بما صنعوا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ، ثم قال أبو عبد اللّه علیه السلام: هو و اللّه علیّ بعینه ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ علی لسانک یا رسول اللّه-، یعنی به ولایة علیّ علیه السلام وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (النساء: 36- 37) لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام.

[بحار الأنوار: 36/ 98، حدیث 37، عن تفسیر العیاشی: 1/ 255، حدیث 182، و جاء أیضا فی البحار: 9/ 101، و تفسیر البرهان: 1/ 391].

«59»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن عطاء الهمدانی، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی (النحل: 90)؛ قال: (العدل) شهادة أن لا إله إلّا اللّه، و (الْإِحْسانِ) ولایة أمیر المؤمنین، وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛ (الْفَحْشاءِ) الأوّل، و (الْمُنْکَرِ) الثانی، و (الْبَغْیِ) الثالث.

[بحار الأنوار: 36/ 180 حدیث 173، عن تفسیر العیاشی: 2/ 268 حدیث 62، و جاء فی بحار الأنوار: 36/ 179 حدیث 172، و 24/ 188 و 190، حدیث 6 و 13.

و بهذا المضمون و المعنی، رواه عن تفسیر القمی: 363-364 (1/ 388) فی تفسیر هذه الآیة.

ص: 606

أصول الکافی: 1/ 425، حدیث 66].

«68»

کا:کافی، بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، أنّه قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی خطبة له: «و لئن تقمّصها دونی الأشقیان، و نازعانی فیما لیس لهما بحقّ، و رکباها ضلالة، و اعتقداها جهالة، فلبئس ما علیه وردا، و لبئس ما لأنفسهما مهّدا، یتلاعنان فی دورهما و یتبرّأ کلّ من صاحبه، یقول لقرینه إذ التقیا: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (الزخرف: 38) فیجیبه الأشقی علی رثوثه: یا لیتنی لم أتّخذک خلیلا، لقد أضللتنی عن الذکر بعد إذ جاءنی و کان الشیطان للإنسان خذولا، فأنا الذکر الذی عنه ضلّ، و السبیل الذی عنه مال، و الإیمان الذی به کفر، و القرآن الذی إیّاه هجر، و الدین الذی به کذب، و الصراط الذی عنه نکب ..»

الی تمام الخطبة المنقوله فی الروضة.

[بحار الأنوار: 24/ 19، حدیث 33، عن الروضة من الکافی: 8/ 27- 28].

«69»

کا:کافی، بإسناده عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام؛ قال: قلت: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها؛ قال: ذلک أئمّة الجور الذین استبدّوا بالأمر دون آل الرسول علیهم الصلاة و السلام، و جلسوا مجلسا کان آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله أولی به منهم، فغشوا دین اللّه بالظلم و الجور، فحکی اللّه فعلهم، فقال وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها .... الی آخره.

[بحار الأنوار: 24/ 73، حدیث 7، عن روضة الکافی 8/ 50].

«70»

کا:کافی، بإسناده عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله: لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ (الانشقاق: 19)؛ قال: یا زرارة! أ و لم ترکب هذه الأمّة بعد نبیّها طبقا عن طبق فی أمر فلان و فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 24/ 350، حدیث 64، عن أصول الکافی: 1/ 415].

«71»

کا:کافی، بإسناده عن زرین صاحب الأنماط، عن أحدهما علیهما السلام، قال: من قال: «اللّهم إنّی أشهدک و أشهد ملائکتک المقرّبین و حملة عرشک المصطفین أنّک أنت اللّه لا إله إلّا أنت الرحمن الرحیم و أنّ محمّدا عبدک و رسولک و أنّ فلان بن فلان إمامی ... و أبرأ من فلان و فلان و فلان» فإن مات فی لیلته دخل الجنّة.

[أصول الکافی: 2/ 522، حدیث 3].

«72»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عمرو بن شمر، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أبا بکر و عمر و علیّا علیه السلام أن یمضوا الی الکهف و الرقیم فیسبغ

ص: 609

و أورده فی البرهان: 2/ 381- 382].

«60»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سألته عن هذه الآیة:

وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ* أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (النحل: 20- 21)؛ قال: الذین یدعون من دون اللّه: الأوّل و الثانی و الثالث، کذّبوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بقوله: والوا علیّا و اتّبعوه، فعادوا علیّا و لم یوالوه و دعوا الناس الی ولایة أنفسهم، فذلک قول اللّه: وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ؛ قال: و أمّا قوله: لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً فإنّه یعنی لا یعبدون شیئا وَ هُمْ یُخْلَقُونَ فإنّه یعنی و هم یعبدون، و أمّا قوله:

أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ یعنی کفّار غیر مؤمنین، و أمّا قوله: وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ فإنّه یعنی إنّهم لا یؤمنون أنّهم یشرکون إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فإنّه کما قال اللّه، و أمّا قوله: فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فإنّه یعنی لا یؤمنون بالرجعة أنّها حقّ، و أمّا قوله: قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ فإنّه یعنی قلوبهم کافرة، و أمّا قوله: وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ فإنّه یعنی عن ولایة علیّ علیه السلام مستکبرون، قال اللّه لمن فعل ذلک وعیدا منه لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ عن ولایة علیّ علیه السلام.

«61»

شی:تفسیر العیاشیّ، و مثله بإسناده عن أبی حمزة الثمالی، عن أبی جعفر علیه السلام.

[بحار الأنوار: 36/ 103- 104 برقم 46، عن تفسیر العیاشی: 2/ 256، حدیث 14. و لاحظ أیضا-:

بحار الأنوار: 9/ 102. و جاء فی تفسیر البرهان: 2/ 363].

«62»

شی:تفسیر العیاشیّ، عنه؛ أنّه سئل الصادق علیه السلام عن أعداء اللّه؟، فقال: الأوثان الأربعة، فقیل: من هم؟، فقال: أبو الفصیل، و رمع، و نعثل، و معاویة و من دان بدینهم، فمن عادی هؤلاء فقد عادی أعداء اللّه.

«63»

کا:کافی، بإسناده عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله عزّ و جلّ: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ؛ قال: أمیر المؤمنین و الأئمة وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ؛ قال: فلان و فلان و فلان فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (آل عمران: 7) و هم أمیر المؤمنین و الأئمة علیهم السلام.

[بحار الأنوار: 23/ 208، حدیث 12، عن أصول الکافی: 1/ 414 (و قریب منه فی مناقب آل أبی طالب 3/ 522، و تفسیر العیاشی 1/ 162 و انظر بحار الأنوار 22/ 488].

«64»

کا:کافی، بإسناده عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه

ص: 607

أبو بکر الوضوء و یصفّ قدمیه و یصلّی رکعتین و ینادی ثلاثا، فإن أجابوه و إلّا فلیقل مثل ذلک عمر، فإن أجابوه و إلّا فلیقل مثل ذلک علیّ علیه السلام، فمضوا و فعلوا ما أمرهم به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلم یجیبوا أبا بکر و لا عمر، فقام علیّ علیه السلام و فعل ذلک، فأجابوه، و قالوا: لبّیک لبّیک ثلاثا-، فقال لهم: لم لم تجیبوا صوت الأوّل و الثانی و أجبتم الثالث؟، فقالوا: إنّا أمرنا أن لا نجیب إلّا نبیّا أو وصیّا، ثمّ انصرفوا الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فسألهم ما فعلوا؟، فأخبروه، فأخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صحیفة حمراء، فقال لهم: اکتبوا شهادتکم بخطوطکم فیها بما رأیتم و سمعتم، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (الزخرف: 19)؛ یوم القیامة.

[بحار الأنوار: 36/ 153، حدیث 133، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 553- 554، حدیث 7، و أوردها فی تفسیر البرهان: 4/ 137- 138].

«73»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن أبی بصیر، قال: ذکر أبو جعفر علیه السلام الکتاب الذی تعاقدوا علیه فی الکعبة، و أشهدوا و ختموا علیه بخواتیمهم، فقال: یا أبا محمّد! إنّ اللّه أخبر نبیّه بما صنعوه قبل أن یکتبوه، و أنزل اللّه فیه کتابا، قلت: أنزل اللّه فیه کتابا؟. قال: أ لم تسمع قوله تعالی: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (الزخرف: 19).

[بحار الأنوار: 36/ 153 ذیل حدیث 133، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 555 حدیث 9، و أورده فی تفسیر البرهان: 4/ 143].

«74»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن حمّاد بن عیسی، عن بعض أصحابه، رفعه الی أمیر المؤمنین علیه السلام أنّه قال: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ* ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (الحج: 8- 9)؛ قال: هو الأوّل، ثانی عطفه الی [أی الثانی، و ذلک لمّا أقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمیر المؤمنین علیه السلام علما للناس، و قال: و اللّه لا نفی بهذا أبدا.

[بحار الأنوار: 24/ 24، حدیث 52، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 333 (الحجریة: 129)، و جاء فی البرهان: 3/ 78، حدیث 3].

«75»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بحذف الإسناد، عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنه، قال: رأیت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و هو خارج من الکوفة ... الی أن قال: ثم رجع و دخلنا الکوفة و دخلت خلفه الی المسجد، فجعل یخطو خطوات و هو یقول: لا و اللّه لا فعلت، لا و اللّه

ص: 610

عزّ و جلّ: الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (الأنعام: 82)؛ قال: بما جاء به محمّد صلّی اللّه علیه و آله من الولایة و لم یخلطوها بولایة فلان و فلان، فهو الملبّس بالظلم.

[بحار الأنوار: 23/ 371، حدیث 49، عن أصول الکافی: 1/ 413].

«65»

کا:کافی، بإسناده عن عبد اللّه بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (النساء: 137) لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ (آل عمران: 90)؛ قال: نزلت فی فلان و فلان و فلان آمنوا بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی أوّل الأمر، و کفروا حیث عرضت علیهم الولایة حین قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، ثمّ آمنوا بالبیعة لأمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ کفروا حیث مضی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلم یقرّوا بالبیعة، ثمّ ازدادوا کفرا بأخذهم من بایعه بالبیعة لهم، فهؤلاء لم یبق فیهم من الإیمان شی ء.

[بحار الأنوار: 23/ 375 حدیث 57، عن أصول الکافی: 1/ 420].

«66»

و بالإسناد السابق، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه تعالی: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی فلان و فلان و فلان، ارتدّوا عن الإیمان فی ترک ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام، قلت: قوله تعالی: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ؛ قال: نزلت و اللّه فیهما و فی أتباعهما، و هو قول اللّه عزّ و جلّ الذی نزّل به جبرئیل علیه السلام علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ فی علیّ علیه السلام سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (محمّد: 25- 26)؛ قال: دعوا بنی أمیّة الی میثاقهم الّا یصیّروا الأمر فینا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لا یعطونا من الخمس شیئا ..

الی آخره.

[بحار الأنوار: 23/ 375- 376 حدیث 58، عن أصول الکافی: 1/ 420- 421]

«67»

کا:کافی، بإسناده عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله:

وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ (الحج: 24)؛ قال: ذاک حمزة و جعفر و عبیدة و سلمان و أبو ذرّ و المقداد بن الأسود و عمّار، هدوا الی أمیر المؤمنین، و قوله: حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ؛ یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام، وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ (الحجرات: 7)؛ الأوّل و الثانی و الثالث.

[بحار الأنوار: 23/ 379- 380، حدیث 67، عن

ص: 608

لا کان ذلک أبدا.

فقلت: یا مولای! لمن تکلّم و لمن تخاطب و لیس أری أحدا؟. فقال: یا جابر! کشف لی عن برهوت، فرأیت شیبویه و حبتر و هما یعذّبان فی جوف تابوت فی برهوت، فنادیانی: یا أبا الحسن! یا أمیر المؤمنین! ردّنا الی الدنیا نقرّ بفضلک و نقرّ بالولایة لک، فقلت: لا و اللّه لا فعلت، لا و اللّه لا کان ذلک أبدا، ثم قرأ هذه الآیة: وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ (الأنعام: 28)، یا جابر! و ما من أحد خالف وصیّ نبیّ إلّا حشر أعمی یتکبکب فی عرصات القیامة.

[بحار الأنوار: 27/ 306- 307 حدیث 11، عن تأویل الآیات الظاهرة: 82 (1/ 163- 164) باختلاف یسیر.

و عنه أیضا فی البحار: 41/ 221، حدیث 33، و البرهان: 1/ 522، حدیث 5].

«76»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن الهیثم عبد الرحمن، عن الرضا عن آبائه علیهم السلام فی قوله تعالی: فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ* فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ (القارعة: 6- 7)؛ قال: نزلت فی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ* فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ (القارعة: 8- 9)؛ قال: نزلت فی الثلاثة.

[بحار الأنوار: 36/ 67، حدیث 10، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 849، حدیث 1].

«77»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،روی الشیخ المفید بإسناده الی محمد بن سائب الکلبی، قال: لما قدم الصادق علیه السلام العراق نزل الحیرة، فدخل علیه أبو حنیفة و سأله [عن مسائل، و کان مما سأله أن قال له: جعلت فداک! ما الأمر بالمعروف؟، فقال علیه السلام: المعروف یا أبا حنیفة- المعروف فی أهل السماء؛ المعروف فی أهل الأرض؛ و ذاک أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: جعلت فداک! فما المنکر؟. قال: اللّذان ظلماه حقّه، و ابتزّاه أمره، و حملا الناس علی کتفه ...

[بحار الأنوار: 10/ 208، حدیث 10، و 24/ 58، حدیث 34، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 852، حدیث 8، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 503، حدیث 12].

«78»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن الفضل بن العباس، عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: ...

ص: 611

أصول الکافی: 1/ 425، حدیث 66].

«68»

کا:کافی، بإسناده عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، أنّه قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی خطبة له: «و لئن تقمّصها دونی الأشقیان، و نازعانی فیما لیس لهما بحقّ، و رکباها ضلالة، و اعتقداها جهالة، فلبئس ما علیه وردا، و لبئس ما لأنفسهما مهّدا، یتلاعنان فی دورهما و یتبرّأ کلّ من صاحبه، یقول لقرینه إذ التقیا: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (الزخرف: 38) فیجیبه الأشقی علی رثوثه: یا لیتنی لم أتّخذک خلیلا، لقد أضللتنی عن الذکر بعد إذ جاءنی و کان الشیطان للإنسان خذولا، فأنا الذکر الذی عنه ضلّ، و السبیل الذی عنه مال، و الإیمان الذی به کفر، و القرآن الذی إیّاه هجر، و الدین الذی به کذب، و الصراط الذی عنه نکب ..»

الی تمام الخطبة المنقوله فی الروضة.

[بحار الأنوار: 24/ 19، حدیث 33، عن الروضة من الکافی: 8/ 27- 28].

«69»

کا:کافی، بإسناده عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام؛ قال: قلت: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها؛ قال: ذلک أئمّة الجور الذین استبدّوا بالأمر دون آل الرسول علیهم الصلاة و السلام، و جلسوا مجلسا کان آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله أولی به منهم، فغشوا دین اللّه بالظلم و الجور، فحکی اللّه فعلهم، فقال وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها .... الی آخره.

[بحار الأنوار: 24/ 73، حدیث 7، عن روضة الکافی 8/ 50].

«70»

کا:کافی، بإسناده عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله: لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ (الانشقاق: 19)؛ قال: یا زرارة! أ و لم ترکب هذه الأمّة بعد نبیّها طبقا عن طبق فی أمر فلان و فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 24/ 350، حدیث 64، عن أصول الکافی: 1/ 415].

«71»

کا:کافی، بإسناده عن زرین صاحب الأنماط، عن أحدهما علیهما السلام، قال: من قال: «اللّهم إنّی أشهدک و أشهد ملائکتک المقرّبین و حملة عرشک المصطفین أنّک أنت اللّه لا إله إلّا أنت الرحمن الرحیم و أنّ محمّدا عبدک و رسولک و أنّ فلان بن فلان إمامی ... و أبرأ من فلان و فلان و فلان» فإن مات فی لیلته دخل الجنّة.

[أصول الکافی: 2/ 522، حدیث 3].

«72»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عمرو بن شمر، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أبا بکر و عمر و علیّا علیه السلام أن یمضوا الی الکهف و الرقیم فیسبغ

ص: 609

وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (الشمس: 4)؛ حبتر و دلام، غشیا علیه الحقّ ...

[بحار الأنوار: 24/ 72، حدیث 6، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 803 باختلاف یسیر، و إثبات الهداة: 7 / 131، حدیث 660، و ذیله فی البحار: 53/ 120، حدیث 155، و البرهان: 4/ 467، حدیث 11].

«79»

و انظر ما جاء من روایات فی تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 805 فی تفسیر الآیة الشریفة، قال: ذاک أئمة الجور الذین استبدّوا بالأمور دون آل الرسول، و جلسوا مجلسا کان آل محمّد أولی به منهم، فغشوا دین اللّه بالجور و الظلم.

[و جاء فی بحار الأنوار: 24/ 71، و البرهان: 4/ 467، و إثبات الهداة: 7/ 141، حدیث 661].

«80»

یج:خرائج، روی عن شریک بن عبد اللّه و هو یومئذ قاض-: أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بعث علیّا علیه السلام و أبا بکر و عمر الی أصحاب الکهف، فقال: ائتوهم فأبلغوهم منّی السلام، فلما خرجوا من عنده قالوا [قال أبو بکر] لعلیّ: أتدری أین هم؟، فقال: ما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بعثنا الی مکان إلّا هدانا اللّه له، فلما أوقفهم علی باب الکهف قال: یا أبا بکر! سلّم، فإنّک أسنّنا، فسلّم فلم یجب، ثم قال: یا أبا حفص! سلّم فإنّک أسنّ منّی، فسلّم فلم یجب، قال: فسلّم علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فردّوا السلام و حیّوه و أبلغهم سلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فردّوا علیه، فقال أبو بکر: سلهم، ما لهم سلّمنا علیهم فلم یسلّموا علینا [فلم یجیبوا]؟، قال: سلهم أنت، فسألهم فلم یکلّموه، ثم سألهم عمر فلم یکلّموه، فقالا: یا أبا الحسن! سلهم أنت، فقال علیّ علیه السلام: إنّ صاحبیّ هذان سألانی أن أسألکم: لم رددتم علیّ و لم تردّوا علیهما؟، قالوا: إنّا لا نکلّم إلّا أنبیاء أو وصیّ نبیّ.

[بحار الأنوار: 39/ 136- 137، حدیث 3، عن الخرائج و الجرائح: 1/ 189- 190 حدیث 24].

«81»

یج:خرائج، روی عن الرضا، عن آبائه علیهم السلام؛ أنّ غلاما یهودیّا قدم علی أبی بکر فی خلافته، فقال: السلام علیک یا أبا بکر، فوجا عنقه و قیل له: لم لا تسلّم علیه بالخلافة؟، ثم قال له أبو بکر: ما حاجتک؟، قال: مات أبی یهودیّا و خلّف کنوزا و أموالا؛ فإن أنت أظهرتها و أخرجتها إلیّ أسلمت علی یدیک و کنت مولاک، و جعلت لک ثلث ذلک المال، و ثلثا للمهاجرین و الأنصار، و ثلثا لی، فقال أبو بکر: یا خبیث! و هل یعلم الغیب إلّا اللّه.

و فیه ما حاصله أنّ الغلام انتهی الی عمر و قال بما قال لأبی بکر و قصّ قصّته معه

ص: 612

أبو بکر الوضوء و یصفّ قدمیه و یصلّی رکعتین و ینادی ثلاثا، فإن أجابوه و إلّا فلیقل مثل ذلک عمر، فإن أجابوه و إلّا فلیقل مثل ذلک علیّ علیه السلام، فمضوا و فعلوا ما أمرهم به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلم یجیبوا أبا بکر و لا عمر، فقام علیّ علیه السلام و فعل ذلک، فأجابوه، و قالوا: لبّیک لبّیک ثلاثا-، فقال لهم: لم لم تجیبوا صوت الأوّل و الثانی و أجبتم الثالث؟، فقالوا: إنّا أمرنا أن لا نجیب إلّا نبیّا أو وصیّا، ثمّ انصرفوا الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فسألهم ما فعلوا؟، فأخبروه، فأخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صحیفة حمراء، فقال لهم: اکتبوا شهادتکم بخطوطکم فیها بما رأیتم و سمعتم، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (الزخرف: 19)؛ یوم القیامة.

[بحار الأنوار: 36/ 153، حدیث 133، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 553- 554، حدیث 7، و أوردها فی تفسیر البرهان: 4/ 137- 138].

«73»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن أبی بصیر، قال: ذکر أبو جعفر علیه السلام الکتاب الذی تعاقدوا علیه فی الکعبة، و أشهدوا و ختموا علیه بخواتیمهم، فقال: یا أبا محمّد! إنّ اللّه أخبر نبیّه بما صنعوه قبل أن یکتبوه، و أنزل اللّه فیه کتابا، قلت: أنزل اللّه فیه کتابا؟. قال: أ لم تسمع قوله تعالی: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (الزخرف: 19).

[بحار الأنوار: 36/ 153 ذیل حدیث 133، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 555 حدیث 9، و أورده فی تفسیر البرهان: 4/ 143].

«74»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن حمّاد بن عیسی، عن بعض أصحابه، رفعه الی أمیر المؤمنین علیه السلام أنّه قال: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ* ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (الحج: 8- 9)؛ قال: هو الأوّل، ثانی عطفه الی [أی الثانی، و ذلک لمّا أقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمیر المؤمنین علیه السلام علما للناس، و قال: و اللّه لا نفی بهذا أبدا.

[بحار الأنوار: 24/ 24، حدیث 52، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 333 (الحجریة: 129)، و جاء فی البرهان: 3/ 78، حدیث 3].

«75»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بحذف الإسناد، عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنه، قال: رأیت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و هو خارج من الکوفة ... الی أن قال: ثم رجع و دخلنا الکوفة و دخلت خلفه الی المسجد، فجعل یخطو خطوات و هو یقول: لا و اللّه لا فعلت، لا و اللّه

ص: 610

و أجاب عمر بما أجابه أبو بکر، و جاء الی أمیر المؤمنین علیه السلام و سلّم علیه بإمرة المؤمنین، و اعترضوا علیه لم لا تسلّم علیهما بإمرة المؤمنین و سلّمت علی علیّ بن أبی طالب بهذا الاسم، فقال:

و اللّه ما سمّیته بهذا الاسم حتی وجدت ذلک فی کتب آبائی و أجدادی فی التوراة .. و علّمه أمیر المؤمنین طریقة لإظهار الکنوز .. أن صار الی وادی برهوت ...

الی آخر ما ذکر.

[بحار الأنوار: 41/ 196 حدیث 9، عن الخرائج و الجرائح: 1/ 192- 194، حدیث 29، و جاء فی مدینة المعاجز: 100 حدیث 268، و مشارق أنوار الیقین: 81].

«82»

یج:خرائج، روی عن داود بن کثیر الرقّی، قال: کنت عند الصادق علیه السلام أنا و أبو الخطّاب، و المفضّل، و أبو عبد اللّه البلخی؛ إذ دخل علینا کثیر النّواء، فقال: إنّ أبا الخطّاب هذا یشتم أبا بکر و عمر [و عثمان و یظهر البراءة منهم، فالتفت الصادق علیه السلام الی أبی الخطّاب و قال: یا محمد! ما تقول؟، قال: کذب و اللّه ما سمع منّی قطّ شتمهما [منّی ، فقال الصادق علیه السلام: قد حلف، و لا یحلف کذبا، فقال: صدق، لم أسمع أنا منه، و لکن حدّثنی الثقة به عنه، قال الصادق علیه السلام: و إنّ الثقة لا یبلغ ذلک. فلمّا خرج کثیر [النّوا] قال الصادق علیه السلام: أما و اللّه لئن کان أبو الخطّاب ذکر ما قال کثیر، لقد علم من أمرهما [هم] ما لم یعلمه کثیر، و اللّه لقد جلسا مجلس أمیر المؤمنین علیه السلام غصبا فلا غفر اللّه لهما، و لا عفا عنهما، فبهت أبو عبد اللّه البلخی، و نظر الی الصادق علیه السلام متعجّبا ممّا قال فیهما، فقال الصادق علیه السلام: أنکرت ما سمعت فیهما؟، قال: کان ذلک، قال الصادق علیه السلام: فهلّا کان الإنکار منک لیلة دفع [رفع] إلیک فلان بن فلان البلخی جاریته فلانة لتبیعها له، فلمّا عبرت النهر افترشتها فی أصل شجرة؟!، فقال البلخی: قد مضی و اللّه لهذا الحدیث أکثر من عشرین سنة، و لقد تبت الی اللّه من ذلک، فقال الصادق علیه السلام: لقد تبت و ما تاب اللّه علیک، و لقد غضب اللّه لصاحب الجاریة، ثمّ رکب و سار البلخیّ معه، فلمّا برزا، قال الصادق علیه السلام و قد سمع صوت حمار-: إنّ أهل النار یتأذّون بهما و بأصواتهما کما تتأذّون بصوت الحمار ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 47/ 111، حدیث 149، عن الخرائج و الجرائح: 198 (تحقیق مدرسة الامام المهدی عج: 1 / 297- 299، حدیث 5)، و أورده فی إثبات الهداة:

5 / 404، حدیث 136، و مدینة المعاجز: 381، حدیث 77 و غیره .]

ص: 613

لا کان ذلک أبدا.

فقلت: یا مولای! لمن تکلّم و لمن تخاطب و لیس أری أحدا؟. فقال: یا جابر! کشف لی عن برهوت، فرأیت شیبویه و حبتر و هما یعذّبان فی جوف تابوت فی برهوت، فنادیانی: یا أبا الحسن! یا أمیر المؤمنین! ردّنا الی الدنیا نقرّ بفضلک و نقرّ بالولایة لک، فقلت: لا و اللّه لا فعلت، لا و اللّه لا کان ذلک أبدا، ثم قرأ هذه الآیة: وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ (الأنعام: 28)، یا جابر! و ما من أحد خالف وصیّ نبیّ إلّا حشر أعمی یتکبکب فی عرصات القیامة.

[بحار الأنوار: 27/ 306- 307 حدیث 11، عن تأویل الآیات الظاهرة: 82 (1/ 163- 164) باختلاف یسیر.

و عنه أیضا فی البحار: 41/ 221، حدیث 33، و البرهان: 1/ 522، حدیث 5].

«76»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن الهیثم عبد الرحمن، عن الرضا عن آبائه علیهم السلام فی قوله تعالی: فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ* فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ (القارعة: 6- 7)؛ قال: نزلت فی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ* فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ (القارعة: 8- 9)؛ قال: نزلت فی الثلاثة.

[بحار الأنوار: 36/ 67، حدیث 10، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 849، حدیث 1].

«77»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،روی الشیخ المفید بإسناده الی محمد بن سائب الکلبی، قال: لما قدم الصادق علیه السلام العراق نزل الحیرة، فدخل علیه أبو حنیفة و سأله [عن مسائل، و کان مما سأله أن قال له: جعلت فداک! ما الأمر بالمعروف؟، فقال علیه السلام: المعروف یا أبا حنیفة- المعروف فی أهل السماء؛ المعروف فی أهل الأرض؛ و ذاک أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: جعلت فداک! فما المنکر؟. قال: اللّذان ظلماه حقّه، و ابتزّاه أمره، و حملا الناس علی کتفه ...

[بحار الأنوار: 10/ 208، حدیث 10، و 24/ 58، حدیث 34، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 852، حدیث 8، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 503، حدیث 12].

«78»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن الفضل بن العباس، عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: ...

ص: 611

«83»

یج:خرائج، روی عن سلمان؛ أنّ علیّا علیه السلام بلغه عن عمر ذکر شیعته؛ فاستقبله فی بعض طرقات بساتین المدینة و فی ید علیّ علیه السلام قوس عربیّة، فقال: یا عمر بلغنی عنک ذکرک لشیعتی، فقال: اربع علی ظلعک، فقال: إنّک لهیهنا؟ ثمّ رمی بالقوس الی [علی الأرض فإذا هی ثعبان کالبعیر فاغر فاه، و قد أقبل نحو عمر لیبتلعه، فصاح عمر: اللّه اللّه یا أبا الحسن لا عدت بعدها فی شی ء، و جعل یتضرّع إلیه، فضرب علیّ یده الی الثعبان فعادت القوس کما کانت، فمرّ عمر الی بیته مرعوبا، قال سلمان: فلمّا کان فی اللیل دعانی علیّ علیه السلام، فقال: صر الی عمر فإنّه حمل إلیه مال من ناحیة المشرق و لم یعلم به أحد، و قد عزم أن یحتبسه، فقل له: یقول لک علیّ: أخرج إلیک مال من ناحیة المشرق ففرّقه علی من جعل لهم و لا تحبسه فأفضحک، قال سلمان: فأدّیت إلیه الرسالة، فقال: حیّرنی أمر صاحبک من أین علم به؟ فقلت: و هل یخفی علیه مثل هذا، فقال لسلمان: اقبل منّی ما أقول لک: ما علیّ إلّا ساحر! و إنّی لمشفق علیک منه، و الصواب أن تفارقه و تصیر فی جملتنا، قلت: بئس ما قلت، لکنّ علیّا ورث من أسرار النبوّة ما قد رأیت منه و ما هو أکبر منه، قال: ارجع إلیه فقل له:

السمع و الطاعة لأمرک، فرجعت الی علیّ علیه السلام فقال: أحدّثک بما جری بینکما؟ فقلت:

أنت أعلم به منّی، فتکلّم بکلّ ما جری [به] بیننا، ثمّ قال: إنّ رعب الثعبان فی قلبه الی أن یموت.

[بحار الأنوار: 41/ 256- 257 حدیث 17، عن الخرائج و الجرائح: 20 و 21 (1/ 232 حدیث 77)، و مدینة المعاجز: 200، حدیث 551، و إثبات الهداة:

4 / 547، حدیث 195].

«84»

یل:فضائل، روی عن الصادق علیه السلام أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام بلغه عن عمر ابن الخطاب أمر، فأرسل إلیه سلمان رضی اللّه عنه و قال: قل له: قد بلغنی عنک کیت و کیت، و کرهت أن أعتب علیک فی وجهک، فینبغی أن لا یقال فیّ إلّا الحق، فقد غصبت حقّی علی القذی و صبرت حتی تبلغ الکتاب أجله ... فی حدیث طویل فی معانی مقاربة للتی سلفت.

[بحار الأنوار: 42/ 42- 43 حدیث 15، عن الفضائل: 65- 66].

«85»

ل:خصال، بإسناده عن اسحاق بن عمّار، عن أبی الحسن موسی علیه السلام فی حدیث طویل یقول فیه-: یا إسحاق! إنّ فی النار لوادیا یقال له: سقر لم یتنفّس منذ خلقه اللّه ...

الی أن قال: و إنّ فی ذلک القلیب لحیّة یتعوّذ جمیع أهل ذلک القلیب من خبث تلک الحیّة و نتنها و قذرها و ما أعدّ اللّه فی أنیابها من السمّ لإهلها، و إنّ فی جوف تلک الحیّة لصنادیق فیها خمسة

ص: 614

وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (الشمس: 4)؛ حبتر و دلام، غشیا علیه الحقّ ...

[بحار الأنوار: 24/ 72، حدیث 6، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 803 باختلاف یسیر، و إثبات الهداة: 7 / 131، حدیث 660، و ذیله فی البحار: 53/ 120، حدیث 155، و البرهان: 4/ 467، حدیث 11].

«79»

و انظر ما جاء من روایات فی تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 805 فی تفسیر الآیة الشریفة، قال: ذاک أئمة الجور الذین استبدّوا بالأمور دون آل الرسول، و جلسوا مجلسا کان آل محمّد أولی به منهم، فغشوا دین اللّه بالجور و الظلم.

[و جاء فی بحار الأنوار: 24/ 71، و البرهان: 4/ 467، و إثبات الهداة: 7/ 141، حدیث 661].

«80»

یج:خرائج، روی عن شریک بن عبد اللّه و هو یومئذ قاض-: أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بعث علیّا علیه السلام و أبا بکر و عمر الی أصحاب الکهف، فقال: ائتوهم فأبلغوهم منّی السلام، فلما خرجوا من عنده قالوا [قال أبو بکر] لعلیّ: أتدری أین هم؟، فقال: ما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بعثنا الی مکان إلّا هدانا اللّه له، فلما أوقفهم علی باب الکهف قال: یا أبا بکر! سلّم، فإنّک أسنّنا، فسلّم فلم یجب، ثم قال: یا أبا حفص! سلّم فإنّک أسنّ منّی، فسلّم فلم یجب، قال: فسلّم علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فردّوا السلام و حیّوه و أبلغهم سلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فردّوا علیه، فقال أبو بکر: سلهم، ما لهم سلّمنا علیهم فلم یسلّموا علینا [فلم یجیبوا]؟، قال: سلهم أنت، فسألهم فلم یکلّموه، ثم سألهم عمر فلم یکلّموه، فقالا: یا أبا الحسن! سلهم أنت، فقال علیّ علیه السلام: إنّ صاحبیّ هذان سألانی أن أسألکم: لم رددتم علیّ و لم تردّوا علیهما؟، قالوا: إنّا لا نکلّم إلّا أنبیاء أو وصیّ نبیّ.

[بحار الأنوار: 39/ 136- 137، حدیث 3، عن الخرائج و الجرائح: 1/ 189- 190 حدیث 24].

«81»

یج:خرائج، روی عن الرضا، عن آبائه علیهم السلام؛ أنّ غلاما یهودیّا قدم علی أبی بکر فی خلافته، فقال: السلام علیک یا أبا بکر، فوجا عنقه و قیل له: لم لا تسلّم علیه بالخلافة؟، ثم قال له أبو بکر: ما حاجتک؟، قال: مات أبی یهودیّا و خلّف کنوزا و أموالا؛ فإن أنت أظهرتها و أخرجتها إلیّ أسلمت علی یدیک و کنت مولاک، و جعلت لک ثلث ذلک المال، و ثلثا للمهاجرین و الأنصار، و ثلثا لی، فقال أبو بکر: یا خبیث! و هل یعلم الغیب إلّا اللّه.

و فیه ما حاصله أنّ الغلام انتهی الی عمر و قال بما قال لأبی بکر و قصّ قصّته معه

ص: 612

من الأمم السالفة، و إثنان من هذه الأمّة. قال: قلت: جعلت فداک؛ و من الخمسة و من الاثنان؟ ... و من هذه الأمّة الأعرابیان.

[بحار الأنوار: 8/ 310- 311، حدیث 77، عن الخصال: 2/ 34].

«86»

ل:خصال، بإسناده عن حنان بن سدیر، عن رجل من أصحاب أبی عبد اللّه علیه السلام؛ قال: سمعته یقول: إنّ أشدّ الناس عذابا یوم القیامة لسبعة نفر؛ أوّلهم ابن آدم الذی قتل أخاه، و نمرود الذی حاجّ إبراهیم فی ربّه، و اثنان فی بنی إسرائیل هوّدا قومهم و نصرّاهم، و فرعون الذی قال أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی و اثنان من هذه الأمّة.

[بحار الأنوار: 11/ 233، حدیث 12، عن الخصال:

2 / 4].

«87»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن أبی عبد اللّه، عن أبیه، عن أمیر المؤمنین علیهم السلام فی حدیث ... فأمرها مالک فخمدت، فرأیت رجلین فی أعناقهما سلاسل النیران، معلّقین بها الی فوق، و علی رؤسهما قوم معهم مقامع النیران یقمعونهما بها، فقلت: یا مالک! من هذان؟.

فقال: و ما قرأت علی ساق العرش؛ و کنت قبل قراءته قبل أن یخلق اللّه الدنیا بألفی عام: «لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه أیّدته و نصرته بعلیّ»، فقال: هذان عدوّا أولئک و ظالماهم.

[بحار الأنوار: 39/ 191- 192 ذیل حدیث 27، عن الاختصاص: 108- 109].

«88»

ختص خص: من کتاب البصائر لسعد بن عبد اللّه بإسناده، قال: دخل أبو بکر علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال له: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یحدث إلینا فی أمرک شیئا بعد أیّام الولایة فی الغدیر، و أنا أشهد أنّک مولای مقرّ بذلک، و قد سلّمت علیک علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بإمرة المؤمنین، و أخبرنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أنّک وصیّه و وارثه و خلیفته فی أهله و نسائه، و أنّک وارثه، و میراثه قد صار إلیک، و لم یخبرنا أنّک خلیفته فی أمّته من بعده، و لا جرم لی فیما بینی و بینک، و لا ذنب لنا فیما بیننا و بین اللّه تعالی، فقال له علیّ علیه السلام: إن أریتک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتّی یخبرک بأنّی أولی بالأمر الّذی أنت فیه منک؟ و أنّک إن لم تعزل نفسک عنه فقد خالفت اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله. فقال: إن أریتنیه حتّی یخبرنی ببعض هذا اکتفیت به، فقال علیه السلام: فتلقّانی إذا صلّیت المغرب حتّی أریکه، قال: فرجع إلیه بعد المغرب، فأخذ بیده و أخرجه إلی مسجد قبا، فإذا هو برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جالس فی القبلة، فقال له: یا فلان! و ثبت علی مولاک علیّ علیه السلام و جلست مجلسه و هو مجلس النبوّة- لا یستحقّه غیره، لأنّه وصیّی و خلیفتی،

ص: 615

و أجاب عمر بما أجابه أبو بکر، و جاء الی أمیر المؤمنین علیه السلام و سلّم علیه بإمرة المؤمنین، و اعترضوا علیه لم لا تسلّم علیهما بإمرة المؤمنین و سلّمت علی علیّ بن أبی طالب بهذا الاسم، فقال:

و اللّه ما سمّیته بهذا الاسم حتی وجدت ذلک فی کتب آبائی و أجدادی فی التوراة .. و علّمه أمیر المؤمنین طریقة لإظهار الکنوز .. أن صار الی وادی برهوت ...

الی آخر ما ذکر.

[بحار الأنوار: 41/ 196 حدیث 9، عن الخرائج و الجرائح: 1/ 192- 194، حدیث 29، و جاء فی مدینة المعاجز: 100 حدیث 268، و مشارق أنوار الیقین: 81].

«82»

یج:خرائج، روی عن داود بن کثیر الرقّی، قال: کنت عند الصادق علیه السلام أنا و أبو الخطّاب، و المفضّل، و أبو عبد اللّه البلخی؛ إذ دخل علینا کثیر النّواء، فقال: إنّ أبا الخطّاب هذا یشتم أبا بکر و عمر [و عثمان و یظهر البراءة منهم، فالتفت الصادق علیه السلام الی أبی الخطّاب و قال: یا محمد! ما تقول؟، قال: کذب و اللّه ما سمع منّی قطّ شتمهما [منّی ، فقال الصادق علیه السلام: قد حلف، و لا یحلف کذبا، فقال: صدق، لم أسمع أنا منه، و لکن حدّثنی الثقة به عنه، قال الصادق علیه السلام: و إنّ الثقة لا یبلغ ذلک. فلمّا خرج کثیر [النّوا] قال الصادق علیه السلام: أما و اللّه لئن کان أبو الخطّاب ذکر ما قال کثیر، لقد علم من أمرهما [هم] ما لم یعلمه کثیر، و اللّه لقد جلسا مجلس أمیر المؤمنین علیه السلام غصبا فلا غفر اللّه لهما، و لا عفا عنهما، فبهت أبو عبد اللّه البلخی، و نظر الی الصادق علیه السلام متعجّبا ممّا قال فیهما، فقال الصادق علیه السلام: أنکرت ما سمعت فیهما؟، قال: کان ذلک، قال الصادق علیه السلام: فهلّا کان الإنکار منک لیلة دفع [رفع] إلیک فلان بن فلان البلخی جاریته فلانة لتبیعها له، فلمّا عبرت النهر افترشتها فی أصل شجرة؟!، فقال البلخی: قد مضی و اللّه لهذا الحدیث أکثر من عشرین سنة، و لقد تبت الی اللّه من ذلک، فقال الصادق علیه السلام: لقد تبت و ما تاب اللّه علیک، و لقد غضب اللّه لصاحب الجاریة، ثمّ رکب و سار البلخیّ معه، فلمّا برزا، قال الصادق علیه السلام و قد سمع صوت حمار-: إنّ أهل النار یتأذّون بهما و بأصواتهما کما تتأذّون بصوت الحمار ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 47/ 111، حدیث 149، عن الخرائج و الجرائح: 198 (تحقیق مدرسة الامام المهدی عج: 1 / 297- 299، حدیث 5)، و أورده فی إثبات الهداة:

5 / 404، حدیث 136، و مدینة المعاجز: 381، حدیث 77 و غیره .]

ص: 613

فنبذت أمری، و خالفت ما قلته لک، و تعرّضت لسخط اللّه و سخطی، فانزع هذا السربال الّذی تسربلته بغیر حقّ و لا أنت من أهله، و إلّا فموعدک النار؛ قال: فخرج مذعورا لیسلّم الأمر إلیه، و انطلق أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه فحدّث سلمان بما کان جری، فقال له سلمان: لیبدینّ هذا الحدیث لصاحبه و لیخبرنّه بالخبر، فضحک أمیر المؤمنین علیه السلام و قال: أما إنّه سیخبره و لیمنعنّه إن همّ بأن یفعل، ثمّ قال: لا و اللّه لا یذکران ذلک أبدا حتّی یموتا؛ قال: فلقی صاحبه فحدّثه بالحدیث کلّه، فقال له: ما أضعف رأیک و أخور قلبک؛ أما تعلم أنّ ذلک من بعض سحر ابن أبی کبشة؟! أنسیت سحر بنی هاشم؟! فأقم علی ما أنت علیه!.

[بحار الأنوار: 41/ 228- 229، حدیث 38، عن الاختصاص: 272- 273، و بصائر الدرجات: 78، و مختصره: 109- 110].

«89»

ختص:کتاب الإختصاص، عمرو بن ثابت، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه:

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (البقرة: 165)، قال:

فقال: هم و اللّه أولیاء فلان و فلان و فلان، اتّخذوهم أئمّة دون الإمام الذی جعله اللّه للناس إماما، فذلک قول اللّه: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 165- 167)، ثم قال أبو جعفر علیه السلام:

هم و اللّه یا جابر أئمّة الظلمة و أشیاعهم.

[بحار الأنوار: 72/ 137، حدیث 23، عن الاختصاص: 334].

«90»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن جابر الجعفی فی حدیث طویل و فیه: ثم خاطب اللّه عزّ و جلّ فی ذلک الموقف محمّدا، فقال یا محمّد! وَ إِذا رَأَوْا الشکّاک و الجاحدون تِجارَةً یعنی الأول أَوْ لَهْواً یعنی الثانی انْفَضُّوا إِلَیْها. .. قُلْ یا محمّد! ما عِنْدَ اللَّهِ من ولایة علیّ و الأوصیاء خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ یعنی بیعة الأول و الثانی ...

[بحار الأنوار: 89/ 278 من حدیث 24، عن الاختصاص: 128- 130].

«91»

خص:منتخب البصائر، بإسناده عن خالد بن یحیی، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أبا بکر صدّیقا؟ فقال: نعم، إنّه حیث کان معه أبو بکر فی الغار،

ص: 616

«83»

یج:خرائج، روی عن سلمان؛ أنّ علیّا علیه السلام بلغه عن عمر ذکر شیعته؛ فاستقبله فی بعض طرقات بساتین المدینة و فی ید علیّ علیه السلام قوس عربیّة، فقال: یا عمر بلغنی عنک ذکرک لشیعتی، فقال: اربع علی ظلعک، فقال: إنّک لهیهنا؟ ثمّ رمی بالقوس الی [علی الأرض فإذا هی ثعبان کالبعیر فاغر فاه، و قد أقبل نحو عمر لیبتلعه، فصاح عمر: اللّه اللّه یا أبا الحسن لا عدت بعدها فی شی ء، و جعل یتضرّع إلیه، فضرب علیّ یده الی الثعبان فعادت القوس کما کانت، فمرّ عمر الی بیته مرعوبا، قال سلمان: فلمّا کان فی اللیل دعانی علیّ علیه السلام، فقال: صر الی عمر فإنّه حمل إلیه مال من ناحیة المشرق و لم یعلم به أحد، و قد عزم أن یحتبسه، فقل له: یقول لک علیّ: أخرج إلیک مال من ناحیة المشرق ففرّقه علی من جعل لهم و لا تحبسه فأفضحک، قال سلمان: فأدّیت إلیه الرسالة، فقال: حیّرنی أمر صاحبک من أین علم به؟ فقلت: و هل یخفی علیه مثل هذا، فقال لسلمان: اقبل منّی ما أقول لک: ما علیّ إلّا ساحر! و إنّی لمشفق علیک منه، و الصواب أن تفارقه و تصیر فی جملتنا، قلت: بئس ما قلت، لکنّ علیّا ورث من أسرار النبوّة ما قد رأیت منه و ما هو أکبر منه، قال: ارجع إلیه فقل له:

السمع و الطاعة لأمرک، فرجعت الی علیّ علیه السلام فقال: أحدّثک بما جری بینکما؟ فقلت:

أنت أعلم به منّی، فتکلّم بکلّ ما جری [به] بیننا، ثمّ قال: إنّ رعب الثعبان فی قلبه الی أن یموت.

[بحار الأنوار: 41/ 256- 257 حدیث 17، عن الخرائج و الجرائح: 20 و 21 (1/ 232 حدیث 77)، و مدینة المعاجز: 200، حدیث 551، و إثبات الهداة:

4 / 547، حدیث 195].

«84»

یل:فضائل، روی عن الصادق علیه السلام أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام بلغه عن عمر ابن الخطاب أمر، فأرسل إلیه سلمان رضی اللّه عنه و قال: قل له: قد بلغنی عنک کیت و کیت، و کرهت أن أعتب علیک فی وجهک، فینبغی أن لا یقال فیّ إلّا الحق، فقد غصبت حقّی علی القذی و صبرت حتی تبلغ الکتاب أجله ... فی حدیث طویل فی معانی مقاربة للتی سلفت.

[بحار الأنوار: 42/ 42- 43 حدیث 15، عن الفضائل: 65- 66].

«85»

ل:خصال، بإسناده عن اسحاق بن عمّار، عن أبی الحسن موسی علیه السلام فی حدیث طویل یقول فیه-: یا إسحاق! إنّ فی النار لوادیا یقال له: سقر لم یتنفّس منذ خلقه اللّه ...

الی أن قال: و إنّ فی ذلک القلیب لحیّة یتعوّذ جمیع أهل ذلک القلیب من خبث تلک الحیّة و نتنها و قذرها و ما أعدّ اللّه فی أنیابها من السمّ لإهلها، و إنّ فی جوف تلک الحیّة لصنادیق فیها خمسة

ص: 614

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّی لأری سفینة بنی عبد المطلب تضطرب فی البحر ضالّة، فقال له أبو بکر: و إنّک لتراها؟! قال: نعم. فقال: یا رسول اللّه! تقدر أن ترینیها؟. فقال:

ادن منّی، فدنا منه، فمسح یده علی عینیه، ثم قال له: انظر ... فنظر أبو بکر، فرأی السفینة تضطرب فی البحر، ثم نظر الی قصور أهل المدینة، فقال فی نفسه: الآن صدقت انّک ساحر، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: صدّیق أنت؟.

فقلت: لم سمّی عمر: الفاروق؟. قال: نعم، ألا تری إنّه قد فرق بین الحقّ و الباطل، و أخذ الناس بالباطل، فقلت: فلم سمّی سالما: الأمین؟. قال: لمّا أن کتبوا الکتب و وضعوها علی ید سالم، فصار الأمین. قلت: فقال: اتّقوا دعوة سعد؟. قال: نعم، قلت: و کیف ذلک؟، قال: إنّ سعدا یکرّ فیقاتل علیّا علیه السلام.

[بحار الأنوار: 53/ 75- حدیث 76، عن منتخب البصائر: 29- 30].

«92»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الباقر و الصادق علیهما السلام، قال: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (الشمس: 4): عتیق و ابن الصهّاک و بنو أمیّة و من تولّاهم.

[بحار الأنوار 24/ 74- حدیث 8، عن المناقب لابن شهر آشوب: 1/ 243 (1/ 283)].

«93»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، حدّث أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الدیلمی البصری، عن محمّد بن أبی کثیر الکوفی، قال: کنت لا أختم صلاتی و لا أستفتحها إلّا بلعنهما، فرأیت فی منامی طائرا معه تور من الجوهر فیه شی ء أحمر شبه الخلوق فنزل الی البیت المحیط برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ثمّ أخرج شخصین من الضریح فخلقهما بذلک الخلوق، فی عوارضهما، ثم ردّهما الی الضریح، و عاد مرتفعا، فسألت من حولی: من هذا الطائر؟ و ما هذا الخلوق؟، فقال: هذا ملک یجی ء فی کلّ لیلة جمعة یخلقهما، فأزعجنی ما رأیت، فأصبحت لا تطیب نفسی بلعنهما، فدخلت علی الصادق علیه السلام، فلمّا رآنی ضحک و قال: رأیت الطائر؟، فقلت: نعم یا سیّدی، فقال:

إقرأ: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (المجادلة: 10)، فإذا رأیت شیئا تکره فاقرأها و اللّه ما هو ملک موکّل بهما لإکرامهما بل هو ملک موکّل بمشارق الأرض و مغاربها إذا قتل قتیل ظلما أخذ من دمه فطوّقهما به فی رقابهما، لأنّهما سبب کلّ ظلم مذ کانا.

[بحار الأنوار: 47/ 124 حدیث 177، عن المناقب:

4 / 237، و مرّ فی هذه المجلّدات عن غیره .]

«94»

ن:عیون أخبار الرضا علیه السلام، بإسناده عن عبد العظیم الحسنی، عن أبی الحسن الثالث، عن آبائه، عن

ص: 617

من الأمم السالفة، و إثنان من هذه الأمّة. قال: قلت: جعلت فداک؛ و من الخمسة و من الاثنان؟ ... و من هذه الأمّة الأعرابیان.

[بحار الأنوار: 8/ 310- 311، حدیث 77، عن الخصال: 2/ 34].

«86»

ل:خصال، بإسناده عن حنان بن سدیر، عن رجل من أصحاب أبی عبد اللّه علیه السلام؛ قال: سمعته یقول: إنّ أشدّ الناس عذابا یوم القیامة لسبعة نفر؛ أوّلهم ابن آدم الذی قتل أخاه، و نمرود الذی حاجّ إبراهیم فی ربّه، و اثنان فی بنی إسرائیل هوّدا قومهم و نصرّاهم، و فرعون الذی قال أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی و اثنان من هذه الأمّة.

[بحار الأنوار: 11/ 233، حدیث 12، عن الخصال:

2 / 4].

«87»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن أبی عبد اللّه، عن أبیه، عن أمیر المؤمنین علیهم السلام فی حدیث ... فأمرها مالک فخمدت، فرأیت رجلین فی أعناقهما سلاسل النیران، معلّقین بها الی فوق، و علی رؤسهما قوم معهم مقامع النیران یقمعونهما بها، فقلت: یا مالک! من هذان؟.

فقال: و ما قرأت علی ساق العرش؛ و کنت قبل قراءته قبل أن یخلق اللّه الدنیا بألفی عام: «لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه أیّدته و نصرته بعلیّ»، فقال: هذان عدوّا أولئک و ظالماهم.

[بحار الأنوار: 39/ 191- 192 ذیل حدیث 27، عن الاختصاص: 108- 109].

«88»

ختص خص: من کتاب البصائر لسعد بن عبد اللّه بإسناده، قال: دخل أبو بکر علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال له: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یحدث إلینا فی أمرک شیئا بعد أیّام الولایة فی الغدیر، و أنا أشهد أنّک مولای مقرّ بذلک، و قد سلّمت علیک علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بإمرة المؤمنین، و أخبرنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أنّک وصیّه و وارثه و خلیفته فی أهله و نسائه، و أنّک وارثه، و میراثه قد صار إلیک، و لم یخبرنا أنّک خلیفته فی أمّته من بعده، و لا جرم لی فیما بینی و بینک، و لا ذنب لنا فیما بیننا و بین اللّه تعالی، فقال له علیّ علیه السلام: إن أریتک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتّی یخبرک بأنّی أولی بالأمر الّذی أنت فیه منک؟ و أنّک إن لم تعزل نفسک عنه فقد خالفت اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله. فقال: إن أریتنیه حتّی یخبرنی ببعض هذا اکتفیت به، فقال علیه السلام: فتلقّانی إذا صلّیت المغرب حتّی أریکه، قال: فرجع إلیه بعد المغرب، فأخذ بیده و أخرجه إلی مسجد قبا، فإذا هو برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جالس فی القبلة، فقال له: یا فلان! و ثبت علی مولاک علیّ علیه السلام و جلست مجلسه و هو مجلس النبوّة- لا یستحقّه غیره، لأنّه وصیّی و خلیفتی،

ص: 615

الحسین بن علی علیهم السلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ أبا بکر منّی لبمنزلة السمع، و إنّ عمر منّی لبمنزلة البصر، و إنّ عثمان منّی لبمنزلة الفؤاد، فلمّا کان من الغد دخلت إلیه و عنده أمیر المؤمنین علیه السلام و أبو بکر و عمر و عثمان فقلت له: یا أبه! سمعتک تقول فی أصحابک هؤلاء قولا، فما هو؟، فقال صلّی اللّه علیه و آله: نعم، ثم أشار إلیهم فقال:

هم السمع و البصر و الفؤاد و سیسألون عن وصیّی هذا و أشار الی علیّ علیه السلام ثم قال:

إنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (الإسراء:

«36»

، ثم قال: و عزّة ربّی إنّ جمیع أمّتی لموقوفون یوم القیامة و مسؤولون عن ولایته، و ذلک قول اللّه عزّ و جلّ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (الصافات: 24).

[بحار الأنوار: 36/ 77- حدیث 4، عن عیون أخبار الرضا علیه السلام: 174].

«95»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الرضا علیه السلام: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قرء: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (الإسراء: 36)، فسئل عن ذلک، فأشار الی الثلاثة، فقال: هم السمع و البصر و الفؤاد، و سیسألون عن وصیّی هذا و أشار الی علیّ بن أبی طالب علیه السلام ثم قال: و عزّة ربّی إنّ جمیع أمّتی لموقوفون یوم القیامة و مسؤولون عن ولایته، و ذلک قول اللّه: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (الصافات: 24).

[بحار الأنوار: 24/ 271- حدیث 47، عن المناقب: 2 / 4- 5 (2/ 152)].

أقول: روی فی تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 493 ذیل حدیث 1، و أورده العلّامة المجلسی فی بحاره: 24/ 270 حدیث 44، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 71 حدیث 5، و تفسیر فرات: 130 تفسیر الآیة: وَ قِفُوهُمْ ... (الصافات: 24) بالسؤال عن الولایة.

و جاء عن طریق العامّة، عن أبی نعیم، عن ابن عباس، و مثله عن أبی سعید الخدری و سعید ابن جبیر؛ کلّهم عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ذلک. و جاء الحدیث عن عدّة مصادر فی البحار: 24 / 270- 271 حدیث 44، 45، 46، 47. و جاء فی کتاب الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 57 ،کما حکاه فی البحار 39/ 201، حدیث 22 بروایة مفصّلة عن أبی سعید الخدری، عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)، و لاحظ ما جاء فی أمالی الشیخ الطوسی: 182، و حکاه فی البحار 39/ 196 حدیث 6.

«96»

أورد شیخنا الکلینی فی الروضة و غیره من قوله: و سئل القارونی ذات یوم عن قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (الصافات: 24)، فقال: اقعد یا هذا الرجل، فما هذا موضع هذه المسألة، فقال له: لا بدّ من تفسیر هذه الآیة و یؤدّی فیه الأمانة، فقال له: اعلم

ص: 618

فنبذت أمری، و خالفت ما قلته لک، و تعرّضت لسخط اللّه و سخطی، فانزع هذا السربال الّذی تسربلته بغیر حقّ و لا أنت من أهله، و إلّا فموعدک النار؛ قال: فخرج مذعورا لیسلّم الأمر إلیه، و انطلق أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه فحدّث سلمان بما کان جری، فقال له سلمان: لیبدینّ هذا الحدیث لصاحبه و لیخبرنّه بالخبر، فضحک أمیر المؤمنین علیه السلام و قال: أما إنّه سیخبره و لیمنعنّه إن همّ بأن یفعل، ثمّ قال: لا و اللّه لا یذکران ذلک أبدا حتّی یموتا؛ قال: فلقی صاحبه فحدّثه بالحدیث کلّه، فقال له: ما أضعف رأیک و أخور قلبک؛ أما تعلم أنّ ذلک من بعض سحر ابن أبی کبشة؟! أنسیت سحر بنی هاشم؟! فأقم علی ما أنت علیه!.

[بحار الأنوار: 41/ 228- 229، حدیث 38، عن الاختصاص: 272- 273، و بصائر الدرجات: 78، و مختصره: 109- 110].

«89»

ختص:کتاب الإختصاص، عمرو بن ثابت، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه:

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (البقرة: 165)، قال:

فقال: هم و اللّه أولیاء فلان و فلان و فلان، اتّخذوهم أئمّة دون الإمام الذی جعله اللّه للناس إماما، فذلک قول اللّه: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 165- 167)، ثم قال أبو جعفر علیه السلام:

هم و اللّه یا جابر أئمّة الظلمة و أشیاعهم.

[بحار الأنوار: 72/ 137، حدیث 23، عن الاختصاص: 334].

«90»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن جابر الجعفی فی حدیث طویل و فیه: ثم خاطب اللّه عزّ و جلّ فی ذلک الموقف محمّدا، فقال یا محمّد! وَ إِذا رَأَوْا الشکّاک و الجاحدون تِجارَةً یعنی الأول أَوْ لَهْواً یعنی الثانی انْفَضُّوا إِلَیْها. .. قُلْ یا محمّد! ما عِنْدَ اللَّهِ من ولایة علیّ و الأوصیاء خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ یعنی بیعة الأول و الثانی ...

[بحار الأنوار: 89/ 278 من حدیث 24، عن الاختصاص: 128- 130].

«91»

خص:منتخب البصائر، بإسناده عن خالد بن یحیی، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أبا بکر صدّیقا؟ فقال: نعم، إنّه حیث کان معه أبو بکر فی الغار،

ص: 616

أنّه إذا کان یوم القیامة تحشر الخلق حول الکرسی کلّ علی طبقاتهم؛ الأنبیاء علیهم السلام و الملائکة المقرّبون و سائر الأوصیاء علیهم السلام، فیؤمر الخلق بالحساب، فینادی اللّه عزّ و جلّ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟، فقال له السائل: و محمّد صلّی اللّه علیه و آله یسأل عن ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟، فقال له:

نعم و محمّد صلّی اللّه علیه و آله یسأل عن ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام.

[بحار الأنوار: 39/ 228- 229 حدیث 2، عن روضة الکافی: 9- 10، و الفضائل لابن شاذان و غیرهما].

«97»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الواقدی: إنّ فاطمة لمّا حضرتها الوفاة أوصت علیّا أن لا یصلّی علیها أبو بکر و عمر، فعمل بوصیّتها.

و بإسناده عن ابن عباس، قال: أوصت فاطمة أن لا یعلم إذا ماتت أبو بکر و لا عمر و لا یصلّیا علیها، قال: فدفنها علیّ علیه السلام لیلا و لم یعلمهما بذلک.

[بحار الأنوار: 43/ 182- 183- حدیث 16،

عن المناقب لابن شهر آشوب: 3/ 363].

و فیه: و أوصت الی علیّ بثلاث ... و أن لا یشهد أحد جنازتها ممّن ظلمها، و أن لا یترک أن یصلّی علیها أحد منهم.

«98»

بإسناده عن عائشة فی خبر طویل یذکر فیه أنّ فاطمة أرسلت الی أبی بکر تسأل میراثها من رسول اللّه ... القصة قال: فهجرته و لم تکلّمه حتی توفّیت و لم یؤذن بها أبا بکر یصلّی علیها.

[بحار الأنوار: 43/ 182، عن المناقب: 3/ 262- 263].

«99»

و من هذا الباب ما جاء فی الروضة من قولها سلام اللّه علیها و لعنة اللّه علی من ظلمها: .. ثم قالت: أوصیک أن لا یشهد أحد جنازتی من هؤلاء الذین ظلمونی و أخذوا حقّی، فإنّهم عدوّی و عدوّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و لا تترک أن یصلّی علیّ أحد منهم و لا من أتباعهم، و ادفنّی فی اللیل إذا هدأت العیون و نامت الأبصار.

[بحار الأنوار: 43/ 192 حدیث 20، عن روضة الواعظین للفتّال: 1/ 151].

«100»

ع:علل الشرائع، بإسناده عن ابن البطائنی، عن أبیه؛ سألت أبا عبد اللّه علیه السلام: قال:

لأیّ علّة دفنت فاطمة علیها السلام باللیل و لم تدفن بالنهار؟ قال: لأنّها أوصت أن لا یصلّ

ص: 619

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّی لأری سفینة بنی عبد المطلب تضطرب فی البحر ضالّة، فقال له أبو بکر: و إنّک لتراها؟! قال: نعم. فقال: یا رسول اللّه! تقدر أن ترینیها؟. فقال:

ادن منّی، فدنا منه، فمسح یده علی عینیه، ثم قال له: انظر ... فنظر أبو بکر، فرأی السفینة تضطرب فی البحر، ثم نظر الی قصور أهل المدینة، فقال فی نفسه: الآن صدقت انّک ساحر، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: صدّیق أنت؟.

فقلت: لم سمّی عمر: الفاروق؟. قال: نعم، ألا تری إنّه قد فرق بین الحقّ و الباطل، و أخذ الناس بالباطل، فقلت: فلم سمّی سالما: الأمین؟. قال: لمّا أن کتبوا الکتب و وضعوها علی ید سالم، فصار الأمین. قلت: فقال: اتّقوا دعوة سعد؟. قال: نعم، قلت: و کیف ذلک؟، قال: إنّ سعدا یکرّ فیقاتل علیّا علیه السلام.

[بحار الأنوار: 53/ 75- حدیث 76، عن منتخب البصائر: 29- 30].

«92»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الباقر و الصادق علیهما السلام، قال: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (الشمس: 4): عتیق و ابن الصهّاک و بنو أمیّة و من تولّاهم.

[بحار الأنوار 24/ 74- حدیث 8، عن المناقب لابن شهر آشوب: 1/ 243 (1/ 283)].

«93»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، حدّث أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الدیلمی البصری، عن محمّد بن أبی کثیر الکوفی، قال: کنت لا أختم صلاتی و لا أستفتحها إلّا بلعنهما، فرأیت فی منامی طائرا معه تور من الجوهر فیه شی ء أحمر شبه الخلوق فنزل الی البیت المحیط برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ثمّ أخرج شخصین من الضریح فخلقهما بذلک الخلوق، فی عوارضهما، ثم ردّهما الی الضریح، و عاد مرتفعا، فسألت من حولی: من هذا الطائر؟ و ما هذا الخلوق؟، فقال: هذا ملک یجی ء فی کلّ لیلة جمعة یخلقهما، فأزعجنی ما رأیت، فأصبحت لا تطیب نفسی بلعنهما، فدخلت علی الصادق علیه السلام، فلمّا رآنی ضحک و قال: رأیت الطائر؟، فقلت: نعم یا سیّدی، فقال:

إقرأ: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (المجادلة: 10)، فإذا رأیت شیئا تکره فاقرأها و اللّه ما هو ملک موکّل بهما لإکرامهما بل هو ملک موکّل بمشارق الأرض و مغاربها إذا قتل قتیل ظلما أخذ من دمه فطوّقهما به فی رقابهما، لأنّهما سبب کلّ ظلم مذ کانا.

[بحار الأنوار: 47/ 124 حدیث 177، عن المناقب:

4 / 237، و مرّ فی هذه المجلّدات عن غیره .]

«94»

ن:عیون أخبار الرضا علیه السلام، بإسناده عن عبد العظیم الحسنی، عن أبی الحسن الثالث، عن آبائه، عن

ص: 617

علیها الرجلان الأعرابیّان.

[بحار الأنوار: 43/ 206- 207 حدیث 34. و قریب منه فی: 81/ 250 حدیث 8، عن العلل: 1/ 176 و 186].

«101»

لی:أمالی الصدوق، بإسناده عن ابن عباس فی خبر طویل-، و فیه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: و إنّی لمّا رأیتها ذکرت ما یصنع بها بعدی، کأنّی بها و قد دخل الذلّ بیتها، و انتهکت حرمتها، و غصبت حقّها، و منعت إرثها، و کسر جنبها، و أسقطت جنینها، و هی تنادی: یا محمّداه! فلا تجاب، و تستغیث فلا تغاث، فلا تزال بعدی محزونة، مکروبة، باکیة، تتذکّر انقطاع الوحی عن بیتها مرّة، و تتذکّر فراقی أخری، و تستوحش إذا جنّها اللیل لفقد صوتی الذی کانت تسمع إلیه إذا تهجّدت بالقرآن، ثم تری نفسها ذلیلة بعد أن کانت فی أیّام أبیها عزیزة. فعند ذلک یؤنسها اللّه تعالی ذکره بالملائکة، فنادتها بما نادت به مریم بنت عمران، فتقول: یا فاطمة! إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ (آل عمران: 37) یا فاطمة! اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (آل عمران: 38)، ثم یبتدئ بها الوجع فتمرض فیبعث اللّه عزّ و جلّ إلیها مریم بنت عمران تمرّضها و تؤنسها فی علّتها، فتقول عند ذلک: یا ربّ! إنّی قد سئمت الحیاة و تبرّمت بأهل الدنیا، فألحقنی بأبی، فیلحقها اللّه عزّ و جلّ بی، فتکون أوّل من یلحقنی من أهل بیتی، فتقدم علیّ محزونة، مکروبة، مغمومة، مغصوبة، مقتولة، فأقول عند ذلک: اللّهمّ العن من ظلمها، و عاقب من غصبها، و ذلّل من أذلّها، و خلّد فی نارک من ضرب جنبیها حتی ألقت ولدها، فتقول الملائکة عند ذلک: آمین.

[بحار الأنوار: 43/ 172- 173 حدیث 13].

«102»

لی:أمالی الصدوق، بإسناده عن ابن نباتة، قال: سئل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام عن علّة دفنه فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیلا؟، فقال: إنّها کانت ساخطة علی قوم کرهت حضورهم جنازتها، و حرام علی من یتولّاهم أن یصلّی علی أحد من ولدها.

[بحار الأنوار: 43/ 209 حدیث 37، عن أمالی الشیخ الصدوق: 524، باب 94، و أورده ابن شهر آشوب فی المناقب: 3/ 363، و ذکره العلّامة المجلسی فی بحار الأنوار: 43/ 183 حدیث 16، عن روضة الواعظین: 1/ 153].

«103»

ما:أمالی الطوسیّ، المفید، بإسناده عن عبد اللّه بن عباس، قال: لمّا حضرت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الوفاة بکی حتی بلّت دموعه لحیته، فقیل له: یا رسول اللّه! ما یبکیک؟، فقال:

ص: 620

الحسین بن علی علیهم السلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ أبا بکر منّی لبمنزلة السمع، و إنّ عمر منّی لبمنزلة البصر، و إنّ عثمان منّی لبمنزلة الفؤاد، فلمّا کان من الغد دخلت إلیه و عنده أمیر المؤمنین علیه السلام و أبو بکر و عمر و عثمان فقلت له: یا أبه! سمعتک تقول فی أصحابک هؤلاء قولا، فما هو؟، فقال صلّی اللّه علیه و آله: نعم، ثم أشار إلیهم فقال:

هم السمع و البصر و الفؤاد و سیسألون عن وصیّی هذا و أشار الی علیّ علیه السلام ثم قال:

إنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (الإسراء:

«36»

، ثم قال: و عزّة ربّی إنّ جمیع أمّتی لموقوفون یوم القیامة و مسؤولون عن ولایته، و ذلک قول اللّه عزّ و جلّ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (الصافات: 24).

[بحار الأنوار: 36/ 77- حدیث 4، عن عیون أخبار الرضا علیه السلام: 174].

«95»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الرضا علیه السلام: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قرء: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (الإسراء: 36)، فسئل عن ذلک، فأشار الی الثلاثة، فقال: هم السمع و البصر و الفؤاد، و سیسألون عن وصیّی هذا و أشار الی علیّ بن أبی طالب علیه السلام ثم قال: و عزّة ربّی إنّ جمیع أمّتی لموقوفون یوم القیامة و مسؤولون عن ولایته، و ذلک قول اللّه: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (الصافات: 24).

[بحار الأنوار: 24/ 271- حدیث 47، عن المناقب: 2 / 4- 5 (2/ 152)].

أقول: روی فی تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 493 ذیل حدیث 1، و أورده العلّامة المجلسی فی بحاره: 24/ 270 حدیث 44، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 71 حدیث 5، و تفسیر فرات: 130 تفسیر الآیة: وَ قِفُوهُمْ ... (الصافات: 24) بالسؤال عن الولایة.

و جاء عن طریق العامّة، عن أبی نعیم، عن ابن عباس، و مثله عن أبی سعید الخدری و سعید ابن جبیر؛ کلّهم عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ذلک. و جاء الحدیث عن عدّة مصادر فی البحار: 24 / 270- 271 حدیث 44، 45، 46، 47. و جاء فی کتاب الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 57 ،کما حکاه فی البحار 39/ 201، حدیث 22 بروایة مفصّلة عن أبی سعید الخدری، عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)، و لاحظ ما جاء فی أمالی الشیخ الطوسی: 182، و حکاه فی البحار 39/ 196 حدیث 6.

«96»

أورد شیخنا الکلینی فی الروضة و غیره من قوله: و سئل القارونی ذات یوم عن قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (الصافات: 24)، فقال: اقعد یا هذا الرجل، فما هذا موضع هذه المسألة، فقال له: لا بدّ من تفسیر هذه الآیة و یؤدّی فیه الأمانة، فقال له: اعلم

ص: 618

أبکی لذریّتی و ما تصنع بهم أشرار أمّتی من بعدی، کأنّی بفاطمة بنتی و قد ظلمت بعدی و هی تنادی: یا أبتاه! فلا یعینها أحد من أمّتی، فسمعت ذلک فاطمة علیها السلام، فبکت، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لا تبکین یا بنیّة، فقال: لست أبکی لما یصنع بی من بعدک، و لکنّی أبکی لفراقک یا رسول اللّه، فقال لها: أبشری یا بنت محمّد بسرعة اللحاق بی فإنّک أوّل من یلحق بی من أهل بیتی.

[بحار الأنوار: 43/ 156 حدیث 2].

«104»

ن:عیون أخبار الرضا علیه السلام، بإسناده عن إسحاق بن حمّاد بن زید، قال: سمعت یحیی بن أکثم ... فی حدیث قال آخر: فإنّ أبا بکر أغلق بابه و قال: هل من مستقیل فأقیله، فقال علیّ علیه السلام: قدّمک رسول اللّه فمن ذا یؤخّرک؟!.

فقال المأمون: هذا باطل من قبل أنّ علیّا علیه السلام قعد عن بیعة أبی بکر، و رویتم أنّه قعد عنها حتی قبضت فاطمة علیها السلام، و أنّها أوصت أن تدفن لیلا لئلّا یشهدا جنازتها.

[بحار الأنوار: 49/ 192 حدیث 2، انظر باب ما کان یتقرّب به المأمون الی الرضا علیه السلام فی الاحتجاج علی المخالفین، عن عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 2/ 187، و بحار الأنوار: 49/ 189- 215].

«105»

مصباح الأنوار: عن جعفر بن محمد، عن آبائه علیهم السلام، قال: مکثت فاطمة علیها السلام بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله خمسة و سبعین یوما ثم مرضت، فاستأذن علیها أبو بکر و عمر، فلم تأذن لهما، فأتیا أمیر المؤمنین علیه السلام فکلّماه فی ذلک، فکلّمها، و کانت لا تعصیه، فأذنت لهما، فدخلا، و کلّماها فلم ترد علیهما جوابا، و حوّلت وجهها الکریم عنهما، فخرجا و هما یقولان لعلّی: إن حدث بها حدث فلا تفوتنا، فقالت: عند خروجهما لعلیّ علیه السلام: إنّ لی إلیک حاجة فأحبّ أن لا تمنعنیها، فقال علیه السلام: و ما ذاک؟ فقالت:

أسألک أن لا یصلّ علیّ أبو بکر و لا عمر، و ماتت من لیلتها، فدفنها قبل الصباح.

فجاءا حین أصبحا فقالا: لا تترک عداوتک یا ابن أبی طالب أبدا، ماتت بنت رسول اللّه فلم تعلمنا؟!، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: لئن لم ترجعا لأفضحنّکما! قالها ثلاثا، فلما قال انصرفوا ...

[بحار الأنوار: 81/ 254- 255 حدیث 13].

«106»

مصباح الأنوار: فی حدیث طویل، بإسناده عن سعد بن طریف، عن أبی جعفر علیه السلام ... فلمّا فرغ أمیر المؤمنین من دفنها لقیه الرجلان فقالا له: ما حملک علی ما

ص: 621

أنّه إذا کان یوم القیامة تحشر الخلق حول الکرسی کلّ علی طبقاتهم؛ الأنبیاء علیهم السلام و الملائکة المقرّبون و سائر الأوصیاء علیهم السلام، فیؤمر الخلق بالحساب، فینادی اللّه عزّ و جلّ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟، فقال له السائل: و محمّد صلّی اللّه علیه و آله یسأل عن ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟، فقال له:

نعم و محمّد صلّی اللّه علیه و آله یسأل عن ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام.

[بحار الأنوار: 39/ 228- 229 حدیث 2، عن روضة الکافی: 9- 10، و الفضائل لابن شاذان و غیرهما].

«97»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الواقدی: إنّ فاطمة لمّا حضرتها الوفاة أوصت علیّا أن لا یصلّی علیها أبو بکر و عمر، فعمل بوصیّتها.

و بإسناده عن ابن عباس، قال: أوصت فاطمة أن لا یعلم إذا ماتت أبو بکر و لا عمر و لا یصلّیا علیها، قال: فدفنها علیّ علیه السلام لیلا و لم یعلمهما بذلک.

[بحار الأنوار: 43/ 182- 183- حدیث 16،

عن المناقب لابن شهر آشوب: 3/ 363].

و فیه: و أوصت الی علیّ بثلاث ... و أن لا یشهد أحد جنازتها ممّن ظلمها، و أن لا یترک أن یصلّی علیها أحد منهم.

«98»

بإسناده عن عائشة فی خبر طویل یذکر فیه أنّ فاطمة أرسلت الی أبی بکر تسأل میراثها من رسول اللّه ... القصة قال: فهجرته و لم تکلّمه حتی توفّیت و لم یؤذن بها أبا بکر یصلّی علیها.

[بحار الأنوار: 43/ 182، عن المناقب: 3/ 262- 263].

«99»

و من هذا الباب ما جاء فی الروضة من قولها سلام اللّه علیها و لعنة اللّه علی من ظلمها: .. ثم قالت: أوصیک أن لا یشهد أحد جنازتی من هؤلاء الذین ظلمونی و أخذوا حقّی، فإنّهم عدوّی و عدوّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و لا تترک أن یصلّی علیّ أحد منهم و لا من أتباعهم، و ادفنّی فی اللیل إذا هدأت العیون و نامت الأبصار.

[بحار الأنوار: 43/ 192 حدیث 20، عن روضة الواعظین للفتّال: 1/ 151].

«100»

ع:علل الشرائع، بإسناده عن ابن البطائنی، عن أبیه؛ سألت أبا عبد اللّه علیه السلام: قال:

لأیّ علّة دفنت فاطمة علیها السلام باللیل و لم تدفن بالنهار؟ قال: لأنّها أوصت أن لا یصلّ

ص: 619

صنعت؟، قال: وصیّتها وعهدها.

[بحار الأنوار: 43/ 201 ذیل حدیث 30].

«107»

مصباح الأنوار: عن أبی جعفر علیه السلام قال: دفن أمیر المؤمنین علیه السلام فاطمة بنت محمّد صلوات اللّه علیهم بالبقیع، ورشّ ماء حول تلک القبور لئلّا یعرف القبر، و بلغ أبا بکر و عمر أنّ علیّا دفنها لیلا، فقالا له: فلم لم تعلمنا؟، قال: کان اللیل و کرهت أن أشخصکم!، فقال له عمر: ما هذا، و لکن شحناء فی صدرک!، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: أمّا إذا أبیتما فإنّها استحلفتنی بحقّ اللّه و حرمة رسوله و بحقّها علیّ أن لا تشهدا جنازتها.

[بحار الأنوار: 81/ 255 حدیث 15].

«108»

فی الکشف: عن طرق العامّة؛ أنّ أبا بکر و عمر عاتبا علیّا علیه السلام کونه لم یؤذنهما بالصلاة علیها، فاعتذر أنّها أوصته بذلک، و حلف لهما، فصدّقاه و عذّراه.

[بحار الأنوار: 43/ 190، حدیث 19، عن کشف الغمة 2/ 68.

أقول: انظر: باب 7 فی ما وقع علیها من الظلم و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها الی شهادتها و غسلها و دفنها، و بیان العلّة فی إخفاء دفنها صلوات اللّه علیها و لعنة اللّه علی من ظلمها. بحار الأنوار: 43/ 155- 218].

«109»

قال العلّامة المجلسی فی بحاره: ما نصّه: روی فی:

بعض مؤلّفات أصحابنا، بإسناده الی المفضّل بن عمر، قال المفضّل: یا مولای! ثم ماذا؟، قال الصادق علیه السلام: تقوم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فتقول: اللّهمّ أنجز وعدک و موعدک لی فیمن ظلمنی و غصبنی، و ضربنی و جزعنی بکلّ أولادی، فتبکیها ملائکة السموات السبع و حملة العرش، و سکّان الهواء و من فی الدنیا و من تحت أطباق الثری، صائحین صارخین الی اللّه تعالی، فلا یبقی أحد ممّن قاتلنا و ظلمنا و رضی بما جری علینا إلّا قتل فی ذلک الیوم ألف قتلة دون من قتل فی سبیل اللّه ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 53/ 23- 24 باب 25 حدیث 1].

«110»

ک، ن: فی حدیث طویل فی الإسراء، و فیه: قال [ربّ العزّة سبحانه: هؤلاء الأئمّة، و هذا القائم الذی یحلّ حلالی و یحرّم حرامی، و به أنتقم من أعدائی، و هو راحة لأولیائی، و هو الذی یشفی قلوب شیعتک من الظالمین و الجاحدین و الکافرین، فیخرج اللّات و العزّی طریّین فیحرقهما ...

الی آخره.

ص: 622

علیها الرجلان الأعرابیّان.

[بحار الأنوار: 43/ 206- 207 حدیث 34. و قریب منه فی: 81/ 250 حدیث 8، عن العلل: 1/ 176 و 186].

«101»

لی:أمالی الصدوق، بإسناده عن ابن عباس فی خبر طویل-، و فیه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: و إنّی لمّا رأیتها ذکرت ما یصنع بها بعدی، کأنّی بها و قد دخل الذلّ بیتها، و انتهکت حرمتها، و غصبت حقّها، و منعت إرثها، و کسر جنبها، و أسقطت جنینها، و هی تنادی: یا محمّداه! فلا تجاب، و تستغیث فلا تغاث، فلا تزال بعدی محزونة، مکروبة، باکیة، تتذکّر انقطاع الوحی عن بیتها مرّة، و تتذکّر فراقی أخری، و تستوحش إذا جنّها اللیل لفقد صوتی الذی کانت تسمع إلیه إذا تهجّدت بالقرآن، ثم تری نفسها ذلیلة بعد أن کانت فی أیّام أبیها عزیزة. فعند ذلک یؤنسها اللّه تعالی ذکره بالملائکة، فنادتها بما نادت به مریم بنت عمران، فتقول: یا فاطمة! إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ (آل عمران: 37) یا فاطمة! اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (آل عمران: 38)، ثم یبتدئ بها الوجع فتمرض فیبعث اللّه عزّ و جلّ إلیها مریم بنت عمران تمرّضها و تؤنسها فی علّتها، فتقول عند ذلک: یا ربّ! إنّی قد سئمت الحیاة و تبرّمت بأهل الدنیا، فألحقنی بأبی، فیلحقها اللّه عزّ و جلّ بی، فتکون أوّل من یلحقنی من أهل بیتی، فتقدم علیّ محزونة، مکروبة، مغمومة، مغصوبة، مقتولة، فأقول عند ذلک: اللّهمّ العن من ظلمها، و عاقب من غصبها، و ذلّل من أذلّها، و خلّد فی نارک من ضرب جنبیها حتی ألقت ولدها، فتقول الملائکة عند ذلک: آمین.

[بحار الأنوار: 43/ 172- 173 حدیث 13].

«102»

لی:أمالی الصدوق، بإسناده عن ابن نباتة، قال: سئل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام عن علّة دفنه فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیلا؟، فقال: إنّها کانت ساخطة علی قوم کرهت حضورهم جنازتها، و حرام علی من یتولّاهم أن یصلّی علی أحد من ولدها.

[بحار الأنوار: 43/ 209 حدیث 37، عن أمالی الشیخ الصدوق: 524، باب 94، و أورده ابن شهر آشوب فی المناقب: 3/ 363، و ذکره العلّامة المجلسی فی بحار الأنوار: 43/ 183 حدیث 16، عن روضة الواعظین: 1/ 153].

«103»

ما:أمالی الطوسیّ، المفید، بإسناده عن عبد اللّه بن عباس، قال: لمّا حضرت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الوفاة بکی حتی بلّت دموعه لحیته، فقیل له: یا رسول اللّه! ما یبکیک؟، فقال:

ص: 620

[بحار الأنوار: 1/ 252- 253 باب 23 حدیث 2، عن کمال الدین: 150 و عن عیون أخبار الرضا علیه السلام: 35 (1/ 58 حدیث 27).

و أورده فی البحار کاملا: 36/ 245 حدیث 58].

«111»

ک:إکمال الدین، و فی ذیل خبر سعد بن عبد اللّه: و لمّا قال: أخبرنی عن الصّدیق و الفاروق أسلما طوعا أو کرها؟ لم لم تقل له: بل أسلما طمعا، لأنّهما کانا یجالسان الیهود و یستخبرانهم عمّا کانوا یجدون فی التوراة و سائر الکتب المتقدّمة الناطقة بالملاحم، من حال الی حال من قصّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و من عواقب أمره، فکانت الیهود تذکر أنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله یسلّط علی العرب کما کان بخت نصّر سلّط علی بنی إسرائیل، و لا بدّ له من الظفر بالعرب کما ظفر بخت نصّر ببنی إسرائیل غیر أنّه کاذب فی دعواه.

فأتیا محمّدا فساعداه علی [قول شهادة أن لا إله إلّا اللّه و بایعاه طمعا فی أن ینال کل منهما من جهته ولایة بلد إذا استقامت أموره و استتبّت أحواله، فلمّا أیسا من ذلک تلثّما و صعدا العقبة مع أمثالهما من المنافقین، علی أن یقتلوه، فدفع اللّه کیدهم، وردّهم بغیظهم لم ینالوا خیرا، کما أتی طلحة و الزبیر علیّا علیه السلام فبایعاه و طمع کلّ واحد منهما أن ینال من جهته ولایة بلد، فلمّا أیسا نکثا بیعته و خرجا علیه، فصرع اللّه کلّ واحد منهما مصرع أشباههما من الناکثین.

[بحار الأنوار: 52/ 86، عن کمال الدین: 2/ 134].

«112»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن داود الرقّی، عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: قوله تعالی:

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* أی بأیّ نعمتی تکذّبان؛ بمحمّد أم بعلیّ؟ فیهما أنعمت علی العباد.

[بحار الأنوار: 24/ 59- حدیث 34، و صفحة: 309 ذیل حدیث 12، عن تأویل الآیات الظاهرة: 320 (2/ 633- حدیث 6 و ما بعدها من الروایات). و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 264- حدیث 24].

«113»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، بإسناده الی الباقر علیه السلام فی قوله تعالی: یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ (البقرة: 185) قال: الیسر؛ أمیر المؤمنین علیه السلام، و العسر؛ فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 36/ 103 حدیث 45، عن المناقب لابن شهر آشوب: 3/ 103].

ص: 623

أبکی لذریّتی و ما تصنع بهم أشرار أمّتی من بعدی، کأنّی بفاطمة بنتی و قد ظلمت بعدی و هی تنادی: یا أبتاه! فلا یعینها أحد من أمّتی، فسمعت ذلک فاطمة علیها السلام، فبکت، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لا تبکین یا بنیّة، فقال: لست أبکی لما یصنع بی من بعدک، و لکنّی أبکی لفراقک یا رسول اللّه، فقال لها: أبشری یا بنت محمّد بسرعة اللحاق بی فإنّک أوّل من یلحق بی من أهل بیتی.

[بحار الأنوار: 43/ 156 حدیث 2].

«104»

ن:عیون أخبار الرضا علیه السلام، بإسناده عن إسحاق بن حمّاد بن زید، قال: سمعت یحیی بن أکثم ... فی حدیث قال آخر: فإنّ أبا بکر أغلق بابه و قال: هل من مستقیل فأقیله، فقال علیّ علیه السلام: قدّمک رسول اللّه فمن ذا یؤخّرک؟!.

فقال المأمون: هذا باطل من قبل أنّ علیّا علیه السلام قعد عن بیعة أبی بکر، و رویتم أنّه قعد عنها حتی قبضت فاطمة علیها السلام، و أنّها أوصت أن تدفن لیلا لئلّا یشهدا جنازتها.

[بحار الأنوار: 49/ 192 حدیث 2، انظر باب ما کان یتقرّب به المأمون الی الرضا علیه السلام فی الاحتجاج علی المخالفین، عن عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 2/ 187، و بحار الأنوار: 49/ 189- 215].

«105»

مصباح الأنوار: عن جعفر بن محمد، عن آبائه علیهم السلام، قال: مکثت فاطمة علیها السلام بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله خمسة و سبعین یوما ثم مرضت، فاستأذن علیها أبو بکر و عمر، فلم تأذن لهما، فأتیا أمیر المؤمنین علیه السلام فکلّماه فی ذلک، فکلّمها، و کانت لا تعصیه، فأذنت لهما، فدخلا، و کلّماها فلم ترد علیهما جوابا، و حوّلت وجهها الکریم عنهما، فخرجا و هما یقولان لعلّی: إن حدث بها حدث فلا تفوتنا، فقالت: عند خروجهما لعلیّ علیه السلام: إنّ لی إلیک حاجة فأحبّ أن لا تمنعنیها، فقال علیه السلام: و ما ذاک؟ فقالت:

أسألک أن لا یصلّ علیّ أبو بکر و لا عمر، و ماتت من لیلتها، فدفنها قبل الصباح.

فجاءا حین أصبحا فقالا: لا تترک عداوتک یا ابن أبی طالب أبدا، ماتت بنت رسول اللّه فلم تعلمنا؟!، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: لئن لم ترجعا لأفضحنّکما! قالها ثلاثا، فلما قال انصرفوا ...

[بحار الأنوار: 81/ 254- 255 حدیث 13].

«106»

مصباح الأنوار: فی حدیث طویل، بإسناده عن سعد بن طریف، عن أبی جعفر علیه السلام ... فلمّا فرغ أمیر المؤمنین من دفنها لقیه الرجلان فقالا له: ما حملک علی ما

ص: 621

«114»

ص : و سئل الصادق علیه السلام عن قوله تعالی : ( وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاَّنا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ) ( فصلت : ٢٩ ) ، قال : هما .. هما. [بحار الأنوار: 11/ 243- حدیث 35].

«115»

ص:قصص الأنبیاء، الصدوق، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: صلّی النبّی صلّی اللّه علیه و آله ذات لیلة ثمّ توجّه الی البقیع، فدعا أبا بکر و عمر و عثمان و علیّا فقال: امضوا حتّی تأتوا أصحاب الکهف و تقرؤهم منّی السلام، و تقدّم أنت یا أبا بکر فإنّک أسنّ القوم، ثمّ أنت یا عمر، ثمّ أنت یا عثمان، فإن أجابوا واحدا منکم و إلّا تقدّم أنت یا علیّ، کن آخرهم، ثمّ أمر الریح فحملتهم حتّی وضعتهم علی باب الکهف، فتقدّم أبو بکر فسلّم فلم یردّوا فتنحّی، فتقدّم عمر فسلّم فلم یردّوا علیه، و تقدّم عثمان و سلّم فلم یردّوا علیه، و تقدّم علیّ و قال: السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته، أهل الکهف الذین آمنوا بربّهم وزادهم هدی، و ربط علی قلوبهم، أنا رسول رسول اللّه إلیکم، فقالوا: مرحبا برسول اللّه و برسوله، و علیک السلام یا وصیّ رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته، قال: فکیف علمتم أنّی وصیّ النبیّ؟ فقالوا:

إنّه ضرب علی آذاننا ألّا نکلّم إلّا نبیّا أو وصیّ نبیّ، فکیف ترکت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ و کیف حشمه؟ و کیف حاله؟ .. و بالغوا فی السؤال، و قالوا: خبّر أصحابک هؤلاء أنّا لا نکلّم إلّا نبیّا أو وصیّ نبیّ، فقال لهم: أسمعتم ما یقولون؟ قالوا: نعم، قال: فاشهدوا.

[بحار الأنوار: 14/ 420- حدیث 2].

«116»

کتاب الاستدراک: بإسناده قال: إنّ المتوکّل قیل له: إنّ أبا الحسن یعنی علیّ ابن محمّد بن علیّ الرضا علیهم السلام یفسّر قول اللّه عزّ و جلّ: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ .. (الفرقان: 27) الآیتین فی الأول و الثانی، قال: فکیف الوجه فی أمره؟ قالوا: تجمع له الناس و تسأله بحضرتهم، فإن فسّرها بهذا کفاک الحاضرون أمره، و إن فسّرها بخلاف ذلک افتضح عند أصحابه، قال: فوجّه الی القضاة و بنی هاشم و الأولیاء و سئل علیه السلام، فقال:

هذان رجلان کنی عنهما، و منّ بالستر علیهما، أفیحبّ أمیر المؤمنین أن یکشف ما ستره اللّه؟

فقال: لا أحبّ.

[بحار الأنوار: 50/ 214- حدیث 26].

«117»

سن:محاسن، بإسناده عن جابر، قال: قال أبو جعفر علیه السلام: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما من مؤمن إلّا و قد خلص ودّی الی قلبه، و ما خلص ودّی الی قلب أحد إلّا و قد خلص ودّ علیّ الی قلبه، کذب یا علی من زعم أنّه یحبّنی و یبغضک، قال: فقال رجلان من المنافقین: لقد فتن رسول اللّه بهذا الغلام!، فأنزل اللّه تبارک و تعالی: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (القلم: 5- 6) وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ* وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ

ص: 624

صنعت؟، قال: وصیّتها وعهدها.

[بحار الأنوار: 43/ 201 ذیل حدیث 30].

«107»

مصباح الأنوار: عن أبی جعفر علیه السلام قال: دفن أمیر المؤمنین علیه السلام فاطمة بنت محمّد صلوات اللّه علیهم بالبقیع، ورشّ ماء حول تلک القبور لئلّا یعرف القبر، و بلغ أبا بکر و عمر أنّ علیّا دفنها لیلا، فقالا له: فلم لم تعلمنا؟، قال: کان اللیل و کرهت أن أشخصکم!، فقال له عمر: ما هذا، و لکن شحناء فی صدرک!، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: أمّا إذا أبیتما فإنّها استحلفتنی بحقّ اللّه و حرمة رسوله و بحقّها علیّ أن لا تشهدا جنازتها.

[بحار الأنوار: 81/ 255 حدیث 15].

«108»

فی الکشف: عن طرق العامّة؛ أنّ أبا بکر و عمر عاتبا علیّا علیه السلام کونه لم یؤذنهما بالصلاة علیها، فاعتذر أنّها أوصته بذلک، و حلف لهما، فصدّقاه و عذّراه.

[بحار الأنوار: 43/ 190، حدیث 19، عن کشف الغمة 2/ 68.

أقول: انظر: باب 7 فی ما وقع علیها من الظلم و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها الی شهادتها و غسلها و دفنها، و بیان العلّة فی إخفاء دفنها صلوات اللّه علیها و لعنة اللّه علی من ظلمها. بحار الأنوار: 43/ 155- 218].

«109»

قال العلّامة المجلسی فی بحاره: ما نصّه: روی فی:

بعض مؤلّفات أصحابنا، بإسناده الی المفضّل بن عمر، قال المفضّل: یا مولای! ثم ماذا؟، قال الصادق علیه السلام: تقوم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فتقول: اللّهمّ أنجز وعدک و موعدک لی فیمن ظلمنی و غصبنی، و ضربنی و جزعنی بکلّ أولادی، فتبکیها ملائکة السموات السبع و حملة العرش، و سکّان الهواء و من فی الدنیا و من تحت أطباق الثری، صائحین صارخین الی اللّه تعالی، فلا یبقی أحد ممّن قاتلنا و ظلمنا و رضی بما جری علینا إلّا قتل فی ذلک الیوم ألف قتلة دون من قتل فی سبیل اللّه ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 53/ 23- 24 باب 25 حدیث 1].

«110»

ک، ن: فی حدیث طویل فی الإسراء، و فیه: قال [ربّ العزّة سبحانه: هؤلاء الأئمّة، و هذا القائم الذی یحلّ حلالی و یحرّم حرامی، و به أنتقم من أعدائی، و هو راحة لأولیائی، و هو الذی یشفی قلوب شیعتک من الظالمین و الجاحدین و الکافرین، فیخرج اللّات و العزّی طریّین فیحرقهما ...

الی آخره.

ص: 622

(القلم: 9- 10)، قال: نزلت فیهما .. الی آخر الآیة.

[بحار الأنوار: 39/ 254- حدیث 26، عن المحاسن: 151]

«118»

سر:سرائر، من کتاب المسائل ... بإسناده عن أحمد بن محمد بن زیاد و موسی بن محمد ابن علیّ، قال: کتبت الی أبی الحسن علیه السلام أسأله عن الناصب هل أحتاج فی امتحانه الی أکثر من تقدیمه الجبت و الطاغوت و اعتقاد إمامتهما؟، فرجع الجواب: من کان علی هذا فهو ناصب.

[بحار الأنوار: 72/ 135- حدیث 18، عن مستطرفات السرائر: 68- حدیث 13، و فی الوسائل: 6 / 341- حدیث 14، و 19/ 100- حدیث 4].

«119»

نی:غیبة النعمانیّ، بإسناده عن جابر، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (البقرة: 165) قال: هم أولیاء فلان و فلان اتّخذوهم أئمّة دون الامام الذی جعله اللّه للناس إماما، و کذلک قال: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا (البقرة: 165- 167).

ثم قال أبو جعفر علیه السلام: هم و اللّه یا جابر أئمّة الظلم و أشیاعهم.

[بحار الأنوار: 23/ 359 حدیث 16، و جاء فی:

8 / 363- حدیث 41، عن تفسیر العیّاشی: 1/ 72- حدیث 142 باختلاف، و جاء فی تفسیر البرهان:

1 / 172، و تفسیر الصافی: 1/ 156، و إثبات الهداة:

1 / 262، و الاول عن غیبة النعمانی 64].

«120»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن سوادة بن علی، عن بعض رجاله، قال: قال أمیر المؤمنین علیه السلام للحارث الأعور و هو عنده-: هل تری ما أری؟، فقال: کیف أری ما تری و قد نوّر اللّه لک و أعطاک ما لم یعط أحدا؟. قال: هذا فلان الأول علی ترعة من ترع النار، یقول:

یا أبا الحسن! استغفرلی، لا غفر اللّه له. قال: فمکث هنیئة ثم قال: یا حارث! هل تری ما أری؟، فقال: کیف أری ما تری و قد نوّر اللّه لک و أعطاک ما لم یعط أحدا، قال: هذا فلان- الثانی علی ترعة من ترع النار یقول: یا أبا الحسن! استغفرلی، لا غفر اللّه له.

[بحار الأنوار: 40/ 185 حدیث 68، عن بصائر

ص: 625

[بحار الأنوار: 1/ 252- 253 باب 23 حدیث 2، عن کمال الدین: 150 و عن عیون أخبار الرضا علیه السلام: 35 (1/ 58 حدیث 27).

و أورده فی البحار کاملا: 36/ 245 حدیث 58].

«111»

ک:إکمال الدین، و فی ذیل خبر سعد بن عبد اللّه: و لمّا قال: أخبرنی عن الصّدیق و الفاروق أسلما طوعا أو کرها؟ لم لم تقل له: بل أسلما طمعا، لأنّهما کانا یجالسان الیهود و یستخبرانهم عمّا کانوا یجدون فی التوراة و سائر الکتب المتقدّمة الناطقة بالملاحم، من حال الی حال من قصّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و من عواقب أمره، فکانت الیهود تذکر أنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله یسلّط علی العرب کما کان بخت نصّر سلّط علی بنی إسرائیل، و لا بدّ له من الظفر بالعرب کما ظفر بخت نصّر ببنی إسرائیل غیر أنّه کاذب فی دعواه.

فأتیا محمّدا فساعداه علی [قول شهادة أن لا إله إلّا اللّه و بایعاه طمعا فی أن ینال کل منهما من جهته ولایة بلد إذا استقامت أموره و استتبّت أحواله، فلمّا أیسا من ذلک تلثّما و صعدا العقبة مع أمثالهما من المنافقین، علی أن یقتلوه، فدفع اللّه کیدهم، وردّهم بغیظهم لم ینالوا خیرا، کما أتی طلحة و الزبیر علیّا علیه السلام فبایعاه و طمع کلّ واحد منهما أن ینال من جهته ولایة بلد، فلمّا أیسا نکثا بیعته و خرجا علیه، فصرع اللّه کلّ واحد منهما مصرع أشباههما من الناکثین.

[بحار الأنوار: 52/ 86، عن کمال الدین: 2/ 134].

«112»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن داود الرقّی، عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: قوله تعالی:

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* أی بأیّ نعمتی تکذّبان؛ بمحمّد أم بعلیّ؟ فیهما أنعمت علی العباد.

[بحار الأنوار: 24/ 59- حدیث 34، و صفحة: 309 ذیل حدیث 12، عن تأویل الآیات الظاهرة: 320 (2/ 633- حدیث 6 و ما بعدها من الروایات). و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 264- حدیث 24].

«113»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، بإسناده الی الباقر علیه السلام فی قوله تعالی: یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ (البقرة: 185) قال: الیسر؛ أمیر المؤمنین علیه السلام، و العسر؛ فلان و فلان.

[بحار الأنوار: 36/ 103 حدیث 45، عن المناقب لابن شهر آشوب: 3/ 103].

ص: 623

الدرجات: 124 (441، حدیث 11- الجزء التاسع)].

«121»

ثو:ثواب الأعمال، بإسناده عن ابن سدیر، عن رجل من أصحاب أبی عبد اللّه علیه السلام قال: سمعته یقول: إنّ أشدّ الناس عذابا یوم القیامة لسبعة نفر: أوّلهم ابن آدم الذی قتل أخاه، و نمرود الّذی حاجّ ابراهیم فی ربّه، و اثنان فی بنی إسرائیل هوّدا قومهم و نصّراهم، و فرعون الذی قال: أنا ربّکم الأعلی، و اثنان من هذه الأمّة أحدهما شرهما فی تابوت من قواریر تحت الفلق فی بحار من نار.

[بحار الأنوار: 8/ 313- حدیث 83، عن ثواب الأعمال: 207].

«122»

فض:کتاب الروضة، بالأسانید الی أبی عبد اللّه علیه السلام إنّه قال: لمّا نزلت هذه الآیة:

الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ (الأنعام: 82) قال:

بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام، و لم یخلطوا بولایة فلان و فلان، فإنّه التلبّس بالظلم.

[بحار الأنوار: 36/ 114، عن الروضة من الکافی: 8 / 18].

«123»

شف:کشف الیقین، بإسناده عن أنس بن مالک قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: (الجنّة مشتاقة الی أربعة من أمّتی)، فهبت أن أسأله من هم؟، فأتیت أبا بکر فقلت له: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: (إنّ الجنّة تشتاق الی أربعة من أمّتی) فاسأله من هم؟، فقال:

أخاف أن لا أکون منهم فیعیرنی به بنو تیم، فأتیت عمر، فقلت له مثل ذلک، فقال: أخاف أن لا أکون منهم فیعیرنی به بنو عدیّ، فأتیت عثمان، فقلت له مثل ذلک، فقال: أخاف أن لا أکون منهم فیعیرنی به بنو أمیّة، فأتیت علیّا علیه السلام و هو فی ناضح له-، فقلت له إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: (إنّ الجنّة مشتاقة الی أربعة من أمّتی)، فأسأله من هم؟، فقال:

و اللّه لأسألنّه، فإن کنت منهم لأحمدنّ اللّه عزّ و جلّ و إن لم أکن منهم لأسألنّ اللّه أن یجعلنی منهم و أودّهم، و جئت معه الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فدخلنا علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و رأسه فی حجر دحیة الکلبی فلمّا رآه دحیة قام إلیه و سلّم علیه و قال: خذ برأس ابن عمّک یا أمیر المؤمنین فأنت أحقّ به [منّی ، فاستیقظ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و رأسه فی حجر علیّ علیه السلام، فقال له: یا أبا الحسن! ما جئتنا إلّا فی حاجة، قال: بأبی و أمّی یا رسول اللّه، دخلت و رأسک فی حجر دحیة الکلبیّ فقام إلیّ و سلّم علیّ، و قال: خذ برأس ابن عمّک إلیک فأنت أحقّ به منّی یا أمیر المؤمنین، فقال له النبیّ: فهل عرفته؟، فقال: هو دحیة الکلبی، فقال له:

ذاک جبرئیل، فقال له: بأبی و أمّی یا رسول اللّه؛ أعلمنی أنس أنّک قلت: إنّ الجنّة مشتاقة الی

ص: 626

«114»

ص : و سئل الصادق علیه السلام عن قوله تعالی : ( وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاَّنا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ) ( فصلت : ٢٩ ) ، قال : هما .. هما. [بحار الأنوار: 11/ 243- حدیث 35].

«115»

ص:قصص الأنبیاء، الصدوق، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: صلّی النبّی صلّی اللّه علیه و آله ذات لیلة ثمّ توجّه الی البقیع، فدعا أبا بکر و عمر و عثمان و علیّا فقال: امضوا حتّی تأتوا أصحاب الکهف و تقرؤهم منّی السلام، و تقدّم أنت یا أبا بکر فإنّک أسنّ القوم، ثمّ أنت یا عمر، ثمّ أنت یا عثمان، فإن أجابوا واحدا منکم و إلّا تقدّم أنت یا علیّ، کن آخرهم، ثمّ أمر الریح فحملتهم حتّی وضعتهم علی باب الکهف، فتقدّم أبو بکر فسلّم فلم یردّوا فتنحّی، فتقدّم عمر فسلّم فلم یردّوا علیه، و تقدّم عثمان و سلّم فلم یردّوا علیه، و تقدّم علیّ و قال: السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته، أهل الکهف الذین آمنوا بربّهم وزادهم هدی، و ربط علی قلوبهم، أنا رسول رسول اللّه إلیکم، فقالوا: مرحبا برسول اللّه و برسوله، و علیک السلام یا وصیّ رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته، قال: فکیف علمتم أنّی وصیّ النبیّ؟ فقالوا:

إنّه ضرب علی آذاننا ألّا نکلّم إلّا نبیّا أو وصیّ نبیّ، فکیف ترکت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ و کیف حشمه؟ و کیف حاله؟ .. و بالغوا فی السؤال، و قالوا: خبّر أصحابک هؤلاء أنّا لا نکلّم إلّا نبیّا أو وصیّ نبیّ، فقال لهم: أسمعتم ما یقولون؟ قالوا: نعم، قال: فاشهدوا.

[بحار الأنوار: 14/ 420- حدیث 2].

«116»

کتاب الاستدراک: بإسناده قال: إنّ المتوکّل قیل له: إنّ أبا الحسن یعنی علیّ ابن محمّد بن علیّ الرضا علیهم السلام یفسّر قول اللّه عزّ و جلّ: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ .. (الفرقان: 27) الآیتین فی الأول و الثانی، قال: فکیف الوجه فی أمره؟ قالوا: تجمع له الناس و تسأله بحضرتهم، فإن فسّرها بهذا کفاک الحاضرون أمره، و إن فسّرها بخلاف ذلک افتضح عند أصحابه، قال: فوجّه الی القضاة و بنی هاشم و الأولیاء و سئل علیه السلام، فقال:

هذان رجلان کنی عنهما، و منّ بالستر علیهما، أفیحبّ أمیر المؤمنین أن یکشف ما ستره اللّه؟

فقال: لا أحبّ.

[بحار الأنوار: 50/ 214- حدیث 26].

«117»

سن:محاسن، بإسناده عن جابر، قال: قال أبو جعفر علیه السلام: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما من مؤمن إلّا و قد خلص ودّی الی قلبه، و ما خلص ودّی الی قلب أحد إلّا و قد خلص ودّ علیّ الی قلبه، کذب یا علی من زعم أنّه یحبّنی و یبغضک، قال: فقال رجلان من المنافقین: لقد فتن رسول اللّه بهذا الغلام!، فأنزل اللّه تبارک و تعالی: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (القلم: 5- 6) وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ* وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ

ص: 624

أربعة من أمّتی، فمن هم؟، فأومأ إلیه بیده فقال: أنت و اللّه أوّلهم، أنت و اللّه أوّلهم ثلاثا-، فقال له: بأبی و أمّی فمن الثلاثة؟، فقال له: المقداد و سلمان و أبو ذرّ.

[بحار الأنوار: 40/ 11- 12 حدیث 26، عن الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 17- 18].

«124»

شف:کشف الیقین، من کتاب المعرفة تألیف عبّاد بن یعقوب الرواجنی، بإسناده قال: لمّا أن سیّر أبو ذرّ رضی اللّه عنه اجتمع هو و علیّ علیه السلام و المقداد بن الأسود، قال: أ لستم تشهدون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: أمّتی ترد علیّ الحوض علی خمس رایات: أوّلها رایة العجل فأقوم فآخذ بیده فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه، و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ماذا خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و مزّقناه و اضطهدنا الأصغر و ابتززناه حقّه؟ فأقول: اسلکوا ذات الشمال، فیصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة. ثمّ ترد علیّ رایة فرعون أمّتی فیهم أکثر الناس و هم المبهرجون؛ قلت: یا رسول اللّه! و ما المبهرجون؟ أبهرجوا الطریق؟، قال: لا و لکنّهم بهرجوا دینهم، و هم الذین یغضبون للدنیا و لها یرضون و لها یسخطون و لها ینصبون، فآخذ بید صاحبهم فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه، و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ما خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و مزّقناه و قاتلنا الأصغر و قتلناه، فأقول: اسلکوا طریق أصحابکم، فینصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة، ثم ترد علیّ رایة فلان و هو إمام خمسین ألفا من أمّتی، فأقوم فآخذ بیده فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ما خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و عصیناه و خذلنا الأصغر و خذلنا عنه، فأقول: اسلکوا سبیل أصحابکم، فینصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة. ثم یرد علیّ المخدج برایته و هو إمام سبعین ألفا من أمّتی، فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه، و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ماذا خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و عصیناه و قاتلنا الأصغر فقتلناه، فأقول: اسلکوا سبیل أصحابکم، فینصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة. ثمّ یرد علیّ أمیر المؤمنین و قائد الغرّ المحجّلین فأقوم فآخذ بیده فیبیضّ وجهه و وجوه أصحابه، فأقول: ماذا خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: اتّبعنا الأکبر و صدّقناه و وازرنا الأصغر و نصرناه و قتلنا معه، فأقول روّوا، فیشربون شربة لا یظمؤون بعدها أبدا، إمامهم کالشمس الطالعة، و وجوههم کالقمر لیلة البدر، أو کانوا کأضوأ نجم فی السماء؛ قال: ألستم تشهدون علی ذلک؟، قالوا: بلی، قال: و أنا علی ذلکم من الشاهدین.

ص: 627

(القلم: 9- 10)، قال: نزلت فیهما .. الی آخر الآیة.

[بحار الأنوار: 39/ 254- حدیث 26، عن المحاسن: 151]

«118»

سر:سرائر، من کتاب المسائل ... بإسناده عن أحمد بن محمد بن زیاد و موسی بن محمد ابن علیّ، قال: کتبت الی أبی الحسن علیه السلام أسأله عن الناصب هل أحتاج فی امتحانه الی أکثر من تقدیمه الجبت و الطاغوت و اعتقاد إمامتهما؟، فرجع الجواب: من کان علی هذا فهو ناصب.

[بحار الأنوار: 72/ 135- حدیث 18، عن مستطرفات السرائر: 68- حدیث 13، و فی الوسائل: 6 / 341- حدیث 14، و 19/ 100- حدیث 4].

«119»

نی:غیبة النعمانیّ، بإسناده عن جابر، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (البقرة: 165) قال: هم أولیاء فلان و فلان اتّخذوهم أئمّة دون الامام الذی جعله اللّه للناس إماما، و کذلک قال: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا (البقرة: 165- 167).

ثم قال أبو جعفر علیه السلام: هم و اللّه یا جابر أئمّة الظلم و أشیاعهم.

[بحار الأنوار: 23/ 359 حدیث 16، و جاء فی:

8 / 363- حدیث 41، عن تفسیر العیّاشی: 1/ 72- حدیث 142 باختلاف، و جاء فی تفسیر البرهان:

1 / 172، و تفسیر الصافی: 1/ 156، و إثبات الهداة:

1 / 262، و الاول عن غیبة النعمانی 64].

«120»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن سوادة بن علی، عن بعض رجاله، قال: قال أمیر المؤمنین علیه السلام للحارث الأعور و هو عنده-: هل تری ما أری؟، فقال: کیف أری ما تری و قد نوّر اللّه لک و أعطاک ما لم یعط أحدا؟. قال: هذا فلان الأول علی ترعة من ترع النار، یقول:

یا أبا الحسن! استغفرلی، لا غفر اللّه له. قال: فمکث هنیئة ثم قال: یا حارث! هل تری ما أری؟، فقال: کیف أری ما تری و قد نوّر اللّه لک و أعطاک ما لم یعط أحدا، قال: هذا فلان- الثانی علی ترعة من ترع النار یقول: یا أبا الحسن! استغفرلی، لا غفر اللّه له.

[بحار الأنوار: 40/ 185 حدیث 68، عن بصائر

ص: 625

[بحار الأنوار: 8/ 14 حدیث 19، عن الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السلام: 126 مجلس 129، و مثله فی صفحة: 150 و 167].

«125»

شف:کشف الیقین، بإسناده عن سلیمان بن هارون، عن أبی جعفر علیه السلام قال: لمّا سلّم علی علیّ علیه السلام بإمرة المؤمنین خرج الرجلان و هما یقولان: و اللّه لا نسلّم له ما قال أبدا.

[بحار الأنوار: 37/ 312- حدیث 45، عن الیقین: 93 باب 113].

«126»

شف:کشف الیقین، بإسناده عن أبی یعقوب رفعه الی أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ قال: لمّا رأی فلان و فلان منزلة علیّ علیه السلام یوم القیامة إذا رفع اللّه تعالی لواء الحمد الی محمّد صلّی اللّه علیه و آله یجیئه کلّ ملک مقرّب و کلّ نبیّ مرسل فدفعه الی علیّ سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ أی باسمه تسمّون: أمیر المؤمنین.

[بحار الأنوار: 37/ 302، حدیث 23].

«127»

قال العلّامة المجلسی: روی فی بعض مؤلّفات أصحابنا، بإسناده عن المفضّل ابن عمر فی حدیث، و جاء فیه: قال الصادق علیه السلام: یا مفضّل! لو تدبّر القرآن شیعتنا لما شکّوا فی فضلنا، أما سمعوا قوله عزّ و جلّ: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (القصص: 5 و 6)، و اللّه یا مفضّل! إنّ تنزیل هذه الآیة فی بنی إسرائیل و تأویلها فینا، و انّ فرعون و هامان: تیم وعدیّ.

[بحار الأنوار: 53/ 26 باب 25].

«128»

مل:کامل الزیارة، بإسناده عن عبد اللّه بن بکر الأرجانی قال: صحبت أبا عبد اللّه علیه السلام فی طریق مکّة من المدینة، فنزلنا منزلا یقال له: عسفان، ثم مررنا بجبل أسود عن یسار الطریق وحش، فقلت له: یابن رسول اللّه! ما أوحش هذا الجبل؟ ما رأیت فی الطریق مثل هذا، فقال لی: یابن بکر! أتدری أیّ جبل هذا؟، قلت: لا، قال: هذا جبل یقال له: الکمد، و هو علی واد من أودیة جهنّم، و فیه قتلة أبی الحسین علیه السلام استودعهم فیه تجری من تحتهم میاه جهنّم من الغسلین و الصدید و الحمیم و ما یخرج من جبّ الحوی، و ما یخرج من الفلق، و ما یخرج من آثام، و ما یخرج من طینة الخبال، و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی و من الحطمة، و ما یخرج من سقر، و ما یخرج من الحمیم، و ما یخرج من الهاویة، و ما یخرج من السعیر. [و فی نسخة أخری: و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی ، و ما مررت بهذا الجبل فی سفری

ص: 628

الدرجات: 124 (441، حدیث 11- الجزء التاسع)].

«121»

ثو:ثواب الأعمال، بإسناده عن ابن سدیر، عن رجل من أصحاب أبی عبد اللّه علیه السلام قال: سمعته یقول: إنّ أشدّ الناس عذابا یوم القیامة لسبعة نفر: أوّلهم ابن آدم الذی قتل أخاه، و نمرود الّذی حاجّ ابراهیم فی ربّه، و اثنان فی بنی إسرائیل هوّدا قومهم و نصّراهم، و فرعون الذی قال: أنا ربّکم الأعلی، و اثنان من هذه الأمّة أحدهما شرهما فی تابوت من قواریر تحت الفلق فی بحار من نار.

[بحار الأنوار: 8/ 313- حدیث 83، عن ثواب الأعمال: 207].

«122»

فض:کتاب الروضة، بالأسانید الی أبی عبد اللّه علیه السلام إنّه قال: لمّا نزلت هذه الآیة:

الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ (الأنعام: 82) قال:

بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام، و لم یخلطوا بولایة فلان و فلان، فإنّه التلبّس بالظلم.

[بحار الأنوار: 36/ 114، عن الروضة من الکافی: 8 / 18].

«123»

شف:کشف الیقین، بإسناده عن أنس بن مالک قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: (الجنّة مشتاقة الی أربعة من أمّتی)، فهبت أن أسأله من هم؟، فأتیت أبا بکر فقلت له: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: (إنّ الجنّة تشتاق الی أربعة من أمّتی) فاسأله من هم؟، فقال:

أخاف أن لا أکون منهم فیعیرنی به بنو تیم، فأتیت عمر، فقلت له مثل ذلک، فقال: أخاف أن لا أکون منهم فیعیرنی به بنو عدیّ، فأتیت عثمان، فقلت له مثل ذلک، فقال: أخاف أن لا أکون منهم فیعیرنی به بنو أمیّة، فأتیت علیّا علیه السلام و هو فی ناضح له-، فقلت له إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: (إنّ الجنّة مشتاقة الی أربعة من أمّتی)، فأسأله من هم؟، فقال:

و اللّه لأسألنّه، فإن کنت منهم لأحمدنّ اللّه عزّ و جلّ و إن لم أکن منهم لأسألنّ اللّه أن یجعلنی منهم و أودّهم، و جئت معه الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فدخلنا علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و رأسه فی حجر دحیة الکلبی فلمّا رآه دحیة قام إلیه و سلّم علیه و قال: خذ برأس ابن عمّک یا أمیر المؤمنین فأنت أحقّ به [منّی ، فاستیقظ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و رأسه فی حجر علیّ علیه السلام، فقال له: یا أبا الحسن! ما جئتنا إلّا فی حاجة، قال: بأبی و أمّی یا رسول اللّه، دخلت و رأسک فی حجر دحیة الکلبیّ فقام إلیّ و سلّم علیّ، و قال: خذ برأس ابن عمّک إلیک فأنت أحقّ به منّی یا أمیر المؤمنین، فقال له النبیّ: فهل عرفته؟، فقال: هو دحیة الکلبی، فقال له:

ذاک جبرئیل، فقال له: بأبی و أمّی یا رسول اللّه؛ أعلمنی أنس أنّک قلت: إنّ الجنّة مشتاقة الی

ص: 626

فوقفت به إلّا رأیتهما یستغیثان إلیّ، و إنّی لأنظر الی قتلة أبی فأقول لهما: هؤلاء إنّما فعلوا ما أسّستما: لم ترحمونا إذ ولیتم، و قتلتمونا و حرمتمونا، و ثبتم علی قتلنا [حقّنا] و استبددتم بالأمر دوننا، فلا رحم اللّه من یرحمکما، ذوقا و بال ما قدّمتما، و ما اللّه بظلّام للعبید، و أشدّهما تضرّعا و استکانة الثانی، فربّما وقفت علیهما لیتسلّی عنّی بعض ما فی قلبی، و ربّما طویت الجبل الذی هما فیه و هو جبل الکمد-. قال: قلت له: جعلت فداک! فإذا طویت الجبل فما تسمع؟، قال: أسمع أصواتهما ینادیان: عرّج علینا نکلّمک فإنّا نتوب، و أسمع من الجبل صارخا یصرخ بی: أجبهما و قل لهما: اخسؤوا فیها و لا تکلّمون، قال: قلت له: جعلت فداک! و من معهم؟، قال: کلّ فرعون عتا علی اللّه و حکی اللّه عنه فعاله، و کلّ من علّم العباد الکفر، قلت: من هم؟، قال: نحو بولس الذی علّم الیهود أنّ ید اللّه مغلولة، و نحو نسطور الذی علّم النصاری أنّ عیسی المسیح ابن اللّه، و قال لهم: هم ثلاثة، و نحو فرعون موسی الذی قال: أنا ربّکم الأعلی، و نحو نمرود الذی قال: قهرت أهل الأرض و قتلت من فی السماء و قاتل أمیر المؤمنین، و قاتل فاطمة و محسن، و قاتل الحسن و الحسین، فأمّا معاویة و عمر فما یطمعان فی الخلاص و معهم کلّ من نصب لنا العداوة و أعان علینا بلسانه و یده و ماله، ...

[بحار الأنوار: 25/ 372 حدیث 24، عن کامل الزیارات: 326- 327 باب 108- حدیث 2].

«129»

عیون المعجزات: عن محمّد بن الفضل، عن داود الرقّی، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: حدّثنی عن أعداء أمیر المؤمنین و أهل بیت النبوّة، فقال: الحدیث أحبّ إلیک أم المعاینة؟، قلت: المعاینة، فقال لأبی إبراهیم موسی علیه السلام: ائتنی بالقضیب، فمضی و أحضره إیّاه، فقال له: یا موسی! اضرب به الأرض و أرهم أعداء أمیر المؤمنین علیه السلام و أعداءنا، فضرب به الأرض ضربة فانشقّت الأرض عن بحر أسود، ثم ضرب البحر بالقضیب، فانفلق عن صخرة سوداء، فضرب الصخرة فانفتح منها باب، فإذا بالقوم جمیعا لا یحصون لکثرتهم وجوههم مسودّة و أعینهم زرق، کلّ واحد منهم مصفّد مشدود فی جانب من الصخرة، و هم ینادون یا محمّد! و الزبانیة تضرب وجوههم و یقولون لهم: کذبتم لیس محمّد لکم و لا أنتم له.

فقلت له: جعلت فداک! من هؤلاء؟، فقال: الجبت و الطاغوت و الرجس و اللعین ابن اللعین، و لم یزل یعدّدهم کلّهم من أوّلهم الی آخرهم حتی أتی علی أصحاب السقیفة، و أصحاب الفتنة، و بنی الأزرق، و الأوزاع، و بنی أمّیة جدّد اللّه علیهم العذاب بکرة و أصیلا.

ثمّ قال علیه السلام للصخرة: انطبقی علیهم الی الوقت المعلوم.

[بحار الأنوار: 48/ 84- حدیث 104 عن المصدر: 100].

ص: 629

أربعة من أمّتی، فمن هم؟، فأومأ إلیه بیده فقال: أنت و اللّه أوّلهم، أنت و اللّه أوّلهم ثلاثا-، فقال له: بأبی و أمّی فمن الثلاثة؟، فقال له: المقداد و سلمان و أبو ذرّ.

[بحار الأنوار: 40/ 11- 12 حدیث 26، عن الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 17- 18].

«124»

شف:کشف الیقین، من کتاب المعرفة تألیف عبّاد بن یعقوب الرواجنی، بإسناده قال: لمّا أن سیّر أبو ذرّ رضی اللّه عنه اجتمع هو و علیّ علیه السلام و المقداد بن الأسود، قال: أ لستم تشهدون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: أمّتی ترد علیّ الحوض علی خمس رایات: أوّلها رایة العجل فأقوم فآخذ بیده فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه، و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ماذا خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و مزّقناه و اضطهدنا الأصغر و ابتززناه حقّه؟ فأقول: اسلکوا ذات الشمال، فیصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة. ثمّ ترد علیّ رایة فرعون أمّتی فیهم أکثر الناس و هم المبهرجون؛ قلت: یا رسول اللّه! و ما المبهرجون؟ أبهرجوا الطریق؟، قال: لا و لکنّهم بهرجوا دینهم، و هم الذین یغضبون للدنیا و لها یرضون و لها یسخطون و لها ینصبون، فآخذ بید صاحبهم فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه، و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ما خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و مزّقناه و قاتلنا الأصغر و قتلناه، فأقول: اسلکوا طریق أصحابکم، فینصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة، ثم ترد علیّ رایة فلان و هو إمام خمسین ألفا من أمّتی، فأقوم فآخذ بیده فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ما خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و عصیناه و خذلنا الأصغر و خذلنا عنه، فأقول: اسلکوا سبیل أصحابکم، فینصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة. ثم یرد علیّ المخدج برایته و هو إمام سبعین ألفا من أمّتی، فإذا أخذت بیده اسودّ وجهه، و رجفت قدماه، و خفقت أحشاؤه، و من فعل ذلک تبعه، فأقول: ماذا خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: کذّبنا الأکبر و عصیناه و قاتلنا الأصغر فقتلناه، فأقول: اسلکوا سبیل أصحابکم، فینصرفون ظماء مظمئین مسودّة وجوههم لا یطعمون منه قطرة. ثمّ یرد علیّ أمیر المؤمنین و قائد الغرّ المحجّلین فأقوم فآخذ بیده فیبیضّ وجهه و وجوه أصحابه، فأقول: ماذا خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: اتّبعنا الأکبر و صدّقناه و وازرنا الأصغر و نصرناه و قتلنا معه، فأقول روّوا، فیشربون شربة لا یظمؤون بعدها أبدا، إمامهم کالشمس الطالعة، و وجوههم کالقمر لیلة البدر، أو کانوا کأضوأ نجم فی السماء؛ قال: ألستم تشهدون علی ذلک؟، قالوا: بلی، قال: و أنا علی ذلکم من الشاهدین.

ص: 627

«130»

تقریب المعارف، لأبی الصلاح الحلبی: بإسناده عن مولی لعلیّ بن الحسین علیهما السلام قال: کنت معه علیه السلام فی بعض خلواته، فقلت: إنّ لی علیک حقّا، أ لا تخبرنی عن هذین الرجلین؛ عن أبی بکر و عمر، فقال: کافران؛ کافر من أحبّهما.

و عن أبی حمزة الثمالی؛ أنّه سأل علیّ بن الحسین علیهما السلام عنهما، فقال: کافران؛ کافر من تولّاهما.

قال: و تناصر الخبر عن علیّ بن الحسین و محمّد بن علیّ و جعفر بن محمّد علیهم السلام من طرق مختلفة أنّهم قالوا: ثلاثة لا ینظر اللّه إلیهم یوم القیامة و لا یزکّیهم و لهم عذاب ألیم:

من زعم أنّه إمام و لیس بإمام، و من جحد إمامة إمام من اللّه، و من زعم أنّ لهما فی الاسلام نصیبا.

و من طرق أخر: إنّ للأوّلین، و من آخر: للأعرابیّین فی الاسلام نصیبا.

ثم قال رحمه اللّه: .. الی غیر ذلک من الروایات عمّن ذکرناه و عن أبنائهم علیهم السلام مقترنا بالمعلوم من دینهم لکلّ متأمّل حالهم أنّهم یرون فی المتقدّمین علی أمیر المؤمنین علیه السلام و من دان بدینهم أنّهم کفّار، و ذلک کاف عن إیراد روایة، و أورد أخبارا أخر أوردناها فی کتاب الفتن.

[بحار الأنوار: 72/ 137- 138- حدیث 25. و جاء فی البحار: 72/ 131 حدیث 2، عن الخصال: 1 / 52، و قریب منه فی البحار: 25/ 111 حدیث 4، عن تفسیر العیاشی: 1/ 178 حدیث 65. و أورده فی بحار الأنوار: 7/ 209. و جاء فی تفسیر البرهان: 7 / 209، و مثله حدیث 10 من البحار: 15/ 112- 123].

«131»

کتاب ما نزل فی أعداء آل محمّد، فی قوله: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ ..

رجل من بنی عدّی، و یعذّبه علیّ علیه السلام فیعضّ علی یدیه، و یقول العاضّ و هو رجل من بنی تمیم: یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً أی شیعیّا.

[بحار الأنوار: 35/ 60].

«132»

قال العلّامة المجلسی: روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أصابه خصاصة فجاء الی رجل من الأنصار فقال له: هل عندک من طعام؟، فقال: نعم یا رسول اللّه، و ذبح له عناقا و شواه، فلمّا أدناه منه تمنّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن یکون معه علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام، فجاء أبو بکر و عمر، ثم جاء

ص: 630

[بحار الأنوار: 8/ 14 حدیث 19، عن الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السلام: 126 مجلس 129، و مثله فی صفحة: 150 و 167].

«125»

شف:کشف الیقین، بإسناده عن سلیمان بن هارون، عن أبی جعفر علیه السلام قال: لمّا سلّم علی علیّ علیه السلام بإمرة المؤمنین خرج الرجلان و هما یقولان: و اللّه لا نسلّم له ما قال أبدا.

[بحار الأنوار: 37/ 312- حدیث 45، عن الیقین: 93 باب 113].

«126»

شف:کشف الیقین، بإسناده عن أبی یعقوب رفعه الی أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ قال: لمّا رأی فلان و فلان منزلة علیّ علیه السلام یوم القیامة إذا رفع اللّه تعالی لواء الحمد الی محمّد صلّی اللّه علیه و آله یجیئه کلّ ملک مقرّب و کلّ نبیّ مرسل فدفعه الی علیّ سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ أی باسمه تسمّون: أمیر المؤمنین.

[بحار الأنوار: 37/ 302، حدیث 23].

«127»

قال العلّامة المجلسی: روی فی بعض مؤلّفات أصحابنا، بإسناده عن المفضّل ابن عمر فی حدیث، و جاء فیه: قال الصادق علیه السلام: یا مفضّل! لو تدبّر القرآن شیعتنا لما شکّوا فی فضلنا، أما سمعوا قوله عزّ و جلّ: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (القصص: 5 و 6)، و اللّه یا مفضّل! إنّ تنزیل هذه الآیة فی بنی إسرائیل و تأویلها فینا، و انّ فرعون و هامان: تیم وعدیّ.

[بحار الأنوار: 53/ 26 باب 25].

«128»

مل:کامل الزیارة، بإسناده عن عبد اللّه بن بکر الأرجانی قال: صحبت أبا عبد اللّه علیه السلام فی طریق مکّة من المدینة، فنزلنا منزلا یقال له: عسفان، ثم مررنا بجبل أسود عن یسار الطریق وحش، فقلت له: یابن رسول اللّه! ما أوحش هذا الجبل؟ ما رأیت فی الطریق مثل هذا، فقال لی: یابن بکر! أتدری أیّ جبل هذا؟، قلت: لا، قال: هذا جبل یقال له: الکمد، و هو علی واد من أودیة جهنّم، و فیه قتلة أبی الحسین علیه السلام استودعهم فیه تجری من تحتهم میاه جهنّم من الغسلین و الصدید و الحمیم و ما یخرج من جبّ الحوی، و ما یخرج من الفلق، و ما یخرج من آثام، و ما یخرج من طینة الخبال، و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی و من الحطمة، و ما یخرج من سقر، و ما یخرج من الحمیم، و ما یخرج من الهاویة، و ما یخرج من السعیر. [و فی نسخة أخری: و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی ، و ما مررت بهذا الجبل فی سفری

ص: 628

علیّ علیه السلام بعدهما، فأنزل اللّه فی ذلک: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ و لا محدّث إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ؛ یعنی أبا بکر و عمر فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ (الحج: 52- 53)؛ یعنی لمّا جاء علیّ علیه السلام بعدهما ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ للنّاس؛ یعنی ینصر اللّه أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ قال: لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً یعنی فلانا و فلانا لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ یعنی الی الإمام المستقیم، ثمّ قال: وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ أی فی شکّ من أمیر المؤمنین حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ، قال: العقیم: الذی لا مثل له فی الأیّام، ثمّ قال: الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ* وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا قال: و لم یؤمنوا بولایة أمیر المؤمنین و الأئمّة علیهم السلام فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (الحج: 55- 57).

[بحار الأنوار: 17/ 86].

«133»

سلف دعاء صنمی قریش الذی هو دعاء رفیع الشأن عظیم المنزلة، رواه عبد اللّه ابن عباس، عن علیّ علیه السلام أنّه کان یقنت به، و قال: إنّ الداعی به کالرامی مع النبیّ (صلی الله علیه و آله) فی بدر و أحد و حنین بألف ألف سهم،

و قد جاء فی البحار أیضا-: 82/ 261 باب 55- حدیث 5، عن البلد الأمین: 551 (الحجریة) فضل ذکر قنوت الأئمّة علیهم السلام، و جنّة الأمان (مصباح الشیخ): 552- 555 الحجریة. و باب ثواب اللعن علی أعدائهم 27/ 218.

«134»

عن تفسیر أبی محمد العسکری علیه السلام: أنّه أرادت الفجرة لیلة العقبة قتل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و من بقی فی المدینة قتل علیّ علیه السلام، فلمّا تبعه و قصّ علیه بغضاءهم فقال: أ ما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی؟ ..

الخبر.

[بحار الأنوار: 44/ 34، عن تفسیر الامام العسکری علیه السلام: 380].

أقول: و یحسن بنا أن نلحق هنا حدیث الصحیفة و قصّة العقبة، و قد أشار لها العلّامة المجلسی طاب ثراه فی بحاره: 28/ 97، حدیث 3 نقلا عن إرشاد القلوب، و بحار الأنوار: 37 / 119- حدیث 8، و قد خلط بینهما، و ندرج بعض الروایات هنا عنهما، و عن قصص الأنبیاء بإسناده عن موسی بن بکر کما فی البحار: 21/ 233- حدیث 10 و حدیث 11 عن الخرائج، و عن دلائل النبوة للبیهقی فی 21/ 247 من البحار، و فی کتاب أبان بن عثمان، قال الأعشی: و کانوا اثنی عشر، سبعة من قریش کما فی البحار: 21/ 248- و حاصل القصّة فی البحار: 37/ 116 و 135 و 154 و لاحظ الحدیث الآتی ...

«135»

ل:خصال، بإسناده عن حذیفة بن الیمان أنّه قال: الذین نفروا برسول اللّه ناقته فی

ص: 631

فوقفت به إلّا رأیتهما یستغیثان إلیّ، و إنّی لأنظر الی قتلة أبی فأقول لهما: هؤلاء إنّما فعلوا ما أسّستما: لم ترحمونا إذ ولیتم، و قتلتمونا و حرمتمونا، و ثبتم علی قتلنا [حقّنا] و استبددتم بالأمر دوننا، فلا رحم اللّه من یرحمکما، ذوقا و بال ما قدّمتما، و ما اللّه بظلّام للعبید، و أشدّهما تضرّعا و استکانة الثانی، فربّما وقفت علیهما لیتسلّی عنّی بعض ما فی قلبی، و ربّما طویت الجبل الذی هما فیه و هو جبل الکمد-. قال: قلت له: جعلت فداک! فإذا طویت الجبل فما تسمع؟، قال: أسمع أصواتهما ینادیان: عرّج علینا نکلّمک فإنّا نتوب، و أسمع من الجبل صارخا یصرخ بی: أجبهما و قل لهما: اخسؤوا فیها و لا تکلّمون، قال: قلت له: جعلت فداک! و من معهم؟، قال: کلّ فرعون عتا علی اللّه و حکی اللّه عنه فعاله، و کلّ من علّم العباد الکفر، قلت: من هم؟، قال: نحو بولس الذی علّم الیهود أنّ ید اللّه مغلولة، و نحو نسطور الذی علّم النصاری أنّ عیسی المسیح ابن اللّه، و قال لهم: هم ثلاثة، و نحو فرعون موسی الذی قال: أنا ربّکم الأعلی، و نحو نمرود الذی قال: قهرت أهل الأرض و قتلت من فی السماء و قاتل أمیر المؤمنین، و قاتل فاطمة و محسن، و قاتل الحسن و الحسین، فأمّا معاویة و عمر فما یطمعان فی الخلاص و معهم کلّ من نصب لنا العداوة و أعان علینا بلسانه و یده و ماله، ...

[بحار الأنوار: 25/ 372 حدیث 24، عن کامل الزیارات: 326- 327 باب 108- حدیث 2].

«129»

عیون المعجزات: عن محمّد بن الفضل، عن داود الرقّی، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: حدّثنی عن أعداء أمیر المؤمنین و أهل بیت النبوّة، فقال: الحدیث أحبّ إلیک أم المعاینة؟، قلت: المعاینة، فقال لأبی إبراهیم موسی علیه السلام: ائتنی بالقضیب، فمضی و أحضره إیّاه، فقال له: یا موسی! اضرب به الأرض و أرهم أعداء أمیر المؤمنین علیه السلام و أعداءنا، فضرب به الأرض ضربة فانشقّت الأرض عن بحر أسود، ثم ضرب البحر بالقضیب، فانفلق عن صخرة سوداء، فضرب الصخرة فانفتح منها باب، فإذا بالقوم جمیعا لا یحصون لکثرتهم وجوههم مسودّة و أعینهم زرق، کلّ واحد منهم مصفّد مشدود فی جانب من الصخرة، و هم ینادون یا محمّد! و الزبانیة تضرب وجوههم و یقولون لهم: کذبتم لیس محمّد لکم و لا أنتم له.

فقلت له: جعلت فداک! من هؤلاء؟، فقال: الجبت و الطاغوت و الرجس و اللعین ابن اللعین، و لم یزل یعدّدهم کلّهم من أوّلهم الی آخرهم حتی أتی علی أصحاب السقیفة، و أصحاب الفتنة، و بنی الأزرق، و الأوزاع، و بنی أمّیة جدّد اللّه علیهم العذاب بکرة و أصیلا.

ثمّ قال علیه السلام للصخرة: انطبقی علیهم الی الوقت المعلوم.

[بحار الأنوار: 48/ 84- حدیث 104 عن المصدر: 100].

ص: 629

منصرفه من تبوک أربعة عشر: أبو الشرور، و أبو الدواهی، و أبو المعازف و أبوه، و طلحة، و سعد ابن أبی وقّاص، و أبو عبیدة، و أبو الأعور، و المغیرة، و سالم مولی أبی حذیفة، و خالد بن الولید، و عمرو بن العاص، و أبو موسی الأشعری، و عبد الرحمن بن عوف، و هم الذین أنزل اللّه عزّ و جلّ فیهم: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا ...

قال العلّامة المجلسی بعد ذلک:

بیان

أبو الشرور و أبو الدواهی و أبو المعازف: أبو بکر و عمر و عثمان، فیکون المراد بالأب الوالد المجازیّ، أو لأنّه کان ولد زنا، أو المراد بأبی المعازف: معاویة،: أبو سفیان، و لعلّه أظهر، و یؤیده الخبر السابق.

[بحار الأنوار: 21/ 222- 223 حدیث 5، عن الخصال: 2/ 91].

«136»

کا:کافی، بإسناده عن الحارث بن حصیرة الأسدی، عن أبی جعفر علیه السلام قال: کنت دخلت مع أبی الکعبة، فصلّی علی الرخامة الحمراء بین العمودین، فقال: فی هذا الموضع تعاقد القوم إن مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن لا یردّوا هذا الأمر فی أحد من أهل بیته أبدا، قال: قلت: و من کان؟، قال: الأول و الثانی و أبو عبیدة بن الجرّاح و سالم بن الحبیبة.

[بحار الأنوار: 28/ 85- حدیث 1، عن الکافی: 4 / 545، و مثله فی الکافی: 8/ 334].

«137»

عن تفسیر القمی فی حدیث طویل: فاستفهمه عمر من بین أصحابه، فقال:

یا رسول اللّه! هذا من اللّه أو من رسوله؟، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: نعم من اللّه و من رسوله، إنّه أمیر المؤمنین، و إمام المتّقین، و قائد الغرّ المحجّلین، یقعده اللّه یوم القیامة علی الصراط فیدخل أولیاءه الجنّة و أعداءه النار، فقال أصحابه الذین ارتدّوا بعده: قد قال محمّد صلّی اللّه علیه و آله فی مسجد الخیف ما قال، و قال ههنا ما قال، و إن رجع الی المدینة یأخذنا بالبیعة له، فاجتمعوا أربعة عشر نفرا و تآمروا علی قتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قعدوا له فی العقبة، و هی عقبة أرشی بین الجحفة و الأبواء، فقعدوا سبعة عن یمین العقبة و سبعة عن یسارها لینفروا ناقة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا جنّ اللیل تقدّم رسول اللّه فی تلک اللیلة العسکر، فأقبل ینعس علی ناقته، فلمّا دنا من العقبة ناداه جبرئیل: یا محمّد! إنّ فلانا و فلانا و فلانا قد قعدوا لک، فنظر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فقال: من هذا خلفی؟، فقال حذیفة بن الیمان: أنا حذیفة بن الیمان یا رسول اللّه، قال: سمعت ما سمعت؟، قال: بلی، قال: فاکتم، ثمّ دنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله منهم فناداهم بأسمائهم، فلمّا سمعوا نداء رسول اللّه فرّوا و دخلوا فی غمار الناس، و قد کانوا عقلوا رواحلهم فترکوها، و لحق الناس برسول

ص: 632

«130»

تقریب المعارف، لأبی الصلاح الحلبی: بإسناده عن مولی لعلیّ بن الحسین علیهما السلام قال: کنت معه علیه السلام فی بعض خلواته، فقلت: إنّ لی علیک حقّا، أ لا تخبرنی عن هذین الرجلین؛ عن أبی بکر و عمر، فقال: کافران؛ کافر من أحبّهما.

و عن أبی حمزة الثمالی؛ أنّه سأل علیّ بن الحسین علیهما السلام عنهما، فقال: کافران؛ کافر من تولّاهما.

قال: و تناصر الخبر عن علیّ بن الحسین و محمّد بن علیّ و جعفر بن محمّد علیهم السلام من طرق مختلفة أنّهم قالوا: ثلاثة لا ینظر اللّه إلیهم یوم القیامة و لا یزکّیهم و لهم عذاب ألیم:

من زعم أنّه إمام و لیس بإمام، و من جحد إمامة إمام من اللّه، و من زعم أنّ لهما فی الاسلام نصیبا.

و من طرق أخر: إنّ للأوّلین، و من آخر: للأعرابیّین فی الاسلام نصیبا.

ثم قال رحمه اللّه: .. الی غیر ذلک من الروایات عمّن ذکرناه و عن أبنائهم علیهم السلام مقترنا بالمعلوم من دینهم لکلّ متأمّل حالهم أنّهم یرون فی المتقدّمین علی أمیر المؤمنین علیه السلام و من دان بدینهم أنّهم کفّار، و ذلک کاف عن إیراد روایة، و أورد أخبارا أخر أوردناها فی کتاب الفتن.

[بحار الأنوار: 72/ 137- 138- حدیث 25. و جاء فی البحار: 72/ 131 حدیث 2، عن الخصال: 1 / 52، و قریب منه فی البحار: 25/ 111 حدیث 4، عن تفسیر العیاشی: 1/ 178 حدیث 65. و أورده فی بحار الأنوار: 7/ 209. و جاء فی تفسیر البرهان: 7 / 209، و مثله حدیث 10 من البحار: 15/ 112- 123].

«131»

کتاب ما نزل فی أعداء آل محمّد، فی قوله: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ ..

رجل من بنی عدّی، و یعذّبه علیّ علیه السلام فیعضّ علی یدیه، و یقول العاضّ و هو رجل من بنی تمیم: یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً أی شیعیّا.

[بحار الأنوار: 35/ 60].

«132»

قال العلّامة المجلسی: روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أصابه خصاصة فجاء الی رجل من الأنصار فقال له: هل عندک من طعام؟، فقال: نعم یا رسول اللّه، و ذبح له عناقا و شواه، فلمّا أدناه منه تمنّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن یکون معه علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام، فجاء أبو بکر و عمر، ثم جاء

ص: 630

اللّه صلّی اللّه علیه و آله و طلبوهم، و انتهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی رواحلهم فعرفها، فلمّا نزل قال: ما بال أقوام تحالفوا فی الکعبة إن أمات اللّه محمّدا أو قتله أن لا یردّوا هذا الأمر فی أهل بیته أبدا؟، فجاؤوا الی رسول اللّه فحلفوا أنّهم لم یقولوا من ذلک شیئا، و لم یریدوه، و لم یهمّوا بشی ء من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فأنزل اللّه: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا من قتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ (التوبة: 74)، فرجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی المدینة و بقی بها المحرّم و النصف من صفر لا یشتکی شیئا، ثمّ ابتدأ به الوجع الذی توفّی فیه صلّی اللّه علیه و آله.

[بحار الأنوار: 37/ 115- 116 ذیل حدیث 6، عن تفسیر القمی: 159- 162 (1/ 174- 175)].

«138»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ، قال: نزلت فی الذین تحالفوا فی الکعبة أن لا یردّوا هذا الأمر فی بنی هاشم، فهی کلمة الکفر، ثم قعدوا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی العقبة، و همّوا بقتله و هو قوله: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا ... (التوبة: 74).

قوله: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ قال علی بن ابراهیم: إنّها نزلت لمّا رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی المدینة و مرض عبد اللّه ابن أبیّ، و کان ابنه عبد اللّه بن عبد اللّه مؤمنا ... فدخل الیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و المنافقون عنده، فقال ابنه عبد اللّه بن عبد اللّه: یا رسول اللّه! استغفر اللّه له، فاستغفر له، فقال عمر: أ لم ینهک اللّه یا رسول اللّه أن تصلّی علیهم؟ أو تستغفر لهم؟، فأعرض عنه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أعاد علیه، فقال له: ویلک! إنّی خیّرت فاخترت، إنّ اللّه یقول:

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (البقرة: 74- 80)، فلمّا مات عبد اللّه جاء ابنه ... فحضر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قام علی قبره، فقال له عمر: یا رسول اللّه! أ لم ینهک اللّه أن تصلّی علی أحد منهم مات أبدا و أن تقوم علی قبره؟، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ویلک! و هل تدری ما قلت؟ إنّما قلت: اللّهمّ احش قبره نارا، و جوفه نارا، و أصله النار، فبدا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ما لم یکن یحب.

[بحار الأنوار: 22/ 96- 97 حدیث 49، عن تفسیر علی بن ابراهیم القمی: 277 (1/ 301)، و صدر

ص: 633

علیّ علیه السلام بعدهما، فأنزل اللّه فی ذلک: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ و لا محدّث إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ؛ یعنی أبا بکر و عمر فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ (الحج: 52- 53)؛ یعنی لمّا جاء علیّ علیه السلام بعدهما ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ للنّاس؛ یعنی ینصر اللّه أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ قال: لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً یعنی فلانا و فلانا لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ یعنی الی الإمام المستقیم، ثمّ قال: وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ أی فی شکّ من أمیر المؤمنین حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ، قال: العقیم: الذی لا مثل له فی الأیّام، ثمّ قال: الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ* وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا قال: و لم یؤمنوا بولایة أمیر المؤمنین و الأئمّة علیهم السلام فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (الحج: 55- 57).

[بحار الأنوار: 17/ 86].

«133»

سلف دعاء صنمی قریش الذی هو دعاء رفیع الشأن عظیم المنزلة، رواه عبد اللّه ابن عباس، عن علیّ علیه السلام أنّه کان یقنت به، و قال: إنّ الداعی به کالرامی مع النبیّ (صلی الله علیه و آله) فی بدر و أحد و حنین بألف ألف سهم،

و قد جاء فی البحار أیضا-: 82/ 261 باب 55- حدیث 5، عن البلد الأمین: 551 (الحجریة) فضل ذکر قنوت الأئمّة علیهم السلام، و جنّة الأمان (مصباح الشیخ): 552- 555 الحجریة. و باب ثواب اللعن علی أعدائهم 27/ 218.

«134»

عن تفسیر أبی محمد العسکری علیه السلام: أنّه أرادت الفجرة لیلة العقبة قتل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و من بقی فی المدینة قتل علیّ علیه السلام، فلمّا تبعه و قصّ علیه بغضاءهم فقال: أ ما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی؟ ..

الخبر.

[بحار الأنوار: 44/ 34، عن تفسیر الامام العسکری علیه السلام: 380].

أقول: و یحسن بنا أن نلحق هنا حدیث الصحیفة و قصّة العقبة، و قد أشار لها العلّامة المجلسی طاب ثراه فی بحاره: 28/ 97، حدیث 3 نقلا عن إرشاد القلوب، و بحار الأنوار: 37 / 119- حدیث 8، و قد خلط بینهما، و ندرج بعض الروایات هنا عنهما، و عن قصص الأنبیاء بإسناده عن موسی بن بکر کما فی البحار: 21/ 233- حدیث 10 و حدیث 11 عن الخرائج، و عن دلائل النبوة للبیهقی فی 21/ 247 من البحار، و فی کتاب أبان بن عثمان، قال الأعشی: و کانوا اثنی عشر، سبعة من قریش کما فی البحار: 21/ 248- و حاصل القصّة فی البحار: 37/ 116 و 135 و 154 و لاحظ الحدیث الآتی ...

«135»

ل:خصال، بإسناده عن حذیفة بن الیمان أنّه قال: الذین نفروا برسول اللّه ناقته فی

ص: 631

الحدیث فی البحار: 17/ 205].

«139»

الصراط المستقیم: قال: و یعضده ما أسنده سلیم الی معاذ بن جبل أنّه عند وفاته دعا علی نفسه بالویل و الثبور، فقیل له: لم ذاک؟ قال: لموالاتی عتیقا و عمر علی أن أزوی خلافة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن علیّ علیه السلام، و روی مثل ذلک عن ابن عمر أنّ أباه قاله عند وفاته و کذا أبو بکر، و قال: هذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و معه علیّ بیده الصحیفة التی تعاهدنا علیها فی الکعبة و هو یقول: و قد وفیت بها و تظاهرت علی ولیّ اللّه أنت و أصحابک، فأبشر بالنار فی أسفل السافلین، ثمّ لعن ابن صهّاک، و قال: هو الّذی صدّنی عن الذّکر بعد إذ جاءنی.

قال العباس بن الحارث: لمّا تعاقدوا علیها نزلت: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ، و قد ذکرها أبو إسحاق فی کتابه و ابن حنبل فی مسنده، و الحافظ فی حلیته، و الزمخشریّ فی فائقه، و نزل: وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً (النمل: 50).

و عن الصادق علیه السلام: نزلت: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (الزخرف: 79).

و لقد وبّخهما النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لمّا نزلت، فأنکرا، فنزلت: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ.

و رووا أنّ عمر أودعها أبا عبیدة، فقال له النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: أصبحت أمین هذه الأمّة، و روته العامّة أیضا.

و قال عمر عند موته: لیتنی خرجت من الدنیا کفافا لا علیّ و لا لی، فقال ابنه: تقول هذا؟، فقال: دعنی؛ نحن أعلم بما صنعنا أنا و صاحبی و أبو عبیدة و معاذ.

و کان أبیّ یصیح فی المسجد: ألا هلک أهل العقدة؛ فیسأل عنهم، فیقول: ما ذکرناه، ثمّ قال: لئن عشت الی الجمعة لأبیننّ للناس أمرهم، فمات قبلها.

[بحار الأنوار: 28/ 122- 123 حدیث 5، عن الصراط المستقیم: 3/ 151- 152 بتلخیص، و قد مرّ مقال أبیّ بن کعب فی بحار الأنوار: 28/ 34 و 118].

«140»

کا:کافی، بإسناده عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ:

ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (المجادلة: 7)، قال: نزلت هذه الآیة فی فلان و فلان، و أبی عبیدة بن الجرّاح، و عبد الرحمن بن عوف، و سالم مولی أبی حذیفة، و المغیرة بن شعبة، حیث کتبوا الکتاب بینهم، و تعاهدوا و توافقوا: لئن مضی محمّد صلّی اللّه علیه و آله لا تکون الخلافة فی بنی هاشم و لا النبوّة أبدا،

ص: 634

منصرفه من تبوک أربعة عشر: أبو الشرور، و أبو الدواهی، و أبو المعازف و أبوه، و طلحة، و سعد ابن أبی وقّاص، و أبو عبیدة، و أبو الأعور، و المغیرة، و سالم مولی أبی حذیفة، و خالد بن الولید، و عمرو بن العاص، و أبو موسی الأشعری، و عبد الرحمن بن عوف، و هم الذین أنزل اللّه عزّ و جلّ فیهم: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا ...

قال العلّامة المجلسی بعد ذلک:

بیان

أبو الشرور و أبو الدواهی و أبو المعازف: أبو بکر و عمر و عثمان، فیکون المراد بالأب الوالد المجازیّ، أو لأنّه کان ولد زنا، أو المراد بأبی المعازف: معاویة،: أبو سفیان، و لعلّه أظهر، و یؤیده الخبر السابق.

[بحار الأنوار: 21/ 222- 223 حدیث 5، عن الخصال: 2/ 91].

«136»

کا:کافی، بإسناده عن الحارث بن حصیرة الأسدی، عن أبی جعفر علیه السلام قال: کنت دخلت مع أبی الکعبة، فصلّی علی الرخامة الحمراء بین العمودین، فقال: فی هذا الموضع تعاقد القوم إن مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن لا یردّوا هذا الأمر فی أحد من أهل بیته أبدا، قال: قلت: و من کان؟، قال: الأول و الثانی و أبو عبیدة بن الجرّاح و سالم بن الحبیبة.

[بحار الأنوار: 28/ 85- حدیث 1، عن الکافی: 4 / 545، و مثله فی الکافی: 8/ 334].

«137»

عن تفسیر القمی فی حدیث طویل: فاستفهمه عمر من بین أصحابه، فقال:

یا رسول اللّه! هذا من اللّه أو من رسوله؟، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: نعم من اللّه و من رسوله، إنّه أمیر المؤمنین، و إمام المتّقین، و قائد الغرّ المحجّلین، یقعده اللّه یوم القیامة علی الصراط فیدخل أولیاءه الجنّة و أعداءه النار، فقال أصحابه الذین ارتدّوا بعده: قد قال محمّد صلّی اللّه علیه و آله فی مسجد الخیف ما قال، و قال ههنا ما قال، و إن رجع الی المدینة یأخذنا بالبیعة له، فاجتمعوا أربعة عشر نفرا و تآمروا علی قتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قعدوا له فی العقبة، و هی عقبة أرشی بین الجحفة و الأبواء، فقعدوا سبعة عن یمین العقبة و سبعة عن یسارها لینفروا ناقة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا جنّ اللیل تقدّم رسول اللّه فی تلک اللیلة العسکر، فأقبل ینعس علی ناقته، فلمّا دنا من العقبة ناداه جبرئیل: یا محمّد! إنّ فلانا و فلانا و فلانا قد قعدوا لک، فنظر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فقال: من هذا خلفی؟، فقال حذیفة بن الیمان: أنا حذیفة بن الیمان یا رسول اللّه، قال: سمعت ما سمعت؟، قال: بلی، قال: فاکتم، ثمّ دنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله منهم فناداهم بأسمائهم، فلمّا سمعوا نداء رسول اللّه فرّوا و دخلوا فی غمار الناس، و قد کانوا عقلوا رواحلهم فترکوها، و لحق الناس برسول

ص: 632

فأنزل اللّه عزّ و جلّ فیهم هذه الآیة.

قال: قلت: قوله عزّ و جلّ: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (الزخرف: 79- 80)، قال: و هاتان الآیتان نزلتا فیهم ذلک الیوم، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: لعلّک تری أنّه کان یوم یشبه یوم کتب الکتاب إلّا یوم قتل الحسین علیه السلام، و هکذا کان فی سابق علم اللّه عزّ و جلّ الذی أعلمه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن إذا کتب الکتاب قتل الحسین علیه السلام و خرج الملک من بنی هاشم فقد کان ذلک کله،

الحدیث.

[بحار الأنوار: 28/ 123 حدیث 6، عن روضة الکافی: 8/ 179، و بحار الأنوار 24/ 364 حدیث 92].

«141»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن سلیمان بن خالد، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ (المجادلة: 7)، قال: الثانی، قوله: ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ (المجادلة: 10)، قال: فلان و فلان، و أبو [ابن فلان أمینهم حین اجتمعوا و دخلوا الکعبة فکتبوا بینهم کتابا إن مات محمّد أن لا یرجع الأمر فیهم أبدا.

[بحار الأنوار: 28/ 85 حدیث 2، عن تفسیر القمی: 669 / (2/ 356)].

«142»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً، قال: إذا کان یوم القیامة جمع اللّه الذین غصبوا آل محمّد حقّهم فیعرض علیهم أعمالهم فیحلفون له أنّهم لم یعملوا منها شیئا کما حلفوا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی الدنیا حین حلفوا أن لا یردّوا الولایة فی بنی هاشم، و حین همّوا بقتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی العقبة، فلمّا أطلع اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و أخبرهم حلفوا له أنّهم لم یقولوا ذلک و لم یهمّوا به، فأنزل اللّه علی رسوله: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ (التوبة: 74)، قال: اذا عرض اللّه ذلک علیهم فی القیامة ینکرونه و یحلفون کما حلفوا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

[بحار الأنوار: 7/ 209- حدیث 102، عن تفسیر القمی: 671 (2/ 358)].

«143»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن جعفر بن محمد علیهما السلام قال: لمّا أقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمیر المؤمنین علیّا یوم غدیر خمّ کان بحذائه سبعة نفر من المنافقین، منهم أبو بکر و عمر و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقّاص و أبو عبیدة و سالم مولی أبی حذیفة و المغیرة بن

ص: 635

اللّه صلّی اللّه علیه و آله و طلبوهم، و انتهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی رواحلهم فعرفها، فلمّا نزل قال: ما بال أقوام تحالفوا فی الکعبة إن أمات اللّه محمّدا أو قتله أن لا یردّوا هذا الأمر فی أهل بیته أبدا؟، فجاؤوا الی رسول اللّه فحلفوا أنّهم لم یقولوا من ذلک شیئا، و لم یریدوه، و لم یهمّوا بشی ء من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فأنزل اللّه: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا من قتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ (التوبة: 74)، فرجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی المدینة و بقی بها المحرّم و النصف من صفر لا یشتکی شیئا، ثمّ ابتدأ به الوجع الذی توفّی فیه صلّی اللّه علیه و آله.

[بحار الأنوار: 37/ 115- 116 ذیل حدیث 6، عن تفسیر القمی: 159- 162 (1/ 174- 175)].

«138»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ، قال: نزلت فی الذین تحالفوا فی الکعبة أن لا یردّوا هذا الأمر فی بنی هاشم، فهی کلمة الکفر، ثم قعدوا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی العقبة، و همّوا بقتله و هو قوله: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا ... (التوبة: 74).

قوله: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ قال علی بن ابراهیم: إنّها نزلت لمّا رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی المدینة و مرض عبد اللّه ابن أبیّ، و کان ابنه عبد اللّه بن عبد اللّه مؤمنا ... فدخل الیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و المنافقون عنده، فقال ابنه عبد اللّه بن عبد اللّه: یا رسول اللّه! استغفر اللّه له، فاستغفر له، فقال عمر: أ لم ینهک اللّه یا رسول اللّه أن تصلّی علیهم؟ أو تستغفر لهم؟، فأعرض عنه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أعاد علیه، فقال له: ویلک! إنّی خیّرت فاخترت، إنّ اللّه یقول:

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (البقرة: 74- 80)، فلمّا مات عبد اللّه جاء ابنه ... فحضر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قام علی قبره، فقال له عمر: یا رسول اللّه! أ لم ینهک اللّه أن تصلّی علی أحد منهم مات أبدا و أن تقوم علی قبره؟، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ویلک! و هل تدری ما قلت؟ إنّما قلت: اللّهمّ احش قبره نارا، و جوفه نارا، و أصله النار، فبدا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ما لم یکن یحب.

[بحار الأنوار: 22/ 96- 97 حدیث 49، عن تفسیر علی بن ابراهیم القمی: 277 (1/ 301)، و صدر

ص: 633

شعبة، قال عمر: أما ترون عینیه کأنّهما عینا مجنون؟! یعنی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله! الساعة یقوم و یقول: قال لی ربّی، فلمّا قام قال: أیّها الناس من أولی بکم من أنفسکم؟، قالوا: اللّه و رسوله، قال: اللّهمّ فاشهد، ثم قال: ألا من کنت مولاه فعلیّ مولاه، و سلّموا علیه بإمرة المؤمنین، فأنزل جبرئیل علیه السلام و أعلم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بمقالة القوم، فدعاهم فسألهم، فأنکروا و حلفوا، فأنزل اللّه: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا ... (التوبة: 74).

[بحار الأنوار: 37/ 119- حدیث 8، عن تفسیر القمی: 277 (1/ 301)].

«144»

مجمع البیان: لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ ... (التوبة: 48)، و قیل: أراد بالفتنة الفتک بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی غزوة تبوک لیلة العقبة، و کانوا اثنی عشر رجلا من المنافقین وقفوا علی الثنیة لیفتکوا بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله، عن ابن جبیر و ابن جریح.

[بحار الأنوار: 21/ 193، عن مجمع البیان: 5/ 36].

و قال رحمه اللّه فی قوله تعالی: یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ قیل: نزلت فی اثنی عشر رجلا وقفوا علی العقبة لیفتکوا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عند رجوعه من تبوک [و ذکر فیه اخبار جبرئیل عن نیّتهم الفاسدة و أمره بإرسال من یضرب وجوه رواحلهم، و کان عمّار و حذیفة معه، فقال لحذیفة: اضرب وجوه رواحلهم، و سئل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عن حذیفة أنّه عرف من القوم؟ فقال: لم أعرف منهم أحدا، فعدّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کلّهم.

[بحار الأنوار: 21/ 196- ملخّصا].

قوله تعالی: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا (التوبة: 74) فیه أقوال؛ أحدها: أنّهم همّوا بقتل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لیلة العقبة و التنفیر بناقته.

[بحار الأنوار: 21/ 198.

و تفصیل الواقعة جاء فی الاحتجاج: 2/ 33، و تفسیر الامام الحسن العسکری علیه السلام، و أورده فی بحار الأنوار: 21/ 223- 232، حدیث 6].

«145»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، عن الباقر علیه السلام: فی قوله تعالی: کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ إذا عاینوا عند الموت ما أعدّ لهم من العذاب الألیم، و هم أصحاب الصحیفة التی کتبوا علی مخالفة علیّ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 167).

و عنه علیه السلام فی قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً (آل عمران: 118) أعلمهم بما فی قلوبهم، و هم أصحاب الصحیفة.

[بحار الأنوار: 28/ 116 حدیث 4، عن المناقب:

ص: 636

الحدیث فی البحار: 17/ 205].

«139»

الصراط المستقیم: قال: و یعضده ما أسنده سلیم الی معاذ بن جبل أنّه عند وفاته دعا علی نفسه بالویل و الثبور، فقیل له: لم ذاک؟ قال: لموالاتی عتیقا و عمر علی أن أزوی خلافة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن علیّ علیه السلام، و روی مثل ذلک عن ابن عمر أنّ أباه قاله عند وفاته و کذا أبو بکر، و قال: هذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و معه علیّ بیده الصحیفة التی تعاهدنا علیها فی الکعبة و هو یقول: و قد وفیت بها و تظاهرت علی ولیّ اللّه أنت و أصحابک، فأبشر بالنار فی أسفل السافلین، ثمّ لعن ابن صهّاک، و قال: هو الّذی صدّنی عن الذّکر بعد إذ جاءنی.

قال العباس بن الحارث: لمّا تعاقدوا علیها نزلت: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ، و قد ذکرها أبو إسحاق فی کتابه و ابن حنبل فی مسنده، و الحافظ فی حلیته، و الزمخشریّ فی فائقه، و نزل: وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً (النمل: 50).

و عن الصادق علیه السلام: نزلت: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (الزخرف: 79).

و لقد وبّخهما النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لمّا نزلت، فأنکرا، فنزلت: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ.

و رووا أنّ عمر أودعها أبا عبیدة، فقال له النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: أصبحت أمین هذه الأمّة، و روته العامّة أیضا.

و قال عمر عند موته: لیتنی خرجت من الدنیا کفافا لا علیّ و لا لی، فقال ابنه: تقول هذا؟، فقال: دعنی؛ نحن أعلم بما صنعنا أنا و صاحبی و أبو عبیدة و معاذ.

و کان أبیّ یصیح فی المسجد: ألا هلک أهل العقدة؛ فیسأل عنهم، فیقول: ما ذکرناه، ثمّ قال: لئن عشت الی الجمعة لأبیننّ للناس أمرهم، فمات قبلها.

[بحار الأنوار: 28/ 122- 123 حدیث 5، عن الصراط المستقیم: 3/ 151- 152 بتلخیص، و قد مرّ مقال أبیّ بن کعب فی بحار الأنوار: 28/ 34 و 118].

«140»

کا:کافی، بإسناده عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ:

ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (المجادلة: 7)، قال: نزلت هذه الآیة فی فلان و فلان، و أبی عبیدة بن الجرّاح، و عبد الرحمن بن عوف، و سالم مولی أبی حذیفة، و المغیرة بن شعبة، حیث کتبوا الکتاب بینهم، و تعاهدوا و توافقوا: لئن مضی محمّد صلّی اللّه علیه و آله لا تکون الخلافة فی بنی هاشم و لا النبوّة أبدا،

ص: 634

3 / 212- 213].

«146»

عن جعفر بن محمد الخزاعی، عن أبیه: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: لمّا قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ما قال فی غدیر خمّ و صاروا بالأخبیة مرّ المقداد بجماعة منهم و هم یقولون: و اللّه إن کنّا أصحاب کسری و قیصر لکنّا فی الخزّ و الوشی و الدیباج و النساجات، و إنّا معه فی الأخشنین، نأکل الخشن و نلبس الخشن، حتّی إذا دنا موته و فنیت أیّامه و حضر أجله أراد أن یولّیها علیّا من بعده، أما و اللّه لیعلمنّ، قال: فمضی المقداد و أخبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله به، فقال: الصلاة جامعة، قال: فقالوا: قد رمانا المقداد فنقوم نحلف علیه، قال: فجاؤوا حتّی جثوا بین یدیه، فقالوا: بآبائنا و أمّهاتنا یا رسول اللّه- لا و الذی بعثک بالحقّ و الذی أکرمک بالنبوّة ما قلنا ما بلغک، لا و الذی اصطفاک علی البشر، قال: فقال النبیّ:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بک یا محمّد لیلة العقبة وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ (التوبة: 74) کان أحدهم یبیع الرؤوس و آخر یبیع الکراع و ینقل القرامل فأغناهم اللّه برسوله، ثمّ جعلوا حدّهم و حدیدهم علیه.

قال أبان بن تغلب عنه علیه السلام: لمّا نصب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السلام یوم غدیر خمّ، فقال: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» ضمّ رجلان من قریش رؤوسهما و قالا: و اللّه لا نسلّم له ما قال أبدا، فأخبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، فسألهم عمّا قالا، فکذّبا و حلفا باللّه ما قالا شیئا، فنزّل جبرئیل علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا .. الآیة، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: لقد تولّیا و ما تابا.

[بحار الأنوار: 37/ 154 حدیث 38، و جاء فی تفسیر البرهان: 2/ 146- 147].

«147»

قال العلّامة المجلسی:

فصل: و روی أنّ اللّه تعالی عرض علیّا علی الأعداء یوم الابتهال، فرجعوا عن العداوة، و عرضه علی الأولیاء یوم الغدیر فصاروا أعداء، فشتّان ما بینهما؟ و روی أبو سعید السمّان، بإسناده: أنّ إبلیس أتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی صورة شیخ حسن السمت فقال: یا محمّد! ما أقلّ من یبایعک علی ما تقول فی ابن عمّک علیّ؟!، فأنزل اللّه: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (سبأ: 20)، فاجتمع جماعة من المنافقین الذین نکثوا عهده فقالوا: قد قال محمّد بالأمس فی مسجد الخیف ما قال، و قال ههنا ما قال، فإن رجع الی المدینة یأخذ البیعة له، و الرأی أن نقتل محمّدا قبل أن یدخل المدینة، فلمّا کان فی تلک اللیلة قعد له صلّی اللّه علیه و آله أربعة عشر رجلا فی العقبة لیقتلوه و هی عقبة

ص: 637

فأنزل اللّه عزّ و جلّ فیهم هذه الآیة.

قال: قلت: قوله عزّ و جلّ: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (الزخرف: 79- 80)، قال: و هاتان الآیتان نزلتا فیهم ذلک الیوم، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: لعلّک تری أنّه کان یوم یشبه یوم کتب الکتاب إلّا یوم قتل الحسین علیه السلام، و هکذا کان فی سابق علم اللّه عزّ و جلّ الذی أعلمه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن إذا کتب الکتاب قتل الحسین علیه السلام و خرج الملک من بنی هاشم فقد کان ذلک کله،

الحدیث.

[بحار الأنوار: 28/ 123 حدیث 6، عن روضة الکافی: 8/ 179، و بحار الأنوار 24/ 364 حدیث 92].

«141»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن سلیمان بن خالد، قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ (المجادلة: 7)، قال: الثانی، قوله: ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ (المجادلة: 10)، قال: فلان و فلان، و أبو [ابن فلان أمینهم حین اجتمعوا و دخلوا الکعبة فکتبوا بینهم کتابا إن مات محمّد أن لا یرجع الأمر فیهم أبدا.

[بحار الأنوار: 28/ 85 حدیث 2، عن تفسیر القمی: 669 / (2/ 356)].

«142»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً، قال: إذا کان یوم القیامة جمع اللّه الذین غصبوا آل محمّد حقّهم فیعرض علیهم أعمالهم فیحلفون له أنّهم لم یعملوا منها شیئا کما حلفوا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی الدنیا حین حلفوا أن لا یردّوا الولایة فی بنی هاشم، و حین همّوا بقتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی العقبة، فلمّا أطلع اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و أخبرهم حلفوا له أنّهم لم یقولوا ذلک و لم یهمّوا به، فأنزل اللّه علی رسوله: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ (التوبة: 74)، قال: اذا عرض اللّه ذلک علیهم فی القیامة ینکرونه و یحلفون کما حلفوا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

[بحار الأنوار: 7/ 209- حدیث 102، عن تفسیر القمی: 671 (2/ 358)].

«143»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن جعفر بن محمد علیهما السلام قال: لمّا أقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمیر المؤمنین علیّا یوم غدیر خمّ کان بحذائه سبعة نفر من المنافقین، منهم أبو بکر و عمر و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقّاص و أبو عبیدة و سالم مولی أبی حذیفة و المغیرة بن

ص: 635

بین الجحفة و الأبواء فقعد سبعة عن یمین العقبة و سبعة عن یسارها لینفروا ناقته، فلمّا أمسی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صلّی و ارتحل، و تقدّم أصحابه و کان علی ناقة ناجیة فلمّا صعد العقبة ناداه جبرئیل: یا محمّد! .. إنّ فلانا و فلانا .. و سمّاهم کلّهم .. و ذکر صاحب الکتاب أسماء القوم المشار إلیهم، ثمّ قال: قال جبرئیل: یا محمّد! هؤلاء قد قعدوا لک فی العقبة لیغتالوک، فنظر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی من خلفه فقال: من هذا خلفی؟، فقال حذیفة بن الیمان: أنا حذیفة یا رسول اللّه، قال صلّی اللّه علیه و آله: سمعت ما سمعناه؟، قال: نعم، قال: اکتم، ثمّ دنا منهم فناداهم بأسمائهم و أسماء آبائهم، فلمّا سمعوا نداء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مرّوا و دخلوا فی غمار الناس و ترکوا رواحلهم و قد کانوا عقلوها داخل العقبة، و لحق الناس برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و انتهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی رواحلهم فعرفها، فلمّا نزل قال: ما بال أقوام تحالفوا فی الکعبة إن أمات اللّه محمّدا أو قتل لا یردّ هذا الأمر الی أهل بیته، ثمّ همّوا بما همّوا به؟ فجاؤوا الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یحلفون أنّهم لم یهمّوا بشی ء من ذلک! فأنزل اللّه تبارک و تعالی: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا (التوبة: 74) الآیة.

[بحار الأنوار: 37/ 135].

«148»

مل:کامل الزیارة، و أوّل من یحکم فیه محسن بن علیّ علیه السلام فی قاتله، ثمّ فی قنفذ، فیؤتیان هو و صاحبه فیضربان بسیاط من نار، لو وقع سوط منها علی البحار لغلت من مشرقها الی مغربها، و لو وضعت علی جبال الدنیا لذابت حتی تصیر رمادا، فیضربان بها.

ثمّ یجثو أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه بین یدی اللّه للخصومة مع الرابع و تدخل الثلاثة فی جبّ فیطبق علیهم لا یراهم أحد و لا یرون أحدا، فیقول الذین کانوا فی ولایتهم: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (فصّلت: 29)، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (الزخرف: 39)، فعند ذلک ینادون بالویل و الثبور، و یأتیان الحوض یسألان عن أمیر المؤمنین علیه السلام و معهم حفظة فیقولان اعف عنّا و اسقنا و خلّصنا، فیقال لهم: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (الملک: 38) بإمرة المؤمنین، ارجعوا ظماء مظمئین الی النار فما شرابکم إلّا الحمیم و الغسلین، و ما تنفعکم شفاعة الشافعین.

ثمّ یجثو أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه بین یدی اللّه للخصومة مع الرابع و تدخل الثلاثة فی جبّ فیطبق علیهم لا یراهم أحد و لا یرون أحدا، فیقول الذین کانوا فی ولایتهم: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (فصّلت: 29)، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (الزخرف: 39)، فعند ذلک ینادون بالویل و الثبور، و یأتیان الحوض یسألان عن أمیر المؤمنین علیه السلام و معهم حفظة فیقولان اعف عنّا و اسقنا و خلّصنا، فیقال لهم: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (الملک: 38) بإمرة المؤمنین، ارجعوا ظماء مظمئین الی النار فما شرابکم إلّا الحمیم و الغسلین، و ما تنفعکم شفاعة الشافعین.

[بحار الأنوار: 28/ 64، عن کامل الزیارات: 332- 335].

ص: 638

شعبة، قال عمر: أما ترون عینیه کأنّهما عینا مجنون؟! یعنی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله! الساعة یقوم و یقول: قال لی ربّی، فلمّا قام قال: أیّها الناس من أولی بکم من أنفسکم؟، قالوا: اللّه و رسوله، قال: اللّهمّ فاشهد، ثم قال: ألا من کنت مولاه فعلیّ مولاه، و سلّموا علیه بإمرة المؤمنین، فأنزل جبرئیل علیه السلام و أعلم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بمقالة القوم، فدعاهم فسألهم، فأنکروا و حلفوا، فأنزل اللّه: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا ... (التوبة: 74).

[بحار الأنوار: 37/ 119- حدیث 8، عن تفسیر القمی: 277 (1/ 301)].

«144»

مجمع البیان: لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ ... (التوبة: 48)، و قیل: أراد بالفتنة الفتک بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی غزوة تبوک لیلة العقبة، و کانوا اثنی عشر رجلا من المنافقین وقفوا علی الثنیة لیفتکوا بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله، عن ابن جبیر و ابن جریح.

[بحار الأنوار: 21/ 193، عن مجمع البیان: 5/ 36].

و قال رحمه اللّه فی قوله تعالی: یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ قیل: نزلت فی اثنی عشر رجلا وقفوا علی العقبة لیفتکوا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عند رجوعه من تبوک [و ذکر فیه اخبار جبرئیل عن نیّتهم الفاسدة و أمره بإرسال من یضرب وجوه رواحلهم، و کان عمّار و حذیفة معه، فقال لحذیفة: اضرب وجوه رواحلهم، و سئل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عن حذیفة أنّه عرف من القوم؟ فقال: لم أعرف منهم أحدا، فعدّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کلّهم.

[بحار الأنوار: 21/ 196- ملخّصا].

قوله تعالی: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا (التوبة: 74) فیه أقوال؛ أحدها: أنّهم همّوا بقتل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لیلة العقبة و التنفیر بناقته.

[بحار الأنوار: 21/ 198.

و تفصیل الواقعة جاء فی الاحتجاج: 2/ 33، و تفسیر الامام الحسن العسکری علیه السلام، و أورده فی بحار الأنوار: 21/ 223- 232، حدیث 6].

«145»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، عن الباقر علیه السلام: فی قوله تعالی: کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ إذا عاینوا عند الموت ما أعدّ لهم من العذاب الألیم، و هم أصحاب الصحیفة التی کتبوا علی مخالفة علیّ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 167).

و عنه علیه السلام فی قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً (آل عمران: 118) أعلمهم بما فی قلوبهم، و هم أصحاب الصحیفة.

[بحار الأنوار: 28/ 116 حدیث 4، عن المناقب:

ص: 636

و ممّا ورد فی عائشة و حفصة و بنی أمیّة:

«149»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَةِ؛ المؤتفکات: البصرة، و الخاطئة: فلانة.

[بحار الأنوار: 32/ 227- حدیث 117، عن تفسیر القمی: 2/ 384].

و جاء فی بیان المجلسی رحمه اللّه: و أما تأویل الذی ذکره علیّ بن إبراهیم فقد رواه

مؤلف تأویل الآیات الباهرة بإسناده عن حمران، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقرأ: وَ جاءَ فِرْعَوْنُ؛ یعنی الثالث، وَ مَنْ قَبْلَهُ؛ یعنی الأوّلین، وَ الْمُؤْتَفِکاتُ؛ أهل البصرة، بِالْخاطِئَةِ (الحاقة: 9)؛ الحمیراء، فالمراد بمجی ء الأوّلین و الثالث بعائشة أنّهم أسّسوا لها بما فعلوا من الجور علی أهل البیت علیهم السلام أساسا به تیسّر لها الخروج و الاعتداء علی أمیر المؤمنین علیه السلام، و لو لا ما فعلوا لم تکن تجترئ علی ما فعلت.

«150»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن سالم الأشل، عن الصادق علیه السلام، قال: کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً (النحل: 92)؛ عائشة هی نکثت أیمانها.

[بحار الأنوار: 32/ 286- حدیث 238 عن تفسیر العیاشی: 2/ 269- حدیث 65].

«151»

مد:عُمدة، من صحیح البخاری، بإسناده عن نافع بن عبد اللّه، قال: قام النبیّ صلّی اللّه علیه و آله خطیبا و أشار نحو مسکن عائشة، فقال: هنا الفتنة ثلاثا من حیث یطلع قرن الشیطان.

[بحار الأنوار: 32/ 287- حدیث 241، عن العمدة لابن بطریق: 456- حدیث 956. و انظر العمدة لابن بطریق: 453، حدیث 952 و ما بعده و حدیث 942 و 943 و 944 و 946 و 947 و 948 و 950 و 955 و ما بعدها من الروایات .

«152»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن سالم بن مکرم، عن أبیه، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول فی قوله: مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً (العنکبوت: 41)؛ قال: هی الحمیراء.

[بحار الأنوار: 32/ 286- حدیث 239- 240، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 430- حدیث 7، و البرهان: 3/ 252- حدیث 1].

ص: 639

3 / 212- 213].

«146»

عن جعفر بن محمد الخزاعی، عن أبیه: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: لمّا قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ما قال فی غدیر خمّ و صاروا بالأخبیة مرّ المقداد بجماعة منهم و هم یقولون: و اللّه إن کنّا أصحاب کسری و قیصر لکنّا فی الخزّ و الوشی و الدیباج و النساجات، و إنّا معه فی الأخشنین، نأکل الخشن و نلبس الخشن، حتّی إذا دنا موته و فنیت أیّامه و حضر أجله أراد أن یولّیها علیّا من بعده، أما و اللّه لیعلمنّ، قال: فمضی المقداد و أخبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله به، فقال: الصلاة جامعة، قال: فقالوا: قد رمانا المقداد فنقوم نحلف علیه، قال: فجاؤوا حتّی جثوا بین یدیه، فقالوا: بآبائنا و أمّهاتنا یا رسول اللّه- لا و الذی بعثک بالحقّ و الذی أکرمک بالنبوّة ما قلنا ما بلغک، لا و الذی اصطفاک علی البشر، قال: فقال النبیّ:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بک یا محمّد لیلة العقبة وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ (التوبة: 74) کان أحدهم یبیع الرؤوس و آخر یبیع الکراع و ینقل القرامل فأغناهم اللّه برسوله، ثمّ جعلوا حدّهم و حدیدهم علیه.

قال أبان بن تغلب عنه علیه السلام: لمّا نصب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السلام یوم غدیر خمّ، فقال: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» ضمّ رجلان من قریش رؤوسهما و قالا: و اللّه لا نسلّم له ما قال أبدا، فأخبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، فسألهم عمّا قالا، فکذّبا و حلفا باللّه ما قالا شیئا، فنزّل جبرئیل علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا .. الآیة، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: لقد تولّیا و ما تابا.

[بحار الأنوار: 37/ 154 حدیث 38، و جاء فی تفسیر البرهان: 2/ 146- 147].

«147»

قال العلّامة المجلسی:

فصل: و روی أنّ اللّه تعالی عرض علیّا علی الأعداء یوم الابتهال، فرجعوا عن العداوة، و عرضه علی الأولیاء یوم الغدیر فصاروا أعداء، فشتّان ما بینهما؟ و روی أبو سعید السمّان، بإسناده: أنّ إبلیس أتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی صورة شیخ حسن السمت فقال: یا محمّد! ما أقلّ من یبایعک علی ما تقول فی ابن عمّک علیّ؟!، فأنزل اللّه: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (سبأ: 20)، فاجتمع جماعة من المنافقین الذین نکثوا عهده فقالوا: قد قال محمّد بالأمس فی مسجد الخیف ما قال، و قال ههنا ما قال، فإن رجع الی المدینة یأخذ البیعة له، و الرأی أن نقتل محمّدا قبل أن یدخل المدینة، فلمّا کان فی تلک اللیلة قعد له صلّی اللّه علیه و آله أربعة عشر رجلا فی العقبة لیقتلوه و هی عقبة

ص: 637

«153»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،و بإسناده عن محمد بن مسلم، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: قال:

أ تدری ما الفاحشة المبیّنة؟، قلت: لا، قال: قتال أمیر المؤمنین علیه السلام؛ یعنی أهل الجمل.

[بحار الأنوار: 32/ 286، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2 / 453- حدیث 13، و جاء فی تفسیر البرهان: 3 / 308- حدیث 3].

«154»

ع:علل الشرائع، بإسناده عن عبد الرحیم القصیر، قال: قال لی أبو جعفر علیه السلام: أما لو قام قائمنا لقد ردّت الیه الحمیراء حتی یجلدها الحدّ، و حتی ینتقم لابنة محمّد فاطمة علیها السلام منها. قلت: جعلت فداک! و لم یجلدها الحدّ؟، قال: لفریتها علی أمّ ابراهیم، قلت:

فکیف أخّره اللّه للقائم علیه السلام؟، فقال له: لأنّ اللّه تبارک و تعالی بعث محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و بعث القائم علیه السلام نقمة.

[بحار الأنوار: 22/ 242، حدیث 8 و 52/ 314- 315 حدیث 9، عن علل الشرائع: 193 (2/ 267)، و جاء فی المحاسن: 339 مثله .

«155»

ل:خصال، بإسناده عن ابن عمارة، عن أبیه، قال: سمعت جعفر بن محمد علیهما السلام یقول: ثلاثة کانوا یکذبون علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أبو هریرة و أنس بن مالک، و امرأة.

[بحار الأنوار: 22/ 242 حدیث 7، عن الخصال:

«1»

89].

«156»

تقریب المعارف: بإسناده عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله عزّ و جلّ: وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً .. (التحریم: 3)؛ قال: أسرّ إلیهما أمر القبطیة، و أسرّ إلیهما أنّ أبا بکر و عمر یلیان أمر الأمّة من بعده ظالمین فاجرین غادرین.

[بحار الأنوار: 22/ 246 حدیث 16].

«157»

الصراط المستقیم: فی حدیث الحسین بن علوان و الدیلمی، عن الصادق علیه السلام فی قوله تعالی: وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً .. (التحریم: 3)؛ هی حفصة، قال الصادق علیه السلام: کفرت فی قولها: مَنْ أَنْبَأَکَ هذا، و قال اللّه فیها و فی أختها: إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما (التحریم: 4) .. أی زاغت، و الزیغ: الکفر.

و فی روایة: أنّه أعلم حفصة أنّ أباها و أبا بکر یلیان الأمر، فأفشت الی عائشة، فأفشت الی أبیها، فأفشی الی صاحبه، فاجتمعا علی أن یستعجلا ذلک علی أن یسقیاه سمّا، فلمّا أخبره

ص: 640

بین الجحفة و الأبواء فقعد سبعة عن یمین العقبة و سبعة عن یسارها لینفروا ناقته، فلمّا أمسی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صلّی و ارتحل، و تقدّم أصحابه و کان علی ناقة ناجیة فلمّا صعد العقبة ناداه جبرئیل: یا محمّد! .. إنّ فلانا و فلانا .. و سمّاهم کلّهم .. و ذکر صاحب الکتاب أسماء القوم المشار إلیهم، ثمّ قال: قال جبرئیل: یا محمّد! هؤلاء قد قعدوا لک فی العقبة لیغتالوک، فنظر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی من خلفه فقال: من هذا خلفی؟، فقال حذیفة بن الیمان: أنا حذیفة یا رسول اللّه، قال صلّی اللّه علیه و آله: سمعت ما سمعناه؟، قال: نعم، قال: اکتم، ثمّ دنا منهم فناداهم بأسمائهم و أسماء آبائهم، فلمّا سمعوا نداء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مرّوا و دخلوا فی غمار الناس و ترکوا رواحلهم و قد کانوا عقلوها داخل العقبة، و لحق الناس برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و انتهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی رواحلهم فعرفها، فلمّا نزل قال: ما بال أقوام تحالفوا فی الکعبة إن أمات اللّه محمّدا أو قتل لا یردّ هذا الأمر الی أهل بیته، ثمّ همّوا بما همّوا به؟ فجاؤوا الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یحلفون أنّهم لم یهمّوا بشی ء من ذلک! فأنزل اللّه تبارک و تعالی: یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا (التوبة: 74) الآیة.

[بحار الأنوار: 37/ 135].

«148»

مل:کامل الزیارة، و أوّل من یحکم فیه محسن بن علیّ علیه السلام فی قاتله، ثمّ فی قنفذ، فیؤتیان هو و صاحبه فیضربان بسیاط من نار، لو وقع سوط منها علی البحار لغلت من مشرقها الی مغربها، و لو وضعت علی جبال الدنیا لذابت حتی تصیر رمادا، فیضربان بها.

ثمّ یجثو أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه بین یدی اللّه للخصومة مع الرابع و تدخل الثلاثة فی جبّ فیطبق علیهم لا یراهم أحد و لا یرون أحدا، فیقول الذین کانوا فی ولایتهم: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (فصّلت: 29)، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (الزخرف: 39)، فعند ذلک ینادون بالویل و الثبور، و یأتیان الحوض یسألان عن أمیر المؤمنین علیه السلام و معهم حفظة فیقولان اعف عنّا و اسقنا و خلّصنا، فیقال لهم: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (الملک: 38) بإمرة المؤمنین، ارجعوا ظماء مظمئین الی النار فما شرابکم إلّا الحمیم و الغسلین، و ما تنفعکم شفاعة الشافعین.

ثمّ یجثو أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه بین یدی اللّه للخصومة مع الرابع و تدخل الثلاثة فی جبّ فیطبق علیهم لا یراهم أحد و لا یرون أحدا، فیقول الذین کانوا فی ولایتهم: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (فصّلت: 29)، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (الزخرف: 39)، فعند ذلک ینادون بالویل و الثبور، و یأتیان الحوض یسألان عن أمیر المؤمنین علیه السلام و معهم حفظة فیقولان اعف عنّا و اسقنا و خلّصنا، فیقال لهم: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (الملک: 38) بإمرة المؤمنین، ارجعوا ظماء مظمئین الی النار فما شرابکم إلّا الحمیم و الغسلین، و ما تنفعکم شفاعة الشافعین.

[بحار الأنوار: 28/ 64، عن کامل الزیارات: 332- 335].

ص: 638

اللّه بفعلهما همّ بقتلهما، فحلفا له أنّهما لم یفعلا، فنزل: یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ ... (التحریم: 7).

[بحار الأنوار: 27/ 246- حدیث 17، عن الصراط المستقیم: 3/ 168، و فی الصراط المستقیم روایات عدیدة و فصول متعدّدة فی أنّ أمّ الشرور عائشة: 1 / 161- 176 الی آخر الباب الرابع عشر].

«158»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن عبد الصمد بن بشیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: تدرون مات النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أو قتل؟، إنّ اللّه یقول: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (آل عمران: 144)؛ فسمّ قبل الموت، إنّهما سمّتاه! فقلنا: إنّهما و أبویهما شرّ من خلق اللّه.

[بحار الأنوار: 28/ 20 حدیث 28، و 8/ 6، عن تفسیر العیاشی: 1/ 200- حدیث 152، و تفسیر البرهان: 1 / 320، و تفسیر الصافی: 1/ 305].

«159»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن جابر قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن هذه الآیة من قول اللّه:

فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ قال: تفسیرها فی الباطن: لمّا جاءهم ما عرفوا فی علیّ کفروا به، فقال اللّه فیهم: فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ؛ یعنی بنی أمیّة هم الکافرون فی باطن القرآن.

قال أبو جعفر علیه السلام: نزلت هذه الآیة علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هکذا:

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فی علیّ بَغْیاً و قال اللّه فی علیّ: أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ؛ یعنی علیّا، قال اللّه: فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ؛ یعنی بنی أمیّة وَ لِلْکافِرِینَ؛ یعنی بنی أمیّة عَذابٌ مُهِینٌ. و قال جابر: قال أبو جعفر علیه السلام: نزلت هذه الآیة علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله هکذا و اللّه: وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ من ربّکم فی علیّ، یعنی بنی أمیّة قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا؛ یعنی فی قلوبهم بما أنزل اللّه علیه وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ (البقرة: 89- 91) ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 9/ 101 و 36/ 98- حدیث 38 أیضا، و فی تفسیر العیاشی: 1/ 50- 51 حدیث 70 و 71، و تفسیر الصافی: 1/ 118 و تفسیر البرهان: 1/ 391].

«160»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ إِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ؛ هم الأوّلان و بنو أمیّة، ثم ذکر من کان بعده ممّن غصب آل محمّد حقّهم فقال: وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ؛ و هم

ص: 641

و ممّا ورد فی عائشة و حفصة و بنی أمیّة:

«149»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَةِ؛ المؤتفکات: البصرة، و الخاطئة: فلانة.

[بحار الأنوار: 32/ 227- حدیث 117، عن تفسیر القمی: 2/ 384].

و جاء فی بیان المجلسی رحمه اللّه: و أما تأویل الذی ذکره علیّ بن إبراهیم فقد رواه

مؤلف تأویل الآیات الباهرة بإسناده عن حمران، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقرأ: وَ جاءَ فِرْعَوْنُ؛ یعنی الثالث، وَ مَنْ قَبْلَهُ؛ یعنی الأوّلین، وَ الْمُؤْتَفِکاتُ؛ أهل البصرة، بِالْخاطِئَةِ (الحاقة: 9)؛ الحمیراء، فالمراد بمجی ء الأوّلین و الثالث بعائشة أنّهم أسّسوا لها بما فعلوا من الجور علی أهل البیت علیهم السلام أساسا به تیسّر لها الخروج و الاعتداء علی أمیر المؤمنین علیه السلام، و لو لا ما فعلوا لم تکن تجترئ علی ما فعلت.

«150»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن سالم الأشل، عن الصادق علیه السلام، قال: کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً (النحل: 92)؛ عائشة هی نکثت أیمانها.

[بحار الأنوار: 32/ 286- حدیث 238 عن تفسیر العیاشی: 2/ 269- حدیث 65].

«151»

مد:عُمدة، من صحیح البخاری، بإسناده عن نافع بن عبد اللّه، قال: قام النبیّ صلّی اللّه علیه و آله خطیبا و أشار نحو مسکن عائشة، فقال: هنا الفتنة ثلاثا من حیث یطلع قرن الشیطان.

[بحار الأنوار: 32/ 287- حدیث 241، عن العمدة لابن بطریق: 456- حدیث 956. و انظر العمدة لابن بطریق: 453، حدیث 952 و ما بعده و حدیث 942 و 943 و 944 و 946 و 947 و 948 و 950 و 955 و ما بعدها من الروایات .

«152»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن سالم بن مکرم، عن أبیه، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول فی قوله: مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً (العنکبوت: 41)؛ قال: هی الحمیراء.

[بحار الأنوار: 32/ 286- حدیث 239- 240، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 430- حدیث 7، و البرهان: 3/ 252- حدیث 1].

ص: 639

بنو السباع فیقول بنو أمیّة: لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ فیقول بنو فلان: بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا و بدأتم بظلم آل محمّد فَبِئْسَ الْقَرارُ؛ ثم یقول بنو أمیّة:

رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ؛ یعنون الأوّلین، ثم یقول أعداء آل محمّد فی النار: ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ فی الدنیا و هم شیعة أمیر المؤمنین علیه السلام أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ، ثم قال: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ (سورة ص: 55- 64) فیما بینهم، و ذلک قول الصادق علیه السلام: و اللّه إنّکم لفی الجنّة تحبرون، و فی النار تطلبون.

[بحار الأنوار: 68/ 13 حدیث 14، عن تفسیر القمی: 2/ 242- 243].

«161»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده عن عکرمة، و سئل عن قول اللّه تعالی ... وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (الشمس: 4)؛ بنو أمیّة.

قال ابن عباس: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: بعثنی اللّه نبیّا فأتیت بنی أمیّة فقلت: یا بنی أمیّة! إنّی رسول اللّه إلیکم، قالوا: کذبت ما أنت برسول اللّه، قال: ثم ذهبت الی بنی هاشم، فقلت: یا بنی هاشم! إنّی رسول اللّه إلیکم، فآمن بی مؤمنهم أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب و حمانی ...، قال ابن عباس: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:

ثم بعث اللّه جبرئیل بلوائه فرکزها فی بنی هاشم و بعث إبلیس بلوائه فرکزها فی بنی أمیّة؛ فلا یزالون أعداءنا، و شیعتهم أعداء شیعتنا الی یوم القیامة.

[بحار الأنوار: 24/ 79- 80 حدیث 20، عن تفسیر فرات: 211- 213].

«162»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده عن عکرمة، و سئل عن قول اللّه: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها* وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها؛ قال: الشَّمْسِ وَ ضُحاها؛ هو محمّد صلّی اللّه علیه و آله، وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها؛ أمیر المؤمنین علیه السلام، وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها؛ آل محمّد، و هما الحسن و الحسین، وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها؛ بنو أمیّة. و قال ابن عباس هکذا، و قال أبو جعفر علیه السلام هکذا ...

الخبر.

[بحار الأنوار: 16/ 89- حدیث 17، عن تفسیر فرات: 212].

«163»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عیسی بن داود، عن أبی الحسن موسی، عن أبیه علیهما السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (الحج: 50) قال: أولئک آل محمّد علیهم السلام، وَ الَّذِینَ سَعَوْا فی قطع مودّة آل محمّد مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (الحج: 51)؛ قال: هی الأربعة نفر؛ یعنی التیمیّ

ص: 642

«153»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،و بإسناده عن محمد بن مسلم، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: قال:

أ تدری ما الفاحشة المبیّنة؟، قلت: لا، قال: قتال أمیر المؤمنین علیه السلام؛ یعنی أهل الجمل.

[بحار الأنوار: 32/ 286، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2 / 453- حدیث 13، و جاء فی تفسیر البرهان: 3 / 308- حدیث 3].

«154»

ع:علل الشرائع، بإسناده عن عبد الرحیم القصیر، قال: قال لی أبو جعفر علیه السلام: أما لو قام قائمنا لقد ردّت الیه الحمیراء حتی یجلدها الحدّ، و حتی ینتقم لابنة محمّد فاطمة علیها السلام منها. قلت: جعلت فداک! و لم یجلدها الحدّ؟، قال: لفریتها علی أمّ ابراهیم، قلت:

فکیف أخّره اللّه للقائم علیه السلام؟، فقال له: لأنّ اللّه تبارک و تعالی بعث محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و بعث القائم علیه السلام نقمة.

[بحار الأنوار: 22/ 242، حدیث 8 و 52/ 314- 315 حدیث 9، عن علل الشرائع: 193 (2/ 267)، و جاء فی المحاسن: 339 مثله .

«155»

ل:خصال، بإسناده عن ابن عمارة، عن أبیه، قال: سمعت جعفر بن محمد علیهما السلام یقول: ثلاثة کانوا یکذبون علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أبو هریرة و أنس بن مالک، و امرأة.

[بحار الأنوار: 22/ 242 حدیث 7، عن الخصال:

«1»

89].

«156»

تقریب المعارف: بإسناده عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله عزّ و جلّ: وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً .. (التحریم: 3)؛ قال: أسرّ إلیهما أمر القبطیة، و أسرّ إلیهما أنّ أبا بکر و عمر یلیان أمر الأمّة من بعده ظالمین فاجرین غادرین.

[بحار الأنوار: 22/ 246 حدیث 16].

«157»

الصراط المستقیم: فی حدیث الحسین بن علوان و الدیلمی، عن الصادق علیه السلام فی قوله تعالی: وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً .. (التحریم: 3)؛ هی حفصة، قال الصادق علیه السلام: کفرت فی قولها: مَنْ أَنْبَأَکَ هذا، و قال اللّه فیها و فی أختها: إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما (التحریم: 4) .. أی زاغت، و الزیغ: الکفر.

و فی روایة: أنّه أعلم حفصة أنّ أباها و أبا بکر یلیان الأمر، فأفشت الی عائشة، فأفشت الی أبیها، فأفشی الی صاحبه، فاجتمعا علی أن یستعجلا ذلک علی أن یسقیاه سمّا، فلمّا أخبره

ص: 640

و العدیّ و الأمویّین.

[بحار الأنوار: 23/ 381- حدیث 73، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 345- حدیث 29، و جاء فی تفسیر البرهان: 3/ 98- حدیث 1].

«164»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (محمّد: 22)؛ قال: نزلت فی بنی هاشم و بنی أمیّة.

[بحار الأنوار: 23/ 385- 386 حدیث 89، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 585 حدیث 12].

«165»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ .. (سورة ص: 28) علیّ و حمزة و عبیدة کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عتبة و شیبة و الولید أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ علیّ و أصحابه کَالْفُجَّارِ فلان و أصحابه.

[بحار الأنوار: 24/ 7- حدیث 20، عن تأویل الآیات الظاهرة: 264 (2/ 503 حدیث 2)، و أورده فی تفسیر البرهان: 4/ 46 حدیث 2، و أخرجه فی البحار: 41 / 79، عن مناقب ابن شهر آشوب: 2/ 311 الی قوله: و الولید.].

«166»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن علیّ صلوات اللّه علیه أنّه قال: سورة محمّد صلّی اللّه علیه و آله آیة فینا و آیة فی بنی أمیّة.

[بحار الأنوار: 23/ 384- حدیث 84، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 582 حدیث 1].

«167»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قول اللّه عزّ و جلّ ... وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها بنو أمیّة، ثم قال ابن عباس: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: بعثنی اللّه نبیّا، فأتیت بنی أمیّة فقلت: یا بنی أمیّة! إنّی رسول اللّه إلیکم، قالوا: کذبت ما أنت برسول، ثم أتیت بنی هاشم، فقلت: إنّی رسول اللّه إلیکم، فآمن بی علیّ بن أبی طالب علیه السلام سرّا و جهرا، و حمانی أبو طالب علیه السلام جهرا و آمن بی سرّا، ثم بعث اللّه جبرئیل بلوائه فرکزه فی بنی هاشم و بعث إبلیس بلوائه فرکزه فی بنی أمیّة، فلا یزالون أعداءنا و شیعتهم أعداء شیعتنا الی یوم القیامة.

[بحار الأنوار: 24/ 76- حدیث 14، عن تأویل الآیات الظاهرة: 466- 467 الرضویة (2/ 806

ص: 643

اللّه بفعلهما همّ بقتلهما، فحلفا له أنّهما لم یفعلا، فنزل: یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ ... (التحریم: 7).

[بحار الأنوار: 27/ 246- حدیث 17، عن الصراط المستقیم: 3/ 168، و فی الصراط المستقیم روایات عدیدة و فصول متعدّدة فی أنّ أمّ الشرور عائشة: 1 / 161- 176 الی آخر الباب الرابع عشر].

«158»

شی:تفسیر العیاشیّ، بإسناده عن عبد الصمد بن بشیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: تدرون مات النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أو قتل؟، إنّ اللّه یقول: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (آل عمران: 144)؛ فسمّ قبل الموت، إنّهما سمّتاه! فقلنا: إنّهما و أبویهما شرّ من خلق اللّه.

[بحار الأنوار: 28/ 20 حدیث 28، و 8/ 6، عن تفسیر العیاشی: 1/ 200- حدیث 152، و تفسیر البرهان: 1 / 320، و تفسیر الصافی: 1/ 305].

«159»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن جابر قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن هذه الآیة من قول اللّه:

فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ قال: تفسیرها فی الباطن: لمّا جاءهم ما عرفوا فی علیّ کفروا به، فقال اللّه فیهم: فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ؛ یعنی بنی أمیّة هم الکافرون فی باطن القرآن.

قال أبو جعفر علیه السلام: نزلت هذه الآیة علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هکذا:

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فی علیّ بَغْیاً و قال اللّه فی علیّ: أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ؛ یعنی علیّا، قال اللّه: فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ؛ یعنی بنی أمیّة وَ لِلْکافِرِینَ؛ یعنی بنی أمیّة عَذابٌ مُهِینٌ. و قال جابر: قال أبو جعفر علیه السلام: نزلت هذه الآیة علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله هکذا و اللّه: وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ من ربّکم فی علیّ، یعنی بنی أمیّة قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا؛ یعنی فی قلوبهم بما أنزل اللّه علیه وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ (البقرة: 89- 91) ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 9/ 101 و 36/ 98- حدیث 38 أیضا، و فی تفسیر العیاشی: 1/ 50- 51 حدیث 70 و 71، و تفسیر الصافی: 1/ 118 و تفسیر البرهان: 1/ 391].

«160»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ إِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ؛ هم الأوّلان و بنو أمیّة، ثم ذکر من کان بعده ممّن غصب آل محمّد حقّهم فقال: وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ؛ و هم

ص: 641

حدیث 6)، و أورده فی البرهان: 4/ 467 حدیث 10].

«168»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن جابر بن یزید، قال: قال أبو جعفر علیه السلام: قول اللّه عزّ و جلّ: وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ؛ یعنی بنی أمیّة هم الذین کفروا و هم أصحاب النار، ثم قال: الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ؛ یعنی الرسول و الأوصیاء من بعده علیهم السلام یحملون علم اللّه، ثم قال: وَ مَنْ حَوْلَهُ؛ یعنی الملائکة یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ .. یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا؛ و هم شیعة آل محمّد علیهم السلام، یقولون: رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا من ولایة هؤلاء و بنی أمیّة وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ؛ و هو أمیر المؤمنین علیه السلام وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ* رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ و السیّئات؛ بنو أمیّة و غیرهم و شیعتهم، ثم قال: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا؛ یعنی بنو أمیّة یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ، ثم قال: ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ بولایة علیّ علیه السلام وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ؛ یعنی بعلیّ علیه السلام تُؤْمِنُوا أی إذا ذکر إمام غیره تؤمنوا به فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ (المؤمن: 6- 12).

[بحار الأنوار: 23/ 363- حدیث 23، عن تأویل الآیات الظاهرة: 277- حجریة- (2/ 528- 529 حدیث 7)، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 93 حدیث 16، و قریب منه فی تفسیر القمی: 583 حجریة، و بحار الأنوار: 24/ 210- حدیث 8، و انظر ما بعدها من الروایات فی البحار: 23/ 364 حدیث 26، عن (کنز) تأویل الآیات الظاهرة].

«169»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن یحیی بن أمّ الطویل، قال: صحبت علیّ بن الحسین علیهما السلام من المدینة الی مکّة و هو علی بغلته و أنا علی راحلة فجزنا وادی ضجنان، فإذا نحن برجل أسود فی رقبته سلسلة و هو یقول: یا علی بن الحسین! اسقنی، فوضع رأسه علی صدره ثم حرّک دابّته، قال: فالتفت فإذا برجل یجذبه و هو یقول: لا تسقه لا سقاه اللّه، قال:

فحرّکت راحلتی و لحقت بعلیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال لی: أیّ شی ء رأیت؟، فأخبرته، فقال: ذاک معاویة لعنه اللّه.

[بحار الأنوار: 6/ 248- 249 حدیث 86، عن بصائر الدرجات: 82 (306- حدیث 6)].

ص: 644

بنو السباع فیقول بنو أمیّة: لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ فیقول بنو فلان: بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا و بدأتم بظلم آل محمّد فَبِئْسَ الْقَرارُ؛ ثم یقول بنو أمیّة:

رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ؛ یعنون الأوّلین، ثم یقول أعداء آل محمّد فی النار: ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ فی الدنیا و هم شیعة أمیر المؤمنین علیه السلام أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ، ثم قال: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ (سورة ص: 55- 64) فیما بینهم، و ذلک قول الصادق علیه السلام: و اللّه إنّکم لفی الجنّة تحبرون، و فی النار تطلبون.

[بحار الأنوار: 68/ 13 حدیث 14، عن تفسیر القمی: 2/ 242- 243].

«161»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده عن عکرمة، و سئل عن قول اللّه تعالی ... وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (الشمس: 4)؛ بنو أمیّة.

قال ابن عباس: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: بعثنی اللّه نبیّا فأتیت بنی أمیّة فقلت: یا بنی أمیّة! إنّی رسول اللّه إلیکم، قالوا: کذبت ما أنت برسول اللّه، قال: ثم ذهبت الی بنی هاشم، فقلت: یا بنی هاشم! إنّی رسول اللّه إلیکم، فآمن بی مؤمنهم أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب و حمانی ...، قال ابن عباس: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:

ثم بعث اللّه جبرئیل بلوائه فرکزها فی بنی هاشم و بعث إبلیس بلوائه فرکزها فی بنی أمیّة؛ فلا یزالون أعداءنا، و شیعتهم أعداء شیعتنا الی یوم القیامة.

[بحار الأنوار: 24/ 79- 80 حدیث 20، عن تفسیر فرات: 211- 213].

«162»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده عن عکرمة، و سئل عن قول اللّه: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها* وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها؛ قال: الشَّمْسِ وَ ضُحاها؛ هو محمّد صلّی اللّه علیه و آله، وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها؛ أمیر المؤمنین علیه السلام، وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها؛ آل محمّد، و هما الحسن و الحسین، وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها؛ بنو أمیّة. و قال ابن عباس هکذا، و قال أبو جعفر علیه السلام هکذا ...

الخبر.

[بحار الأنوار: 16/ 89- حدیث 17، عن تفسیر فرات: 212].

«163»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عیسی بن داود، عن أبی الحسن موسی، عن أبیه علیهما السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (الحج: 50) قال: أولئک آل محمّد علیهم السلام، وَ الَّذِینَ سَعَوْا فی قطع مودّة آل محمّد مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (الحج: 51)؛ قال: هی الأربعة نفر؛ یعنی التیمیّ

ص: 642

«170»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن عبد الملک بن عبد اللّه القمی، عن أخیه إدریس، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: بینا أنا و أبی متوجّهین الی مکّة و أبی قد تقدّمنی فی موضع یقال له: ضجنان-، إذ جاء رجل فی عنقه سلسلة یجرّها، فأقبل علیّ فقال: اسقنی، اسقنی، فصاح بی أبی: لا تسقه لا سقاه اللّه، قال: و فی طلبه رجل یتبعه، فجذب سلسلته جذبة طرحه بها فی أسفل درک من النّار.

[بحار الأنوار: 39/ 247 حدیث 82، عن الاختصاص: 276].

«171»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن بشیر النبّال، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: کنت مع أبی بعسفان فی واد بها أو بضجنان، فنفرت بغلته فإذا رجل فی عنقه سلسلة و طرفها فی ید آخر یجرّه، فقال: اسقنی، فقال الرجل: لا تسقه لا سقاه اللّه، فقلت لأبی: من هذا؟، فقال: هذا معاویة.

[بحار الأنوار: 6/ 247- 248 حدیث 83، و لا حظ ما قبله و ما بعده من الروایات فی هذا الباب، و قریب منه ما رواه عن الاختصاص: 276 بإسناده عن مالک بن عطیّة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و جاء فی بحار الأنوار: 46/ 280 حدیث 81].

«172»

ج:إحتجاج، فیما احتجّ به الحسن علیه السلام علی معاویة و أصحابه أنّه قال لمغیرة بن شعبة: أنت ضربت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتی أدمیتها و ألقت ما فی بطنها استذلالا منک لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و مخالفة منک لأمره، و انتهاکا لحرمته، و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أنت سیّدة نساء أهل الجنّة، اللّه مصیّرک الی النار.

[بحار الأنوار: 43/ 197- حدیث 8، عن الاحتجاج: 1 / 414 طبعة النجف .

«173»

ل:خصال، بإسناده عن أبی حرب بن أبی الأسود، عن رجل من أهل الشام، عن أبیه، قال: سمعت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یقول: من شرّ خلق اللّه خمسة: إبلیس، و ابن آدم الذی قتل أخاه، و فرعون ذو الأوتاد، و رجل من بنی إسرائیل ردّهم عن دینهم، و رجل من هذه الأمّة یبایع علی کفر عند باب لدّ، قال: ثم قال: إنّی لمّا رأیت معاویة یبایع عند باب لدّ ذکرت قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلحقت بعلیّ علیه السلام فکنت معه.

[بحار الأنوار: 11/ 233- حدیث 13، عن الخصال: 1 / 155].

ص: 645

و العدیّ و الأمویّین.

[بحار الأنوار: 23/ 381- حدیث 73، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 345- حدیث 29، و جاء فی تفسیر البرهان: 3/ 98- حدیث 1].

«164»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (محمّد: 22)؛ قال: نزلت فی بنی هاشم و بنی أمیّة.

[بحار الأنوار: 23/ 385- 386 حدیث 89، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 585 حدیث 12].

«165»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ .. (سورة ص: 28) علیّ و حمزة و عبیدة کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عتبة و شیبة و الولید أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ علیّ و أصحابه کَالْفُجَّارِ فلان و أصحابه.

[بحار الأنوار: 24/ 7- حدیث 20، عن تأویل الآیات الظاهرة: 264 (2/ 503 حدیث 2)، و أورده فی تفسیر البرهان: 4/ 46 حدیث 2، و أخرجه فی البحار: 41 / 79، عن مناقب ابن شهر آشوب: 2/ 311 الی قوله: و الولید.].

«166»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن علیّ صلوات اللّه علیه أنّه قال: سورة محمّد صلّی اللّه علیه و آله آیة فینا و آیة فی بنی أمیّة.

[بحار الأنوار: 23/ 384- حدیث 84، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 582 حدیث 1].

«167»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قول اللّه عزّ و جلّ ... وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها بنو أمیّة، ثم قال ابن عباس: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: بعثنی اللّه نبیّا، فأتیت بنی أمیّة فقلت: یا بنی أمیّة! إنّی رسول اللّه إلیکم، قالوا: کذبت ما أنت برسول، ثم أتیت بنی هاشم، فقلت: إنّی رسول اللّه إلیکم، فآمن بی علیّ بن أبی طالب علیه السلام سرّا و جهرا، و حمانی أبو طالب علیه السلام جهرا و آمن بی سرّا، ثم بعث اللّه جبرئیل بلوائه فرکزه فی بنی هاشم و بعث إبلیس بلوائه فرکزه فی بنی أمیّة، فلا یزالون أعداءنا و شیعتهم أعداء شیعتنا الی یوم القیامة.

[بحار الأنوار: 24/ 76- حدیث 14، عن تأویل الآیات الظاهرة: 466- 467 الرضویة (2/ 806

ص: 643

«174»

مل:کامل الزیارة، بإسناده عن عبد اللّه بن بکر الأرجانی، قال: صحبت أبا عبد اللّه علیه السلام فی طریق مکّة من المدینة، فنزلنا منزلا یقال له: عسفان، ثمّ مررنا بجبل أسود عن یسار الطریق موحش، فقلت له: یابن رسول اللّه! ما أوحش هذا الجبل! ما رأیت فی الطریق مثل هذا، فقال لی: یابن بکر! تدری أیّ جبل هذا؟، قلت: لا، قال: هذا جبل یقال له:

الکمد؛ و هو علی واد من أودیة جهنّم، و فیه قتلة أبی: الحسین علیه السلام؛ استودعهم فیه، تجری من تحتهم میاه جهنّم من الغسلین و الصدید و الحمیم، و ما یخرج من جبّ الحوی، و ما یخرج من الفلق من آثام، و ما یخرج من طینة الخبال، و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی من الحطمة، و ما یخرج من سقر، و ما یخرج من الجحیم، و ما یخرج من الهاویة، و ما یخرج من السعیر و فی نسخة اخری: و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی و من الحطمة، و ما یخرج من سقر، و ما یخرج من الحمیم و ما مررت بهذا الجبل فی سفری فوقفت به إلّا رأیتهما یستغیثان إلیّ، و إنیّ لأنظر الی قتلة أبی فأقول لهما: هؤلاء إنّما فعلوا ما أسّستما لم ترحمونا إذ ولیتم، و قتلتمونا و حرمتمونا، و وثبتم علی حقّنا، و استبددتم بالأمر دوننا، فلا رحم اللّه من یرحمکما، ذوقا و بال ما قدّمتما، و ما اللّه بظلّام للعبید. فقلت له: جعلت فداک! أین منتهی هذا الجبل؟، قال: الی الأرض السادسة و فیها جهنّم علی واد من أودیته، علیه حفظة أکثر من نجوم السماء و قطر المطر و عدد ما فی البحار و عدد الثری، قد وکّل کلّ ملک منهم بشی ء و هو مقیم علیه لا یفارقه.

[بحار الأنوار: 6/ 288- حدیث 10، عن کامل الزیارات: 326- 328 باب 108].

«175»

تفسیر القمی: عن الباقر علیه السلام فی قوله سبحانه: وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ یعنی بنی أمیّة ... و إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی بنی أمیّة.

[تفسیر القمی: 2/ 255].

«176»

و فی تفسیر فرات: 79: الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ بنو أمیّة و بنو المغیرة.

[تفسیر الفرات: 79].

«177»

کشف:کشف الغمّة، ممّا خرّجه العزّ الحنبلی قوله تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ؛ المؤمن علیّ، و الفاسق: الولید.

و روی الحافظ أبو بکر بن مردویه بعدّة طرق فی قوله: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً؛ المؤمن علیّ، و الفاسق الولید.

و روی الثعلبی و الواحدی؛ أنّها نزلت فی علیّ علیه السلام و فی الولید بن عقبة بن أبی معیط أخی عثمان لأمّه، و ذلک انّه کان بینهما تنازع فی شی ء، فقال الولید لعلیّ علیه السلام:

ص: 646

حدیث 6)، و أورده فی البرهان: 4/ 467 حدیث 10].

«168»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن جابر بن یزید، قال: قال أبو جعفر علیه السلام: قول اللّه عزّ و جلّ: وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ؛ یعنی بنی أمیّة هم الذین کفروا و هم أصحاب النار، ثم قال: الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ؛ یعنی الرسول و الأوصیاء من بعده علیهم السلام یحملون علم اللّه، ثم قال: وَ مَنْ حَوْلَهُ؛ یعنی الملائکة یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ .. یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا؛ و هم شیعة آل محمّد علیهم السلام، یقولون: رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا من ولایة هؤلاء و بنی أمیّة وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ؛ و هو أمیر المؤمنین علیه السلام وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ* رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ و السیّئات؛ بنو أمیّة و غیرهم و شیعتهم، ثم قال: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا؛ یعنی بنو أمیّة یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ، ثم قال: ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ بولایة علیّ علیه السلام وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ؛ یعنی بعلیّ علیه السلام تُؤْمِنُوا أی إذا ذکر إمام غیره تؤمنوا به فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ (المؤمن: 6- 12).

[بحار الأنوار: 23/ 363- حدیث 23، عن تأویل الآیات الظاهرة: 277- حجریة- (2/ 528- 529 حدیث 7)، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 93 حدیث 16، و قریب منه فی تفسیر القمی: 583 حجریة، و بحار الأنوار: 24/ 210- حدیث 8، و انظر ما بعدها من الروایات فی البحار: 23/ 364 حدیث 26، عن (کنز) تأویل الآیات الظاهرة].

«169»

یر: بصائر الدرجات،بإسناده عن یحیی بن أمّ الطویل، قال: صحبت علیّ بن الحسین علیهما السلام من المدینة الی مکّة و هو علی بغلته و أنا علی راحلة فجزنا وادی ضجنان، فإذا نحن برجل أسود فی رقبته سلسلة و هو یقول: یا علی بن الحسین! اسقنی، فوضع رأسه علی صدره ثم حرّک دابّته، قال: فالتفت فإذا برجل یجذبه و هو یقول: لا تسقه لا سقاه اللّه، قال:

فحرّکت راحلتی و لحقت بعلیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال لی: أیّ شی ء رأیت؟، فأخبرته، فقال: ذاک معاویة لعنه اللّه.

[بحار الأنوار: 6/ 248- 249 حدیث 86، عن بصائر الدرجات: 82 (306- حدیث 6)].

ص: 644

اسکت فإنّک صبی و أنا و اللّه أبسط منک لسانا و أحدّ سنانا و أملأ للکتیبة منک، فقال له علیّ علیه السلام: اسکت فإنّک فاسق، فأنزل اللّه سبحانه تصدیقا لعلیّ علیه السلام: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً؛ یعنی بالمؤمن علیّا و بالفاسق الولید.

[بحار الأنوار: 35/ 341- 343 حدیث 16].

أقول: روی ابن بطریق فی المستدرک عن أبی نعیم، بإسناده الی حبیب و ابن عباس مثل الخبرین الأخیرین.

[بحار الأنوار: 35/ 343. و فی العمدة لابن بطریق: 184 و الطرائف لابن طاووس: 24 مثله.]

«178»

و روی أبو الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام أنّ هذا مثل بنی أمیّة اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ أی استؤصلت و اقتلعت جثّته من الأرض: ما لَها مِنْ قَرارٍ ما لتلک الشجرة من ثبات، فإنّ الریح تنسفها و تذهب بها، فکما أنّ هذه الشجرة لا ثبات لها و لا بقاء و لا ینتفع بها أحد فکذلک الکلمة الخبیثة لا ینتفع بها صاحبها.

و فی قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً أی عرفوا نعمة اللّه بمحمّد ... أی عرفوا محمّدا ثم کفروا به فبدّلوا مکان الشکر کفرا. و روی عن الصادق علیه السلام أنّه قال:

نحن و اللّه نعمة اللّه التی أنعم بها علی عباده و بنا یفوز من فاز ...

و سأل رجل أمیر المؤمنین علیه السلام عن هذه الآیة فقال: هما الأفجران من قریش:

بنو أمیّة و بنو المغیرة، فأمّا بنو أمیّة فمتّعوا الی حین، و أما بنو المغیرة فکفیتموهم یوم بدر. و قیل:

إنّهم جبلّة بن الأیهم و من تبعه من العرب تنصّروا و لحقوا بالروم وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ..

أی دار الهلاک.

[بحار الأنوار: 9/ 112، عن مجمع البیان: 6/ 314- 315، و تفسیر القمی: 1/ 371].

«179»

قال العلّامة قدّس اللّه روحه فی کشف الحقّ، و مؤلف کتاب إلزام النواصب، و صاحب کتاب تحفة الطالب: ذکر أبو المنذر هشام بن محمد الکلبی من علماء الجمهور أنّ من جملة البغایا و ذوات الرایات صعبة بنت الخضرمی کانت لها رایة بمکّة و استبضعت بأبی سفیان، فوقع علیها أبو سفیان و تزوّجها عبید اللّه بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم، فجاءت بطلحة بن عبید اللّه لستة أشهر، فاختصم أبو سفیان و عبید اللّه فی طلحة، فجعلا أمرهما الی صعبة، فألحقته بعبید اللّه، فقیل لها: کیف ترکت أبا سفیان؟، فقالت: ید عبید اللّه طلقة و ید أبی سفیان نکرة ...

و قال [العلّامة] فی کشف الحقّ أیضا: و ممّن کان یلعب به و یتخنّث عبید اللّه أبو طلحة،

ص: 647

«170»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن عبد الملک بن عبد اللّه القمی، عن أخیه إدریس، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: بینا أنا و أبی متوجّهین الی مکّة و أبی قد تقدّمنی فی موضع یقال له: ضجنان-، إذ جاء رجل فی عنقه سلسلة یجرّها، فأقبل علیّ فقال: اسقنی، اسقنی، فصاح بی أبی: لا تسقه لا سقاه اللّه، قال: و فی طلبه رجل یتبعه، فجذب سلسلته جذبة طرحه بها فی أسفل درک من النّار.

[بحار الأنوار: 39/ 247 حدیث 82، عن الاختصاص: 276].

«171»

ختص:کتاب الإختصاص، بإسناده عن بشیر النبّال، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: کنت مع أبی بعسفان فی واد بها أو بضجنان، فنفرت بغلته فإذا رجل فی عنقه سلسلة و طرفها فی ید آخر یجرّه، فقال: اسقنی، فقال الرجل: لا تسقه لا سقاه اللّه، فقلت لأبی: من هذا؟، فقال: هذا معاویة.

[بحار الأنوار: 6/ 247- 248 حدیث 83، و لا حظ ما قبله و ما بعده من الروایات فی هذا الباب، و قریب منه ما رواه عن الاختصاص: 276 بإسناده عن مالک بن عطیّة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و جاء فی بحار الأنوار: 46/ 280 حدیث 81].

«172»

ج:إحتجاج، فیما احتجّ به الحسن علیه السلام علی معاویة و أصحابه أنّه قال لمغیرة بن شعبة: أنت ضربت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتی أدمیتها و ألقت ما فی بطنها استذلالا منک لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و مخالفة منک لأمره، و انتهاکا لحرمته، و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أنت سیّدة نساء أهل الجنّة، اللّه مصیّرک الی النار.

[بحار الأنوار: 43/ 197- حدیث 8، عن الاحتجاج: 1 / 414 طبعة النجف .

«173»

ل:خصال، بإسناده عن أبی حرب بن أبی الأسود، عن رجل من أهل الشام، عن أبیه، قال: سمعت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یقول: من شرّ خلق اللّه خمسة: إبلیس، و ابن آدم الذی قتل أخاه، و فرعون ذو الأوتاد، و رجل من بنی إسرائیل ردّهم عن دینهم، و رجل من هذه الأمّة یبایع علی کفر عند باب لدّ، قال: ثم قال: إنّی لمّا رأیت معاویة یبایع عند باب لدّ ذکرت قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلحقت بعلیّ علیه السلام فکنت معه.

[بحار الأنوار: 11/ 233- حدیث 13، عن الخصال: 1 / 155].

ص: 645

فهل یحلّ لعاقل المخاصمة مع هؤلاء لعلیّ علیه السلام؟! انتهی.

[بحار الأنوار: 32/ 218- 219.

أقول: و انظر باب أحوال عائشة و حفصة فی بحار الأنوار: 22/ 227- 246، و ما ذکره العلّامة المجلسی فی بحاره: 28/ 135 حدیث 1، عن جامع الأصول: 9 / 436، و سنن الترمذی: 5/ 275 فی قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّکنّ لأنتنّ صواحب یوسف ... و له طاب ثراه فی البحار: 28/ 130- 174 تبیین و تتمیم حریّ بالملاحظة، بل غالب ذاک المجلد ینفع فی هذا الباب. و لاحظ البحار: 44/ 270 باب 2 فی سائر ما جری بین الامام الحسن الزکیّ صلوات اللّه علیه و بین معاویة لعنه اللّه و أصحابه .]

و ممّا ورد فی أعداء آل محمّد صلوات اللّه علیهم و اللعنة علی أعدائهم، و فی الاستهزاء بهم أو إیذائهم:

و لنختم الکلام فی الاشارة الی بعض الروایات ممّا یدلّ علی المراد عموما، و هی کثیرة جدّا، نتبرّک ببعضها:

«180»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن أبی بصیر، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: عدوّ [أعداء] علیّ هم المخلّدون فی النار، قال اللّه: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها (المائدة: 37).

[بحار الأنوار: 72/ 135- حدیث 16، عن تفسیر العیاشی: 1/ 317 حدیث 100، و أورده فی تفسیر البرهان: 1/ 470، و تفسیر الصافی: 1/ 441].

«181»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن منصور بن حازم، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 167)؛ قال: أعداء علیّ علیه السلام هم المخلّدون فی النّار أبد الآبدین و دهر الداهرین.

[بحار الأنوار: 8/ 362 حدیث 37، و 72/ 135- حدیث 17، عن تفسیر العیاشی: 1/ 317- 318 حدیث 101، و جاء فی بحار الأنوار: 3/ 396، و أورده فی تفسیر البرهان: 1/ 470، و تفسیر الصافی:

ص: 648

«174»

مل:کامل الزیارة، بإسناده عن عبد اللّه بن بکر الأرجانی، قال: صحبت أبا عبد اللّه علیه السلام فی طریق مکّة من المدینة، فنزلنا منزلا یقال له: عسفان، ثمّ مررنا بجبل أسود عن یسار الطریق موحش، فقلت له: یابن رسول اللّه! ما أوحش هذا الجبل! ما رأیت فی الطریق مثل هذا، فقال لی: یابن بکر! تدری أیّ جبل هذا؟، قلت: لا، قال: هذا جبل یقال له:

الکمد؛ و هو علی واد من أودیة جهنّم، و فیه قتلة أبی: الحسین علیه السلام؛ استودعهم فیه، تجری من تحتهم میاه جهنّم من الغسلین و الصدید و الحمیم، و ما یخرج من جبّ الحوی، و ما یخرج من الفلق من آثام، و ما یخرج من طینة الخبال، و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی من الحطمة، و ما یخرج من سقر، و ما یخرج من الجحیم، و ما یخرج من الهاویة، و ما یخرج من السعیر و فی نسخة اخری: و ما یخرج من جهنّم، و ما یخرج من لظی و من الحطمة، و ما یخرج من سقر، و ما یخرج من الحمیم و ما مررت بهذا الجبل فی سفری فوقفت به إلّا رأیتهما یستغیثان إلیّ، و إنیّ لأنظر الی قتلة أبی فأقول لهما: هؤلاء إنّما فعلوا ما أسّستما لم ترحمونا إذ ولیتم، و قتلتمونا و حرمتمونا، و وثبتم علی حقّنا، و استبددتم بالأمر دوننا، فلا رحم اللّه من یرحمکما، ذوقا و بال ما قدّمتما، و ما اللّه بظلّام للعبید. فقلت له: جعلت فداک! أین منتهی هذا الجبل؟، قال: الی الأرض السادسة و فیها جهنّم علی واد من أودیته، علیه حفظة أکثر من نجوم السماء و قطر المطر و عدد ما فی البحار و عدد الثری، قد وکّل کلّ ملک منهم بشی ء و هو مقیم علیه لا یفارقه.

[بحار الأنوار: 6/ 288- حدیث 10، عن کامل الزیارات: 326- 328 باب 108].

«175»

تفسیر القمی: عن الباقر علیه السلام فی قوله سبحانه: وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ یعنی بنی أمیّة ... و إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی بنی أمیّة.

[تفسیر القمی: 2/ 255].

«176»

و فی تفسیر فرات: 79: الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ بنو أمیّة و بنو المغیرة.

[تفسیر الفرات: 79].

«177»

کشف:کشف الغمّة، ممّا خرّجه العزّ الحنبلی قوله تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ؛ المؤمن علیّ، و الفاسق: الولید.

و روی الحافظ أبو بکر بن مردویه بعدّة طرق فی قوله: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً؛ المؤمن علیّ، و الفاسق الولید.

و روی الثعلبی و الواحدی؛ أنّها نزلت فی علیّ علیه السلام و فی الولید بن عقبة بن أبی معیط أخی عثمان لأمّه، و ذلک انّه کان بینهما تنازع فی شی ء، فقال الولید لعلیّ علیه السلام:

ص: 646

1 / 441].

«182»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ (النساء: 60) نزلت فی الزبیر ابن العوّام فإنّه نازع رجلا من الیهود فی حدیقة، فقال الزبیر: ترضی بابن شیبة الیهودی، و قال الیهودی: ترضی بمحمّد، فأنزل اللّه تعالی: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ.. الی قوله: رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً (النساء: 61) هم أعداء آل محمّد صلوات اللّه علیهم کلّهم جرت فیهم هذه الآیة.

[بحار الأنوار: 9/ 194- حدیث 38، عن تفسیر القمی: 1/ 140- 142].

«183»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، فی روایة أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله: وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ (یونس: 40)؛ فهم أعداء محمّد و آل محمّد من بعده.

[بحار الأنوار: 23/ 371 حدیث 47، عن تفسیر القمی: 1/ 312].

«184»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن منصور بن یونس، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: إنّ فی النار لنارا یتعوّذ منها أهل النار، ما خلقت إلّا لکلّ متکبّر جبّار عنید، و لکلّ شیطان مرید، و لکلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب، و لکلّ ناصب العداوة لآل محمّد، و قال: إنّ أهون الناس عذابا یوم القیامة لرجل فی ضحضاح من نار، علیه نعلان من نار و شرا کان من نار، یغلی منها دماغه کما یغلی المرجل، ما یری انّ فی النار أحد أشدّ عذابا منه، و ما فی النار أحد أهون عذابا منه.

[بحار الأنوار: 8/ 295- حدیث 44، عن تفسیر القمی: 2/ 257- 258].

«185»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ؛ قال: السماء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و علیّ علیه السلام ذات الحبک، و قوله: إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ؛ یعنی مختلف فی علیّ، اختلفت هذه الأمّة فی ولایته، فمن استقام علی ولایة علیّ علیه السلام دخل الجنّة، و من خالف ولایة علیّ دخل النار، یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ (الذاریات: 7- 8)؛ فإنّه یعنی علیّا علیه السلام من أفک عن ولایته أفک عن الجنّة.

[بحار الأنوار: 36/ 169- حدیث 156، عن تفسیر القمی: 2/ 329].

«186»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده مرفوعا، عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه، قال: قال النبیّ صلّی اللّه علیه

ص: 649

اسکت فإنّک صبی و أنا و اللّه أبسط منک لسانا و أحدّ سنانا و أملأ للکتیبة منک، فقال له علیّ علیه السلام: اسکت فإنّک فاسق، فأنزل اللّه سبحانه تصدیقا لعلیّ علیه السلام: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً؛ یعنی بالمؤمن علیّا و بالفاسق الولید.

[بحار الأنوار: 35/ 341- 343 حدیث 16].

أقول: روی ابن بطریق فی المستدرک عن أبی نعیم، بإسناده الی حبیب و ابن عباس مثل الخبرین الأخیرین.

[بحار الأنوار: 35/ 343. و فی العمدة لابن بطریق: 184 و الطرائف لابن طاووس: 24 مثله.]

«178»

و روی أبو الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام أنّ هذا مثل بنی أمیّة اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ أی استؤصلت و اقتلعت جثّته من الأرض: ما لَها مِنْ قَرارٍ ما لتلک الشجرة من ثبات، فإنّ الریح تنسفها و تذهب بها، فکما أنّ هذه الشجرة لا ثبات لها و لا بقاء و لا ینتفع بها أحد فکذلک الکلمة الخبیثة لا ینتفع بها صاحبها.

و فی قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً أی عرفوا نعمة اللّه بمحمّد ... أی عرفوا محمّدا ثم کفروا به فبدّلوا مکان الشکر کفرا. و روی عن الصادق علیه السلام أنّه قال:

نحن و اللّه نعمة اللّه التی أنعم بها علی عباده و بنا یفوز من فاز ...

و سأل رجل أمیر المؤمنین علیه السلام عن هذه الآیة فقال: هما الأفجران من قریش:

بنو أمیّة و بنو المغیرة، فأمّا بنو أمیّة فمتّعوا الی حین، و أما بنو المغیرة فکفیتموهم یوم بدر. و قیل:

إنّهم جبلّة بن الأیهم و من تبعه من العرب تنصّروا و لحقوا بالروم وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ..

أی دار الهلاک.

[بحار الأنوار: 9/ 112، عن مجمع البیان: 6/ 314- 315، و تفسیر القمی: 1/ 371].

«179»

قال العلّامة قدّس اللّه روحه فی کشف الحقّ، و مؤلف کتاب إلزام النواصب، و صاحب کتاب تحفة الطالب: ذکر أبو المنذر هشام بن محمد الکلبی من علماء الجمهور أنّ من جملة البغایا و ذوات الرایات صعبة بنت الخضرمی کانت لها رایة بمکّة و استبضعت بأبی سفیان، فوقع علیها أبو سفیان و تزوّجها عبید اللّه بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم، فجاءت بطلحة بن عبید اللّه لستة أشهر، فاختصم أبو سفیان و عبید اللّه فی طلحة، فجعلا أمرهما الی صعبة، فألحقته بعبید اللّه، فقیل لها: کیف ترکت أبا سفیان؟، فقالت: ید عبید اللّه طلقة و ید أبی سفیان نکرة ...

و قال [العلّامة] فی کشف الحقّ أیضا: و ممّن کان یلعب به و یتخنّث عبید اللّه أبو طلحة،

ص: 647

و آله: یا أبا ذرّ! یؤتی بجاحد حقّ علیّ و ولایته یوم القیامة أصمّ و أبکم و أعمی، یتکبکب فی ظلمات یوم القیامة، ینادی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (الزمر: 56) و یلقی فی عنقه طوق من النار، و لذلک الطوق ثلاثمائة شعبة، علی کلّ شعبة شیطان یتفل فی وجهه، و یکلح من جوف قبره الی النار.

[بحار الأنوار: 7/ 211- حدیث 106، عن تفسیر فرات الکوفی: 134].

«187»

کا:کافی، بإسناده عن محمد بن الفضیل، عن أبی الحسن الماضی علیه السلام، قال: سألته عن قول اللّه عزّ و جلّ ... قلت: کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ؛ قال: هم الذین فجروا فی حقّ الأئمّة و اعتدوا علیهم، قلت: ثم یقال: هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (المطففین: 7 و 17)؛ قال: یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام، قلت: تنزیل؟ قال: نعم.

[بحار الأنوار: 24/ 340- ذیل حدیث 59، عن اصول الکافی: 1/ 435].

«188»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن محمد بن سهل العطّار، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن جعفر، عن أخیه موسی، عن آبائه، عن أمیر المؤمنین علیهم السلام، قال: قال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یا علی! ما بین من یحبّک و بین أن یری ما تقرّ به عیناه إلّا أن یعاین الموت، ثم تلا: رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ؛ یعنی إنّ أعداءنا إذا دخلوا النار قالوا:

ربّنا أخرجنا نعمل صالحا فی ولایة علیّ علیه السلام غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ فی عداوته، فیقال لهم فی الجواب: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ؛ و هو النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ لآل محمّد صلّی اللّه علیه و آله مِنْ نَصِیرٍ (فاطر: 37) ینصرهم و لا ینجیهم منه و لا یحجبهم عنه.

[بحار الأنوار: 23/ 361 حدیث 19، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 485- 486، و البرهان: 3/ 366 حدیث 2 و بحار الأنوار: 27/ 159 حدیث 7].

«189»

و یؤیّده ما رواه علیّ بن ابراهیم، بإسناده عن زید الشحّام، قال: دخل قتادة بن دعامة علی أبی جعفر علیه السلام و سأله عن قوله عزّ و جلّ: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (سبأ: 20)؛ قال: لمّا أمر اللّه نبیّه أن ینصب أمیر المؤمنین علیه السلام للناس و هو قوله تعالی: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ فی علیّ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (المائدة: 71) أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بید علیّ علیه السلام بغدیر خمّ و قال: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، حثت الأبالسة التراب علی رؤوسها، فقال

ص: 650

فهل یحلّ لعاقل المخاصمة مع هؤلاء لعلیّ علیه السلام؟! انتهی.

[بحار الأنوار: 32/ 218- 219.

أقول: و انظر باب أحوال عائشة و حفصة فی بحار الأنوار: 22/ 227- 246، و ما ذکره العلّامة المجلسی فی بحاره: 28/ 135 حدیث 1، عن جامع الأصول: 9 / 436، و سنن الترمذی: 5/ 275 فی قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّکنّ لأنتنّ صواحب یوسف ... و له طاب ثراه فی البحار: 28/ 130- 174 تبیین و تتمیم حریّ بالملاحظة، بل غالب ذاک المجلد ینفع فی هذا الباب. و لاحظ البحار: 44/ 270 باب 2 فی سائر ما جری بین الامام الحسن الزکیّ صلوات اللّه علیه و بین معاویة لعنه اللّه و أصحابه .]

و ممّا ورد فی أعداء آل محمّد صلوات اللّه علیهم و اللعنة علی أعدائهم، و فی الاستهزاء بهم أو إیذائهم:

و لنختم الکلام فی الاشارة الی بعض الروایات ممّا یدلّ علی المراد عموما، و هی کثیرة جدّا، نتبرّک ببعضها:

«180»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن أبی بصیر، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: عدوّ [أعداء] علیّ هم المخلّدون فی النار، قال اللّه: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها (المائدة: 37).

[بحار الأنوار: 72/ 135- حدیث 16، عن تفسیر العیاشی: 1/ 317 حدیث 100، و أورده فی تفسیر البرهان: 1/ 470، و تفسیر الصافی: 1/ 441].

«181»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن منصور بن حازم، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 167)؛ قال: أعداء علیّ علیه السلام هم المخلّدون فی النّار أبد الآبدین و دهر الداهرین.

[بحار الأنوار: 8/ 362 حدیث 37، و 72/ 135- حدیث 17، عن تفسیر العیاشی: 1/ 317- 318 حدیث 101، و جاء فی بحار الأنوار: 3/ 396، و أورده فی تفسیر البرهان: 1/ 470، و تفسیر الصافی:

ص: 648

لهم إبلیس الأکبر لعنه اللّه-: ما لکم؟ قالوا: قد عقد هذا الرجل عقدة لا یحلّها إنسیّ الی یوم القیامة، فقال لهم إبلیس: کلّا! الذین حوله قد و عدونی فیه عدة و لن یخلفونی فیها! فأنزل اللّه سبحانه هذه الآیة: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ؛ یعنی بأمیر المؤمنین علیه السلام و علی ذریّته الطیّبین.

[بحار الأنوار: 37/ 169 ذیل حدیث 45، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 474].

«190»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عیسی بن داود، عن موسی بن جعفر علیهما السلام قال: کنت عند أبی یوما فی المسجد إذ أتاه رجل فوقف أمامه، و قال: یابن رسول اللّه! أعیت علیّ آیة فی کتاب اللّه عزّ و جلّ، سألت عنها جابر بن یزید فأرشدنی إلیک، فقال: و ما هی؟، قال: قوله عزّ و جلّ: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ .. الآیة، فقال: نعم فینا نزلت؛ و ذلک أنّ فلانا و فلانا و طائفة معهم و سمّاهم اجتمعوا الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، فقالوا: یا رسول اللّه! الی من یصیر هذا الأمر بعدک؟ فو اللّه لئن صار الی رجل من أهل بیتک إنّا لنخافهم علی أنفسنا، و لو صار الی غیرهم لعلّ غیرهم أقرب و أرحم بنا منهم، فغضب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من ذلک غضبا شدیدا، ثم قال: أما و اللّه لو آمنتم باللّه و رسوله ما أبغضتموهم، لأنّ بغضهم بغضی، و بغضی هو الکفر باللّه، ثم نعیتم إلی نفسی، فواللّه لئن مکنهم اللّه فی الأرض لیقیموا الصلاة لوقتها، و لیؤتوا الزکاة لمحلّها، و لیأمرنّ بالمعروف، و لینهنّ عن المنکر، إنّما یرغم اللّه أنوف رجال یبغضونی و یبغضون أهل بیتی و ذریّتی، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ .. الی قوله: وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ فلم یقبل القوم ذلک، فأنزل اللّه سبحانه:

وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ* وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ* وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ (سورة الحج: 41- 44).

[بحار الأنوار: 24/ 165- حدیث 8، عن تأویل الآیات الظاهرة: 174- 175- حجریة- (1/ 342- 343 حدیث 24)، و جاء فی تفسیر البرهان: 3/ 95 حدیث 3].

«191»

م:تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام، فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا؛ قال: قال اللّه فی صفة الکاتمین لفضلنا أهل البیت إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ المشتمل علی ذکر فضل محمّد صلّی اللّه علیه و آله علی جمیع النبیّین و فضل علیّ علی جمیع الوصیّین وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا یکتمونه لیأخذوا علیه عرضا من الدنیا یسیرا،

ص: 651

1 / 441].

«182»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ (النساء: 60) نزلت فی الزبیر ابن العوّام فإنّه نازع رجلا من الیهود فی حدیقة، فقال الزبیر: ترضی بابن شیبة الیهودی، و قال الیهودی: ترضی بمحمّد، فأنزل اللّه تعالی: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ.. الی قوله: رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً (النساء: 61) هم أعداء آل محمّد صلوات اللّه علیهم کلّهم جرت فیهم هذه الآیة.

[بحار الأنوار: 9/ 194- حدیث 38، عن تفسیر القمی: 1/ 140- 142].

«183»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، فی روایة أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله: وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ (یونس: 40)؛ فهم أعداء محمّد و آل محمّد من بعده.

[بحار الأنوار: 23/ 371 حدیث 47، عن تفسیر القمی: 1/ 312].

«184»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، بإسناده عن منصور بن یونس، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: إنّ فی النار لنارا یتعوّذ منها أهل النار، ما خلقت إلّا لکلّ متکبّر جبّار عنید، و لکلّ شیطان مرید، و لکلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب، و لکلّ ناصب العداوة لآل محمّد، و قال: إنّ أهون الناس عذابا یوم القیامة لرجل فی ضحضاح من نار، علیه نعلان من نار و شرا کان من نار، یغلی منها دماغه کما یغلی المرجل، ما یری انّ فی النار أحد أشدّ عذابا منه، و ما فی النار أحد أهون عذابا منه.

[بحار الأنوار: 8/ 295- حدیث 44، عن تفسیر القمی: 2/ 257- 258].

«185»

فس:تفسیر علیّ بن إبراهیم، وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ؛ قال: السماء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و علیّ علیه السلام ذات الحبک، و قوله: إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ؛ یعنی مختلف فی علیّ، اختلفت هذه الأمّة فی ولایته، فمن استقام علی ولایة علیّ علیه السلام دخل الجنّة، و من خالف ولایة علیّ دخل النار، یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ (الذاریات: 7- 8)؛ فإنّه یعنی علیّا علیه السلام من أفک عن ولایته أفک عن الجنّة.

[بحار الأنوار: 36/ 169- حدیث 156، عن تفسیر القمی: 2/ 329].

«186»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده مرفوعا، عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه، قال: قال النبیّ صلّی اللّه علیه

ص: 649

و ینالوا به فی الدنیا عند جهّال عباد اللّه رئاسة، قال اللّه عزّ و جلّ: أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ بدلا من اصابتهم الیسیر من الدنیا لکتمانهم الحقّ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ بکلام خیر، بل یکلّمهم بأن یلعنهم و یخزیهم و یقول: بئس العباد أنتم، غیّرتم ترتیبی، و أخّرتم من قدمته، و قدّمتم من أخّرته، و والیتم من عادیته، و عادیتم من والیته وَ لا یُزَکِّیهِمْ من ذنوبهم وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (البقرة: 174) موجع فی النار.

[بحار الأنوار: 7/ 213- حدیث 115، عن تفسیر الامام الحسن العسکری علیه السلام: 585- 586 حدیث 352].

«192»

م:تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام، و فیه: إِنَّما یَأْمُرُکُمْ الشیطان بِالسُّوءِ بسوء المذاهب و الاعتقاد فی خیر خلق اللّه محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و جحود ولایة أفضل أولیاء اللّه بعد محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (البقرة: 169) بإمامة من لم یجعل اللّه له فی الامامة حظّا، و من جعله من أراذل أعدائه و أعظمهم کفرا به.

[بحار الأنوار: 24/ 379- من حدیث 106، عن تفسیر الامام الحسن العسکری علیه السلام: 242- 243 (581 حدیث 342)].

«193»

م:تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام، لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ .. الآیة، قال الامام: قال علیّ بن الحسین علیهما السلام ... وَ آمن ب الْیَوْمِ الْآخِرِ یوم القیامة التی أفضل من یوافیها محمّد سیّد النبیّین، و بعده علیّ أخوه و صفیّه سیّد الوصیّین و التی لا یحضرها من شیعة محمّد أحد إلّا أضاءت فیها أنواره فصار فیها الی جنّات النعیم هو و إخوانه و أزواجه و ذریّاته و المحسنون إلیه و الدافعون فی الدنیا عنه، و لا یحضرها من أعداء محمّد أحد إلّا غشیته ظلماتها، فیسیر فیها الی العذاب الألیم هو و شرکاؤه فی عقده و دینه و مذهبه و المتقرّبون کانوا فی الدنیا إلیه من غیر تقیّة لحقتهم منه. الخبر.

[بحار الأنوار: 9/ 187- 188 حدیث 19، عن تفسیر الامام الحسن العسکری: 248 (589- 590) حدیث 353، و الآیة: البقرة: 177].

«194»

ما:أمالی الطوسیّ، المفید، بإسناده عن أبان، عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال: إذا کان یوم القیامة نادی مناد من بطنان العرش: أین خلیفة اللّه فی أرضه؟، فیقوم داود النبیّ علیه السلام فیأتی النداء من عند اللّه عزّ و جلّ: لسنا إیّاک أردنا و إن کنت للّه تعالی خلیفة.

ص: 652

و آله: یا أبا ذرّ! یؤتی بجاحد حقّ علیّ و ولایته یوم القیامة أصمّ و أبکم و أعمی، یتکبکب فی ظلمات یوم القیامة، ینادی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (الزمر: 56) و یلقی فی عنقه طوق من النار، و لذلک الطوق ثلاثمائة شعبة، علی کلّ شعبة شیطان یتفل فی وجهه، و یکلح من جوف قبره الی النار.

[بحار الأنوار: 7/ 211- حدیث 106، عن تفسیر فرات الکوفی: 134].

«187»

کا:کافی، بإسناده عن محمد بن الفضیل، عن أبی الحسن الماضی علیه السلام، قال: سألته عن قول اللّه عزّ و جلّ ... قلت: کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ؛ قال: هم الذین فجروا فی حقّ الأئمّة و اعتدوا علیهم، قلت: ثم یقال: هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (المطففین: 7 و 17)؛ قال: یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام، قلت: تنزیل؟ قال: نعم.

[بحار الأنوار: 24/ 340- ذیل حدیث 59، عن اصول الکافی: 1/ 435].

«188»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن محمد بن سهل العطّار، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن جعفر، عن أخیه موسی، عن آبائه، عن أمیر المؤمنین علیهم السلام، قال: قال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یا علی! ما بین من یحبّک و بین أن یری ما تقرّ به عیناه إلّا أن یعاین الموت، ثم تلا: رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ؛ یعنی إنّ أعداءنا إذا دخلوا النار قالوا:

ربّنا أخرجنا نعمل صالحا فی ولایة علیّ علیه السلام غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ فی عداوته، فیقال لهم فی الجواب: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ؛ و هو النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ لآل محمّد صلّی اللّه علیه و آله مِنْ نَصِیرٍ (فاطر: 37) ینصرهم و لا ینجیهم منه و لا یحجبهم عنه.

[بحار الأنوار: 23/ 361 حدیث 19، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 485- 486، و البرهان: 3/ 366 حدیث 2 و بحار الأنوار: 27/ 159 حدیث 7].

«189»

و یؤیّده ما رواه علیّ بن ابراهیم، بإسناده عن زید الشحّام، قال: دخل قتادة بن دعامة علی أبی جعفر علیه السلام و سأله عن قوله عزّ و جلّ: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (سبأ: 20)؛ قال: لمّا أمر اللّه نبیّه أن ینصب أمیر المؤمنین علیه السلام للناس و هو قوله تعالی: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ فی علیّ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (المائدة: 71) أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بید علیّ علیه السلام بغدیر خمّ و قال: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، حثت الأبالسة التراب علی رؤوسها، فقال

ص: 650

ثم ینادی ثانیة: أین خلیفة اللّه فی أرضه؟، فیقوم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فیأتی النداء من قبل اللّه عزّ و جلّ: یا معشر الخلائق! هذا علیّ بن أبی طالب خلیفة اللّه فی أرضه و حجّته علی عباده فمن تعلّق بحبله فی دار الدنیا فلیتعلّق بحبله فی هذا الیوم یستضی ء بنوره و لیتّبعه الی الدرجات العلی من الجنّات، قال: فیقوم الناس الذین قد تعلّقوا بحبله فی الدنیا فیتّبعونه الی الجنّة، ثم یأتی النداء من عند اللّه جلّ جلاله: ألا من ائتمّ بإمام فی دار الدنیا فلیتبعه الی حیث یذهب به، فیحنئذ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 166- 167).

[بحار الأنوار: 8/ 10- حدیث 3، عن أمالی الشیخ المفید: 39 (طبعة النجف: 167) [285] [حدیث 3 من المجلس الرابع و الثلاثین .

«195»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الواحدی فی أسباب النزول، و مقاتل بن سلیمان و أبو القاسم القشیری فی تفسیرهما؛ أنّه نزل قوله تعالی: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ (الأحزاب: 58)؛ فی علیّ بن أبی طالب، و ذلک أنّ نفرا من المنافقین کانوا یؤذونه و یسمعونه و یکذّبون علیه، و فی روایة مقاتل: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ؛ یعنی علیّا وَ الْمُؤْمِناتِ؛ یعنی فاطمة فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً؛ قال ابن عباس: و ذلک أنّ اللّه تعالی أرسل علیهم الجرب فی جهنّم، فلا یزالون یحتکّون حتی تقطع أظفارهم، ثم یحتکّون حتی تنسلخ جلودهم، ثم یحتکّون حتی تبدوا لحومهم، ثم یحتکّون حتی تظهر عظامهم، و یقولون: ما هذا العذاب الذی نزل بنا؟، فیقولون لهم: معاشر الأشقیاء! هذا عقوبة لکم ببغضکم أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله.

[بحار الأنوار: 39/ 330- 331 حدیث 1، عن مناقب ابن شهر آشوب: 2/ 10- 12 (3/ 210)].

«196»

لی:أمالی الصدوق، بإسناده عن القلانسی، عن الصادق علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إذا قمت المقام المحمود تشفّعت فی أصحاب الکبائر من أمّتی، فیشفّعنی اللّه فیهم، و اللّه لا تشفّعت فیمن آذی ذریّتی.

[بحار الأنوار: 96/ 218 حدیث 4، عن أمالی الصدوق: 177].

«197»

ن، لی: بإسناده عن عمرو بن خالد، قال: حدّثنی زید بن علیّ و هو آخذ بشعره قال: حدّثنی أبی علی بن لحسین علیهما السلام و هو آخذ بشعره قال: حدّثنی الحسین

ص: 653

لهم إبلیس الأکبر لعنه اللّه-: ما لکم؟ قالوا: قد عقد هذا الرجل عقدة لا یحلّها إنسیّ الی یوم القیامة، فقال لهم إبلیس: کلّا! الذین حوله قد و عدونی فیه عدة و لن یخلفونی فیها! فأنزل اللّه سبحانه هذه الآیة: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ؛ یعنی بأمیر المؤمنین علیه السلام و علی ذریّته الطیّبین.

[بحار الأنوار: 37/ 169 ذیل حدیث 45، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 474].

«190»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عیسی بن داود، عن موسی بن جعفر علیهما السلام قال: کنت عند أبی یوما فی المسجد إذ أتاه رجل فوقف أمامه، و قال: یابن رسول اللّه! أعیت علیّ آیة فی کتاب اللّه عزّ و جلّ، سألت عنها جابر بن یزید فأرشدنی إلیک، فقال: و ما هی؟، قال: قوله عزّ و جلّ: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ .. الآیة، فقال: نعم فینا نزلت؛ و ذلک أنّ فلانا و فلانا و طائفة معهم و سمّاهم اجتمعوا الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، فقالوا: یا رسول اللّه! الی من یصیر هذا الأمر بعدک؟ فو اللّه لئن صار الی رجل من أهل بیتک إنّا لنخافهم علی أنفسنا، و لو صار الی غیرهم لعلّ غیرهم أقرب و أرحم بنا منهم، فغضب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من ذلک غضبا شدیدا، ثم قال: أما و اللّه لو آمنتم باللّه و رسوله ما أبغضتموهم، لأنّ بغضهم بغضی، و بغضی هو الکفر باللّه، ثم نعیتم إلی نفسی، فواللّه لئن مکنهم اللّه فی الأرض لیقیموا الصلاة لوقتها، و لیؤتوا الزکاة لمحلّها، و لیأمرنّ بالمعروف، و لینهنّ عن المنکر، إنّما یرغم اللّه أنوف رجال یبغضونی و یبغضون أهل بیتی و ذریّتی، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ .. الی قوله: وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ فلم یقبل القوم ذلک، فأنزل اللّه سبحانه:

وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ* وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ* وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ (سورة الحج: 41- 44).

[بحار الأنوار: 24/ 165- حدیث 8، عن تأویل الآیات الظاهرة: 174- 175- حجریة- (1/ 342- 343 حدیث 24)، و جاء فی تفسیر البرهان: 3/ 95 حدیث 3].

«191»

م:تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام، فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا؛ قال: قال اللّه فی صفة الکاتمین لفضلنا أهل البیت إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ المشتمل علی ذکر فضل محمّد صلّی اللّه علیه و آله علی جمیع النبیّین و فضل علیّ علی جمیع الوصیّین وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا یکتمونه لیأخذوا علیه عرضا من الدنیا یسیرا،

ص: 651

ابن علی علیهما السلام و هو آخذ بشعره قال: حدّثنی علی بن أبی طالب و هو آخذ بشعره- عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو آخذ بشعره قال: من آذی شعرة منّی فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللّه عزّ و جلّ، و من آذی اللّه جلّ و عزّ لعنه اللّه مل ء السماء و مل ء الأرض.

[بحار الأنوار: 96/ 219 حدیث 6 و لاحظ أحادیث الباب، عن عیون الأخبار: 1/ 250، و أمالی الصدوق: 19، و عن کتاب الغایات مثله، بإسناده عن محمد بن رزمة القزوینی إلّا أنّ فیه: فعلیه لعنة اللّه، موضع: لعنه اللّه. و قریب منه ما رواه عن کتاب المسلسلات بإسنادین: 96/ 233- حدیث 31 و 32].

«198»

یف: طرائف،أحمد فی مسنده، و ابن المغازلی فی مناقبه من عدّة طرق؛ أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: یا أیّها الناس! من آذی علیّا فقد آذانی. و زاد فیه ابن المغازلی عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: یا أیّها الناس! من آذی علیّا بعث یوم القیامة یهودیّا أو نصرانیّا، فقال جابر بن عبد اللّه الأنصاری: یا رسول اللّه! و إن شهدوا أن لا إله إلّا اللّه و أنّک رسول اللّه؟، فقال: یا جابر! کلمة یتحجّزون بها أن تسفک دماؤهم و تؤخذ أموالهم و أن لا یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون.

[بحار الأنوار: 39/ 333 حدیث 4، و قریب منه ما ذکره عن الروضة فی الفضائل بإسناده عن ابن عباس، و انظر عدّة روایات فی الباب: 39/ 333- حدیث 3 و ما بعده، و أورده فی الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف: 19 / (75- حدیث 96)، و جاء فی مسند أحمد: 3 / 483، و مناقب ابن المغازلی: 52].

«199»

الترمذی فی الجامع، و أبو نعیم فی الحلیة، و البخاری فی الصحیح، و الموصلی فی المسند، و أحمد فی الفضائل، و الخطیب فی الأربعین؛ عن عمران بن الحصین و ابن عباس و بریدة أنّه رغب علیّ علیه السلام من الغنائم فی جاریة، فزایده حاطب بن أبی بلتعة و بریدة الأسلمی، فلمّا بلغ قیمتها قیمة عدل فی یومها أخذها بذلک، فلمّا رجعوا وقف بریدة قدّام الرسول صلّی اللّه علیه و آله و شکا من علیّ، فأعرض عنه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، ثم جاء عن یمینه و عن شماله و من خلفه یشکو، فأعرض عنه، ثم قام الی بین یدیه فقالها، فغضب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و تغیّر لونه و تربّد وجهه و انتفخت أوداجه و قال: ما لک یا بریدة! ما آذیت رسول اللّه منذ الیوم؟ أما سمعت اللّه تعالی یقول: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی

ص: 654

و ینالوا به فی الدنیا عند جهّال عباد اللّه رئاسة، قال اللّه عزّ و جلّ: أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ بدلا من اصابتهم الیسیر من الدنیا لکتمانهم الحقّ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ بکلام خیر، بل یکلّمهم بأن یلعنهم و یخزیهم و یقول: بئس العباد أنتم، غیّرتم ترتیبی، و أخّرتم من قدمته، و قدّمتم من أخّرته، و والیتم من عادیته، و عادیتم من والیته وَ لا یُزَکِّیهِمْ من ذنوبهم وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (البقرة: 174) موجع فی النار.

[بحار الأنوار: 7/ 213- حدیث 115، عن تفسیر الامام الحسن العسکری علیه السلام: 585- 586 حدیث 352].

«192»

م:تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام، و فیه: إِنَّما یَأْمُرُکُمْ الشیطان بِالسُّوءِ بسوء المذاهب و الاعتقاد فی خیر خلق اللّه محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و جحود ولایة أفضل أولیاء اللّه بعد محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (البقرة: 169) بإمامة من لم یجعل اللّه له فی الامامة حظّا، و من جعله من أراذل أعدائه و أعظمهم کفرا به.

[بحار الأنوار: 24/ 379- من حدیث 106، عن تفسیر الامام الحسن العسکری علیه السلام: 242- 243 (581 حدیث 342)].

«193»

م:تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام، لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ .. الآیة، قال الامام: قال علیّ بن الحسین علیهما السلام ... وَ آمن ب الْیَوْمِ الْآخِرِ یوم القیامة التی أفضل من یوافیها محمّد سیّد النبیّین، و بعده علیّ أخوه و صفیّه سیّد الوصیّین و التی لا یحضرها من شیعة محمّد أحد إلّا أضاءت فیها أنواره فصار فیها الی جنّات النعیم هو و إخوانه و أزواجه و ذریّاته و المحسنون إلیه و الدافعون فی الدنیا عنه، و لا یحضرها من أعداء محمّد أحد إلّا غشیته ظلماتها، فیسیر فیها الی العذاب الألیم هو و شرکاؤه فی عقده و دینه و مذهبه و المتقرّبون کانوا فی الدنیا إلیه من غیر تقیّة لحقتهم منه. الخبر.

[بحار الأنوار: 9/ 187- 188 حدیث 19، عن تفسیر الامام الحسن العسکری: 248 (589- 590) حدیث 353، و الآیة: البقرة: 177].

«194»

ما:أمالی الطوسیّ، المفید، بإسناده عن أبان، عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال: إذا کان یوم القیامة نادی مناد من بطنان العرش: أین خلیفة اللّه فی أرضه؟، فیقوم داود النبیّ علیه السلام فیأتی النداء من عند اللّه عزّ و جلّ: لسنا إیّاک أردنا و إن کنت للّه تعالی خلیفة.

ص: 652

الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (الأحزاب: 57)، أما علمت أنّ علیّا منّی و أنا منه و أنّ من آذی علیّا فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللّه و من آذی اللّه فحقّ علی اللّه أن یؤذیه بألیم عذابه فی نار جهنّم؟ یا بریدة! أنت أعلم أم اللّه أعلم؟ أم قرّاء اللوح المحفوظ أعلم؟ أنت أعلم أم ملک الأرحام أعلم؟ أنت أعلم یا بریدة أم حفظة علیّ بن أبی طالب؟، قال: بل حفظته، قال: و هذا جبرئیل أخبرنی عن حفظة علیّ أنّهم ما کتبوا قطّ علیه خطیئة منذ ولد؛ ثمّ حکی عن ملک الأرحام و قرّاء اللوح المحفوظ و فیها-: ما تریدون من علیّ، ثلاث مرّات-، ثمّ قال: إنّ علیّا منّی و أنا منه، و هو ولیّ کلّ مؤمن بعدی. و فی روایة أحمد: دعوا علیّا.

[بحار الأنوار: 39/ 332 حدیث 1، عن المناقب لابن شهر آشوب 2/ 12].

«200»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، ابن سیرین، عن أنس؛ قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: من حسد علیّا فقد حسدنی و من حسدنی فقد کفر. و فی خبر: و من حسدنی فقد دخل النار.

[بحار الأنوار: 39/ 333 حدیث 2، عن المناقب لابن شهر آشوب 2/ 12، و 39/ 334 عن امالی الشیخ: 40]

«201»

فض:کتاب الروضة، بإسناده الی عبد اللّه بن عباس أنّه قال: کنت عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إذ أقبل علیّ بن أبی طالب و هو مغضب، فقال له النبی صلّی اللّه علیه و آله: ما بک یا أبا الحسن؟، قال: آذونی فیک یا رسول اللّه، فقام صلّی اللّه علیه و آله و هو مغضب و قال: أیّها الناس! من منکم آذی علیّا؟ فإنّه أوّلکم إیمانا و أوفاکم بعهد اللّه، أیّها الناس! من آذی علیّا بعثه اللّه یوم القیامة یهودیّا أو نصرانیّا؛ فقال جابر بن عبد اللّه الأنصاری: یا رسول اللّه! و إن شهد أن لا إله إلّا اللّه؟، قال: نعم؛ و إن شهد أنّ محمّد رسول اللّه یا جابر.

[بحار الأنوار: 39/ 333 حدیث 3، عن الکافی- الروضة-: 8/ 12].

«202»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده عن ابن عباس فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ؛ قال: فهو حارث بن قیس و أناس معه کانوا إذا مرّ علیهم أمیر المؤمنین علیه السلام قالوا: انظروا الی هذا الذی اصطفاه محمّد و اختاره من أهل بیته و کانوا یسخرون منه، فإذا کان یوم القیامة فتح بین الجنّة و النار باب فأمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام علی الأریکة متّکئ فیقول: هل لکم؟، فإذا جاؤوا سدّ بینهم الباب فهو کذلک یسخر منهم و یضحک، قال اللّه عزّ و جلّ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ ... (سورة المطففین: 34 و 35).

ص: 655

ثم ینادی ثانیة: أین خلیفة اللّه فی أرضه؟، فیقوم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فیأتی النداء من قبل اللّه عزّ و جلّ: یا معشر الخلائق! هذا علیّ بن أبی طالب خلیفة اللّه فی أرضه و حجّته علی عباده فمن تعلّق بحبله فی دار الدنیا فلیتعلّق بحبله فی هذا الیوم یستضی ء بنوره و لیتّبعه الی الدرجات العلی من الجنّات، قال: فیقوم الناس الذین قد تعلّقوا بحبله فی الدنیا فیتّبعونه الی الجنّة، ثم یأتی النداء من عند اللّه جلّ جلاله: ألا من ائتمّ بإمام فی دار الدنیا فلیتبعه الی حیث یذهب به، فیحنئذ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (البقرة: 166- 167).

[بحار الأنوار: 8/ 10- حدیث 3، عن أمالی الشیخ المفید: 39 (طبعة النجف: 167) [285] [حدیث 3 من المجلس الرابع و الثلاثین .

«195»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، الواحدی فی أسباب النزول، و مقاتل بن سلیمان و أبو القاسم القشیری فی تفسیرهما؛ أنّه نزل قوله تعالی: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ (الأحزاب: 58)؛ فی علیّ بن أبی طالب، و ذلک أنّ نفرا من المنافقین کانوا یؤذونه و یسمعونه و یکذّبون علیه، و فی روایة مقاتل: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ؛ یعنی علیّا وَ الْمُؤْمِناتِ؛ یعنی فاطمة فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً؛ قال ابن عباس: و ذلک أنّ اللّه تعالی أرسل علیهم الجرب فی جهنّم، فلا یزالون یحتکّون حتی تقطع أظفارهم، ثم یحتکّون حتی تنسلخ جلودهم، ثم یحتکّون حتی تبدوا لحومهم، ثم یحتکّون حتی تظهر عظامهم، و یقولون: ما هذا العذاب الذی نزل بنا؟، فیقولون لهم: معاشر الأشقیاء! هذا عقوبة لکم ببغضکم أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله.

[بحار الأنوار: 39/ 330- 331 حدیث 1، عن مناقب ابن شهر آشوب: 2/ 10- 12 (3/ 210)].

«196»

لی:أمالی الصدوق، بإسناده عن القلانسی، عن الصادق علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إذا قمت المقام المحمود تشفّعت فی أصحاب الکبائر من أمّتی، فیشفّعنی اللّه فیهم، و اللّه لا تشفّعت فیمن آذی ذریّتی.

[بحار الأنوار: 96/ 218 حدیث 4، عن أمالی الصدوق: 177].

«197»

ن، لی: بإسناده عن عمرو بن خالد، قال: حدّثنی زید بن علیّ و هو آخذ بشعره قال: حدّثنی أبی علی بن لحسین علیهما السلام و هو آخذ بشعره قال: حدّثنی الحسین

ص: 653

[بحار الأنوار: 36/ 69- حدیث 15، عن تفسیر فرات: 204].

«203»

کشف:کشف الغمّة، روی فی قوله تعالی: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ؛ قیل: نزلت فی أبی جهل و الولید بن المغیرة و العاص بن وائل و غیرهم من مشرکی مکّة، کانوا یضحکون من بلال و عمّار و غیرهما من أصحابهما، و قیل: إنّ علیّ بن أبی طالب علیه السلام جاء فی نفر من المسلمین الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا، و قالوا لأصحابهم: رأینا الیوم الأصلع فضحکنا منه، فأنزل اللّه تعالی الآیة قبل أن یصل الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله. و عن مقاتل و الکلبی: لمّا نزل قوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی قالوا: هل رأیتم أعجب من هذا؟

یسفّه أحلامنا، و یشتم آلهتنا، و یری قتلنا، و یطمع أن نحبّه؟، فنزل: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ أی لیس لی من ذلک أجر، لأنّ منفعة المودّة تعود علیکم و هو ثواب اللّه تعالی و رضاه.

[بحار الأنوار: 36/ 120- 121 حدیث 65].

«204»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (المطففین: 29)؛ قال: ذلک هو الحارث بن قیس و أناس معه، کانوا إذا مرّ بهم علیّ علیه السلام قالوا: انظروا الی هذا الذی اصطفاه محمّد صلّی اللّه علیه و آله و اختاره من أهل بیته فکانوا یسخرون و یضحکون، فإذا کان یوم القیامة فتح بین الجنّة و النار باب، فعلیّ علیه السلام یومئذ علی الأرائک متّکئ یقول لهم: هلمّ لکم، فإذا جاؤوا یسدّ بینهم الباب فهو کذلک یسخر منهم و یضحک، و هو قوله تعالی: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (المطففین: 34- 36).

[بحار الأنوار: 35/ 339 حدیث 9، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 781 حدیث 16، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 44 حدیث 2. و فی البحار أیضا: 36 / 69 حدیث 15، عن تفسیر الفرات: 204 مثله، و قریب منه فی البحار: 36/ 66 حدیث 8، عن (کنز) تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 781 حدیث 15، و البحار: 35 / 339- 340. و روی أیضا بإسناده، عن عبایة بن ربعی، عن علیّ علیه السلام فی البحار: 36/ 66 حدیث 7، و قریب منه فی تفسیر الفرات: 204، و جاء]

ص: 656

ابن علی علیهما السلام و هو آخذ بشعره قال: حدّثنی علی بن أبی طالب و هو آخذ بشعره- عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو آخذ بشعره قال: من آذی شعرة منّی فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللّه عزّ و جلّ، و من آذی اللّه جلّ و عزّ لعنه اللّه مل ء السماء و مل ء الأرض.

[بحار الأنوار: 96/ 219 حدیث 6 و لاحظ أحادیث الباب، عن عیون الأخبار: 1/ 250، و أمالی الصدوق: 19، و عن کتاب الغایات مثله، بإسناده عن محمد بن رزمة القزوینی إلّا أنّ فیه: فعلیه لعنة اللّه، موضع: لعنه اللّه. و قریب منه ما رواه عن کتاب المسلسلات بإسنادین: 96/ 233- حدیث 31 و 32].

«198»

یف: طرائف،أحمد فی مسنده، و ابن المغازلی فی مناقبه من عدّة طرق؛ أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: یا أیّها الناس! من آذی علیّا فقد آذانی. و زاد فیه ابن المغازلی عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: یا أیّها الناس! من آذی علیّا بعث یوم القیامة یهودیّا أو نصرانیّا، فقال جابر بن عبد اللّه الأنصاری: یا رسول اللّه! و إن شهدوا أن لا إله إلّا اللّه و أنّک رسول اللّه؟، فقال: یا جابر! کلمة یتحجّزون بها أن تسفک دماؤهم و تؤخذ أموالهم و أن لا یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون.

[بحار الأنوار: 39/ 333 حدیث 4، و قریب منه ما ذکره عن الروضة فی الفضائل بإسناده عن ابن عباس، و انظر عدّة روایات فی الباب: 39/ 333- حدیث 3 و ما بعده، و أورده فی الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف: 19 / (75- حدیث 96)، و جاء فی مسند أحمد: 3 / 483، و مناقب ابن المغازلی: 52].

«199»

الترمذی فی الجامع، و أبو نعیم فی الحلیة، و البخاری فی الصحیح، و الموصلی فی المسند، و أحمد فی الفضائل، و الخطیب فی الأربعین؛ عن عمران بن الحصین و ابن عباس و بریدة أنّه رغب علیّ علیه السلام من الغنائم فی جاریة، فزایده حاطب بن أبی بلتعة و بریدة الأسلمی، فلمّا بلغ قیمتها قیمة عدل فی یومها أخذها بذلک، فلمّا رجعوا وقف بریدة قدّام الرسول صلّی اللّه علیه و آله و شکا من علیّ، فأعرض عنه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، ثم جاء عن یمینه و عن شماله و من خلفه یشکو، فأعرض عنه، ثم قام الی بین یدیه فقالها، فغضب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و تغیّر لونه و تربّد وجهه و انتفخت أوداجه و قال: ما لک یا بریدة! ما آذیت رسول اللّه منذ الیوم؟ أما سمعت اللّه تعالی یقول: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی

ص: 654

[بإسناده عن ابن عباس فی البحار: 36/ 69 حدیث 15 و 8/ 150 حدیث 86، و 24/ 3 حدیث 8، و تفسیر البرهان: 4/ 440- 441 حدیث 1 و 2 و 9، فراجع .

«205»

روی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛ یعنی عن ولایة علیّ علیه السلام، و قوله تعالی: أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ قیل: نزلت فی قصّة بدر فی حمزة و علیّ و عبیدة ابن الحارث، لمّا برزوا لقتال عتبة و شیبة و الولید.

[بحار الأنوار: 36/ 120- 121 حدیث 65].

«206»

ل:خصال، بإسناده عن محمد بن الفضیل الزرقی، عن أبی عبد اللّه، عن آبائه، عن علیّ علیهم السلام، قال: إنّ للجنّة ثمانیة أبواب، باب یدخل منه النبیّون و الصدّیقون، و باب یدخل منه الشهداء و الصالحون، و خمسة أبواب یدخل منه شیعتنا و محبّونا، و باب یدخل منه سائر المسلمین ممّن یشهد أن لا إله إلّا اللّه و لم یکن فی قلبه مقدار ذرّة من بغضنا أهل البیت.

الخبر.

[بحار الأنوار: 72/ 158- 159 حدیث 5، عن الخصال: 2/ 39].

«207»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن الصباح بن سیابة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: إنّ الرجل لیحبّکم و ما یدری ما تقولون فیدخله اللّه الجنّة، و إنّ الرجل لیبغضکم و ما یدری ما تقولون فیدخله اللّه النار،

الخبر.

[بحار الأنوار: 72/ 159- حدیث 7، عن معانی الأخبار: 392].

«208»

سن:محاسن، بإسناده عن مالک الجهنّی، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: انّه لیس من قوم ائتمّوا بإمامهم فی الدنیا إلّا جاء یوم القیامة یلعنهم و یلعنونه إلّا أنتم و من علی مثل حالکم.

[بحار الأنوار: 8/ 11- حدیث 4، عن المحاسن: 143]

«209»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن محمد بن سلیمان، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: ما معنی قوله تعالی: وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ؛ قال: الذین همزوا آل محمّد حقّهم و لمزوهم و جلسوا مجلسا کان آل محمّد أحقّ به منهم.

[بحار الأنوار: 24/ 309- 310 حدیث 13، عن

ص: 657

الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (الأحزاب: 57)، أما علمت أنّ علیّا منّی و أنا منه و أنّ من آذی علیّا فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللّه و من آذی اللّه فحقّ علی اللّه أن یؤذیه بألیم عذابه فی نار جهنّم؟ یا بریدة! أنت أعلم أم اللّه أعلم؟ أم قرّاء اللوح المحفوظ أعلم؟ أنت أعلم أم ملک الأرحام أعلم؟ أنت أعلم یا بریدة أم حفظة علیّ بن أبی طالب؟، قال: بل حفظته، قال: و هذا جبرئیل أخبرنی عن حفظة علیّ أنّهم ما کتبوا قطّ علیه خطیئة منذ ولد؛ ثمّ حکی عن ملک الأرحام و قرّاء اللوح المحفوظ و فیها-: ما تریدون من علیّ، ثلاث مرّات-، ثمّ قال: إنّ علیّا منّی و أنا منه، و هو ولیّ کلّ مؤمن بعدی. و فی روایة أحمد: دعوا علیّا.

[بحار الأنوار: 39/ 332 حدیث 1، عن المناقب لابن شهر آشوب 2/ 12].

«200»

قب:مناقب ابن شهر آشوب، ابن سیرین، عن أنس؛ قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: من حسد علیّا فقد حسدنی و من حسدنی فقد کفر. و فی خبر: و من حسدنی فقد دخل النار.

[بحار الأنوار: 39/ 333 حدیث 2، عن المناقب لابن شهر آشوب 2/ 12، و 39/ 334 عن امالی الشیخ: 40]

«201»

فض:کتاب الروضة، بإسناده الی عبد اللّه بن عباس أنّه قال: کنت عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إذ أقبل علیّ بن أبی طالب و هو مغضب، فقال له النبی صلّی اللّه علیه و آله: ما بک یا أبا الحسن؟، قال: آذونی فیک یا رسول اللّه، فقام صلّی اللّه علیه و آله و هو مغضب و قال: أیّها الناس! من منکم آذی علیّا؟ فإنّه أوّلکم إیمانا و أوفاکم بعهد اللّه، أیّها الناس! من آذی علیّا بعثه اللّه یوم القیامة یهودیّا أو نصرانیّا؛ فقال جابر بن عبد اللّه الأنصاری: یا رسول اللّه! و إن شهد أن لا إله إلّا اللّه؟، قال: نعم؛ و إن شهد أنّ محمّد رسول اللّه یا جابر.

[بحار الأنوار: 39/ 333 حدیث 3، عن الکافی- الروضة-: 8/ 12].

«202»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم، بإسناده عن ابن عباس فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ؛ قال: فهو حارث بن قیس و أناس معه کانوا إذا مرّ علیهم أمیر المؤمنین علیه السلام قالوا: انظروا الی هذا الذی اصطفاه محمّد و اختاره من أهل بیته و کانوا یسخرون منه، فإذا کان یوم القیامة فتح بین الجنّة و النار باب فأمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام علی الأریکة متّکئ فیقول: هل لکم؟، فإذا جاؤوا سدّ بینهم الباب فهو کذلک یسخر منهم و یضحک، قال اللّه عزّ و جلّ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ ... (سورة المطففین: 34 و 35).

ص: 655

تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 854 حدیث 1 (ص: 406 الرضویة)، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 505 حدیث 1].

«210»

ثو:ثواب الأعمال، بإسناده عن داود بن فرقد، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: من ادّعی الامامة و لیس بإمام فقد افتری علی اللّه و علی رسوله و علینا.

[بحار الأنوار: 25/ 112- حدیث 8، و انظر حدیث 9، عن ثواب الأعمال: 206].

«211»

سن:محاسن، بإسناده عن قدامة الترمذی، عن أبی الحسن علیه السلام، قال: من شکّ فی أربعة فقد کفر بجمیع ما أنزل اللّه عزّ و جلّ، أحدها: معرفة الامام فی کلّ زمان و أوان بشخصه و نعته ...

[بحار الأنوار: 72/ 135- حدیث 15، عن المحاسن: 90]

«212»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن أبی بصیر، عن أبی جعفر علیه السلام: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ (الأنعام: 93)؛ قال: من ادّعی الامامة دون الامام علیه السلام.

[بحار الأنوار: 25/ 113 حدیث 12، عن تفسیر العیاشی: 1/ 370 حدیث 61، و تفسیر البرهان: 1 / 542، و تفسیر الصافی: 1/ 532، و إثبات الهداة: 1 / 265].

«213»

نی: غیبة النعمانیّ،بإسناده عن ابن ظبیان، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ (الزمر: 60)؛ قال: من زعم أنّه إمام و لیس بإمام.

[بحار الأنوار: 25/ 113 حدیث 13. و بهذا المضمون ذیل الآیة عن تفسیر القمی 25/ 111 حدیث 6، و عن ثواب الأعمال، بإسناده عن سورة بن کلیب، عن أبی جعفر علیه السلام، و عن غیبة النعمانی: 54، بإسناده عن سورة مثله: 25/ 112].

«214»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن أبی حمزة الثمالی، عن أبی جعفر، عن جابر بن عبد اللّه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ... ثم قال: یا علیّ! ادن منّی، فدنا منه، ثم قال: فأدخل

ص: 658

[بحار الأنوار: 36/ 69- حدیث 15، عن تفسیر فرات: 204].

«203»

کشف:کشف الغمّة، روی فی قوله تعالی: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ؛ قیل: نزلت فی أبی جهل و الولید بن المغیرة و العاص بن وائل و غیرهم من مشرکی مکّة، کانوا یضحکون من بلال و عمّار و غیرهما من أصحابهما، و قیل: إنّ علیّ بن أبی طالب علیه السلام جاء فی نفر من المسلمین الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا، و قالوا لأصحابهم: رأینا الیوم الأصلع فضحکنا منه، فأنزل اللّه تعالی الآیة قبل أن یصل الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله. و عن مقاتل و الکلبی: لمّا نزل قوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی قالوا: هل رأیتم أعجب من هذا؟

یسفّه أحلامنا، و یشتم آلهتنا، و یری قتلنا، و یطمع أن نحبّه؟، فنزل: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ أی لیس لی من ذلک أجر، لأنّ منفعة المودّة تعود علیکم و هو ثواب اللّه تعالی و رضاه.

[بحار الأنوار: 36/ 120- 121 حدیث 65].

«204»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن ابن عباس فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (المطففین: 29)؛ قال: ذلک هو الحارث بن قیس و أناس معه، کانوا إذا مرّ بهم علیّ علیه السلام قالوا: انظروا الی هذا الذی اصطفاه محمّد صلّی اللّه علیه و آله و اختاره من أهل بیته فکانوا یسخرون و یضحکون، فإذا کان یوم القیامة فتح بین الجنّة و النار باب، فعلیّ علیه السلام یومئذ علی الأرائک متّکئ یقول لهم: هلمّ لکم، فإذا جاؤوا یسدّ بینهم الباب فهو کذلک یسخر منهم و یضحک، و هو قوله تعالی: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (المطففین: 34- 36).

[بحار الأنوار: 35/ 339 حدیث 9، عن تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 781 حدیث 16، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 44 حدیث 2. و فی البحار أیضا: 36 / 69 حدیث 15، عن تفسیر الفرات: 204 مثله، و قریب منه فی البحار: 36/ 66 حدیث 8، عن (کنز) تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 781 حدیث 15، و البحار: 35 / 339- 340. و روی أیضا بإسناده، عن عبایة بن ربعی، عن علیّ علیه السلام فی البحار: 36/ 66 حدیث 7، و قریب منه فی تفسیر الفرات: 204، و جاء]

ص: 656

أذنک فی فمی، ففعل، فقال: یا أخی! ألم تسمع قول اللّه فی کتابه: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ؟ قال: بلی یا رسول اللّه، قال: هم أنت و شیعتک تجیؤن غرّا محجّلین، شباعا مرویّین، أ و لم تسمع قول اللّه عزّ و جلّ فی کتابه: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (البیّنة: 6- 7)، قال: بلی یا رسول اللّه، قال: هم أعداؤک و شیعتهم یجیؤن یوم القیامة مسودّة وجوههم ظمآء مظمئین أشقیاء معذّبین کفّارا منافقین، ذاک لک و لشیعتک و هذا لعدوّک و شیعتهم.

[بحار الأنوار: 24/ 263- حدیث 22، و 68/ 54 حدیث 97، عن تأویل الآیات الظاهرة 2/ 832- 833 حدیث 5، و تفسیر البرهان: 4/ 490 حدیث 3، و حلیة الأبرار: 1/ 465. و بهذا المضمون ذیل الحدیث عن أمالی الطوسی، بإسناده عن محمد بن عبد الرحمن: 68 / 70 حدیث 130].

«215»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عیسی بن داود، عن موسی بن جعفر، عن أبیه علیهما السلام فی قوله تعالی: وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا یَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً (طه: 112)؛ قال: مؤمن بمحبّة آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و مبغض لعدوّهم.

[بحار الأنوار: 23/ 360- حدیث 17، و 24/ 257- حدیث 4، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 318 ذیل حدیث 15، و تفسیر البرهان: 3/ 44- حدیث 1].

«216»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن ابراهیم بن زیاد، قال: قال الصادق علیه السلام: کذب من زعم أنّه یعرفنا و هو مستمسک بعروة غیرنا.

[بحار الأنوار: 2/ 82- حدیث 7، عن معانی الأخبار: 378 حدیث 57].

و لنختم بهذه الأحادیث الطاهرة فی الولایة و البراءة تبرّکا:

«217»

کا:کافی، بإسناده عن أحمد الخراسانی، عن أبیه رفعه، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: یسأل المیّت فی قبره عن خمس: عن صلاته، و زکاته، و حجّه، و صیامه، و ولایته إیّانا أهل البیت، فتقول الولایة عن جانب القبر للأربع: ما دخل فیکنّ من نقص فعلیّ تمامه.

[بحار الأنوار: 6/ 265- 266 حدیث 111، عن فروع الکافی: 3/ 66].

«218»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم بإسناده عن جعفر الفزاری معنعنا عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی:

ص: 659

[بإسناده عن ابن عباس فی البحار: 36/ 69 حدیث 15 و 8/ 150 حدیث 86، و 24/ 3 حدیث 8، و تفسیر البرهان: 4/ 440- 441 حدیث 1 و 2 و 9، فراجع .

«205»

روی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛ یعنی عن ولایة علیّ علیه السلام، و قوله تعالی: أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ قیل: نزلت فی قصّة بدر فی حمزة و علیّ و عبیدة ابن الحارث، لمّا برزوا لقتال عتبة و شیبة و الولید.

[بحار الأنوار: 36/ 120- 121 حدیث 65].

«206»

ل:خصال، بإسناده عن محمد بن الفضیل الزرقی، عن أبی عبد اللّه، عن آبائه، عن علیّ علیهم السلام، قال: إنّ للجنّة ثمانیة أبواب، باب یدخل منه النبیّون و الصدّیقون، و باب یدخل منه الشهداء و الصالحون، و خمسة أبواب یدخل منه شیعتنا و محبّونا، و باب یدخل منه سائر المسلمین ممّن یشهد أن لا إله إلّا اللّه و لم یکن فی قلبه مقدار ذرّة من بغضنا أهل البیت.

الخبر.

[بحار الأنوار: 72/ 158- 159 حدیث 5، عن الخصال: 2/ 39].

«207»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن الصباح بن سیابة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: إنّ الرجل لیحبّکم و ما یدری ما تقولون فیدخله اللّه الجنّة، و إنّ الرجل لیبغضکم و ما یدری ما تقولون فیدخله اللّه النار،

الخبر.

[بحار الأنوار: 72/ 159- حدیث 7، عن معانی الأخبار: 392].

«208»

سن:محاسن، بإسناده عن مالک الجهنّی، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: انّه لیس من قوم ائتمّوا بإمامهم فی الدنیا إلّا جاء یوم القیامة یلعنهم و یلعنونه إلّا أنتم و من علی مثل حالکم.

[بحار الأنوار: 8/ 11- حدیث 4، عن المحاسن: 143]

«209»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن محمد بن سلیمان، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: ما معنی قوله تعالی: وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ؛ قال: الذین همزوا آل محمّد حقّهم و لمزوهم و جلسوا مجلسا کان آل محمّد أحقّ به منهم.

[بحار الأنوار: 24/ 309- 310 حدیث 13، عن

ص: 657

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (المائدة: 5)؛ قال:

الایمان فی بطن القرآن علی بن أبی طالب، فمن کفر بولایته فقد حبط عمله.

[بحار الأنوار: 35/ 348 حدیث 28، عن تفسیر فرات: 18].

«219»

کتاب صفات الشیعة: بإسناده عن عبید اللّه، عن الصادق علیه السلام، قال: من أقرّ بسبعة أشیاء فهو مؤمن: البراءة من الجبت و الطاغوت، و الإقرار بالولایة، و الایمان بالرجعة ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 65/ 193 حدیث 12، عن صفات الشیعة: 178].

«220»

ن:عیون أخبار الرضا علیه السلام، بإسناده عن الحسن بن جهم، قال: حضرت مجلس المأمون یوما و عنده علیّ بن موسی الرضا علیه السلام و قد اجتمع الفقهاء و أهل الکلام من الفرق المختلفة- ...

و قال علیّ علیه السلام: یهلک فیّ اثنان و لا ذنب لی: محبّ مفرط و مبغض مفرّط .. الی أن قال الرضا علیه السلام: فمن ادّعی للأنبیاء ربوبیّة أو ادّعی للأئمة ربوبیّة أو نبوّة و لغیر الأئمّة إمامة، فنحن منه براء فی الدنیا و الآخرة.

فسأله بعضهم؛ فقال له: یابن رسول اللّه! بأیّ شی ء تصحّ الامامة لمدّعیها؟، قال:

بالنصّ و الدلائل ..

[بحار الأنوار: 25/ 135 من حدیث 6، عن عیون أخبار الرضا علیه السلام: 324- 325].

«رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا»

«رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا» «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ»

ربّنا .. و تقبّل منّا و تجاوز عن سیّئاتنا و تب علینا و لمن سبقنا بالایمان و لوالدینا و لمن وجب حقّه علینا، و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین و سلام علی المرسلین.

عبد الزهراء علوی

ص: 660

تأویل الآیات الظاهرة: 2/ 854 حدیث 1 (ص: 406 الرضویة)، و جاء فی تفسیر البرهان: 4/ 505 حدیث 1].

«210»

ثو:ثواب الأعمال، بإسناده عن داود بن فرقد، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: من ادّعی الامامة و لیس بإمام فقد افتری علی اللّه و علی رسوله و علینا.

[بحار الأنوار: 25/ 112- حدیث 8، و انظر حدیث 9، عن ثواب الأعمال: 206].

«211»

سن:محاسن، بإسناده عن قدامة الترمذی، عن أبی الحسن علیه السلام، قال: من شکّ فی أربعة فقد کفر بجمیع ما أنزل اللّه عزّ و جلّ، أحدها: معرفة الامام فی کلّ زمان و أوان بشخصه و نعته ...

[بحار الأنوار: 72/ 135- حدیث 15، عن المحاسن: 90]

«212»

شی:تفسیر العیاشیّ، عن أبی بصیر، عن أبی جعفر علیه السلام: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ (الأنعام: 93)؛ قال: من ادّعی الامامة دون الامام علیه السلام.

[بحار الأنوار: 25/ 113 حدیث 12، عن تفسیر العیاشی: 1/ 370 حدیث 61، و تفسیر البرهان: 1 / 542، و تفسیر الصافی: 1/ 532، و إثبات الهداة: 1 / 265].

«213»

نی: غیبة النعمانیّ،بإسناده عن ابن ظبیان، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ (الزمر: 60)؛ قال: من زعم أنّه إمام و لیس بإمام.

[بحار الأنوار: 25/ 113 حدیث 13. و بهذا المضمون ذیل الآیة عن تفسیر القمی 25/ 111 حدیث 6، و عن ثواب الأعمال، بإسناده عن سورة بن کلیب، عن أبی جعفر علیه السلام، و عن غیبة النعمانی: 54، بإسناده عن سورة مثله: 25/ 112].

«214»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن أبی حمزة الثمالی، عن أبی جعفر، عن جابر بن عبد اللّه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ... ثم قال: یا علیّ! ادن منّی، فدنا منه، ثم قال: فأدخل

ص: 658

الفهرس

الموضوع/ الصفحه

الطعن الرابع عشر: أنّه أبدع فی الدین بدعا کثیرة 7

الطعن الخامس عشر التفریط فی بیت المال 44

الطعن السادس عشر التلوّن فی الأحکام 58

الطعن السابع عشر همّ بإحراق بیت فاطمة علیها السلام 59

الطعن الثامن عشر: قصّة الشوری و ما أبدع فیها 60

الطعن التاسع عشر وصیّته بدفنه فی بیت النبیّ 88

باب [24] نسب عمر و ولادته و وفاته و بعض نوادر أحواله، و ما جری بینه و بین أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه 97

حسب عمر 108

مقتل عمر و کیفیّة قتله 113

ما جری بینه وبین أمیر المؤمنین علیه السلام 132

باب نادر 141

[25] باب تفصیل مثالب عثمان و بدعه و الاحتجاج بها علی المخالفین بما رووه فی کتبهم و بعض أحواله 149

الطعن الأول تولیة من لا یصلح للولایة علی المسلمین 149

الطعن الثانی إنکار الصحابة علیه بالاجماع 162

الطعن الثالث رده للحکم بن أبی العاص طرید رسول الله صّلی الّله علیه و آله 169

الطعن الرابع ما صنع مع أبی ذر من الاهانة و الضرب و الشتم و غیره 174

الطعن الخامس ضزب ابن مسعود و إهانته 187

الطعن السادس ما صنع بعمار بن یاسر 193

ص: 661

أذنک فی فمی، ففعل، فقال: یا أخی! ألم تسمع قول اللّه فی کتابه: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ؟ قال: بلی یا رسول اللّه، قال: هم أنت و شیعتک تجیؤن غرّا محجّلین، شباعا مرویّین، أ و لم تسمع قول اللّه عزّ و جلّ فی کتابه: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (البیّنة: 6- 7)، قال: بلی یا رسول اللّه، قال: هم أعداؤک و شیعتهم یجیؤن یوم القیامة مسودّة وجوههم ظمآء مظمئین أشقیاء معذّبین کفّارا منافقین، ذاک لک و لشیعتک و هذا لعدوّک و شیعتهم.

[بحار الأنوار: 24/ 263- حدیث 22، و 68/ 54 حدیث 97، عن تأویل الآیات الظاهرة 2/ 832- 833 حدیث 5، و تفسیر البرهان: 4/ 490 حدیث 3، و حلیة الأبرار: 1/ 465. و بهذا المضمون ذیل الحدیث عن أمالی الطوسی، بإسناده عن محمد بن عبد الرحمن: 68 / 70 حدیث 130].

«215»

کنز: کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة،بإسناده عن عیسی بن داود، عن موسی بن جعفر، عن أبیه علیهما السلام فی قوله تعالی: وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا یَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً (طه: 112)؛ قال: مؤمن بمحبّة آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و مبغض لعدوّهم.

[بحار الأنوار: 23/ 360- حدیث 17، و 24/ 257- حدیث 4، عن تأویل الآیات الظاهرة: 1/ 318 ذیل حدیث 15، و تفسیر البرهان: 3/ 44- حدیث 1].

«216»

مع:معانی الأخبار، بإسناده عن ابراهیم بن زیاد، قال: قال الصادق علیه السلام: کذب من زعم أنّه یعرفنا و هو مستمسک بعروة غیرنا.

[بحار الأنوار: 2/ 82- حدیث 7، عن معانی الأخبار: 378 حدیث 57].

و لنختم بهذه الأحادیث الطاهرة فی الولایة و البراءة تبرّکا:

«217»

کا:کافی، بإسناده عن أحمد الخراسانی، عن أبیه رفعه، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: یسأل المیّت فی قبره عن خمس: عن صلاته، و زکاته، و حجّه، و صیامه، و ولایته إیّانا أهل البیت، فتقول الولایة عن جانب القبر للأربع: ما دخل فیکنّ من نقص فعلیّ تمامه.

[بحار الأنوار: 6/ 265- 266 حدیث 111، عن فروع الکافی: 3/ 66].

«218»

فر: تفسیر فرات بن إبراهیم بإسناده عن جعفر الفزاری معنعنا عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی:

ص: 659

الطعن السابع: حرقة المصاحف و جمع الناس علی قراءة زید بن ثابت 205

الطعن الثامن: إیثاره أهل بیته من بیت مال المسلمین 218

الطعن التاسع: تعطیله للحدود الواجبة 224

الطعن العاشر: إنه حمی الحمی عن المسلمین 227

الطعن الحادی عشر: أعطی من بیت المال الصدقة المقاتلة و غیرها 230

الطعن الثانی عشر: أتم الصلاة فی حال السفر بمنی 230

الطعن الثالث عشر: جرأته علی الرسول صّلی الّله علیه و آله و مضادّته له 237

الطعن الرابع عشر: عدم إإطذعانه لقضاء رسول الله صّلی الّله علیه و آله بالحق 238

الطعن الخامس عشر: زعم فی المصحف لحناً 239

الطعن السادس عشر: تقدیمه الخطبتین فی العیدین و قدم الصلاة علیهما 240

الطعن السابع عشر: إحداث الأذان یوم الجمعة زائد علی ما سنّه رسول الله صّلی الّله علیه و آله 242

الطعن الثامن عشر: مصادرة الدور حول المسجد الحرام لتوسعته و حبس من اعترض 244

الطعن التاسع عشر: عدم تمکّنه من الإتیان بالخطبة 244

الطعن العشرون: جهله بالأحکام 246

تذییل

و تتمیم: 253

نکیر أُبیّ بن کعب: 269

نکیر أبی ذر: 270

نکیر عمّار بن یاسر: 279

نکیر عبد اللّه بن مسعود: 281

نکیر حذیفة بن الیمان: 283

نکیر المقداد: 284

نکیر عبد الرحمن بن حنبل القرشی: 285

نکیر طلحة بن عبید اللّه: 285

نکیر الزبیر بن العوّام: 287

نکیر عبد الرحمن بن عوف: 288

نکیر عمرو بن العاص: 290

نکیر محمد بن مسلمة الأنصاری: 291

نکیر أبی موسی: 292

نکیر جبلة بن عمرو الساعدی: 292

نکیر جهجاه بن عمرو الغفاری: 294

ص: 662

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (المائدة: 5)؛ قال:

الایمان فی بطن القرآن علی بن أبی طالب، فمن کفر بولایته فقد حبط عمله.

[بحار الأنوار: 35/ 348 حدیث 28، عن تفسیر فرات: 18].

«219»

کتاب صفات الشیعة: بإسناده عن عبید اللّه، عن الصادق علیه السلام، قال: من أقرّ بسبعة أشیاء فهو مؤمن: البراءة من الجبت و الطاغوت، و الإقرار بالولایة، و الایمان بالرجعة ...

الی آخره.

[بحار الأنوار: 65/ 193 حدیث 12، عن صفات الشیعة: 178].

«220»

ن:عیون أخبار الرضا علیه السلام، بإسناده عن الحسن بن جهم، قال: حضرت مجلس المأمون یوما و عنده علیّ بن موسی الرضا علیه السلام و قد اجتمع الفقهاء و أهل الکلام من الفرق المختلفة- ...

و قال علیّ علیه السلام: یهلک فیّ اثنان و لا ذنب لی: محبّ مفرط و مبغض مفرّط .. الی أن قال الرضا علیه السلام: فمن ادّعی للأنبیاء ربوبیّة أو ادّعی للأئمة ربوبیّة أو نبوّة و لغیر الأئمّة إمامة، فنحن منه براء فی الدنیا و الآخرة.

فسأله بعضهم؛ فقال له: یابن رسول اللّه! بأیّ شی ء تصحّ الامامة لمدّعیها؟، قال:

بالنصّ و الدلائل ..

[بحار الأنوار: 25/ 135 من حدیث 6، عن عیون أخبار الرضا علیه السلام: 324- 325].

«رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا»

«رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا» «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ»

ربّنا .. و تقبّل منّا و تجاوز عن سیّئاتنا و تب علینا و لمن سبقنا بالایمان و لوالدینا و لمن وجب حقّه علینا، و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین و سلام علی المرسلین.

عبد الزهراء علوی

ص: 660

نکیر عائشة 295

باب [26] الشوری و احتجاج أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه علی القوم فی ذلک الیوم 315

باب [27] احتجاج أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه علی جماعة من المهاجرین و الأنصار لمّا تذاکروا فضلهم فی أیّام خلافة عثمان و غیره ممّا احتجّ به فی أیّام خلافة خلفاء الجور و بعدها 407

باب [28] ما جری بین أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه و بین عثمان و ولاته و أعوانه و بعض أحواله 449

باب [29] کیفیّة قتل عثمان و ما احتجّ علیه القوم فی ذلک و نسبه و تاریخه 475

باب [30] تبرّی أمیر المؤمنین علیه السلام عن دم عثمان و عدم إنکاره أیضا 499

باب [31] ما ورد فی لعن بنی أمیّة و بنی العبّاس و کفرهم 507

باب [32] ما ورد فی جمیع الغاصبین و المرتدّین مجملًا 567

استدراک (تتمیم) 587

ما ورد فی أبی بکر 587

ما ورد فی عمر 589

ما ورد فی عثمان 598

ما ورد فیهما أو فیهم 600

ما ورد فی عائشة و حفصة و بنی أمیة 638

ما ورد فی أعداء آل محمّد صّلی الّله علیه و آله 648

الفهرس 661

ص: 663

الفهرس

ص: 661

تذییل

ص: 662

ص: 663

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109